T.C.

ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS RADYO TELEV ZYON S NEMA ANAB L M DALI

SOVYET DNEM VE BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN S NEMASI: DEOLOJ K B R BAKI

Yksek Lisans Tezi

Rovshan Aliyev

Ankara-2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS RADYO TELEV ZYON S NEMA ANAB L M DALI

SOVYET DNEM VE BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN S NEMASI: DEOLOJ K B R BAKI

Yksek Lisans Tezi

Rovshan Aliyev

Tez Danman Do. Dr. Nejat Ulusay

Ankara-2007

T.C. ANKARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS RADYO TELEV ZYON S NEMA ANAB L M DALI

SOVYET DNEM VE BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN S NEMASI: DEOLOJ K B R BAKI

Yksek Lisans Tezi

Tez Danman: Do. Dr. Nejat Ulusay

Tez Jrisi yeleri Ad ve Soyad .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... .................................................................... mzas ........................................ ........................................ ........................................ ......................................... .........................................

Tez Snav Tarihi ..................................

NSZ

Bu almayla, Azerbaycan sinemasnn geliimini ve zelliklerini anlatmaya altm. Zor, zverili ve uzun uralardan sonra ortaya kan bu tezin, sinema literatrne Azerbaycan sinemas ile ilgili kk de olsa bir katkda bulunaca iin ok mutluyum. almalarm srasnda bana saladklar destek ve gsterdikleri anlay iin tez danmanm Do. Dr. Nejat Ulusaya, tez jrisi yeleri Prof. Dr. Ouz Onaran ve Do. Dr. Ruken ztrke teekkr ederim. Ayrca benden maddi ve manevi desteklerini esirgemeyen arkadalarm Bahar Gler ve afak Sezgine, Ankara niversitesi letiim Fakltesi

Ktphanesi alanlar Ahmet Seten ve Rabia Kuralaya da teekkr bir bor bilirim. Yksek lisans renimim srasnda her zaman beni destekleyen ve bu yolda ilerlememe yardmc olan anneme, aabeyime, kardeime ve bu yolun sonunu gremeden hayata veda eden babama minnettarlklarm bildiririm.

 NDEK LER
G R ........................................................................................................ 1 I. BLM: SOVYET S NEMASI 1.1. Sovyet deolojisi ................................................................................. 5 1.2. Erken Dnem Sovyet Sinemas ve Endstrisi ................................... 8 1.3. Stalin Dnemi Sovyet Sinemas ve Sosyalist Gerekilik................ 15 1.4. Stalin Sonras Yumuama (Thaw) Dnemi ..................................... 28 1.5. Sovyet Sinemasnda Sansr ............................................................. 32 II. BLM: SOVYET DNEM AZERBAYCAN S NEMASI 2.1. Kurumsallama Dnemi (1920-1927) .............................................. 36 2.2. Sosyalist Gereki Azerbaycan Sinemas (1923-1985) .................... 39 2.3. 1985 Sonras Azerbaycan Sinemas (1985-1991)............................. 51 2.4. Sovyet Dnemi Azerbaycan Sinemas: Film zmlemeleri.......... 53 2.4.1. Ahrnc Arm............................................................................... 53 2.4.2. Atlar Yeherleyin ............................................................................ 66 III. BLM: BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN S NEMASI 3.1. Bamszlk Sonras Azerbaycan ..................................................... 75 3.2. Bamszlk Sonras Azerbaycan Sinemas...................................... 77 3.3. Bamszlk Sonras Azerbaycan Sinemas: Film zmlemeleri.. 82 3.3.1. Hem Ziyaret Hem Ticaret............................................................... 83 3.3.2. Meedi bad 94 ............................................................................... 90 SONU.................................................................................................. 102 KAYNAKA......................................................................................... 106 ZET .................................................................................................... 111 ABSTRACT .......................................................................................... 112 ii

GR

deolojilerin insanlar zerinde byk etkiler yaratacak ekilde retildii en etkin alanlardan birisi sinemadr. Azerbaycan sinemasnn, zellikle de bamszlk ncesi gerekletirilen filmlerinde Sovyet ideolojisinin egemen olduu grlmektedir. Bu dnemde sinema devlet tekelindedir ve filmlere sk bir sansr uygulamas vardr. Konular snrldr ve genelde ky sorunlarn ileyen filmler yaplmtr. Bu tr filmlerin yannda mzikaller de arlkl bir yere sahiptir. Ynetmenler devlet memuru olduklar iin kiisel ya da aykr filmler yapamamlar ve kendi halklarnn kltrel deerlerini sinemada istedikleri ekilde yanstamamlardr. Kendi kimliklerini ve sanatsal kiiliklerini ortaya koymalarnda eitli engellerle karlaan ynetmenler, filmlerinde Sovyet deerlerinin etkisinde kalmlardr. Bamszlk sonrasnda sinemadan devlet tekeli kalkm ancak askeri alanda yaplan yatrmlar ve ekonomik

yetersizliklerden dolay devlet kaynaklar sinemaya aktarlamamtr. Seksenlerin sonundan bu yana Azerbaycan ile Ermenistan arasnda sregelen Karaba sorunu 1993 ylnda atekes ilanyla yeni bir noktaya gelmi ve 1996dan sonraki ekonomik gelimeyle birlikte, yaplan filmlerin kalitesinde art gzlenmitir. Bu tezde, Sovyet Dnemi ve Bamszlk sonras Azerbaycan Sinemas ideolojik boyutta incelenmektedir. Bamszlk ncesi ve sonrasnn filmleri birbirleriyle karlatrlarak ideolojik adan bu iki dnem arasnda farkllk bulunup bulunmad aratrlacaktr. Tezin ilk blmnde Sovyet ideolojisi, erken dnem ve Stalin dnemi Sovyet sinemas, sosyalist gerekilik, yumuama (Thaw) dnemi ve sansr konular incelenecektir. kinci blmde, Sovyet dnemi Azerbaycan sinemas

zerine odaklanlm ve bu dnem iin seilen filmlerin zmlenmesi vastasyla filmlerin ideolojik yaps deerlendirilmeye allmtr. nc blmde ise Bamszlk Sonras Azerbaycan sinemas filmler zerinden rneklerle

irdelenerek, bu dnem sinemas ideolojik olarak deerlendirilmitir. Azerbaycan sinemasnda filmlerin ideolojik ieriine ynelik fazla kaynak bulunmamakta ve zellikle de bu alanda kuramsal almalarn yaplmad grlmektedir. Bu alma, alana katk salamay ve bundan sonraki aratrmalara bir referans noktas oluturabilmeyi amalamaktadr. Bu tez almasnda, ele alnacak konu asndan ideoloji nemli bir yer tutmaktadr. deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar adl kitabnda Althusser, devletin hem bask, hem de ideolojik aygtlarnn olduunu belirtmektedir. Kitle iletiim aralar, devletin ideolojik aygtlar arasndadr ve bu adan bakldnda da sinemann ideolojik bir aygt olduu grlmektedir. Bu almada Althusserin bu eserinden nemli lde yararlanlmaktadr. Her rejimin kendine gre bir ideolojisi vardr. Bu tanma bal kalan sosyal bilimciler ideolojinin toplumsal bir gereklik olarak, daha ok ne tr bir ilev grdyle ilgilenmilerdir (Kazanc, 2002: 57). Ayn ekilde

Azerbaycanda Sovyet dneminde ideolojinin filmler zerindeki ilevi de bu balamda nemli bir yer tutmaktadr. Sovyetler Birlii, ideolojik propagandann en youn yaand lkelerden biridir. Bu, kapitalist dnyann ortasnda kalm okuluslu bir devletin yapabilecei bir tahakkm yntemiydi. Fakat bu tahakkmn belli bir deneyimin zerine sonradan ina edilemeyecei, hem teorik, hem de pratik adan sorgulanmadan kabul edilir bir yaklamdr.

Althussere gre devletin baskc ve ideolojik aygtlar vardr. Devlet elinde bulundurduu bask aygtlar vastasyla ideolojisini dayatmakta, kulland ideolojik aygtlarla da merulatrmaktadr (Althusser, 1991: 32-41). Etkili bir eitim ve propaganda arac olan sinemann, bu balamda deerlendirildiinde ideolojik bir ilevi olduu grlmektedir. nk sinemann kullanlmasyla, siyasi iktidarn alad dnce sistemi ve onun karlarn destekleyecek ideoloji dayatlmaktadr. Azerbaycan sinemasnda dnemin egemen ideolojilerinin yanstld, ele alnan konularn snrl kald ve halkn gerek sorunlarn geni bir ekilde ele alan filmlerin yaplmad grlmektedir. Bu duruma konumuz asndan bakldnda aadaki hipotezler ortaya konulabilir: 1) Sovyet dnemi Azerbaycan sinemas ve bamszlk sonras Azerbaycan sinemasnda grlen ideolojiler farkldr, 2) Buna karlk, filmlerde konularn ileni ekilleri arasnda fark grlmemektedir. Filmler her dnemde, egemen ideolojiye ters dmeyecek biimde yaplmtr. Bu almada Sovyet dnemi Azerbaycan sinemas ve bamszlk sonras Azerbaycan sinemas dnemlerine ait filmler incelenecektir. Sovyet Dneminde var olan ve filmlere yansyan ideolojilerin zmlenmesi iin, bu dnemde yaplm iki film seilmitir. Bunlar Ahrnc Arm (Son Uurum, Kamil Rstembeyov, 1971) ve Atlar Yeherleyin (Atlar Eyerleyin, Ebdl Mahmudov, 1985) adl filmlerdir. Bu filmlerin seilme nedeni ilkinin Sovyet Dnemini, Atlar Yeherleyin adl filmin de ar Hkmeti dnemini anlatmasdr. Ayrca bu filmler dnemin en ok izlenen filmleri olmutur. Burada incelenecek olan, farkl dnemleri anlatan bu filmlerde Sovyet propagandasnn nasl yaplandrlddr.

Bamszlk sonras dnemden de iki film seilmitir: Hem Ziyaret Hem Ticaret (Rasim Ocagov, 1995) ve Meedi bad 94 (Tahir manov, 2004). Bu seimin nedeni bu filmlerde bamszlk sonrasnda Azerbaycann ekonomik sorunlarnn ortaya konulmas, dnemin sosyal yaamna k tutulmas ve bu dnemin en nemli sorunu olan Karaba Savana deinilmesidir. Bu filmler ayn zamanda Azerbaycan sinemasnn popler filmleri arasnda yer almakta ve ksa aralklarla televizyonlarda gsterilmektedirler. Bu almada seilen filmlerde geen diyaloglar, kullanlan kamera hareketleri ve alar incelenecektir; bu unsurlardan yola karak her iki dnem filmlerinin yanstt ideolojik anlamlar ve bu anlamlarn nasl kurulduu zerinde durulacaktr.

I. BLM SOVYET S NEMASI

1.1. Sovyet deolojisi deoloji kavram, ilk olarak Fransz aydnlanmas dneminde ortaya kmtr (Milburn, 1998: 110). En geni anlamyla ideoloji, toplumda var olan kontrol ve mcadele ile ilgili fikir kmeleridir ve egemen yaplarn deerlerden, kavramlardan, dnce ve sembol sistemlerinden geerek dzeni nasl merulatrdn ifade eder. deoloji, toplumlarn dnyann nasl alt ve almas gerektii hakkndaki gr ve dncelerini belirler. Bu dnceler semboller ve kltrel pratikler iine ilenmitir (Erdoan ve Alemdar, 2002: 277). deoloji, toplumda gzlenen siyasal ve toplumsal olaylara aklamalar getirmektedir (Milburn, 1998: 123). deolojik anlamlar, zamana ve mekana gre deiebilir. deoloji kavram Marksizmle birlikte gelimitir.
Marks, ideolojileri belli bir toplumsal bilin biimi olarak tanmlar. deoloji yasal ve siyasal ilikilerle birlikte styapy meydana getirir. Bu styap retim ilikileri tarafndan belirlenen gerek temel zerinde kurulmutur ve bu temele karlktr. Karlk olma belirleyici bir ilikiyi zorunlu klmaz, fakat gerek temel zerinde kurulmas bu styapnn retim biimi ve ilikilerinden kp geldiini anlatr. Marks, zellikle Grundrissede ideolojilerin kendi grece bamszl, kendilerine zg farkl zellikleri olduunu, dolaysyla tabana bamll karmak ve dolayl bir bamllk olduunu belirtir (Erdoan ve Alemdar, 2002: 297).

Marks, ideolojiyi tanmlarken siyasetle ekonomiyi birlikte ele alr ve bireylerin ideoloji karsndaki durumuna yer vererek onlarn d etkilerin ynlendirdii mekanik varlklar olmadn, yaptklarnn bilincine sahip olan kiiler olduklarn, buna ramen sosyal yaam artlar iine gml

yaadklarnda, dnyay ancak buulu gzlkler ardndan grebildiklerini syler (Mardin, 2003: 32). Marksn buulu gzlkler benzetmesiyle aklad yanl

bilin, dnyann alglanmasnn da buulu olmasna yol aar. Yani insanlarn bilinci varlklarn belirlemez, tersine, toplumsal varlklar bilinlerini belirler (Marks ve Engels, 2001: 9). Marksizm, toplumsal yapy aklamak iin, toplumsal yap ile tarih ilikisi kurulmas gerektiini dile getirmitir. Dolaysyla burada kltre ynelik almalarn nemi ortaya kmaktadr. nk kltr, toplumsal yap ve tarih birbirini tamamlamaktadr. Sovyet ideolojisine gre, 17 Ekim Devriminden sonra, kltr artk kk bir tabakann tekelinden kp herkesin ortak mal haline gelmitir. Yeni bir sosyalist aydn zmrenin yetimesiyle, kltrel devrimin neticesi olarak yeni bir sosyalist kltr, yani yeni toplumun hayat ve lklerini yanstan, onun ideolojisiyle dolu ve halka hizmet etmeye, sosyalizm uruna ve sonradan komnizm uruna mcadele eden ve edecek bir halk kltr meydana gelir. Sosyalist kltr, gemiin kltr mirasndan deerli olan her eyi kabul ederken, zararl ve gerici olan, sosyalist toplumun doasyla elien her eyi darda brakr. Kltr artk btn toplumun maldr ve bu kltr btn halka hizmet eden bir halk kltrdr (Leonhard, 1980: 332). Sovyet ideolojisini tam olarak aklayabilmek iin Gramscinin

hegemonya kavramna da deinmek gerekir.

Gramscinin kuramsal modelinin temeli, sivil toplum ve devlet arasnda kurduu ilikiyi tarihsel blok kavram araclyla hegemonya kavramna balamasna dayanr. Gramscinin sivil toplum ve devlet arasndaki ilikiyi formle etmesinde temel deimeler, tutarszlklar ve elikiler zerinde tartmalar (Andersondan aktaran r, 1997: 28) olsa bile modelin temel tezi, devlet ile sivil toplum alannn esas olarak iki farkl tr iktidar ilikisine karlk gelen zelliidir. Bu, devletin zora ve siyasal egemenlie, yani diktatrle dayal iktidar alanna karlk, sivil toplum onayna dayal hegemonya alandr (r, 1997: 28-29).

Hegemonyay, bir egemen iktidarn kendi ynetimi iin, hakimiyeti altndaki insanlarn rzalarn kazanmada bavurduu btn bir pratik stratejiler

alan

olarak

tanmlayabiliriz.

Gramscinin

grne

gre,

hegemonya

oluturmak, toplumsal yaamda, birisinin kendi dnya grn bir btn olarak toplum bnyesine batan sona yayarak ve bylece kendi karlar ile toplum karlarn byk lde eitleyerek, ahlaki, siyasi ve entelektel liderlik kurmas (Eagleton, 1996: 167) demektir. Bu tr uzlama dayal bir ynetim, kukusuz yalnzca kapitalizme zg bir durum deildir; aslnda temelinin salam ve srekli olabilmesi iin, her siyasi iktidar biimi kendi astlarnn rzasn en azndan bir lde almak zorundadr. Bu adan bakldnda hegemonya kavram, Sovyet ideolojisinin meruluunu nasl salayabildiini aklamada nemli bir kavram olarak grnmektedir. Burada nemli olan, sadece bask yoluyla deil, rza yoluyla da dzenin korunmasna ynelik abalarn olmasdr. Bu konuda Leninin grlerine bakldnda Sovyet ideolojisi asndan hegemonya kavramnn nemi aa kmaktadr. Lenine gre, ii snf burjuvaziye kar ideolojik mcadele vermek zorundadr ve burjuvazinin aydnlarnn, filozoflarnn dnceleri srekli izlenerek maskeleri

drlmelidir. Bu mcadele, burjuva dncesini tehir ederek onu yok edecektir. Bir dier ideolojik mcadele ise burjuvazi dndaki snflara ve mttefik olabilecek gruplara ynelik, sosyalist gr ve programa kazanmay hedefleyen, hegemonya altna almaya alan bir ideolojik mcadeledir. Yani ikna etmeye yneliktir. Sosyalist program ve dncelerin doru olduu kansyla pratikte kendini kabul ettirecei zgvenine dayanr. Dolaysyla bu yine burjuva ideolojisine kar bir mcadeledir (zbek, 2000: 86). Burada planlanan, burjuvazi hegemonyasnn krlarak Sovyet hegemonyasnn

yerletirilmesidir.

Ayrca Sovyet ideolojisine ve onun yerletirilme srecine Althusserin devletin ideolojik aygtlarn aklayan kuram erevesinde bakldnda, Althusser, ideolojiyi yaymak iin kullanlan aygtlarn devletin olabilecei gibi devletin dnda da olabileceini ifade etmektedir. Devletin hem bask hem de ideolojik aygtlar vardr (Althusser, 1991: 32-41). Bu adan bakldnda da ideolojinin bask yannda, rza yoluyla yerletirilme abas grlmektedir. zellikle devletin ideolojik aygtlar olan kitle iletiim aralarnn ideolojik ina srelerinde olduka nemli rolleri bulunmaktadr. Sovyet ideolojisinde devlet kavram halk kavramnn yerine gemitir; ancak bu kavram halkn iradesini yanstan ve btn toplumsal kaynaklarn paylamna dayanan bir gr ifade etmektedir. Halk yneten halkn kendisidir mantndan yola kan Sovyet sistemi ii ve emekilerin bir rgt eklinde ynetime katlabileceklerini ngrr ki bu ancak Komnist Partiye katlarak gereklemektedir. Komnist Parti kararlarnn Sovyet ideolojisini biimlendiren tek kaynak olduunu kabul eden bu devleti sistem yine bu kararlar erevesinde snrlar izerek halkn dnce ve davran tarzn belirlemekteydi. Bu snrlar sosyal, ekonomik, politik alanlarda olduu gibi kltrel alanlarn da belirlenmesinde byk rol oynamaktayd. Dolaysyla kltrel alanlardan ve ayn zamanda devletin ideolojik aygtlarndan biri olan sinemann snrlar da Sovyet ideolojisi erevesinde izilmekteydi.

1.2. Erken Dnem Sovyet Sinemas ve Endstrisi Ekim Devrimiyle birlikte, Sovyet toplumunun ideolojisini belirleyen temel yaklam toplumsal yararllk olmutur. Yeni Sovyet kltrnn yaygnlamas

iin de sanatla ve zellikle sinemayla kitlelere eitim verilmeye balanmas ilkesi benimsenmitir (Algan, 1995: 44). VGIK, yani Sovyetler Birlii Devlet Sinema Enstits 1919da film endstrisinin devlete kamulatrlmasndan sonra Leninin teviki ile kurulmu ve tm Sovyetlerde rgtlenmeye balamtr (ener ve Tosun, 1990: 86). Ancak Sovyetler Birliinde sinema iilerinin rgtlenmesi daha 1917 ylnda mesleki rgtte balamtr. Bu rgtler, Datmc, Gsterimci ve Yapmclar Federasyonu, Sinema Sanat ileri Birlii ve Sinema-Tiyatro ileri Birliiydi. Bunlardan sinemalar ve sinema kurulular zerindeki ii denetimini savunan Sinema Sanat ileri Birlii ve Sinema-Tiyatro ileri Birlii, 1918de kurulan ve film endstrisinin bir ksmn ulusallatrmaya balayan Moskova ve Petrograd Sinema Komitelerinin izledii izgiyi belirlemitir. 1918 ylnn sonunda Petrograd Komitesi kapal altm drt sinema ve iki sinema stdyosunu ulusallatrmtr; ok sayda sinema kuruluunun bulunduu Moskovadaysa ulusallatrma ilemi Kasm 1918 ile Ocak 1920 arasnda gerekletirilmitir (Nussinova, 2003: 197). 1918 ylnda, Ajitasyon Trenleri (ajit-tren) ilk seferlerine kar. Bu tren seferleri Sovyetlerin en ilgin uygulamalarndan biridir. Propaganda iin gerekli tm donanma sahip olan bu trenlerden ilki Dou Cephesine, dierleri ise lkenin en cra kelerine dek gitmilerdir. Bu tren seferlerinin amac, trenlerde bulunan film ekibi tarafndan bir yandan lkenin eitli yerleri grntlenirken, bir yandan da halk iin film gsterileri dzenleyerek, ajitasyonun yan sra, elenceye de yer vermektir. Bu seferlerde ekilen binlerce metre film, Moskovaya ulam ve burada Vertov ve ekibi tarafndan kurgulanmtr (Abisel, 2003: 212-213).

Sinemann rgtlenmesinin ilk aamasnda, sadece byk irketler ulusallatrlmtr. Khanzhonkov Company adl dnemin en byk film stdyosunun yz kiiden fazla alan vardr; bu nedenle Sovyet sinemasnn ilk yllarnda, zel ve devlete ait film irketleri bir arada faaliyet gstermekteydiler. Sovyet sinemasnn devletletirilme ve yeniden yaplanma sreci, 1920li yllarda devam eder. 1924te eski Khanzhonkov ve Yermoliev stdyolar birletirilir ve ardndan 1927de Moskovann dndaki Potylikha kynde lkenin en byk stdyosunun inaatna balanr. naat 1930larn bana kadar srer ve 1935te yeni birleik stdyo Mosfilm adn alr (Nussinova, 2003: 197). Sinemann rgtlenmesi abalarnda hkmet, 1922 ylnda dank durumda olan sinema komitelerini tek bir sinema kurumunun ats altnda toplayarak bir araya getirmitir ve kurulan bu sinema rgtnn ad devlet sinemas anlamna gelen Goskino olmutur. 1925 ylndan itibaren Sovkino adn alan bu kurum, devlet tekeli haline gelerek yapm, datm ve her trl kiralama iini yurtiinde ve dnda yrten tek merci olmutur. Bununla birlikte, yaplacak filmlerin ierikleri Eitim Komiserlii tarafndan belirlenmi ve ideolojik adan ynlendirilmitir (Abisel, 2003: 214). 1920li yllarda, Ukrayna, Ermenistan, Grcistan, Azerbaycan, zbekistan ve dier SSCB cumhuriyetlerinde de blgesel stdyolar kurulmutur. Bu stdyolar, belli bir zerklie sahiptirler ve amalar, bu blgelerdeki uluslarla ilgili filmler yapmaktr. Ardndan tm birlik cumhuriyetlerindeki devlet film kurulularn tek bir ana sermayeli dernek biiminde merkezi bir sisteme balamann yollarn aratrmak iin bir komisyon kurulmutur. 1924teki on nc Parti Kongresinde, sinemada ideolojik izlemeyi glendirme karar alnm ve bu ynelimin amac dorultusunda endstrideki st grevlere, parti

10

tarafndan gvenilen komnistlerin atanmas fikri onaylanarak ayrca bir karara balanmtr. 1925ten itibaren, Rusya Federasyonundaki Sovkinonun ve birlik cumhuriyetlerinde Azerbaycanda kurulan benzer Orta rgtlerin Asyada -Ukraynada Bukhkino, VUFKU, Grcistanda

AFKU

(AFSK),

Goskinprom- faaliyetleri bu kararlar erevesinde belirlenmitir. Sovkino sistemi, kurulduu ilk yllarda olduka para kaybetmesine ramen nemli bir deiiklie uramadan on yln sonuna kadar varln srdrmtr. Film datm, ithalat ve ihracatnda tek yetkili olan Sovkino ve benzeri rgtler, zamanla yapmclk iini de stlenerek Sovyet sinemasnn sessiz dnem filmlerine byk altyap salamlardr (Nussinova, 2003: 198). Lenin Sinema btn sanatlar iinde en nemli olandr demitir (Eisenstein, 1993: 23). Nitekim Sovyet filmleri zmlendii zaman bu filmlerin genel olarak baz ideolojik anlamlar ierdikleri grlmektedir. arlk Rusyasnn geni topraklarnda yeni bir sistem, yeni bir yaam biimi oluturmaya alan Sovyetler, bu yeni dncenin insanlara benimsetilmesi iin sinemay semi ve sinemann bir propaganda arac olarak, ne denli gl bir ara olduunu fark etmitir (Rotha, 2000: 67). Sovyet sinemas, ncelikle kitleleri eitmeyi amalam, genel ve siyasal bir eitim salamann yollarn arayarak kitlelerin dn yaps ile ilgili geni bir propaganda almasn yrtmtr. Sovyetler Birliinde, Parti Komitesinin tantm kurulu tarafndan ynetilen tm sanat dallar bu amalar izlemitir. Sovyetler iin sanat, salt bir szck olmaktan ok sosyalizm iin verilen mcadelede ve snf atmasnn n saflarnda kullanlan aralardan biri olarak grlmtr: sanat, rnein metalrjiyle ayn snftadr (Eisenstein, 1993: 25). Yine Eisensteine gre,

11

Sovyetler Birliinde sanat, toplumsal amalara ve isteklere yant verir. rnein, bir gn tm dikkatler bir kye ynelir; bu ky eski greneklerin amurundan karmak ve onu btnyle Sovyet dizgesinin izgisine getirmek zorunludur; kyller ibirlii ve ortaklamac tutumla, zel mlkiyet ve bireysel yaam sava arasndaki fark grebilmeyi renmelidir (Eisenstein, 1993: 25).

Andrei Plakhova gre, Sovyet sinemas Sergei Eisenstein, Alexander Dovzhenko, Vsevolod Pudovkin, Sergei Yutkevich, Boris Barnet, Vasilyev Kardeler, Lev Kuleshov, Mikhail Romm, Grigori Kozintsev ve Leonid Traubergin yaratc birliinin rettii filmlerle sanatlar ailesi iinde salam bir yer edinmitir. En iyi kltrel geleneklere sahip olan ve bunlar gelitiren Sovyet sinemas, grltl bir devrimle doarak, yksek sanatsal dzeyle ak bir sosyal mesaj birletirmitir (Plakhov, 1989: 3). Devrimin ilk yllarnda, sinemada geleneksel kurallar geerliliini korumu, ierik asndan ateli bir nitelik tasalar bile Sovyet filmleri, nceki yllarn normlarna uygun olarak yaplmtr. Ancak, sanat asndan Partide iki zt gr belirmitir. Bir yanda yeniliki akmlar destekleyenler, te yanda ise aksini savunanlar olmu ve bu durum 1924e dek srmtr. Ama ayn yl devlet sanatsal stillere karmama karar alm ve bu karar 1925de Politbro tarafndan politika olarak benimsenmitir. Bu durum sanatlara byk bir rahatlk salayarak kendilerini ifade etme imkan tanm ve ok ksa bir sre iinde sinemada yaratc bir patlama gereklemitir. Bylelikle Sovyet sinema tarihinin en heyecan verici dnemi balamtr. Bu dnemin baarsna 1925e dek Vertovun yrtt almalar, Eisensteinn sinemayla ilgili kuramsal grleri ve Lev Kuleshovun iliindeki montaj deneyleri de belirli bir birikim ve alt yap salamtr (ener ve Tosun, 1990: 86). Bu akmlar, 1934 ylnda sosyalist gerekilik resmi sanat ynelimi olarak kabul edilinceye dek varlklarn srdrm, sanatlar grlerini eitli

12

ortamlarda ortaya koymu ve sanatsal stillerini yanstacak eserler retmitir. Eisenstein, Pudovkin ve Dovzhenko gibi gen film ynetmenleri, kuramsal aklamalarla uygulamay iice gelitirerek sinemada bayapt saylan eserler retmi ve Sovyet sinemasnn uluslararas alanda birinci sraya ykselmesinde nc olmulardr. Bu ynetmenlerin eserlerinde, devrimin kitlelerce

benimsenmesine katkda bulunmak amalanm ve bu nedenle filmlerin konular devrim, tarih, insan ve toplum zerine olmutur. Bu filmlerin arasnda, Eisensteinn Ekim (1925), doalc Abraam Rommun Yatak ve Divan (1926), Pudovkinin St. Petersburgun Sonu (1926), Vertovun Sovyet Uzun Adm leri (1926), Dovzhenkonun Zvenogore (1928), Sergey Yutkevichin Tl (1928), deneysel tiyatrodan gelen Trauberg ve Kozintsevin Yeni Babil (1929) adl filmleri yer almaktadr. Eisenstein, 1925 ylnda tm zamanlarn en iyi filmi saylan Potemkin Zrhlsn evirmitir (Dilanova, 2003: 30). Dnemin sinemaclar arasnda tartmalar, ekimeler olduu kadar byk bir etkileim de bulunmaktadr. Pudovkin, bir filmi ortaya karrken planlar tulalar gibi st ste koyduunu sylemektedir. Oysa Eisenstein her plan bir organizmann hcresi olarak grr. Yani planlarn birbiriyle organik bir ilikiye girdiinde yeni bir gerekliin, yeni bir btnln ortaya ktn syler. Pudovkin ise aralarnda dorudan iliki olmayan iki grnty arka arkaya getirerek imgesel bir btnlk oluturur. Eisenstein bu yntemi entelektel kurgu olarak adlandrmtr (Algan, 1995: 47). Eisenstein, filmlerine her zaman devrimci bir uyarma nitelii

kazandrmaya almtr. Filmlerinde grntlerin sembolik arka yapsn, mzik, sz gibi eleri hep bu dinamik uyarma ilevine bal olarak dnm ve bakarakterlerin yerine kitleleri ve kentleri koymutur. Vertovun Sinema Gz

13

kuramna kar, biz sinema yumruk kuramn getiriyoruz derken ifade etmek istedii ey ite bu devrimci uyarma nitelii olmutur (Kutlar, 1991: 39). Ama, Pudovkin ve Dovzhenko gibi ynetmenler Eisensteinn grkemli, karmak, sarsc kurgu kuramlarna katlmamlardr. Onlar yaklamlarnda toplumsal gerekliin ok daha doal, yaln, iirsel ve simgesel anlatm biemlerini savunmular; bu nedenle de aralarnda ak ya da rtl ekimeler yaanmtr (Dilanova, 2003: 31). Montaj deneyleri ile zaman, mekan ve duygular yeniden yaratan Kuleshova gre sinemay bir dil haline getiren en temel unsur kurgudur. Yapt deneylerle, planlar belli bir mantkla bir araya getirildii zaman, onlarn anlaml hale geldiklerini gstermitir. Dnemin Amerikan sinemasndan edindii izlenimleri kuramlatrp sistematik bir hale getiren Kuleshov, Amerikan sinemasnn gcnn, montajdan ve yakn ekimlerden yararlanmasndan ortaya kt sonucuna ulamtr (Algan, 1995: 45). Ayn dnemde, ilk belgesel sinema almalarn balatan Dziga Vertov ise, hem yeni toplumun kurulu ideallerine hizmet etmi hem de sinema alan iin nemli teorik ve pratik sonular ortaya karacak Kino-glaz (sinema gz, sine-gz) filmleri yapmtr. Bir tr haber - propaganda filmleri olan Kinoglazlarn zellii, insanlar taraf olmaya armalardr (Algan, 1995: 45). Vertova gre, kamera kayt yaparken olaylarn doal akna zarar vermemelidir. nk montajn sine-gerei yaratabilmesi iin yaam gerekleri olduu gibi kaydedilmelidir. Bu da sine-gerein yapsal olarak kurgu sreci boyunca deimeyecei anlamna gelmemektedir (Petric, 2000: 18-19). Vertov, sinemaya ait grsel aralarla bamsz bir film dili elde etmek iin sinemann edebiyat ve tiyatroya benzeyen zelliklerini ortadan kaldrmaya

14

almtr. Kameray yaamn farknda olunmayanlarn kaydedebilen bir ara, montaj da sinemann asl unsuru olarak gren Vertov, belgeseli yaam olduu gibi gsteren anlaytan kurtarmaya alarak izleyenlerin yanstlan grntnn armsal yapsna katlmalarn amalamtr (Petric, 2000: 117). Vertov, 1922 ylnda yazd bir yazda ilkelerini yle zetlemitir:
Biz biroklarnn sentez olarak adlandrdklar, sanatlarn karmna karyz... Biz, kino-glaz yapmclar, sinemay mzik, edebiyat ve tiyatro gibi dier sanatlardan artyor ve bize zg bir ritim aryoruz. Romann tatl kucaklamalarndan, psikolojik romann zehrinden, ak tiyatrosunun skclndan kann - mzie srt evirin (ada Sinemadan aktaran Algan, 1995: 45).

Bu dnemin dier bir zellii de tm sanat dallarnda ve hayatn kendisinde makinelemeye duyulan sevgi ve zlemdir. Bu genel ideolojinin savunucularndan olan Vertov, makinelemenin iirinden sz edip insanlar makineleri sevmeye armaktadr (Algan, 1995: 45). Lev Kuleshov, Dziga Vertov ve Vsevolod Pudovkin gibi Sovyet sinemaclar ve film teorisyenleri montajda, ekimlerin tek tek ve bir arada kurgulanmas ile filmlerin ok etkili bir propaganda arac olabildiklerini grmlerdir. Sovyet sinemasnn doruk noktasna ulamas, Sergey Eisensteinn ilk gsterimi 23 Aralk 1925de Moskova Boloy Tiyatrosunda yaplan propaganda arlkl ve cokulu filmi Potemkin Zrhls ile olmutur (Karasek, 1995: 39).

1.3. Stalin Dnemi Sovyet Sinemas ve Sosyalist Gerekilik 1920lerin sonunda dnya apnda byk bir ne sahip olan Sovyet sinemasnda, byk ynetmenlerin n ve nfuzu ksa srede kaybolmutur. Altn a ksa srm, gerilemeyse ani ve kalc olmutur. Sovyet sinemasnn gerileme srecine girmesinin nedenlerinden biri, sesin sinemaya geliiyle birlikte,

15

nl Rus montajnn a d olmasdr. Ama Sovyet sinemasnn gerilemesinde 1930larn banda gerekleen siyasal deiimler ok daha nemli bir neden oluturmutur (Kenez, 2003: 446). 1930lu yllarda, Stalinin baskc politikalarnn partiye egemen olmasyla, sinema alannda da yeniliki akm araylar snrlandrlmaya balanr. Kurulu sistemin zarar grecei endiesiyle farkllklara veya yeniliklere engel olmak iin, parti tarafndan sanatn btn alanlarna olduu gibi, sinema alanna da Sosyalist Gerekilik ilkeleri dayatlr. Stalin dneminde parti, kendisini film yapmnn kontrolnde de hissettirdii iin her geen yl film saysnda azalma grlm ve bu durum slup eitliliindeki daralmayla birlikte gitmitir. Yirmilerin sonunda balayan bu sre etkisini giderek arttrmtr. Bata Rus Proleter Yazarlar Birlii olmak zere militan kltrel rgtlenmeler, komnist veya proleter olmayan sanatlarn eserlerinin sindirilmesi arsnda bulunmulardr. Bu grler 1928-1932 yllarndaki Kltr Devrimi srasnda partinin desteini kazanmtr ancak Merkez Komite 1932de tm sanatsal rgtlenmeleri bir at altnda toplayarak Rus Proleter Yazarlar Birlii gibi daha militan hizipleri bastrmtr. Kitleler iin daha anlalabilir yaptlar retmeye ynelik, Sovyet geliimini desteklemeyi vaat eden uzun vadeli bir sanat politikasna ynelen Merkez Komite, bu politikann bir sonucu olarak Sosyalist Gerekiliki 1934te SSCBnin resmi sanatsal uygulamas olarak ilan etmitir (Kenez, 2003:446). Bu nedenle ilk dnemdeki yaratc zgrlk, sesli film dneminde devam etmez. Siyasi kadrolarda yaplan deiiklikler daha 1928de etkisini gstermi, Stalin ve politikas partiye hakim olmaya balamtr. Eisenstein biimcilikle sulanm ve ayn yl parti kurullarnn bir araya geldii konferansta, sinemadaki

16

biimci eilimler ve kentsoylu kalntlar eletirilmitir. Bu konferansta yaynlanan bildiride bir filmin milyonlar tarafndan anlalabilir bir biimde sunulmas sanat kalitesinin belirlenmesinde temel kriter olarak gsterilmitir. Bylece farkl eilimler snrlandrlarak, resmi sanat politikasnda sosyalist gerekilike arlk verilmitir (Abisel, 2003: 215). Sesli sinema Sovyet sinemasna girmeden nce, 1928-1929 yllarnda Sovyet sinemaclar bunun olas etkilerini tartmaya balamlardr. 1928de Eisenstein, Pudovkin ve Alexandrov, Sesli Filmin Gelecei balkl bir bildiride teoriler ortaya koymulardr (Nussinova, 2003:208). Sesli film dneminin balayaca sralarda Eisenstein, Paramount irketiyle anlaarak Hollywooda gitmi ancak ticari sorunlardan dolay kan anlamazlklar nedeniyle buradan ayrlarak, Upton Sinclairin davetiyle Meksikaya gemitir. Burada iki yln Que Viva Mexico! (Yaasn Meksika!) filmini ekmek iin harcam fakat finansal sorunlar nedeniyle film tamamlanamam ve Eisenstein Sovyetler Birliine geri dnmtr (Rotha ve Griffith, 2001: 241-242). Dilanova, Eisensteinn lkesine dndnde sinema politikasnn Stalin tarafndan deitirilmi olduunu grdn, sonraki film almalarnda, Stalinin politikalarna ayak uyduramamakla sulandn belirtir (Dilanova, 2003: 33). Ynetmen, son filmi Korkun vann I. Blm 1944 ylnda gsterime girmi ve byk baar kazanmtr. Buna karn filmin ekimleri onun sinema urasn sona erdirecek kadar sert biimde durdurulmutur, Korkun vann II. Blm gsterilemez yargsyla rafa kaldrlm, III. Blmn bitirilmi paralar da yok edilince Eisensteinin ynetmenlik hayat durmutur. Eisenstein, 1948 ylnda, radyoda devrimin isteklerine ayak uyduramadn aklamak zorunda braklm ve birka ay sonra da lmtr. Ayn ekilde Dziga

17

Vertov da, hayatnn geri kalann Belgesel Filmler Merkez Stdyosunda belgesel yapm gzetmeni olarak geirmi ve 1954 ylnda lmtr. lmnden sonra da Sovyet sinema tarihileri ve teorisyenleri tarafndan unutulmutur. Bu sanatlar, partinin sanat akmlarna kar kmayaca karar almas sonucunda ellerindeki etkili bir ara olan sinemann kullanm yollarn aratrma, bulma ve gelitirme olanana kavumular, yine parti kararyla kar devrimci ilan edilmeleriyle de bu olana kaybetmilerdir (Dilanova, 2003: 33). Daha 1929da tm sinema kurulularn, film btelerinin yzde otuzunu belgesellere ayrmakla ykml klan bir yasa karlmtr. Stalin yneliminin 1930da yrrle girecek ilk be yllk plannn tantm ve propagandas iin bu fondan yararlanlarak birok film yaplmtr. Eitim Komiserliine bal olan Sovkinonun yerine 1930 ylnda Ulusal Ekonomi Yksek Konseyince denetlenen Soyuzkino kurularak sre tamamlanm ve kurumun bana sinemayla ilgisi olmayan bir ynetici getirilmitir (Abisel, 2003: 216). Bu dneme damgasn vuran Sosyalist Gerekilik kavram ilk kez 1932 ylnda Literaturnaya Gazetada (Edebiyat Gazetesi) kullanlm ve 1934 ylndaki Sovyet yazarlarnn ilk kurultaynda da resmen benimsenmitir. Bu kurultayda nl Sovyet yazar Maksim Gorki sosyalist gerekiliki yle tanmlamtr:
Sosyalist Gerekilik, yaamay bir eylem, bir yarat olarak onaylar. Bu eylem ve yaratn amac, doasal gler nnde insann utkusu iin, salk ve uzun bir yaam iin, var olmann byk mutluluu iin, en deerli bireysel yeteneklerinin kesintisiz geliimidir (Behramoludan aktaran Dilanova, 2003: 34).

Gorkiye gre, Sovyetler Birliindeki sanatlar uluslararas neme sahip bir srecin ortasndadrlar. Bu sre, toprak ve ii snfnn retimi zerindeki zel mlkiyeti kaldrma ve her tr sosyal parazitliin bertaraf edilmesi zerine bir

18

kltr yaratma srecidir. Bu srece dahil olan sanatlarn eserlerinde hala daha srecin yaayan gcn yani insan deerlendirme ve onlar resmetme giriimleri yzeysel ve kaba, hatta umursanmyor denilecek bir durumdadr. Sosyalist kltrn yaratclar Rus tarihinin ve romanlarnn kahramanlarnn stnde ve daha byktrler. Sanatta onlar daha byk ve daha yksek resmedilmelidirler. Bu, onlarn hayatlarnn dorudan anlatlmasyla deil, sosyalist gerekilikle salanmaldr (Gorky, 1971: 45). Gorkinin vurgulad bir baka konu da, kltrn organizatrleri ve btn idealarn yaratclar olan ii snfnn, sosyalist bilincin kayna olduudur. Ayn zamanda Marks ve Leninin dnceleri btn lkelerin proletaryalarna ve Sovyetler Birliine devrimci bilin alamakta, ii snfn bir g olarak ayaa kaldrmaktadr ki bu da bilimde ve sanatta yaratcln temelidir. Sovyetler Birliinde eitimsiz iiler ve primitif kyllere dayanan i gc, lkeye Sosyalist ilkeler zerine kurulu byk deerler kazandrm ve lkeyi dman istilasna kar ok iyi bir ekilde silahlandrmtr (Gorky, 1971: 48). Sovyet yazarlarnn 1934 ylndaki ilk kurultaynda sosyalist gerekiliin yannda, folklor ve halkln da zerinde durulmutur. Gorki, burada halklk kavramn ortaya koymutur. Onun halklk anlay, ky-kyl kltr, eski kltr, folklor, hikayeler, mitler ve szl formlardan oluur. Burada zerinde durulmas gereken noktann insanlarn rolleri olduu vurgulanmtr. Gorki, mitlerin bir yaratm sreci olduunu syler. Ona gre gerekilik, kefedilir ve ortaya karlr, onun ideas ortaya konulur ve canlandrlr. te bu ekilde gerekilik elde edilir. Gerekilik, isel yaratm sreciyle [ki, bunlar insanlar ve edebiyat sreciyle sanatlar tarafndan harekete geirilir] mitler yeniden ilenerek

19

sanata dntrlr. Ynetici snf ne kadar ok dalrsa onun kahramanlar da o kadar azalr (Robin, 1992: 51-54). Modernistlerden farkl olarak sosyalist gerekiler, kltrde mitlerin hakimiyetini reddeden basit kltrel ilikilerden ayr olarak mitler yaratmlardr. Sosyalist gerekilik, bir kltr dogmas olarak kabul edildiinde onun yaratclar uzun zaman srecinde kristalize olmu hazr mitleri toplayarak dil st (metalinguistic) bir yap oluturmulardr. Bu yapyla iilerin, byk liderlerin, savalarn ve devrimlerin kahramanlarnn sonsuz klielerini tekrar ederek, bunun ayn ekilde tekrarlandn gstermilerdir (Tupitsyn, 1989: 16). Sosyalist gerekiliin ortaya kmasnn nemli bir sebebi, Bat kltrnden kurtulmak iindir. Sosyalist gerekilik doktrininin

oluturulmasndaki Sovyet ideologlarnn amac Bat modernizminden farkl olmaktr. Onlara gre, gemile olan atmann temelinde Bat modernizmi vardr ve gemie dnmenin ve ondan yararlanmann kart modernist estetiktir. Hem Lenin hem de Troki sosyalist kltrn gemite yaratlm btn yntem ve srelerin birka yeni eklemeyle, yeni yaam kapsamak iin gerekli olaca ynnde hemfikirdiler ve douyu btn sanatlarn kayna olarak grmlerdir. Bir sonraki adm yaln anlamlardan illzyonlar oluturmaktr. Bu, sosyalist gerekiliin kurucularnn zerinde durduklar mit oluturma ideasna hizmet etmek iin ortaya karlmtr (Tupitsyn, 1989: 13-14). Gorki, popler mziklerin, mitlerin, halk masallarnn dnm srecinde kullanlmas gerektiine inanr. Gorki, halklk kavramyla folklordan

yararlanlmas gerektiini syler ama folkloru da sadece ynlendirici, organize edici bir unsur olarak niteler. Kolektif sanatn ve edebiyatn yeni dilini oluturmada folkloru kaynak olarak grr. Ona gre, sosyalist gerekilik

20

kitlelerin pedagogu olmaldr. Sosyalist gerekiliin kurucular, gerekilii natralizmden, eletirel gerekilikten veya burjuvazi gerekiliinden farkl bir konumda gryorlard. Fakat tam olarak bir ayrm elde edilmemitir. Radek ve Fadeeve gre, natralizmden farkl olarak sosyalist gerekilik, gerein fotoraf veya kopyas deildir ve gerei kendi dinamii, hareketi ve geliimi iinde ifade eder. Eski gerekilik gibi kesitlerle snrl kalmayarak dnemin sosyal ilikilerini de iinde barndrr (Robin, 1992: 54-55). Lukacsn sosyalist gerekilie bak sosyalist gerekilikle natralizm arasndaki farka iaret ederek gerekilik tanmnn geniletilmesi zerinedir. Onun ifade etmek istedii, ancak yeniden canlandrma (olaylarn sanat bak asyla yeniden sunulmas) ynteminin sanatsal olduudur. Natralizmde olaylarn yzeysel olarak aktarlmas, kanlmaz olarak sanatnn perspektif kaybetmesine ve olaylar fetiizmine sebep olmaktadr. Bu fetiizmin sebebi sanaty, gereklerin yzeysel grnmlerini sunmasyla, bu olayn gerek glerini gstermekte baarsz klmasdr. nk burada natralist sanat, olaylar nesnel grerek bu olaylarn sosyal ve tarihsel neden sonu ilikisini gstermekten kanarak kendini tatmin etmektedir (Livingstone, 1988: 14). Sosyalist gerekilik ise yeniden canlandrma yntemini kullanr. Bu da farkl ilikiler iinde bulunan insanlar (kahramanlar) zerinde younlaarak gerekletirilir. Bylelikle bu insanlar kendi bireyselliklerinin tesine karak, bu insanlarn ait olduu snf ve topluluklar tarihsel ak erevesinde temsil ederler. Gereki sanat, kendi hayatndaki deneyimlerine yeniden ekil vererek, okuyucunun bunlar gerek hayat gibi deneyimlemesini salar. Natralist sanat ise deneyimlemez, o sadece gzlemler ve gzlemlediklerini betimler. Dikkat edildiinde, gereki sanatlar, hayatta aktif yer alrlar, natralist sanatlar ise

21

burjuvazinin yenilgisinin kurbanlardr. nk onlar olaylara yukardan bakarlar. Natralizmin bir baka yetersizlii znelliinin olmamasdr. Bu znellikten yoksunluun sebebi, gereklerin sadece kstl bir ekilde sunulmasdr. Gerekilik btn olaylarn toplamn sunmasyla objektif olduunu iddia edebilir (Livingstone, 1988: 14). Aslnda sosyalist gerekilik, daha formle edilmeden nce ortaya kmtr. Bu, teorisyenlerin makalelerinde deil, yeni devrim sanatnn resimlerinde, heykellerinde, iirlerinde ve filmlerinde ortaya kmtr. Yani bu yeni yntem dnemin gereklerinden ortaya kmtr ve birok geliim aamas geirerek temel ilkeleri ve nc zellikleri zamanla daha ak olmaya balamtr. Bu nedenle de daha nceki dnemlerde ortaya kan eserlerin sosyalist gerekilie ait edilip edilemeyecei yargsna varamayz. Eer bir eserin ait olduu dnem gz ard edilirse onun roln tanmlamak zorlamakta ve sanat tarihi btnnde onun rolnn belirlenemeyecei anlamna gelmektedir (Freilikh, 1971: 196-197). Sosyalist gerekilik kavramnn ortaya kn hazrlayan tarihsel koullara baktmzda, bu kavram, balangta daha nce yaratlm sanat yaptlarndan km, onlarn yorumuna ve ortak yanlarna dayanan bir kuram, bir slubu deil, politik glerin tm sanat yarata uygulamak istedii bir sanat politikasn yanstmtr. Bu istein kkleri, bata Rus edebiyatnn geleneinde grld gibi, Leninin 1905 ylndaki Parti rgt ve Parti Edebiyat adl yazsna dayanarak onun, sanat kontrol altna almak isteyen tutucu grnde de bulunmaktadr. arlk rejiminin toplumsal dnce ve eylemlere uygulad amansz bask politik mcadelenin alann kstlayarak, edebiyat politik dncelerin tartld bir alan haline getirmitir. Bu durum, bir yandan

22

politikaclar sanat ve edebiyatta kuramsal tartmalara srklerken, te yandan sanatlar politikann ortasna iterek, sanatla politikann i ie gemesine neden olmutur (Doan, 1975: 295-296). 1922 ylnda Lenin, Lunaarski ile konumasnda sinemann grevini belirlemi ve kendi grlerini sanatsal propagandayla yayabilmenin nemini vurgulamtr. Sinemay, gerek hayattan kesitler sunarak iyinin ne olduunu gsteren, gelitirici, cesaretlendirici ve btn olumsuzluklara darbe indirecek bir g olarak grmtr. Bu cmlelerle yeni sanat ynteminin nemli kurallarn da ortaya koymutur. Sovyet sinemas 1920li yllarn ortalarndan itibaren bu yntem erevesinde (Eisenstein- Potemkin Zrhls, Pudovkin- Ana) filmler yapmaya balamtr (Gerasimov, 1958: 11). Hatta Potemkin Zrhlsnn sosyalist gereki sinema tarihindeki konumuyla ilgili birok tartmalar ortaya kmtr. Profesr H. Lebedev SSCBde Sinema Tarihi adl makalesinde Potemkin Zrhlsyla ilgili u grleri dile getirmitir:
Film, sosyalist gerekilik slubunu yanstmamaktadr. nk ilk olarak, filmde Sosyalist bilincin derinliine ulalmamtr ve dnemin gelimeci sinema uzmanlar bile bu bilin konusunda yeterli derecede bilgilenmemilerdir. Ayrca, filmin ierii ve biimi, kltrel nc kitlelerin ve milyonlarca sradan seyircinin yapsna uygun olarak anlalr ve alglanlr deildir. Potemkin Zrhlsnn slubu sosyalist gerekilik yolundayd ama daha oraya varmamt. Bu da bu slubun yksekliini gsterir ki Sovyet sinema sanatnn bu yolda daha uzun ve zorlu bir yolculuk yapmas gerekiyordu (Lebedevden aktaran Freilikh, 1971: 197).

Filmin SSCBde ve birok baka lkedeki baars milyonlarca sradan izleyici tarafndan alglanabilir olmad iddiasn rtmektedir. nk sosyalist gerekilik yntemi Gorki ve Jdanov tarafndan formle edilip, ondan sonra sanata alanmamtr. Sinema tarihileri de bunun byle olmadn

dnmektedirler. Lebedevin yanl sonular karmasnn sebebi sesli sinemann

23

baar elde ettii bir dnemde filmi dnemin sosyalist gerekilik anlayyla deerlendirmesinden kaynaklanmaktadr. Sanatta her aamann zirveleri vardr. Potemkin Zrhls da sosyalist gerekilik yolunda geilen bir aamadr ve sosyalist gerekilie giden yolu aydnlatmtr (Freilikh, 1971: 197-198). Sovyet gr tarafndan benimsetilmek istenen sosyalist gereki roman ve filmlerin zelliklerine baktmzda genellikle ayn rgy izledikleri grlmektedir:
Kahraman, olumlu bir karakterin, komnist snf bilinci gelikin bir parti liderinin vesayeti altnda engellerin stesinden gelir. Kt adamn, yeni sosyalist topluma nedensiz nefret duyan bir kiinin maskesini drr ve sre iinde kendisi stn bilince ular, yani daha iyi bir kii olur (Kenez, 2003: 447).

Sosyalist gerekilik sadece bir takm sanat kurallar olarak deil bir ideoloji olarak ortaya kmtr. Sanatta sosyalist gerekiliin ilkelerini kabul eden herkes ayn zamanda sosyal ve politik yaamnda bu ilkelere sadk olmaldr. Sosyalist gerekilik ana ilkeye dayanmaktadr. Bunlar particilik, halklk ve snflktr. Particilik ilkesine gre btn deneyimler partinin dncesi dorultusunda filtre edilmeli ve ancak bu ekilde ifade edilmelidir. Partinin dnda sanat var olamaz ve sanatn parti doktrinleri dorultusunda yaplmas kanlmazdr. Sanat, halklk ve snflk prensiplerine gre halkla ve iilerle ayndr. i snfndaki bir insan neyse sanat da odur. Partiye gre sanatlar sanat iileridir. Yani sanatlar eserlerini halkn dilinde, onlar anlatacak ekilde meydana getirmek durumundadrlar (Paletz, 2001: 408). Keneze gre Sovyetler Birliinde uygulanan sosyalist gerekilik, Sovyet yaamn sosyalist kalknmann gerekliine uygun olarak temsil etme iddiasnda olmasna, bunun iin de edebi ve sanatsal gerekilik modellerini kullanmasna ramen aslnda olduka kukulu bir gerekilik biimiydi. Bu nedenle, sadece yaptklarndan deil, yapmadklarndan dolay da olumsuz olarak 24

deerlendirilebilir. Samimi bir gerekiliin yerine ekilci bir gerekiliin benimsenmesi, insanlarn sorunlarna odaklanmay, onlar hakknda dnmeyi ve toplumsal konular soruturmay nledi, dolaysyla Sovyet toplumu, sosyalist dzenin oluturulmas yolunda baarl bir toplum olarak resmedildi. Sosyalist gerekilik izleyiciyi, kendisinin dnyay yalnzca gerekte olduu gibi betimlediine inandrmak iin sanata egemen olmalyd ve bu yzden zorla dayatlabilecei siyasal bir balama gereksinim duydu. Bylelikle formlc bir sanat olan sosyalist gerekilik, ironiyi, belirsizlii, deneyi dlayarak, yar eitimlilerin dorudan kavramasn nleyecek, bylece rnn didaktik deerini azaltacakt (Kenez, 2003: 447).
Oysa Sovyet grne gre, taraflln ve sosyalist gerekiliin kabul Sovyet yazarlar ve sanatlar iin hrriyetlerinin ihlali manasna gelmez. Bir Sovyet yazar veya sanats iin gerein yansmalarna nasl yanamas gerektii konusu bellidir, bunlara intibak etmesine, kendini zorlamasna lzum yoktur; komnist taraflln bak asndan hayatn geree uygun tasviri onun iin iten gelen bir ihtiyatr (Leonhard, 1980: 333-334).

Sosyalist gerekilii dier gereki sanatlardan ayran birinci ve en nemli zellii doruluk, yani hakikattir. Sosyalist gerekilii kabul eden sanat, gerein geliim srecini, bu geliimin engellerini ve ilerideki aamalarn bilmeden gerein yanstlamayacan bilir. Gerei yanstabilmek iin sanat, toplumun geliimindeki abalarn temelinde yatan sosyal glerin herhangi bir tarafnda yer almaldr. Sanatlar bu duruu sosyalizm olarak benimserler. Onlar gelecein sosyalist ilikilerde ve sosyalist ahlakta olduunu anlamaktadrlar; sosyalizmin zaferine inanarak, bu zafere eserleriyle yardm etmektedirler (Gerasimov, 1958: 11). Burada anlatlmak istenen, sosyalist gerekilik ynteminin en nemli zelliinin, sanatta ve komnist ideolojinin ieriindeki partizan ruhun Leninist ilkeleri olduudur. Bu yntemin bir dier nemli yn sanatn halka ait olmasdr. 25

Sosyalist gerekilii benimseyen sanat kendi emeiyle halka hizmet etmeli, kolay anlalmal, ekil ve ierik bakmndan halka yakn olmaldr (Gerasimov, 1958: 11). Sosyalist Gerekilike gre sanat, yalnz toplumsal olaylar deil, ayn zamanda insan ruhunu da yanstr. Bundan dolay da sanat snflarn menfaatleri ve mcadelesiyle ve sosyalist toplumda btn halkn hayatyla onlardan ayrlamayacak ekilde sk skya ilgili olmal yani tarafllk prensibine dayanmaldr. Dolaysyla sosyalizm, sanatlara yksek bir sorumluluk yklemektedir. Sanat eserlerinin yaratlmas snf mcadelesinin ve siyasetin dnda bulunamaz. nk sanatlar bilerek veya farknda olmadan eserlerinde belirli snflarn menfaatlerini dile getirirler (Leonhard, 1980: 332-333). Marksist-Leninist dnya grne dayanan Sosyalist gerekilik, eseri tarihinden koparmayan ve gerein gelimesinde onun doru bir ifadesini gerektiren bir sanatsal usuldr. Sosyalist gerekilikte, sanatsal ifadeyle tarihi karakterin geree uygun olarak resmedilmesi, emekilerin, sosyalizmin ruhuna uygun olarak ideolojik ynden eitilmelerini salar (Ponomarevden aktaran, Leonhard, 1980: 333). Marksist yaklama gre:
Sanat ve zdeksel temel arasnda, sanat ve retim ilikileri btnl arasnda belirli bir bant vardr. retim ilikilerindeki deiim ile styapnn paras olarak sanatn kendisi deiir. Sanat ve toplumsal snf arasnda da belirli bir bant vardr. Biricik asl, gerek, ilerici sanat ykselen bir snfn sanatdr. Byle bir sanat, bu snfn bilincini anlatr. Dolaysyla, politik olan ve estetik olan, devrimci ierik ve sanatsal nitelik akma eilimindedirler. Yazarn ykselen snfn karlarn ve gereksinimlerini eklemlemek ve anlatmak iin bir ykmll vardr. kte olan bir snf ya da temsilcileri yozlam sanattan baka herhangi bir ey retmeye yeteneksizdir. Gerekilik, toplumsal ilikilere en yeterli olarak karlk den sanat biimi olarak grlr, ve bylece doru sanat biimidir (Marcuse, 1997: 15-16).

Sosyalist sanat, emeki snfn tarihsel gr asn benimser ve kapitalizmi yenecek, snfsz bir toplumu gelitirecek, insan kiiliini zgrle

26

kavuturacak her trl retim glerini gelitirecek balca g kayna olarak emeki snfn grr. Yani sosyalist sanat kendisiyle, byme srecinde olan sosyalist dzen arasndaki balar koparmaz aksine onunla kkl bir zdelik kurar (Fischer, 1979: 148-149). Sosyalist gerekiliin gelii, kltr devrimini yerletirme abas olarak aklanabilir. Sovyetler Birliinin yerletirmek istedii Kltr Devrimi, Bolevik liderlere bir kusur gibi grnen sanatta deneysellii dzeltmeyi amalamtr. Sanatsal adan ok ilgin ve deneysel olan eserler, sradan insanlara, ii ve kyllere hitap etmedii iin onlar etkileyememekteydi. 1920lerde sinema sadece kentlerde bulunduundan dolay kylerde yaamakta olan halkn ouna ulaamamaktayd. Kylerin, kolektif iftliklere (kolhozlara) katlmaya, iftliklerin de projeksiyon cihaz satn almaya zorlanmasyla 1930larda sinemaya gitmek, ilk kez sradan vatandan yaamnn bir paras haline gelmitir. Bolevik politikalar sonucu 1928-1940 yllar arasnda tesis says drde, satlan bilet says e katlanmtr (Kenez, 2003: 446). Bu abalar zellikle de birlik cumhuriyetlerine ynelik olarak gereklemitir. Buralarda sinemann yaygnlatrlmasnn yan sra, yaplan filmler, zellikle ar milliyeti unsurlarn aa kmamas iin sk denetim altna alnmtr. Bu dnemde Sovyet sinema endstrisi kendi ham filmini, projeksiyon cihazlarn ve dier donanmlarn retmeye balamtr. Sesin geliiyle dncelerin daha iyi iletilebilecei ve onun sinemann propaganda gcn daha etkili klaca dnlmtr. Ancak endstriyi yeniden dzenlemenin teknolojik yk ok byk olduundan, byk blm sesli gsterim donanmndan yoksun olan Sovyetler Birliinde kinci Dnya Savanda bile birok filmin sessiz versiyonlar yaplmtr (Kenez, 2003: 446).

27

Bu dneme genel olarak bakldnda, resmi sanat yaklam olarak kabul edilen sosyalist gerekiliin tek hedef haline geldii ve bu yaklamn resmi olarak benimsenmesiyle Sovyet sanatlarnn yenilik araylarnn ve

yaratclklarnn byk lde snrland grlr. lk gnden itibaren sanatn toplumsal ilevinin devrimi kitlelere yaymak olduu kabul edilen Sovyetler Birliinde, yerletirilen sistemin ve kurumlarn devamlln salamak iin eldeki tm olanaklar kullanlarak farkl grlerin ve araylarn bu sreci olumsuz ynde etkilemesine olanak tanmamak amalanmtr. Bu nedenle 1920lerin sonlarndan itibaren tm sanatlarda, saptanan kltr-sanat

politikalarna uygun rnler verilmesi zorunlu klnm ve 1930lu yllarn sonuna doru, bu politikalara uygun, sosyalist gerekilik anlay dorultusunda retilen yaptlar Sovyet sanat ortamna egemen olmutur (Abisel, 2003: 208-209). Sosyalist gerekiliin Sovyet sinemasna dayatlmas, aslnda Sovyet sistemine gelecek tehditlere kar bir savunma mekanizmas olarak grlebilir. Ryan ve Kellnere gre ideoloji basit bir tahakkm arac olmasndan ok, bastrlmamalar halinde sistemi iten paralayacak, altst edecek olan glere bir tepkidir. Toplumda yolunda gitmeyen bir eylerin varl sezinlendiinde ideolojiye gereksinim duyulur nk tehdit olmayan bir toplumda ideolojik savunmalara da gerek yoktur. deoloji, babo braklmalar halinde dzeni tersyz edebilecek gleri yattrmaya, ynlendirmeye ve yanszlatrmaya alarak, bu glerin kudretine, yani yadsmak istedii eyin kendisine kant oluturur (Ryan ve Kellner, 1997: 39). Sovyet sinemasnda farkllklarn arndrlarak sadece sosyalist gerekiliin dayatlmas, Sovyet ideolojisinin devamlln koruma abasn gstermektedir.

28

1.4. Stalin Sonras Yumuama (Thaw) Dnemi Stalinin 1953te lmnn ardndan siyasal dzende kkl deiimler olmutur. Sovyet kltrnn her yanna yaylan iyileme ve yumuamann etkisiyle Sovyet sinemas da hzla canlanmtr. 1950lerin ortasnda eski kstlamalarn ounun kaldrlmasyla, retim nemli lde artmtr. Yeni ve yetenekli ynetmenler ortaya km, gemite ilgin eserler yapm olan ynetmenler de almaya geri dnerek, gereki konulara ynelip kendilerini istedikleri gibi ifade etmeye balamlardr. Sovyet sinemas 1920lerin sonunda dnya apnda elde ettii prestije bir daha kavuamamasna ramen filmleri tekrar izlenmeye deer olmu ve kltrel yaama olumlu bir katkda bulunmutur (Kenez, 2003: 455). Yumuamann sonucu olarak, 1956dan 1960larn bana dek Sovyet filmleri, genellikle her yl uluslararas festivallerde dller kazanarak ilgiyi tekrar Sovyet sinemas zerine ekmilerdir. Yumuama Dnemini ifade eden Thaw (Erime-Ottepel), adn lya Ehrenburgun 1956 tarihli romannn adndan alm ve sadece edebiyata deil tm sanatlara eit lde uygulanmtr (Johnson, 2003: 722). Thaw adl romanda, Sovyet insannn bir zamanlar, inand ve sk skya bal olduu kalplar ykmasndan bahsedilir. Bu nedenle Thaw, Sovyet sanatnda kalplarn esnetildii bir dnemdir. Thaw dneminde yazarlar sanatta sosyalist gerekilii reddetmeden, ona daha yumuak, daha

bireysellemi bir insani yz kazandrm, doruluk ve itenlik arsnda bulunarak yeniden bireye odaklanmlardr. nk srekli ayn ekilde tarihi yeniden yazan basit, klie kahramanlara sahip edebiyat ve sinema hem sanatlarn hem de Sovyet halknn artk ilgisini ekmemeye balamtr. Yumuamann tam anlamyla siyasal ve kltrel yaamn tm alanlarna yaylmas, Komnist Partinin 1956daki 20. Kongresinde Kruevin, Stalinin kiilik kltn

29

eletirmesiyle olmutur. Sinema eletirmenleri, 1957-67 arasn liberal altm kuann (shestidesyatniki) sinemaya egemen olduu zaman olarak

deerlendirmilerdir (Johnson, 2003: 722). Stalinin lmn izleyen Thaw, Birlik cumhuriyetlerindeki stdyolar iin de ifte bir yeniden doumun iareti olmutur. Sadece Stalinin politikalar dorultusunda eserlerin retilebildii az film dneminden sonra, hem film saysnda hem de ele alnan konular bakmndan sinemada fark edilir bir deiim gzlenmitir. Az film dnemi zellikle Birlik cumhuriyetlerindeki stdyolar iin karanlk bir dnem olmutur: 1945 ile 1955 arasnda Sovyetler Birliinde retilen 290a yakn filmden be Orta Asya cumhuriyeti sadece 19unu, 12si Grcistanda ve 5i Azerbaycanda olmak zere Transkafkasya cumhuriyeti de 22sini retmitir. Bir yatrm dnemi olan 1950lerin sonunda ise birok cumhuriyetin bakentinde yeni stdyolar kurulmu ve en modern biimde donatlmtr (Radvanyi, 2003: 734). Ancak ilerleyen yllarda Moskovann tutarsz bir tavr sergiledii grlr: Yetkililer, bir yandan kk ve ekonomik olarak gsz cumhuriyetlere geliebilmeleri iin nemli imkanlar sunarken, dier yandan ideolojik kayglarla retimi nemli lde kstlamlardr. Bu kstlayc retim sisteminin iki nemli zellii vardr. Bunlar, bir film yapma karar ile filmin datmn yapma karar arasnda dorudan bir balantnn olmay ve merkezden her cumhuriyet iin saptanan minimum retim kotalarnn doldurulmas konusunda srarc

davranlmasdr (Radvanyi, 2003: 734). Birlik lkelerindeki sisteme genel olarak baktmzda; film retiminin merkezci olmayan bir sistemle yrtld grlmektedir. Rusyann Leningrad, Moskova, Odessa gibi kentlerindeki stdyolarn yan sra, 14 Sovyet

30

cumhuriyetinin her birinin kendilerine ait sinema stdyolar vardr. Filmler farkl yrelerde evrildikleri iin, Sovyetleri oluturan tm cumhuriyetlerin dillerinde seslendirildikten sonra Sovyet pazarna datlmaktadr. statistiklere gre Sovyet halk 157 bin sinema salonunda ylda ortalama 20 film izlemitir (Akerson, 1978: 14). 1970lerde denetleme organ olarak Goskino filmlerin senaryo, finansman ve datm stndeki denetimini sklatrarak belirlenen standartlarn dna kan ynetmenlerin filmlerini asgari dzeyde datmtr. Bu filmler devletin resmi eletirmenleri tarafndan kutsal sosyalist gerekiliin izgisinin dna karak milliyeti eilimlere kaplmakla sulanmtr. Bu dnemde farkl stdyolarda uzmanlama gzlenmitir: Grcistanda komedi, Azerbaycanda dedektif filmleri ve komediler; Orta Asyada westernler, dou epikleri ve mzikal melodramlar. Btn bunlar yapm listesinin st srasna konulan o gnn ideolojik karlaryla balantldr (Radvanyi, 2003: 738). Gorbaovun 1985 ylnda iktidara geliiyle birlik cumhuriyetlerinin sinemaclar, kendilerini avantajsz bir konuma getirdiini dndkleri merkezi ynetimin oynad rol eletirmek iin daha aktif olmaya balamlardr. Birou, Mays 1986da 6. Sinemaclar Sendikas Kongresine katlarak Goskinoda yapmlarn seimiyle ilgili nceliklerin yeniden belirlenmesine katkda bulunmu, bazlar da yeni meclislerde siyasal mevkilere gemilerdir. 1990 ylnda da Tacik sinemac Devlet Khudonazarov Sovyet Sinemaclar Sendikasnn birinci sekreteri olmutur. Sansr mekanizmasnn ve sanata konulan snrlarn gevemesi, farkl stdyolarda kendi farkl yaklamlarn gelitiren yeni bir ynetmen kuann ykselie gemesine neden olmutur (Radvanyi, 2003: 739).

31

1.5. Sovyet Sinemasnda Sansr Sovyet sinemasnda sansr aklamadan nce genel olarak sansrn ne olduuna ve sinemadaki geliim srecine ksaca bakmak yararl olacaktr. Sinemaya uygulanan ekliyle sansr genellikle iki ayr pratii birletirir, bunlar:
Filmdeki siyasal dnce ifadeleri zerinde devletin ynettii kontrol sistemleri; ve film endstrilerinin filmlerin ieriinin kendi ulusal kltrlerinin ahlaksal, sosyal ve ideolojik ilkelerine uygunluunu salamak iin ilettikleri kendi kendini dzenleme sistemleri Film ieriklerinin devlet kurumlar tarafndan ak, rutin denetimi -bir resmi eletiri biimi olarak sansr- byk lde totaliter rejimlere zgyd. te yandan kendi kendini dzenleme, retim srecini kontrol eden glerin neyin retilip neyin retilemeyeceini belirledikleri bir pazar sansr biimi olarak alglanabilir. Pazar sansrnn en etkili biimi, filmleri retildikten sonra sansrlemekten ok onlarn retilmelerini nlemektir; fakat her iki durumda da sansr bir iktidar pratiidir. Belirli bir kltrde dolaan dnceler, grntler ve temsiller zerinde bir gzetim biimidir. Sinema bandan beri uluslararas bir endstri olduu iin her iki sansr biimi de birbirlerini glendirecek ekilde srekli etkileim iinde oldular (Maltby, 2003: 276).

Genel olarak sinemada sansr uygulamalar, devlet sansr ve oto sansr olmak zere iki byk sistem halinde gelimitir. Sinema endstrisini bir kamu hizmeti olarak kabul eden otoriter devletler, bizzat bu ile uramamakla beraber kontrolleri altnda bulunan kurumlar kurarak stdyolarn ve dier sinema iletmelerinin idaresini onlara brakrlar. Bu ekilde sinemay denetim altnda tutarlar. Ama, kamu otoritelerine sk bir kontrol temin eden, fakat ayn zamanda ilgili kurumlarn idarecilerinin inisiyatifine brakan bir sistem oluturmaktr. Bylece, lke dahilinde yaplan btn filmler zerinde devletin kontrol salanm olur. Bu sistemlerde, sansr hem yabanc hem de yerli filmlere uygulanr. Bu sistemi uygulayan devletler arasnda eski Dou Bloku lkeleri yer almaktadr. Oto sansr, devletin sansr uygulamalarna taklmamak iin

sinemaclarn kendileri tarafndan genel kural ve kstlamalara uygunluk salamak amacyla gsterdikleri abay anlatan bir kavramdr. Bu kavram iki ekilde ele

32

almak mmkndr. lk olarak, ynetmenlerin kendi halknn kltrnn, gelenek ve greneklerinin yanl yorumlanmasn engellemek ve bu durumdan kanmak amacyla tamamen kendi iradeleriyle uyguladklar bir sansrdr. kinci ve genel anlam ise otoriter devletlerin ideolojilerine ters dmemek ve bu durumdan doacak olan yaptrmlardan kanmak iin bavurulan yoldur . kinci Dnya Savandan sonra birok lkede yeni sansr kanunlar kabul edilmitir. nk bu yllarda sinema teknik olarak byk bir gelime gstermi ve sinemann kitleler zerindeki etkili gc daha iyi anlalmaya balanmtr. Sovyetler Birliinde sansrn geliimine baktmzda, Leninin geici olarak uygulamaya koyduu sansr, Sovyet rejiminin temel dayaklarndan birisi olmu (Nekrich, 1980: 4) ve bu sansr politikalar uygulanmaya devam edilmitir. Btn alanlarda olduu gibi Sovyetler Birliini oluturan lkelerin sinemalarnda da bu sansr politikalar grlmtr. Sovyetler Birlii 1917de film sansrn kaldrm, ancak 1922de yurtdndan ithal edilen filmler zerinde ideolojik kontrol salamak iin yeniden yrrle koymutur (Maltby, 2003: 277). Sovyetler Birliinde sinemay devletin sahiplenmesi ve kontrol, sadece belgesel ve nemsiz trler iin deil bir btn olarak endstri iin kural haline gelmitir (Nowell-Smith, 2003: 385).

Sinema tarihinde Lumiere kardeler tarafndan 28 Aralk 1895 ylnda filmlerin halka ilk defa gsterildii lke olarak bilinen Fransa bu tarihten yaklak 14 yl sonra 1909 ylnda yine bir ilk yaparak sansr uygulayan lke olmutur. Kamu otoritelerinin sansre bavurmalarna sebep tekil eden film, bir idam cezasnn infazn gsteren haber filmidir (Bancaldan aktaran Tikve, 1968: 9). Kamu otoritelerinin sinema filmlerinin gsterilmesine mdahale edebileceklerini aklayan ilk resmi metin, yukarda sz geen film hakknda Fransz ileri Bakanlnn btn valilere yaynlam olduu bir genelgedir. Bu genelgede Bethunede evrilmi idam cezasnn infaz ile ilgili haber filminin oynatlmasnn yasaklanmas istenmekteydi. Bylece, sinema bir polis rejimine tabi tutuluyor ve film sansr de domu oluyordu. Bu tarihten itibaren, Fransada, her eit filmin gsterilmesi, tarada valilerin, Pariste polis mdrnn takdirine braklmakta ve bu makamlardan vize almam filmler yasaklanmaktayd (Lyon-Caen ve Lavigneden aktaran Tikve, 1968: 9).

33

Sovyetler Birliinde balangta enternasyonalist bir film kltr vardr ve Amerikan filmleri de dahil olmak zere yabanc film ithaline devam edilmitir. Ancak 1930larn banda yeni sosyalist gerekilik modelinin gelmesiyle, yabanc film ithalat durmutur. 1920ler ve 1930lar boyunca sinemann Komnist Parti ve devlet tarafndan denetimi giderek artmtr. Sovyetler Birliinin ilk yllarnda ynetim, sinemaclarn devrimci dncelere uygun filmler retmeye ynelik giriimlerini desteklemi ve edebiyatta olduu gibi, farkl dnce ekolleri tartlarak farkl sonular retilmitir. Fakat 1920lerin sonunda Stalinin ynetimde arln hissettirmesiyle birlikte endstri daha sk bir biimde rgtlenerek aykr dnceler bastrlmaya balanmtr (NowellSmith, 2003: 386). Sovyetler Birliinde Stalin dneminde gerekletirilen film saysnda dikkat ekici bir azalma olmutur. Film saysndaki bu gerileyiin temel nedeni sansr olmutur. Yetkililer, film yapmnda ar kstlayc atlar getirince Sovyetler Birliinde film yapmak, Batda veya 1920lerde olduundan ok daha uzun zaman alan bir i haline gelmitir. Sansr, ilk gnlerden beri Sovyet sinemasnn yaad senaryo ktl sorununu daha da arlatrmtr. Stalin, ynetmeni, kameray konumlandrarak senaryoda var olan talimatlar yerine getiren bir teknisyen olarak grd iin filmlerin ba sorumlusu ynetmenden ok senarist olmutur. Ynetmenin zgrln, bir formalizm kalnts olarak dnen dnemin siyaset yazarlar, ynetmenin bamszln kat bir biimde snrlayan demir senaryoda srar etmilerdir. Dolaysyla da sansrn birok aamasnda senaryoyu inceleyen ynetmene, uygun grd deiiklikleri yapmas iin izin vermenin hibir anlam yoktur (Kenez, 2003: 448-449).

34

Bir film projesinin geree dnme srecindeki zorluklarn yan sra ynetmenlerin ayrca kendilerini bekleyen brokratik engelleri de amalar gerekmitir. Filmlerin her trl ierikleri Birlik cumhuriyetlerdeki film stdyolarnn ynetim kurullarnca belirlenmi ve bir film projesinin

uygulanmadan nce eitli kontrollerden gemesi bir zorunluluk haline getirilmitir. Bu kurullar, senaryolar denetleyen redaktrler, ynetmenler, yapmclar ve bir bakandan olumutur. Filmler, genellikle ekimlerinden nceki hazrlk dnemlerinde sansre tabi tutulmutur. Ayrca bu filmlerin yapmlar bitirildikten sonra, yaplacak kopya saylar ve datm ilemleri Moskovadaki Sinema Bakanlnn onayna bal olarak belirlenmitir. Bu aamada bakanlk tarafndan, baz filmlerin kopyalarnn kartlarak datmna izin verilmi, bazlar ise tekrar sansrlenmesi iin geri evrilmi veya tamamen yasaklanmtr. Her cumhuriyette, seyircinin beenisini saptayabilmek iin yaplan deneme gsterilerinden sonra filmlerin datm planlanm ve dikkate deer olmayan bir film iin 12den balayan kopya says, byk ilgi grmesi beklenen filmlerde 2 bine kadar kmtr (Akerson, 1978: 16). Sovyetler Birliinde Stalin sonrasnda, sinemada denetim eskisi kadar olmasa da yine varln srdrmtr. Film saysndaki arta ramen, zellikle birlik lkelerinin sinemalar yine sansr ve sk denetimle kar karya kalmlardr. 1980lerin ikinci yarsndan sonra, birlik lkelerinden sinemaclarn merkezi ynetimi eletirileri ve ynetime aktif katlmlar sonu vermi ve sinemadaki denetim ve sansrn arl kalkmtr.

35

II. BLM SOVYET DNEM AZERBAYCAN S NEMASI

2.1. Kurumsallama Dnemi (1920 1927) Msavat Partisi Hkmeti, 28 Mays 1918de, Douda ilk Cumhuriyet olan, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin kurulduunu resmen dnyaya ilan etti. 11. Kzl Ordunun 27 Nisan 1920 akam Bakye gelmesiyle Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinin varlna son verilen Azerbaycan topraklarnda Boleviklerin yeni Sovyet Azerbaycan kurma dnemi balar. Bu tarihten sonra Azerbaycann sinema tarihinin de yeni dnemi balamtr. Sovyetler Birliinde sosyalist dzenin kurulmas ve gelimesi iin sinemaya verilmesi gereken nemi vurgulayan Lenin, kylerde ve Douda sinema salonlarnn almasna nem verilmesi gerektiini, nk film oynatan salonlarn o yerlerde ok yeni olduunu ve sosyalizmin propagandasnn o yerlerde ok daha baarl olacan sylemitir (Sadkov, 1970: 19). Bu nedenle Sovyetler Birliinin bir paras olan Azerbaycanda da bu ynde almalarn balatlmas gerektiini vurgulayan Bakinskiy Raboiy gazetesinde,

Azerbaycanda ve zellikle Douda sinemann eitim ve kltrn geliimi iin gl bir ara olmas gerektii belirtilmitir. nk Dounun geri kalm byk halk kitleleri sinemada insanln elde ettii baarlar izlemelidir (aktaran Gadjinskaya, 1971: 4). Azerbaycan Devrim Komitesinin Bakan Neriman Nerimanov da, yazd bir makalede Douda sinemann neden ok gl bir propaganda arac olabileceini yle vurgulamaktadr: nsanlarn mantkla deil, karakterlerle dnmeye altklar Douda, sinema hazrlkl olmayan kitleler iin tek

36

propaganda aracdr. Dou kyls sinemada tm grdklerini hayattaki gereklerin kendisi olarak kabul etmektedir (aktaran Gadjinskaya, 1971: 4-5). Sinemann, devletin elinde etkili bir propaganda aracna evrilebilmesi iin, 1920 ylnda Azerbaycanda sinema ilerinin, Halk Maarif Komiserliinin (Eitim Bakanl) Sinema Komitesine verilmesi kararlatrlmtr. 4 Temmuz 1920de Azerbaycan Halk Komiserleri Sovyetinin bakan Neriman Nerimanov sinema ve fotoraf kurumlarnn milliletirilmesi deklarasyonunu imzalamtr (Sadkov, 1970: 19). Bu deklarasyonla alnan kararlar dorultusunda, Halk Maarif Komiserlii bnyesinde Gzel Sanatlar ubesi almtr. Bu ubenin altnda Foto-Sinema adl bir alt blm kurulmu ve bu blm 1921 ylnda bamsz ubeye dntrlmtr. Daha sonra 1923 ylnda temelini Foto-Sinema ubesinin oluturduu Halk Maarif Komiserliine bal Azerbaycan Fotoraf ve Sinema Kurumu (AFSK) kurulmutur. Bu kurumun ncelikli amac, sinemay zel ahslarn elinden alarak halkn sosyal yaamna sokmak ve onlarn sosyal bilincini glendirmek olmutur. Ayn zamanda AFSK Azerbaycandaki sinema salonlarnn almas, filmlerin gsterimi ve sinema salonlar a konularnda tam yetkili olmutur (Sadkov, 1970: 19). Belgesel nitelikli 11. Gzl Ordu Hisslerinin Bakda Parad (11. Kzl Ordu Birliklerinin Bakde Resmi Geidi, 1920), Bakda erg Halglarnn I. Gurultay (Bakde Dou Halklarnn I. Kurultay, 1920), 26 Bak Komissar Cenazelerinin Defni (26 Bak Komiserlerinin Defni, 1920), 11. Grmz Ordu Komandirleri Dallarn Gonadr (11. Kzl Ordu Komutanlar Dallarn Konuudur, 1921), Sovet Azerbaycannn I. ldnm (Sovyet Azerbaycannn I. Yldnm, 1921)

37

gibi filmler yeni ideolojinin yaplandrlmasnda AFSK faaliyetlerinin ilk rnekleridir (Kazmzade, 2003: 10). Bu filmlerden sonra, Bakde AFSK bnyesinde 28 Nisan 1923te Devlet Sinema Fabrikas resmi olarak almtr. AFSK, Rnesans adl restoran binasn kiralam, bina sinema fabrikasna uyacak ekilde deitirilmitir. Binann evresindeki duvarlar be katl apartman seviyesine ykseltilmi ve bahesinde ham film retilecek yeni bir bina ve atlye yaplmtr (Kazmzade, 2003: 10). Sinema stdyosu, 1923-26 yllar arasnda Azerbaycan Foto Sinema Kurumu (AFSK), 1926-30 yllar arasnda Azerdevletkino, 1930-33 yllar arasnda Azerkino, 1933 ylnda Azerfilm, 1934 ylnda

Azerbaycandevletkinosanayi, 1935-40 yllar arasnda Azerfilm, 1941-59 yllar arasnda Bak Kinostdyosu, 1960 ylndan itibaren de

Azerbaycanfilm olarak adlandrlmtr (Kazmzade, 2003: 20-47). Rusya, Ukrayna ve Grcistan sinema kurumlarnn devletten sinema retim aralar almasna karn, 1923 ylnda konulu film yapm hazrlklarna balayan AFSK milli sinema uzman eksikliiyle beraber herhangi bir temele ve kaynaa sahip olmamtr. Bu dnemde Azerbaycanda edebiyat ve tiyatro sanatn dier trlerine gre daha gelimi olduu iin Sovyet Azerbaycan sinemas sadece ada edebiyata, zellikle de tiyatronun deneyimlerine gvenmek durumunda kalm ama bu da yeterli olmamtr. Sinema geleneinin olmamas, deneyim azl, teknik malzeme eksiklii, film retimini kstlam; bu durum filmlerin ekimi iin Sovyet Rusyasndan uzmanlarn zellikle ynetmen ve kameramanlarn davetini gerekli klmtr (Gadjinskaya, 1971: 5-8). Bu nedenle

38

film yapm ve uzman yetitirme ii iin Vsevolod Pudovkin, Bakye davet edilmitir (Sadkov, 1970: 27). 1924te AFSK iinde bir stdyo kurularak ynetmen ve oyuncu yetitirilmesi iin giriimlerde bulunulmutur. nk AFSK kurulduktan sonra ylda sadece bir film retebiliyordu. Bu stdyoya retmen olarak Moskovadan Ardatov, Sladkopevtsov ve Troitski arlm, Cefer Cabbarl, Mikayl Mikaylov, A. Guliyev, P. obanzade, E. Tahirov, Rza Tehmasip, H. Hasanov, L. Tehmasip gibi ynetmenler de burada eitim almlardr. 1925te oyuncu yetitirmeye balayan bu stdyo iki yl gibi ksa bir sre zarfnda sinemaya Azize Memmedova, Sona Hacyeva, zzet Oruzade, Merziye Davudova gibi kadn oyuncular kazandrmtr. 1927 ylnda da stdyoya yeni teknik donanm salanarak Azerbaycanda sinema rgtlenmesi tamamlanmtr (Sadkov, 1970: 27-40). Sovyet ideolojisinin sanatlara ykledii grevler dorultusunda sinemada da sosyalizmin korunmas ve Sovyet iktidarnn glendirilmesi amacna ynelik filmlerin yapmna balanmtr. Her be ylda bir toplanan Komnist Parti kurultaylar filmlerin genel temalarn belirleyerek btn alanlarda olduu gibi sinemann da ynn belirlemitir (Dilanova, 2003: 43).

2.2. Sosyalist Gereki Azerbaycan Sinemas (1923-1985) Sovyet dnemi Azerbaycan sinema tarihinde kaytlara gemi film says yaklak 289 olarak bilinmektedir. 1923-36 yllar arasnda ekilen sessiz film says 26 olarak bilinmektedir; 1937-91 yllar arasnda ekilen film says 263tr. Dnemlere ayrdmzda, 1923 ile 1930 arasnda sadece 14 film ekilmitir;

Burada saylarn yaklak olarak verilmesinin sebebi, bu dnemde ekilen baz filmlerin ortadan kaybolduu ynnde gnmzde yaplan tartmalardr.

39

1931-35 yllar arasnda ekilen film says 11dir; 1936-40 yllar arasnda ise 6 film ekilmitir. Sovyetler Birliinin 2. Dnya Savana katld 1941-45 yllarnda Azerbaycanda ekilen film says 8dir. Savan sona ermesinden sonra 1945-55 arasnda sadece 5 film ekilmitir. 1956-60 yllar arasnda 21 film ekilmi ve bu dnemin ilk 4 ylnda ortalama 3-4 film ekilirken, 1960 ylnda bu say 7ye ulamtr. 1961-70 yllarnda 52, 1971-80 yllarnda 75, 1981-91 yllarnda ise 97 film ekilmitir (Kazmzade, 2003: 19-160). Sovyet Dnemi Azerbaycan sinemasnn sessiz film dnemi, 1923 ylnda Gz Galas (Kz Kalesi, Vladimir Ballyuzek) filmiyle balam ve 1935 yapm Almaz (Aarza Guliyev) filmiyle sona ermitir. lk Sovyet Azerbaycan filmi olan, ynetmenliini Rusyadan arlan Vladimir Ballyuzekin yapt Gz Galas adl film, ayn adl efsanenin motiflerinden yararlanlarak yaplmtr. Filmin konusu yledir: Bak Han Samet Han zevk sefa iinde yaamaktadr. Dzenledii bir elencede, ne yemek imek, ne de ko dv seyretmek ister. Bunun zerine haremaas haremden drt kz getirir. Kzlardan birinin gzellii onu ok etkiler. Han keyiflenir, haremaasn arr ve neden bu kzdan daha nce haberi olmadn sorar. Cevab beklemeden haremaasnn boynu vurulur. Han kzlarla elenmeye devam eder ve beendii kza sarlarak dans eder. Bu srada halk isyan karmtr ve bu isyan srasnda kz saraydan kaar. syan bastrlr ve Hann adamlar kz yakalayarak geri getirirler. Han o kzla evlenir. Daha sonra, Hann kars ocuk doururken lr. Karsnn lmne zlen Han, ocuu grmek istemez ve onun saraydan uzaklatrlmasn emreder. Hann kz Glnar, ihtiyar bir kadnn evinde byr. Yllar getikten sonra Han ile kz karlar. Kzn bir sevgilisi vardr. Han onu sevgilisiyle birlikte saraya davet eder. Karsna benzedii iin kzna ak olan Han onunla

40

evlenmek ister. Glnar zaman kazanmak iin babasna bir kale yaptrmasn ancak o zaman onunla evleneceini syler. Kale inaat bittikten sonra Glnar kaleye kar ve oradan Samet Hann geldiini grr. Bu srada Glnarn sevgilisi Hann kaleye girdiini grnce onu arkasndan baklayarak ldrr. Yukar ktnda ise sevgilisinin ayak seslerini Hann ayak sesleri zanneden Glnar, kendini kaleden denize atar (Jafarli, 2003: 46-48). Bu filmde bir hkmdarn, Azerbaycan halknn kltrel deerlerine ters den davranlar gsterilerek, halkn ve zellikle de kyllerin zihninde feodal dzenin ktl ve beraberinde getirdii mutsuzluklar yeniden

canlandrlmaktadr. Bu filmde st kapal olarak verilen mesaj yeni yaplandrlan sosyalist dzenin onlar iin en adil dzen olduudur. Film her ne kadar ayn adl Azerbaycan efsanesini temel alsa da, ideolojiye hizmet edecek ekilde yeniden kurguland iin halk tarafndan yaatlmakta olan dini geleneklere ters dm ve tepkiyle karlanmtr. Bismillah (Abbas Mirze erifzade, 1925) adl film, dini fanatizm aleyhinde propaganda amacyla ekilmi, filmde yalanc mollalarn sessiz ve yoksul kyllere yaptklar ktlkler ve bunlara arka kan beyler konu edilmitir. Burada ayrca Azerbaycan kadnnn eski adet ve geleneklere kar bakaldrs da sergilenmektedir. Bu filmle Abbas Mirze erifzade ilk Azerbaycanl ynetmen olarak tarihe gemitir (Kazmzade, 2003: 24). Film 1925 ylnda, dinle mcadele amacyla bilinli olarak Azerbaycann dindar kesimi iin nemli olan Muharrem aynda gsterime girmitir (Gadjinskaya, 1971: 9). Sevil (A. Beknazarov, 1929) adl film, nl Azerbaycan yazar Cafer Cabbarlnn ayn adl sahne oyunundan uyarlanmtr. Bu filmde ilk kez Azerbaycanl bir kadn rol almtr. Filmin kahraman Sevil, cahil kocas

41

tarafndan hakarete uram ve sokaa atlm, mutsuz bir kadndr. Sovyet hakimiyetinin kurulmasyla Sevil artk zgr, alan, yeni dzenin

kurucularndan biridir (Kazmzade, 2003: 27). Bu filmde, Dou kadnnn Sovyet iktidarnn kurulmasyla zgrle kavutuunun propagandas yaplmaktadr. Komnist Partinin 1927nin Aralk aynda yaplan 15. kurultaynda, birinci be yllk plan erevesinde ekonomik ve siyasal kararlarla birlikte Kyde Hakknda Karar da kabul edilmitir. Bu kararlar erevesinde, kylerdeki tm topraklarn ve tarm aletlerinin kollektifletirilmesi ve zengin kyl snfnn yok edilmesi de amalanmtr. Ayrca bu kurultayda bu amalar dorultusunda insanlarn ikna edilebilmesi iin sinemann nemine deinilerek, bu ynde filmler yaplmas kararlatrlmtr. Letif (Mikayl Mikaylov, 1929) adl film, yeni sosyalist kylerinin ve kolhozlarnn kurulmasn konu edinmektedir. lk Komsomol Buruu ( lk

Komsomol Kuyusu, van Frolov, Boris Medvedev, 1930) adl film de Azerkino tarafndan yaplmtr ve Baknn gen petrol iilerinin sosyalist dzenin kurulmas yolundaki abalarndan bahsetmektedir (Kazmzade, 2003: 27-28). Nikita vanovi ve Sosyalizm (A. Makovski, 1931) adl filmin, Azerbaycan yaam ile bir ilgisi yoktur. Rusyada geen filmde, kollektiflemenin ilk yllarnda zengin kyllere kar verilen snf mcadelesinden bahsedilmektedir (Kazmzade, 2003: 28). smet (Mikayl Mikaylov, 1934) adl film arafn atarak sosyalist toplumun kurucularndan biri olan nl Azerbaycanl kadn pilot Leyla Memmedbeyovann gerek hayatndan esinlenilerek yaplmtr. Filmin

kahraman smet de o dnemin eriat kanunlarna kar kan kadnlar temsil

http://hrono.ru/libris/stalin/10-13.html, 2 Kasm 2006 tarihinde eriildi.

42

etmektedir. O, arafn atm ve yeni sosyalist dzenin kurulmasna faal olarak katlm bir kiidir (Gulubeyov, 1960: 20-21). smet, namus demektir ve filme bu isim bilinli olarak verilmitir. Filmde, arafn atmann namussuzluk olmad vurgulanmaktadr. 1923-1935 yllarnda Sovyet dnemi Azerbaycan sinemasnn ilgilendii konular, Bolevik iktidarnn kurulmas ve Sovyet iktidar, sosyalizmin geliim sreci, yeni yaam, insan ve toplum iin verilen mcadele ve giriimlerdir. Azerbaycan sinemasnda 1920li ve 1930lu yllarda srekli tek tip kahramanlar, ayn olaylarn farkl versiyonlar ve hep klie karakterler yer almaktadr. rnein, kt karakterler bir aa, bir molla veya ar jandarma askeri; iyi karakterler ise nce bu kt karakterler tarafndan ezilen, sonra ise zamanla mcadeleye katlan kyller, her zaman kendinden emin ve savamaya hazr iiler ile milli ve devletle ilgili meselelerden stn olan Rus Boleviklerdir. Bu kahramanlar genellikle benzer ortamlarda ayn faaliyetleri gerekletirirler. Aalar ve mollalar tarafndan aldatlan halka kimin dost, kimin dman olduunu anlatma grevi Boleviklere dmektedir. Bolevikler yaptklar devrimle ezilmi iilere ve kyllere zgrlk getirerek onlar aa, molla ve ar-jandarma askeri lsnn zulmnden kurtarmtr (Dilanova, 2003: 54-55). Mavi Denizin Sahilinde (Boris Barnet, Samed Merdanov, 1935), Azerbaycan sinemasnn ilk sesli filmidir. Film iki denizci dost Yusif ve Alyoann bandan geen olaylardan bahseder. ki arkada denizde frtnaya yakalanarak bir balk kyne snrlar. Burada her ikisi de Maa adl bir kza ak olur ancak bu nedenle de aralar bozulur. Sonunda kzn uzakta bir sevgilisi olduu anlalr (Kazmzade, 2003: 30-31).

43

Sesli film dnemine gelindiinde Stalinin sinemaya getirdii kstlamalar da balamtr. Bakllar (Bakller, Viktor Turin, 1938) adl filmde, 1905 ylnda Bakde kan ayaklanmadan ve ar devirmek iin yrtlen mcadeleden bahsedilir. Film, ii Caferin hayatyla, onun yava yava Boleviklere katlmas zerine kurulmutur. Burada, muhtelif halklarn enternasyonal birliinin propagandas yaplmaktadr (Kazmzade, 2003: 33). Kendliler (Kyller, Samed Merdanov, 1939) adl film, 1919-1920 yllarnda Azerbaycan kyllerinin msavat hkmetine kar yrttkleri mcadeleden bahseder. Kyl ayaklanmalarnn oalmasndan korkan

msavatlar halk temsilcilerini kurultaya arrlar. Onlarn dncelerine gre kurultaya byk toprak sahipleri seilmelidir. Fakat Bak Bolevikleri Msavatn halk kart politikalarnn i yzn gstermek iin kylleri kurultayn krssn kullanmaya arrlar. Msavatlarn maskesinin dmesiyle kyller, toprak sahipleriyle hesaplamak iin isyan kararak partizan gruplara katlrlar. Msavatlarn gerek yzlerinin ortaya karlmas, ayaklanmalar, Msavat hkmeti memurlarn alt edilmesi ve daha sonra partizan mcadelesine gei filmin ana temalarn oluturmaktadr (Gadjinskaya, 1971: 29). 1920-30lu yllarda retilen konulu filmlerden Bismillah, Muhtelif Sahillerde, Hac Kara, Sevil, Letif, smet, Bakllar, Kendliler, 26 Komiser filmlerinin konusunu yakn gemiin olaylar, kadn zgrl ve lkedeki deiiklikler oluturmutur (Kazmzade, 2003: 10). kinci Dnya Savann balamasyla beraber, Sovyetler Birliinde sinema yine propaganda amal kullanlm, ancak geen dnemden farkl olarak, vatan, toprak sevgisi, byk vatan gibi kavramlara odaklanlmtr. Hatta, kinci

44

Dnya Savana Sovyetler Birliinin de katlm olduu 1941-1945 yllar aras Byk Vatan Muharebesi olarak adlandrlmtr. Sava dneminin filmlerinden Bir Aile (Grigori Aleksandrov, Rza Tehmasip, Mikayl Mikaylov, 1942), blmden oluan ve birbirine bal yknn anlatld bir yapmdr. Filmde, eitli milletlerden olan Sovyet insanlarnn vatan sevgisi ve dostluundan bahsedilir. Sualt Gayg T-9 (T-9 Sualt Gemisi, Alexander vanov, 1943) adl film ise yine sava yllarn anlatmaktadr. Filmin konusu, savan zor yllarnda uzun bir sre su altnda kalan Sovyet denizcilerinin dayankll ve gsterdikleri kahramanlklardr (Gulubeyov, 1960: 29). Arn Mal Alan (Arnla Mal Alan, Rza Tehmasip, Nikolay Leenko, 1945) adl film de sava srasnda Azerbaycanda yaplan filmlerden biridir. nl Azeri besteci zeyir Hacbeyovun ayn adl operetinden sinemaya uyarlanmtr. Tamamen Azeri bir kadro tarafndan ekilen ve 1900l yllarn banda Bakde geen bir ak olayn konu edinen bu film gsterime byk zorluklarla girebilmi, yasaklanma tehlikesi ile kar karya kalmtr. nk Arn Mal Alan o zamana kadar ekilmi tm Sovyet filmleri arasnda devrimden nceki dnemi aydnlk ve insanlar mutlu gsteren ilk filmdir (Dilanova, 2003: 59). Buna ramen film yalnz 1945 ylnda 16 milyonun zerinde insan tarafndan izlenmi (Kazmzade, 2003: 37) ve 30dan fazla dile evrilmitir (Gulubeyov, 1960: 29). kinci Dnya Sava sona erdiinde, 1946-1954 yllar arasnda tm Sovyet sinemasnda bir durgunluk dnemi yaanmtr. Savatan sonra sinemaya bteden ok az para ayrlmtr nk Sovyetler Birliinin dalan sanayisini ve ekonomik durumunu canlandrmak iin kaynaklar farkl alanlara aktarlmtr. Duraklama Dnemi olarak adlandrlabilecek bu yllar arasnda Azerbaycanda sinema stdyosu tarafndan Feteli Han (Z. Kazmov, 1947), Baknn glar

45

(Baknn Iklar, . Heyfits, . Zarhi, R. Tehmasip, 1950) ve Eziz Halgmza (Aziz Halkmza, Hseyn Seyidzade, Y. Frid, 1954) adl filmler ekilmitir (Dilanova, 2003: 60-61). Feteli Han adl film, 18. yzylda Azerbaycanda farkl hanlklar arasndaki dmanl konu edinmektedir. Bu dnemde Guba han gen Feteli Handr. Akll uzak grl bir ynetici olan Feteli Han, hanlklar arasndaki sregelen dmanlklarn sadece d dmanlarn iine geldiini dnmektedir. Ona gre zgrlklerini kaybetmemek iin Azerbaycan halk birlemelidir. Bu filmin senaryosu birok kez sansrlenmi ve film yapmndan 12 yl sonra gsterime girmitir (Gulubeyov, 1960: 31). nk filmde, kendi zgrln talep eden bir halkn bamsz bir devlet kurma istei anlatlmaktadr. Senaryoya, Feteli Hann davetiyle Ruslarn gelmesi ve Azerbaycana sahip olma sahneleri eklendikten sonra ekimine izin verilmitir ( smailov, 2001: 60). Baknn glar adl filmde, petrol madeninde alan bir iinin

hayatndan ve kinci Dnya Savann zor yllarnda Bak petrol iilerinin zverili almalarndan bahsedilmektedir. Bu film de Feteli Han filmi gibi izleyicilerin karsna ancak 18 yl sonra kabilmitir (Kazmovdan aktaran Dilanova, 2003: 61-62). 1930lu yllarn sonunda balayan kriz, 1940lar boyunca ve 50li yllarn banda daha da derinlemitir. Yaplan film saysndaki hzl d, Stalinin estetik beenisine ve btn sanat dallarnda uygulanmasn bekledii az olsun, gzel olsun ilkesine balanabilir. Stalin, btn konulu filmleri bizzat kendisi izlemi ve filmlerde yaplmas gereken deiiklikler hakknda baz direktifler vermitir. Onun bir film iin syledikleri hibir neden olmadan dier filmlere de

46

uygulanm ve iki filmin (Feteli Han ve Baknn glar) ekimlerinin bitmesine ramen gsterimlerine izin verilmemitir (Kazmzade, 2003: 11). 1953 ylnda Stalinin lmyle Duraklama Dnemi sona ermi ve 1955 ylndan itibaren ekilen film says artmaya balamtr. Azerbaycann ilk renkli filmi olan Eziz Halgmza adl film Stalinin lmnden bir yl sonra 1954 ylnda ekilmitir. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti Gzel Sanatlar

uzmanlarnn yaamn konu edinen bu film yar belgesel bir yapmdr (Kazmzade, 2003: 39). zbekistan ve Azerbaycan pamukularnn geleneksel dostluundan bahseden Gr (Tofig Tazade, 1955) adl komedi ise, Bak Kinostdyosu tarafndan gerekletirilmitir. Uzag Sahillerde (Uzak Sahillerde, Tofik Tazade, 1958) ise kinci Dnya Sava srasnda Adriyatik Denizi sahilinde geen bir kahramanlk filmidir ve Azerbaycan sinemasnn, iinde aksiyon unsurlarn en ok barndran yapm olarak deerlendirilmektedir. Savan bitmesinden 13 yl sonra yaplan Uzag Sahillerde de, o dnemde sava konusunda ekilmi dier filmlerle kyaslanm ve baarl bulunmutur (Hseynov, 1999: 24). Bu arada, ayn isimli romandan uyarlanan Uzag Sahillerde filminin ekimleri, konusundan dolay iptal edilme tehlikesiyle kar karya kalmtr. Eski Sovyetler Birliinde, Ruslar kinci Dnya Savann kazanlmasndaki baary kendilerine mal etmilerdir. Byk ailenin dier yeleri, bu tr filmlerde byk kardein yani asl kahramann sadece yardmcs olabilirlerdi. Filmin ynetmeni Tofik Tazadeye, Sizce, sava Bakden gelen herhangi bir Azerbaycanl m kazand? diye sorulmu, bu nedenle film Moskovada beenilmemitir (Hseynov, 1999: 24-25).

47

1960l yllarda propaganda filmlerinin yan sra, deiik konulara deinen filmler de yapld gzlemlenmektedir. Sovyet dneminin mutlu yaamnn vurgulanmas iin bu filmlerde de sosyalist ideolojinin gerekleri eksiksiz olarak uygulanmtr. rnein, Byk Dayag (Byk Dayanak, Hebib smaylov, 1962) adl filmde, bir kolhozda gerekleen deiiklikler ve bu deiikliklere neden olan kolhozun idaresindeki dzenbaz kiilere kar kyller tarafndan verilen mcadeleden bahsedilmektedir. Filmde Kolhoz Bakan Rstem Kii kendi vicdanyla hesaplamaktadr. Parti tarafndan verilen knamaya istinaden, daha st kademelerdeki eski silah arkadandan kendisine yaptrlan bu lekeyi silmesini ister. Fakat bunun karl, parti leke yaptrmaz olur. Filmin sonunda gerekler ortaya knca Rstem Kiinin tek suu arkasndaki ky halkna gvenmemesidir ve bu nedenle o, parti tarafndan knama almtr. Sosyalist dzenin gelimesine engel olmaya alanlarn gsterildii bu filmde ahlaki bir eletiri sz konusudur. Yenilmez Batalyon (Yenilmez Birlik, Hseyin Seyidzade, 1965) adl filmde, ar hkmeti tarafndan Potemkin Zrhlsnda isyan kardklar iin

Azerbaycann cra ehirlerinden Zakatalaya srgn edilmi askerlerle yerli devrimcilerin arlk Rusyasna kar yrttkleri mcadeleden bahsedilir (Kazmzade, 2003: 58). Dalarda Dy (Dalarda Dv, Kamil Rstembeyov, 1967) adl filmde kinci Dnya Savanda yaral olarak esir dm bir asker yllar sonra vatana geri dnmek iin snrdan kaak gei yaparken yakalanr. Onu yakalayan askerin kendi olu olduu anlalr. Aralarnda geen diyaloglarda baba, yasal yolla geri dnenlerin Stalin tarafndan ldrldn syleyerek olundan onu serbest brakmasn ister. Ancak olu onu devlete teslim eder. Filmde

48

vurgulanmak istenen vatan sevgisinin aile sevgisinden bile stn olduudur. Burada Stalinin baskc politikalarnn eletirilmesine ramen ideolojik kaygnn n planda olduu grlmektedir. Deli Kr (Deli Kura, Hseyn Seyidzade, 1969) adl filmde ise, 20. yzyln balarnda Azerbaycanda nc aydnlarn yetimesinden, yeniliki eitimcilerin faaliyetlerinden, nc Rus aydnlarnn Gney Kafkasya halklarna yaptklar yardmlardan ve insanlarda zgrlk bilincin olumasndan

bahsedilmektedir (Kazmzade, 2003: 68). Filmde, yasakland halde Nevruz bayram ile ilgili grntlerin yer almas ve filmin kahraman Cahandar Aann ar askerlerine kar mcadele ettii halde filmin sonunda arkadan vurularak ldrlmesi nedeniyle sansrlenen filmin bu iki sahne karldktan sonra gsterimine izin verilmitir (Mkerremolu, 2001: 4). Yeddi Oul sterem (Yedi Oul sterim, Tofik Tazade, 1970) adl film, 1920li yllarn banda devrimin zafer kazanacana inanan ve bu yolda savaarak yaamlarn yitiren gen komnistler hakkndadr (Kazmzade, 2003: 71-72). Azerbaycan sinemasnda komsomol (gen komnistler birlii) konusunda bir film ilk kez yaplmtr. Film, Partinin genlik kolu olan Komsomolun kurulmasnn yldnm ncesinde gerekletirilmitir. Hseyn Efendiyeve gre bu film Azerbaycan sinemasnn bir dnm noktasdr. nk devrim propagandas iin bu filmde kardein kardee, oulun babaya veya babann oula el kaldrmas ve kurun skmas sahneleri yer almaktadr (Efendiyev, 2001: 4). 1970li yllarda biyografik filmler dikkat ekmektedir. Bu filmlerle aktarlan olaylarda tarihi karakterler vastasyla sosyalist dzenin

merulatrlmasna ynelik abalar grlmektedir. Bu karakterler tarihin farkl

49

dnemlerinde

yaamalarna

ramen

propaganda

gerei

sosyalist

insan

zellikleriyle donatlmlardr. Ulduzlar Snmr (Yldzlar Snmez, Ejder brahimov, 1971) adl filmde Dou halklarnn zgrl urunda mcadele eden Azerbaycan Halk Komiserleri Sovyetinin bakan, retmen, doktor, gazeteci ve yazar Neriman Nerimanovun hayat anlatlmaktadr (Kazmzade, 2003: 74). Sosyalist bir milliyeti olan Doktor Nerimanov Azerbaycanda sosyalist bir dzenin kurulmasn istemektedir, fakat Azerbaycann Rusya ile birletirilmesine kardr ve bamszlk yanlsdr. Ancak bu gerek filmde saptrlarak, Nerimanovun, Dou halklarnn Sovyet Rusya ile bir at altnda birletirilmeleri ynnde faaliyetlerde bulunduu gsterilmektedir. Nesimi (Hasan Seyidbeyli, 1973) adl film, Azerbaycann nl airi ve filozofu, Hurufi iirinin nclerinden madeddin Nesiminin hayatn

anlatmaktadr. Filmde din aleyhinde propaganda yapmak iin Nesiminin hayat ve iirleri gereinden saptrlarak gsterilmitir. Filmde Nesiminin iirlerinin tamamna yer verilmemi ve sadece baz ksmlar kullanlmtr. Bu durum da, iirlerin ifade etmek istediinden farkl ekillerde alglanmasna neden olmaktadr. rnein, filmde Nesiminin kendisini Allah olarak grd, yani insann kendisinin Allah olduu vurgulanarak dinsizletirme politikasna hizmet edilmitir. Gatr Memmed (Rasim Ocagov, 1974) adl film, 1919-1920 yllarnda Gencede kan kyl isyan ve onun efsanevi kahraman Gatr Memmedden (Memmed Ali olu Memmedov) bahsetmektedir. Bu filmde de ky aalarna kar mcadele eden Gatr Memmed, Bolevik olarak grlmektedir.

50

Babek (Eldar Guliyev, 1979) adl film, 9. yzylda Araplara kar bamszlk mcadelesi veren Azerbaycan halk kahraman Babekin hayatn anlatmaktadr. Azerbaycanda Babek bir zgrlk sembol olarak grlmektedir. Fakat Gatr Memmed filminde olduu gibi, bu filmde de Babekin zgrlk mcadelesine, sosyalist anlamlar yklenmitir.

2.3. 1985 Sonras Azerbaycan Sinemas (1985-1991) 1985 ylnda Gorbaovun iktidara geliiyle birlikte gerekletirilen aklk (Glastnost), yeniden yaplanma (Perestroyka) ve demokratikleme politikalar sonucu yaamn btn alanlarnda olduu gibi dnce ve sanat alanlarnda da deiimler gzlenmitir. 1980li yllarn ikinci yarsnda Sovyetler Birliindeki bu deiim Azerbaycan sinemasn da etkilemi ve filmlerde ele alnan konular asndan yenilikler gzlenmitir. rnein, milliyeti unsurlar ieren Atlar Yeherleyin (Atlar Eyerleyin, Ebdl Mahmudov, Hesenaa Turabov, 1985) adl filmde, 19. yzyln sonlarnda Azerbaycan topraklarnda ar askerlerinin hakimiyetine, halk smrerek zenginleen feodal beylere ve tccarlara kar gerekleen silahl kyl direnileri konu edilmektedir. Bu filmde sosyalist propagandann yan sra ran snrlar ierisinde kalan Gney Azerbaycan ile ilgili mesajlar da verilerek vatan kavram zerinde durulmu ve Azerbaycann toprak btnl kavramnn alt izilmitir. 1980li yllarn sonlarna doru sosyalist gerekilik akmnn etkisinin azalmasyla Azerbaycan sinemasnda artk gncel konular ilenmeye balanm ve eletirel bak alaryla farkl konular ele alnarak tartlmtr.

51

Yaramaz (Vagf Mustafayev, 1988) adl filmde Hetem adl bir gencin, ilerinin rast gitmemesi ve ansszl anlatlr. Safl yznden kendisiyle dalga geilir. Her tarafta hrszlk, kapal kaplar arkasnda konumalar gemektedir. mar Bakanlnn projeler mdr, yaplmakta olan evin malzemelerini alarak satmaktadr. Bakann ofr kendi zel ileri iin bakann adn kullanmaktadr. Hetem kendisine yaplan yersiz akalardan usanarak akllanmaya karar verir. ok ksa bir zamanda byk baarlar elde eder. ilikten hediyelik fabrikasnn mdrlne kadar ykselir. Ayn zamanda igzar insanlara zg meziyetlere de sahip olur. Yalan, acmaszlk, hainlik onun kanna ilemitir. Bu filmde Sovyetler Birliinin son dneminde insanlarn, devlet ynetiminin ve yneticilerin nasl yozlatklar anlatlmaktadr. Letife (Fkra, Nizami Musayev, 1989) adl filmde de 1980li yllarn sonunda parti memurlarnn i yapmamalar, gereksiz ilerle uramalar ve savclarn rvet karl i yapmalar anlatlmaktadr. Btn bunlar normal sosyal yaamn bir paralarym gibi grnmektedir. Filmde partinin Yerel Merkezi Komitesi bakannn, makam odasnda bir kadnla ilikiye girdii srada bekleme odasndaki insanlara bakann toplantda olduunun sylenmesi; daha sonra bekleme odasndaki insanlarn da nemli mevkilere sahip olduklar ve bakana rvet vermek iin orada bekledikleri anlatlmaktadr. Bu arada Komnist Parti binasnn iinde asansrde mahsur kalan iki erkek ve bir kadnn zamanla birbirlerini taciz ettikleri gsterilmektedir. Bu sahnede kadnn ve erkeklerden birisinin partide ynetici olduklar da anlalmaktadr. Bu filmler incelendiinde, Sovyetler Birliinin son dnemlerinde sistemin arpklklarnn filmlere yansmaya balad grlmektedir. Son dnem Sovyet

52

sinemasnn genel zellii olan sansr ve denetimin eskisi kadar sk olmamas bu tr filmlerin daha rahat ekilde izleyicilere ulamasna yol amtr.

2.4. Sovyet Azerbaycan Sinemas: Film zmlemeleri Burada incelemek iin iki film ele alnmtr. Bunlar, Ahrnc Arm ve Atlar Yeherleyin adl filmlerdir ve bu dnemin genel sinema anlayn temsil edebilecek niteliktedirler. Filmlerde Azerbaycan tarihinin farkl tarihsel dnemleri ele alnm ve Sovyet ideolojisi erevesinde ilenmilerdir.

2.4.1. Ahrnc Arm (Son Uurum, Kamil Rstembeyov, 1971) Bu filmde Sovyet dzeninin ilk yllarnda, Azerbaycan kylerinde sosyalizmin yerletirilmesi abalar anlatlmaktadr. Filmde, feodal sistemin, kyller zerindeki korkuya dayal hakimiyet anlaynn yaratt tahribat ve kyllerin Boleviklerin yardmyla bu yapy ykarak, sosyalist dzene gemeleri grntlenmektedir. Ahrnc Armda, 1930 ylnda Azerbaycann bir da kynde topraklarn birletirilmesi yani kolhoz kurma almalar perdeye gelir. Bu yeniliklere kar gelen ky aalarna kar devlet kansz bir ikna sreci balatmtr. Ancak toprak sahipleri bu uygulamaya kar silahl direni gstermektedirler. lk sahnede kyllerin bulunduu toplant salonu, orta ekim lei ve st ayla erevelenir. Kamera, parti temsilcilerini verirken gz hizasndayken kolhoz kurulmas iin kyllerle toplant yapan parti il bakan, kyllere sorar: Bal neden tatldr?; bunu kendisi cevaplar: nk ortak emein mahsuldr. Biz istiyoruz ki bizim insanlarn emei de mahsul versin.

53

Bizim ite bu nedenle kolektif tasarrufat (kolhoz) kurmamz gerekiyor. Kolhoza kar olan bir kyl sz alr. Kamera onu ve kolhoza kar olan bir grup kyly st ayla grntler. Parti il bakan kar olanlara cevap verirken alt ayla grntlenir. Grnt tekrar parti temsilcilerine getiinde yine alt a kullanlr. Tartma sonrasnda toplantda ounluk kolhoz taraftar olduunu bildirir. Toplant sonras ky parti rgtnn banda bulunan manla, kyn zenginlerinden olan ve kolhozun kurulmasn istemeyen Kerbelayi smayl

arasnda bir konuma geer. kili ekim gz hizasnda verilmitir. Konumada, kurulacak olan kolhozun bana gemek zere mann nerdii kiiye Kerbelayi sert bir tepki verir ve kolhozsuz da geinebileceini syler. lk sahnenin st ayla kurulmu olmas, izleyiciye olaylarla ilgili bir kontrol yanlsamas salamaktadr. Grnt parti temsilcilerine getiinde kamerann gz seviyesine inmesi dramatik etkiyi azaltr, izleyiciyi ile parti temsilcileri eit konuma gelir. Kolhoza kar kan kylnn st ayla verilmesi ise adamn zayfln, kkln ve gszln gsterir. Parti il bakannn alt ayla verilmesi ise onun izleyiciyi zerinde hakimiyet kurarak konumasnn etkili olmasn salar. Kerbelayi smayln manla geen diyalogunun kamera gz seviyesinde iken aktarlmas izleyicinin olaylar tarafsz olarak alglamas iin olanak salar, ancak nceki kamera alar ve geen diyaloglarn etkisiyle izleyici kendiliinden parti temsilcilerini olumlu ve kolhoz kartlarn da olumsuz olarak deerlendirir. Parti il bakannn konumasnda geen Bal neden tatldr? nk ortak emein mahsuldr szleriyle arlarn ortak almas insanlarn ortak almasna benzetilmitir. Bu benzetmede sosyalizmin, hayata geirilmeye allan yeni bir dzen olmad ve bu dzenin doada da eskiden beri var olduu

54

mesaj verilmektedir. Ayrca parti il bakan, bu benzetmesinin anlamn konumasnn devamnda, Biz istiyoruz ki bizim insanlarn emei de mahsul versin. Bizim ite bu nedenle kolektif tasarrufat kurmamz gerekiyor eklinde aklamtr. Buradan hareketle, mesajn, benzetmenin yansra ak bir ekilde verildii grlmektedir. Sonraki sahnede o gnn akam, hkmet kart silahl etenin banda bulunan Gemlo, Kerbelayi smayln evine saklanarak gelir ve bir baka kyn hkmet kart zengini olan Meedi Cemilin Bolevikler tarafndan ldrdn ve srann, Kerbelayide olduunu syler. Bu sahnede karlkl bel ve omuz ekimleri yer almaktadr. Kerbelayi de, O gittiim Kerbela hakk, bana el kaldran daha anasndan domad diyerek yemin eder. Ertesi gn man ve ky parti rgtnde bulunan Bolevikler, Kerbelayinin evinde tahl ararlar. Kerbelayi tahl saklamtr. Ama dierleri tahl bulurlar. man, ehirde insanlar a, sen ise tahl burada gizliyorsun der ve sonra tahln parasn vererek kendilerinin ekya olmadklarn syler. Bu sahnede ikili ve l ekimler hakimdir. Sahnenin sonunda, yine bir ikili ekim vardr. man, Kerbelayiye para verdii srada alt adan, Kerbelayi otururken, parti temsilcisi man ise ayakta gsterilmitir. Burada parti temsilcisinin Kerbelayiden daha byk ve gl olduu izlenimi olumaktadr. Sahnede, kyllerin yannda Sovyet Hkmetinin ehirde yaayan insanlara da nem verdii ak bir ekilde ifade edilmektedir. Ayrca Sovyet Hkmetinin hibir zaman kylden karln vermeden bir ey almayaca da yine aka ifade edilmitir. Bu olayn getii gnn akam saatlerinde, Gemlo mann evinin nne gelir ve camdan grd man vurmak ister, ama mann kars cama gelince vuramaz. Sonra mann kars lambay sndrr ve Gemlo camdan ieri karanla

55

mann bulunduu noktaya ate eder. Bir sonraki sahnedeki orta ekim leiyle Kerbelayinin evinin bahesi grntlenir. mann ld dncesiyle

Kerbelayi, adamlarna tahl uvallarn yerine geri koymalarn emreder. man ve bir grup Bolevik Kerbelayinin evine gelirler. mann yanndaki Bolevik, tahl uvallarn geri tayan alanlardan birine, Tahllar hkmetin maldr der ve adamlara tahl arabalara tamasn emreder. Tahl almaya gelen man

Kerbalayiye, gece ate edildiini duyup duymadn sorar ve arkasndan da yle devam eder: Kyde dmanlar ba kaldrm. Onlar da Meedi Cemil gibi yapacaz. Tahl alp giderler. Bu sahnede de yine ak bir ekilde dzene kar gelenlerin Sovyet Hkmeti tarafndan ortadan kaldrlaca vurgulanmaktadr. Bir sonraki sahnede genel ekimde bir ky dnnn yapld alan grntlenir. Daha sonra kamera insanlara doru zoom yaparak yaklar ve saa evrinme hareketiyle sevinli yz ifadelerini gsterir. Sonra, Gemlo ve adamlarnn genel ekimle dn alanna yaklatklar grntlenir. Gemlo,

dn adamlaryla basar ve halka ate etmeye balar. Dn bir Bolevikin dndr. atma srasnda man, karsna eve gidip parti ky rgt mhrn saklamasn syler. Gemlo, kyn nde gelen Boleviklerini ve man yakalar. Kyllerden birisini Boleviklere yollayarak onlara Kerbelayinin ura

Hkmetini tanmadn sylemesini syler. Bu sahnede ky dnnn Gemlo tarafndan baslmas, halkn mutluluuna bir saldr olarak anlamlandrlr. Dn, mutluluu

simgelemektedir. Azerbaycanda kltrel bir gelenek olarak hala daha devam ettirilen, dn gnnde kavgann olmamas, insanlar kavgal olsa bile, dn gn o kavgann durdurulmas geleneinden yola karsak, Azerbaycan Halknn kltrel deerlerinin tersine bu filmde farkl bir kltrel kodlama yaplmtr.

56

Burada verilmek istenen, devlet kart olanlarn ayn zamanda halka kar olduudur. Ayrca bu sahnede ky rgtnn mhr ile Sovyet Hkmeti zdeletirilmitir. Yani bir btnn esi, bir paras, btn temsil etmektedir. Bu saldr sadece dne deil, dorudan devlete kar bir saldrdr. Bir baka sahnede, parti il komitesi nnde Kerbelayinin stne gnderilmesi iin gnlller toplanr ve silahlandrlrlar. Parti il Komitesinin odasnda, ikili bel ekimiyle verilen grntde parti il bakan yardmcs, Talbova kye silahl saldr yapmayacaklarn, merkezin teklifiyle Kerbelayi ile grlmesi gerektiini syler. Kamera omuz ekimiyle Talbovu gsterir ve Talbov, dnceli bir ekilde merkezin neden Kerbelayi ile grlmesi karar aldn sorar ve eer byle yaparlarsa dier kylerdeki hkmet kartlar zenginlerin de ayaklanacan iddia eder. Kamera yine ikili ekime dner. Bakan partinin kan dklmemesini istediini syler. Kimin gnderileceini dnmeye balarlar. Talbovun omuz ekimiyle dnceli bir ekilde grntlenmesi izleyiciyi de bu sorunun zerinde dnmeye sevk etmektedir. Ardndan parti il bakannn cevabyla, sosyalist dzenin bar yanls bir dzen olduu vurgulanmakta ve Sovyet hakimiyetinin, topraklarnda bulunan kartlarn kan dklmeden ikna etme taraftar olduu ne srlmektedir. Sonraki sahnede Abbasgulu Bey adlinski, yannda bir iiyle boy ekim leinde grntlenir. Ardndan, genel ekimde onlarn bulunduu inaat alan gsterilir. adlinski, yzlerce iinin banda fabrika antiyesinde almakta ve onlara yardm etmektedir. alanlardan biri, Abbasgulu Beye onu beklediklerini syler. Abbasgulu Bey antiye odasna girer. kili bel ekimleriyle kurulan

sahnede, parti il bakan kyn saygn adamlarndan biri olan Abbasgulu

57

adlinskiyi kye gidip Kerbelayi ile grmesi iin ikna eder. Sonra dar karlar. kili bel ekimiyle verilen diyalog srasnda arka fonda, tepenin zerinde alan iiler grlmektedir. Burada Bakan, Abbasgulu Beye t verir. Onlarn klmaz bir yolda olduklarn ve Abbasgulu Beyi oraya acizlikten deil kan dklmemesi iin yolladklarn anlatmasn ister. Genel ekimle Abbasgulu Beyin iiler arasnda altnn gsterilmesi, onun hem bir ynetici hem de bir ii olduunu vurgulamakta ve bylece iilere verilen nem ortaya konulmaktadr. Partide nemli bir yere sahip olan Abbasgulu Bey ve parti il bakannn konutuklar ekimde arka planda iilerin yer almasyla partinin arkasndaki gcn kaynann iiler olduu ifade edilmektedir. Ayrca sahnede, sosyalist dzenin gelecei iin bir yandan iilerin fabrika inaatnda altklar, dier taraftan bu dzene kar olan tehditlerin de ortadan kaldrlmaya alld vurgulanmaktadr. Sonraki sahnede, partinin nde gelenlerinden Halil de Kerbelayiyle konumaya gitmek iin hazrlanr. Bel ekimi leinin hakim olduu sahnede, Halil beikteki bebeiyle oynayarak parti tarafndan verilmi olan madalyasn bebein yakasna takar ve karsna Kerbelayi ile grmeye gideceklerini, bir gn sonra da dneceini syler. Dier sahnede Talbov da cebine bir silah koyarak evden kar. Burada Halilin parti tarafndan verilen madalyasn, beikteki bebeine takmas, kendisine bir ey olsa bile, Sovyet dzenini yeni nesillerin devam ettireceini vurgulamaktadr. Ayrca o, yeni kuaklarn geleceini kurtarmak, daha eit ve iyi artlarda yaamalarn salayabilmek iin Kerbelayi ile grmeye gitmektedir. Burada lkenin gelecei olan bebek ne karlmtr. Genel ekimle, Abbasgulu Bey ve arkadalar kye giderken verilir. Kayalklara yaklatklarnda orta lekli ekime geilir. Kayalklarn stnden

58

ate edilir, ate edenler onlarn kim olduklarn sorarlar. Omuz ekimiyle grntlenen Abbasgulu Bey kendisini tantr ve Kerbelayinin misafirleri olduklarn syler. Sonra, st ayla ereveye giren Kerbelayinin adamlarnn arasnda, kayalklarn nnde bekleyen Abbasgulu Bey ve arkadalar grntlenir; adamlardan biri brne, heyecanl bir ekilde, Ko Kerbelayiye syle, adam gelmi bizi kurtarmaya der. Ad Resul olan Kerbelayinin adam, Kerbelayinin evine giderek ona bu haberi verir; Gemlo da Resula yerinden ayrld iin kzar ve kulan keser. Bu sahnede Kerbelayinin adamlarndan birinin Abbasgulu Beyin geliiyle ilgili Ko Kerbelayiye syle, adam gelmi bizi kurtarmaya szleri, insanlarn korku iinde yaadklarn aklamaktadr. Grntde de Abbasgulu Bey ve arkadalarnn kayalklarn nnde beklerken Kerbelayinin adamlarnn heyecanlanmalar bu durumu glendirmektedir. Ayrca Gemlonun, yerinden ayrld iin Resulun kulan kesmesi bu korkunun bouna olmadn gsterir. Burada insanlarn Sovyet dzenini arzuladklar, ancak korku iinde

yaadklarndan bu isteklerini ortaya karamadklar mesaj anlalmaktadr. Bir sonraki sahnede, orta lekli ekimlerle, Abbasgulu Bey ve iki arkada, kyn sokaklarndan geerek Kerbelayiyi ziyarete giderken gsterilir. nsanlar kendi aralarnda Abbasgulu Beyin saygdeer adam olduunu konuurlar ve ona selam verirler; Abbasgulu Bey ve arkadalar Kerbelayinin evine varrlar. Kamera yakn ekim leinde ve saa evrinme yaparak sofra banda oturan, Kerbelayinin taraftarlar dier ky zenginlerini ve Abbasgulu Beyi grntler. nsanlar donuk yz ifadeleriyle bakmaktadrlar. eride sessizlik vardr. Abbasgulu Bey, Veliyi sorarak sessizlii bozar. Veli de hemen ieri gelir. Abbasgulu Bey Kerbelayiyi sorar. Veli de Kerbelayinin az nce yukardaki

59

kylere gittiini, haberi olsayd Abbasgulu Bey geldii iin ok sevineceini syler. kili bel ekimiyle grntlenen adamlardan biri ekmek yemelerini ister ve dman da olsalar ekmeklerinin helal olduunu ve bereketin Allahn olduunu syler. Abbasgulu Bey bu szn zerine ekmei alr ve bler. Yemek srasnda bel ekimleriyle Abbasgulu Bey ve arkadalarnn sofradakilerle geen diyaloglar yledir:
Abbasgulu Bey: Szn dorusu biz hibir zaman size dman olmadk. Dmanl kendiniz balattnz. Biz dman olsaydk buraya gelmezdik. Ben her zaman Kerbelayinin kapsn ho niyetle atm. Veli: Bu bir grup insann dmanl deil, Bey. Bakas: Sorunumuz 510 kiiyle olsayd hesabmz kendimiz tek bamza grrdk. Bir bakas: Bize byle tutarsz bir hkmet lazm deil. Topra kylye veriyorum diyor, sonra da alp birletiriyor ki, buna kolhoz diyor. Biz istemeyiz kolhoz molhoz. Bir bakas daha: Daha deyin ki topraklar elinizden alyoruz da Talbov: Siz kolhozu yanl biliyorsunuz. Hkmetimiz diyor ki topraklar birletirilip birlikte allsn, kazancn da herkes emeine gre alsn. Bunun neresi kt ki Bakas: Sen laf oyunu yapyorsun yeenim, kel Hasan veya Hasan kel ne fark eder? Talbov: Fark udur ki, birlikte alsak daha ok mahsul alrz. Bir bakas: ah devirdik dndk ki ak gne kacaz, imdi kolhoz kursak elimiz bala batacak. Halil: Uzaa gitmeyelim bizim kyde kolhoz oluturulduktan sonra mahsul iki katna kt. Birisi: Diyorlar ki kolhoz olduktan sonra btn kadnlar topladlar bir damn altna, kocalar kalm kenarda yalnzca kolhoz bakann dinliyorlarm (Glerler). Abbasgulu Bey: yle anlalyor ki, herkes namusunu, arn kaybetmi, sadece sizlersiniz namuslu erkekler. Veliye dnerek atlarn getirtmesini ister.

Bu sahnede kolhoz ve nemi son kez ak bir ekilde vurgulanmaktadr. Burada kolhoz iin kadn igcnn de nemli bir unsur olduuna ve alan kadnlarn hibir konuda erkeklerden geride olmadklarna iaret edilmektedir. Kolhozlarda sadece erkeklerin deil, kadnlarn da alabilecekleri ifade edilmektedir. Ardndan, orta lekli ekimle bahe gsterilir. Veli atlar getirmitir ve yakn ekimde Abbasgulu Beye bir tfek uzatt gsterilir. Veli, geceye

60

kaldklarn ve silahn gerekebileceini syler. Abbasgulu Bey, Biz dost kapsna geldik. Dman bilseydik baka trl gelirdik diyerek tfei kabul etmez. Yakn ekimle grntlenen Velinin yzndeki samimi ifade, seyircide bir gven duygusu oluturmaktadr ve onun Abbasgulu Beye sayg duyduu

anlalmaktadr. Ancak Abbasgulu Beyin silah kabul etmemesi, devletin hibir ekilde silaha el atmayaca, sorunlar insanlarn rza gstermesiyle zecei dncesini vurgulamaktadr. Daha sonra da Kerbelayi ile Gemlo kapal mekanda diz ekimi leinde gsterilir. kili arasnda u konuma geer: Gemlo: Biz hkmete kar ba kaldrdk. Sen ise onun adamlarnn karsndan kayorsun. (Yakn ekimde Kerbelayiyi grrz.) Kerbelayi: Sen her eyi kendi aklnla lme. Bizim onunla gerek dostluumuz var. Ben onunla ekmek bldm. Ben o ekmei ayaklayamam. Abbasgulu Bey akll adamdr, ii anlayp kendisi kyden geri dnecektir. Burada Kerbelayinin yakn ekimle gsterilmesi, izleyicide onun bu szleri samimiyetle syledii izlenimini yaratmaktadr. Ancak samimiyetine ramen devletten kaan Kerbelayi, bunu gizlemek iin Abbasgulu Bey ile olan dostluunun arkasna da snmaktadr. Burada kullanlan ekmek blmek deyimi Azerbaycan kltrnn bir parasdr. Bu sahnede Kerbelayinin kendisini bu kltrel gelenein arkasna saklayarak devletle birebir diyalogdan

kanmasyla devletin gc dolayl olarak vurgulanmaktadr. Daha sonraki bir sahnede, orta lekli ekimlerle, Kerbelayinin baheye gelerek silahl adamlaryla konumas grntlenir. Adamlar ona sabah akam yiyip yattklarn, silahlarnn paslandn syler. Birisi de yeminle hkmetin

61

onlardan korktuunu belirtir. Kerbelayi de Evet, hatta altlarna karyorlar der. Karlkl omuz ekimlerinin yer ald sahnede, adamlar Kerbelayiye sorarlar: Tamam da, nasl bu korkak hkmet o koskoca ar devirdi? Kerbelayi, ar evini kendisi ykt; nk kimse Kerbelaya silah evirmemiti Nikolaydan baka der ve devam eder: Kyleri, kasabalar yerle bir eden top mermisi o kutsal dergahtan sadece 3 altn tula drebilmitir. Onlar da her sabah yerlerine koyarlar. Akam gelirler ki de yere dmtr. Neden? nk onlara kafir mermisi demitir. Bu srada Kerbelayinin adamlarndan biri Kurban olurum bu hkmete ki, o Kerbelann cn ardan ald diyerek sevinir. Kerbelayi, adamna dnerek: Yukar kyde senin gibi konuanlarn hepsinin, para para doranarak kuyuya atldklarndan haberin var m? Sen de ona gre dilini ksa tut kpek diyerek dierlerine dner ve Nikolay Mslmanlarn Allah yerle bir etmitir der. Bu sahnede Kerelayinin adamlarndan birinin, Nasl bu korkak hkmet o koskoca ar devirdi? szleri Sovyet hkmetinin gcnn var olduu gereini de barndrmaktadr. Sovyet hkmetinin kmsendii izlenimi verilen bu sahnede dolayl olarak, ar bile deviren Sovyet hkmetinin gc vurgulanmaktadr. Kerbelayinin anlatt dinsel efsane ise, kydeki insanlar korkutma ve sindirme amac tamaktadr. Kerbelayi arn yenilgisini dine balamtr. Kerbelayinin anlatt hikaye dinsel bir efsane olmaktan teye gitmemektedir ve bu bilinli olarak izleyicide dine kar bir antipati oluturacak ekilde kurulmutur. Kerbelayinin dini kullanarak adamlarn kontrol altnda tutmak istemesi, yine kahraman olarak Sovyet Hkmetini ne karmtr. Kerbelayinin adamlarndan birisinin, kurban olurum bu hkmete ki, o Kerbelann cn ardan ald szleri, onun gznde Sovyet hkmetinin bir

62

kahraman olduunu vurgulamaktadr. Kerbelayinin dini kullanarak korkutmaya alt insanlarn gznde Sovyet hkmeti kahramana dnnce, korkuyu kontrolnde tutmak isteyen Kerbelayi bu kez iddeti n plana kararak, bu tr dncesi olanlar ikence ve lmle tehdit etmitir. Bu tehdit zerine Allah n plana karmas, dini iddetle zdeletirme amac tamaktadr. Karlkl omuz ekimlerinin yer ald sahnede, Kerbelayi, tutuklu olan man ve dierlerini yanna getirterek onlardan parti mhrn getirip kendisine vermelerini ve bir hata yaptklarn kabul etmelerini ister. Ayrca bunu yaparlarsa onlar affedeceini de syler. Ancak onlar bu teklifi kabul etmezler ve odadan karlrlar. Gemlo da Kerbelayiye onlar niin hala daha tuttuklarn sorar. O da sabah kyden knca onlar ldrmesini emreder. Bu sahnede, Boleviklerin hibir ekilde devletlerine ihanet etmeyecekleri vurgulanmtr. Mhr burada Sovyet hkmetini temsil etmektedir. Sovyet hkmetini temsil eden mhr vermek devlete ihanettir. Abbasgulu Bey ve arkadalar, kyde Halilin akrabalarndan birinin evinde gecelerler. Gece yars Gemlo, evi basar ve mann eini aramaya balar. Ama karsnda Abbasgulu Beyi bulur. Karlkl omuz ekimleriyle aktarlan sahnede, Abbasgulu Bey, Gcn kadnlara m gsteriyorsun? diye sorar. Gemlo cevap vermez ve evi terk eder. Sabaha doru Halil, mann eini erkek kyafetinde bir baka kydeki akrabasna gtrr. Abbasgulu Beyin, gcn kadnlara m gsteriyorsun? sorusuyla Gemloya kar bir meydan okuma sz konusudur. Bu kez devletin mhrn elinde bulunduran mann ei devletin otoritesi tarafndan korunmaktadr. Yani, devlete sahip kmann karl olarak, devlet de vatandana sahip kar mesaj verilmektedir.

63

Halil, mann eini akrabasna brakrken, Abbasgulu Beyle Talbovun Kerbelayinin olu Yedullann trbesinin yannda beklemeleri boy ekimiyle verilir. Trbenin iine girerler. st ayla verilen erevede, Abbasgulu Bey burann Kerbelayinin olu, Yedullann mezar olduunu syler. Abbasgulu Bey, Kerbelayinin eskiden ok sessiz bir insan olduunu, ama zamanla kt olaylara da sebep olduunu syler ve devam eder: Bu olaylarda farkl evlerde kan dklrd gzyalar akard. Bu kan davas sonucu olunu ldrdler. Cesedini bile geri vermiyorlard. ok uralardan sonra ben alp geri verdim. O srada trbeden Gemlodan saklanan birisi kar. Kerbelayinin yakn bir kyde olduunu ve aklndan olunun bile ktn syler. Abbasgulu Bey ve arkadalar da hemen oraya doru yola koyulur. Kerbelayi ile Abbasgulu Bey konuurlar. Konuma a-kar a ile grntlenir. Kerbelayi hkmeti tanmama konusunda srarldr. Abbasgulu Beye gre onu oraya kendi vicdan getirmitir. Haksz kan dklsn istemez. Abbasgulu Beyin odadan ayrlaca srada, Kerbelayi erevenin altnda yer alrken, Abbasgulu Bey de Kerbelayinin arkasnda ayakta, alt adan gsterilir. Bu grmede herhangi bir anlama salanamaz. Abbasgulu Bey ve arkadalar evin bahe kapsndan karak uzaklarlar. Bu sahnenin sonuna doru, erevede Kerbelayinin otururken, Abbasgulu Beyin de ayakta alt ayla grntlenmesi Kerbelayinin aciz bir duruma dtnn, Abbasgulu Beyin ise Kerbelayi karsnda bir hkmet adam olarak ne kadar gl bir konumda olduunun vurgulanmasn salar. Gemlo ve adamlar Abbasgulu Bey ve arkadalarn takip ederek karlarna karlar. Orta lekli ekimin kullanld sahnede atma yer alr. Gemlo, Abbasgulu Bey ve arkadalarn ldrr. Olay srasnda Kerbelayi

64

tarafndan oraya gnderilen Veli de Gemloyu ldrr ve Kerbelayinin yanna dner. Karlkl bel ekimleri zerine kurulu sahnede, Kerbelayi, Veliyi Abbasgulu Beyin cesedini almas iin ld yere gndermek ister. Veli kyllerin cesedi vermek istemediklerini syler. Kerbelayi Velinin yanna -be silahl adam alarak gidip cesedi almasn ister. Veli herkesin Abbasgulu Beyin cenazesine gittiini, onlarn artk tek kaldklarn syler. Kerbelayi arkasn dner, ban ne eip, pencereye doru yrr ve sandalyeye oturur. Kamera zoom out yaparak oda iinde tek bana oturan Kerbelayiyi gsterir. Kerbelayinin ban ne emesi ve odada tek bana gsterilmesi onun Sovyet Hkmeti karsnda ald yenilgiyi kabullendiini gstermektedir ve burada Sovyet hkmetine kar kanlarn, sonunda yalnz kalacaklar vurgulanmaktadr. Sonraki sahnede, ky halk orta ekim leinde Abbasgulu Bey ve arkadalarnn zerleri rtl cesetlerinin banda grntlenir. Kamera yerde yatan cesetlere zoom yapar. Sonra, kalabalktaki insanlarn zgn yz ifadeleri, yakn ekimde ve kamera sola evrinirken grntlenir. Kyllerin cesetleri omuzlarna alarak tamaya baladklar grntde orta lekli ekim

kullanlmtr; kamera zoom out yaparak genel ekim leine geer ve cenazedeki byk kalabal gsterir. Yerde yatan cesetlerin ve ardndan yakn ekimde cenazeye katlan kyllerin zgn yzlerinin grntlenmesi, sosyalist dzen iin mcadele etmi Abbasgulu Bey ve arkadalarnn lmleriyle elde ettikleri baary temsil etmektedir. Cenazeye katlan byk kalabaln genel ekim leinde grntlenmesi ise kyllerin Sovyet hkmetine olan gvenini ve inancn vurgulamaktadr. Film, genel olarak Sovyet Hkmeti ve sosyalist dzen kavramlar erevesinde oluturulmutur. Filmde Azerbaycann kltrel eleri zerinden

65

youn olarak Sovyet hkmetinin ve sosyalist dzenin propagandas yaplm, ayrca rtk bir ekilde dinin gerici bir unsur olduu da vurgulanmtr.

2.4.2. Atlar Yeherleyin (Atlar Eyerleyin, Ebdl Mahmudov, Hesenaa Turabov, 1985) Bu film, arlk Rusyasnn sonlarna doru olan dnemi anlatmaktadr. Bu filmde nemli olan, Azerbaycann kendi milletinden olan ar memurlarnn yine kendi insanlarna yaptklar zulm konu edinmesidir. Filmde sosyalist sylemlere de yer verilmitir, ancak milliyeti sylemler de bir o kadar yer almtr. Atlar Yeherleyin, Azerbaycann gney blgelerinde Kaak Nebi adl bir kylnn ve adamlarnn ar hkmetine kar ba kaldrmasn ve ar memurlaryla yaadklar atmalar anlatmaktadr. Nebi, yaplan hakszlklara kar mcadele etmektedir ve sorunlar kendi yntemleriyle zmektedir. Fakat Nebi ihanete urar ve ar askerleri tarafndan ldrlr. Bu filmin dier bir zellii, Azerbaycann eski adet ve geleneklerinden youn bir ekilde yararlanlmasdr. Film, u yazyla balar: 20. yzyln sonlarnda Halklar Hapishanesi olan ar Rusyasnn her tarafnda balayan zgrlk hareketi, Azerbaycan kyllerini de feodal zulme kar ayaklandrmtr. 1880-1890 yllarnda halk intikamclarnn bir grubuna da yiit kyl olu Kaak Nebi nderlik yapyordu. Filmin bu al yazs, sosyalist sylem asndan zengindir. Bunlar halklar hapishanesi, zgrlk hareketi, kyller, feodal zulm, halk intikamclar kavramlardr. Bu kavramlar tek bir metnin iinde olduu kadar yalnz balarna da yan yana getirildiklerinde mantksal bir btn olutururlar. Filmi bu

66

kavramlarla zetlersek, halklar hapishanesinden, yani esaretten kurtulmak iin zgrlk hareketi balatan kyller feodalizmin zulmne kar Kaak Nebi nderliinde ayaklanrlar. Filmin banda, arn blgedeki valisi, yardmcsna eskiden yanna kyllerin, imdi ise sadece tccarlarn ve ky aalarnn geldiini syler ve bunun sebebini sorar. Yardmcs van Pavlovich, tccarlar ve ky aalarn Kaak Nebinin soyduunu, kyllerin de ikayet iin Nebinin yanna gittiklerini ve bu nedenle valilie ikayete sadece zenginlerin geldiini syler. Vali, yardmcsna, brak onlarn burunlar biraz srtlsn ki ancak o zaman arn himayesinde olmann deerini anlarlar der. Burada ak bir ekilde zenginlerin ara ihtiyac olduu ve onlar koruyacak tek gcn de ar olduu vurgulanr. Dier adan ar ve yandalarnn zulmnden kaan kyllerin ayaklanmalarn hakl gsterecek bir zemin hazrlanr. Orta ekimim leinin hakim olduu sahnelerde, Kaak Nebinin zengin tccarlarn nn keserek kumalar halka datmas grntlenir. Tccarlar ise blge polisi olan Selim Beye gider ve Kaak Nebiyi ikayet ederler. Selim Bey onlardan ald rvet karl yardmcs Kohaya, Nebiyi ldrmesini emreder. Bu arada kaak Nebinin grubuna Rusyada eitim alm birisi daha katlr. Anlatlanlara gre, bu adamn babas Nusret Bey kyllere arka kt iin ar tarafndan Sibiryaya srgn edilmitir. Burada kyllere yardm ettii iin Nusret Beyin Sibiryaya srgn edilmesi ar zulmnn hangi halk kesimine kar olduu gsterir. Kaak Nebinin de bu ekilde kyllere yardm ettii iin Selim Bey tarafndan ldrlmek istenmesi, yine kyllere kar ar ynetiminin olumsuz tutumunu sergiler.

67

Daha sonra Koha, Nebinin adamlar tarafndan yakalanr. st al ekimde, Nebinin adamlar Kohay tartaklayarak onun yanna getirirler. Kohann, yerde srnerek Nebinin dizlerine kapanmas yakn ekim leinde, st ayla grntlenir. Kohan zerinden Selim Bey tarafndan baka bir blgenin polisine gnderilen mektup kar. Mektupta Selim Bey Nebiyi yakalamak iin yardm talep eder. Koha Nebiden onu affetmesini diler. Nebinin sevgilisi Hacer ise Kohay ldrmek istemektedir. Ancak, Nebi buna izin vermez. Nebinin adamlarndan biri olan Veli, Kohann byn keser. arn memurlarndan Kohann st ayla tartaklanmas, yerde

srklenmesi ve Nebinin dizlerine kapanmas izleyicide onun ne kadar zayf ve aciz olduuna dair bir izlenim oluturmaktadr. Dolaysyla, ar memurunun korkakl, ar rejiminin zayflna iaret eder. Bir sonraki sahnedeki orta lekli ekimde, Kohann Selim Beye koarak yarn Nebinin dn olacan, onu yakalamak iin bundan daha iyi bir frsatn ele gemeyeceini, izin verdii takdirde kendisinin onu yakalayacan ve yakalayamazsa byn keseceini syler. Selim Bey, Kohaya ters bir ekilde bakar ve o da elini kesilmi byklarna gtrerek ban ne eer. Burada Nebinin kan dkme taraftar olmadn gstermek iin kltrel bir e olan byk kesilmesi kullanlmtr. O dnemde by kesilen insann halk arasnda erefi ve itibar kalmazd. Nebi, sevgilisini kzn babasndan izinsiz kard iin kyller dne gelmez. Nebi ve einin, gs ekiminde yemek masasnda otururken gsterildii sahnede kamera zoom out yapar; yemekle dolu olan masada, Nebi ve einden baka kimse yoktur. Nebi dn terk eder. Burada, Nebi gibi sevilen birinin bile, evlendii kzn babasnn rzasn almad iin dnne kyllerden kimsenin

68

gelmemesiyle, Azerbaycan halknn kltrel deerlerine gsterdii sayg vurgulanmaktadr. Orta lekli ekimde Nebi, yolda kz arabasyla yolculuk yapan bir baba ile oula rastlar ve onlarn arabasna biner. Omuz ekimleriyle sunulan sahnede, baba, Nebiye Nebi hakkndaki efsaneleri anlatr. Efsanelerde Nebinin Krolu neslinden geldiinden, bir oturuta bir kz tek bana yediinden, omuzlarnn ok geni olduundan sz eder. Nebi de bu anlatlan karsnda, Ya, sizin bu Nebi ejderhaym der. Adam da ejderha deil, aslan paras olduunu syler. Bu arada, baka bir efsane daha anlatr: Diyorlar ki, Nebi kkken kaybolmu, babas ararken ormanda bulmu Nebiyi. Grm ki, kocaman bir aslan Nebiyi emziriyor. Babasn grnce aslann kalbi yumuam, ocuu babasna brakm, gitmi. Bir de diyorlar ki Nebinin iki yrei, drt bbrei var. Sonra adam Nebiyi bulup, olunu ona teslim etmek istediini syler. nk olu ky halkna zulm eden ky aasn dvmtr. Olu, nasl ate ettiini gstermek iin tfeini ateler. Orta lekli ekimle verilen sahnede, tfein sesine civarlarda bulunan Selim Bey ve adamlar gelir. Nebi onlardan kaarak deirmene snr. kili omuz ekimine bavurulan sahnede, Selim Beyin adamlarndan arn bir askeri Nebiye ate etmek ister. Dier asker, Sana bir ktlk yapt m? Bana da yapmad diyerek arkadann ate etmesini engeller. Bu sahnede omuz ekiminde gsterilen arn askerinin kararl yz ifadesiyle arkadann Nebiye ate etmesini engellemesiyle arn askerinin bile ardan yana olumlu bir tutumu olmad, Kaak Nebinin kimseye ktlk yapmad, aksine arn iyi insanlara kar silah kulland vurgulanmaktadr. Nebi, deirmenden kurtularak dalara kar. Orada kyllerin dertlerini dinler. Bu ekimde, iki yal kylnn birbirlerini ikayet etmeleri st ayla,

69

onlar dinleyen Nebi de alt ayla aktarlmtr. Biri, kzlerinden biri ld iin ehre kz almaya gittiini, fakat pahal olduu iin alamadn, geri dndnde ise dier kzn de yanndaki kylnn alarak tarlay srdn syler. Dier kyl de kzlerinden birinin ldn, darda babo gezen bir kz grdn ve onu alp sahibi kncaya kadar kendi kzyle beraber tarlasn srdn syler. Nebi de onlara topraklarn ve kzlerini birletirerek beraber srmelerini ve mahsul de aralarnda blmelerini nerir. Burada Nebinin alt ayla grntlenmesi, seyircide onun gl olduuna dair bir izlenim uyandrmaktadr. Bu sahnede, ak bir ekilde topraklarn birletirilmesinin kyllere nasl bir yarar salayaca ve ortak emekle zorluklarn daha kolay alaca mesaj verilmektedir. Ayrca daha Bolevik devrimi olmadan kyllerin sosyalist yaam biimini kefettikleri ve bu yaam biimiyle mutlu olabilecekleri vurgulanmtr. Ayn sahnenin devamnda baka bir kyl ( bi) de, Nebinin nne karak namusunu tehdit eden bir durumun olduunu syler ve diz ker. Bu sahnede de Nebi alt adan, bi st adan grntlenmitir. Ky yneticisinin, onun karsna, gzelsin diye iltifat ettiini ve Kocan sana yakmyor, sen benim karm olmalsn dediini syler ve Fakir olunca bizim namusumuz yok mu? der. Bunun zerine hemen kye doru yola kan Nebi, genel ekim leinde ve kye girii, orta ekim leinde grntlenir. Nebi, ky yneticisini bulup iddiann doru olup olmadn sorar. Yakn ekimde grntlenen biin kars Nebiye cilveli bir ekilde bakar. Karlkl omuz ekimleriyle devam eden sahnede, ky yneticisi bie dnerek, bi, bi diye tekrarlar. Nebi kyllere dnerek, Doru sylyor, tam ky yneticisine layk bir kadn der ve kyllerin akn baklar arasnda Selim Beye bir mektup yazdrarak, bii kyn

70

yneticisi yaptn, ona ar bir sz sylenirse ya Selim Beyin ya da kendisinin bu diyarda tek kalacan syler. Veli, artk eskiyen ky yneticisinin byn keser. Bunun zerine, orta lekte ve st ayla grntlenen eski ky yneticisi bu rezaletle yaayamayacan syleyerek kyllerin arasnda yabayla intihar eder. biin st ayla verilmesi ve ayrca Nebinin nnde diz kmesi, onun ne kadar aciz olduunu, yani ar rejiminin onu ezdiini, namusunu bile koruyamayacak duruma getirdiini anlatr. Ayrca namus kavramyla bu rejime kar olumsuz yaklam daha da glendirilmektedir. Ancak, biin karsnn yakn ekimde, Nebiye cilveli bir ekilde bakmas da seyircinin kafasnda soru iaretleri oluturmaktadr. Ky yneticisinin sahnenin sonunda by kesildii iin intihar etmesi ve bu intiharn st ayla grntlrnmesi, onun kk dt izlenimini uyandrmaktadr. Fakat Kohann aksine, onun intihar etmesi, biin sylediklerinin doru olup olmad hakknda izleyiciyi pheye drmektedir. Bu sahnelerde ayrca Kaak Nebinin kyllerin hem sosyal hem de ahlaksal adan sorunlaryla ayn ekilde ilgilendii gsterilir. Daha sonra orta lekli ekimin yer ald bir baka sahnede, bi, Nebi ve adamlarn pusuya drerek Selim Beye yakalatr. Omuz ekiminde

grntlenen bi, Kusura bakma Nebi, grevi senin sayende aldm ama ekmei onlar veriyorlar der. Nebi ve adamlarn gtrp hapse atarlar. Bu sahnede ar hkmetinin ahlaksal adan insanlar olumsuz bir ekilde etkiledii ve onlara kltrel deerlerini unutturduu anlatlmaktadr. Sosyalizm ncesi yaam tarz eletirilerek ar hkmetine alanlarn ahlaki deerlerinin olmad vurgulanmaktadr.

71

Orta ekim leiyle grntlenen Nebinin ei Hacer, Nebinin birka adam ile Selim Beyin evini basar, silah tehdidiyle Nebinin braklmas iin Selim Beye kat imzalattrr. Sonraki sahnede, hapishaneye giden Hacer ve Nebinin adamlar Kohay ldrrler; Nebiyi ve arkadalarn kurtarrlar. Daha sonra, Nebinin adamlarndan Sira evlenmek iin izin alp yola kar. Orta lekli ekimde, o srada Nebi ve adamlarn kuatmaya alan askerleri gren Siran onlarla silahsz atmaya girdii gsterilir. lm pahasna son anda ate ederek Nebiye tehlike iareti vermeyi baarr. Nebi ve adamlar atarak kamay baarrlar. Kamera genel ekim leine geerek Nebi ve adamlarnn uzaklamalarn grntler. Bu sahnelerde, kyl bir insan olan Sira, halknn gelecei iin cann feda ederken, dier tarafta bi para karlnda geleceini satmtr. Sosyalist bir perspektiften baklrsa, zengin ynetici snfn her eyi parayla lt, sradan ky insannn ise insanlara deer verdii mesaj verilmektedir. Sonraki sahnede, Kaak Nebi ve adamlar gelen haber zerine ran snrlar iinde olan Gney Azerbaycan topraklarna geerler. Orta lekli ekimde, ahn emri ile ahn koyunlarna otlak alan yapmak isteyen askerler kyde yaayan insanlar evlerinden karmaktadrlar. Yakn ekimlerle insanlarn yzlerindeki acl ifadeler, kadnlarn barmalar ve ky halkndan bazlarnn daraacna karlmalar grntlenir. damlarn gerekleecei srada, orta lekte ekimle Nebi ve adamlarnn gelip ve ahn askerleriyle atmaya girmeleri grntlenir. Sonra, ikili bel ekiminde, askerlerin bandaki adam, Nebiye, Araz Nehrinin br taraf size yetmedi mi bu tarafa da getiniz? diye sorar. Bu sorunun zerine Nebi sinirlenerek, Arazn o taraf da, bu taraf da benim vatanmdr; vatann da o ucu bu ucu olmaz der.

72

Bu sahnede, ahn Hakimiyetindeki Azerbaycan topraklarnda yaayan insanlarn grd muamelenin, arn hakimiyetinde yaayanlardan fark olmad vurgulanmaktadr. Zulm ve haksz davranlar her iki tarafta da kendini gstermektedir. Kaak Nebinin, Arazn o taraf da, bu taraf da benim vatanmdr, vatann da o ucu bu ucu olmaz szleri, filmin aslnda milliyeti bir perspektiften yapldna da iaret etmektedir. Genel ve orta lekli ekimlerle kurulan sahnelerde, Nebi ve adamlar tekrar nehri geerek geri dnerler. Yolda iki kylnn beraber tarlada ekinlerini topladn grrler. Bu iki kyl daha nce Nebinin topraklarnz birletirin nerisinde bulunduu kyllerdir. Nebi ve adamlar silahlarn brakarak, kyllerin tahl toplamasna yardm ederler. Kamera yakn ekimlerle kyllerin, tahl bien Nebi ve adamlarnn yzlerindeki mutlu ifadeyi gsterir. Orta lekli ekimde ise kyllerden birinin Nebiye bir orak verecekken, arn adamlarnn kyly vurmalarn izleriz. Sonra da yakn ekimlerde, Nebi ve adamlarnn kurunlanmalar gsterilir. O srada ayrnt ekimle, yanan baaklarn kvrlarak boyunlarn edikleri grntlenir. Bu arada, Nebi gsnden yaraland halde bii grr ve elindeki ora frlatarak onu ldrr. Nebi, birok yerinden yaralanm olduu halde diz ekim leinde grntlenerek sahnede ayakta durmaya almas aktarlr. Bu sahnede, Nebinin daha nce topraklarnz birletirin nerisinde bulunduu kyllerin bunu uygulamalar, Azerbaycanda devrimden nce insanlarn sosyalizmle tanm ve onu uygulamaya koymu olduklarnn gstergesidir. Burada vurgulanmak istenen, sosyalizmin halka dayatlmadan rzayla kabul edildii ve mutluluk getirdiidir. Bu mutluluk tablosunun ar hkmetinin adamlar tarafndan bozulmas da, bu dzenin korunmas iin

73

gelecekte kurulacak olan Sovyet hkmetinin gerekliliini gstermektedir. Sovyet Hkmeti adil dzeni yerletirmesinin yansra, bu mutluluun koruyucusu olmutur. Kyllerden birinin Kaak Nebiye verdii orak, Sovyet hkmetini temsil etmektedir. Tam o srada arn adamlarnn kyly ldrmeleri, Sovyet hkmetine olan saldry temsil eder. Nebinin yaral olduu halde ar iin alan bii orak vastasyla ldrmesi de Sovyet hkmetinin ar hkmetini devirecei anlamna gelmektedir. Filmde genel olarak kltrel deerler zerinden ar rejiminin eletirildii grlmekte ve sosyalist yaay tarzn artran grntlerle halkn kendi rzasyla byle bir dzen aray iinde olduu vurgulanmaktadr.

74

III. BLM BAIMSIZLIK SONRASI AZERBAYCAN S NEMASI

3.1. Bamszlk Sonras Azerbaycan 1985 ylnda Sovyet lideri Mikhail Gorbaovun yeniden yaplanma (Perestroyka) ve aklk (Glastnost) politikalarn uygulamaya koymasndan sonra Azerbaycandaki muhalif gler bamszlk yanls Halk Cephesinin etrafnda toplanmaya balamtr. Bu arada dier Sovyet cumhuriyetlerinde de bamszlk mcadeleleri balamtr. Azerbaycanda 8 Eyll 1991de gerekletirilen cumhurbakanl seimlerine tek aday olarak giren Ayaz Mutallibov bu greve seilmitir. 18 Ekim 1991 ylnda Azerbaycan Ali Sovyeti (Azerbaycan Milli Meclisi) Bamszlk Bildirgesini kabul ederek, dnyaya Azerbaycann artk bamsz bir devlet olduunu ilan etmitir. Bu yllarda Sovyetler Birlii km, uzmanlama ve i blmne dayal ekonomik yaplanma sona ermi ve Azerbaycan retim zorluklaryla beraber genel pazarlarn da kaybetmitir. Birlik lkelerinin ekonomik balar kopmu, dolaysyla btn eski birlik lkeleri siyasal ve ekonomik bunalm iine girmitir. Azerbaycan, 1988 ylnda Ermenilerin Azerbaycann edebiyat ve sanat beii olan Dalk Karaba igali nedeniyle savaa girmek durumunda kalm ve bamszln ilan edildii gnlerde de bu kanl savalar devam etmitir. Bamszlk sonras ilk serbest cumhurbakanl seimlerini Halk Cephesi lideri Ebulfez Elibey kazanm ve 17 Haziran 1992de cumhurbakan olmutur. Ancak Rusya ile iyi ilikileri yoktur. Rusyayla yakn iliki iinde olduu bilinen ve darbe hazrl iinde olduundan ubat 1993te grevinden alnm olan Albay Suret Hseynov, etrafna toplad askerlerle Haziran 1993te Gencede bir isyan balatmtr. Bu isyan bastramayan Elibey,

75

Baky terk ederek Nahivana snmtr. te yandan Nahivan zerk Blgesi Meclis Bakan Haydar Aliyev Bakde Azadlk Meydannda toplanan on binlerce insann ars zerine Bakye gemi ve nce Azerbaycan Milli Meclisi bakanlna, 24 Haziran 1993te de vekaleten cumhurbakanlna getirilmitir. 30 Haziranda isyanc lider Hseynov babakan olmutur. 1991-1993 yllar

arasnda Azerbaycanda siyasal karklklar nedeniyle iki devlet bakan greve gelmi, ama ne siyasal ve ekonomik alanda bir iyileme grlm, ne de sava sona ermitir. Ekim 1993te yaplan cumhurbakanl seimlerini Haydar Aliyev kazanarak 10 Ekimden itibaren cumhurbakan olmutur. Bu gelimelerden sonra Azerbaycan yeniden, ban Rusyann ektii Bamsz Devletler Topluluuna ye olmutur. 20 Eyll 1994 ylnda imzalanan Asrn anlamas ile Azerbaycan petrol sanayii ilk defa kkl bir ekilde yabanc yatrmlara almtr. Bamszlk sonras pazar ekonomisine gei karar alan ve yabanc sermayeye kaplarn aan Azerbaycana kar yabanc sermayenin ilgisi artmtr. Sovyetler Birliinin dalmas sonrasndaki ekonomik sorunlar ve sava ekonomisi nedeniyle artan enflasyon oranlar alnan tedbirler ile birlikte 1995 yllndan itibaren d eilimi gstermeye balamtr. Bu tarihe kadar ekonomide ciddi reformlar yaplamam, retim ve verim dnn nne geilememitir. Fakat bu yllar ierisinde btn ekonomik kstlamalara ramen sanat alannda almalar srdrlmtr. Haydar Aliyev devlet bakan seildikten sonra atekes ilan edilmi ve 1996 ylna gelindiinde Azerbaycan ekonomisinde gelimelerin olduu gzlenmitir (Sabirolu, 2006: 52-56). 1998 ylndaki cumhurbakanl seimlerini tekrar
T.C. Babakanlk, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl, Azerbaycan Cumhuriyeti lke Raporu. http://bilgiekonomisi.googlepages.com/azerbaycan_ulkeraporu.pdf, 2 Kasm 2006 tarihinde eriildi.

76

kazanan Haydar Aliyev, 2003 ylna kadar grevine devam etmi, 2003 ylnda yaplan seimleri de lham Aliyev kazanmtr.

3.2. Bamszlk Sonras Azerbaycan Sinemas Bamszlk sonras 1992-2006 yllar arasnda Azerbaycanda yaplan film says 65tir. Bunlardan 22si 1992-1995 yllar arasnda ekilmi, 1996-2000 yllar arasnda 17, 2001-2005 yllar arasnda 18, sadece 2006 ylnda ise 8 film yaplmtr. Bamszlk sonrasnda, 1996 ylndan bu yana ekonomideki gelimelere ramen sinemaya yeterince kaynak aktarm yaplamamtr. Bu da filmlerin istenilen kalite dzeyine ulamasnda zorluklar yaratmtr. Fakat btn bu sorunlara ramen film retimi devam etmi ve zerinde durulabilecek ok sayda da nemli yaptlar ortaya konulmutur. Bamszln ilk yllarnda Azerbaycanda yirmi beten fazla bamsz ticari film stdyosu ve irketi, devlet sinema sistemi dahilinde de birka stdyo faaliyete balamtr. Daha sonralar, mali yetersizlikler nedeniyle birok film irketi faaliyetlerini durdurmutur (Kazmzade, 2003: 15). Bamszlk yllarnda Karaban igali ve sava konular sinemaya daha ok yansmtr. Btn Azerbaycan vatandalar gibi, sinema yapmclar da Ermeni igali karsnda duyarsz kalmayarak, igalin i yzn ileyen filmler ortaya koymulardr. Yapmclar, Karaba savann mahiyetini ve sebeplerini sinemann geni olanaklar vastasyla sergileyen Tele (Tuzak, Rasim smaylov, 1990), Feryad (Feryat, Ceyhun Mirzeyev, 1993), Haray (Sesleni, Oruc Gurbanov, 1993), A Atl Olan (Beyaz Atl Olan, Enver Ebluc, 1995), mid

http://cinema.aznet.org/film_az.html, 15 ubat 2007 tarihinde eriildi.

77

(mit, Glbeniz Ezimzade, 1995), Her ey Yahla Doru (Her ey yilie Doru, Vagif Mustafayev, 1997), Sar Gelin (Yaver Rzayev, 1998), Aile (Rstem brahimbeyov, Ramiz Hesenolu, 1998) gibi filmler yapmlardr. Ynetmenler, n cephelere giderek ok sayda film ekmi ve birok belgesel filmler yapmlardr (Kazmzade, 2003: 15). Feryad (Ceyhun Mirzeyev, 1993) bu filmlerden biridir. Ynetmen Mirzeyev, 1958 ylnda barolde oynad gey Ana (vey Anne, Habib smaylov, 1958) filmindeki sahneleri bu filmde kullanmtr. gey Ana filmindeki kk smayl, artk byyerek, Feryad filminde Karaba savana katlmtr. Burada, birlik komutandr. Karaba topraklarnn igalden

kurtulabilmesi urunda merte savaarak esir dmtr. Film gerek olaylardan yola klarak ekilmitir. Haray (Sesleni, Oru Kurbanov, 1993) adl film, 26 ubat 1992de Ermeniler tarafndan katledilen Hocal ehrinden iki ocuun, kz ve erkek kardelerin, dmanlarn arasndan kmak iin katlandklar souu, ary ve acy konu edinmektedir (Kazmzade, 2003: 165). Karaba konusunu deiik bir ekilde ele alan bir baka film de A Atl Olandr (Beyaz Atl Olan, Enver Eblu, 1995). Filmde Karaban igalden kurtarlmas iin Ermenilere kar yrtlen savata yallarla beraber liseli bir ocuun da kahramanlkla savamas konu edilmitir. Filmin kahraman masallar aleminde yaayan, sk sk ninesinin anlatt masallar hatrlayan 12-13 yalarndaki Murattr. Onun en sevdii masal, A Atl Olan masaldr. Bu masalda kahraman her defasnda beyaz elbiselerle, beyaz atn stnde beklenmedik bir anda ortaya kt zaman halk, adaletin ve iyiliin ktlk zerindeki zaferine ahit olur. Bir gn Karaba savanda Murat kendi beyaz

78

tanknn

stnde

ortaya

kar.

Film,

Azerbaycan

halkn

fedakarla,

vatanseverlie arr. Ayn zamanda da Azerbaycan halknn iradesini, dayanmasn, kahramanlarn lmezliini sergiler (Kazmzade, 2003: 169). Karaba sava zerinde duran bir dier film de mit (Glbeniz Azimzade, 1995) adl filmdir. Film askeri bir hastanede bir gn iinde geen olaylar anlatmaktadr. Burada ad belli olmayan bir askerin kahramanlndan bahsedilmektedir. Aile (Rstem brahimbeyov, Ramiz Hasanolu, 1998) adl filmin konusu ise Karaba olaylar erevesinde Sovyetler Birliinin dalmas srecidir. 1980li yllarn sonu, Sovyet dzeninin sonunun balangc olmutur. Karaba sava Ermeniler tarafndan alevlendirilmi, toprak iddialar ileri srlmtr. Bu konuda sessiz kalan Kremlin, Azerilerin Ermenistandan kovulmalarna kaytsz kalmtr. Filmdeki olaylar bu fonda cereyan etmektedir. Film, sosyalist toplumun ekirdei Bakdeki bir ailenin dramn anlatmaktadr. Ailenin blnmezliine ve kolektif yaama inan ve byklerin kkler zerindeki kstlamalar bu ailenin zelliidir. Bu film zerinden, zamannda byk ve sk ilikileri olan bu ailenin nasl daldn, onun yelerinin birbirinden nasl koptuunu gsteren yapmclar bu yoldan, Sovyetler Birliinin atsnn nasl ktn vurgulamaktadrlar (Kazmzade, 2003: 169-175). Sar Gelin (Yaver Rzayev, 1998) adl filmdeki olaylar Karaba topraklarnda gemektedir. Yumuak kalpli, saf bir insan olan Kadir, kendi isteiyle savaa gider. Asker olduu ble Ermeni esirleri getirilir. Bu bln komutan Rasim ise btn ailesini bu savata kaybetmi, hayattan umudunu kesmitir. Rasimin emri ile Kadir, Ermeni esiri Artavas ldrmelidir. Fakat hayatnda bir karncay bile incitmemi olan Kadir, iinden klmaz bir duruma der. Filmde savatan beraber kaan bir Azerbaycanl ile Ermeninin trajik

79

hayatlarndan bahsedilir. Azeri bir halk trks olan Sar Gelin Ermeniler arasnda da ok poplerdir. Burada vurgulanmak istenen, asrlardr komu olan iki milletin ebedi dman olarak kalamayacaklardr. Sava srdke daha ok Sar Gelinler gzya dkecektir. 1994-1995 yllarnda Azerbaycan sinemas, dnemin nemli olaylarna ayna tutmutur. Bu yllarda, yaplan film saysnda gzle grlr bir art vardr. Bu dnemde artk sadece mutlu insanlarn hikayelerini konu alan filmlerin yerine sevin ve ac gibi duygular filmlere daha gereki bir ekilde yansmtr. Grmz Gatar (Krmz Tren, Hafiz Fetullayev, 1993) adl filmde, Sovyetler Birliinin gsterili yapsnn arkasnda nelerin sakland ortaya konulmutur. Filme verilen ad semboliktir. Film krmz bir tren hakknda deildir ve Sovyet Birliinin, insanlarna mutluluu, refah vaat eden dzeninin, aslnda gerek olmad vurgulanmaktadr (Kazmzade, 2003: 165). Hem Ziyaret Hem Ticaret (Rasim Ocagov, 1995) adl filmde, bamszlk sonrasnda, fakir bir corafya retmeni (Mustafa) einin srar zerine elinde olan btn deerli eyalarn satarak Trkiyede yaadklarn rendii akrabalarn grmeye gider. Dnte memlekette satabilecei birka para eya almay planlar fakat kendi milletinden bir insan tarafndan dolandrlr. Burada ama insanlarn ticaret yapmasn ktlemek deil, saf bir insann dt trajikomik durumu anlatmaktr. Bu filmin ayrntl olarak deerlendirilmesi bir sonraki balk altnda yaplacaktr. Bamszlk sonras ekilen nemli filmlerden biri de Yarasadr (Ayaz Salayev, 1995). Filmin temasn yle ifade etmek mmkndr: Sinemada lm. Yarasa, izleyiciyi, daha dorusu sanat yaptn izleyen gzleri konu edinmitir. Filmde, film izlemekten kr olan bir adamn, sinemay seven baka bir kadn

80

ldrmesi anlatlmaktadr. Sinemada film izleyen kadn birden bire filmde anlatlann kendisi olduunu fark eder ve alan bir ate sonucu ldrlr. Filmin sonuna doru ldrenin de aslnda film izlemekten kr olan bir insan olduu anlalr. Bir insann sinemaya olan sevgisi kr olmasna, dierinin de lmne neden olmutur. Ynetmen sinemaya olan sevgisini ve nefretini bir arada vermeyi baarmtr. Bu film birok uluslararas festivalde dl almtr (Kazmzade, 2003: 170). Son Dy (Son Dv, Hayyam Aslan, 1996) adl film vatanseverlik temasn konu edinmitir. Karateci olan Sebuhi uluslararas bir turnuvada btn dvlerini kazanarak finale kmaya hak kazanr. Kar taraftan bir ynetici olan mafya babas, Sebuhiden para karl ma kaybetmesini ister. Fakat o vatana olan sevgisini her eyden stn tutarak maddi olarak zor durumda olmasna ramen paray kabul etmez. Bu film Azerbaycandaki insanlarn sosyal ve ekonomik durumunu yanstmaktadr. nsanlarn ekonomik ynden kt durumda olmalarna ramen, vatan sevgisini n planda tuttuklar vurgulanmaktadr. Azerbaycanfilm ve Belarusfilm ortaklyla yaplan Legebi kadr (Lakab kadr, Teymur Bekirzade, 1997) adl film, KGBnin 1953-1990 yllar arasndaki faaliyetlerinden ve 1990 ylnn 20 Ocak gn kanl Bak olaylarna sebebiyet vermesinin yannda bu olaylara dorudan katlmndan bahsetmektedir. Ne Gzeldir Bu Dnya (Ne Gzeldir Bu Dnya, Eldar Guliyev, 1999) adl film, bamszln ilk yllarndaki ekonomik bunalm anlatmaktadr. Filmde maddi yetersizliklerden dolay bir akl hastanesinin ynetimi hastalar evlerine gnderir. Ancak hastalar, darda akl hastanesine gre daha hastalkl bir ortamn olduunu grrler ve geri dnmeye mecbur kalrlar. O dnemin politikaclarnn yetersizlii sonucu halkn yaad zorluklar komedi tarznda anlatlr.

81

Gllelenme Tehire Salnr ( dam Erteleniyor, Alekber Muradov, 2002) adl filmde bir grup gencin kinci Dnya Savandan sonra zor durumdaki insanlara yardmc olmak iin zenginlerin mallarn alp fakirlere vermeleri

anlatlmaktadr. Ayn zamanda bu genler zellikle savata kocalarn kaybetmi kadnlarn namuslarn da korumaktadrlar. Hukuki adan bu genlere hrsz damgas vurulmu olsa da halkn ounluu onlarn bu hareketlerini hakl grmektedirler. Ovsunu (Byc, Oktay Mirkasmov, 2002) adl filmde Azerbaycanda Sovyet hakimiyetinin kurulduu 1920li yllarda yaanan olaylardan, bu olaylarn Azerbaycan halknn maneviyatna yapt etkilerden ve totalitarizm dncesinin yerli halka empoze edilmesinden bahsedilmektedir. Bu film, Sovyet dnemi Azerbaycan sinemasnda olduu gibi, bamszlk sonrasnda da bir nceki dnemi eletiren filmlerden biridir (Kazmzade, 2003: 182).

3.3. Bamszlk Sonras Azerbaycan Sinemas: Film zmlemeleri Burada incelenecek olan filmler Hem Ziyaret Hem Ticaret ve Meedi bad 94 adl filmlerdir. Bu filmlerden Hem Ticaret Hem Ziyaret, Azerbaycann ekonomik durumunu, Meedi bad 94 ise sosyal yapsn ele alan filmlerdir ve bu dnem sinemasn yanstan rnekler olarak nemlidirler. Bu filmlerde izleyiciye verilmek istenen mesajlar, sinematografik eler vastasyla deil, daha ok diyaloglar vastasyla ortaya konmutur.

82

3.3.1. Hem Ziyaret Hem Ticaret (Rasim Ocagov, 1995) Bu film, Azerbaycann bamszln kazandktan sonra yaad ekonomik skntlar ve bu skntlarn insanlar zerindeki olumsuz etkilerini anlatmaktadr. Filmde, sknt iinde yaayan insanlarn, o dnemin belirsizlikleri iinde kendilerine k yolu aramalar konu edilir. Ancak sorunlar zmek iin denenen farkl yollar baarszlkla sonulanr. Bu filmde nemli olan, insanlarn ekonomik skntlarn atlatmada yeni araylar iine girmeden, bulunduklar dzenin iinde, kendilerine verilenlerle yetinmeleri gerektii grdr. Film bamszln ilk yllarnda Azerbaycanda yaanan ekonomik bunalm dneminde, bir corafya retmeniyle einin balarna gelenleri konu edinmektedir. ift, bir frsatla stanbula akrabalarn grmeye gider. Bu arada Azerbaycandaki akrabalarndan aldklar bor parayla Trkiyeye satmak zere gtrdkleri eyalar, baka bir Azerbaycanl tarafndan aldatlarak kaybederler. ekide corafya retmeni olan Mustafa, ayn zamanda turist rehberlii yapmaktadr. Mustafann kinci Dnya Savanda kaybolan amcas skender Bey, stanbula yerlemi ve onun olu da uzun araylar sonucu Mustafann ailesine ulamtr. Fakat skender Bey iki yl nce lmtr. skender Beyin olu Ali Murat Bey, bir mektup yazarak Mustafann ailesini stanbula davet eder. Mustafann haberi olmadan ei Nuriye Hanm mektuba olumlu cevap vermitir. Mustafa, stanbula gitmeye pek scak bakmaz. Ona gre insanlar stanbula bavul ticareti iin gider. Mustafa, kt kanaat geinen bir retmen olarak gidi geli masraflarn kaldramayacan dnr. Fakat Nuriye Hanm akrabalardan bor ald parayla stanbula bir eyler gtrp satabileceklerini, bunun karlnda bir eyler alp, ekide satabileceklerini ve bylece yol masraflarn

83

karabileceklerini dnr. Mustafa, akrabalarna danr. Herkes onu stanbula gitmeye ikna eder. Filmde, Sovyetler Birlii daldktan sonra insanlarn maddi durumlarn dzeltmek iin gsterdikleri aba anlatlr. Mustafa retmenin maddi skntlardan dolay eline geen ilk frsatta, tereddtle de olsa, kk apta ticaret yapmaya kalkt vurgulanarak Azerbaycanda devlet memurlarnn

bamszln ilk yllarndaki skntlar gsterilmektedir. rencileri ise Mustafaya onun stanbula gidip dnmeyeceini sylerler. Ayakta alt ayla grntlenen Mustafa, herkesin kendi topran, vatann sevmesi gerektiini, dnyada hibir ehri, hatta bu ehir stanbul olsa bile vatan ekiye tercih etmeyeceini syler. Mustafann vatan sevgisinden bahsederken alt ayla grntlenmesi milliyetilik sylemini glendirmektedir. Daha sonra okul mdr Mustafaya yz dolar vererek, olu iin deri bir mont almasn ister. Mustafa okul mdrne corafya dersi iin gerekli krenin ne zaman getirileceini sorar. Okul mdr ise eitim mdrlnn deposunda kre kalmadn, her tarafa sorduunu, ama en yakn zamanda alnacan syler. Daha sonraki sahnede, Mustafa, borlu olduu bir akrabasna giderek bunu unutmadn, stanbula da bor para alarak gideceini, geri dnte deyeceini syler. Daha sonra Mustafa, akrabalaryla konuarak Ali Murat Beye hediye olarak eki baklavas ve bir avu eki topra gtrmeye karar verir. Burada insanlarn her ne kadar ekonomik skntlar yaasalar da vatan sevgisinden vazgemedikleri vurgulanmtr. Hediye olarak eki topra gtrmeleri de vatan sevgisi kavramn bir daha vurgulamakta ve vatan toprann stanbulda yaayan akrabalar iin de nemli olduu dncesinden kaynaklanmaktadr.

84

Hava alannda Mustafa ve eini karlayan Ali Murat Bey, ikinci bir mektup daha yolladn ama herhalde onu almadklarn, evinin tamirde olduunu ve onlar evinde arlayabilmek daha sonra beklediini syler. Ali Murat Bey onlar otele yerletirir. Mustafa, Azerbaycandan getirdii hediyeleri Ali Murat Beye verir. Ali Murat Bey topra grnce arr, fakat hediyeleri alr ve Mustafa ile eini yemee gtrr. Ali Murat Bey yemekte Azerbaycandaki savan ne zaman biteceini sorar. Mustafa, bir fikirlerinin olmadn, byle bir faciay dmanlara bile arzu etmediini syler. Daha sonra Mustafa, Azerbaycandan getirilen yetim ocuklarn yerletirildii okulu sorar ve oray da ziyaret etmek istediini syler. Burada Karaba Savann sadece mutsuzluk getirdii ve ocuklar yetim brakt vurgulanarak bu savan Azerbaycanda ekonomik skntya neden olan en nemli unsur olduu gsterilir. Sahnenin devamnda, Nuriye Hanm Kapalarnn nerede olduunu ve nerede daha iyi alveri yapabileceklerini sorar. Ali Murat Bey, alverii seyyar satclardan deil de dkkanlardan yapmalarnn daha gvenli olacan syler. Mustafa ve ei, stanbulda gezmeye karlar. Kapalarda bir dkkanda Davut isimli bir Azeriyle tanrlar ve bir lokantaya giderek yemek yerler. Davut onlara, devlet iiyle uratn, zor durumda olan Azerbaycana yardm etmek isteyen hayrsever Trk i adamlaryla koordineli bir ekilde altn syler. Davut, yle devam eder: Maalesef Azerbaycann bu zor durumunda bizim insanlarmzn birou sadece kendi karlarn dnmektedirler ama artk milli uur uyanmaktadr. Biraz daha sabredersek daha mteekkil ve devletilie sahip bir halk olacaz. Ardndan kaldklar otelin telefon numarasn alr ve hesab deyerek gider. Burada da milli uurdan ve devletilikten bahsedilerek

85

Azerbaycandaki srecin olumlu gelitiine iaret edilmekte ve bir anlamda milli devletilik kavramyla ulusal dayanmann nemi vurgulanmaktadr. Bir sonraki sahnede Mustafa ve ei otel yaknlarnda bir maazann vitrininde dnen bir kre grrler. Mustafa kreye bakarken yakn ekimde grntlenir. Sonra da dnen kre yakn ekimde grntlenir. Burada Mustafann kstl eitim imkanlaryla okuyan rencilerini dnd vurgulanmaktadr. Daha sonra Ali Murat Bey otele gelerek, ofrnn yarn onlar okula gtreceini syler. Daha sonra Davut oteli arayarak getirdikleri mallar bir iki gn iinde, tantklar yer olan daysnn dkkanna gtrerek satabileceklerini syler. Ayrca, Trk kamuoyuna Azerbaycandaki durumu anlatmas iin Mustafann stanbul kanallarndan birinde bir konuma yapmasn ister. Mustafa tereddtle de olsa bu neriyi kabul eder. Ei Nuriye bu telefon grmesinden sonra Davutun gelme olasl zerine Mustafann okula gitmemesini ister. Mustafa, Azerbaycann zor durumda olduu bu dnemde, rencilerinin siperde vatanlarn koruyorlarken kendilerinin ticaretle uramaya almalarnn ayp olduunu syler. Bu sahnede Mustafann yetim ocuklarn eitim ald okula gitmek iin can atmas, sradan vatandalarn bu savan yaralarn bir nebze de olsa hafifletmek iin bir ekilde katkda bulunabilme abalarn gstermektedir. Gece Nuriye, Mustafann kendi kendine konutuunu duyar ve kalkarak onun olduu tarafa gider. Mustafa banyoda, ayna nnde televizyonda konumak iin prova yapmaktadr. Konumasnda unlar syler:
Ekonomik kriz, enflasyonun gitgide artmas, benim lkemi ok ar bir duruma sokmutur. 1920 yl tekrarlanmasn diye, bize dostlarmzn, zellikle de Trkiyenin yardm gerekiyor. Kimse bize arka kmasa biz kime mit balayacaz? Elbette, biz istemiyoruz ki kimse gelsin bizim yerimize alsn, savasn, hayr hayr elbette biz istemiyoruz. Biz ok iyi anlyoruz ki kendimiz bir ey yapmadan yalnz Allahn ve dostlarmzn yardmn beklersek, bu komik

86

bir durum olur. Bu konuda ekide bir fkra bile var. Bir defa Ahmediye Allaha yalvarr ki ona piyangodan bir araba ksn. Bir hafta bekler bir ey olmaz. O yine yalvarmaya devam eder, br hafta yine hibir ey kmaz. Bir sonraki hafta Ahmediye yalvararak Allaha sorar: Ben sana ne yaptm ki bana yardmc olmuyorsun, bir arabay bile bana fazla gryorsun?. Allah dayanamaz ve Ahmediye ben sana yardmc olmak istiyorum, bari sen de bana yardmc ol da bir piyango bileti al der.

Burada ekonominin ok kt bir durumda olduu, eer bu ekonomik kriz zlmezse 1920 ylnda olduu gibi Azerbaycann d tehditlere ak olaca, hatta yeni kazanlm bamszln kaybedilebilecei zerinde durularak Azerbaycan vatandalarnn alarak bu durumdan kurtulabilecekleri

vurgulanmaktadr. Bu konuda Trkiye gibi devletlerin de yardm etmesi gerektii ayrca belirtilmektedir. Mustafa meyve alarak Azeri yetim ocuklar grmek iin okula gider. ocuklar ona, savan ne zaman biteceini sorarlar. O da, sabretmelerini ve savan yaknda biteceini syler. Nuriye Hanm ise bu arada dkkanlar dolar ve pazarlk yaparak, bir gn sonra almak zere hediyelikler ayrttrr. Bu sahnede savan yetim brakt ocuklarn vatana duyduklar hasret vurgulanarak savan ksa srede bitmesi iin, Azerbaycan vatandalar bu konuda duyarl olmaya arlmaktadr. Sonraki sahnede, otel yaknlarnda dolaan Mustafa yine dkkann vitrinindeki dnen kreye bakarken grntlenir. Kamera ayrnt ekime geerek dnen kreyi ve ardndan Mustafann yzn grntler. Mustafann yznde bir hayflanma ifadesi vardr ve kreyi almay ok istemektedir. Milliyeti bilince sahip olan Mustafann filmin birok sahnesinde kreye bakarken grntlenmesi onun bir retmen olarak grevini ok nemsediini vurgulamaktadr. Burada grev bilinci ve vatan sevgisi zdeletirilmitir.

87

Akam otel odasnda Mustafa, Zaur dnda ocuklarn hepsinin ona yaknlarna gndermek iin mektup verdiklerini syler. Zaurun ise mektup gnderecei kimsesi kalmamtr. Nuriye bu savan byle giderse bitmeyeceini, hatta Ermenilerin ekiye kadar geleceklerinden korktuunu syler. Bunun zerine Mustafa sinirlenir; bu arada telefon alar. Mustafay arayan Davut, bir gn sonra Mustafayla birlikte daysnn yanna urayarak getirdiklerini satabileceklerini ama daha sonra televizyona urayacaklarn syler. Bu nedenle Mustafann yalnz gelmesini ister. Nuriye Mustafaya, dikkatli olmasn, yabanc olmasa da o insanlarn ticaret yaptklarn, mallar ucuza satmamasn syler. Mustafa ise, televizyonda yapaca konumann sorumluluk isteyen bir i olduunu ve bu nedenle onu korkuttuunu syler. Burada savan ocuklar yetim brakt tekrar gsterilerek insanlarn umutsuzlua dt bir dnemde Mustafann televizyon vastasyla dnyaya sesini duyurmaya almas, aslnda Azerbaycan halknn umutsuzlua kaplmamas gerektiini ve bu sava bitirmek iin yapabilecekleri daha birok eyin olduunu vurgulamaktadr. Sonra Davut gelerek, saat onda televizyon kanalnda olmalar gerektiini ve bu yzden eyalar bir emanet kasasna brakmalar gerektiini, kanaldan ktktan sonra eyalar alarak daysnn yanna gidebileceklerini syler. Mustafa, Davuta yz dolar vererek ondan deri mont almak iin kendisine yardm etmesini ister. Yolda bir garajda durarak eyalar oradaki emanet kasalarna brakrlar. Daha sonra bir binaya girerler. Davut Mustafaya onuncu kata kmasn, kendisinin de biraz sonra geleceini syler. Bir mddet yukarda bekleyen Mustafa, orada bir televizyon stdyosunun olmad anlar. Birka kere yukar aa inip kan Mustafa, sonunda kasalarn bana dner. Fakat kasalarn ilerini bo bulur. Daha sonra Davutla tantklar dkkana gider ve dkkan sahibinden,

88

Davutun onun yeeni olmadn renir. Sonra yemek yedikleri lokantadan Davutun Beyazt taraflarnda gazinolarda kumar oynadn renir ve oraya giderek onu sokakta yakalar. Davut, eyalar almadn, kendi milletinin byle olduunu, yardm etmek istedii halde insann kendisini kt olarak damgaladklarn ve eyalarn bulmak iin polise gitmesi gerektiini syler. Mustafa kzarak onun yalanc olduunu syler ve eyalarn geri vermesi iin onun yakasna yapr. Tartrlarken polisin onlara doru geldiini grrler. Davut, Mustafann polise onlarn aka yaptklarn sylemesini ister ve eer bunu yaparsa btn eyalarn geri vereceini syler. Mustafa aynen yapar, fakat polis Mustafann pasaportuna bakt srada Davut ortadan kaybolur. Bu sahnede Mustafann kandrld anlalr. Fakat ekonomik skntlarn hafifletecei dncesiyle tamamen bor batana den Mustafa burada da vatan sevgisinden vazgemeyerek yabanc bir lkede kendi vatandan ele vermez. Ekonomik skntlarn insanlar birbirlerine drd ifade edilen bu sahnede Azerbaycann erefini dnen insanlarn da var olduu ayr bir gerek olarak sunulmaktadr. Bir gn sonra Ali Murat Bey onlara stanbulu gezdirir. Nuriye, otelin yaknlarndaki dkkanda satlan kreyi alr ve Mustafaya verir. Mustafa kreyi eline alnca ok mutlu olur. Buradaki mesaj milliyetilik ve devletilik duygularnn dllendirileceidir. Otelde Davutun onlara brakt mektubu alrlar. Mektupta, Davut ileride onlarn btn parasn geri vereceini yazmtr. Mustafa arr ve Bu ne imdi diyerek eine bakar. Nuriye Hanm, Davutun yeni yalan diyerek cevaplar. Fakat burada izleyenlerin zihninde, vicdani bir hesaplama yapmalar iin de bir soru braklr. Daha sonra Mustafa ve ei Nuriye Hanm Bakye dnerler. Buradan hediye olarak Trk mallar satn alrlar.

89

Filmde nokta zerinde nemle durulmutur. Bunlar; Karaba Sava ve onun getirdii ekonomik bunalm, vatan sevgisi ve tehditlerin sadece dardan deil milletlerin kendi ilerinden de gelebileceidir. Filmde verilmek istenen mesaj ekonomik bunalma ramen Azerbaycann her bir vatandann problemleri zmek iin umutsuzlua kaplmadan almas gerektiidir.

3.3.2. Meedi bad 94 (Tahir manov, 2004) Bu filmde, 1994 ylnda Bakde geen olaylar zerinden bamszlk sonras Azerbaycann ilk yllarnda, politik evrelerde grlen yozlamalar anlatlmaktadr. Ayrca halkn yaad sosyal problemlere de deinilmitir. Sosyal sorunlardan uzak brokratlarn halkla hibir balantlar kalmamtr ve filmde bamszln ilk yllarndaki ynetim arpklklar eletirilmektedir. Film, 1993 ylnda bakanlktan atlan ve iflas eden Rstem Beyin, bu durumdan kurtulmak iin kz Glnaz zengin birisiyle evlendirme abalarn konu edinmektedir. Glnaz annesini kkken kaybetmi, kuafr Senem Hanm tarafndan yetitirilmitir. Film bir d sesle balar: Btn Batda olduu gibi bu ehirde de

kadnlarn haklar vard. Toplumun ada talepleri zerine baz kadnlar evlenmek istiyordu. Bazlar kocalarndan boanmak istiyordu. Baz kadnlarmz kocalarn yksek grevlere yerletirmek istiyordu. Bazlar sadece istiyordu D ses devam eder ve Rstem Beyin 1993 ylnda bakanlk grevinden azledildiini aklar. Rstem Bey maddi adan zor duruma der ve bu yzden gazinolarda kumar oynar, ancak daha da ok kaybeder ve bu durumdan kurtulmak iin, sayl zenginlerden olan Meedi bada (Meedi bka) mracaat eder.

90

Sonraki sahnede Meedi bad lks bir Mercedesten inerken gsterilir. D ses Meediyi tantr. Meedi bad. Yaknlar ona bka der. O Bakye, 80 bin Manat deyerek uakla gelmi (Nahivan-Bak uak seferinin bileti 80 bin Manattr). imdi de uaa binmektedir ama kendi zel uana. Meedi bad ileri yolunda giden i adamlarndan biridir. Btn gn alarak geirir. Bu srada Meedi bilgisayar oyunu oynarken gsterilir. Sonra Meedi sekreterine seslenir ve oyunda takld yeri onun geip geemeyeceini sorar. Sekreteri 3 aydr oynadn ancak oyunun o yerini geemediini syler. Bu srada Meedinin yannda bekleyen Rstem Bey Meediye, izin verirse kendisinin oyunun o ksmn geebileceini syler. Meedi ekilir ve Rstem Bey oyunun o ksmn kolaylkla geer. Meedi, Rstem Beye oyunun o yerini nasl getiini sorar. Rstem Bey de ok olmasa da 11 ay bakanlk yaptn syler. Bu

sahnede, 1990-1993 yllar arasnda Azerbaycanda iktidarda olan yneticiler eletirilerek, onlarn devlet ynetimi adna bir ey yapmadklar vurgulanr. Yukardaki sahnenin devamnda Meedi, Glnaz ile evlenmek istediini syler. Kendisi olmazsa aabeyi evlenecektir. O srada Meedinin aabeyinin duvardaki fotorafn grrz; Meediye gre daha irkindir. Duvardaki resmi gren Rstem Bey: Hayr, hayr ben szmn eriyim ama sen de gerek biraz der ve hemen karlnda Meedi Bin dolar yeterli mi? diye sorar. Rstem Bey: Sen onu iki bin yap der. Meedi neden iki bin vermesi gerektiini sorar. Rstem Bey, Meedi eer sen ehirli olsaydn bu i biraz daha ucuza mal olurdu der. Meedi, Benim ehirlilerden ne eksiim var? diye sorar ama cevap almaz. Sonra Meedi aynann karsnda kendisine bakarak Takm elbisem Piyer Kardan, ayakkablarm Abibas, ofisim de ehrin gbeinde, korumalarm da Dominoda antrenman yapyorlar der ve tam bu srada korumas spor kulbnn adnn

91

Dinamo olduunu syleyerek dzeltir. Sonra Meedi cebinden bin be yz dolar kararak Rstem beye verir, gerisinin ise Rstem Beyin hesabna geirileceini fakat nce Glnaz grmek istediini syler. Bu sahnede, o zamanki brokratlarn para hrsyla nasl bir i yaptklar, devleti yneten gcn para olduu, para karlnda her eyi sattklar, hatta zora dtklerinde kendi kzlarn bile para karlnda evlendirebilecekleri

vurgulanmaktadr. Ayrca ehirli olup olmama kavramyla da, o dnemde Baknn Azerbaycandan ayr bir dnya olduu, Bakdeki brokratlarn kendilerini elit tabaka olarak grdkleri iin lke iinde ayrmclk yaptklar vurgulanmaktadr. Ancak sz konusu para olduunda, bu ehirli kavramnn hibir ey ifade etmedii gsterilmektedir. Bir sonraki sahnede, iki arabann iki tekerlek zerinde manevra yaparak Glnazn evinin nnde park ettikleri gsterilir. Arabadan Server ve arkadalar iner. Bu arada d ses Ancak Glnazn gnl Avto Serverdedir aklamasn yapar ve onu tantr: Avto Server. Bakye hibir eyle gelmemi, nk o Bakde domutur. Daha kkken Scooter tek tekerlek zerinde kullanrd. Sonra Server ve arkadalar balkondan bakan Glnaz ve Seneme Its My Life parasn mrldanarak dans ederler, kzlar da onlara atapat atarlar. zleyen sahnede, Server ve Glnaz lunaparkta mzik eliinde ark syleyerek birbirlerine bakarlarken gsterilir. Server, Glnaz ve Seneme dondurma getirir. Aralarnda, Glnazn Meedi ile evlendirilecei hakknda bir konuma geer. Server, Meedinin kendisinden yal ve irkin olduunu, ayrca ehirli olmadn syler. Glnaz bunu duyunca, ancak ehirli birisiyle evlenebileceini syler. Burada da ehirli olmann nemi vurgulanr.

92

Sonraki sahnede, genel ekim leinde kapal pazaryeri grntlenir. Kamera hzl bir ekilde merdivenlerin banda duran Polis Asker Goiyeve zoom yapar. Asker Goiyev o srada merdivenleri kan birisini sebepsiz yere tartaklar ve yanndaki yardmcs Balolana onu hapse atmasn emreder. D sesle Goiyevin 1992 ylnda kabadaylk grevine atand sylenir. Ardndan Asker Goiyevin pazaryerinde dolaarak pazarclardan para toplad gsterilir. Askerin olu Kebleyinin dkkanna girerek parfmleri saa sola skmaya balar. Kebleyi sinirlenerek ocuun kulan eker ve dkkandan dar atar. Asker, ocuun barmas zerine dkkana gelir. Asker: Bilmiyor musun kimse benim ocuuma dokunamaz. der ve Kebleyiyi tokatlar ve bir parfm iesini oluna vererek onunla birlikte oradan ayrlr. Bu sahnede de, devletin iinde var olan bana buyrukluun daha aadaki kademelerdeki boyutu vurgulanmak iin vatandan, onu korumas gereken polis tarafndan hakknn ihlal edildii gsterilmektedir. Goiyevin 1992 ylnda atanm olmasnn zellikle belirtilmesi de o zamanki iktidara ynelik bir eletiridir. Sonraki sahnede Rstem Bey muhalefetin yayn organlarndan

Mukavemet Gazetesinin ofisine gider. Bu srada ofisten istifa sesleri duyulmaktadr. Gazete alanlar meydanlara kp istifa diye barmak iin antrenman yapmaktadrlar. Rstem Bey gazete mdr Rza Beyi akama hayrl bir i iin evine davet eder. Burada, muhalefetin her frsatta tek amacnn iktidara kar gelmek iin meydanlara kt vurgulanmaktadr. Daha sonra Rstem Bey, Fransada eitim alarak Azerbaycana dnm olan Hasan Beyi sokakta sarho bir vaziyette grr ve onu da akam iin eve davet eder. Hasan Bey bir ey getirmesine gerek olup olmadn sorar. Rstem Bey de buna gerek olmadn, masann zerinde her eyin olacan syler.

93

Hasan Bey de zaten kendisini Fransadan dndkten sonra sadklarn ve parasnn kalmadn syler. Rstem Bey yoluna devam ederken, ocuklarn peinden koarak para dilendikleri Hasangulu Bey grntlenir. Hasangulu Bey ocuklara yok bende para. Ben artk bakan deilim. oktan kardlar der. Rstem Bey Hasangulu Beyi de eve davet eder. Daha sonra pazarda, asker Balagade bir baka asker arkadayla birlikte, ellerinde otomatik silahlarla Kebleyinin dkkanna urayarak ilerinin nasl olduunu sorarlar. Kebleyi de Polis Askerin bir ocuk yznden insanlarn gz nnde onu tokatladn syler. Bunun zerine askerler Polis Askerle silahl atmaya girerler. Polis Asker onlardan kaarak yolda Rstem Beyle karlar. Silah Rstem beye dorultan Polis Asker ona ellerini aaya indirmesini syler. Rstem Bey Polis Askerin ondan para istediini dnerek elinin aa olduunu syleyerek parasnn olmadn ima eder. Polis asker ondan para istemediini, gerek anlamda ellerini aa indirmesini syler. Bunun zerine Rstem Bey, Polis Askeri de evine davet eder. Bu sahnede greve halen devam eden eski brokrat ve memurlarn kendilerinin rettii sistemden kendilerinin de zarar grdkleri vurgulanmaktadr. Sonraki sahnede, eve gelen Rstem Bey, Glnaza onun iin mzik video ektireceini, yldz yapacan ve araba alacan syler. Glnaz mutlu bir ekilde, btn bunlara evet der. Babas onu evlendireceini syler; Glnaz itiraz eder. Rstem Bey, Meedi badn ok zengin olduunu, ama o kadar da ehirli olmadn, partilerinde bile byle birisinin bulunmadn syler. Bu arada, Senem sohbete karr: Ne bu parti, parti diye tutturmusun, sizin parti ilk turda

Elim aadr deyimi Azerbaycanda, kiinin maddi adan skntl durumda olduunu ifade eder.

94

kaybetmedi mi? Rstem Bey, bu konunun onu ilgilendirmediini syler. Senem de onun hep byle dediini, ama parti mitinglerine de yine kendisini gtrdn syler. Rstem Bey sinirlenir ve Senemi kovalamaya balar. Senem dar kaar ve orada Rstem Beyi perek sakinletirir. Rstem Bey de ona akama misafirlerin geleceini, bu yzden gzel bir hazrlk yapmas gerektiini syler ve gider. Bir sonraki sahnede Meedi bad, Rstem Beyin Hazar Denizi manzaral evine gelir. Rstem Bey nezaketen, bu geliin onlar ok mutlu ettiini syler. Meedi de, kzn onunla evlendirirse, onlar daha ok mutlu edeceini syler. Rstem Bey de kzn vereceini syler, ancak Para verecek misin? diye de sorar. Meedi de vereceini ve kz hemen grmek istediini syleyerek Rstem Beye yz ABD dolar verir. Bu sahnede o dnemin yneticilerinin ahlaki deerleri eletirilir. Sonraki sahnede Meedi, aynann karsna geerek elindeki

telefonla nasl durursa kza daha karizmatik grnebileceini dnr. Telefonu elinde kaldrarak kzn olduu odaya girer. Odada Glnaz ve Senem vardr. Tanrlar, Meedi gece hayatndan bahsetmeye balar. Senem ona barda ne aradn sorar ve yanndaki Glnaz gstererek sana ancak byle bir kz yakr der. Sonra Glnaz ve Senem odadan karlar. Hemen arkalarndan odaya giren Rstem Bey, Meediye kz beenip beenmediini sorar. O da beendiini, ama Senemin daha ho olduunu syler. Rstem Bey de bunun zerine, Ver be-alt yz daha, o da senin olsun der. Arkasndan Rstem Bey bu akrabaln kendisi iin byk bir onur olduunu ve bu nedenle de akama arkadalarn davet ettiini syler, Meedi badn da kalmasn ister. Meedi, Ben senin arkadalarnla anlaamam. Onlar kim? diye sorar. Rstem Bey, Onlar bizden ncekilerin de arkadalaryd. Hem bizim hem de imdi sizin

95

arkadalarnzdr. Onlar her zaman herkesle arkadalk yapmasn becerebilen insanlardr der. Bu sahnede bir nceki iktidar dnemindeki politik evrelere hakim ahlakd yaklam ve yneticilerin kendi karlar sz konusu olduunda her kla girebilecekleri vurgulanr. Sonraki sahnede, misafirler yemek masasna geerler. Yemee balamadan nce Rstem Bey, Gzlerimin nuru olan tek kzm bu adamla evlendiriyorum der. O srada gazeteci Rza Bey eski bakan Hasangulu Beye, alak sesle, Adamla evlendiriyorum deil, adamn parasna veriyorum der. Bu arada Rstem Bey konumasna, ve bu akrabal kendim iin byk bir eref olarak gryorum szleriyle devam etmektedir. Yine Rza Bey Hasangulu Beyin kulana bu akrabal kendim iin, kaybedilen vazifemi geri elde edebilmem iin byk bir ans olarak gryorum diye fsldar. Burada Rza Bey, Rstem Beyin konumalarn, dolaysyla planlarn aka ifade etmektedir. Rstem Beyin Buyurun yemee szlerinin ardndan ba ekimlerinde herkesin grg kurallarnn dnda yemek yedikleri grntlenir. Bu arada Glnaz, Senem ve Server lunaparka gidip arpan arabalara binerler. Server, Glnaza, Bu da senin demokrat baban insan ticaretiyle urayor. Babann sekiz tane kz olsayd onun iin ok iyi olurdu der. Glnazn armas zerine Server, Kendin hesapla, 2 bin dolardan sekiz kz ne yapar der. Sonra Server Seneme dnerek onun yal birisiyle evlenip evlenmeyeceini sorar. Senem de, Ben genlerden holanrm. zellikle de senin gibi Avtolardan der. Glnaz da bozularak Ben paral olanlar severim der. Serverin szleri, kendini demokratik olarak niteleyen muhalefete kar bir eletiri iermektedir. Bu arada Rstem Beyin evindeki davette dansz arlmtr. Dansz ktktan sonra Polis Asker, Beyler anlamna gelen Hazerat szc yerine,

96

Haarat diyerek sz alr ve bir ansn anlatmaya balar: Mitinglerin birini datmak iin yine bizi ardlar. Tam mitingi datrken birisi beni vurdu. Ben dnerken o kamaya balad. Arkadan bardm, dur diye. Dur dedim durmad. Dur dedim durmad. Elimi attm tabancaya. Ona arkadan bir plastik mermi sktm. Pat diyerek yere dt. Gidip grsem kim?. Herkes Kim diye sormaya balar. O da Meediyi gsterir. Burada Meedi ardn m? diye sorar. Bunun zerine Polis Asker bu defa dnerek Rstem Beyi gsterir ve Bizim bu Rstem Bey diyerek glmeye balar. Bunun zerine herkes gler. Bu sahnede polisin Haarat diyerek sze balamas basit bir dil srmesinden ok, orada bulunan insanlarn karaktersiz olduunu belirtme amac tamaktadr. Daha sonra Rza Bey seimlerden, globallemeden bahsetmeye balar. Fakat herkes yemek yiyip itiinden kimse onu dinlemez, bunun zerine kzarak gideceini syler. Herkes onu sakinletirmeye alr. Rza Bey onlara, Ben burada bizim partinin politik grlerini anlatyorum, siz beni dinlemiyorsunuz, dalga geiyorsunuz der. Bunun zerine Meedi, kendisinin Crttan masaln yarya kadar okuduunu, fakat Rza Beyin anlattklarndan hibir ey anlamadn, kendisi anlamadysa, bu eitimsizlerden hibirinin

anlayamayacan syler. Meedinin bu szlerine oradakilerin ses karmamalar ve hala Meediyle ayn sofrada oturmaya devam etmeleri ne kendilerine ne de bakalarna sayglarnn olmadn gstermektedir. Sonra Hasan Bey, Fransz vatandaln reddedip bir vatansever olarak Azerbaycana geldiini, burada dkkan atn, daha sonra da birilerinin gelip onun bakana para vermesi gerektiini sylediini, sonunda tamamen soyulduunu ve kendisinin artk ne parasnn ne de vatandalnn olduunu syler. Konumasnn sonunda bakanlar kastederek Azerbaycanda tam anlamyla bir

97

Beyin olmadn vurgular. Burada ak olarak verilmek istenen mesaj, o dnemde devlet makamlarndaki bakanlarn halk smrddr. Hasan Beyin bu konumas zerine eski bakanlardan Hasangulu Bey sinirlenir ve tartmaya balarlar. Tartma byr ve kavgaya dnr. st adan masadaki krlan tabaklar ve dalm yemekler gsterilir. Ardndan, flash backlerle verilen siyah-beyaz grntlerle yemein bandaki samimi ortam, renkli grntlerde ise gerek zamanl kavga gsterilir. st adan Hasan Bey ile Hasangulu Bey koltuk zerinde birbirlerinin boazlarna sarlrlarken grntlenir. Burada, daha ksa bir sre nce olduka samimi olan muhalefet mensuplarnn, ok gemeden kendi aralarnda kavga ettikleri gsterilerek muhalefetin kendi iinde bile bir tutarllktan yoksun olduu vurgulanmaktadr. Ardndan Polis Askerin telsizle ars zerine evi polisler basar. Daha sonra Meedi bad, Rstem Beyin evinin bahesinde Glnazla Serveri konuurken grr. Bunun zerine Polis Askerin yanna giderek yz dolar verir ve eer isterse Serverin cebinden her eyi karabileceini syler. Polis Asker Serverin arabasn kovalayp durdurur. Sonra tm polisler arabadan aaya inerek Serveri ablukaya alrlar. Bu srada Bakanlk konvoyu oradan gemektedir. Btn polisler esas durua geer ve Server de bu frsattan yararlanarak kaar. Burada anlatlmak istenen, o dnemde Azerbaycanda kamu gvenliini salamakla grevli olan polislerin, rvet alarak grevlerini ktye kullandklardr. Rstem Bey, Serveri Glnaz eve arabayla brakrken grr. Rstem Bey Servere onu ldreceini syler. Server, Rstem Beye eskiden bakan olduu dnemde bunu yapabileceine inandn, artk yaknda kendisinin babasn vazifeye atayacaklarn syleyerek, o zaman kendisinin Rstem Beyi

98

ldreceini syler. Bunun zerine Rstem Bey kz iin bakasna sz verdiini, bu iin olamayacan syler. Rstem Beyin uzun uzun bu konuyu dnmeye baladn grrz. Farkl alarla grntlenen Rstem Beyin dnd sahnede, siyah beyaz grntlerde kz, Server, dolarlar, Meedi bad ve onun Mercedes arabas gsterilir. Rstem Bey burada vicdani bir hesaplama yapmaktadr. Ancak bunu Serverin babasnn nemli bir greve atanacan duyduktan sonra yapmas, daha nce de vurguland gibi, Rstem Beyin kzn para ve kendi kiisel karlar iin kullandn ifade etmektedir. Meedi bad, Rstem Beyi yakalatarak yanna getirtir. Rstem Bey, yanl anlaldn, Serverin Glnazn ngilizce hocas olduunu syler. Bunun zerine Meedi bad ii uzatmak istemediini, yaknda dn yapmak istediini syler. Filmin sonuna doru Meedi bad, Rstem Beyi ve dier eski brokratlar saunaya gtrr. Saunada Hasan Bey, Rstem Beye Serverin ne olacan sorar. Rstem Bey onunla artk Polis Askerin ilgileneceini syler. Server, Glnaz ve Senem lunaparkta elenirken, Senem, Ne gzel ite evleniyorsunuz. Ben ne yapacam? Daha evlenmedim der. Server de Seneme, Bulursun bir enayi, sen de evlenirsin der. Glnazn Seneme Sen de benim gibi evlenirsin vazifeli birisinin oluyla demesi zerine Server, Ne vazifesi, sen kiminle evleniyorsun? diye sorar. Glnaz da, babasna Serverin kendisinin babasn vazifeye atayacaklarn sylediini belirtir. Bunun zerine Server, onun babasyla dalga getiini, kimsenin babas karbratrc Zakiri herhangi bir greve atamayacan syler. Bunun zerine, Glnaz, Ne? Defol diye barmaya balar. Bu srada Polis Asker, Server, Glnaz ve Senemin oturduklar banka yaklaarak Servere, Bu kzlar tanyor musun? diye sorar. Server de, birinin nianls dierinin de kaynvalidesi olduunu syler. Glnaz ise Serveri

99

tanmadn, onun kendilerine satatn syler. Senem de bu syleneni onaylar. Bu sahnede, filmin balarnda Glnazn ancak ehirli birisiyle evleneceini syledii halde artk fikrini deitirmi olduu anlalmaktadr. Glnazn szleri zerine Polis Asker onlar yakalayarak karakola gtrr. Bu durum, korumas tarafndan Meedi bada iletilir. Bunun zerine Meedi bad ve dierleri apar topar karakola giderler. Karakolda, Polis Asker, Servere tecavz suundan ka sene hapis yatacan bilip bilmediini sorar. Server kimseye tecavz etmediini syler. Bunun zerine, Polis Asker yardmcsna dnerek zlmemi dosyalar getirmesini ister. Balolan, Neden zlmemi dosyalar? diye sorar. Polis Asker, eer sylediklerini Server kabul etmezse hepsini Serverin stne atacaklarn syler. Server kabul etmez. Polis Asker, Servere cebine bakmasn syler. Serverin cebinden bir kibrit kutusu dolu esrar kar. Bu arada Meedi bad, Rstem Bey ve dier eski brokratlar ieri girerler. Polis Asker, yardmcsna, kibrit kutusunu tutanaa geirmesini, tartmasna gerek olmadn, drt buuk gram olduunu ve bir de ba eklemesini syler. Bunun zerine, Serverin br cebinden de bak kar. Polis Asker Serverin nne kat koydurtarak yazmas iin dikte etmeye balar ve Server yazar: Ben karbratrc Zakirin olu Avto Server. Rstem Beyin kz Glnaz Hanmla evlenmek istemiyorum. Onun yerine kuafr Senemle evlenmek istiyorum. Bu evrak bilerek, hi kimsenin basks olmadan kendim yazdm. Filmin son sahnesinde Server ile Senem, Meedi ile de Glnaz nikah masasna otururlar. Filmde, Aliyev ncesi devlet ynetimindeki brokratlar ve devlet memurlar eletirilmekte ve bamszln ilk yllarnda Azerbaycandaki ekonomik ve politik durum yanstlmaktadr. Film her ne kadar komedi trnde

100

ekilmi

olsa

da,

dnemin arpklklarn ve

insani sosyal

ilikilerin

ypranmln ortaya koymaktadr.

101

SONU

Sovyet dnemi Azerbaycan sinemasnda ilenen konularda youn bir ekilde Bolevik Devrimi, Bolevik Devriminin halklara zgrlk getirdii, zellikle Sovyet Dneminde insanlarn sosyal, politik, ekonomik olarak daha yksek koullarda yaadklar vurgulanmaktadr. Bu almada zmlediimiz Sovyet dneminde yaplm filmlerde, bu filmlerin daha ok Sovyet Dnemi ncesi ve Azerbaycanda Sovyet hkmetinin kurulduu ilk on yl konu edinmi olmalarna ramen sk sk sosyalist sylemlere rastlanmaktadr. Sovyet dneminde yaplan ve bu dnemi anlatan filmlerde ky aalarna veya baskc rejimlere kar kyl ve iilerin ayaklanmas, bu ayaklanmalara zaman zaman Boleviklerin yardm etmesi, sosyalist dzen kuruculuu ve bu dzenin herkese mutluluk ve bar getirecei, sosyalist dzene ve Sovyet hkmetine kar gelenlerin ikna ve bertaraf edilmesi, ortak emek ve retim, topraklarn birletirilmesi ve kolhoz kurma almalar ve Sovyet dneminin mutlu ky yaamlar gsterilmektedir. Sovyet Dneminde yaplan filmlerde mzik, halk danslar, edebiyat ve gelenekler gibi, Azerbaycann kltrel elerinden yararlanlmtr. Ancak burada dikkati eken halka ait geleneklerin bile sosyalist dzenin

merulatrlmas amacyla kullanlm olmasdr. Filmlerde bu geleneklere ters decek davranlarda bulunan insanlar Sovyet dzeninin karsnda yer alan insanlardr. Dolaysyla, dzen kartlarnn geleneklere de kart olarak gsterilmesiyle ideolojik propagandann baarya ulamas amalanmtr. rnein, II. Blmde incelediimiz Ahrnc Arm adl filmde, Azerbaycanda dn zaman btn kavgalara, kan davalarna ara verilecei geleneine yer

102

verilmitir. Ancak bu filmde Sovyet dzeni kartlarnn dne silahl baskn ve Atlar Yeherleyin filminde ahlaksal deerlere vurgu yapan -kendisine iyilii dokunan Kaak Nebiyi, ar hkmeti iin almaya baladktan sonra ele verenbiin davran halkn Sovyet alternatiflerine kar olumsuz tutum beslemelerine yol aacak niteliktedir. Sovyet dneminde yaplm filmlerde dikkat eken bir dier unsur da, dinsizletirme politikas kapsamnda st rtk veya dorudan verilen mesajlardr. Dini kendi varl iin bir tehdit olarak gren Sovyet rejimi, filmlerde dinci toplumlarn geri kaldklarn, dzen kartlarnn dini kullanmalaryla halk korkutarak kontrol altnda tuttuklarn gstererek, insanlarda dine kar nefret uyandrma abasnda olmutur. Bamszlk sonrasnn ilk yllarndaki Azerbaycan filmlerinde, genellikle sava ve ekonomik sorunlar zerinde durulmutur. Bamszln ilk yllarnda ekonomik bunalm ve Karaban Ermenistan tarafndan igali sinemay da etkiledii iin sinemann bu konular ele almas kanlmaz olmutur. Sovyetler Birliinin dalmasyla beraber birlik devletlerinin birbirlerine organik olarak bal olan ekonomileri de kmtr. Bamszln ilk yllarnda ekilen filmlerde genellikle insanlarn maddi durumlarn dzeltmek iin gsterdikleri aba anlatlr. Ancak bu filmlerde vurgulanmak istenen, insanlarn her ne kadar ekonomik skntlar yaasalar da vatan sevgisinden

vazgemedikleridir. Bu tarz konularn ilendii filmlerde ekonomik skntlarn yan sra Karaba savann etkisi ve neden olduu sorunlar da zaman zaman yer almaktadr. Son dnemde yaplan filmlerin konusu genellikle bamszln ilk yllarndaki ekonomik, politik sorunlar ve Sovyetler Birlii ats altndayken

103

yaanm olan skntlardr. Ekonomik skntlarn beraberinde getirdii sosyal problemlerin de yer ald bu filmlerde daha ok yzeysel olarak zeletiri yaplmaktadr. Bamszln ilk yllarnda yaanan olaylarn anlatld filmlerde politik ve sosyal yozlamalar, halkn farkl kesimlerinden insanlarn yaamlar zerinden yar kapal olarak verilmektedir. Sonu olarak, Sovyet dnemi Azerbaycan sinemas ve bamszlk sonras Azerbaycan sinemasnda grlen ideolojiler farkldr. nk Sovyet dnemi filmlerinin ideolojisi var olan Sovyet dzeninin merulatrlmasna, bamszlk sonras filmlerin ideolojisi ise bamszlk, milliyetilik, vatan birlii ve sevgisi kavramlar n plana karlarak var olan dzenin merulatrlmasna yneliktir. Bunun yan sra filmlerde, bu dnemdeki ekonomik istikrarszlk eletirilmekte ancak bamszlk ve vatan sevgisi gibi kavramlarn gerisine itilerek bastrlmaya allmtr. Azerbaycan sinemasn genel olarak deerlendirirsek, bu sinemada srekli olarak var olan ynetimden nceki dnemlerin eletirisinin yapld

grlmektedir. Sovyet dneminde yaplan filmlerde arlk Rusyas ve Msavat Hkmeti eletirilmitir; buna rnek olarak Bakllar, Kendliler, Yenilmez Batalyon, Gatr Memmed ve Atlar Yeherleyin adl filmler gsterilebilir. Sovyet ncesi dnemi eletirmeyen ve bu dnemin insanlarn mutlu gsteren Arn Mal Alan adl film ise byk eletirilere maruz kalmtr. Bamszlk sonras dnemde yaplan rnein Grmz Gatar, Legebi kadr ve Ovsunu adl filmlerde ise Sovyetler Birlii dnemi eletirilmitir. Bu yzden Sovyet Dnemi ve Bamszlk Sonras Azerbaycan sinemasnda, ideolojiler farkl olmalarna ramen filmlerde konularn ileni ekilleri ayndr. Filmler her dnemde, egemen ideolojiye ters dmeyecek ekilde yaplmlardr.

104

Sovyet dnemi ve Bamszlk sonras Azerbaycan sinemasnda gze arpan nemli bir nokta, yukarda belirtildii gibi, gemi dnem eletirisidir. Filmlerde gemi dnem eletirisi, u anda var olan dzeninin en iyi dzen olduunu vurgulama ve onu merulatrma abasn iermektedir.

105

KAYNAKA

Abisel, Nilgn (2003). Sessiz Sinema. 2. bsk. stanbul: Om Yaynevi. Akerson, Cihan (1978). Sovyet Sinemas, Milliyet Sanat Dergisi, S. 263, ss. 16-23. Algan, Necla (1995). Sovyet Sinemas: Kurgu, Sinemann Yeniden Yaratld Bir Dnem. 25. Kare. S. 12, Temmuz-Eyll. ss. 44-49. Althusser, Louis (1991). deoloji ve Devletin deolojik Aygtlar. ev. Yusuf Alp, Mahmut zk. stanbul: letiim Yaynlar. Dilanova, Lale (2003). Azerbaycan Sinemas. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dal. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara. Doan, Mehmet H. (1975). 100 Soruda Estetik. stanbul: Gerek Yaynevi. Eagleton, Terry (1996). deoloji. ev. Muttalip zcan. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Efendiyev, Hseyn (2001). Yeddiler stnde Olan, Kino Gazeti. Haziran. Bak. Eisenstein, Sergei (1993). Sinema Sanat. Der. Jay Leyda. stanbul: Panel Yaynevi. Erdoan, rfan ve Alemdar, Korkmaz (2002). teki Kuram. Ankara: Erk. Fischer, Ernst (1979). Sanatn Gereklilii. ev. Cevat apan. stanbul: e Yaynlar. Freilikh, Semyon (1971). Socialist Realism in the Art of Cinema. Socialist Realism in Literature and Art: A Collection of Articles. Derleyen

106

Mikhail Parkhomenko, Alexander Miasnikov. ev. C. V. James. Moscow: Progress Pub. ss. 196-219. Gadjinskaya, Gospolizdat. Gerasimov, Sergei (1958). Socialist Realism and the Soviet Cinema. Films and Filming. Vol. 5, No. 3, ss. 11-33. Gorky, Maxim (1971). On Socialist Realism. Socialist Realism in N. (1971). Kinoiskusstvo Stran Ogney. Moskova:

Literature and Art: A Collection of Articles. Derleyen Mikhail Parkhomenko, Alexander Miasnikov. ev. C. V. James. Moscow: Progress Pub. ss. 32-54. Gulubeyov, Ethem (1960). Kinoiskusstvo Azerbaydjana. Bak:

Azerbaycan Devlet Neriyat. Hseynov, Alisefter (1999). Zamannda ekilmi Film, Kino Gezeti. Mart. Bak. smailov, Tofik (2001). Trk Cumhuriyetleri Sinema Tarihi. stanbul: Trk Gzel Sanatlar Vakf. Jafarli, Rovshan (2003). Sovyetler Birlii Dneminde Egemen deolojinin Azerbaycan Sinemasna Yansmas. Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Radyo Televizyon ve Sinema Anabilim Dal. Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi. Ankara. Johnson, Vida (2003). Thawdan Sonra Rusya. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 722-734. Karasek, Helmut (1995). Duygularn Lokomotifi 25. Kare. ev. Fatih Keskin. S. 11, Nisan-Haziran. ss. 38-41.

107

Kazanc, Metin (2002). Althusser, deoloji ve letiimin Dayanlmaz Arl. Ankara niversitesi SBF Dergisi, 57 (1), Ocak-Mart. ss. 55-87. Kazmzade, Aydn (2003). Azerbaycan Kinosu (Bedii ve izgi Filmlerin zahl Katalogu). Bak: Azerbaycan Respublikas Medeniyet Nazirliyi. Kenez, Peter (2003). Stalin Dnemi Sovyet Sinemas. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 446-455. Kutlar, Onat (1991). Sinema Bir enliktir. stanbul: Can Yaynlar. Lenin, Vladimir Ilich (1959). Btn Eserleri. Moskova. Leonhard, Wolfgang (1980). Bugnk Sovyet deolojisi II. ev. Cemil Ziya anbey. stanbul: Kltr Bakanl Yaynlar. Livingstone, Rodney (1988). Georg Lukacs and Socialist Realism. European Socialist Realism. Ed: Michael Scriven. Oxford: Berg (Distributed in the US). ss. 13-30. Maltby, Richard (2003). Sansr ve Kendi Kendini Dzenleme. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 276-290. Marcuse, Herbert (1997). Estetik Boyut: Sanatn Sreklilii, Marksist Estetiin Bir Eletirisine Doru. ev. Aziz Yardml. stanbul: dea. Mardin, erif (2003). deoloji. stanbul: letiim Yaynlar. Marks K. ve Engels F. (2001). Sanat ve Edebiyat zerine. ev. Murat Belge. stanbul: Birikim Yaynlar. Milburn, Michael A. (1998). Sosyal Psikolojik Adan Kamuoyu ve Siyaset. ev. Ali Dnmez, Veli Duyan. Ankara: mge Kitabevi.

108

Mkerremolu, M. (2001). Azerbaycann lk Bedii Filmi. Halk Gazeti. 8 Eyll. Bak. Nekrich, A. (1980). Rewriting History. Index on Censorship. Vol. 9, No. 4. Nowell-Smith, Geoffrey (2003). Sosyalizm, Faizm ve Demokrasi. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 385-395. Nussinova, Natalia (2003). Sovyetler Birlii ve Rus Gmenler. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 197-208. zbek, Sinan (2000). deoloji Kuramlar. stanbul: Bulut Yaynlar. Paletz, M. Gabriel (2001). Critical Dictionary of Film and Television Theory. Ed. Roberto E. Pearson and Philip Simpson. London and New York: Routledge. Petric, Vlada (2000). Dziga Vertov: Sinemada Konstrktivizm. ev. Gzin Yamaner. Ankara: teki Yaynevi. Plakhov, Andrei (1989). Sovyet Sinemas. ev. Yasemin Giritliolu, A. Suha alkvik. stanbul: Cem Ofset. Radvanyi, Jean (2003). Sovyet Cumhuriyetlerinde Sinema. Dnya Sinema Tarihi. Editr: Geoffrey Nowell-Smith. ev. Ahmet Fethi. stanbul: Kabalc Yaynevi. ss. 734-739. Robin, Regine (1992). Socialist Realism: An Impossible Aesthetic. Stanford, California: University Press. Rotha, Paul (2000). Sinemann yks. ev. brahim ener. stanbul: zdm Yaynevi.

109

Rotha, Paul ve Griffith, Richard (2001). Sinema Yazlar. ngilizceden ev. Ayzer Ovatman. stanbul: zdm Yaynevi. Ryan, Michael ve Kellner, Douglas (1997). Politik Kamera: ada Hollywood Sinemasnn deolojisi ve Politikas. ev. Elif zsayar. stanbul: Ayrnt. Sabirolu, lkin (2006). Kapitalizm Kapitalizme Benzemez. Bak: Qasim. Sadkov, Nazim (1970). Bedii Azerbaycan Kinosu (1920-1935). Bak: Elm Neriyat. ener, Gven ve Tosun, Grkan (1990). Devrim Sinemas, Eisenstein ve VGIK. 25. Kare. S. 1, ss. 86-87. Tikve, zkan (1968). Mukayeseli Hukukta ve Trk Hukukunda Sinema Filmlerinin Sansr. stanbul: .. Yaynlar No.: 1334, Hukuk Fakltesi No.: 288. Tupitsyn, Margarita (1989). Margins of Soviet Art: Socialist Realism to the Present. Milan: Giancarlo Politi Editore. r, Serpil S. (1997). deolojinin Serveni: Yanl Bilin ve

Hegemonyadan Syleme. Ankara: mge Kitabevi. T.C. Babakanlk, Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanl,

Azerbaycan lke Raporu. http://bilgiekonomisi.googlepages.com/azerbaycan_ ulkeraporu.pdf http://hrono.ru/libris/stalin/10-13.html http://cinema.aznet.org/film_az.html

110

ZET

Bu almada Sovyet dnemi ve bamszlk sonras Azerbaycan sinemas incelenmitir ve Azerbaycan sinemasnn her dnemde farkl ideolojilerin etkileri altnda kald ortaya konulmutur. Sovyet dnemi Azerbaycan sinemasnda, sinema devlet tekelinde olduu iin, Sovyet ideolojisinin egemen olduu grlmektedir. Filmlerin ancak sk sansrden geirildikten sonra datmlarna izin verilmektedir. Bamszlk sonrasnda, sinemadan devlet tekelinin kalkmasna ramen ekonomik yetersizlikler nedeniyle sinemaya kaynak aktarlmam ve bu nedenle Azerbaycan sinemas yeteri kadar gelimemitir. Ancak 1990l yllarn ortalarnda gzlenmeye balayan ekonomik gelimeler sayesinde filmlerin saysnda art grlmtr fakat uluslararas alanda kayda deer baarlar elde edilememitir. Azerbaycan sinemasna genel olarak baktmzda, var olan ynetimden nceki dnemlerin eletirisinin yapld grlmektedir. Sovyet Dnemi ve Bamszlk Sonras Azerbaycan Sinemasnda grlen ideolojilerin farkldr ve filmler her dnemde egemen ideolojiye ters dmeyecek ekilde yaplmlardr. Filmlerde gemi dnem eletirisi, u anda var olan dzeninin en iyi dzen olduunu vurgulama ve onu merulatrma abasn iermektedir.

111

ABSTRACT

In this study, Soviet period and post-independence Azerbaijan cinema has been investigated and that Azerbaijan cinema was influenced by different ideologies in each period has been put forward. In Soviet period Azerbaijan cinema, Soviet ideology is seen to be prevalent due to the fact that cinema was under state monopoly. The films are permitted for distribution only after being strictly censored. After independence, in spite of the abolishment of state censorship from cinema, resources could not be transferred to cinema because of economic insufficiency, and therefore Azerbaijan cinema could not develop sufficiently. However, thanks to the economic developments observed in the mid-1990s, an increase in the number of movies was seen, but noteworthy international success could not be achieved. When we have a general view of the Azerbaijan cinema, we see that predecessors of the existing administrations are criticized. Ideologies seen in Soviet Period and Post-Independence Azerbaijan Cinema are different, and the movies were produced so as not to conflict with the dominant ideology in each period. The criticism of past periods included in the movies contains the emphasis that the existing order is the best, and the efforts to legalize it.

112