s

N
E M
A
v E
s
y
A s T
Trk Eyll
MAKTAV
,
1
j
1
i
.1
'l
1
t
i
,
!

\
i

'j
if Eylrn Trk iki nemi
Birincisi, depolitizasyon srecine sokulan
Trkiye'de toplumsal zihniyetin sine-
da Trk sinema tarihinde de
"80 olarak bir sre
Ikincisi, '80'lerin ikinci itiba-
ren ardarda, '80' ncesi terr ve 12 Eyll darbe-
si ile gelen anlatan filmler ekil-'
Trkiye'nin bir dnemi, ilk kez by-
yogun biimde sinemaya Bu
da' konusu olan 12 Eyll filmlerinin hi-
birinde dogrudan 12 Eyll darbesi konu edilme-
bir filmde gereken
yerini ogu kez bir
ve hepsi hikayeler zerine kuruludur. '80'
ncesinde sol rgtler iinde yer ceza-
evinde devrimci
12 Eyll'n getirdigi filmler
hikayeleri olsa da birbirine ok
iermektedir. 12 Eyll ncesi ideolojik
gelirdigi anlatan
ise iki gruba Ternin nedeni olarak
sol eylemcileri gren, dogrudansol ideolojiyi
hedef alan, bu 12 Eylrn solu
sindirme onaylayan filmler
ve terr sebebi belli olmayan bir kaos olarak
gren, terrn psikolojik n pla-
na filmler.
EYLL NCESINE
Av (Erden filminin kahrama-
btn lkeyi saran terre ve masum insanlann

dayanamayarak, her
Cunda bir
bile oldugunu
azar iine dogaya sakin bir
umut Ancak bir sre
ra fark eder, terr adaya
son
da ve onu da da gecikmez..
Erden 12 Eyll arefesindeki Trkiye'yi bir
I
n
ma ile av ile terrn
ava
bir bag kurarak ya-
ile lm ve terr
Av gerek terr
sorg
gndermelere ragmen, terrn
o as! boyutlanm sorgulayan bir film degildir, te-
_n oldugu psikolojik ylesine
roru
_ plana ki, ve anlam-
on
filmin temel so-
haline 12 Eyll Trkiye'si ise fonda
bir malzeme teye ge-
Dnem ve mekan, o ora-
oldugu iin tercih gibidir. Hikayenin
e ecegi bir av ve
g (Zlf Livanelil1988) filmi, bir ailenin
60-
78
hikayesi
k
19 Devlete bir (Ali
uru .
79
rat) birinin (Murat) ldrlmesi
zerine, cinayeti bir sol olan
oglunun (Erol) hi
olmazsa onu kurtarmak iin mcadele ve
bu mcadele devlete olan gvenini yiti-
filmin hikaye rgsn
Sis'de, 12 Eyll ncesi Trkiye'ye terr eylemleri'
iinde yer alan karakterler ay-
evi iki sol rgtlere gi-
rerek birbirlerine ancak bu
srecin belli
byle bir sonutan yola kar-
vurdugu" bir zinciri
bylece yoldan ve
bir Trkiye atmosferi"
tur. kesilmernesi iin polise yalvaran
ocuk lkc terristler, rgt
sylemiyle soleu militanlar,
ter-
re
aileler... Uvaneli, sinemasalolarak 12 Eyll n-
cesi Trkiye'de terrn kaotik
bir atmosfer ama sorgulama-
yan, terrn aktr olarak grlen militan
genlerin sadece uzaktan bir
lan ve sadece oradan grndkleri biimiyle "bi-
rer olarak betimlendikleri bir ka-
osturbu, 12 Eylr bir kaos... 27
devlete gveni tam olan baba ya-
sonra gvenini devletten
korkar hale
onu rktur. daha nce .
na bile gelmeyen teki yzn ama
buna bir anlam veremez. Uvaneli bu
duygusunu benzeterek
"Sis'te de byle. Bir sis var,
ezen bir var. Ama ne? Ve sonunda, bunun
sistem ortaya Av iin
"Politik tezim yok. Seyirciye bir kesit gsteriyo-
rum. "J diyen Erden gibi Zlf Uvaneli de
Ertugru! -12 Eyll Filmleri Bqazperoe. sa
Dek 1990. s.lO.
Ali Hakan'la yapu&1 "Imgeler ve Tadlar"
1989, s.ll.
80 3 Burak Evren'le
Yay., Istanbul. 1995,5.116.
ideolojik zemininden
bir sistemi sulayarak, ideolojiler
st bir konumdan Kendilerini
neyin anlayamayan sadece fil-
min Seyirci de Sis'i seyret-
tikten sonra kendisini neyin l-
kenin niin 12 Eyll'e anlayamaz.
1980 ONCESI HAREKETE IKI
"O" ve "PRENSES"
tO (Mesut Uakan/1984) filmi sol yesi
niversite kaacaklan gn,
rgtten koparak Islami ideolojiyi es-
ki bir girdikleri anlat-
Filmde '80' ncesi terrn sol
ideolOjidir, ama soleu militanlara olumlu karakter
olmasalar da nefretle kt-
lklere ragmen ok da kt insanlar olma-
kalplerinin bir hala duygu-
lar yleySe bu genleri sol
rgtlere, terre iten nedir? yar-
eden, gencin yerini ihbar ederek onla-
Yahudi karakterle bu sorunun
llimin hemen
olarak gsterilen yol ise Islami ideolojidir.
Prenses (Sinan etin/1986) mmi karakter
zerine "Kutsal ve bilimsel dnya
olarak nitdendirdigi komnizm ugruna
her lm bile gze olan militan Ta-
nk, onun sol hareket iine ekmeye, bilinlendir-
meye sevgilisi Nevres ve ve zgr
bir hayata" iin terk edecekken
Nevres'e olup gitmekten vazgeen
Selim. Solu bir rgt evinin rktc grntle-
riyle betimleyen ve karikatrize militan
karakterlerle Prenses, sola nefretle
bakan, solu lanetlerne destekleyen
bir /\lmdir. en biimiyle
sol bir ideoloji"
olarak ise vglerle
glgelerini
seyreden devrimcilerin, gereki sinema yapanla-
ra, geregi gsterdigi"4
Sinan etin'i devrim-
4 Y'ni Gndem, 22
1987, s.51.
i
i
i

j
!
i
i
ci olarak grmeleridir. P"enses'i "Solun kendisine
ve sol [anatizmi iin ektigi-
ni"s syleyen Sinan etin zaten bu filmden sonra
kendisini anti-komnist olarak ve
"ben kendime ihanet edecegime komnizme iha-
net ettim'" diyerek, bir dnya
ne sahip oldugunu ilan
12
SOlCU KAHRAMANLAR
O, Prenses ve Sis filmlerinde 12 Eyll ncesinin
soleu sadece rgtsel bagla-
militan kimlikleriyle de on-
lara negatif bir 12 Eyll sanra-
konu alan filmlerde soleu
cezaevinden sonralG aileleri
ve sorunlar ile ceza-
evinde grdkleri nastl et-
kiledigi ve genellikle olumlu karakter-
ler olarak
Sen Tarka/erini Soyle Gren/I986)fil-
minde, yedi cezaevinde sonra eve
dnen Hayri'nin olaylara ceza-
evine iin onu affetmez. Dikenli Yol'un
(Zeki Alasya/1986) Hseyin, agabeyi
onun bir etmek isterken ld-
rldg iin, ailenin neden olan insan
olarak grlr. (Yusuf Kurenlil
1994) '68'li Ugur da cezaevinde yatan
gen -bir devrimcinin oldugu iin
evresi te yandan ai-
lesi de 12 Eyll rejimi idam edilen k-
k sol ideolOji ile iin bu
lmden onu sorumlu tutar. Bir Bahar
Bahe'de (Bilge 01gal1994) ise melod-
aratmayacak bir dram Sol ki-
taplar okudugu iin alkolik ev-
den kovulan ve genlik cezaevinde gei-
ren Melih'in, dogdugu kasabada tam kendisine
yeni bir hayat kuracakken,. z ol-
dugunu grenmesi en iyimser tahminle, belki 12
Eyll sebep oldugu nereye ka-
dar gidebilecegini gstermek iin bir te-
5 Sinan etin, de Fanatizm.. Yani Inica-, Yrni
22 1987, s.S1.
6 Evren. s. 91.
Ama bu ylesine u bir rnektir ki, me-
lodrama hikaye dnemin nne
dnemse bir fon olmaktan teye
12 Eyll'n cezaevlerinde zellikle solun kitle-
sel olarak sindirilmesi iin, iktidar
bir ara olarak olan 12
Eyll filmlerinin hemen hepsinde (O ve Prenses
hikayenin nemli biridir.
Ses (ZeIG ktenl1986) cezaevinde kalan ve
grdg sol kolu sakatlanan
bir gencin, bir sahil yeniden hayata
uyum saglamaya herkese
mn bir sesini sesine benze-
terek, onunla girdigi
gzlerini baglar ve onun kendisine
yaparak ister, s-
re tersine ile kurban yer de-
Fakat adam srekli kendisinin
ceci ortada bir oldugunu
sylemektedir ve film bir sonuca var-
madan, dayanacak gc kalmayan gencin
aresizligi ile biter. Ses'in yok-
tur, gizemli bir gibidir, niin
cezaevine girdigine hibir bilgi
tir; buzellikleriyle belki de btn
kence temsil etligi
Ancak ki sadece 12 Ey-
ll'le degil, bir ara olarak kullan-
sistematize ile de bu .
le "kurbanla yer
mesi" siyasI bir
Sinemasalolarak da bir film degildir Ses,
ama gereken bir filmdir.' Zeki k-
ten suskun 12 Eyll
Trkiye'sinde, sansrn izin verdigi ka-
sinemaya
Sen Tarka/erin Soyle filminde Ses'de
oldugu gibi bir yer tutmaz ama
geriye ya-
Gren bir koridorda
gzleri gtrlen bir adam ve
kahraman kabusla-
hep bu sahneyi grr.
12 Eyll'n ertesi gn polis ugra-
yan bir ailenin anlatan Kara Bu- 81
lut (Muammer Ozer/1987) filminin kahra-

(Sibel) sendikal bulundugu

iin kesilir, g-
rr..; Serbest sonra da
lar Zaten dengesini
olan Sibel bir yandan da su-
ailesi ile olan
konumu byk bir btn ha-
altst Filmdeki koca portresi belki
12 Eyll evdeki olarak i-
ama aile ii temel soruna d-
adeta evde de devam ediyor
bu ok herhangi bir "gaddar ko-
ca" tiplemesini ne
(Memduh nl1989)
filminin Nil,
ve dayanabilmek iin Deniz is-
minde bir klZl oldugu
mmde yap-
tahribat annelik imgesiyle, bir duy-
guyla resim er-
kek de
ye Ama diger 12 Eyll filmlerinin
gibi Ni\'in ve hikayesi de bi-
linmeyenlerle doludur, kendisine sol bir kimlik
ama bu kimligin ii
soleu oldugunun tek gstergesi poliSin evde bul-
dugu birka
Behle Dedim Glgeye (An[ '68'ler
drt bu dnemden '80'lere
uzanan hikayelerini konu Sol hareket
iinde yer cezaevini ve
olan Esra, Erdal ve Ersin 12 Eyll ar-
topluma btnyle bir halde,
birbirlerine dayanarak ayakta durmaya
Erdal ldrlr. Onu ldrmekle sulanan Ersin
de, fazla lr ve okul
gazeteci Erdin cinayeti" olarak
geen bu gerek nedenini grenmek iin
aramaya Bu filmde Es-
ra'mn, '70'lerde grdkleri
kenceyi Erdin'e ve bu
kenceyi anlatan izimleriyle filme
Dedim Glgeye filminde Trk solunun ye-
nilgisi nce 12 Mart'la, da 12 Eyl!,le
yaralanan hazin ile sem-
82 bolize Ancak filmdeki her ylesine
semboller zerine kuruludur ki (L2
tirisinin vey olan kabasaba bir
12 Mart zerinden kahra-
isim seimi. TuttUlamayanlar
ve sorunu ylesine
yogundur ki, hikayesi bir tutuna-
mayanlar
zlmeler'de iki devrimci '68'[i-
leri temsil eden Ugur ve ile Ugur'un
sevdigi ve ldrlen de dahil
oldugu '70'ler gl. .. Kurenli, 12 Eyll sonra-
cezaevlerini sadece ieride onla-
nn da aktararak
perdeye onla-
mahkmiyeti anlatan bir filmdir -
zlmeler. O mahkmiyetin iinde uzun
ler, gnleri, tutuklu ailelerinin verdigi
mcadele ve aile bireylerinin her birinin kendine
gre duygusal
Darbe (mit Efekan 11990), dayana-
mayarak rgt ele veren, daha son-
ra da yararlanarak estetik
ameliyatla yzn ve kimligini bir
devrimcinin yeni kendisiyle
anlatan bir filmdir. Onun r-
gtlen pek ok ieriye bir arka-
da idam Kimligini gizleyerek
ile tekrar kurar, ama gerek
devrime ve ihanet ettigi iin
onu reddeder. dayanmak iin direnen
ama sonuta yenik ise tek sulu-
nun kendisi "toplum ile il-
gilenmeyen suskun da kendisi kadar
sulu oldugunu"
Galan Billigi Yer de 12
Eyll ertesinde geen ve dnemi bir
filmdir ancak bir devrimci
degildir. ok olarak alu izilmese de Islami
kimligine ve o da
devrimciler gibi cezaevinde
film, cezaevinden sonra buna-
ve oglunu bir
ona etmek iin gsterdigi aba
ldrterek tahta ge-
en bugne uzanansrete, ikti-
dar geleneginin kklerini ve egitim sistemindeki
i
i
J
i
j

;J
j
!
i

i
1

. i
i
sorgulamaya Bu olumlu, iyi niyetli
bir ama Glun Biltigi Yer, sonuta, filme
konu olan sandvi yiyerek ya-
pan ve kt adam tiplemelerinden
hibir olmayan kaba ruhlu
birka eylemine indirgemekten kur-
dvmezsek
cenin de ise Trkiye'nin
kence karnesi iyimser bir

Eylul Trk sinema-
. 12 Eyll'n anlatan son film-
dir. Dnem, annesi ve ya cezaevinde, ya da
kaak oldugu iin adada, dedesi ile birlikte
mak zorunda kalan kk bir ocugun gznden
Annenin direnmesi, baba-
ise direnemeyip ekseninde ya-
bir ailenin 12 Eylne savrulu-
filmin hikayesini
12 Eyll filmlerinin olumsuz
dan biri de, 12 Eyll sol ideoloji ile
olan para getirecek yapan,
zengin olan eski (Sen Turkulerini Sy-
le, Bekle Dedim Glgeye, Bir Bahar Bahe,
zlmeler) Turgut birlikte da-
ha da kapitalizmin ve bireyci zihniyetin
bu karakterler zerinden
Olumlu devrimci devrimci m-
cadeleyi seme nedeni zerinde
sokudurlar, ama sz konusu hikayenin
yapan sre de, ideolojik
da soku tesinde pek belirgin de&il-
dir. Bir Bahar Bahe filminin
ise bu sreci "Dogdum, bydm, devrimci ol-
dum_ lkemi, ok sevdigim iin
devrimci oldum" szleriyle Bu filmlerde
en bir devrimci tiplemesi
ve popler Trk bildik
bu kez onlann kurulan
hikayelere Olumlu devrimci ka-
rakter eger erkekse (12 Eyll filmlerinde
olarak erkek kahramanlar ces'ur,
fedakar ve gvenilir erkektir. (Sen Trkulerini
Syle, Dikenli Yol, Bir Bahar Bahe, Eyll
"mahpus erkek" karak-
terden tek devrimci cezaevine
bir kan bir namus meselesinden Ve-
ya adi bir iftiradan degil de devrimci ol-
iin eezaevini dev-
rimci karakterler de gzel ama
dengelerini
kaybederler, Trk pek
ok gibi inliharda bulurlar
(Bekle Dedim Glgeye, Butun
lyilerle ktlerin, vefa ile inan ile
cesaretle birbirinden
izgilerie (sadece zulmeler filminin
karakterleri bu olumlu
ve o!iii5uz zellikleri birarada daha
gereki tesadfierin hayati bir
nem (Bir Bahar Bahe) da 12
Eyll filmlerinin, bndik
populer sinema rnekleri ile ynleridir.
Bir melodramdaki ihanetin ya da muhbirligin ye-
rini ise burada bir devrimcinin dayana-
zlmesi Her ikisine gsterilen
tepki de Ihanet edenin reddi! Ihanet
eden erkek esas kahraman.olamaz_ Eyll
"zlen" ve bir
devrimciyle evlenir, oglunun gznde bile
ziilen adam hayatta bir yeri olmayan "si-
lik bir Darbe'nin ise yzyle
birlikte tm da ona ne evin-
de, ne devrimci harekette, ne de toplumun bir
yer
12 Eyll filmleri siyasi melod-
ve dnemi sorgula-
makta yetersiz iin bir siyaSi film deneme-
si olarak rneklerdir- 12 Eyll'n anti-
demokratik ve
ragmen kahramanlar
bir kader gibi yenilmeye mahkm-
durlar_ Ya insanlar intihar
ederler, ya uzaklara giderler, ya da y-
lece aresizlik iinde kaderlerine bo-
yun egerler. nk ugrunda mcadele ettikleri
degerler onlar iin de
zlmeler'de Nihal'in, sevgilisiyle git-
mekten vazgeip, mcadeleye devam etmek zere
af umudunu yitiren dnmesi bi-
le bir mcadele azmini 83
eder. Bu yle 68
Ugur'u da iin
almaya Dikenli Yol'un filmin
sonunda ailesi affedilir, nk
Zaten, olumlu bir karakter ragmen
filmin ideolojik belirleyen o degil, l-
drlen agabeyi "Kovboyculuk oynu-
hakiki mennilerle, oyun bitti. O kadar!"
der. Dikenli Yol'da sol mcadele sonu hsranla bi-
ten bir oyundan ibarettir, varmadan
lan hatalar ancak oyun bittikten soma
Hseyin bir daha asla o hatalara
yle bir oyun oyn2m2ys.c2knr. TarhItlerini
filminde, Hayri zengin
elini bir silah gibi tetigi ekerek zih-
ninde ve kalbinde ldrr. Sadece bir
ona, Gren
nan onca bozguna ve umutsuzluga ragmen bu da-
ile solun umudunu iste-
ama bu btn iinde ylesine
bir ki, gelecekte kazamlacak bir mcade-
leyi olsa olsa
buruk bir gndermedir.
Bu sadece 12 Eyll ncesi konu'
alan ve bir eylemci olarak sol hare-:
ket iinde yer filmlerden sz

1980 ekilen ve ev-

resi ile eserini
ken ekti!;i (Su da YanarlA. zgentrk,
Gece Yolculugut. Kavur), 12 Eyll ya-
hayal sol ideolOjiden kopan
(Ikili OyunIarllrfan Tzm, KimlikIM.
Glgen) anlatan filmlerde de tema
olmakla birlikte dnem 12 Eyll son-
Gerek filmlerinde, gerekse 12 Eyll
filmlerinde, 12 Eyll rejiminin getirdigi
nn, di!;er anti-demokratik uygulama-
ve zellikle
ilk filmlerin (Sen Turkulerini Ses, Su da Ya-
nar... vd) gsterime girdigi dnemde byk bir
Ama seyircinin muhalefet
duygusunu, toplumun muhalif dinamiklerini ha-
rekete geirebilecek, mcadeleye ve
tirdigi gerektigi-
syleyen filmler degildir bun-
84
lar, bir kader gibi yenilginin filmleridir.
Toplumsalolan solcular,
sol ideoloji istesek de istemesek de
devir gl kendisini
devridir, geriye yoktur, bunu
da yoktur. ..
12 Eyll filmlerinin perdeye gelmeye
dnemde arabesk Trk
yerlerini de oktan Onlar'
perdenin karakterler degildi ama
kendi zgn sesleri/mzikleri ile
ve umut5uzlugun zirvesindeydiler. 12 Ey-
liil filmlerindeki kahramanlann ogu da nerdeyse
. kahramanlar olarak girdiler
arabeskin zgn dilini kullanmasalar da
seslerinde benzer bir
naiOik, arabeskin kadar
Kader lanetlendi 've kabul edildi, ve
Ama Trk sinemast yle
bir (i) iine ki, '80' ykse-
len degerlerin temsileisi olan yeni kahramanlarla
seyirciye zamanda bu kt kaderi unuttura-
caku. 12 yirmi sonra eki-
len son 12 Eyll filmi Eylul da
bir de!;il, filmidir. Devrimci
kahramanlar ilk 12 Eyll filmlerindeki
(Filmin birincil dede
ve torundur), ragmen zerle-
rinde soleu- arabesk
yoktur. Zaten arabeskin aruk eski naif-
liklerinden bir pop
Filmin iyi devrimci kahramam da (Sa-
bu kez Cahii dedi!;i gibi daha ok
"Radikal gazetesinde yazan bir
kim, devlet su
mi?" gibi sorular filmin iinde belli belirsiz sav-
kahramanlar sonra mutlu bir aile
. olarak sevgili "ada"lanna dndkle-
rinde ise 12 Eyll'den geriye sadece dkk
Bu sorulann nemi de yoktur,
devlet yirmi iinde toplumun bir
blmn oktan ikna Seyirci,
adada sonsuza dek mutlu bir hayat
duygusuyla sinemadan, 12 Eyll her-
kes iin bir Eyll ibarettir.
7 Cahit Eylul Kimi Vurdu, Internet Adresi:
20.