ELEKTRN TANIMI

Elektrik Tarihi
Antik Yunan'da kehribarn (Yunanca -ilektron) srtnmesi ile dier nesneleri ektiini gzlemlemi ve bu gce elektrik adn vermilerdir. Yzyllar sonra, 1752'de, Benjamin Franklin elektrik zerine deneyler gerekletirmi ve yldrm ile dural elektrik (statik elektrik) arasndaki ba tannm uurtma deneyi ile incelemitir. Bilimsel toplulukta elektriin tekrar ilgi oda olmas ile, Luigi Galvani (1737-1798), Alessandro Volta (1745-1827), Michael Faraday (1791-1867), Andr-Marie Ampre (1775-1836), ve Georg Simon Ohm (1789-1854) almalar ile nemli katkda bulunmulardr. 19. ve 20 yzyllarn sonunda ise, elektrik mhendislii tarihinin en nemli isimlerinden bazlar belirmitir: Nikola Tesla, Samuel Morse, Antonio Meucci, Thomas Edison, George Westinghouse, Werner von Siemens, Charles Steinmetz, ve Alexander Graham Bell.

ELEKTRN TANIMI
Elektriksel Yk
Ktle gibi, elektriksel yk de soyut bir zellik olup, fizikiler tarafndan maddenin davranlarn tanmlamak iin kullanlr. Bir dier deyile, hi kimse dorudan bir elektriksel yk grmemitir, ancak baz paracklar inceleyerek benzerliklerin varl saptanmtr. Ktlenin tersine, biri dierinin tersi davranlar sergileyen iki tr elektriksel ykten sz edilir, ve uzlamsal (konvansiyonel) olarak, art (veya pozitif) ve eksi (veya negatif) diye adlandrlrlar. Farkl trden iki yk ise birbirini eker ayn trden iki yk ise birbirini iter Eit miktarda art ve eksi yke sahip paracklar ise, biri dierini elediinden, yksz veya ntr olarak adlandrlrlar. Paracklar arasndaki bu gcn nicel deerlendirilmesi ise Coulomb yasas ile hesaplanmaktadr.

ELEKTRN TANIMI
Elektriksel Gerilim (potansiyel)
ki konum arasndaki elektriksel gerilim fark, art ykl bir noktasal yk bu iki konum arasnda ilerletmek iin (elektriksel gce kar) retilen i olarak tanmlanr. Bu iki konumdan biri sfr gerilim noktas olarak dnld takdirde, evresindeki her hangi bir konumun gerilimi, noktasal bir ykn oraya ulamas iin gereken i olarak tanmlanabilir. Tek yklerin geriliminin hesaplanabilmesi iin, ikinci konumun sonsuzda yer ald varsaylr. Elektriksel gerilimin lm birimi volt'tur (1 volt = 1 joule/coulomb). Bu kavram, scakla benzetilebilir. Uzayn her hangi bir konumu iin bir scaklk deeri sz konusudur, ve iki konum arasndaki fark snn hangi yn ve miktarda deitiini gsterir. Benzer biimde, uzayn her konumu elektriksel gerilim deerine sahiptir, ve iki konum arasndaki gerilim fark, bu kavramn arkasndaki gcn yn ve iddetini gsterir.

ELEKTRN TANIMI
Elektrik Akm
Elektrik akm, elektriksel ykn ak olup, iddeti amperdir (ampermetre ) ile llr. rnek olarak elektriksel iletme ele alnabilir. Bu durumda, elektronlar (eksicikler), metal tel gibi bir iletken ierisinde hareket ederler. Veya bir dier rnek, elektrolizdir (kvlkesim). Bu durumda art ykl atomlar svnn ierisinde hareket ederler. Her ne kadar paracklarn hz genelde yava olsa da, onlar iten elektrik alan (kvl alan) k hzna yakn hzda ilerler. Paracklarn maddelerdeki ak ilkelerini kullanan aygtlara elektronik aygtlar denir. Dz akm , yklerin tek ynl hareketini tanmlarken, dalgal akm (alternatif akm, AC) dzenli olarak ak ynnn tersine evirildii akm tanmlar. Ohm yasas elektrik akm ile gerilimi balayan nemli bir bantdr.

ELEKTRN TANIMI Madde Yaps

zdein yap talar olan atomlar, kendi aralarnda birleip zdecikleri (moleklleri) oluturmalar, elektrik sayesinde gerekleir. rnein kristal ve tuzlarda atomlar elektrik bir arada tutar. Ayrca gezegenimizin de elektromknatssal alan, ekirdeinde yer alan elektrik akmlarndan doar.

ELEKTRN TANIMI
Statik Elektrik ; elektronlarn atomlar arasnda hareket etmesiyle ortaya kan enerji olarak dnlebilir. Buradaki hareket, elektronlarn ekirdek etrafndaki hareketi deil, farkl atomlar arasndaki hareketidir. Statik elektrie en byk rnek olarak yldrm verilebilir. Ksacas statik elektrik; katnn katya, svnn katya veya iki svnn birbirine srtnmesi sonucu oluan, genel olarak bir ie yaramayan ve zaman zaman arklar eklinde boalan elektrik enerjisidir. Bu boalma genel olarak kontrol altna alnamaz ve statik elektrikten faydalanlamaz. Ancak; Bu kontrolsz g ok nemli bir yangn k sebebidir. Endstriyel ve ticari ilemlerde, yangn riskinden dolay statik elektriin byk bir nemi vardr. Endstriyel ve ticari ilemlerde statik elektrik; transport ilerinde, konveyr bantlarnda, kaplama ilemlerinde, rtme ve doldurma ilemlerinde, basm ve matbaa ilemlerinde, kartrma ilemlerinde ve sprey uygulamalar gibi birok yerde grlmektedir.

ELEKTRN TANIMI
Her hangi bir madde statik elektrik ile yklenmise, her zaman buna eit miktar ama zt iaretli ykler ortamda bulunur. Yklenmenin sona ermesi ile artk ykler birbirini dengelemeye balar. Yk boalmas ilemi, ykl maddenin direncine ve topraklama durumuna baldr. Plastik malzemeler iin bu yk boalmas saatler hatta gnler alabilirken, gaz/buharlarda yk boalmas(dearj) dier sv ve kat maddelere gre daha sratli olur. Bu nedenle, gazlarn dearj srasnda bir yangn olumas ihtimali daha fazladr. Yanc gazlar ile ilem yaplrken daha dikkatli olmak gerekir. Ayr ayr bulunan pozitif ve negatif yklerin aniden birlemesinden yangn ve patlamalar meydana gelebilmektedir.

ELEKTRN TANIMI
TOPRAKLAMA NASIL YAPILIR? zellikle insanlarn ve hayvanlarn bulunduu alanlarda topraa gei direncinin mmkn olduunca kk tutulmas nemli ve hayatidir. Topraklama direncinin mmkn olduu kadar kk olmas, atmosferik elektrik boalmalarnda yldrmdan koruma tesislerinde meydana gelecek yan atlamalar ve tehlikeleri azaltacandan bu hususa nem verilmelidir. Pratik gereklerle, insanlar ve hayvanlar iin tehlike bulunan yerlerde her bir toprak elektrodu sisteminin topraa gei direncinin en ok 10 ohm deerinde olmas istenir. Ancak bu deerden ne kadar inilebilinirse avantaj salanr.

ELEKTRN TANIMI

Binann toprak tesisat ile paratoner topraklamasnn e potansiyeli olmas salanmal ve her ikisi birbirine irtibatlandrlmaldr. Eer binann genel topraklama tesisatna bilgisayar gibi hassas cihazlar balanm ise; bu takdirde iki topraklamann bamsz olmas dnlebilir. ki topraklama tesisatnn birbirinden tam anlamyla izole edilmesi iin aralarndaki uzaklk en az 10-20 m olmaldr. Genel olarak topraklama tesisatlar aadaki ekillerden biri ile yaplr. a.)ubuk elektrodla topraklama tesisat b.)Kazaya biiminde topraklama tesisat c.)Levha elektrodu ile topraklama tesisat d.)erit elektrod ile yaplan topraklama tesisat e) Metal elektrodlarla topraklama tesisat f.)Yer alt su borular ile topraklama tesisat g.)Bina ihata elektrodu ile topraklama tesisat

10

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

Elektrik akm ile meydana gelen kazalar, tesir bakmndan ana gruba ayrlabilirler. 1) Elektrik akmnn dorudan doruya sinirler, adaleler ve kalbin almas zerine tesiri, 2) Elektrik akmnn sebep olduu snmann yapt zararlar, mesela arkn sebep olduu yanmalar. 3) nsan iin zararl olmayan ok kk akmlarda, korku sebebi ile mesela dme, arpma vb. gibi mekanik zararlar. Bu tesirlerden en nemlisi, elektrik akmnn sinirler ve adaleler zerine direkt tesiridir. Bunun belirtileri bir ok faktre baldr; aada ksaca bunlar aklanacaktr.

11

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

DEVREYE UYGULANAN GERLM:

Hata akm, birinci derecede devreye uygulanan gerilim deerine baldr. Her ne kadar hata devresinden geen akmn iddeti, devreye uygulanan gerilime bal ise de, hayat tehlikesine yol aan sebep gerilim deil, insan vcudundan geen akmdr. Etkin deeri 50 Vun stndeki gerilimler tehlikeli gerilimlerdir.

AKIMIN DDET Elektrik akm insan vcudu zerinden getiinde, sinir yolu ile adalelerin kaslmasna yol aar; bu, bilinen fizyolojik bir olaydr. Mesela eliyle arzal bir elektrik cihazn tutan bir insan, vcudundan geen belirli bir akm iddetinden sonra, adalelerin kaslmas sebebiyle artk bu cihaz elinden brakamaz. Fakat elektrik akmnn en zararl belirtisi, kalp adaleleri zerine olan tesirdir. Bu bakmdan insan vcudundan geen toplam hata akm ile bunun kalp zerinden geen ksmn tesir bakmndan birbirinden ayrmak gerekir.

12

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

Kalbin, hata akm devresi zerinde bulunmas halinde, yabanc hata akmnn bir ksm kalp zerinden geerse, vcudun dier adaleleri gibi, kalp adaleleri de kaslrlar ve kalbin kumanda sistemi bozulur. Kalp her ne kadar yine atmaya devam etse de bu artk dzenli deildir. Kalbin bu artlar altndaki anlamsz atlarna fibrilasyon denir. Fibrilasyon halinde kalp artk normal alamaz ve kan pompalama grevini yapamaz. Akmn mesela sa elden veya sa ayaktan kmas halinde kalp akm yolu zerinde bulunur ve hata akmnn byk bir ksm bunun zerinden geer. En tehlikeli durum, akmn sol elden girip gsten kmasdr.

13

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

1. blgede akm sadece hissedilir, lm tehlikesi yoktur. Kadnlarda 6 mA ve erkeklerde 9 mA adalelerinde kaslmaya sebep olur ve ahs tuttuu iletkeni artk kendiliinden brakamaz. 20 mA den byk akmlarda nefes alma organlarnda kramp balar.

14

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

2. blgede tansiyon ykselir, teneffs zorlar, kalp dzensiz alr. Ksa sreli arpmalar, korku ve ok tesiri yapar, fakat zararl deildir. Kalpte ba gsteren fibrilasyon reverzibldir. Ksa sre iinde tesiri ortadan kalkarsa ve gerekirse suni teneffs yaptrlarak, kazazede ksa zamanda normal durumuna avdet eder. Eer elektrik arpmasnn sresi uzun olursa, mesela otuz saniyeden sonra hasta uurunu kaybeder ve bundan sonra lm ba gsterebilir.

15

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

Eer derhal suni teneffs yaptrlmazsa, akmn tesiri kalmasa dahi, kalbin dzensiz almas ve

fibrilasyon sebebiyle beyin hcrelerinin temiz kanla beslenmesi mmkn olmayacandan, drt dakika gibi bir zamanda beyinde hayati merkezler fel olur: ya vcutta ksmi fel veya bitkisel hayat ba gsterir yahut da kazazede lr. Buna beyin lm denir.

16

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

3. blge, tehlikeli blgedir: Tehlikeli kalp fibrilasyonlar bu blgedeki akm iddetlerinde meydana gelir. Akmn belirli bir sre tesir etmesi halinde kalp bundan zarar grr ve

lm ba gsterir: Buna kalp lm denir. ou zaman bu olay reverzibl deildir: Kazazedeyi suni teneffsle kurtarmak mmkn olamaz. Ancak bu blgelerin snrlar kesin olmadndan ve akmn tesir tarz ahslara gre ok byk farklar gsterdiinden, kazazedelere daima kurtarma tedbirleri uygulanmaldr.

17

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

nsan vcudunun direncinin mesela 1000 ohm olduu kabul edilirse,

normal 220 V ebeke geriliminde insan vcudundan 220 mA gibi bir akm geer ki, bu da nc blgeye isabet eder. 0,3 saniyeden daha uzun bir sre tesir ettii takdirde bu akm, lmle sonulanan kalp fibrilasyonlarna yol aar.

18

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

4. blge, daha ziyade yksek gerilim kazalarnda sz konusu olur. Yaplan ok saydaki deneyler sonunda grlmtr ki, tehlikeli fibrilasyon nc blgede ba gsterdikleri halde drdnc blgede buna her zaman rastlanmamtr: Bu da ok enteresan bir sonutur. 6 kV luk bir yksek gerilim tesisinde ba gsteren bir kazada insan vcudundan 6 A gibi byk bir akm geer: Bu deer drdnc akm blgesine girer. Bu akmn sebep olaca yanma ve benzeri zararlarn dnda, reverzibl kalp durmas sebebiyle, bu kazazedenin kurtulma ans daha byktr.

19

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

Bir elektrik arpmas olaynda acil olarak kazazedeye ilk yardm uygulanmaldr. Kalp ve beyin lmnn maksimum sresi yaklak 4 dakikadr.

20

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS

21

ELEKTRK AKIMININ NSAN ZERNE ETKS TESR SRES

Tesir sresi akm insan vcudundaki tesir sresinin nemi ok byktr. Ancak bu bakmdan da ahstan ahsa gre byk farklar tespit edilmitir. Yukarda akland gibi, kalp zerinden 0,3 snden daha uzun sre 80 mA mertebesinde akm geerse kalp adaleleri kaslarak tehlikeli fibrilasyon balar ve olay ou zaman lmle sonulanr. Kalbin normal alma periyodu 750 msdir. Eer akmn kalp zerine tesir sresi 200 ms mertebesinde ise, bunun zarar yoktur. 750 ms den daha uzun sre tesir eden akmlar zellikle tehlikelidir.

22

zerinden elektrik akm geerek elektrie arplan bir kimseye uygulanacak ilk yardm tedbirleri unlardr: Kazazedenin maruz kald hatal akm devresi derhal kesilir; bunun iin mesela anahtar alr, fi prizden ekilir, sigorta karlr. Bunlar mmkn olmazsa kazazede yaltkan cisimler yardm ile ( kuru elbise, kuru tahta vb.) veya elbisesinden ekerek gerilim altnda bulunan ksmlardan uzaklatrlr. Yardmclarn da hayat tehlikeye dmeyecek ekilde kazazede tehlike alanndan uzaklatrlr. Suni teneffs yaptrlr. Son yllarda azdan aza veya azdan buruna nefes verme metodu tercih edilmektedir. Nefes verme olay dakikada yaklak 12 defa tekrarlanr. Kalbin durmas halinde suni teneffsle birlikte ayrca derhal dardan kalp masaj yaplmaldr; bunun iin gs zerine baslp braklr. Gerekli hallerde suni teneffs uzun zaman uygulanmaldr. Bu arada kazazedeyi bir hastaneye nakletmek iin ambulans arlr; hastann nakli esnasnda da suni teneffse devam olunur, eer varsa oksijen verilir. Kalp normal almaya balayp kazazede kendiliinden normal nefes alp verirse, suni teneffs baaryla sonulanm saylr. Yangn balangc varsa, kazazede yere yatrlr ve ilkin yaygn sndrlr. Yank yaralar mikropsuz, temiz bezle rtlr. Yaraya pudra, ya veya merhem srlmez. Kazazede derhal hastaneye kaldrlmaldr.

ELEKTREELEKTRKKMSEYE YAPILACAK LK YARDIM ARPILAN AKIMININ NSAN ZERNE

ETKS

23

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

Elektrik en nemli enerji kaynaklarmzdan biridir. Karanlklar aydnlatmada, ev ve iyeri stma ve serinletmede, birok eit makineyi altrabilmek iin motorlarn dndrlmesi gibi yzlerce eyi yapmada ona bamlyz. Elektrik yapt btn iyi eylere karn tehlikeli de olabilmekte, hatta insanlar ldrebilmektedir. A.B.D.'de yaplan aratrmalar kusurlu elektrik telleri veya tehizatnn, her yl yarm milyondan fazla elektriksel nedenli yangn balangcna, buna bal milyonlarca dolarlk mal-mlk hasarna ve ok saydan insann lmne neden olduunu gstermektedir. Yine bu lkede her yl yaklak 1100 kii elektrik arpmalarndan lmektedir.

Baz insanlar 110 volt'luk elektriin ok tehlikesi/riski yaratmadn sanmaktadr. Bu inan doru deildir. 50 Volt'dan yukars daima risklidir.

24

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

Elektrik akm (bir tel veya dier baz iletkenler araclyla) en az direnli yolu tercih ederek bir yerden baka bir yere tanr/geer. Eer vcudunuz bu yolu salarsa, bir elektrik okuna maruz kalnabilir. Baz eylerin ters gitmesi durumunda -rnein izolasyon ypranp bozulduunda-yksek gerilimli akm tayan tele veya metale dokunulduunda (eer toprakla veya topraklanm bireyle temas varsa) elektrik devresinin bir paras durumuna gelinebilir. Dier bir deyile, akm topraa gitmek iin en kolay yolu arar, insandan geerek de bunu bulur.

25

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

Vcudun farkl blgelerinden ne kadar elektrik geebileceine karar verebilmek iin o andaki koullara bakmak gerekir. nk eller (belki) terli, orap ve ayakkab (belki) nemli ya da nemli bir zemin zerine duruluyor olunabilir. Nemlilik vcuttan daha fazla elektriin gemesine yol aar. Dier nemli bir faktrde akmn vcuttan getii yoldur. Eer akm ayn elin bir parmandan girer dier parmandan karsa, en kt olaslkla parmaklar elektrik yanna uramtr. Fakat, eer bir elden girer dier elden karsa veya bir elden girer bir ayaktan karsa, akm gsten geecek ve ok ciddi sonular yaratabilecektir.

26

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

Elektriin gvenli kullanm iin u hususlara dikkat etmek gereklidir. 1-) Elektrik tesisatnda TSE standartlarna uygun malzemelerin kullanlmasna zen gsterilmelidir. 2-) Elektrikli tehizat kullanmaya balamadan nce ellerin ve ayaklarn kuru olduundan emin olunmaldr. Eer nemli veya slak bir zeminde alma zorunluluu doarsa, bir topraklama hatas akm kesici kullanlmaldr. Ayrca, giyilen ayakkabnn yaltkan olduundan emin olunmaldr veya kuru tahtalar ya da bir paspas zerinde durulmaldr.

27

ELEKTRN GVENL KULLANIMI 3-) eitli cihazlarn veya lambalarn enerji kablolarnn fiini prize takmadan nce bu tehizat veya lamba kapatlmaldr, izolasyonunda hasar olup olmadn, kablonun dolaarak dmlenip dmlenmedii gzden geirilmelidir.
Kablolarn duy'a/prize veya el aletlerine giri yerlerinde ypranma olup olmadn kontrol ederek gvenli bir ekilde balandndan emin olunmaldr. 4-) Kullanrken kordonun (kablonun) korunmu olduundan emin olunmaldr. Kabloyu kardan karya ana yollardan geirmekten kanlmal, olabildiince ba seviyesinden daha yukardan geirilmelidir.

28

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

5-) Prizlerin emniyet kapakl olmas tercih edilmelidir. 6-) Mutlaka toprakl priz kullanlmaldr. 7-) Buonlu sigortalara asla tel sararak onarm yaplmamaldr. Mmknse otomatik sigorta kullanlmaldr.

29

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

8-) Kaak akm rleleri kullanlmal ve ayda bir kez almas kontrol edilmelidir.

9-) Herhangi bir elektrikli tehizat onarmaya kalklmamaldr. Elektrik ii bu konuda eitilmi ve deneyim kazanm elektrikiye braklmaldr. 10-) Her trl cihazn kullanm klavuzu mutlaka dikkatle incelenmeli ve mutlaka uygun artlar altnda kullanlmaldr.

30

ELEKTRN GVENL KULLANIMI

Sonu olarak, elektrik kazalar ve yangnlar nlenebilir. Elektriin oluturabilecei tehlikeleri renilmeli ve riskleri kontrol altnda tutabilmek iin gerekli olan gvenlik nlemleri izlenmelidir.

31

ELEKTRKLE LGL TEHLKELER

Teekkr ederim

Dr. Halil Murat NVER

32