MANYETOTELLRK

YNTEMDE
TEMEL KAVRAMLAR







Prof.Dr. Ahmet Turul BAOKUR











Jeofizik Mhendislii Blm


Kasm 2008





































letiim:
Prof. Dr. Ahmet T. BAOKUR
Ankara niversitesi, Mhendislik Fakltesi
Jeofizik Mhendislii Blm
06100 Tandoan Ankara
E-posta: basokur@eng.ankara.edu.tr

Bu eserin bir ksm veya tamam, ekiller ve yazlm gibi dier unsurlar
yazarn izni olmadan oaltlamaz ve kaynak gsterilmeden
kullanlamaz. Kiisel kullanm iin bilgisayar ortamnda kopyalanabilir ve
yazc kts alnabilir.






i


indekiler

nsz 1

Blm 1
Manyetotellrik Alan
2

Blm 2
l Dzeni ve Dalga Denkleminin zm
3

2.1. MT YNTEMNDE L DZEN 3
2.2. VERLERN LENMES 3
2.3. MAXWELL DENKLEMLER 5
2.4. ELEKTROMANYETK DALGA DENKLEM 6
2.5. DALGA DENKLEMNN ZM 7
2.6. K KATMANLI ORTAM N FNI BAINTISI 9
2.7. OK KATMANLI ORTAM N FNI BAINTISI 10
2.8. TEKDZE BR ORTAM N FNI FONKSYONU VE EMPEDANS 11
2.9. NFUZ VE ARATIRMA DERNLKLER 11

Blm 3
Frekans Dzgeli Direnti Fonksiyonunun Davran ve Grnr zdiren
Tanmlarnn Tretimi


3.1.1. K KATMANLI ORTAMDA FNI FONKSYONU 13
3.1.2. AZALAN TR K-KATMAN ERLER 14
3.1.3. ARTAN TR K-KATMAN ERLER 17
3.1.4. TAM LETKEN VE TAM YALITKAN TEMEL DURUMU 20
3.1.5. FNI FONKSYONU LE EMPEDANS ARASINDAK LKLER 22
3.2. GRNR ZDREN TANIMLARI 24
3.3.
aF
TANIMI LE EMPEDANS VE CAGNIARD GRNR ZDREN
ARASINDAK BAINTILAR
34

Blm 4
Veri yiletirme
36

4.1. GRLT GDERME YNTEMLER 36
4.2. EN KK KARELER YNTEM LE VER YLETRLMES 36
4.3. AKITIRMA FONKSYONUNUN SEM 37
4.4. KATSAYILARIN ZM 38
4.5. KATSAYILARIN DZEY DENKLEM LE ZM 40
4.6. YAKLATIRMA FONKSYONUNUN KURULMASI 41
4.7. AIRLIK KATSAYILARININ HESAPLANMASI 41

Blm 5
MT Verisinin Ters-zm
43

5.1.1. TERS-ZM KURAMI 43
5.1.2. TEKL DEER AYRIIMI 45






ii


5.1.3. SNM ETMEN 46
5.1.4. SNM ETMENNN TEKL DEER AYRIIMI YNTEMNE
UYGULANMASI
46
5.1.5. BRLEK TERS ZM 47
5.1.6. TEKL DEER AYRIIMI LE ZNRLN NCELENMES 47
5.2. MT VERLERNN TERS ZM 49
5.2.1. LOGARMK GSTERM 49
5.2.2. KISM TREVLER DZEY 50
5.3. UYGULAMALAR 52
5.3.1. CAGNIARD GRNR ZDREN DEERLER VE FAZ LE TERS
ZM
54
5.3.2.
aF
GRNR ZDREN DEERLER VE FAZ LE TERS ZM 54
5.3.3. FNI DEERLERNDEN TERS ZM 54
5.4. BLM SONULARI 68

Blm 6
Dorudan Yorum
69

6.1. TANIM 69
6.2. K KATMANLI ORTAM N DORUDAN YORUM 69
6.2.1. LK KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI 69
6.2.2. LK KATMAN KALINLIININ SAPTANMASI 71
6.2.3. KNC KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI 71
6.3. OK KATMAN DURUMU 72
6.3.1. LK KATMAN ZDREN VE KALINLIININ SAPTANMASI 72
6.3.2. ARA KATMANLARIN ZDREN VE KALINLIKLARININ
SAPTANMASI
72
6.3.3. SON KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI 73
6.4. DORUDAN YNTEMN UYGULANII 73
6.5. DEERLENDRME RNE 74

Blm 7
Grnr zdiren Tanmlarnn Kullanmna rnekler
78
7. 1. YAPAY KAYNAKLI MANYETOTELLRK YNTEM UYGULAMALARI 78
7. 2. VLF UYGULAMALARI 81

Ek 1 83
Maddenin Elektriksel zellikleri 83
E1.1. ZLETKENLK 83
E1.2. DELEKTRK SIALIK 83
E1.3. MANYETK GERGENLK 83

Ek 2 84
Elektrik ve Manyetik Alan Arasndaki likiler 84
E2.1. ZG NTEGRALLER 84
E2.2. DEPLASMAN AKIMI 84
Ek 3 85
Gauss (veya Diverjans) Kuram 85

1
nsz



Manyetotellrik (MT) yntemin kuramsal temelleri 1950 yllarnn ikinci yarsndan itibaren
gelitirilmeye balanmtr. Yntem, ilk yllarda zellikle derin kabuk yapsnn ortaya karlmas
amacyla kullanlmtr. Elektronik sanayinin geliimine paralel olarak duyarl kayt sistemleri ve
veri-ilem tekniklerinin yaygnlamas ile seksenli yllardan sonra yntemin kullanm alan olduka
genilemitir.

zellikle yapay kaynakl manyetotellrik (CSAMT) yntemin gelitirilmesi, zayf kaynak alan
sorununun zmnde nemli bir aamadr. Bylece, yntem maden yataklarnn aranmas,
jeotermal alanlarn saptanmas gibi yerkrenin grece s derinliklerinin aratrlmasnda da
uygulanmaya balanmtr.

Bu kitap erevesinde manyetotellrik yntemde kullanlan temel kavramlar aktarlmaya
allmtr. Kitap, Ankara niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Jeofizik Mhendislii Blmnde
elektromanyetik dersi iin hazrlanan ders notlar ile alma arkadalarm ile birlikte yazdmz
baz makalelerin derlenmesinden olumaktadr. Kitapta kullanlan ekil ve hesaplamalarn ou
gelitirmi olduum EM1 adl MT ve TEM (transient electromagnetic) veri-ilem ve ters-zm
bilgisayar yazlmlar ile gerekletirilmitir. Yazlm ve kullanma klavuzu,
http://geop.eng.ankara.edu.tr adresinden indirilebilir.

Kabuk aratrmalar, petrol ve jeotermal kaynak aramalarnda manyetotellrik yntemin,
lkemizdeki uygulamalarn yaygnlatrmak ve desteklemek amac ile hazrlanan bu kitap temel
bilgileri kapsamaktadr ve yntemin ayrntlarn renmek iin bir balang oluturmay
amalamaktadr.

2
Blm 1

Manyetotellrik Alan



Elektromanyetik (EM) indksiyon yntemleri, ya yerin manyetik alanndaki deiimlerden
yararlanlarak, ya da bir dipol aracl ile yer ierisine elektromanyetik alan uygulanarak
gerekletirilir. Manyetotellrik (MT) ve Jeomanyetik Derinlik Sondaj (GDS), yerin manyetik
alanndaki deiimlerinden yararlanan doal kaynakl yntemlerdir. MT ve GDS almalarnda
kullanlan yer elektromanyetik alanndaki deiimler
3 4
10 10

Hz frekanslar arasndadr.
Manyetotellrik yntemin kuramsal ilkeleri Tikhonov(1950) ve Cagniard(1953) tarafndan
belirlenmi olmasna ramen, l sistemleri asndan gerekli teknolojiye 1970li yllarda
ulalmtr.

Yer iine doru ilerleyen bir elektromanyetik dalgann yzey direntisi (impedance), birbirlerine dik
yatay elektrik (E) ve manyetik alanlarn (H) oran olarak tanmlanr. Direnti frekansn (veya
periyodun) fonksiyonu olarak hesaplanabilir. Yermanyetik alann zamanla deitii ve bu deiimin
ok kk periyotlardan ok byk periyotlara kadar geni bir aralkta olduu bilinmektedir. Yerin
manyetik alanndaki bu deiim, yer ierisinde bir indksiyon akmnn olumasna neden olur.
Yermanyetik ve elektrik alandaki bu deiimler ayn karakterde olacandan, bir doal
elektromanyetik alann varl sz konusudur. Bu alann varl Cagniardn (1953) nerdii
yntemin kullanlmas ile yeraltnn aratrlmasn salar.

MT alann kayna deiik olaylara bal olarak atmosferde, iyonosferde veya manyetosferde
bulunur. Yermanyetik alann genliindeki en zayf deiim 1 Hz civarndadr. yonosfer ve
manyetosferde oluan 1 hertzin zerindeki deiimler yere ulaamadan iyonosfer iinde
sourulduundan, bu sinyallerin kayna atmosferde oluan yldrm ve imeklerdir. 1 hertz'in
altndaki elektromanyetik dalgalar ise gneten gelen ykler ile manyetosfer snrndaki
giriimlerden oluur (ekil 1.1). 1 hertzin altndaki iyonosfer kkenli deiimlere genellikle mikro
pulsasyon ad verilir ve ortaya k mekanizmas yerine, frekans, genlik ve kalclk gibi morfolojik
zelliklerine baklarak, dzenli, dzensiz ve inciler olmak zere blme ayrlr.




ekil 1.1. Gneten gelen ykl paracklar ile yer manyetik alannn etkileimi.
3
Blm 2

l Dzeni ve Dalga Denkleminin zm



2.1. MT YNTEMNDE L DZEN

MT ynteminde doal elektrik alann iki bileeni (
x
E ,
y
E ) ve manyetik alann bileeni (
x
H ,
y
H ,
z
H ) llr (ekil 2.1). Elektrik alann llmesinde iki ucunda polarize olmayan bir elektrot
bulunan bir kablo kullanlr. Yerin doal elektrik ve manyetik alanlar ok kk olduundan, kayt
edilmeden nce ykselticilerden (amplifier) geirilir. Manyetik alan ise indksiyon bobinleri ile
llr.

ekil 2.1. MT l dzeni. Bir l istasyonunda iki elektrik ve manyetik alan llmektedir. Bu
rnekte grlt giderme yntemlerinde kullanlmak zere uzak-istasyonda iki manyetik alan daha
llmektedir.


2.2. VERLERN LENMES

MT ynteminde elektrik ve manyetik alanlar zamann bir fonksiyonu olarak llrler (ekil 2.2).
Zaman ortamnda llen bu verilerin Fourier dnmleri alnarak frekans ortamna
dntrlmeleri yorumlama asndan daha uygundur. ( ) x n t biiminde bir ayrk verinin Fourier
dnm,

1
0
1
( ) ( ) exp( 2 . ).
N
n
X f x n t i f n t
N

=
=

(2.1)

eklinde tanmlanr. X(f) verisi genlik ve faz spektrumlar aadaki gibi yazlabilir:

X( f ) X( f ) .exp( i ( f )) = . (2.2)
4


ekil 2.2. Zamana karlk llen manyetotellrik alan bileenleri.



Genlik ve faz spektrumlar, X(f) verisinin gerel ve sanal bileenleri cinsinden,

1/ 2
2 2
g s
X( f ) X ( f ) X ( f ) ( = +

(2.3)

s g
( f ) arctan X ( f ) / X ( f ) ( =

(2.4)

olarak tanmlanr. Benzer olarak elektrik alann ve ona karlk gelen manyetik alann Fourier
dnmleri,

[ ]
x x Ex
E ( f ) E ( f ) exp i ( f ) = (2.5)

y y Hy
H ( f ) H ( f ) exp i ( f ) ( =

(2.6)

eklindedir. Direnti elektrik alann, manyetik alana oran olarak tanmlanr:

5
x x
xy Ex Hy
y y
E ( f ) E ( f )
Z ( f ) exp i ( ( f ) ( f ))
H ( f ) H ( f )
( = =

. (2.7)

Karmak bir fonksiyon olan empedansn genlii, elektrik ve manyetik alanlarn genliklerinin
oranna,

x
xy
y
E ( f )
Z ( f )
H ( f )
= (2.8)

ve direntinin faz ise elektrik ve manyetik alanlarn fazlarnn farkna

xy Ex Hy
( f ) ( f ) ( f ) = (2.9)

eittir.

2.3. MAXWELL DENKLEMLER

Yeryznde alglanan elektrik ve manyetik alann periyodik bir karakterde olmas yeryzne doru
yaylan elektromanyetik bir dalgaya iaret etmektedir. Bu nedenle manyetotellrik yntem,
elektromanyetik dalga kuram ile aklanr. EM dalgann davran Maxwell denklemleri ile
tanmlanr. Aadaki eitlikler Coulomb, Ampere ve Faraday yasalarndan yararlanlarak Maxwell
tarafndan birletirilmitir. Bu denklemlerin karl ve fiziksel tanmlar kitap sonunda verilen Ek
blmnde bulunmaktadr. E; elektrik alan iddeti (V/m), H; manyetik alan iddeti (Amp/m), D;
elektrik ak younluu (Coulomb/m
2
), B; ak younluu (Wb/m
2
), J; akm younluu ve
q
;
hacim bana birim yk younluu olmak zere Maxwell denklemleri,

B
rot E
t

=
r
(2.10)


D
rot H J
t

= + (2.11)


q
div D = (2.12)

div B 0 = (2.13)

olarak tanmlanr. Vektrn zerindeki izgiler zaman blgesini gstermektedir. Ek 1 de
akland gibi tekdze ve ynbamsz yer koullarnda sras ile E, H ve J iin ortamn manyetik
geirgenlii (permeability) (Henry/m), elektrik permitivitesi (permittivity) (Farad /m) ve
ortamn ziletkenlii (Simens/m) skalar olur ve bu durum iin

D E = (2.14)

B H = (2.15)

J E = (2.16)

6
yazlabilir. (2.10) ve (2.11) eitlikleri, Fourier dnmnn trev zelliini kullanlarak, frekans
blgesinde izleyen ekilde yazlabilir:

rot E i H 0 + = , (2.17)

( ) rot H i E 0 + = . (2.18)

2.4. ELEKTROMANYETK DALGA DENKLEM

(2.10) denkleminin her iki yannn rotasyoneli alnrsa,

H
rot.rot E rot
t

= (2.19)

elde edilir. (2.11) bantsnn her iki yannn trevinin alnp, ile arplmas ile

2
2
E E
rot H
t t t



= + (2.20)

yazlabilir. (2.20) denkleminin (2.19) da yerine yazlmas ile

2
2
E E
rot.rot E
t t



= + (2.21)

elde edilir. zleyen eitlikten,

2
rot.rot E grad.div E E = (2.22)

ve (grad.div E) ileminin sfra eit olmasndan yararlanlarak,

2
2
2
E E
E
t t



= + (2.23)

dalga denklemi elde edilebilir. Benzer ekilde manyetik alan iin de,

2
2
2
H H
H
t t



= + (2.24)

elde edilir. (2.11) ve (2.12) denklemlerinde verilen elektrik ( E ) ve manyetik ( H ) alanlarn Fourier
dnm E ve H ise frekans blgesinde dalga denklemi,

2 2
E ( i )E 0 + = (2.25)

ve

2 2
H ( i )H 0 + = (2.26)

olarak yazlabilir. Eer
7
2 2
k i = (2.27)

ksaltmas yaplr ise

2 2
E k E 0 + = (2.28)


2 2
H k H 0 + = (2.29)

bantlar ile daha ksa bir yazm elde edilebilir. k dalga boyunun bire blnmdr ve dalga
says (wavenumber) olarak adlandrlr. Eer , ve zamandan bamsz ise E ve H yalnzca
frekansn fonksiyonu olurlar.

10
5
hertzden kk frekanslarda (quasi-static limit),
2
<< olduundan, deplasman akm
ihmal edilebilir. Bu durumda

k i = (2.30)

olarak verilir veya

ik = (2.31)

2 2
k i = = (2.32)

yazlabilir.


2.5. DALGA DENKLEMNN ZM

(2.23) diferansiyel denklemini zmek iin elektrik alann sadece bir bileeni sfrdan farkl olacak
ekilde bir koordinat ekseni seilebilir. zdirente yanal bir deiim olmadka, yer iinde
manyetik alan tarafndan indklenen elektrik alan yeryzne paraleldir. Bu kstlama ile dey
ynde ilerleyen bir dalga gz nne alnr. Akm yn x ekseni boyunca seilirse, elektrik alann x
ve y ynndeki trevleri sfr olacaktr. (2.23) denkleminde deplasman akm ihmal edilir ise

2
x x
2
E E

z t

= (2.33)

eklinde yazlabilir. Fourier dnmnn trev zelliini kullanlarak, (2.33) bants frekans
blgesinde,

2
2 x
x x 2
E
( i ) E E
z

= = (2.34)

eklinde yazlabilir. Bu diferansiyel denklemin zm,

z z
x
E A e B e

= + (2.35)

ile verilebilir. (2.17) denkleminde,
8
rotE i H = (2.36)

olarak verildiinden, (2.35) denklemi (2.36) bantsnda yerine yazlarak, manyetik alan ifadesi

z z
y
H A.e Be
i

( =

(2.37)

olarak bulunabilir. Dzlem dalga yaylm iin, elektrik ve manyetik alanlarn oran ortamn elektrik
zelliklerine ve frekansa baldr ve dalga direntisi olarak adlandrlr:

z z
x
z z
y
E i Ae Be
Z
H Ae Be

+
= =

. (2.38)

Frekansn bir fonksiyonu olan direntinin deiimini, zdiren deiimi ile uyumlu duruma getirmek
iin Frekans Dzgeli Direnti (Frequency Normalized Impedance) olarak adlandrlan bir
fonksiyon Baokur(1994a) tarafndan nerilmitir:

Z
Y
i
= . (2.39)

(2.38) bants FNI fonksiyonu cinsinden yeniden yazlr ise

z z
z z
i Ae Be
Y
Ae Be

+
=

(2.40)

elde edilir. Paydada bulunan yerine (2.32) bantsndan eiti yazlrsa,


z z
z z
Ae Be
Y
Ae Be

+
=

(2.41)

bulunabilir. Burada, zdiren (ohm-m) olup, ziletkenliin bire blnmne eittir. A ve B
bilinmeyen sabitler olduundan B yerine -B yazlabilir:

z z
z z
Ae Be
Y
Ae Be

=
+
. (2.42)

Bu denklem yapsal olarak hiperbolik fonksiyonlara benzediinden,

A/ B exp ln( ln( A/ B )
(
=



eklinde bir tanmlama ve (2.42) bantsnn pay ve paydas 1/ / A B ile arplarak,

A A
exp ln z exp ln z
B B
Y
A A
exp ln z exp ln z
B B

( (
+
( (

=
( (
+ +
( (

(2.43)

9
elde edilir ve tanjant hiperbolik fonksiyonunun tanmndan

A
Y tanh z ln
B

(
= +
(

(2.44)

bulunabilir. A ve B katsaylarnn verilen bir model gz nne alnarak saptanmas gerekmektedir.
zleyen blmde tekdze ve katmanl ortamlar iin ilgili FNI fonksiyonu bantlar tretilecektir.


2.6. K KATMANLI ORTAM N FNI BAINTISI

zdirenleri
1
ve
2
, ilk katman kalnl
1
t olan iki katmanl bir ortam iin FNI fonksiyonu
izleyen ekilde zlebilir. ln A/ B terimi, FNI fonksiyonunun iki farkl derinlik deeri iin
karlatrlmas ile bulunabilir. Bu amala ayn ortamda
1
z ve
2
z derinlikleri ele alnabilir.
1
z
derinliinde FNI fonksiyonu iin

1 1 1
Y( z ) tanh z ln A/ B
(
= +

(2.45)

elde edilir ve buradan

1
1
1
Y( z )
A
ln arcth z
B

(

= +
( `
(
)
(2.46)

bulunabilir.
2
z derinliinde ise

2 1 2
A
Y( z ) tanh z ln
B

(
= +
(

(2.47)

yazlabilir. (2.46) bants (2.47) de yerine yazlr ise

( )
1
2 1 2 1
1
Y( z )
Y( z ) tanh z z arcth

( | |
= ( |
|
(
\
(2.48)

bulunabilir ve iaret deitirilerek,

( )
1
2 1 1 2
1
Y( z )
Y( z ) tanh z z arcth

( | |
= + ( |
|
(
\
(2.49)

elde edilir. Eer,
2
Y(z ) yzeydeki ve
1
Y(z ) birinci ve ikinci katman snrndaki FNI fonksiyonlar
ise
2 1 1
z 0, z t = = olduundan, yzeydeki FNI bants birinci ve ikinci katmann snrndaki
direnti cinsinden yazlabilir:

( )
( )
1
1 1 1
1
Y t
Y z 0 tanh t arcth

( | |
= = + ( |
|
(
\
(2.50)
10
kinci katmann st snrndaki direnti (
1
Y(t ) ), ikinci katmann empedans cinsinden benzer bir yol
izleyerek yazlabilir:

( ) ( )
( )
1 2 2 1
2
Y
Y t tanh t arcth

( | |

= + ( |
|
(
\
. (2.51)

tanh() = 1 olduundan,

1 2
Y( t ) = (2.52)

olarak bulunur. (2.52) sonucu (2.50) de yerine yazlr ise, iki katmanl bir ortam iin FNI
fonksiyonu bantsn veren denklem elde edilir:

2
1 1 1
1
Y( z 0 ) tanh t arcth

( | |
= = + ( |
|
(
\
. (2.53)

P = (2.54)

( ) u i 1 i / 2 ( 1 i ) f = = + = + (2.55)

ksaltmalar kullanlr ve

1 1 1
i / u / P = = (2.56)

olduu gz nne alnrsa, (2.53) denklemi izleyen ekilde de yazlabilir:

[ ]
1 1 1 2 1
Y P tanh ut / P arcth( P / P ) = + (2.57)

zleyen blmlerde yeryzndeki FNI fonksiyonunu gstermek zere sadece Y simgesi
kullanlacaktr.

2.7. OK KATMANLI ORTAM N FNI BAINTISI

zdirenleri
1 2 n
, ,..., ve kalnlklar
1 2 n
t , t ,...,t olan yatay ve tekdze n adet katmandan oluan
bir yer modeli iin FNI bants, iki katmanl ortam iin izlenen yola benzer olarak, snr artlarnn
uygulanmas ile bulunabilir:

n 1 2 2
1
1 1 2 n 1
P ut P ut
Y P tanh arcth tanh ... arcth
P P P P

| | | | (

= + + + | | ` (
| |
\ \ )
. (2.58)

Bu eitlik bir yineleme bants eklinde yazlabilir:

k k 1
k k
k k
ut Y
Y P tanh arcth
P P
+
| | | |
= +
| |
|
\ \
k= n-1,n-2,...,2,1. (2.59)
11
Hesaplama ilemi, Y fonksiyonunun son katmann zdirencinin karekkne eitlenmesi ile balar:

n n
Y P = . (2.60)

Yeni
k
Y fonksiyonu katman diziliminin zerine yeni bir katman (kinci katman) eklenerek
hesaplanr. (2.59) denkleminin yinelenmesi birinci katmann eklendiinde son bulur ve yzeydeki
FNI fonksiyonu hesaplanm olur:

1
Y Y = . (2.61)

Yineleme bants eitli edeer biimlerde de yazlabilir:

k 1 k
k k
k k
k 1 k
k k
Y ut
tanh
P P
Y P
Y ut
1 tanh
P P
+
+
| |
+
|
\
=
| | | |
+
| |
\ \
, (2.62)


k
k 1 k
k
k
k 1 k
k k
ut
Y P tanh
P
Y
Y ut
1 tanh
P P
+
+
| |
+
|
\
=
| | | |
+
| |
\ \
. (2.63)

Bu bantlar, yatay ve tekdze katmanlardan oluan bir yeryuvar modeli iin katman
parametrelerine (zdiren ve kalnlklar) saysal deerler atanmas durumunda frekansn veya u
deikeninin fonksiyonu olarak kuramsal FNI deerlerinin hesaplanmasn olanakl klar.


2.8. TEKDZE BR ORTAM N FNI FONKSYONU VE EMPEDANS

zdirenci olan tekdze bir ortam iin FNI bants, iki katmanl ortam iin verilen bantdan
tretilebilir. (2.57) bantsnda
1
t = yazldnda, tanh( ) 1 = olduundan,

Y = (2.64)

bulunabilir. FNI bants tekdze ortam iin, ortamn zdirencinin karekkne eittir. Direnti ise
(2.39) tanm ve (2.64) bantsndan,

Z i = (2.65)

olarak saptanabilir.

2.9. NFUZ VE ARATIRMA DERNLKLER

Zaman blgesinde verilen (2.33) diferansiyel denklemi iin bir zm,

x 0
E E exp( z ).exp( i t ) = (2.66)
12
eklinde verilebilir. Elektrik alan zamanla sinzoidal deien exp( i t ) ve z ekseni boyunca
sinzoidal ekilde snen exp( z ) fonksiyonlarnn arpm eklinde dnlebilir. gerel ve
sanal ksmlarna ayrlarak yazlr ise

i = + (2.67)

/ 2 = = (2.68)

ve

x 0
E E exp( z ).exp( i ).exp( i t ) = (2.69)

yazlabilir. z bydke exp( z ) kleceinden, elektromanyetik dalga derinlikle sourulur.
Elektromanyetik dalgann 1/e kadar sourulduu derinlie 'nfuz derinlii (skin depth) denir.
(2.69) bantsnda genlik deerleri iin

2 2
exp( i ) cos( ) i sin( ) cos ( ) sin ( ) 1 = = + =

exp( i t ) 1 =

zellikleri kullanlarak,

x 0
E E . exp( z ) =

elde edilir.
x
E yerine
0
E / e yazlr ise

1 / e exp( z ) =

exp( z ) e =

bulunur. Her iki yann logaritmas alnarak ve ln(e)=1 zelliinden ve (2.68) eitliinden, nfuz
derinlii

1/ e
1 2
z 503
f

= = = = (2.70)

olarak tanmlanabilir. Aratrma derinlii ise (depth of investigation) tekdze bir ortam iin, MT
yantn %95 lik blmn oluturan derinlik olarak verilir (Spies, 1989):

z 1.5 750
f

= = . (2.71)



13
Blm 3

Frekans Dzgeli Direnti Fonksiyonunun Davran ve Grnr zdiren
Tanmlarnn Tretimi



eitli yaplar iin hesaplanan kuramsal veriler ile incelendiinde frekans dzgeli direnti (FNI)
fonksiyonunun sistematik bir davran gstererek yeralt yaplarnn anlalmasnda katk salad
grlr (Baokur 1994a, 1994b). Bu sistematik davran, Cagniardn (1953) geleneksel tanmndan
farkl grnr zdiren tanmlarnn yaplmasn olanakl klar.


3.1.1. K KATMANLI ORTAMDA FNI FONKSYONU

ki katmanl ortam iin verilen (2.57) bantsndan yararlanlarak,

1 1
a f t / P = (3.1)

2 1
b arcth ( P / P ) 0.5 ln( k ) = = (3.2)


1 2 1 2
k ( P P ) /( P P ) = + (3.3)

ksaltmalar ile FNI fonksiyonu izleyen ekilde yazlabilir:

[ ]
1
Y P tanh ( a b ) ia = + + . (3.4)

Bir karmak saynn tanjant hiperbolii,

sinh( 2x ) i sin( 2y )
tanh( x iy )
cosh( 2x ) cos( 2y )
+
+ =
+
(3.5)

bants ile gerel ve sanal blmlerine ayrlabilir. x=a+b ve y=b yazlarak, (3.5) bants
yardmyla, FNI bantsnn gerel ve sanal ksmlar bulunabilir:

[ ]
1
Y P sinh( 2a 2b ) / v i sin( 2a ) / v = + + , (3.6)

v cosh( 2a 2b ) cos( 2a ) = + + . (3.7)

(3.6) bantsnn sa yan cosh(2a+2b) ile arplr ve blnr ise, FNI fonksiyonunun gerel ve
sanal bileenleri izleyen ekilde de verilebilir:

r 1
Y P . R( f ) / D( f ) = , (3.8)

i 1
Y P . I( f ) / D( f ) = . (3.9)

Burada,

14
R( f ) tanh( 2a 2b ) = + , (3.10)

I( f ) sin( 2a ) / cosh( 2a 2b ) = + , (3.11)

D( f ) 1+cos( 2a ) / cosh( 2a 2b ) = + (3.12)

ile verilmektedir. (3.1) ve (3.2) bantlar kullanlarak ve

c exp( 2a ) = (3.13)

ksaltmas ile

sinh (2a+2b ) = (c-1/c)/2 , (3.14)

cosh (2a+2b ) = (c+1/c)/2 , (3.15)

tanh (2a+2b ) = (c-1/c)/(c+1/c) (3.16)

eitlikleri bulunabilir ve bu bantlar FNI fonksiyonunun davranlarnn aklanmasna yardmc
olur (Baokur 1999a).


3.1.2. AZALAN TR K-KATMAN ERLER

ekil 3.1ada, katman zdirenleri
1
= 500 ohm-m,
2
=10 ohm-m ve katman kalnl
1
t = 350 m
olan iki katmanl ortama ait FNI fonksiyonunun gerel ve sanal blmleri grlmektedir. Daha
nce tanmlanan R(f), I(f) ve D(f) fonksiyonlar yardm ile gerel ve sanal blmlerin davranlar
aklanabilir. (3.3) bantsna gre k katsays art deerlidir. R(f) azalan frekans ile monoton olarak
azalr. Yksek frekans limitinde tanh( ) 1 = olduundan, R(f) bire eit olur. R(f) bileeninin alak
frekans limitindeki deerini bulmak iin (3.13) bantsnda frekans yerine sfr yazlr ve (3.14) ve
(3.15) zellikleri kullanlr ise

2 2
1 2 1 2
R( f ) 2P P /( P P ) = + (3.17)

elde edilebilir.

R(f) fonksiyonunun davrannn aksine, cosh(2a+2b) fonksiyonunun daima art deerler almas
nedeni ile D(f) azalan frekans ile artma eilimindedir (3.12 bants). D(f) fonksiyonunun
tanmndan bulunan cos(2a) terimi, yksek frekanslar dnda art saysal deerler alr. Belirli bir
yksek frekans aralnda eksi saysal deerler kazanr ve D(f) fonksiyonunun salnml davran
gstermesine neden olur (ekil 3.2). Yksek frekans limitinde D(f) bire eit olur. Alak frekans
limiti ise (3.12) bantsnda f=0 yazlarak bulunabilir:

2 2 2
1 1 2
D( f ) 2P /( P P ) = + (3.18)

(3.18) ve (3.17) bantlarnn (3.8) bantsnda yerine konulmas ile FNI fonksiyonunun gerel
bileeninin alak frekans limitinin, ikinci katmann zdiren deerinin karekkne eit olduu
grlebilir. Yksek frekans limitinde ise FNI fonksiyonunun gerel bileeni birinci katmann
zdirencinin karekkne eittir.
15

0.1 1 10 100 1000 10000
-5
0
5
10
15
20
25
30
F
N
I

f
o
n
k
s
i
y
o
n
u
0.1 1 10 100 1000 10000
Frekans (Hz)
1
10
100
1000
G

z
d
i
r
e
n

(
o
h
m
-
m
)
(a)
(b)
Gerel
Sanal
C
F


ekil 3.1. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal blmleri. (b) Cagniard(1953) grnr zdiren
tanm (C) ile
aF
tanmnn (F) karlatrlmas.
1
=500 ohm-m,
2
=10 ohm-m ve
1
t =350 m.


FNI fonksiyonu gerel bileeni
r
Y ; azalan bir fonksiyonun (R(f)), artan bir fonksiyona (D(f))
blmnden olumaktadr. Bu blme ilemi sonucunda,
r
Y ; R(f) bileenine gre daha hzl bir
ekilde azalr. D(f) fonksiyonunun salnml paras, ters ynde
r
Y fonksiyonuna aktarlr. Bu
nedenle,
r
Y fonksiyonunun saysal deerleri, yksek frekans limitine yakn yatay eksen aralnda
birinci katman zdirencinden daha byktr (ekil 3.1 ve 3.2). Bylece, fiziksel olarak ortamda
bulunmayan zdiren deerlerinden daha byk saysal deerler elde edilir. FNI fonksiyonunun
sanal blm
i
Y , yksek ve alak frekans limitlerinde sfra yaklar. Bunun nedeni, cosh(2a+2b)
teriminin yksek frekanslarda ok byk saysal deerler alarak I(f) fonksiyonun sfra
yaklamasna neden olmasdr. Alak frekans limitinde ise sin(2a)/cosh(2a+2b) terimi nedeniyle,
16
I(f) fonksiyonu frekans limitine yakn yerlerin dnda azalan tr eriler iin daima art deerler alr.
Yksek frekans limitine yakn frekanslarda sin(2a) teriminin eksi deerler almas nedeni ile D(f)
salnml davran gstermekte ve bu salnm
i
Y deerine aktarlmaktadr. Ancak, bu frekans
aralnda
i
Y saysal deerleri,
r
Y saysal deerlerine gre olduka kk olduundan, FNI
fonksiyonunun sanal bileeninin salnmlar da gerel bileenin salnmlarndan olduka kktr.
Sanal bileen yksek frekans limitinde sfr deerini alr, yukarda sz edilen salnmdan sonra
azalan frekans deerleri ile artar ve bir doruk noktasndan getikten sonra alak frekans limitinde
yeniden sfra yaklar.

0.1 1 10 100 1000 10000
Frekans (Hz)
-0.5
0
0.5
1
1.5
2
F
N
I

f
o
n
k
s
i
y
o
n
u
n
u
n

b
i
l
e

e
n
l
e
r
i
D(f)
R(f)
I(f)


ekil 3.2. FNI fonksiyonunun paynn gerel (R(f)), sanal (I(f)) paralar ve paydasnn (D(f)),
frekans ile deiimi. ekil 3.1 ile ayn model kullanlmtr. Hesaplanan saysal deerler, birinci
katmann zdirencine blnmtr.




ekil 3.2 den de grld gibi, R(f) ve I(f) grece alak frekanslarda birbirine paralel kalmaktadr.
Azalan tr eriler iin
1 2
P P > olduundan, (3.2) bants yaklak olarak izleyen ekilde
yazlabilir:

2 1 2 1
b arctanh( P / P ) P / P = . (3.19)

Ayrca, ok kk frekans deerleri iin izleyen yaklamlar yaplabilir:

R( f ) tanh( 2a 2b ) 2a 2b = + + (3.20)

cos( 2a ) 1 (3.21)

cosh( 2a 2b ) 1 + (3.22)

olduundan

17
D( f ) 1 cos( 2a ) / cosh( 2a 2b ) 2 = + + (3.23)

I( f ) sin( 2a ) / cosh( 2a 2b ) 2a = + (3.24)

yazlabilir. (3.20) bantsndan (3.24) taraf tarafa karlr ise

2 1
R( f ) I( f ) 2b 2( P / P ) (3.25)

elde edilir. Bu sonu, ekil 3.2 de R(f) ve I(f) deerlerinin grece alak frekanslarda paralel kalma
nedenini aklar. (3.8) ve (3.9) bantlarndan

r i 1
Y Y P ( R( f ) I( f )) / D( f ) = (3.26)

yazlabilir. (3.23) ve (3.25) bantlar, (3.26) da yerine konulursa, gerel ve sanal bileenlerin
farklarnn yaklak olarak ikinci katman zdirencinin karekkne eit olduu grlebilir:

2 r i
P Y Y . (3.27)

Bu sonu, ikinci katman zidirencinin, gerel bileenin alak frekans limitindeki asimtotunu
bilmeye gerek kalmadan, ara frekans deerlerinden hesaplanabileceini gstermektir. Yksek
frekans limitinde sanal bileen sfra eit olduundan, gerel bileenin asimtotik zellii nedeniyle
gerel ve sanal bileenlerin fark birinci katmann zdirencinin karekkne eit olur:

1 r i
P Y Y . (3.28)


3.1.3. ARTAN TR K-KATMAN ERLER

ekil 3.3a da, katman zdirenleri
1
=10,
2
=100 ohm-m ve katman kalnl
1
t =100 m olan iki
katmanl bir ortama ait FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri grlmektedir. kinci
katmann zdirenci, birinciden daha byk olduundan k deeri eksi iaretlidir. R(f) ve cosh(2a+2b)
terimi sonsuza eit olduundan, D(f) terimi yksek frekans limitinde birime yaklar. Bylece, FNI
fonksiyonunun gerel bileeni ilk katmann zdirencinin karekkne yaklar. (3.14) ve (3.15)
daima eksi saysal deerler aldklarndan R(f) azalan frekansn azalan bir fonksiyonuna dnr
(ekil 3.4).

D(f) paydasnn cos(2a+2b) terimi daima eksi deerler alr ve azalan frekans ile klr. cos(2a)
terimi yksek frekans limitine yakn frekanslar dnda genellikle art deerler alr. cos/cosh terimi
mutlak deerleri birden kk olan eksi deerler rettiinden, D(f) azalan frekansn azalan bir
fonksiyonudur. Ancak, cos(2a) terimi yksek frekans yaknnda eksi deerler alr ve D(f)
fonksiyonunun birden byk deerleri olan bir salnm gstermesine yol aar. D(f) deki bu salnm,
gerel bileende de ters ynde bir salnma neden olur. Bylece,
1
P den kk fiziksel bir ortam
olmad halde, gerel bileen
1
P den kk deerler kazanr.

Azalan tr erilerde olduu gibi, alak frekans limitinde gerel bileen temelin zdirencinin
karekkne yaklar. (3.17) ve (3.18) bantlar artan tr eriler iin de geerlidir. Yksek
frekanslarda cos(2a+2b) teriminin ok byk, alak frekanslarda ise sin(2a) teriminin sfr deerler
almas nedeniyle, FNI fonksiyonunun sanal blmnn pay I(f), yksek ve alak frekans
limitlerinde sfra yaklar.
18
0.1 1 10 100 1000 10000
-4
-2
0
2
4
6
8
10
F
N
I

f
o
n
k
s
i
y
o
n
u
0.1 1 10 100 1000 10000
Frekans (Hz)
1
10
100
1000
G

z
d
i
r
e
n

(
o
h
m
-
m
)
Gerel
Sanal
F
C
(b)
(a)


ekil 3.3. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal blmleri. (b) Cagniard(1953) grnr zdiren
tanm (C) ile
aF
tanmnn (F) karlatrlmas.
1
=10 ohm-m,
2
=100 ohm-m ve
1
t =100 m.


Ara frekanslarda sin(2a) teriminin, D(f) bileeninin salnml davran gsterdii yksek frekans
limitine yakn frekanslar dnda, art deerler almas nedeni ile sin(2a)/cosh(2a+2b) blm eksi
deerler alr (ekil 3.4). D(f) fonksiyonunun genlii, I(f) fonksiyonunun genliinden daha byk
olduundan, tam iletken ve tam yaltkan temel durumlar dnda, (3.11) bants ile bulunan sanal
bileenin mutlak deerleri daima gerel bileenin sanal deerlerinden kk olur. Bu nedenle sanal
bileenin salnm, gerel bileenin salnmndan olduka kk olur. Ayrca, bu zellikler ile
Cagniard(1953) grnr zdiren tanm ile oluan salnmn, faz deerlerinin salnmndan daha
byk olmasnn nedeni de aklanabilir.

Azalan tr erilerde olduu gibi, temel katmann zdirencinin gerel ve sanal bileenlerden
saptanmas dnlebilir. Ancak, daha nce yaplan (3.19) ve (3.27) yaklamlar,
1 2
P< P
olduundan artan tr eriler iin geersizdir. Bu gl amak iin 'kart zdirenli kesit'
19
'(reciprocal geoelectric section)' kavram gelitirilmitir (Baokur, 1994a). Kart zdirenli kesit,
gerek zdiren ve kalnlklar yerine,


'
1 1
1/ = , (3.29)

'
2 2
1 / = (3.30)

zdiren ve kalnlk iin

'
1 1 1
t t / = (3.31)

deerlerinin yerletirilmesi ile oluur. Tanjant hiperbolik fonksiyonunun,

( ) ( ) tanh z arcth w 1/ tanh z arcth 1 w + = +

(3.32)

zelliinden yararlanlarak,

( )
' '
r i r i
Y iY 1/ Y iY + = + (3.33)

yazlabilir. Bu bantnn sa yan, paydann elenii ile arplr ve blnr ise kart zdirenli yer
kesitine karlk gelen FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri bulunabilir:

( )
' 2 2
r r r i
Y Y / Y Y = + , (3.34)


( )
' 2 2
i i r i
Y Y / Y Y = + . (3.35)



0.1 1 10 100 1000 10000
Frekans (Hz)
-0.2
0
0.2
0.4
0.6
0.8
1
F
N
I

f
o
n
k
s
i
y
o
n
u
n
u
n

b
i
l
e

e
n
l
e
r
i
R(f)
D(f)
- I(f)


ekil 3.4. FNI fonksiyonunun paynn gerel (R(f)), sanal (I(f)) paralar ve paydasnn (D(f)),
frekans ile deiimi. ekil 3.3 ile ayn model kullanlmtr. Hesaplanan saysal deerler, birinci
katmann zdirencine blnmtr.
20
Artan trde bir erinin, azalan trde bir kart zdirenli kesit oluturaca dnlerek, (3.27)
yaklam kullanlabilir:

' ' '
2 r i
P Y Y . (3.36)

(3.34) ve (3.35) bantlar (3.36) da yerine konulur ise

( ) ( )
2 2
2 r i r i
P Y Y / Y Y + + (3.37)

elde edilir. Bu denklem, artan trde FNI fonksiyonunun saysal deerlerinden ara frekanslar
kullanarak, temelin zdirencinin hesaplanabileceini gsterir. Yksek frekanslarda
i
Y sfra ve
r
Y
ise birinci katmann zdirencinin karekkne yaklar:

1 r
P Y . (3.38)

3.1.4. TAM LETKEN VE TAM YALITKAN TEMEL DURUMU

Temel zdirencinin stndeki katmana gre ok kk olduu durumda
2
=0 olduu
varsaylabilir. Bylece, (3.14),(3.15) ve (3.16) bantlar iin

R( f ) sinh( 2a ) / cosh( 2a ) = , (3.39)

D( f ) 1 cos( 2a ) / cosh( 2a ) = + , (3.40)

I( f ) sin( 2a ) / cosh( 2a ) = (3.41)

yazlabilir. Kk frekanslarda iin

sin( 2a ) 2a

sinh( 2a ) 2a

yaklak deerleri kullanlarak,

r i
Y Y = (3.42)

elde edilir ve FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenlerinin birbirine eit olaca grlebilir.
Farklar ise sfr olduundan (3.27) yaklamnn gereklendii grlr (ekil 3.5).

Tam yaltkan temel durumunun ( )
2 2
, P = = incelenmesi iin (3.3) bants izleyen ekilde
yazlabilir:

1 2 1 2
k ( P / P 1) /( P / P 1) = + . (3.43)

2
P , sonsuza yaklatnda k katsays eksi bire eit olur. Bylece, (3.14), (3.15) ve (3.16)
bantlarndan yararlanlarak,

21







ekil 3.5. (a) Tam iletken temel durumunda, FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b)
eitli grnr zdiren tanmlarnn karlatrlmas.
1
=500 ohm-m ,
2
=0,
1
t =350 m.


22
R( f ) sinh( 2a ) / cosh( 2a ) = (3.44)

D( f ) 1 cos( 2a ) / cosh( 2a ) = (3.45)

I( f ) sin( 2a ) / cosh( 2a ) = (3.46)

elde edilir. (3.44) ve (3.46) bantlarndan grlebilecei gibi sanal blm eksi iaretlidir ve kk
frekans deerleri iin sanal blmn ters iaretlisi gerel blme yaklak olarak eittir:

R( f ) I( f ) . (3.47)

ekil 3.6a da, srekli izgi ile izilen sanal blmn mutlak deerinin, kk frekans deerlerinde
gerel blme eit olduu grlmektedir. Bu durum (3.37) denkleminin paydasn sfr yapar ve
(3.37) bants sonsuza yaklaarak, temel zdirencinin doru bir ekilde elde edilmesini salar.


3.1.5. FNI FONKSYONU LE EMPEDANS ARASINDAK LKLER

FNI fonksiyonu ile empedans arasndaki iliki (2.39) bants ile verilmekle birlikte, her iki
fonksiyonun gerel ve sanal bileenleri arasndaki ilikileri incelemek yararl olacaktr. zleyen

1 / i ( 1 i ) 2 = (3.48)

zellii kullanlarak,

( )
r r i
Y Z Z 2 = + (3.49)

( )
i i r
Y Z Z 2 = (3.50)

yazlabilir (Szarka, 1994). (3.49) ve (3.50) bantlar, taraf tarafa kartlr ve toplanr ise

r r i
Z ( Y Y ) / f = (3.51)


i r i
Z ( Y Y ) / f = + (3.52)

elde edilir.

Arazi almalarnda llen byklkler elektrik ve manyetik alan olduundan, Y ve Z
fonksiyonlarnn gerel ve sanal bileenleri iin

( ) ( )
2 2
r r r i i r i r i
Y H E E H ( E E ) / 2 H H




= + + (3.53)

( ) ( )
2 2
i r r i i r i r i
Y H E E H ( E E ) / 2 H H


+ +


= + (3.54)

ilemleri ile

23







ekil 3.6. (a) Tam yaltkan temel durumunda, FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri.
Srekli eri, sanal blmn mutlak deerlerini gstermektedir. (b) eitli grnr zdiren
tanmlarnn karlatrlmas.
1
=5 ohm-m,
2
= ,
1
t =250 m.

24
( ) ( )
2 2
r r r i i r i
Z E H E H / H H = + + (3.55)

( ) ( )
2 2
i i r r i r i
Z E H E H / H H = + (3.56)

bantlar elde edilebilir. Genlikler arasndaki iliki (3.39) bantsnda her iki tarafn genliinin
bulunmas ile

2 2
r i
Y Z / Y Y = = + (3.57)

eklinde saptanabilir. Fazlar arasndaki iliki ise (2.39) bantsndan tretilebilir. (3.48) bants
gereince,

1 i ) / 2 Faz(( ) arctg( 1) / 4 = = (3.58)

olduundan

Y Z
4 = (3.59)

olarak bulunabilir. Empedansn faz, elektrik ve manyetik alanlarn fazlarnn farkna eittir.
Empedans ve FNI fonksiyonunun fazlar arasnda / 4 kadar bir fark vardr. FNI fonksiyonunun
faz,

( )
Y i r
arctg Y Y = (3.60)

bants ile tanmlandndan, davran FNI fonksiyonunun sanal bileeninin davran ile
uyumludur. Homojen yer iin faz sfrdr ve ikinci katmann birinci katmana gre iletken olmas
durumunda art, yaltkan olmas durumunda ise eksi deerler alr.


3.2. GRNR ZDREN TANIMLARI

Elektrik ve elektromanyetik yntemlerde llen veriler (gerilim, manyetik alan) geleneksel olarak
grnr zdiren ve faz deerlerine dntrlr. Verilerin sunumu ise grnr zdiren erileri,
yapma-kesitleri ( pseudo-section ) ve haritalar ile gerekletirilir. Bu sunum yntemleri, saysal
modelleme ve zmleme ilemlerinden nce yorumcunun nitel bir deerlendirme yapabilmesine
olanak verir. Grnr zdiren fiziki anlamda veriye uygulanan bir normalletirme ilemi
olduundan, geleneksel tanmlardan daha iyi sonular reten tanmlarn gerekletirilmesi olasdr
(Spies ve Eggers, 1986).

nceki blmlerde tanm ve zellikleri aklanan FNI fonksiyonunun katmanl ortamdaki
davranndan yararlanlarak, yeni grnr zdiren tanmlar gelitirilebilir. Herhangi bir grnr
zdiren tanmnn aadaki ltleri gereklemesi istenir (Baokur, 1994a).

(a) Grnr zdiren tek dze bir ortamda, ortamn zdirencine eit olmaldr.
(b) Grnr zdiren yksek frekans limitinde birinci katmann zdirencine ve alak frekans
limitinde temelin zdirencine eit olmaldr.
(c) Grnr zdiren ara frekanslarda katmanlarn gerek zdirenlerine mmkn olduunca yakn
olmaldr.
25
nceki blmde FNI fonksiyonunun gerel bileeninin birinci katmann ve temelin zdirenlerinin
karekkne ve sanal bileenin ise sfra yaklat kantlanmtr. Bu zellikler, gerel ve sanal
bileenlerin karelerini kapsayan tanmlarn, yukarda verilen (a) ve (b) ltlerini salayacan
gstermektedir. Bu dnce ile izleyen grnr zdiren tanmlar yazlabilir:

( )
2
2 2
aA r i r i r i
Y Y Y Y 2 Y Y = = + , (3.61)

( )
2
2 2
aB r i r i r i
Y Y Y Y 2 Y Y = + = + + , (3.62)

2 2
aC r i
Y Y = + , (3.63)

2 2
aD r i
Y Y = , (3.64)

2
aE r
Y = . (3.65)

Ayrca, bir nceki blmde temel katmann zdirencini bulmak iin gelitirilen (3.27) ve (3.37)
bantlarnn kareleri, yksek frekans limitinde birinci katmann zdirencine eit olduklarndan,
grnr zdiren tanm olarak dnlebilirler. Bylece, (3.27) ve (3.37) denklemlerinden

( )
2
a r i
Y Y = >
i
Y 0 (3.66)

( ) ( )
2
2 2
a r i r i
Y Y / Y Y

= + +

<
i
Y 0 (3.67)

yazlabilir. Sanal bileenin iareti, artan veya azalan kanadn ayrt edilmesini saladndan, bu iki
bant izleyen ekilde birletirilebilir:

( ) ( ) ( )
2
2 2
aF r i i r i
Y sign Y .Y / Y Y

= +

. (3.68)

Yukarda verilen
aC
tanm, (3.57) bants gereince Cagniard(1953) grnr zdiren tanmna
eit olur. Ayrca, birka cebirsel ilemden sonra, bu tanmlardan nn Spies ve Eggers( 1986)
tarafndan verilen tanmlara eit olduu gsterilebilir:

( ) ( )
2
a aA
Re Z 2 Re Z / = =

, (3.69)

( ) ( )
2
a aB
Im Z 2 Im Z / = =

, (3.70)

( ) ( )
2 2
a aD
Im Z 2 Im Z /

= =

. (3.71)

Bu ekilde, (3.61) ve (3.65) arasndaki tanmlarn yeni olmad hemen grlebilir. Tm bu
tanmlar ve bunlarn ikili aritmetik ve geometrik ortalamalar (a) ve (b) ltlerini salamakta olup,
ama katmanlarn gerek zdirenlerine daha iyi yaklam veren tanmn ortaya karlmasdr. FNI
fonksiyonunun gerel ve sanal blmlerinden yararlanlarak, (c) ltn en iyi gerekleyen ve
katmanlarla ilikili olmayan salnmlar en fazla sndren tanm bulunabilir. Bu tanmlar sanal

26






ekil 3.7. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b) eitli grnr zdiren
tanmlarnn karlatrlmas.
1
=1000,
2
=10,
3
=1000,
1
t =350 m,
2
t =200 m.


27
blmn iareti incelenerek kolayca karlatrlabilir. ekil 3.7 de zdirenleri 1000, 10, 1000
ohm-m ve kalnlklar 200 ve 200 metre olan katmanl bir ortam iin hesaplanm FNI
fonksiyonu ve grnr zdiren fonksiyonu grlmektedir. Sanal bileen, gerel bileenin azalan
kanadnda art saysal deerler aldndan, azalan kanat iin izleyen eitsizlikler yazlabilir:

2 2 2 2 2 2 2
r i r i r r i r i
( Y Y ) Y Y Y Y Y ( Y Y ) + > + > > > (3.72)

grnr zdiren simgeleri kullanlr ise

aB aC aE aD aA aF
= (3.73)

elde edilir. Bylece, azalan kanat iin
aB
tanmnn en kt
aF
ve
aA
tanmlarnn ise en iyi
yaklamlar olduu kantlanabilir. Sanal bileen sfr olduunda, btn grnr zdiren tanmlar
gerel bileenin karesine eit olur ve birbirlerini keserler. Bu frekans deerinde
aC
,
aD
ve
aE

ayn deerli bir minimuma eriirler ve bu grnr zdiren deeri ikinci katmann gerek
zdirencinden olduka byktr.
aA
ve
aF
grnr zdiren tanmlar ise gerek zdiren
deerlerini vermektedir.

Gerel bileenin artan kanad iin sanal bileen eksi deerler alr. Bu durumda, grnr zdirencin
artan kanad iin izleyen eitsizlikler yazlabilir:

( ) ( ) ( ) ( )
2
2 2 2
2 2 2 2 2 2 2
r i r i r i r i r r i r i
Y Y / Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y Y + + + + . (3.74)

Grnr zdiren tanmlar arasndaki ilikiler ise

aF aA aC aE aD aB
(3.75)

bants ile verilebilir. Sadece,
aA
ve
aF
Cagniard'n (1953) tanmndan daha iyi sonu
vermektedir. Ancak,
aA
tanm
aC
tanmna paralel kalr iken,
aF
nc katmann gerek
zdirencine yaklamaktadr. Eer, H-tr katman grnr zdiren erisinin tm gz nne
alnr ise, yalnzca
aF
grnr zdiren tanmnn katmanlarn gerek zdiren deerlerini verdii
gzlenebilir.

ekil 3.8 de zdirenleri 10, 1000, 1 ohm-m ve katman kalnlklar 40, 1600 m olan K tipi
katmanl yapya ait FNI fonksiyonu ve grnr zdiren erileri grlmektedir. Grnr zdiren
erisinin artan deerlerden oluan birinci kanadnda,
aF
dnda btn grnr zdiren erileri
birbirine paralel kalmakta ve birbirlerine gre stnlkleri bulunmamaktadr.
aF
tanmnn doruk
deeri hem ikinci katmann zdirencine en iyi yaklam vermekte hem de bu deer dier tanmlara
gre olduka yksek frekanslarda olumaktadr. Azalan kanatta ise yalnzca
aF
tanm nc
katmann zdirencine yaklamaktadr.

ok tabakal ortamlarda,
aF
tanm katman zdirenlerine dier grnr zdiren tanmlarndan
daha iyi bir yaklam vermektedir. Bu yaklamn derecesi, ara katmann kalnl ile ilikilidir.
Herhangi bir ara katman grece kaln ise alt katmann katks balamadan nce yalnzca
aF
tanm
gerek katman zdirencine erimektedir.

28





ekil 3.8. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b) eitli grnr zdiren
tanmlarnn karlatrlmas.
1
=10,
2
=1000,
3
=1,
1
t =40 m,
2
t =1600 m.
29
Grnr zdiren tanmlarnn ok byk zdiren oranlar iin davranlarn incelemek yararl
olacaktr. Bu zel durumu aklamak iin tam iletken ve tam yaltkan temeli kapsayan iki-katman
erileri ele alnacaktr. Tam iletken katman durumunda, FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileeni
kk frekanslarda birbirine eit olur. Grnr zdiren tanmlarnda
r i
Y Y = yazlarak,

aA
0 = , (3.76)

2
aB r
4Y = , (3.77)

2
aC r
2Y = , (3.78)

aD
0 = , (3.79)

2
aE r
Y = , (3.80)

aF
0 = (3.81)

elde edilebilir. Bu tanmlar ierisinde,
aA aD aF
, , temelin sfr olan gerek zdirencine yaklama
eilimindedir. Tam iletken temel iin
aA
ve
aF
birbirine eit olup, gerek zdiren deerlerine en
hzl yaklam gsteren tanmlardr (ekil 3.5b).

Tam yaltkan temel durumunda ise ara ve alak frekanslarda
i r
Y Y = olduundan, grnr
zdiren tanmlar gerel bileen cinsinden yazlarak,

2
aA r
4Y = , (3.82)

aB
0 = , (3.83)

2
aC r
2Y = , (3.84)

aD
0 = , (3.85)

2
aE r
Y = , (3.86)

aF
= (3.87)

elde edilebilir. Temelin zdirencinin sonsuz olmasna ramen
aB
ve
aD
sfra yaklama eilimi
gsterdiklerinden, fiziksel olarak grnr zdiren tanm olarak kabul edilemezler.
aA aC
, ve
aE
tanmlar birbirlerine paralel kalarak artan bir fonksiyon zellii gstermektedirler (ekil 3.6b).
(3.87) sonucundan da grlecei gibi yalnzca
aF
grnr zdiren tanm temelin gerek
zdirenci olan sonsuza yaklamaktadr.

A ve Q tr katman erilerine rnekler, srasyla ekil 3.9 ve ekil 3.10 da grlmektedir.
aF

tanmnn gerek zdiren deerlerine yaklam salamada en iyi deerleri verdii daha nce

30





ekil 3.9. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b) Cagniard(1953) ve
aF
grnr
zdiren tanmlarnn karlatrlmas.
1
=1.5,
2
=50,
3
=800,
1
t =15 m,
2
t =1000 m.
31

kantlandndan, ksalk amacyla geleneksel olarak kullanlan Cagniard (1953) tanm
aC
ile
aF

karlatrlacaktr. ekil 3.9b de katman zdirenleri 1.5, 50, 800 ohm-m ve katman kalnlklar 15
ve 1000 m olan A tr katman FNI fonksiyonu ve grnr zdiren erileri grlmektedir.
Cagniard (1953) grnr zdiren erisi zerinde ikinci katmann etkisi olduka belirsizdir. Arazi
llerinin grlt kapsad gz nne alnr ise, ikinci katmann varlnn Cagniard (1953)
grnr zdiren erisinden anlalmayaca aktr.
aF
tanm ise ikinci katman etkisini hem
belirgin olarak gstermekte hem de katman zdirencini doruya yakn bir ekilde vermektedir. Eer
ikinci katmann kalnl azalr ise, bu katman
aC
zerinde tamamen grnmez hale gelir. Ancak,
ikinci katmann
aF
grnr zdiren zerindeki etkisi, kalnln grece dk deerleri iin de
korunmaktadr.

ekil 3.10 da katman zdirenleri 1000, 100, 10 ohm-m ve katman kalnlklar 250 ve 2000 m olan
Q tr katmanl ortam iin hesaplanan FNI fonksiyonu ve grnr zdiren erileri
grlmektedir. Bir nceki rnekte olduu gibi, ikinci katmann
aC
erisi zerindeki etkisi belirgin
deildir.
aF
tanm ise ikinci katmann olduka iyi bir ekilde belirtmesinin yan sra, gerek
zdiren deerini de doru olarak vermektedir. Ayrca nc katman zdirencine de yaklam
salanmaktadr.

ekil 3.11 de drt katmanl bir ortam rnek olarak verilmitir. Katman zdirenleri 100, 10000,
100, 10 ohm-m ve katman kalnlklar 100, 400 ve 600 m dir. Bu rnekte, nc katman
aC

zerinde gzlenmemektedir. Bunun nedeni, doru akm dey elektrik sondajnda da grlen
bastrma (suppression) etkisidir. Bu etki ardk katmanlarn zdiren oranlar ayn kalmas
durumunda grnr zdiren erisinin eiminin deimemesi nedeni ile olumaktadr.
Manyetotellrik yntemde ise ayn etkiye ardk katmanlarn zdirenlerinin karekklerin sabit
kalmas durumunda rastlanmas gerekir. Verilen rnekte
4 3 3 2
P / P P / P = olduundan
aC
erisi
zerinde bir eim deiimi olumamaktadr.
aF
erisinde ise eim deiimi nedeni ile drt
katmanl yap kolayca ayrt edilebilmektedir ve ters-zm algoritmalar iin bir n-kestirim deeri
erinin nitel deerlendirilmesi ile elde edilebilir.

Birbiri ile kart zdirenli kesit oluturan iki yerelektrik modele ait grnr zdirenler arasndaki
ilikiler, (3.34) ve (3.35) bantlar yardm ile incelenebilir. Burada, katmanl bir ortam zerinde
elde edilen grnr zdirenler
aC
ve
aF
ile bu yapnn kart zdirenli kesiti olan yap zerinde
llecek grnr zdirenler
'
aC
ve
'
aF
simgeleri ile gsterilecektir. Kart zdirenli kesitler
iin FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri (3.34) ve (3.35) bantlar ile verilmitir. Bu
bantlardan yararlanlarak,

( ) ( ) ( )
2 2
' ' 2 2
r i r i
Y Y 1/ Y Y + = + (3.88)

eitlii elde edilebilir. Cagniard(1953) grnr zdiren iin (3.36) tanmndan

'
1/
aC aC
= (3.89)

yazlabilir. Bu denklem, kart zdirenli iki yerelektrik kesitine ait grnr zdiren erilerinin
yatay ve dey eksenlerin logaritmik olmas durumunda,
a
=1 deerine karlk gelen yatay eksene

32





ekil 3.10. (a) FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b) Cagniard(1953) ve
aF
grnr
zdiren tanmlarnn karlatrlmas.
1
=1000,
2
=100,
3
=10,
1
t =250 m,
2
t =2000 m.




33




ekil 3.11. (a) Drt katmanl bir ortamda FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri. (b)
Cagniard(1953) ve
aF
grnr zdiren tanmlarnn karlatrlmas.
1
=100,
2
=10000,
3
=100,
4
=10 ohm-m ve
1
t =100 m,
2
t =400,
3
t =600 m.




34
gre bakml olduunu gstermektedir (ekil 3.12). Benzer ekilde, ayn zelliin
aF
tanm iin
de geerli olduu kantlanabilir:


aF aF
'
/ = 1 . (3.90)

ekil 3.12 de kart zdirenli kesitlere ait grnr zdiren erilerine rnek gsterilmitir.
aF

tanm, (3.66) ve (3.67) ile verilen tanmlardan elde edildiinden, cebirsel ilemler ile (3.66) ve
(3.67) tanmlarnn birbirinin kart zdirenli yerelektrik kesitlerinin grnr zdiren tanmlar
olduu gsterilebilir.





0.1 1 10 100 1000 10000
Frekans (Hz)
0.1
1
10
G

z
d
i
r
e
n

(
o
h
m
-
m
)
F
C
F
C


ekil 3.12. Kart zdirenli iki yerelektrik kesitinin grnr zdiren erileri.
a
=1 ekseninin
zerindeki C ve F erileri
1
=3,
2
=10,
3
=1 ohm-m ve
1
t =20 m,
2
t =250 m modeli iin,
altndaki C ve F erileri ise
1
=1/3,
2
=0.1,
3
=1 ohm-m ve
1
t =20/3 m,
2
t =25 m modeli iin
hesaplanmtr.


3.3.
aF
TANIMI LE EMPEDANS VE CAGNIARD GRNR ZDREN ARASINDAK
BAINTILAR

Daha nce
aF
tanm iin verilen,

( ) =
2
aF r i
Y Y >
i
Y 0 (3.66)

( ) ( )

= + +

2
2 2
aF r i r i
Y Y / Y Y <
i
Y 0 (3.67)

bantlar frekans dzgeli direnti (FNI) ile direnti arasndaki (3.51) ve (3.52) eitlikleri ve
35
=
r z
Z Z cos( )

=
i z
Z Z sin( )

= + = =
2 2
2 2
aC r i
Y Y Y Z / (3.91)

tanmlar gz nne alnarak,

= =
2 2
r r
aF
Z 2Z
f
> > >
i Y Z
Y 0; 0; / 4 (3.91)


= =


2
2 2
aF 2
i z
Z Z
1 1
4 f Z 2 sin ( )

< < <
i Y Z
Y 0; 0; / 4 (3.92)

bantlar yazlabilir Szarka (1994). Ayrca,


=
2
aF aC z
2 cos ( ) >
Z
/ 4 (3.94)

=
aC
aF 2
Z
2 sin ( )
<
Z
/ 4 (3.95)

bantlar elde edilebilir (Baokur, 1999a). Yukarda tanmlanan (3.94) ve (3.95) bantlar
Schmucker(1970) tarafndan verilen zdiren-derinlik (
* *
z ) dnm bantlarna zdetir.
Schmucker(1970), (3.94) ve (3.95) bantlarnn gerek zdirence (
*
) bir yaklam rettiini ve
*
zdiren deerlerinin, ayn frekanstaki Cagniard(1953) grnr zdiren deeri kullanlarak
hesaplanan,

* aC
Z
z .sin( )

= (3.95)

derinliine ait olduunu ileri srmtr. Schmuckerin(1970) farkl bir yaklamla elde ettii
* *
z dnmnn, gerekte grnr zdiren bants olduu Baokur(1994a, 1994b)
tarafndan gsterilmitir.

36
Blm 4

Veri yiletirme



4.1. GRLT GDERME YNTEMLER

Jeofizik lmler srasnda kaydedilmek istenmeyen, ancak aletsel ve d etkenlerle llere
katlm nlenemeyen deerler 'grlt' olarak adlandrlr. Grltler jeofizik yorumlamann
duyarlln nemli lde etkiler. Bu sorunun stesinden gelebilmek iin genel olarak iki yol
izlenmektedir. Birincisi, yorum aamasndan nce eitli veri-ilem teknikleri kullanlarak verideki
grlt orannn en aza indirilmeye allmasdr. Bylece, grltden arndrld varsaylan veri
zerinde eitli yorumlama yntemleri uygulanabilir. kinci yol ise, llen veriye hibir n ilem
uygulamadan, parametre kestirim yntemlerinin uygulanmasdr. Bu durumda, sonularn
grltden etkilenmesini azaltmak amacyla her veri noktasna kapsad grlt ile ters orantl bir
arlk katsays atanr. Arlk katsays atama ynteminin sonular yorumcu tarafndan grsel
olarak alglanamaz. Veri iyiletirme (veya yuvarlatma) yntemlerinin uygulanmas ise grlt
bastrma tekniklerinin sonularnn grselletirilmesi olanan verir. Bu yntemin zayf yan ise,
ters-zm yntemlerinin uygulanmas durumunda hesaplanan parametre deerlerine l
yanlglarnn etkilerinin bilinmemesi ve parametre istatistiinin gereki bir ekilde
yaplamamasdr.

Veri iyiletirme amac ile en sk kullanlan yntemler, alak-geili szgeler ve verinin saysal
deerlerinin bir fonksiyona (doru, polinom, kbik spline vs.) yaklatrlmasdr. Verinin saysal
deerine kuramsal bir fonksiyonun yaklatrlmas, verinin davranna uygun bir fonksiyonun
bulunamamas durumunda baarsz olabilir. Alak-geili szgeler, verinin belirli bir frekansn
zerindeki bileenlerini sndrdnden, yksek frekans ierikli grltler bu ilem ile veriden
atlabilirler. Szge katsaylar ile saysal verinin evritirilmesi (convolution) ile uygulanan bu
ilem, znde bir yuvarlatma ilemidir. Yntemin stnl, verinin hangi frekanstan daha
yukardaki bileenlerinin sndrldnn bilinmesidir. Ancak, bu yntemi kullanabilmek iin
szgecin nceden dzenlenmesi, yani szge katsaylarnn hesaplanmas ve doruluunun
denenmesi gerekmektedir. Saysal evriim eit aralkl veri ile gerekletirildiinden, eit aralklarla
kaydedilmemi verinin yeniden rneklenmesi gerekir. Ayrca, evriim ilemi verinin ksalmasna
yol aar ve ara deer bulma (interpolation) ve uzatma (extrapolation) gibi ilemlerin
gerekletirilmesi olanakl deildir.

Yukarda verilen nedenler ile eit aralkl olmayan verilere de uygulanabilen bir veri iyiletirme
yntemi aklanacak ve bu yntemden ters-zm ileminde kullanlmak zere arlk katsays
hesaplama yntemi nerilecektir.


4.2. EN KK KARELER YNTEM LE VER YLETRLMES

llen veriden daha az grlt kapsayan verinin elde edilmesi yuvarlatma olarak adlandrlr. Ara
deer bulma ilemi, iki saysal verinin yatay eksenleri arasndaki bir yatay eksen deerinde
llmesi beklenilen deerin hesap yoluyla saptanmaya allmasdr. Uzatma ise ayn ilemin,
l aral dndaki bir yatay eksen deeri iin gerekletirilmesidir. Yeniden rnekleme (re-
sampling), eit yatay eksen aralklarnda verinin yeniden elde edilmesidir.

37
Veri iyiletirilmesi ileminin yan sra yukarda anlan ilemlerin birine veya birkana gereksinim
duyulabilir. Bu ilemlerin tmnn yaplmasna olanak veren bir yntemin kullanlmas veri
iyiletirme aamasna esneklik ve kolaylk getirecektir. Bu amala, Santini ve Zambrano(1981) ve
Baokur(1999b) tarafndan doru akm verilerinin dnm iin nerilen yntemler izleyen
ekilde genelletirilecektir (Baokur, Kaya ve Ulugergerli, 1997a).

m adet kuramsal fonksiyonun dorusal bileiminin (linear combination ) FNI verisinin saysal
deerlerine yaklatrlabilecei varsaylr ise

( ) ( )
m
*
i j i j
j 1
Y f b .g f ; i 1,2,...,n j 1,2,...,m
=
= = =

(4.1)

yazlabilir. Burada, n veri says, m ise aktrma fonksiyonlarnn saysdr. i veri, j ise aktrma
fonksiyonlar iin sayatr.
j
katsaylar aktrma fonksiyonlarnn frekans ekseni boyunca
yerletirilmesini salar ve aktrma fonksiyonu says ile kullanlan frekansn aralna bal
olarak ilem ncesinde saptanr. ( )
*
i
Y f deerleri, ( )
i
Y f deerlerine bir yaklamdr.
i
b deerleri
bilinmeyen katsaylar olup, ( )
*
i
Y f deerlerinin, l deerlerine yaklamasn salayacak ekilde
hesaplanmalar gerekmektedir.
i
b deerleri ayrtrma katsaylar (decomposition coefficients)
olarak adlandrlabilinir.

(4.1) toplam, eit aralkl veriler iin gelitirilen rnekleme kuramnn (sampling theorem) genel bir
durumudur. aktrma fonksiyonu saysnn veri saysna,
i
b katsaylarnn eit aralkl verinin
saysal deerlerine eit olduu varsaylr ve aktrma fonksiyonu olarak, ( )
N N
sin 2 f x / 2 f x
fonksiyonu seilir ise i=j ve
j
i. x = olacandan,

( ) ( )
( )
n
*
i=1
sin x i x / x
f ( x ) f ( i. x ).
x i x / x

(4.2)

yazlabilir. Burada,
N
f ; Nyquist frekans, x; yatay eksen, x ;l aral, f ( i. x ) llen
deerler ve ( )
*
f x herhangi bir x iin hesaplanan deerlerdir. (4.2) bants, rnekleme kuram ile
nerilen yntemin benzerliini gstermesi ve yntemin anlalmasna yardmc olmas asndan
yazlmtr. (4.1) ve (4.2) bantlarnn karlatrlmas ile (4.1) bantsnn rnekleme kuramnn
eit aralkl olmayan verilerine de uygulanabilen genel bir durumu olduu grlmektedir. Ayrca,
rnekleme kuramnda seilen aktrma fonksiyonunun yerletirildii rnekleme noktasnn
dndaki yatay eksen deerlerinde sfr olma zorunluluu bulunmaktadr. (4.1) bantsnda ise
aktrma fonksiyonu olarak verinin davranna uygun olmas koulu ile herhangi bir fonksiyon
seilebilir.


4.3. AKITIRMA FONKSYONUNUN SEM

aktrma fonksiyonu olarak FNI fonksiyonunun davranna benzer davran gsteren ve fiziksel
anlam bulunan fonksiyonlar seilmelidir. Levy ve di.(1988) ve Lee ve di.(1987) MT verisinin
yapma-vuru tepkisini (pseudo-impuls response) hesaplamak amacyla kullandklar fonksiyonun
burada nerilen yntem iinde uygun olduu dnlmtr:

38
( ) ( ) i j i j
g f ; exp i f / = . (4.3)

(4.3) bants gerel ve sanal bileenlerine ayrlr ise, srasyla

( ) ( ) ( ) r i j i j i j
g f ; exp f / 2 .cos f 2 = (4.4)

ve

( ) ( ) i i j i j i j
g ( f ; ) exp f 2 .sin f 2 = (4.5)

bantlar elde edilir.
r
g ve
i
g , FNI fonksiyonun gerel ve sanal blmlerinin aktrma
fonksiyonlar olarak kullanlr. Bylece, fiziksel olarak
i
b katsaylar yapma-yansma katsaylarna
(pseudo-reflection coefficient) karlk gelir. Saysal hesaplamalar yrtmek iin,
m
f l alnan en
kk frekans olmak zere
m m
f = alnr. Dier,
j
katsaylar, yatay logaritmik eksenin her
dnemine eit katsay decek ekilde hesaplanr. Bylece, aktrma fonksiyonlar yatay eksen
boyunca datlm olur. Gerel ve sanal bileenler iin farkl sayda aktrma fonksiyonu
kullanlabilir.

Veri yksek oranda grlt kapsamakta ise, aada verilen stel fonksiyon FNI fonksiyonunun
gerel ve sanal bileenleri iin aktrma fonksiyonu olarak kullanlabilir:

( ) ( ) i j i j
g f ; exp f 2 = (4.6)

4.4. KATSAYILARIN ZM

aktrma fonksiyonunun seimi ile yuvarlatma problemi, ( )
*
i
Y f fonksiyonunun llen ( )
i
Y f
deerlerine en iyi yaklamn salayan b
i
katsaylarnn hesaplanmasna indirgenir. Bu ama iin,
( )
i
Y f ve ( )
*
i
Y f verilerinin saysal deerlerinin farklarnn karelerinin toplam en-
kklenebilinir:

( ) ( ) ( )
2
n
*
i i
i 1
E Y f Y f
=
=

minimum . (4.7)

( )
*
i
Y f yerine (4.1) bantsndaki eiti yazlarak,

( ) ( )
2
n m
i j i j
i 1 j 1
E Y f b .g f ;
= =
| |
=
|
\

(4.8)

elde edilebilir. En-kk kareler ynteminin kuram gereince, hata enerjisini en-kklemek iin
katsaylara gre trevleri sfra eitlenir. Birinci katsayya gre trev iin

( ) ( ) ( )
n m
i j i j i 1
i 1 j 1
1
E
2 Y f b .g f ; g f ;
b

= =

=
`
)

(4.9)
39
veya dzenleyerek,

( ) ( ) ( ) ( )
n n m
i i 1 j i j i 1
i 1 i 1 j 1
1
E
2 Y f .g f ; 2 b .g f ; .g f ;
b

= = =
=

(4.10)

yazlabilir. Toplamlarn sras deitirilebileceinden ve
1
E / b sfra eit olduundan,

( ) ( ) ( ) ( )
m n n
j i j i 1 i i 1
j 1 i 1 i 1
b g f ; .g f ; Y f g f ;
= = =
=

(4.11)

eitlii bulunabilir. Ksalk iin izleyen

( ) ( )
n
q i i q
i 1
n Y f .g f ;
=
=

(4.12)

( ) ( )
n
q,r r ,q i q i r
i 1
g f ; .g f ;
=
= =

(4.13)

tanmlar yaplabilir. Burada, (4.8) bants llen veri ile aktrma fonksiyonunun apraz
ilikisine (cross-correlation) ve (4.13) bants ise aktrma fonksiyonunun z-ilikisine (auto-
correlation) eittir. Bu tanmlamalar ile (4.11) bants,

m
j 1, j 1
j 1
b . n
=
=

(4.14)

eklinde veya ak biimi ile

1 1,1 2 1,2 3 1,3 m 1,m 1
b b b b n + + + = (4.15)

olarak yazlabilir. Ayn ilem, m adet katsay iin yazlrsa,
q,r r ,q
= ilikisinden yararlanarak, m
adet m bilinmeyenli bakml dorusal denklem sistemi elde edilir:

1 1,1 2 1,2 m 1,m 1
1 2,1 2 2,2 m 2,m 2
1 m,1 2 m,2 m m,m m
b b ... b n
b b ... b n
..........................................
..........................................
b b ... b n



+ + + =
+ + + =
+ + + =


Bu denklem sistemi, Levinson(1947) algoritmas ile zlebilir. Dier bir zm yntemine ise
yukardaki dorusal denklemi sistemini, izleyen dizey denklemi

11 1m 1 1
m1 mm m m
b n
. .
b n


| || | | |
| | |
=
| | |
| | |
\ \ \

40
veya simgesel gsterim ile

= Z.b n

eklinde yazlmas ile balanabilir. Bu denklem, soldan S dizeyinin tersi ile arplarak,

. =
-1
b Z n

yazlabilir. Z dizeyi kare ve bakml olduundan, zyney ve zdeerlerine ayrtrlarak, tersi
alnabilir:

Z
-1
= Q S
-1
Q
T
.

Burada, S ve Q sras ile Z dizeyinin zdeer ve zyneyleridir.


4.5. KATSAYILARIN DZEY DENKLEM LE ZM

(4.1) bants izleyen dizey denklemi eklinde yazlabilir:

( )
( )
( )
( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
*
1 1 1 1 2 1 m
*
2 1 2 2 2 m 2
*
n
nx1
Y f g f ; g f ; ...g f ;
g f ; g f ; ...g f ; Y f
... ... .
... ... .
... .
Y f


| |
|
|
|
|
=
|
|
|
|
\
( ) ( ) ( )
1
2
m
mx1
n 1 2 2 n m
nxm
b
b
.
b ...
g f ; g f ; ...g f ;
| |
|
| |
|
|
|
|
|
|
|
|
|
\
|
|
\
(4.16)

veya ksalk iin

*
. = Y G b (4.17)

yazlabilir. llen deerler Y dizeyi ile yuvarlatlm deerleri ieren
*
Y dizeyinin farklar,

( ) ( )
( ) ( )
( ) ( )
*
1 1
1
*
2 2 2
*
n
n n
Y f Y f
e
e Y f Y f
.
.
.
.
.
.
e
Y f Y f
| |
| |
|
|

|
|
|
|
|
=
|
|
|
|
|
|
|
|
|
\
\
(4.18)

eklinde bir stun dizey ile gsterildiinde, farklarn karelerinin toplamna eit olan yanlg enerjisi

( ) ( )
T
T * *
E( p ) = = e e Y Y Y Y (4.19)

41
eklinde yazlabilir. Burada T bir dizeyin dnn gstermektedir. (4.19) bantsnda,
*
Y yerine
(4.17) bantsndan eiti yazlr ise

( ) ( )
T
E( p ) = Y Gb Y Gb (4.20)

elde edilir. (4.20) bantsnn b katsaylarna gre trevlerinin alnmas ve sfra eitlenmesi ile
zme eriilir:

( )
1
T T

= b G G G Y (4.21)

Burada, -1 bir dizeyin tersini gstermektedir. (4.21) bants kullanlarak, b katsaylar dizey
ilemleri ile de hesaplanabilir.


4.6. YAKLATIRMA FONKSYONUNUN KURULMASI

j
b katsaylar bir kez zlr ise, llen veriye bir yaklam veren
*
Y ( f ) deerleri herhangi bir
frekans deeri iin dorusal bileim (linear combination) ile yeniden kurulabilir:

( ) ( )
m
*
j j
j 1
Y f b .g f ;
=
=

. (4.22)

Burada, f deerlerinin l alnan frekans deerlerine eit olmas zorunluluu yoktur. Eer, hata
enerjisinin deiken olmasna izin verilir ise yorumcu aktrma fonksiyonlarnn saysn
azaltabilir veya arttrabilir. Bu yntem, dorusal szge kuramnda alak-geili szgecin kesme
frekansnn deitirilmesine benzerdir. Eer, yorumcu daha fazla yuvarlatlm
*
Y ( f ) deerleri
elde etmek isterse, aktrma fonksiyonunun says azaltlr.
*
Y ( f ) deerlerinin, llen deerlere
yaklamas istenirse aktrma fonksiyonlarnn says arttrlr. En kk kareler tekniinin, alak
geili szge dzenlemekten stnl, aktrma fonksiyonlarnn saysnn istenildii gibi
deitirilebilmesi ve yorumcunun grsel olarak birok zm arasndan uygun olan
*
Y ( f ) erisini
seebilmesidir. Ayrca, en-kk kareler yntemi eit aralklar ile rneklenmi veri gerektirmez ve
k istenen yatay eksen deerlerinde hesaplanabilir. ekil 4.1 de Danimarka'da bir tortul basen
zerinde llm FNI verisinin, 14 adet fonksiyon kullanlarak yuvarlatlmas grlmektedir. Veri,
Thomson ve di.(1989) tarafndan llmtr.

Yuvarlatma ilemi srasnda hesaplanan
j
b katsaylar deitirmeden, istenildii takdirde ara deer
bulma ve uzatma ilemleri (4.22) bantsnda frekans yerine saysal deerlerinin konulmas ile
gerekletirilir. Ayrca, logaritmik eksende eit aralkl veri oluturacak ekilde seilen frekans
deerleri kullanlarak, yuvarlatlm ve yeniden rneklenmi (re-sampled) veri de hesaplanabilir.


4.7. AIRLIK KATSAYILARININ HESAPLANMASI

Parametre kestirimi iin gerekletirilen ters-zm ileminde llen veya yuvarlatlan veri
kullanlabilir. Yuvarlatlan veri dorudan kullanlabilir. Ancak, llen veriye her l noktasnn
grlt ierii ile orantl bir arlk katsays atamak gerekir. Bylelikle grlt ierii fazla olan
l deerleri ters-zm sonularna daha az etki eder. Arlk katsaylar genellikle standart
42
sapmalardan elde edilmekle birlikte, Baokur(1999b) sistematik yanlglar da temsil eden bir
arlk atama yntemi gelitirmitir. Bu amala llen ve yuvarlatlan veriler arasndaki farlardan
yaralanlr:

( ) ( )
{ }
2
* 2
i i i
w exp - Y f - Y f / 2 ( =

. (4.23)

Burada, ; biim etmeni olup, izleyen

( ) ( )
n
*
i i
i 1
1
Y f - Y f
n

=
=

(4.24)

bants ile hesaplanr ve bir veri noktasna ait arlk katsaysnn hesaplanmasnda tm verinin
grlt ieriinin gz nne alnmasn salar. (4.24) bants sfr ile bir arasnda arlk
katsaylar retir. Eer, llen ve yuvarlatlan veriler arasndaki fark kk ise bu noktadaki arlk
katsays birime yakn olur.

Arlk verme ilemi yuvarlatma esnasnda da kullanlabilir. Bu ama iin btn
i
w katsaylar nce
bire eitlenir ve yuvarlatlm veri hesaplanr. Bylece, (4.23) bantsndan yeni arlk katsaylar
hesaplanarak, yuvarlatma ilemi bu kez arlk katsaylar ile yinelenir.




ekil 4.1. FNI fonksiyonunun gerel (yldz iaretleri) ve sanal (art iaretleri ve kk
dikdrtgenler) bileenleri. Veri Danimarkada tortul bir havza zerinde llmtr. Srekli eri 14
adet aktrma fonksiyonu kullanlarak elde edilen yuvarlatlm veri srekli izgi ile gsterilmitir.

43
Blm 5

MT Verisinin Ters-zm



Jeofizik gzlem deerlerinin yorumlanabilmesi iin iki farkl aamaya gerek duyulur. Birinci olarak
yerin fiziksel zelliklerinin gzlem belirtileri zerine etkisi tanmlanabilmelidir. Bir baka deyile
jeolojik yaplarn fiziksel modeli matematiksel bir ifade ile tanmlanabilirse, oluturaca belirtiler
saysal olarak elde edilebilir. Bu matematik modeli tanmlayan bantda kullanlan ve sistemin
yapsn belirleyen sabitler parametre ve bunlarn snflandrlmas, anlamlandrlmas ve
saylarnn saptanmas parametreletirme olarak adlandrlr. Parametreler dorudan llebilen
nicelikler deildir. llebilen baka niceliklerden, hesap yolu ile saptanmaya allrlar. rnein,
yerelektrik alanndaki deiimler matematiksel bantlar ile gsterilebilirse, yeryuvarnn zdirence
bal deiimi modellenebilir. Modelleme yeraltnn sonlu sayda birime blnmesi ile
gerekletirilir. Bu birimlerin geometrisini ve fiziksel zelliklerini betimleyen iki tr parametre
vardr. Farkl her jeolojik birimin yeraltndaki konum ve biimini tanmlayan kalnlk, genilik gibi
uzaysal deikenler geometrik parametreleri oluturur. Fiziksel parametreler ise llen alann
deiimine neden olan younluk, zdiren gibi fiziksel zelliklerdir. llen veriden, yeraltna ait
geometrik ve fiziksel parametrelerin hesaplanma ilemi parametre kestirimi ya da ters-zm olarak
adlandrlr.

Yorumlama, ters-zm ileminin sonucunda hesaplanm parametrelerden, mesleki bilgi ve
deneyimin yardm ile kullanlabilir sonularn retilmesidir. kinci admda kaya yapsna bal
olan gzeneklilik, mineral dalm gibi zdirenci dorudan etkileyen zellikler bilinmeli ve jeoloji
ile ilikilendirilmelidir.


5.1.1. TERS-ZM KURAMI

l deerleri ile parametreleri ilikilendiren matematiksel bant 'dz zm' olarak adlandrlr.
Dz zm yeraltnn belirli bir fiziksel modeli salad varsaym ile gelitirilir. rnein iki
boyutlu ve boyutlu yeralt modelleri iin gelitirilecek dz zmler farkl olacaktr. Parametre
zmnn baars, dnlen model ve yeralt fiziksel koullarnn salad uyum derecesi ile
ilgilidir. Btnyle uyumsuz bir modelin seimi ile fiziksel anlam olmayan parametre deerleri
elde edilecektir. Ele alnan modelin parametrelerine saysal deerler vererek, bu yap zerinde
llecek deerlerin dz-zmden hesaplanmas ile 'kuramsal veri' elde edilebilir. Kuramsal veri,
model parametrelerinin dorusal ya da dorusal olmayan bir fonksiyonudur. Dorusal iliki
durumunda, model parametreleri llen veriden dolaysz zlebilir. Dorusal olmayan ters
zm ileminde, parametreler iin n-kestirim deerleri atanr ve gerek zmn n-kestirim
deerlerine olduka yakn olduu varsaylr. Ama, n-kestirim deerlerine uygulanmas gereken
dzeltme deerlerinin saptanmasdr. Bu ilem dizey olarak,

0
j j j
p p p j 1,2,...,m = + = (5.1)

eklinde yazlabilir. Burada, m; parametre says,
0
j
p ; n-kestirim deerleri ve
j
p parametrelerin
gerek deerleridir.
j
p ; n-kestirim ve gerek parametre deerleri arasndaki farklardan oluan,
n-kestirim deerlerine uygulanacak dzeltme dizeyidir. Gerek ve n-kestirim deerlerinin yakn
olduu varsaym ile dz zm fonksiyonu Taylor serisine alabilir. kinci ve daha yksek
dereceli terimler ihmal edilirse
44
( ) ( )
( )
( )
0
M
i
0 0
i i j j 0
j 1
j
f x , p
f x , p f x , p p p ... i 1,2,...,n
p

=
= + + =

(5.2)

yazlabilir. Burada, i; parametrelerin n-kestirim deerlerinden hesaplanm n adet kuramsal verinin
sra numaras ve
i
x ; yatay eksen deerleridir. T devrik dizeyi gstermek zere, kuramsal verinin
saysal deerleri, (n x1) boyutunda bir stun yney

[ ]
T
0
1 2 N
f , f ,..., f = f , (5.3)

n-kestirim ve gerel parametreler arsndaki farklar, (mx1) boyutunda stun yney

( ) ( ) ( )
T
0 0 0
1 1 2 2 M M
p p , p p ,..., p p
(
=

p (5.4)

ve elemanlar

0
i
ij 0
j
f
a
p

= (5.5)

olarak verilen ve kuramsal verinin n-kestirim deerlerine gre ksmi trevlerini kapsayan (nxm)
boyutunda A dizeyi tanmlanr ise (5.2) Taylor alm, dizey denklemi olarak

0
= + f f A. p (5.6)

eklinde yazlabilir. A dizeyi Jacobian dizeyi, duyarllk (sensitivity) ve sistem dizeyi gibi adlarla
anlmaktadr. n adet l deeri,

[ ]
T
1 2 N
d ,d ,...,d = d (5.7)

(nx1) boyutunda stun yneyi olarak gsterilirse, l deerleri ve gerek parametreler iin
hesaplanan deerler arasndaki fark, dizey gsterimi ile

e=d-f (5.8)

eklinde yazlabilir. (5.6) denklemi (5.8) de yerine yazlarak,

0
= e d f A.p (5.9)

elde edilir. d yneyi, llen veri ile n-kestirim parametreleri kullanarak hesaplanan kuramsal
veri arasndaki farklar tanmlar ise

= e d A.p (5.10)

yazlabilir. En-kk kareler ynteminde (Gauss-Newton yntemi), yanlg enerjisi farklarn
kareleri toplam olarak tanmlanr:

( ) ( )
T
T
E( p ) = = e e d A.p d A.p . (5.11)
45
Yanlg enerjisini en-kklemek amacyla, parametre dzeltme dizeyine gre ksmi trevleri alnr
ve sfra eitlenirse, veri saysnn parametre saysndan byk olduu (n>m) ar-tanml
(overdetermined) problemler iin zm,

( )
1
T T

= p A A A d (5.12)

denklemi ile verilir. Bu denklemde Jacobian dizeyi ve llen ve kuramsal verilerin fark yneyi
d bilindiinden, p dizey ilemleri ile hesaplanabilir. Genelletirilmi-ters (generalized-inverse)
veya Lanczos(1961) tersi izleyen ekilde tanmlanr:

( )
-1
L
A A A A
1
T T

= .

Parametre dzeltme dizeyinin n-kestirim dizeyine eklenmesi ile sonu parametreleri hesaplanmaya
allr. Balang n-kestirim deerlerinin, gerek parametre deerlerine yakn olduu varsaym
ve Taylor almnda yksek dereceli terimlerin ihmali nedeniyle, bulunan sonular gerek
parametre deerlerini vermeyecektir. Ancak, yeni parametre deerlerinin llen ve kuramsal
deerler arasndaki farklar kltmesi beklenir. Farklar daha da klten bir yntem; bir admn
sonu parametre deerlerinin bir sonraki admn n-kestirim deerleri olarak kullanlmas ile elde
edilebilir. Bu yineleme ilemi ile yanlg enerjisi gittike kltlmeye allr.

Yineleme ilemi; 1) llen ve kuramsal veri arasndaki farkn, nceden belirlenen bir deerden
daha kk olmas, 2) iki ardk yineleme arasndaki yanlg enerjilerinin orannn belirli bir
deerin altna inmemesi yani yineleme ile yanlg enerjisinin klmemesi, 3) yineleme ile
parametrelerde yntemin ayrmllndan daha kk deiimlerin elde edilmesi ve 4) belirli bir
yineleme saysna eriilmesi koullarndan herhangi birinin olumas ile sona erdirilir.


5.1.2. TEKL DEER AYRIIMI

Tekil deer ayrm (Singular Value Decomposition, SVD) yntemi, kare olmayan dizeyleri
zyney ve zdeerlerinden oluan dizeyin arpm olarak ifade edilmesini salar:

A USV
T
= . (5.13)

Burada, U; nxr boyutunda gzlem uzayna ait r adet zyney ieren, dikgenlik (orthogonal)
koulunu salayan dizey, V; rxm boyutunda parametre uzayna ait r adet zyney ieren, dikgenlik
koullarn salayan dizey, S; r adet sfrdan farkl
j
zdeerlerini ieren kegen dizeydir.
zdeerler
j j 1

+
olarak sralanmtr. V ve U dizeyleri dikgenlik koulundan dolay

V V UU I
T T
= = (5.14)

zelliini tarlar. Burada, I; birim dizeydir. Bu bantlardan yararlanlarak A dizeyinin dn,

A VSU
T T
= (5.15)

olarak bulunabilir. (5.12) bantsnda (5.13) ve (5.15) de verilen ilemler uygulanrsa,

( )
p VS V VSU d
1
2 T T

= (5.16)
46
elde edilir. B ile gsterilen bir kare dizeye tekil deer ayrm uygulanr ise

B USV
T
=

yazlabilir ve onun tersi, V ve U dizeylerinin dikgen olma zelliinden yararlanlarak,

- -
B VS U
1 1 T
= (5.17)

eklinde bulunabilir. Bu durumda,

( )
VS V =VS V
1
2 T 2 T

(5.18)

elde edilir. Bu eitlikten,

p V U d
T
j
diag( 1/ ) = (5.19)

sonucu bulunabilir.


5.1.3. SNM ETMEN

Veri herhangi bir
j
p parametresine grece daha az duyarl ise (5.5) bantsndaki ksmi trevler
dizeyinin j numaral stunundaki deerleri sfra yakn olur. Bu parametreye ait zdeer de grece
ok kk kar. Yineleme srasnda sfra yakn zdeerlerin dizeyden karlmas ve kk
zdeerlerin neden olduu salnmlarn sndrlmesi gerekir. (5.12) bantsnda A A
T
dizeyinin
kegenlerine dizeyin zelliine gre seilen bir saysal deer eklenerek,

( )
2
p A A+ I A d
1
T T

= (5.20)

denklemi elde edilir. Burada, ; pozitif bir saydr ve snm etmeni olarak adlandrlr (Levenberg
1944, Marquardt 1963). Bu zm Levenberg-Marquardt veya snml en-kk kareler ters-
zm adn alr. iin zdeerlere gre byk bir say seilir ise en-dik ini yntemine benzer
ekilde sonuca gidilir ve yntemin zellii olarak zm yavatr. =0 alnrsa (5.20) bants,
(5.12) bantsna eit olur ve yntem Gauss-Newton adn alr. zm ok hzl gelimekle beraber
yineleme ilemi herhangi bir admda durabilir. zmn duraanln salamak iin herhangi bir
admda sadece etmeninin deerini deitirerek yineleme yaplabilir. Bu uygulama Levenberg-
Marquardt yntemi olarak adlandrlr. deerinin seiminde eitli yntemler bulunmaktadr. En
yaygn A A
T
dizeyinin sfrdan farkl en kk zdeerini snm etmeni olarak kullanmaktr.
Yineleme sonucu yaknsama salanmaz ise daha byk zdeer ile ilem tekrarlanr.


5.1.4. SNM ETMENNN TEKL DEER AYRIIMI YNTEMNE UYGULANMASI

(5.20) bantsna, (5.13) ve (5.15) de verilen ilemler uygulanr ise

( )
2
p VS V I VSU d
1
2 T T

= + (5.21)

yazlabilir. S ve I kegen dizey olduklarndan,
47
{ } ( ) { }
2 2
p V V V U d
1
T T
j j
diag diag

= +

bulunur. (5.18) ile verilen ters alma zelliinden,

{ } { } { }
2 2 2 2
p V V V U d=V U d
T T T
j j j j
diag 1/( ) diag diag /( ) = + + (5.22)

elde edilir.


5.1.5. BRLEK TERS ZM

ki ayr veri trnn ayn parametre kmesinin deerlendirilmesinde kullanmak amac ile
gelitirilen eitli teknikler bulunmaktadr. ki ayr veriye ait fark ve ksmi trevler dizeylerinden
birinin dierinin altna eklenmesi veya iki ayr veri kmesi ile iki ters-zm ileminin ayn
parametreler zerinden ardk olarak yinelenmesi bu yntemlere rnek oluturur. Yineleme
ileminin doru olmayan zmlere ynelmesi nedeni ile ardk kullanm yaygn deildir. Dier
ynteme rnek olarak, FNI bantsnn gerel ve sanal bileenleri zerinden yaplacak ters zm
ileminde, Jacobian ve fark dizeyleri iin

A
G
G,S
S
Y
p
Y
p

(
(
(
=
(
(

(5.23)

d
G
G,S
s
d
d

(
=
(

(5.24)

dizeylerinin kullanlmas verilebilir. Yeni tanmlanan dizeyler ile uygulanacak ilemler daha nce
anlatlan ilemler ile ayndr. Buradaki tek fark dizeyin boyutlarnn deimesidir. Bu tr ters zm
ilemlerinde trevlerin saysal deerlerinin birbirinden fazla farkl olmamasna dikkat edilmelidir.
Aksi halde zm saysal deeri yksek olan bileenden daha fazla etkilenecektir. Byle
durumlarda trev deerlerinin arlk katsaylar kullanlarak dengelenmesi gerekebilir.


5.1.6. TEKL DEER AYRIIMI LE ZNRLN NCELENMES

Ksmi trevler dizeyinin stunlar, veri noktalarnn parametrelerden etkileni biimini gsterir. j
numaral stun elemanlar greceli olarak yeterli sayda yksek deerler kapsamakta ise j numaral
parametre duyarl ekilde zlebilir. Eer deerler kk ve eleman says yetersiz ise, veri grubu j
numaral parametreyi zmek iin kullanlamaz ve zm iin ek bilgiye gerek vardr.

zm ilemi genel olarak, dorusal problemler iin p parametre yneyi ile d gzlem yneyi
arasndaki ilikiyi veren
-1
L
A Lanczos tersini tanmlanmas veya hesaplanmas eklinde
zetlenebilir. Snm etmeninin sfr olmas durumunda,

-1
L L
A A I = (5.25)

48
ileminden elde edilecek birim dizeyin elemanlar veriden elde edilen ayrmlln ls olarak
kabul edilebilir. Kegen elemanlar birim deere yaknsa, ayrmllk iyidir. Birim deerden uzaksa
veri parametrelerin zmnde yeterli ayrmll salayamamaktadr. SVD bileenlerinden
yararlanarak (5.25) bants yeniden yazlr ise

N UU
T
= (5.26)

elde edilir. U dizeyi veri uzayna aittir ve N dizeyi bilgi younluk dizeyi olarak da adlandrlr.

Benzer ekilde elde edilen parametrelerin ortam tam temsil ettii dnlr ise

-1
L L
A A I = (5.27)

olmaldr. (5.27) bantsnda SVD bileenleri yazlrsa

R VV
T
= (5.28)

elde edilir. R dizeyi parametre ayrmllk dizeyi olarak adlandrlr. (5.28) bantsnda birim dizey
elde edilebilirse ters-zm ileminden elde edilen parametrelerin ortam temsil ettii kabul
edilebilir. Birim dizeydeki elemanlar parametrelerin gerek deerlerine yaknlnn lsdr.
Snm etmenini kullanlmas halinde N ve R birim dizey olmayacak ve en byk deeri kegende
olan an erisi grnm elde edilecektir (Dimri, 1992).

Model ortak deiinti (covariance) dizeyi, model parametrelerindeki belirsizlikleri ve parametreler
arasndaki ilikileri yanstr. Bu dizeyin kegen bireyleri, onlara karlk gelen parametrelerin
deiintileridir. (mxm) boyutundaki ortak deiinti dizeyinin bireyleri,

mxm
cov(p)
1 1 1 2 1 3 1 m
2 1 2 2
3 3
m 1 m 2 m m
cov( p , p ) cov( p , p ) cov( p , p ) . cov( p , p )
cov( p , p ) cov( p , p ) . . .
. . cov( p , p ) . .
. . . . .
cov( p , p ) cov( p , p ) . . cov( p , p )
=

eklindedir ve

i j j i
cov( p , p ) cov( p , p ) =

eitlii salandndan, verevine bakml bir dizeydir. Kegen bireyler, parametrenin kendisi ile
ortak deiintisi olduundan, o parametreye ait deiintiyi verir. Bylelikle, bir parametrenin
standart sapmas da, deiintinin karekknden hesaplanabilir. Eer, parametrelerin birbiri ile
ilikisi az ise parametrelerdeki belirsizlikler standart sapmalar ile belirlenebilir. Parametreler
birbirine baml ise standart sapmalar bu yol ile hesaplanan deerlerden ok byk olacaktr.

Dorusal problemler iin ortak deiinti dizeyi izleyen denklem ile hesaplanr:

( ) ( )
T T
e
cov(p) wA wA A W A
1 1
2 2
p p
( ) ( )

= = . (5.29)

49
Burada,
2
p
problem deiintisi olup,

T
e
d W d

2
p
n m
=

bants ile verilir.

Deiinti dizeyinin bireylerinin saysal deerleri, parametrelerin saysal deerlerine bamldr. Bu
nedenle, her problemde farkl saylar elde edilir. Deiinti dizeyine bir normalletirme ilemi
uygulanarak, dizeyin bireylerinin -1 ile +1 arasnda deer almas salanabilir. Bu normalletirme
ilemi, izleyen denklem ile gerekletirilir:

( )
( ) ( )
ij
ij 1 2
ii jj
cov p
cor( p )
cov p cov p
=
(

. (5.31)

liki dizeyinde birim deere yakn iliki veren parametreler birbirlerinden bamsz olarak
zlemezler. liki deeri (+) birime yakn olduunda parametrelerin farklar, (-) birime
eitlendiinde ise parametrelerin toplamlar sabit olacak ekilde zm bulunabilir. Herhangi bir
parametrenin, dier parametreler ile ilikisinin kk deerlerden olumas, bu parametrenin
duyarllkla zldne iaret eder.


5.2. MT VERLERNN TERS ZM

nceki blmde genel kuram verilen ters-zm ileminin MT verilerine uygulanmas izleyen
blmlerde tartlacaktr. Baokur(1994a) ve Cagniard(1953) G bantlarna kuram ayr ayr
uygulanm ve sonular karlatrlmtr. Grltnn etkisini azaltmak iin G+faz ve
G S
Y Y +
birleik ters zm denemeleri yaplmtr (Ulugergerli ve Baokur, 1994).


5.2.1. LOGARMK GSTERM

MT yntemde, veri ve parametreler arasnda hiperbolik fonksiyonlar ieren bir bant vardr ve
iliki dorusal deildir. Bu nedenle ller dorusal olmayan frekans deerlerinde gerekletirilir.
Logaritmik gsterim ile dorusal olmayan lm ilemi dorusallatrlabilir. Bu gsterim ile geni
bir frekans aralnda yaplan MT llerinin tek bir grafikte sunulabilir ve yksek frekanslarda
yaplan lmler daha ayrntl yorumlanabilir. MT verilerinin logaritmik yatay eksen kullanm ile
dorusallamasnn nedeni yntemin katman kalnlklarna olan duyarlln derinlik ile logaritmik
olarak azalmasdr. te yandan doadaki zdiren deerlerinin ok geni bir aralkta deimesi
nedeni ile grnr zdiren deerlerinin sunumu da logaritmik dey eksen kullanlarak
gerekletirilir. Bylece veri uzaynda

( ) d
a
ln = (5.32)
( ) f
0
ak
ln = (5.33)

dnmleri gerekletirilir. Burada
a
llen G ve
ak
n-kestirim deerleri kullanlarak
hesaplanan kuramsal deerleri gstermektedir.
50

Yukarda akland gibi zdiren ve kalnlk parametrelerinin logaritmalarnn kullanlmas ters-
zm srasnda farkl parametrelerin saysal deerleri arasnda ok byk farklarn olumasn
bylece saysal deeri yksek parametrelerin zm daha ok etkilemesini nler. rnein
zdirenleri sras ile 1 ve 1000 ohm-m olan iki katmanl ortamda yaplan zm ileminde,
parametrelerin dorudan kullanlmas durumunda p dzeltme yneyinin saysal deerleri benzer
mertebelerde olacandan kk zdirence karlk gelen dzeltme deeri grece kaba bir deer
olacaktr. Logaritmik deiken kullanm ile deerler grece ayn dzeye indirilir ve zmn btn
parametrelerden hemen hemen ayn oranda etkilenmesi salanr. Logaritmik parametre uzay,


j j
p ln( R ) j 1,...,k = = (5.34)


j j k
p ln( t ) j k 1,...,2k 1

= = + (5.35)

dnmleri ile tanmlanr. Burada, k katman saysdr.
j j
R = , katman zdirencinin
karekkdr.

Logaritmik deiken kullanmann dier bir yarar ise birbirine baml olan parametrelerin arpm
veya oranlarnn duyarl olarak zlebilmesidir. rnein, veri iki parametrenin birbirine oranna
1 2
p / p duyarl ise logaritmik gsterimle bamllk dorusallatrlm olur ( )
1 2
Ln( p ) Ln( p ) .
Benzer ekilde veri parametrelerinin birbiri ile arpmlarna
1 2
p xp duyarl ise dorusallatrma
sonucu parametrelerin logaritmalarnn toplam ( )
1 2
Ln( p ) Ln( p ) + duyarl bir ekilde
belirlenebilir.

Buraya kadar anlatlan blmde tanmlanan edeerlikler, tabakal zdiren yap modeli ile
aklanrsa; T tr edeerlilik, iki iletken tabaka arasndaki ince yaltkan katmanda
1 2 3
( ) oluan edeerlilik ve S tr edeerlilik ise iki yaltkan tabaka arasnda ince iletken
katmanda
1 2 3
( ) oluan edeerlilik olarak tanmlanabilir. Edeerliliin ters-zme etkisi
parametrelerin oranlarnn (S tr) veya arpmlarnn (T tr) sabit olacak ekilde herhangi bir
zmn retilmesi eklindedir. Yorum aamasnda ters-zmden elde edilen sonular
deerlendirilirken, edeerlikler gz nne alnmaldr.


5.2.2. KISM TREVLER DZEY

Ksmi trevler dizeyinin seilen model bantsnn parametrelere gre trevlerinden olutuu
bilinmektedir. Bu almada model bants olarak nceki blmlerde verilen Baokur (
aF
) ve
Cagniard
aC
( ) G bantlar alnmtr. Logaritmik trev zelliinden yararlanlarak,

( )
( )
j aC aC
ac j j
p ln
p ln p


= (5.39)

( )
( )
j aF aF
aF j j
p ln
p ln p


= (5.40)

51
bantlar yazlabilir. G bantlarnn parametrelere gre trevini alabilmek iin FNI
bantsndan yararlanlabilir:

2 2
aC G S
Y Y = + (5.41)

iin trev bants

( ) ( )
aC
G G j S S j
j
2Y Y p 2Y Y p
p

= + (5.42)

ve

( ) ( ) ( )
2
2
2 2
aF G S S G S
Y sign Y .Y / Y Y = + (5.43)

iin trev bants,

( ) ( ) ( )
( ) ( )
( )




2 2 G S
G S S G S S
j j
aF
2
j G S
2
2 2
G S
G S S
j j
3
G S
Y Y
2 Y sign Y .Y 2Y sign Y 2Y
p p
p (Y Y )
Y Y
2 Y sign Y Y
p p
Y Y

| |

|
|
\
=
+
| |
+
|
|
\

+
(5.44)

eklinde verilebilir (Ulugergerli, 1993). Fazn parametrelere gre trevi ise

S G
G S
j j
2 2
j G S
Y Y
Y Y
p p
p Y Y

=
+
(5.45)

bants ile verilir. K tabakal ortamda FNI bantsnn k numaral katmandaki trev deeri, k
numaral katmann altnda bulunan (k+1, k+2,...,K) katmanlardan etkilenmez. k numaral katmann
trevinin yzeydeki deeri zincir kural ile bulunabilir (Ulugergerli, 1993):

k 1 k 1 2
j 2 3 k j
Y Y Y Y Y
. ... .
P Y Y Y

= . (5.46)

Bu ilemin yaplabilmesi iin gerekli trev bantlar sras ile k numaral katmann FNI
fonksiyonunun (
k
Y ), k+1 katmann FNI fonksiyonuna (
k 1
Y
+
) gre trevi

{
[ ]} [ ] +
K
k 1 k k k k k
k 1
2
k 1 k k k k 1 k k k
Y
( 1 Y tanh( ut / R ) / R )) tanh( ut / R )
Y
1 Y tanh( ut / R ) / R / 1 Y tanh( ut / R ) / R

+
+
+ +
= +
+ +
, (5.47)

k numaral katmann zdirencinin karekkne (
k
R ) gre trevi
52

[ ]
[ ]
[ ]
( / ) ( / )/ ( / ) ( / )/
( / ) /( ( / )) ( / )
/ / ( / )/
2
k k k k k k k 1 k k k
k
2
k 1 k k k 1 k k k k k 1 k k k
2
2
k k 1 k k k
Y
tanh ut R ut R cosh ut R 1 Y tanh ut R R
R
Y tanh ut R Y ut R cosh ut R Y R tanh ut R
R 1 Y tanh ut R R

+
+ + +
+
( = + +

( + +

+
, (5.48)

k numaral katmann kalnl (
k
t ) gre trevi izleyen bant ile verilir (Ulugergerli, 1993):

[ ]
[ ]

2
k 1 k k k k k 1 k k k k
k
2
2
k 1 k k k k 1 k k k
Y
1 Y tanh ( ut / R )( u / cosh ( ut / R ) Y R tanh( ut / R ) / R
t
Y u /( R cosh( ut / R )) / 1 Y tanh( ut / P ) / P

+ +
+ +
( = + +

( +

(5.49)


5.3. UYGULAMALAR

MT verilerinin ters zm iin gelitirilen EM1 adl yazlm Ankara niversitesi Mhendislik
Fakltesi Jeofizik Mhendislii Blm web sitesinden (http://geop.eng.ankara.edu.tr) indirilebilir.
Bu yazlmn ters-zm blmndeki yineleme admlarnda hesaplanan parametrelerden elde
edilen kuramsal G erisinin ( )
ak
, llen grnr zdiren erisine ( )
a
akmazl, her
ikisinin farklarnn karelerinin toplamnn karekkn (chi-square sum) veren

( ) ( )
2
n
a i ak i
i 1
1
CHIR ln ( f ) ln ( f )
n

=
= (

(5.50)

bants ile denetlenmektedir. Fazn ters-zm ilemine eklenmesi durumunda,

[ ]
2
n
i k i
i 1
1
CHIF ( f ) ( f )
n

=
=

(5.51)

tanm yaplarak, akmazlk derecesi

( )
CHI CHIR CHIF = +
2 2
1 2
(5.52)

bants ile tanmlanr. Ters zm ilemi, Baokur(1994a) veya Cagniard(1953) G deerleri,
G ve faz llerinin birlikte kullanm ve FNI fonksiyonu olmak zere eitli veri kmeleri
zerinde yrtlebilir. Uygulama iin birbirine dik olarak alnan iki MT verisi seilmitir. Elektrik
alann x (kuzey-gney) dorultusunda olduu lm XY, y (dou-bat ) dorultusundaki lm ise
YX olarak adlandrlmtr. Veride Bostick(1977) dnmnden 6 katman ayrt edilmektedir
(ekil 5.1). Yntemlerin karlatrlmasn yapabilmek iin sonular sra ile incelenmitir.






53
(a)



(b)


ekil 5.1. XY (a) ve YX (b) dorultularnda alnan llerin Bostick dnm. Dey eksen
aF

grnr zdiren deerleri, yatay eksen Bostick derinlii (metre).

54
5.3.1. CAGNIARD GRNR ZDREN DEERLER VE FAZ LE TERS ZM

Bu seenek ile gerekletirilen ters-zm sonular ekil 5.2 ve ekil 5.3 de grntlenmitir.
Katmanlarn zdirenlerinin deerleri gz nne alndnda her iki yndeki alm birbiri ile
uyumludur. Temele ait bilgi XY dorultusunda yalnzca fazda bulunmakta, YX dorultusunda G
erisinde de belirgin olarak grlmektedir. Btn birimlerin kalnlklar yne bal olarak yaklak
iki kat artmaktadr. Bu durum ortamda yn bamlln olduunu iaret etmektedir. Ters zm
sonular incelendiinde XY verisindeki iki, YX verisinde zdeer grece ok kk deerler
almtr (izelge 5.1 ve 5.2). ok kk zdeerlerin says, iyi zlemeyen parametre saysna
iaret eder. Parametre zyney dizeyinin son stunlarndaki yksek deerler iyi zmlenemeyen
parametrelere karlk gelmektedir. XY verisinde
6
ve
3
t parametreleri, YX verisinde ise
3
,
5

ve
3
t parametrelerinin dier parametrelerden bamsz olarak zlemeyecei sylenebilir. YX
iliki dizeyinde ise nc katmana ait parametreler arasndaki iliki tam deer vermitir. Bu durum
katman parametreleri yerine, S veya T tr edeerliliklerin zlebileceini iaret eder. nceki
blmlerde de deinildii gibi, iliki dizeyindeki art deer nc katmanda S tr edeerlilik
olduunu gstermektedir. YX verisinde ise ayn katmanda T tr edeerlilik olduu
grlmektedir. Her iki iliki dizeyinde de kalnlklar aras iliki yksek dzeydedir. Yksek iliki
dzeyinden kaynaklanan bamllklar edeerliklerle birlikte dnldnde, elde edilen
sonularn gerek deerlere yakn olmas beklenemez.

5.3.2.
aF
GRNR ZDREN DEERLER VE FAZ LE TERS ZM

Bu seenek ile gerekletirilen ters-zm sonularnda son katmandan etkilenen veri says,
Cagniard G tanmna gre her iki yne ait veride de daha fazladr (ekil 5.4 ve 5.5). Bu nedenle
iki ayr yn iin gerekletirilen ters zm ileminin sonucunda, son katmann snrna ait derinlik
deerleri dier veri kmelerinin zmnden elde edilen deerler kadar deimemektedir. zdiren
deerlerinin byklk/kklk dizilimi her iki ynde de ayndr. nc katmanda ince tabaka
problemi bu zmde de vardr. FNI erisindeki grltlerden
aF
G erisi olduka
etkilenmektedir. Kk frekans deerlerindeki yksek grlt, deerlerdeki sapmann nedeni olarak
gsterilebilir. XY ve YX verilerindeki iyi zlemeyen parametre says Cagniard G ile ayndr
(izelge 5.3 ve 5.4). liki dizeyinde nc katman tam bir edeerlilik gstermektedir. Dier
parametreler aras iliki dizeyinin dk olmas, bu parametrelerin geree yakn zmnn elde
edilebileceini gstermektedir. YX verisinde parametre zyneyi incelendiinde ,
3 5
t t ve
6
iin
son stunlarda yksek deerlerin elde edildii grlmektedir. nc katmanda S tr edeerlilik
her iki veride de kendini gstermektedir.

5.3.3. FNI DEERLERNDEN TERS ZM

Bu ilemde nc katman dnda zdirence bal yaplanma benzerdir. (ekil 5.6 ve 5.7). Ayrca
dier sonular ile karlatrabilmek amacyla grnr zdiren ve faz deerleri de verilmitir (ekil
5.8 ve 5.9). YX verisindeki lmlerde, erilerin son blmlerinde sanal bileenin mutlak deer
olarak bykl bu blgede grltnn ok byk olduunu gstermektedir. Grltsz veride
sanal deerin mutlak deeri gerel bileenin mutlak deerinden kk olmaldr. XY verisinde iki
zdeer sfr kabul edilebilir (izelge 5.5).
3
t ve
6
iin yksek iliki deerlerini bulunmas bu
parametrelerinin doru zlemeyeceini gstermektedir. liki dizeyinde nc ve beinci
katmanlardaki yksek deer bu katmanlarda edeerlilik bulunduunu gstermektedir. Dier
zmlerde olduu gibi, nc katmanda yine ince katman sorunu gzlenmektedir. YX verisinde
iyi zlemeyen parametre says olarak alnabilir (izelge 5.6). Parametre zyneyindeki son
iki stundan
6
zdiren deerinin tam olarak ve
4 5
t iftinin de birbirinden
55

(a)


(b)



ekil 5.2. XY dorultusunda Cagniard(1953) grnr zdiren (a) ve fazn (b) frekansa bal
deiimi ve ters-zm sonular.

56

(a)


(b)



ekil 5.3. YX dorultusundaki Cagniard(1953) grnr zdiren (a) ve fazn (b) frekansa bal
deiimi ve ters zm sonular.

57
izelge 5.1. XY dorultulu MT verisinin, Cagniard(1953) grnr zdiren ve faz deerleri
kullanlarak gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve
parametre zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 12
SONU CHI DEER 0.03225


SONU PARAMETRELER:
rho: 24.77 10.26 1.63 23.7 2.11 471466
t: 321.58 495.05 61.13 5861.56 5672.09


PARAMETRE ZYNEYLER
1 -.802 .525 -.092 .155 -.193 .080 -.050 .030 -.045 .000 .000
2 -.465 -.437 .150 -.403 .475 -.024 -.069 .187 -.377 -.002 .000
3 -.172 -.331 .081 -.094 -.145 .675 -.003 -.245 .384 -.401 -.015
4 -.245 -.589 -.007 .270 -.539 -.457 -.093 .067 .091 -.001 .000
5 -.003 -.100 -.884 -.214 .006 .089 .112 .350 .152 .000 .001
6 -.000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 -.002 -.001 -.036 .999
7 -.207 .026 .005 -.104 .372 -.435 .384 -.347 .592 .003 .000
8 -.011 .057 -.028 .009 .238 -.087 -.874 .071 .398 .052 .002
9 -.077 .149 -.039 .047 .080 -.302 -.047 .108 -.145 -.914 -.033
10 -.048 -.205 -.259 .768 .450 .150 .014 -.207 -.174 .005 .000
11 -.006 .007 .335 .287 .145 .120 .238 .772 .341 -.001 .002
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
5.196 3.996 3.422 2.670 2.139 0.883 0.335 0.238 0.199 0.001 0.001


LK DZEY:

1 1
2 .720 1
3 .449 .760 1
4 .219 .393 .721 1
5 .056 .102 .214 .449 1
6 -.020 -.033 -.025 .082 .505 1
7 -.827 -.960 -.653 -.328 -.084 .030 1
8 -.453 -.779 -.998 -.693 -.202 .028 .665 1
9 .452 .764 1.000 .721 .214 -.025 -.657 -.998 1
10 -.404 -.692 -.975 -.810 -.392 -.025 .590 .966 -.974 1
11 .062 .112 .232 .467 .987 .532 -.093 -.219 .232 -.407 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


58
izelge 5.2. YX dorultulu MT verisinin, Cagniard(1953) grnr zdiren ve faz deerleri
kullanlarak gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve
parametre zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 6
SONU CHI DEER 0.1257


SONU PARAMETRELER:
rho: 23.37 7.35 7.76 176.47 28.82 52639250.00
t: 307.65 968.91 91.02 13793.62 18055.59


PARAMETRE ZYNEYLER
1 -.156 .067 -.945 .230 -.104 .113 -.043 .003 .000 .000 .000
2 -.891 .199 .118 -.290 .045 .220 -.135 .013 -.001 .000 .000
3 -.063 .010 .027 .099 -.048 -.064 .111 -.032 .980 -.046 .064
4 -.149 -.060 .058 .389 .220 -.533 -.662 .220 .008 .000 .000
5 -.189 -.877 -.037 .010 .150 .128 .187 .347 .003 .002 .000
6 .000 .000 .000 .000 -.001 .000 -.001 -.005 .047 .999 -.001
7 -.033 .030 -.256 -.553 .351 -.648 .288 -.022 .002 .000 .000
8 .332 -.048 -.144 -.510 .306 .386 -.561 .085 .176 -.008 .100
9 .029 -.004 -.013 -.045 .027 .035 -.050 .007 .081 -.005 -.993
10 -.038 .040 .024 .346 .788 .211 .158 -.432 -.018 .000 .000
11 .078 .423 .024 .123 .275 .140 .262 .797 .007 .004 .000
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
8.989 6.460 4.464 1.963 1.545 0.688 0.408 0.123 0.002 0.002 0.000


LK DZEY:

1 1
2 .459 1
3 -.060 -.242 1
4 -.093 -.322 .850 1
5 -.018 -.017 -.379 -.014 1
6 .015 .046 -.089 -.045 .294 1
7 -.689 -.831 .030 .119 .079 -.021 1
8 -.029 -.163 .992 .797 -.418 -.086 -.032 1
9 .025 .152 -.989 -.789 .423 .088 .041 -1.00 1
10 .092 .323 -.966 -.942 .165 .057 -.100 -.933 .928 1
11 -.030 -.060 -.245 .139 .986 .322 .092 -.291 .297 .021 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11



59
(a)


(b)


ekil 5.4. XY dorultusundaki Cagniard(1953) grnr zdiren (a) ve fazn (b) frekansa bal
deiimi ve ters zm sonular.
60
(a)



(b)


ekil 5.5. YX dorultusundaki Cagniard(1953) grnr zdiren (a) ve fazn (b) frekansa bal
deiimi ve ters zm sonular.

61
izelge 5.3. XY dorultulu MT verisinin,
aF
grnr zdiren ve faz deerleri kullanlarak
gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve parametre
zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 14
SONU CHI DEER 0.03158


SONU PARAMETRELER:
rho: 29.34 12.93 0.07 31.88 3.12 3983434.00
t: 289.01 781.63 4.37 4760.76 8013.26


PARAMETRE ZYNEYLER
1 -.006 .045 -.187 .050 -.907 .239 -.049 .179 -.214 .000 .000
2 -.033 .814 -.375 .200 .137 -.246 .091 .119 -.230 .000 .000
3 -.019 .430 .453 -.301 -.020 .463 .204 -.250 -.031 -.434 .103
4 .026 .273 .490 -.092 -.170 -.351 -.478 .394 .373 .000 .000
5 .918 .017 .017 .099 .006 .064 .285 .204 .140 .000 .000
6 .000 .000 .000 .000 .000 .000 -.001 -.001 -.001 .231 .973
7 -.004 .157 -.278 .214 -.181 .056 -.060 -.514 .741 .000 .000
8 .004 .046 -.162 .250 .305 .684 -.501 .309 .054 .002 .000
9 .010 -.214 -.226 .151 .011 -.229 -.102 .125 .015 -.871 .207
10 .050 -.015 .452 .781 -.057 -.062 -.092 -.301 -.278 .001 .000
11 -.390 -.041 .138 .329 .004 .116 .604 .478 .336 .001 .001
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
8.387 5.373 3.292 3.011 2.386 1.251 0.783 0.454 0.408 0.000 0.001


LK DZEY:

1 1
2 .633 1
3 .137 .211 1
4 -.109 -.302 .038 1
5 -.113 -.208 -.715 .307 1
6 -.048 -.093 -.377 .118 .589 1
7 -.804 -.891 -.159 .217 .153 .068 1
8 -.051 -.223 -.971 .103 .728 .380 .109 1
9 .137 .211 1.000 .039 -.715 -.377 -.159 -.971 1
10 -.058 -.036 -.857 -.426 .314 .187 .029 .779 -.857 1
11 -.096 -.188 -.546 .382 .954 .728 .138 .572 -.546 .125 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


62
izelge 5.4. YX dorultulu MT verisinin,
aF
grnr zdiren ve faz deerleri kullanlarak
gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve parametre
zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 8
SONU CHI DEER 5.5551


SONU PARAMETRELER:
rho: 28.43 6.15 0.93 450.71 0.67 20960860.
t: 290.92 592.76 87.96 17531.08 308.44


PARAMETRE ZYNEYLER
1 .000 .006 -.123 .032 -.759 .574 -.278 .003 .000 .001 .000
2 -.009 -.642 .615 -.050 .188 .223 -.347 .031 .000 .001 .000
3 -.014 -.620 -.330 .140 -.087 .075 .544 .004 -.036 .420 .003
4 -.042 -.089 -.077 -.063 -.024 -.099 -.124 -.977 .017 .012 .001
5 -.877 .004 -.024 -.168 .003 .013 .010 .047 -.038 -.007 .445
6 -.003 .000 .000 .003 .000 -.001 -.001 -.019 -.992 -.083 -.090
7 .008 .032 .570 -.146 -.564 -.426 .391 -.031 .000 -.001 .000
8 .017 .297 .307 -.089 .243 .650 .539 -.187 .006 .052 .000
9 .008 .307 .172 -.073 .055 .003 -.220 -.002 -.076 .902 .007
10 .189 -.109 -.204 -.951 .012 .027 .001 .076 -.005 -.003 -.005
11 .439 -.003 .011 .079 -.001 -.006 -.005 -.024 -.080 -.014 .891
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
19.747 9.409 4.503 3.389 2.059 1.111 0.688 0.198 0.047 0.002 0.000


LK DZEY:

1 1
2 .660 1
3 .389 .717 1
4 .279 .458 .780 1
5 .003 -.003 .042 .283 1
6 -.064 -.117 -.208 -.410 -.983 1
7 -.651 -.915 -.594 -.371 .004 .096 1
8 -.373 -.735 -.999 -.761 -.036 .202 .608 1
9 .370 .720 1.000 .780 .043 -.209 -.597 -.999 1
10 -.044 -.076 -.158 -.383 -.993 .996 .061 .151 -.158 1
11 .003 -.003 .043 .283 1.000 -.983 .004 -.037 .043 -.993 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

(a)
63


(b)



ekil 5.6. XY dorultusunda FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileeni kullanlarak
gerekletirilen ters zm sonular (a) ve fazn (b) frekansla deiimi.

(a)
64



(b)



ekil 5.7. YX dorultusunda FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileeni kullanlarak
gerekletirilen ters zm sonular (a) ve fazn (b) frekansla deiimi.


65

ekil 5.8. XY dorultusundaki veri iin, FNI fonksiyonunun ters-zm sonucunda hesaplanan
katman parametrelerinden tretilen Cagniard(1953) (art iaretleri) ve
aF
(yuvarlaklar) llen ve
grnr zdiren deerlerinin (srekli eri) karlatrlmas.


ekil 5.9. YX dorultusundaki veri iin, FNI fonksiyonunun ters-zm sonucunda hesaplanan
katman parametrelerinden tretilen Cagniard(1953) (art iaretleri) ve
aF
(yuvarlaklar) llen ve
grnr zdiren deerlerinin (srekli eri) karlatrlmas.

66
izelge 5.5. XY dorultulu MT verisinin, FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri
kullanlarak gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve
parametre zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 14
SONU CHI DEER 0.1884


SONU PARAMETRELER:
rho: 23.99 10.31 0.59 24.28 2.39 62719900.0
t: 340.65 707.25 15.36 5373.73 6117.33


PARAMETRE ZYNEYLER
1 -.970 .219 -.009 .052 -.044 .072 -.029 .007 -.010 .000 .000
2 -.195 -.847 .115 -.308 .202 .219 -.166 .070 -.127 .000 .000
3 -.027 -.192 -.002 .118 -.177 .341 .541 -.370 .428 .135 .411
4 -.058 -.399 -.011 .692 -.379 -.378 -.200 .123 .130 .000 .000
5 .019 .097 .898 .114 .069 .078 .151 .357 .102 .000 .000
6 .000 .000 .000 .000 .000 .000 .000 -.000 .000 -.950 .311
7 -.126 -.116 .048 -.219 .344 -.781 .377 -.119 .186 .000 .000
8 .016 .086 .009 -.072 .262 .049 -.555 -.072 .777 -.003 -.008
9 .013 .093 .001 -.058 .089 -.163 -.265 .176 -.198 .281 .857
10 .010 .005 -.036 .579 .737 .157 .028 -.226 -.206 .000 -.001
11 -.004 -.028 -.421 .062 .196 .132 .308 .783 .232 .000 .000
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
12.701 9.538 6.141 5.423 4.468 1.804 0.923 0.572 0.398 0.000 0.001


LK DZEY:

1 1
2 .453 1
3 .172 .375 1
4 -.041 -.174 .306 1
5 -.060 -.161 -.207 .384 1
6 -.067 -.157 -.386 .004 .471 1
7 -.584 -.879 -.217 .158 .111 .097 1
8 -.019 -.448 -.991 -.216 .235 .389 .271 1
9 .173 .376 1.000 .306 -.207 -.386 -.218 -.991 1
10 -.131 -.259 -.964 -.495 .004 .323 .126 .931 -.964 1
11 -.049 -.138 -.130 .419 .962 .567 .098 .159 -.130 -.071 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11



67
izelge 5.6. YX dorultulu MT verisinin, FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri
kullanlarak gerekletirilen ters-zmnn son yinelemesinde elde edilen sonu ve
parametre zyneyleri, zdeerleri ile iliki dizeyi.


YNELEME SAYISI 15
SONU CHI DEER 0.5016


SONU PARAMETRELER:
rho: 23.24 6.59 99.91 1809.95 2.81 145585500.
t: 325.23 934.97 4614.06 13339.0 1790.0


PARAMETRE ZYNEYLER
1 -.022 .098 -.986 .018 -.111 .071 -.017 .001 .000 .000 .000
2 -.216 .863 .086 -.125 .253 .326 -.121 .007 .000 .001 .000
3 -.065 .190 .021 .094 -.249 -.545 -.568 .509 .041 .090 .010
4 -.019 .014 .002 .032 -.019 -.062 -.123 -.394 .641 .639 .069
5 -.866 -.220 -.003 .045 .021 .017 .015 .038 .316 -.304 -.069
6 .000 .000 .000 -.001 .000 .000 -.001 -.005 -.058 .162 -.985
7 .008 -.001 -.135 -.073 .804 -.554 .152 -.009 .000 -.001 .000
8 .104 -.366 -.043 .005 .438 .465 -.654 .131 .007 .017 .002
9 .029 -.039 -.003 .186 .115 .254 .442 .729 .221 .330 .037
10 -.002 .106 .018 .965 .096 .002 -.027 -.181 -.106 -.057 -.003
11 .432 .115 .003 .036 -.003 -.003 .003 .058 .651 -.594 -.137
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11


PARAMETRE ZDEERLER:
33.143 23.317 11.462 6.847 4.783 1.967 0.795 0.086 0.004 0.011 0.010


LK DZEY:

1 1
2 .342 1
3 .105 .421 1
4 .061 .265 .852 1
5 .030 .137 .492 .776 1
6 -.003 -.020 -.096 -.126 -.091 1
7 -.470 -.781 -.324 -.205 -.104 .021 1
8 .189 .632 .953 .730 .399 -.082 -.494 1
9 .077 .326 .943 .976 .670 -.118 -.251 .839 1
10 -.064 -.275 -.838 -.983 -.863 .121 .212 -.729 -.953 1
11 .031 .141 .504 .787 1.000 -.092 -.107 .410 .682 -.871 1
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11



68
bamsz olarak zlemeyecei sylenebilir. liki dizeyinde beinci katmanda yksek edeerlilik
grlmektedir. nc ve drdnc katmanlardaki edeerlilikler de zm etkileyecek
dzeydedir. Dk zdirenli beinci katmanda S tr edeerlilik belirgindir.

Genel olarak sonular incelendiinde YX verisinin dk frekanslardaki deerleri olduka
grltldr. Son katman zdirencinin zmlenmesi iin kullanldnda, G tanmlarnn
zelliklerine gre, bu katmann zdirenci iin algoritma rastgele deerler atamaktadr.

Erilerdeki akma ve parametreler arasndaki bamllklar incelendiinde, FNI bileenleri
zerinden yaplan ters zm ileminin daha baarl olduu sylenebilir. FNI fonksiyonundan
retilen herhangi bir tanm yerine, FNI fonksiyonunun ters-zm ileminde dorudan
kullanlmasnn zmn baarsn arttraca dnlebilir.

eitli G tanmlar kullanlarak gerekletirilen ters zm ilemlerinde, deiik modeller elde
edilebilir ve bu modellerden hesaplanan kuramsal FNI deerleri, llen FNI deerlerine
akmayabilir. G tanmlar FNI fonksiyonundan elde edildiklerinden, FNI deerlerinin ters
zm ile bulunan katman parametrelerinden hesaplanan kuramsal G deerleri, btn G
tanmlar iin llen G deerleri ile akrlar.


5.4. BLM SONULARI

Yaplan denemeler ve sunulan rnekler, G bantlar yerine FNI fonksiyonunun ters zm
ileminde kullanlmasnn daha yararl olacan gstermektedir. Cagniard(1953) G tanm
grltden fazla etkilenmektedir. Yksek grlt seviyelerinde erideki sapmalar ters zm
ilemini ince katman bulmaya ynlendirmektedir. Grnr zdirencin ortamn tepkisini yanstrken
sabit eimli eriler vermesi katmanlar hakknda bilgi veren veri saysnn azalmasna neden
olmaktadr. Baokur(1994a) G tanmlamas, Cagniard(1953) grnr zdirencine gre daha
katman zdirenlerine yaklamada daha baarldr, fakat grltden etkilenmesi daha fazladr.
Erideki sapmalar ince tabaka yaratlmasna neden olmaktadr. aktrma ileminde bkm
blgelerinin yakalanmasna ramen grltler tam akmay engellemektedir.

FNI fonksiyonu veride bulunan yanlglar hakknda n bilgi vermektedir. Grltl verilerle
allmas durumunda ters zm ilemi arlk verilerek yaplmaldr. Tretilmi bantlar
zerinden arlk vererek yaplacak ilemler, asl fonksiyona arlk vererek yaplacak ilemler
kadar baarl olamayacaktr. Buna neden olarak baz tanmlarn erilerdeki hzl deiimleri tam
olarak yanstmamalar veya ar yanstmalar sylenebilir.

Ters zm ileminde FNI fonksiyonunun bileenleri ayr ayr dnlerek, birleik ters zm
kuram ile birletirmek yerine, FNI fonksiyonunun karmak bir fonksiyon olduu gz nne
alnarak, karmak saylar dorudan kullanan ters-zm ilemi de farkl bir seenei oluturur.



69
Blm 6

Dorudan Yorum



6.1. TANIM

nceki blmde, MT verisinin parametreler ile ilikisinin dorusal olmad ve bu nedenle
dorusal olmayan parametre kestirim yntemlerinden Levenberg-Marquardt yinelemeli ters-zm
yntemi ile sorunun nasl zlebilecei aklanmtr. Yinelemeli ters-zm ynteminde yorumcu
parametreler iin n-kestirim deerleri atar ve ilk model her yinelemede deitirilerek llen veri
ile kuramsal veri arasndaki farklarn kareleri toplam kltlr. Son admdaki kuramsal veriyi
hesaplamakta kullanlan parametreler zm olarak kabul edilir. Yinelemeli yntemin yaknsama
hz seilen n-kestirim deerlerine baldr. Dorusal olmayan ters-zm ynteminde, iyi
seilmemi bir n-kestirim yanlg enerjisinin en-kklenmesini engelleyebilir veya zm fazla
sayda yineleme ile elde edilir. nk dorusal olmayan problem, parametre uzaynda kuramsal
fonksiyonun bir n-kestirim deeri civarnda Taylor serisine almas ile dorusallatrlr. kinci ve
daha yksek dereceden terimler ihmal edilir. Bu yaklatrma, n-kestirim deerlerinin gerek
parametrelere yakn deerleri iin geerli olduundan, ara yinelemelerde model parametreleri
dzeltme dizeyi de ancak zme yakn durumlar iin doru sonular verecektir. llen veri ile
kuramsal veri arasndaki farklarn kareleri toplamn en-kklemek iin gerekli yineleme says,
n-kestirim parametrelerinin doru parametre deerlerine olan yaknl ve verinin grlt ieriine
baldr. yi seilmemi bir n-kestirim ile ters-zm ilemine balanmas, yineleme saysnda
olduka byk artmalara neden olur ve baz durumlarda yaknsama elde edilmeyebilir.

Yukardaki sorunlar zmek iin, yeralt hakknda nbilgi gerektirmeden yaklak sonular reten
bir yntem Baokur ve di., (1997a) tarafndan gelitirilmitir. Dorudan yntem olarak
adlandrlan bu yntemde parametreler cebirsel ilemler ile veri deerleri kullanlarak hesaplanmaya
allr. Grltnn olmad koullarda katman parametreleri doru olarak zlebilir ise de
dorudan yntem grltlere ok duyarldr. ok kk grlt deerleri hesaplanan
parametrelerde byk deiimlere yol aabilir. Bu nedenle sonu parametrelerinden hesaplanan
kuramsal veri, llen veriye biim olarak benzese de yeterli akma salamayabilir. te yandan,
n-kestirim deerlerinden hesaplanan kuramsal verinin, llen eriye biimsel olarak benzemesi
durumunda yinelemeli yntemin yaknsama hznn olduka artt bilinmektedir. Bylece dorudan
yntem ile hesaplanan katman parametreleri, yinelemeli ters-zm algoritmasna n-kestirim
deerleri olarak girilebilir ve hzl bir yaknsama ile elde edilebilir.

6.2. K KATMANLI ORTAM N DORUDAN YORUM
6.2.1. LK KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI

FNI fonksiyonunun saysal deerlerini k katmanl ortam iin veren (2.58) bants, iki katmanl
ortam iin izleyen ekilde yazlabilir:

1 2
1
1 1
ut P
Y P tanh arctanh
P P
| |

= +
` |
\ )
. (6.1)

FNI fonksiyonunun,
j
u yatay eksen deerlerindeki saysal deeri
j
Y( u ) ile gsterilir ise (6.1)
bantsndan ardk yatay eksen deeri iin aadaki denklemler yazlabilir:


70
( )
j
1 2
j
1 1 1
Y u
t P
u arctanh arctanh
P P P
| |
| |
| =
|
|
\
\
, (6.2)

( )
j 1
1 2
j 1
1 1 1
Y u
t P
u arctanh arctanh
P P P
+
+
| |
| |
| =
|
|
\
\
, (6.3)

( )
j 2
1 2
j 2
1 1 1
Y u
t P
u arctanh arcth
P P P
+
+
| |
| |
| =
|
|
\
\
. (6.4)

(6.2) ve (6.3), ayrca (6.3) ve (6.4) denklemlerini birbirinden kartarak P
2
yok edilebilir:

( )
( ) ( )
j j 1
1
j j 1
1 1 1
Y u Y u
t
u u arctanh arctanh
P P P
+
+
| | | |
| | =
| |
\ \
, (6.5)

( )
( ) ( )
j 1 j 2
1
j 1 j 2
1 1 1
Y u Y u
t
u u arctanh arctanh
P P P
+ +
+ +
| | | |
| | =
| |
\ \
. (6.6)

Birinci katmann kalnl (
1
t ) ise (6.5) ve (6.6) denklemlerinin birbirine blnmesi ile yok
edilebilir. Denklemlerin dzenlenmesi ile sadece
1
deerine bal bir bant elde edilebilir:

( )
( )
( ) ( )
j j 1 j 1
1 1 1
Y u Y u Y u
arctanh 1 v arctanh v.arctanh 0
P P P
+ +
| | | | | |
| | | + + =
| | |
\ \ \
. (6.7)

Burada,

( ) ( )
j j 1 j 1 j 2
v u u / u u
+ + +
= (6.8)

ile verilmektedir. Eer, yatay eksen deerleri,

j 1 j j 2
u ( u u ) / 2
+ +
= + (6.9)

bantsn salayacak ekilde seilir ise v bire eit olur. (2.55) bantsndan yararlanarak v
deerini bire eitleyen frekanslar,

j 1 j j j 2 j 2
f ( f 2 f f f ) / 4
+ + +
= + + (6.10)

olarak bulunabilir. arctanh fonksiyonunun,

arctanh( x ) 0.5 ln(( 1 x ) /( 1 x )) = + (6.11)

zellii kullanlarak, frekanslarn (6.10) denklemini salayacak ekilde seilmesi ile (6.7) denklemi
izleyen ekilde yazlabilir:


71
1 j 1 j 1 1 j 2
1 j 1 j 1 1 j 2
( P Y( u ))( P Y( u ))( P Y( u ))
1
( P Y( u ))( P Y( u ))( P Y( u ))
+ +
+ +
+ +
=
+
. (6.12)

Bu denklemden, ilk katman zdirencinin (
1
) zlmesi ile

2
2
j 1 j j 2 j 1 j j 2
1
j j 1 j 2
Y ( u )( 2Y( u )Y( u ) / Y( u ) Y( u ) Y( u )
Y( u ) 2Y( u ) Y( u )

+ + + +
+ +
| |
=
|
|
+
\
(6.13)

elde edilir. Bylece, FNI fonksiyonunun ardk saysal deerinden
1
elde edilebilir. (6.13)
bants her ardk saysal deer kmesi iin yinelenebilir ve birok
1
deeri hesaplanabilir.
Bu deerler arasnda birbirine yakn olanlarn logaritmik uzaydaki ortalamas
1
iin bir kestirim
verecektir.


6.2.2. LK KATMAN KALINLIININ SAPTANMASI

Eer ilk katman zdirenci bilinir ise, (6.5) bantsndan ilk katman kalnl bulunabilir:

( ) ( )
j j 1
1 j 1
1 1
Y u Y u
t w P arctanh arctanh
P P
+
| | | | | |
| | | =
| | |
\ \ \
. (6.14)

Burada,

( )
j j j 1
w 1/ u u
+
=

olarak verilir. (6.14) bants arctanh fonksiyonunun (6.11) ile verilen zelliinden yararlanlarak,

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) { } 1 j 1 j 1 j 1 1 j 1 j 1
t 0.5w ln P Y u P Y u / P Y u / P Y u
+ +
= + + (6.15)

eklinde yazlabilir. Bu bant yardm ile FNI fonksiyonunun ardk her saysal deer iftlerinden
bir ok
1
t deeri hesaplanabilir. Logaritmik uzayda bu deerlerin birbirlerine yakn olanlarnn
aritmetik ortalamas ile ortalama bir
1
t deeri saptanabilir.


6.2.3. KNC KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI

Temel katmann zdirenci (6.1) bantsndan elde edilebilir.
1
ve
1
t deerleri daha nceden
hesaplanabildii iin, izleyen

( )
( )
2
1 1 1
2
1 1 1
Y u P tanh( ut / P )
1 ( Y u ) / P )tanh( ut / P )

(
=
(

(6.16)



72
bants ile ikinci katman zdirenci saptanabilir. Bu bantda FNI fonksiyonunun her rnekleme
deerinden bir adet
2
deeri hesaplanabilmektedir. Logaritmik uzayda birbirine yakn deerlerin
aritmetik ortalamas ile
2
iin bir kestirim elde edilir. Bylece, iki katmanl yapya ait
1
,
1
t ve
2
parametrelerinin hesaplanmas gerekletirilmi olur.


6.3. OK KATMAN DURUMU
6.3.1. LK KATMAN ZDREN VE KALINLIININ SAPTANMASI

FNI erisinin ilk blmnn daha derindeki katmanlar hakknda bilgi kapsamad varsaylabilir.
Frekansn yksek deerleri iin FNI fonksiyonu, birinci katmann kalnlna bal olarak, byk
oranda ilk iki katmann etkisindedir. Bu varsaym altnda (6.13) ve (6.15) bantlar yardm ile
FNI fonksiyonun ardk saysal deerlerinden yararlanarak
1
ve
1
t deerleri hesaplanabilir.
lem, FNI erisinin nc katmana ait bilgi kapsayan ilk saysal deerine kadar srdrlebilir.
Ancak, hangi saysal deerin nc katmana ait bilgi kapsad nceden bilinemez. Bu nedenle
ilem FNI erisinin ilk minimum veya maksimum noktasna ya da erinin eiminin deitii saysal
deere kadar srdrlebilir. Hesaplanan
1
ve
1
t deerlerinden sadece birbirine yakn olanlarn
ortalamas ile bir kestirim yaplabileceinden, nc katmann katksnn balad noktann kesin
olarak bilinmesine gerek yoktur. nk nc katmann katksnn balad noktalardan
hesaplanan
1
veya
1
t deerleri genel ortalamadan salr ve bu nedenle ortalama hesabna
katlmazlar.


6.3.2. ARA KATMANLARIN ZDREN VE KALINLIKLARININ SAPTANMASI

1
ve
1
t deerleri bir kez saptandktan sonra, birinci katmann ller zerindeki etkisi hesaplama
ile kaldrlabilir. (2.63) bants ( )
2
Y u iin yazlrsa,

( )
( ) ( )
( ) ( )
1 1 1
2
1 1 1
Y u P tanh t u / P
Y u
1 ( Y u / P )tanh t u / P

(6.17)

elde edilir. Bu ilem, birinci katmann atlarak l aygtlarnn ikinci katmann yzeyine
yerletirilmesine edeerdir. (6.17) "indirgeme bants" olarak adlandrlr ve ilk katman zdiren
ve kalnl,
2
ve
2
t olan ( )
2
Y u fonksiyonunun saysal deerlerinin hesaplanabilmesini salar.
( )
2
Y u erisine iki katman probleminin zmnn uygulanmas ile
2
ve
2
t deerleri saptanabilir.
(6.13) ve (6.14) bantlarnn
2
Y ( u ) iin yazlmas ile

2 j 1 2 j 2 j 1 2 j 1 2 j 1
2
2 j 2 j 1 2 j 1
Y ( u )( 2Y ( u )Y ( u ) / Y ( u ) Y ( u )
Y ( u ) 2Y ( u ) Y ( u )

+ + + +
+ +

=
+
(6.18)

ve

( ) ( )
2 j 2 j 1
2 j 1
2 2
Y u Y u
t w P arctanh arctanh
P P
+
| |

|
=
` `
|

) ) \
(6.19)



73
elde edilir.
2
Y ( u ) saysal deerleri, FNI erisinin ikinci kanadndan balamak zere, erinin son
saysal deerine kadar olan blmnde hesaplanr.
2
ve
2
t , FNI erisinin ikinci kanadnda karlk
gelen
2
Y ( u ) deerlerinden hesaplanr. Bunun nedeni, indirgeme denkleminin birinci kanat zerinde
grltleri abartacak ekilde ilem yapmasdr.
(6.18) ve (6.19) bantlar, yntemin kolaylkla genelletirilebileceine iaret eder.
Eer, k nc admda,
1 2 k 1
, ,...,

ve
1 2 k 1
t ,t ,...,t

parametrelerinin hesapland varsaylr ise, k nc

katmann stnde bulunan katmanlarn etkisi izleyen indirgeme denklemi ile kaldrlabilir:

( )
( )
( )
k 1 k 1 k 1 k 1
k
k 1 k 1 k 1 k 1
Y ( u ) P tanh ut / P
Y u
1 ( Y ( u ) / P )tanh ut / P

. (6.20)

Bylece,
k
Y ( u ) saysal deerlerinden
k
ve
k
t hesaplanabilir. (6.18) ve (6.19) bantlarnn
genelletirilmesi ile

( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( )
( ) ( ) ( )
2
k j 1 k j k j 2 k j 1 k j k 2 j
k
k j k j 1 k j 2
Y u ( 2Y u Y u / Y u Y u Y u
Y u 2Y u Y u

+ + + +
+ +

=
+
(6.21)

ve

k j k k j k k j 1 k
t w P (arctanh(Y ( u ) / P ) arctanh(Y ( u ) / P ))
+
= (6.22)

elde edilir.
k
ve
k
t deerlerinin bilinmesi durumunda
k 1
Y ( u )
+
,
k 1

+
ve
k 1
t
+
deerleri, ilgili kanat
zerinde hesaplanabilir. Kanatlarn, hangi rnekleme deerlerinde balad ve bittii hakkndaki
karar yorumcu tarafndan verilir. Bu ilem, K katmanl ortamda,
K 1 K 1
, t

parametrelerinin
hesaplanmasna kadar devam eder.

6.3.3. SON KATMAN ZDRENCNN SAPTANMASI

Yntemin son admnda, indirgeme bants son katmann zdirencinin karekkne eit olur. Bu
durum, (2.60) ve (3.20) bantlarnn bir sonucudur:

( ) ( )
( ) ( )
2
K 1 j K 1 j K 1 K 1
K
K 1 j K 1 j K 1 K 1
Y u P tanh u t / P
1 ( Y u / P )tanh u t / P

= (

(

. (6.23)

Bylece,
K
indirgenmi FNI fonksiyonunun saysal deerlerinden, son kanat zerinde
hesaplanabilir.


6.4. DORUDAN YNTEMN UYGULANII

nerilen yntem, n-kestirim gerekmeden parametrelerin dorudan hesaplanabilmesine olanak
vermektedir. Bilgisayarda yaratlan yapay veriler kullanlarak gerekletirilen zm ilemlerinde,
yntemin katman parametrelerini doru hesaplad grlmtr. Ancak, arazi erileri zerinde
yaplan denemelerde, dorudan yntem ile bulunan parametrelerin kullanm ile hesaplanan
kuramsal erilerin, arazide llen eriler ile tam akmad anlalmtr. Daha ncede


74
deinildii gibi, grltlerin indirgeme ilemi srasnda abartlmas nedeni ile llerin grlt
ierii ile orantl olarak parametre hesaplanmasnda bir yanlg oluur. Bu yanlgy en aza
indirgemek amacyla, Dorudan yorum yntemi, Blm 4 de anlatlan en kk kareler ile veri
iyiletirmesi yntemi ile yuvarlatlan veri zerinde gerekletirilebilir. En kk kareler ynteminin
dier bir yarar ise zdirenlerin hesaplanmasnda kullanlan saysal deerlerin, (6.10) kouluna
uygun frekans deerlerinde kestirilebilmesine olanak vermesidir. Bu nlemlerin alnmas ile doru
veya doruya olduka yakn parametre deerleri hesaplanabilir ve Blm 5 de anlatlan ters-zm
ynteminde giri deeri olarak kullanlabilir. Dorudan yorum ile bulunan parametreler, ters-zm
yntemi ile deitirilerek, kuramsal ve llen verinin birbirine akmas salanabilir. ki yntemin
birletirilmesi ile FNI fonksiyonunun kanatlara ayrlmasnn zm iin yeterli olduu bir algoritma
elde edilir.


6.5. DEERLENDRME RNE

ekil 6.1 de arazi lmleri sonucunda elde edilmi FNI fonksiyonunun gerel ve sanal blmleri
grlmektedir. ekil 6.1b ise FNI deerlerinden elde edilen Cagniard (1953) grnr zdiren
deerlerini gstermektedir ekil 6.2 de gerel ve sanal bileenlerin yuvarlatlmas grlmektedir.
Yuvarlatma ileminde, (4.6) bants ile verilen aktrma fonksiyonundan gerel ve sanal
bileenlerin her ikisinden de oner adet kullanlmtr. ekil (6.3) de, yuvarlatlm verinin (6.10)
koulunu salayan frekans deerlerinde hesaplanm rnekleme deerleri grlmektedir. Ortamn
be katmandan olutuu dnlerek, veri sra numaralar 1-9-15-30-35 olan noktalarda veri drt
kanada ayrlmtr. Kanatlarn balang ve biti noktalarn algoritmaya tantmak amacyla bu sra
numaralar bilgisayara verilmitir. ekil 6.4 de dorudan yorum yntemi ile elde edilen katman
parametrelerinin deerleri gsterilmi ve bu parametrelerin kullanlmas ile hesaplanan kuramsal
veri srekli eri olarak izilmitir. llen verinin yuvarlatlm deerleri ile kuramsal veri
birbirine akmamakla birlikte, birbirlerine olduka yakndr. Bu durum, dorudan yorum
ynteminin gerek parametre deerlerine olduka yakn deerler rettiini gstermektedir. Bu
deerlerin n-kestirim olarak ters-zm algoritmasna beslenmesi ile birka yineleme sonucunda
ekil 6.5 de gsterilen parametre deerleri elde edilmitir. ekilden de grlebilecei gibi llen
veri ile bu parametre deerlerinden hesaplanan kuramsal veri arasnda iyi bir uyum bulunmaktadr.
Dorudan ve yinelemeli yorum yntemlerinin birlikte kullanm ile daha etkili bir yorum teknii
elde edilmitir.




















75

(a)


(b)


ekil 6.1. llen FNI fonksiyonunun gerel ve sanal bileenleri (a). Grnr zdiren deerleri
(b).


76

ekil 6.2. FNI fonksiyonunun 13 adet aktrma fonksiyonu kullanlarak yuvarlatlmas. Gerel
bileen yldzlarla, sanal bileen dikdrtgen ve art iaretleri ve yuvarlatlm deerler srekli eri ile
gsterilmitir.



ekil 6.3. FNI fonksiyonunun yeniden rneklenmi ve yuvarlatlm deerleri.



77


ekil 6.4. Dorudan yorum ile bulunan parametrelerden hesaplanan kuramsal eri (srekli eri) ile
yeniden rneklenmi deerlerin karlatrlmas.




ekil 6.5. Dorudan yorum ile hesaplanan parametrelerin ters-zm ilemine n-kestirim olarak
verilmesi ile bulunan sonular ve model erinin llen deerler ile karlatrlmas.
78
Blm 7

Grnr zdiren Tanmlarnn Kullanmna rnekler



7. 1. YAPAY KAYNAKLI MANYETOTELLRK YNTEM UYGULAMALARI

Giresun ili Espiye ilesi Lahanos masif slfid yata zerinde llen yapay kaynakl
manyetotellrik (CSAMT) ve indksiyon polarizasyon (IP) incelemenin ayrntlar Baokur ve di.
(1997b) tarafndan yaymlanmtr. CSAMT yntemi ve Lahanos incelemesinin Trke zeti
Baokurda (2003) yeniden verilmitir. Burada sadece grnr zdiren tanmlar ile yakn-alan
sorununun ilikisi bir profil zerinde gsterilmeye allacaktr.

Dou Pontid kuann orta kesiminde st Kretase yal volkanik tortul kayalar ierisinde bakr
yataklar izlenmektedir. Bir volkanik yay rn olan bu kayalar s deniz ortamnda olumutur.
alma alanndaki volkanik tortul kayalar, alttan ste doru dasitik tf, mortf-tfbre, dasit ve
andizitik tfbre olarak sralanmaktadr. Masif cevher, deniz suyu-dasitik tf dokananda, 200
metreden daha s denizel ortamda olumutur. Dasitik tflerde hidrotermal ayrma ile youn pirit
sanmlar izlenmektedir. Balca cevher mineralleri pirit, kalkopirit ve sfalerittir. Killeme ve
serisitleme balca ayrma rnleridir. Cevher yatann biimi, dasitik tfn antiklinal ve
senklinal yaplar ile ilikili olup, eim alar ksa uzaklklarda byk deiiklikler gstermektedir.
st volkanik seri, mor-kahverengi renkleri ile tannrlar ve ounlukla dasitik kkenlidirler (Altun,
1990).

Cevher uzanmlarn belirlemek iin gerekletirilen CSAMT incelemesinde verici olarak 1.5 km
uzunluunda l profillerine paralel yerletirilen bir elektrik dipol kullanlm ve inceleme
alanndan 3.9 km uzakla yerletirilmitir. Her profil boyunca 25 metre aralklar ile 24 adet l
istasyonu kurulmutur. 2-8192 hertz frekanslar arasnda, ikili basamaklar halinde artan 13
frekansta elektrik ve manyetik alanlar her istasyonda llm ve iki alann oranndan empedans
hesaplanmtr. Elektrik alann profil dorultusu boyunca ve manyetik alann profil dorultusuna
dik yndeki bileenleri llmtr. l profillerinin dorultusu, cevherin dorultusuna dik ynde
seilmi ve bu nedenle llerin H-polarizasyon (TM) modunda alnd varsaylmtr.

CSAMT verisinin yorumu iin genellikle geleneksel MT veri-ilem yntemleri kullanlr. Ancak,
standart MT veri-ilemi CSAMT verisine uygulayabilmek iin frekans deerleri dzlem dalga
varsaymnn salayacak kadar yksek olmaldr. Bu koulun saland durum uzak-alan (far-field)
blgesi, dzlem dalga koulunun salanmad blge ise yakn-alan (near-field) olarak adlandrlr.
Bir l istasyonuna ait CSAMT empedans verisinden, Cagniard(1953) grnr zdiren tanm ile
hesaplanan deerler, frekansn fonksiyonu olarak elektrik sondaj grafii eklinde izilir ise yakn-
alan (near-field) blgesinde eimi 45
0
olan bir doru elde edilir. Yakn-alan blgesinde grnr
zdiren frekansa baml deildir ve bu blgede standart MT veri-ilem yntemleri kullanlamaz.
Grnr zdirencin uzak ve yakn-alan blgeleri arasndaki gei blgesinde davran daha
karmaktr. Cagniard(1953) tanm, genellikle zdiren erisi zerinde bir entik (notch) yaratr
(Zonge and Hughes, 1991). Bu etkiyi Yamashita(1987) 'undershoot' olarak adlandrm ve bu
entiin fiziksel bir olay sonucunda olutuunu ne srmtr. ekil 7.1 de 300 profilindeki 14
nolu l noktasnda llen veriden hesaplanm grnr zdiren erisi zerinde 'undershoot'
etkisi grlmektedir. Yakn-alan etkisi 32 hertz frekansndan kk frekanslarda grnr zdiren
erisinin 45 derecelik a ile ykselmesi ile belirgindir. 'Undershoot' etkisi 64 hertz frekansnda
gzlenmektedir. Arazi lleri zerindeki deneyimlerimiz, gei blgesi entiinin, genellikle
Cagniard(1953) grnr zdiren erisinin azalan kanattan ykselen kanada getii blge ile gei
79
blgesinin st ste geldii durumlarda olutuuna iaret etmektedir. Bu arazi rneinde, gei
blgesi entii grnr zdiren erisinin cevherden veya st volkaniklerden temele getii blme
rastlamaktadr. (3.68) bants ile verilen
aF
tanmnda ise artan kanat zerinde FNI
fonksiyonunun gerel ve sanal bileenlerinin mutlak deerleri birbirine eit ve sanal bileen eksi
deerli olduundan, (3.68) bantsnn paydas
r i
( Y Y ) + yakn-alan ve gei blgelerinde sfra
yaklar. Bu durumda
aF
iin saysal bir deer elde edilemez. Ancak,
aF
tanm yakn-alan
blgesinde daha derinlerden bilgi salar. ekil 7.1 den de grlebilecei gibi Cagniard(1953) tanm
iki katmanl bir yapya ait grnr zdiren erisi retirken,
aF
tanm katmanl yapya ait
grnr zdiren erisi vermektedir ve eri zerinde yakn alan etkisi balamadan nce yksek
direnli temel nedeni ile oluan artan kanat grlmektedir. Ayrca, gei blgesi entii
aF

grnr zdiren erisi zerinde grlmemektedir. Bylece, entiin olumasnn fiziksel bir olay
olmad ve grnr zdiren tanmlarnn zelliklerinden olutuu dnlebilir. Bu durum, FNI
fonksiyonunun gerel ve sanal bileenlerinin zellikleri kullanlarak aklanabilir. FNI
fonksiyonunun gerel bileeni, yakn-alan etkisinin balamasndan nceki frekans deerinde kk
bir salnm ile en az deerine ular. Sanal bileenin saysal deerleri bu noktada ok kk
olduundan, Cagniard(1953) grnr zdiren tanmnda bu noktada bir entik oluur. Ancak,
aF

tanmnn zellii nedeni ile gerel bileenin bu salnm sanal bileen tarafndan dengelenir ve
gei blgesi entii olumaz.

Ayrca, gei blgesi entii yapma-kesit izimlerinde dk zdirenli eliptik konturlarn
olumasna yol aarak, cevherin belirtileri ile benzer grntlerin olumasna neden olur. ekil 7.2
de 300 profiline ait jeoloji, IP verisi
aC
ve
aF
MT grnr zdiren yapma kesitleri
grntlenmitir. IP verisinde IP7 ve IP9 noktalar arasnda dk grnr zdirenli geni bir
belirti bulunmaktadr (ekil 7.2b). Yapma-kesitin sol yan byk grnr zdiren deerlerinden
olumaktadr. Dk zdirenli blgenin cevher ile ilikili olduu dnlebilir. Gerekte, 300
profilinin IP7 ve IP9 noktalar arasnda cevher bulunmamaktadr. Bu durum, boyutlu etki ile
aklanabilir.




ekil 7.1. Cagniard(1953) (+) ve
aF
(o) grnr zdirenlerin, yakn-alan, gei ve uzak-alan
blgelerinde karlatrlmas (Baokur ve di., 1997b).
80





ekil 7.2. 300 profilinde jeolojik kesit (a), IP grnr zdiren (b) ve faz (c) yapma-kesitleri,
aC

(d) ve
aF
(e) MT grnr zdiren yapma kesitleri. Jeolojik birimler : biotitik dasit (1), dasit (2),
mortf-bre (3), kalkopirit-pirit-sfalerit (4), masif pirit (5), dasitik tf (6) (Baokur ve di., 1997b).

81
CSAMT grnr zdiren yapma-kesitinde 6 ve 15 nolu noktalar arasndaki belirti cevher ktlesi
ile ilikilendirilebilir (ekil 7.2d). 10 ohm-m konturu cevheri iyi bir ekilde snrlandrmaktadr.
Yanal ayrmllk yksektir ve cevherin ktlesi belirgindir. Belirti iinde grnr zdiren deerleri
1 ohm-m ye kadar dmektedir.
aF
tanm ile elde edilen yapma-kesitte, gei blgesi entiinin
yok olmas nedeni ile ayrmllk artmakta ve grnr zdiren deerleri cevherin etkisi nedeni ile
azalmaktadr. Ayrca, 19-22 nolu istasyonlar arasnda Cagniard(1953) grnr zdiren yapma-
kesitinde eliptik konturlar nedeni ile oluan cevher ile ilikili olmayan belirti,
aF
yapma-kesitinde
(ekil 7.2e) gzlenmemektedir. Bunlara ek olarak,
aF
yapma-kesitleri daha derinlere ait bilgileri
kapsamaktadr.



7. 2. VLF UYGULAMALARI

Dk frekansl gl radyo vericilerini kullanan VLF (Very-Low Frequency) ynteminde yaylma
dorultusundaki manyetik alan
y
H ve ona dik yndeki elektrik alan
x
E bileenlerinin birlikte
lm, grnr zdirencin MT ynteminde olduu gibi hesaplanmasn salar. Baokur ve
Candansayar(2003), yukarda sz edilen Lahanos cevherlemesine ok yakn bir maden sahas olan
Killik sahasnda gerekletirilen VLF almasnda grnr zdiren tanmlarn
karlatrmlardr. ki dasitik tf seviyesi arasnda masif kalkopirit ktlesi bulunmaktadr (ekil
7.3a). Bu jeolojik kesit zerinde grnr zdiren ve faz lmleri alnmtr (ekil 7.3b ve c).
Cevher ktlesinin derinlii yaklak 60 metredir ve cevher 6 ve 8 numaral l noktalar arasnda
uzanmaktadr. Yatan kalnl 2 ve 8 m arasnda deimektedir. Cevherin jeofizik belirtisi olarak
yorumlanan dk grnr zdiren ve yksek faz deerleri A, B ve C olarak iaretlenmitir. Bu
belirtilerden, A ve B de
aF
(krmz) tanmndan hesaplanan grnr zdiren deerlerinin,
kalkopirit cevherlemesini belirtmede, mavi izgiler ile gsterilen Cagniard (1953) grnr
zdirenlerden daha baarl olduu grlmektedir. C ile gsterilen belirti, Cagniard grnr
zdiren iin A ve B belirtileri ile ayn genlikte olmakla birlikte,
aF
tanmnda jeofizik belirti
saylabilecek bir bykle erimemitir. C belirtisi civarnda yaplan sondajlarda cevher
bulunamamtr ve tflerin ayrma zonudur. Buradan,
aF
grnr zdiren tanm ile ayrma ve
cevherleme zonlarnn bir dereceye kadar ayrt edilebilecei sylenebilir.













82



ekil 7.3. l profili boyunca jeolojik kesit (a). Cevher zerinde llen VLF deerleri: Cagniard
(mavi) ve
aF
(krmz) grnr zdirenlerin deiimi (b) ve fazn deiimi (c).
83
Ek 1

Maddenin Elektriksel zellikleri



E1.1. ZLETKENLK

Ohm yasasna gre elektrik akm younluu (J) ile elektrik alan (E) arasnda dorusal iliki
bulunmaktadr:

= J E . (E1.1)

Burada, ile gsterilen nicelie ortamn ziletkenlii ad verilir. E ve J vektr olduklarndan
bir tensr olmaldr:




=
xx xy xz
yx yy yz
zx zy zz
. (E1.2)

Dik koordinat eksenlerinden ikisi, ziletkenliin en byk ve en kk olduu ynlerden seilir ise
ziletkenlik tensr daha sade bir biimde yazlabilir:

=
xx
yy
zz
0 0
0 0
0 0
. (E1.3)

zdiren, ziletkenlik tensrnn tersidir. Ortam yn bamsz ise zdiren, ziletkenliin bire
blnmne eit olur.

E1.2. DELEKTRK SIALIK

Elektrik alan iddeti ile deplasman arasnda Maxwell aadaki ilikiyi gstermitir:

= D E . (E1.4)

Dielektrik salk (permittivity) ( ) ortamn dier bir zelliini aklar. ziletkenlik gibi dielektrik
salk de bir tensrdr. Boluktaki deeri 8.854 10
12
Farad/m dir.

E1.3. MANYETK GERGENLK

Manyetik alan iddeti ile manyetik indksiyon arasndaki iliki

= B H (E1.5)

olarak verilir ve maddenin nc elektriksel zelliidir. Manyetik geirgenlik de (permeability)
bir tensrdr. Bolukla, manyetik alan ile manyetik indksiyon arasnda =
0
B H bants
bulunmaktadr ve
7
0
4 10

= olarak verilir.
84
Ek 2

Elektrik ve Manyetik Alan Arasndaki likiler



E2.1. ZG NTEGRALLER

Elektrik alan (E) iddetinin kapal bir eri boyunca izgi integrali, bu eri arasndan geen manyetik
aknn deiim orannn negatifine eittir:

d
E cos dl
dt

(E2.1)

Manyetik alan erinin dzlemine dik olursa ve ortalama ak younluu (B) ve eri iersindeki
blgenin yzlm (A) ise = AB olduundan, (E1.5) bants kullanlarak,

=

dH
E cos dl A
dt

(E2.3)

yazlabilir. Manyetik alan (H) iddetinin bir kapal eri boyunca izgi integrali, bu eri arasndan
geen akma eittir:

=

H cos dl i

(E2.4)

E2.2. DEPLASMAN AKIMI

Elektrik alann deimekte olduu bir blgede bir deplasman akm vardr. Deplasman akm
younluu izleyen bant ile verilir:

= =
dD dE
J
dt dt
. (E2.5)

Denklem (E2.4) de verilen akm, iletkenlik ve deplasman akmlarnn toplamna eittir:



= +

E
H cos dl E
t

. (E2.6)

(E2.3) denklemi deien manyetik alann, bir elektrik alan devam ettirdiini gsterir. Deien
elektrik alan ise (E2.6) denkleminin tanmlad gibi bir manyetik alan devam ettirir. Deien
elektrik ve manyetik alanlarn birbirini beslemeleri nedeni ile bir elektromanyetik dalga yaratlr.
Dalgann kendisinden baka hibir elektrik ve manyetik dalga kaynana gereksinimi yoktur ve
dalga kendisini beslemektedir. Bu dalga, btn H vektrlerinin belirli bir dzleme paralel kaldklar
ve bu dzleme dik ikinci bir dzlemde de E vektrlerinin bulunduu dzlemsel polarize bir
dalgadr. Elektromanyetik dalgann hz,

= V 1/ (E2.7)

denklemi ile bulunabilir.
85
Ek 3

Gauss (veya Diverjans) Kuram



Gauss kuram bir hacim integrasyonunun, bu hacmi saran bir yzey zerinde alnan integrasyon ile
ilikisini verir. Bir v hacmini saran kapal bir S yzeyi zerindeki ak younluu (D) izleyen integral
ile verilir:

= =

q
V S V
D dV D da dV i

(E3.1)

Burada,
q
hacim bana birim yk younluudur. Bu denklemlerden

=
q
D i (E3.2)

yazlabilir ve birim hacim bana elektrik deplasmann darya doru net aksnn, birim hacimdeki
yke eit olduunu gsterir. Bu denklem Maxwellin drdnc denklemi olarak adlandrlr.
Homojen yksz bir blge iinde, birim hacimden kan elektrik alan iddeti izgilerinin says sfr
olduundan,

= D 0 i (E3.3)

sonucu elde edilir. Benzer olarak

=

V S
B dV B da i

(E3.4)

yazlabileceinden,

= B 0 i (E3.5)

sonucu elde edilir ve bu denklem Maxwellin nc denklemidir.



86
Kaynaklar


Altun Y., 1990, Lahanos bakr-inko yatanda yaplan arama ve deerlendirme almalar,
Demir Export A.., irket iin raporu, pp:8.
Baokur A.T. 1994a. Definitions of apparent resistivity for the presentation of magnetotelluric
sounding data. Geophysical Prospecting. Vol. 42, p. 141-149.
Baokur A.T. 1994b. Reply to Comment on Definitions of apparent resistivity for the
presentation of magnetotelluric sounding data by L.Szarka. Geophysical Prospecting. Vol.
42, p. 989-992.
Baokur, A. T., Kaya, C. and Ulugergerli, E. U. 1997a. Direct interpretation of magnetotelluric
sounding data based on the frequency-normalized impedance. Geophysical Prospecting. Vol.
43, p. 17-34.
Baokur A.T., Rasmussen, T.M., Kaya, C., Altun, Y., Aktas, K. 1997b. Comparison of induced
polarization and controlled source audio-magnetotellurics methods for the massive
chalcopyrite exploration in volcanic area. Geophysics. Vol. 62, p. 1087-1096.
Baokur, A. T., 1999a, Properties of the magnetotelluric frequency-normalised impedance function
over a layered medium. Journal of the Balkan Geophysical Society, 2, 63-74.
Baokur, A. T. 1999b, Automated 1-D interpretation of resistivity soundings by simultaneous use of
the direct method and iterative methods, Geophysical Prospecting , 47, 149-177.
Baokur, A. T., 2003, Maden aramalarnda elektrik ve elektromanyetik yntemler, E-kitap
(htpp://geop.eng.ankara.edu.tr), 40 sayfa.
Baokur, A. T. and Candansayar, M. E. 2003. Enhacing VLF data for qualitative interpretation: An
example of massive chalcopyrite exploration. Leading Edge. Vol. 22, p. 568-570.
Bostick F.X.Jr., 1977. A simple almost exact method of MT analysis, Appendix to workshop
Report on Electrical Methods in Geothermal Exploration, Department of Geo. and Geophy.
Univ. of UTAH, pp:174-183.
Cagniard L. 1953. Basic theory of magnetotelluric of geophysical prospecting, Geophysics. Vol.18,
p. 605-635.
Dimri V., 1992, Deconvolution and inverse theory: Application to Geophysical Problem,
Elsevier, Amsterdam, (1992), pp:230.
Lanchoz C., 1961, Linear differential operators, Van Nostrand-Reinhold, Princeton, New Jersey,
pp:562.
Lee S., McMechan G.A., Aiken C.L.V., 1987, Phase-field imaging: The electromagnetic equivalent
of seismic migration, Geophysics, 32, 678-693.
Levenberg G., 1994, A method for the solution of certain non linear problems in least squares,
Quart. Apply. Math., 2, 431-441.
87
Levinson N., 1947, The Wiener RMS (root mean square) error criterion in filter design and
prediction, Journal of Mathematics and Physics, 25, 261-278.
Levy S., Oldenberg D., Wang J., 1988, Subsurface imaging using magnetotelluric data, Geophysics,
53, 104-117.
Marquardt D.W., 1963, An algorithm for least squares estimation of nonlinear parameters, Journal
Soc. Ind. Appl. Math., 11, 431-441.
Santini R., Zambrano R., 1981, A numerical method of calculating the kernel function from
Schlumberger apparent resistivity data, Geophysical Prospecting, 108-127.
Schmucker, U., 1970, Anomalies of geomagnetic variations in the southwestern United States:
Scripps Institution of Oceanography Bulletin, 13, Univ. of California Press, 165 pp.
Spies B.R., 1989, Depth of investigation in electromagnetic sounding methods, Geophysics, 54,
872-888.
Spies B.R. and Eggers D.E., 1986, The use and misuse of apparent resistivity in electromagnetic
methods, Geophysics, 51, 1462-1471.
Szarka L., 1994, Comment on Definitions of apparent resistivity for the presentation of
magnetotelluric sounding data by A.T.Basokur, Geophysical Prospecting, 42, 987-988.
Tikhonov A.N., 1950, On the investigation of electrical characteristics of deep strata of Earths
crust (in Russian), Dokl. Akad. Nauk. SSSR, 73, 295-297.
Thomsen, I.D., Jacobsen, B.H.,Rasmussen, T. M. and Balling, N. 1989, Magnetotelluric
investigations in Jutland-Preliminary results from the Danish Basin. In: Basin Workshop,
Aarhus 1989, (ed. N. Balling, O.B. Nielsen, J.A. Korstgard and S.B. Nielsen), pp. 25-30.
Proceedings of Basin Workshop held at Department of Earth Sciences, University of Aarhus.
Ulugergerli E.U., 1993, Manyetotellrik verilerin tekil deer ayrm yntemi ile snml en kk
kareler ters zm, Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Fen Bilimleri Enstits.
Ulugergerli, E.U. ve Baokur, A.T., 1994, Manyetotellrik ters zmde veri trlerinin katman
parametrelerinin zmne etkileri, Jeofizik, 8, 123-146.
Yamashita M., 1987, Software and hardware design of Controlled Source Audio- Magnetotelluric
(CSAMT) system and test survey, Phoenix Geophysics Limited, company report, pp:43.
Zonge K.L., Hughes L.J. 1991, Controlled Source Audio-Frequency Magnetotellurics.
Electromagnetic Methods in Applied Geophysics, Volume 2, Application, parts A and B, ed:
M.N. Nabighian, Society of Exploration Geophysicists, Tulsa, pp:713-810.