SOVYET MPARATORLUU

mm m
TOPMU
Sir OLAF CAROE

1 nci cilt

Tercman 1001 TEMEL ESER

Tercman loot TEMEL ESER

Yazan: Sir OLAF CAROE Trkeye eviren : Zerhan YKSEL

SOVYET MPARATORLU U

Tercman gazetesinde hazrlanan bu eser Kervan Kitaplk S ofset tesislerinde baslmtr

UU Temel Eser i

iftiharla sunuyoruz
Tarihimize mn, mill benliimize g katan ktphaneler dolusu birbirinden seme eserlere sahip bulunuyoruz. Edebiyat, tarih, sosyoloji, felsefe j folklor gibi mill ruhu geli tiren,ona yn veren konularda ,f Gerek eserler elimizin altndadr. Ne var ki, elimizin altndaki bu eserlerden ounlukla istifade edemeyiz. nk devirler deimelere yol am, dil deimi, yaz deimitir.

Gzden ve gnlden uzak kalm unutulmaya yz tutmu Ama deerinden hibir ey kaybetmemi, ounluu daha da nem kazanm- binlerce cilt eser, bir sre daha el atlmazsa, tarihin derinliklerinde kaybolup gideceklerdir. nk onlar derleyip - toparlayacak ve gnmzn trkesi ile baskya hazrlayacak deerdeki kalemler, gn getike azalmaktadr. Bin yllk tarihimizin iinden szlp gelen ve bizi biz yapan, kltrmzde "Keta" vazifesi gren bu eserleri, tozlu raflardan kurtarp, nesillere ulatrmay plnladk. Sevinle karlayp, mitle alkladmz 1000 Temel Eser" serisi, Mill Eitim Bakanlnca durdurulunca, bugne kadar yaynlanan 66 esere yzlerce ek yapmay dndk ve "Tercman 1001 Temel Eser" dizisini yaynlamaya karar Verdik. "1000 Temel Eser serisini hazrlayan ok deerli bilginler heyetini, yeni yelerle genilettik. Ayrca 200 ilim adammzdan yardm vaadi aldk. Tercman'n yayn hayatndaki geni imknlarn 1001 Temel Eser iin daha da glendirdik. Artk karnza gururla, cesaretle kmamz, eserlerimizi gzlere ve gnllere sergilememiz zaman gelmi bulunuyor. Mill deer ve mnda her kitap ve her yazar bu serimizde yerini bulacak, hi bir art dnce ile deerli deersiz, deersiz de deerli gibi ortaya konmayacaktr. nk esas gaye bin yllk tarihimizin temelini, mayasn gzler

nne sermek, onlar lyk olduklar yere oturtmaktr. Bu bakmdan 1001 Temel Eser'den madd hi bir kr beklemiyoruz. Krmz sadece gu- fur, iftihar, hizmet zevki olacaktr. KEMAL ILICAK

TA ga . . -41
Tercman Gazetesi Sahibi

Orijinal ad SOVIET EMPIRE The Turks of Central Asia and Stalinism olan bu eserin yazan Sir Olaf Caroe nl bir ngiliz devlet adamdr. kinci Dnya Sava boyunca Hindistan'da bulunduu uzun sre iinde Orta Asya'nn durumunu incelemitir. Eserin en byk zellii, Rusya'nn arlk zamanndan itibaren Orta Asya'daki yaylma ve mstemlekeletirme politik kasn son derece objektif bir grle yanstmasdr. Eser ilk defa 1953'te, sonra 1954'te yaynlanmtr. Elinizde bulunan kitap, eserin 1967'de yaynlanan ikinci basks da gzden geirilerek tercme edilmitir. Sovyet mparatorluu adn tayan bu eser, kanaatimizce, Trkiye okullannda ders kitab olarak okutulacak deerde bir eserdir. arlk devrinde olsun, Komnizm devrinde olsun, Ruslar'm mstemlekecilik politikasn zaman zaman nasl sinsice, zaman zaman nasl bir zulmle tatbik ettiklerini tamamen tarafsz bir grle aksettirmesi esere apayr bir deer vermitir. Trk ocuu, Kartacal Anibal'in Roma seferini, ya da Jspanyollar'n Amerika topraklann nasl igal ettiini bilmese, tarihlerde retilen buna benzer bir dolu teferruat renmese hibir kayb olmaz; ama anavatannn asrlar boyunca yaad tarih macerasn bilmecesi telfisi imknsz kayplara yol aar. Sadece, anayurdumuzun Orta Asya olduunu bilmek, sadece ku-

laktan dolma birka destan ad bellemek, genlie hi- bir manev deer kazandrmaz; onu mill kltrne hibir ey katmaz. Yeni nesiller, Trk'n Orta Asya'daki macerasn; oradaki^ Trk topraklarnn nasl sinsice bir politikayla Rusya'ya katldn; Trk halklarnn ne akl almaz zulmlere, katlimlara maruz brakldn; milliyet duygularm yok etmek iin ne derece inanlmaz tazyikler altnda inlediklermi en cidd ekilde renmedike, bugnk vatanmz koruyacak, hatt kendi varlklarn koruyacak manev kuvvetlerinin mhim bir ksm noksan kalm olacaktr. Bugnk genliin en byk noksan da budur. inde yaadmz ada, btn Avrupa devletleri smrgecilii brakt... Ama Rusya hari!.. Zenci kabilelerine varncaya kadar btn smrge halklar bamszlklarn kazandlar... Ama Orta Asya Trkleri hari!.. Bir Avrupa devleti olan Rusya, Orta Asya'ya reklenmi, Trkiyedekinden daha fazla bir Trk nfusuna hkmederek smrgeciliini srdrmektedir. Elinizde bulunan bu eserde, bu smrgeciliin, en cidd ve tarafsz hikyesini bulacaksnz. Z. Y.

SOVIET EMPIRE Olaf Caroe eviren: Zerh&n YKSEL

Bu kitap Stalinin lmnden hemen nce tamam- lanm ve onun lmnden hemen sonra yaynlanmt. Hl okunmakta olduu anlalyor. Yeni bir baskya ihtiya duyulmas eserin orijinal sunuluunda bir iddia olduu intiban uyandrmaktadr: Zaman ve hadiselerin akyla deimeyen bir iddia. O zaman sylenenlerin ou modasn kaybetmedi; hatt yaplan tahminlerin bir ksm da doru kt denebilir. Eserin yeniden baslmas teklif edilince son n yl iinde Orta Asya'da meydana gelen gelimeleri yeniden gzden geirdim ve una kanaat getirdim ki, eser, eer bazlarnn atfettii deeri gerekten haizse, bunu iki byk zellie borludur. Birincisi Trk tran Orta Asyas'ndaki Sovyet hkimiyetinin, arlk zamannda olsun, Sovyetler zamannda olsun, gerek tarih perspektifinden ele alnmasdr. Asrlar boyunca din ve etnik hareketlere ve belki de zamanla mnasebetini yenileyecek olan coraf bir mevkie gerekli arlk verilmitir. kincisi de sadece komnizmin havarileri tarafndan deil, ok defa ona kar kanlar tarafndan da kullanlan tahamml edilmez uslbdan uurlu bir ekilde saknm olmaktr. Esasen, karlkl lf kalabal, Marksizm'in Alman mirasnn bir ksmdr. Fowler bunu Modem Englishe Usage adl eserde yle ifade eder: ahslar

ve yaptklar eyler; maddeler ve maddeye yaplan eyler; hepsi geri plna konur ve biz bunlara ancak koyu renkli bir cam arkasndan bakabiliriz... Bunun neticesinde mn sadece okuyuculardan deil, kendi kendilerinden bile saklanm olur. Mesel Kruev ban iinde bir arada yaamak dedii zaman, hemen hemen bizim souk harp kelimeleriyle kastettiimiz mny ifade eder. Ondan sonra gelenler iin de, durum herhalde byle olacaktr. br tarafn kulland kelimeler de mny gizleyecek ekilde seilir, yahut belki de fikirleri zaten tam jbillurla^m deildir. Fikirlerin yerini muayyen klieler alr. Komnist tefekkrnde, kat bir teolojiyle birlemi, ok sarih bir sarahatsizlik vardr. Esasen, bu teoloji de, insan ruhunun, lh bir kvlcm olarak hasretle zledii teolojiden ok uzaktr (1). Bu ekideki ifade detinin, komnistlerin, btn beer meselelere yaklamasnda byk rol olduuna inanyorum. Halbuki bu kitabn asl deeri bu eit ifadelerden kanmas ve hayatn akn makinelerin grltsnden arnm olarak, mmkn olduu kadar tabi bir ekilde aksettirmeye almasdr. ikinci baskya hazrlarken kitab tekrar okudum. 1953 Asyas hakknda sylediklerimde deitirilmesi gereken bir nokta bulamadm. Ancak baz rakam farklar olabilir. Verdiim baz istatistikler (bu istatistik
ti) Pietro Quaroni, Diplomatic Bags adl eserinde yle diyor : Komnist olaniala olmayanlar arasndaki fark udur: Komnistlerin, hadiseleri ardndan seyrettikleri teoloji mecburi bir teolojidir. Komnist olmayanlar ise teolojik tcfcir bakmndan geni bir ferd

ler zaten azd ve en beer malzemeye, halka dayanyordu) phesiz muayyen bir tarihin rakamlarn aksettiriyordu. Bu bakmdan bunlar, ada hle ulatrmak gerekmektedirJBu eserde belirtmek istediimiz en nemli nokta, Ruslar'm Orta Asya'daki mevcudiyetinin, bir Avrupah devletin Asya veya Afrika'da giritii emperyalist bir mstemlekeletirme hareketinden baka bir ey olmad, byle bir hareketin tipik misalini tekil ettiiydi. Gnmzde de bu noktaya ilve edecek bir ey yoktur; nk deien bir ey olmamtr. Bugn, Orta Asya'daki Mslmanlar, bir AvrupalI devletin hkm altnda yaayan en kalabalk Asyallar tekil eder. Ve, rakamlarn da gsterecei gibi Eski Dnyacn hibir yerinde hatt Gney Afrika'da bile Sovyet Orta Asyas'ndaki be cumhuriyette olduu kadar Avrupal oturmamaktadr. yle sylenebilir ki, Avrupallan Kuzey Amerika'nn bo topraklarna yerlemek iin yaptklar hcumdan bu yana grlmemi bir ekilde bir Rus koloniletirmesine saha olmutur. Emperyalizm, sadece gemilerle, denizden gelmez. Jaya Prakash Narayan ve baka Hintliler, in'in Tibet'i elde tutmas dolaysyla, bu srada sk sk, karaya dnk bir emperyalizmin tannmasnn neden bu kadar g olduunu soruyorlar. Bunun cevab, bu kitabn IX. blmnn Koloniletirme ksmnda verilmitir. Orta Asya ayn ktann bir parasdr. ster Ruslar, ister inliler tarafndan igal edilmi olsun,'"topraklar tedricen komu imparatorluklara tamaktadr. stelik Rus Orta Asyas, Sinkiang ve Tibet'ten ok daha fazla kolniletrmeye msaittir.

Dier taraftan, Stalln'in 1917 beyannamesiyle belirtilen milliyetlere hrmet ve her topluluun kendi kaderini tyin etmesi hususunda getirdii umdelere, dolaysyle Lenin'e ve bizzat kendi kendisine ihanet etmesi hakknda yazlanlara da ilve edecek bir ey yoktur. O zamanlar, sadece kt zerinde kalan anayasada yazl olanlarn, aldatc bir hayalden ibaret olduunu sylemitik; aradan gefcn oniki yl bunun, daha da kat bir ekide gerek olduunu gsterdi. Dier taraftan, biraz ileride grlecei gibi aikr bir ekilde federal olan S.S.C.B. Anayasasnn karakteri hakknda konumak, hatt yeni bir siyas birlik ynnde hareket etmek bile bahis konusu olmaktadr. Bunu ifade etmek iin kullanlan Sblizheniye (yakma ekme) ve Sliyeniye (batrmak, iinde yok etmek) kelimeleri Sovyet mill politikasnda yeni bir safhann balangc gibi grnmekte* dir. Ancak, Stalin'in lmnden beri, Asya'da ok eyler olup bitti, bu ,durum o zamanki resimleri yeni bir ereve iinde vermek zaruretini ortava karmaktadr. Resmi geri almay ya da, yerfiden yapmay teklif edecek deilim; nk ekil ve renklerden ounun ayn hayatiyeti muhafaza ettiine Ve daha da edeceine eminim. Yeni bir ereveye koymak ve yeni bir yere asmak lzmdr, ta ki bugnn tabloyu* gerektii gibi aydnlatsn. Taze bir bak ihtiyac, 1953'ten bu yana Asyada meydana gelen balca iki gelimeden domaktadr. Bunun birincisi Ingiliz kuvvetlerinin ve tesirinin Aa ~*fCta'dan ekilmi olmasdr. Halbuki bu kuvvet he

men hemen iki asr boyunca mukabil bir arlk olarak Hind Okyanusu'nun emniyetini salam ve kuzeyden gelecek bir hkimiyet teebbsn nlemiti. Bu kuvvetin yerine zayf ve birbirine hasm devletler geldi; bunlarn, kendi hudutlarnn dnda hibit etkisi yoktu (1). Amerikallar'm sahneye k da Hindistanda, Ingiliz hkimiyetinin olduu devredekiyle en kk bir ekilde kyaslanabilecek bir denge salamad. kinci gelime, inin yeni bir hanedann idaresin* de canlanmasdr. Aslmda bu hanedan, komnist ideolojiye hizmet etmekle beraber, yine de bir hanedandr, yine de inlidir. Bu iki byk hareketin Sovyet Orta Asyasna tesiri olmam deildir. Britanya mparatorluunun Hindistana ektii buzdan engel krlm, bylece Orta ve Gney Asya yeni kuvvetlerin. etkisine ak hale gelmitir. Bu kitabn ilk kt 1953 ylnda bu etkilerden hibiri henz aka ortaya km deildi. Son birka yl iinde bu konuda olduka ok eyler yazlmtr. Neredilen kitaplardan bazlar konunun derinliine inmekte ve tahlil yapmay gerektirmektedir. Sadece seyahat eseri olanlar yahut Timuiular andaki ahne mimarlk eserlerinden bahseden kitaplar saymyorum. Mlteciler tarafndan Almanyada yaynlanan Mill Trkistan adl dergi okuyucuya fazlaca etkili olamamaktadr. Bunun balca sebebi, ksa ngilizce aklamalar dnda Trke yaynlanmasdr. Bu mlteciler arasnda nl bir zbek olan Baymirza, Hayitin nemli bir kitab vardr. (2) Bu eser, Batda
(1) Bu zayflk Ahenksizlikten ileri gelmektedir. Hint Pakistan 4a. vunma birlii her trl tecavze kar ok etkili olur. (2 Sovietrussiche Orientpolitik an Reistpiel Turkestan, 1#62.

F: 2

eitim grm bir* Dou Trk'nn Rus politikas hak- kndaki grlerini eitli belgeler vererek aydnlatmaya almakta olduu gibi, kendisi gibi srgnde bulu- nanlara ve yazarlara da kuvvet ve cesaret^ vermektedir. Bu mevzuda belki de en objektif ve tesirli neriyat Central Asian Review tarafndan yaplmtr. Londra'daki Orta Asya Aratrma Merkezi tarafndan haftalk olarak karlan bu mecmua dorudan doruya Sovyet kaynaklarna dayanr. Bu neriyatn, en takdire lyk taraf Sovyetler'e kar yneltilen propagandalara asla kkplmamas, sylenenlere aldrmamas ve bu konuyu incelemenin en iyi yolunun, dorudan doruya kendileri tarafndan, kendileri hakknda yazlanlara dayanmak olduunu kabul etmesidir. Sovyet kaynaklarnca yazlan veya yazlmayanlar, bu iin mtehassslarna, herhangi bir Batl kaynakta olandan ok daha fazla eyler ifade eder. Nihayet hepsinin muhtasar yukarda bahsi geen Aratrma Merkezi'nin mdr Geoffrey Wheeler tarafndan 1965'te yaynlanan bir kitaptr. Bu kitap hem Review'larm bir zetini yapmakta, ayrca ok da faydal bilgiler vermektedir. Wheeler, gerektii takdirde Sovyetler'i takdir etmeyi bilmektedir. Ve phesiz, bilhassa madd sahada takdir edilecek taraflar olmutur. Eser, u mhim noktaya dikkati ekerek balamaktadr: Eski arlk imparatorluunun btn mstemlekeleri, sk skya Sovyet devletinin hudutlar iinde kalm, buna karlk, Trk, Alman, Fransz, Hollanda ve Ingiliz kolonileri hemen tamamen bamszlklarna kavumutur. Burada Ruslar'n lehine olarak u sylenebilir; 1917-21 yllar arasnda ylesine kt bir durumla kar kar

ya idiler ki, btn emperyalist devletler arasnda sadece onlarn bunu kaybetmemesi, sinirlerine olan hakimiyetlerini gsterir. E. H. Carr'm syledikleri zerine dikkat ve alka toplamak da Wheeler'in eseri iin bir byklktr. nk bu sayede, bazan kar tarafn fikrini anlamak mmkn olur. Wheeler, E, H' Carr'm u szlerini naklediyor: Hadiseler tabla zerindeki bir balk deil, aksine suyun iindeki bir balktr ve mahiyetlerini anlayabilmemiz iin, onlar gerekli usullerle yakalamamz gerekir. Buna ilve olarak, bu balklarn zel bir muhafaza altnda bulunan zel sularda yzdn de ilve edebilirdi. Sovyet Orta Asyas'nm ekilleri deitirilmi snrlar iinde, vaktiyle mstemleke olan Afrika topraklarnn snrlarmdakine benzemeyen bir sunilik olduunu da belirtmek lzmdr. Wheeler'in kitab davetkr bir pasajla biter. Yazar sormaktadr: Baka taraflarda ortaya kan ve hatt ekseriyetle bir hayatiyeti bile olmayan bamsz devletler bolluunun zttna, Sovyet imparatorluunun Orta Asya'da, bamszla hazrlanmam halklar zerindeki kontroln vaktinden nce kaldrmas acaba doru olur mu? Sual, yerindedir. Bunun cevab udur: Orta Asya'da Rus hakimiyeti altndaki topraklarn asrlarca eskiye uzanan mahall bir medeniyete sahip ol- duklar, bu bakmdan bunlarn Afrika'nn, Sahra'nm gneyindeki herhangi bir parasyle deil, daha ziyade Hindistan'la mukayese edilmesi lzmdr.* Bu topraklarn ada bir tablosu, ancak nfusu gsteren rakamlar da iine alrsa tamamlanm sav-

lir. 1953'te elde edilebilen en son nfus saym sonucu 1939 saymyd. Genel seim istatistiklerine bavurarak ben bunu (Kazakistan iin) 1950'ye kadar yaklatrmtm. O tarihten sonra 1959'da bir saym yapld. Bu saymda nfus, milliyetlere gre ayrld. 1965'te de nfus saym diye adlandrlmayan resm bir tahmin yaynland. 1965 tahmininde milliyet ayrm yaplmamaktadr. Ancak baka baka kriterlere dayanarak AvrupalI olanlarla olmayanlarn saysn tahmin etmek mmkndr. imdi vereceimiz liste, eserde verdii- miz rakamlar bugnk seviyeye karmaktadr (AvrupalIlar, Byk Ruslar, UkraynalIlar ve Beyaz Ruslar'dan ibarettir). Rakamlarn incelenmesi, u gerekleri ortaya karmtr: 1. Btn nfus 1939'da 17 milyondan azken, 1965' te hemen hemen 29 milyona ykselmitir. 2. Ayn dnem iinde Avrupal nfusu iki misline kmtr. Bugn Kazakistan'da Kazak'tan ok AvrupalI vardr ve Kazaklar kendi vatanlarnda ekalliyet durumuna dmtr. Krgzistan'da da durum ayndr. 3. Dier taraftan en kalabalk olan ve daha ok tarmla uraan zbekistan, Tacikistan ve Trkmenistan'daki Avrupal nfusunda ise ykselme olmam, hafif bir dme kaydedilmitir. Nfus saym rakamlar daha baka ilgi ekici noktalar da ortaya koymaktadr. Bu da eitli halklarn, artk sadece kendi cumhuriyetlerinde oturmaddr. Bylece, mesel Tacikistan nfusunun % 23 kadar,

Krgzistan'n % lO'u ve Trkmenistan nfusunun % 8'i zbek olarak gsterilmitir. zbekistan'da ve bilhassa Buhara ve Semerkand gibi ehirlerde ok sayda Tacik vardr. Sonra, gebeliin kaldrlmasndan kalan birok da Kazan dier drt cumhuriyette yaamaktadr (XI. blme baknz). Ksacas bozulan cumhuriyet snrlan sunidir ve gerek mill snrlara tekabl etmemektedir. u noktay da nemle kaydetmek gerekir: Kazakistan ve Krgzistan'a yaplan Avrupal g 1959'da bile byk bir ekseriyetle in snrna yneltilmi bulunuyordu. Sinkiang smnna 600 km. kadar mesafedeki Alma Ata'da Asyah olmayanlarn says, Asyallar'm saysn iki misli gemiti. Sonradan iki bakentte, Alma Ata ve Firunze'deki nfus deiiklii inanlmaz bir ekil ald ve Asyal olmayanlann kesafeti Asyallar'a oranla bire drt nispetine ykseldi. Bunlarn her ikisi de in snr alan iindeydi. in - Sovyet uurumu arasndaki bu nfus durumunun mns aktr.

BE CUMHURYETN NFUSLARI (AvrupalIlar ve Avrupal olmayanlar) (bin olarak) 19 Cumh ZBE uriyet Toplam KSTA Avrup Avrup olmay N al al an 19 19 Y 39 59 zd 6 8 1 1 % 33 113 e*! 4 6 356 283 15, 6 980 830 9

Toplam AvrupalI Avrupah olmayan TACKSTAN Toplam Avrupah Avrupah olmayan TRKMENSTAN Toplam Avrupah AvrupalI olmayan KAZAKSTAN Toplam Avrupah Avrupah olmayan TOPLAM Avrupah Avrupah olmayan

1458 578 880 1484 264 1110 1252 422 830 6 094 3 004 3 090 16 624 5 624 11000

2 063 624 1439 1982 263 1719 1520 284 1236 9 301 4 937 4 364 22 979 7 391 15 588

2 659 % 30,2

2 432 % 13,3

1 862 % 18,7

% 53.1

T 853

% 32,2

28 846

Bu rakamlar, insan, dorudan doruya, bu kitabn mUmasndan sonra gelien Sovyet milliyetler politi- flMPi dikkate almaya sevketmektedir. Ortaya kan HfeHce udur: Ruslar, federal bir anayasa rts altnda, kedi gayeleri ve kendi istihlkleri iin bir kantonlatrma politikas takip etmi, Orta Asya'daki Trk ve Tackler'i be cumhuriyete blmtr. Bu politika, zahiren, zbekler, Tacikler, Krgzlar, Kazaklar ve Trk- menler arasndaki rk ve dil farklarn esas alarak yaplmtr ama, aralarndaki hudutlar sun' olarak ekilmi, nce Roman, sonra Kiril alfabelerini tatbik ederek bu lkelerin sadece mazileriyle alkalarm kesmekle kalmam, ayn zamanda biribirleriyle anlamalarn da imknsz hale getirmilerdir. Bu gayretlerin zaman zaman gln neticeleri olmutur. Mesel Fergana vadisi, testereyle paralara ayrlm gibi bir bulmaca eklinde zbek, Trkmen, Tacik ve Krgz blmlerine ayrlmtr. Yukarda belirtildii gibi ayrca Tacik ve Krgz pastalarnn iinde bir miktar zbek kuzm; sbekistan kekinin iinde de Tacik kuru zm kalmtr. dar sahada ise, hayat bir nemi olan sulama sistemi esastr. Kanallar, szde mill snrlar amak mecburiyetinde kalm, bylece merkez bir koodinasyon imknsz hale gelmitir. Aslnda maksat, Moskova tarafnda idare edilen parti makinesinin gerektii gibi alabilmesi iin, sun' bir perde yaratmaktr. yle grnyor ki, cumhuriyetler- aras snrlar izme mnasebetsizlii, gerek bir mahall muhtariyeti mnsz hale getirmek ve bir derece kadar merkez idareyi kuvvetlendirmek iin yaplmtr. Takip edilen politika her ne pahasna olursa

olsun Dou Trkleri arasnda bir birlemeyi nlemek, onlan tam anlamyla nfuz altnda tutabilmektir.' 1953 ylna kadar bile bu nfuzun en kuvvetlisi, bilhassa Kazakistan ve Krgzistan cumhuriyetlerindeki koloni- letirme hareketiydi. Birlemi Trkistan iin de durum ayndr* Bugn be cumhuriyetin snrlarnn izilmesi zerinden krk yl geti. Bu sre iinde kltr, dil, gazetecilik ve idare alanndaki mahall aynclk tavik edildi; menfaatlere baka ynler verildi. Ve szn dorusunu sylemsek gerekirse, Sovyetlerin Asya'da tatbik ettikleri politika son derece byk madd sonular almak bakmndan baarl oldu. Bu sonular herhangi bir milliyetler politikasna atfetmemek gerekir. Ancak, halk sal, eitim, sanayileme ve hayat standard bakmndan, Rusya, komu lkeler olan Afganistan, ran ve Sinkiangm nne gemitir. Ayrca, daha nce de belirttiimiz gibi, sun' olarak yaratlan siyas bnyelerin aradan geen zamanla bir dereceye kadar gereklik kazandklar grlmektedir. Ben, kendi tecrbeme dayanarak, buna bir misl verebilirim. Curzon bu yzyln balarnda Kuzey Bat Snr Eyletfni, Pencb'- dan ayrmt. Ama yeniden sindirilmesiyle elli yl sonra Bat Pakistan'la bir hale geldi. Belki de yine bu zaman faktr yznden, Rular, 1960'a kadar Sta- lin'in politikasn takip ederek, Moskovadan ynetilen Parti ahtapotunun kollar ve vantuzlar vastasyle birlemi bir kontrol saladlar. Ama o yl, Leningrad niversitesinin Vestnic'inde (Seri 4 - 1960) I. Ya KOPYLOV imzal bir yaz kt. Bu makalede Lenin'in grleri aadaki ekilde anlatlyordu:

O halde bu durum, Lenin'in, federasyonu, tek ve en iyi devlet ekli olarak setii mnsna gelmemektedir. Onun fikri uydu: Mahall muhtariyet esas zerine birok milletten mrekkep merkez bir hkmet kurmak imkn olduu takdirde bunu yapmak lzmdr. Ayn zamanda devletimizin inkiafnn tarih tecrbesi, federasyonu, muhtelif milletlerden alan kitleleri daha sk olarak tek hale getirmeyi hedef tutan an'anev devlet sistemi olarak gelitirmenin art olduunu gstermektedir. Makale, in dahil, federatif sistemden ziyade birletirici bir sistemin tatbik edildii baka devletlerden misller vermekte ve ok milletten mrekkep birlemi devletin, federasyondan daha ok Rus imparatorluunun artlarna uyacan ileri srmektedir. 1961'de yakma ekme (sbllzhenlye) ve iinde yok etme, batrma (sliyeniye) meselelerinin incelenmesi konusunda resm balonlar uuruldu. Milliyet, dil ve snr farklarnn kadrlmas ve btn imparatorluun bir tek birlik halinde toplanmasna almas zerinde duruldu. Bu uzak mesafeli niyetler 1961 yl Ekim aynda toplanan Yirmi kinci Parti Kongresi'nde dile getirildi. Tam lde bir komnist yapnn S.S.C.B. iindeki mill alkalarn gelimesinde yeni bir safha olduu iln edildi; bu gelime tam bir birlik gerekletirilinceye kadar, yakma ekmeyi mmkn olduu kadar artracakt. Bu politika deiiklii iin Sovyetler'in ileri srd ebeplern zerinde biraz durmaya alalm. Bir defa Sovyetler, madd sahada, hi deilse ida- b kmdan uygun bir durum olarak, ayrc politika

larnn, cenin halindeki milliyeti ilhamlar tatmin ettiini ve nispeten bir refah saladn grdler. Geoffrey Wheeler, yeni kitabnda, yeni balam milliyetilik hastalnn tedavisinde tutulacak en iyi yolun, hastal yar yolda karlamak olduunu belirtmitir. Aslnda, bu, Sovyetler'in o devirde Asya'da bagste- ren milliyetilik hareketlerine kar gsterdii bir tepkidir. Bu tepkiyi, lkeyi meydana getiren devletleri ekil bakmndan mill, muhteva bakmmdan sosyalist bir hale getirmekle ifade ettiler. Ancak, zaman getike suni olarak yaratlan bu devletlerin bir gereklik kazandm bu devletlere tbi olanlann milliyet meselesini ciddiye almaya baladn grdler. Wheeler'in dikkati ektii gibi Sovyet yazarlar Orta Asya Mslmanlarnn Ruslar' sevdiini tekrar tekrar sylemekten yorulmuyorlar. Ama, aka grlen gerek, mstemleke mensubu insanlarn, kendilerine hkim olanlar sevmedii, zbekler'in, Tacikler'in ve Kazaklarn asla bu konuda bir istisna tekil etmediidir. stelik imdi, gzlerini darya dikmi bir in vardr karda. Bu in'in snrlan 2500 km/lik bir mesafede Kazakistan, Krgzistan ve Tacikistan'la bitiiktir. Bu durum, in ile Sovyetler arasndaki farkm bu derece crlak bir ekilde ifade edildii bir srada daha da belirli bir srada kendisini gstermektedir. iinde yok etme, batrma faaliyetleri Kruef rejimi srasna rastlar. Her ey umulduu gibi rahat gemedi. Izvestiya'da ve muhtelif mecmualarda kan makaleler, bunlan okuma imknn bulanlara gsterdi ki, Asya cumhuriyetleri hi de kendi kimliklerini kaybetme tarafls deildir, iin tuhaf taraf bu hususta at

lan ilk adm, bu cumhuriyetleri Moskova'ya yaklatr* ma eklinde olmad, nce C.P.S.U.'nun merkez komitesi tarafndan 1962 Kasmnda Orta Asya Brosu adl, mahall bir tekilt kuruldu. phesiz bunun Moskova tarafndan kontrol edilmesi ok daha kolay olacakt, cumhuriyetlerin sorumluluklar da azaltlm olacakt. Ksacas bu mahall bir yaklatrma teekklyd. Bu bro, mutlak olarak Orta Asya'l olan dc^t. cumhuriyetin birinci sekreterlerinden meydana geliyordu ve Kazakistan dahil edilmemiti. Bu Orta Asya Brosu'nun idaresi altnda ekonomi, halk ileri, pamukuluk ve sulama ileri iin drt yeni Orta Asya tekilt daha meydana getirildi. Bugnk Sovyet Rusya'da, yaplmas istenen herhangi bir yeni harekete kar ne derece mukavemet gsterildiini anlamak isteyenlerin o konuda yaynlanan yazlara dikkat etmesi lzmdr. Yaplmak istenen eyi savunmak iin yap/lan nerijjatm ojkluu, bu l^e kar gsterilen mukavemetin derecesini gsterir. Bu durumda ise alay alay makale yazld. Sonunda 1964 ylnda Hakimof adl biri ta/afndan zbek basnnda yaynlanan bir tarziye ile ie son verdiler. Central Asian Review (No. 4 - 1964) bu makalenin bir tercmesini vererek, makalenin ismi Ruslatrlm bir zbek tarafndan yazldn belirtti. fade edildiine gre, bu makalenin, iinde zerre kadar mill uur kalm herhangi bir zbek'i rahatlatacak bir taraf olmad ikrd. Hakimof'un makalesinin nerinden ay sonra Kruev dt ve 1965 ylnn ortalarnda Orta Asya Brosu ve ona bal ubeler, biri hari darmadan ol

du. ok ilgi ekicidir: Bu hari olan, sulama ile ilgili teekkl idi (1). Kureevin dmesinin sebeplerinden birinin de Orta Asya'da giritii bu Sliyeniye hareketi olduu sanlmaktadr. Grindin ve Markin'in Voprosi Istoriide kan makaleleri (1965 ylnn 2. says) bu gr destekler mahiyettedir. Hatt bu teebbs, Kruev'in asl dme sebebi olarak da dnebiliriz. nk, tatbik etmek istedii ey tehlikeli bir politikayd. Orta Asya'da byle bir teebbse girimek, Rusyann in snrndaki en hassas noktasnda yaayanlar birlemi bir Trkistan fikrine doru yneltmeye sebep olmayacak myd? imdi, dnlecek bir nokta var: Acaba srgnde bulunanlar, anayurtlarndan uzaktakiler iin birlemi bir Trkistan fikri ne dereceye kadar gerekletirilebilecek bir fikir? Biz, bu eserde, birlemi Trkistan fikrini hedef tutan, bunu kendilerine gaye edinen srgndekilerin fikirlerinin ne kadar hrmete deer olduunu belirttik. Ancak, unu da ayrca belirtmek isteriz ki, ehir ve vaha halknn det, dnce ve dilleriyle (ki bunlar ounlukla zbek ve Taciktir), Kazak, Krgz ve Trkmen gibi dalardan ve bozkrdan gelenlerin (2)

det, dnce ve dilleri arasnda byk fark vardr. Digger taraftan Bat'da bu konu ile ilgilenenlerin srgndeki Trklerin Dou Trkleri ve Tacikler'den mrekkep bamsz bir devlet kurma hususundaki gayeleri, nin haylden ibaret olduu fikrinde bulunduklarn da belirtmek isterim. Ancak yine de bu alandaki imknlar makl bir ekilde deerlendirebilmek iin hem nazariyede hem de tatbikattaki Sovyet milliyetler politikasnn baz safhalarndan haberdar olmak lzmdr. Bu, politika Paris'teki Ecole Pratique des Hautes Etudesden M. Alexandre Benningsen ve Mile Quelquejay tarafndan hazrlanan bir etdle, inandrc bir ekilde ortaya konmutur. Bu yazarlar, Stalin'in 1913 ylnda Prosveshcheni* ye'de yaynlad makalenin izlerini takip etmektedirler. Stalin bu makalede, bir milletin hayatnda drt unsur olduunu ncelikle belirtmitir. Bunlar, dil birlii, sabit bir snr, ortak bir kltr ve mill bir pazar halindeki zel ekonomidir. Bunlardan son ikisi olmazsa, o topluluk sadece tatbik mevkiine konmam, gereklememi bir millet olarak yahut narodnost olarak kalr. Bu durum ise Rusya'nn iine ok gelen bir durumdur; nk byle bir millet, gnn birinde ekonomik ilikiler iinde bulunduu byk milletin iinde eriyebilir ve gerek hviyetini kaybedebilir. Stalinci adan bakarsak, skoya, Wales yahut Bat Pakistan'daki Pathans'Iar byledir, yani narodnost'tur; dier taraftan mill bir dili bile olmayan rlanda, bir millettir. Orta Asya halklar iindeki Stalinci yerleme ve bunun Rusya'ya ayarlanmas demek, daha nce dnlm milliyet farklar sistemini devlet zoruyla kabul et

tirmek demekti; bylece dil farklaryla,bir neticeye va- nlaca dnlyordu. nk dil Stalinci gre gre ok nemli bir faktrd. (Ancak burada bir noktaya temas etmek isterim. Eer dil, milliyetin asl unsurlarn- dan biri olsayd Amerikallar olsun rlandalIlar olsun, ngiltere'den kopamazlard. Dier taraftan aksine, Wa- les!in Britanya'ya dahil olmamas lzmd. Ya Hindistan'a ne demeli? Okur yazar btn Hintlilerin ortak dili ngilizce'dir.) Orta Asya'nn eitli gruplarna, Trkler ve Tacikler'e, bu esastan hareket edilerek devlet otoritesi tarafndan mnasip lisanlar verilmesi dnlm ve Rus dilcileri bu mesele zerinde alm ve edebiyat eserleri Ruslar'm setii bir alfabe ile yazlmtr. Bu gayretlerin neticesinde bu esere konu tekil eden be cumhuriyet meydana kmtr. M. Benning- sen'in eseri bunun da ardna gemekte ve aslnda Orta Asya'da sadece narodnost olduunu ileri srmektedir: a) Kazak ve Krgz gebeleri, b) Azerbaycan'daki yaknlaryla birlikte Trkmenler, c) Buhara ve Hokand devletlerinin hatt bir dereceye kadar Hyve'nin vrisleri olan zbek - Tacik grubu. Bu gruplarn Kazak ve Krgz, zbek ve Tacik diye ayrlmalar tarih balan koparmak maksadyle yaplmtr; bu balar kopmam olsa, gnn birinde tek bir devlet halinde ortaya kmalar dnlebilirdi. stedii kadar sun' olsun, yerleme konusunda Ruslar'n esas ald dil esas, niyetlerini gerekletir- me yolunda kendilerine yardmc olmu, birletirici slm ve Trklk kuvvetlerine kar koyabilmitir. Yaplan almalar, hi deilse bu halklan milliyet ve din

ortaklan olan komulardan sathen olsun koparabil- mitir. Bu konuya eilen yazarlar, yle dnyor: Sovyetler'in kuzeydeki Kazak ve Krgz gebelerinde isteklerine ermi, ksmen bunlar biribirinden ayrarak, ksmen de topraklarn Avrupallar tarafndan iskn ederek ortak bir kaderden uzaklatrmalardr. Avrupa, llar'm iskn yle olmutur ki, topran asl yerlileri, yer yer aznlk durumunda kalmtr. Bunlara, bir de gebeliin kaldrlmas srasnda ve daha sonra yaplan zulmleri ve katlimlar da katmak lzmdr ki, bunlar btn teferruatyla eserimizde ele alnmtr. (X. ve XI. blmler). Orta Asya'ya eilen yazarlar, hemen hemen ayn artlar altnda, Ruslar'm ayn ii Trkmenistan'da da baarabildii kanaatindedir, nk Trkmenistan da bir zamanlar gebelerin lkesiydi. Ancak zbek ve Tacikler hakkndaki kanaatleri deiiktir ve bu konuda ben de onlann kanaatine katlyorum. zbek ve Tacikler'i ayr ayn millet, hatt ayr narodnost grme politikas ifls etmitir. Neden? Daha nce zbek ve Tacikler'in tarihte olsun, ada devirlerde olsun, biribirleriyle ayrlamaz derecede girift olduklarna dikkati ekmitik. Bu bakmdan Sta- linci esaslardan hareket ederek bile, bunlar arasndaki kesin bir snr ayrm yapmak mmkn deildir. Nitekim snrlar hi de mkemmel deildir. Tacikistan'da birok zbek, zbekistan'da birok Tacik (eskiden Sartlar diye bilinen kavmin balca unsurlar) kalmtr. Bizzat Sovyetler bile en kat prensiplerinden birini terketmek zorunda kalarak zbeke'yi Tacikistan'da paralel, bir edebiyat dili olarak kabul etmekten vazgemilerdir. zbekistan ve Tacikistan' ayr brer^ millet

hatt narodnost olarak dnmek, Sovyetler'in bile kabul edemeyecei derecede sun bir haldir. O halde yle bir sonuca varabiliriz: Her ne kadar ihtillden nce Kazaklar hatt daha ok kabile hayat yaayan Krgzlar'm belirP topraklan, dil birlikleri, kendilerine mahsus tarih haneleri ve hayat tarzlar vard. Btn bunlar, onlar ayr varlklar olarak tavsif etmeye yetiyord. Ruslarn smrge haline getirme politikas bu gerei inkr etti. 1953'denberi Kazakistan ve Krgzistan'a yneltilen Avrupal g, sonralar dorudan doruya Rusyada sanki Tatar bozkrnn bir yansmas olan mntkalara yneltildi. Buralarda da ounluu Avrupal smrgeciler ald. Bu blgelerdeki yerliler ok gemeden, kendi lkelerinde aznlk haline geldiler yahut da gelmek zereler. Bu artlar altnda kuzeye doru uzayacak daha geni bir Trk milliyetiliini dnmek biraz gtr. Ama, burada da unu hatrlatmamz g^ekir ki, Dublin'in evresindeki Pale, (1) sonunda rlanda milliyetiliine bir engel tekil etmemitir. Gneyde nfusun daha youn olduu blgelerde ise durum bakadr. zbekistan ve Tacikistan'a yaplan Avrupal g, 1959 ylma kadar pek fazla etkili olmamtr. zbekler ve Tacikler, Fergana'da, Zerefan vadisinde (Buhara ve Semerkand) Keke vadisinde ve baka yerlerde biribirleriyle tamamen girift haldedir, tpk komu Afgan lkesinde de Afganlar, zbekler ve Tacikler'in girift olduu gibi. Asya'da gu gibi girift hal
t) Pale, evredeki lkeden ayr hukuk kurallarna ve gmre tbi mntak^ demektir. Bunlarn en nls ngilizler tarafndan kurulan ve Dublin'i merkez alan Pale'dir. Ingiliz'lerin ilk ftuhat srasnda 1171 ylnda Kral II. Henry tarafndan kurulmutur. . N.

lere rastlanr. Bunun bir misli de Pever civarndaki Pathan. ve Pencabllar karmnda grlr. Dier taraftan zbek ve Tacikler'i biribirinden ayrdetmek de ok gtr. Bunlar ran asl zerine gelen Trk halkdr ve genellikle iki dil konuurlar. Bu arada unu da hatrlatalm ki, zbekler ve Tacikler II. Dnya Sava srasndaki Basmac devresinde, asker hizmet alannda mkemmel bir birlik gstermilerdi. Ruslar'm yapt sun' ayrmay uygun bulanlarn bunu da dikkat nazarna almas lzmdr. stelik ben mevcut cumhuriyetlerin herhangi birinden daha byk lde bir Trk - ran milliyetilii dnyorum. Byle bir dncenin srgndeki Trkleri mitsizlie sevketme- mesi lzmdr. nk, netice itibariyle komu lkeler, ran ve Afganistan'n ikisi de Trk - ran karmdr. Trkmenler de daha bakadr. Ama Hyve vhs, onlar iin de bir katalizr vazifesi grebilir. Bu blgede de halklar ok karktr. Trkmenler, Sovyet AzerbaycanlIdaki Azerilerle ortak bir milliyet tekil edebilirler. Syleyecek baka bir ey daha var: tyi muhakeme edilerek hazrlanan ve objektif olan Benningsen - Quel- quejay etd netice itibariyle Rus hedeflerinin bir tefsirinden ibarettin Ruslarn milliyetler politikas ise aslnda birer kalp veya kalplar serisidir. Bu kalplara dklen eitli toplumlarm ayn biime sokulmas istenmektedir. Bunu, lkeyi ziyarete gidip, inceleme imkn bulanlar farketmektedir. imdi bir de, milletleraras sahnede, Sovyet Orta Asyasnm mns gibi byk bir mesele kalyor. Acaba zbekler ve Tacikler bu hususta ne dnrler ve bitiik topraklardaki komular bunu nasl karlar? F: 3

Bu konuda, bu kitabn yazld gne gre, elimiz* de daha fazla bilgi vardr. Ruslar, kurduklar kontrol sisteminin kuvvetlenmesine paralel olarak Asya imparatorluklarnn balca merkezlerini eitli gezginlere atlar. Ama yine de buralar, Takent, Semerkand, Buhara ve Dembe (1) den ibaret kald. Fergana, hl kapal bir kitap gibi durmaktadr. Dier taraftan Kazakistan'daki endstri faaliyeti hakknda bilinenler de pek yetersizdir. Rusya'y gezenlerin ou gerekletirilen endstri hamleleri karsnda hayranlklarn gizle- yemiyorlar; ama Asya'y daha derinlemesine bilenler bu lkedeki Asyal ve Avrupallar arasndaki byk farka amaktadr. Geri okullarda ok rkl bir sistem takip edilmektedir. Ama bir defa okul a bittikten sonra, herkes kendi yoluna dnmektedir. Dier taraftan eser- de etraflca anlattmz ve sapmalara kar yaplan ideolojik sava ise devam edip gitmektedir. Bu da halklar arasndaki mill ilham kaynaklarnn devam ettiinin bir delilidir. imdi btn bu sonulara ilve edecek bir ey daha kalyor: Rusyann bu mntkalarn gezenlerin intibalar. Bunlar arasnda en beer tepkiyi gsteren hi phesiz Laurens van der Post'tur. Bu zat, daha, ya-

km zamanlarda Orta Asya ve Kafkasya'y gezmi ve btn grdklerini ok hareketli bir eserde toplantr. (1) Eser, her iki mntkada da, Auslar'm, Rus olmayanlarla olan mnasebetlerine dairdir. Yazar, genellikle Sovyetler'in hayat anlayna kar tepki duymakta ve her kede karsna kan teekkllerden mitsizlie dmektedir. Van der Post, Sovyetler'in, tbi rklarn self - determinasyonu hususundaki artistik tahditlerinden, Sovyetler'in kendilerine ait olan sanat yoluyla, gemi, gelecek ve hli biribirine kartrmasndan yaknmaktadr. Hepsinin ktsn ise yle ifade ediyor: Etrafmda, mutlak olarak Sovyet deerlerini kabul eden, resm bir enber vard... Bu intibalar, Sovyet propagandasnn anlatmak istedikleriyle taban tabana zttr. Madd ilerlemeler bile zbeklerle dierleri arasnda bir yaknlama zemini yaratmamtr. Hibir zaman, kendilerini gnlden yakn hissetmiyorlar, aksine, uurlu olarak dierlerinden ayrlar. Dier taraftan Van der Post Sovyet imparatorluu iindeki Rus olmayan halklarn gelecei hakknda iyimser gr- ldr. Van der Post, bu halklarn btn bu istil ve yok edilme yllan iinde kendilerine bu hareketlere kar korumak iin yeterli teknii, kazandklarna inanyor. Beer duygular olan ^ir Batl'nn grleri bunlardr. Grleri bunlardan daha da nemli olanlar Dou ve Bat deerleri hakknda fikir sahibi olan ye Orta Asya'ya gneydeki bamsz Mslman devletler tarafndan yaklaanlardr. Pakistan ve Afganistan hududun(1) Journey into Russia, 1964

dan yaklaan bu gibilerin ou, bana, zbek ve Tacik- ler'in kendilerine yaplan Rus tahakkmnden memnun olmadklarn sylemilerdir. Vaktiyle Pakistan ordusu Genelkurmay Bakan olan General Ha^uddin Tacikler ve zbekler'in, dalarn hemen tesinde bir Mslman devletin, Pakistan'n bulunduunu hatrlamakla bile byk bir srr duyduklarn sylemitir. Dier taraftan bir baka arkada, Miss Violet Conolly, blgede a- hne el sanatlarnn ve bilhassa halcln Rus idaresi altnda kaybolduunu sylemitir. Bakan Eyp Han ve beraberindekiler 1965 ylnda Takent ve Semer- kand'a yaptklar resm bir ziyaret srasnda Mslman bir milletin liderleri olarak, yerli halk tarafndan sevin gzyalanyla karlanmlard (1). Dr, Toynbee de, Amu Derya nehrinin Afganistan tarafnda bulunduu srada, br tarafta kendilerini seyreden birok kimsenin bulunduunu ve bunlarn silhl muhafzlar nezaretinde olduutu ve snn gemeye kar yapacaklan en kk bir teebbste vurulacaklanm kaydeder. Cumhuriyetlerin szde hkmranl hibir zaman kendilerinin bir kuvvet sahibi elmasn salayamamtr. Hibir yabanc lkeyle diplomatik temas kuramazlar; d ticaret de kendi ellerinde deil, Parti vastasyle, merkezin elindedir, O halde, bu cumhuriyetlerdeki milliyeti hareketlen** ^astmlmasyla, Sovyetler'in Orta
(D Sleyman Demirelin de Babakanl srasnda yapt Rusya seyahati esnasnda gittii yerlerdeki Trk nfusu, Trkiye heyetini gzleri yaartacak derecede inanlmaz bir sevgi ile karlamt, byk sevi tezahrlerinde bulunmutu. (.N )

Dou'da ve Afrika'daki milliyeti rejimleri desteklemeleri arasndaki byk fark halk da, idareciler de grmektedir. Btn bu mahedelerin yamsra, Orta Asya'nn gittike artan ekonomik nemi (1) bu meseleyi Sovyet siyasetinin en hassas noktas haline getirmitir. in'le olan mnasebetlerin gerginlii de yeni bir endie konusudur. Takent, Alma Ata yahut Firunze'de grlen in yaklamas, eitli atlaklardan ieri dolan bir med gibidir. Bunu iki ayn yerden dnmek gerekir: Biri dorudan doruya Sinkiang'la olan 2500 km.'lik snr dieri de gneyde merkez Kemir noktasndan itibaren cumhuriyetin in'le olan snrdr. Aradaki atmann tarihi ise ihml edilemeyecek kadar eskidir. Bu atmay anlamak iin gereken ilk anahtar ada Rusya ve in'i her eyden nce birer komnist devlet olarak deil, yeni hanedanlar idaresinde birer imparatorluk gibi grmektir. Tarih gerek budur. Her ikisinin de komnist olmas aralarndaki karlkl dmanl ortadan kaldrm deildir. Bugn Moskova ve Pekin'in zerinde hkm srd topraklar Orta Asya'daki imparatorluun topraklardr. Bugn bunlardan sadece in ve Rusya ayaktadr. Bunlar komnist ihtilliyle topraklarn geniletmi(1)

Petrol, ipek, maden kmr, kurun ve demirli olmayan baka metaller konusunda Sovyet Orta Asya'snn Bus ekonomisindeki nemi lt>S3*e nazaran bugn daha fazladr.

lerdir. nc imparatorluk olan ngiliz imparatorluu bar iinde dalm, iktidar mahall idarelere ter- ketmitir. Md'n ilk yllarnda, in'deki Han hanedan lkenin snrlarn Hazar denizine kadar geniletmiti. Hanlar: dt zaman bu durum kaybedildi. VII. yzylda Tang imparatorlar tarafndan snrlar tekrar geniletildi, ama sonradan yine kaybedildi. XIII. asrda Cengiz Han'n kurdu Mool hkimiyeti (Yuan hane- dam) Orta Asya'y da, in'i de iine alm ve inliler'e, kendilerinde olmayan bir an'ane, Trk topraklarnda ve Tibet'te var olmak an'anesini vermitir. (Cengiz'in, in'i fethetmeden nce Orta Asya ve Tibet'te hkmran olmas gerei, inliler tarafndan yok edilmitir.) Bildiimiz gibi Kara Htay da bu devreden nce Orta Asya'da hkm srat. De Quincey'nin ackl hikyelerini anlatt Kalmuklar gibi daha sonraki kabileler ise, ilerleyen Pekin ve Moskova imparatorluklar arasnda piyon vazifesi grmtr. XIX. yzyln ortalarnda bu iki imparatorluk Balka gl civarnda karlat ve 1860'tan itibaren de, inliler'in eit artlar altnda olmadn iddia ettii antlamalar yapld. Bunu, arlk Rusyas'nm, anlama hattnn in tarafnda bulunan li zerindeki Kulca'y igali takip etti. On yl sren bu igal 1881'de kaldrld. O devirdenberi hudut zerinde bulunan kazaklar her iki imparatorluk tarafndan, ileri geri, itilip durdular. Bu konudaki sonuncu anlamazlk 1962 ylnda oldu. O tarihte, Moskova, 5000 inli'nin snr tecavz ettiini iddia etti. Pekin ise Rusya'y in'e kar devaml isyanlar karmaya tevik etmekle itham etti. inliler Sovyetler'in byk

ilde bir harekete girierek on binlerce in vatanda- ,n Rusya'ya gitmeye zorlamakla suluyorlard. Dier araftaj inliler Kazakistan'n byiik bir ksmnn Sinkiank'm bir paras olduunu iddiaya devam etmektedir. Burada unu hatrlatmak gerekir ki in komnist rejimi Sinkiag'daki Sovyet etkisini gidermeyi baarmtr. Halbuki buras Stalin zamannda neredeyse Rusyaya bal bir yer halini almak zereydi. (1) Daha gneyde, Pamir'de (1964 ylnda Vahan koridorunun ucunda bir snr hatt kararlatrm olmalarna ramen) inliler, Sankol sradalarnn batsnda Tacikistan topraklarndan 400 km. derinliinde bir dilimi de talep etmektedir. (2) Bu mntka 1895te ngilizlerle anlaarak Rugjarn Pamir'de ilerledii son noktay tekil etmektedir. Moskavay hepsinden ok rahatsz eden olay ise, in'in Himalayalar blgesinde gsterdii faaliyettir. Yeni n hanedan ilk faaliyet olarak 1950'de Tibet'i igal edjp, bamszln yeni kazanm Hindistan ile Himalayalar'da dorudan doruya temas haline geldi. Halbuki Ingilizler'in Hindistan'daki yaylmas srasnda byle bir atma olmamt. Bunu eitli snr anlamazlklar takip etti ve nihayet 1962 ylnda inliler'- in Brahmaputra ve ndus'ta, Hindistan'n Himalayalar
(1) (2)

imdi Sinkiang Uygur muhtar blgesi olarak bilinmektedir. Pakistan gibi Afganistan da ine yaklama emaresi gstermektedir. in DeVlet Bakan Liu ao-i 1966 Nisan'nda Kbili ziyaret etmi, bylece in'in Birlemi Milletleri kabulnde Afganistann desteini salamtr.

snrnn iki ucuna tecavziyle son buldu. Kemir'in bir paras olan Ladak'a yaplan hcum, inliler'in Ruslarn Pamir'deki ileri karakollarndan pek uzak olmayan bir araziye gelmesini salad. Bunun sonucunda in'le Pakistan arasnda bir yaknlama oldu; in ile Pakistan igali altndaki Kemir arasnda smr izildi. Btn bu gelimeler Hindistan'a kar bir Pakistan-in mihveri kuruluyor intiban uyandryordu. in tarafndan desteklenen Pakistan da Kemir zerindeki isteklerinde diretiyordu, nihayet bu Kemir tartmalar 1965'te ktann gneyindeki iki devlet arasnda bir savan kmasna yol at. Btn Orta Asya'y Kemir odak noktasnda grmek uygun olur. Buras in, S.S.C.B., Hindistan, Pakistan ve nihayet Afganistan'n birletii bir odak noktasdr. Yeryznde bu derece stratejik nemi olan yerler pek azdr. Rusya'nn bu gibi gelimeler karsndaki davran genellikle, iki yolla en iyi incelenebilir. Birincisi neriyat okumak, kincisi de ilgililerin davranlarn takip etmektir. Kremimin baz hususlarda sktu muhafaza etmesi o konuda endieli olduunu gsterir. Sovyet basnnn btn bu olanlar karsnda hibir yayn yapmamas ok ayn dikkattir. Zaten dorudan doruya Orta Asya'da da hibir zaman in'in bahsi edilmemitir. Halbuki in meselesi Orta Asya halklarn, Sovyeller Birlii'nin dier taraflardaki meselelerden daha ok ilgilendirir. Buna ramen bu meseleyi hesaba katmamaya, kmsemeye kar bir eilim vardr ve bu eilim Kruev'in dmesinden sonra daha da artmtr. . Kruev'den sonra gelenler, daha ihtiyatl davranmaya baladlar, tik hareketleri, gerginlii azaltmak

iin basnlarn ikaz etmek oldu; hatt inlilerin yaptna kar, br yanaklarn evirmek gibi bir tutum da takandlar. Orta Asya'da bu derece yumuak davranan Rusya, Kemir gibi bir yerde in'i, Pakistann yardmna getirecek bir ittifaktan ekinmektedir. Kosiginiri, durumu istikrarl hale getirmek iin sarfettii gayretler daha iyi bir politika gibi grlyor. Kemir meselesinde pek oral olmam, Pakistann Kuzey Bat Snn (Petiinistan) blgesinde Kruev tarafndan Afganistana yaplan destekleme hareketini de yavaa durdurmutur. Ancak bunun karl olarak, Eyp Han Mr. Shastri ile birlikte Takente gelmeye ikna edebilmitir. Kosigin, bu vesile ile btn dipomatik maharetini kulisindi, ini bir sre iin kenarda tutarak, memle- keketinin menfatlerini korudu. Kemir hakkmdaki Takentjjdeklarasyonu bizim konumuz dndadr. Asl nemli olan bu hareketin Rusyann Orta Asya'daki mkl durumunu baanyla ele alp dzeltmi olmasdr. Takent 'bulunmasna kar inljler'in gsterdii tepki ilgi ekicidir. inliler bunu Kosiginin norml bir gezi srasnda Takent'e kadar gelii eklinde gsterdiler. Dier taraftan Hindistan'a kar Pakistan', Israile kar Araplar', yani Mslman devletleri desteklemekte devam ettiler, yeni kurulan in Mslman Bir- lii'ni kuvvetlendirmeye altlar. Dier taraftan Cezayirde toplanan Afrika Asya konferanslarna, Asyal bir devlet olmad iin Rusyanm katlmasn istemeyen in, konferanslann kesilmesine sebep oldu. Netice u ki, in Orta Asyadaki Trk ran huzursuzluu

nu artrmak iin elinden geleni yapacaktr. Ben, ahsen in'in Sovyet Orta Asyas'na gz diktiine kaniim, bylece asl hedefi olan Himalayalar'm gneyine gemeye sra gelecektir. Dier taraftan Trk olsun, ranl olsun, Orta Asya halklar iin ise, durum hi de keyif verici deildir. Eer akllar varsa, kendilerinden nceki Kalmuklr yahut Kazaklar gibi Bat ve Dounun yeni hanedanlar arasnda bir futbol topu haline gelmekten kanacaklarladr, Ruslar'm tahakkm altnda olmak onlara Araf'ta omak, inlilerin eline dmek ise cehennemde bulunmak gibi gelir. iten gemeden Tibet'in k- betini unutmamaldrlar. Peki ne yapmal o halde? Kuzey, Rusya'ya Pale olmutur. Gney vhlan iin, imdi daha fazla mit vardr. Lord Kennet'in bu yln ubat aynda, parlamentoda yapt konumasndan aldm u satrlar, durumu olduka aydnlatacak mahiyettedir sanrm: Szlerimin Asya ile ilgili ksmna son vermeden in - Sovyet ekimesi zerinde durmak istiyorum. Bir defa ideolojinin bizi fazlaca endielendirmesine lzum yoktur: Deiecektir. Deimeyecek olan bu biribirine dman iki dev rakip arasndaki ve her ikisinin de ilerine kadar nfuz etmi olan tslm kuadr... Yeryznde kendi mukadderatna sahip olmayan yegne Mslnanlar da bunlardr. (1) Rusya, Mslmanlar'm hr brakmyor. Ama onlar kendi hrriyetlerini ala(1) Konumac burada biraz fazla ileri gitmektedir. Mslman inli* kri, srail'deki Arapiar ve nihayet Hintli olan 4C.00C*.0C0dan razla Mslman' unutuyor.

caklardr. ngiliz, Hollanda ve Fransz imparatorluklar nasl zamanla daldysa, Rus imparatorluu da da- lacaktr. inliler buna yardmc olacaktr. \ardmc olacaktr, nk onun tabii genileme izgisi Trkistan denilen yerdedir. Buras ok az nfusludur. Botur. Eer in'in genileme politikasndan etkilenecek biri olacaksa, bunun Bat olacan sanmam. Dier taraftan Rusya imparatorluu paralanmaya balad zaman, yannda bir yardmc bulmak amacyla, Bat'ya daha fazla yaklaacaktr. Onlan bir milletler camias haline getirmeye sevkedebileceimizi tahayyl ediyorum. (1) Bana yle geliyor ki, bu baz haberlere dayanan bir keramettir. Bamszlk her zamankinden ok havada asldr imdi. Yabanclarn srekli olarak baka rktan ve baka kltrden olan meden insanlara tahakkm etmesi, yaadmz ada akl almaz bir eydir. rlandalIlar, asrlarca beklediler, sonunda siyas hrriyeti ekonomik konfora tercih ettiler. Ruslar'm sinir sistemi ne kadar kuvvetli olursa olsun, sonunda etraflarndaki hrriyeti gren ve kendileriyle beraber olmak istemeyenlere tahakkm etmekten bkacaklar- dr. Dier taraftan, in'in basks ne olursa olsun, bu insanlarn Rus boyunduruundan kp in boyunduruuna girmeyi dnmeyecei de muhakkaktr. Akla
<1) Bu konumay yapan Lord Kennet sosyalisttir. Rus imparatorluunun paralanmasnn gerekleecei phesizdir, ancak onunki ngiliz, Hollanda ve Fransz mparatorluklarnn dalmasndan da ha baka biimde olacaktr.

gelen ey nce Kemir muhtariyetim kazanmas, bu rnein Orta Asya'nn Trk - tran halklarna sramasdr Belki, bundan sonra ak denize kma mcadelesine balayacaklar dnlr. Aslnda biz Batllar iin tahamml edilmez olan Rusya imparatorluu deil nk imparatorluk tandmz ve beenebileceimiz bir eydir; imparator lukta aslet, drstlk olabilir Sovyet tekiltnn maskeli davran ve bizzat kendileri geni bir imparatorluun hkimi iken vaktiyle, denizlerde gemi yzdrm olan emperyalizmi mahkm etmeleridir. Aslnda Rusya ve in, Cengiz Han'dan bu yana geen asrlar boyunca bir benzerine rastlanmadk derecede merhametsiz birer emperyalist lkedir. Komnizm bandras altnda yeni bir hanedann hkimiyetini yaymlardr. Bu kitabn hedefi, Orta Asya'nm durumunu hr dnyaya duyurmaktr. Bundan sonra ada kamuoyunun kuvvetleri kendini gstermeye balayacaktr. Halk, sonunda varlm ve sesini milletlere duyuracak; ryalarda bile gerekleeceine imkn grlmeyen hapishanelerden baka hal areleri ortaya kacaktr. Nisan 1966 O. C.

BRNC BASKININ NSZ XIX. yzyln ortalarna doru sonradan Kuzey - Bat Snr diye bilinen topraklarla Pencab'a hkim olan ngiltere'nin karsnda, Orta Asya'da Rusya'nn hayli dikilmeye balad. O tarihten itibaren de,, Hin- distandaki ngiliz hkmeti, d siyasetini, Orta Dou snrlarn istikrarl bir halde tutmaya Rus yaylmasna kar Afganistan ve ran'n varlklarn devam ettirmeye yneltti. Bu politika sonucunda, Rus genilemesi, bugn bulunduu yerde durdu. Sovyetler'in, Orta Asya'daki Trk topraklarnda arlarn yerine getii srada, ngiltere, kuvvetlerini Hindistan ktasndan ekti. Bylece gney ve gneybat Asya'da ngiliz etkisi zayflad.'Ruslar, Orta Asya'da Trk - ran asll milyonlarca Mslman'a hkim oldular. Vaktiyle Trkistan diye bilinen bu topraklar aslnda slm ve Sovyet dnyas arasnda bir denge mm- tkasyd. Bu kitabn hedefi, Stalinin lerek yeni tesirlerin ortaya kt bu gnlerde, buradaki halklarn komnist dnyas ile Bat arasndaki mcadelede oynayacaklar rol belirtmektir. Rusya Orta Asyas hakknda tarih veya ada bilgiler iin hi deilse elli yl geriye gitmek gerekir. Bugn gerek deeri olan modern kaynaklan elde etmek son derece mkldr. Aradaki boluk ancak Rusya ve Trkiye vastasyle doldurulabilir. Ben, bil

hassa bir devre iin Ekim ihtilliyle Sovyet iktidarnn salamlat sre arasndaki devre dierlerinin arasndan, stanbul niversitesinden Profesr Zeki Ve- lid Toganm eserine bavurdum. Kendisi de Rusya'da o devirdeki olaylarn aktrlerinden olan Togan'n Bugnk Trkili adl eseri Trke idi. Bu esere yapacam atf, ngiliz okuyucusu iin bir anlam tamayacandan yazarn izniyle kitaptan baz paralar tercme ederek eserime aldm. Ayrca W.E.D. Allenin arkiyat sahasndaki ok geni bilgisinden Trk dili hakknda rakipsiz bilgisi olan Viyana niversitesinden Dr. Stefan Wurm'dan geni lde faydalandm. Ben Trkolog deilim. Afgan snrndaki komu Mslman lkelerin yaknnda bir mre yakm bir zaman geirdim. Buradaki almalarm bana ok eyler retti. Mvernnehr'deki Rusya, Pever'den Amu Derya'ya doru bakanlarn akimdan hibir zaman kmaz. Trker'in dil ve etnik farkllklar, bu kitapta gsterdiimden ok daha derindir. Trkiye'nin durumu phesiz aka ortadadr. Trkiye Trkleriyle birlikte Azerler'i ve Trkmenler'i (dil bakmndan, ama corafya bakmndan deil) Bst Trkerl diye ayrdm* Volga ve Urallar'la Krm'n baz mntkalarnda oturanlar iin Tatfcr veya Trk-Tatar tabirini kullandm. Eskiden Trkistan diye bilinen ve bu kitabn asl konusunu tekil eden yerlerde oturanlara Trkistanl demekten kandm, Dou Trkleri veya Orta Asya Trk- yeri dedim. Orta Asya Trkleri hakknda daha belirli bir ifade kullanmak gerekince de zbek, Kazak vs. diye ayrdm.

Byk Rus tarihisi Bartholdun eserinin Franszca tercmesinden faydalandm. Barthold yle diyor: Trk tarihini incelemek} ok defa ndiren ayn adamda bulunabilen bilgilere sahip olmay gerektirir. Bu bakmdan Trk halklarnn tarihini yazmak i Trkolog olmak yetmez. Ele alman aa gre in, Arap, yahut Iran tarihlerini ve dillerini de ok iyi bilmek gerekir. Batl yazar iin, bu bile yetmez, nk o ayn zamanda Rusa da anlamas lzm gelir. Orta Asya eitli ilimlerin att bir O.C. yer. Mart 1953

Okyanuslarn ok tesinde, hemen hemen Asyann ortalarnda, ok yakn zamanlara kadar Rus ve in Trkistan olarak bilmen iki byk tabii havza vardr. Bunlarn her ikisi de dnyann en yksek dalaryla kuatlmtr. Dalarn bittii yerde, le, yahut i denizlere kadar uzanan ovalar balar. Bu havzalar okyanusa ulaamayan nehirlerle sulanr. Her ikisinin de balca sakinleri Trklerdir. Buralarda baka oturanlar da olmakla beraber, Trkler yine de hkim burumdadr. Bu Hazar blgesi Trklerini Trkiye ve Kafkas Trklerinden ayrmak iin onlardan Dou Asya veya Orta Asya Trkleri diye bahsetmek yerinde olur. Trkistan'n bu iki ksm, dnyann en yksek dalarnn dm noktas olan Pamir'den balayan byk da silsilesiyle biribirinden aynlr. Kabaca sylemek gerekirse, Hinduku ve Karakurumla Tiyenan' balayan dm noktas, Rus Trkistan ile, bugn Sinklang diye bilinen in Trkistan arasnda siyas hududu tekil eder. Sinkiang hakknda ok ey bilinir ve ok ey yazlmtr. ilk yzyllarda, Pamirin dou ve batsnda vaha medeniyeti yaayan Orta Asya Trklerinin tarihinde biribirine paralel iki hareket vardr. Baz haneF: 4

so danlar dalarn her iki tarafna da yaylm, dier taraftan li vadisi, ticaret ve fetih i;n tabii bir yol tekil etmitir. Daha yeni zamanlarda da Sinkiang kap, lann daha geni bir ekilde Bat'ya amtr. 1947den nceki yanm yzyl iinde Hindistan'n Kgar'da ngiliz hkmetinin menfaatlerini koruyan bir konsolosluu vard ve yine yakn zamanlara kadar ngiliz ve Amerikahlar'n bakent Urumi'de temsilcileri bulunuyordu. Byk arkeolog Aurel Stein, Tarm havzasndaki Hotanm kumlan arasnda, kaybolmu ehirler kefederek, kendisine byk bir n salad. Onun zamanndan itibaren, birok seyyahlar, Manularm dt alardan, Komnist in iktidarnn douuna kadar olan sre iinde, Tanm ve Cungarya vahalarndaki siyaseti renmek ve retmek iin kendilerini bu konuya verdiler. Ancak ondan sonra, hemen hemen yl kadar nce, Sinkiang, kaplarm Batya kapad. Halbuki buras, daha nce, Asya seyyahlar iin Hi- malayalarm en uzak ksmlaryla birlikte balca inceleme hedefini tekil ediyordu. Bazlar, Sinkiangm bu sebeple asl nemini kazandn dnebilir. Bugn Orta Asyadaki be Sovyet Sosyalist Cumhuriyetinden biri olan Rus Trkistamna gelince, orasnn durumu bakadr. Oxus mntkasndaki Dou Trkleri daima, tuhaf bir tereddt iindeydi. Ancak Ruslar, asrlardanberi yasak bir lke olarak kalan bu blgeye yaklaabilmitir. lkenin bykln ve tarihin eskiliini gz nnde tutarak, Batmn, buras hakkndaki bilgisinin, meden dnyann baka taraflarna gre ok az olduunu syleyebiliriz. Bir defa mesafe bakmndan ok byktr. Bugnk Kazakistan'n kuzey snr

larna kadar uzayan bozkr da dahil olmak zere blgenin btn, taksimden nceki Hindistan'dan daha byk olduu gibi, Birleik Devletlerin de yarsndan daha byktr. Ve stelik, ou l olduu halde bu 1939'da bu mntkada oturanlarn nfusu on yedi milyonu buluyordu (1). Bu rakam da Kanada, Yahut Avustralya'nn nfusunu bariz bir ekilde gemektedir. stelik, buradaly ahali, biribirine bal gruplar halinde ya kesif ziraat mntkalarnda yahut yeni endstrilerin gelitii ehirlerde toplanmtr. Ama yine de Trkistan'a hemen komu olan ran ve Afganistan hakkndaki bilgilerimizle kyaslanrsa, buras hakkndaki bilgimizin ok ksr olduu grlr. Hele Pakistan ve Hindistan'la yaplacak bir kyaslama bsbtn artcdr. Hazar denizi ile Tiyenan dalan arasndaki Turan havzasnn tecrid edilmi durumu, burasnn Trk rknn menei olduu dnlnce, daha da byk ehemmiyet kazanr. Buras ayn zamanda, devrinde Badd, am ve JCurtubaya rekabet edecek bir slm medeniyetinin de beii olmutu. VII. yzyln sonlarnda Araplar'm Mavernnehr'i fethetmesi zerine

Turan havzas Mslman Dounun bir paras olmu* tur. Bugn, blgenin birok tariflerinde, burann d bile gemez. Halbuki Mavernnehrin, corafya ve kltr bakmndan, kta Rusyas ile Gneybat Asya'daki Trk-ran sistemi arasnda vaktiyle mhim rol oynam bir tampon blge olduunu ileri 6rmenin zaman gelmitir. Tampon blgelerde daima bir gerginlik olur. Misl olarak Polonya, Alsace ve Kuzey-Bat Snrn hatrlayalm. Dier taraftan eer bu durumda olduu gibi tampon blge halk halihazrda tbi bulunduklar iktidarsa yabanc ve komularna yakn olurlarsa, bu gerginlik daha da fazla olur. Elimizdeki mislde de tampon blge gneyde, Hindistan'n byk nfusu ile Orta-Dou'nun zengin kaynaklarna dnk olan bir hududa komudur. Bunu gz nnde bulundurunca, 'Rusyann burasna, hasl bir ar ar sindirme polilitikas takip ettiini anlamakta glk ekmeyiz. Bilhassa arlardan sonra gelen Komnizm zamannda Trkistan ahalisi grlmemi bir bask altnda brakld. Bu bask, onlar, o zamana kadar olduklarndan bambaka bir kalba sokmay hedef tutuyordu, stelik dal, ana gvdeden ayrldktan sonra bu sindirme ii ok daha kolay olur. Bu bakmdan yeni idareciler eski devirlerdekinden ok daha kat bir ekilde tecrit sistemi takip ettiler. Perde, Sovyetlerden deil, daha arlardan nce Trkistann zerine kapand. Buhara emirlerinin mutaassp bir ekilde ie kapankl, burasn ve hele komular olan Semerkand' d dnyadan tamamen ayn bir efsane lkesi haline getirmiti. XVII ve XVIII, yz

yllarda pek az Rus ajan Hyve ve Buharaya, girebildi; bunlarn da ou yakalanarak esir edildi. phesiz, Ruslarm Hyve hanlarnca esir edilmesi aradaki savan balca sebeplerinden biri oldu. te yandan bu blgeye gelenler arasnda baka Avrupal isimleri Rus isimlerine gre daha azdr. Bunlann en nemlisi 1832- de Merv yoluyla Buhara'ya ulaan ve iyi kabul gren Alexander Burnesdr (1). Kuzey-Bat Smn'nda Abott 1840ta Hyveyi ziyaret etti. 1841 'de Buhraya ulaan talihsiz Stiddart ve Connolly ise Emir Nasrullah tara* fndan korkun bir ekilde ldrldler, tki yl sonra da Dr. Wolf, kendisinden nce giden iki ngiliz'in akbetini renmek iin byk tehlikeleri gze alarak Buhraya gitti. Kendisini bir dervi diye kabul ettiren Macar Vamb&y, oraya gidince 1863te btn Mslman devletlerle alkasn kesmi bir lke buldu. Tam bir tecerrd iinde olan lke byk bir phecilik iinde yayordu ve bu phecilik az kalsn hayatna mal olacakt. Semerkandm kendi iine kapan ise bsbtn vurucudur. Amerikal Schuylere gre, 1404te, Kastilyal III. Henrinin Timur nezdindeki elisi olan Gonzales de Ckavijo zamanndan 1841de Khanikovun seyahatine kadar, 1620de gnderilen bir Rus grevlisi ile 1774te grevli olmadan giden bir Rus subayndan baka hibir Avrupal Semerkanda ayak basmamtr. Drt yz ylda iki ziyaret. Burann Batnm muhayyilesini kurcalayp durmasna amamak lzm.
(l) Bu ve dier isimler hakknda, bilgi almak in bibliyografyaya, baknz. Bibliyografyann dndaki bilgiler Z. V. Tfcgan'n eserinden alnmtr.

ite bu bakmdan, Ruslarm 1865te Takent'i, yl sonra Semerkand' ve 1873'te Hyve'yi zaytetmesi ortal kartrmad. O zaman, hi deilse bu esrarl ehirlerin srr ortaya kacak diye dnld. Ama bu dnce yanl kt. Ancak ok istisna kimselerin girmesine, bir de ok sk bir murakabe altnda girilmesine izin verildi. Bunlar arasnda Schuyler ile Cur- zon'u sayabiliriz. Bu arada tabii bir ksm Fransz muhabirleri de vard. Hususi bir izinle giren bu muhabirler, Curzon'un gremedii birok hususlar mahede etmeye muvaffak oldular. Bunlar arasnda, Curzon tarafndan da ok sekin biri olarak tannan Vicomte de Voe'yi sayabiliriz. Ancak onun yazdklar da tasvirlerinin kuvveti dnda, nceden bilinenlere pek az bir ey ekledi. Curzon'un eseri de Schuyler'inki kadar renkli deildir. nk Curzon hem onun kadar ok gezememi hem de yerli halkla fazlaca tejras etme imknn bulamamtr. Ancak eseri hem Schuyler'inki- ne, hem de Iran hakkmdaki kendi byk eserine uygun bir hviyet tamaktadr. stelik hem slbu, hem de ortaya koyduu konular, bakmndan Gibbon'a yaklamtr diyebiliriz. Ancak Schuyier'le Curzon, karanlkta akan iki k gibidir. Orta Asya halklarnn incelenmesi, arlar zamannda Ruslar tarafndan yaplm bu arada Rad- loff ve Barthold'un isimlerini sayabiliriz ancak I. Dnya Sava'na kadar, Avrupal ve Anerikallar'm Oxus'un kuzeyindeki seyahatlerini kolaylatrmak iin pek az gayret sarfedilmitir. Sanki her zaman iin gizlenecek bir ey vard: Bir isyan, bir katlim gibi. ar- Jar'm hkmeti Asya lkelerinde bakalarnn arat r-

ma yapmasn byk bir hiddet ve kskanlkla takip ediyordu. Her ey ok sk bir kontrol altndayd. Stratejik bakmdan lzm olduu iin yaplan yeni demiryollar, milletleraras ticareti kolaylatrmaya yaramad gibi, seyyahlarn bu imkndan faydalanmas da ok husus izinlere tabi idi. I. Dnya Harbinin ilk ksmnda bu husus daha da skilat; hkmet, lkeyi, nce Avrupa cephesinde esir edilen Avusturya - Macaristan esirleri iin hapishane olarak kulland. Ardndan ba- gjsteren isyann ok kanl bir ekilde bastrlmas, sonra da ktlk ve veba geldi. Ancak 1917'deki iki ihtill perdeyi olduka aralad. Bylece d dnya, bir dehet zemini iinde birbiriyle mcadele eden ekimelere ahit oldu. Snra... Perde yeniden kapand. 1918-1920 yllar arasndaki zaman Mdahale Devri diye adlandrmak, Ruslar'm detidir. Bununla anlatmak istedikleri de o devrin byk kemekeinin, sadece Ruslar alkadar eden meselelere smrgeci ngiliz entrikasnn karmasnn sebep olduunu anlatmak isterler. Bu devre iinde ise, Ingilizler'in Trkistan'daki nfuzu, Merv'den teye geememitir. stelik zaman, Rusyann Asya mparatorluumu ele geirmek iin mcadele eden kuvvetleri gerek bir mahedeye tabi tutmak iin ok ksadr. Bu devredeki kesif mcadeleler iin, ancak Asya asll ve Mslman kltrnn zerine Rus eitimiyle yetimi ahslara mracaat etmemiz lzmdr. Bu dnem iinde, bunlarn kendileri de bamsz mill devletlerin kurulmasn destekleyici olarak bu mcadeleye katlmlardr. Bu gibi kimseler,

sadece kendi halklarnn imkn ve kabiliyetlerini bilmekle kalmyordu; ayn zamanda, eski bir dzene yeni bir ekil verecek ihtillci dnce hakknda kfi bir doktrine de sahiptirler. Ancak bunlar, ksa bir sre iinde, byk bir hayal krklna urad: Bolevikler nce verdikleri szde durmadlar. Ancak bu, mspet bir gerein, menfi bir geree bakarak deerlendirilmesi gerektii mnsna gelmez. O devirde, hdiseler, yerli slahatlarn fikirlerini ve ele geirdikleri frsatlar deerlendirmelerine, gerekletirmelerine imkn vermeyecek kadar hzl, ve kuvvetli olarak geliiyordu. Allah'tan bunlardan bazlar hatralarn yazd. Halklarnn mitlerini ve kuvvetlerini belirttikleri gibi, tarihin ak kendi istedikleri yne dnd takdirde, baarabilecekleri eyleri de belirttiler. Bunlarn arasnda Mustafa okay ile Zeki Veld Togan' sayabiliriz (Ruslarca okayef ve Velidof diye bilinirler). okay ve Veld bu kark, devirde Dou Trklerinin lideri idi. nceleri Sovyetlerle anlarken, sonradan anlamazla dtler; bylece Trkistan halklarnn siyas hrriyete kavumas imknsz hale geldi. okay, 1917-1918 ylnda, ksa bir sre iin, imdi zbekistan'n bir ksm olan Fergana vadisindeki Ho- kand'da mstakil bir devletin bakan oldu. Mustafa okay iki harp arasndaki yllarda Bat Avrupa'da tesirli bir ekilde yazd ve ders verdi, (lectured) Ayrca Sovyet hkimiyetine kar lkesinin gsterdii tepkiyi anlatan Rusa bir kitab da vardr. Onun 1942de Almanya'daki lmnn hikyesine ileride dneceim. Burada u kadarm syleyeyim ki, o, yazlarndan ok, tnillf bir hareketin ilham kayna ve kurucusu olduu

iin hatrlanacaktr. Bu hareket II. Dnya Sava'nda ve baka ellerde dikkati ekecek derecede nemli bir yol almtr. Togan, ndir rastlanan bir simadr. Profesyonel bir tarihi olduu iin, bizzat ve kmsenmeyecek bir rol oynad hdiseler serisini tarihe maletmitir. Kendisi Trkistanl deil, Bakrdistanldr. lk defa, UraP lar'da, ksa bir hayat olan, Kk Bakurdistan Cumhuriyetinin bakan olarak sahneye kmtr, ihtillin ilk yllarnda, Sovyet smrgeciliinin iki zirvesi olan Lenin ve Stalin'in yakn itimadn kazanan Togan, 1920'de hayal krklna urayarak onlara srt evirmi, ondan sonraki yl, Buhra ve evresinde eitli teebbslerde bulunarak, blgede Sovyet kl altnda, Rus hkimiyetinin tekrar kurulmasn nlemek iin mukavemet tekilt kurmaya alarak geirmitir. Bu mddet iinde Enver Paa'y da birok defa grmtr. Enver Paa'nm lmnden sonra Zeki Veldl Togan', Afganistana ekilmi olarak gryoruz. Sonunda Trkiye'ye gemi ve bir mddet sonra stanbul niversitesine profesr et1 mutur. Halen o grevdedir. Togan 1929da modern Trk-e ile Bugnk Trkili ad altnda, Dou Trklerinin safndaki mcadelesini anlatm, buna, 1940'd bir fasikl ilve etmitir. Bu eser, Hazar Denizinin dousundaki Trk halklarnn cidd bir tarihidir. stelik byk bir tarih kltrne sahip ve halknn hizmetinde byk tecrbesi olan bir Orta Asya Trk tarafndan bizzat yazlmtr. Eserde Batl tarihilerce az bilinen bir lke hakknda, ananelerin incelenmesine dayanan uzun vadeli fikirler vardr. Bu fikirlerin Trk tarih ve edebiyatna

vkf bir lim tarafndan ileri srlmesi ayn bir ehemmiyet tar. Eserde, yaplan mcadelenin sebepleri ve kaynaklar aratrlmaktadr. Bugnk TrkdUi, bizzat Lenin ve Stalinle olan gizli konumalardan Enver Paa destanna; Dou Trkleri'nin kabile tekiltndan, stanbul'daki vatandalar olan Jn Trklerin on yl nce yapmak istedii gibi sosyal demokratik refrm programna varncaya kadar eitli konulan iine almaktadr. Eserin her satrndan fkran iddetli vatanperverlik duygulan da aynca dikkati eker. Muharririn renmek istedii tek ey, bugn kalanlarn, sesini duyup duymayaca ve mcadele ruhuna cevap verip vermeyeceidir. Ancak.bunu duymu olanlarn ou demirden bir zulmn izmeleri altnda ezilip gittiler. nce, Togan'n kitabnn basit bir tercmeyle ngiliz okuyuculanna sunulabileceini dnmtm. Ancak sonradan fikrimi deitirdim. nk kitap# muazzam bir eserdir. Eski kabile tekilt ve an'anelerle ilgili teferruatl ksmlar ise sradan okuyucuyu pek ilgilendirmez. Trkler iin deerli olmasna ramen, hemen hemen efsanelemi bir lkenin varl mazisiyle alkalanan yabanclar iin ekici olmayabilir. Halbuki onun anlatmak istedii eyleri yeni bir tefsirle Bat'ya getirmek mmidr. Bu da muharririn fikirlerini kullanp, gereken yerleri karmak yerine baka^ malzeme koymak suretiyle yaplabilir. phesiz bu deiiklikler eserin orijinalini aynen aksettirmemi olur, buna karlk tefsiri yapann daha objektif kalmasn salad gibi, ona kaynak olarak ald eserden bol bol faydalanmak imknn verir. Trkiye dndaki okuyucular iin, kazan, kayptan daha fazladr.

Sonra elimizde daha baka kaynaklar da vardr. Bunlaftn banda mlteciler gelir: Sovyet rejiminin yerlemesinden hemen sonra kaanlarla, II. Dnya Harbi'nin meydana getirdii imknlardan fcaydalanarak hapisten kaan daha gen gruplar da bizim iin bilgi kaynadr. Bunlarn isimlerine eser boyunca raslana- aktr. Aynca, perdenin arkasndan gelen baz ltlar da vardr. En iddetli hudut muhafazas bile, sevgi duyulan ve hafif bir mlteci akmm ho karlayan lkeye szmalar olmasn nleyemez. Bunlarn hepsinde klar vardr. stelik bazan, Kremlin'in ve hatt bizzat Stalin'in beyanlar, daha da kuvvetli klar yakar. Ayrca, eskinin yerine daima yeniyi getirmeyi det edinmi olan Sovyet propagandasnn zaman zaman faydal olduunu unutmamak lzmdr. Bunlardan baka, zaman zaman baz Batllar, umulmadk bir frsat yakalayarak Trkistan'a girmek, grdklerini nakletmek imknn bulmulardr. Bununla beraber yine de yeni ile birlikte eskiyi iyi bilmek lzmdr. Ancak bu sayede ktadaki byk sindirme hareketinin ne dereceye vardn anlamak ve bin yldan fazla bir zaman boyunca sren Trk ran tarihinin muhassalas olan bir hviyeti ne dereceye kadar tannmaz hle getirdiini grmek mmkn olur. deoloji ismini kullanarak sylemek gerekirse sonunda Mslmanlk veya Komnizm galip gelecekti. Ama her eyden nce iki kutbun birbirine olan tesirlerini gznnde bulundurarak muhtelif klara dikkat etmek gerekir. htiyat da elden brak amak lazmdr. Mltecilerin kitaplar, zalim bir i< a e altnda bulunan vatanlar-

nm istikbali hakkmdaki hayalleri simgeleyen vatan- perverne grleri dile getirir. Konuya bu adan yaklaan bir muharrir, yabanc hakimiyeti altnda elde edilen ilerlemeleri ve ulalan refah deerendiremez ve bunlarn hepsini hrriyetin kaybma feda eder. arlar zamannda olsun, Sovyetler zamannda olsun, yaplan maddi ileri hor grr. Orta Asya halklar ve onlarn meselelerine eilen birok mstesna deerde Rus liminin almalarn da deerlendiremez. Burada, bu grn tashih edilmesine teebbs edilmitir. Ancak Togan ve bakalarnn ad getii zaman, okuyucu hatrlamaldr ki, bunlar yaplan ilerin dnyev deerine ehemmiyet vermez. Onun hesab gnlk dncelerin ok stndedir. Hem baka milletler, peygamberlerine dayanarak, her trl baskya ramen siyas ve manev bir an'aneyi muhafaza etmemiler miydi? O halde Dou Trkeri niin etmesin?

TURAN HAVZASI nsan arka arkaya aknla dren tezatlarla dolu olan bir lkede harikulde bir eyler olmal, O lke ki, sarp dalannm ucu rumlu yamalar, usuz bucaksz ovalarda son bulur; sahilsiz kum denizlerine adacklar gibi serpilmi yeillikler vardr. Dev nehirler, bataklklarda kaybolup gider. Kalabalk nfuslu ehirlerin yannda adrl ikamet yerlerine rastlanr ve ln derbeder hrriyetinin getirdii, sakin bir almadan ibaret hayat tarz vardr.. CURZON Modern dnya haritalarnda bir Trkistan cumhuriyeti yahut devletine rastlanmaz. Victoria a haritalarnda bile Trkistan'n Rusya, in ve Afganistan arasnda bllm olduu grlrd. Rusya topraklarndan, Hazar Denizinin dousundaki geni bir ksm da Transcaspia diye anlrd. ince Sinkiang (Yeni Dominyon) d, bugn Avrupa dillerinde bile Tanm havzas ve Cungarva yerine kullanlr oldu.

Sovyetler'in balangcndaki Basmac isyan .srasnda, Trkistan ad, daha geni bir Trk milliyetiliinin parolas ve Kremlinin Orta Asya'daki szde kavim cumhuriyetlerini kurmasyle de, sonunda atlaslardan kaybolan bir mntkann ad olarak Rus Trkis- tan haline geldi. Bugn, Rusya'da, bu isim Sir Derya yaknlarndaki bir ehre verilmitir ki; burann eski ad Yese yahut Yass idi. XII. Yzylda yaayan nl vel Ahmed Yesev buraldr. Bylece, gnmzde, Amu Derya ile Hinduku Dalan arasnda skm nispeten kk Afganistan blgesi dnda haritalarda Trkistan arazisine rastlanmaz. Bu modas gemi terimin yerini, mill gururun yaratt bir baka isim almaktadr: Trkili. Yani, Trkler'in anavatan. Bu yeni ekil, bir bakma XVI. Asr balarnda ortaya kan coraf anlaya bir dn olmaktadr. O devirde Bbur Fergana vadisindeki vatanndan km, nce Kbil hkmdar daha sonra d Hind Mool imparatoru olmutu. Bbur hatralarnn sadece yerinde Trkistan'dan bahseder, o da Yese kasabasn anarken. Bugn Rus Orta Asyas diye bilinen topraklar Mvernnehr etrafnda merkezilemiti. Mvern- nehr, nehrin tesi anlamna gelen Arapa bir kelimedir. Buras bir db yahut Mezopotamya'dr ki, Yunanllarn Oxus ve Jaxartes, Araplar'm Ceyhun ve Sey- hun, tranllar'n da Amu Derya ve Sir Derya dedikleri, nehirlerle snrlanmtr. Avrupal yazarlar, Mvern- nehr'e genellikle Transoxiana (1) der.
(1) Bilginler. Transoxiana ve Transoyania adlar arasnda mtereddittir. Bartbold ve G. Kirk birincisini, A. Toynbee ve M. Czaplicka ikine s n S huyler ve Mrs. Beveridge de her ikisini birden kullanr.

Bbur Amu Deryann, Hindikular'a kadar olan gney ksmna, Belh, yahut daha dousuna Sedeha* der. Sir Derya'nn kuzeyi ise, kabaca e (Takent, evresindeki lke) ve Moolistan (ili vadisi ve Cungarya) ikiye ayrlr. Kuzey Iran ve Bat Afganistan yaylas ise, imdi olduu gibi o devirde de, Horasan diye biliniyordu. Dou Afganistan'a ise balca ehirlere gre K- bil, Gazte ve Kandehar deniyordu. (Bbur'ca Seyhun olarak bilinen) Sir Derya'nn yukan vadisinin ad da, bugnk gibi, Fergana idi. Bu byk nehirlerden her ikisinin de aa kesimleri, nl delta lkesi Hrizm'i meydana getiriyordu. Bu nehirlerin o devirde su kanallaryla birlemi olmas muhtemeldir. Hrizm'in hkmet merkezi rgeii idi. Bu eski isimler tarihle oldu- u kadar o mntkalarn halk ve topraklaryla da kaynamtr. Bu cihetle, gerek arc fthat, gerek daha sonra, Sovyet basks altnda meydana gelen gelimeler srasnda olanlar bu isimleri bilmeden takip etmek imknszdr. Nasl ki, Dicle ve Frat ehirleri Irak'taki nehirler havzasn meydana getirirse, Amu Derya ve Sir Derya nehirleri de Turan havzas iin aym eyi hatt daha fazlasn yapar. Baka benzerlikler de vardr. Irak gibi, Turan da byk dalarla evrilidir. Nehirlerin tesinde yer yer topraklar, hayat imkn brakmayan llerde son bulur. Amu Derya ile Hazar Denizi arasnda Kara- kum, Aral Denizi ile nehirler arasnda kzlkum, Sir Derya'nn kuzeyinde yan l halinde bir bozkr vardr ki, buraya da Alk Bozkr denir. Buras muazzam dalar arasnda kalm bir lke- dir. Tanr Dalar, gney kanatlan Alay ve Transalay-

larla birlikte alpin yapda yksek dalar sistemidir. Dou bat dorultusunda, paralel olarak uzanrlar. Kuzey gney dorultusundaki Sarkol vastasyla Hinduku ve Karakurum dalaryla birleirler. Sar- kol'un bats nl Pamir yaylasdr. Tanr Da (1) ve Pamir Sarkol mntkasnda ykseklii 7000 metreyi geen tepeler vardr. Bu sradalarn ykseklii ancak Himalayalar ve Karakurum dalan tarafndan geilir ve Kuzey Kutup Dairesi'nin dnda, dnyann en byk buzullar buradadr. Bunlar Rus ve in dominyonlar olan Bat ve Dou Trkistan iin taksim-i me- yah hattdr. Rusya Orta Asyasn sulayan nehirlerin ikisi de bu hattn batsndan kar: Sir Derya, Isk Gl'- n gneyinde Alay Dajnn muhtelif boazlarndan; Amu Derya da Karatigin ve Pamir'de doar. Asl Amu Deryann yukar sular bu blgedeki Ta- cikler'ce b- Penc veya Pianj diye bilinir. Nehir kuzeyden drt byk kol alr. Aksu, Vah (Trkesi Ogu) Kfimihan ve Kzlsu. Sr Derya balca nehirden meydana gelir. Isk Gl'n gneyinden akan Narin, douda Tar ve Karakulca kollaryla akan Karasu ve gneyden gelen Suh. Bunlarn hepsi Fergana vadisinde birleir. Trkistan ayn zamanda byk ovalar ve ller lkesidir. Bunlar dalarn eteklerinden, Aral Gl ve Hazar Denizine doru ok hafif bir meyille uzanr. ki neh(1)

Ykseklii 7300 metre olan Tanr Da in ve Rus Trkistan sn. rmdadr. Ruslar, kendi topraklarnda, bu tepeden daha yksek bir tepe kefettiklerini iddia etmektedirler. Pamir blgesinde, imdi Lenin ve Staln adn verdikler* iki tepe de hemen hemen hu yksekliktedir.

rin dalardan ayrldklar noktadan, Amu Derya Kelif yaknlarnda, Sir Derya da Hocent'in hemen bat- snda yeni bir ehir olan Begovat'tan itibaren, yzlerce kilometre boyunca, topran meyli ancak yz metre civarndadr. Ovann bu derece dz olmas, nehirlerin aa ksmlarnn bataklk ve sazlk olmasna sebep olur; nehir, bu yzden mnakaleyi gletiren kanallara blnr. Hazar Denizine doru ise Turan havzas deniz seviyesinden otuz metre kadar aa cjer. Bu byk havzann gney erevesini Kopet Da engeli tekil eder. Bu da, Afgan ehri Hert'n karsnda bir kalkan meydana getiren Hinduku'un Hazar Denizine doru uzantsdr. Kopet Da, ran ile Turan aransmdaki an'anev snrdr. Bu da yer yer, Iran - Rus snrn da meydana getirir. En yksek yeri 2400 metreyi gemez. Ovadan bakld zaman, insana ay yzn hatrlatan plak bir srada halinde grnr. Ancak ran yaylasndan Turan havzasna doru yaklalr, ken, bahsettiimiz yerde harikulde eyler gze arpmaya balar. Yaylann kenan, hudutsuz bir denize bakan bir sahil gibidir. Dalar geni bir ksenin kenarlarn tekil eder, yle bir kenar ki, oradan bakan bir seyyah, gerek bir okyanustan farksz, kum dalgalarn grr. Ancak hayal gc sayesinde Karakum'un tesinde, st Yurt yaylasnn alak yamalarn seebilir. Buras Hazar Deniziyle Aral Gl arasndadr ve dnyann er: cra yerlerinden biridir. Bir - iki uygun noktadan yol bulan bir dere yayladan inerek dzlkte yeil F:5

vahalar meydana getirir, sonunda, kzgn toprakta kaybolur gider. Fakat, kervanlarn ulaabildii baz ykseltilerde, insanlar ve hayvanlar kendilerini bir dnyann en kenar ucunda bulur ve buradan bir baka kimsesiz, bo dnyaya bakarlar. Bu ereve iki coraf mntkann ve iki iklimin hatt- taksimini tekil eder; yle ki, zaman zaman iki hayat eidine de hudut tekil eden bir hatt- taksim. Tarih boyunca, Araplar, Trkler, Moollar ve ranllar, burasn aarak, fetih ve ticaret yolunda yrmlerdir. Bahsettiimiz snrn her iki taraf da geni lde faaliyetlere sahne olmutur. X. Asrn sonunda yazan ranl ir Firdevs, iki medeniyet ve iki lke arasnda snr izerken bu da erevesinden ziyade Amu Derya'y snr olarak gstermitir. (1) ran ve Turan adlarn koyan da odur. O zamandan beri de bu dalar, birok defa fetih ve sindirme med ve cezirlerine sahne olmutur. Buna ramen, bulas, l okyanusuna bakan bir aklk gibidir ve Sovyet mparatorluunun kurduu savunma snrndan ok daha eski bir engelin coraf snr zelliini muhafaza eder. Turan havzasnn balca su yollan bu iki byk nehir deildir. Kopet Da'nm, Afgan snrnda Hindu- ku'Ia birletii noktada, Mrgabve Tecen (Horasan'n Heri Rud'u) le akarak Merv'in etrafndaki topraklar sular ve lde kaybolurlar. Mvernnehr'de, o.byk iki nehir kadar mehur olan iki nehir daha vardr: Kylarnda Timur'un (2) doduu Keke Derya ile Kohik yahut Zerefn (Altn Saan) adyla tannan nehir. Bu nehir Buhara ve Semerkand'n zengin topraklarn sular. Zaten bazlarna gre Zerefn ad lkenin verimlilii dolaysyle verilmitir. Bakalar da nehrin kumlarnda altrt bulunduu iin bu ad aldn syler. Nehirlerden birinin kayna byk bir cumudiye, dieri skender Gl'dr. Deniz seviyesinden 2100 m. yksekte bulunan bu gl, bir efsaneye gre skender tarafndan meydana getirilmitir. skender Gl, vadiyi keserek ok deerli bir baraj tekil eder ve nehrin akn kontrol altnda bulundurur. Hem Keke, hem Zerefn Amu Derya'ya ulaamadan, lde kaybolur. Sir Deryan'm ve Tienan'n uzants olan Kara Tav'm kuzeyinden itibaren gerek bozkr balar. Burasnn ou ldr ve Bel Ovas (Alk Bozkr) diye bilinir. Ama yine de ksmen Tala ve u nehirleriyle sulanr. u'nun vaktiyle Isk Gl'e dklmesi muhtemeldir. Ama imdi birka kilometre uzandan geer ve Bum Boazndan ovaya akar. Zerefn gibi, kuzeydeki bu iki nehir de lde kaybolur.

Bu noktaya kadar, kuzeye ve douya doru yryen su yolu, geni lde, in ve Rus mparatorluu arasndaki hududa uygundur. ki nehrin havzalarnn byk bir ksm da Rusya topraklarnda kalr. Ancak Alk Bozkr'nn (Bel Ovas) kuzey dousunda Balka Gl ve onun da dousunda Yedisu (Rusa Semirechye, yani Yedi Nehir lkesi) vardr. Bu havzann balca akarsuyu Sinkiang'dan doarak Kulcay geen li Nehridir. Kagar'daki Yakub Bey hkmranl srasnda, 1876'da arlar tarafndan igal edilen Kulca, birka yl sonra, inin geri alma teebbs zerine Manu m

paratorluuna teslim olmu ve a zamandan beri de eklen Rus hududunun dnda kalmtr (1). Byle olun- ca da Rusya hududunun bu ksmnda da rts yoktur. Bu bakmdan sadece li Vadisine yaklaan ksmlarda deil, Tienan daha kuzeyde Altayla birletiren alak tepeler vastasyle de aktr. Buralar ungurya'- ya alan kaplardr ki, Cengiz ve Timur zamannda fetih dalgalar buralardan geerek batya ve douya doru yaylm, ayn geitler daha sonra da ticaret yolu olarak kullanlmtr. Bunlara uguak geidi, Demirka- p ve ungarya Kaps denir. Ve nihayet li Vadisi de bu geitlerden birini tekil eder. Bunlar daha gneyde, Kagar'la Fergana arasndaki geitlere nazaran daha kolay alan aklklardr. Bu sonuncularn en kolay geileni Terek Davan'm deniz seviyesinden ykseklii 4000 metreye yaklar. Trk rknn efsanev k yerini li, Vadisinin stndeki bu dalarda buluyoruz. Allah kendisine ordu olarak Trkleri seti, on,lan dnyann en yksek, en gzel haval yerine yerletirdi. Ta ki, istedii anda, dnyann herhangi bir lkesinin zerine gnderebilsin. Bunlar, Kagarl Mahmudun szleridir. Kagarl Mahmud Isk Gl lkesinde domu, XI. Yzylda Ba- datda yazmtr. Bu szler, Altay ve Tanr Da, yksek da sistemlerinin yaylalarndan balayan ilk Trk hareketlerini deil, ayn zamanda Trklerden sonraki korkun Mool aknm da hatrlatmaktadr. Tienan'm
(1) Bu snrdaki Rus ve in kontrol meseleleri vc Byk Harpler arasndaki meseleler iin Bk. Fitzroy Maclean. O zamandan beri i' deki Mao rojiminin gelimesi, hi olmazsa imdilik, bu hududu, ifade ettii mndan mahrum etmitir.

Trke ad Tann Da, bu dan en yksek yeri de in Trkistan ile snr tekil eden Han Tann'dr. Destanlarda kutsallatrlan toprak burasdr: Isk Grn tesindeki Askar Da ile Timur tarafndan sava aralarnda yazlk dinlenme yeri olarak kullanlan Yulduz otlaklar. Kabileler burada toplanarak, onun zaferlerini burada kutlard. Bugn bile Askar'dan bahseden bir Osmanl arks vardr: Atma bindim de gittim Askar*a, ak gzel sevdim de aydn askere. (Z. V. TOGAN) Dou lkelerinin hanlar ile bat lkelerinin hanlar yaz aylarnda bu yaylalarda topanrd. Batda ve douda yaplacak fetihler, merkez vaziyette olan bu yaylalarda plnlanrd. Bu yzden, destanlar yksek dalardan byk bir hrmetle bahseder, onlara Efrasiyab yahut Kk Trkler'e gre ad verir yahut Han Tanri, Muztag Ata gibi adlar vererek bu Trk Olympus'una ulhiyet izafe eder. Trk iir ve efsanelerinde afatti skt yerden fkrarak gn batsna akan milletten ok bahsedilir. Sonralar, fetih ordularnn geip gitmesinden sonra, bu yollar ticaret maksadyla kullanlr oldu. Marco Polo'nun ipek yolu, Trkistan'dan geerek bu istikamete gider. O devirdeki Trk Orta Asyas, ticaretin anayolu zerindeydi ve dnyanm merkezi haline gelmiti. Ama ok gemeden bu vaziyetini kaybedecektir. Balka Glnn batsnda, Aral Glne kadar yzlerce ve yzlerce kilometre boyunca uzayan bozkrlar yer alr. Bu bozkrlar Sibirya ovasndan gneye doru

yaylarak gittike daha plak hle gelir ve nihayet A* hk Bozkn'na katlr. Ama kervanlar kuzeye doru ktka, nce Ulu Da ve Orta Ta'm alak yamalarna gelir buras karlar eridii zaman mkemmel bir otlak* tr. Kpak kabileleri yaz aylarnda daima buraya gelmeyi tercih ederler. Gerek zbek, Kazak, Bakurtlar'- m izi onlardan iner. Daha kuzeye doru gidildike, otlaklarn ilkbaharda daha da yeil olduu ve ieklerle sslendii grlr* Kazakistan'n kuzeyi, lk iklim mntkasnda olduu ve yeteri kadar yamur ald iin ziraate ve aa yetitirmeye elverilidir. Bugn, bahelerimizdeki lle eitlerinin hemen hepsi bu bozkrlar lkesinden gelir. Burasnn en yeni tasvirini Amerikal Littlepage'de buluyoruz: Gnlerce ve gnlerce hayatmda grdm en gzel otlaklarda yol aldk. Her taraf muhtelif nehirler ve gllerle en iyi ekilde sulanyordu. Buras yle zengin bir yerdi ki, belki de btn Avrupa'y besleyecek srlere yeterdi... Yaylalar yemyeil ayrlar ve prl prl ieklerle kaplyd. Hava scak gkyz bulutsuz?- du. Sadece sivrisinek bulutlar bizi rahatsz ediyordu. Gelecekte belki de byk bir ehemmiyet kazanacak olan bu bozkrn bir de coraf hususiyeti vardr. 51. arz dairesi boyunca batdan douya doru farkeilme- si ok g bir aknt vardr. Bu ksmn btn sular Kuzey Buz Denizi'ne akar. Batdan douya doru olan nehirler Tobol, im ve rti'tir. Bunlarn hepsi Kuzey Buz Denizi'ne dklen Obi'ye kanr. Kuzey Buz De- nizi'ne akarak israf olan bu sularn ynn deitirerek Trkistan'n kurak llerini sulamay dnenler olmutur.

Trkistan hakknda eser yazan herkesin zihninde yer tutan bir baka coraf hususiyet de geni Fergana yahut Hokand vadisidir. Buras, Mvernnehr, plak vh lkesinin kalbidir. Schuyler, 1876'da l ile ekili arazi arasndaki fark canl bir dille tasvir etmitir. Schuyler, Fergana ve Zerefan gibi en verimli mntkalarda bile, bir yeillik izi bulmak iin gnlerce yol almak gerektiini kaydeder; ksacas, lkenin sulanan ksm ok azdr. O zamandan beri ok eyler yaplmtr ama, bugn bile, o mntkann ekime elverili ksmlarn itina ile gsteren bir harita yaplacak olsa, iaretlenecek ksmlar sadece dalarn etekleri ile nehir boylarnca uzanan dar eritlerden ibaret kalr. Fer- gana'da, sulanan mntkalar ve hatt yamura bakan lalmi (1) topraklar, Trkistan'n baka taraflarndan ok daha byk hektarlar kaplar. Bu lkenin zira ve imdi ayn zamanda sna merkezi haline elmesi kanlmaz grlmektedir. evredeki dalar ve m dalardan kopup gelen akarsular, lkeye, yazm ve kn nispeten lk bir iklim salar. Ayrca nehirlerin getirdii alvyonlu topraklarn verimliliini de hesaba katmak gerekir. Geni halk kitlelerinin bu vahalarda kesif bir ziraat faaliyetinde bulunmas her zaman mmkndr. Mntkadaki ehirlerin bolluu herhangi bir haritada grlebilir. lkenin konumu birok eski sulama kanallarnn inasna imkn vermi, bunlara bugn, b(l Dou Trklerinin, sulanmayan ekim arazisi iin Pever Patanlar ile ayn kelimeyi kullanmalar dikkat ekicidir. Ayn ekiide harman zaman yardm eden arkada grubuna da ha$her; kendisinin bir hatasn telfi iin dman srlerini ele geirmeye de baramta derler ki, her iki kelime de Putu dilinde vardr.

n yk, modern eserler ilve edilmitir. klim, su ve coraf konum burada pamuk ve ipekbceklerinin gda kayna olan dut aalarnn yetimesine imkn vermekte-, dir. Yksek da vadilerinden ksa mesafeler iinde ovaya inilmesi elektrik istihsali iin gerekli su gcn dizginlemeye yaramaktadr. Dier taraftan, petrol, maden kmr ve deerli mineral kaynaklarnn kefi, buna muvazi olarak tekstil fabrikalarnn hammad1- de mntkalarna nakli hususunda tatbik edilen Sovyet politikas buraya sna bir mn da kazandrmtr. Fergana'nn eski merkezi Hokand ve vadiyi kuatan yamalar, Trkistan'n istiklli iin 1918-24 arasnda bagsteren Basmac hareketinin merkezi olmutu. Bu vaha lkesinin tabi gzellii, hi phesiz, ilkbaharn bozkr ayrlarndan ok daha fazladr. Tarlalar iyi sulanmtr. Akarsu kylarnda yetitirilen dut, st, kavak aalar, tepelerinden kar eksilmeyen yamalarn mor zemininde insan byleyen bir manzara yaratr. Dalarn eteklerinden akan berrak dereler ve kaynak sular asrlk nar aalaryla glgelenir (1). ok defa gzel bir korunun glgesinde, yanndan kk bir akarsuyun akt bir camiye ve mahall bir vel iin yaplm bir trbeye rastlanr. Schuyler, akll yollarda uzun sre a, susuz seyahat ettikten sonra byle mnzev bir keye kavumann verdii huzuru anlata anlata bitiremez. Byle mukaddes bir yerin serin havas iindeki istirahati gerek bir anlayla dile ge

1 Km yapraklarn dken aalarn belki de en gzellerinden olan nar Kemir'de ok iyi yetiir Kuzey Hindistan'da yetien bu aa. Iran ve Anadolu yoluyla Bal kanlara gemitir.

tirir. Onun tasviri, Curzon'un, vaktiyle ok geni olan Hazar Denizinin bir ksmn tekil eden bo ve hazin ln tasviriyle tuhaf bir tezat tekil eder. Ancak, bugn Sovyet hayatnn katlndan bunalan insanlarn, yle mnzev, serin bahelerde dinlenme imknn bulup bulmadn syleyecek kimse yoktur; yle ki, buralar, Islm'n douundan nce de mukaddes yerler saylrd. Modem Trkistan'n hayatyla alkasz saylmayacak baka fizik corafya hususiyetleri de vardr. Bunlardan biri, tarih alarnn balamasndan hemen n- je veya sonra, bu mntkada meydana gelen, insan eliyle iklim deitirme hareketlerinin meydana getirdii tesirdir. Bunun en ak ifadesini Aurel Stein'm Sinki- ang'm arkeolojik mntkasnda yapt keiflerde bulabiliriz. Taklamakan lnn kumlan altnda kefettii ehir kalntlar, bu ehirlerin varl srasnda, Tarm Havzasndaki su ikmlinin bugnknden ok daha zengin olduunu gstermektedir. Aslnda, meden insann ehirlerde oturmaya balamasndan sonra ba- gsteren bir kurakln, Orta Asya'dan daha elverili iklimlere doru kitle halinde glere yol at bir gerektir. Denizden zakk dolaysyle, hatt Tanm Havzasnn etrafndaki dadan gelen akntlar bile ok yavatr. Dier taraftan cumudiyelerin de gnden gne zayflad grlmekte, bunun neticesi olarak akarsular azalmaktadr. Baka bir ifadeyle, Buz a hl gerilemekte ve bu mntkada tarihle birlemektedir. Bir de tarih olan bir deiiklik var. Bu da, iki byk nehrin Amu Derya ve Sir Derya'nm ve muhteme

len Turan havzasna akan baka akarsularn aknda olan deiikliktir. Kaynaklar, Oxus (Amu Derya) (1) Nehrinin, tarih alan iinde hi deilse bir defadan fazla mecrasn Hazar Denizi ile Aral Gl arasnda deitirmitir. Bu, bir fizik corafya hadisesidir ve Mvernnehr'e dair eser yazanlar hayranlk duyarak bu hadiseyi dikkate alr. Bu vaziyet mntka edebiyatnda da bir tehdit gibi kendini gstermektedir. Rus tarihisi Barthold da bu tezi desteklemekte ve Har- zem mparatorluunun yklmasn nehrin XVI. Asrda mecrasn deitirmesine balamaktadr. O olsun, baka yazarlar olsun sanki, Amu Derya'y lke tarihinin sembol olan Matthew Arnold'un gzyle grm gibi yazmaktadrlar] Ovada esrarl bir ekilde hareket eden nehir, imdi kaybolmu, akn akm, ne tarafa akacan bilemeyen kanallara ayrlm grnmekte, ama yine de sonunda kanlmaz bir ekilde Aral Glne ynelmektedir, Togan'a gre, Arap fthat srasnda Amu .erya'- mn ana ksm, Aral Glne deil, halen kurumu olan zboy yatana akmakta, oraya katlmadan nce de Karakurum lnn kuzeyinde ve st Yurt'un hemen altndaki Sarkam ukurunu doldurmaktayd O devirde nehrin, Aral Glne ulaan sadece bir tek kolu vard; o da imdikinden ok kkt, sazlk ve bataklktan ibaretti. Arap istilsndan sonra, Amu Derya mecrasn deitirerek btn sularn, vaktiyle sadece
(i) Oxur adnn, nehrit bir kolu olan Ak-su'dan km olmas muhtemeldir. Yahut bir baka kolun ad olan Ogu'tan da gelmi olabilir. Ogus, akntsnn yukan kasmlarnda Srhb yahut Kzlsu diye anlr. 'Srhb, Kzlsu'nun Farsa'sdr. Bu ismi nehrin ky., larnda'yaayan Tacikler ve Trker vermitir.

bir kolunun dkld, Aral Glne tamaya balad. Dolaysyle zboy kanal kurudu ve bir zamanlar Sarkam' dolduran sular Aral'a akt. Ancak, 1221 'de Mo- ollar, Harzem'in hkmet merkezi rgen'i aldklar zaman Amu Derya yeniden eski yatana dnd ve balca kolu olan zboy vastasyle, Hazar Denizine akmaya balad; bylece, dou ile bat arasnda mhim bir ticaret yolunu am oldu. Sir Derya yahut daha muhtemel olarak bu nehrin, imdi kurumu olan Yeni Derya'ya akan byk bir kolu, gneybatya ynelip Aral' geerek Amu Derya'ya akmaya balad, bylece sular zboy vastasyla Hazar Denizine akt. slm kaynaklarnn bildirdiine gre ar yal geen yllarda Amu Derya ve Sir Derya (Bir eit Trk attul Arab') birleecek Balkan aralndan, imdi Krasno- vodsk denen krfeze akmtr. Nehir genel olarak, Ka- rakum lnde Balkan yamalarnn 160 km. dou* sunda olan ve halen Kurtish denen, Arap corafyaclarnca Kalatu's-sin denen noktada kaybolur. Bu noktada, lde bir atlak vardr. Birleen nehirlerin su hacmi fazla olduu zaman buras vastasyle Hazar'a akmlardr . Bu durum Amu Derya ve Sir Derya'nn bugnk mecralarn bulduu 573'e kadar devam etti. Bylece zboy ve Yeni Derya'daki licaret de sona ermi oldu. Togan, nehir yataklarndaki bu deiiklii, XVI. yzyl Trkistan'n altst eden bir facia olarak vasflandrr. Togan yle demektedir: 1753'ten nce, mnakale dorudan doruya, zboy vastasyle, Azerbaycan ve Volga'dan Rebat Tam- gach yaknlarndaki ellelere kadar getirilmekte, ora

dan rgene yollanmaktayd. rgen vastasyle alan Yeni Derya ve zboy ak kald mddete, Tala, u ve li nehirleri zerindeki ehirler hzla gelierek ehemmiyet kazandlar. VII - IX. asr in otoriteleri ve X. asr Arap corafyaclar Tala ve u lkesinde birok ehir ve kasaba ismi saymaktadr. Cemlul-Ker-* , bize aa Sir Derya ksmndaki ehirlerde yaayan ve ilme hizmet eden muhtelif limlerin adn vermektedir. stanbul ktphanelerindeki el yazmalar arasnda bu Mool devrine ait birok edeb ve dn eser vardr. Maalesef bunlar, bugne kadar incelenmemitir. Eer Amu Derya bir defa daha Hazar denizine akmaya balar ve imdi kum llerinde kaybolan unun aa ksm faydal hale getirilebilirse, gelecein Trkistanlnda aa Sir Derya, Tala, u ile zboyda bir canlanma olabilir ve rgen, Tokmak, Akmeit bir defa daha idare ve kltr merkez haline gelebilir. Amu Derya'nm aa ksmndaki bir mecra deiikliinin, li, u ve Tala nehirleriyle sulanan bu sahann refahna nasl tesir edecei ilk bakta anlal- mayabilir. Ancak, eitli pasajlardan, yazarn Pencab'a benzeyen bir eit kanallar sistemi tasavvur ettii anlalmaktadr. Yazar bir nehirler ve kanallar sistemi vastasyle u ve Balka gln, Alk Bozkr yoluyla Sir Derya'ya aktp bu nehri kuvvetlendirmeyi, Sir Derya'y Amu Derya'ya bu birleik nehri de Hazar denizine aktmay tasarlamaktadr. Schuyler'in aka ifade ettii gibi ilk Rus mhendisleri de ayn fikirdelerdi. Ona gre bu teori, arlk devrinin bir subay olan Albay aykovski'nin aratrmalarna dayanmaktadr. Schuylerin iki mahedesi

vardr: Birincisi zboy ile Yeni Derya'nn aym hat zerinde olmasdr. kincisi de, kendisinin ziyaret ettii devreye gre, Isk Gl'iin eskiden ofarca metre daha yksek olmasdr. Bu bakmdan Isk Gl'n u nehrinin kaynanda bir depo vazifesi grd akla gelir. Bu gerek yle bir teklifin yaplmasn desteklemektedir: u nehrindeki su hacmi Sir Derya'nn akmasn salayacak kadar oaltlr, bylece Yeni Derya ile bir hat zerine getirilirse, Amu Derya zboy yatana ve dola- ysyle Hazar denizine doru zorlanm olur. Isk Gl'-, de, onradan meydana gelen knt u nehrinin hacmini geni lde azaltm bylece Sir Derya'daki hzl aknt, doudan gelen bir nehirle yolundan evrilme- yerek aksi taraftaki sla sapm ve btn yolu boyunca bataklklarla mcadele ederek, sonunda imdiki gibi Aral glnn kuzey ucuna dklmtr. Ayn ekilde Amu Derya da bir zamanlar zboy'a katld yerlerde bataklklar meydana getirerek, Araln gney kysna kadar ulaabilmitir. Togann iddiasna gre, insan emeiyle yaplacak baka bir deiiklik Trkilinin geleceini teminat altna alacaktr. Sovyet mhendislerinin, Karakumu su? lamak maksadyla, Amu Deryann mecrasn deitirmek zere byk bir faaliyete getiklerine ahit olacaz. Byle bir alma onlann, bu nehir vastasyle, Trkmen lne su geldiine inandklarnn delili olacaktr. Ancak ortaya atlan son Sovyet nazariyesine gre, Amu Derya, jeolojik alardan bu yana mecrasn deitirmemi, sadece nc Zamanda Kafkas mihveri boyunca meydana gelen bir hareket neticesinde Aral'a ynelmitir. Bu adan baklnca, Sovyet limlerinin bakalarnn dediine bakmad grlmektedir.

Benim grme gre, bu, ancak Ruslarn tabiatn ehresini deitirebileceine dair olan Sovyet akidesinin neticesidir. Evet, nc Zamana bir diyecek yok; ama tarihin syledikleri baka trldr. Eer bunlar Be Yllk Pln hareketine kar gelecek bir havadaysa asla kabul edilmezler. Tarihe gelince; ileri yoluna koyann mutlaka Rus olmas lzmdr. * phesiz, Trkistan'n Ortaa boyunca elde tuttuu mevkiinden dmesi iin, nehirlerin mecrasn deitirmesinden daha baka sebepler de mevcuttur. Bu sebepler tarih olmakla beraber, umum mahiyettedir ve insanolunun karayollarna tercihan denizyollarn kullatnasyle alkadardr. Bu bakmdan, meseleyi bu grle de ele almak lzmdr. XIII. asrda Cengiz Han, in, Trkistan ve ran' fethetti. Mool Cengizin imparatorluu drt olu arasnda taksim edildi. Burada u kadarm sylemek kfidir. ran ve Irak'ta Halifelik ve Seluklularn harabeleri zerinde boy gsteren lhanl hanedan, Hulg tarafndan kurulmutu. Hulg inin byk Han' Ku- bilay gibi Cengiz ailesinin ayn kolundand. Her ikisi de Cengiz'in drdnc olu Tuli'nin oullaryd. Bunun sonucu olarak Tuli ailesinin dou ve batdaki dominyonlar arasnda mal nakli iin Kubilay'm, kardei Hulg ile anlamas kendi menfaati icabyd. Gerekten, Kubilav Han, gney in'in limanlarn ele geirir geirmez de bunu tatbik etti. Ticaret, Basra Krfezi'ne geti. Bu sayede krfezin balca liman olan Hrmz geliti ve Hertm mreffeh bir ehir olarak kalknmasna yol at. Bir mddet iin Hert orta ve

bat Asya arasndaki ticaretin merkezi olduu gibi, daha sonraki Timurlu hkmdarlar zamannda da sekin bir kltr merkezi oldu. Amu Derya'nm kuzeyindeki lkeler, pek kesin bir snr izilmeden Cengiz hanedannn daha yal dallan arasnda taksim edildiler. (Al t mordu ve aatay). Buralar ihmle urad. Bu durum, Harzem'in, bizzat Cengzin byk olu Cuci tarafndan tahrip edilmesiyle daha da ilerledi. Uzak Dou mamlleri artk Amu Derya'ya kadar Hrmz v Belucistan yoluyla geliyordu. Bvlece Uzak Dou ticareti kervandan denize dnd. Bu ticaret iin gerekli olan kervan yollar da, dalardaki geitlerden geenler deil kuzey - gney dorultusunda olanlard. Ama yine de Avrupa ve Bat ile yaplan bir ksm ticaret vard. XV. asrn sonunda Portekizliler'in mit burnunu dolamalar bir asr daha sonra ngiliz, Hollanda ve Fransz irketlerinin teekkl, Trkistan zerinden Avrupa'ya giden kervan yolunu tamamen ldrd. Mahall ticaret hari, Basra krfezi bile deerini kaybetti; buna paralel olarak Hert da snd. Ekonomik mihver enlemesinden boylama bir mihvere gemiti. Deniz a, kervan ama son vermi, Trkistan' ticaret merkezi olmaktan karmt. Denizciler anda, Trkistan'n yerini Bat Avrupa ald. Ticaret yollarnn deerini kaybetmesinden sonra Trkistan gneye balayan yegne ey slm an'an^ sinin ortak cazibesiydi. Ama mnakale zayflaynca bu cazibe bile kuvvetini kaybetti. Din ve kltr sramalar durdu, mahall * dinler gelimeye balad, ii din adamlar Togan'm hkmn belki mnakaa edeceklerdir; ama o, Safevler devrinde iliin ran'daki par

laym buna atfetmektedir. nk daha nce ilik devlet mezhebi olmaktan ok uzak, dallara mahsus bir mezhepti. Daha sonra Trkistan'da kk prenslik- ler domaya balad. ki Trk hanedan stanbul'daki Osmanllar ile sfahan'daki Safevler ve Azerbaycan'da, Erdebil'deki Trkler arasndaki harpler bu durumu daha da kuvvetlendirdi. Trk dnyas artk dalyordu; Gneyden Avrupa, kuzeyden Rus basksna ak hale gelmiti. Bu fikirlerin bir ksm Arnold Tonybee'nin denemelerinden birindeki teze uymaktadr. O da btn bu vaziyetin sebebi kervan ann yerini denizcilik ann almasna balamakta hatt kervan anda Fergana'nm dnyann merkezi olduunu ileri srmektedir. Ve Toynbee ayrca bir soru sormaktadr: 4paba havaclk anda bu defa da bunun aksi olabilir mi? Toynbee yle bir muhakeme yrtyor. Uak anda dnyann ekim merkezi fizik corafya tarafndan deil, beer corafya tarafndan tespit edilecektir. Bu noktann da dnyann insan nfusunun en fzla olduu iki mntka arasnda bir yer olmas gerekir. Byle olursa, bugn Fergana bo diye, gereklemekten geri kalmaz. Daha gneydeki Kemir ve Pever gibi Fergana da dnyann en byk da zincirleri ve lleriyle evrili verimli, bereketli bir mcevher gibidir. En byk muasr tarihilerden birinin, gemiten gelip, gelecee k tutan ayn uay grm olmas dikkate yandr.

HALKLAR Belki de romanda olsun tarihte olsun pek az vak'a farkl menfaatlerinin kand^lj bakmndan bununla yakn bir mukayeseye dayanabilir. DE QUINCEY, Tatarlan'nm syan nmzde, okyanus gibi geni ve ak bir toprak var. Bir taraftan yksek dalar, dier taraftan ekim grmemi ller ve yaamaya elverisiz sularla, kuatlm... Demiryollarnn yaplmasndan nce, sadece kuzey doudaki bir eyrei, darya doru nispeten kolay bir geit veriyordu. Ancak ok mahdut baz mntkalarda sabit ziraat imknlar vard ki, buralar da dalarn etekleriyle bu dalardan akan akarsu boylan idi. Bunlarn dndaki topraklar stepler ve orak bayrlardan ibaretti ki, buralarda, ancak srlerini oradan oraya gtren gebelere rastlamak kabildi. Yani burada yaayanlar hayatlarn iki ekilde devam ettiriyorlard: Vahalarda ananev usllerle yaplan kesif bir ziraat; bozkrlarda, elverili dalarda konup gerek yaplan hayvanclk. Bugnk Rusya Orta Asyasm tekil eden dz topraklarn ou, Sinkiang hari, herhangi bir kara kitleF: 6

sinden ok denizlerden uzaktr. Yamurlarn dzensiz yamas, hayvan besleyenleri^ yeni otlaklar peinde gebelie zorlar. Arka arkaya karsz geen klara, yamursuz ilkbaharlara rastlanr. Byle ktlk yllarnda bu topraklarn zerine gerek bir felket havas * ker. Bu bakmdan, ky hayat gebelie dnmtr. Halk, Arabistan'daki airetler gibi, bozkrda konup ger. Hi phesiz, bu tarihin ok eski alarndan beri Orta Asya'dan balayan g hareketinin sebeplerinden biridir. Turan havzas dediim mntkann Rus fethine kadar olan tarihi son derece karktr. Hatt Rus msteriki Barthold bile u ibareyi kullanmak zorunda kalmtr: Bunun sebeplerini aklamak isteyen tarihi, sebepleri ve neticeleri ayrdetmekte mtereddit kalr. Bu, meseleye sath olarak bakanlar iin deil, bizzat o lkede aylarca mddetle kalm olanlar iin bile bir tuzak tekil eder. Bunun bir mislini 1863'te dervi klnda Mvernnehre girmeyi baaran Macar Vambery'nin kahramanca seyahatinde grmek mmkndr. Dndkten sonra, dier eserleri arasnda bir de Buhara Tarihi neretmiti. Bu sahadaki Rus melekdalarnn bilgileri derecesinde malmat olmayan Vambery, dierleri meyannda, Rus mterik Grigoriev tarafndan da iddetle tenkide urad. Ancak Amerikan diplomat Schuyler olsun, Curzon olsun, bu tenkidlerin meslek ve mill hislerin tesiriyle olduunu belirttiler. Schuyler, Vambery'nin seyahatinin byk bir heyecan yarattn belirtirken, Curzon da tenkidte ok iddetli hareket edildiini belirtiyordu. Neticede Vambery mahall bilgilerinin kendisini bir tarihi olarak

ortaya karmaya yetmediini kabul etmek zorunda kald. Burton gibi o da, her eyden nce bir seyyaht. arlk Rusyaszda olsun, Sovyet devrinde olsun, bu mevzuda ok geni aratrma ve almalar yaplmtr. ^Samoylovi, Radloff ve Barthold, Orta Asya sahasnn bilhassa dikkati eken isimleridir. uras da gerektir ki, bu topraklarn, herkesin anlayabilecei biimde bir tarihi, ngilizce olarak henz yazlmamtr. Bundan sonra okuyacaklarnz da bir tarih denemesi olmaktan te bir iddia tamamaktadr. Muasr bir eserin snrlar iinde yaplabilecek olan ey, en ok, ilk defa olarak bu halklarn meseleleriyle alkalanan bir kimseye, mevzua eilmesini salayacak tarih manzaray verebilmektir. Orta Asya'nn ve halklarnn Sovyetletirilmesinin, kara tahtada nceden var olan ekilleri silip sprdn sanmak ok byk bir hatadr. Bizzat Sovyet basn bunu baka trl gstermektedir. Dnyann bu ksmndaki Trk ve Mool tarihini tetk}k etmek isteyen bir kimse, en st kattan, aada herhangi bir maksatla toplanm kalabal seyreden birine benzer: Baz gruplar, biribirne yaklar, uzaklar; bazlar dalr gider; an bir alka kitleyi bir anda bir yne sevkeder, hemen arkasndan ayrlmalar bagsterir. Zaman zaman kp konuan biri, bir lider, etrafnda kalabaln bir ksmn toplar; ahs veya siyas sebepler bakaldrmalara sebep olur; bir asker birlik kp kan dker... Baka bir ekilde dnmek istersek kabilelerin ve hkmdarlarn birbiri ardnca geliini, zaman zaman birleip ayrlmalarn, hareket halindeki bir otomobilin camna arpan yamur damlalarna benzetebiliriz: Ayn yerde toplanr fakat he

men ardndan dalp kaybolurlar; ancak iddetli bir ya olursa, o zaman damlalarn birleerek akp gittii grlr. Byle bir manzarada gz nnde hareket eden kuvvetlerin balangcn yahut hedefini tayin etmek ok gtr. Hele yakn zamanlara kadar gebe bir hayat olan ve norml olarak da devaml hareket halinde bulunan topraklar iin bu daha da mkldr. Buna rnek olarak, son Timurlu Bbur'a bakabiliriz. Verasetle Fergana tahtna geer, Semerkand zerine yryerek ele geirir ama on yla kalmadan tekrar kaybeder. Bunun ardndan hayret verici Hindistan ftuhat balar; orada bir imparatorluk kurar ve doru bir tevars hattyla, asr yaayan ilk devleti kurmu olur. Bu asrn ilk ikisinde, tahta kanlar, dnyann en salam bir ekilde yerlemi hkmdarlar olurlar. Burada, Trk vatannda, kaderin izdii yolda yryen, bir yl burada, ertesi yl baka br tarafta olan biri; Hindistanda ise kudretli hkmdarlarn ilki... yle ki, oradaki politikalarnn ve isimlerinin izleri bugne kadar Hindistan'da varln devam ettiregel- mitir. Balangtaki Trkistan tarihinin balca iki merkez noktas vardr. Birincisi 1219 - 24 yllar arasnda lkeyi kasp kavuran, Cengiz Han idaresindeki Mool frtnas; dieri, hemen hemen iki asr sonra, Timur tarafndan (1379 - 1405) aktrlan imektir. Timur Mool asll olmakla beraber; aatay Trkesi'ni anadili olarak kullanrd. Barthold'a gre Timur Trklemi bir Mool kabilesi olan Barlas kabilesindendir. Bu ka

bile Keke Derya'nn dalardan kt yerdeki eski ikiz ehir Ke'de yerlemiti (1). Orta Asya, tarihinin bu iki byk hadisesinin bld devirler iinde ele alnda taktirde, insan malzemesini ve buna tatbik edilen kuvvetleri daha kolay anlalr bir dzene sokmak mmkn olur. Ancak bu devirlerin tahliline girimeden nce, eer Orta Asya halklarm gerekten anlamak istiyorsak, daha nce bahsedilmesi gereken baz hususlar vardr. Okuyucu bu kitabn sonuna konan haritay inceledii takdirde Rusya Orta Asyas'ndaki halklarn vaziyetini grecektir. Haritada bugnk dillere gre halklarn durumu gsterilmitir. Bu diller Trke v Farsa'dr. Konuan halklar ise zbekier, Kazaklar, Kara- kalpaklar, Krgzlar, Trkmenler (hepsi Trke) ve Ta- ciklerdir (Farsa). Haritaya baknca bu dilleri konuanlarn in, Afganistan ve ran snrlarna tat grlr. Ayrca memlekette zbeklern, Tacikler yahut Trkmen veya Karakalpaklar'la; Krgzlar'm zbekler'- le vs. kark bulunduu yerler de vardr. Tacike ve zbeke'nin bir arada konuulduu yerler Hoent ve Buhara gibi ehirler de vardr. Trke, zbeke, ehirlerde, Farsa'nn tesiriyle sesli hengini kaybetmi, ama byle bir tesirin olmad, zbeke arazisinin kuzeyinde muhafaza etmitir. Dier taraftan Harzem sahasnda zbeke, Trkmence ve Karakalpaka'nm bir arada bulunmas; ayn ekilde Trkmenistan'n dou snn boyunca zbeke ve Trkmence'nin bir arada
d) Bu ehirlerin modern ad ehr-i Sefcz ve Kitab'dr. Semerkand dan, Hisar da&lar zerindeki Tahta Karaa geidiyle ayrlrlar.

oluu sjebebiyle, karlkl tesirler yznden birtakm snr leheleri domutur. Tek, kesin dil snr Kazaklar ve zbekler arasndadr. Bunun balca sebebini bozkr yaay ile gneyin yerlemi ^halisinin yaay arasndaki farkta aramak gerekir. eitli muhaceretlere ve mbadelelere ramen, bu dil snn bugn de aka belirlidir. zbekistan'daki, zbek dili topraklar iinde bulunan ve Kpak zbekleri diye bilinen kk Kazak gruplarnn dile bir tesiri olmamtr. Bazan yanl olarak, gerek zbeke sanlan lisann Kazaka'mn bir lehesi olduunu, iki lke arasndaki mesafeye ve zbek muhite ramen bunlarn biribirlerine karmad, kendi aralannda evlenmedikleri, bylece dillerinin farklarn yaattklarm belirtmek yerinde olur. Umum etnoloji, herhangi bir lisemi konuanlarn halihazrdaki dillerini baka konuanlardan aldn, bu al srasnda kendilerininkini ksmen veya tamamen kaybettiklerini gsteren muhtelif misller vermektedir. O halde bir halkn ya da bir kabilenin kendine mahsus dili, bu halkn asl meneini veya akrabalklarn gstermeyebilir. Bu bakmdan, bir halkn meneini tayinde ehemmiyetle zerinde durulfras gereken bir husustur. Bu netice bilhassa, eer bahis konusu olan, gebe, yar gebe veya mecburen yerlemi bir Trk lehesi konuan kabilelere tatbik edilmek gerekirse, o zaman onlara rahata Trk meneli olarak bakma im* knn verir. nk Trkler, tarihe gebe olarak girmitir; o halde, eer gebe asll ced hl ona izafe edilebiliyor ve eer hl Trke konuuyorsa byle bir topluluun Trk olduundan phe etmemek gerekir.

Tacike konuan yerlemi halkn ran asll olduu rahata kabul edilebilir. Ama bu netice Trke konuan birka ehir ve kasaba hajknm vaziyetini aklamak iin daha baka aratrmalara da ihtiya gsterir: Bu durumda lisan tek bana bir kriteryum ola maz. nk bunlar, daha dorusu bu Trkler Trklemi Tacikler'dir. Tarih Trk usllerini benimseyen birok baka halklar gstermektedir. Ancak yakn zamana kadar, baka medeniyetlerin klnn Trkle tarafndan kabuln gsteren misller ok azdr. (1) Bu ehir sakinlerinin ou zbeke ve Tacike konuur. Bu iki lisanllk, alkal ahslarn Tacik veya kark meneli olduklarn gstermektedir. ster yalnz Tacike konusun, ister iki dil konusun, eskiden gerek Trkler bu tip yerleik halka Sart derdi. Dier taraftan, gney ehirlerindeki Trk dilleri* nin Farsa'latnlmas, yukarda bahsettiim yamur damlalarnn biribirine karmasnda^ ibarettir. Ve nihayet Hocent'ten Buhara'ya uzanan vahadaki iki lisan- llk, Trkler'in, tran adalarn da ve bozkrlarn basknyla bozulmam halde brakarak terkedip getiklerini gsterir. Bu lisan ve etnoloji geidinin tesinde, Mvern- nehr in yerlemi iftileri ve perakende Mveral- nehr vahalarnn ehirlileriyle, kuzey ve bat bozkrlarnn (Bugnk Kazak ve Trkmen lkesi) gebeleri arasndaki asl farka dikkat etmek gerekir. Bu ok l(1) Bunun dikkate ayan bir istisna, Bburun ardndan Hindistan'a gelen Tiirklerin Hindletirilmesidir. Bu biraz da onun torunu Ek ber'in uurlu politikasna baldr. Ama iin asl sebebi, Hindis- tnnm geni? vcuduna kk bir Trk kannn karmasdr.

zumludur, yle ki, bunu yapmadan, Qrta Asya tarihindeki kark hadiseleri anlamak imknsz hale gelir. Bu, eski Kabil ve Habil hikyesidir. Dou tefekkr bunu aka anlar. Mahall liderler arasndaki ayrlk da bundan ileri gelir. Ve bu, 1918-24'teki Basmac mcadelesiyle onlarn zihninde silinmez bir ekilde yer etmitir. leride, devrelerin tahlilinde, yerlemi ahalinin, etnik menei ne olursa olsun, yzyllar boyunca Iran tesirine ve gneyden gelen glere ak kaldn? ve Mslmanln ftuhaftmui ilk yzyl iinde ranl hkmdarlar tarafndan kontrol edildiini greceiz. Bu temasn bir neticesi Hanef Snniliin en kat eklinin itikad umdelerinin doktrnlemesi olmutur. nk, lkeyi gneyden kontrol eden Samnler ve dierleri zamannda henz ilik yoktu ve ran'n ilii resm devlet dini olarak kabul etmesi iin daha asrlar gemesi gerekiyordu. Bu, XVI. asrda randa Safev hanedanm kuran ah smail'in zamannda olmutur. Yerleik bir vah halk, sk bir din sistemine meyyaldir. O asrn balarnda Mvernnehr'de de byle olmutur. Dier taraftan bozkr gebeleri, daha rahat bir ibadete msaitti, ki bunlar Mool uluslarnn varisleriydi ve Cengiz'den sonraki asrn byk bir ks* mmda slmlamamlard. Bir eyi basitletirmek kolaydr ve snrlan belirsiz hale getirir ama, yine de geni olarak, Trklerle Iranllar arasnda balca farkn dine kar davranlarnda belirdiini sylemek hata olmaz. Allah'n bekasn tanyan, ama onu camiden ok da banda daha iyi gren anlaya kar taassuba yol aacak ar, bir ekilcilik. Ancak Orta Asya'da ve Orta Asya dndaki sahalarda vukubulan gebe tesirini sadece bu manev

m davrana atfedemeyiz. Ne var ki aslnda (Ruslar'm geliine kadar) Asya'da ve Avrupa'da tarihin akn deitiren ey de budar. Zaman zaman meskn mntkalar zerinde esen hanedanlarn listeleri vastasyle tahlillerde bulunduka, az veya ok dzenli aralklarla, bozkrlarda, doudan yrye geerek iskn edilmi mmtakalann meyvasm birka yl iinde topladklarn mahede edeceiz. Bu, izah kolay olmayan bir vaziyettir. Kimdi bu gebeler? Bu d gebeliin mns nedir? Kendilerinin gelip gemesinden sonra arkalarnda neler braktlar? Ve nihayet asrlarn hareketleri iinde yerlemi kavimlerle gebeler biribirleriyle nasl kaynatlar? Trkler'den sonra, Moollar'n akn balad. Orta Asya tarihinde Trkler'le Moollar'n akrabaln mnakaa etmek maksadyle ok mrekkep harcanmtr. Bir defa Mool, Tatar, Trk, Sart, Kazak ve zbek tabirlerinin kullanlmasnda bir karklk hkm srmektedir; stelik, bu yetmiyormu gibi bir de dil bakmndan yaklatrmalar aranarak mesele bsbtn kark hale getiriliyor. Mesel uvaa, Volga boylarnda konuulan bir Trke'dir ve bariz ekilde Bulgarca kelimelerle karmtr. Bu bakmdan bazan, uvaa konumalar, Bulgarlarla karan Altmordu'nun gerek temsilcileri sayma temayl grlr. Bulgarlar ise Volga zerinde Moollar'dan daha eski bir rktr. Ama Cengiz'in ordularnn saf kan Mool olduunu kabul etsek bile (halbuki byle olmadklarn gsteren sebepler vardr), byk gerek odur ki, Moollar Trk denizine akan nehirler gibiydiler. Mool medeniyeti Mve- rnnehr'de Trk medeniyeti tarafndan emildi, nasl

ki daha yksek bir medeniyet olan in ve Rus medeniyeti tarafndan da emildiyse... Bir Mool olan Cengiz'- in ikinci olunun ad olan aatay, Dou Trklerinin edebiyat Trkesi'nin ad oldu, iki asr daha sonra, aslen bir Mool kabilesinden olan Timur, esas itibariyle Trk oldu. Belki de bu meseleyi en iyi ekilde halletmenin yolu son byk Timurlu imparatoru Bbur'a gelmektir. Bbur, baba tarafndan Timur'dan sonra gelen beinci ana tarafndan da Cengiz'in ikinci olu aatay'dan inen on nc nesilden olduunu syler, Bylece ana ve baba tarafndan ecdad Mool olan bu hkmdar Trke yazar ve Htralar nda Mogl rkndan istihfafla behsederek yle der: Btn dierlerinin arasnda, soygunculukta lnet Moollar gibisi yoktur. Moollar melek bile olsalar isimleri altnla bile yazlsa yine de kt olurlard ve Mool ad alak demek olurdu. Hindistan'da, Bbur soyundan gelen hkmdarlarn Mool hanedan olarak bilinmesi komik bir, eydir! Hi phesiz gerek, Barthold'un ibaresinde sakldr: Trklemi Mool, Gerek antitez, Trk ve Moollar arasndaki etnolojik farktan ziyade, vahann yerleik halk ile, bozkrlarn gebeleri arasndaki farktr. Bbur'u rehber alarak u kanaate vardm ki, bu blgede Trkler ve Moollar arasndaki etnik fark kat bir ifade tamamaktadr. nk g tahrikleri Moolistan'dan gelmitir ama, meydana gelen hareket ma- nidr bir ekilde Trk'tr. Aksi halde, tarihte hi deilse drt defa Seluklular, Cengiz, Timur ve OsmanlIlar zamannda Orta Asya sancaklarn baka ktalarn kalbine kad^r gtrecek bir kuvvet yaratan bu bozkr kabileleri kimlerdi?

Muhtelif Trk kabilelerin hviyeti ve biribirleriyle olan akrabal hakknda daha baka ve ayn dikkat teferruat da vardr; ancak bu gibi teferruat norml okuyucunun zihnini kartrmaktan baka ie yara- maz. nk mesele ylesine dall budakl ylesine karktr. Ancak hepsi arasnda iki tipik ad almak mmkndr. ki imparatorluu, Seluklu ve Osmanl imparatorluunu kuran muhariplerin ecdad olan Ouz- lar ve kuzey bozkrlarnda Ouzlar'm yerini alan Kp- aklar. Bylece Quzlar Bat Trkleri ile Trkmenler'- in (onlarn Hazar denizinin dousunda kalanlar) babasdr. Kpaklar ise Kazak, gerek zbek ve Nogay boylarnn zdr. Kpak adna Sir Derya'mn kuzeyinde rti'ten Urallar'a ve daha teye kadar uzanan step boyunca, Fergana vadisinin gneyine kadar olan mmtakada rastlanr. Barthold Ouz gnn Kpak- lar'm tesiriyle tahrik edildiini, onlarn da daha doudaki Moollar tarafndan zorlandn ileri srer. Ben, bu bakmdan Kpak adn, Mvernnehr'in krallklaryla doudaki Moollar arasndaki bozkr igal eden Trk taazzuvunun deiik bir ad olarak kabul ediyorum. te Mool nehri bu depoya akt, t ki, seviyesini ykseltip, tamasna yol ancaya kadar... Bu deponun snrlar bugnk Kazakistan Sovyet Cumhuriyetinin snrlaryla kabaca intibak halindedir. Mevsimler mecbur edip de, gebe hayat zor gelmeye balaynca, kabileler yerleik bir hayata zenir. Dier taraftan bunlarn miktar vahalardaki yerli otoriteye bakaldrp kendi balarna buyruk olmak isteyenlerin iltihakyla durmadan da artar. Daha sonralar bu gibi gruplara

Kazak denmitir (1). Bozkr hUrriyet ve macera va- adeder. Zamanla J?abo gezen bu unsurlara daha bakalar da katlmtr. Etnik bakmdan ehirlerden uzaklatka az sal, kk gzl, tknaz Tatar tipine yaklalr. Kpaka Trke ailesindendir. Cengizin askerlerinden ou da hi phesiz Trk asllyd. Zamanla Mool usul hayat Trkler tarafndan sindirildi. Onlar ise yerleik halklar zerine ran-Trk kltrn ekecek durumdayd. te bazan konfederasyonlar halinde toplanarak Mver&nnehr'in kaynaklarn talan eden; bazan bakalaryla tyrleerek Orta Asyann daha telerine, kadar taanlar bu gezgincilerdir. Btn bu iler olup biterken eitli kkler biribi- rine att, biribiriyle kart, camdaki yamur damlalar gibi birleip ayrldlar. Ama bugn bile gebe Trk ve Mool karlamas tipik Kazakta grlebilir. Bugn yine de Mvernnehr vahalarnn yerleik halklar arasnda, fizik, Manev ve zihn bakmdan bozkr Trkmenleri veya Kazaklaryla uyuan bir tip bulmak ok zordur. Vahli adam umumiyetle ufak kemikli, gevek organl, dar ve uzun ba ve burunludur. Bozkr adam ise yuvarlak kafal, az sakall ve bodur yapldr. Biri iyi bir ifti ve el iisidir; dieri srsn
(1) Kazak, Trke eski bir kelimedir. Haydut mnsna gelir. Daha sonralar bir eteye mensup insanlar iin kullanlmtr. Asl m* ns yerleik bir hayata uymay reddeden bir kanun d veya zulmden kam kimse demektir. Bazlar kelimenin kazmak'tan (ama kazmak, aslnda Kazaklarm yapmad eydir}, bazlar da kazdan geldiini ileri srer. Ancak, bu iki ekil de yaktrma gibi grnmektedir. Bat dillerindeki Cossack kelimesi Trke Kazak'tan alrm ve yukardaki tarife uyan Ruslarca verilmitir.

otlatmaya bakar ve topraa bal deildir. Biri umumiyetle mutaassb, dieri rahat grldr. Bir zamanlar vlallar bozkr halk tarafndan art diye anlrd. Zamanla, Trke, Farsa'y kovduundan, sonralar bu isim Trke veya Farsa konuanlar arasnda bir fark belirtmekten kt. Daha sonralar Sart kelimesi yanl bir mnda kullanlmaya baland. imdi bundan kanlmaya allyor. Manzara, Pakistan'n ku- zey-bat snrndaki Pathan eyaletini bilenlere hi yabanc gelmez. Orada da ekseriyetle Putu dilini konumakla beraber ehir halknn ou hkim rk tekil eden Pathanlar'dan deildir, aksine yerlilerin veya gelip geen ftuhat mensuplarnn kalntlardr.. Asl Pathan kabilesinden onlanlar onlara ehircilik der. Barthold, Sart sznde de buna benzer bir mn aramaktadr. Ona gre bu kelime Hindistan'dan alnm ve Trkler tarafndan tccar mnsnda kullanlmtr. Daha sonralar Trke ^konuan artlar, Trkler ve Tacikler arasnda bir fark meydana getirmek iin kendilerine zbek demi bylece dili bir kriteryum olarak kullanmtr. Hl Farsa konuan Tacikler, iftiliin en kesif olduu (Hocent ve Fergana civar gibi) vanalarda ve ehirlerde veya Pamir'in Gorno (tepe) Bedahan gibi, Trkler'in asla nfuz etmedii vadilerinde yaarlar. Dal Tacikler'in ou, Glgit ve tral'deki komular gibi, smail'dir. smail, iliin tarikatidir. Bunlar Aa Han' byk olarak tanrlar." Rus propagandaclar ise belki kastl olarak, belki de cehaletlerinden bunlar gayrimslim sayar. stelik bunlarn Farsa konumalarn Trk milliyetiliine kar kullanmak gibi bir

m temaylleri de vardr. irazl Hfz ve Sam go ran airleri bile, Rus tarihlerinde Tacik airleri olarak geer. Sava olarak Trkler, Taciklerle alay ederler. Basmac devri hadiselerinde Enver Paa'ya destek olmaktan vazgeen bir Tacik birliinden yle bahsedilir: Bunlar, eyhler ve mollalarn peinden giden, besili, semiz kimselerdi. Savata ise be para etmiyorlard. Ayaklarna be santim topuu olan kabasaba takunyalar giyerlerdi; atlarnn eyerine hal koyarlard, eyerin bir kenarndan da demlik sarkard. Savata komaya balaynca da bunlarn hepsi dp giderdi. te Lewis Caroll'un Beyaz valyesi'ne ilham kayna. Tanr Dalar'nm (Tienan'm) gneyindeki ehirlilerin ve yerlemi iftilerin ou Hem Trke hem de Farsa'nn Tacik eklini konuurlar. Togai (1) bunlara Kent - Trkleri der; o, bunlarn ranl kan yahut tesirinden tamamen uzak, halis Trk olduklarn kabul etmeye meyyaldir. Ancak bu, meyil Mvernnehr'deki ok uzun sreli tran tesiriyle pek badaamamaktadr. Dier taraftan kendisi de ehirli ulemnn mutaassb davranlarn tran tesirine atfetmekte ve fizik yaplarn da (uzun sakal vesaire) daha gneydeki Afganlra ve ranllar'a benzetmektedir. Togan, Trkili'nn Rus- lar'ca yaplan yeni etnik taksiminin, yerlemi Trk- ler'in kendilerine zbek demesine yol atn mahede etmitir; belki iddiasnn mesnedi buradan gelmektedir.
(i) Iranhlarla ok uzun mddet birlikte bulunmann tesiriyle Buhara ve Semerkandda konuulan .zbeke sesli ahengini kaybetmitir.

Belki de, isme, bylesine ihtirasla dkn olanlar onlardr. Bir zamanlar zbeklerle barbar gzyle bakanlar, imdi, Fars efsanelerinin yerini almaya balayan zbek edebiyatna kar bir alka duyuyorlar. Belki de gerek zbeke, ranllam kent lehesine tesir edecek, bylece gerek zbek vasflar tekrar canlanacaktr. Belki de Kent - Trkleri baka Trklerle bir tek millet olduklarn syleyeceklerdir... Bu noktai nazara gre zbeke adnn daha geni kullan ekli, Trkistann mill birliinin tasvirinde bir binek ta vazifesi grecektir. Ecdad Ouzlar olan Trkmenler'den daha nce bahsettim. Bunlar daha ok Bat Trkleri arasnda yer alr. Dou Trkleri iin ise, Kpak kabile adn aldm. Bunlar Mool frtnasnn stlerine indii, bozkrlarn tipik Trk neslidir. Mool istilsndan sonra Kpak ad, Mslman vekayinamelerinden bir ulus (1) ad olarak silinir. Ancak Kpaklar, zamanla bir Trk Mool kabileler topluluu kurdular. Bu taslak kurulutan, Mangit diye de bilinen zbekler ve Nogaylar tredi. Bu ameliye, Mvernnehr'den, Urallar zerinden Volga ve Dona kadar devam etti. zbek ve Nogay adl Trk kabilelerinin, adlarn, Cengiz'in byk olu ve Altnordu (Golden Horde)'nun Cuci hanedanndan olan prenslerin adlarndan alm
(1) Ulus, bir Trk veya Mool milleti veya kabilesi mnsndadr. Ra kelimeyi Pathanlstr da kullanr.

olmas, Trk . Mool karmasnn tipik ve ayan dikkat bir misaldir. Geri muhayyile, zbek adnn Trke asl, esas mnsndaki z ile, efendi yani kendi nefsinin hkimi mnsndaki be sznden ktn kabul etmeye meyilli grnr ama, zbek Han'n (1312 - 1340) Cuci soyundan inme bir hkmdar olduu da bir gerektir* Umumiyetle Barthold'un grlerine uyan bu tabloya gre, zbek ve Nogay kabileleri, dil - Ural Tatarlar ve Kazaklar'la birdir. Moollar'dan ve Timur hanedanndan sonra vahann hkimi olanlar bir dereceye kadar ran'n rf ve detlerim benimsemilerdir t ki, Trke konuan artlar kendilerinin de zbek olduklarm iddia edinceye kadar. Ancak 1920'lerdeki Basmac hadiselerinin gsterdii gibi, kylerde ve da- lk blgelerde o gne kadar eski sava zelliklerini muhafaza etmi birok zbek vard.^Bunlar Sovyetler'- in Trkistan'a geliine kadar varlklarm devam ettirmilerdi. Togan, zbekler hakknda unlar yazyor: Bunlar, kent - Trkleri arasnda bir hastalk gibi yaygn olan slm taassubu ve gururuna kaplmamlardr. zbekler, bugn yerlemi bir hayat yaamalarna ramen, kabile tekiltlar siyas ve sosyal ehemmiyetini kaybetmemitir. Cidd, barsever ve namusludurlar. Savata ise cesur ve inanlmaz derecede merhametsiz olurlar. At srtnda oynanan Kkbori adl zor oyuna baylrlar. Basmac isyannda grld gibi sava kabiliyetlerini kaybetmemilerdir. Ve hi phesiz, gnn birinde Trkistan'n siyas hayatnda balca rol oynayacak olanlar onlardr,

Bozkrlarda kalanlar, zamanla kendilerine Kazak dediler. Tpk kelimenin mnsnn ifade ettii gibi Kazak, haydut, kanun d demektir; yoksa, bir kabile ad deildir. Bu, bir bakma, byk Gilzay kabilesinin kollarnn vaziyetine benzer. Bunlar yllk gleri srasnda Afganistan yaylalarndaki anavatanlarndan kalkarak kuzey-bat snrn geip daha yumuak iklimi olan Indus vadisine inerler. Kendilerine kabile adlany-, la hitap edilmez. Yan bunlara Gilzay denmez, Powin- dah (otlak) derler. Sart sz nasl ki, ehirli yahut mstahsil mnsna kullanlmsa, Kazak sz de herhangi bir kabile ifadesi olmadan bozkr gebeleri iin kullanlmtr. Byle bir tarihi olan, byle bir lkede Kazaklarm ecdadnn tarihi, bir Batlnm eliyle, zlmekten ziyade dolatrlmtr. Ancak fizik yaplar, bunlarn geni miktarda Mool (1) yahut daha yakn olarak Kalmuklarla kartn gstermektedir. Ayrca yerlemi mntkalarla bozkr halknn dili arasnda da geni bir fark vardr. imdi, belki de eski aatayca zerine kurulan bir diller grubunun ne dereceye kadar gelitii tetkik edilmektedir. Ancak, Sovyet basks bu gibi faaliyetlere meydan vermemekte halkn bu dil birlii faaliyetini nasl karlayaca hl mehul bulunmaktadr. Kazaklar Rus tahakkmne kar mehur hanlarnn idaresi altnda savatlar; ancak bu hanlar, sadece bozkr liderleriydi; zbekler gibi asla Trkistan'da hkmran olmamlard. Kendi lkelerinde ayn
(1)

Bugnk balca Mogo gruplar. Halka. Ordos, Buryat ve Kal

F: 7

kandan gelen Ouzlar gibiydiler: Siyas bir birlik kurabilecek ekilde bir birlik meydana getiremediler, Halbuki en kudretli Trk imparatorluklarn kuranlar, bu birlii gerekletirenler oldu. (Z. V. Togan) Ancak, bu imparatorluklar Orta Asya'nn telerin- deydi: Orada kalp da Kazak adyla anlanlar kabile tekiltn kaybettiler. Togan onlar hakknda yle diyor: Ruslar, daima, kendi kendilerini, Kazaklar'm slm' gerek mnda benimsemediine inandrmaya alm ve bu bakmdan Allah'szlk propagandasnn onlarn arasnda reva bulacan ummulardr. Ne var ki, bu mitleri gereklemedi. Ve an'anelerinin iyi ve kt taraflar iin de unlar yazyor: Soukkanllk, acelecilik ve byk heyecanlardan nefret, tevazu, cesaret, kumanda evki, savata merhametsizlik ama kaidelere riayet, esirleri korumak fakat satmak basit, ama din tesirlerle fethedilecek kadar basit olmayan bir akl fertleri, aileler hatt kabileler arasnda kan dvasn tahrik ve bir de darda kaldklar zaman ocuklarn satmak deti. Schuyler, 1876'da, eski rejim altnda bir zbek'in vaktiyle, Ruslar'n gelmesinden nce Kitab ve ehr-i Sebz mntkasnn ortak valisi olan Yre Bey'in bir tasvirini yapar. Yre Bey, itimad edilir biridir; aristokrat bir insan olarak nasl davranlacan bilecek ka dar zariftir. Uzun boylu, yakkldr; sade fakat ok temiz giyinir; ince bir sakal, sevimli kara gzleri ve cidd ifadeli bir yz vardr; mutaassb deildir ama, koyu bir msmandr. Karsndakinin karakterini

hi yanlmadan anlar; trnaklarnn ucuna Kadar Asya terbiyesine sahiptir, ama yine de doru bildii eyi yapmaktan kanmaz* Schuyler, onun hi phesiz tam nesline uygun bir tip olduunu belirtir. Altm yl sonra ayn adam anlatan Togan, Yre'nin hera kendi halkndan hem de Ruslar'dan grd hrmetten bahseder. Yre Bey, kazaklar gibi, fazlaca ran tesirinde kalmayan bir gebe zbek kabilesinden gelmitir, te yandan deerli bir ktphanesi vardr ki, bunu Barthold'a iftiharla gstermi, katalogunu yapmasna da izin vermitir. Trkistan'daki Rus idaresi hakknda da Barthold'a unlar sylemitir: Trkistan'daki Rus idaresi Moollar'nkine ok benziyor: Aramzdan en ktlerini seiyor, ve onlar kendi rkdalanna kar kullanyorlar. Orta Asya Trkleri'ne dair eser yazan hibir mellif, bu mntka ile alkal kuvvetlerin sloganlarn zikretmeden geemez. Bu sloganlar daima Dou Trkle- rinin daha geni bir siyas birlik kurmaya kar olan alkalarn hedef tutar. Altnda bir Trk rnesansnm doaca muhtelif sancaklar da almtr. Aadaki tarif Toganm eserinden alnmtr. Togan, bu tarifin neticesi olarak, hibir imann, bunlar kadar Trkler'e faydal ve pratik bir hedef gsteremeyeceini syler. lk bahsedilen tbirdir: Pan - slmizm, Pan- Turanizm ve Pan Trkizm. Din olan birincisi slm leminden bakalarn da ekmeye yarar; ve sadece daha derin ve gerek bir Trk vatanperverlii iin bir kpr badr. Umumiyetle Pan - slmizm, siyas bir

kuvvet olarak kabul edilmemektedir. Sebebi, ksmen muharrir ve mtefekkirlerin fazlaca sola eilmesi, ks- men de modern Trkiye'nin ilhamlarna hrmet edilmesidir. Bu cihetle mminlerin gnlndeki slm'dan --camilerin hudutlar ve ulemann anlay dmda siyas bir parola olarak bahsetmek yerinde olur. Yeni milliyetilik bu parolaya emperyalistlerin bir serab olarak bakmaktadr. Pan Turanizm fikri, bir Macar teklifidir. Trk, Mool, Macar ve Fin Ur halklar birliini derpi eder; ancak bu siyas bakmdan bo bir faraziyedir nk gerekli sosyal ve coraf badan mahrumdur. Nihayet Pan - Trkizm ise, ilk defa Macar Vam- bery'nin zihninde teekkl etmi bir fikirdir. Pan- Trkizm'e siyas kuvvet olarak fazla bir ehemmiyet verilemez; ancak yeni milliyetilik saf kan Trk olan halklar arasnda bir anlaniay cazip bulmaktadr. Bun- da lde kaybolmu olanlar iin susuzluunu giderecek kltrel ve sosyal bir ekil aranmaktadr. Bizzat Togan da, Trkiye'nin hegemonyas altnda federal yahut baka trl bir birleik Trk devleti dnr. Enver Paa'nm baz szlerini nakletmekle beraber Dou ve Bat Trkleri arasnda ve btn Trkler arasnda ortak bir ruh olmas ve bunun yabanc hakimiyetinden zde olmas gerektiini; yoksa hatt lisan bakmndan bile ekl bir birlik aranamayacam kabul eder, Togan, aka sylememekle beraber, bir kltr hen* gi iinde, tehlike vukuunda birlikte hareket eden fakat birbirlerine kar ekl mecburiyetleri olmayan, bir bakma modern bir Milletler Gmias gibi bir topluluk dnmektedir. Bu hususu kendisi yle ifade ediyor:

Trk birlii hareketi, btn Trkler'in siyas bir yap meydana getirmesi gibi bir kuruntu deildir. Biz, bir Trk dnyasndan bahsederken, Trk asll, Trk ruhlu bir medeniyeti kastediyoruz. Trkistan'da olduu gibi, Trkiye'de de Trk tarih, mill edebiyat ve detleriyle alkal aratrmalar yaplmtr. Bu aratrmalar sadece Avrupal ilim adamlarnn yapt Tr- kolojik neriyatta deil, ayn zamanda Trk dnyasna kar gittike artan bir yaknlk duyan btn AvrupalIlar arasnda da alka uyandrmtr. Trk kltrnn tarih birlii meselesi gittike daha fazla, tekrar Jekrar aiklanmaktadr. tki mutasavvf: XII. Asrda, Yese'li (Sir Derya yaknnda bugn dorudan doruya Trkistan denen ehir) Ahmed Yesev ile,j>ndan 150 sene sonra Anadolu'da yaayan Yunus Emre ayn ekol ve kltr temsil ederler. Bat ve Dou Trkleri'nin kahramanlar olan Bayezid ve Timur'un savalaryla tipik hal alm bulunan karlkl dmanlk, zamanla kuvvetini kaybetmektedir. Azerbaycan mill edebiyat, Cengiz ve Timur'u, bt Trklerce ortak olan mill uurluluun kahramanlar olarak ilemektedir. Hi phesiz smail Gaspral'nm (1) eseri Trkiye'de tesirli olmu ve elli yl sonra Atatrk idaresi altnda balayan reformlarn ilk iaretini tekil etmitir. Din sahasnda, Ahmed Yesev'nin Yesev ekol; edebiyat sahasnda, Ouz Han, Dede Korkut ve Kr- olu (2) destanlar; Dou ve Bat Trkleri'nin sanat
(1) (2)

Krm'I yazar. XIX. Yzylda yaad. XIII. blme baknz. zbek, Kazak ve Trkmen kabilelerinin eski destanlar azdan aza gelmitir. Sovyet ilim adamlar bunlar vaz hal'' fireti^-n^k iin ok uramlardr, ama, Rusa olarak orijinal diliyle deil. Sonunda bunlarn feodal a: edebiyat? olduu, sahts bir burjuva milliyetilii alad ve bunlrclan kanmak gerektii kanaatine varlmtr (!)

bideleri btn bunlar, Trk medeniyetinin cihanmul mnsnn teminatdr. Yaku zamanlara kadar Osmanl devri sanat tarihileri Bursa'daki Yeil Ca- miyi katksz Osmanl eseri sayard. imdi bu cami tezyinatnn tlhanl sanatn bilen Tebrizli ini sanatkrlar ile, sanat, Timur zamannda Semerkand'da renmi Bursal bir dekoratr tarafndan yapld anlalmaktadr. Tebrizdeki tlhanl a bideleri; Mehed ve He- rttaki Timurlu camileri; ahane Semerknd, Yese ve rgen medreseleri ayn Trk medeniyetinin eserleridir.* Bir PnTrkizm ideali, Kafkasya'da Trk, hatt Mslman bile olmayanlar arasnda kskanlk uyanmasna sebep oldu. Ancak bu, bir baka hikyedir; bu mevzudaki Trkistan fikirlerinin, Avrupann Byk Ruslara kar olan milli mukavemetini zayflatmas gerekmedii gibi, Trk anavatan topraklarnn istikllini aramann da Grc ve Ermenileri gocundurmamas gerekir. Hazar Denizinin dousundaki dar Trkistan sahasnda, adrda oturanlarla yerlemi iftiler; ehirlilerle dallar, Trk kabile detleri (Yasa veya yasak) slm) eriat; gneyin Horasan kltr ile, kuzeyili Trk svarilerinin efsaneleri ve hatt bozkrlarn saf Trkesi ile Mvernnehrin ran tesirindeki konumas arasnda tezatlar vardr. Kazaklar, zbekler, Kr- gzlar, Trkmenler ve ehir Trklerini birbirinden tefrik etmek arttr. Ancak, Togan gibi muharrirlerin de

vaml gayreti, btn Trkistan halklarnn mterek milliyeti mihverindedir. Bir bakma bu, siyas sebep tayan husus bir iddiadr ve hedefi ehir Trklerinin saf kan Trk olduunu ortaya koymaktadr. Dier taraftan onlar, Trkistan'n 1924'te Sovyetler tarafndan yaplan sun' taksimini de tenkid etmektedirler. Bunda hakldrlar da, nk Sovyet politikas lkeyi muhtelif dil ksmlarna blmeyi hedef tutmaktadr; bundan maksatlar, hi deilse btn Trkistan' iine alacak geni bir milliyetilie meydan vermemektir bu noktaya tekrar dneceim. Ancak Rusya'dan kaan gen nesil mltecilerinin yazdklar bize baka eyler re tiyor: Tek bir anane kurmaya alrken, mlteciler, birlik zerindeki tazyiki kaldrm ve farkllamay iyiden iyiye azaltmtr. Bu, Pencabl, Gurkha, Sik, Maratha ve Pathanlar'n eski Hind ordusunda bir,arada kmelenmesini andrmaktadr. Tpevv arasnda birlik aramak ve bu farklar bilen messeseler kurma yolunda almak imknsz olmayabilir. Ancak henz, manzaray btnyle grecek zaman gelmemitir. Bu noktaya kadar yaptklarmz, beeriyetin muhtelif tabakalarn ve gayretlerini, fizik bir ereve iinde belirtmek ve bir dzene koymak gayretiydi. Bu muhtelif tabakalar bir halita meydana getirmitir. Bu halita, tabi ayrlklara ramen, bir ittifak meydana getirmeye yarayacak baz kuvvetlerden mahrum deildir. Bununla beraber kark bir mazinin baz hadiselerini gzden geirirken, iki ayn muhitin, ln ve ekili topraklarn, tesirinin ne kadar devaml olduunu aklda bulundurmakta fayda olacaktr.

MPARATORLUKLAR POTASI ldk, ama yaaymz bykt: Sarz, ama devletlinizin bir arios ok... ok nceki hamulesiyle lde dolap duracak ve bekleyecektir... Flecker Dou Trklerinit, Arap ftuhatndan sonraki tarihinin iki iddetli ykseli etrafnda toplamak artiy- le daha berrak grneceine iaret etmitim. Bu ykselilerden biri XIII. Asrda Cengiz Han'n idaresindeki Moollarn istils, dieri de XIV. asrm sonlarnda Semerkand yaknlarnda Keteki ssnden hareket eden Timurun ftuhatdr. Rus tazyikinden nceki devre XVIII. Asrda balar. O zamana kadar olan devreleri yle ifade edebiliriz: 1) Mool ncesi devir, 700 -1200 2) Cengiz Han sllesi, 1200 -1350 3) Timur ve Jimrlular, 1350-1500 4) eybnler idaresinde zbek ftuhat ve kk devlet: Hyve (Harzem), Buhara ve Hokand'da meydana gelen byk kat^lkjlk ve zlme, 1500- 1750.

Mool ncesi devir Mvernnehr, VII. Asrin son on ylnda, Emev halifesi Abdlmlik'in hkmdarl srasnda Araplar tarafndan fethedildi. Fetihler, Ssn Iran'm aan genilemenin kuzeye doru tabi bir yaylyd, Bu fetih Emir Huteybe ibni Mslim'in ordular tarafndan gerekletirildi. Bu ordularda Araplar sadece nde gelen ksm tekil ediyor, geri kalan ksm ran'n hemen her tarafndan toplanm binlerce birlikten meydana geliyordu. Elli yl gemeden Arap dominyonunun bu kuzeydou ksmndaki halklar arasnda byk bir soukluk bagsterdi. Bunda Emevler'in, Arap olmayanlara hatt mslmanl kabul etmi olsa bile msavi haklar tanmaya yanamamasmn rol bykt. Dier taraftan ran'n yardmyla, 750 yllarnda, am'daki Emev hanedannn yerine geen Badad Abbasleri Horasan ve Mvernnehr'de elverili bir politika takip ttiler. Ancak Abbasiler zamannda, Mvernnehr'de,^ slm damgas altnda bir ehir medeniyeti dodu. Abbasi idaresi geni lde Horasanllarn elindeydi. Bu bakmdan, yeni dinin temsilcisi olarak ran'n tesiri Ceyhun ve Seyhun nehirleri boyunca olan vaha ehirlerinde hkim vaziyete geti. Dinin pekitirilmesi faaliyetinin altnda yatan ey Turan havzasndaki meskn Trk topraklarnn igal ve tanzimiydi, Barthold ise bu mmtkann iinde ve dndaki ran nfuzu ve tesirinin slm'dan nce de var olduunu, Ssnler zamannda bunun aka belli olduunu ve ksenin kenarndaki Trk kabilelerinin Zoroastiranizm'i kabul ettiini belirtir.
1)

Nihayet IX. Asrn sonlarna doru (874 - 999) S- mnoullan Horasan ve Mvernnehr'in hudut eyaletlerinde, Abbs mirasna konduklar zaman, Trk- ler'in anavatanndaki ran tesirini daha kenetlediler. Trk kabileleri slm' kabul ettikleri zamana kadar, hkmet etmeyi arzu edecek vaziyette deillerdi ve o zamana kadar da Mslmanlk Trkler arasnda baar kazanamamt. phesiz Mvernnehr'in Msl- manlar tarafndan fethedilmesiyle, muayyen bir siyasi tesiri olan Trkler'in Mslmanl kabul etmesi arasnda 300 yl (VII. Asrn son on ylndan X. Asnn son on ylna kadar) kadar zaman getii bir gerektir. O tarihe kadar Arap muharrirleri Trkler'den din dman olarak bahsetmitir. SmnoullarrBelh'ten geldiler ve kat bir Hanef Snnlii (1) kurdular. Bunda belki de slm'n bu mntkadaki hkimiyeti Budizm'le ekimekte olmasnn tesiri vard. Ksenin kenarnn pek fazla gneyinde olmayan Hinduku'ta kayalardan yontulmu byk Bamyan putlar, hl Budizm'in bir zamanlar Turan'- m gney ksmnda ne dereceye kadar hkim olduuna ahitlik etmektedir. Buhara ve dier ehirlerdeki ilhiyat mekteplerinin (medrese) stnl Budist te* irine bir cevap olarak mtala edilmektedir. Sans- krite vihara manastr demektir ve Buhara sznn bu kelimeden km olmas muhtemel grlmektedir. slm' kabul eden ilk Trk hanedan bir bakma Kagarl Bura Han'n efsanev ahsiyetinde Karahan(1)

Haneflik, Snni bir mezheptir ve son derece mutassb olan iiii; tamamen zttr. Dier Snni mezhepleri Hanbel, fii ve Maliki liktir. OsmanlIlar, Mvernnehr Trkkri ve Hindistan V3 Afgn- nistan Trklerinden ou Hanefidir.

llar oldu (960). Baz tarihiler bunlara lak Hanlar der. Bu hanedan^ hkm srd topraklar kuzeyde Yedi Su*ya kadar uzanyordu; hkmet merkezi de Ba- lasagun denen bir yerd ki, bugn mehuldr ama, u nehri zerinde olmas muhtemeldir. Bura Han'n torunu Harun, 999'da Buhara ve Semerkand' Smn- oullan'ndan ald. Bylece hi deilse yz seneden beri ilk defa ran zerine bir Trk hkimiyeti kurdu Bu muvaffakiyetin kamlad Smnoullan, fetihlerini daha gneye doru uzatmak istedilerse de Gaz- neli Mahmud tarafndan yenildiler (1). Bylece Amu Derya Gazneliler ile Karahanllar arasnda hudut tekil etti. X. Asrn balarnda ve Karahanllarn Mver^ nnehr'de Trk hkimiyetini kurmasmdan ksa bir mddet sonra, Seyhun'un (Sir Derya'mn) kuzeyindeki mntkalardan, mehur Guz, yahut Ouz Trkleri'nin akn balad i Bu Trk kabilelerinin byk bir topluluuydu. Yirmidrt boya blnmt. Bunlar slm tarihinin en mehur halklarnn n meydana getireceklerdi. Bunlardan biri Afganistan'n dousundaki byk Gil- zay kabilesinin ncleri olan Hali yahut Halci (2) ler- di. Bunlar Delhi'de bir hanedan kurdular ve asrlar sonra, Afgan dilini ve detlerini benimsedikten sonra, ran'daki Safev hanedann ezerek Drran'lerle Afganistan'n hkimiyetini ekimeye baladlar. kincisi Seluklular dr. Bunlar, slm dnyasn hayrete d*
Cl) Mahmud, Gazn^lilerin ilkidir, Merkezi Kbil ve Kandehar arasndaki Gazne idi. ranl irin hmisi ve XI. Asrda Hindistann bels odur. Halilerle Gilzaylann ayn olduu hususunda daha geni bilgi iin Fraser Tyt'lere baklmas. Onun iddias, Putu dilinde bu kabi leere Gilzay deil, Farsalatrlm ekli ile Galci ve Halci denmesidir.
(2)

recek derecede disiplinli ordularyla Amu Deryay geerek Horasan'a indiler. Bu Snn Trkler, ran' fethettikten sonra, Badad'a girerek, dejenere olmu Abbas halifeliini cretli Trk muhafzlardan kurtardlar, sonra Suriye ve Ermenistan'a girdiler. 1071de, efleri Alp Aslan, Malazgirt'te BizanslIlar yendi; birka yl, Seluklu hkmdarlar Amu Derya ve Mver- nnehr'den, Indus ve Akdeniz'e kadar olan sahay kontrol altnda tuttular. Aa Amu Derya'daki Trkmen- ler ile Bozkr Trkmenleri bunlardan gelmedir. Byk Seluklu hkmdarlar Turul Bey, Alp Arslan ve Melik ah'tr. Onlar mutaassb Hanef olan Smnoullar'- na vris oldular ve sadece iler'i deil, dier Snn tari- katleri de iddetle tazyik ettiler. Asya bozkrlarndan gelen baka kuvvetler gibi, Seluklular da, birka sava liderinin lmnden sonra imparatorluu devam ettiremediler ve 1100 ylndan itibaren paralanmaya baladlar. Onlardan, en mhim para olarak, Anadolu'da Konya sultanl, douda da sonradan Harzem - ahlar diye bilinen Harzem eyaleti kald XIII. Asrdaki Mool istils, bunlarn ikisine de ldrc darbeyi vurdu. Anadolu krall yerini Ouz konfede* rasyonunun nc ksmna, terketti. Bunlar Osmanllar'd. Kk bir uc beyi olan Osman Han, Bizans hududunda bir Trk beyi gibi hareket ederek 1326'da Bursa'mn kontroln eline geirdi ve Osmanl mparatorluunu kurdu. Onun ve ondan sonra gelenlerin yapt fetihler, Moollar'n Trkistan' istilsndan sonra geen bir asr iinde oldu. Bu hareketler, dorudan doruya Orta Asya'daki hadiselerle de alkal deildi. Ancak Trk tesirinin safhalarnn yaylmasn gstermek bakmndan zikretmek

arttr. Hedefimiz iin daha mhim bir husus da Osmanl ve Kafkas (1) Trkleri de dahil olmak artyle, Anadolu Trkeri uzak olmakla beraber Ouzlar'dan inmedir; bu bakmdan Dou ve Bat Trkleri arasnda birletirici bir ba bulunabilir. Ayrca, Mool fetinin gelmesinden nce Mve- rnnehr'de hkm sren bir baka hanedan vardr: Kara Htaylar (1137- 1200). Seluklular, Mve- rnnehr'den geerken bunlara dikkat etmi, fakat bu dikkat geici olmutu; nk onlar ok uzaklardaki fetihleri dnyordu. Ancak onlarn geii Semer- kand'daki Karahanllar' zayflatm ve onlar doudan gelecek kuvvetlerin istilsna hazr vaziyete getirmiti. Bu yeniler, Kuzey in'den (oradaki hanedanlarna Leao deniyordu) karak Moolistan'a yerlemi olan Htaylar'd. Htaylar, normal lli^ yoluyla ilerleyerek XII. Asrn basarnda Karahanllar' yendiler; Mver- nnehr'e ve Kagar'a yerletiler. Kara Htaylar gr n, an'ane ve kltr bakmndan inli'ydiler; hibir zaman Mslman olmadlar. u var ki, bir asrdan daha az hkm srdkleri halde, in'e bir isim verdiler: Bugn birok Mslmanlar ve btn Ruslar in'i H- tay diye bilir. Cengiz Han'dan sonra Htaylar tarih sahnesinden silindi. Onlardan kalan tek hatra in'e verdikleri isimdir ve bu bakmdan son derece ayan dikkattir. Bu da ancak bir tek yolla, dorudan doruya in'den M(1) AzerbaycanlIlar, Kafkar Trklerinin en mhimleridir. Bunlar uzun yllar ran'daki Safev hanedanna tbi olmu ve randaki kardeleriyle birlikte ili&i benimsemilerdir. Trkler arasnda tek ?

m vernnehr'e kadar gelebilen tek fatih halk olduklarndan, temsilcisi olduklar in kltryle, tebaalar olan Trkler'e ok derinden tesir etmeleri ekliyle izah edilebilir, yle ki bir Dou Trk in'i hatrlaynca akima kendiliinden Htay gelmektedir, Htaylar, u mntkasnda, bugn unutulmu olan Balasagun'u hkmet merkezi yaparak, Karahanllar' Hocent'te yendiler (1137); hatt bir ara silhlarn baarl bir ekilde, o srada geni lde Karahanl hkmdarlar zerinde hkimiyet kurmu olan, son byk Seluklu sultan Sancar'a kar bile kullandlar. Htay hkmdar, Gurkhan nvann ald; iktidarlar nm zirvesinde iken lkeyi Harzem'e kadar kontrolleri altna aldlar, idareleri in usulyd. Karahanllar da dahil olmak zere, mahall eflerine vergi deme mevzuunda selhiyet tandlar. Harzem mntkas orada mhim bir valilik bulunduran Mslman Seluklu hkmdarlaryla, gayrimmin Htaylar arasnda bir hudut sava sahas oldu. Bir Mslman ileri karakolu olarak o kadar mhimdi ki, burann Seluklu valilerine Harzem ahlar dendi ve tevarsle intikal etmeye, balad. Harzem - ahlar, Mool fetinin gelmesinden hemen nce yukar nehirlerin Htay sahiplerine kar neticesiz ve faydasz bir mcadeleye girimilerdi. Htaylar'm bazs Nesturi usulnce Hristiyan'd. Baz ilim adamlar onlar Prester John'un efsnelerinden tanr; ancak gerekte hatrlatan ey hanedann addr, dini deil. Kendi iir dilimiz hl Cathay kelimesini bilir. Harzem - ahlar (1097 - 1220) XIII. Asrn bala rndan itibaren avam dikkat bir ehemmiyet kesbet-

miti. Ruslarn daha sonra bulduu gibi, (bir zamanlar Harzem olan) Aa Amu Deryamdaki Hyve vh* s, her taraftan l ve denizlerle kuatlmtr. K frtnalar ve dayanlmaz yaz sca bunlarn almasn bsbtn imknsz hale getirir. Yukarda, bu sralarda (1220) Amu Derya nehrinin Hazar Denizine olan eski mecrasna dndn, Sir Derya'nn bir kolunun getii yerleri bereketli bir hale getirerek Harzem hkmet merkezi rgene ulatn kabul etmek iin sebepler olduunu sylemitik. Bu bereketli topraklarn verimlilii altnda, kum lleri vastasyla korunan Harzem'de yksek lde tslm bir entellektel hayat bagsterdi. Dou Trk' edebiyatnn temeli sonradan Moolca aatay adn alan dil ile burada atld. Harzem dou snr Kzlkum lnn tesinde, Sir Derya zerindeki Otrara kadar uzad. Mutasavvf Ah- med'in doduu Yese ehri de bu civardayd. Harzem ahlarm sonuncusu Muhammed, servet ve iktidar sahibi oldu; 1210'da Tala'ta Htaylar' yenerek Buhara ve Semerkand zerinde mekk bir hkimiyet kurdu. Bu muvaffakiyet hm kendisine emniyetini artrd, ona gurur verdi. Bunun neticesi olarak halife tavr taknd, kendisini dinin koruyucusu olarak iln etti; kendi kendisine son Seluk hkmdarnn hatt Byk skenderin Unvanlarn verdi. Birka yl sonra Cengiz, ona meycjan okuduu zaman, bunu sadece kabul etmekle kalmad, ayn zamanda kendisini Moollarla har inisiyatifi de elde bulunduracak kadar kuvvetli sand. Ama onun krall da Kaldelilerinki gibiydi.

Cengiz ve Moollar Cengiz Han, halk kendisine kar birletirmeye alan rakibi Jamugay bozguna urattktan sonra. 1205 ylnda, Moolistan'da iktidara ykseldi. Sovyet tarihilerine gre (1) kendisinden sonra gelen dierleri gibi, dikkatleri lkede taht mddeileri atmalar yznden meydana gelen sivil mcadeleden ayrmak iin savaa karar verdi, ilk hedefi Yenisey Krgzlan ile Merkit ve Naymanlard. 1209da onlara hkim oldu. Kalanlar batya doru katlar. Merkitler Kpak lkesine, Krgzlar Tanr Dalan Alay'a, Naymanlar da daha gneyde Htay krallna katlar. Yukarda grdmz gibi, bunlar da Mvernnehr hkimiyeti iin Har/em ahla mcadele halindeydiler. Cengiz daha sonra, douya ynelerek in zerine yrd ve 1215te Pekini ald. O, bu ii yrtrken, byk olu Cuci'yi bat cephesi kumandanlnda brakt Cuci, Kpak bozkrnda, kaan Merkitleri takip ederken ilk defa olarak Harzem ahn hudut muhafzlaryla karlat. O srada ise, son ah, Muhammed, iktidann ve gururunun zirvesine km kendisini slm'n en by olarak grmeye balamt. Htaylar zerindeki zaferinden sonra ise inin fethini dnyor, araya giren Mo- ollar'dan nefret ediyordu. Cengizle Muhammed arasnda muhtelif eliler teati edildi, sonunda Cengiz tarafndan gnderilen bir kervan halk, neticesi hesaba katlmadan, Muhammed'in emriyle, hudut ehri Ot- rarda (Bugnk Aris'in yaknlarnda) katledildi. (1218)
2)

(D Resm Rus teorisi Stalin mkfatn kazanan Cengiz Han adh ro* manla dile getirilmitir.

F: 8.

m Bunun sonunda MooIIar ertesi yl Harzem'e indiler. Cengiz, Cuci emrine bir birlik vererek Otrar zerine gnderdi; kendisi Buhara, Semerkand ve baka vh ehirlerini alarak yerle bir etti, halkn da kltan geirtti. Muhammed ah Hazar denizinde bir adaya snd ve orada ld. Olu Celleddin iyi bir sava karmasna ramen Gazne zerinden Hindistan'a ekilmeye mecbur edildi; son ve mitsiz bir savatan sonra ndus'u yzerek gemek suretiyle kendisini kovalayanlardan glkle kurtuldu. Bu arada Cengiz, karsna btn ehirleri tahrip edip halkn ldrerek kolunu Kafkasya Kief ve Don'a kadar uzatm, Cuci de Harzem'deki btn ehirleri yama etmiti. 1225'te bu yakp ykma hikyesi bitmi, Cengiz Moolistan'a dnmt; iki yl sonra da 65 yanda olduu halde ld (1). Altmrdu'nun babas byk olu Cuci de kendisinden birka ay nce lmt. Byk Mool'un dominyonlar, drt olu, Cuci, aatay, Ogoday ve Tuli'nin soylarna intikl etti. Her saha ulus yahut kabile olarak biliniyordu; gebe tekiltna gre, taksimin araziye gre deil, kabilelere gre yaplmas tabiiydi. Bu ihetle her birinin hudutlarn kat'iyyetle tespit etmek zordur. Ancak, Cengiz'in oullarnn ya sras nazar dikkate alnrsa, taksimin batdan douya doru yapld anlalr. Bylece Cu- ci'nin hkmran olduu yerler, lmyle oullan Orda ve Batu'ya geti. Buras batdan douya, Sir Der- ya'dan, Urallar zerinden Volga ve Don vadilerine kadar uzanyordu. Buras Altnordu idi.
U Baz tarihiler 72 yanda ldn syler. Ben, Horworth'u kabul ediyorum.

aatay'n miras Trkistan'n byk bir ksmn yani, Mvernnehr, Fergana ve Yedisu'yu iine alyordu; aynca bugn Sinkiang diye bilinen, gneyde, Horasan'n byk bir ksmn da iine almaktayd. Bu bakmdan aatay en meskn yerlerin, Buhara, Semer- kand, Takent, Hocent, Hert ve Gazne gibi, Orta Asya'nn en zengin ehirlerine ve ziraat mntkalarna sahip olmutu. aatay'n merkezi Elmahk'tayd. Buras li vadisinde unutulmu bir konak yeriydi. Bugnk Kulca yaknlarnda olmas muhtemeldir. Bazlar ise bugnk Alma Ata olarak gsterir. Ogoday, Cengiz'in nc olu, lkenin aslen Mool olan ksmna hkim oldu. Hkmet merkezini bugnk Ulan Bator yaknlarndaki Karakurum'da kurdu ve Mool imparatorluunun byk hakanln eline ald. aatay'la Ogoday'm topraklar arasndaki hudut, gebe kabileler arasndan getiinden kat' olarak tayin edilememiti. Bu yzden muhtelif mcadeleler oldu. Ogoday hanedan inhitat edince topraklarndan byk bir ksm aatay Han'nkierle kart. Cengiz'in drdnc ve en kk olu Tuli'nin soyundan gelenler, Cengiz'in in'deki Uzak dou ftuhatnn* meyvalarn tevars ettiler. Hkmet merkezleri Pekin idi. Ne var ki, ok gemeden Hakanlk bu kol tarafndan gaspedildi. Bunlar, in'de mehur Yuan hanedann kurdular. aatay ve Ogoday, -1241de, drt ulus'tan ikisini birbirinin boazna sarlacak derecede lidersiz brakarak ldler. Ancak, Ogadayn olu Kuyuk bir ka yl daha hakanlk mevKini muhafaz etti. Yeeni Kaidu, vaziyeti kurtaracak gibiyken, iktidar 1251'de Tuli'nin

byk olu Mangu'nun eline geti. Ondan 1257'de kar- dei Kubilay'a intikal etti. (Marko Polonun Byk Han' ve in mparatoru). Tuli'nin mehur olu oldu: Mangu, Kubilay ve Hulg; bunlardan ncs, kt hretli Hulg, Mangu tarafndan gney batya gnderildi. 1258'de Badad' ele geirip yama eden odur. Sonunda Abbas hilfetinin glgesini de yok edip ran'* da lhanl hanedann kurarak Trkistan hkimiyetini aatay soyundan gelenlerle mnakaaya balad. Bu arada Kubilayn yerine getii Mangu, kendisini byk hakan iln etti; ss ise Mool bozkr deil, in'di. Tuli ulusunun dou ve bats arasndaki mnakale, nin deniz yoluyla yaplmaya balandm bunun aatay ulusuna zarar verdiini grmtk. Halbuki on- lar bu devirde, muhtelif mcadelelerden sonra Mve- rnnehr ve kervan yollarna hkim olmay baarmlard. XIII. asrn sonlarnda Trkistan'daki vaziyet, iki adan mtalea edilmelidir: Bozkr ulusu ve yerlemi lke ulusu. Bozkrda, Cuci ve Batu soyundan gelenler, Altmordu, Rusya'nn kalbine kadar btn lkeyi kontrol altnda bulunduruyorlard. 1236- 40 ylnda, Batu, bykbabasnn ftuhatn daha da telere gtrd: Rusya'y aarak Polonya, Macaristan ve Bohemya'y yama etti. Sancaklarnn sat dehet Venedik yaknlarnda Udine'ye kadar ulat. mparatorluun bat kenarndaki Altmordu, Mool anavatanndan uzaklklar sayesinde, Mool hanedannn i mcadelelerinden zde olarak, kendi z politikalarn gelitirebilyorlar

ch. Bunlar, meskn sahann kk bir ksmn kontrol ettiklerini (Harzem, bir mddet hanlarna tbi olmutu) ve Asyann mcadelelerinden uzak olduklar iin, Rus hkmdarlaryla anlamakta, dei-toku yapmakta ve iktidarlarn Krm'a kadar uzatmakta serbesttiler (1). Bylece Urallarda ve Hazar denizinin her iki tarafndaki Eurasia bozkrlarndaki Trk - Tatar kabilelerinin ecdad oldular. Mool kan her ne kadar orijint Trk kanma karmsa da, sonradan tamamen sindirilmitir. Trklerden farkl olarak, sadece bu kark mirasn htras olan Tatarlar kald. Bu hal, bu halklarn slm kabul etmesini hzlandrmtr. Berke (1257 - 66) Mslmanl kabul eden ilk Altnordu hkmdar oldu. Ama, Islm'n btn Mool dnyasnda byle yaylmas iin Cengiz'in lmnn zerinden bir asr gemesi gerekti. Batu ve Berkenin kardei ve zbek eyban, eybnlerin ve zbeklerin ceddi oldu. Bylece Bartholdun Trkleme dedii hadise, Cengiz soyundan gelenler arasnda gittike hzland. Nitekim, Timur imparatorluunun yklmasndan sonra, Mvernnehrde Trk hkimiyetini yeniden kuran zbek eflerini besleyen Altmordu oldu. Dier taraftan iki nehir arasndaki meskn mntkalarda ise vaziyet ayn deildi. Mool usulnce olsa bile, bozkr mahvetmek kolay deildir; nk korkun ordularnn ikmali iin srlere ihtiya vardr. Ama vana iin vaziyet bakadr. Bu(1) OsmanlIlar, 1453'te stanbulu fet hle rden ksa b r mddet sonra, 1475 te Krm aldlar. Bylcce leiey Turkle n bat ve dofu ular, Krmda birleti.

ut ralarda en iyi bilinen taktik, ehirlerin yamas ve sakinlerinin kitle halinde imhasdr. Sonra baka bir yol daha var. Srleri iyi sulanm ekili araziye salvermek. Henz lmemi bir efsaneye gre, sr sahibinin iftiyi istihkar bundan ileri gelir. spanyol saraynn Timur nezdindeki elisi Clavijo (1404), bu gebe buluunun canl bir tasvirini yapmtr. Her geleli airet, hayvanlarn, keyfince mahsuln en iyi olduu tarlalara salveriyordu, yle ki, sonunda meskn halk korumak iin, Timur, kendi zamnnda buna mdahale etmek zorunda kald. Rakip uluslar arasndaki siyas mcadeleler, ehirlerin bir defa deil, tekrar tekrar yama edilmesine yol ayordu. Bylece Harzem Altnordudan aataya, sonra tekrar Altmorduya geti. rgen ve Otrar devaml olarak yamaya uradlar, kanallar tahrip edildi. Hlgnun Horasana akn, kendi hanedan lhanlIlarla aatay arasnda mcadeleye sebep oldu. Bunun neticesinde 1220de Cengiz tarafndan tahrip edildikten sonra yeniden yaplan Buhara, 1272de yeniden ykld, kk kaznd ve on yl harabe halinde kald. Baka ehirler de ona benzer akibetlere urad. Trkistan'n vaziyeti, aatay ve Ogoday arazilerinin daha byk kuvvetler arasnda skmas yznden gittike daha ktleti. Bu kuvvetler kuzey batda Altmordu ile, kuzey-douda in zerinden ve gney'de Hulg- nun ahfad vastasiyle randan sktran Tulinin oullaryd. Ticaret de son derece byk zarar grd. Bunun sebebi, her hkmdarn, rakibine ait tccarlar yakalar yakalamaz ldrmesi esasna dayanan lgnca Mool detiydi. Hlg 1262'de Berkeye ait arazideki

btn ticaret erbabnn ldrlmesini emretti. Berke de ayn emri Hlgnun tccarlar iin veriyordu. Btn bu asp kesmelerin yansra, ardan bir Trkleme devam edip gidiyordu. Bunun sebebi, Mslmanln kabulyd. Bu da aatayn gbei olan mreffeh sahalarda oluyordu. Mahmud Yalava ve Mesud Bey gibi, Mool hkimlerine hrmet telkin eden Mslman valiler vard. Bunlar ova ehirlerinde, vah efendilerini, kendilerine hayran brakan bir mevki temin etmilerdi; bu sayede Mvernnehr'de altnc asrn dolduran slm medeniyetinin ruhunu muhafaza ediyorlard. tik Mslman aatay han Boraktr. Borak r" sun, halefi Dava olsun dorudan doruya aataydan gelir. Bbur'un annesi Kutluk Nigr buradan gelir. Davann lmnden sonra vaziyetin bsbtn kartn gryoruz. tibar iktidar, hzla birtakm glge hkmdarlara geiyordu. Bunlar hakknda laf edilebilecek olan Kazandr (lm 1347). Artk hakiki iktidar aatay ismiyle otoritesini devam ettiren Trk valilere gemitir. Hkmdarlarla vezirler arasndaki fark nvanla belirtilmektedir. aatay hkmdarna han, vezirine de bey deniyordu. Bizzat Timur gibi, onun ardndan Babur gibi, bu beylerin de hi phesiz kark bir ecdad vard. Ama Timur zamannda, hi deilse Bat Trkistann Trklemesi tamamlanm bulunuyordu. Bylece bunlar, aatay adm, kendilerini ve lkelerini, Cungarya ve Dou Trkistan'dan ayrmak iin kullanr oldular. Bbur ve dierleri ise buraya Moolistan der. Timur efsanesi diyebileceimiz birey olduu muhakkaktr. Bunu dorudan doruya Timurun emriyle hareket eden muhtelif mverrihler yazmtr. Bunlar

Timur'un ecdadn tebcil ederek gerekleri karartm ve onu gelip gemi Mool hkmdarlarna yaklatrmlardr. Hakikatte ise, aatay adnn muhafazasndan da anlald gibi Mool ecdadn bir gururu kal- mtr. XIV. asrn sonunda ise hava, kat olarak Mslman ve Trk havasna dnmtr. Mool hakimiyeti, nce, phe veren bir byklk gsterir. Hi phesiz Cengiz ve drt olu, hen mnakalenin at srtnda yapld bir ada, Asya ve Avrupa zerinde kurduklar imparatorluk Rusya ve peyklerinin yedi asr sonra kurduklar imparatorlua kadar rakipsiz kald. Rus iktidar gibi, Mool iktidan da in'den Karadeniz'e kadar uzanyordu. Mool tehdidi, bugnk Rus tehdidi gibi, Bat Avrupa'dan Hindistana kadar yaylmt. Bize gre ve zamann perspektifi ile bakmak artiyle, Moollar bir dalgalanma anda gelmi ve gitmilerdir; yle ki, tarihiler onlarn hkmranlndan geici bir hadise olarak bahseder. Ancak Moollar, bu gei srasnda perdeye bir dominyon glgesi drdler; bu glgenin muhiti geniti ve kendileri gibi merhametsizdi. Ayn ekilde yeni Eurasia imparatorluu da, Moollar'mki kadar bir insann hayatna ve kk bir saray evresi iinde gaye birliine baldr ve yine onlarnki kadar geici olduu grlecektir* 3) Timur ve Tlmurlular Timur, 335'te dodu, 1369'da Mvernnehrdeki aatay iktidarn gabetti. Trklemi Moollar'm Barlas kabilesine mensuptu. Semerkand'm gneyinde, Keke Deva zerindeki Ke'te oturuyordu. Onun, l

kenin meskn ve iyi sulanan bir mntkasndan gelmesi mnidardr: Bir yandan, atlan ve silhlaryla harp havasn yaratan gebe ananeleriyle alkasn kesmedii gibi, bir yandan da bahe zevklerinin cazibesinden vazgeemiyordu. Da eteklerinde, bereketli sularn fkrd yerlerdeki meden ehirler onun iin cazipti, rf ve an'ane bakanndan, Timur kendisini ehirlilerden ok bozkr halkna yakn hissediyordu. Barthold'un dedii gibi, Mool ve aatay gzlerinde son derece pheli bir ie balam, kendisine merkez olarak byk bir ehri setii gibi orada byk binalar da yaptrmaya girimiti. Timur, kendi adn tayan muhteem mimaryle, sadece Semerkand'da hatrlanmaz. Yese'de, Mutasavvf Ahmed'in mezar zerine ahane bir trbe yaptrmt; doum yeri olan ehr-i Sebzrde hayllerinin saray Ak Saray' yptrmt ki, bugn hl talan durur. Timur kendi soyuna has bir tarzda Bat Asya'ya dehet sat ama, yaptrd eserler, birok ftihin yaptrdklar gibi kabasaba yaplar deildir, daha mnldr. Kendisi iddet adam olduu halde torunlan ve torunlarnn torunlar gzel eylere, tabii gzelliklere, san'at eserlerine kar alka duydular ki, biz bunu slm duyguyla badatmyoruz. Bun- larm en mehuru Timur'un torunu Ulu Bey tarafndan Semerkand'da yaptrlan medreseli Registan'- dr. Curzon, kendi salnda bunun harabelerine rastladn ve harabe halindeyken bile dnyadaki mevt danlarn en asili olduunu kaydeder. Bu meydan yle bir sadelik ve byklk rneidir ki, belki Venedik'teki San Marko meydan hari, Avrupa'daki hibir meydan onunla boy lemez. stelik bu meydan San Marko'dan ok daha mtevazdr, ama rahata onunla ya-

m rabilecek gzelliktedir. Bakalar ehirdeki trbelerden, ah-zinde trbesinden ve dierlerinden bahsetmitir. Grg ahitlerinin hepsi, Curzon gibi, Semer- kand inilerini grmek iin mcadele etmitir: Zengin silis prlts zerine yaylan, yeil, turuncu, safir, trkuaz renkler stne Kf harflerle yazlm yazlar... Vaktiyle muhteem yaplarn hepsi bunlarla ssl olurdu, imdi bile ksmen byledir. arlk zamannda Ruslar'm bunlar muhafaza etmek iin birey yapmadndan harabiyete terkettiin- den ikyet edilirdi' arlar'm dmesiyle, Sovyetler'in iktidara gelmesi arasnda geen zamanda bu eserler daha da byk hasara urad. Bereket versin, mahall neriyatn da tevikiyle, son mahedelere gore, Ruslar bu mirasa sahip kma yoluna gitmitir. Zaten yumuak olan iklim de dnyann baka yerine nazaran eski binalarn yaamasna ok daha elverilidir; imdi asl zarar, lkede sk ve iddetli olarak hissedilen zelzelelerden gelmektedir. Dou Trklerinin gznde, Timur byk bir benzeticidir. Onlara gre fatihin elindeki politika, Trk kltrn slm ananeleriyle uyuturmak Trkler'in kymetini Arap - ran medeniyetiyle badatrmaktr. Timur ftuhatndan sonra barbarl bir kenara brakt; kendi modern zamannn slm tefekkr cere- yaniyle, Trk siyas an'anesini kartrarak bu an'ane- ye asalet vermeye alt. Ancak bunu baard denemez. nk her birinin ayr hususiyetleri vard; belki vanyana ayn denize akyorlard ama, asla biribirlerine karmyorlard. Bu tesir, btn alarn nde gelen Trklerini, maneviyat bilmeye, ama dinle siyaseti kat' olarak biribirinden ayrmaya evketti.

Timurun harp sahasndaki ftuhat, kendisinden nce gelen Cengiz'in ftuhatna gre daha ok dalgalanma gsterir, daha abuk gmtr. Ankara'da, Timur'un 1402'de Osmanl hkmdar Bayezid'i yendii Dou ve Bat Trkleri'nin arpmas bile fazla mni- dr deildir. O, yl sonra Sir Derya sahilindeki Ot~ rar'a ekilerek lm; Osmanllar ise yarm asr son* ra stanbul'u fethederek Bizans' tarih sahnesinden silmi ve daha sonra Viyana kaplarna kadar dayanmlardr. Ama yine de Timur'un, bir muharibinkinden daha byk bir miras brakt sylenebilir. Bir imar- c, lim ve astronom olan Ulu Bey'in, hne Hert ehri ve air Ali r Nev'nin nclyle gelien edebiyatyla Timurlu Sultan Hseyin Baykara'y (1438 - 1506); Hseyin'in yeeni Hatralar'n muharriri ve Hin- distan'da aatay imparatorluunun kurucusu bir baka Timurlu, Bbur'u (14821530) sayabiliriz. Bunlarn hepsi de, kendi ifadelerine dayanarak sylyoruz, Trktler; Moolca aatay adyla anlan Dou Trk- esi'yle yazyor, konuuyor ve dnyorlard. Bu an tarihleri, hl btn Dou leminde tannan mehur filozof, air ve ilhiyatlarn isimleriyle doludur. hne bir gelime olmutu. Klsik ada yaayanlarn, bugnklere mnen ne kadar yakn olduunu anlamak iin bir Mslman lkesinde yaamak lzmdr. Elizabeth ayla bizim aramzda olandan daha byk ve tuhaf bir yaknlk vardr. Bu yaknln sebebi, belki de yaplan ilerin, sylenen szlerin azdan a- za nakledilmesidir. yle ki, bugnk bir Doulu asrlar nce yaam mtehammil, sabrl bir kimseden sanki kendi ocukluk arkadaym gibi rahatlkla bahseder. Bu bakmdan Timur ann gecikmeleri, Eliza

beth devri bizim iin ne ise Dou Trkleri iin ayn eydir, hatt daha da fazladr: O devirde baarlanlar, hibir zaman yok edilemeyen, sonraki alarda insanlarn kurtulmak iin gayret sarfettii eylere kar bir garanti tekil eden mspet iler olmutur. Dalma Devri Bbur'un Htralar'nn mhim bir ksm, Semer- kand'n ve dolaysyle btn Mvnernnehrin hkir yetini ele geirmek iin eybn Hanla olan mcadelesine ayrlmtr. eybn, Bbur'un dmandr. B- bur, eybnyi bir barbar olarak gsterir, yendiklerinin kadnlarna kar kaba davrand iin onu mahkm ederse de, yine de bir dman haksz yere ktlemeyecek kadar byklk gsterir. eybn, Htralarda asker kabiliyeti olmayan fakat ok deerli bir hkmdar olarak grnr. Merv'de ranllar tarafndan yenilmesi ve ldrlmesini zntyle karlamaya meyyaldir. eybn, eceresini, byk babas Ebulhayr yoluyla, Aitmordu'nun Mool ceddi Cuci'ye kadar karr; ayn zamanda zbek Hanla ayn hatta koyar. Ecdad Cengiz'den gelmi olabilir, ama gerekte kendisi bir zbek ve bir Trk'tr, Bbur de onu ayn ekilde mtalea etmektedir. Onun zbekleri, ltmordu'nun artakalanlarndan teekkl etmiti. Altmordu 300 yl boyunca dou Avrupa'ya hkim olduu halde ne Rus- lar' tam mnsiyle hkm altna alabilmi, ne de kendisi onlarn iinde emilip kaybolmutur, zbekler, geri dnen bir dalgayd; Mool liderlii altnda yola km, Trk olarak geri dnmt. Birok mcadelelerden sonra Bbur ve Hseyin Baykara'y yenen, b
4)

tn .Mvernnehr'i, Belh'i ve Horasan'n Herta ba- l olan ksmn alan bu hkmdardr. Elde ettii muvaffakiyetler onu ran'da Safev hanedann kuran (1502-1736) tsmiTle mcadeleye srkledi. Ama 1510'- daki Merv muharebesinde, Bburun Hindistan'a girmesinden birka sene sonra yenilerek ldrld (1510). Bunun neticesi olarak Horasan kaybedildi ve Amu Der- ya'nm gneyindeki btn topraklar Safevlere geti. Yeni gelimekte olan zbek iktidar da bu nehrin kuzeyine srld. Bugnk hudutlarn esas ite o devirde izilmi oldu. ah smail, Buhara ve Semerkand' ald, ama, daha sonra son eybn ile anlaarak Amu Derya ve bugnk Rusya ile Orta Dou arasndaki dalar boyunca bir hudut tespit etti. Hert ile Belh ran'a geti, sonunda Durran Afgan krallna katld. Amu Derya ve Kopet da da zbekler'in gney snrn tekil etti. Safev ran'da i mezhebinin yaylmas ayrca bir din snn da meydana getirdi. Buhara'nn Snnler'i, sfahan'n ileri'ne imansz gzyle bakyordu. Bylece Arap ftuhatndan bu yana ilk defa M- vernnehr fikriyat bakmndan gneyden ayrlm oldu. Snnlik ile ilik arasnda ne byk bir fark olduu ndiren dikkai eker. Vambery, 1863'te stanbullu bir dervi klnda Trkiye'den ran yoluyla seyahat ederken, i seyyahlarn kendisini Snn sanarak yakaladklarndan bahseder. Ondan on yl sonra Schuyler, Trkistan seyahati srasnda, Buharal hac namzetlerinin, Mekke'ye kestirme ran zerinden gitmek dururken, Hindistan veya stanbul zerinden gittiklerini grerek amtr. Bylece daha Mslman zamannda iken bile Amu Derya'nn zerine bir perde ekilmi oluyordu.

eybnler bir asr boyunca Buharada hkm srdler. En byk hanlan Abdullah, 1598deki lmnden nce Harzem'le Mvernnehri birletirmeye muvaffak oldu. Muasrlan olan Ekber ve ngiltere kraliesi Elizabeth gibi Abdullah da yarm asra yakn bir sre hkmdarlk etti. Mehed, Hert ve Bedeli- an fethetti; hatt iktidarnn zirvesindeyken Ekberin Hindistanna bile gz dikmiti, lmnden sonra bir anari devresi balad. ranl SafvfJerle Harzem iin savaa giriildi. Sonunda buras bir baka zbek ey- bn kolunun idaresinde mstakil oldu ki, bunlarn en tannm tarihi Abulgazidir (lm: 1663). O ve kendisinden sonra gelenler, Harzemi Buharaya hkim klarak vaziyeti tersine evirdiler. Ancak daha nce grdmz gibi, refah devri daha nceden gmeye ba: lamt Belki 1573'de. Sebebi nehrin mecra deitir, mi olmasyd. Bu facia hkmet merkezi rgenin terkedilmesine ve yeni bir ehrin Hyvenin domasna yol at. Hanlk daha sonra bu isimle anld. Abdullahn lmnden sonra Buharadaki eyb- n iktidar hzla gt, nce Janidler sonra Mengitler ortaya kt. Bunlarn her ikisi de eybn'nin kadn tarafndan geliyordu. ki asrlk boluk srasnda bir tek k yand: 174ta ranl gaasp Nadir ahn istils. Nadir ah, Afar boyundan, Trkmen kanmdan- d, ama ranllamt. Ddhideki mcadelesinden yeni dnen Nadir, Osmanl Trklerini etin ceviz bulmu, kolunu, Sir Derya'nn tesinde, - Dr trannm ulat en uzak noktann kuzeyine atma hrsna kaplmt. Bu ii cidd bir ekilde kontroll olarak yapmad, sadece Buhara kalesine bir cmle kaps ina etmi oldu ve bir de (efsanenin anlatt gibi) Timurun

Semerkand'daki mezarna tecavz etti; ve ardnda gneyden gelen ran'l mstevlilere kar gittike artan bir nefret hatrasndan baka bir ey brakmad. Kendir de 1747'de Kzlba birlikleri tarafndan ldrld; Trkistan'daki imparatorluu yerini alan Kaarlarda gemedi. Ama Trkistan'da da Hindistan'da braktn brakt; ar ar ken yerli hanedanlar ve her ne pahasna olursa olsun Mvernnehrl Horasanl kfirle- re kar kapal tutma karan. Perde artk kapanmaya balamtr. Bir kargaalk devrinden sonra, geici bir canlanma, 1784'te, Emir Masum'un ahsnda Mengit emirlerinin hanedannn ykselmesine yol at. Bu hanedan 1921'e kadar yaad, smen, Buharal zbek efleri olan bunlar, cepheli bir tehlikeyle kar karya kaldlar: Birincisi kuzeyin muhtelif kabile konfederasyonlarndan geliyordu. Bunlar, daha o zamana kadar rna'ya girmemilerdi; o zamandan itibaren de Kazak diye anlmaya balandlar. kincisi, doudaki daha dalk mntkalarda barnan s Tacik tebaadan; ncs de Karakurum'un gneyindeki Merv, Tecen ve Akhal v- larda oturan Trkmenler'den geliyordu. Bunlarn tehdidi hem Hyve, hem de Buhara'ya idi. Bunlar bazan kendi menfaatleri iin bazan da muhtelif hanlarn emrinde paral alarak aknlar yaptlar. En kudretli Trk imparatorluklarm kuran Seluklu ve OsmanlIlarla ayn kandan geldikleri halde, Trkmenler, kendi memleketlerinde basit kabile tekiltndan baka bir nizam tesis edemediler. Ancak, Ruslar'm daha sonra Gkte- pe'de grd gibi bunlar kt sava deillerdi, ehir ve vahalarn yerleik halkn devaml olarak muteyak-

kz bulunmasna sebep oluyorlard. Vaziyetin byle olmas, Timur'un ykselmesinden nceki hanlar ve beylerin sistemine benzeyen bir eit feodal sistemin domasna yol at, Gittike artan bir tevekklle mahall eflere bal olan Buhara emirinin buyruklar ehrin etrafndaki ekili arazinin tesinde gemez oldu. ehirler gn getike daha fazla Tacik karakteri kazand gibi, emirler de Tacik hususiyetlerini alyor Trk grnlerini kaybederek Tacikler e benzemeye balyorlard. ehirdeki yzlerce cami ve medresede mutaas- sb bir dindarlk hkm sryor buralan her trl d tesire kar byk'bir kskanlkla kapal tutuluyordu. Mahkm olanlar, paralanyor yahut Byk Minare'- den atlp ldrlyordu; ikence, adaletin vazgeilmez bir paras olmutu. Emir Nasrullah (182660) bilhassa bcek-kuyusu ve haerat - odasyla tannmt. Bu emir, Stoddart ve Conolly adl iki ngiliz'i, kafalar kesilmeden nce, aylarca burada kalmaya mahkm etti. Byle bir idare altnda, Buhara, ok gemeden Fergana'y kontrol edemez oldu. Esasen Hokand'da Min diye bilinen bir hanlar kolu tremiti. 1700'lerde ortaya kan bu hanlar asrn bitmesinden nce mstakil hale geldiler. XVIII. asr balarken, bir eit Dou Trk hkimiyeti altnda bulunan lke, yine de batda Hazar denizinden, douda Gobi lne; gneyde Hinduku ve Kunlun'dan, kuzeyde Sibirya'nn Rus hududuna kadar uzanyordu. Zaten Rus ileri karakollar daha XVII. asrn balarnda Sibirya boyunca genilemeye balam ve hemen hemen in'de, 1643'te Manu ve ing hane-

danlannm iktidara gelii srasnda Byk Okyanus'a ulamt. (Bir rus Cortezi'nin ilk defa Byk Okyanus'a bak tarihi muhtelif ekilde verilmektedir. En akla yakn olan 1638'dir). Ancak Dou Trkleri'nin bu byk topraklar bir kltr knts ve asker kargaalk iinde bulunuyordu. Turan havzasnda meskn ahalinin kontrol hkmdarn elindeydi: Buhara merileriyle, Hyve ve Hokand hanlar. Kazak ve Trkmen bozkrlarnda ise, biribirleriyle fazla bir irtibat bulunmayan silhl topluluklar kol geziyor; bunlar bazan ihtiyac olan hanlarn emirlerinde muvakkat bir servet mukabilinde veya hann ahs otoritesinin zoruyla alyorlard. Mool istilsndan sonra lhanllar tarafndan kervan yollarnn deniz yoluna evrilmesi neticesinde Trkistan'n nasl inhitat ettiini gstermeye altm. Bu vaziyet Avrupallar'm mit burnundan Hindistan yolunu kefi ve XVII. asrda Hollanda, Fransz ve ngilizlerin irket kurmalaryla daha da ilerledi. yle ki, Asya karayollarnn ok mahdut bir ehemmiyeti kalm oldu. Ama pek Yolu, asl ldrc darbeyi, Ruslar iktidarlarn in'e ve Byk Okyanus'a kaydrdklar zaman ald. Sibirya'daki Rus hkimiyeti Trkistan'n kuzeyinden yeni bir Dou-- Bat yolu almasna sebep olmamt. Refah getiren eski kervan yollarysa hemen tamamen unutuldu. Kk devletler arasndaki eheramiyetsiz savalarn yansra, sk sk bozkrlardan yaplan hcumlar, bu yollarn mahall ihtiyalar iin kullanlmasn bile imknsz hale getirmiti. Trkistan, kendi iine kapanyor, batyordu. Bozkrda henz geni lde insan malzemesi vard. Ama bu kaba

malzeme bozkrlarn kenarndaki ehirlerin, kendi lsnde zengin kltrnden mahrumdu. Bu ylesine siyas bir boluktu ki, sonunda ister istemez dardan doldurulacakt. Geriye mazi omu ihtiamn art halinde, seyrek fakat bereketli bir ziraatle beslenen; hem sulularn idam hem ezan okumak iin kullanlan minarelerin glgesinde, mutaassb, dz daml birtakm ehirler serisi kald. Bunlar, bozkrdan tamamen ayrlm vaziyetteydi ve mukadder akbetten habersizdiler.

Rus arnn ahsnda, mukavemet edilemez bir stnlk ve sak bir nezaret altndaki vaziyetlerinin ok sert ve insan zorlayc artlan, bunlarn tabii sevimsizliini daha da kat hale getirdi; bylece en mazlum vasflan, devaml phe ve itimatszlk tahrikleri halinde faaliyete geti. DE QUINCEY Tatarlarn syan Gnmzde Kazak bozkr denen mntkaya doru alalan yamalarn bir yerinde durarak, Asya'dan, Avrupa'ya Hazar denizinin tesinden gney Rusya ve Karadeniz'e kadar uzanan Mool selinin akn seyrettik. asr sonra ayn selin, bu defa bir Trk seli halinde ardan geriye dnerek kt kaynaa dkldn gryoruz. Bu, son derece basitletirilmi olarak Altmordu'nun hikyesinin tasviridir. Cucinin oullar zbek ve Nogay olarak geri dnp, vahann meskn ehirlerindeki aatay mirasna kondular. adrl gebeler, bylece bir medeniyetin bekiliini zerlerine aldlar; bu medeniyet XVII. asrn sonunda, sadece Mslmanln ya bakmndan bin yandayd. Ancak, damarlar sertlemi bir medeniyetti. Baz sebeplerden, belki de taze tesirlerden uzak olmalar ,y

znden, istedii kadar byk olsun gebe faziletleri bu yorgun vcuda yeni bir hayat veremedi. lke iki ksma ayrlmt. Bir tarafta, zerinde hl yokluk senelerinde komu kabile ve ehirlere saldran kr halknn konup gt bozkr okyanusu; dier tarafta krdan gelmekle beraber artk ehir hayatna alm, yerleik nfus vard. Gerek udur ki, bozkr, bir taraftan Rusya ile onun uzants olan Sibirya; dier taraftan Fergana ve Zerefan ile iki nehir arasnda bir izolatr vazifesi grm, bu, asrlar boyunca bylece devam etmitir. Bozkr okyanusu artk ticaret yolu deildi; denizin aksine, blnmt ve bir daha birleemiyordu. Gney, stanbul ile Hindistan arasndaki dier lkeler iin, bu zarar tazmin bakmndan byk bir cazibeye sahip olabilirdi. Ancak, ran ve Azerbaycan gibi, gney ve bat mnakalesinin nispeten kolay olduu yerlerde ilerin Buhara Snnleri'ne kar olan nefreti bu cazibeyi ortadan kaldryordu. Daha douda Kbil ve Hindistan Trkistan'dan Hinduku maniasy- le ayrlmt; bu maniay aan son ftih Bbur'du. Buhara ile Pever arasndaki basit kervan ticareti XX. asra kadar devam etti. Fakat Bbur'un haleflerinin Hindistan'daki imparatorluu, onlardan sonra kabil'- deki Afganistan'daki Drranler'i, byk bir dikkatle zbekler'i uzak tuttular. te yandan zbekler de kendi aralarnda ufak paralara ayrldlar. Bu paralan coraf manialar yenecek vaziyette olan ve genileme siyaseti gden bir devlet tarafndan yutulmalarn kanlmaz hale getirdi. nceleri bu devletin in mi yoksa Rusya m olaca hususunda tereddt vard; sonunda Rusya kendini gsterdi.

Kuzey bozkrndaki Kazak mukavemeti Kalmuk gyle zayflamt. Kalmuklar, 1700lerden az nce Moolistan'dan Volga'ya geldiler; 1771'de Rusya'dan gelen bir davete cevap olarak geri dndler. Kalmuk- lar'n hikyesi btn dehet verici korkunluuyla De Quincy'nin Tatarlar'm isyan adl eserinde anlatlmtr. Kalmuklar (Kalmuk, Trke kalmaktan gelir), Oyrat Mool konfederasyonundan kalanlardr. Bunlar 1450'den 1650'ye kadar Pekin'in hkimiyetini in'le e- kimilerdir. Bunlar, in ile Rusya arasnda geen ve Ruslar'm Byk Okyanus'a ilerlemesiyle neticelenen mevki ekimesinde bir piyon rol oynam grnyorlar Cengiz Han kumandasndaki Mool haleflerinin aksine bunlar Trklk tarafndan sindirilmedikleri gibi slm tarafndan da kucaklanmamlard. lhamlarm ve Unvanlarn Tibet'teki Dalay Lama'dan aldlar ve ala* bildiine Budist kaldlar. Ne var ki, Yksek Asya an'- anelerini ve kendi hususiyetlerini devam ettirdikleri halde, onlarn hikyesi de camda, biribirine yaklatktan sonra hemen ayrlan yamur damlalarna benzer Kalmuklar'la Kazaklar arasndaki mcadele kztka, iki taraf da zayflad ve bozkr nfuz edilmeye ak hale geldi. Ama bir baka cazibe daha vard; Kazaklar ayn zamanda Cungarya veya Volga steplerinden hile veya cebirle kardklar Kalmuk kadnlaryla evlendikleri iin, fizik yaplar ve grnleri Moollar'a benzemiti. Btn XVIII. asr boyunca, Ruslar, bozkrn neresinde bir kargaalk varsa o tarafa yrdler. Bu srada Sibirya iinden geen uzun mnakale you boyun

ca sa taraflarm kuvvetlendirmek iin ellerinden gelen gayreti gsterdiler (XVII. asrda Byk Okyanus'a ulatlar). Btn yaptklar ey de be asr boyunca Volga bozkrnda Altmrdu'ya kar tatbik ettikleri taktii Asya'ya gtrmekten ibaret oldu. 1716'da Irti havzasnda Omsk'u; 1718'de Semipalatinsk'i, 1724'te Oren- burg'u (imdi Chkalov), 1734'te Orsk, 1753'te Petropa- losk'u kurdular. Bu yerlerin hepsi de daha sonra yaplan Sibirya demiryolu zerinde ve gney taraf boyun- adr. Uzun yllar boyunca ilerleme hep bu bat-dou hattna inhisar ettirildi. Rusya'nn Napoleon istilsndan kurtulmasndan sonra, Asya'daki ileri karakollar daha gneye doru sarkmaya balad; nihayet 1842'de hudut Aral glnn kuzy sahiline ulat, 1847'de ise Sir Dery'nm aa ksmlarna ulamak zere daha ileriye itildi, 1853te Sir Dery'nm kontrol, nehrin azndan itibaren 450 km. boyunca ele geirilmiti; ertesi yl da, Ruslar, tli vadisine girdiler. Krm harbi ilerlemeyi durdurdu ama 863'te, hudut, Tiyenan ve Isk Gl'n de bir ksmn iine almak artiyle imkent'e ve kuzey vahalarna ulamt. Kazak bozkrnda ve dalk mntkalardaki ilerleyi mcadelesiz olmad. Kazak han Kine Sari ok kuvvetli bir mukavemet gsterdi. Bu hann ad, kabilelerin iirlerinde daima kahraman olarak zikredilir. Kine Sari, mehur Abilay Han'n torunuydu. Abilay Han XVIII. asrn sonlarnda in ile diplomatik ittifak kurarak Rus ilerleyiini geciktirmeye muvaffak olmutu. Abilay, Timur tarafndan Yese'de yaptrlan Ahmed Yesev trbesinde gmldr; ad, Kazak tarihinde ancak kendi torunu Kine Sari'nin yannda snk kalr. I860'-

ta son bulan Rus nfuzunun ilerlemesine kar savaan Kuzey Kafkasya halk iin eyh mil ne ise, Kine Sari de Kazaklar iin odur. Yakm zamanlara kada Ruslar, onun adnn iir ve arklarda zikredilmesini ho karlyorlard ama, sonradan bunlar burjuva milliyetiliinin en kt rnei olarak iln ettiler. Akademilerin, Rus kardelerine kar deil, kendi halknn rrtenfaatlerine kar ve srf keselerini doldurmak iin savaan bu feodal haydutlarla (!) alkal neriyat yapmas yasak edildi. ster merkez, ister mahall olsun, btn Sovyet matbuat basit bir kabilecilik gryle, yksek bir kltr tarafndan sindirilmelerini nlemek iin savaan bu yanl yoldaki haydutlarn (!) hareketlerine kar lnet yadrmaya balad. Kine Sari'nin hret devri 1837'den 1846'ya kadar srmtr. Mukavemetinin esas, Kara Tav ile Uluda ve Ulu Tav arasndaki aklkta sr'atle hareket esasna dayanyordu gerekten, bir mddet, b&/,.da, Ural nehrine kadar olan mntkada Ruslar'a mukavemet etmeyi baard, v Sonunda Isk gl mntkasndaki Krgzlarla mcadeleye dt. Ruslar'a sman sonra onlar tarafndan mtareke teklif eden Beymembet e verdii cevap nldr. Beymembet yle yazmt: stedii kadar byk bir srnn ba olsun, boynuzlu bir erkek geyik, bir aslanla ba edebilir mi? syann sonu ktdr. Kine Sari mektubu sknetle okudu, getirene geri verdikten sonra yle konutu: Alaka bir tuzak kuran, erkekliini bu tuzan iinde brakr. Muharebede veya, usuz bucaksz bozkrda lmek, esaretin erefsizliine katlanmaktan evl deil midir? Sonradan kendisini ldren Krgzlar, onu esir eden ve babas Kasm ldren Takentli artlar bile

Kine Sai'yi btn Trkistan'n mill kahraman olarak tanr. Kine Sari'nin Krgzlarn elinde lmesi, Rus ilerleyiine kar, iptida bir kabile mukavemetinin ne kadar beyhude olduunu aka gstermektedir. Ama Rus propagandas, istedii kadar, onun mukavemetinin geri kalm bir an utan verici canlan olarak ocuka tekrar edip dursun; Kine Sari ad, bugn bu hcumlardan zde olarak halklarn kalbinde yaamaktadr. Rus anslyelii, imkent'in zaptna kadar varan ilerlemenin dnya efkr umumiyesinde hakl gsterilmesi gerektiini dnd. Ve arn anslyesi Prens Gorchakov Rusya ile diplomatik mnasebetlerde bulunan lkelerin hkmetlerine mehur muhtray verdi. Muhtradaki u satrlar, maksad aka gsteriyordu: Ruslar, meden bir lke olarak, Orta Asya'da, muayyen bir sosyal tekilt olmayan, yar vah, gebe kabilelere rastlamaktadr. Tarih boyunca bu gibi vaziyetlerde, hudutlarn ve ticar mnasebetlerin emniyet altnda tutulabilmesi iin, daha meden olann, birlikte yaamas mkl olan bu gibi komular zerinde daima hkimiyet kurageldii bilinen bir gerektir. Gorchakov niyetlerini bylece umum bir ifadeyle geitirdikten sonra, snrlar, gebe sahalarnn tesindeki yerleik halkn bulunduu verimli lkeye gtrmekle halledeceklerini aklyor. Bylece Sir Derya'- da hkimiyeti ele allarnn ve imkent'i igl edilerini hakl karm oluyordu. Bir defa Ruslar tarafndan kuattktan sonra da yle diyordu: Gebeler artk kendilerini mkemmel bir sosyal tekiltla kar

karya buldular; bu tekilt onlara kolonileme ve ikmllerini temin etme imknn verdi. Gorchakov'a gre vaziyet bundan ibaretti ve bundan tesi yoktu. Ama ertesi yl Takent'in zaptedildii grld. Onu takip eden yl iinde Senerkand, zorla Buhara'dan koparld. 1873'te, Schuyler'in seyahati srasnda dorudan doruya Buhara da vasallk haline getirilmiti. Ayn yl Hyve de fethedildi. Artk Rus iktidar Amu Derya'ya, Afgan snrna kadar uzanmt. Pamir mntkas bundan hariti. nk, artk bir peyk devlet olan Buhara'nm nfuz sahasndan ok uzak bulunuyordu. Burada Ingilteren'nin izniyle 1895 - 96'da Rusya ve Afganistan arasnda bir hudut iskn yeri tesis edilmiti. imdi sadece, Amu Derya ile Kopet da arasndaki Trkmen bozkrnda bulunan Merv ve Te- cen vahalar kalmt. Rusya - Trkiye sava dolay- siyle bunlarn alnmas birka yl gecikti; bunda kinci Afgan Sava'nda ngilizler'in Afganistan'daki ilerleyilerinin de tesiri vard. Ama Afgan harbinden sonraki zaman iinde, Ruslar bir defa daha, uurlu bir Trkmen mukavemetini ezmek iin ileri harekta giritiler ve ancak 1885'te Pencdeh'i aldktan sonra durdular. Bu genilemeyi durdurabilecek tek ey, kudretli bir imparatorluun yukar doru yapaca tazyikti. Ancak bu tazyik Rusya'y durdurdu. Bu mntkadaki Rus ve ngiliz kuvvetlerinin hareketleri daha ok Afgan ve ran tarihleriyle alkaldr. Gorchakov, gerekten, bir muvazene kuvvetinin tazyiki gelmeden nce, Rusya'nn Orta Asya'y sindirmesinin kanlmaz olduunu dnmekte haklyd. ki kuvvetin gney ve douda karlat noktalar harita

da bellidir. Ingiltere'nin Hindistan'daki kuvvetlerini ekmesinin muvazeneyi bir defa daha bozduu bu vaziyette daha ak grlmektedir. imdilik Transkafkas- ya da dahil olmak zere btn kara hudutlar iinde, bu hudut ta ilhak yoluyla olsun, peyk haline getirme yoluyla olsun Rusyann, ileri karakollarn arlarn izdii izgiden teye gtrmediini mahede etmek yeter. Hyve, Hokand (Fergana) ve Trkmen bozkrndaki savalar her iki taraf iin de ok iddetli gemitir (1). 1873'te Hyve'nin zaptna, vaha halk pek az mukavemet gsterdi. Asl mklat etraf kuatan lden ve lde at koturan yrtc Trkmen svarilerinden geliyordu. 1717'ye kadar yaplan Kazan seferi facialara sebep oldu. Bunlarn birinde, bin kadn da dahil olmak zere birok Kazak'n su yollar kesildi ve hepsi son ferdine^ kadar susuzluktan ldler. Bir bakasnda Kazaklar yollarn kaybettiler ve alktan bi- ribirlerini ldrp yeme derecesine dtler. 1717'de Prens Bekovi, Byk Petro adna ehri ald ama sulh mteakip kuvvetleri yok edildi, kendi kafas da kesilerek Buhara emiri'ne gnderildi ama, emir kesik ba reddetti! Bu facia Ruslar' yz yl boyunca korkuta- . rak hareketten menetti. 1839'da, Perovsky, Rus askerlerinin soua mtehammil olduklarn dnerek, k ortasnda yola kt ama hedefine varmadan geri dn(1) Schuylerde Hokand ve Hyve, Curzov-da Trkmen savalarndan geni bahis vardr. Ruslarm yapt barbarlklar bizzat Ruslar tarafndan da kabul edilmektedir. Schuylcr Perovsky harektn

mek zorunda kald; Btn develerini ve emrindeki kuvvetlerin yarsn kaybetmiti. Ondan sonraki otuz yl boyunca Hyveliler ele geirdikleri btn Ruslar' yakalayp esir etmekle meydan okuyup durdular. Rus Orta Asyas'nm babas Chernaiev'ten (1) sonra vali olan Kaufmann, 1873'te son darbeyi vurmaya karar verdi. Drt ayn istikametten, Hyve zerine yrnecekti: Hazar denizinde Iran hududu yaknlarnda ekiler'den; daha kuzeyde Manglak yarmadasndan; Orenburg'- dan ve bizzat Kaufmann kumandasnda Takent'ten. Hepsinin bakumandan da Kaufmannd. Dierlerinden herhangi biri, kendinden nce varrsa, hcumunu tehir etmesini emretti. Bu drt gruptan sadece Orenburg grubu. Aral glnn bat sahili boyunca ilerleyerek scaklk ve susuzluktan korkun bir kayba uramadan hedefine varabildi. Bu grubun kumandan yolda, Manglak grubuna da yardm etti, ama Hyve'ye varnca eli kolu bal beklemek mecburiyetinde kald. Bu arada Kaufmann, kendi iktidar sayesinde deil, fakat ansnn yardmyla Hyve've ulat. Emrindeki kuvvetin onda biri Kzlkum lnde telef olmutu. ekiler grubu ise, hem Trkmen svarilerin zoru, hem de korkun scaktan gne arpmasna urayan tfeklerini atp, develerini Kara* kum lnde terkeden birlikler yznden geri dnmek
(i) ilk umumi vali (1865, sonra 1882 84) Chernaiev herkesin hayran kald bir askerdi. zbekler ksaca ondan r-nib (aslan kral nibi) takma adyla bahseder. 1867 82 arasnda umumi valilik yapan Kaufmann ise souk, kat, ihtirasl biriydi. Ad bugn d Orta Asya'da nefretle anlr. Son umum vali Kuropatkindir (1914

'zorunda kalmt. Ama, Kaufmannm pek ehemmiyet vermedii Orenburg grubunun baars sonunda hann teslimine ve Hyve'nin Rus vasallma gemesine sebep oldu. Kaufmann'm asl hedefi, kendisine pek ok kayplar verdirmi olan Trkmenler'in gururunu krmakt. nce, Trkmenier'i demelerine imkn olmayacak derecede bir para demeye mahkm etti. Sonra, verdii mhlet dolmadan, isteini yerine getirmedikleri bahanesiyle kuvvetlerini onlarn zerine srd. Hepsinden kts, yazl olarak verdii muharebe emirleriydi. (1) Bu emirlerden onlan yok etme kast aka mial- maktadr: Yomud'daki (Trkmen) iskn sahalarn ve ailelerini tamamen imha ederek... Kaufmann en kk bir mukavemette bile karsna kanlar imha etme prensibini takip etti. Bu emirler, Rus Kazaklarnn ya ve cinsiyet fark gzetmeden bir katlim hareketine girimesine sebep oldu. Amerikal Mac Gahan, kumandanlarn etraf mezbahaya evirdiklerini; lgn gibi hcum eden Rus Kazaklarnn ldrd kadn ve ocuklardan bahseder. Bylesin bir vahet, phesiz daha sonra nesillerin hfzasnda yaayacaktr. Trkistandaki Rus subaylarnn en sekini phesiz Skobelev'tir. Hyvede bulunduu gibi daha sonraki Hokand seferine de katld; ehirleri ve arlar
(1) Schuyler, Ruslarm muharebe srasnda btn emirleri yazl ola rak verme adetinden ve bu yaden geni bir krtasiyecilik olduundan bahseder. Kendisi bu muharebelerle alkal olarak Ciltler dolusu emir grmtr.

insafszca bombalayarak her trl mukavemeti krd. Hokand savandan sonra, Fergana vadisinde, Margilan yaknnda kurulan ehre nce bu subayn ad verildi (Ruslar bu ad sonradan Yeni Margilan, daha sonra Fergana olarak deitirdiler). Lomakin'in baarszlndan sonra, Gktepede, mehur Tekke kalesindeki Trkmen mdafaasn kran da odur. Bu mevzu ile bilhassa alkadar olan okuyucular, Curzon'un eserine ba- vurabilirler; orada sava, dorudan doruya Skobolev'- in szleriyle anlatlmtr. Kt silhlanm kaleye yaplan ok iddetli hcum sonunda ekilen Trkmen- ler'in takip edilmesi emredildi. Ortalk kararmcaya kadar yirmi kilometrelik bir mesafe boyunca yaplan takipten sonra geri dnld. Ertesi sabah her ya ve cinsiyetten 8000 kiinin biilmi taze buday saplar gibi dizi dizi kesilip yerlere serilmi olduu grld. Kaleden kamayanlar da son ferdine kadar ldrldler . Skobolev politikasn yle izah ediyordu: Asya'da sulhn devaml olmasn dmann tamamen yok edilmesinde gryorum. iddetle vurun... Btn mukavemet krlmcaya kadar vurmakta devam edin. Sonradan aman dileyen dmana kar insanca davrann. Curzon, bu szlerin; hafif darbelerle vurmak, katlim nlemek, buna karlk dmana fazla yakn olmamak esasna dayanan ngiliz uslyle byk bir te- zat halinde olduuna dikkati eker. Bu mcadelenin madd ve manev taraflar hakknda ok ey yazlp sylenebilir, ama son derece ak bir nokta vardr: Bilerek yaplan zulmn htras asla silinmez. Gibbon, Skobolev'in portresini izmitir. Muharebeye, beyaZ elbiseler jHnHp. arlar taral VnVnlar ci.

tnm olarak, nikh masasna giden bir gveyi gibi giderdi. Kuvvetli bir sesi prl prl yanan gzleri vard. Trkmenler ona Gz Kanl adn takmt. Beyaz ni- formasyle daima gri bir ata biner ve muhteem bir grn olurdu. Bir Fransz mhendisi olan Boulan- girer, Skobolevin Gztepe krizi srasndaki durumundan bahseder, atnn zerindeki davranlar, sr'atle saa sola gidileriyle.^askerlerinin gznde bir sava tanrs deerini kazandn belirtir. Skobolev tpk skender gibi, Gktepe'den sonra, artk yapacak bir eyi kalmadndan ikyet etmeye balad. Muharebelerindeki baarlar dorudan doruya ahs cesaretine dayanyor ve Napoen gibi o da, sadece grnmesiyle, birliklerinin zerinde byleyici bir tesir yapyordu. Askerlerine iyi muamele eder, zaman zaman asabiyete kaplrd. Yillarqa ordunun gzbebei oldu. 30 yanda generallie ykseldi 38 yanda itibardan dm olarak ld. Curzon bundan altm yl nce yazd eserde, Skobolev'in Rus milletinin tipik numunesi olduunu belirtir: Bir aya mazideki barbarlkta, dieri ise, yeni fikirlere yeni bir dnyaya doru hamle halindedir. Ve hi phesiz bu fevkalde insan bir meteor deildi, biroklarm ardndan srkleyecek bir kutup yldzyd. Onu putlatranlar, gerekten, onda kendilerinden bir eyler buluyorlard. Onun etrafndaki sevgi hlesi daha sonra Kremlin'de putlatrlan kimsenin etrafndaki zoraki tapnmaya benzemiyordu. Burada unu belirtelim: Gktepe'deki kan ve vahete ramen Rus halknn tabiatnda var olan iyilik, daima dikkati eker. Rus askerlerinin mezbahaya evir

dikleri katlim sahasnn yannda, anasn babasn kaybetmi ve naslsa sa kalm ocuklar kucaklarna alarak onlar teselli ettikleri, okadklar grlmtr. Rus muhariplerindeki arkadalk duygusunun birka yl nce kendisiyle kyasya arpm dmanlar tarafndan bile teslim edildii bir gerektir. Hatt Tatar saflarndan bile, gnlsz bir takdir sesi gelmektedir: Ruslar ne de olsa pek o kadar fena insan deildir. Onu komularna kbus haline getiren ey, drt asrdanberi kendisine durmadan genileme yolunu aan emperyalizm anlaydr. Trkmenlerln, 1881'dek Gktepe'deki malbiyeti, Ruslar'n, Ingilizler'in Hindistan'dan tuttuklar koruyucu kalkana arpncaya kadar srecek olan ve btn Turan havzasnn igaliyle son bulan niha ileri hareketlerinin ilk mhim hamlesi oldu. Bunu, ngiliz mukavemetinin derecesini lmek iin yaplan iki ileri karakol hareketi takip etti: Biri 1884'te Merv'e yapld; kincisinde 1885'te Hert yolunda Pencdehte Komarov, Afgan kuvvetlerine yenildi. Bu mhim hadise ngiltere ile Rusya'y savan eiine kadar getirdi ama, her ikisi de saduyularn kullanarak bir atmay nlediler. Ruslar artk Trkistan'n gneyindeki da engelinin d ksmna gelmi ve en iddetli muhalifleri Tekke Trkmenlerini itaat altna almlard. ngilizler ise hl Hinduku ve Amu Derya'nn tesindeki bir Afgan kralln desteklemeye muktedirdiler. Bu krallk Rus mdahelesinden zde olacak ve Hindistan'daki imparatorluklarna bir kalkan tekil edecekti. ki taraf arasnda msavi artlarla bir pazarlk yapld ve

muvazene temin edildi. 1887 Temmuzunda imzalanan nih anlama yine de Trk asll nfusla meskn Belh'i ve ekseriyetle Tacikler tarafndan iskn edilen Bedeh- an' Afganistan'a brakyordu. imdi artk, Trkler'in asla nfuz etmedii kk bir dalk saha kalmt: Dalk Buhara lkesinin dousundaki Pamirler'in yksek yayla mntkas. Buras Buharal Mengit emirlerinin idare edemeyecei kadar uzak olduu gibi; Sinkiang'dan alan Manular ve Pencabdan alan ngilizler iin de ok uzak kalyordu. Bu uzak mntka da, nihayet Ruslar'm eline geti. Sadece Afganistan'n, Wakhan diye bilinen dar bir dili, bir haritaclk engeli larak, itral ve Gilgit'teki Ingiliz genilemesiyle, Pamirdeki Rus genilemesi arasnda brakld. Baz muharrirler burada bir yerde imparatorluun snrlarnn birletiini kaydeder: Rusya, in ve Hindistan ve phesiz bir drdncs daha vardr: Afganistan. Ama mesele asla bu deildi. Rusya ve Hindistan imparatorluklar Wakhanla biribirinden ayrlmt. 1895'te ortak bir ngiliz - Rus heyeti tarafndan bu ekilde tespit edilen Rus hududu, Rus dominyonlarn Hindistan'a kar eviriyor, fakat baka yerlerde olduu gibi burada da arada bir Afgan arazisi brakyordu. Bir noktada Wakhan dilinin genilii sadece on kilometredir. Ama Pakistan tarafndaki byk Hindukularla desteklenmitir ve ykseklii 7.500 m.'yi bulan Tirich Mir tepesi buradadr. Daha douda 3500 metrelik Barogil geidi vardr ki, daha kolay bir geittir, kuzey itral'den Wakhan'a gider. Burada, Pa-, mirlerden dorudan doruya Rus topraklarna bakmak mmkndr. W.akhan'in kuzeyinde Rus toprak

larna bugn Gorno - Bedehan yani Tepe Bedehan deniyor. Burada Tacikler bir de kk mikyasta dallar oturur. Bunlar Gilgit ve itral'deki komular gibi Trk deildir; stelik ekserisi smail'dir, yani Aa Han tanrlar. Ruslar'm, Turan havzasn igllerinin 200 yl tuttuunu gryoruz. Bu devre Sibirya iinden geen yol boyunca, Urallar'n dousunda ileri karakollarn kurulduu XVIII. asr balarndan Amu Derya ve Kopet Da hattnn igl edildii yla kadar devam eder. Balangta, ameliyenin ilk ksm Eurasia ktasnda Tatar bozkrnn Ruslatrlmasm hedef tutan basit bir genilemeden ibaretti; zaten ayn i, Urallar'm batsnda daha nce yaplmt. Ama ikinci harekette yeni bir taraf vard, nk Ruslar bu defa Kazak bozkrn fetheden Ruslar Mvernnehr ve Ferganaya girmi ve burada yerleik halk da kontrolleri altna almt. Kazaklar zerine yaplan ilk tazyikin neticesi, bunlar gneye itmek ve meskn mntkalarn nfusunu arttrmak olmutu; bylece kuzey bozkrlarnda bo yerler alm oluyordu, te yandan kuzey ile gney arasnda, hibir zaman akldan karlmamas gereken mhim bir fark vard. Bozkrdaki Kazaklar iki asrdanberi Ruslarla karmt; halbuki gneyin fethi ancak 1865/86 yllarnda tamamland; yani bugn bile daha ancak bir asra yaklaan bir tarihi vardr. phesiz, Hyve ve Buharann Rus imparatorluuna katlmas, ancak 1918-24 arasnda vukubulan yeni fetih hareketleri sonunda mmkn oldu. O halde Trkistan'n kesin olarak Rus hkmranl altna girmesinin henz otuz yllk bir mesele olduunu ve bu iin kat'iyyetle tamamlanmas iin arln dmesini beklediini syleyebiliriz.
F: 10

Ancak, bu, biraz acele etmek olur. Ruslar'm arlk zamannda, gsterdikleri iddetin maksad Belh, Buhara ve Hyve peykleri dnda, btn Turan havzasn, Takent'te bulunan bir merkezden idare edilmek zere dorudan doruya Rus hkimiyeti altna almakt. Fer- gana'daki Hokand devleti mahvedilmiti, Semerkand ise Buhara'dan koparlm bulunuyordu; nk Semerkand da, Buhara da Rus toprayd. Buhara ve Hyve, d mnasebetlerinde, Ruslar'm titiz kontrol altnda vasl devlet olarak yaadlar. Ancak bu dnemde her devletin hudutlar iindeki adl idarede hkmetlerine fazlaca mdahele etmiyorlard. arlk zamannda Ruslar'n, slm kanunun, yani eriatm koruyucusu pozunu takndklar bir gerektir. Ama bunun sebebi, Buhara gibi dinine son derece dkn bir ehirde, Ortaa artlarnn muhafaza edilmesini temin etmekti. Bunun neticesinde benzer cemiyetler iin iin paslanacak ve sonunda ak havayla temas eden bir mumya gibi dalp gidecekti. II. Dnya Savaandan hemen nce, Fitzroy Maclean Buharaya yapt bir seyahat, Sovyet- ler'in ehirde hl ayn politikay takip ettiklerini dnya efkrna aklamas bakmndan ilgi ekicidir. Rus politikas bozkr ve vaha arasndaki fark devam ettirdi. Geni kuzey bozkrnn Kazaklar', zaten Kalmuk istils neticesinde tekiltlarn kaybetmilerdi. Yerlemi bir ziraatten ve dolaysyle ehir ve kalelerden mahrum olduklar iin kolayca istilclarn kucana dtler. lerinden ou gneve doru gmeye zorland; yerlerini Rus ve Ukrayna kolonistleri aldlar. Buralarn iskn edilmesi Petersburg'un balca politikasn tekil etti ve bu politika 914'e kadar

devam etti. XIX. asrn sonlarna doru, Kazak topraklarnn Avrupallarca koloniletirilmeye elverili olup olmadm tespit etmek iin ilm bir aratrma yaplmt. Zahiren, bu ite mevcut olan Kazaklarn vaziyeti de gz nne almyordu, (bunlar, o zaman Ruslar'ca Krgz diye biliniyorlard). Bu mevzu Scherbine ve Kuznetzev adl iki aratrmacnn idaresinde iki mhim soruturma komisyonunun raporlaryla akland. Bu aratrmaclar en mkemmel Alman usullerine uygun ekilde, haritalaryla birlikte, birok cilt tutan abidev raporlar hazrlad. Ancak, bu raporlar tefsir edenler, raporlarn son derece ilm olduu iddiasna ramen, A'dan Z'ye kadar bu ii tevik edenin noktai nazarm aksettirdiini belirtiyorlar. Muharrirler, Kazaklarn, bu topran orijinl halk olmadn ve varlklarn devam ettirebilmenin en iyi yolunun onlardan kurtulmak olduunu ispata almaktadrlar. Buna dayanarak bozkrda 14.000.000 hektarlk bir ksma el konmu ve buralara Ruslar yerletirilmitir. Zwilling adnda, biraz daha insan, ama biraz daha az lim biri, 191 lde, bunu, eeini az yemeye altrmak iin, yemini gnden gne azaltan ve sonunda hie indiren Yahudi'nin davranna benzetmektedir. Eek, fam hibir ey yememeye alt zaman lp gider. Bu sahadaki gerek politika, 1907'deki zira idare bakan Kriukov'un geliiyle, anszn kendisini gsterir. Kriukov, Kazaklar'm Cengiz ve Timur soyundan geldiini, dolaysyle yalnz yakp ykmay bildiklerini ileri srmekteydi. 1916'da, Krgzlar arn askere alma emrine kar ayaklandklar zaman, u nehrinde yakalanarak mahkeme huzuruna karlan Avuke'nin olu

ihtiyar reisleri, Kanat, Ruslar, kendisine ve halkna balarn dayayacak kadar bile yer brakmamakla itham etmi ve kendisi de bam mahpesinin duvarlarna vurarak intihar etmitir. Trkmen bozkr ve Mvernnehr de, nihayet 1865 - 86'da Ruslar'm eline getii zaman, Buhara ve Hyve'yi (douya doru olan dalk uzantlaryla birlikte) kendi hkmdarlarnn idaresinde yerli devletler olarak brakma yolunda bir anlama olmutu. Vhnm geri kalan ksm ise dorudan doruya Ruslar'm idaresi altna giriyordu; ancak bu devirde cidd bir kolo- niletirme gayreti yoktu. Orta Asya vahalarnda yerlemi bir hayat yaayan halkn, bulunduklar yerde ok kalabalk olduu ve kesif bir zir faaliyet iinde bulunduu bir gerektir. Bu faaliyet de ancak kendi ihtiyalarn karlamaya yeter. arlarn bozkr halkna yapt tazyik devaml bir szma eklini alnca, ziraat hububattan, pamua dnd. Bilhassa, tabii sulama sistemiyle pamuk ziraatine ok elverili olan Fergana vadisinde. O srada Min Han idaresinde liderlie ykselmi olan Rus devri Fergana's Trkistan'n hayatnda nce zira ve daha sonra sna yerini ald. Koruyucu tepelerle kuatlm olmas, her taraftan muhtelif akarsularla sulanmas cihetinde, Fergana, daha gneydeki Pever vadisinin daha byk, KEM daha verimli bir kopyas gibidir. Bu politikann arkasnda sakl olan ok ey vard. Rusya'nn ihtiyac sadece pamua deildi. Maksatlar kendilerine kar bir eit ekonomik ballk yaratmakt. Gittike yksek fiatlar verilerek pamuk zira- atinin canlanmas temin edildi. stelik pamuk hubu

battan daha az emek istiyordu, hee pirin gibi ok suya hi ihtiyac yoktu. Mntkada hububat ekimi zayflaynca bu defa a kapamak iin Rusya'dan msr ithl etmek mecburiyeti hasl oldu. Bu ak, ihtill srasnda ktla yol aacak kadar bymt. . Ana gda maddesinin istihsalini drerek Trkistan' ekonomik bir vesayet altna almak politikas mkemmel bir ekilde yrd. Pamuk, Trkistan iin btn ham maddelerin en ehemmiyetlisi haline gelince, bunu Avrupa'ya sr'atle intikl ettirmek gerekiyordu. Rus ileri hareketinin, Trkistan bozkrnn iglinden epeyce nce Sir Derya boyunca nasl baladn daha nce grmtk. Maksat Sir Derya'y ve Hyve'nin fethi ile, 1873'te Buhara'nm sindirilmesinden sonra Amu Derya su yollarn ulatrma ilerinde kullanmakt. Bunlarn her ikisi de Aral glne dklyordu. Fakat Sr Derya o kadar sdr ki, bugn bile gerektii gibi mnakale yolu olamamaktadr. Amu Derya'nm vaziyeti daha iyi olduu halde o da kifayet etmiyordu; dier taraftan Aral gl de ideal bir ticar antrepo olacak mevkide deildi. Bunun zerine en pratik are olarak demiryolu inas dnld. Ve gerekten, arlk zamannda Rus Asya imparatorluunun baka taraflarndan daha nce demiryolu yapmna baland. Trans - Sibirya demiryolunun yapmna, 1891'e kadar balanmad ve bu hattn, Rus-Japon harbinin patlamasndan pek az nce 1904'- te ancak Vladivostoka ulat malmdur. Dier taraftan bu mntkadaki demiryolu inaat 1880'de, Uzun Ada denen yerden balanm (Sonradan Krasno - vodsk'a kadar uzatlmtr), 1888'de Semerkand'a ula

m, ondan sonra da bir yandan Takent'e, bir yandan da Fergana vadisinden Andicana yneltilmitir. Rus Orta Asyas'ndaki demiryolu inaat, silh kuvvetiyle nfuz etme politikasnn tersine bir yol takip etmitir. Son olarak tbi klnacak Trkmen lkesi ilk defa demiryolundan faydalanm; Bak ze^ rinden Hazar denizini gemek mecburiyetine ramen, bat ile mnakale balamtr. Kesintisiz mnakale ise ancak 1905'te mmkn olmutur. Bu hat Aral gln dolayor, Rusya'nn Sir Derya zerine yrd orijinal yolu takip ediyor, Trkistan ve Takent ehirlerine ulayordu. Ruslar, ilk nce bu hatt Kuzey'den Sir Derya zerinde yapmay dnm ve bilhassa Chernaiev gibi baz kimselerin iddetle muhalefet ettii gibi Orta Asya demiryolunun yapmna girimekten kanmlard. Aslnda ise Orta Asya demiryolunun taktik bir maksad vard: Mhendis Annenkov, bu projeyi Lomakin kuvvetlerinin Trkmenlerle kar feci melbiye- ti zerine, Rus kuvvetlerinin ikmalini temin etmek iin tasarlam ve teklif etmiti. 1880'de Skobolev i bana getii zaman, bu fikri kuvvetle destekledi. Aslnda kendisi, savalarn kazanmak iin buna muhta deildi, ancak fikrin stratejik ehemmiyetini takdir ediyordu. Byle bir imkn iini abucak baardktan sonra, Afganistan hududuna ilerlemesine yol aabilir, onu Hert'a kadar gtrebilirdi. Hepsinin de stnde olarak bu hat onu Takent ve Fergana lkesinin kalbine ulatrrd. Byle bir yol, Orta Asyadaki ileri karakollarn ikmalinin sr'atle teminini salayacakt. Curzon'un dedii gibi, Skobolevin muvaffakiyeti ze-

rine, bu hat dorudan doruya Trkistana meydan okumaya balad. Ruslar'n arlk zamannda bu mntkada demir-; yolu yapmak iin gsterdikleri enerjiyi takdir etmek gerekir. nk yaplanlar sadece Orta - Asya demiryolu ile Trans - Aral denen demiryolu deildi. arlar ayn zamanda bugn Trk -Sib denen pln zerindeydi- ler. Bu hat Orta Asya demiryollarn Sibirya ile birletirecekti. Plna gre imkent yaknlarndaki Aris'- ten balayacak olan bir hat Semipalatinsk'ten geecek ve Novosibirskte Sibirya demiryoluyla birleecekti. Ancak be yllk plnlar bir nceki rejim tarafndan giriilen aktel ie nadiren kredi verir. Trk Sib bu temayln bir mislidir. Bu tasavvur, ilk defa arlk zamannda ortaya atld halde 1930'da ancak tahakkuk ettirilebilmitir. Rus ihtillinin perdesi Orta Asya zerine kapanmasndan nce olan iki hadiseyi daha zikretmek lzmdr. Bunlardan birincisi Dki an isyan diye bilinen 1898 Fergana ayaklanmasdr. Dki an, Andican civarnda bir ky hocasyd. lhiyat bilgisi zayft ama, ikna edici bir konumas vard; ayrca slm umdelere ve halknn kaderine balyd. Castagne'nin Les Basmatch9 adl eserinde onun bir tasviri vardr: Gr sakall, msbet ifadeli bir yz; iri, kudretli elleri dizlerinin zerine konmu; Kuzey-batdaki Pathan kabileleri arasnda birok benzerine rastlanan eski zihniyeti temsil eden tipik bir imam. Gandhi ile St. Paul'-

un karmyd diyebiliriz. Halat ve adr iml ederdi; man kuvveti ve safl halkn sevgisini ekmiti. Dk- i an, kendisine bir tepede ev yapt. Aalar dikerek btn yamac enlendirdi. Su tayarak hem bahesini sulad hem de susam yolculara su verdi. Niin fakirlerle dostluk kurduunu soranlara mreffeh insanlara itimad olmadm ve ancak kendisi gibi olanlarla arkadalk edebileceini syleyerek cevap verdi. Muakipler Rus muhacirleri tarafndan Narin mntkasnda yerlerinden edilen Krgzlar ve tepe Kazaklaryd. Sonra, ziraat ve hayvanclkla uraanlar anszn isyan etti. Krek ve ataldan baka silhlan yoktu. eyhi beyaz bir ata bindirerek han lan olduunu iddia ettiler ve Andjican'n j dndaki kulbelere saldrarak askerleri katlima tbi tuttular. phesiz bu isyan askerler tarafndan bastrld ve isyann lideri idam edildi. Ancak bu isyan tahrik eden sebepler zerine asla einilmedi; buna yol aan memnuniyetsizliin sebepleri giderilmedi. Mal gittike daha ok resm ellerde topland, fakirlik ve sular gittike artt. Pever bir zamanlar Hindistan iin neyse, Fergana da Trkistan iin o hale geldi. Burada ilenen cinayetler, Rus imparatorluunun baka taraflarnda ilenenlerden ok daha byk oluyordu. Yllar sonraki Basmac isyannn zemini hazrlanmt. 1916'da olan ikinci isyan ise byk ihtillin habercisiydi.. Merd-i Kar ( Adam) adyla anlan bu ayaklanma, halk I. Dnya Savanda gayr-i muharip asker hizmete almak iin ar tarafndan yaplan davete kar kmt. Togan, bunun grnte bir iyi niyet ifadesi olduunu, ama aslnda Ruslar'n Kine Sari ve benzerlerinin cesaretinden rkerek Trkistan kabilele

rini askerlikten muaf tuttuunu stelik aptalca bir grle buna bir imtiyaz olarak bakldm belirtir. Aptalca, nk bu muafiyet on] ar vergiden ve benzeri mkellefiyetlerden muaf tutmuyordu ve nihayet bu muafiyet de kaldrld. arn, 19 - 43 ya arasndaki btn erkeklerin silh altna alnmas hakkmdaki emri, iddetli patlamay meydana getiren bir kvlcm vazifesi grd. Kazak bozkrndaki Kpaklar, Abdl Gaffar adndaki bir liderin etrafnda toplanarak yeniden btn dikkatleri zerlerinde topladlar. Abdl Gaffar ksa bir mddet iin Kine Sarinin seksen yl nce yaratt heyecan canlandrmasn bildi. Ayrca Fergana ile Hy- ve'ye kadar Amu Derya boyunca olan zbek lkesinde de perakende ayaklanmalar bagsterdi. Kk Rus birlikleri ve kolonistleri rastlandklar yerde ldrldler, Hareket, Skobolev'in izinden giderek binlerce kabile halkn ldren, usuz bucaksz llere srerek lme mahkm eden, son vali Kuropatkin'in hareketlerine bir misilleme tekil ediyordu. Rusya'nn Almanya ve Avusturya ile harp halinde olduu bir srada patlayan bu isyan bastrmak iin ar hkmetinin byk bir asker gayret sarfettii phesizdir. Hatt birliklerin bu ekilde dalmasnn, arm dmesine ve dolaysyle ihtillcilerin muvaffakiyetine yol at bile sylenebilir. Milliyetilie ne de olsa bir yer verildii devirlerde, yani Sovyet rejiminin ilk zamanlarnda Sovyet muharrirlerinin, ihtill ncesi bu ayaklanmalar tasvip etmeleri moda halindeydi. Hatt Byk Sovyet Ansiklopedisi bile ilk tab'nda, bu hareketi iilerin ar hkmetinin tazyikine kar bir ayaklanmas olarak grr. Ama ansiklopedinin yeni basklarnda bu hare

ket mahkm edilmitir. imdi, bu ayaklanmalar derebeyi snfnn hanlann iktidarnn azalmas neticesindeki memnuniyetsizlikleri dolaysyle yaptklar gerici bir hareket olarak gsterilmektedir. Sadece, Dk' i ar hareketinin bir dereceye kadar Fergana vadisinin Trk ve slm ananelerinden ilham alan bir ak- slamel olduu bir hakikattir. Sovyet mnekkidleri, bunu, Orta Asya halklarn, Rusya'dan ve Byk Rus halkndan tecrid etmek iin yaplan bir hareket gibi gstererek zellikle de cezalandrma yoluna gitmektedir. Halbuki byle bir hareketin arlk zamannda bile muteber olmad bugnk Ruslar tarafndan kabul edilmektedir. arlk devrindeki fetihlerin ve mahall milliyetiliin bastrlmasnn bugnk Sovyet mill politikasnn bir safhas olduunu daha ileride greceiz. Bu isyan, 1917 yl -karken, ok geni bir ktlk takip etti. Hububat almak iin pamuk ihra eden Trkistan'n ekonomisi azam derecede bozuldu. Dnya harbi olsun, mahall ayaklanmalar olsun, hububat fazlasnn bat cephesindeki ordularn beslenmesine harcanmas neticesini douruyordu. Orta Asya Trkleri'- nin en iyi tahsil grmlerinin en ileri grl olanlarnn bile bu ayaklanmay bouna sarfedilmi bir gayret olarak grmeleri bouna deildir. Katlim ve ktlklarla mahvolmu Trk anavata- nmda Sovyet devri byle balad. arlar, kendi devirlerinde, ok uzun bir tecrid devresi sonunda esrarengiz bir havaya brnm olan bir lkenin zerindeki perdeyi kaldrmak iin kk bir gayret sarfet- milerdi. Sanki, gzleri nndeki emrlerin kskan tecrid hissini tevars etmilerdi ve sanki saklayp gizleyecek bir eyleri vard. Ama 1917de, mnialar, nihayet decek gibi grnyordu.

II. KISIM GE DEVRES

1*17 HTLLLER Sona eren bir devrin kumlar hzla akp gidiyor; ve kaderin kum saati bir defa daha altst olmu durumda... CURZON Artk, arlarn dmesiyle Orta Asya'daki Sovyet iktidarnn yerlemesi arasnda geen alt yllk kark devreye yaklayoruz. Tozlar dald zaman Hy- ve ve Buhara zbek devletlerinin muhtariyetinin yok olduu ve btn Tskistan'm yeni Sovyet imparatorluunun umum rejimine dahil edildii grld. Bugnk Trkili'nin muharriri bu kargaalk devrinde nc bir rol oynamtr. Togan, nce muhtar Bakr- distan devletinin kuruluunu temin etmek iin Sovyetlerle ibirlii yaparak Velidov adyla; daha sonra da, Sovyetler'Ie anlamazla dp Enver Paa ile ibirlii yapt zaman da Ahmed Zeki Bey adyla almtr. Bu devre iinde, o ve dierleri Dou Trk milliyetiliinin muhtelif unsurlarn bir araya getirerek ortaklaa bir gayretle Trkistan'n istiklli iin almlardr. ok kark artlar, umumiyetle, biri- birlerine kenetlenmemi halklar arasnda an hkmet deiikliklerine sebep olur. O yllar iinde Orta Asya'ya ken zulmeti delmek g olmaktadr. Bir ara gze

arpan bir belirti ok gemeden toz duman arasnda kaybolmakta; Sovyet propagandasnn tuttuu hafif klar ise etraf hafife aydnlattktan sonra snp gitmektedir. Ancak Dou Trkleri arasnda, bu zulmetin tesindeki kilometre talarn kestirerek, kendilerini emniyet altna sevkedecek yolu bulanlar, az da olsa, mevcut olmutur. Grn zayflad devrelerde bile, bunlar takip etmeleri gereken yolu izmesini bilmilerdir. Biz, bundan sonraki olup bitenlerle onlarla birlikte bir gz atacak, Bolevikler'in Orta Asyadaki nih zaferlerinin baz sebeplerini anlayacaz. arln devrilmesi srasnda, Trkistan'da hkm sren o uursuz artlarn esaslarn kavramak arttr. Bu artlarn zorluunun Sovyet muvaffakiyetini daha ayan dikkat hale getirdii bir gerektir. Onlarn zaferi temin etmek iin gsterdikleri hayranlk verici kombinezon ve siyas kabiliyetin takdire ayan olduu da ikr edilemez. nlerinde, arlar tarafndan, daha otuz yl nce fethedilmi bir toprak vard. Kabilelere hkim olabilmek ise ancak ok iddetli atmalar, kanl muharebeler sonunda mmkn olabilmiti. ehir ler umumiyetle ok koyu bir taassubun merkeziydi. Topran ou l veya dadan ibaretti ve tekiltl bir ordu tarafndan kontrol edilmesi ok gt. Daha bir yl nceden lkede kanl bir ihtill kasrgas esmi ve insafszca bastrlmt. Ayaklanmalar daha ancak bastrlmt ki bu defa da, zaten kifayetsiz olan demiryolu mnakalesi kesildi; ok byk bir ksm pamuk ziraatine ayrlan topraklar korkun bir ktla dt. ar hkmetinin Bat cephesinden ald, ekseriyetle AvusturyalI olan binlerce esirinin Trkistan'da enterne edilmi olmas vaziyeti daha kark hale

getiriyordu. Bunlar 1917 ihtillinden hemen sonra: serbest brakldlar. Ama, harbin en kritik anlarnda (1917'nin sonlar ve 1918'in balan) salverilen esirler Merkez Kuvvetler, Almanya ve Trkiye iin bir entrika noktas oldu. Bunlar Hindistan hududuna giden topraklarda aldatc bir hareket yaratmak iin gayret sarfediyorlard. ngilizler'in bu husustaki endieleri Ruslar'm Mdahele Devri dedikleri devreyi yaratt. Sonunda Trkistan Denikin kumandasndaki Beyaz Rus ve Kazak ordularyla, Karadeniz'in kuzeyinden gelen Wrangel ve Sibirya'dan gelen Kolchak kumandasndaki ordular tarafndan geni lde tecrid edildi. Btn bunlar Sovyet iktidarnn Orta Asyada salamlamasn zayflatan millerdi ve bu hal ayrlma niyetinde olanlar cesaretlendirebilirdi. Bununla beraber daha baka miller de vard. Ancak bunlar az bilinir; sonunda ihtillin menfaatlerine kullanlmak zere imparatorluktan devraldklar her eyi deerlendirmeye karar verdiler, Bolevikler'in lehine olan ilk nokta arlk devri talim ve terbiyesinin, Trkler arasnda olsun, Tacikler arasnda olsun, modern mnda blir devlet tekilt kuracak pek az insan yetimesine imkn vermi olmasyd. Eski usl zere tahsil ederek yetimi birok dindar Mslman hukukusu vard; ama mahall hatt beled bir muhratiyet olmad gibi matbuat da yoktu ve Trkler arasnda Batl mnda yksek tahsil grm olanlar da pek azd. Yerli halk arasndaki en- tellekteller iki elin parmaklaryla saylacak kadar azd. Dier taraftan eski topraktan olan, kabile uslne gre yetimi kimseler Rus harpleri ve Rus idaresi

m neticesinde zamanla yok olmaktayd. Ksacas modern dnyann siyas mimarisinde son derece tecrbesizdi- er. Hokand hkmetinin lideri Mustafa okay, dnmeye ve yapmaya muktedir kimselerin, btn gayretlerini, siyas bir fikre alkn olmayan halk birletirmeye gc yetecek insanlar yetitirmek iin bir merkez kurmaya aryordu. nk bu liderler inaata giritikleri zaman, kendilerini sadece mimarsz bulmakla kalmyor ayn zamanda, dlgerlerini ve inaat malzemesini de bizzat aramaya mecbur oluyorlard. kinci nokta da uydu: Dou Trkleri, ok kuvvetli bir asker an'aneye sahip olmakla beraber, Rusya'nn asker hizmetine alnmadklar iin, modem asker bilgiden mahrumdular. Ayn ekilde en kk bir mnakale bilgileri yoktu; demiryolu, telgraf, telefon hizmetleri hakknda birey bilmiyorlard. Btn bunlar tatbik edilen politika neticesi, Ruslar'm elindeydi. Mevcut olan kk ldeki endstri tesislerinde ise ancak ok sk bir kontrol altnda, ii olarak altrlyorlard. Sivil olsun, asker, beled veya mnakale ile alkal olsun makinenin btn kontrol me* kanizmas Rus parmaklarnn altndayd. nc olarak, ehirlerin dnda ve demiryollarndan uzakta, gelecekteki mcadele iin belki de daha kat' ve zecr bir art hkm sryordu. Bu, 1906'da- ki Stolypin reformlar ve daha nceki zira yerlemeler dolaysyle topran Ruslar tarafndan koloniletirilmesinden domutu. Ruslar'm, Mvernnehr ve Fergana'ya nazaran, kuzey bozkrnda ve li vadisinde daha eski bir yerleme tarihleri vard ve buralardaki kesafetleri de fazlayd. Ama vadilerde olsun, Fergana civarnda olsun, ihtill srasnda, Rus nfusu sr'at-

le artmaktayd. Bylece kolonilemi mntkalarda yerli halkla Rus nfusu arasnda kkl bir fark meydana gelmiti. Ruslar yerletike, o topran adamlan gebelie temayl ettiler, bu temayl gittike artt; bir ksmnn topra elinden alnd, dierleri ise zira* ate kar zaten an'anev bir nefret duyuyorlard. Bunun neticesinde, htilli takip eden byk kargaalklar srasnda, Trkistan'daki Ruslar, kendilerini yerli halka kar koruyacak bir kuvvet aradlar. Bir ksm Menevikler'e katld. Baka sahnelerde olduu gibi oralarda da Bolevikler ve Menevikler arasnda karlkl ve geni lde cinayetler ilendi. Ama sonunda, belki de, beyhude vaatlerde bulunmay daha iyi baardklar iin Rus Orta Asyas'na sonunda onlar hkim oldu. Bu bakmdan, milliyeti Dou Trkleri, ayr hale gelme hususundaki niyetlerinin yerli Bole- viklerinkiyle temelden atma halinde olduunu anlamakta gecikmediler. Orta Asya'da, ubat 1917 (Kerensky) ihtilliyle, 1922 Austosunda Enver Paa'mn lm arasndaki devre ylesine karktr ki, ak bir zm yapmak ok g olur. Biribirine zt birok cereyan vard. Bunlarn en artclar, bu devrede mantar gibi biten Trk ve Rus teekkllerinin nerettii teblilerdi. Di? er taraftan parti grne uymak iin Sovyetler Birlii tarihinin durmadan yeniden yazlmas, hadiseleri zmek hususunda Rus tarihilerinin deersizliini aka ortaya koymaktadr. Togan, hi deilse, ok geni bir sahay iine alan ahs tecrbesinin mahsullerini bize aktarmaktadr. nk bu yllar iinde Ural- lar'la Afgan hududu arasnda btn lkede seyahat F: 11

etmi, Lenin ve Stalin'le grmtr. Enver Paa ile yaknlk kurmu ve nihayet Basmac hareketine yakndan karmtr. Ve hepsinden daha mhimi, Ba- kurt hkmetinin temeli olmasdr. nk Bakurt Hkmeti o zamann ksa mrl kurulular arasnda asker bir kuvvet yaratmaya kar adm alan ilk teekkl olmu ve Stalin ile Lenin'i zaman kazanmak iin bile oa kendisiyle megl etmitir. Btn bunlar iyi anlamak iin Dou Trkleri arasnda drt kuvvetin hkim olduunu hesaba katmak lzmdr. Bu drt kuvvet umumiyetle muhtelif istikametlere yneliyor, bunun neticesi olarak da bir birlik kurulamyordu. lk kuvvet Trk asaleti ve efendim liiydi. Bunun temsilcisi Buhara emirlerinin Mengit kolunun sonuncusu Abdl Said Mir Alim Han'd. Ulema olsun, ileri yolunda giden ticaret erbab olsun bu grubu tutuyordu. Kadlarla Rus eitimi grm bir ksm Trk ve Tacikleri de bu grupta sayabiliriz ki, oklar Rus hizmetinde alr. Dier taraftan pek mu- taassb bir ksm din adam ise Rusya'y kendilerine bir ekmek kaps, bir emniyetli yer olarak gryor, bu bakmdan milliyeti teebbslere srt eviriyordu. Mesel Emir, Takent Boievikleri'ne cephe almay reddetmi buna sebep olarak da Buharadaki hlihazr politikann Kendisini Moskova veya Petersburg'u temsil eden herhangi bir kuvveti tanmaya mecbur ettiini ileri srmt. Halbuki Buhara emiri, Takent Bole- vikleri'ne kar dnse Trkistan'daki Kzl ihtill baarszla urayabilirdi. Togan, onun iin: l bir Rus'un glgesinden bile korkard diyor. kinci kuvvet kuzey gebeleriydi. Ekseriyetle Kazak ve Bakurt olan bu gebeler Ruslar tarafndan

yerlerinden edilmiti. leri kin doluydu ve zayf bir kabile bayla balydlar. Kazaklar kt tekilnlan- mt; kabile seviyesinin stne kabilecek pek az liderleri vard. Bakurtlar ise daha iyiydiler. Ancak Ural bozkn ve yamalar, onlar iin gerektii zaman snabilecekleri bir melce vazifesi grmyordu. stelik kriz yllarndan sonra gelen ktlk yllan da umum bir dzensizlie yol amt. nc kuvvet Basmaclard (1). At koturduklar yerler Fergana vdisinin etrafndaki dalar ve ovalard. Bunlar kuzey-bat hududundaki Efrid ve Vezir- ler'e benzeyen bir kabile hayat yayorlard. Byk cesaret ve mukavemet rnei olan liderler yetitirdiler. Bu liderler ktlk zamanlarnda bile, yamalara e- . kilip, bozkrn iddetli ktlnn tesirini azaltabiliyorlard. zbek efi brahim Beyle, Belcuvanda Enver Beyle birlikte vurulup len yiit Devletmend byle liderlerdi. Basmac kabilelerinin biribirine sk skya bal olmas, Enver Paann 1922'deki lmnden sonra bile, bunlarn daha uzun mddet Sovyetler iin bir tehdit kayna olmasna sebebiyet vermitir. Ruslar, Basmac isyannn sndrldn resmen 1924te iln ettiler ama; kvlcm devaml olarak akp durdu ve brahim Bey 1931den nce ortadan kalkmad. Hitler- in Rusya'y igl ettii 1941 ylnda bile Pever hududunda Basmaclarn devam ettiini belirten szler dolayordu. Bu atein bugn bile tamamen snd sylenemez. Ancak, bu gibi mukavemetleri yaatan ve uzatan kabile faziletleri, modern, mill bir devlet ya(l) Kelime, hcum etmek, taarruz etmek baskn yapmak mnsn daki basmak-tan gelmektedir.

ratmaya yetmiyor. Togan, Basmac kuvvetlerinin Bu- hara emirininkine benzeyen artlarda harekete geiri- lememesinin strabyla safyalar yazmtr. Bu kuvvet- ler entellektel dedii kimselerin elinde krlmtr. Enver Paa'nn trajedisi budur. Drdnc kuvvet Rusya hizmetinde bulunmayan, Rusya'ya satlm olmayan entellekteller yani mnevverlerdi. Bunlar dorudan doruya halkn iinden km kimselerdir ve hrriyet aklann modern ve pratik bir hale getirmesini bilmilerdir. Kazaklar'dan Ali Han Bkeyhan, Hokand'da okay, Takent'te Ubeydullah Hoca, Buhara'da Osman Hoca, Hyve'de Han Cneyd ve Bakrdistan'da Togan, bu nadir kimseler arasndadr. Ama terazinin br kefesi son derece ar basyordu; sonunda kaybettiler. Bu bahsettiklerimiz Rusya'daki ubat ihtillini candan alklamlard. lerinden bazs, ar'm XX. asrn ilk on ylnda kurduu Dumas tecrbesine sahipti. Ayrca Kerensky'nin Trkistan'da bym olmas; babasnn arn bu eyaletindeki Rus mekteplerinde mfettilik etmi olmas da onlar mitlendiriyordu. Muhtelif kongreler topland ve mahall milli-, yetiler arasnda Rus partilerini biribirine kar kullanmak hususunda muhtelif manevralar evrildi. Avrupa Rusyas'ndaki Mslmanlar, Asyadaki kardelerini desteklemediler. Onlar, Kazan'daki merkezlerinden mttehid bir Rus hkmeti iin altlar; merkeze yakn olduklar iin, bu sayede mhim mevkilere geleceklerini sanyorlard. Bylece, federal ereve iinde mahall muhtariyet programn gerekletirmeye alan Dou Trkleri'ne cephe aldlar. Rusya Asyasnda- . ki muhtariyet hareketlerinin asl sebebi, yerli halkn

Rus kolonistlerinin yerletii topraklar geri almak hususundaki isteiydi. Dier taraftan beyaz olsun, penbe olsun, krmz olsun, btn Rus partileri bunu anlyor ve mahall milliyetilerin toprak politikasna hkim olmasn nlemek iin zaman kazanmaya bakyorlard. Muhtariyetiler, 1917 Maysnda Moskova'da toplanan Mslman kongresinde baar kazandlar; ama aslnda havanda su dvyorlard. Aylar, bir kurucu meclisin szde hazrlklaryla geti. Hatt Kazaklar bile yeni yollar denediler, bozkr svarilii zamanndaki gibi, at srtnda ak hava kongreleri yaptlar. Ama beri yanda, Hyve ve Buhara'daki yeni fikirli ncler Emirin arkasndaki unsurlar ve gneydeki ulema tarafndan durmadan kstekleniyordu. Bu arada ktlk durmadan artyor, mnakale ileri durmadan bozuluyordu. Takent'te, Bolevikler, Rusar'm topraa tecavz ve ktla uram lkeye msr getirilememesi tehdidiyle zbekler ve Kazaklara oyun oynuyordu. Dier taraftan tabi olarak sola meyyal mnevverlere hitab eden Bolevikler'in kazand muvaffakiyet de vard. ar iin dua eden molla ve beyler yerine Rus ihtillcileri hesabna almak daha iyiye benziyordu. Ekim ihtilli geldii zaman, Takent'teki Bolevikler, Rusya'daki ayn taktii ve uslleri takip ederek iktidar f^dlar. Takent'i kesin olarak ele geirdiklerini ispat etmeleri lzmd. Muhtelif kargaalklara, hatt 1919 yl Ocak ayndaki isyanda buna muvaffak da oldular. Bu isyan karan kendi harp komiserleri Ossipov idi. 23 yanda bir gen olan Ossipov arn bir subay iken Bolevikler'in tarafna gemiti. Sonunda Bolevikler'i fazla nazariyat bularak bir ihanet tertibi kurdu. Barakalarda kan bir toplant-

m
y bastrmak maksadyla liderlerini yardma ard; ounu ldrd, bir saat kadar hne bir ekilde vaziyete hkim olduktan sonra, iyice sarho olup, paray da alarak Akabad'a doru ekildi. Btn bu zaman iinde, Bolevikler'in Takent'teki vaziyeti kararszd. Bir defa her iki demiryoluyla da mnakaleleri kesilmiti. Beyaz Ruslar, Kazaklar veya yerli muhtariyetler Moskova ile mnakalelerine mani oluyordu; tepelerdeki kabileler ise isyan halindeydi, gda maddesi ok azd. Bu bakmdan Ossipov'un btn adamlarn insafszca vurmalarna amamak lzmdr. Meselenin ayan dikkat taraf vaziyetlerini muvaffakiyetle muhafaza etmeleridir; hatt bizzat Rusya'da vaziyet deitii zaman bile btn Trkistan'da otorite kurmasn bildiler. Onlarn, bu Krizden kurtulacak kuvveti, Macar ve AvusturyalI harp esirleri sayesinde elde etmi olmalar da ayrca ayan dikkattir. nk bunlar, ktlk zamanmda yiyecek ve nihayet serbest braklma midiyle, Bolevikler e candan hizmet etmitir. Ossipov hadisesi, Takent'te bir dnm noktasyd. Bundan sonra, Sovyetler, Basmaclar'la balarnn derde girmesine ramen, Trkistan'a hkim olmay bildiler. Dier taraftan, biraz geri dnecek olursak, btn 1918 boyunca Takent dndaki Trk liderleri haylleri olan 'muhtariyet iin alm yer yer baar da kazanarak devlet kurmulard. Birincisi Fergana'da Hokand'dayd; Ala Orda diye bilinen kincisi kuzey Kazak arazisindeydi, ncs de Bakurt lkesinde bulunyordu. Ekim ihtillini takip eden ilk

birka ay iinde Orenburgu (Chkalov) kontrol eden Kazaklar Kzllardn Moskova ile olan mnakalesini kestiler: Menevikler de Trkmen lkesindeki baz ktlklerden sonra Krasnovodsk yolunu kesti. Bylece mnevverlerin eline ksa mddetli bir ans geti. 17 Kasm 1917de Ala Orda Ali Han Bkey Han'n; Bakurt cumhuriyeti drt gn sonra Togan'n, 28 Kasm- da da Hokand Cumhuriyeti Mustafa okaym bakanlnda kuruldu. Yeni Hokand devleti sadece iki ay yaad; ordusu olmad iin Ossipov kumandasndaki Bolevik- lerin kararl hcumu neticesinde ubat 918'de dt. Daha sonra Takenti de kasp kavuracak olan Ossipov Skobolevin adyla anlan komu ehirden hareket etmiti (1), Hatt Hokand Hkmeti, Hokand kale- sine kapanm krk be Bolevik askerinin bile hakkndan gelemedi, sonunda bunlar Ossipov taraf mdaj kurtarldlar. Oyunun balca aktrleri muhtelif istikametlere katlar. Ne var ki Hokand d betinin bu birka haftalk canlan Basmac ayaklanmasnn ilham kayna oldu. Ala Orda, yahut Kazak devleti ise kongreler toplayan, manifestolar nereden bir komiteden baka bir- ey deildi. dare merkezinin Semipalatinsk'in dousunda olmas tasarlanyordu, ancak faaliyetlerini Oren- burgda yrttler. Buras ayn zamanda Bakurt h(1) Bu ehir muhtelif zamanlarda Yeni Margilan ve Skobolev diye anlmtr. imdi de Fergana adn tamaktadr. Fergana ad btn vadinin adyla karmak tadn. Bural, komu Margilan ehriyle birlikte zbekistan'daki Sovyet ipek endstrisinin merkezini tekil eder.

kmetinin de merkeziydi. Ala Orda cidd bir icra kuvveti kurmay, Rus kolonilerinin kontroln Trk nfuzuna vermemeye kararl olan binlerce Rus muhaciriyle bir anlama yapmay baaramad. Bakurt devleti ise daha gerekti, iln, Lenin ve Stalin tarafndan imzalanan 15 Kasm 1917 beyannamesiyle ayn tarihe rastlyordu. Mehur 15 Kasm beyannamesinde u satrlar yer alyordu: Halk Komiserleri Konseyi, milliyetlerle olan mnasebetlerini aadaki temeller zerine kurmaya karar vermitir: 1) Rus milletlerinin msavat ve hkmranl. 2) Aynlp mstakil devletler kurma hakk da dahil olmak zere Rus milletlerinin kendi kaderlerini kendilerinin tayin etmesi hakk... Bunun hemen ardndan Rusya'da Mslmanlar'a ve Dou halklarna hitab eden husus bir beyanname daha yaynland. Bunda yle deniyordu: Rus Mslmanlar, Volga ve Krm Tatarlar, Trkistan artlar ve Krgzlar (1), , Transkafkasya Trk- leri ve Tatarlar, zalim Rus arlar tarafndan camileri ve ibadethneleri yklan dinleri ve an'aneleri inenen btn halklar! Bundan byle itikadnz ve an'aneleri- niz, mill ve kltrel messeslerinizin dokunulmaz ve hr olduunu iln ediyoruz. Mill hayatnz dilediiniz gibi kurun. Bu, sizin hakknzdr.
(1) Kasaklarm kastedilmesi muhlemeair nk Hular umumiyetle Krgzlarla, Kazaklar kartrrlar. O devirde Rus Orta Asyasn* daki Kazaklar, Krgzlar: drt misli fazlayd.

Muhtariyetilerin, kendileri iin altn am baladn zannetmeleri elbette haksz deildi. Ama ok gemeden yanldklarn anladlar. Bu hrriyet beyannamesinin ilnndan iki ay sonra, Kzlordu, Kazak generali Dutovu yenerek Orenburgu ele geirdi. Bakurt hkmetinin gerici ve milliyeti olduunu iln etti. Bolevikler, Velidov (Zeki Velid Togan) da dahil olmak zere hkmet azasm tevkif ederek bir htillci Bakurdistan Sovyeti kurdular. Bakurtlar,'ehirdeki Rus Sovyetine tbi kldlar. Pln, Ural lkesindeki kitleler zerinde, Sovyet dvsn hkim klmakt. Ancak bu Bakurt Sovyeti de, bugn Tito zihniyeti diye ifade edebileceimiz bir yol tutmaya balad: Bakurt olsun, Rus olsun, btn siyas partilerin maksad topran kontroln ele geirmekti. Bunun zerine yeni batan bir kesinti oldu. Rus Beyazlan geri dndler (Nisan 1918) Bolevikleri Orenburgdart srerek mill hareketin gerek liderlerini serbest braktlar. ok gemeden Togan cidd alaylar tekil etti (Bakurtlar'n, arlk ordusunda uzun mddet sekin bir mevkii olmutu; Trk halklar! arasnda mmtaz bir ekilde hizmet edenler hemen yalnz onlard), By- lece Togan, muhtariyeti dier devletlere gre, bir devlet kurmann gerek tedbirini alma yeteneini gstermi oluyordu. Bu kuvvetler nce Dutov ve Kolak'n kumandasnda beyazlar iin savatlar. Ama ok gemeden anladlar ki, daha namuslu bir siyaset gtmekle beraber Rusya'nn sa kanad da, sol kadar, Urallar'- da olsun, bozkrda olsun Rus koloni halknn menfaatlerinden fedakrlk etmek niyetinde deildir. Bakurt liderlerinin, bu mevzuda Ruslarla ideolojik bir mnakaaya girecek vaziyeti yoktu. Onlar, her eyden nce milliyetiydiler ve daima muayyen bir hedefleri olmu

tu: Ecdad topraklarnn kontroln ellerine almak ve Rs mstemlekecilerini lkeden karmak. Ancak, 1918'de Kolak'm gayretleri bir netice vermeyince, yeniden Kzllr'a dndler. Bu defaki mzakerelerde, asker bir .kuvvete sahip olmann salamlna sahiptiler. Bu silha dayanarak 1919 ubatnda, Sovyet liderleriyle bir anlama yaptlar. Buna gre Bakurt kuvvetleri, Kzlordu'ya katlacak ama kendi kumandalar altnda bulunacakt; dier taraftan Startler de Bakurdistanm muhtariyetini tanyor BlSfevcom adn verdikleri mahall bir komite tarafndan idare edilmesini kabul ediyorlard. yle geliyordu ki, hi deilse Bakurdistan byk neticeyi gerekletirmitir. Yaplan anlamada, demiryollar, fabrikalar ve madenler hari, lkedeki her eyin kontrol Bakurt muhtariyetilerine braklmt. Bu, Sovyetler parafndan zor verilecek bir imtiyazd ve Bakurtlar'a, nlarn toprak idaresine ok byk bir ehemmiyet verildiini gsteriyordu. Ama yerli liderler bjr defa,daha glgeyi yakalayarak asl maddeyi kay- hertffler. Bizzat, Bakurt ordusunu kuran Togan gibi bir liderin Trkler'in elindeki tek ie yarar kuvveti, orduyu, kendi lm - kalmlar "uruna savaan bir ksm Bolsevikler'in eline brakmas hayret verici bir eydir. Togan onlara itimad edilemeyeceini tekrar tekrar sylemi, ama elindeki tek ie. yarar kart teslim etmitir. Bu, eer ispata lzum varsa, Trker arasndaki mnevverlerin zamann ihtillcilerinin sloganlarna ve tuzak szlerine nasl aldandnn en byk ispatdr. Bizzat Togan da birlikleriyle beraber Kzlordu'ya girmitir. Orenburg'da, kendilerini at srtnda bulan

Bakurt liderleri btn Rus mstemlekecilerini Ba- krdistan'dan karmak iin harekete gemilerdir. Ay- n zamanda Kazakistan'da gerek Ala Orda devletinin kurulmasna da yardmc olma yoluna gitmi, ancak, bozkrdaki Rus mstemlekecilerinin ok fazla olmas, Kazak liderlerinin burada gerek bir otorite kurmasna engel olmutur. Daha nce de grdmz gibi bu aynlma .ihtiras o topraklardaki geni Rus halknn menfaatleriyle atma halindeydi. Bu Rus halk ara* smda kyllerle beraber demiryolu ve dier mnakale ilerinde alanlar, fabrika ve maden iileri de vard. Aadaki satrlar Ruslarm Mslman halklar hakknda nerettikleri 1917 beyannamesine niin zt hareket ettiklerini gstermektedir (R. E. Ripes): Urallardaki Sovyet organlarnn ou etnik yap bakmndan Byk Rus idiler; nk bunlarn personeli geni mikyasta iiler, askerler ve kyllerden meydana geliyordu. Halbuki Miislmanlar arasnda bunlarn says ok azd. Bakurtlarn proletaryas yoktu. lerinden pek az yerlemi ziraatle urayordu. Bu cihetle muhtelif Sovyetler'in, ekseriyetle Ruslar'dan meydana gelmesi ve Rus menfaatlerini korumalar tabii idi. Bunun neticesi olarak mahall Sovyet messeseleri Bakurt kylleriyle olan toprak mcadelesinde Rus mstemlekecilerinin tarafn tuttular. Bakurtlarn birok durumlarda, mahall Sovyetlerle katlmalarna engel olunuyordu. Yazar, daha da ileri giderek, Bakurdistanrdaki merkez Sovyet delegesinin, biraz da alayc bir ifadeyle, Boleviklerin btn yaptnn Bakurt toprana

Rus Kulaklarn hcum ettirmek olduunu sylemi, tir. Bunlar, mstemlekecileri yerli halka kar kkrtm, onlar silhlandrm ve neticede ktlkla mcadeledeki gda datmndan bu yolla kendilerine fayda temin etmelerine sebep olmulardr. lerin gidii, Kremin'in mahall muhtariyet, kendi vaziyetini bizzat tespit, hatt bsbtn ayrlma klarn azam derecede parlak gstermesine imkn verdi. Stalin daha sonra, milliyetilik politikasnn da kar, milliyeti; ama ie kar proleterci olduunu iddia ederek; sadece ihtillin yksek organlarna deil, kendi i ilerinin idaresine bile katlacak bir proleter- yadan mahrum olmas bakmndan yerli halkn idaresinin dnda braklmasn hakl gstermeye almtr. Zaten tatbikatta yapt da budur. Kremin'in yapt, sadece, zaman zaman geici bir iktidar kazandn sand mahall liderleri teskin etmek iin baz ayarlamalarda bulunmaktr. Ancak, her ey hazrland ve uygun zemin bulunduu zaman, onlar ortadan kaldrmaktan ekinilmemitir. lk nce Hokand'da, sonra Bakurdistanda daha sonra da mnasip artlar meydana geldii zaman Hyve ve Buhara'da yaplan budur. Kafkasyada da ayn eyi yaptlar. Moskova, sadece, Beyazlarla birleerek, Rusya'nn Asyadaki mstemlekecilik teebbslerini tayin etmekle kalmad; ayn zamanda yine Beyazlarla birlikte Bakurt, Kazak ve gney Trkistan liderlerinin birleik bir devlet meydana getirmek iin yaptklar her trl gayreti de baltalad, nledi. Kzllar olsun, Beyazlar olsun, bir slm veya Trk birlii yolunda atlacak her adm ok iddetli bir dmanlkla karlyordu. Sonunda mahall Bakurdistan hkmeti, parti merkezinden gnderile

rek ieri szan ajanlarn oradaki Ruslar arasnda tekiltl hcreler kurmalaryla yok edildi. Tatbik edilen metodun esas, ktlktan bagsteren ve o mntkay krp geiren hastalklar ve lmleri hafifletmek iin btn iktidar mahall parti idarecilerinin eline vermekti. Bylece Bashrevcomun otoritesi, ordularnn batda Beyazlar ve Polonyallar'a kar savamasndan da faydalanlarak, hie indirildi, yle ki, kendiliinden hkmete benzer bir taraf kalmad. Moskova, 1920de, Bakurdistann muhtariyetini tanzim etmek iin yeni bir karar ald. Buna gre, ekonomik, mal ve siyas her trl iktidar Merkeze balyordu. Bakurt liderleri son bir gayret sarfederek, szle, ok iddetli protestolarda bulundular. Artk Sovyetlerin kendi usllerine gre ve akllarna koyduklar zamanda Rus hegemonyasn dier halklarn zerine hkim klmaya kararl olduunu anlamlard. O srada (1920) bu gerek, Sovyetler'in sureti haktan grnen Asya Asyallarndr yahut tslm halklarna hrriyet sloganlarnn arkasna saklanmadan ortaya atlyordu. Halbuki bugn, ayn ey sadece Burjuva milliyetilii diye hor grlmektedir. Ama Bakurt liderleri o devirde bile gerei gremiyordu. Togan, 1920 Maysnda, bir eyler yapabilmek maksadyla Moskova'ya gitti. Stalin ve Kamenev ona bir mesaj gndererek Polonya ve Ukrayna cephesinde arpan Bakurt birliklerini grmeye davet ettiler. Stalin durmadan Trokinin szlerinden ikyet ediyor, Asya cephesinde Toganm tesirinin ykselmesinin Sovyet Rusya iin zararl olduunu onun azndan sylyordu. Togan, Stalinin kendi fikirlerini, sevmedii Troki'nin azndan ortaya attn anlamt. Sonunda

Stalin'le gneyde bulutu. Aralarnda geeni kendi azndan dinleyelim: Stalin'le, Krm'da, Kremenchuk'da bulutum. Akama doru vagonlarmz, onun husus trenine baland. Hem Kremenchuk'a kadar olan yol boyunca otomobilde, hem de trende uzun uzun konutuk. ok samimi hareket ediyor ve Dou Trkleri, yani biz kk halklar iin ii titriyormu gibi davranyordu. Milliyetileri asla tutmadn syledii Troki aleyhinde de demediini brakmad. Kendisi de bir Grc milliyetisinin olu olduunu, bu bakmdan bizi ok iyi anladn sylyordu. Ruslar fazla mutaassb olmakla suluyor, birka gn nce Lenin'in syledii gibi ancak kendisinin Byk Rusya iin altn kk kabilelerin idaresiyle megl olmadn belirtiyordu. ar'm son derece ssl vagonunda ok uzun sre konutuum bu adama inanmamak gerektiini kendi kendime hatrlatmak zorundakaldm. Son derece makl ve akkalplilikle konuuyor gibi olmasna ramen ne ondan, ne de Rus Komnist Partisi'nden bir fayda umulabilirdi. Togan, Lenin'Ie de konumutu. O srada Moskova'da hl mstemleke meseleleri konuuluyordu, Lenin ondan milliyetler ve mstemleke meseleleri zerindeki fikirlerini bildirmesini istemiti. Togan'm taleplerinden biri Trkistan Yksek Komisyonu'nun Rus ve Mslman'dan teekkl etmesi idi. Lenin bunu kabul ederek Mslmanlarn tayinini yapt. Ancak ok gemeden bu tajdnleri geri ald ve onlarn yerine de Ruslar' tayin etti. Bunlardan biri de Kuibishev idi. Lenin'in daha sonraki plnlarnda proleterya en ste karlyor, kk burjuva ise en alta itiliyordu. To-

gan bunlardan her ikisinin de ak bir tarifini istedi. Lenin bu istei ok yersiz buldu. Tezini de ancak gvenilir Rus proleter temsilcilerinin faydal olabilecei ekline kadar getirdi ve bunu tatbik de etti. Bu mntkalardaki mahall liderler, ancak hkmran milletin proleterlerine itaatkr olmak artiyle, liderliklerine devam edebileceklerdi. Lenin, Sovyet ihtillinin btn dnyada baarya ulamas zerine, ii, Dou'daki mstemleke milletlerin ancak Avrupann hkmran milletlerinin proleterleri tarafndan idare edilebileceini sylemeye kadar vardrd. Bununla Rusya, ngiltere ve Fransa'y kastediyordu. Lenin'le Togan arasndaki grmenin bir ksmn yine Togan'dan dinleyelim: Moskova radyosunu yeni amtm. Duyduum ilk cmle, gnmzde, sadakatin aptalca bir vasf olduu zerindeydi. Yirmi bir yl nce, Moskovada Lenin'le konuurken iki devlet arasndaki anlama hkmleriyle alkal fikrini renmek istediim zaman, bana, gayet rahat bir ifadeyle anlamalarn birer kt parasndan ibaret olduunu sylemiti. Cevap olarak, memleketimizde acdadmzn an'aneleri gereince verdiimiz szleri tutmay det edindiimizi sylediim zaman da bana u cevab verdi: Demek ki, sizin ecdadnz da aptalm. Ben sizi bir ihtillci olarak gryorum. Gerek Vakalara bakn, kt paralarna deil. Komnistler, kendi propaganda ve niyetlerine perde olarak liberalizmi bile kullandlar. Lenn'in 1917% de syledii u szlerin avlayc ifadesine bakn: Biz tamamen gnll olarak meydana gelmi bir milletler birlii istiyoruz byle bir birlikte hibir millet bir bakas zerine bask yapmayacaktr. Bu

birlik, eksiksiz bir karlkl itimad, ak bir kardee birlik fikri ve mutlak olarak samimi bir rza zerine kurulacaktr. Bakurt liderleri gerei grdkten sonra dalarak baka yerde mukavemet hareketlerine giritiler. 1920nin kalan ksm, Bakurdistan'da i savala geti. Ruslar mukabil ihtill hareketini bastrmak maskesi altnda Bakurtlar' dalara ekilmeye zorlayarak orada mstemlekeci Ruslar'a ldrttler; kurtulanlar da iddetli km kurban oldu. Btn bu hadiseleri gzden geirdikten sonra artk, gerein, Ruslar'n da Trklerin de mill heyecanlarn ihtillin ihtiraslar ile tahrik ettikten sonra, ihtill hareketinin bir snf mcadelesi deil, milliyeti bir mcadele haline geldiini aka grebiliriz. Gebe ile mstemlekeci arasndaki mcadele, netice itibariyle Trk ve Rus'un mcadelesiydi. Bi mcadeleden Trkler malp ktlar. Bunun sebebi Rusya'nn Rusya olmas deil, Trkler'in gebe olmas ve ekonomik yaplarnn komnist hcrelerinde kendine gre yer bulamamasyd. nk bu hcreler, askerlerden, kyllerden ve sanayi iilerinden meydana ge-, liyordu. Sonunda Togan kayboldu. 1920 Temmuz'unun bir sabahnda, Kzlordu niformas iinde, Strahan'a gidiyorum diye Bak'ya yollajp izini kaybettirdi. Ba- k'dan Hazar denizini ap Trkmen lkesine geerek Buhara'ya ulat .Ama emniyete ulamadan nce de Lenin, Stalin ve Troki'ye son bir mektup yazarak yle dedi:

Politikanzn esas olarak mill Rus taassubuna sarldnz gryoruz. Her ey Ruslar'n istedii ekle dnd. Trkistan komisyonunun balan olan Frunze (Ad sonradan Krgzistan'n hkmet merkezi Pish* peke verilen Kzl general> ve Kuibishev, btn toplantlarn, mahall Trk komnistlerine kar tatbik edilen riyakr bir politikann eseri olduunu aka sylediler. Bizimle, zahiren ibirlii yaptklarn da belirtmekten geri kalmadlar... Bu komisyonun bir baka yesi de milliyetileri alan snfn dman kabul ederek, yerli halk arasnda snflarn biribirine drlmesi gerektiini belirtti. Ama siz, unu bilirsiniz ki, biz size, proleterya dman olduumuzu gsterebilecek hibir frsat vermedik. stediiniz kimseleri istediiniz gibi kurban edebilirsiniz. Ama biz, kendi kendimizi, kr krne kurban ettirecek insanlar deiliz. Komnternin liderleri, Zinoviev ve Radek, dou milletlerinin temsilcilerini ihtill aleyhtar kyller olarak tantt... unu bilirsiniz ki, doudaki en mhim mesele toprak meselesidir; doudaki snf kavgas da bu mesele zerine kuruludur. Siz tedhii mndaki snf kavgasn canlandrmak niyetindesiniz. Ama biz, Lenin yoldan mstemleke meseleleri hakkndaki tezine verdiimiz cevapta, doudaki toprak meselesinin (kendi aramzda) bir snf fark yaratmadn aka sylemitik. nk, douda, ii olsun, kapitalist olsun, en yksek snf Avrupal Ruslar'dr. Yerliler ise, fakir olsun, zengin olsun, onlarn klesidir. lenecek topra olanlarla alanlar arasnda herhangi bir fark olmas nedendir? ilerin snf dmanlarn bulabiF: 12

lir, yerliler arasndaki her mnevveri bir kenara atarak meydana katr, kz ve krekten baka birey bilmeyen kylleri brakabilirsiniz. Ksacas bu szler: Yolda Lenin ve Stalin, topra srebilir misiniz? demekti. Bu szlerin 1920lerde Sovyet liderlerine sylendiini dnrsek, Orta Asya Trkleri'nin kolay kolay boyun eecek kimseler olmadn anlarz. Ve imdi onlar yeni bir ilham almak zerelerdi... Trk davrannn eski yeni rneklerini biribirine katarak...

ENVER VE BASMACILAR Ey Bat'dan gelen gen Lochfnvar... imdi, kuzeyde, Orta Asyann istiklliyle alkal olarak muayyen bir noktaya gelip duraklam hadiseleri bir tarafa brakarak nehirler mecras ile eski Hy- ve ve Buhara devletlerine bir gz atalm. Boleviklerin, ihtillden Hemen sonra, Takenti zaptederek Trkistann anahtarn ele geirdiklerini ve bu merkezden hareketle 1918 yl balarnda Hokand hkmetini ezdiklerini gstermitim. imdi bu noktadan balayarak saatin aksi istikametinde bir daira takip ediyoruz. Bu daira Hokand'dan itibaren, Kazak bozkrndan geip, Urallarda Bakurdistanda u noktasna gelmekte, oradan Moskova ve Krat yoluyla Bakya uzanmaktadr. Hayl krklna urayan, fakat midini kaybetmeyen Toan, 1920 ylnn sonunda klk deitirerek Sovyetlerin dikkatinden kam, Hazar2 denizini geerek Trkistana, oradan da 1921 yl Ocak aynda Bu- haraya gelmiti. Oraya gelince, kendisini birka ay iinde patlamak zere olan byk airet kuvvetlerinin iinde buldu. Boleviklerin Trkistann gneyinde karlatklar glk, kuzey bozkrlarmdakinden daha fazla olive'

2 Alman gayretleri bir harbe sebep olmad ama tohumlarn de, b rakt. llMa Habibullah ldrld! bunu Emanullahn Hindis tana tecavz ve Afgan savac takip etti. O hadiseler, bu hikft/' nin dndadr. Ama bu tabanca bir yl nce patlamayd hadise!" iyiden iyiye karrd. (l) Bu servis siyasetle al&kali deildi, ancak hkmetin diplomatik temsilcilerinden meydana geliyordu.

mutu. Oralarda Kolak'm emrindeki dzensiz Kazaklar yahut Beyazlarla mcadele ediyorlard. Gneyde ise, eski zamanlardanberi yar mstakil yerli devletlerin varl onlar dahil siyaset bakmndan mklta uratyordu. Bunlarn topraklarnn byk ksm, ya dalarda, yahut llerin tesindeydi. Buhara, Afganistan'la snrlanan bir hudut arazisiydi. Bunlarn ecdad, Rus tesirinden uzak almt. Afganistan'la olan gney hudut; Ruslarn, Hindistan'da teekkl eden ngiliz mukavemet kuvvetlerine arpan Rus selinin durdurulduu yerdi. Hem coraf, hem siyas bakmdan bu hat zerinde istikrarl bir milletleraras muvazene kurmak mmkn grnyordu. Ancak, bir hududun istikrarl olmas, her iki tarafnda da* srekli olarak kararl artlarn mevcudiyetine baldr. Rusya'daki Ekim ihtillinin alt ay kadarlk bir ksm I. Dnya Sava'nn en kritik devresine rastlar. Bu devrede Amerika henz arln koymu deildi ve muhtemel bir Alman galibiyeti de hesapta vard. Trkiye, Irak ve Suriye'de iddetle hrpaland halde, hl muhteem bir kuvvetti. 1918 ylnda Nuri Paa kumandasnda Kafkaslar'da hcuma geerek Bak'yu zaptetmeyi baardlar. Von Hentig ve Von Niederme- yer idaresindeki bir Alman misyonu Kbil'e gitmi Afgan Emiri Habbullah' Hindistan'daki Ingilizler nez- dinde giritii teebbslerden vazgemeye ve Mslmanlk adna, kuzey-bat hududunda isyan karma- ya tevik ediyordu (1). Dier taraf t n Tskistan b

yk bir karklk iindeydi ve dahil harbin kimin lehine neticelenecei 1918e kadar mehl kald. Takent'in iinde ve civarnda enterne edilmi olan binlerce Alman ve AvusturyalI harp esiri serbest braklmt. Ingilterenin Hindistan'n mdafaayle alkalanmas beyhude deildi. Hindistann mdafaasna, mmkn olan en kk kuvveti kullanarak Hindistann dndan balamak tn- gilizlere mahsus bir siyasettir. Yoksa, onlar, evredeki kargaalklarn dorudan doruya Hindistan'n hudutlarn tehlikeye drecek derecede kank hale gelmesini beklemezler. Bu yeni vaziyette de daha nceden denenmi olan bu siyasete bavuruldu ve muvaffakiyetle tatbik edildi. O devirde Hindistandaki hkmetin hedefi, Kafkasya zerinden kuzey tran veya Trkistan yoluyla Afganistan veya Hindistan'a yaplacak bir istil hareketini nlemekti. 1918 ylnda bu yolda giriilecek cidd bir hareket birok birlii Hindistana balayacak ve harbin Avrupa ve Orta Doudaki gidiine tesir edecekti. Neticede, bir tugaydan daha az bir kuvvet General Dunstervillein komutasnda Bak'ya gnderildi. Bu kuvvete sonradan Dunsterforce denecektir. General Malleson kumandasndaki daha da kk bir birlik de Mehed'de beklemeye balayarak Trkistan'da Merv istikametinde ileri karakollar kard. Hemen hemen ayn sralarda Hindistandan, Kgar yoluyla Takente diplomatik bir heyet gnderildi. Hindistan hkmeti orada, ngiltere kral adna bir konsolosluk kurmutu. Hindistan Siyas Dairesinden (1) Albay Bailey ba

kanlndaki heyet Trkistan'da iktidarda bulunanlarla mzakerelerde bulunmaya memur edilmiti. Vaziyet ok mtehavvildi ve gelecekte ne olaca tahmin edilmi deildi. Ancak, maksak, kim olursa olsun, iktidarda bulunanlarla mzakerelerde bulunarak serbest braklan Avusturya - Macaristan harp esirlerinin bir tehlike yaratpasm ve bir ileri harekete gemesi muhtemel olan Trk yahut Alman kuvvetleriyle birlemesini nlemekti. Dunsterville Bak'yu birka gnlne igl ettiyse de hemen kovuldu. Ama onun ilerlemesi, Kraliyet Donanmasnn Hazar denizi sularndaki hayat nfuzunu temin etti; Hindistan istikametindeki bir Trk- Alman ileri hareketine kar da buna ok lzum vard, te yandan Malleson, Mehed - Merv hattnda, ran veya Afganistan zerinden yaplacak bir yryte, ikinci hat zerinde bir ihtiyat kuvveti vaziyetindeydi. Malleson Merv'e vard zaman Bolevikler'in hcumuna urad ama, bu hcumu defetti. Ardmdan bir Menevik grubuyla mzakerelerde bulunarak Akabad'm kontroln geici olarak eline geirdi ve onlardan bat tarafndan gelecek bir hcumda kendisine yardm edecekleri vaadini ald. (urasn hatrlamak lzmdr ki, Almanya ve Trkiye ile harp halindeydiler, halbuki Bolevikler onlarla sulh yapmt.) Malleson'un destekledii bu grup bir mddet Trans Caspian demiryolunu kontrol* altnda tuttu; bylece Bolevikler'in Takent'le olan mnakalesini kesti. Bu Menevikler'in, Bak'dan Takent'e gitmeye alan yirmi alt Kzl Komiser'i ldrmesi bu devreye rastlar. Ruslar hl esirleri soukkanllkla ldrmenin yahut ayn ii bakalarnn yapmasna meydan vermenin bizim iimiz

olmadn bilmezlikten gelerek bu hareketi Ingiliz tesirinin bir neticesi gibi gstermektedirler. Bu arada glkle Takent'e gelen itimadnamesini takdim eden Bailey, tevkif edilmek, hatt ldrlmekle tehdit edilince hemen uzaklat. Bundan sonra bir yl sren ke kapmacadan sonra, Bailey ok elenceli bir hileye bavurdu. Klk deitirip Bolevikler'e mracaat ede rek Bailey'i yakalamak zere takip etmelerini istedi. Bylece Bajjfcy, ken<|i (kendisini ran'a ?kadar takip etti ve nihayet 1920'db bir mermi yamuru altnda yakay kurtard. Bu jest Sovyetler'in bile houna gitti. Ancak zevahiri kurtarmak iin, ks bir mddet sonra Bailey'in ldn, bu bakmdan ok mteessir olduklarn bildirdiler ve hatt onun iin bir de asker cenaze merasimi yaptlar. Bailey, sonradan bunlar* kendisi anlatt. Bu arada I. Dnya Sava bitmiti ve Ingilizler artk kuvvetlerini rahata Hindistan'a ekebilirdi. Ancak gney Trkistan'a yaplan bu mdaheleyi izah etmek iin sadetten ayrlmak gerekiyordu. Asl sebep harbin gelecei henz belli deilken, Hindistan'a bi Trk-Alman tehdidini nlemekti. Ancak bu hareket Takent Sovyetler'ini tehlikeye drecek ve onlara Trkistan' kaybettrebilecekti. Ingilizler'in maksad asla Trkistan'n bir atlama ta olarak kullanmasn nlemekten baka birey olmamtr. Ancak bunu gerekletirirken, phesiz ayn mntkadaki Sovyet icraatna ister istemez baz glkler karmtr. Bu hareketin Hyve ve Buhara devletlerinin kesin olarak Sovyet kontrolne girmesini geciktirmi olmas mmkndr.

Buhara'daki son Mengit emiri Abdl Said Mir lim, nihayet 1920 yl Eyllnde, mill slhat genler grubuna kar artk tutunamayacan anlad. Bunlar, stanbul'daki Gen Trklere benzeterek, kendilerine Gen Buhara partisi adn vermiti. Partinin bakan Osman Hoca adh gen bir Buharalyd. Sonradan En* ver'in yerine geen Hac Sami'yle birlikte temayz etti ve Basmaclarla, Afganistandaki taraftarlar arasnda mnasebetlerin devamm temin etti. Hkmet darbesi, Sovyet birlikleriyle ibirlii yaplarak gerekletirildi. Bu birlikler eski ehri yama ettiler, medreseler tahrip edildi ve o zamanlar, muhtemelen dnyadaki en byk slm yazmalar ktphanesi olan nl Buhara ktphanesini yaktlar. Emir, lkesinin dou taralndaki dalara kat (imdiki Tacikistan). Dembe'de (imdiki Stainbd) kendisine bir s kurdu. Orada 1921 yl Martna kadar Basmaclar arasnda varln devam ettirdi, daha sonra Afganistana ekildi. Ayn devre, mstakil Hyve'nin de sonuna ahid oldu. Gen Hyve Partisi han yakalayp Ruslara teslim ederek kendileri hkm srmeye baladlar. Bu gen ihtillcilerin partileri iyiden iyiye solda olmalarna ve sk bir Sovyet kontrol altnda bulunmalarna ramen, Buhara ve Hyvenin iin banda kendilerini Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti olarak iln etmesi istenmedi. Kremlin, onlarn, Halkn Sovyet Cumhuriyeti olarak bilinmesinden memnun oluyor ve szde iktidar ele geiren gen particiler tarafndan idaresine gz yumuyordu, Zaten her birinin hkmet merkezinde siyas temsilcisi olarak birer Rus vard. Buharada ise, Kaganda (1) ikamet eden bir Rus vard ki, iki ki(1) Buhara*dan 10 kilometre kadar uzakta yeni bir ehir.

ilik bir komisyon vastasyle Buhara'l vekilleri yak- nen kontrol ediyordu. Buhara hkmetinin bir ordusunun olmamas sadece iptida bir polis kuvvetine sahip olmas, gerei asl cephesiyle aksettirmeye kfidir sanrz. zbek hkmdarlar idaresinde bir asrlk slm an'anesine sahip iki devleti sindirme iinin ar ar olmas Rusya'nn iine geliyordu. Btn bu grnn ardnda byk bir faaliyet vard. Mahall milliyetiler arasnda aslnda parti vard: Muhafazakrlar, (sosyalist olmayan) Yenilikiler ve Sosyalistler. Genlerin nefret ettii muhafazakrlar, ulema ile yeni fikirleri sevmeyen eski emirin adamlarn iine alyordu. Ama aslnda, Basmac mcadelesinin ispat ettii gibi, kabileler zerinde asl tesiri olanlar onlard ve bu tesire lzm gelen ehemmiyet verilmemiti. Yenilikilerin en ileri geleni Mustafa okay'd. Mustafa okay kara bahtl Hokand hkmetine bakanlk etmi, daha sonra Paris'teki sulh konferansnda Trkistan' en iyi temsil edebilecek kimse olarak seilmiti. Zaten sonradan Fransa'ya yerleti. Ondan bahsedildiini, daha sonra iiteceiz. Sosyalistler ok fazla solodaydlar, ama hepsi de samim Trk vatanperveriydi. Bizzat Togan da solun adamyd, ama, iki ilerici grubu, sosyalist olanlarla olmayanlar tek cephe halinde birletirmek iin alacak kadar ak fikirlilik gstermiti. Bu partiler sonunda birleerek kendilerine Mill Birlik adn verdiler. Aslnda, Emirin dmesinden sonra meydana gelen demokratik heyecan iinde Gen Buharallar, kendilerini, * Sovyet Rusyal mavirleriyle ayn paralelde bulmulard. Ancak Togan ve arkadalar Bak .kongresinin haberleriyle dndkleri, Bakurdistandaki ve baka taraflardaki Sovyf

ihanetini anlattklar zaman Rusya'dan doan eylere kar olan alka kayboldu ve yeni bir yol izilmesi plnland. Bu hareket, Sovyetler'in burjuva milliyetilii diye vasflandrd ve sonralar ok yaylan, davrann ilk rneklerinden biridir. ok gemeden, dalardaki Basmac asileriyle birleerek Ruslar'a kar mterek bir cephe kurulmasna karar verildi. Tahmin edilecei gibi, bu gen mnevverler, kabile adamlarn anlamyordu. Onlar da ehir politikaclarnn faaliyetlerini gln buluyordu. Muhtelif grmeler yapld ama, bu kadar eitli unsur arasnda ancak kk bir anlay birlii temin edilebildi. Togan, her iki tarafn da roktai nazarn anlad. Grmelerin safhalarna dair syleyecek ok eyleri vard. Aadaki szleri Cemal Paa'ya gnderilen bir kuryenin azndan syletir; ne var ki kabilelerin duyduu eyler bu kabil kzlerdi ve bunlar sevmiyorlard: Hedefimiz, tekliflerimi kabul ettirmek ve Mill Birlii kuvvetlendirmek iin Ruslar' zorlamaktr. Bu sayede savamaya hazrlanm olan tekilta modem, mill Ve siyas bir ruh alayacak, emirin yaknlarnn bozguncu ve utan verici faaliyetlerinden kurtulmu olacaz. Bylece yobazlar temizlenecek, onlarn yerini birlie inanan, birlie faydal olanlar alacaktr. Sonunda btn ihtill hareketi gen ve mnevver ihtillcileri asker bir tekilt haline getirilecek ve btn bunlar, sonradan bir parti hareketi halini alabilecektir. Gen ihtillciler tarafndan yaynlanan byle bir teblie kar, Mslman kabile reislerinin na l bir tepki gstereceini tahmin etmek zor deildir O gen ler ki, ou daha kan grnce fenalayordu bunlarn

zayflklarn gsteren baz rneklere de rastlanmt. imdi bunlar, kk almlarnm altndan yan gzle bakarak emire sadakatsizlik ediyor; syledikleri eylerin masaldan ibaret olduunu syleyerek onlarla alay ediyorlard. Bunun barbarca bir de misli vardr: Gen bir delege zbekler'in Lakai kabilesinden Togay San adl bir Basmac reisine, davalarn anlatmaya alyordu. 75 yandaki ak sakall reis, sylenenleri dinlemedi ve cevap olarak cbbesinin altndan kard bir deste insan kulan gsterdi. Bunlar emir aleyhine konuu- lanlan dinleyen ihtillcilerin kulaklaryd. Togay ile brahim Lakai hilekrlk ve yobazlkla itham edilmilerdir. Gerekten de yleydiler. Hatt brahim ve kendisi gibi olanlarn, Ruslar'a kar, gen ihtillcilerle uratklar kadar bile uramad sylenir. Ancak, kabilelerle olan mnasebetlerde, mnevverler arasnda da anlamazlklar oluyordu. 1946 ylnda kuzey-bat snrnda olan bir hadiseyi hatrlyorum. Nehru, Hayber ve Veziristan'm kat adamlarna dvsm anlatmak, kendisini tantmak istiyordu. Nehru cesur bir insand, sabrlyd; ama karsndakiler onunla alay ettiler, gldler; sonunda onun kontroln kaybetmesine sebep oldular. Gen Buharallar ve Basmaclar da yleydi. Ama herkes diyeceini dedikten sonra, gerekten insan dedii bir. insanla karlat ve asl grd. Politikaclarn dmesinden ve memleketten kamasndan sonra da yllar boyunca dalarda Ruslar'a mukavemet eden odur, bakas deil. O devrin trajedisi Trkistanllar arasnda Bbur gibi bir simann yetimemesidir. Bbur ilim adam, air,' devlet kurucu ve si- lhrd. Evet, bunlann hepsini ahsnda toplamt.

Ksacas ortada iki tarafl bir hareket vard. Bir tarafta eski Hokand, Hyve Buhara hkmetlerini destekleyenlerin ekingenlii, dier tarafta milli hrriyet iin yaplan mcadelenin idealislii yer alyordu. Bu mcadele, ktlk grm ve kendilerini, tandklar madd ve manev her eyden mahrum etme tehdidinin korkusu ile evke gelmi olanlarn midinin ifadesiydi. lk cereyan, kuzey-bat hududundaki Pathanlar gibi olamayan hr fikirli dallarn desteini kazand. stelik bunlar, frsatlar yamaya evirmeye hazrdlar. kinci cereyan ise, sosyal demokratlarn kapld cereyand. Dou Trkleri bu iki dereyi birletirip, karsna kan her eyi silip sprecek bir nehir haline getirmeyi hibir zaman baaramadlar. Kskanlklar, hedeflerin fazlal bir birlik domasn nledi. Ama bir adam vard ki, dardan gelmiti. Onun yerlilerin yapamad baary kazanmasna ramak kald. Trkistan'da arln dmeiyle Sovyet hkimiyetinin kurulmas arasnda geen zaman iinde karanlk kalan dikkat ekici bir devire vardr. Bu devre iki Bat Trk paasnn Cemal ve Enverin dramatik mdahalelerine rastlar. Cemal ve Enver Paalar, Trkiye'yi 1914'te Almanyann yannda harbe sokan sacayann nden ikisiydi. Bunlar, lkeyi kt yllar boyunca idare ederek sonunda 1918 bozgununa gtrdler. Enver hret kazand ama, zafer kazanamad. Kafkas cephesinde ve bilhassa Sarkam'ta ahsen hrete ulat fakat bir orduyu mahvetti. Cemal ise, gney cephesinde Araplar'a kar yapt savalarla n salmt. 1918'de Trkiye'nin yenilmesi zerine, her ikisi de

kendi memleketlerini terkederek Boleviklerin cazibesine kapldlar. O srada Bolevikler ezilmi Miisl- jnan halklara kar sempati besliyor gsteriindeydi- ler. Enver ve Cemal Paalar belki de byle bir ittifakn Trkiye'yi uzun bir sava sonunda yenen Ingiltere'den intikam almak iin byk bir frsat olduunu dndler. Cemal Paa, Togan'm gelmesinden birka ay sonra 20 Austos 1920'de Moskova'dan Takent'e geldi. O da, halefi Enver Paa da Boleviklerin tasvibini almt. nk Bolevikler, harplerde pimi bu sava Trk liderlerinin, Trkiye'yi yenen ngilizler'in bana i amasn ve Afganistan ve Hindistan hudutlar iinde .kalmalarm temin etmesini. istiyordu. Curzon tarafndan belirtildii gibi, Avrupa'da, Rusya'ya kar herhangi bir harekete gemesini nlemek iin, ngiltere'yi Asya'da megul etmek arlk Rusyas'nm politikasyd. Sonra baka bir mit daha vard: Bu sayede Dou Trk milliyetiliinin Rusya'ya kar olan ikyetleri unutturulur ve slmiyet'in verdii heyecan dalarn tesinde, Hindistan'daki Ingilizler'e yneltilirdi. Ama, hadiselerin gsterdii gibi, dorudan doruya Trkistan'da bir milliyetiliin domas Lenin'in hi istemedii bir eydi. Cemal, bu hedefi hararetle benimsedi ve Afganistan'n hkmet merkezi Kbil'e gelerek htillci Mslman Birlii'ni kurdu. Bu birliin hedefi, Hindistan' ngiltere'nin mstemlekesi olmaktan kurtarmakt, nce, Pencab' almak iin Afganistan'da ordular tekilinden bahsetti. (1919daki ksa sreli ngiltere - Afganistan sava yeni bitmiti ve sulhun kurulmas iin mkl grmeler yaplyordu.) nceleri Cemal'in

Basmaclarla grmeler yapmasna raz olan Kremlin, sonradan onun Trk zabitlerinin idaresinde ok shhatli bir tekilt kuracandan phelendi, halbuki onun istei Basmaclarn kendi kelerine ekilmesiy- di. Cemal, Buhara Mill Birlii'yle de grmelerde bulundu. Ancak bu sonuncu, Trkistan'n, Hindistan'la kurtarlmasnda bir s olarak kullanlmasn kat'iyyet- le reddetti ve btn gayretini, kendi hrriyetini kazanmak ve Ruslarla mcadeleye yneltmek istedii iin bir anlama olmad. Cenial buna raz olacak deildi ama, Lenin, onun ikili bir oyun oynamasndan p helendi ve 1921 Ekimindfe geri ard. Cemal, btn isteklerinde baarszla uram, zalim bir adamd 21 Temmuz 1922'de Tiflis'te, muhtemelen Bolevik tahriki sonunda ldrld. Enver, Cemal'in ayrlmasndan hemen sonra, ayn Ekim aynda Buhara'ya geldi. O da Ruslarln malmat dahilinde gelmiti. Hedefi, Cemal'in ulaamad hedefin aynyd: Emperyalizme kar Bolevikler'le ibirlii yaparak slm ideal altnda arpmak. Ancak, geliinden ksa bir mddet sonra Mill Birlik'e aklad gibi, onun asl hedefi Dou Trk; mukavemetini, bilhassa Basmaclar! tekiltlandrp Sovyetler'e kar harekete geirmek ve Orta Asya'da mstakil bir devlet kurmakt. Mill Birlik liderleri, hl hkm sren ktlk artlarndan bahsederek onu bu hevesten vazgeirmeye altlar. Onlara gre yaplacak her hareket ancak bir ayaklanma, isyan mahiyetinde olabilirdi. Enver, bir tereddt devresinden sonra bir Trk vatanperverliiyle, Buharah liderlerin yapamadn yapma faaliyetine giriti: Birlik Partisi'ni Basmaclarla birletirmek. Togan daha sonra, Enver'in Buhara'daki

son gecesini anlatr: Trk niformas iinde bada kurarak yere oturmu, kendisinin bir mcahid olduunu iln, ediyor, gzleri de yalarla Trk rknn beiinde bulunduunu sylyordu. Enver, ertesi sabah yirmi drt arkadayla yola kt Giderken yle diyordu: Dou Buharaya gitmem lzm geldiine karar verdim. Muvaffak olursak gazi, olamazsak ehid oluruz. Trkistan iin vurumamz lzm. Kaderin yazd lmden kaarak bir kpek hayat yaarsak, ecdadmzn da bizden sonra gelenlerin de bedduasna urarz. Ama frriyet yolunda lrsek, hi deilse bizi takip edeceklerin hrriyetini temin etmi oluruz. nce, Basmac emirinin partisine, brahim Bey Lakai'ya kotu, Emirine sadk olan brahim Bey, Osmanl padiahnn iktidarn krm ve Gen Trk hareketini balatm olan bu adam esir etti. Enver, uzun boylu gayretler sonunda bu kabile adamnn zihnine girmeye balad. Hrriyetine kavutu ve etrafnda geni lde muharip toplad. Bunlar, reislerin en gz pek olan Devletmend'in liderliindeydi. Ayrca baz Afgan mttefik ie Rayev adl fedakr bir Rus Kazak'yla anlat. Kendisi ve kuvvetleri birka ay ok iyi savalar verdiler ve Rus kumandanlarnn uykusunu kardlar. imdilik imknsz olan yapm yeni ile eskiyi ortak bir heyecan altnda birletirmiti. Ama bu muvaffakiyet devaml olmad. Baz baarlardan sJura 1922 Austosunda Tacik dalklarnda Belcuvan'a ekilmek zorunda kald. Yannda Sadece vefakr Devlet- mend ve adamlar vard. Enver, 8 Austos'ta kahramanca ld. Sabahn erken saatinde 300 kiilik bir Rus birliinin Belcuvanm altndaki tepeye yaklatn duymutu. Askerlerini

toplamay bile beklemeden, 25 adamyla birlikte Rus- lar' karlamaya kotu ve onlarla ayn anda tepeye kt, Baskna uratmann avantajndan faydalanarak ilk hamlede 75 kiiyi saf d etti, sonra elinde kl, kaanlarn peine dt. Yannda sadece be kii vard: erke Hseyin, Kazanl Kerim, Enver'in Afgan seyisi, Kazak Rayev ve Kazak murad. Devletmend kumandasndaki dierleri mcadele yerine daha yeni geliyordu. Ama talih, daha nce Kafkas cephesinde Sarkam'ta olduu gibi bu yorulmak bilmez adamdan yana deildi. Kardan alan bir makineli tfek atei, paay kalbinden vurdu. Ona destek olmak iin atlan Devletmend de bir dakika sonra ldrld. Ruslar zaferlerinin farknda olmadan ekildiler. (1) Enver'in cenazesinde 20.000 kabile mensubu gzya dkt. Biroklar lnn el ve ayaklarn ptler, bir ksm da sakalnn tellerini htra olarak ald. lm, dilden dile btn lkede dolat ve zbekler'in mehur bir iiriyle anlatld. Togan, Enverin adam olmadn siyas vastalar ve neticelerdeki grlerinin geni lde biribirinden farkl olduunu belirtir. Onu bir mukavemet hareketini dzenlemeye kalkarak ken* di kudret snrlarn am olmakla itham eder. Ancak, kendi isteiyle en son fedakrl yapan bir muhariple kar karya olmak, bir tarihiyi her trl lnn dnda heyecanlandrmakta ve sonunda onu Trkler Trk kaldka aksisada verecek bir destan kahraman olarak alklamasna sebep olmaktadr. Bu tarihi onu,
(1) Bugnk Trkilinin 451 8C. sayfalarnda Enver'in lm etraflca anlatlr Daha ok, Enverin Buharadaki maviri Mustafa ahkulunun hatralarndan alnmtr.

gnlk hayatn artlarndan habersiz bir idealist olarak kabul etmektedir. Enver Paanm Trkistan'n corafyas ve istatistikleri hakknda ok az bilgisi vard* Bismarck'n dedii gibi siyaset mmkn olan yapma sanatdr. Ama Enver lm ekliyle kendisini ithamlardan halas etmi, hatt kendi zamannda kendisine kar dvm olanlar iin bile bir efsane kahraman haline gelmitir. Kendisini tanyan herkes, onu, byk adam, temiz in* san, bilinen llerin dnda bir insan olarak alk- lar, Enver, tarihte, gen bir mddei; Kafkasya'nn - mil'i gibi alklanacak bir insan; Trkistan'daki, Trk kahramanlklarnn ve ideallerinin cisimlenmi rnei lark grnr. Kendisini destekleyen kabileler ise onu Trk kahramanlnn bir numunesi olarak selmlarlar. Mnev* verier de gerek bir yenilik taraftar olms bakmndan ona inanmtr. Kronik yle der: Enver, zamanndan nce yaad ama lmyle bir tohum ekti. Buhara'da iken ona: Henz hazr deiliz demitim. Bana: iz hazr olunca a kadar geecek zaman var diye cevap vermiti. Haklyd. Bizim, Rusya'nn i ve d ileri karkken teebbse getiimiz zamandan bu gne ok yllar geti, ama yine de hazr deiliz. Eer Enver Paa Trkistann gelimesinde rol alm olmasayd; ayaklanma, bir htra bile brakmadan kaybolup gidecekti. O, buna yeni bir ekil, yeni bir mn verdi. F: 13

Enver bir pan - slmizm hatt bir pan - Tura- nizm dnmyordu. Ancak, Bat ve Orta Asya Trk, leri'nin menfaatlerinin ayn olduunu dnyor, ak fikirli insanlarn byle menfaatlerin gerekliini Trkistan'da duyurmasn istiyordu. Bana Buharada: OsmanlIca hibir zaman Trkistann dili olmayacak demiti. Yerli bir aatayca icad edilmeli; Rusyaya, Trkistan'a geldiimden bu yana, bu ihtiyac aka hissediyorum. Zaten kendisi de giritii hareketin muvaffak olmasn beklemiyordu. Ama bir parolaya hizmet ediyordu: Ya zafer, ya lm. Trkistan toprak^ larmda lmesiyle o memleket iin de, Trk tarihi iin de en byk fedakrl yapm oldu. Enver Paann almalar ngilterede mehur olmad. I. Dnya Harbi'nde bizim can dmanmzd, lm ise, bizim anlamaya bile almadmz bir kar*, gaalk iinde ve ok uzak bir yerde oldu. Yalnz bilinen birey varsa, Amu Derya'nm tesindeki faaliyetlerinin Hindistan'da huzursuzlua sebep olduudur. Ve o devirde, Sovyetler'e bir cevap olarak onun alelde bir maceraperest olduunu iln etme temayl vard. Ama bir kahramann erefine leke srmek, ngilizlerce yakan bir ey deildir. Enver, iyi bir kaybediciydi. Bugn birok Trkler iin de bir mill kahramandr, Tr- kiyede ihtill yapmtr, Orta Asyada da asil bir rol oynamtr. Muasr bir Trk tannsi onu Hallar yenen Kl Arslana benzetir. Onlara gre Enver, Trk- ler'in efsanev kahraman Deli Dumrul'la ayn derecededir. Resmen, Basmac ayaklanmasnn 1924 ylnda bittii iln edilmise de, bu ayaklanma Enverin lmyle

son bulmamtr. Asmda onun lm, muhtelif unsurlara birlikte mukavemet etmek iin ihtiya duyduklar hamleyi vermitir, ihtillin koru, Afgan Trkistan'ndan destek grerek, 1928'deki Afgan ihtilline (1) kadar iin iin yanm bu kargaalk devresinde, Sovyetler'e bir mdahele ans vermitir. brahim Bey ise, ancak 1931'- de esir edildi. Sovyet Trkistan'nda bu tarihten sonra bile isyanlar olduunu gsteren ak deliller vardr. Bu mcadeleyi tahrik eden ruh 1873'tenberi Rus- lar'la ardan mcadele eden yal bir bahadr, Hyveli Han Cneyd'in hikyesinden kar. ehir ele getii zaman bile o Rusya vatanda olmay reddetmi, bir defadan daha fazla Han'in birinci vekili olmutu. 1920'de Bolevikler'in davranlarndan gayrimemnun olarak yine silha, sarlm, 1927'ye kadar mnakale yollarna saldrmaya devam etmitir. Sulha raz olmas rgen yaknnda toprayla uramasna kimsenin karmamas szn aldktan sonra olmutur. Ancak Sovyetler'- in yine de peinde olduunu grnce, yeniden daa km, 929'a kadar dvm, o tarihte Afganistan'a gemeye mecbur edilmitir. Bugn Han Cneyd'in adn bile etmek vatana ihanet saylr. Sonra, Enver'in pelerininin zerine dt bir Trk, Hac Sami vardr. Enver'in aksine, hainleri asan, kararl bir insand. brahim Bey'i esir etti. Onu dvya hizmete mecbur etti ve muharebede mnevverlerle kabile muhariplerini birletirmenin yolunu buldu. Aylarca, Karategin'de ve Fergana civarnda kararl olarak faaliyet gsterdi. O da sonunda Afganistan'a gemeye zorland. Hac Sami, Af
) Emanullahdin tahttan Teragati ve Bacha Sakaonun yersiz, ksa bir hkmdarlndan sonra Nadir ahn tahta knr6*..

ganistan'a geecei srada Togan, onun, Enver hayattayken ona ok benzediini, ama imdi yreksiz olduunu syledi. Ald cevap ok asilneydi: Yreim yine benimle beraber, ama yaralym ve at kullanamyorum artk. Togan Rus ihtillinden sonra, Orta Asya'da geen kark hadiseler hakknda ok eyler sylemitir. Ancak Basmac hareketinin tarih mnsm deerlendirmesi, btn sylediklerinin en yenisi ve en gurur dolu olandr. Togan bu hareketten bahsederken, artk bir vakanvis olmaktan kar bir dram mellifi, bir peygamber seviyesine ykselir. Hele konumalar devlet adamlarnn, generallerinin azndan naklederken, anlatnn uslbu Thucydidese benzer. Eer Basmac mcadelesi gerekten bir destansa, hi phesiz ona katlanlann soyundan gelenlerin iini titretmekte devam edecektir. Bu hareket byk bir mill tepki olarak ortaya km ve yllarca faal bir hareket gstermeye muktedir kuvvetleri iine almtr. Sadece 1916'daki Merd-i Kr ayaklanmasna katlan erkeklerin iltihakyla kalmam, 1898'de Kagar'da inlilerce kar arpan ihtiyar Dki tan da bu harekete katlmtr. Basmac hareketi zbek, Krgz, Kazak kabilelerini, ehirlerdeki gen mnevverleri Bat Trk subaylarn, Afganlar ve Enver Paa'y seferber etmitir. XVI asrdaki eybn Han zamanmdanberi Trkistan'da byle bir milliyeti hareket daha grlmemiti. phesiz bu hareketin menf bir tesiri de olmu; asilerle kendi topraklarnda temas etmek ihtiyac Ruslar Buha- ra'nm dousundaki dalk mntkalara, in ve Afgan hudut boylarna inmeye zorlam, ancak o sralarda bu hareket herhangi bir mcadeleye yol amamtr. Rus

matbuat bu asilerin geni lde can kaybna yol atndan, memleketin nfuzunun eksilmesine sebep olduundan yana yakla ikyet eder. Aslnda bu kayplar Ruslar'm yapt katlimlardan baka birey deildi; bu da ayaklanan halklardan kaderi Sovyet merhametine kalanlar bekleyen bir neticeydi. Fergana'da lenlerin says ancak birka bin, Bakurdistan'da lenlerin says ise birka yz kadard. Ama Bakurtlar 1921'de Ruslar'a boyun edikten sonra sun' ktlk ve ala mahkm edildiler, topraklar Ruslar'a verildi, kendileri de srleri ellerinden alndktan sonra dalara ve bozkrlara gitmeye zorlandlar, oralarda yz binlerce ve yz binlercesi can verdi. Sovyetler Romallardn usuln benimsemiti; asl ldrc taraflar savalar deil, barlaryd*. Togan, zaman zaman mcadelenin verdii heyecanla kendi bakmndan hassaslar. Tekiltl bir mukavemet midi 1923'te kaybolmutur ve birka arkadayla birlikte Kbil'e gitmek iin* Hindukular' gemektedir. Kk grup, dalarn eteine vard zaman, geriye dnerek, altlarnda uzanan usuz bucaksz Turan ovasna bakarlar. Kerensky ihtillinden bu yana alt yl bu topraklarda mcadele etmi ama sarfedilen btn gayretlere, kaybedilen canlara ramen bir neticeye varamamlardr. Alt yl boyunca bu byk lkeyi at srtnda dolam bu mddet iinde belki de 10.000 kilometreden fazla yol yapmlardr. Btn bu emekler boa m gidecekti? Kendisini dinleyelim: Tarih bakmndan pek hemmiyetli saylmasa bile, ben, halkmn en iddetli mcadelesine kendi gc

mn yettii kadar katldm iin ok mesudum. Gezip dolatmz her yerde eine raslanmam sefaletin ya- nsra halkmzn ruh azizlii, kalb zenginliiyle karlatk. Seyyahlarn yazdklar eyi biz gzlerimizle grdk, Trkler'in ahlk ve karakteri hakknda yazlan \ alanlar gzler nne serdik. Onlara sulhsever ve korkak diye yaplan tasvirlerin, aslnda Trkler'in soukkanl, dnceli ve inanlmaz derecede sabrl olmasndan ileri geldiini mahede ettik. Bugn zbekler ve Krgzlar arasnda, -gebelerden olsun, kabile halkndan olsun gerek kahramanlk yine de dipdiri yaa* maktadr. Bize akllarnda kalan eski arklar sylediler, eski hikye ve iirleri okudular. Ayrca, zbek kyllerinin yobazl hakknda anlatlan eylerin de ma saldan ibaret olduunu grdk. Onlar, belki de baka dou halklarndan daha msamahakrd. Hibir zbek bize: Niin namaz klmyorsunuz? Niin oru tutmuyorsunuz? sualini sormad. Onlar iin bizim halkmz samimiyetle sevmemiz bilgimiz ve aklmzla kendilerine yardmc olmaya almamz kfiydi. 1918 1924 yl hadiseleri umduklarmn hepsinden daha byktr. Okuryazarlar, mnevverler ve dierleri gerek bir fedakrlk rnei gstererek, kyller ve dierleriyle beraber kahramanca lmek zere kendilerini ate hattna attlar. O zamana kadar yalnz kendi mntkalar iin dvm olan ve kendi yurtlarnn dnda bir anavatan tanmayan Basmaclar, btn Trkistan iin dvmeye sevkedildiler. Yeni halk trkleri dodu. Basmac hareketi Orta Asya Trklerinin, bazlarnn yazd gibi lm, rm bir millet olmadn

gsterdi. Bu, onlar iin en iyi talimgah oldu ve Trkistan'n hayatnda yeni bir devrenin balangcn tekil etti; bu devrede, silh elde, varlklarn devam ettirmek iin dvtler. Daha sonra gelen dalma, hrriyeti iin arpan baka modern lkelerde olduu gibi, Trkistan halkm danya tard; siyas mlteci gruplar hlinde baka milletlerle temas kurmaya evketti. stikbalde Trkistan, dnya hadiseleri karsnda sadece bir seyirci olarak kalmayacak; kendisine den rol oynamasn da bilecektir.

TERCMAN KTAPLAR
1 2 3

1001

TEMEL

ESER

SERSNDEN

IKAN

YUNUS EMRE HUZUR 18. YZYIL' TRK RF VE ADETLER EREFOLU DVANI ORU BE TARH BOZGUN M EV LANA EM R SULTAN BUH RANLAR M I Z TRKLERN MANEV GC B R ZAMANLAR STANBUL TRKYE MEKTUPLARI NECAT BEY DVANI BARBAROS HAYRETT N PAA! BAR BA ROS HAYRETT N PAA II 16 SOSYALST LKELERDE FK R SANATIN KADER TERFAT VE TEKLATITRKYENN DRT YILI K TABI BAHRYE I K TABI BAH R Y E II GECE HKAYELER (MsameFATH'N TARH RAMAZANNAME GAZ MUSTAFA KEMAL ZA RA MFTSNN HATIRALARI EVRAK-I PERAN KARACAOLAN CAN EKEN
4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27

TRKYE BUDN KANUNNAMES SLAM MEDENYET AHLAK 3 1-T RKYE'Y BYLE GRDM L EH ET'L HAK AY IK TR KLERN SOY KT AHMET HARAMI DESTANI A'MAKI HAYAL KABUSNAME I K A BU S NAM E II MNECCM BAI TARH I MNECCM BAI TARH II 38 ARETTEN DEVLETE MPARATORLUK YOLU (Trkiye tarih i II) CHAN HAKMYET (Trkiye OLGUNLUK AI (Trkiye 42 SONUN BALANGICI SONA DORU (Trkiye tarihi DERKEN (Trkiye tarihi 45BYK SANCAIN GLGESNDE BZANS TARH I BZANS TARH II ENVARU'L AIKIN I ENVARU'L AI KIN II ENVARU'L AIKIN IH 1001 HADS I 1001 HADS M
28 29 30 32 33 34 35 36 37 39 40 41 43 44 46 47 48 49 50 51 52

MEVLANA CELALEDDN RUM STANBUL TRK KALELER MUH AMMEDY E I MUHAMMED YE II MUHAMMEDYE III MUHAMMEDYE IV T RK Y E'DE SANATLAR
53 54 55 56 57 58 59

VE ZENEATLAR DELH TRK MPARATOR- .* LUU M RATL M EM AL KTAVS R AHLAK TRKYE 1850 C LT. I TRKYE 1850 CLT II. ESLAF 60 61 62 63 64 65

FYATI: 10 TL.
rn Eu ayrma Avesta'da grlr. Ama Firdevs bunu ilk defa popler olarak ifade etmitir. (2) Timur Leng, Trkesi Aksak Timur.