You are on page 1of 60

3.

BLM

MODERN (SEMBOLK) MANTIK


A. K DEERL MANTIK 1. NERMELER MANTII a. nerme Eklemleri ve Doruluk izelgeleri b. Mantk Deimezleri, Geerlilik, Tutarllk, Denklik (E deerlik) c. zmleyici izelge 2. NCELEME MANTII a. Niceleyiciler ve Ak nermeler b. Yorumlama, Geerlilik ve Tutarllk c. zmleyici izelge B. OK DEERL MANTIK C. KPLK MANTII D. ZDELK MANTII E. VARLIK MANTII

"Mantn yasalar, nesnel gerekliin, insann znel bilincinde yansmasnn yasalardr." Orhan Hanerliolu

MANTIK 2

BU BLMN AMALARI

Bu niteyi bitirdiiniz zaman, Sembolik mantn temel konularn kavrayacak, nermeler mantn tanmlayacak, Sembolletirme ve yorumlama bilgisini renecek, Farkl mantk trleri hakknda bilgi sahibi olacak, Tutarllk, geerlilik ve e deerliin ne anlama geldiini kavrayacaksnz.

NASIL ALIMALIYIZ?

Konu iindeki sorular yantlayn. Konu iinde verilen devleri mutlaka yapn. Her konuda verilen rnekleri dikkatle inceleyerek, ayn konulara kendiniz deiik rnekler bulun. Verilmi olan rnekleri tekrarlayn.

HAZIRLIK ALIMALARI 1. Sembol ne anlama gelir? Gndelik yaamda ne tr semboller kullanrz ve bu semboller ne ie yaramaktadr? 2. Klsik mantn neden sembolletirilmesine ihtiya duyulduunu aratrnz. 3. Bir szlkten "tutarllk" ve "geerlilik" kavramlarnn anlamlarna baknz.

64

MANTIK 2

MODERN (SEMBOLK) MANTIK

Modern mantk, mantk unsurlarn sembollerle ifade eden ve bu sembollerle ilemler yaparak salam karmlara ulamay amalayan bir disiplindir. Klsik mantk gibi modern mantn da amac geerli karmlara ulamaktr. Geerli karmlar geersiz karmlardan ayrt etme ilemi karmlarn denetlenmesi ile olur. Denetleme, karmlarn geerliliini belirleme ilemidir. Mantksal geerlilik ieriksel deil biimsel doruluktur. Modern mantk, gnlk dildeki karmlar, matematik diline benzeyen, ok anlamlla ve belirsizlie hi yer vermeyen sembolik bir dile evirip kesin bir denetlemeyi salar. Bu yeni mantk, klasik Aristoteles mantnn alann am ve onu gelitirip geniletmitir. Modern mantkta denetleme, neredeyse matematiin ispatlarnda grlen bir kesinlikle yaplabilmektedir. Modern mantn klasik mantktan en nemli fark, tamamen sembolik olduu iin ieriin etkisinden kurtulmu olmasdr. Buna ramen klasik mantk gnlk dili kulland iin ksmen ieriin etkisindedir. Modern mantk gnmzde pek ok alanda uygulanmaktadr. rnein bilgisayar teknolojisindeki gelimelerde (bilgisayar devrelerinin programlanmas), elektrik devrelerinin zmlenmesinde ve matematiksel ispatlamalarda sembolik mantktan yararlanlmaktadr. Gnlk yaamda ise salam akl yrtmeler yapma, bakalarnn dnce biimlerini analiz edip eletirebilme, ana dili daha doru kullanlabilme konularnda sembolik mantk yol gstericidir. Modern mantk, gnmzn zellikle bilgi ve dil felsefesi dallarna da yeni almlar salamtr. Modern mantk, iki deerli mantk, ok deerli mantk, kiplik mant, zdelik mant ve varlk mant olmak zere bee ayrlr.

A. K DEERL MANTIK ki deerli mantkta bir nermenin doru ve yanl olmak zere iki deeri vardr ve baka bir nc olaslk kabul edilmez. ki deerli mantk nermeler ve niceleme mant olmak zere iki blmde incelenir.

65

MANTIK 2

1. nermeler Mant nermeler mant, birden fazla nerme ve bu nermeleri birletiren eklemlerin sembolletirilmesidir. Daha nce, bir yarg belirten ve doru ya da yanl olan cmlelere nerme dendiini grmtk. nermeler basit ve bileik nerme olmak zere ikiye ayrlyordu. Bileik nermeler birden fazla basit nermenin "ve", "veya", "ise", "ancak", "ancak ve ancak" ve "deil" gibi eklerle birbirine balanr. Bunlara nerme eklemleri denir. rnek: "Ahmet avukat veya savcdr." Yukardaki nerme bir bileik nermedir. Bu bileik nerme "Ahmet avukattr." ve "Ahmet savcdr." basit nermelerinin "veya" eklemiyle balanmas sonucu olumutur. nermeler mantnda basit nermeler p, q, r, s, t, v, z..... gibi nerme sembolleriyle gsterilir. yleyse bundan sonra "zge snfn geti." nermesi yerine "p" semboln (ya da bir bakasn) kullanabiliriz. nermelerin ald doru ya da yanl deere doruluk deeri denir ve "D" ve "Y" harfleriyle gsterilir. rnek: stanbul Trkiyenin en byk kentidir. (D) 3 kere 3, 27 eder. (Y) nermeler mant, nerme eklemleri ile olumu nermeleri ve karmlar ele alr. karmn verilen ncllerden sonu olarak yeni bir nerme karma ilemi olduunu hatrlayacaksnz.

Srekli kitap okuyan retmen baarl olur. Canan srekli kitap okur. O hlde; Canan baarl retmen olur.

ncl (p) ncl (q) sonu (r)

Birinci ve ikinci ncller sonu nermesine "o hlde" szc ile balanmtr. Bundan sonra "o hlde", "yleyse", "demek ki" gibi zckler " " iaretiyle gsterilecektir.

66

MANTIK 2

Sembolik mantkta "ermin gazetecidir." gibi bir nerme basit bir nermedir. nk herhangi bir nerme eklemi almamtr. Ne var ki, "ermin gazeteci deildir." gibi bir nerme bileik nermedir. nk, "deil" szc bir nerme eklemidir. O hlde sembolik mantkta iinde nerme eklemi geen herhangi bir nerme, bileik nerme olarak ele alnacaktr. Eer nerme eklemi bulunmuyorsa basit nermedir. Dolaysyla, klasik manta gre "ermin gazeteci deildir." nermesi tek bir yarg bildirdii iin basit nerme iken sembolik manta gre, nerme eklemi ald iin bileik nermedir. Klasik mantkta basit bir nerme bir ad, bir yklem ve bir badan oluur. nermelerde birden fazla ad olabilir. rnein, "Felsefe ve bilim birbirini tamamlar." nermesinde "felsefe" ve "bilim" olmak zere iki ad vardr. Bu nedenle bu nerme ikili yklemli bir nermedir. Herhangi bir nermede yklem sadece tek bir "ad"a yklenirse birli yklem, "iki ad"a yklenirse ikili yklem, " ad"a yklenirse l yklem, "n sayda ad"a yklenirse nli yklem ad verilir. rnek : Hegel filozoftur.
Birli yklem

2 >

kili yklem

Ali ile Aye kardetir.


kili yklem

Ankara, Eskiehir ile Krkkale arasndadr.


l yklem

a. nerme Eklemleri ve Doruluk izelgeleri nerme eklemleri, basit nermeleri bileik hle getiren mantk deimezleridir. Bu eklemler "ve", "veya", "ise", "ancak ve ancak" ve "deil" szckleriyle ifade edilir. nerme eklemlerinin birinci ilevi bileik nermeler oluturmak; ikinci ilevi nermelerin tutarllk, geerlilik ve e deerliliinin ve karmlarn geerliliinin denetlenmesini salamaktr. nerme eklemlerinin sembolik mantkta kullanl biimleri aadaki tabloda gsterilmitir.

67

MANTIK 2

nerme Eklemi

Sembol

Kullanm

rnek nerme

Sembolik Mantkta Kullanm ~p

Deilleme eklemi Tmel evetleme eklemi Tikel evetleme eklemi

"deil"

Tekin yaramaz deildir. Tekin ve Mehmet alkandr.

"ve, ne..ne de, hem..hem de"

p q

"veya, ya da"

"iirlerinde veya yklerinde yeni bir anlatm yoktur." alkansa baarr. Glah ancak ve ancak alrsa baarr.

pvq

Koul eklemi Karlkl koul eklemi

"ise" "ancak ve ancak"

pq

pq

Bir bileik nermede birden fazla nerme eklemi bulunabilir. rnein, "retim artarsa fiyatlar azalr ve enflasyon der." nermesinde "ise" ve "ve" olmak zere iki nerme eklemi vardr. Bileik nermelerde, bileiklii oluturan yarglara bileen ad verilir. Bir bileik nermede nce gelen bileene n bileen, sonra gelen bileene art bileen ad verilir. "Yamur yaarsa rn bol olur." nermesinde "Yamur yaar." nermesi n bileen, "rn bol olur." nermesi art bileendir.

"nsan zgrlne kavuursa hem mutlu hem de huzurlu olur ve kendi yeteneklerini gelitirebilir." nermesinde ka nerme eklemi kullanldn ve ka bileen kullanldn bulunuz.

Bir bileik nermede, nermenin tmn etkileyen ekleme ana eklem, birbirine balanan nermelere ise ana bileenler denir. Aadaki rnekler ana eklem ve ana bileenleri gstermektedir.

68

MANTIK 2

~p pq ~pvq ~ (pvq) [(pq)p]r ~ [(pvq)(pq)] [~(pv~q)(pvq)]

~
ana eklem

p
ana bileen

p
ana bileen

ana eklem

q
ana bileen

~p
ana bileen

v
ana eklem

q
ana bileen

~
ana eklem

pvq
ana bileen

[(pq)p]
ana bileen

ana eklem

r
ana bileen

~
ana eklem

[(pvq)(pq)]
ana bileen

~(pv~q)
ana bileen

ana eklem

(pvq)
ana bileen

Bileik nermeler ana eklemlerine gre tanmlanr. Aadaki izelge bu tanmlamalar gstermektedir.

Bileik nerme ~p pvq pq pq pq

Tanmlama Deilleme nermesi Tmel evetleme nermesi Tikel evetleme nermesi Koul nermesi Karlkl koul nermesi

Bileik nermelerin doruluk deeri doruluk tablosu ile denetlenir. Sembolik mantkta nermeleri dorudan ifade etmeyip semboller kullandmz iin, bir nermenin doru ya da yanl olup olmadn bilemeyiz. Bu nedenle, bir nermenin doru ve yanl olmak zere iki deeri vardr. Doru deer "D" ile, yanl deer "Y" ile gsterilir. imdi, kullandmz nerme eklemlerinin doruluk tablosunda aldklar deerleri grebiliriz.

69

MANTIK 2

Deilleme Eklemi Olumlu bir ifadeyi olumsuz, olumsuz bir ifadeyi olumlu yapan deyimlere deilleme denir. Deilleme eklemi "~" sembol ile gsterilir. rnein, "nsan zgrdr." (p) nermesinin deillemesi "nsan zgr deildir." (~p) nermesi olur. Bir nerme doru ise deillemesi yanl, bir nerme yanl ise deillemesi doru olur. p D Y ~p Y D

Deillenen nerme tekrar deillendiinde ilk nermenin doruluk deerini alr ve buna ifte deilleme kural denir. p D Y ~p Y D ~~p D Y

Tmel Evetleme Eklemi () Gnlk dilde konuurken "ve", "hem...hem de", "da...da" gibi szcklerle ifade ettiimiz eklemdir. Ksaca, iki basit nermenin "ve" () eklemiyle birletirilmesinden olumu bileik nermeye tmel evetleme nermesi ad verilir. Tmel evetleme nermesinde bileik nermenin doruluu, bu bileik nermeyi oluturan btn bileenlerin ayn anda doru olmasna baldr. Bunun nedeni olduka basittir. rnein, "Ahmet ve Mehmet snfn geti." nermesinde, "Ahmet snfn geti." ve "Mehmet snfn geti." olmak zere iki bileen vardr. Bu nermelerin doru deer almas her ikisinin de snfn getii, yanl deer almas her ikisinin de snfn geemedii anlamna gelir. Yukardaki "Ahmet ve Mehmet snfn geti." nermesinin doru olabilmesi iin her ikisinin de snfn gemi olmas, yani her iki nermenin de doru deer alm olmas gerekir. Bir nerme yanlsa bu bileik nerme de yanl olur. nk, "Ahmet ve Mehmet snfn geti." nermesinde, aradaki eklem "ve" olduuna gre her ikisinin de snfn getii evetlenmektedir. Bu nedenle hepsinin evetlenmesi anlamnda "tmel evetleme" adn veriyoruz.

70

MANTIK 2

Tmel evetleme ekleminin zmleme kural aadaki gibi olur. p D D Y Y q D Y D Y pq D Y Y Y

Tek bir nermenin (p) alaca doruluk deeri doru ya da yanl olmak zere iki tanedir. Ancak, iki nermenin (p ve q gibi) bir arada alabilecekleri doruluk deerlerini bir arada dnrsek drt olaslk ortaya kar: kisi de doru, birincisi doru ikincisi yanl, birincisi yanl ikincisi doru ve her ikisi de yanl. Eer nermenin bir arada doruluk deerine baklrsa o zaman da sekiz farkl deer ortaya kar. Yukardaki tabloda iki nerme olduu iin drt farkl deer ortaya kmtr. Tikel Evetleme Eklemi (v) Gnlk dilde "veya", "ya da", "ya...ya" gibi szcklerle ifade ettiimiz eklemdir. Ksaca, iki basit nermenin "veya" (v) eklemiyle birletirilmesinden olumu bileik nermeye tikel evetleme nermesi ad verilir. Tikel evetleme ekleminin doru olmas iin bileenlerinden birinin doru olmas gerekli ve yeterlidir. p D D Y Y q D Y D Y pvq D D D Y

rnein, "nsanlar iyi yaamay veya uzun yaamay hak eder." nermesinin doru deer almas iin,"nsanlar iyi yaamay hak eder." ya da "nsanlar uzun yaamay hak eder." nermelerinden bir tanesinin doru deer almas gereklidir. nk, aradaki eklem "veya" olduuna gre, sadece bir tanesinin evetlenmi olmas yeterlidir. Nitekim, bundan dolay nermelerden en az birinin evetlenmesi anlamnda "tikel evetleme" diyoruz.

71

MANTIK 2

(pq)v(~p~q) nermesinde, p nermesi "doru", q nermesi "yanl" ise, bu nermenin sonucu nedir? p nermesinin yerine "D", q nermesinin yerine " Y" koyarak bulunuz.

Koul eklemi () Gnlk dilde "ise", "se", "sa", "ancak" gibi szcklerle ifade edilen eklemdir. ki basit nerme "ise" eklemiyle birletirilmise buna koul nermesi ad verilir. Koul nermesinde n bileen doru, art bileen yanl deer almsa bileik nerme yanl deer alr. Dier durumlarda nerme doru deer alr.

p D D Y Y

q D Y D Y

pq D Y D D

rnein, "Drst davranrsan insanlar seni sever." nermesinde birinci p q

nerme (p) doru fakat ikinci nerme (q) yanlsa koul yerine gelmemi demektir. Yani drst davranm olmasna ramen insanlarn onu sevdii doru deildir. Bu durumda, nermenin btn yanl deer alr.

Karlkl Koul Eklemi () Gnlk dilde "ancak ve ancak.........ise" szckleriyle ifade edilir. ki basit nerme "ancak ve ancak.....ise" ile birletirilmise, ortaya kan bileik nermeye karlkl koul nermesi ad verilir. Bu nerme trnde, bileenlerin hepsi de ayn deeri almsa nerme doru, dier hllerde yanltr. Dolaysyla, karlkl koul ekleminin doru olabilmesi iin, bileenlerden ikisi de doru ya da ikisi de yanl olmaldr.

72

MANTIK 2

p D D Y Y

q D Y D Y

pq D Y Y D

rnein, "Namk ancak ve ancak avukat olursa baarl olur." nermesinde Namkn avukat olmad taktirde baarl olamayaca anlalmaktadr. Bu nermenin doru olmas, Namkn avukat olup baarl olmasna ya da Namkn avukat olmayp baarl olamamasna baldr.

"p" nermesi doru, q nermesi yanl olarak dnldnde, ~[(p~q)(~pq)] bileik nermesinin alaca deer ne olur?

Modern mantkta kullanlan be eklemin alacaklar doruluk deerlerinin neler olduunu grdk. Bu kurallar sk sk tekrar etmeniz renmenizi kolaylatracaktr. imdi, bu be nerme eklemine ilikin olarak anlatlanlar tek bir tabloya toplayarak gsterelim:

p D D Y Y

q D Y D Y

~p Y Y D D

~q Y D Y D

pq D Y Y Y

pvq D D D Y

pq pq D Y D D D Y Y D

Bir doruluk tablosunda yukardan aa doru sralamaya stun, soldan saa doru sralamaya satr ad verilir.

Yukarda grdmz eklemlerin kurallar yardmyla, herhangi bir bileik nermenin doruluk deerini bulabiliriz. Btn ilemleri eklemlerin kurallarna

73

MANTIK 2

gre yapacamz iin bu kurallar srekli aklmzda tutmamz gerekecek. rnek 1: p:Y, q:D deer aldnda (pq)v(pq) nermesinin doruluk deerini bulalm. Yaplacak ilk ey, verilen deerleri nermede yerine koymak ve nerme eklemlerinin kurallarna gre ilemi tamamlamaktr. (pq) v (pq) (YD) v (YD) Y D Y v D D deer alr.

rnek 2: p:D, q:Y olduunda ~[(~pq) (p~q)] nermesinin ald doruluk deerini bulalm. ~[(~pq) (p~q)] ~[(~DY) (D~Y)] ~[(YY) (DD)] ~ (D D) ~ D Y deer alr.

p ve q nermelerine farkl deerler vererek (~p~q) (pvq) nermesinin alaca deerleri bulunuz.

b. Mantk Deimezleri, Tutarllk, Geerlilik, Denklik (E Deerlik) Sembolik mantk, gnlk dilde kullandmz nerme ve karmlar sembolik dile dntrr. Bunu yaparken de deimezlerden yararlanr.

Kendi iinde anlaml olan ve daha kk anlaml birimlere ayrlamayan deyimlere deimez denir.

Deimezler, mantk deimezi ve zel deimezler olmak zere ikiye ayrlr.

74

MANTIK 2

Deimezler

Mantk Deimezleri

zel Deimezler

nerme Eklemleri deil, ve veya, ise ancak ve ancak

Niceleyiciler her, baz, tm, hibir, birka, kimi

Kiplik, zdelik varlk mant deimezleri zorunlu, mmkn zde

Ad Deimezleri

Yklem Deimezleri

Mantksal deikenler: x, y, z gibi bilinmeyen ve deiik deerlere sahip olabilen sembollerdir. Deimezler ve deikenlerin birlikte oluturduu szck dizilerine deyim ad verilir. Sembolletirme: nerme sembolleri ve mantk deimezleriyle, gnlk dildeki nermelerin ve karmlarn sembolik dile evrilmesidir. Tek bir basit nerme p, q, r, s, t, v..... gibi kk harflerle sembolletirilir. Bileik nermelerde ise nce ana eklem bulunur ve bileenler paranteze alnarak sembollerle gsterilir. Basit ve bileik nermelerin nasl sembolletirileceini deiik rneklerle gsterelim: rnek 1: "Yamur yayor." nermesi, tek bir yarg ieren basit bir nerme olduu iin "p" harfi ile sembolletirilir. rnek 2: "Yamur yaar p ise rn bol olur." q

nermesi ana eklemi "ise" olan bir bileik nermedir. Yamur yaar." nermesi "p", "rn bol olur." nermesi "q" ile sembolletirilirse, nermenin btn "pq" biiminde sembolletirilir. rnek 3: "Yamur yaar ve rn bol olursa insanlar mutlu olur." p q r

nermesi bileenli bir bileik nermedir. Bu nermede insanlarn mutlu olmas yamur yamasna ve rnn bol olmasna balanmtr. Bu durumda ana eklem koul eklemidir. Bu durumda bu nerme (pq)r biiminde sembolletirilir.

75

MANTIK 2

Sadece nermeler deil, karmlar da ayn yntemle sembolletirilebilir. Hatrlayacanz gibi, bir karm en az iki nclden ve bir sonu nermesinden oluur. ncl nermeler ayr ayr sembolletirilir ve sonu nermesine "o hlde" anlamna gelen " " sembol ile balanr. rnek 1: Tm insanlar sevmek gerekir. Zenciler insandr. O hlde, zencileri sevmek gerekir. Yukardaki karmda, "Tm insanlar sevmek gerekir." nermesini "p" ile, "Zenciler insandr." nermesini "q"ile, "Zencileri sevmek gerekir." nermesini "r" ile sembolletirirsek, p, q r karmn elde ederiz. rnek 2: Bir sporcu zeki ve evik ise baarl olur. Seren zeki ve eviktir. O hlde, Seren baarl olur. Yukardaki karm sembolletirmek iin nce birinci nclden balayarak adm adm gidelim. Birinci ncl Bir sporcu zeki ve evik ise baarl olur. p kinci ncl q r

Seren zeki ve eviktir. p q

Sonu

O hlde, Seren baarl olur. r

Grld gibi, yukardaki karmn sonu olarak sembolletirilmi biimi (pq)r, (pq) r biiminde olur. Yorumlama: Sembolik dile evrilmi karmlarn ve bu karmlar oluturan nermelerin geerliliklerini denetleyebilmek iin yorumlama gereklidir.

Sembolletirilmi nermelere doru ya da yanl bir doruluk deeri verilmesine yorumlama denir.

76

MANTIK 2

"p" gibi tek bir basit nermenin doru ve yanl olmak zere iki, "p" ve "q" nermelerinden olumu bir bileik nermenin drt, "p", "q" ve "r" gibi nermeden olumu bir bileik nermenin sekiz yorumlamas olur. Satr says 2n formlyle bulunur. Burada "n" bileen saysn gsterir. nermelerin alabilecekleri yorumlar aadaki gibidir. p D Y p D D Y Y q D Y D Y p D D D D Y Y Y Y q D D Y Y D D Y Y r D Y D Y D Y D Y

nermelerin doruluk deerlerinin verilerek yorumlanmasnn yapld izelgelere yorumlama izelgesi ya da doruluk izelgesi (tablosu) ad verilir. Bu bilgiler nda, herhangi bir nermenin nasl yorumlandn u ekilde gsterebiliriz. p (qp) nermesinin doruluk tablosu aadaki gibi olur. p D D Y Y q D Y D Y qp D Y Y Y p (qp) D Y D D

lk nce p ve q nermelerinin alabilecekleri doruluk deerleri yazlr. nermenin bileenlerinin tek tek deerleri bulunduktan sonra, en sonunda nermenin btnnn doruluk deerleri karlr. Btn bu ilemlerin daha nce grdmz nerme eklemlerinin kurallarna gre yapldn unutmaynz. Bu yntem ile, nermelerin tutarllk, geerlilik ve e deerliklerini denetlememiz olanakl olur.

77

MANTIK 2

nermenin Tutarllnn Denetlenmesi Bir nermenin tutarll demek, o nermenin btn yorumlamalarndan en az birinin doru deeri alm olmas demektir. Bir nermenin tm yorumlamalar doruysa buna totoloji denir. Bir nermenin doruluk tablosunda alm olduu deerlerin tm yanlsa o nerme tutarsz demektir. nermenin tutarl olmas demek ise, o nermenin iinde eliik ifadelerin olmad anlamna gelir. P D p D Y tutarl grelim. rnek 1: (pvq)p nermesinin tutarlln denetleyelim. p D D Y Y q D Y D Y pvq D D D Y Tutarl Hatrlayacanz gibi, bir nermenin tutarl olabilmesi iin yorumlarndan en az birinin doru olmas yeterliydi. Yukardaki nermenin drt yorumundan ikisi doru olduu iin bu nerme tutarldr. rnek 2: (p~p)q nermesinin tutarlln denetleyelim. p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D p~p Y Y Y Y (p~p)q Y Y Y Y Tutarsz (pvq)p D D Y Y p D D p Y p Y Y tutarsz

imdi, birka rnek vererek nermenin tutarllnn nasl denetlendiini

Yukardaki nermenin hibir dorulayc yorumu bulunmad iin tutarszdr.

78

MANTIK 2

rnek 3: (pq)(pr) p D D D D Y Y Y Y q D D Y Y D D Y Y r D Y D Y D Y D Y pq pr D D Y Y D D D D D Y D Y D D D D (pq)(pr) D Y Y D D D D D Tutarl

Yukardaki nermenin sekiz yorumundan alts doru olduu iin bu nerme tutarldr.

(~pq)(p~q) denetleyiniz.

nermesinin

tutarlln

doruluk

tablosuyla

Birden Fazla nermenin Tutarllnn Denetlenmesi ki ya da daha fazla nermenin bir arada tutarl olup olmadklarn denetlemek iin, bunlarn ayr ayr doruluk deerleri bulunur ve birbirleriyle karlatrlr. Eer bu nermeler ayn satrda en az bir defa doru deeri almsa bu nermeler tutarldr. rnek 1: pvq, pq, ~pq nermelerinin bir arada tutarl olup olmadklarn denetleyelim p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D pvq D D D Y pq D Y D D ~pq Y D D Y Tutarl

Yukardaki rnekte, nc satrda her nerme doru deer almtr. Bu nedenle bu nermeler bir arada tutarldr.

79

MANTIK 2

rnek 2: pq, p~q nermelerinin tutarl olup olmadn denetleyelim. p D D Y Y q D Y D Y ~q Y D Y D pq p~q D Y D D Y D Y Y Tutarsz

Yukardaki rnekte, iki nermenin ayn satrda bir arada aldklar doru deeri olmadndan bu nermeler tutarszdr. Bu durumda bu nermeler birbirleriyle eliiktir.

1. (~pv~q)p ve p(q~p) nermelerinin tutarlln doruluk tablosu yaparak denetleyiniz. 2. (pq)~q, (~pvq)p ve (pq) nermelerinin tutarlln doruluk tablosu yaparak denetleyiniz. nermenin Geerliliinin Denetlenmesi Tm yorumlamalar doru olan nermeye geerli nerme denir. Yorumlamalardan en az birisi yanl deer almsa bu nerme geersizdir. p D p D D geerli p D Y p Y Y geersiz p Y

rnek 1: (pvq)v(pq) nermesinin geerli olup olmadn doruluk tablosu ile denetleyelim: p D D Y Y q D Y D Y pvq D D D Y pq (pvq)v(pq) D Y D D D D D D Geerli

Yukardaki nermenin tm yorumlamalar doru olduundan nerme geerlidir.

80

MANTIK 2

rnek 2: (pvq)p nermesinin geerli olup olmadn denetleyelim: p D D Y Y q D Y D Y pvq D D D Y (pvq)p D D Y Y Geersiz

Yukardaki nermenin nc ve drdnc satrlardaki iki yorumu yanl olduundan bu nerme geersizdir.

Her tutarsz nerme ayn zamanda geersizdir. Ancak, her tutarl nermenin geerli olacan syleyemeyiz. Geerli de olabilir, geersiz de olabilir.

Neden her tutarl nerme ayn zamanda geerli ya da geersizdir diyemeyiz? Yantlayamadysanz tutarllk ve geerlilik konusunu yeniden gzden geirin. karmlarn Geerliliinin Denetlenmesi karmlarn geerlilii iki yolla denetlenebilir. Birinci yol: karmn iki ncl tmel evetleme eklemiyle () birbirine balanr. Elde edilen tmel evetleme nermesi koul eklemiyle () sonu nermesine balanr. Elde edilen koul nermesinin doruluk tablosuyla geerli olup olmad denetlenir. Koul nermesi geerliyse karm da geerli demektir. rnek 1: pvq, ~q p karmnn geerli olup olmadn denetleyelim. nce, nclleri tmel evetleme eklemiyle birbirine balayalm. Bylece, (pvq)~q nermesini elde ederiz. Bu nermeyi koul eklemiyle sonu nermesine baladmzda [(pvq)~q]p nermesini elde ederiz. imdi bu nermenin geerliliini denetleyebiliriz: p D D Y Y q D Y D Y ~q Y D Y D pvq D D D Y (pvq)~q Y D Y Y [(pvq)~q]p D D D D

Geerli

Tm deerleri doru ktna gre bu nerme geerli, dolaysyla karm geerlidir.

81

MANTIK 2

rnek 2: ~p~q, pq p [(~p~q)(pq)]p


p q ~p ~q ~p~q pq (~p~q)(pq) (~p~q)(pq)p

D D Y Y

D Y D Y

Y Y D D

Y D Y D

Y Y Y D

D Y Y D

Y Y Y D

D D D Y

Yukardaki nerme son satrnda yanl deer ald iin karm geersizdir. kinci yol: ncller ayns gibi alnp sadece sonu nermesinin deillemesi alnarak nermelerin tutarl olup olmadna baklr. rnek 1: pq, p q karmnn geerli olup olmadn denetleyelim. Bunun iin, "o hlde" () iaretini atp sonu nermesinin deilini alrz. Bylece farkl nerme ortaya kar: pq, p, ~q. imdi, bu nermenin bir arada tutarl olup olmadna bakalm.: p D D Y Y q D Y D Y ~q Y D Y D pq D Y D D karm geerli Tutarsz

Yukardaki nermenin ayn satrda beraberce aldklar doru deeri olmad iin bu nemeler tutarszdr. Ancak karm geerlidir.

Sonucu deilllenmi bir karmn nermeleri tutarl ise karmn kendisi geersiz, sonucu deilllenmi bir karmn nermeleri tutarsz ise karmn kendisi geerlidir.

rnek 2: pq, ~pvq q karmnn geerliliini denetleyelim: pq, ~pvq, ~q p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D ~q Y D Y D pq ~pvq D D Y Y D D D D

Geersiz

Yukardaki nermeler bir arada tutarl olduundan karm geersizdir.

82

MANTIK 2

1. pv~q, pq p~q 2. ~(pq), ~p ~q karmlarnn geerliliini birinci ve ikinci yollar kullanarak denetleyiniz. nermelerin Denkliinin (E Deerlii) Denetlenmesi ki nermenin birbirine denk (e deer) olmas, ayn satrda ayn doruluk deerlerini alm olmalarn gerektirir. p q p q p q p q p q D D D D D D Y Y Y Y Y Y D D Y D D Y D Y

denk

denk deil

ki nermenin denk olup olmadn anlamak iin iki deiik yol kullanlabilir. Birinci yol: nermeler doruluk tablosuyla ayr ayr denetlenir ve doruluk deerleri birbiriyle karlatrlr. Ayn deerleri almlarsa nermeler denktir. rnek 1: ~pq, pvq nermelerinin denkliini denetleyelim. p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D ~pq D D D Y pvq D D D Y

nermeler denktir.

Bu iki nerme doruluk tablosunun btn satrlarnda ayn deeri aldklar iin denktir. rnek 2: pq, ~pv~q nermelerinin denkliini denetleyelim: p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D ~q Y D Y D pq ~pv~q D Y Y D Y D D D

nermeler denk deil.

nermeler ayn satrlarda ayn deerleri almadklar iin denk deildir.

83

MANTIK 2

kinci yol: Denklii denetlemenin ikinci yolu, verilen iki nermeyi karlkl koul () eklemiyle birbirine balamaktr. Elde edilen nermenin geerlilii denetlenir. Eer geerliyse bu nermeyi oluturan iki nerme birbirine denktir. imdi, yukardaki rnekleri ikinci yolla denetlemesini yapalm. rnek 1: ~pq, pvq nermelerinin denkliini denetleyelim: (~pq)(pvq) (karlkl koul nermesi) p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D ~pq D D D Y pvq D D D Y (~pq)pvq) D D D D
nermeler denktir.

rnekteki karlkl koul nermesi geerli olduuna gre, iki nerme birbirine denktir. rnek 2: pq, ~pv~q nermelerinin denkliini denetleyelim. (pq)(~pv~q) (karlkl koul nermesi) p D D Y Y q D Y D Y ~p Y Y D D ~q Y D Y D pq D Y Y D ~pv~q Y D D D (pq)(~pv~q) Y Y Y D nermeler denk deildir. Yukardaki karlkl koul nermesi geersiz olduundan iki nerme birbirine denk deildir.

84

Bir karlkl koul nermesi geerli ise bu nermeyi oluturan iki nerme birbirine denktir.

1. ~(pv~q), ~pq 2. ~(p~q), pq nermelerinin denkliini birinci ve ikinci yolu kullanarak denetleyiniz.

MANTIK 2

c. zmleyici izelge Doruluk tablosunda denetleme yaplrken, nermelerin says arttka ilem yapmak zorlar. Daha nce belirttiimiz gibi, tek bir nermenin doru ve yanl olmak zere iki, iki nermenin drt, nermenin sekiz, drt nermenin on alt farkl deeri vardr. Bu zorluu ortadan kaldrmak iin zmleyici izelge kullanlr. zmleyici izelge, bir ya da birden fazla nermenin dorulayc ve yanllayc yorumlarn bir izelge zerinde belirtmeye yarar. nermeler adm adm bileenlerine ayrlr. zmleyici izelgenin bir takm temel kurallar vardr. zmleme Kurallar zmleyici izelgede denetleme yaplrken, btn nermeler tmel evetleme ve tikel evetlemenin kuralna indirgenerek zmlenir. Tmel Evetleme nermesinin zmleme Kural pq gibi bir tmel evetleme nermesi zmlenirken doruluk tablosunda kullanlan kurallardan yararlanlr. Bu nermenin doru olabilmesi iin p ve q nermelerinin doru olmas gerektiini daha nce grmtk. zmleyici izelgede her iki nermenin de doru olduunu belirtmek iin alt alta yazlarak zmlemesi yaplr. Yanna zmleme srasn belirtmek iin numara verilir. Ayn numara, geldii nermenin nne kaynak numaras olarak yazlr. Buradaki engel iareti ( ] ) "ve" eklemini sembolize eder. 1. pq p q (1) Tmel evetleme nermesinin zmleme kural

kiden fazla bileeni varsa zmlemesi aadaki gibi yaplr. 1. pqr p q r (1)

85

MANTIK 2

rnek: 1. (pq)(qp) 2. (p q) 3. (q p) p q q p (3) Tikel Evetleme nermesinin zmleme Kural pvq gibi bir tikel evetleme nermesinin doru olabilmesi p ya da q nermelerinden en az birinin doru olmas ile mmkndr. Dolaysyla, tikel evetleme nermesinin doru deer almas iin ya pnin ya da qnun doru olmas gerekir. Bu durumu gstermek iin atal ama kural uygulanr. atal ama kuralnda birinci bileen ataln sol tarafna, ikinci bileen ataln sa tarafna yazlr. zmlemeye balarken zmlenecek nermenin bana adm numaras yazlr. Ayn numara ataln ortasna kaynak numaras olarak yazlr. 1. pvq (1) p q Tikel evetleme nermesinin zmleme kural. (2) (1)

ana bileeni olan tikel nermenin zmlenmesi yledir: 1. pvqvr (1) p rnek : 1. pv(pvq) (1) p p 2. pvq (2) q q r

86

MANTIK 2

Tretilmi zmleme Kurallar Tmel evetleme ve tikel evetleme biiminde olmayan nermeler iin tretilmi zmleme kurallar uygulanr. Bu nermeler nce kendisine denk olan tmel evetlemeye ya da tikel evetlemeye dntrlr. zmleme, yukarda grdmz tmel evetleme ve tikel evetlemenin kurallarna gre yaplr. Aadaki tabloda, De Morgan Kurallar ad verilen balca denklikler (e deerlikler) verilmitir. nerme ~(pq) ~(pvq) pq ~(pq) pq ~(pq) E deeri ~pv~q ~p~q ~pvq p~q (pq)v(~p~q) (p~q)v(~pq)

Tmel Evetleme Deillemesinin zmleme Kural pq nermesini yanl yapan durum, ayn nermenin deillemesini doru yapan durumdur. Deillenmi tmel evetleme nermesini yanl yapan iki seenek olduundan atal ama kural uygulanr. 1. ~(pq) (1) ~p ~q
( pq) pvq denkl nden t imi ii retl tm el evetem e nerme i n zmlem e kural. l s ni evetleme deillemesinin zmleme kural.

rnek: 1. ~[(p q) p] (1) 2. ~(pq) (2) ~p ~q ~p

87

MANTIK 2

Tikel Evetleme Deillemesinin zmleme Kural pvq nermesini yanl yapan durum, her iki bileenin de yanl olduu durumdur. Dolaysyla, ~(pvq) nermesinin doru deer almas ~p ve ~q nermelerinin doru olmasna baldr. Bu nedenle alt alta yazma kural uygulanr. 1. ~(p v q) ~p ~q (1) ( pvq)pq denkl nden t etl ti e ii r imi, k l evetem e nerme ni zmlem e kural. l si n evetleme deillemesinin zmleme kural.

rnek: 1. ~[(pvq)vq] 2. ~(pvq) ~q ~p ~q (1) (2)

Koul nermesinin zmleme Kural Koul nermesini yanl yapan tek bir durum olduunu daha nce grmtk (n bileen doru, art bileen yanlsa koul nermesi yanl, dier durumlarda doru). Bu durumda koul nermesini doru yapan iki seenek vardr. Ya n bileen yanl olmal ya da art bileen doru olmaldr. Dolaysyla, n bileen yanlsa koul nermesi mutlaka doru, art bileen doruysa koul nermesi yine mutlaka dorudur. Bu nedenle koul nermesinde atal ama kural uygulanr.

1. pq (1) ~p q ( pq) pvq) denkli ( i nden t i m ret l i nerme i n zmlem e kural. s ni koul nermesinin zmleme kural.

88

MANTIK 2

rnek: 1. p(pvq) (1) ~p 2. (pvq) (2) p q

Koullu Deillemesinin zmleme Kural ~(pq) nermesinin doru olmas pq nermesinin yanl olmasna baldr. pq nermesini yanl yapan tek bir durum olduuna gre (p doru, q yanl ise yanl), bu durum koul nermesinin deillemesini doru yapan durumdur. Koul nermesinin deillemesini doru yapan tek bir durum olduuna gre, alt alta yazma kural uygulanr. 1. ~(pq) p ~q (1)
( pq) pq edeeri nden t r i m ,koul u li et l i l deil m esi n zmlem ekur le ni al.

rnek:

1. ~[p(pvq)] p 2. ~(pvq) ~p ~q (1)

(2)

Karlkl Koul nermesinin zmleme Kural Karlkl koul nermesinin doru olmas iin her iki bileenin de ayn deeri alm olmas gerekir. Bu durumda iki seenekle kar karya kalm oluyoruz. Bu nedenle atal ama kural uygulanmaldr.

89

MANTIK 2

1. p q (1) p q rnek: ~p ~q 1. (pvq)q (1) 2. (pvq) q (2) p q 3. ~(pvq) ~q ~p ~q


( pq) pq) (pq)edeeri nden ( v li t r i m , lkl ko nermes nin et l i kar ul i zmlem ekural.

(3)

Karlkl Koul Deillemesinin zmleme Kural Karlkl koul nermesini yanl yapan durum (bileenlerin farkl deer almas), karlkl koul nermesini doru yapar. Yani, pD ve qY ya da pY ve qD ise karlkl koul deillemesi doru olur. ki seenek olduuna gre atal ama kuralnn uygulanmas gerekir.

1. ~(p q)
( pq) pq) (pq) ( v denkli i ndentret l i i m

(1) p ~q ~p q

kar kouldeil es zmlem e kural. l kl l em i karlklkoul deillemesinin zmleme kural.

90

MANTIK 2

rnek:

1. ~[(pq)p] (1) 2. (pq) ~p p (2) q 3. ~(pq) p (3) ~p

~q

Buraya kadar tm nerme trlerinin ve onlarn deillenmi durumlarnn zmleme kurallarn grm olduk. imdi bunlar bir tablo halinde grelim. zmleyici izelge Kurallar Alt Alta Yazma Kurallar
1. Tmel evetlemenin zmleme kural.

atal Ama Kurallar


1. Tikel evetlemenin zmleme kural

1. pq p (1) q
2. Tikel evetleme deillemesinin zmleme kural

1. pvq (1) p q
2. Tmel evetleme deillemesinin zmleme kural

1. ~(pvq) ~p (1) ~q
3. Koullu deillemesinin zmleme kural

1. ~(pq) ~p (1) ~q

3. Koul nermesinin zmleme kural

1. ~(pq) p (1) ~q

1. pq (1) ~p q
4. Karlkl koullunun zmleme kural

1. pq (1) p q ~p ~q

5. Karlkl koullu deillemesinin zmleme kural

1. ~(pq) (1) ~p p ~q q

91

MANTIK 2

(p~q)(q~p) nermesini zmleyici izelge ile zmleyiniz. Yantlayamadysanz baa dnp konuyu tekrar edin.

zmleyici izelge le Denetleme zmleyici izelge ile nermeler denetlenirken yaplmas gereken ilem srasn yle gsterebiliriz: 1. zmlenecek nermenin ana eklemi ve ana bileenleri belirlenir. 2. zmleme kurallar uygulanmaya balandnda nce alt alta yazma kural, sonra atal ama kural uygulanr. 3. Ayn zmleme kural ile zmlenecek nerme varsa, zmlemeye en sttekinden balanr. 4. atal ama kuralndan sonra ilem devam ediyorsa ataln sol tarafndaki nermeden devam edilir. 5. Alt alta yazlan nermeler dizisine yol denir. atal ama kural uygulandnda iki farkl yol ortaya kar. 6. Her zmlemeden sonra, yol zerinde birbiriyle elien nerme olup olmadna baklr. eliki, ayn yol zerinde bir nermenin hem kendisinin hem de deilinin bulunmas durumudur. rnein, p ve ~p nermesi birbiriyle eliiktir. Ayn yol zerinde byle bir eliik nerme varsa o yol kapatlr ve "X" iareti konur. Kapatlan yol zerinde zmlemesi yaplmam nerme olsa bile artk ilem yaplamaz. Ak olan yollardan ileme devam edilir. 7. zmlenen nermelere sraya gre adm numaras verilir. Ayn numara zmlenmi nermeye kaynak numaras olarak yazlr. Basit nermeler (p, q, ~p, ~q vb.) zmleme gerektirmez. Bu nedenle, sadece eliki ararken baklr. Aadaki rnek, bu ilem akn gstermektedir. rnek: (pq) (~p~q) nermesini zmleyelim: Grld gibi, ana eklem tmel evetleme (), ana bileenler (pq) ile (~p~q) nermesidir. Buna gre nce tmel evetleme kural uygulanarak balanmaldr. nermenin bana adm numaras, sa tarafna ise balang nermesi olduunu belirten () sembol yazlr.

92

MANTIK 2

1. (pq) (~p~q) () 3. (pq) 2. (~p~q) ~p ~q (3) ~p q X rnekteki nermenin ana eklemi tmel evetleme olduu iin nce alt alta yazma kural uyguland. Her zmleme basamana zmleme srasna gre adm numaras ve kaynak numaralar yazld. zmleme sonunda ~q ile q nermesi ayn yol zerinde olduu iin birbirleriyle elitiler ve bu yol kapatlarak "X" iareti kondu. (2) (1)

nermelerin Tutarllnn Denetlenmesi Herhangi bir nermenin tutarll denetlenirken, zmleme kurallarnn ayns uygulanr. En az bir ak yol varsa nerme tutarldr. nk, bu durum nermenin en az bir tane doru deerine sahip olduunu gsterir. Hi ak yol yoksa nerme tutarsz demektir. rnek 1: (~pvq) (pq) nermesinin tutarlln denetleyelim: nermenin ana eklemi tmel evetleme () eklemidir. Bu nedenle zmlemeye alt alta yazma kural uygulanarak balanr. 1. (~pvq) (pq) 3. (~pvq) 2. (pq) p q (3) ~p X q nerme tutarldr. () (1) (2)

93

MANTIK 2

zmlemeye nermenin sa tarafna adm numarasn, sol tarafna balang nermesi olduunu belirten () harfini koyarak baladk. Tmel evetleme kuralna gre bileenleri alt alta yazdk. Grld gibi, elde edilen iki nermeden biri tmel evetleme dieri tikel evetleme nermesidir. lem srasna gre ilk nce tmel evetleme yaplaca iin, kural gerei tmel evetleme nermesini (2) zmledik. eliki ortaya kmad iin tikel evetleme nermesini (3) zmledik. Bylece ilem tamamland. Ortaya kan iki yoldan birisinde p ve ~p nermeleri eliti. Bu nedenle o yolu (X) iaretiyle kapattk. Dier yol ak olduu iin zmlediimiz nerme tutarl kt.

rnek 2:

1. p(p~p) () p 2. (p~p) (2) ~p X ~p X nerme tutarszdr. (1)

Yukardaki rnekte, verilen nermenin ana eklemi tmel evetleme olduu iin birinci admda alt alta yazarak zmledik. kinci admda, koul nermesini zmleme kuralna gre (p q ~p v q denklii gerei) atal aarak zmledik. Her iki yolda kan ~p nermesi yukardaki p nermesi ile elitii iin nerme tutarszdr.

Birden Fazla nermenin Tutarlnn Denetlenmesi Birden fazla nerme denetlenirken, ka tane nerme verilmise alt alta yazlr ve zmleme kurallar uygulanr.

94

MANTIK 2

rnek: pq, pq, nermelerinin tutarlln denetleyelim. pq, pq, 2. pq () 1. pq p q (2) p q ~p ~q X nermeler tutarldr. () (1)

1. ~(qvq)~p 2. pq, p~q nermelerinin tutarl olup olmadn zmleyici izelge ile denetleyiniz. Yantlayamadysanz konunun bana dnerek tekrar edin.

nermelerin Geerliliinin Denetlenmesi Bir nermenin geerlilii denetlenirken, nermenin deili alnr ve deillenmi hli zmlenir. nermenin deillenmi hli zmlendiinde tm yollar kapalysa nerme geerli demektir. nk, tm yollar kapalysa nermenin deillenmi hli yanl, kendisi ise doru demektir. En az bir ak yol varsa nerme geersizdir. rnek : (~pq)(p~q) nermesinin geerliliini denetleyelim: (~pq)(p~q) ()

1. ~[(~pq)(p~q)] (~) 2. (~pq) 3. ~(p~q) ~p q (3) ~p q nerme geersizdir. (2) (1)

95

MANTIK 2

Yukardaki rnekte, nce nermenin deili alnd. Sonra zmleme kurallarna gre deillenmi nerme zmlendi. zmleme sonunda btn yollar ak olduundan nerme geersizdir.

karmlarn Geerliliinin Denetlenmesi zmleyici izelge ile karmlarn geerlilii de denetlenebilir. Bunun iin, nce sonu nermesinin deili alnr. Daha sonra ncller ve sonu ayr nermelermi gibi alt alta yazlr. Birden fazla nermenin zmleme kuralnda grdmz biimiyle nerme zmlenir. zmleme sonunda tm yollar kapalysa karm geerli demektir. Tek bir ak yol varsa karm geersizdir. nk, ak yol varsa, bu ncller ile sonucun deilinin ayn anda doru deer aldn gsterir. Dolaysyla karmn kendisinin (deillenmemi hlinin) nclleri doru, fakat sonucu yanl deer alm demektir ki bu da karm geersiz klar. rnek 1: pq, ~p ~q karmnn geerliliini denetleyelim.: pq, ~p ~q 1. pq ~p q (1) ~p q karm geersizdir. Yukardaki rnekte, nclleri ve sonucun deilini alt alta yazdk. nclleri "n", sonu nermesinin deilini ise "~Sn" ile gsterdik. Koul nermesini zmleme kuralna gre zmledik. Sonuta ortaya kan yollardan her ikisi de aktr. Bu durumda, karm geersizdir. (n) (n) (~Sn)

rnek 2 :

pq, ~pq p 1. pq ~pq ~p p q X (1) karm geerlidir. (n) (n) (~Sn)

96

MANTIK 2

p~q, ~qr pr karmnn geerli olup olmadn denetleyiniz. Yantlayamazsanz, zmlemeyi nasl yapacanz daha iyi anlamak iin konuyu tekrar edin.

nermelerin Denkliinin (E deerliinin) Denetlenmesi zmleyici izelgede nermelerin denkliini denetlemek iin, nce veri-len iki nerme birbirine karlkl koul eklemiyle () balanr. Daha sonra nermenin deili alnr ve deillenmi nerme zmleme kurallarna gre zmlenir. Tm yollar kapalysa nermeler denktir. nk, deillenmi nermede tm yollar kapal ise nermenin kendisi geerlidir. Yani, tm deerleri doru demektir. Karlkl koul nermesinde tm deerlerin doru kmas demek, bu nermenin bileenlerinin ayn deeri aldn gsterir (Karlkl koul nermesinin doruluk tablosunda anlatlan kurallarn yeniden gzden geirin). rnek 1: pq, pq nermelerinin denkliini denetleyelim. 1. ~[(pq)(pq)] (~) (1) 2. (pq) 3. ~(pq) p q p ~q X nermeler denk deildir. (3) ~p (2) ~p (5) q ~p 4. ~(pq) 5. (pq) (4) ~q (5) q X

rnek 2: ~(pvq), (~p~q) nermelerinin denk olup olmadn zmleyici izelge ile denetleyelim. nermeleri nce karlkl koul eklemiyle birbirine balayalm: ~(pvq) (~p~q). Son olarak deilini alp denetlemeye balayalm.

97

MANTIK 2

1. ~[~(pvq)(~p~q)] (1) 2. ~(pvq) 3. ~(~p~q) ~p ~q (3) p X q X (2)

(~)

5. (pvq) 4. (~p~q) ~p ~q (5) p X q X nermeler denktir. (4)

Btn yollar kapal olduu iin bu iki nerme denktir ve bu durum ~(pvq) (~p~q) biiminde gsterilir.

~(pq), ~pv~q nermelerinin denk olup olmadn nce doruluk tablosuyla, sonra zmleyici izelge ile denetleyiniz.

2. Niceleme Mant (Yklemler Mant) nermeler mant nermeleri nitelik ynnden ele ald iin nermelerin niceliini gstermede yetersizdir. rnein, "Baz hayvanlar drt ayakldr." ve "Btn hayvanlar canldr." nermelerini ele alalm. nermeler mantnda bu nermeler birer basit nermedir ve p, q gibi sembollerle gsterilir. Ne var ki, bu nermelerden birincisi tikel, ikincisi tmel bir nermedir. Bir nermeyi p, q gibi sembollerle sembolletirdiimizde onun tmel mi ya da tikel mi olduunu anlayamayz. Yani nicelii konusunda bize bilgi vermez. Bu nedenle niceleme mantna gereksinim duyulmutur. Niceleme mant, nermeler mantnn bu tr eksikliklerini ortadan kaldrr ve nermelerin ve karmlarn daha ayrntl sembolletirilmesini salar. nermeler mantnda kullandmz btn mantk deimezleri (~, , v, , ) niceleme mantnda da kullanlr. Ayrca, niceleme mantnn kendine zg deimezleri vardr. Niceleme mantnda sembolletirme yle yaplr:

98

MANTIK 2

nermelerin znesi a, b, c..... gibi sembollerle gsterilir. Bunlara ad sembolleri denir. nermelerin yklemleri F, G, H gibi sembollerle gsterilir. rnein, "Filiz konukandr." nermesini alalm. "Filiz" znesini "a" harfi ile, "konukandr" yklemini F harfi ile sembolletirelim. Bu durumda, "a, Fdir." gibi bir ifade ortaya kacaktr. Niceleme mantnda bu nerme, nce yklem sembol, daha sonra ad sembol biiminde yazld iin, yukardaki nermenin en son biimi "Fa" olacaktr. Ad sembol Yklem sembol Handan doktordur. a, b, c Gl, Namk, Zeynep F, G, H almak, gitmek, yrmek, konumak Fa

Aadaki rnekler deiik sembolletirmeleri gstermektedir. Osman retmen deildir. ~Fa Niceleme mantnda, nermenin yklemi tek bir nermeye aitse birli yklem, iki zneye aitse ikili yklem, zneye aitse l yklem, n sayda zneye aitse nli yklem adn alr. Demek ki, nermelerde birden fazla zne bulunabilir. rnein; "Fatih ve Yasemin evlidir." nermesinde iki zne (Fatih ve Yasemin), bir tane yklem (evlidir) bulunmaktadr. Bu durumda, bu nermeyi "Fab" biiminde sembolletirebiliriz. Ayn biimde, "Canan, Mehmet ve Fatih kardetir." nermesini "Fabc" biiminde sembolletirmek gerekir. Aadaki rnekler birden fazla yklemi olan sembolletirmeleri gstermektedir. Gkhan ve Glen evlidir Fab Cengiz, Filiz ve Kardelen bencil deildir. ~Fabc Niceleme mantnda bileik nermeleri ayn kurallara uyarak sembolletirebiliriz. rnein, "retmen gzel anlatrsa biz kolay reniriz." nermesi bileik bir nermedir ve aadaki gibi sembolletirilir. retmen gzel anlatr ise biz kolay reniriz. a F b G Dolaysyla, nermeler mantnda p q biiminde sembolletirilen bir nerme, niceleme mantnda FaGb biiminde sembolletirilir.

99

MANTIK 2

nermeler Mant Kemal alkandr. Aye irkin deildir. O gelirse ben giderim. Ahmet alkan ve zekidir. p ~p pq pq

Niceleme Mant Fa ~Fa FaGb FaGa

Ayn kurallar karma da uygulanabilir. "Su scaksa denize gireceim. Su scaktr. O hlde, denize gireceim." karmn ele alalm.

Birinci ncl FaGb, ikinci ncl Fa, sonu ise Gb biiminde sembolleir. Bu durumda karm FaGb, Fa Gb biimini alr. Ayn karm nermeler mantnda pq, p q biiminde sembolletirilir.

"Bar uzun boylu ise retmen onu seecek." nermesini niceleme mantyla sembolletiriniz.

a. Niceleyiciler ve Ak nermeler Her nermenin znesi "Ahmet, Ali, Aye" gibi her zaman aka belirli olmaz. Bir nerme, belirsiz bir kiiyi ya da nesneyi zne olarak alabilir. Bu tr nermelerde belirsiz olan zneyi gstermek iin x, y, z gibi semboller kullanlr. Bu sembollere deiken ad verilir.

inde x, y, z gibi deikenler geen nermelere ak nerme denir.

rnein, "x retmendir.", "y + 4 = 9" gibi nermeler birer ak nermedir. Ak nermeyi nerme haline getirmek iin, iinde bulunan x, y, z gibi deikenlerin yerine belirli bir terim konur. Bylece nerme bir doruluk deerine sahip olur. rnein; "x retmendir." nermesinin bir doruluk deeri yoktur.

100

MANTIK 2

Ancak x yerine "Ali" terimini koyduumuzda "Ali retmendir." nermesi bir doruluk deerine sahip olacaktr. Bir ak nermeyi, nerme hline getirmek iin kullandmz tm terimler kmesine evren denir ve E: { } biiminde gsterilir. Verilen evrendeki deerleri deikenin yerine koyma ilemine zelleme, bu ekilde elde edilen nermelere de zelleme nermesi ad verilir. Evrenden setiimiz deerlerin bir ksm nermeyi doru klarken, bir ksm yanl klabilir. Evrene ait bir deerin zelleme nermesini doru klmasna gerekleme ad verilir. rnek 1: Ak nerme: "x tek saydr." 1 tek saydr. 2 tek saydr. 3 tek saydr. 4 tek saydr. 5 tek saydr. E: {1, 2, 3, 4, 5} zelleme (D)- Gerekleme zelleme (Y) zelleme (D)- Gerekleme zelleme (Y) zelleme (D)-Gerekleme

rnek 2: Ak nerme: "x filozoftur." Sokrates filozoftur. Cevat filozoftur. Abbas filozoftur. Banu filozoftur. E: {Socrates, Cevat, Abbas, Banu} zelleme (D)- Gerekleme zelleme (Y) zelleme (Y) zelleme (Y)

nermelerin niceliini gsteren "btn", "baz", "tm", "kimi" gibi terimlere niceleyici ad verilir. Niceleme mantnda tmel ve tikel niceleyici olmak zere iki tr niceleyici vardr.

Tmel niceleyici "" sembolyle gsterilir ve tm, btn, her, hibir, hepsi vb. anlamlara gelir. Tikel niceleyici "" sembolyle gsterilir ve baz, kimi, bir ksm vb. anlamlara gelir.

101

MANTIK 2

Buraya kadar grm olduumuz kurallar uygulayarak iinde tmel ve tikel niceleyici geen nermeleri de sembolletirebiliriz. rnein, "x fotosentez yapar." ak nermesini ele alalm. E: {bitkiler} olarak alnrsa, evrendeki deerlerin tm "x fotosentez yapar." nermesini gerekler (dorular). Bu durum, klsik mantkta Tm bitkiler fotosentez yapar." biiminde, niceleme mantnda "Tm xler iin x fotosentez yapar." biiminde ifade edilir. "Tm xler" yerine "x", "x fotosentez yapar." yerine de "Fx" sembollerini koyduumuzda, "xFx" tmel nermesini elde ederiz. imdi, yukardaki nerme iin verdiimiz evreni deitirelim. Bu kez evren, E: {canllar} olsun. Bu durumda, evrende verilen deerlerin bir ksm "x fotosentez yapar." ak nermesini gereklerken (dorular), baz deerler bu nermeyi gereklemez (yanllar). Bu durumu klasik mantkta "Baz canllar fotosentez yapar." biiminde ifade ederken, niceleme mantnda "Baz xler iin, x fotosentez yapar." biiminde ifade ederiz. "Baz xler" yerine "x", "x fotosentez yapar." yerine de "Fx" koyarsak, "xFx" tikel nermesini elde ederiz. Ayn kurallar karma uygulayarak karmlar da sembolletirebiliriz. "Her insan deerlidir. Duygu insandr. O hlde, Duygu deerlidir." karmn sembolletirelim. Bu karmda, "deerlidir", "insandr" ve "Duygu" olmak zere tane deimez vardr. "insandr" "deerlidir" "Duygu" : F (yklem deimezi) : G (yklem deimezi) : a (ad deimezi)

biiminde sembolletirilirse karm; "Her F, Gdir.", "a Fdir." "a Gdir." biiminde ifade edilir. "Her F, Gdir." nermesini niceleme mantnda "Her x iin x F ise, x Gdir." biiminde dile getiririz. "Her x iin" yerine "x" konursa, "Her insan deerlidir." nermesi x (Fx Gx) biiminde sembolletirilir. "Duygu insandr." nermesi Fa ile "Duygu deerlidir." nermesi Ga ile sembolletirilirse, karm x (FxGx), Fa Ga biiminde sembolletirilir. Niceleme mantnda, tmel niceleyici ile kurulmu ak nermelerin zellemeleri yaplrken elde edilen nermeler birbirlerine tmel evetleme eklemi () ile balanrlar.

102

MANTIK 2

rnek 1: x (x hayvandr.) E: {kedi, aslan, ylan} olsun. Evrende verilmi olan deerleri ak nermede yerine koyarak zellemeyi yapalm. "Kedi hayvandr." (D)

"Aslan hayvandr." (D) "Ylan hayvandr." (D) Elde edilen nermeleri birbirine tmel evetleme eklemiyle balayp, doruluk deerlerini yerine koyduumuzda, DDDD deerini elde ederiz.

rnek 2: x (x hayvandr.) E: {ta, demir, ku} olsun. Evrendeki deerleri deikenlerde yerlerine koyarak zellemeyi yapalm. "Ta hayvandr." (Y)

"Demir hayvandr." (Y) "Ku hayvandr." (D)

Bu durumda, elde ettiimiz nermenin doruluk deeri; YYDY olur.

Niceleme mantnda tikel niceleyici ile kurulmu ak nermelerin zellemeleri yaplrken, elde edilen nermeler tikel evetleme eklemiyle (v) balanrlar.

rnek 1: x (x madendir.) Evrendeki deerleri deikenin yerine koyalm. "Altn madendir." (D)

E: {altn, gm, krom} olsun.

"Gm madendir." (D) "Krom madendir." (D)

nermeleri tikel evetleme eklemiyle birbirine balarsak, elde ettiimiz nermenin doruluk deeri; DvDvDD olur.

103

MANTIK 2

rnek 2: x (x madendir.) E: {defter, insan, kalem} olsun. Evrendeki deerleri deikenin yerine koyarsak; "Defter madendir." (Y) "nsan madendir." (Y)

"Kalem madendir." (Y) nermelerini buluruz. Bu nermeleri tikel evetleme eklemiyle birletirirsek nermenin doruluk deeri; YvYvYD olur.

Gerekleme ilemini karmak nermeler zerinde de yapabiliriz.

rnek: x (x svdr.) x (x gazdr) E: {helyum, su} olsun. Evrende verilmi olan deerleri deikenlerin yerine koyalm. [(Helyum svdr.) (su svdr.) ] [(helyum gazdr.) v (su gazdr.)] Y (YD) (DvY) Y D D deerini alr. D D Y

1. x (x katdr.) ak nermesini E: {silgi, kalem, oksijen} evreninde; 2. x (x ift saydr.) ak nermesini E: {1, 3, 5,7} evreninde gerekleyip doruluk deerini bulunuz.

Bu bilgilerin nda, niceleme mantndaki nermeleri aadaki gibi snflandrabiliriz.

104

MANTIK 2

NERMELER
Tekil nermeler (inde niceleyici sembol gemeyen nermeler) Genel nermeler (inde niceliyici sembol geen nermeler)

Basit nermeler (iinde nerme eklemi tamayan nermeler) Ta serttir. Fa

Bileik nermeler (iinde nerme eklemi bulunan nermeler) Ta ve mermer serttir FaFb

Basit nermeler (Tek niceleyici tayan nermeler)

Bileik nermeler (inde ana eklemi bulunan ve birden fazla niceleyici tayan nermeler) xFx xGx

Tmel nerme Tm xler iin x katdr. xFx

Tikel nerme baz xler iin x katdr. xFx

b. Yorumlama, Tutarllk, Geerlilik, Denklik Sembolletirilmi bir nermeyi yorumlama, nermeye bir anlam vermek demektir. Yorumlama yapabilmek iin de bir evrenin verilmesi gerekir. Evrendeki deerler sembolik nermeye uygulanarak yorumlama yaplr. rnek 1: Fa nermesinde F: aklldr, a: Ali olsun Bu durumda, "Ali aklldr." yorumunu elde ederiz. rnek 2: xFx ak nermesinde E: {Ali, Veli} evreni verilsin. Bu durumda nermenin yorumu, (Ali aklldr) (Veli aklldr) biiminde olur. rnek 3: xFx xFx ak nermesinde E: {Ali, Veli} olsun. Bu durumda nermenin yorumu, [(Ali aklldr.) (Veli aklldr.)] {(Ali aklldr.) v (Veli aklldr.)] biiminde olur. Niceleme mantnda nermelerin tutarllk, geerlilik ve denklik denetlemesi yaplabilir. Bunu yaparken zmleyici izelgenin zellikleri kullanlr.

105

MANTIK 2

Ayrca, niceleme mantnn niceleyici deilleme kurallar ve zelleme kurallar olmak zere kendine zg kurallar da vardr. Niceleyici Deilleme Kurallar Olduka basit bir biimde, tmel ve tikel nermeleri birbirine dntrmeyi salayan kurallardr. Tmel ve tikel niceleyici deilleme kural olmak zere ikiye ayrlr. Tmel Niceleyici Deilleme Kural ~xFx x~Fx biiminde ifade edilir. Deillenmi tmel nerme yerine ona denk olan tikel nerme yazlr. rnein, ~x (FxGx) nermesini bu kurala gre zmlersek, 1. ~x (FxGx) x ~(FxGx) (1) sonucunu buluruz. Tikel Niceleyici Deilleme Kural ~xFx x~Fx biiminde ifade edilir. Deillenmi tikel nerme yerine, zdei olan tmel nerme yazlr. rnein, ~x (Fx v Gx) nermesini bu kurala gre zmleyelim. 1. ~x (Fx v Gx) x~(Fx v Gx) (1) sonucunu buluruz. zelleme Kurallar zelleme kurallar da tmel zelleme ve tikel zelleme olarak ikiye ayrlr. Tmel zelleme Kural zmleyici izelgede ilem yaplrken xFx gibi bir tmel nermenin zellemesini yapmak iin ayn yol zerinde daha nce gemi bir ad sembol (a, b, c gibi) varsa x bilinmeyeni yerine o ad sembol yazlr. Eer daha nce gemi bir ad sembol yoksa, herhangi bir sembol kullanlr. zm yaplan yol zerinde bir-den fazla ad sembol geiyorsa, bu ad sembollerinin her biri ile tmel nermenin ayr ayr zellemesi yaplr. Tmel zelleme yaplrken tmel niceleyici () kalkar, sadece yklem sembol kalr. rnek: xFx, Fb Gb karmnn geerliliini denetleyelim: nce ncller ile sonucun deili alt alta yazlr (daha nce anlattmz karmlarn geerlilii konusuna baknz).

106

MANTIK 2

1. xFx, Fb ~Gb Fb (1)

(ncl) (ncl) (~Sonu) yol ak olduundan karm geersizdir.

Tikel zelleme Kural zmleyici izelgede ilem yaplrken xFx gibi bir tmel nermenin zellemesini yapmak iin, ayn yol zerinde daha nce gemi bir ad sembol (a, b, c gibi) varsa o ad sembolnden farkl bir sembol kullanlr. Eer daha nce gemi bir ad sembol yoksa, herhangi bir ad sembol kullanlr. Tikel zelleme yaplrken tikel niceleyici () kalkar, sadece yklem sembolleri kalr. rnek: 1. xFx Gb ~Ga Fc (1) xFx, Gb Ga karmnn geerliliini denetleyelim: (n) (n) (~Sn) karm geersizdir.

Niceleme mantnda denetleme yaplrken aada gsterilen ncelik srasna gre ilem yaplr. 1. Tmel niceleyici deilleme kural 2. Tikel niceleyici deilleme kural 3. Alt alta yazma kurallar 4. Tikel zelleme kural 5. atal ama kurallar 6. Tmel zelleme kural

c. zmleyici izelge le Denetleme nermelerin Tutarllnn Denetlenmesi Daha nce grdmz gibi, bir nermenin tutarl olmas ilem sonunda en az bir tane ak yol olmas demektir. Tm yollar kapal ise nerme tutarszdr.

107

MANTIK 2

rnek 1: xFx xGx nermesinin tutarlln denetleyelim: lem srasna gre alt alta yazma kuraln uygulamamz gerek. nk, ilk iki maddede belirtilen tmel ve tikel niceleyici deilleme kurallarn uygulamak iin nermelerin deillerinin verilmesi gerekirdi. Deilleri olmad iin nc sradan balayabiliriz. 1. xFx xGx 2. xFx 3. xGx Fa (2) Gb (3) nerme tutarldr. () (1)

Yukardaki rnekte, nce alt alta yazma kural uyguland. Son olarak 2 ve 3 nolu nermeler tikel nerme olduu iin tikel zelleme kural uyguland. Ortaya kan tek yol ak olduundan, nerme tutarldr. rnek 2: x (Fx ~Fx) nermesinin tutarlln denetleyelim: 1. x (Fx ~Fx) 2. (Fa~Fa) (1) Fa ~Fa X (2) nerme tutarszdr. ()

rnek 3: Son rneimiz xFx v xGx gibi bir tmel nerme olsun. 1. xFx v xGx (1) 2. xFx Fa (2) 3. xGx Ga (3) nerme tutarldr. ()

nermelerin Birlikte Tutarllnn Denetlenmesi Birden fazla nerme verilmise, nermelerin tutarlln denetlemek iin nce bu nermeler alt alta yazlr ve zmleme kurallar ile niceleme kurallarna uygun olarak zmlenir. Ak yol varsa nermeler tutarldr.

108

MANTIK 2

rnek 1: ~xFx, ~xFx nermelerinin bir arada tutarl olup olmadn denetleyelim: ~xFx, ~xFx 1. ~xFx, 2. ~xFx 3. x~Fx (1) 4. x~Fx (2) ~Fa (3) ~Fa (4) nermeler Tutarldr. () ()

rnek 2: xHx, ~Ha nermelerinin birlikte tutarlln denetleyelim: xHx, ~Ha 1. xHx ~Ha Ha (1) X nermeler tutarszdr. () ()

Niceleme mantnda zmleyici izelge ile tutarllk denetlemesi ile nermeler mantnda zmleyici izelge ile tutarllk denetlemesini karlatrn. Benzerlik ve farkllklar nelerdir?

nermelerin Geerliliinin Denetlenmesi Bir nermenin geerlilii denetlenirken nce o nermenin deili alnr. zmleme sonucunda tm yollar kapalysa nerme geerlidir (nk deilli nerme tutarszdr). Ak bir yol varsa nerme geersizdir (nk deilli nerme tutarldr). Grdnz gibi, daha nce nermeler mantnda grdmz kurallarn aynsn uyguluyoruz. "Deillenmi bir nerme tutarl ise nermenin kendisi geersizdir, deillenmi nerme tutarsz ise nermenin kendisi geerlidir." nerme kuraln hatrladnz m? rnein, ~( xFx xFx) nermesi tutarl ise, o zaman geersiz demektir.

109

MANTIK 2

rnek 1: xFx xFx nermesinin geerliliini denetleyelim: nce nermenin deilini alarak ileme balayacaz. 1. ~(xFx xFx) 3. xFx 2. ~xFx (~) (1)

4. x~Fx (2) Fa ~Fa X (3) (4) nerme geerlidir.

Yukardaki rnekte, nermenin geerliliini denetlemek iin nce nermenin deilini aldk. Birinci admda, koullu deillemesinin kuraln uygulayarak alt alta yazdk. kinci admda tikel niceleyici deilleme kuraln uyguladk. nc ve drdnc admda ise, her iki nermede tmel olduu iin tmel zelleme kuraln uyguladk. Ortaya kan tek yol eliti. Bu nedenle nerme geerlidir. rnek 2: xFx xGx nermesinin geerliliini denetleyelim: 1. ~ (xFx xGx) (1) 2. ~xFx 3. x~Fx (2) ~Fa (3) 4. ~xGx 5. x~Gx (4) ~Ga (5) nerme geersizdir. (~)

xFx v xGx nermesinin geerli olup olmadn denetleyiniz.

karmlarn Geerliliinin Denetlenmesi Niceleme mantnda karmlarn da geerlilii denetlenebilir. karmn geerliliini denetlemek iin, daha nce nermeler mantnda yaptmz gibi, karmda verilen nclleri aynen alp, sadece sonucun deilini alacaz. zmleme sonunda tm yollar kapal ise karm geerli, en az bir ak yol varsa karm geersizdir.

110

MANTIK 2

rnek 1: xFx, Ga Fa karmnn geerliliini denetleyelim: 1. xFx Ga ~Fa Fa (1) X karm geerlidir. (n) (n) (~Sn)

rnek 2: xFx x(Fx Gx) karmnn geerliliini denetleyelim: 2. xFx (n)

1. ~x(Fx Gx) (~Sn) 3. x~(FxGx) (1) Fa (2) 4. ~(Fa Ga) (4) ~Fa X ~Ga karm geersizdir. (3)

nermelerin Denkliinin (E Deerliinin) Denetlenmesi Verilen iki nermenin denkliini denetlemek iin, nermeler karlkl koul eklemiyle () birbirine balanr. Daha sonra elde edilen nermenin deillemesi alnr. Deillenmi nermenin zmlenmesi sonucunda, btn yollar kapalysa balangta verilen nermeler denktir. Ak tek bir yol varsa, nermeler denk deildir.

111

MANTIK 2

rnek 1: ~xFx, x~Fx nermelerinin denkliini denetleyelim: 1. ~[(~xFx) (x~Fx)] (1) 2. ~xFx 3. ~x~Fx 4. x~Fx (2) 5. xFx (3) ~Fa (4) Fa (5) X nermeler denktir. 7. x Fx 6. x~Fx ~Fa (6) Fa (7) X

rnek 2: xFx, xFx nermelerinin denkliini denetleyelim: 1. ~(xFx xFx) (1) 3. xFx 2. ~xFx 4. x~Fx (2) Fa (3) ~Fb (4) 5. ~xFx 6. xFx 7. x~Fx (5) Fa (6) ~Fa (7) X Bir tane ak yol bulunduu iin nermeler denk deildir.

~x~Fx, xFx nermelerinin denk olup olmadn denetleyiniz.

112

MANTIK 2

B. OK DEERL MANTIK ki deerli mantkta nermeler, doru ve yanl olmak zere iki deer alabilir. nk zdelik, elimezlik ve nc hlin olanakszl ilkelerine gre, nermeler baka bir deer alamaz. Bu ilkeye gre nermeler ya dorudur ya da yanl. Ancak bu durum bir takm nermelerin deerini belirlememizi engeller. rnein, "Bu yaz tatile gideceim." biimindeki bir nermeye, gelecee ilikin bir bilgi verdii iin doru ya da yanl diyemeyiz. Bu trden nermelerin doru ya da yanl olmas olasdr, ancak kesin deildir. Bu gelimeler ok deerli mantn gelimesine neden olmutur. nermelerin ikiden fazla deere sahip olabileceklerini kabul eden mantk sistemine ok deerli mantk denir. ok deerli mantk iinde, zellikle deerli mantk gnmzde nem kazanmtr. deerli mantk yannda drt deerli mantk ve hatta sonsuz deerli olaslk mant kurulmutur. Biz sadece deerli manta ilikin baz zellikleri greceiz. ki deerli mantkta nermelerin doru ve yanl olmak zere iki deeri bulunurken, deerli mantkta bu deerlere bir de "belirsiz" deeri eklenmektedir. Bu durumda, rnein bir "p" nermesi doru, yanl ve belirsiz deerler almaktadr. deerli mantn doruluk deerleri aadaki gibidir:

Doru Yanl Belirsiz

D Y B

1 0 1/2

deerli mantk, iki deerli mantkta kullanlan "deil" (~), "ve" (), "veya" (v), "ise" (), "ancak ve ancak" () gibi mantksal deimezleri ayn biimde kullanr. Ancak doruluk tablosu farkldr. ki deerli mantkta sadece iki deer olduundan tek bir nermenin doruluk tablosu iki, iki nermenin doruluk tablosu drt satrdan oluuyordu. deerli mantkta ise tek bir nermenin doruluk tablosunda , iki nermenin dokuz satr bulunur.

113

MANTIK 2

p D B Y

~p Y B D

p nermesidoruyken, p ner es m i yanl p ner es belr i , m i is zken p ner esi m de belr i ,p ner es is z m iyanlkenp ner m esi dor deeralr u .

deerli mantkta nerme eklemleri ile oluturulan bileik nermelerin alabilecei doruluk deerleri aadaki gibidir:

p D D D B B B Y Y Y

q D B Y D B Y D B Y

pq D B Y B B Y Y Y Y

pvq D D D D B B D B Y

pq pq D B Y D D B D D D D B Y B D B Y B D

C. KPLK MANTII Daha ncede akladmz gibi kiplik, nermenin dile getirdii durumun gerek, zorunlu ve mmkn olup olmamas halidir. nermeler kiplerine gre gerek, zorunlu ve mmkn olarak e ayrlr. Kiplik mant zorunlu ve mmkn nermeleri kapsayan mantktr.

Kiplik mantnda, zorunlu eklemi ile kurulan nermelere zorunlu nerme, mmkn eklemi ile kurulan nermelere de mmkn (olanakl) nerme denir.

114

MANTIK 2

Zorunlu eklemi "

" sembolyle, mmkn nerme "" sembolyle

gsterilir. Bu sembollere kiplik deimezleri ad verilir. Kiplik deimezleri, verilen bir nermeden yeni bir nerme oluturmaya yarar.

Kiplik Deimezleri Zorunlu Mmkn

Pamuun yumuak olmas zorunludur = p zorunludur =

Pamuun yumuak olmas mmkndr = p mmkndr = p

Kiplik mant, kiplik deimezleri yan sra, nermeler mantndaki mantksal deimezleri de (~, , v, , ) kullanr. Zorunluluk kipiyle kurulan bir nermenin doruluu, gerek dnyada olduu gibi tm olas dnyalarda da zorunludur. Yani, zorunluluk kipiyle kurulmu bir nermeyi her zaman byle bir zorunluluk varm gibi dneceiz. Mmknlk kipiyle kurulmu bir nermenin doruluu ise, en az bir dnya iin (gerek dnyada ya da var olabilecek baka bir dnyada) dorudur. Dolaysyla, kiplik mantnda nermelerin alabilecei doruluk deerleri aadaki gibi olacaktr.

nerme
1. Pamuk yumuaktr. 2. Pamuk yumuaktr veya pamuk yumuak deildir. 3. Pamuk yumuak deildir. 4. Pamuk yumuaktr ve pamuk yumuak deildir.

p D D Y Y

p Y D Y Y

p D D D Y

115

MANTIK 2

"Pamuk yumuaktr." nermesi gerek dnya asndan dorudur. nk gerek dnyada pamuun yumuak olduunu biliyoruz. En az bir dnyada doru olduu iin bu nerme mmknlk kipiyle () yazldnda doru (D) deer alr. Ancak, pamuun yumuak olmad baka olas dnyalar olduunu farz edersek, bu nerme zorunluluk kipinde ( ) yanl (Y) deer alr. nk, eer baka bir dnyada pamuk yumuak deilse, bizim zorunlu olarak bahsettiimiz nerme yanl demektir.

p nermesinin doru olmas, yalnz gerek dnyada deil, dier tm olanakl dnyalarda da doru olmasna baldr. p nermesinin doru olmas, gerek dnyada ya da dier tm olanakl dnyalarn sadece birinde doru olmasna baldr.

Zorunlu nermelerin doruluu tm dnyalarda ve gerek dnyadaki doruluuna bal olduundan mantksal doruluu gsterir. Mmkn nermelerin doruluu, herhangi bir dnyadaki dorulua bal olduundan olgusal (gzlenebilen) doruluu gsterir.

D. ZDELK MANTII zdelik mant niceleme mantna benzemekle birlikte, onu da iine alan daha kapsaml bir mantktr. Bu nedenle, niceleme mantnda geen tm mantksal deimezler (, ) ve nermeler mantnda geen mantksal deimezler (~, , v, , ) zdelik mantnda da geerlidir. Ayrca zdelik mantnn kendine zg deimezleri vardr. Daha nce grdmz gibi, zdelik ilkesi bir eyin kendisiyle zde olduunu ifade etmekteydi. zdelik mantnda "zde", bir mantk deimezidir ve "" sembolyle gsterilir. zdelik deimezi, zdelik nermesinin znesi ve ykleminin birbirine eit ya da zde olduunu gsterir. rnein, ab nermesi zdelik nermesidir. Bu nermede a ile b arasndaki iliki ikili bir yklemdir. Yani iki ad sembol (a, b) ve bir yklem sembol (eittir) vardr. rnein, alalm. "Everest da" a sembol ile, "Dnyann en yksek da" b sembolyle gsterilebilir. "dr" eki de "" sembolyle gsterilebilir. Bylece yukardaki nerme a b biiminde sembolletirilir. "Everest da dnyann en yksek dadr." nermesini ele

116

MANTIK 2

E. VARLIK MANTII Varlk mant, zdelik mantnn mantk deimezlerine "var" szcnn eklenmesiyle elde edilmi bir mantk sistemidir. Niceleme ve zdelik mant sadece gerek dnyaya ait varlklar zerinde nermeler olutururken, varlk mant hem gerek dnyada hem de gerek olmayan dnyalardaki varlklar zerine nermeler oluturur. Yani, insan zihninde hayal rn olarak bulunan varlklar iin de nermeler oluturur. rnein, "Everest tepesi vardr." dediimizde, "Everest tepesi" gerek dnyada var olan bir ad iken, "Ak tanrs Eros vardr.", "Kaf da vardr." vb. dediimizde gerek dnyada var olmayan adlardan bahsediyoruz demektir. Varlk mant, bunun gibi gerek dnyada var olmayan varlklar da ad olarak ele alr. "Vardr." biiminde ifade edilen mantk deimezi "E!" sembolyle gsteri-lir. rnein, "Anka kuu vardr." nermesi "E!a" biiminde sembolletirilir. Burada "Anka kuu" a harfiyle, "vardr" E! le sembolletirilmitir. Gerek dnyada var olmayan varlklarla yaplm nermelerin niceleme mantnda kurulmas olanakl deildir. nk, niceleme mantnda bu tr nermeler yanl deer alr. Niceleme mantnda "Kaf Da vardr." nermesi yanl, ancak "Alp dalar vardr." nermesi doru deer alr.

117

MANTIK 2

ZET

Bu nitede sembolik mantn konusunu oluturan, nermeler mantnn, niceleme mantnn ve ok deerli mantn yapsn ve kurallarn inceledik. Modern mantk; iki deerli mantk, ok deerli mantk, kiplik mant, zdelik mant ve varlk mantndan olumaktadr. Modern mantn amac geerli karmlara ulamaktr. Bu amala karmlar sembolletirilir ve denetlenir. Bir nermenin doru ve yanl, yani sadece iki deerli olarak alnd manta iki deerli mantk ad verilir. ki deerli mantk, nermeler mant ve niceleme mant olmak zere ikiye ayrlr. nerme eklemleri mantnda nermeler sembolik dile evrilerek tutarllk, geerlilik ve e deerlii denetlenebilir. En az bir doru yorumu bulunan bir ner-meye tutarl, btn deerleri doru olan bir nermeye geerli, btn deerleri ayn olan iki nermeye denk (e deer) ad verilir. nermeler hem doruluk tablosuyla hem de zmleyici izelge ile denetlenebilir. nermeler mantnda bir takm mantk deimezleri kullanlr. Bunlar, deilleme eklemi (~), tmel evetleme eklemi (), tikel evetleme eklemi (v), koul eklemi () ve karlkl koul () eklemidir. Niceleme mantnda ise bu deimezlere her () ve baz () eklenir. zdelik mantnda niceleme mant deimezlerine zdelik () deimezi ilave edilir. Varlk mantnda varlk deimesi var szcyle ifade edilir ve (E!) sembolyle gsterilir. Ayrca ok deerli mantk sistemlerinden biri olan deerli mantkta, doru, yanl ve belirsiz deerleri kullanlr. deerli mantn deimezleri, iki deerli nermeler mantnn, deilleme, tmel evetleme, tikel evetleme, koul ve karlkl koul ekleminden oluur. Fakat deer kabul edildii iin bunlarn temel doruluk izelgeleri deiiktir.

118

MANTIK 2

ARATIRMALAR 1. Aadaki boluklar doldurunuz. a. Bir yarg bildiren ve bir doruluk deeri olan cmlelere ............. denir. b. inde nerme eklemi geen nermelere ................. .............. denir. c. Olumlu bir ifadeyi olumsuz, olumsuz bir ifadeyi olumlu yapan nerme eklemine ....................... eklemi denir. d. "se" szcyle ifade edilen ekleme ................... ............... denir. e. Yorumlarndan en az birisinin doru olduu nermeye ............... denir. f. Btn deerleri doru olan nermeye ..................... denir. g. Sembolletirilmi nermelere doru ya da yanl deer verilmesine ............................ denir. h. ki nermenin ...................... olmas demek, aldklar deerlerin birbirinin ayn olmas demektir.

2. Aadaki nermelerin ana eklem ve ana bileenini bularak, nermeleri ana eklemine gre tanmlaynz. a. p ~q b. (pvq)r c. p[(qp)(pq) d. [(pq)v(~p~q)] v (~pq)

3. Aadaki nermelerden hangilerinin basit, hangilerinin bileik olduunu gsteriniz. a. Gne her zaman str. b. nsanlar arasnda eitlik olursa herkes mutlu olur. c. Ancak ve ancak scaklk sfrn altna inerse su donar. d. nsan okur. e. Dnyorum o hlde varm.

119

MANTIK 2

4. Aadaki nermelerde p yerine D, q yerine Y yazarak doruluk deerlerini bulunuz. a. p ~q b. (pvq)~q c. ~p[(qp)(pq) d. [(pq)v(~p~q)] v (~pq) e. [(pq)(~pvq)](pq)

5. Aadaki nemelerin tutarlln doruluk tablosuyla denetleyiniz. a. p q b. (~pv~q)p c. p[(~q~p)(pq)] d. (pq)(~p~q) e. (pvq)~q

6. Aadaki nermelerin tutarl olup olmadn zmleyici izelge ile denetleyiniz. a. ~(p ~q) b. (pvq)r c. p[(qp)(pq) d. ~(pvq)v~(pq) e. x (Fx~Fx) f. xFxx~Fx g. x (FxGx), x (Fx ~Gx)

120

MANTIK 2

DEERLENDRME SORULARI

1. Aadaki nermelerden hangisi basit nermedir? A) Ay her zaman beyazdr. C) Ne geldi ne de gitti. B) Ya gelirsin ya gidersin. D) Gelirse gitmez.

2. ~[(pq) v (pr)] r nermesinin ana eklemi aadakilerden hangisidir? A) Tikel evetleme eklemi. C) Karlkl koul eklemi. B) Koul eklemi. D) Tmel evetleme eklemi.

3. p nermesi doru, q nermesi yanl ise, aadakilerden hangisi "doru" deer alr? A) pq C) pvq B) pq D) pq

4. ki nerme bir arada ka deer alabilir? A) Bir C) Drt B) ki D) Sekiz

5. "Ali hem alyor hem okuyor." nermesinin nermeler mantnda sembolik ifadesi hangisidir? A) pq C) pq B) pq D) pvq

121

MANTIK 2

6. Aadaki nermelerin hangisinde mantksal bir hata yaplmtr? A) Kan krmz deil yeildir. B) Hibir sarn, sarn deildir. C) Baz politikaclar yalancdr. D) Btn snavlar zordur.

7. "Btn derslerin zor olduu doru deildir." nermesinin niceleme mantndaki ifadesi aadakilerden hangisidir? A) ~xFx C) ~xFx B) ~x~Fx D) x~Fx

8. "Her insann iyi olduu doru deildir." (~xFx) nermesinin e deeri aadakilerden hangisidir? A) Her insan iyidir (xFx) B) Hibir insan iyi deildir (x~Fx) C) Baz insanlar iyi deildir. (x~Fx) D) Her insann iyi olmad doru deildir. (~x~Fx)

9. Aadaki kavramlardan hangisi kiplik gsterir? A) Deil C) zde B) Var D) Zorunlu

10. Aadakilerden hangisi p ile q nermelerinin denk olduunu gsterir? A) pq nermesinin tutarl olmas B) pq nermesinin geerli olmas C) pq nermesinin geerli olmas D) pvq nermesinin tutarl olmas

122

You might also like