You are on page 1of 173

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2296 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1293

ORTAA FELSEFES-I

Yazar Do.Dr. Osman Faruk AKYOL

Editrler Prof.Dr. Ayhan BIAK Yrd.Do.Dr. Serdar USLU

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. E. Emre zkeskin Dil Yazm Danman r.Gr. brahim Grgen Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Ortaa Felsefesi-I

ISBN 978-975-06-0970-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.900 adet baslmtr. ESKEHR, Austos 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ vii

Augustinus ve Boethius...........................................................
ORTAA FELSEFESNE GR.................................................................... AUGUSTINUSUN YAAMI VE YAPITLARI ................................................ AUGUSTINUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII ........................................ Augustinusun Tanr ve Yaratl Anlay ................................................... Augustinusun Bilgi Anlay ........................................................................ AUGUSTINUSUN ETK VE SYASET ANLAYII ........................................ Augustinusun Etik Anlay ......................................................................... Tanr Devleti (Civitas Dei) ........................................................................... BOETHIUSUN YAAMI VE YAPITLARI ...................................................... BOETHIUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII ............................................. Boethiusun Felsefe Anlay ve Felsefenin Blmleri ............................... Boethiusun Varlk ve Bilgi Anlay ........................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

2
3 5 7 7 9 10 10 12 13 14 14 16 18 21 22 24 25 26

1. NTE

Anselmus ve Abelardus........................................................... 26
ANSELMUSUN YAAMI VE YAPITLARI ..................................................... ANSELMUSUN TANRI VE AHLAK ANLAYII ............................................. Anselmusun Tanr Anlay ......................................................................... Anselmusun Ahlak Anlay ........................................................................ ABELARDUSUN YAAMI VE YAPITLARI .................................................. ABELARDUSTA TMELLER TARTIMASI VE BLG .................................. Abelardusun Ahlak Anlay ....................................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 27 28 28 30 31 32 34 36 38 39 42 43 44

2. NTE

iv

indekiler

3. NTE

Ioannes Scotus Eriugena......................................................... 46


IOANNES SCOTUS ERIUGENANIN YAAMI VE YAPITLARI .................... ERIUGENANIN TANRI VE YARATILI ANLAYII ...................................... ERIUGENANIN NSAN VE EVREN ANLAYII............................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 47 48 51 54 55 56 58 58 59

4. NTE

Thomas Aquinas ...................................................................... 61


THOMAS AQUINASIN YAAMI VE YAPITLARI......................................... THOMAS AQUINASIN VARLIK ANLAYII.................................................. Yaratl (Creatio) .......................................................................................... Tanr Kantlamalar ........................................................................................ THOMAS AQUINASIN BLG ANLAYII..................................................... Etkin/Edilgin Akl .......................................................................................... Soyutlama ..................................................................................................... THOMAS AQUINASIN AHLAK VE TOPLUM ANLAYII ............................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 61 62 63 66 70 71 71 73 76 78 79 82 83 84

5. NTE

Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus.................... 86


ROGERUS BACO (ROGER BACON) .......................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Rogerus Baconun Eletirel Felsefesi .......................................................... Rogerus Baconun Ahlak ve Toplum Anlay............................................. BONAVENTURA ............................................................................................ Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Bonaventurann Yaratl Anlay .............................................................. Bonaventurann nsan ve Bilgi Anlay .................................................... Bonaventurann Ahlak Anlay .................................................................. ALBERTUS MAGNUS..................................................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Albertus Magnusun Bilgi Anlay .............................................................. Albertus Magnusta Felsefe-lahiyat Ayrm ................................................ zet ............................................................................................................... 87 87 88 89 90 90 91 92 94 95 95 95 97 98

indekiler

Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................

100 101 105 105 106

Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus..................... 109


LATN BN RDL ........................................................................... SIGERUS DE BRABANT ................................................................................ Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Brabantn Tanr ve Evren Anlay ............................................................. BOETHIUS DACUS ....................................................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Boethius Dacusta Dnyann Ezelilii-Ebedilii Sorunu ............................. IOHANNES DUNS SCOTUS.......................................................................... Yaam ve Yaptlar ...................................................................................... Iohannes Duns Scotusun Bilgi Anlay ..................................................... Iohannes Duns Scotusun Tanr Kantlamas .............................................. Iohannes Duns Scotusun Ahlak Anlay ................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 109 110 110 111 112 112 112 114 114 114 117 118 120 122 123 127 127 128

6. NTE

Guillelmus De Ochkam ve Nicalous Cusanus ...................... 130


GUILLELMUS DE OCKHAMIN YAAMI VE YAPITLARI............................ GUILLELMUS DE OCKHAMIN TANRI VE BLG ANLAYII .................... Ockhamn Tanr ve Varlk Anlay .......................................................... Ockhamn Bilgi ve Tmel Anlay ........................................................... GUILELMUS DE OCKHAMIN AHLAK ANLAYII ....................................... NICOLAUS CUSANUSUN YAAMI VE YAPITLARI .................................... NICOLAUS CUSANUSUN TANRI VE NSAN ANLAYII ............................ De Docta Ignorantia ve Cusanusun Tanr Anlay .................................. Nicolaus Cusanusun nsan-Mikrokosmos Anlay .................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm .................................................................................... Okuma Paras ............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................... Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131 132 132 134 136 137 138 138 140 142 144 145 149 149 150

7. NTE

vi

indekiler

8. NTE

Francisco Suarez...................................................................... 152


FRANCISCO SUAREZN YAAMI VE YAPITLARI....................................... FRANCISCO SUAREZN VARLIK ANLAYII................................................ FRANCISCO SUAREZN DOAL YASA ANLAYII..................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153 154 157 159 161 162 165 166 167

indekiler

vii

nsz
Hristiyanln tarih sahnesine k, Avrupann sadece siyasi ve sosyal hayat bakmndan deil, dnce hayat bakmndan da birok nemli sonu dourmutur. Antik Yunan kltrnn kendine has pagan ikliminde gelien felsefe, Hristiyan dnrlerce retilen yeni kavramlarn ve dnme yntemlerinin oluumunda da nemli bir rol oynam, Hristiyan dnrlere, inanlarn salamca temellendirmek yolunda nemli imknlar sunmutur. Hristiyanlar, henz Ortaan ilk dnemleri itibariyle Antik Yunan filozoflarnn dnsel stnlklerini kavram, Yunan felsefesinin akli esaslara dayal kavram ve ilkelerini Hristiyanln vahiy esasl gerekleriyle uzlatrmak yoluna girmilerdi. lk Hristiyan dnrlerin, genellikle Yunanca bilen ve Yunan dilinde eserler veren kiiler olmalar bu iki kltr ve medeniyet oda arasndaki ilikinin ne denli kkl ve derin olduunu gstermesi bakmndan nemlidir. Akl vahiyle birbirleriyle uzlatrma abas ksa sre iinde inancn m yoksa akln m ncelikli olduu yolunda bir tartmaya yol at. Tanrnn varln, yaratc etkinliini ve evrenle olan ilikisini akli aklamalara kavuturmak yolundaki abalar birok nemli felsefi sorun dourdu: Tanr evreni yoktan m yaratmtr, yoksa evren ezeli ve ebedi midir? Evren ezeli ve ebedi ise Tanrnn evrenle olan ilikisi nedir? Eer insann zgr seimler yapmasna imkn salayan bir iradesi varsa bu iradenin Tanrsal irade karsndaki konumu nedir? nsan ruhunun lmden sonraki akbeti ne olacaktr? nsan aklnn Tanrsal akl karsndaki durumu nedir ve insan neyi ne lde bilebilir? Hristiyan dnrler dinlerinin temel inan ilkelerini felsefi sorgulama ve speklasyonlarn bozucu etkilerinden korumaya byk bir zen gstermilerse de bu tr etin sorunlarla karlatklarnda sk sk felsefi kavramlara ve yntemlere bavurmaktan geri durmamlardr. Bylece felsefe uzun bir sre boyunca ilahiyatn hizmetinde bir disiplin olarak anlalm ve akln ortaya koyduu verilerin vahiy hakikatleriyle elimeyeceine inanlmtr. Bat Ortaann sonlarna doru aklc sorgulamalar byk bir arlk kazanm ve felsefe, zamanla ilahiyattan bamsz bir disiplin olarak alglamaya balamtr. Uzaktan retim tekniine uygun olarak kaleme alnan elinizdeki kitap, Ortaa Avrupasnn dnce yaamn ekillendiren balca dnrleri ve onlarn zgn retilerini kronolojik bir srayla incelemekte ve okuru, felsefe tarihinin bu en uzun ve renkli dneminde ortaya kan felsefe sorunlar zerine dnmeye armaktadr. Kitab siz deerli rencilerimiz iin titiz ve berrak bir slupla kaleme alan stanbul niversitesi retim yesi sayn Do. Dr. Osman Faruk Akyola teekkr ediyor, kitabn tm rencilerimiz iin yararl olmasn umuyoruz. Editr Prof.Dr. Ayhan Bak Yrd.Do.Dr. Serdar Uslu

ORTAA FELSEFES-I

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ortaa felsefesinin genel eilimlerini deerlendirebilecek, Augustinusun yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Augustinusun varlk ve bilgi anlayn tartabilecek, Augustinusun etik ve siyaset anlayn deerlendirebilecek, Boethiusun yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Boethiusun varlk ve bilgi anlayn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk Kesinlik Tanrnn yaps Akl ve iman ilikisi Bilgi Aydnlanma Yaratl Tmeller tartmas Tanr Devleti

indekiler
ORTAA FELSEFESNE GR AUGUSTNUSUN YAAMI VE YAPITLARI AUGUSTNUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII AUGUSTNUSUN ETK VE SYASET ANLAYII BOETHUSUN YAAMI VE YAPITLARI BOETHUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII

Ortaa Felsefesi-I

Augustinus ve Boethius

Augustinus ve Boethius
ORTAA FELSEFESNE GR
Felsefe, yle denilebilir ki, insann en byk ve en eski baarsdr. Bundan dolay onun tarihi de baka herhangi bir bilgi veya bilimin tarihinden daha eski, daha geni ve daha kapsamldr. Felsefenin tarihini eitli pedagojik ve yntembilgisel zorunluluklar yznden belli dnemlere ayrmak bir gelenek haline gelmitir. Bu bakmdan, bu gelenei takip etmek, felsefenin tarihini anlamak bakmndan uyulmas gereken bir kural olmutur. Bununla birlikte byle bir blmlendirmenin felsefenin tarihi demek olan soru ve sorunlarn da blmlenmesi anlamna gelmediini ayrca belirtmek gerekir. Zira tarihsel blmlendirme, meselelerin bakla kesilir gibi sona ermesi demek deildir. Meseleler devam etse de dnemleri belli tarih aralklar iinde anlamaya almak neredeyse bir olmazsa olmaz koul (conditio sine qua non) olmutur. Felsefe, tarihi iinde kendi problem srekliliine (philosophia perennis) her zaman sahip kmtr. Bu bakmdan, sz gelimi, Renaissance (Rnesans okunur) dneminin tarihsel aralnda kalmasna karn Suarez bir ortaa filozofudur. Ortaa felsefesi hakknda dile getirebileceimiz bir baka durum, bu dnemin iinde ele alnan Latince yazan isimlerin neredeyse tmnn kendilerini filozof olarak deil, fakat ilahiyat olarak grmeleridir. Onlara gre filozof, antikada yaam ve yaptlarn kaleme alm olan Platon ve Aristotelestir. Ortaa filozoflarna gre felsefe, dinin hizmetinde (ancilla theologiae) bir etkinlik olarak grlmektedir. Elbette bu durum da Ortaa gibi bin yllk bir sre iinde anlamaya altmz dnemin btnne yaylacak bir belirleme olamaz. Bununla birlikte, en azndan ilk be yz yllk dnemde bu anlayn hkm srdrdn sylemek abart olmayacaktr. Ortaa, felsefe tarihi asndan son derecede nemli ve zengin ierikli bir dnemdir. Eskiden karanlk dnem olarak adlandrlmasna karn, son elli yldr giderek artan bir ilgi sayesinde Ortaa Felsefesi artk daha aydnlk bir dnem olarak karmzda durmaktadr. Zamansal olarak Ortaa Felsefesini Augustinus (354430) ile balatabiliriz . Bu dnem, St. Thomasl Iohannes (1589-1644) ile son bulmaktadr. lki ile ikincisi arasnda, felsefi olarak ve ilahiyata dair pek ok benzerlik bulunduunu sylemek mmkndr. Baka kelimelerle ifade edecek olursak, bu bin yllk srete ele alnan felsefi meseleler, bir miras devralma titizlii iinde irdelenmitir. Felsefe tarihinin belki de en nemli ismi olan Platon M.. 348de ld. Onun lmnden sonra bir sreliine Aristoteles Yunan felsefesi zerinde etkili olmu-

Ortaa Felsefesi-I

tur. Bununla birlikte, Yunan felsefesinin etkili olduu ve genellikle pagan dncesini resmeden anlay, yaklak olarak nc yzylda sona erdi. Baka trl ifade edilecek olursa, Platon gibi bir byk ustann byk lde etkisi altnda brakt bir dnem, bu sefer onun adyla anlan ve Plotinosun kurucusu olduu dnlen Yeniplatoncua yerini brakt. 204 veya 205 ylnda Msrda, byk bir olaslkla Lycopoliste dnyaya gelen Plotinosun en nemli kazanmlarndan biri, onun Ammonius Saccastan dersler almasdr. Kendisinden sonraki btn felsefe tarihini derinden etkilemeyi baarm olan Plotinos, bir taraftan Yunan speklatif dncesini dier taraftan da Hristiyanln temel ilkelerini biraraya getirmeye alm ve bu alanda ciddi bir baar elde etmitir. Yaad Ortadoudaki Hristiyanln etkisi altnda farkl bir ekilde yeniden biimlendirilen felsefe, daha nce alkn olmad yeni bir kavram btn bir varlk anlay iine almtr. Daha nceleri Yunan felsefesinde yer almayan yaratl (creatio) dncesi, Platoncu terminolojinin de yardmyla ve bu sefer mutlak g sahibi sfatyla Tanr eklinde metinlerdeki yerini almaktayd. Bu ekilde ortaya kan yeni felsefi anlay, Hristiyanln ciddi arlna karn gene de temel ilkelerini ve kayglarn korumay baarmtr. Yeniplatoncu okul ve onun takipileri, ayn zamanda ciddi bir ekilde Eski Yunan felsefesini de muhafaza eden bir anlay srdrmekteydiler. Eski Yunanca hl nemini korumakta ve felsefe yaptlar, byk lde Yunanca yazlmaya devam etmekteydi. Romadaki filozoflar bile Atinada Yunanca eitimi alyorlar, yaptlarn Yunanca yazyorlard. Eski Yunanca, adeta Yunan felsefesini yaatan bir damar gibiydi. Avrupa, drdnc yzyldan itibaren byk bir barbar saldrs ve istilas ile sarsld. Neredeyse btn ehirleri, manastrlar, eitim kurumlar, ktphaneleri yamaland ve yakld. Bu ortamda elbette eitim olana ortadan kalkt. Bu durum, o dnemde Avrupadaki bilim insanlarnn hayatlarn da ciddi bir ekilde olumsuzca etkiledi. Aslna baklacak olursa, karanlk a olarak Ortaa deil; fakat drdnc yzyl adlandrlabilir. Pek ok Yunanca metin ortadan kayboldu. Pek ok Yunanca metnin Latince evirilerinin ya bir ksm veya tamam tahrip edildi. Eitim kurumlarndaki tahribat, dnemin insanna Eski Yunanca retme olanann nn tkad ve Eski Yunanca, dolaysyla Eski Yunan felsefesi metinlerine ulaabilecek insan saysnda inanlmaz boyutlarda d yaand. Bununla birlikte, baz aileler ile cra kelerdeki baz manastr ktphanelerindeki temel yaptlar sayesinde eitim devam edebildi. Bu eitim sayesinde Augustinus gibi, Boethius gibi isimler ortaya kt ve yaptlaryla Ortaa felsefesini biimlendirmeye koyuldular. Bunlarn tm de Hristiyandr. kinci yzylda balayarak hepsi de Hristiyanln imannn aklsallatrlmas iin aba gstermiler ve bu uurda felsefeyi kullanmlardr. Balangta felsefeyi bir ara gibi gren bu anlay, zaman iinde evrilerek felsefenin en temel alanlarndaki nemli baarlar ortaya koyacak denli felsefeyi amalatrmtr. Bu bakmdan, Ortaa felsefesi, sadece Eski Yunan felsefesini modern felsefeye aktarmak grevini stlenmemitir. Onun ayn zamanda bir baka nemli grevi, Eski Yunan felsefesinden alnan miras, yorum tarz zerinden farkllatrarak modern felsefeyi retmek olmutur. Unutulmamas gereken nemli bir konu, modern felsefenin balatcs olarak dnlen Descartesin, (Dekart okunur) aslnda bir Ortaa kurumunda eitilmi olmasdr. Cizvitlerin kurmu olduu La Flechete okuyan Descartes, analitik geometriyi kefetmi, buradan hareketle speklatif felsefeyi yeniden ina etmeyi denemitir. Descartesn Ortaa felsefesinin yetersizliklerinden ikayetleri olduu gibi, bazlar da onun Ortaa felsefesini yeterince iyi

1. nite - Augustinus ve Boethius

bilmediini ileri srmlerdir. Bu konuda nemli bir baka dnce de lkemizdeki Ortaa felsefesi almalarn balatan Betl otukskenden gelmektedir. Ona gre; gerek Augustinus gerek Anselmus Descartesn hocalar durumundadr. Batan naf bir tavrla reddeder grnmesine karn, Descartesn dnsel arka plannda skolastik yer almaktadr. (Betl otuksken, Anselmusun Ontolojik Tanr Kantlamas ve Yenia Felsefesindeki (Descartes) Yeri, II. Trkiye Felsefe, Mantk ve Bilim Tarihi Sempozyumu (11-13 Kasm 1987) -Ayr Basm-, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, T.Y., s. 53). Dolaysyla Ortaa felsefesi, pek ok bakmdan zerinde durulmas gereken bir dnemi iaret etmektedir. Bu felsefenin anlalmas iin, yukarda dile getirilenlerden de rahatlkla anlalaca gibi, bir taraftan Eski Yunan felsefesinin -temelde Platon ve Aristotelesin dnceleri- br taraftan da modern felsefenin iyi bir biimde kavranm olmas gerekmektedir. Aksi takdirde felsefenin srekliliinde biimlenen sorunlardaki anlamda krlmalar ve eksiklikler kanlmaz hle gelecektir.

AUGUSTINUSUN YAAMI VE YAPITLARI


Augustinus (Avgustinus eklinde okunur), Kuzey Afrikann en nemli tarihsel yerleimlerinden biri olan Kartaca ehrinin batsndaki Thagastede (Cezayirde bulunan bugnk Souk Ahras kenti) MS 13 Kasm 354 ylnda dnyaya geldi. Bir pagan olan babasnn ad Patricius, Hristiyan olan annesinin ad ise Monicayd. Augustinus sahip olduu her eyi annesine borlu olduunu sylemitir (Confessiones, II, iii). Eitimine Thagastede balam, daha sonra komu kent olan Madauradaki okula gnderilmitir. Burada Latin klasiklerini okumaya balam, bylelikle annesinin inancndan ve dncelerinden uzaklamtr. Yetenekli bir ocuk olmasna karn Yunanca derslerine olan ilgisizlii dikkat ekiciydi. Yunancadaki zayfl, daha sonralar Augustinusun Antik Yunan dncesine ilikin okumalarn eksik gerekletirmesine neden olmutur. Bu durum, aslnda o dnemdeki pek ok filozof iin de geerlidir. Madauradaki eitiminden sonra retorik konusunda eitim almak zere MS 370 ylnda Kartaca kentine gitmitir. Bu kent, onun o zamana kadar karlat en byk yerleim yeriydi. Burada bir kadn ile beraber yaam ve bu ilikisinden Adeodatus (Tanr tarafndan verilmi olan) isimli bir olu olmutur. Ciceronun u anda kayp olan Hortensius isimli eserini okuduktan sonra bir hakikat aratrmasna balad. Bu yzden o dnemde etkili bir dini inan olan Manicilie girdi. Augustinusa gre bu din o zamana kadar kendisine sunulan en aklsal aklamalar yapmaktayd. Manicilik, Manes veya Mani tarafndan nc yzylda kurulmu bir inan sistemidir. randa hkim olan eski inanlarla Hristiyanln baz gelerinin uzlamna dayal olan bu dine gre, evrende iki g hkm srmekteydi. Buna gre evrende Ormuzd denen bir iyi ilke, yani k ile Ahriman denen bir kt ilke, yani karanlk hkm srmekteydi. Bu zelliiyle Manicilik, ikici (dalist) bir grnm sergilemekteydi. Bu ilkelerin her ikisi de sonsuzca bir varolua sahiptir ve aralarndaki mcadele de sonsuza kadar devam edecektir. Augustinus, ite bu inancn etkisinde kalarak annesinin dininden epeyce uzaklam ekilde 374 ylnda Thagasteye geri dnd ve burada yaklak bir yl gramer ve edebiyat dersleri verdi. Ayn yln sonbaharnda bu kez Kartacada bir retorik okulu at ve 383 ylna kadar orada kald. Felsefe ile durmakszn uraan Augustinus iin Manicilik pek ok soruya cevap veremez hle gelmiti. nsan dncesinde kesinliin nereden kaynakland, iki ilkenin niin sonsuza dek birbiriyle kavga iinde olduu gibi sorular Augusti-

Ortaa Felsefesi-I

Patrologia Latina, JacquesPaul Migne adl bir din adam tarafndan 1844-1855 yllar arasnda yaymlanmtr. Tertullianustan Papa III. Innocentusa kadar kaleme alnm Latince eserleri kapsayan eserde 217 cilt bulunmaktadr. 1862-1865 yllar arasnda bu 217 cilde bir de indeks eklenmitir. 173. ciltler Tertullianustan Tourslu Gregoriusa kadarki dnemi, 74-217. ciltler de Papa I. Gregoriustan Papa III. Innocentusa kadarki dnemi kapsamaktadr. Eser lkemizde, zellikle stanbuldaki eitli ktphanelerde mevcuttur. Augustinusun eserlerinin Patrologia Latinadaki yeri Augustinus Hipponensis bal altnda 32-47. ciltlerdedir.

nusu bunaltmaktayd. Bu sorun ve dncelerle dolu olarak 383 ylnda Romaya gitti ve burada bir retorik okulu at. Dncelerindeki karmaklk onu akademik phecilerin tartmalarna srkledi ve bir sreliine pheci yaklamlar oldu. Daha sonra kendisine birinci dereceden felsefi dnmeyi tantan Yeniplatoncular Plotinos ve Porphyriosun baz eserleriyle tesadfen tant. Yeniplatonculuk, Plotinos (MS 204/205-270) isimli bir dnr tarafndan kurulmu ve okullu anlamda ilk tekilatlanmasn da Romada gerekletirmiti. Aslen Msrl (Lycopolis) olan Plotinos, 244 yl dolaylarnda Romada bir felsefe akademisi kurmu ve burada yirmi be yl boyunca ders vermitir. Kaleme ald Enneades isimli kitap, kendisinden sonraki neredeyse tm Ortaa filozoflar iin vazgeilmez bir bavuru kayna olmutur. Enneades, Plotinosun rencisi olan Porphyrios (Porfryos okunur) tarafndan her biri 9 makaleden oluan 6 ksmlk bir kitap olarak hazrlanmtr. Bu kitaptaki temel tezler yledir: 1- Gerekliin maddi olmayan bir en yksek formu vardr (dea). 2- Grlebilir veya duyulanabilir olan eylerden daha yksek bir gereklik seviyesi bulunmaktadr. 3- Bilmenin tecrbi formlarndan ok zihinsel gry tercih etmek gerekir. 4- Baz formlar lmsz karakterdedir. 5- Evren, z gerei iyidir. Augustinus ite bu dnceler dorultusunda ekillenmi olan Yeniplatoncu dnrlerin eserlerinden etkilendi ve bu eserler Augustinusun maddeci dnceden uzaklamasna ve ayn zamanda moral hayatn arndrmas iin kprdanmasna yardmc oldular (Maurer, 1982: 3). Augustinus 384 ylnda Milanoda retmenlik yapmaya balad ve burada, yukarda anlan filozoflarn Yeniplatoncu eserlerinin etkisiyle Hristiyanla yeniden ilgi duymaya balad. Paulusun Yeni Ahitteki yazlarn tekrar tekrar okudu. Yeniplatoncu eserlerdeki bilgelik ile Hristiyanln bu bilgelie paralel olmas gerektiini syledii hayat arasnda bir ilgi kurmaya balad. 387 ylnda Milano Piskoposu Ambrosius tarafndan vaftiz edilerek Hristiyanla adm att. Bundan nceki yaklak bir yl boyunca dostlar ve aile bireyleri ile birlikte deta bir hazrlk dnemi yaad ve bu arada Milanonun kuzeyindeki Cassiciacumda en nemli eserlerini kaleme ald. 388de tekrar Afrikaya dnd ve doduu yer olan Thagastede kk bir manastr kurdu. 396da Hippo piskoposu oldu ve 28 Austos 430daki lmne dein bu grevi srdrd. Augustinus, bugn anlald ekliyle felsefi bir eser kaleme almam olabilir. Bununla birlikte onun din kayglarn daha iyi anlatabilmek adna bavurduu felsefi oluumlar pek ok eserinden ayklamak ve izlemek de mmkndr. Btn eserlerini Migne baskl Patrologia Latinann 38 ve 47. ciltlerinde bulmak mmkndr. Augustinusun btn eserlerinin ngilizceye evirisi M. Dods tarafndan 15 cilt hlinde yaplm ve bu alma 1871-1876 yllar arasnda Edinburghda yaymlanmtr. Eserlerinin pek ounun ayr basklar da bulunmaktadr. Augustinusun balca eserleri unlardr: Dzen Hakknda (De Ordine), phecilere Kar (Contra Academicos), Gzel Hayat Hakknda (De Beata Vita), Soliloquia, Ruhun lmszl Hakknda (De Immortalitate Animae), Mzik Hakknda (De Musica), Ruhun Nicelii Hakknda (De Quantitate Animae), Seme zgrl Hakknda (De Libero Arbitrio), retmen Hakknda (De Magistro), Hristiyanlk retisi Hakknda (De Doctrina Christiana). tiraflar (Confessiones), 400 yl dolaylarnda kaleme ald bir eserdir. tiraf geleneinin neredeyse balatcs olmu bir denemedir. Yksek edebi karaktere sahip olan bu eserin bir ksm Trkede mevcuttur.

1. nite - Augustinus ve Boethius

Teslis Hakknda (De Trinitate), Tanr Devleti (De Civitate Dei), Retractationes (Bu eseri yaklak olarak 427 ylnda tamamlanmtr. Btn bir dncesini yeniden gzden geirdii bu almasna, Augustinusun herhangi bir eseri kullanlrken daima bavurulmaktadr).

AUGUSTINUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII Augustinusun Tanr ve Yaratl Anlay


Augustinusun bir diyalog hlinde kaleme ald eseri Soliloquiada iki temel karakter bulunmaktadr: Augustinus ve akl. Akl Augustinusa sorar: Neyi bilmek istersin? Augustinus yant verir: Tanry ve ruhu bilmek istiyorum. Akl yeniden sorar: Daha fazlasn istemez misin? Augustinus yantlar: Hibir ekilde! Augustinusun buradaki yant, onun felsefi anlaynn nemli bir kiisellik ierdiini gstermektedir. Bu felsefi anlay, ayn zamanda, kanlmaz bir ekilde dinle zdelemi bir etkinliktir. Onun iin nemli olan insani bilgeliin doasna ulamaktr. Bu ama dorultusunda hareket etmek, ayn zamanda hakikati arzu etmek anlamna da gelmektedir. Hakikate kar duyulan bu byk arzu, Augustinus iin iman ile bilgi arasndaki ilikiyi de gzler nne sermektedir. Augustinusa gre insan akl, kendi bana brakldnda hakikate ulatran bir etkinlik gerekletiremez. Bu bakmdan akln birincil devi olan bilmek, inanmaktan sonra gelmelidir. Augustinus, o dnemde etkili olan bir deyii kullanmaktadr: nanmadka anlamayacaksn! Dolaysyla nce iman etmek, sonra da iman edileni anlamak iin aba gstermek gerekir. Baka kelimelerle dile getirilecek olursa, bilinmesi istenen eye ncelikle inanmak, onun daha iyi bilinmesine neden olacaktr. Ancak bir kez imann hakikatlerini kabul ettiimizde akl, inandklarmz daha iyi anlamak konusunda bize yardm etmek iin mdahalede bulunur. On birinci yzylda Anselmus bu ideale kendi zdeyiinde u klasik formlasyonu verecektir: fides quaerens intellectum (akl arayan iman). Demek ki akl terbiye eden imandr ve imann nesnesi de hakikattir. Hakikatin bir ekilde aklmzda ortaya kmas, aslnda Tanrnn da bizim iimizdeki varoluunu haber vermektedir. Tanr, Augustinusa gre hakikatin kendisidir. Hakikatin aklmzda yer almas, onun ayn zamanda iimizdeki varoluunu anlatmaktadr. Eer hakikat iimizdeyse o zaman Tanr da iimizde demektir. Bununla birlikte Tanr, varoluundaki zellikler nedeniyle bizi aan bir yapdadr. Bu yap itibaryla da bizi, akllarmz ynetmekte; doru dnmenin yollarn gstermektedir. Bu yzden Tanrnn insan aklnn rettii bir kavram olmas imkanszdr. Zira eer Tanr akln rettii bir yap olmu olsayd o zaman Tanrnn deiiklie tabi olmas gerekirdi; ne var ki Tanr deimez bir varolutur. Tanrnn deimeyen bir varolua sahip olmas, onun gerek varlk olmasndan kaynaklanmaktadr. Bir isim Tanry dierlerinden daha iyi anlatr. Bu isim ncilin Exodus (3:14) adl ksmnda Tanrnn kendisi tarafndan bize bildirilmi olan isimdir. Musa Ona ismini sorduunda O yle cevap verir: Ben neysem Oyum. Bu cevap, Tanrnn, varln bizzat kendisi olduu (Ipsum Esse) anlamna gelmektedir. Platonun deas hibir ekilde tek tanrl dinlerin Tanrs ile zdeletirilemez. Bununla birlikte Platonun felsefesinde de deann, Varln kendisi olduunu sylemek mmkndr. Aradaki sylem benzerliinden hareketle Yeniplatonculuun Augustinusun felsefesi zerindeki etkisini ve onun zerinden Ortaa felsefesindeki arln tahmin etmek zor olmayacaktr. Varln kendisi olmak, hareketi meydana getiren iki kart durumdan birinin sz konusu olmas demektir. Varlkta henz meydana gelmemi

Ortaa Felsefesi-I

Trm veya Sdur (Grekesi proodos, Latincesi emanatio) tm gerekliin bir ve ezeli-ebedi olan yetkin ve akn bir varlktan zorunlulukla ktn ne sren metafizik bir retidir (Cevizci, 1999, Felsefe Szl: trm maddesi.). Emanatio veya sdur, grnen gerekliin yapsn ve kkenini, grnen hereyin kendisinden tredii bir transendent ve mkemmel ilkeye dayanarak aklama giriimidir. Bu aklamann dayand gr Platon felsefesinde ilkece yer almaktadr. Bununla birlikte sdurdaki yaratl dncesi Platonda bulunmadndan, mesele Plotinostaki tek tanrl inan younluu dikkate alnarak ayrca deerlendirilmelidir (Edwards, 1967, The Encyclopedia of Philosophy: emanationism maddesi).

olan herhangi bir potansiyel durum olmadndan o, fizik anlamda bir harekete tabi deildir. Dolaysyla Tanrnn Varlk olduunu sylemek, ayn zamanda Onun hareketsiz; yani varoluu bakmndan deimez olduunu sylemektir. O hlde Tanrnn Ben neysem Oyum eklindeki tarifi, Ondaki z ve Varoluun bir ve ayn olmas anlamna gelmektedir (Maurer, 1982: 12). Platonun deas ile byk bir benzerlik gsteren Augustinusun Tanrs ezeli ve ebedi bir varlktr. Bu zellik onun en yksek bir ekilde varolduunu anlatmaktadr. Bundan dolay ona benzeyen varolularn ortaya kt bir dnyadan sz etmek ve bu dnyay da yaratl ile ilikilendirmek gerekir. Zira dnya ve onu alglayan ruh birtakm eksiklikler iermektedir ve bundan dolay da yaratlm olmalar gerekir. Yaratlmlarn dnyas mutlak ekilde Tanry yanstmakta ve onu ortaya koymaya almaktadr. Bu yanstma durumu, Tanrya ynelmilik olarak anlalmaldr. Dnya zerindeki btn varolular birtakm eksiklikler iermektedir ve bundan dolay da deiime tabidirler. Varolanlarn deiime tabi olmalar, onlarn varolmak iin bir nedene gereksinim duyduklar anlamna gelmektedir. Varolanlarn kendilerinde akl sayesinde kefettiimiz formlar, Augustinusa gre, Tanrnn zihninde bulunan ezeli-ebedi idealarn geici yansmalardr. Bu yzden, Tanrnn btn bir evreni idealar araclyla yarattn syleyebiliriz. Tanr, evreni zgr iradesiyle yaratmtr. Augustinusun felsefesinde her ne kadar Yeniplatoncu zellikler bulunduunu sylesek de, Yaratl konusunda Yeniplatonculuun kurucusu olan Plotinosla anlaamaz. Zira Plotinos, evrenin zorunlulukla Birden trediini (emanatio=trm) sylemektedir. Oysa Augustinus iin byle bir zorunluluk sz konusu bile olamaz. Tanrnn bir zorunluluktan dolay eylemini gerekletirmesi dnlemez bir durumdur. Zira O, daha stn veya daha iyisi asla dnlemeyecek bir varlktr. Bu dncesiyle Augustinus, Anselmusun Tanr Kantlamasndaki temel dnceyi de retmi olur. Augustinus, nemli eserlerinden biri olan De Doctrina Christianada (I, vi. 6-vii. 7) unlar dile getirmektedir: Deus kelimesi Latince bilen herhangi birisinin kulana arptnda, bu kii, btnyle akn (excellentissimam) ve lmsz bir tr yapy (natura) dnmeye zorlanr. Zira birisi tanrlarn Tanrs hakknda dndnde . . . yle bir ekilde dnr ki, onun dncesi daha yksei veya daha by olmayan bir varla ulamaya abalar. Tanr, canl ya da cansz tm varolanlarn stnde yer alan bir Varlk olduu iin onun bizzat yaamn kendisiyle ilgili olmas gerekir. Bununla birlikte kendi bana yaam herhangi bir ey ifade etmez. Basit anlamyla yaamn kendisine bilgelik eklemlendiinde tanrsallk artmaktadr. Ne var ki, insandaki bilgelik deiik koullara gre hareketlilik gstermektedir. Oysa sabit durumdaki bir bilgelik dier tm bilgeliklerden daha yksektir. O halde Tanr, sahip olduu duraan bilgelik, sayesinde bilgeliin en yksek halidir. Augustinusa gre Tanrnn en gerek z onun sonsuzca varoluudur. Bu yzden O, en yksek derecede varolandr (essentia). Bu haliyle Tanr, deimez ve kendi kendisiyle zde olan Varlktr. Bu yzden bamsz bir varoluu bulunmaktadr ve O bir Yaratcdr. Fizik dnya olarak adlandrdmz duyulanabilir nesnelerin dnyasnda her varolan mutlak anlamda deiime tabidir. Bu yzden deiime tabi olmayan, ncesiz-sonrasz bir Varla kendi varolu nedenleri olarak ihtiya duyarlar. Augustinusa gre Tanr, evreni hilikten aklla ve zgr iradesiyle yaratmtr. Burada, Augustinusun Manicilik dneminde sahip olduu bir dncesini hatrlamakta yarar grmekteyiz. Manicilie gre karanlk ktlktr ve maddi olan da, z itibaryla ktdr. Augustinusa gre Tanr sadece varolanlar deil, ayn zamanda maddeyi

1. nite - Augustinus ve Boethius

de yaratmtr. Baka bir deyile Tanr, sadece form ile madde arasndaki ilikiyi kurmam; ayn zamanda maddeyi de hilikten yaratmtr. te sadece bu yzden madde iyi bir eydir. Zira, yukarda da deindiimiz gibi, Tanr en yksek iyidir (Summum Bonum). Tanrnn dnda varolan her ey Tanrdan gelmektedir. yi eylerin sadece en yksek iyiden geldiklerini kabul edecek olduumuzda, maddenin de iyi bir ey olduunu sylemek gerekmektedir. Dnya yaratlm olduundan zaman iinde bir balangc bulunmaktadr. Bu anlayn Kutsal Kitabn Genesis (I. 1) ksmndaki bir alnt ile destekler: Balangta Tanr yeri ve g yaratt. Bu yaklam aka Hristiyan dogmasna da uygun bir aklama getirmektedir. Bununla birlikte, zellikle on nc yzylda Aristotelesin eserlerinin evirileri ile birlikte gndeme gelen evrenin ncesiz-sonrasz olabilecei dncesi ciddi bir aknlk yaratmtr. Aristotelesi Kutsal Kitap ile uzlatrma abalar o dnem filozoflarnn zerinde en ok durduklar konulardan biriydi. Dnyann, yaratl gerei zamanda bir balangcnn olduunu dnen Augustinusa gre, Tanr dnyadaki her eyi bir anda yaratmtr. Bununla birlikte her ey ayn mkemmellikte ortaya kmad. Bazlar mkemmel olarak yaratldklar hlde bazlar da tohum veya embriyo eklinde meydana getirildi. lk bata dnya olumakta olan eylerin tohumlar ile doluydu. Augustinus bunlara Plotinos zerinden Stoallardan dn alnan bir kavram olan kken ilkeler (rationes seminales) adn vermektedir. Baz tarihiler bu anlay modern evrim retisinin bir sezinlemesi olarak dnrler. Fakat Augustinusun, bir trn dierinden tekaml ettii dncesine sahip olan modern anlamda bir evrim kavray yoktu. Augustinusun anlaynda Tanr, her bir trn seminal ilkesini maddeye, zaman iinde ve uygun koullarda her biri olgunlaabilsin diye yerletirmitir. (Maurer, 1982: 15.) Augustinusun Tanr anlaynda Platonun hangi alardan etkisi olmutur? SIRA SZDE Burada seminal ilkeler ile Augustinusun anlatmak istedii ey, Tanrnn btn DNE M bir evren karsndaki gcnn bykldr. Augustinusta TanryL her i ve eyleminde mmkn olduu kadar vmek en nemli grevdir. nsann ve dier tm O R U yaratlmlarn etkisini en aza indirgeyecek bu vme, onun bilgiS anlaynda da geerlidir. Ona gre kefedilmesi gereken bir hakikatler dnyas bulunmaktadr. Bu dnyay kefedip kavrayan akl olmakla birlikte, hakikatin gerek varolu nedeni DKKAT bizzat akln kendisi deildir. Buradaki asl neden, akla kendi iindeki hakikati grme gcn veren zihinsel illuminatio - aydnlanmadr. Aydnlanmann kendisi SIRA SZDE de ak ve kesin bir ekilde ilahi bir eylemdir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Augustinusun Bilgi Anlay

Aslnda Augustinusun aydnlanma retisi k ile ilgisi kurularak anlalabilecek bir grme benzetmesidir. Bu benzetmenin Platonda da, zellikle iyi ideas ile gne arasnda yapldn hatrlayabiliriz. Augustinusa gre, cisimsel A P K T nesnelerin grlebilmesi iin gn na ihtiyacmz vardr. Buna benzer bir ekilde anlalabilir nesnelerin zihinsel gr iin de ihtiya duyduumuz bir tr k vardr ve buna da anlalabilir k demek doru olur. Baka bir ekilde dile getirilecek Nolursa, buTELEVZYO radaki anlalabilir k hakikattir. Zihinsel grmenin koulu ilahi bir k olduuna gre, bu n zerine derek aklsal anlamda grlebilir kld nesnenin de bir anda ve btnyle kavranmas zorunlu olacaktr. Augustinusun aydnlanma anlayndaki bu tarz ile Platonun hatrlama (anamnesis) retisi N T E R N E T nemli bir arasnda

AMALARIMIZ

Platonda, ruhun daha nceki bir varolu durumunda elde etmi olduu bilgiyi herhangi bir nedenle hatrlamasA P K T eylemine anamnesis denmektedir. Platon bu konuyla ilgili en nemli aklamalarn Menon diyalounda T E L E V Z Y O N ortaya koymaktadr. Anamnesis retisi, aa yukar tabula rasa retisinin karsnda yer alan bir retidir.

AMALARIMIZ

NTERNET

10

Ortaa Felsefesi-I

yaknlk bulunmaktadr. Her iki reti de, belli trden nesnelerin ve hakikatin bilgisi iin dolaysz bir zihinsel farkndalk zorunluluunu iaret etmektedir. Byle bir anlayn bilgikuramsal temelde ciddiyetini srdrmesi iin ruh g (metempsykhosis) ilkesine de ihtiyac bulunmaktadr. Zira bu reti, cisimsel nesnelere ilikin bilginin duyu tecrbesinden ziyade, daha nceki hayatlarmzdaki tecrbelerimiz sonucunda elde ettiimiz ve zaten biliyor olduumuz, ruhun bedene girmesiyle unuttuumuz bilgilerin saf aklsal bir farkndalk (hatrlama) sonucunda ortaya ktn; ruhun, bu noktada vazgeilmez ve etkin bir grevinin olduunu ileri srmektedir. Augustinus, Platonun bu anlayn kabul etmez. Ona gre zihinsel akl bu hakikatleri -yani idealar veya kavramlar- (rnein geometrininkileri) benzersiz bir eit cisimsiz kta grr (Maurer, 1982: 10). te bu aamada Augustinus, Platonun anmsama (anamnesis) retisinin yerine aydnlanma (illuminatio) grn koymaktadr. Toparlayacak olursak Augustinusun bilgi retisinde genin dikkate alnmas gerektiini syleyebiliriz: Tanr ruhsal ktr ve btn insanlar (onlarn akllarn) aydnlatr. Tanr tarafndan aydnlatlm bir anlalabilir hakikat dnyas vardr. lahi aydnlanmada bu hakikat dnyasn bilen (insani) akllar vardr (Maurer, 1982: 11). numaradaki aklama, insan btn dier yaratlm olan varlklardan ayr bir yere koymaktadr. Aklsal bir ruha sahip olan insan, bu yeteneiyle hakikat ile arasnda bir ba kurabilmektedir. Bu ba, insan ayn zamanda bir moral varl olarak da ne karmaktadr. Akln zerinde en fazla durmamz gereken yetisi kendisinin farkna varabilmesidir. Akln bu zellii sayesinde insanlar varolduklar, yaadklar ve dndklerinden kesin olarak emin olabilmektedirler. Augustinus ayn zamanda, akln kendisine ilikin bu bilgisinden yola karak akln maddesiz bir varolu olduunu bildiimizi ileri srmektedir. (De Trinitate, X. ii. 16) Augustinusun akln maddesizlii ve bilisel bakmdan biriciklii zerinden geldii baka bir nemli nokta memoriadr. Memoriay Trkeye evirmemek faydal olacaktr. Zira Trkeye evrildiinde hafza olarak karlanmas gereken bu terimin aslnda gemi ile derinden ve etkileyici bir ilgisi yoktur. Memoria hem bilme ediminin ve dnmenin malzemelerinin bulunduu bir depo, hem de akln kendi nesneleriyle kar karya geldii bir mekandr. Memoria duyularmzla algladmz nesnelerin imgelerinin topland bir yerdir. Bu yer, aklmzn bu nesneler ile ilgili dnme eyleminde kendilerine dayand imgeleri depolamaktadr. Memoria, ayn zamanda, zgr sanatlarla ilgili yetileri de iinde barndrmaktadr. Bunlarn arasnda mantn ilkeleri ile matematik ve geometrinin ilke ve yasalar da bulunmaktadr. Akl, memoriada btn bu anlalabilir nesnelerin dorudan farkna varmaktadr. Bunun tesinde akl memoriada bizzat kendisiyle karlaabilmekte ve kendisi, doas, etkinlikleri hakknda dnebilmektedir. Augustinusa gre memoria akln Tanryla kar karya kald bir isel mekandr. Btn bu zellikleri ile memoria, Tanrnn sadece insana bahettii bir zellik olarak karmza kmaktadr (MacDonald, s. 170).

AUGUSTINUSUN ETK VE SYASET ANLAYII Augustinusun Etik Anlay


Augustinusun Tanr ile kar karya kalnan yer olarak belirledii memoria, ayn zamanda Tanrnn yceliinin vlmesi iin de bir zemin karakterdir. Tanry, illuminatio eliinde aratrma ii ayn zamanda hakikati arama eylemidir. Dolaysy-

1. nite - Augustinus ve Boethius

11

la insan hayat bir yerde hakikatin, yani Tanrnn aranmas etkinliidir. Augustinus da, tpk teki Ortaa filozoflarnda olduu gibi Tanry dncesinin merkezine yerletirmekte; Onunla ilgisi bakmndan da dier varolular merkezin etrafndaki yerlerini almaktadrlar. nsan, Augustinusa gre, ruh ve bedenden meydana gelmitir. Burada, ruhun ne tr bir varolu sergiledii nem kazanmaktadr. Ona gre ruh, tinsel zellikleri olan bir tzdr. Bu tinsel yaps ona bizzat lmszl vermektedir. lmszlk ise, ruhun ilahi hakikatten ald pay ve onunla kurduu ilikiyi anlatmaktadr. Augustinusa gre evren, bizzat Tanrnn inayeti ve iyilii ile yaratlm olduundan gzeldir. Bu durum Platonun dnyas iin de ayn ekilde geerlidir. Geri orada Demiurgos, ilkelere olan smsk ballyla eylemini gerekletirdii iin dnya, estetik bir nesne olarak ortaya kmt. Buradaki gzellik ise dorudan Tanrnn zihninde belirginlik kazanmaktadr. te tam bu yzden Augustinus iin insann aklsal ruhu, gzelliin ve dolaysyla iyinin peinden gitmek zorundadr. Zira bu eylemi gerekletirebilecek ve bu iyiyi tm varoluuyla takdir edebilecek baka bir yeti yoktur. nsann aklsal ruhunun ilahi hakikatten pay almasnda ayn zamanda bir ekim, bir cazibe durumu da sz konusudur. Zira, sadece aklsal ruh deil; fakat ayn zamanda dier pek ok varolu da bu hakikatten pay almaktadr. Augustinusa gre, bu pay alma bakmndan hereyi ve herkesi birarada tutan; merkezdeki Tanrya ynelten en nemli kavram sevgidir. Evrendeki her eyin bu sevgi sayesinde birarada bulunmas ve aralarndaki deiik ilikiler, ortaya bir tr gzellik karmaktadr. Bu gzellik, hi phesiz en gzel olan Tanrnn bir yansmasdr. te bu gzelliin doasn aratran ve bu gzellikten yola karak her eyin nedeni olan ilkeye gnll eilimin nelii ile ilgilenen disipline etik ad verilmektedir. Ciceronun Hortensius adl eserindeki bir cmle Augustinusun btn felsefesine yaylmtr: Hepimiz kesinlikle mutlu olmay isteriz. Mutluluk, Augustinusun eserlerinin tmnde merkezde yer almaktadr. De Vita Beatada (Mutlu Hayat Hakknda) Augustinus, mutluluun hedefinin iyi olan olduunu dile getirmektedir. Ne var ki, insann iindeki bu iyinin pay ald en iyi Tanrnn bizzat kendisidir ve tam da bundan dolay, bitimsiz mutluluk demek olan beatitudo sadece Tanrda bulunmaktadr. Demek ki erdemli olmann en nemli gstergesi, insann sadece iyinin kendisi iin en iyiyi arzulamas, amalamasdr. Onu bir kez elde ettikten sonra insan artk baka herhangi bir ama iin abalamayacaktr (Teske, 2009: :35-36). Hristiyan inancna gre (credo) insan, iledii ilk gnahtan dolay bu dnyaya dmtr. Dolaysyla aklsal yetilerini dzgn bir ekilde kullanamayacak durumdadr. Buna iradesi de dahildir. Bununla birlikte iradesi, en iyiyi ama olarak edinmek bakmndan kanlmaz bir ekilde gereklidir. Kendi bana braklm bir irade, tutkularnn esiri durumdadr. Augustinusa gre insann seme zgrl (liberum arbitrium) elbette vardr. Ancak insan, bu zgrl, yapmas gerekli olan eyleri yapmak adna kullanamaz. nk insan, ilk gnah sayesinde zgrln kaybetmitir ve onu yeniden elde etmek iin mutlaka Tanrnn inayetine gereksinim duyacaktr. Bu gereksinimin ekillendii ilk aamada, yukarda szn ettiimiz sevgi yer almaktadr. Bizzat kendisi sevgi olan Tanr, bu zellii sayesinde insanlar kendisine doru ekmekte; bylelikle ahlaki olarak yaplmas gerekli olanlar yapma gc insana verilmektedir. Bu g, elbette kendi bana bir anlam ifade etmemektedir. Nasl insan akl bir tr aklsal aydnlanma olmakszn kendisinde bulunan idealar kefedemiyorsa, benzer ekilde bir tr ahlaki aydnlanmaya da gerek vardr. Zira, dmlkten

12

Ortaa Felsefesi-I

kaynaklanan bir zayflk iinde bulunan iradenin, bu aydnlanma olmakszn iyiyi amalamas olanakszdr. Doutan iimizde bulunan ahlak yasas bize Tanr tarafndan verilmitir. Bu yasann farkna varmamz iin gene Tanr tarafndan verilmi bir bilincimiz bulunmaktadr. Bu bilin, Tanr tarafndan belirlenmi olan ve varolusal olarak Onun altnda olan bir bilintir. Dolaysyla, ahlaki olarak neyi yapp neyi yapmamamz gerektiini kestirebilmek iin Tanrnn zihnindeki ezeli-ebedi yasann, yukarda belirtilen bilincimizi bir ekilde aydnlatmas zorunludur. Bu aydnlatma sonucunda ancak ilahi yasalar ruhumuzda yer etmi olacaktr. Ahlaki aydnlatmann Tanrdan geldii ve basiret, metanet, itidal ve adalet gibi erdemler Tanrda bulunduu iin bu erdemlerin etkisi ruhlarmzda izler brakmakta ve biz de bu izleri takip ederek erdemli davranlar sergilemeye abalamaktayz.

Tanr Devleti (Civitas Dei)


Augustinusun kaleme alm olduu en nemli eserlerinden biri olan Tanr Devleti (De Civitate Dei) toplum ve devlet felsefelerine yn vermi nemli bir eserdir. Yukarda da bir ynyle ele aldmz gibi Augustinusun felsefesinde sevginin, zellikle de Tanr sevgisinin nemi byktr. Sevgi insanlar bir araya getiren ve Tanryla kaynatran nemli bir zelliktir. Augustinusun felsefesinde iki farkl trden sevgi bulunmaktadr. Bunlardan ilki, daha nce de grdmz gibi Tanr sevgisi, dieri de kendini sevmek veya dnya sevgisi. Bu sevgileri iinde barndran farkl karakterdeki insanlar, doal olarak birbirinden farkl iki toplum ina etmektedirler. Tanrya sevgi duyan insanlar Tanr Devletini, ileri dnya sevgisiyle dolu olanlar da Dnya Devletini meydana getireceklerdir (De Civitate Dei, XIV, 28.). Tanr Devleti adl eser, bu iki devletin hikayesidir. Augustinusun yaad dnemde Roma mparatorluu kmtr ve bu kten neyin veya kimin sorumlu olduu bulunmaya allmaktadr. Paganlar, bu ke Hristiyanlarn neden olduunu; zira onlarn, Romallk deerlerini ortadan kaldran yeni bir ahlak anlay getirdiklerini sylemilerdir. Dolaysyla eski tanrlara tapnma adetleri yeniden hayat bulursa, Roma eski anl gnlerine geri dnecektir. Augustinus, M.S. 413te bu eseriyle, paganlarn sylediklerini rtmeye ve toplumun kurtuluunun esaslarn ortaya koymaya almtr. Toplumsal dzeni ilahi buyruklarla dzenleme abas iinde olan Augustinus, Tanr sevgisiyle dolu insanlarn oluturduu toplumun banda sann yer aldn sylemektedir. Bu toplumda sadece insanlar deil; fakat ayn zamanda melekler de bulunmaktadr. Bu toplumun yeleri sonsuza dein cennette mutluluk iinde yeralacaklardr. Kendini veya dnyay seven insanlarn kurduu topluluk ise, zebanilerle birlikte cehennemde sonsuzca devam edecek bir cezaya maruz kalacaklardr. Bunlar elbette br dnyada sz konusu edilecek iki farkl toplumdur. Bu dnyada, bu iki farkl toplumun bireyleri birbirleriyle karm durumdadrlar. Bununla birlikte, iinde Tanr sevgisi olan insanlarn kendilerini dierlerinden ayr tutmalar ve Tanr Devletini hak edecek bir yaam srmeleri gerekmektedir. Byle bir yaamn esaslarn da belirleyen, Tanrnn ilahi yasas olmaktadr. Bu yasann farknda olanlarn nderliinde insanlar, Tanr Devletine erimek adna aba gstereceklerdir. Bu hayattaki nderlerin, devlette kral, ailede de erkek olduunu syleyen Augustinusun bu eseri byk bir etki yaratmtr. Yaratltan itibaren tm bir insanlk tarihini farkl bir bak asyla deerlendiren bu eserden etkilenen pek ok modern tarihi, benzer bir yntemi kullanmlardr. Neredeyse btn bir Avrupa tarihinde, zellikle Carolus Magnustan itibaren btn yneticiler, Tanrnn yeryzndeki temsilcisi olarak hkmranlklarn srdrmlerdir. Bunun yan sra, Augusti-

1. nite - Augustinus ve Boethius

13

nusun, bir tr topya saylabilecek bu eserinden sonra pek ok filozof, kendi topyalarn yazmak konusunda Tanr Devletinin etki ve itkisini hissetmilerdir. Augustinusun Memoria kavram ile Tanr arasndaki ilgiyi nasl kurabiliriz? SIRA SZDE
SIRA SZDE

BOETHIUSUN YAAMI VE YAPITLARI

Augustinusun lmnden yarm yzyl sonra doan Boethiusun asl ismi aslnda uzundur: Anicius Manlius Severinus Boethius. Romallarn sonuncusu olarak da S O U anlan Boethius MS. 480 ylnda Romada dnyaya geldi. DoudaRbundan be yl sonra Proklos (410-485) ld. Babas, Romadaki nl slalelerden birisi olan Aniciiye mensuptu ve bir ara konsllk de yapmt (Wulf, 1951: 106). ocuk yata DKKAT babasn kaybedince, daha da nl bir ailenin yesi olan Symmachus tarafndan evlat edinildi. Symmachusun kz Rusiticiana ile M.S. 495 ylnda evlendi. BoethiSIRA SZDE us, genliinde, hl etkinliini kaybetmemi olan Atinada Grek kltr ve felsefesi zerine dersler ald, Greke rendi (Knowles, 1993: 47). Bu dnem ierisinde Platon ve Yeniplatonculuk, Aristoteles ve Aristotelesilik, Stoa felsefesi ile tanAMALARIMIZ t, pek ok eseri aslndan okuma frsat buldu (Wulf, 1951: 106). Atinada renmi olduu Greke sayesinde pek ok Grek felsefe eserini daha sonra Latinceye evirdi ve btn bir Ortaaa ok ciddi bir katk salam oldu. Her ikiAdili de ok iyi K T P bildiinden ok sayda Greke felsefi terimin Latince karlklarn buldu ve bunlar eserlerinde kulland. Boethius talyaya dndnde ortalk biraz karm gibiydi. EOstrogotlar btn TEL VZYON bir talyay igal etmilerdi. Balarnda mehur Theodoricus (493 ile 526 yllar arasnda hkm srd) bulunmaktayd ve lkenin ynetim merkezini Romann birka yz kilometre gneyindeki Ravennaya tamt. Dolaysyla Boethius Roma ile NTE NET Ravenna arasnda bir seim yapmak zorundayd ve Romay tercihRetti. Yksek yaam zevki ve zekas sayesinde kamu hayatnda nemli bir yer elde etti ve 510da konsllk grevinde bulundu. 522de iki olu birden ayn grevi stlendiler. Kral Theodoricus kendisine baz kamusal grevler ykledi. Bununla birlikte zamannn ounu eviriler yapmaya ve yorumlar yazmaya adad. Zaman iinde Kral Theodoricusun himayesinde nemli grevlere kadar ykseldi. 522de devlete ihanetle sulanan Albinusu savunduu iin gzden dt ve hapse atld. Paviada mahkemesiz bir srecin sonunda idama mahkum edildi. kenceye maruz kald. Hakknda verilen idam hkm biliniyor olsa da Boethiusun idam konusu ak deildir. Bununla birlikte 524 veya 525 ylnda ldn ve hemen arkasndan da Symmachusun idam edildiini biliyoruz. Katolik Kilisesi 1883 ylnda Boethiusu ehit ilan etti ve eserlerini ok nemli saydn duyurdu. Boethiusun eserleri Manlii Severini Boetii opera omnia bal altnda 1847de Migne tarafndan yaymlanan Patrologia Latinann 63. Ve 64. Ciltlerinde yer almaktadr. Buna gre 63. Ciltte yer alan eserler unlardr: Felsefenin Tesellisi Hakknda (De Consolatione Philosophiae). (Felsefe tarihinin en ok tannan eserlerinden biridir. Hapisteyken kaleme almtr. Trkeye evirisi Prof. Dr. idem DRKEN tarafndan yaplmtr.) ; De Arithmetica Libri Duo ; Megaral klidin Geometri Kitabnn Boethius Tarafndan Yaplm evirisi (Euclidis Megarensis Geometriae Libri Duo Ab A M Severino Boethio Translati) ; Geometri Hakknda Kitap (Liber De Geometria). 64. ciltte yer alan eserleri ise yledir: Porphyriosun Diyaloglarnn Victorinus Tarafndan evirisi (In Porphyrium Dialogi A Victorino Translatio); Porphyriosun Kendi evirisinin Yorumu (Commentarii In Porphyrium A Se Translatum);

DNELM

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

14

Ortaa Felsefesi-I

Aristotelesin Kategorileri (In Categorias Aristotelis Libri Quatuor); Aristotelesin Yorum zerinesi (In Librum Aristotelis De Interpretatione Libri Duo); Aristotelesin Birinci Analitikleri (Priorum Analyticorum Aristotelis Libri Duo); Aristotelesin kinci Analitikleri (Posteriorum Analyticorum Aristotelis Libri Duo); Tasm hakknda (De Syllogismo Categorico); Aristotelesin Topiklerinini Yorumu (Topicorum Aristotelis Libri Octo Severino Boethio Interprete) ; Aristotelesin Sofistik rtmeleri zerine Yorum (Elencorum Sophisticorum Aristotelis Libro Duo Severino Boetio Interprete). Boethius eserlerini yazarken Romada yararlanabilecei ok geni bir kitaplk bulunmaktayd. Kendisinden nceki Latin Kilise Babalarnn eserlerinden - Augustinus gibi- epeyce faydalanmtr. Bununla birlikte Origenes, Nyssal Gregorius ve Naziansuslu Gregorius gibi Platonculuklar ile mehur Greke yazan filozoflarn etkilerini eserlerinde grmek her zaman mmkn deildir. Yukardaki yaptlara bakldnda btn bir mrn vakfedildii byk bir alma yk grlmektedir. zellikle Grekeden yapm olduu eviriler Latince yazanlarn dnyasna paha biilmez bir katk salamtr. Porphyriosun Isagogesine yaklak olarak 500 ylnda bir yorum yazmtr. Bu yorum iin Isagogenin Marius Victorinus tarafndan nceden yaplm bir evirisini kullanm; fakat bu metni tatmin edici bulmamtr. Bu yzden, daha sonralar yorumlarn yapt btn eserleri nce Grekeden Latinceye evirmeye balamtr. Boethius, Aristoteles ile Platonun eserlerinin tmn evireceini ve bylelikle ikisinin aslnda pek ok sorunda ortak dndn gstereceini belirtmise de bu dileini gerekletirememitir (Knowles, 1993: 47). Aristotelesin neredeyse btn mantk eserlerini evirmi; buna karn Platondan hibir diyalogu evirme ansn bulamamtr. Yorumcu kimliiyle de zellikle mantk eserleri zerine younlam, bazlar iin (Isagoge, Peri Hermeneias, Kategoriae) iki ayr yorum birden yazmtr (Marebon, 2002:18).

BOETHIUSUN VARLIK VE BLG ANLAYII Boethiusun Felsefe Anlay ve Felsefenin Blmleri


Grek mitolojisinde tanra Mnemosynenin kzlar Musalar, edebiyat ve sanatn koruyucu tanralardr. Hesiodos, nl yapt Theogoniann balang dizelerini Helikon dann musalarna ayrarak onlarn ne denli nemli olduklarn anlatmaya almtr. Babalar Zeus olan bu musalar dokuz tanedir ve her biri belli bir sanatn hamisidir: Kalliope (epik iir), Thalia (komedi), Urania (astronomi), Erato (lir -algs), Klio (tarih), Euterpe (flt), Melpomene (trajedi), Terpsikhore (dans) ve Polymnia (ilahi). Daha sonraki dnemlerde musalardan ilham perisi olarak da sz edilmeye balanmtr.

Yukarda da belirttiimiz gibi Boethiusun en nemli felsefe eseri Consolatio Philosophiaedr. Eser, esas itibaryla Sokratesin idamn beklerkenki durumuna benzer bir grnt oluturmaktadr. Boethius bu eserinde btn bir felsefe tarihi ve filozoflar iin ok mehur olan bir felsefe alegorisine yer vermektedir. Eser, edebi deeri yksek bir almadr. Bana gelenlerden dolay hapsedilmitir ve aresizlik iinde kvranmaktadr. Kaderinin kendisini tad yer hi de i ac deildir ve Boethius byk bir kederle uramaktayken birden evresini iir musalar sarar. Kendisine gelen bu ilham perilerinin yardmyla byk eserini yazmaya balar. Bu arada gzlerinin nnde bir grnt belirir. Felsefe, bir hanmefendi klnda karsndadr (Latincede philosophia, -ae kelimesi diil karakterli olduundan felsefenin bir hanmefendi klnda grnmesi kadar doal bir durum olamazd.). Boethius, gzlerinin nndeki bu grntnn ayrntlarn satrlara aktararak, felsefenin zelliklerini ve snflarn anlatmak yolunu tercih etmitir. Grntdeki felsefe, her eyden nce mkemmeldir. Her bir ayrnts ok nemlidir. Saygdeer bir yz ifadesi bulunmakta ve bu da Boethiusun stnde yerini almaktadr. Felsefenin insan doasn aan bir karakteri olduunun iaretidir bu anlatm. Capcanldr; ama bir o kadar da olgundur. Gene de Boethiusun yayla kyaslanabilir deildir. Felsefenin zamand bir etkinlik olduu, onun hep devam etmekte olan bir eylem biimi olduu (philosophia perennis) aktr. Boyu bir

1. nite - Augustinus ve Boethius

15

taraftan gkleri delip gemekte, br taraftan da insanln seviyesinde grnmektedir. Elbiseleri fevkalade parlak, canl renklerden olumutur ve en nemlisi, bu elbise bizzat felsefenin kendisi tarafndan dokunmutur. Canllk ve parlaklk, felsefenin bozulmaya uygun olmayan bir yapda olduunu, elbisenin kendisi tarafndan okunmas ise, felsefenin bamsz hareket ettiini gstermektedir. Boethiusa gre, bu elbisenin zerinde iki Greke harf bulunmaktadr. Bunlardan theta - harfi elbisenin st ksmnda, pi - harfi ise alt ksmnda yer almaktadr. Bu iki harf arasndaki bolukta da merdiven basamaklarn andran izgiler grnmektedir. Theta harfi teorik felsefeyi, pi harfi ise pratik felsefeyi simgelemektedir. Aradaki izgiler ise bu iki felsefe yapma tarz arasnda bir iletiim ve sreklilik bulunduunu anlatmaktadr. Boethius, felsefe tarihinde, quadriviumu dnme pratiimize sokan isimdir. Bilindii gibi quadrivium drt matematik biliminin st addr. Burada yer alan mzik de o dnemde matematik ile bir ekilde ilgisi kurulan bir sanat dalyd. Yukarda alegorik olarak ele alnm olan felsefe ve onun ayrmlar, aslnda Boethiusun belli trden bir kaygs sonucunda gelimitir. Boethius sadece felsefeyi deil; fakat ayn zamanda bilimleri de snflandrm ve bunu da iki farkl biimde gerekletirmeye almtr. Bunlardan ilk blmlendirmeye peripatetik blmlendirme de demek mmkndr. Bu blmlendirme, felsefenin en bata ikiye ayrlmasn gerektirir. Yukardaki alegoride de belirtildii gibi felsefe teorik ve pratik felsefe olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Pratik felsefe de kendi iinde blmde ortaya kar: Etik, Ekonomi ve Siyaset. Teorik felsefenin de alt ksm bulunmaktadr: Doa felsefesi yani Fizik, Matematik ve lahiyat. Buradaki ilahiyat, Kutsal Kitaptaki sorunlar ve anlatlar kendisine konu edinen trden bir etkinlik deil; fakat Aristotelesi anlamda bir ilahiyattr. Bu tr ilahiyat hakkndaki en temel grler Aristotelesin Metafizik adl eserinde yer almaktadr. Matematik, kendi iinde tekrar ikiye ayrlr: okluk ve Byklk. oklukun altnda Mutlak Matematik ve Greli Mzik bulunur. Greli mziin tr vardr, bunlar: Enstrmental, nsani ve Kozmik olarak sralanmaktadr. Byklk, Sabit Geometri ve Hareketli Astronomi olarak iki ksmda gznnde bulundurulur. Boethiusun, eitli almalarnda kaleme ald bir dier snflandrma ise Stoavari snflandrmadr. Burada felsefe ksmda deerlendirilmektedir: Mantk, Etik ve Fizik. Dikkat edilecek olursa bu snflandrmada, daha sonralar srekli olarak dile getirilen bir durum dikkat ekmektedir. Felsefe, btn bilimlerin anasdr anlay, yukardaki ayrmlandrmalarda aka gze arpmaktadr. Felsefe, bilginin, btn bilginin balang noktas ve kayna olarak grlmektedir (Magee, 218). Yukardaki ilk ayrmlandrma, her bir bilimin nesnesine gre yaplmtr. Bu da Aristotelesi bir anlaytr. Demek ki, Boethius, Aristotelesin anlayn takip ve kabul ederek, bilimlerin nesnelerine gre farkllklar tadklarn grmtr. Buradaki nesneden anlamamz gereken formdur. Bu formlar, madde ile olan ilikilerindeki yaknlk ve uzakla gre bilimleri belli bir yere koymamza neden olurlar. Szgelimi doa felsefesi veya fizik, fizik cisimlerin formlar zerine almalar yapmaktadr. Bu cisimlerin hepsi birden gereklikte, yani doada hareket halinde olduklarndan madde ile birleik durumdaki formlar da hareket halindedir. Bunun yan sra matematik, madde ve hareketin bulunmad cisimlerin formlaryla ilgilenmektedir. Bununla birlikte, bu formlarn cisimlerden gerek anlamda ayr bir tarzda varolmalar da asla dnlemez; zira bunlar ancak bir cisimle birlikte iaret edilebilir yaplardr. lahiyat ise madde ve hareketten btnyle ayr formlar zerine almalarda bulunmaktadr (Maurer, 1982: 23).

Peripatetik, Aristoteles tarafndan kurulmu olan Lyceum veya Peripatos adl okulda yaplan felsefe tarzna verilen addr. Peripatetik filozoflar da, ncelikle bu okuldaki almalara katlm olan isimlerden olumaktadr. Bunlardan balcalar Theophrastos (M.. 371287) ve Strato (M.. 335270)dur. Her ikisi de, srayla Lykeionun bana gemi ve okulu ynetmilerdir. Bu her iki ismin de Aristotelesin, zellike Fizik felsefesine ynelik nemli eletirileri olduunu bilmek artcdr. Daha sonra gelen isimler iinde en arpc olan skenderiyeli Aphrodisiastr. Bu isimlerin, filozof zelliklerinden daha fazla bilim ile uraan kimseler olmalar da Peripatetikleri anlamaya alanlara yardmc olabilecek bir zelliktir.

16

Ortaa Felsefesi-I

Dikkat edilirse, Boethius, zellikle Peripatetik bilim snflandrmasnda manta yer vermemektedir. Zira mantk konusu Boethiusun aklnda belirgin bir yere oturmaz. Ona gre mantk, tpk Aristoteleste olduu gibi, btn bilimler iin gerekli bir aratr; nk mantk, dzgn dnmeyi ve doru sonulara ulamay retmektedir. Bununla birlikte Stoavari bilim snflandrmasnda Boethius manta bilim ve felsefenin bir dal demekte herhangi bir saknca grmemektedir; zira mantk kendine zg nesnesi olan ve bu nesneyi de dier bilimlerden ok farkl ekilde kullanan bir etkinliktir. Mantk, tpk bir el gibi dnlmelidir. Ona gre gramer ve retorik de, tpk mantk gibi bilimin kullanmnda olan etkinliklerdir. Boethiusa gre bilim, aratrmalar sonucunda elde ettiklerini, bunlar olmakszn asla ifade edemezdi (Maurer, 1982: 24). Mantk, retorik ve gramerin meydana getirdii bilim topluluuna Boethiustan nce de trivium denmekteydi. Buna karlk aritmetik, geometri, astronomi ve mzikten oluan toplulua quadrivium adn veren ve astronomi dnda dierlerinin hepsi hakknda almalar kaleme alan Boethiustur.
SIRA SZDE

Boethiusun SIRA SZDE manta bak asn deerlendiriniz?


D NEL M Boethiusuntemel amalarndan birisi, Platon ile Aristotelesi uzlatrmakt. Bu deneme, kendisinden sonraki felsefe anlaylarnda da, ister st ak ister st kaS O U pal bir ekilde Rolsun, devam etmitir. Bununla birlikte bu pagan filozoflarn dncelerini bir araya getirme giriimi, banda yaratcs olan Tanrnn bulunduu bir evreni ve o evreni yneten akl ve kurallarn daha iyi anlamak adna kullanlDKKAT mtr. Dolaysyla bu kaygy en ksa yoldan giderecek her trl felsefi oluum Boethius tarafndan gznnde bulundurulmutur. Boethius evreni anlamaya alrken btn SIRA SZDE stndeki Tanr ile biimlenen bir gereklik dnmtr. varolanlarn Tanr, ona gre, salt formdur. Aristoteles buna benzer bir ifadeyi Metafizikinde kullanmtr; demek ki Boethius bu konuda ondan yardm almtr. Tanrnn salt AMALARIMIZ form oluu onun ayn zamanda saf varlk yani esse ipsum olmas demektir (Wulf, 1951: 110). Varln bizzat kendisi olmas Onun yi olmas anlamna da gelmektedir. Boethius, TanrP ile varolanlar arasndaki en byk ayrmn varlk (esse) ve z K T A (id quod est) arasndaki ayrm olduunu dnmektedir. Ona gre, Tanr tarafndan yaratlm olanlar, eitli ksmlardan meydana gelmitir ve bu L E V Z Y O N hibiri kendi bana varln devam ettirebilecek trden yaT E ksmlarn plar deildir (Boethius, Liber De Hebdomadibus, II-V). Szgelimi insan ruh ve bedenden meydana gelmitir. nsan ruhu, tpk bir kuun kafeste durmas gibi bedenin iinde hapis gibidir. Bu noktada, tpk Aristoteleste olduu gibi, Boethius iin N ve N E T de insan ruh T E Rbedenden meydana gelmi bileik bir yapdr. Bununla birlikte Boethius, hakikatin ruhun iinde bulunduunu ve hakikatin aratrlmas iinin ruhun iinde yaplmas gerektiini sylemitir. Hakikatin aydnlatc nn beden ile ilikisinden sonra zayfladn belirten Boethius, renme etkinliinin, bu zayflam n, ruhun bizzat kendi stne eilmesi sonucunda yenilenmesi ii olduunu ileri srmtr. Boethius bu konuda, Platonun hatrlama (anamnesis) retisini takip etmektedir (Wulf, 1951: 112 ve Boethius, Consolatio Philosophiae, III, iir II). Duyularmzn insan akln harekete geiren etkiler rettiklerini ve bu yzden de duyulamann nemli olduunu dnen Boethiusa gre, insan akln bo bir levha (tabula rasa) olarak dnmek imkanszdr. nsan aklnda, akln nn zayflamasndan kaynaklanan bir karanlk ve bu karanlktan dolay sakl duran birok kavram bulunmaktadr. te duyularmz, bu sakl kavramlarmzn ortaya kmas-

DNELM S O R U

Boethiusun Varlk ve Bilgi Anlay

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

1. nite - Augustinus ve Boethius

17
Tmeller tartmas, Ortaan en nemli problemlerinden birini oluturmaktadr. Porphyrios, Isagoge veya Aristotelesin Kategorilerine Giri adl eserinde, araclklaryla gereklik hakknda yargda bulunduumuz, dndmz cinsler ve trler hakknda soru sormaktadr. Buna gre 1. Bu cinsler ve trler gerekten de doada m varolurlar; yoksa bunlar saf bir ekilde zihinsel oluumlar mdr? 2. Eer bunlar gereklikler ise, maddi midirler yoksa maddi deil midirler? 3. Bunlar duyulanabilir eylerden ayr m varolurlar yoksa bunlarn iinde midirler? Bu sorulara verilen cevaplara gre filozoflar eitli saflarda yer almlardr.

na neden olacak bir ekilde ruhumuzu harekete geirecek trden bir duyusal etkileim meydana getirmektedirler (Consolatio Philosophiae, V, iir 5). Buradan hareketle, Boethiusa gre kavramlarmzn olumasnda duyularmzn rettiklerinden soyutlanan herhangi bir ierik olmadn sylemek mmkndr. Kavramlarmz doutan sahip olduumuz yaplardr ve bunlar daha nceki hayatmzda biimlenmi olan ieriklerdir (Maurer, 1982: 26). Buraya kadar ele aldklarmzdan hareketle Boethiusun bilgi anlaynn Platoncu olduunu syleyebiliriz. Buradan hareketle Boethiusun tmeller tartmasndaki konumu ksaca ele alndnda onun gene Platoncu izgiyi koruduunu dile getirebiliriz. Ona gre (Boethius, Commentarii In Porphyrium A Se Translatum) tmeller yaln anlamda aklda yer alan kavramlar deil, kendi balarna kalclklar ve varolular olan gerekliklerdir. Kendi bana kalcl olan her yapda olduu gibi tmeller cisimsiz varolulardr. Bununla birlikte bu maddesizlik doalar gerei deil; fakat soyutlama sonucunda ortaya kmaktadr. Cisimsiz varolu maddesiz olduundan boyutlu uzama sahip deildir. Bundan dolay, tmellerin bireysellerin dnda varolma olanaklar sz konusu deildir. Bu durum iki ekilde geerli deildir: Tanrnn zihninde idealar ve bizim zihinlerimizde kavramlar olarak. Dolaysyla tmeller hem zihinde hem de zihin dnda varolu sergilemektedirler. Boethiusun bilgi anlayn ortaya koyarken kendisinden yararland en nemli Platoncu SIRA SZDE kavram hangisidir? Bu idealarn ve bu kavramlarn birok farkl dzeyde alglama ve kavrama yetileri bulunmaktadr. nsanlarn iinde yaadklar dzlemde en yksek yetiye akl S O R U (ratio) denmektedir. Akl dediimiz yeti, bireylerde varolan tmel yapy, yani kavram anlama ve temaa etme yeteneine sahiptir. Akln stnde anlama yetisi (intelligentia) bulunmaktadr. Bu, ilahi bir yetidir ve akl ile onun altndaki yetilerin D KKAT tmnn birden glerinin tesinde yer alr. Tmel olann zelliklerini aarak saf formun (ideann) ieriini kavrar. Akln altnda imgelem (imaginatio) ve duyu SIRA SZDE (sensus) yer almaktadr. mgelem maddi olmayan insan biimini ifade etmekte; duyu ise maddi grnm iindeki klkla ilgilenmektedir. nsan ruhu, bedensel olan ile snrlandrlm bir yap olduundan ancak akln snrlar iinde kalan bir etkinAMALARIMIZ lik sergileyebilmektedir (Maurer, 1982: 26-27).
K T A P
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

18

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Ortaa felsefesinin genel eilimlerini deerlendirmek. Ortaa, felsefe tarihi asndan son derecede nemli ve zengin ierikli bir dnemdir ve zamansal olarak Augustinus (354-430) ile balatlp St. Thomasl Iohannes (1589-1644) ile sona erdirilebilir. Bu bin yllk srete ele alnan felsefi meseleler, bir miras devralma titizlii iinde irdelenmitir. Ortaa felsefesi en genel anlamda Hristiyanln ilkeleriyle felsefeyi ve aklcl uzlatrma abasdr. Platonun lmnden sonra zellikle Yeniplatoncu okul ve onun takipileri, Eski Yunan felsefesini muhafaza eden bir anlay srdrdler. Eski Yunanca hl nemini korumakta ve felsefe yaptlar, byk lde Yunanca yazlmaya devam etmekteydi. Avrupa drdnc yzyldan itibaren byk bir barbar saldrs ve istilas ile sarsld. Pek ok Yunanca metin ortadan kayboldu. Pek ok Yunanca metnin Latince evirilerinin ya bir ksm veya tamam tahrip edildi. Bununla birlikte, baz aileler ile cra kelerdeki baz manastr ktphanelerindeki temel yaptlar sayesinde eitim devam edebildi. Bu eitim sayesinde Augustinus gibi, Boethius gibi isimler ortaya kt ve yaptlaryla Ortaa felsefesini biimlendirmeye koyuldular. Bunlarn tm de Hristiyandr. kinci yzylda balayarak hepsi de Hristiyanln imannn aklsallatrlmas iin aba gstermiler ve bu uurda felsefeyi kullanmlardr. Bu bakmdan, Ortaa felsefesi, sadece Eski Yunan felsefesini modern felsefeye aktarmak grevini stlenmemitir. O yzden Ortaa felsefesinin anlalmas iin bir taraftan Eski Yunan felsefesinin -temelde Platon ve Aristotelesin dnceleri- br taraftan modern felsefenin iyi bir biimde kavranm olmas gerekmektedir. Aksi takdirde, felsefenin srekliliinde biimlenen sorunlardaki anlamda krlmalar ve eksiklikler kanlmaz hale gelecektir. Augustinusun yaam ve yaptlarn zetlemek Augustinus, Pagan bir baba ile Hristiyan bir annenin ocuu olarak Thagestede 354 ylnda dnyaya gelmitir. Genliinde eitli felsefi ve dini akmlarn etkisinde kalmtr. Ciceronun, imdi kayp olan eseri Hortensiusu okuduktan

sonra hakikati aramaya balam; felsefeye ve Hristiyan dncesine eilimi ortaya kmtr. Yaam boyunca pek ok yerde dini grevler stlenen Augustinus, Yeniplatoncu eserlerdeki bilgelik ile Hristiyanln bu bilgelie paralel olmas gerektiini syledii hayat arasnda bir ilgi kurmutur. Thagastede kk bir manastr kurmu; 396da Hippo piskoposu olmu ve 28 Austos 430daki lmne dein bu grevi srdrmtr. Augustinus, yaam boyunca pek ok eser kaleme almtr. Bu eserlerin ok aznn felsefe yapt olduunu sylemek mmkndr. Bununla birlikte, Confessiones (tiraflar) baln tayan yapt, edebiyatta itiraf trnn en nemlilerinden biridir. Augustinusun bir baka nemli yapt De Civitate Dei (Tanr Devleti Hakknda) baln tamaktadr. Bu byk alma kendisinden sonraki btn toplum ve devlet felsefelerine yn vermi nemli bir almadr. Augustinusun ayn zamanda Soliloquia; Ruhun lmszl Hakknda (De Immortalitate Animae) ; Mzik Hakknda (De Musica) ; Ruhun Nicelii Hakknda (De Quantitate Animae) ; Seme zgrl Hakknda (De Libero Arbitrio) balkl yaptlar bulunmaktadr.
A M A

A M A

Augustinusun varlk ve bilgi anlayn tartmak Augustinusun Soliloquia adl yaptnda da belirttii gibi Augustinusun hayat boyunca bilmek istedii biricik eyler Tanr ve ruhtur. Elbette, her ikisi de hakikat temelinde anlalabilecek yaplardr. Augustinusun hakikati arama eyleminde akln kendi bana braklmas dnlemez. Bu yzden akln devi olan bilmek mutlaka inanmaktan sonra gelmelidir. Onun bu konudaki deyii o dnem iin ok n kazanmtr: nanmadka anlamayacaksn. Augustinusa gre Tanr hakikatin bizzat kendisidir. Hakikatin aklmzda ancak kefedilir bir niteliinin olmas, Tanrnn da iimizde bulunduunu gstermektedir. Bununla birlikte Tanr bizi aan bir varlk olduundan O, ayn zamanda doru dnmenin yollarn gstermekte, bizi ve akllarmz ynetmektedir. Augustinusun Tanrs Platonun deas ile byk benzerlikler tamaktadr. Bu dnyadaki varolanlarn deiime tabi olmalar, onlarn va-

1. nite - Augustinus ve Boethius

19

rolmalar iin bir nedeni zorunlu klar ve bu da Tanrdr. Ona gre tanr, btnyle akn ve lmsz yapdr. Bu yapsndan dolay Tanrnn duraan bir bilgelik sahibi olduunu ve bylelikle btn bir yaam dzene soktuunu ileri sren Augustinusa gre Tanrnn en gerek z Onun sonsuzca varoluudur. Tanrnn dndaki her ey Onun tarafndan yaratlmtr. Bu yzden her eyin zaman iinde bir balangc bulunmaktadr. Tanr her eyin ayn anda yaratm; ama her ey ayn mkemmellikte olumamtr. Bazlar varolular bakmndan kusursuz, bazlar da sadece tohum veya embriyo halinde yaratlmlardr. Augustinus bunlara kken ilkeler adn vermektedir. Ona gre Tanr, her bir trn kken ilkesini maddeye, zaman iinde ve uygun koullarda olgunlaabilsinler diye yerletirmitir. Augustinusa gre bir eyi bilmek iin onun aklsal olarak aydnlanmas gereklidir. Ona gre, anlalabilir nesnelerin aklsal gr iin ihtiya duyduumuz bir tr k vardr ve bu anlalabilir k hakikatin kendisidir. Augustinus Platonun bilgi anlaynda nemli bir yer tutan ruh g anlayn kabul etmez. Onun bilgi retisinde ge hemen dikkati ekmektedir: 1) Tanr ruhsal ktr ve btn insanlar (onlarn akllarn) aydnlatr, 2) Tanr tarafndan aydnlatlm bir anlalabilir hakikat dnyas vardr, 3) lahi aydnlanmada bu hakikat dnyasn bilen (insani) akllar vardr. Bu aklamayla insan btnyle ayr bir yere oturtulur. Aklsallk ile hakikat arasndaki nemli iliki, insan bir moral varl olarak da n plana kartr. Akln en nemli eylemi bizzat kendisinin farkna varabilmesidir. Bu farkna var maddesiz bir ekilde gereklemekte, bu da memoria araclyla mmkn olmaktadr. Augustinusa gre memoria hem bilme ve dnme ediminin nesnelerinin topland bir depo hem de akln bizzat kendisiyle ve Tanryla kar karlya kald bir mekandr. Augustinusun etik ve siyaset anlayn deerlendirmek. Augustinusa gre insann hayat hakikati arama eylemidir. Byle olunca aslnda insann hayat boyunca en byk amac Tanrya ulamaktr. Bu aramann en nemli arac olan insan akln cezbeden yap, Tanrnn varolu zelliidir. Bu yap, yani Tanrnn kendisi merkezdedir ve her e-

yi bir arada tutan bir sevgi tamaktadr. nsanlar da bu sevgiye , kendi sevgileriyle ynelmektedirler. Evrendeki her eyin sevgiyle bir araya gelmesi onlarda bir tr gzellik ortaya karmaktadr. Bu gzellik de Tanrnn yansmasdr. Bu gzelliin doasn aratrp her eyin nedeni olan ilkeye ynelmenin nelii ile ilgilenen disipline de etik denmektedir. Bu iyiye olan eilimin tek nedeni kendisi bitimsiz mutluluk olan Tanry iimizde farkederek bizdeki mutluluu yaamaktr. Bu yaama eylemi belli bir seme zgrl sonucunda gereklemektedir. Bununla birlikte bu zgrl kullanan irademiz Tanrnn yasalaryla snrlanm bir iradedir. Augustinusun nemli eserlerinden biri olan Tanr Devleti (De Civitate Dei) toplum ve devlet felsefelerine yn vermi nemli bir eserdir. Augustinusun felsefesinde sevginin, zellikle Tanr sevgisinin nemi byktr. Sevgi insanlar biraraya getiren ve Tanryla kaynatran nemli bir zelliktir. Augustinusun felsefesinde iki farkl trden sevgi bulunmaktadr. Bunlardan ilki, daha nce de grdmz gibi Tanr sevgisi, dieri de kendini sevmek veya dnya sevgisi. Bu sevgileri iinde barndran farkl karakterdeki insanlar, doal olarak birbirinden farkl iki toplum ina etmektedirler. Tanrya sevgi duyan insanlar Tanr Devletini, ileri dnya sevgisiyle dolu olanlar da Dnya Devletini meydana getireceklerdir. (Augustinus, De Civitate Dei, XIV, 28.) Tanr Devleti adl eser, bu iki devletin hikayesidir.
A M A

A M A

Boethiusun yaam ve yaptlarn zetlemek. Boethius 480 ylnda Romada dnyaya geldi. nl bir ailenin ocuu olarak iyi bir eitim grd. Greke bildii iin Aristotelesin pek ok eserini Latinceye evirdi. Bu almalar esnasnda birok Greke felsefi terimin Latince karlklarn retti. Ostrogotlarn idaresindeki talyada Kral Theodoricusun himayesinde dersler verdi; ona bakanlk yapt. Devlete ihanetle sulanan Albinusu savunduu iin gzden dt, hapse atld ve idama mahkum edildi. 524 veya 525 ylnda ld. Katolik Kilisesi 1883 ylnda Boethiusu ehit ilan etti. Boethiusun Felsefenin Tesellisi Hakknda (De Consolatione Philosophiae) baln tayan yapt felsefe tarihinin en ok tannan eserlerinden biridir ve kendisi hapisteyken kaleme alnmtr.

20

Ortaa Felsefesi-I

Bunun yan sra balca yaptlar arasnda Porphyriosun Diyaloglarnn Victorinus Tarafndan evirisi (In Porphyrium Dialogi A Victorino Translatio) ; Porphyriosun Kendi evirisinin Yorumu (Commentarii In Porphyrium A Se Translatum) ; Aristotelesin Kategorileri (In Categorias Aristotelis Libri Quatuor) ; Aristotelesin Yorum zerinesi (In Librum Aristotelis De Interpretatione Libri Duo) adl almalar saymak mmkndr.
A M A

Boethiusun varlk ve bilgi anlayn tartmak. Boethiusun hapiste yazd eseri De Consolationa Philosophiaede nemli bir felsefe alegorisi bulunmaktadr. Felsefeyi bir hanmefendi klnda gsteren bu alegoride felsefenin iki ksm, pratik ve teorik olmak zere resmedilmektedir. Boethius, felsefe ve bilime quadriviumu sokan ilk kiidir. Quadrivium, drt matematik bilimi olan mzik, astronomi, geometri ve aritmetikten meydana gelir. Boethius, bu ekilde sadece felsefeyi deil; bilimleri de snflandrmaktadr. Ona gre felsefe pratik ve teorik olarak ikiye blnr. Pratik felsefe de kendi iinde blme ayrlr: Etik, Ekonomi ve Siyaset. Teorik felsefenin de alt ksm bulunmaktadr: Doa felsefesi yani Fizik, Matematik ve lahiyat. Buradaki ilahiyat, Kutsal Kitaptaki sorunlar ve anlatlar kendisine konu edinen trden bir etkinlik deil; fakat Aristotelesi anlamda bir ilahiyattr. Bu tr ilahiyat hakkndaki en temel grler Aristotelesin Metafizik adl eserinde yer almaktadr. Matematik, kendi iinde tekrar ikiye ayrlr: okluk ve Byklk. oklukun altnda Mutlak Matematik ve Greli Mzik bulunur. Greli mziin tr vardr, bunlar: Enstrmental, nsani ve Kozmik olarak sralanmaktadr. Byklk, Sabit Geometri ve Hareketli Astronomi olarak iki ksmda gznnde bulundurulur. Bunun yansra Boethiusun bir de peripatetik bilim snflandrmas da vardr. Bu snflandrmada Boethius manta yer vermemekte, onu bir el gibi dnmektedir. Boethius en temelde Platon ile Aristotelesi uzlatrmak abasndayd. Bununla birlikte bu pagan filozoflarn dnceleri, banda Tanrnn bulunduu bir dnyay daha iyi anlamak iin kullanlmtr. Ona gre Tanr salt formdur ve bu yzden de O ayn zamanda saf Varlktr. Onun Varln bizzat kendisi olmas, iyi olmas anlamna da gelmektedir. Bu yzden, Boethiusa gre,

Tanr ile yaratlanlar arasndaki en byk fark varlk ile z arasndaki ayrmdadr. Tanr, z ile varoluu bir ve ayn olduundan salt iyi iken yaratlanlarn zlerini eksiksizce varolularna yanstabilmeleri olanakszdr. nsann ruh ve bedenden meydana geldiini dnen Boethiusa gre duyularmz insan akln harekete geiren etkiler retirler ve bu yzden de duyulama nem tamaktadr. Boethiusa gre, insan akln bo bir levha (tabula rasa) olarak dnmek imkanszdr. nsan aklnda, akln nn zayflamasndan kaynaklanan bir karanlk ve bu karanlktan dolay sakl duran birok kavram bulunmaktadr. te duyularmz, bu sakl kavramlarmzn ortaya kmasna neden olacak bir ekilde ruhumuzu harekete geirecek trden bir duyusal etkileim meydana getirmektedirler. Buradan hareketle, Boethiusa gre kavramlarmzn olumasnda, duyularmzn rettiklerinden soyutlanan herhangi bir ierik olmadn sylemek mmkndr. Kavramlarmz doutan sahip olduumuz yaplardr ve bunlar daha nceki hayatmzda biimlenmi olan ieriklerdir. Bylelikle Boethiusun bilgi anlaynn Platoncu olduunu syleyebiliriz

1. nite - Augustinus ve Boethius

21

Kendimizi Snayalm
1. Yenilatonculuun kurucusu olarak kabul edilen ve Enneadesi kaleme olan filozof kimdir? a. Platon b. Porphyrios c. Thales d. Euripides e. Plotinos 2. Augustinusun, akl ile iman arasndaki ilikiyi en iyi ekilde aklayan deyii aadakilerden hangisidir? a. Akl iman iindir. b. nanmadka anlamayacaksn. c. Anlamak inanmamaktr. d. Grmeden anlamak mmkn deildir. e. Anlamadka inanmayacaksn. 3. Aydnlanma retisi (lluminatio) ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Akla kendi iindeki hakikati grme gc verir. b. Yaratln ilk ilkelerini salar. c. Akl yrtmenin malzemelerini ortaya karr. d. Trmn imkann salar. e. Duyularn doru bir ekilde almasn salar. 4. Memoria ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi doru deildir? a. Bilme ve dnmenin malzemelerinin bulunduu bir depodur. b. zgr sanatlarla ilgili yetileri iinde bulundurmaktadr. c. Duyularla alglanan nesnelerin imgelerinin topland yerdir. d. Gemile ilgili hafzamz oluturur. e. Akln bizzat kendisiyle kar karya kald yerdir. 5. Boethius hangi iki filozofun dncelerini birletirerek anlamaya almtr? a. Thales-Platon b. Aristoteles-Plotinos c. Platon-Aristophanes d. Aristoteles- Platon e. Aristoteles- Porphyrios 6. Grek mitolojisinde Musalar kimlerdir? a. Hadesin koruyucusu olan bekilerdir. b. Atinadaki mzenin kurucusudurlar. c. Edebiyat ve sanatn koruyucu tanralardr. d. Mzikteki notalara karlk gelen tanralardr. e. Tanra Mnemosynenin erkek ocuklardr. 7. Boethiusun peripatetik bilim snflandrmasnda pratik felsefenin altnda yer alan bilimler hangileridir? a. Etik-Ekonomi-lahiyat b. Etik-Matematik-Geometri c. Etik-Ekonomi-Siyaset d. Fizik-Siyaset-Ekonomi e. Geometri-lahiyat-Matematik 8. Her bilimi kendi uygun nesnesine gre ayrmak hangi antika filozofunun temel anlay olmutur? a. Boethius b. Platon c. Theophrastos d. Aristoteles e. Aristophanes 9. Aadakilerden hangisi Boethiusa gre Tanrnn niteliklerinden biri deildir? a. Tanr salt formdur. b. Tanr saf varlktr. c. Tanr iyidir. d. Tanr yaratcdr. e. Tanr bileik bir varlktr. 10. Boethiusun bilgi anlay hangi antika filozofunun etkisi altnda biimlenmitir? a. Aristoteles b. Platon c. Plotinos d. Porphyrios e. Strato

22

Ortaa Felsefesi-I

Okuma Paras
FELSEFENN TESELLS O halde, az nce gstermi olduum gibi, bilinen her ey kendi doasyla deil de, onu alglayanlarn doas araclyla biliniyorsa, o zaman imdi tanrsal yasann izin verdii kadaryla, tanrsal tzn yapsnn ne olduunu inceleyelim ve bylece bilgisinin nasl bir bilgi olduunu anlayabilelim. Akl sahibi her varln ortak dncesi Tanrnn sonsuz olduudur. yleyse sonsuzluun ne olduunu dnelim; nk bu bize hem tanrsal yapy hem de tanrsal bilgiyi aklayacaktr. Sonsuzluk, snrsz bir yaama btnyle, ayn anda ve tam hakimiyettir. Bu durum zamana bal eylerle karlatrldnda daha iyi anlalacaktr; nk zamana bal olarak yaayan her varlk imdi yaar ve gemiten gelecee yol alr. Zaman iinde bulunan hibir varlk kendi yaam sresinin btnn ayn anda kavrayamaz. Henz yarna ermemitir, dn ise oktan yitirmitir; yaad bu gnde bile ancak deiebilir ve geici bir an yaayabilir. O halde, zaman koullu yaamak durumunda olan varlk, Aristotelesin evren hakknda dnd gibi, ne varolmaya balamtr ne de bir an gelecek varolmasn durduracaktr. Onun yaam zamann snrszlyla srp gitse bile yine de henz byle bir varln sonsuz olduuna inanmamz salayacak hakl bir gerekemiz yoktur. nk o yaam sresinin btnn, bu yaam sonsuz bile olsa, ayn anda yakalayp saramaz; gelecektekileri henz yaamam, gemitekileri ise oktan yaam tketmitir. yleyse sonsuz bir yaam btnyle, dolu dolu ve ayn anda yakalad ve ona hakim olduu iin gelecein her ayrntsndan haberdar, gemiin de hibir ayrntsn karmam olann sonsuz olduunu sylemek yerinde olacaktr. O her zaman kendine hakim olup imdi olduu gibi kendisini sunmal geip giden zamann sonsuzluuna imdi ve burada gibi sahip olmaldr. Bu yzden, Platonun bu dnyann zamanda bir balangc olmadn ve bir sonu olmayacan iddia ettiini duyup da yaratlan dnyann yaratcsyla birlikte sonsuz olduunu dnenler yanlmaktadr. nk Platonun dnya iin syledii bu sonsuz yaam srdrmek baka ey, sonsuz yaamn btn varln ayn anda kucaklamak baka bir eydir. Byle bir eyin sadece tanrsal zihne zg olduu ok aktr. Tanrnn yarattklarndan nce gelmesini zamansal nicelik asndan deil de, onun tanrsal doasnn yalnl asndan deerlendirmek gerekir. Zamana bal eylerin sonsuz hareketi, devinimsiz tanrsal yaamn imdiki durumunu taklit eder; nk bu hareket tanrsal yaam gerekletiremediinden ve onunla edeerde olmadndan, devinimsizlikten devinime der ve imdinin yalnlndan gelecein ve gemiin snrsz yaylmna doru klr. Kendi yaamnn btnselliini dolu dolu ve ayn anda kucaklayamadndan ve tam da bu nedenden varolmay asla brakamadndan, tamamen gerekletiremedii ve aklayamad tanrsal yaama ksmen benzemeye alr. Bylece kendisini bu ksa mrl ve gelip geici ann imdisine balar. Bu an srp giden imdiyle bir benzerlik tadndan, ilikilendii her eye byle srp giden bir varolu grnm kazandrr. Ama sabit kalamadndan, zamann sonsuz ak yolculuuna kaplr ve sabit kalp da btnselliini saramad yaam ancak bu ekilde ilerleyerek srdrebilir. Bu yzden, nesnelere uygun adlar vermek istiyorsak, Platonu izleyerek, Tanrnn sonsuz, dnyann srekli olduunu syleyelim. O halde, her yarg kendi doasna gre kendisine konu olanlar kavradndan ve Tanr hep sonsuz ve imdi olma durumunda olduundan, onun bilgisi de zamann btn devinimini aarak kendi imdisinin yalnlnda kalr ve gemiin ve gelecein sonsuz yaylmn kapsayarak kendisinin o yaln kavraynda her eyi imdi oluyormu gibi seyreder. Bu yzden her eyi ayrt etmesini salayan Tanrnn imdisi zerine dnmek istiyorsan, buradaki nbilgiyi gelecei nceden bilmek olarak deil, hi azalmayan u ann bilgisi olarak deerlendirmen daha doru olacak. Bu yzden, buna ngr demek daha doru olur, nceden grme deil; nk en alttaki nesnelerden ok uzakta olduundan, btn her eye dnyann en st zirvesinden bakyormu gibi bakar. yleyse insanlar grdkleri eylere bile zorunluluk yklemezken, niin sen tanrsal kla aydnlanan eylerin zorunlulukla meydana geldiini dayatyorsun? imdi grdn eyleri, grm olman onlara herhangi bir zorunluluk ykler mi? Hayr, yklemez. O halde, tanrnn imdisini, insannkiyle kyaslayacak olursak, nasl biz baz eyleri geici imdimizde gryorsak, o da her eyi kendi sonsuzluunda seyreder. Bu yzden tanrsal nbilme eylerin yapsn ve zgnln deitirmez ve zaman iinde gn geldiinde olacak olanlar kendi imdisinde seyreder. Nesnelerle ilgili yarglar kartrmaz ve zihnindeki bir anlk bir mayla zorunlu olarak olacaklar ayrt ettii gibi, zorunlu olarak olmayacaklar da ayrt eder. Nasl ki siz sokakta yryen bir adam ve ayn anda gkyznde doan gnei grdnzde, her iki olay ezamanda grdnz halde, yine de birincisinin iradeye bal, dierinin zorunlu olduunu anlyorsunuz, ite ayn ekilde her eyi ak seik gren tanrsal gr de, kendisine gre imdiki zamanda olan, ama zamana bal olarak gelecekte olacak

1. nite - Augustinus ve Boethius

23

olanlarn yapsn kartrmaz. Bu yzden, Tanr varolma zorunluluunun olmadn bildii bir eyin olacan bildiinde bu bir san deil, hakikate dayal bir bilgi olur. Bu aamada, eer Tanrnn olacan grd eyin olmamasnn mmkn olamayacan sylersen, te yandan olmamas mmkn olamayacak bir eyin zorunlulukla olacan belirtirsen ve beni bu zorunluluk terimiyle sktracak olursan, bunun salam hakikate ilikin bir ey olduunu kabul ederim; ama bu hakikati ancak din eitimi alm birinin kavrayabileceini de itiraf ederim. Yantm yle olur: Gelecekte olacak olan o olay, tanrsal gzle bakldnda zorunludur, ama kendi doasna gre deerlendirildiinde tmyle zgr ve bamszdr. nk iki tr zorunluluk vardr: ilki, doal zorunluluk, rnein btn insanlarn lml olmas zorunludur; ikincisi, koullu zorunluluk, rnein birinin yrdn biliyorsanz, o yryor olmak zorundadr; nk birinin bildii bir ey, bilinenden baka trl olamaz. Ama bu koullu zorunluluk, teki doal zorunluluu beraberinde srklemez. nk bu tr zorunluluk nesnenin kendisine zg doasndan kaynaklanmaz, ona eklenen kouldan kaynaklanr. Bir insan kendi isteiyle yryorsa hibir zorunluluk onu ilerlemeye zorlayamaz; zaten onun yrrken ilerlemesi zorunludur. O halde ayn ekilde tanrsal ngr bir eyi imdide grrse, o ey, doasnda hi bir zorunluluk olmasa da zorunlu olarak olur. Tanr irade zgrlne bal olarak gelecekte olacak olanlar imdide grr. O halde, bu eyler tanr grsyle balantl olarak dnldnde, tanrsal bilgi kouluna bal olarak zorunlu olarak olurlar; ama kendi balarna dnldklerinde, kendi doalarnn mutlak zgrln yitirmezler. yleyse Tanrnn olacan bildii her eyin olmas kuku gtrmez; ama bunlarn bazlar zgr iradeye gre olur. Bunlar gerekleseler bile, yine de gerekleerek kendi doalarn, baka deyile, olmadan nce varolmama olaslklarn brakmazlar. Ama tanrsal bilgi kouluna bal olarak her durumda zorunluymu gibi meydana geleceklerine gre, bu eylerin zorunlu olmamasnn ne nemi var? Buradaki fark biraz nce verdiim rneklerde yatyor: doan gne ve yryen adam. Bunlar olurken olmamalar mmkn olmayan olaylardr. Yine de bunlardan ilki, olmadan nce varolmak zorundayd, dierinin byle bir zorunluluu yoktu. Ayn ekilde, Tanrnn imdide grd olaylar kuku gtrmez ekilde olmak zorundadr, ama bunlardan bazlar eylerdeki doal zorunluluktan meydana gelir, bazlar kendilerini gerekletiren kiilerin takdirine baldr. Demek ki bu eyler tanrsal bilgiye gre deerlendirildiinde zorunlu, kendi balarna deerlendirildiinde zorunluluk balarndan kurtulmutur derken haksz

deildik. Tpk, duyularla alglanan her eyin akla gre deerlendirildiinde tmel, kendi balarna deerlendirildiinde tikel olmas gibi. yle diyebilirsin: Ama niyetimi deitirme gc kendi irademe balysa, Tanrnn nceden bildiklerini deitirme ansn yakaladmda, onun ngrsn boa karm olurum. Buna karlk benim yantm yle olacaktr: Niyetini elbette deitirebilirsin, ama tanrsal ngrnn o an orada olan hakikati, niyetini deitirebilme iraden olduunu, bunu yapp yapamayacan ve yeni niyetinin ne olacan seyrettiinden, tanrsal ngrden kaamazsn. Tpk, zgr iradenle hareket edip eylemlerini deitirdiin halde, o anda seni gzetleyen bir insann gznden kaamaman gibi. yleyse yle soracaksn: Benim tavr alma gre tanrsal bilgi de deiecek mi? Baka deyile, ben unu ya da bunu istediimde, onun bilgisi kararsz kalacakm gibi mi grnecek? Yantm, Hayr olacak; nk tanrsal gr, gelecekteki her olaydan nce gelir ve kendine zg bilgisinin imdisine dndrr, geri arr ve senin sandn gibi, nceden bildiini bir yle, bir byle deitirerek bocalamaz. Kendisi hi deimeden, tek bir bakla senin yaptn deiiklikleri nceden sezinler ve hemen anlar. Bu, her eyi imdi kavrama ve grme yetisi, tanrnn kendisine zg yalnlndan kaynaklanr, gelecekte olacak olanlarn sonularndan deil. te bu ekilde az nceki kar kna da bir zm getirilmi oldu; baka deyile, bizim gelecekteki eylemlerimizin tanrsal bilginin nedeni olduunu sylemenin hi yerinde olmadn anlam oldun. nk her eyi imdiki bilgisinde kapsayan tanrsal bilginin gc, her eye bir snr izmitir ve sonradan meydana gelecek eylere hibir ey borlu deildir. Bu doru olduuna gre, lml insanlarn seim yapma zgrl bozulmadan kalr ve her trl zorunluluktan bamsz olan istenlerimiz iin dl ya da ceza verecek yasalar da adaletsiz olmam olur. Ayrca Tanr, ngrsyle her eyi srekli olarak yukardan seyreder ve onun hep imdide varolan sonsuz grs, iyilere dl, ktlere ceza datarak gelecekteki eylemlerimizin niteliiyle uyumlu bir birliktelik srdrr. Tanrya baladmz umutlar ve ona ettiimiz dualar bo yere deildir; drstlerse, etkisiz kalmalar olanakszdr. O halde, ktlklerden uzak durun, erdemlerinizi derinletirin, ruhunuzu yce umutlara ykseltin ve acizane yakarlarnz ge sunun. kiyzl davranmak istemiyorsanz mutlaka drst olmak zorunda olduunuzu bilin; nk siz her eyi seyreden bir yargcn gzlerinin nnde yaamaktasnz. (Bu metin Boethiusun Philosophiae Consolatio (Felsefenin Tesellisi) isimli eserinin 5. Kitabndan alnmtr. eviren: idem Drken).

24

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Yantnz doru deilse, nitenin Augustinusun Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Plotinosun Enneades adl bir kitap yazdn ve Romada Yeniplatoncu bir okul kurduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Augustinusun Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Akln kendi bana braklmas insan iin uygun bir eylem biimi deildir. Akln, imann rehberliinde i grmesi gerekmektedir. Yantnz doru deilse, nitenin Augustinusun Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. lahi bir eylem olan aydnlanma, hakikatin kefi bakmndan en nemli kavramlardan biridir. Yantnz doru deilse, nitenin Augustinusun Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Memoriann Trkeye hafza olarak evrilmemesinin faydal olacan greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Boethiusun Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethius, elindeki eviri metinlerin tatmin edici olmadn dnerek Platon ve Aristotelesin eserlerini evirmeye niyetlenmi; bylelikle iki filozofun aslnda birbirine ne kadar yakn dndklerini gstermek istemitir. Yantnz doru deilse, nitenin Felsefenin Blmleri balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Musalar Mnemosynenin 9 kzdr ve her biri belli bir sanat ile ilgilenmektedir. Yantnz doru deilse, nitenin Felsefenin Blmleri balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethius pratik felsefeyi biimlendiren bilimlerin etik, ekonomi ve siyaset olduunu dnmektedir. Yantnz doru deilse, nitenin Felsefenin Blmleri balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Bilimleri nesnelerine gre snflandrma eilimi Aristoteles ile birlikte balamtr. Yantnz doru deilse, nitenin Boethiusun Varlk ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Tanrnn btn yarattklar form ve bedenden meydana gelmitir. Bununla birlikte Tanrnn z ve Varoluu bir ve ayn olduundan Ona bileik varlk demek mmkn deildir. Yantnz doru deilse, nitenin Boethiusun Varlk ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethiusun bilgi anlaynn hangi bakmlardan Platoncu olduunu greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Augustinus, zellikle Yeniplatoncu Hristiyan filozoflardan hareketle Platonun felsefi dncelerinde ok etkilenmitir. Platonun deay tanmlarken kullanm olduu niteliklerin neredeyse tmn, Augustinus Tanry anlatrken kullanmtr. Platonun deas elbette tektanrl dinlerin Yaratc Tanrs ile zdeletirilemez. Bununla birlikte, Platoncu dea ile Augustinusun Tanrs arasnda fizik hareketten muaf bir varolu esastr. dea, Platonun anlayna gre Varlkn kendisidir; ayn durum Augustinusta Tanr iin geerlidir. Tanr Varlkn kendisidir. Byle olmak suretiyle fizik dnyann olu srecinden kendini uzakta tutmakta ve bu sayede deiime uramamaktadr. Sra Sizde 2 Augustinusun Memoria kavram, daha sonralar psikolojik ie bak olarak da anlalm, nemli bir kavramdr. Augustinus bu kavram araclyla, akln kendi kendisini kefi srecini salam bir zemine oturtmay denemitir. Platonun anamnesis anlayn btnyle kabul etmeyen Augustinusa gre, idelerimiz/kavramlarmz doutan gelen bir zellik iermektedir. Bu kavramlarmz veya idelerimiz iinde Hakikat ve Tanr en nemli yaplardr. Aklsal ruhun bu iki kavram kefi ancak memoria sayesinde gerekleebilmektedir. Baka bir deyile memoria akln Tanryla kar karya kald bir ruhsal/isel mekandr. Sra Sizde 3 Boethius, Aristotelesin snflandrmasn takip ederek meydana getirdii bilimler snflandrmasnda manta yer vermemektedir. Bununla birlikte Stoallardan hareketle yapt snflandrmada mantk bulunmaktadr. Aristoteles mant bir ara olarak dnmekteydi ve mant bilim olarak deerlendirmek dncesinde olmamt. Bununla birlikte Boethius, mantk hakknda ok belirgin bir dnceye sahip olmasa da mant bilim olarak dnmek konusunda ekimser davranmaz. Ona gre mantk kendine has bir nesneye sahiptir ve almalarn da bu uygun nesne zerinden gerekletirmektedir.

2. b

3. a

4. d

5. d

6. c

7. c

8. d

9. e

10. b

1. nite - Augustinus ve Boethius

25

Sra Sizde 4 Boethiusun bilgi anlaynda kendisinden yararland en nemli Platoncu kavram anamnesis (hatrlama) kavram, retisidir. Tabula rasa dncesine scak bakmayan Boethiusa gre insan aklnda, karanlktan dolay saklanan bir ok kavram bulunmaktadr. Duyusal etkileim sonucunda bu kavramlar bir eit hatrlanmakta ve ierikleri hakknda farkndalklar belirmektedir. Kavramlarmzn tm doutan geldiklerinden onlarn, duyularmz araclyla yeni oluturulan yaplar olmasna imkan yoktur. Bu zelliiyle Boethiusun Aristotelesi bilme anlayndan ok, Platoncu hatrlama anlayna yakn olduunu sylemek mmkndr.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Boethius. (2006). Felsefenin Tesellisi. eviren: idem Drken, stanbul: Kabalc Yaynevi. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi otuksken, B. (1993). Ortaa Yazlar. stanbul: Kabalc Kitabevi. en, A. (2010) Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Gilson, E. (2005). Ortaa Felsefesinin Ruhu. ev: amil al, stanbul: Alm Kitabevi. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe: Patristik Balangtan XIV. Yzyln Sonuna Kadar. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gracia, J. ve Noone, T. B. (ed.) (2006). A Companion to Philosophy in the Middle Ages.Oxford: Blackwell Publishing. Hill, D. J. ve Rauser, R. D. (ed.) (2006). Christian Philosophy A-Z. Edinburgh: Edinburgh University Press. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Kenny, A. (2005). A New History of Western Philosophy: Medieval Philosophy. Oxford: Clarendon Press. Klima, G. (ed.) (2007). Medieval Philosophy Essential Readings With Commentary, Oxford: Blackwell Publishing.

Knowles, D. (1993). The Evolution of Medieval Thought, Essex: Longman. Libera, A. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Aye Meral, stanbul: Litera Yaynclk. Marenbon, J. (2002). Early Medieval Philosophy (480-1150). London&New York: Routledge. Maurer, A. (1982). Medieval Philosophy. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. ODonnel, J. J. Augustine: A New Biography. HarperCollins e-books. Teske, R. J. (2009). Augustine of Hippo Philosopher, Exegete, and Theologian, Milwaukee: Marquette University Press. Wace, H. ve Piercy W. C. (ed.). A Dictionary of Christian Biography and Literature the End of the Sixth Century A.D. Grand Rapids, Url: www.ccel.org/ccel/wace/biodict.html Wulf, M. (1951). History of Mediaeval Philosophy, eviren: Ernest C. Messenger, London& New York: Thomas Nelson and Sons.

2
Amalarmz

ORTAA FELSEFES-1

Bu niteyi tamamladktan sonra; Anselmusun yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Anselmusun Tanr ve ahlak anlayn tartabilecek, Abelardusun yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Abelardusun tmeller tartmasndaki yerini ve bilgi anlayn deerlendirebilecek, Abelardusun ahlak anlayn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk Ahlak Kesinlik Ruh Tanrnn yaps Akl ve iman ilikisi rade ve zgrlk Tanr kantlamas Yaratl Tmeller tartmas

indekiler
ANSELMUSUN YAAMI VE YAPITLARI ANSELMUSUN TANRI VE AHLAK ANLAYII ABELARDUSUN YAAMI VE YAPITLARI ABELARDUSUN VARLIK,BLG VE AHLAK ANLAYII

Ortaa Felsefesi-I

Anselmus ve Abelardus

Anselmus ve Abelardus
ANSELMUSUN YAAMI VE YAPITLARI
Anselmusun hayat hakkndaki en kapsaml bilgileri, onunla 1079 ylnda tanan Rahip Eadmer adl bir tarihinin kaleme ald Vita Anselmi (Anselmusun Hayat) balkl eserden edinmekteyiz. talyann kuzeyindeki Aostada 1033 ylnda Roma asilzadesi bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Anselmus, bu yzden baz zamanlar Aostal Anselmus olarak da anlmaktadr. Babasnn ad Gundulf, annesinin ad Ermenberga olan Anselmus, 23 yana kadar kald Aostada Benedikten tarikatnn rahipleri tarafndan eitildi. Yaklak yl boyunca Avrupada deiik yerleri ziyaret etti ve 1059da Bec Manastrna geldi. Bec Manastr o dnemde nl diyalektiki Lanfranc (1010, Pavia-1089, Canterbury) tarafndan ynetilmekteydi. zgr sanatlar konusundaki eitimi ile tm Avrupada n kazanm olan bu manastrda 1078 ylnda, Bec Manastrnn kurucusu ve ilk barahibi olan Herluin ldkten sonra barahip seildi. Anselmus, eitim konusunda Lanfranc zamanndan itibaren n kazanm olan Bec Manastrna daha byk bir ivme kazandrd. Eitimin yan sra nemli almalara da imza atan Anselmus, bu dnemde pek ok eserini kaleme ald. Becteki hocas Lanfranc, Canterbury bapiskoposu idi ve bu grevini srdrrken 1089da ld. Anselmus, onun grevine 1093 ylnda atand. ngiltere Krall ile kilise arasndaki kavgada kilise adna nemli kazanmlar elde etti. 21 Nisan 1109da ldnde Canterburydeki grevini hl srdrmekteydi. Cenazesi katedralin iine gmld. Bir yangndan sonra mezar gene katedralin iinde baka bir yere nakledildi; ancak nerede olduu daha sonra unutuldu. 1494te aziz ilan edildi ve 1720 ylnda Kilise Doktoru unvanna layk grld. Anselmus, baz eserlerini Bec Manastrndaki grevi srasnda, bazlarn ise Canterbury bapiskoposu iken yazmtr. Kaleme ald eserleri arasnda Okur Yazar Hakknda (De Grammatico), Monologion, Ruhun Tanrya Seslenii (Proslogion), Hakikat Hakknda (De Veritate), Seme zgrl Hakknda (De Libertate Arbitrii), De Casu Diaboli, ktidar ve ktidarszlk Hakknda (De Potestate et Impotentia), mkn ve mknszlk Hakknda (De Possibilitate et Impossibilitate) ve Zorunluluk ve zgrlk Hakknda (De Necessitate et Libertate) bulunmaktadr. Canterbury bapiskoposu olduu dnemde kaleme ald eserlerinden bazlar unlardr: Tanr Niin nsan Oldu? (Cur Deus Homo?), De Processione Spiritus Sanctus, De Sacramentis Ecclesiae ve Epistola de Incarnatione Verbi.

28

Ortaa Felsefesi-I

ANSELMUSUN TANRI VE AHLAK ANLAYII Anselmusun Tanr Anlay


Anselmusun temel olarak Platoncu grleri benimsediini sylemek mmkndr. Bununla birlikte onun Platon hakkndaki dnceleri genellikle ikincil kaynaklar araclyla elde edilmitir. Bu konuda Augustinusun nemli bir etkisi olduu aktr. O dnemde, evirisini Calcidius veya Ciceronun yapt iki ayr Timaios evirisi ortalkta dolamaktayd ve Anselmus, byk bir ihtimalle bu evirileri de okuma frsatn bulmutu. Anselmus, ortalama bir Ortaa filozofu gibi insani bilginin kaynaklarnn akl ve iman olduunu dnmekteydi. Bununla birlikte Anselmus, Lanfrancn rencisi idi ve imann btn bir insan aratrmasnn balangc olmas gerektiini sylyordu. Biraz sonra greceimiz nl Tanr kantlamasn da sergilemi olduu Proslogion adl almasnda unlar sylemektedir: Zira inanaym diye anlamay gzetmiyorum; fakat anlayaym diye inanyorum. nk ayn zamanda una inanyorum ki inanmadka anlamayacam da. (Anselmus, Proslogion, I: neque enim quaero intelligere ut credam, sed credo ut intelligam.) Anselmusun bu yaklam ileri srerken, felsefe ile ilahiyat arasndaki fark bildiini varsaymak gerekir. Bununla birlikte o, imann ancak aklsal bir alma ve gayret sonucunda yetkinleeceine inanmaktayd. Baka bir deyile Anselmusun niyeti, iman akln yerine koymak deildi. Bu yaklam zerine ina edilen anlay, bir sre sonra kendiliinden Anselmustaki doal ilahiyat da belirginletirmektedir. Elbette bu ilahiyatn banda ve sonunda, hem bir ilke hem de ama olarak Tanrnn kendisi yer almaktadr. Onun iin nemli olan, imann ve buna bal olarak dogmann ncelikle kurulmasdr. Bu kurulu aamasndan sonra akl, zorunlu nedenler (rationes necessariae) araclyla imann nesnesindeki gizemleri, srlar anlamak giriiminde bulunabilir. Bu gizemlerin hepsini birden zmesine imkn olmasa da Teslis (Trinitas) gibi ifadeleri anlamak bu ekilde mmkndr. Belki de bu yzden Ortaa boyunca kendisine yaktrlan isim kinci Augustinus olmutur. Dneminin teki diyalektikileri gibi mantksal yarglardan imann arln ekmeyen Anselmusun, Augustinustan destek alarak gelitirmi olduu zgn bir Tanr kantlamas bulunmaktadr. Aslnda Anselmusun Tanr kantlamas birden fazladr. Baz felsefe tarihileri bunlardan nn kayda deer olduklarn dnmektedir: Birinci Tanr kantlamas, aslnda btn bir felsefe tarihi iinde n planda olan yaklamdr. Buna gre aklmz ve duyularmz, evremizde pek ok iyi eyin bulunduu konusunda bilgi iletir. Bu noktadaki temel soru udur: Btn bu iyi eyler, tek bir iyi eyden dolay m iyidirler; yoksa her birindeki iyilik kendine zg bir zellik mi iermektedir? Elbette bu sorunun Anselmus tarafndan verilen cevab aktr: Btn iyi eyler tek bir iyiden dolay iyidirler. Zira iyi olan eylerin iyilik dereceleri birbirinden ok farkldr ve bunlarn iyilii aldklar eyin, btn iyi eylerin pay ald iyilik olmas gerekmektedir. Herkesin ve her eyin iyi oluunun nedeni olan iyiliin de bir nedeninin olmas dnlemez. yle olmu olsayd o zaman kendisi dndaki eyleri belli bir yne doru tayamazd. Bu yzden bu iyinin varoluunun bizzat kendisi araclyla gerekletiini sylemek gerekir. Sadece o, btn dier iyi eylerin stnde en yksek iyidir ve btn varolanlar iindeki tek mkemmel olan olarak Tanrnn kendisidir. Ortaa felsefesinde yer bulmu olan neredeyse btn Tanr kantlamalar birbirine benzeyen yntemler kullanmaktadr. Anselmusun baka bir Tanr kant-

Doal ilahiyat, vahiy yardmndan ok akl yrtmedeki doal sreler araclyla kavranlabilecek bir Tanr anlayn dile getirmektedir.

2. nite - Anselmus ve Abelardus

29
Felsefe tarihinde Ontolojik Tanr Kantlamas ifadesini kullanan Immanuel Kant (1724-1804) olmutur. Speklatif akl araclyla gerekletirilebilecek Tanr kantlamalarnn tane olduunu ve bunlardan birinin de ontolojik olduunu dile getirmitir (Kritik der reinen Vernunft, A590/B618). Aslnda Kant, dorudan doruya Anselmusun kantlamasna deil; fakat onunkinin deiik bir ekli olan Descartesn Tanr kantlamasna bu ad vermiti. Saf Akln Eletirisi adl eserinde Kant, Descartesn Tanrnn varoluunu yaln Tanr idesinin kendisinden hareketle kurduunu sylemiti. Bununla birlikte byle bir yaklamn Anselmus iin geerli olup olmad tartmaldr.

lamas da gene baka kantlamalar hatrlatan bir geliim gstermektedir. Ona gre her ey varoluunu, varoluunu bizzat kendisi araclyla gerekletiren bir varlktan almaktadr. Var olmak, belli bir dzeyde mkemmellik iermektedir. Aa yukar mkemmel olan her var olan, bu mkemmelliini en yksek derecede mkemmellii sahip olandan almaktadr ve o da Tanrdr. Anselmusun Tanr kantlamasna Ontolojik Tanr Kantlamas denmesinin nedeni, onun ar gereki yaklamdr. Anselmus, Monologionu kaleme aldktan sonra Tanrnn varoluunu kantlamak iin daha basit bir yol olup olmadn dnmeye balar. Bu dnceleri onu ok basit bir Tanr kantlamasn oluturmaya yneltir. Proslogion adl eserinde okuyucuyu ynlendirirken Tanr kantlamasn ina edecei yolu da belirlemi olmaktadr. Bu kantlama, Tanr sevgisi ve sezgi araclyla gerekleecektir. Aka belirtmek gerekirse Anselmus, bu kantlamada Augustinusu takip etmektedir. Augustinus Tanry tarif etmeye alrken kendisinden daha iyisi dnlemeyecek olan (quo esse aut cogitari melius nihil posit) ifadesini kullanmt. Felsefe tarihinde bir dnem dile getirilenler, daha nceki dnemlerde de yle veya byle dile getirilmilerdir. Dolaysyla Augustinusu da nceleyen biri bulunmaktadr: nl Romal filozof Seneca da Tanry kendisinden daha by dnlemeyecek bir byklk olarak anlamt. Proslogionun ikinci ksmnda Anselmus, nanmaktayz ki sen (Tanr), kendisinden daha by dnlemeyecek olan bir eysin. demektedir. Bu ifadede ierilenleri Anselmus iki ynden anlamay denemektedir. Bunlardan ilki, aklda (in intellectu) biimlenmektedir. Ona gre bir aptal bile Tanr yoktur. dediinde bu szlerin gerekten olup olmadklar konusunda bir anlay gelitirmese de dile getirdiklerini anlayabilecek durumdadr. Bylelikle Tanry inkar edenler de dhil olmak zere herkes, kendi aklnda Tanr ile ilgili bir kavraya sahiptir. Anselmusa gre Tanrnn sadece akldaki bir kavray veya idea olmas kabul edilebilir bir ey deildir. Kendisinden daha by dnlemeyecek olan ey olarak Tanr bir kez dnldnde o, sadece aklda (in intellectu) var olmakla kalmayacak; fakat ayn zamanda gereklikte de (in re) yer alacaktr. (Si enim vel in solo intellectu est potest gogitari esse et in re quod maius est.) Bu kantlamada Anselmusun kalk noktas Tanrya imandr. Kantlama, daha ncekilerin de yapm olduklar gibi aklda balamakta ve ilahi aydnlanmann yardmyla devam etmektedir. Anselmusun bu kantlamasn ortaya atmasndan sonra kendisine yneltilen en nemli eletirinin sahibi Marmoutier (Tours) rahiplerinden Gaunilondur. Gaunilon kantlamaya ilikin olarak iki nemli eletiri getirmektedir. Aptal Namna balkl kk makalesinde Gaunilon, aptaln bu szleri syleyebileceini ve azndan kan bu sesleri duyacan kabul eder. Bununla birlikte bunu, Tanry alglayabileceinden daha fazla kavrayamaz. Zira aptal, kendisi bizzat Tanr olan bir gereklii bilmemektedir. Daha da nemlisi, baka gerekliklerden hareketle Tanrya ilikin bir kavraya da ulaamaz; nk Anselmusa gre Tanrdan baka bir gereklik yoktur. Gaunilonun ikinci eletirisi ise daha arpcdr: Kendisinden daha by dnlemeyecek olan eyi dndmzde bu dncenin sadece aklda deil; fakat ayn zamanda gereklikte de bulunduu sonucuna ulamak imknszdr. Zira kanatl at, tekboynuz gibi pek ok gerek d ey hakknda dnebiliriz. Ne var ki bunlarn hibiri, sadece dncede var olduklarndan dolay gereklikte de var olmaya balamazlar. Anselmusun bu kar ka itiraz gecikmemitir. Dncede var olann gereklikte de var olmas meselesi, sadece tek bir varlk iin geerlidir ve o da Tanrdr. Zira Tanr, olmamas dnlemeyecek olandr. Tanrnn

30

Ortaa Felsefesi-I

aklda kendisinden daha by dnlemeyecek olan olmas, gerekliin de bu kavray esasna gre zorunlu olarak biimlenmesi demektir.
SIRA SZDE

Anselmusun Tanr kantlamasnn Platoncu zellikleri hakknda ne sylenebilir? SIRA SZDE Anselmusun bu anlay, kendisinden sonra gelen pek ok filozof tarafndan DNEL M dikkate alnmtr. Bu yaklama scak bakanlar olduu gibi bu anlay benimsemeyen, reddedenler de ortaya kmtr. Bonaventura, Duns Scotus, Rene Descartes, Gottfried O R U S Wilhelm Leibniz ve Georg Wilhelm Friedrich Hegel gibi filozoflar; baz deiiklikler ve eklerle birlikte Anselmusun Tanr kantlamasn benimsemilerdir. Gaunilon ile ayn dncede olup kantlamay reddedenlerin arasnda, ThoDKKAT mas Aquinas, John Locke ve Immanuel Kant gelmektedir. Anselmus, tmeller tartmas erevesinde gereki bir filozof olarak karmza kmaktadr. SIRA SZDE Bu yzden bazlarnn dnd gibi sadece dnce ierikleri ile ilgilenmemi; fakat ayn zamanda bu ieriklerin eylerle olan ilgisi zerinde de durmutur. Dnce ierikleri ile eyler arasnda dorudan ilgi olmas gerektiini syleyen AMALARIMIZ Anselmus, aksi hlde, fizik dnyay ilgilendiren yarglarda kolaylkla hata yaplabileceini dile getirmitir (Maurer, 1982: 54).

Tmeller tartmas, D 11 ve 12. zellikleN E L M yzyllarda doruk noktasn bulmu bir problemler yumadr. U S O R Problemin asl kayna Porphyriosun Isagoge adl eseridir. Porphyrios bu eserinde, D KKAT tmel (katholou) olarak anlan ve Aristotelesin ikincil tz adn verdii tr SIRA SZDE ve cinslerin durumunu sorgulamaktadr. Tmelin var olup olmad, var ise nerede bulunduu, maddi AMALARIMIZ olup olmad trnden sorular iinde barndran Isagogenin eitli yorumlar arasnda en etkilisini K T A P Boethius gerekletirmitir. Demek ki tmeller tartmasnda en nemli iki kaynak Porphyrios ve Boethiustur. Biraz T E L E V Z Y O N nce dile getirilen sorulara verilen farkl cevaplara gre de filozoflar, zellikle on ikinci yzylda, temel olarak gerekiler E T N T E R N (reales) ile adclar (nominales) eklinde iki saf hlinde kar karya gelmilerdir.

Anselmusun Ahlak Anlay


Anselmusun kendi bana bir ahlak anlay ortaya koyup koymad sorusu tartmal bir sorudur.EOnun N ahlak teorisi retmediini ileri srenler, almalarnn felsefi bir TEL VZYO olmaktan ok din olduunu; dolaysyla da bamsz bir ahlak teorisi oluturacak dnceler retmediini sylemektedirler. Ne var ki Anselmusun dncelerinde ahlak felsefesi temelinde irdelenebilecek epeyce malzeme bulunmaktadr. Doal olarak bu N gerekten ne anlama geldiini ve nasl irdelenmesi lazm geldiini iyi malzemelerinT E R N E T bir ekilde kavramak iin ncelikle onun hakikat anlayna bakmak gerekir. Dier pek ok konuda olduu gibi, Anselmusun hakikat hakkndaki grleri de Augustinus tarafndan etkilenmitir. Tpk Augustinus gibi Anselmus da hakikatin bir balangc ve sonu olmadn dile getirmektedir (De Veritate 1). Byle ba ve sonu olmayan bir hakikat de elbette hakikatin kendisi olan Tanryla zde olmaktadr. Evrendeki her eye ilikin olarak kurulabilecek nermelerin tmndeki hakikat en kesin bir ekilde Tanr tarafndan bilinmektedir. Bu yzden de bu nermelerdeki hakikat ebedidir ve Anselmus hakikati nermelerdeki doruluk (rectitudo) temelinde anlalr hle getirmektedir. Anselmus gibi gereki bir filozofun hakikati sadece nermelerdeki dorulukla ilikilendirmesi elbette dnlemez. Doruluk ayn zamanda irade, dnce, eylem ve eylerde de sz konusudur. Doruluk, herhangi bir duyunun nesnesi olmad iin de sadece akl tarafndan alglanabilir olarak tarif edilmektedir. inde yaadmz dnyay yneten tek bir hakikat vardr ve o da Tanrdr. Bu bakmdan nermelerin doruluu veya nermelerdeki hakikat dncenin hakikatine, dncedeki hakikat eylerdeki hakikate, eylerdeki hakikat de Tanrya yani mutlak hakikate dayanmaktadr. Bu aklamadan sonra Anselmusun Tanr kantlamasnda anlatmaya alt durum daha net olarak kavranlr olmaktadr (Maurer, 1982: 55). De Veritate adl eserinde (12) belirttii gibi hakikat (veritas), doruluk (rectitudo) adalet birbirleriyle dei toku edilebilir kavramlardr. Buradaki adalet teriminin Anselmus iin zel bir nemi bulunmaktadr. Zira adalet, iradenin doruluu ile yakndan ilgilidir. rade dzgn (drst) bir ynelim iindeyse doruyu/hakikati bulan bir eylem ortaya km olmaktadr. Dolaysyla iradenin zgrl do-

K T A P

2. nite - Anselmus ve Abelardus

31

ruluk veya drstlkle yakndan ilikilidir. radedeki bu zgrlk ise, doruluu veya drstl sadece kendisi iin isteme durumudur. Anselmusa gre iradenin anlam vardr. rade her eyden nce isteme gc veya yetisi anlamna gelmektedir. kinci olarak irade, isteme gcnn eilimi veya etkilenimi olarak anlalabilir. radenin nc anlam ise isteme eylemidir. Bu eylemlerden bir tanesi, kendisi bir yarg (judicium) olan tercihte bulunma veya karar almadr. Burada devreye bilgi girmektedir. Zira herhangi bir eyi tercih edip etmeme, akln ileyiine uygun bir eylemde bulunmay gerektirmektedir. Bu bakmdan seme ve irade ile akl arasnda bir paralellik sz konusudur (Maurer, 1982: 56-57). rade bu bakmdan bir g olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte o, herhangi bir g deildir. rade her zaman ahlaki olarak doru kabul edilen eyleri tercih etmek iin kullanlan bir gtr. Anselmusa gre elbette her zaman ahlaki olarak dzgn tercihlerde bulunmayabiliriz. Ancak irademizdeki bu zellik her zaman yerinde durmakta ve bizi bir sonraki eylemimiz iin uyank olmaya armaktadr. Gene de irademiz her zaman gnah da tercih edebilir. Burada Anselmus dikkat ekici bir durumu iaret etmektedir. rademizin u veya bu tercihte bulunmas ve gnah bile seebilmesi, onun zgrlyle balantl olarak dnlmemelidir. Zira gnah ileme ile zgrlk arasnda bir ba kurulabilseydi, Tanr ve meleklerin zgrlnden sz edemez duruma dm olurduk. Oysa Anselmusa gre Tanr, herkesin sahip olduu zgrlkten daha byk ve mkemmel bir zgrle sahiptir. Bu yzden Anselmus, nl eseri De Libertate Arbitrii (Seme zgrl Hakknda)de zgrl iradenin, bizzat doruluun kendisi iin doruluu devam ettirme gc eklinde tarif etmektedir. Bu yzden gerek anlamda zgr bir insann bencilce bir harekette bulunmas, dorudur diye bencilce bir tercih yapmas dnlmeyecek bir davrantr (Maurer, 1982: 57). Anselmusun ahlak anlay, byk lde ilahi dayanaklar olan bir anlay sergilemektedir. Anselmus, Tanrnn hkm srd insan aklna boyun eerek zgr bir iradenin gerekleebileceini dnmektedir. Akl, zaten en bandan itibaren ilahi egemenlii kabul ettiinden zgrln de ilahi otoriteye uygun bir biimde ortaya kmas kanlmazdr. Anselmusa Skolastisizmin Babas ad verilmitir. En youn tartmalarda bile akln ve dzgn dnmenin nemini yanstan bir ciddiyet iinde olmutur. En byk zellii ise Augustinustan devrald anlayla ina ettii Tanr kantlamas olmutur. Anselmusa gre irade ile doruluk arasnda nasl bir ilgi kurulabilir? SZDE SIRA
D Petrus Abelardus, Fransann Nantes ehri yaknlarnda yer alan N EPallette aa Le L M tabakadan bir ailenin olu olarak 1079 ylnda dnyaya geldi. Ksa zamanda parS O U lak zeks ile sivrildi. zellikle mantk (diyalektik) alannda okRbaarlyd. Bu alandaki eitimini srasyla Melun, Corbeil ve Paristeki okullarda ald. Paristeki Notre Dame ve Mont St. Genevieve okullarnda krs sahibi oldu. Bu srada tanDKKAT t ve gizlice evlendii Heloise ile olan ilikisinden dolay Paristen ayrlmak zorunda kald. Deiik manastrlarda farkl tarihlerde grevler stlendi. Her zaman karsnda rakipleri oldu ve onlarla mcadele etmek zorunda SIRA SZDE kald. Bernardus tarafndan sapknlkla suland ve Sens Konsiline 1141 ylnda arld. Papaya yazd bir mektupla sulamalarn aslszln ispat etmeye alt. retisinin aklanAMALARIMIZ masna ynelik olarak ortaya kartlan bu mektubuna Apologia veya Apologeticus denmektedir. Ne var ki bu mektup onun aklanmasna yardmc olmad ve Papa II. Innocentusun emirnamesi ile sessiz kalma cezasna arptrld. 1142 ylnda ld. K T A P

ABELARDUSUN YAAMI VE YAPITLARI

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

32

Ortaa Felsefesi-I

Baz felsefe tarihilerinin dediine gre Abelardus bir valye karakterine sahipti. Heloisee yazd mektuplar ve kendi hayat hikyesi olan Historia Calamitatum Mearum (Benim Felaketimin Tarihi), felsefe tarihi iinde rastlanan ender otobiyografilerdendir. Abelardus zerine alanlar, onun eserlerini grupta deerlendirmektedirler: 1121 ylndan nce eitli eserler hakknda kaleme ald yorumlar : Abelardus bu eserlerine Introductiones Parvulorum (Kk eserlere Giri) adn vermektedir. Birinci gruptaki gibi kk almalar olan mantk aratrmalarn kapsamaktadr. eitli felsefi konular Abelardusa zg bir tarzda irdeleyen almalarn arasnda Logica (Ingredientibus), Nostrorum Petitioni Sociorum; Porphyrios zerine olan Categoriae, Periermeneias bulunmaktadr. Herhangi bir eserin yorumu olmayp bizzat kendi dncelerini ieren Dialectica. lahiyat alannda kaleme ald eserler arasnda De Unitate et Trinitate Divina (lahi Birlik ve Teslis Hakknda), Theologia Christiana (Hristiyan lahiyat), Sic et Non (Evet ve Hayr) ve ahlaki konulara da deindii bir inceleme olan Scito Te Ipsum (Kendini Bil) saylabilir. Historia Calamitatum Mearum ile Dialogus inter Judaeum, Philosophum et Christianum nemli bir yer tutmaktadr. Bu son iki eserin Trke evirileri bulunmaktadr.

ABELARDUSTA TMELLER TARTIMASI VE BLG


Daha nce de dile getirmi olduumuz gibi Abelardusun yaad dnem olan on ikinci yzylda tmeller sorunu zerinde duran pek ok filozof bulunmaktayd. Abelardusun retmenlerinden olan ve daha sonra Anselmus tarafndan sapknlkla sulanarak hkm giyen Roscelinus (1050-1123), adclarn (nominalist) ncs konumundayd. Elimizde onun yazm olduunu dolayl yollardan bildiimiz eserlerinden bir teki bile bulunmamaktadr. Ioannes Salisburiensisin daha sonra bize aktardna gre Roscelinus, tmellerin gerekten var olmadklarn; ancak onlarn sze dklm kelimeler olduklarn dnmekteydi. Seslerin tmelle zde olduunu dnen Roscelinusa gre gerekten var olan biricik eyler, bireysel olanlard. Tmeller, basit szlerden ibaretti; birer flatus vocisti, yani, bir insann bir ey dile getirmek isterken azndan kp havada uuan bir ey. Abelardus, temel olarak her eyin tikel olduunu dnmekteydi. Esasnda metafiziinin de kalk noktas buydu. Bilindii gibi bu, Aristotelesin Kategoriler ve Porphyriosun Isagogede ileri srdkleri bir anlaytr. Yukarda ele alnd gibi Porphyriosun Isagogede sormu olduu sorular araclyla belirginlik kazanan tmel, tzsel bir yapdadr (insan gibi) ; bazen de tmel, bu tartmalar iinde zellik veya ilinek olarak (beyazlk gibi) ortaya kmtr. Abelardusun Aristoteles okumalarnda belirginlik kazanan yaklamndan yola kacak olursak tmellerin eyler olmadklarn anlarz. Logica Ingredientibusta Abelardus, tmellerin sesler (voces) olduklarn ileri srmektedir (Marenbon, 2007: 27-28). Bunu yaparken de Roscelinusu takip eder. Bununla birlikte o, tmellerin sadece kelimeler olmadklarn, onlarn anlamlarnn da olduunu dnmektedir. Bu yzden de Abelardusa basit bir ekilde vocalist, yani tmellerin sadece seslerden ibaret olduunu dnen biri demek doru olmaz. Ona gre tmeller voces (ses) deil; fakat sermones yani birer im gibi ilevi olan adlardr. Tam da bu yzden her adn iaret ettii bir nesne vardr ve hi kimse bu adlar keyfi bir ekilde nesnelerle ilikilendirerek yarg oluturamaz. Sz gelimi hi kimse nsan bir arabadr. ifadesini kullanamaz. Bu cm-

2. nite - Anselmus ve Abelardus

33

le gramer olarak doru gibi gzkse de kelimelerin anlamn arptacak bir ieriktedir (Marenbon, 2007: 63-64). Ad ile nesne arasndaki bu sk badan dolay sesin bir soyut kavray kapsamas doaldr ve bu yzden ona nomen veya sermo (ad) denmektedir. Dolaysyla ad, hakknda dnlen bir gerekliin ifadesidir: nomen est vox significativa. (Wulf, 1951: 197). Abelardusa gre doada ikili bir ayrmdan sz edebiliriz. Bunlardan ilki duyular, dieri de anlama gc diyebileceimiz ve soyutlama yapan yeti. Klasik anlaya gre duyular bedeni kullanmaktadr ve nesneleri de duyulanabilir fizik nesnelerdir. Akl ise en temel grevini yani soyutlama gcn yerine getirir ve bunun iin de hibir ekilde bedene gereksinim duymaz. Abelardusa gre akln oluturduu iki tip kavray vardr. Bunlardan biri bulank ve geneldir, herhangi bir tikel varoluu gstermez: insan gibi. Dier trden kavraylar ise belli bir tikeli iaret eder ve zel isimlerle adlandrlrlar: Sokrates gibi (Maurer, 1982: 65). Tmel szckler, aklda bir dnce ve ayn zamanda bir zihinsel imge retirler. Bu aklsal imgeler, karmak ve genel kavraylardr. Sz gelimi insan szc btn insanlarda ortak olarak bulunan ve hibir ekilde bir tikellii iaret etmeyen genel bir kavraytr. Abelardus, bu ortak kavraylarn tmel szcklerin iaret ettikleri eyler olduunu sylemektedir (Marenbon, 2007: 488). Daha sonralar pek ok filozofun benimseyecei gibi Abelardus, genel kavramlarn soyutlama araclyla ina edildiklerini ileri srer. Ona gre soyutlama, herhangi bir eyin belli bir zellii dndaki tm zelliklerini grmezden gelerek sadece o zellik zerine odaklanmaktr. Sz gelimi bir elmann yuvarlakl, yumuakl, lezzeti gibi btn zelliklerini grmezden gelerek sadece krmzl zerine dnmek, o elmadaki bir zelliin soyutlanmas anlamna gelmektedir. Bu ekilde dnecek olursak, bireysel varolularn bile belli bir tarzda soyutlama araclyla biimlendiini ileri srmek mmkn olacaktr. Sonu olarak, Abelardus kendi tmel retisini Porphyriosun sorularn cevaplandrarak u ekilde zetleme yoluna gider: Cinsler ve trler var mdr? Abelardusa gre tmeller, kavramlar olarak sadece zihnimizde bulunmaktadrlar. Bununla birlikte gerek eyleri imlerler. Aslna baklacak olursa tmeller, her ne kadar karmak ve belirsiz bir ekilde olsalar da tikel kavraylar tarafndan temsil edilen ayn bireyselleri imlerler. Tmeller cisimsel midir yoksa cisimsiz midir? Tmeller szckler olarak kaldklar srece cisimsel ve duyulanabilirlerdir; ancak birbirine benzeyen pek ok bireyseli imleme yetenekleri yznden de cisimsizlerdir. Tmeller duyulanabilir eylerde mi yoksa onlarn dnda m vardr? Anselmusun bu soruya verdii cevap yledir: Tmeller, duyulanabilir eylerin formlarn imledikleri srece eylerin iinde var olurlar; ancak soyut kavramlar imlediklerinde, tpk ilahi akldakiler gibi, duyulanabilir dnyann tesinde yer alrlar. Dolaysyla hem Platon hem de Aristoteles haklydlar: Aristoteles haklyd; nk tmellerin duyulanabilir eylerde bulunduunu iddia etmiti, Platon haklyd; nk tmellerin duyulanabilir dnyadan bamsz bir ekilde var olduunu ileri srmt. Abelardusun bizzat kendisi drdnc bir soru retti: Eer (tek) bir tmel tarafndan imlenen bireysellerin tm ortadan kalksayd, tmel anlamn devam ettirir miydi? Gl, herhangi bir (bireysel) gl olmasayd gene de gl olarak kalr myd? Abelardus bu soruya u ekilde cevap verir: Bu durumda tmel, bir tmel olarak karakterini kaybeder; zira pek ok bireysele yklem

34

Ortaa Felsefesi-I

olma durumu artk yoktur. Ancak gene de zihnimizdeki anlamn devam ettirecektir; nk Gl yoktur. demek bile hl bir anlam tayacaktr (Maurer, 1982: 67-68). Abelardusun bilmenin kendisi ile bilme ediminin yneldii fizik nesneler dnyas arasnda kurmu olduu balantlar, onun tmeller tartmas iinde belli bir yerde durmadn gstermektedir. Baz felsefe tarihileri onu gereki olarak yorumlarken bazlar da adc izgiye oturtmaktadrlar.
SIRA SZDE

Adclarn genel zelliklerini nasl sralayabiliriz? SIRA SZDE


D felsefesinin en nemli deyilerinden biri olarak bildiimiz Kendini TaAntik Yunan N E L M n, yukarda da belirttiimiz gibi Abelardusun bir eserinin baldr. Abelardus, Scito te Ipsum S O R U eserinde eitli ahlak sorunlarn ele almaktadr. Tmeller tartbalkl masndaki yerini net olarak saptamak zor olan Abelardus, ahlak anlaynda bireyi n plana kartan, daha ok adc diyebileceimiz bir izgide yer almaktadr. Bu bakmDKKAT dan onun bireyin sorumluluunu n plana kartan ve su ve gnah kiinin kendi sorunu yapan bir ahlak anlay biimlendirmeye alan Abelardus, denebilir ki, OrSIRA SZDE taan ahlak anlayn da biimlendirmi, ona yn vermitir. Ortaya koyduu moral reti hl Hristiyan dnyasnda tartlmakta, yeni almalara k tutmaktadr. Bu durum son derecede olaandr; zira Abelardus, ahlakn kurarken Hristiyanlktan bAMALARIMIZ yk lde yararlanmtr (otuksken, 1988: 59). Bununla birlikte, onun sadece dinden kaynaklanan bir ahlak anlay ortaya koymadn da belirtmek gerekir. Abelardusun tek dayana hibir zaman dine ve dinin temel olgusu olan inanca indirgeneK T A P mez. Akla deer verii, bir antik a dnr kadar akla dayan, insann ancak akl varl olmasyla ahlak fenomeninin var olacan ileri srmesi, diyalektie verdii byk nemL bunu O N aka gstermektedir. (otuksken, 1988: 63) bize TE EVZY Abelardusun balangta ele ald kavram, gnah kavramdr. Gnahn bireysel ynne zellikle vurgu yapan Abelardusa gre gnah, bilerek ve isteyerek Tanrnn kendisine ve onun emirlerine kar gelmektir (Maurer, 1982: 68). ZihinNTER ET sel olarak kendi Nkendine yeten her yetikin, tarihin her dneminde belli bal yasaklarn varlndan haberdardr. Bu yasaklar arasnda insan ldrmemek, hrszlk yapmamak ve zina gibi her dnemde geerli yasaklar bulunmaktadr. nsann bu yasaklarla olan ilikisi, ondaki bilin durumu (conscientia) zerinden gereklemektedir. Bu bilin zerinden eylemlerimizi gerekletirirken, iimizdeki sese gre hareket etmek mecburiyetimiz vardr. Dolaysyla Abelardusa gre eylemlerimizin gereklemesi neticesinde ortaya kan durumdan daha nemli olan ey, iimizdeki niyettir. Baka bir deyile niyet, eylemden daha nemlidir. Zira ilahi yasalarla olan en derin ve gerek temas, zihinsel olarak iimizde gereklemektedir. Gnah, o hlde, kt niyet sonucunda ortaya kmaktadr. Buradan hareketle Hristiyanlarn ilk gnah adn verdikleri ve Adem ile Havvann cennetten kovulmasna neden olan olay, btn insanl balayacak bir durum deildir. Gnah, insann bireysel niyetiyle ilgili olduundan ilk gnah da Adem ile Havvann bireysel gnahlardr. Hristiyanlarn bu konuda paylatklar ey, ilenen gnahn kendisi deil; fakat bu gnahtan dolay ortaya kan cezann kendisidir (Maurer, 1982: 69). Zira gnahn kendisi, onu ortaya karan niyet paylalmad taktirde ortak bir boyut kazanmaz. Niyeti bu derecede bireysel anlayan Abelardus, gene de bir Ortaa filozofudur ve elbette retisini ilahi olan ile ilikilendirmek durumundadr. Niyet, eylemlerimizde ortaya kan sonutan ok daha nemlidir; fakat bu niyetin iyi veya kt olduu-

DNELM S O R U

Abelardusun Ahlak Anlay

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Anselmus ve Abelardus

35

na nasl karar vereceimiz de ayr bir soru konusudur. Bu sorunun cevab Tanrdadr. Zira iyi niyet, sadece yle grnd iin iyi olamaz. Onu temelde etkileyen bir nedensiz (kendi varoluunun nedeni olmayan anlamnda) nedenin bulunmas gerekir. Baka kelimelerle ifade edecek olursak, niyette greceli bir duruma dmemek iin niyetimizin Tanrnn irade ve niyetine uygun olmas gerekmektedir. Onun irade ve niyeti vahiyde aka belirtildii iin Abelardusa gre vahye uygun yaamak, Tanrnn irade ve niyetine uygun davranmak anlamna gelmektedir. Abelardusun ahlak retisi, yukarda otukskenden yaptmz alntda da aka dile getirildii gibi znel bir ahlaktr. Bu ahlakn temelinde tek bir lt bulunmaktadr, o da bireysel niyettir. Baka trl ifade edecek olursak, insann eylemleri sz konusu olduunda eylemimizi belirleyecek nesnel bir zemine dayal herhangi bir isel ahlak yasasna gereksinim yoktur. Bunun yerine grlmesi gereken asl durum, eylemlerimizi ilahi niyetle uyumlu bir ekilde yargladmz olmaldr. Geri bu znellik ve niyetin bireysellii ile eylemlerimizdeki iyi ile ktnn aklsallk temelinde belirginlik kazanmas, Abelardusun bana byk iler amtr. Abelardus Christiana Theologia adl eserinde Tanrnn pagan filozoflar da bir ekilde aydnlattn, onlar ve dncelerini Hristiyan hakikatine yaknlatrdn sylemektedir. Bu byk Yunan/pagan filozoflar sayesinde paganlar da Tanrnn iradesi hakknda aydnlanm oldular. Bundan dolay da moral iyilik ve ruhsal kurtulua yaknlatlar. Abelardusa gre bir insan, Tanrnn iradesi hakknda herhangi bir bilgiye sahip deilse ve eylemleri de imann emrettiklerinin aksine ierikteyse, o zaman bu insann gnah ilemekte olduunu syleyemeyiz (Maurer, 1982: 69). Aslnda Abelardusun burada sylemeye alt eyin Platoncu bir yn olduunu belirtmek gerekir. Abelardus, bildiimize ve bilgimize uygun davranmann iyi niyeti belirlediini ve bu niyetle gerekletirilen eylemlerin de iyi olmak zorunda olduunu anlatmaya almtr. Aksi ekilde davranp, yani bildiklerine aykr davranm olsalard, bilgilerine ihanet etmi saylacaklar ve kt bir niyetin nceledii kt eylemlerde bulunarak gnah ilemi olacaklard. Abelardusun, dnemine gre epeyce ileride saylabilecek bu dnceleri, elbette kendi dneminde kabul grmedi. Bu yaklamn ieren retisi 1141deki Sens Konsilinde yargland ve Abelardus mahkum edildi. Abelardusun ahlak retisi tmeller tartmasnda alm olduu konumu ile paralellik tamaktadr. Tmeller de ahlak kurallar da eylerin iinde olmadklarndan her ikisine ilikin varolu kayna sadece Tanrda bulunmaktadr. nemli olan ey, bireysel insann konuya ilikin tavrdr (Maurer, 1982: 70; Wulf, 1951: 200, Marebon, 2007: 409). Abelardusun ahlaknda akln nemi hangi bakmlardan grnr hle gelmektedir? SIRA SZDE Abelardusun kurduu ve banda bulunduu okul, on ikinci yzyln ok DNEL nemli adclarn yetitirmitir. Ortaada zellikle Thomas AquinasnMdncelerinde nemli bir yer tutan Petrus Lombardusun Abelardusun retisinden etkilenmi olduunu syleyebiliriz. Bununla birlikte, Abelardusun belki U en byk S O R de ansszl, lmnden sonra gelen an Aristotelesin yeniden kefedildii bir a olmas ve btn dnce akmlarnn bu durumdan nemli lde etkilenmesidir. DKKAT Abelardus, kendisinden sonra gelen ve byk lde Aristotelesi tanm olmalarnn etkisiyle kurulan byk sistemlerin sahipleri olan Thomas Aquinas veya SIRA SZDE Duns Scotus gibi filozoflar gibi byk ve tutarl bir dnce retememise de zellikle mantk alanndaki dnceleri ile buna paralel felsefi almalar ona olan ilgiyi giderek artan bir ekilde canl tutmay baarmtr.
AMALARIMIZ SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

36

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Anselmusun yaam ve yaptlarn zetlemek. talyann kuzeyindeki Aostada 1033 ylnda Roma asilzadesi bir ailenin ocuu olarak dnyaya gelen Anselmus, bu yzden baz zamanlar Aostal Anselmus olarak da anlmaktadr. 23 yana kadar kald Aostada Benedikten tarikatnn rahipleri tarafndan eitildi. Yaklak yl boyunca Avrupada deiik yerleri ziyaret etti ve 1059da Bec Manastrna geldi. Becteki hocas Lanfranc, Canterbury bapiskoposu idi ve bu grevini srdrrken 1089da ld. Anselmus onun grevine 1093 ylnda atand. ngiltere Krall ile kilise arasndaki kavgada kilise adna nemli kazanmlar elde etti. 21 Nisan 1109da ld. Kaleme ald eserleri arasnda Okur Yazar Hakknda (De Grammatico), Monologion, Ruhun Tanrya Seslenii (Proslogion), Hakikat Hakknda (De Veritate), Seme zgrl Hakknda (De Libertate Arbitrii) saylabilir. Anselmusun Tanr ve ahlak anlayn tartmak. Anselmusun Tanr kantlamas birden fazladr. Baz felsefe tarihileri bunlardan nn kayda deer olduklarn dnmektedir: Birinci Tanr kantlamas, aslnda btn bir felsefe tarihi iinde n planda olan yaklamdr. Buna gre aklmz ve duyularmz, evremizde pek ok iyi eyin bulunduu konusunda bilgi iletirler. Bu noktadaki temel soru udur: Btn bu iyi eyler, tek bir iyi eyden dolay m iyidirler; yoksa her birindeki iyilik kendine zg bir zellik mi iermektedir? Elbette bu sorunun Anselmus tarafndan verilen cevab aktr: Btn iyi eyler tek bir iyiden dolay iyidirler. Anselmusun baka bir Tanr kantlamas da gene baka kantlamalar hatrlatan bir geliim gstermektedir. Ona gre her ey varoluunu, varoluunu bizzat kendisi araclyla gerekletiren bir varlktan almaktadr. Var olmak, belli bir dzeyde mkemmellik iermektedir. Aa yukar mkemmel olan her var olan, bu mkemmelliini en yksek derecede mkemmellii sahip olandan almaktadr ve o da Tanrdr. Anselmus son olarak nanmaktayz ki sen (Tanr), kendisinden daha by dnlemeyecek olan bir eysin. diyerek nl ontolojik Tanr kantlamasnn temel nermesini ortaya koymaktadr.

A M A

Anselmusa gre adalet, iradenin dzgn kullanm ile ilgilidir. rade, dzgn bir eilim sergiliyorsa o zaman hakikati bulan bir eylem ortaya km demektir. radenin zgrl, erdemli davran demek olan doruluk veya drstlkle yakndan ilikilidir. Anselmusa gre bu zgrlk, doruluu sadece kendisi iin isteme durumudur. Anselmusa gre iradenin anlam vardr. rade, her eyden nce isteme gc veya yetisi anlamna gelmektedir. kinci olarak irade, isteme gcnn eilimi veya etkilenimi olarak anlalabilir. radenin nc anlam ise isteme eylemidir. Bu eylemlerin ortaya kmas, bilgi ile ilgili bir sretir. Zira herhangi bir eyi isteme, akln ileyiine uygun eylemde bulunmay gerekli klar. Bu yzden seme ve irade ile akl arasnda gzle grlr bir paralellik bulunmaktadr. rade, o hlde ahlaki olarak dorular tercih etme gcdr. Bu gcn de kendisini dayandrd en temel unsur, Tanrnn kendisidir. Bundan dolay Anselmusun ahlak anlay, byk lde ilahi dayanaklar olan bir anlay sergilemektedir.
A M A

Abelardusun yaam ve yaptlarn zetlemek. Abelardus, Fransann Nantes ehri yaknlarnda 1079 ylnda dodu. Ksa zamanda parlak zeks ile sivrildi. zellikle mantk alannda ok baarlyd. Pariste krs sahibi oldu. Heloise ile olan ilikisinden dolay Paristen ayrlmak zorunda kald. Deiik kentlerdeki manastrlarda dersler verdi. 1142 ylnda ld. Eserlerini grupta toplamak mmkndr: 1121 ylndan nce eitli eserler hakknda kaleme ald yorumlar: Abelardus bu eserlerine Introductiones Parvulorum (Kk Eserlere Giri) adn vermektedir. Birinci gruptaki gibi kk almalar olan mantk aratrmalarn kapsamaktadr. eitli felsefi konular Abelardusa zg bir tarzda irdeleyen almalarn arasnda Logica (Ingredientibus), Nostrorum Petitioni Sociorum; Porphyrios zerine olan Categoriae, Periermeneias bulunmaktadr, Herhangi bir eserin yorumu olmayp bizzat kendi dncelerini ieren Dialectica. lahiyat alannda kaleme ald eserler arasnda De Unitate et Trinitate Divina (lahi Birlik ve Teslis Hakkn-

2. nite - Anselmus ve Abelardus

37

da), Theologia Christiana (Hristiyan lahiyat), Sic et Non (Evet ve Hayr) ve ahlaki konulara da deindii bir inceleme olan Scito Te Ipsum (Kendini Bil) saylabilir. Historia Calamitatum Mearum ile Dialogus inter Judaeum, Philosophum et Christianum nemli bir yer tutmaktadr. Abelardusun tmeller tartmasndaki yerini ve bilgi anlayn deerlendirmek. Abelardus temelde her eyin tikel olduunu dnmekteydi. Abelardusa gre tmellerin eyler/nesneler olmadklar aktr. Abelardus Logica Ingredientibusta tmellerin sesler olduklarn ileri srmektedir. Bunu yaparken Roscelinusu izlemektedir. Bununla birlikte Abelardus, tmellerin sadece kelimeler olmadklarn, onlarn anlamlarnn da olduunu dnmektedir. Abelardusa basit anlamda bir vocalist demek doru olmaz; zira ona gre tmeller ses deil; fakat birer im gibi ilevi olan adlardr. Bu yzden her adn iaret ettii bir nesne vardr ve hi kimse bu adlar keyfi bir ekilde nesnelerle ilikilendirerek yarg oluturamaz. Dolaysyla ad, hakknda dnlen bir gerekliin ifadesidir. Abelardus kendi tmel retisini u soru ve cevaplarla zetlemektedir: Cinsler ve trler var mdr? Abelardusa gre tmeller, kavramlar olarak sadece zihnimizde bulunmaktadrlar. Bununla birlikte gerek eyleri imlerler. Tmeller cisimsel midir yoksa cisimsiz midir? Tmeller, szckler olarak kaldklar srece cisimsel ve duyulanabilirlerdir; ancak birbirine benzeyen pek ok bireyseli imleme yetenekleri yznden de cisimsizlerdir. Tmeller duyulanabilir eylerde mi yoksa onlarn dnda m vardr? Tmeller, duyulanabilir eylerin formlarn imledikleri srece eylerin iinde var olurlar; ancak soyut kavramlar imlediklerinde, tpk ilahi akldakiler gibi, duyulanabilir dnyann tesinde yer alrlar. Abelardus, bizzat kendisi drdnc bir soru retti: Eer (tek) bir tmel tarafndan imlenen bireysellerin tm ortadan kalksayd tmel anlamn devam ettirir miydi? Gl, herhangi bir (bireysel) gl olmasayd gene de gl olarak kalr myd? Abelardus bu soruya u ekilde cevap verir: Bu durumda tmel, bir tmel olarak karakterini kaybeder; zira pek ok bireysele yklem olma durumu artk yoktur. Ancak gene de zihnimizdeki anlam-

n devam ettirecektir; nk Gl yoktur. demek bile hl bir anlam tayacaktr.


A M A

A M A

Abelardusun ahlak anlayn tartmak. Abelardus Scito te Ipsum balkl eserinde, eitli ahlak sorunlarn ele almaktadr. Tmeller tartmasndaki yerini net olarak saptamak zor olan Abelardus; ahlak anlaynda bireyi n plana kartan, daha ok, adc diyebileceimiz bir izgide yer almaktadr. Bu bakmdan onun bireyin sorumluluunu n plana kartan, su ve gnah kiinin kendi sorunu yapan bir ahlak anlay biimlendirmeye alan Abelardus, denebilir ki, Ortaan ahlak anlayn da biimlendirmi, ona yn vermitir. Ortaya koyduu moral reti, hl Hristiyan dnyasnda tartlmakta; yeni almalara k tutmaktadr. Bu durum son derecede olaandr; zira Abelardus, ahlakn kurarken Hristiyanlktan byk lde yararlanmtr. Bununla birlikte onun sadece dinden kaynaklanan bir ahlak anlay ortaya koymadn da belirtmek gerekir. Abelardusun tek dayana, hibir zaman dine ve dinin temel olgusu olan inanca indirgenemez. Akla deer verii, bir antik a dnr kadar akla dayan, insann ancak akl varl olmasyla ahlak fenomeninin var olacan ileri srmesi, diyalektie verdii byk nem bunu bize aka gstermektedir.

38

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm
1. Anselmus, Proslogion adl yaptnda hangi deyiiyle n kazanm ve Ortaaa damgasn vurmutur? a. Kendimi bileyim, seni bileyim. b. nanmak iin anlamak istiyorum. c. Anlayaym diye inanyorum. d. Kendini tan. e. Dnmekten korkma. 2. Felsefe tarihinde Kant, hangi filozofun Tanr kantlamasna ontolojik adn vermitir? a. Thomas Aquinas b. Duns Scotus c. Descartes d. Leibniz e. Locke 3. Anselmusun Proslogion adl yaptnda ortaya koyduu Tanr kantlamasnn dayand nerme aadakilerden hangisidir? a. nanyorum, o hlde Tanr vardr. b. Kendisinden daha iyisi dnlemeyecek en yksek iyi Tanrdr. c. Tanr, kendisinden daha by dnlemeyecek olan eydir. d. Tanr, kendisinden daha by dnlemeyecek olan byklktr. e. Tanr, her zaman her yerde olandr. 4. Anselmusta hakikat ile nerme arasndaki ilgi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Hakikat nermenin iaret ettii fizik gerekliktedir. b. nerme ile hakikat ayn anda ortaya kmaktadr. c. Hakikat nermeyi tayan zemindir. d. Hakikat nermelerdeki doruluk temelinde anlalabilir bir eydir. e. Hakikat ile nerme arasnda hibir iliki yoktur. 5. Anselmusa gre zgrln tanm aadakilerden hangisidir? a. zgrlk, iradenin istediini semesidir. b. zgrlk, insan eylemlerinin hibir fiziki engele taklmadan gereklemesidir. c. zgrlk, akln serbeste kendini gerekletirmesidir. d. zgrlk, ahlaki bir arnmadr. e. zgrlk, iradenin bizzat doruluk iin doruluu devam ettirmesidir. 6. Tmeller tartmas iinde Roscelinusun balatt akm aadakilerden hangisidir ? a. Adclk b. Ar gerekilik c. Ilml kavramclk d. Terimcilik e. Realist akm 7. Abelardusa gre tmel szcklerin aklda meydana getirdikleri zihinsel imgelerin en genel zellikleri aadakilerden hangisidir? a. Kesin ve anlalabilir olmalar b. Duyularla ilgilerinin bulunmay c. Karmak ve genel kavraylar olmalar d. mgelerle i birlii iinde bulunmalar e. Yeni kavramlar retmek iin etkin olmalar 8. Abelardusa gre herhangi bir eyin sadece belli bir zelliine odaklanarak gerekletirilen eyleme verilen ad aadakilerden hangisidir? a. Dorulama b. Soyutlama c. Arndrma d. Ayrtrma e. Birletirme 9. Abelardusun ahlak anlaynn en temel kavram aadakilerden hangisidir? a. Niyet b. lk gnah c. Ceza d. Pay alma e. Ktlk 10. Abelardusa gre iyi niyetin ortaya kmas iin gerekli olan art aadakilerden hangisidir ? a. Niyetin insandaki samimiyeti b. Tanrnn iradesine uygunluk c. Bilince uygunluk d. Amaca uygunluk e. Niyetin akl tarafndan ierilmesi

2. nite - Anselmus ve Abelardus

39

Okuma Paras
Petrus Abelardus BR MUTSUZLUK YKS HISTORIA CALAMITATUM MEARUM (1. Kitap) nsanca duygular coturmak ya da yattrmak iin rnek, ou zaman szden daha etkilidir. Konumamzda ilkin teselli ettikten sonra -uzaktan da olsa- ayn duygular canlandran bir mektupla kendime ilikin talihsizlik tablosunu gzlerinizin nne sermek istiyorum: yle sanyorum ki mutsuzluklarmla, mutsuzluklarnz karlatrarak, deneyimlerinizin hibir ey ifade etmediini ya da ok az ey ifade ettiini grecek ve onlara katlanma konusundaki gcnzn az olduunu anlayacaksnz. Bretagnenn hemen yaknnda, Nantesn aa yukar sekiz mil uzanda, douya doru kurulmu Le Pallet kasabasnda dodum. Zekmn kvrakln, doum yerimin erdemine ya da damarlarmda akan kana borluysam, yaznsal kltr zevkini de buradan almm demektir. Asker klcn kuanmadan nce babam da birka yaz iziktirmiti ve daha sonralar bu konuda yle bir duyguya kaplmt ki btn oullarna, askerlik mesleine girmeden nce yaznsal eitim verdirmek istiyordu. stediini gerekletirdi. Onun ilk ocuuydum; bu nedenle en aziz varlydm da, eitimimle de bizzat urat. Bana gelince eitimde kaydettiim ilerleme, beni edebiyata giderek byyen bir istekle balad ve bylece zihnimde oluturduu gzellik uruna, askerliin nl parlaklndan, mirasmdan, byk oul olmann ayrcalklarndan vazgeerek, Minervann barna snmak iin, Marsn sava alann terk ettim. Diyalektii ve onun savunma biimini, felsefenin tm retilerine ye tutarak sava ordularn, mantn ordularyla deitirdim; sava ganimetlerini de tartma saldrlarna kurban ettim. Bu sanatla uramann onurlu olduunu sylemek zere istediim her yere giderek ve her zaman tartarak gerekten bir gezgin gibi il il dolatm. Sonunda, uzun zamandan beri, zellikle diyalektiin gz kamatrc olduu Parise, bu konudaki renimimde hocalarmdan ilki olarak dnlen Champeauxlu Guillaumeun yanna geldim; bir sre onun okulunda kaldm. nce iyi karlandm fakat tedirgin olduunu anlamakta gecikmedim; nk kimi dncelerini rtmeye balamtm ve ona kar birok kantlama frsatndan da ekinmeyince kimi zaman kazanl bile ktm. Bu atlganlk ilk renciler olarak gsterilen arkadalarmn honutsuzluunu, en gen ve en son gelen renci olduum iin daha da artryordu. te uzun zaman sren mutsuzluklarm byle balad. nmn her geen gn daha ok artmas zerine bana kar her yandan bir kskanlk alevidir ortal sard. Sonunda, zihin gcm, ya gcmn ok tesinde sayarak, gen oluuma karn, okulun efi olmay gze alma cesaretini gsterdim ve hemen kafamda eylem alann belirIedim: Bu, krallk ikametgh ve nemli bir ehir olan Melund. Hocam bu tasardan kukuland ve benim bedensel varlm kendisininkinden uzak tutmak iin hazrlad btn aralar en ar biimde kulland; okulunu terk etmemden nce, kendi okulumu oluturmam engellemeye ve setiim yeri benden almaya alt. Fakat lkenin gl kiileri arasnda kskandklar vard: Onlarn yardmyla amacma ulatm; onun kskanlk gsterileri bana sempati kazandrd. lk derslerden balayarak bir diyalektiki olarak nm yle yayld ki arkadalarmn ve bizzat Guillaumeun nn giderek azaltt ve sanki onlar soluksuz brakt. Baar kendime olan gvenimi iyice oaltnca yaplan saldrlar daha rahat karlayabilmek amacyla okulumu Parise komu olan Corbeile tamakta acele ettim. Fakat bir sre sonra, ar almadan tr bitkin derek doduum yere dnmek zorunda kaldm; Fransann dnda kaldm bu srede, diyalektik zevkinin hrpalad kiilerce korkun aclara uratldm. Birka yl byle geip gitti, bir sredir salma da kavumutum. nl hocam Paris badiyakosu Guillaume, dindarlk gsterisinin onu daha saygn hle getirecei dncesiyle, deerli papazlk mesleine dnmek zere grevini terk ettiinde gerekten bunun semeresini grmekte gecikmedi: Chalons metropoliti oldu. Bu meslek deitirme ona ne Parisi ne de felsefe almalarn braktrd; dindarlk dncesiyle ekildii manastrda halk iin kurs at yeniden. te bu srada, okulunda retorik renmek iin yanna gittim. Dier tartma savamlar arasnda, en rtlemez kantlamalarla onu deitirmeyi ve tmeller retisini ykmay baardm. Tmeller topluluu hakkndaki retisi, ayn cinsin tm teklerinde zn yetkin zdeliini benimsemeye dayanyordu. yle ki ona gre, zde hibir ekilde ayrm yoktu, bu ayrm sadece ilineklerin sonsuz eitliliindeydi. Benimsedii bu retiyi, zn zdelii olarak deil, onun ayrmszl olarak dzeltmeye kalkt. Tmeller sorunu, her zaman diyalektiin en nemli sorun-

40

Ortaa Felsefesi-I

larndan biri olarak o denli nemliydi ki Porphyrios Isagogede bu konuya deinmiti ve Porphyriosun zerinde yer almaya ve bu konuyu bir yana atmaya da cesaret edemiyordu. Dncesini deitirmek zorunda kalan Guillaume, bu ok ar bir konu diyordu, sonra ondan vazgemeye cesaret etti, derslerinin gzden dtn grd. Diyalektii tamamen tmeller sorununa dayandrdndan diyalektik dersini yapma olana yok gibiydi artk. Bu durum, retmenliime o denli byk bir g ve yetke salad ki bu byk ustann duygusal yandalar ve benim ateli dmanlarm, derslerime koup gelmek iin onu terk ettiler. Guillaumeun ardl bana onun krssn sunmaya ve byk bir dinleyici kalabal ile dinlemeye geldi. Bir zamanlar bu salonda onun ve benim hocamn o denli byk bir parlakl vard ki! Az bir zaman sonra, diyalektik konusunda rakipsiz olarak egemenlik elde ettim. Kskanlk duygusu Guillaumeu yle kurutuyordu ve ktlk tohumlar yreinde yle bir filizleniyordu ki bunu anlatmak hi de kolay olmayacakt. Hncnn sebep olduu rpnlar uzun zaman durduramad; beni dzmece eylerle yenilgiye uratmak iin bir kez daha aba harcad. Aktan aa savaa girimek iin hibir neden bulamaynca onun krssn bana veren kiiyi irkin bir sulamayla iten attrd ve beni baarsz klmak iin onun yerine bir bakasn koydu; bunun zerine Melune dnerek okulunu yeniden kurdum. Hi peimi brakmayan kskanlk darbeleri aktan aa kendini gstermeye balad. Bir ozann u szlerini kendime rehber edinerek saygnlk kazandm: Byklk, istein yksekliindedir. rzgar ancak yksek doruklara arpar. Bir sre sonra, rencilerinin byk ounluunun, dindarlnn itenliinden kukulanmaya baladklarn ve ona Parisi terk ettirmeyen ii konusunda artk yksek sesle mrldandklarn anlaynca, dernei ve okuluyla birlikte bakentin birka kilometre uzandaki bir kasabaya tand. Beni rahat brakaca umuduyla, hemen Melunden Parise dndm. Fakat benim yerimi hl bir rakiple igal ettiini grnce krsy, adeta gasp edercesine ehir dna Sainte -Genevieve Tepesine kurdum. Bu yeni durum zerine Guillaume, btn temkinini yitirerek yerine brakt vekilini kurtarmak vesilesiyle eski manastrdaki kk derneini ve rencilerini de yanna alarak hemen Parise dnd. Fakat bunu yapmak istedii srada onu yitirdi. Gerekten bu zavallnn Priscianus zerine yapt ve kendisine n kazandran derslerden tr, birka rencisi olmutu. Hocas dner dnmez tm rencilerini yitirdi, okulu elinde tutmaktan vazgemek zorunda kald ve az son-

ra, bu dnyann an ve hretinden umudunu keserek manastr yaamna girdi. Parise dnnden sonra, benim rencilerimin, Guillaume ve rencileriyle tututuu tartmalarn neler olduunu, talihin bu rastlantlarda bize hangi baarlar bahettiini, onun bana nelere malolduunu, bu olaylar araclyla biliyorsunuz. Ajaxtan daha alakgnll, fakat atak bir duyguyla unu diyeceim: Bu savan sonucunun ne olduunu renmek isterseniz, dmanm tarafndan hi yenilgiye uramadm. Ben hibir ey demiyeceim ; olup bitenler bunu size olduka iyi bir biimde gsterecektir. Arada geen olaylar ksaca unlard: Benim sevecen anacm Lucie, Bretagneya dnmem iin bask yapt. Babam Berenger dindar bir kii oldu; aynsn annem de yapmaya kalkt. Trenin ardndan zellikle tanrbilim renmek niyetiyle Fransaya dndm. Uzun zamandan beri tanrbilim dersi veren Guillaume, Chalons metrolopiti olarak nlenmeye balamt; Guillaume, an en yetkin hocas Laonlu Anselmustan ders almt. te bu saygdeer ihtiyar dinlemeye gittim. Gerekten bu, ustalndan, dahas zeksndan sahip olduu nnden dolayyd. Ona bavurulduunda, kukulu bir soru konusunda ona danldnda daha kukulu olarak geri dnlmekteydi. Bir dinleyicinin gznde, danma srasnda hi de hayranla deer deildi. Olaanst bir konuma rahatl vard; ama temeli deersiz ve anlamdan yoksundu. Alevlendirdii ate, imdi yuvasn adeta dumanla doldurmutu ve onu hi aydnlatmyordu. Uzaktan sanki iekli bir aat; etkileyici bir grn vard, yakndan ise, dikkatle gzlendiinde, ksrd. Meyvesini toplamak iin iyice yaklatm; grdm ki bu, Tanr tarafndan lanetlenmi bir ncir aac ya da Lucanusun u dizelerde Pompeius ile karlatrd eski bir meeydi. Bu byk bir adn glgesinden baka bir ey deildi, verimli bir arazideki byk bir mee gibi. Bilinen ey u ki uzun zaman onun glgesinde etkisiz kalmayacaktm. Derslerinde giderek kendimi gsterecektim. rencilerinden bazlar, en sekinleri bu durumdan incinmilerdi; byle bir hoca iin kltc belirtiydi bu. Bana kar ok ar bir biimde kendini gsteren kzgnln sonucu olarak kallee telkinlerle, onu kskanlktan lgna evirmeyi baardlar. Bir gn, tartmal bir toplantdan sonra, arkadalar arasnda dosta konuuyorduk: Aralarndan biri, kutsal kitaplarn okunmas konusunda ne dndm tuzaa drc bir biimde sorunca sadece fizik okumu olan ben, bunlarn okunanlar ierisinde en rahatlatclar olduunu, nk ruhumuzun kurtuluu konusunda bizi aydnlattklarn, fakat bu bilgili insanlarn ncili aklamak

2. nite - Anselmus ve Abelardus

41

konusunda metnin kendisiyle ve aklama ile hi yetinmeyilerine, stelik bir yoruma gereksinim duymalarna ok atm syledim. Bu yant glmsemeyle karland. Bana, byle bir almaya girimek iin kendimi gl ve atlgan hissedip hissetmediim soruldu. Eer istenirse bunu denemeye hazr olduumu syledim. O zaman daha ok bararak ve glerek Elbette, dediler, buna yrekten raz oluruz. yleyse, dedim, aratrlp bana az tannan ve yalnz bir tane aklamas olan metin verilsin, meydan okumay srdreceim. Ortaklaa olarak Hezekielin anlalmaz bir vahyini setiler. Metni aldm ve onlar, ertesi gn aklamalarm dinlemek zere gelmeleri iin ardm. Bunun zerine hi de dinlemek istemediim tlerini bir bir sayarak byle bir denemeyi hibir ekilde engellemeyeceklerine ilikin sz verdiler. Deneyimsizliimi grerek aklamam bulmam ve oluturmam iin daha fazla zaman almam istediler. Gcenmi bir ekilde, zamana deil zekma gvendiimi belirttim; eer hemen beni dinlemeye gelmezlerse, bu denemeden vazgeeceimi de syledim. Dorusu, ilk dersimde az kii vard: Kutsal kitaplar konusunda hibir inceleme yapmam, bu konular dncesizce ele alm gen bir adam grmeye gelmeleri onlara gln geliyordu herhlde. Bununla birlikte, beni dinleyenler toplantdan o denli memnun kaldlar ki vgler yadrarak ayn yntemle aklamalar srdrmem iin beni ikna ettiler. Olanlar kulaktan kulaa yaylnca ilk dersimde bulunmayanlarn hepsi, ikinci ve nc dersimde notlar alarak bu derslerin banda sylediklerimi yeniden iitebilmek iin ok byk aba harcadlar. Bu baar yal Anselmusun kskanln alevlendirdi. Sylediim gibi baz kt yreklilerin kkrtmalaryla bana kar cephe alarak tanrbilim dersleri yznden ac ektirmeye balad, tpk bir zamanlar Guillaumeun felsefe iin yapt gibi. O zamanlar okulunda, dierleri zerinde stnl olan iki renci vard. Bunlar, Reimsli Alberic ve Lombardial Lotulphedu. Bana kar olduka daha da canlanyorlar ve kendilerinin en stn olduunu dnyorlard. Sinsilikleriyle zihnim allak bullak olmutu zaten, birok eyi ok ge anlayabildim. htiyar, krssnde baladm yorumlamalar srdrmemi, konu hakknda deneyimsizliimden tr yapabileceim yanllklarn ona yklenebilecei bahanesiyle kesinlikle yasak etti. Bu yeni yasaklama okula yayld, honutsuzluk bykt. Kskanln asla apak gstermemiti. Ama mcadele iyiden iyiye belli oluyordu; artk onuruma ynelmiti ve btn bu zulmler, ikenceler benim nm artrd yalnzca.

Bir sre sonra Parise dndm; beni uzun zamandan beri aran, bana verilmi olan ve vaktiyle boalttm krsye yeniden ktm. Birka yl sreyle sessiz sedasz orada kaldm. Dersler balar balamaz. Laonda aklamaya baladm Hezekiel metinlerini yeniden ele alarak almay bitirmeye giritim. Bu dersler o denli ilgi toplad ki tanrbilimcinin baarsnn filozofunkinden daha byk olmas, vaktiyle grlr ey deildi. Cokunluk, derslerimdeki dinleyicilerin saysn da oaltyordu; bana hangi stnlkleri ve onuru saladklarn siz biliyorsunuz: Yalnzca hret bunu size retmek zorundadr. Fakat mutluluk her zaman budalalar bbr1endirir; bu dnyann gvenlii, ruhun gcn keser ve bedenin ekicilikleri araclyla, ruhtaki salam yanlar ortadan kaldrr. Bundan byle kendimin yeryzndeki tek filozof olduuna inanarak ve artk hibir saldrdan korkmayarak her zaman cinsel konularda byk bir ekingenlik ierisinde yaam olan ben, duygularm zgr brakmaya baladm. Bundan byle felsefe ve tanrbilim yolunda ilerledim ve davranlarmn alaklndan tr filozoflardan ve ermilerden uzaklatm. nk filozoflarn, ermilerin, Kutsal Kitapla ilgili derslerin anlalmasna gnl veren kiilerin byklklerinin zellikle erdemli olularna bal olduu kesindir. Gururun ve maddi zevklere dknln verdii cokuyla kendi kendimi yiyip bitirdim. Buna karn tanrsal g iki hastalm da ilkin maddi eylere dknlm, sonra da gururumu iyiletirdi: Bu dknlm, onu honut etme aralarndan beni yoksun brakarak bilimin bende yaratt gururu da Ermi Paulusun Bilim yrei bbrlendirir. sz gereince, zellikle ok beendiim kitabmn yaklarak ortadan kaldrlmasyla beni kk drerek. Size bu korkun yky anlatmak istiyorum; onu srf sylentiyle deil, olaylarla gzler nne seriliini bilmenizi istiyorum; bunu yaparken olay srasn izleyeceim. ren tccarlarn ahlakszlndan nefret ediyordum; derslerimin ok emek isteyen hazrl soylu kadnlar topluluuna sk sk girmeme frsat vermiyordu. Burjuva kadnlaryla da hemen hemen hibir ilikim yoktu. Bana dalkavukluk eden alnyazs, kendimi ele vermek iin, beni bu yksekliklerin tepesinden drtecek ve alak davranlarla, tanrsal gcn iyiliklerini fark etmeyen gururlu kalbin Tanr karsndaki dev duygusunu da ortadan kaldrtacak, batan karc bir ara buldu. Kaynak: Abelardus, P. (1988). Historia Calamitatum. eviren: Betl OTUKSKEN, stanbul: Remzi Kitabevi.

42

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. c Yantnz doru deilse, nitenin Anselmusun Tanr Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Anselmusun btn bilginin Tanr tarafndan ncelendii iin ncelikle ona ve dolaysyla hakikate inanmak gerektii ynndeki dncesini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Anselmusun Tanr Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Kantn, Descartesn Tanr kantlamasna ontolojik adn verdiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Anselmusun Tanr Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Seneca ve Augustinustan etkilenen Anselmusun kendisinden daha by dnlemeyecek olan ey ifadesini kullandn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Anselmusun Ahlak Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Evrendeki btn nermeler Tanr tarafndan zaten bilindii iin Anselmusun hakikati nermelerdeki doruluk temelinde anlamaya altn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Anselmusun Ahlak Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. nsann gnah tercih etmesinin, onun zgr olduunu gstermediini; yle olsayd o zaman Tanrnn zgr olamayacan, o yzden Anselmusa gre zgrln iradenin, bizzat doruluun kendisi iin doruluu devam ettirme gc olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Abelardusun Tmeller Tartmas ve Bilgi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Orada Roscelinusun tmellerin gerekten var olmadklarn sylediini ve tmellerin sze dklm kelimeler olduklarn dndn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Abelardusun Tmeller Tartmas ve Bilgi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ona gre herhangi bir tikel varoluu gstermeyen aklsal kavraylarn bulank ve genel olduklarn greceksiniz. 8. b. Yantnz doru deilse, nitenin Abelardusun Tmeller Tartmas ve Bilgi balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Soyutlamann, bir nesnenin belli bir zelliinin sadece dikkate alnmas ilemi olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Abelardusun Ahlak Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Abelardusa gre eylemlerimizin sonularndan ok niyetlerimizin nemli olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Abelardusun Ahlak Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Abelardus iin niyette greceli bir duruma dmemek iin Tanrnn iradesine uygun niyetlere sahip olmamz gerektii anlayn bulacaksnz.

9. a

2. c

3. c

10. b

4. d

5. e

6. a

7. c

2. nite - Anselmus ve Abelardus

43

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Anselmusun birden fazla Tanr kantlamas vardr. Metinde ortaya konan Tanr kantlamalarndan birincisinde, iyi olan eylerin okluu durumundan hareketle iyi olan tek bir eye ulalmak istenmektedir. Platoncu felsefede, nesnelerin okluunu bir araya getirecek ve dolaysyla onlarn daha iyi anlalabilir hle gelmelerini salayacak olan idea, Anselmusun Tanr kantlamasnda Tanr hline gelmektedir. Anselmusa gre btn tek tek iyi olan eyler bir tek iyiden dolay iyidirler. Kendisi dndaki her eyi kendisine balayan ve ynelten byle bir mutlak iyi ile Platonun ideas arasndaki iliki aktr. Sra Sizde 2 Anselmusa gre Tanr ve hakikat bir ve ayndr. Tanrnn bir ba ve bir sonu yoktur. Daha dorusu Tanr var olmamtr ve bir zaman sonra da yok olmayacaktr. Hakikat de tpk Tanr gibidir. Anselmusa gre Tanr, evrendeki btn nermelerin hakikatine sahiptir ve doruluk, ancak bu nermelerdeki hakikat temelinde anlalabilirdir. nsann bu dnyada adil bir ekilde yaamas gereklidir. Adil yaamak ise iradenin doru eylemleri tercih etmesi ile mmkndr. Ona gre irade dzgn ve drst bir ynelim iindeyse hakikati yanstan bir eylem ortaya km demektir. Sra Sizde 3 Abelardusun da hocas olan Roscelinus, nominalizmin yani adcln kurucusu olan bir filozoftur. Eserlerinden elimize geen hibir ey kalmadndan onun hakkndaki bilgilerimizi tanklklar yoluyla devirmekteyiz. Roscelinustan sonra da pek ok filozof adcl takip etmitir. Abelardusu da baz ynleriyle adc sayan felsefe tarihileri olduunu biliyoruz. Adcla gre tmeller gerekten var olmazlar. Tmel denen ey, sadece sze dklm szcklerdir. Bu yzden de kalclklar yoktur. Gerekten varolan eylerin bireysel olduklarn dnen adclara gre tmel denilen cins ve trler, insann azndan kp havada uuan seslerdir. Sra Sizde 4 Abelardusun ahlak, her eyden nce znel bir ahlaktr. Kendisi her ne kadar bir Hristiyan filozofu olsa da insann bireysel eylemlerini bireysel iradesi ile oluturma nceliini hep gzetmitir. Onun ahlak ltleri arasnda olmakla birlikte din referans Abelardus iin en temel referans olmamtr. Diyalektie yani manta verdii nem de bunun bir gstergesidir. Akl bu kadar ne kard iin de dneminde kilise tarafndan yarglanm ve cezalandrlmtr. Akl tarafndan ortaya kartlan bilginin nda, eylemlerimizi gerekletirmemiz gerektiini sylemi ve insann bildiine aykr davranlar iinde olmasnn ktlk douracan savunmutur.

44

Ortaa Felsefesi-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Abelardus, P. (1988). Bir Mutsuzluk yks (Felaketler Tarihi). eviren: Betl otuksken, stanbul: Remzi Kitabevi. Brower, J. E. & Guilfoy, K. (Ed.) (2006). The Cambridge Companion to Abelard. Cambridge: Cambridge University Press. otuksken, B. (1987). Anselmusun Ontolojik Tanr Kantlamas ve Yenia Felsefesindeki (Descartes) Yeri, II. Trkiye Felsefe, Mantk ve Bilim Tarihi Sempozyumu, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, sf. 49-58. otuksken, B. (1988). Petrus Abelardusun Ahlak Anlay. stanbul: Edebiyat Fakltesi Basmevi. otuksken, B. & Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. Davies, B. & Leftow, B. (2006). Cambridge Companion to Anselm. Cambridge: Cambridge University Press. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gracia, J. J. & Noone, T. B. (2006). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell Publishing. Hffe, O. (2004). Immanuel Kant. Mnchen: Verlag C. H. Beck. Marenbon, J. (2007). Mediaeval Philosophy. New York:Routledge. Maurer, A. A. (1982). Medieval Philosophy. Second Edition with a Preface by Etienne Gilson, The Etienne Gilson Series 4, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Peters, F. E. (1967). Grek Philosophical Terms, A Historical Lexicon. London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy. London: Thomas Nelson and Sons Ltd.

3
Amalarmz indekiler
Ortaa Felsefesi-I

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Eriugenann yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Eriugenann Tanr ve Yaratl anlayn deerlendirebilecek, Eriugenann insan anlayn ve insann evrendeki yerine ilikin grlerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk Ruh Tanrnn Yaps Yaratl Doa (Natura)

Ioannes Scotus Eriugena

IOANNES SCOTUS ERIUGENANIN YAAMI VE YAPITLARI ERIUGENANIN TANRI VE YARATILI ANLAYII ERIUGENANIN NSAN VE EVREN ANLAYII

Ioannes Scotus Eriugena


IOANNES SCOTUS ERIUGENANIN YAAMI VE YAPITLARI
Eriugenann kelime anlam rlandal, rlandada domu demektir. Baka bir ekilde ifade edilirse Eriugena, Erin halkndan doan anlamna da gelir. Ortaan belki de yegane rlandal filozofudur. Aslnda bu isim ona ok ge bir tarihte, Dublin bapiskoposu Ussher tarafndan 1632 ylnda verilmitir. Gene dikkat edilecek olursa hem Scotus hem de Eriugena isimleri rlandada domu anlamna gelmektedir. Eriugena isminin ayrcal, Ioannes Scotusun, on nc yzylda domu olan Duns Scotus ile kartrlmasn engellemek dncesi olmutur (OMeara, 1987: 11). Eriugena, Karolenj dneminde rlandadan Avrupaya g etmi olan ok sayda bilginden birisidir. Ne zaman doduunu tam olarak bilmiyoruz. Bununla birlikte 810 yl civarnda domu olabilecei dnlmektedir. Adnn ok genel bir ad olmasndan dolay yazl belgelerde yapt seyahatlerin takibi de gtr. Bu yzden yaamndaki baz ksmlar kestirme ifadelerden ibarettir. Byk bir olaslkla Atinada, belki Douda bir merkezde eitim ald. Yaklak olarak 845 ylnda Carolus IInin (Dazlak Charles olarak da bilinir.) himayesindeki kraliyet okulunda grev ald. Bu grevinde zellikle zgr sanatlar zerine dersler verdi. Bu srede mzik ve tp ile de ilgilendi (Maurer, 1982: 35; Aspell, 1999: 73). Eriugena hakknda 870 ylna kadar izini srebileceimiz belgeler bulunmaktadr. Bu tarihten itibaren ne yaptn, nereye gittiini kesin olarak sylemek mmkn deildir. Bununla birlikte, bir ihtimal ngiltereye geri dnm ve 877 ylna kadar dersler vermitir. Birtakm tarihilerin kuvvetle inandklar ey, Eriugenann bir ders esnasnda rencileri tarafndan kalem saplanarak ldrlddr. Baz metinlerde ehit olarak anlmaktadr (Maurer, 1982: 388-389). Eriugenann yaptlar Patrologia Latinann 122. cildinde bulunmaktadr. Buradaki eserleri arasnda De Divisione Naturae (Doann Blmlenmesi Hakknda), De Divina Praedestinatione (lahi Kader Hakknda) bulunmaktadr. Onun bir dier nemli baars, kendisinden nce yaam olan nemli filozof/din adamlarnn eserlerini Eski Yunancadan Latinceye aktarmas ve bunlar zerine eitli yorumlar yazm olmasdr. Bu balamda, zellikle nl Atinal filozof Dionysius Areopagitann (Sahte Dionysios olarak da bilinmektedir.) De Mystica Theologiae (Peri Mstikes Theologias - lahiyatn Gizemi Hakknda), De Divinis Nominibus (Peri Theion Onomaton - lahi simler Hakknda) ve De Caelesti Hierarchia (Peri tes Ouranis Hierarkhia - Gklerin Sradzeni Hakknda) eserleri nem tamaktadr. (AS-

48

Ortaa Felsefesi-I

PELL, 73) Bunlarn yan sra Eriugenann Maksimus Confessor (580-662) ile Gregorius Nyssenus (335-394)un baz eserlerini Latinceye evirdiini biliyoruz. Maksimus Confessorun Gregorius Nyssenusun kaleme ald insann doas hakknda bir inceleme olan De Imagine adl eserinin zerine yazd yorum da Eriugena tarafndan Latinceye evrildi. Bu eserin evirisi, zellikle o dnemde pek ok filozofun ilgi duyduu nemli bir bavuru kayna oldu (Steel & Hadley, 1988: 397).

ERIUGENANIN TANRI VE YARATILI ANLAYII


Ioannes Scotus Eriugena, bir Ortaa filozofu olarak, tpk adalar gibi, en temelde Tanr ile dnya arasndaki balanty kendisi iin bir ilgi konusu yapmt. Daha nce de zerinde durulduu gibi, bu balantnn en belirgin tarz, Tanr gibi birlik sergileyen bir varlk ile dnya gibi okluk barndran bir durum arasndaki ilginin nasl kurulabileceidir. Bu birlik ve okluk ilikisi, nihayetinde insann Tanrdan nasl ktn ve Ona nasl geri dneceine ilikin bir sorgulama sreci meydana getirir. Bu sorgulama srecinin temelinde, tpk dier btn filozoflarn yapt gibi, hakikati arama kaygs yatar. O halde, Eriugenann da Tanr veya yaratl ile ilgili olarak sorduu sorularn tm hakikatle, hakikat sorgusu ile balantldr. Bu yzden, her eyden nce, Eriugenann doay nasl anlad ve onu nasl ayrmlad zerinde durmamz gerekir. Eriugenann Periphyseon balkl eserinin birinci kitabnda, Usta (Nutritor; bkz. Okuma Paras) eylerin en bata ve temel ayrmnn olanlar ve olmayanlar eklinde sz konusu edilebileceini ileri srer (Periphyseon, 443C). Bu ayrmn zihinlerde tam olarak belirginlik kazanabilmesi iin de doann bu ayrm kuattn ayrca belirtir. Burada doann elbette tanmlanmas gerekmektedir. Zira Eriugenann doas varlk veya gereklikten daha farkl bir kullanma sahiptir; onlardan daha geni bir anlam bulunmaktadr. Varlk, kabaca dile getirecek olursak, akl veya duyular araclyla kavranlan herhangi bir eydir. Bununla birlikte, aklla veya duyularla alglanamayacak olan trden varolanlar da bulunmaktadr. Bu varolanlarn en banda da Tanr gelmektedir. Ortaan neredeyse tamamn etkilemi olan bu anlaya gre Tanr, hibir ekilde akln veya duyularn nesnesi olamaz (Maurer, 1982: 38-39) (Bu anlay, Augustinus gibi baz filozoflarda esnemi ve daha yumuak bir ekilde anlalmtr). Bu anlayla biimlenen doay Eriugena, Periphyseonda drde ayrmaktadr:: 1) Yaratan ve yaratlmayan doa (Creat et non Creatur), 2) Yaratlan ve ayn zamanda yaratan doa (Creatur et creat), 3) Yaratlan ve yaratmayan doa (Creatur et non creat), 4) Ne yaratan ne de yaratlan doa. (Nec creat nec creatur) (Periphyseon, 441B442A). Bu drt blmleme aslnda temel olarak ikiye indirgenebilir. Bu iki ksmn birinde Tanr, dierinde de Onun yarattklar yer alr. Nutritorun ortaya koymu olduu ilk blmlemede ak bir ekilde grlen, bu doa trnn Tanr olduudur. Bir yaratc olarak Tanr, her eyin kendisinden meydana geldii, dolaysyla lk lke olarak grlen Nedendir. Onun ilk blmlemede en dikkat ekici zellii bir Yaratan olmasdr. Daha nce de dile getirildii gibi Yaratc zellik felsefeye ok sonralar girmi bir durumdur. zellikle Antika felsefesinde yoktan varetme yani yaratma sz konusu deildi. Bununla birlikte, eer bu blmlendirme sonu olarak ikiye indirgenebiliyorsa, o zaman ortada bir eliki varm gibi durmaktadr. Zira, Tanry anlatan birinci ayrmda yaratan ve yaratlmayan yer almakla birlikte, gene Tanry iaret eden drdnc ayrmda ise ne yaratan ne de yaratlan ifadesi gze arpmaktadr. Buradan

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

49

anlald kadaryla drdnc ayrmda Tanr artk yaratma eyleminden vazgemi gibi durmaktadr. Ioannes Scotus Eriugenaya gre doa ka deiik biimde blmlenmektedir? SIRA SZDE Aslna baklacak olursa, burada herhangi bir elikiden sz etmek sz konusu D ksaca deildir. Bunun iin, Eriugenann Tanr ve Yaratl anlaylarn N E L Mgzden geirmekte yarar bulunmaktadr. Periphyseonun btnne yaylm olan temel anlay, Tanrnn znn, insann en stn zellikleri ile bile kavranamayacak bir yaS O R U p olduudur. Bu bakmdan bir Yaratc olarak Tanrnn tekilik zellii bulunmaktadr. Bu zellik dolaysyla Tanr nfuz ve tarif edilemez bir varlktr (Maurer, DKKAT 1982: 39). Tanrnn bu yapsnn kayna, Eriugenaya gre, Onun anarkhos ve anaitiSIRA edecek os zelliklerinden kaynaklanmaktadr. Baka kelimelerle ifade SZDE olursak Tanr, zamanda balangc olmayan ve kendi varoluu iin nedensiz bir yapdadr. ((Periphyseon, 688C) Tanrnn, kendisinden nce iliki iinde olduu herhanAMALARIMIZ gi bir varlk sz konusu deildir. Byle bir varlk olmu olsayd, o zaman o varlk Tanrnn balangc veya nedeni olurdu; oysa bunun tam tersi geerlidir. Tanr, her eyin doasnn bizzat yaratcsdr ve bu ekliyle de her eyin Nedeni ve BalanK T A P gcdr. Bundan dolay da doann ilk ayrmndaki yaratan ve yaratlmayan ile Tanrnn kastedildii aktr. Tanr, Eriugenaya gre snrlar belli olmayan bir varlktr. Tam da bundan doTELEV YON lay Tanr, kendi kendisini kavramak veya tanmlamak bakmndan Zyetersizdir. Bu durum, hibir ekilde Tanrya bir yetersizlik, bir eksiklik durumu yklemez. Eriugenaya gre Tanr kendisinin ne olduunu bilemez; zira kendisi bir ne deildir. (Periphyseon, 587B). Herhangi bir varolan belli terimlerle tanmlanan snrl bir NTERNET eydir. Bilgi dediimiz ey de bu tarz bir varolann tanm veya kavrandr. Tanr, sonsuzluu, snrszl nedeniyle btn bu tarz varolanlarn ve bilginin stnde yer aldndan Onun kendisini bilmesi imkanszdr (Maurer, 1982: 39). imdi de ayn ekilde, ayn yapnn btn eyler iin bir ama olduunu, bir nihai hedef olduunu dnebiliriz. Bundan dolay, bu tarz bir yapya da ne yaratlm ne de yaratan doa adn veririz. Yaratlmamtr; zira hibir ey tarafndan bir etkiye maruz braklmamtr. Yaratmayandr; nk her eyin nihai hedef olarak kendisine dnd bir noktada artk herhangi bir yaratma eylemi iinde olmas mmkn deildir. Her ey artk bizzat kendi ezeli ve ebedi akllar olan Tanrya dnmtr ve bu zelliklerinden dolay da artk kendilerine yaratlm (veya yaratk) denmekten vazgeilmitir. Eriugenaya gre btn varolanlar, kendilerini yaratan Tanrdan uzaklatklar lde yaratlmlklarn daha ak bir ekilde sergilemektedir. Drdnc ayrmda, btn yaratlanlar Tanrda bir araya geleceklerinden onlarn yaratlmlk zellikleri de ortadan kalkm olacaktr. Eriugenaya gre, bu durum, gnein ortaya kmasyla gzden kaybolan yldzlarnki ile benzerlik tamaktadr. Sonu olarak, bu drtl doa ayrmnn ilkindeki Tanr, yaratlanlar asndan bir Balang; drdncs de gene yaratlanlar asndan bir Son olarak dnlebilir. Her iki durum da, yani Balang ve Son, Tanrnn varoluu bakmndan darda brakp yarattklarna ykledii zellikler olarak karmza kmaktadr (Periphyseon, 689A). nk Onun Balangsz ve Nedensiz olduunu yukarda dile getirmitik. Eriugenann ikinci doa ayrm olan yaratlan ve yaratan doa, anlalmas bakmndan dierlerinden biraz daha g bir ayrmdr. lk bakta burada anlatlmak istenilenin, yaratlmlndan dolay insan tr olduunu dnebilirz. BuSIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT
Baz Ortaa filozoflar Tanrnn, yarattklarndan SIRA SZDE ve onlarn niteliklerinden hareketle anlalabilir bir Varlk olduunu dnmtr. Yaratlandan AMALARIMIZ Yaratana doru bir nitelik aktarm neticesinde ortaya kan bu kavrayn biimlendirdii ilahiyata P K T A pozitif/olumlu ilahiyat ad verilmektedir. Bu anlaya gre, iyilik, merhamet, hakikat, bilgelik gibi TELEV ZYO nitelikler ya sembolik veya N metaforik olarak Tanrya da atfedilmektedir. Bunun karsnda yer alan ilahiyat tr ise negatif/olumsuz ilahiyat olarak N T E R N E T adlandrlmaktadr. Buna gre, insani niteliklerin en stn dercelerini kullansak bile Tanr hakknda herhangi bir tarifte, tanmda bulunmamz imkanszdr. Hangi nitelii kullanrsak kullanalm, sonu itibaryla bu aba Tanry insani hayat ve akl dzlemine indirgeyecek olduundan, yanl ve anlamszdr (Duddy, 2002: 25-26).

50

Ortaa Felsefesi-I

Eriugena, Augustinusa benzer biimde fizik dnyay meydana getiren nesnelerin ortaya kmas iin gerekli olan ilk nedenler veya orijinal rneklerden sz eder ve bunlara primordiale exempla adn verir. Bununla birlikte Augustinus bu idealar Tanrnn kendisi ile zdeletirmiti. Benzer bir durum Thomas Aquinasta da gzlemlenmektedir. Eriugena iin bu ilk rnekler, tpk Platonun dealar gibi, yle olmak zorunda braklan eylerin deimez nedenleri olarak anlalrlar. Ksaca dile getirilecek olursa, bireysel eylerin gereklik veya doalar ilahi bir idea olarak balar ve bu ilahi ideadan bireysel eyler ortaya kar (Duddy, 2002: 30).

nunla birlikte, Ortaa ilahiyat asndan insann yaratma yetenei olmadn bildiimiz iin bu seenek kendiliinden elenmektedir. O halde bu, yaratlan ve yaratan doa neyi veya kimi iaret etmektedir? Her eyden nce bu ayrmn lahi dealar iaret ettiini syleyerek ie balayabiliriz (Maurer, 1982: 38). Zira, ayrmn ilahi idealar iaret ettiini dile getirmek, soruya ak bir cevap vermekten ok uzaktr. Bilindii gibi, soruya verilecek cevabn her eyden nce anlalabilir olmas gerekmektedir. mdi, buradaki grevimiz, Eriugena asndan ilahi idealarn ne anlama geldiini ortaya koymak olacaktr. Felsefe tarihi boyunca, zellikle Platondan sonra pek ok filozof, fizik dnyay oluturan nesneler ve onlarn nitelikleri ile bu fizik yapy nceleyen, bir bakma paradigma grevi gren deimez, ilahi yaplar olduunu dnd. Bu ilahi yaplarn bulunduu yer ile fizik dnya arasndaki bant/iliki sorunu pek ok filozofun merkezi dncelerini biimlendiren oluumlar retti. Bunlarn iinde, zellikle Yeniplatonculuun ortaya kmasna neden olan Porphyriosun sorduu bir soru nemlidir: Gzel olan eylerle Gzellik arasndaki benzerlik nasl bir eydir? Burada Plotinosun gerekten bilmek istedii ey, gelip geici bir nesnenin tad nitelik ile o nitelii biimlendiren kalc olann arasndaki ikikinin ne olduuydu? (Duddy, 2002: 29). Buraya kadar ele aldklarmzdan kolaylkla anlalaca gibi, Eriugenann ikinci ayrmnda iaret edilen ilahi idealarn mahiyeti konusu, bir bakma yaratan ile yaratlan arasndaki ilikinin de mahiyetini belirlemesi bakmndan nemlidir. lahi idealar, bir yaratc olarak Tanrnn, yaratm olduu fizik dnyaya elini dedirmemesi iin gereklidir. Bir mlekinin eserini biimlendirirken kullanmak zorunda olduu elleri, eserine dorudan etki eder ve adeta mlekinin parmak izleri eserinin zerinde kalr. Eriugenann Yaratan Tanrs ise, bunun tersine, dnme araclyla eylerin formlarn veya zlerini varolua tar ve bunlar bireysel eyleri/nesnelerin varolmalarn salar. Eriugena, doann ikinci ayrm meselesini tartrken, ilgin bir ncil yorumuna da imza atar. Hristiyanlarn Kutsal Kitab olan ncil in banda Balangta sz vard ifadesi yer almaktadr. Eriugena, Periphyseonun nc kitabnda bu konuya deinir. Ona gre Grekedeki logos kelimesini sz olarak evirmek seeneklerden sadece bir tanesidir. Logos kelimesi ayn zamanda akl veya neden anlamlarna da gelmektedir. Dolaysyla Balangta akl vard veya balangta neden vard demek de, ilki kadar geerli olabilecek bir tercih kullanmdr. Dolaysyla, Eriugenadaki doann ikinci ayrm olan ilahi idealar, Yaratc tarafndan yaratldktan sonra, fizik dnyaya dzen verecek bir ekilde, kendi varolularnn altndaki bireysel nesneleri yaratmlardr (Duddy, 2002: 30). Ioannes Duns Scotusun yaratan ile yaratlan arasnda bu tarz sk bir iliki kurmas, baz ilahiyatlar tarafndan sknt verici bulunmutur. Zira Eriugena, Tanry yaratlanlarn varl ile zdeletirdii iin panteist olmakla sulanmtr. Periphyseonda Tanrnn -yaratlm olan- eylerinin tmnn kendisi olduunu sylemitir (Periphyseon, 516D-517A). Aslna baklacak olursa, Eriugena hibir zaman byle zdeletirme iinde bulunmamtr. Hatta o, Tanr ile ilahi idealar arasnda bir benzerlik olduunu bile dile getirmemitir. Tanrnn her eyin varl olduunu ileri sren anlaynda amalanan, Tanrnn her eye varln verme kudretidir. Bununla birlikte Tanr hi bir ekilde Onun yaratlyla zde deildir. Ona gre Tanr ne yaratmasnn btndr ne de yaratmas Onun bir parasdr; bunun tersi bir ekilde ne yaratl Tanrnn btndr ne de Tanr yaratln bir parasdr. (akt. Maurer, 1982: 42; Periphyseon, I, ).

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

51

Ioannes Scotus Eriugenaya gre lahi dealarn yaratltaki ilevleri nedir? SIRA SZDE Periphyseondaki drdnc ayrma genel olarak analiz ad verilmektedir. Bu sreci en iyi tarif edecek ifade udur: Her eyin nihai hedefi D N E LTanr vardr olarak M (Maurer, 1982. 44). Analiz srecini anlatrken Eriugenann bavurduu kavramlardan ikisi Grekedeki fsis (doa) ve ousia (z) ile Latincedeki natura (doa) S O R U ve essentia (z) kavramlardr. Ona gre Grekler sklkla ousia iin fsis kelimesini, fsis iin de ousia kelimesini kullanmlard. Ousiann uygun kullanmndaki DKKAT anlam zdr. Bu yzden ousiann bulunduu grlr veya grlmez btn varlklarda bozulma, rme veya azalma sz konusu edilemez. Buna karlk, fsisin yer ald varlklarda zamana ve mekana ballk sz konusu SIRA SZDE olduundan burada etkiye maruz kalma, bozulma ve rmeden sz edebiliriz. Eriugenaya gre ousia eimi fiilinden tretilmitir. Eimi fiili ben-im anlamAMALARIMIZ na gelmektedir. Bu fiilin eril sfat fiili hon diili ise ousiann ortaya kt ousadr. Fsis kelimesi ise Grekedeki fomai yani douyorum; ekiliyorum ya da meydana getiriliyorum karlklarna sahiptir. Buradan hareketle diyebiliriz ki, K T A P kendi aklsall iinde devamllk gsteren her varlk bir ousiadr. Bununla birlikte, herhangi bir ekilde bir maddesellik katlm gerekletiinde o bir fsistir. Latinlerde de, tpk Greklerde olduu gibi essentia natura karlnda; natura TELEVZYON da essentia karlnda kullanlmaktayd (Periphyseon, 866D-867B). Duyulanabilir eylerin z, en sonunda, lahi Bilgelik olan Tanrda zaman ve mekandan bamsz bir ekilde yaamaya devam edecektir. Bu gereklilikten dola N T gene y btn yaratlanlarda bir amallk durumu hakimdir. Eriugena, E R N E T Grekeden hareketle telos kavramna atfta bulunur. Grekede telos hem balang hem de son/ama anlamlarn tamaktadr. Bu yzden, yaratln analiz ksm, btn yaratlanlarn balangc demek olan Tanrya geri dnn kesin bir ifadesi olarak karmza kmaktadr (Periphyseon, 687C). Bu dngsellik, modern dnemde ilerleme kavramna deiik alardan yaklama frsat tanmtr.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
Ousia kelimesi karmak bir AMALARIMIZ kelimedir. Aristoteles bu kelimeyi iki farkl anlamda kullanmaktayd. Kategoriler de ousiay K T A birincil ousia ve ikincil P ousia olarak dile getiren Aristotelese gre ilki, Sokrates, Kallias gibi bireyler iin, T E L E V Z Y O N yani iaret edilebilenler iin; ikincisi ise iyilik, gzellik gibi tmel olana kavramlar iin kullanlmalyd. Ortaan balarnda, Boethius, birinci NTERNET anlamyla ousia iin Latincede substantiay, ikinci anlam iin de essentiay kullanmaya balamt. Bu ayrm daha sonra Bat dillerine de gemitir.

ERIUGENANIN NSAN VE EVREN ANLAYII


Doann nc ayrm olan yaratlan ve yaratmayanda iaret edilen ise, ilahi idealar tarafndan yaratlan bireylerdir. Bunlarn hepsi birer yaratlan olarak belli bir nedene bal olarak varolmulardr. Bundan dolay, varolularna ilkece yklenen amalar dorultusunda bir hayat srmek zorundadrlar. Bu nc blnme, Eriugenann Birden kan ve tm evrenin grnr hale gelmesine neden olan yaratln blnme ksmnn tamamlandnn habercisidir. Buraya kadar ele alnanlarn nda dile getirmek mmkndr ki, Eriugenaya gre yaratl daha tmel olandan daha az tmel olana doru bir giditir. Bu durum, yaratln en azndan blnmenin hakim olduu ksmnda geerlidir. Bu grnt ilahi idealarda benzer bir ekilde ortaya kmaktadr. En genel idealar cinslere, cinsler alt cinslere ve onlar da trlere ayrlmaktadr. Bireysellerin de ortaya ktklar yap bu trlerdir. (Maurer, 1982: 42) Eriugenaya gre yaratl ad verilen sre, kesintisiz bir durumu iaret etmektedir. Tanrdan kan ve ilahi idealarla devam eden yaratln nihayete erdii yer bireysel olanlarn vcut bulmalardr. Bu bireysel varolular hakknda btn bir Ortaa, aa yukar ayn saptamay tekrar etmitir. Bunlarn iinde melekler maddi olmayan varoluu sergilemektedir. Maddi varoluu sergileyenler arasnda hem ruh hem de bedene sahip olmalar bakmndan insan gelir. Eriugenaya gre insa-

52

Ortaa Felsefesi-I

nn bir yn insan hayvandr nermesini kurmamza yetecek kadar bedenseldir. Duyular, duyu hafzas, aklsal olmayan itah, trl ynelimleri ile insan btn teki hayvanlarla ortak zellikler sergilemektedir. Bununla birlikte insann, teki hayvanlarda olmayan baz zellikleri de bulunmaktadr. Eriugena bunlarn akl, zihin, i duyu, erdem olarak adlandrlabilecek aklsal hareketler ile ilahi ve ezeli ebedi olan eylere ait hafzas olduunu ileri srer (Periphyseon, 752C-752D). Bunlarn hepsi de ilahi varlklarn sahip olduklarna benzer zelliklerdir. Eriugenaya gre insan tek ve ayn aklsal ruh ile birlemi olan bedenden meydana gelir. Bu birlemenin nasl olduu ak deildir. Bu birlemi yap harika ve anlalabilir bir ekilde ikiye ayrlr. Bunlardan bir tanesinin iinde insan, Yaratc (Creator)nn imgesinde (imago Dei) ve benzerliinde yaratlr. Bu yaratlmln btn zellikleri insan hayvani olandan mmkn olduu kadar uzaklatrr; hayvanlkla ilgili hibir paylam iine sokmaz. te yandan, dier ksm ise hayvan doas ile belli trden bir iletiim kurar ve topraktan meydana gelir. Bu durum, insann eylerin ortak doasndan meydana geldiini ve tmel hayvan cinsinde ierildiini gstermektedir (Periphyseon, 754B).
SIRA SZDE

Ioannes Scotus Eriugenaya gre insan nasl bir varolandr? SIRA SZDE Eriugenaya gre btn bir yaratl be paraya ayrlmtr: bir yaratlan ya bir D bir L M bedendir; ya N Ecanl varlk; ya duyulanabilir varlk; ya aklsal varlk veya zihinsel varlk.Bu be parann hepsi de her ekilde insanda bulunur. nsan bedeninde hayatn devamlOklacak bir temele sahiptir; dahas bedeni yneten bir seminal hayat S R U vardr; bu hayat yneten duyu; akldan aada yer alan doal ksmlar yneten akln kendisi ve son olarak, bunlarn hepsinden daha yksek bir mevkide yer alan DKKAT Ruh. Tanrnn imgesinde yaratlan ksm da ite bu ruhtur. nsann Tanryla ilikisini kuran, Onu anlamak iin Ona ynelen ksm da gene ayn ksmdr (PeriphSIRA yseon, 755B-C).SZDE nsann Tanrnn imgesinde yaratlm bir yaratk olduunu sylemek, ona en bata dini birtakm nitelikler ve tarih yklemek anlamna gelmektedir. Aslna bakAMALARIMIZ lacak olursa bu tarz bir yaklam, kaynan Platon felsefesinden almaktadr. Platona gre de logistikon ilahi ve idealarn izlerini tayan, hatrlama (anamnesis) eyleminin gereklemesine neden olan ve ruhgn (metempsychosis) olanakl K T A P hale getiren bir yapdr. nsan sadece bu ksmyla varolmu olsayd, o takdirde hibir zaman gnah ilemeyecek; Eriugenaya gre, hatta remek iin cinsiyetlere bile ihtiyac L E V Z Y O N T E olmayacakt. Zira sadece aklsal ruha sahip olmak, insanla melek arasnda herhangi bir fark ortaya karmayacakt. Eriugenaya gre melekler hayvani zellikleri olmayan varlklardr. reme, oalma ve yok olma hayvani dzlemin nitelikleri arasnda yer alr. Onlar ayn zamanda duyulama yetenei olmayan varlkNTERNET lardr (Periphyseon, 772D). Aslna baklacak olursa, insan balangta ilahi hakikatin seyri (temaa) ile vakit geiren ilahi bir varlkt. Gnah iledikten sonra bu seyirden ayrlmak ve hayvani dzeyin zelliklerini de almak zorunda kald. Hayvani olan zelliklere kavutuktan sonra, baka kelimelerle ifade edecek olursak, bir bedene sahip olduktan sonra da cinsiyetler ortaya kmtr. Burada ilgin olan nokta, dnyann insan iin yaratlm olmasdr. nsan, dnya zerinde yaayan canllar iinde Tanr imgesinde yaratlm olan tek varlktr. Bir baka deyile insan, aklsal zellikleri olan tek hayvandr (Periphyseon, 757A). Tanr, insann bu zelliinden dolay, grnen ve grnmeyen btn yaratklar insann iinde yaratmtr (Periphyseon, 763D). nsann yaratlmasndan nce bu

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE
Ortaa boyunca, meleklerin ne trden zellikleri olduuna ilikin AMALARIMIZ pek ok tartma yaplmtr. Genel kanaat, onlarn maddesiz varolular olduklar ynndeydi. Baz filozoflar, K T A P iddialarn salam bir temel dayandrabilmek arzusuyla Antikadan baz filozoflarn da melekler hakkndaki T E L E Vdncelerini szde- Z Y O N aktaryordu. rnein Eriugena, meleklerin hayvan olmadklarnn kant olarak, onlar hakknda Platonun NTERNE sylediklerineTbavuruyordu. Eriugenaya gre Platon, meleklerin aklsal ve lmsz hayvanlar olduklarn sylemiti (Periphyseon, 762C).

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

53

her iki varlk trnden ne mekan ne de zamanda sz etmek mmkn deildir (Periphyseon, 779D). Burada sz edilen grnen ve grnmeyen btn yaratklardan kastedilen aslnda evrenin kendisidir. Dolaysyla evrenin kken itibaryla insanda yaratldn sylemek gerekir. Bir ekilde insann ve evrenin kaderi birbiriyle balantl ve ayrlmaz karakterdedir (Maurer, 1982: 43). Eriugena, Periphyseonda insann tanmn yle yapmaktadr: yleyse insann tanmn u ekilde yapabiliriz: nsan Tanrnn Zihninde ezeli ebedi bir ekilde biimlenmi belli bir zihinsel kavramdr. (Periphyseon, 768B). Tanrnn zihninde belirlenmi olan bir kavray olduu iin insann bilginin iine domu olduunu syleyebiliriz. Baka bir deyile, tpk Platonda olduu gibi Eriugenada da bilgi insana ikin bir durum gsterir. Bununla birlikte insan, iledii gnahtan dolay Tanrya belli bir anlamda yabanclatndan, onun bilgiye sahip olmas ancak tedrici bir sre iinde mmkndr. Zira bilgi, ilahi ve insani olmak zere ikiye ayrlr. lahi bilgi, Yaratc Bilgelikte bulunur ve bu bilgi btn bir yaratl iin birincil neme sahiptir. Buna karlk yaratlm olan varlktaki bilgi ikincil neme sahiptir ve daha yksek bilginin etkisini srdren bir karakteri bulunmaktadr. Burada iki farkl trden bilginin olmas, Tanrnn zihnindekilerle insann zihnindekiler arasnda bir kavray fark bulunduu anlamna gelmemelidir. Bu daha ok, bir ve ayn zn, zihin tarafndan iki farkl bak asna gre temaa edilmesi sorunudur (Periphyseon, 779A-C). nsann dnyaya dmesi sonucunda aa kan bu iki farkl bilgi trne karlk, gene ayn olayn bir sonucu olarak da duyulanabilir dnya meydana gelmitir. te, insann bildii dnya, duyularmza karlk gelen ve hakknda yargda bulunabildiimiz bu dnyadr. Eriugenaya gre, iinde yaadmz dnya, duyularmza karlk gelen bir dnyadr ve bunlar elbette duyulanabilir olan nesnelere ynelmilerdir. Duyulanabilir nesne, kesin olarak belli bir zaman ve belli bir mekandadr; olu ve bozulua tabidir. Eriugenada tpk Aristotelesin Kategorilerinde (Kategoriae) yapt gibi bu nesneye eitli nitelikler yklemektedir. rnein, nesneler sadece zamana ve mekana ait varolanlar deildir; onlar ayn zamanda nitelik ve nicelie de sahiptir. Gene Aristotelesin bize rettii gibi, duyulanabilir nesneler bir doa ve onunla birlikte ortaya kan eitli ilinekler ierirler. Bu ynleriyle de onlarn bileik yaplar olduklarn sylemek gerekir. Eriugenaya gre bu nesneler bir bileik olduklar srece duyularmzca alglandklar halde, onlar meydana getiren ksmlarn her biri ayr bir ekilde asla duyular tarafndan alglanamaz. Ayr ksmlar artk akln bir nesnesi haline gelirler. Buradaki temel anlay gene Platoncu bir anlam iermektedir. Eriugenaya gre grlebilir cisimler grlemeyen eylerden meydana gelmektedir (Periphyseon, 498B-499C). Ona gre grlebilir maddenin form ile birlemesi belli trden ilineklerin bir araya gelmesinden baka bir ey deildir (Periphyseon, 479B). Ioannes Scotus Eriugenaya gre bilgi kaa ayrlmaktadr?
SIRA SZDE SIRA SZDE

Erigenann Periphyseon veya Doann Blmlenmesi Hakknda balkl eseri D Papa btn bir Ortaa boyunca ok rabet gren bir alma olmutur. N E L M III. Honorius zamannda zellikle iindeki u madde nedeniyle sulanm ve yarglanmtr. Bunlar: 1) Her ey Tanrdr; 2) lahi dealar yaratlmtrO veU yaratrlar; 3) S R Dnyann sonunda (kyamette) cinsiyet fark ortadan kalkacaktr. Bu ve benzeri yaklamlar onun gnmze kadar sren etkisini glendiren nemli anlaylardr.
DKKAT

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

54

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Eriugenann yaam ve yaptlarn zetlemek. Karolenj dneminde rlandadan Avrupaya g etmi olan ok sayda bilginden birisidir. 810 dolaylarnda domutur. Mzik, tp ve felsefe ile ilgilenmitir. Kendisinden nceki nemli filozoflarn eserlerini Eski Yunancadan Latinceye evirmitir. Eriugenann yaptlar Patrologia Latinann 122. cildinde bulunmaktadr. Balca eserleri arasnda De Divisione Naturae (Doann Blmlenmesi Hakknda), De Divina Praedestinatione (lahi Kader Hakknda) saylabilir. Eriugenann Tanr ve Yaratl anlayn deerlendirmek. Eriugena, Tanr ile dnya arasndaki balantyla ilgilenmi, bunu bir tr Birlik-okluk sorunu olarak grmtr. Periphyseonda eyleri olanlar ve olmayanlar diye ayrp doann bu ayrm kuattn syler. Varlk, akl ve duyularla kavranan her eydir. Akl ve duyularla kavranmayan varolanlar da bulunur ki Tanr bunlardan biridir. Doa drde ayrlr: Yaratan ve yaratlmayan doa, Yaratlan ve ayn zamanda yaratan doa, Yaratlan ve yaratmayan doa, Ne yaratan ne de yaratlan doa. Bu ayrm Tanr ile yarattklar diye ikiye de indirgenebilir. Tanrnn z insanca kavranamaz. Zamanda balangc olmayan ve kendi varoluu iin nedensiz bir yapdadr. Snrlar belli deildir ve bu yzden kendini tanmlamak ve kavramak bakmndan yetersizdir. Bu durum Tanrda bir eksiklik olduu anlamna gelmez. Tanr ne olduunu bilmez nk o bir ne deildir. Herhangi bir varolan belli terimlerle snrldr Tanr ise snrszdr. Yaratlan ve yaratan doa ifadesiyle ise ilahi idealar kast edilir. lahi idealar Tanrnn, yaratm olduu fizik dnyaya elini dedirmemesi iin gereklidir. Tanr ancak dnme araclyla eylerin formlarn veya zlerini varolua tar. Duyulanabilir eylerin z, Tanrda zaman ve mekandan bamsz ekilde yaamaya devam eder. Tm yaratlanlarda bir amallk durumu hakimdir. Grekede telos hem balang hem de son/ama anlamlarn tamaktadr. Bu yzden, yaratln analiz ksm, btn yaratlanlarn balangc demek olan Tanrya geri dnn kesin bir ifadesi olarak karmza kar.

A M A

A M A

Eriugenann insan anlayn ve insann evrendeki yerine ilikin grlerini tartmak. Eriugenaya gre yaratl kesintisiz bir sretir ve bireysel olann vcut bulmasyla sonlanr. Bunlardan melekler maddi olmayan, insansa maddi varoluu sergiler. nsan hem hayvani hem Tanrsal zellikler tayan bir varlktr; tek ve ayn aklsal ruh ile birlemi olan bedenden meydana gelir. Bu birlemi yap harika ve anlalabilir bir ekilde ikiye ayrlr. Bunlardan bir tanesinin iinde insan, Yaratc (Creator)nn imgesinde (imago Dei ) ve benzerliinde yaratlr. Yaratl be paraya ayrlr: bir yaratlan ya bir bedendir; ya bir canl varlk; ya duyulanabilir varlk; ya aklsal varlk veya zihinsel varlk. Bu be parann hepsi de her ekilde insanda bulunur. nsann Tanrnn simgesinde yaratlan ksm ise ruhtur. Dnya insan iin yaratlmtr. nsan Tanrnn Zihninde ezeli ebedi bir ekilde biimlenmi belli bir zihinsel kavramdr. Tanrnn zihninde belirlenmi olan bir kavray olduu iin insan bilginin iine domutur. Bilgi, ilahi ve insani olmak zere ikiye ayrlr. lahi bilgi, Yaratc Bilgelikte bulunur ve bu bilgi btn bir yaratl iin birincil neme sahiptir. Buna karlk yaratlm olan varlktaki bilgi ikincil neme sahiptir ve daha yksek bilginin etkisini srdren bir karakteri bulunmaktadr. inde yaadmz dnya duyularmza karlk gelen bir dnyadr. Duyulanabilir nesne, kesin olarak belli bir zaman ve belli bir mekandadr; olu ve bozulua tabidir. Papa III. Honorius zamannda zellikle iindeki u madde nedeniyle sulanm ve yarglanmtr. Bunlar: 1) Her ey Tanrdr; 2) lahi dealar yaratlmtr ve yaratrlar; 3) Dnyann sonunda (kyamette) cinsiyet fark ortadan kalkacaktr. Bu ve benzeri yaklamlar onun gnmze kadar sren etkisini glendiren nemli anlaylardr.

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

55

Kendimizi Snayalm
1. Ioannes Scotus Eriugena, Carolus IInin maiyetindeyken hangi alanda dersler vermitir? a. Temel Bilimler b. Astronomi c. Optik d. zgr sanatlar e. Gramer 2. Tanr ile dnya arasndaki ilikiyi aadakilerden hangi kelime ifti karlamaktadr? a. Birlik / okluk b. Soyut / Somut c. Olumsal / Olumsuz d. Koullu / Koulsuz e. Zorunlu / Zorunsuz 3. Eriugenann dncesinde Yaratlan ve ayn zamanda yaratan doa (Creatur et creat) ile aadakilerden hangisi anlatlmak istenmektedir? a. Tanr b. lahi dealar c. nsan d. Melekler e. Aklsal Ruhlar 4. Eriugenaya gre Tanr hangi zelliinden dolay nfuz ve tarif edilemez bir varlktr? a. Soyutluk b. Zamanszlk c. tekilik d. Kendindelik e. Yaratclk 5. nsani niteliklerin Tanrya sembolik veya metaforik olarak aktarlmas eylemi ne tr bir ilahiyat ortaya kartr? a. Sembolik ilahiyat b. Metaforik ilahiyat c. Maddeci ilahiyat d. Negatif ilahiyat e. Pozitif ilahiyat 6. Eriugenaya gre, insann Tanryla ilikisini kuran, Onu anlamak iin Ona ynelen ksm aadakilerden hangisidir? a. Anlama yetisi b. Duyular c. Akl d. Ruh e. Zihin 7. Eriugenaya gre ilahi bilginin ortaya kt, bulunduu yer aadakilerden hangisidir? a. Yaratc Bilgelik b. lahi dealar c. Melekler d. Yaratc lkeler e. nsani ruh 8. Eriugena insan nasl tanmlamtr? a. Sadece ruhtan meydana gelen bir varlk b. Maddi zellikleri daha baskn olan bir yap c. Tanrnn zihnindeki bir kavram d. Madde ve form bileimi bir canl e. lml bir varolan 9. Eriugena ncilde geen balangta sz vard ifadesinin balangta akl vard eklinde de evrilebileceini iddia ederken, akl anlamnda evrilebileceini iddia ettii szck aadakilerden hangisidir? a. Psykhe b. Tanr c. Logos d. Logistikon e. Kategorae 10. Aadakilerden hangisi doann blmlemelerinden biri deildir? a. Yaratan ve yaratlmayan doa b. Yaratan ve yaratlan doa c. Yaratmayan ve yaratlmayan doa d. Yaratmayan ve yaratlan doa e. Yarattnca yaratlan doa

56

Ortaa Felsefesi-I

Okuma Paras
IOANNES SCOTUS ERIUGENA DOANIN BLMLENMES ZERNE (DE DIVISIONE NATURAE) (Birinci Kitap)1 USTA2: Zihinle alglanabilen ya da onun gcn aan her eyin iinde varolduu ve varolmad ilk ve en yksek bir blm olduunu dnp de, insanlarn elinden geldiince dikkatle aratrdmda, btn bunlar iin Yunancada physis (doa), Latincede ise natura (doa) denen genel bir szckle karlalyor. Sence de yle mi? IRAK: Elbette senle ayn dncedeyim; nk ben de usa vurduumda bunun byle olduunu gryorum. USTA: yleyse sylediimiz gibi, varolan ve varolmayan her ey iin doa genel bir addr. IRAK: yle. Nitekim, evrende bu adn iermedii hi bir ey dnemeyiz. USTA: Bu szcn genel bir ad olduu konusunda anlatmza gre, bu blmn trler halinde ayrmlar araclyla sralamasn yapman isterdim. Ama istersen nce ben blmeye alaym, son deerlendirmeyi sen yap. IRAK: Bala ltfen. Bu konudaki doru sralamay senden duymak iin sabrszlanyorum. 1. USTA: Bence doann blnmesi, drt ayrc zellik araclyla drt trden oluuyor, bunlarn ilki yaratan ve yaratlmayan; ikincisi hem yaratlan hem de yaratan; ncs yaratlan ve yaratmayan; drdncs de ne yaratlan ne de yaratan. Ama bu drt trden iki ifti karttr; nitekim ncs birinciye, drdncs ise ikinciye kart. Ayrc zellii varolmamak olan drdnc tr olanakszlar arasna konur. Sence byle bir blmleme doru mu? IRAK: Kesinlikle doru. Ama bu sylediin biimlerin kartlnn iyice akla kavumas iin, yinelemeni isterim. USTA: Yanlmyorsam sen nc trn birinciyle kartln gryorsun. Birincisi yaratan ve yaratlmayan tr; buna yaratlan ve yaratmayan tr kart. Ama ikinci drdncye , ikinci hem yaratan hem yaratlan olduuna gre, ona ne yaratan ne de yaratlan drdnc tr genelde kart olur. IRAK: Apak gryorum. Ama beni en ok dndren senin eklediin drdnc tr. nk teki trlerde hi kukum yok; sanrm birincisi varolan ve varolmayan her eyin nedeni olarak anlalr; ikincisi ilk nedenler olarak, ncs de zaman ve uzayda oluan eyler olarak bilinenler. Bu yzden sanrm bu trler zerine daha ayrntl tartmak zorunlu. USTA: Byle dnmekte haklsn. Ama uslamlamamz hangi dzenle srdrmek, ilkin hangi doa tr zerine konumak gerektii konusundaki karar sana brakyorum. IRAK: Bence tekilerden nce akllarn olan ilk tr zerine konumak yerinde olacak. 2. USTA: yle olsun. Ama daha nce her eyin en yksek ve en temel blmlemesi zerine, yani varolanlarn ve varolmayanlarn iinde bulunduunu sylediimiz blm zerine ksaca konumak istiyorum. IRAK: Bu doru olur; nitekim sadece ayrc zellik asndan hepsinden nce geldiin iin deil, ayn zamanda tekilerden daha karanlk grnd ve gerekten daha karanlk olduu iin, temellendirmemizi bir baka ilk nedenle balatmak bence uygun gelmiyor. USTA: Her eyden ayr olan bu ilk ayrc zelliin kendisi kimi yorumlama biimleri gerektiriyor. 3. Bunlardan birincisi, onun araclyla aklmzn, bedensel duyuyla ya da zihin algsyla alnan her eyin gerekten ve akla uygun olarak varolduunun sylenebildiine, ama doasnn ayrcal nedeniyle yalnzca her tr duyumdan deil, ayn zamanda her tr dnce ve zihinden de kaan, ancak Tanrda, maddede ve Tanr tarafndan oluturulmu olan btn nesnelerin akllarnda ve varlklarnda doru olarak anlalan eylerin varolmaz gibi grnmesinin hakl olduuna bizi inandran yorumlama biimi. Pek de yanl deil; nk Dionysos Areopagitann dedii gibi, gerekten yalnz bana varolann kendisi her eyin zdr. Nitekim o, her eyin varl Tanrnn varlndan tamadr demitir. Dinbilimci Gregorius da pek ok temellendirmeyle grnen ya da grnmeyen hi bir yaratn, hibir tznn ya da znn ne olduunun zihinle ya da aklla anlalamadn gsterir. Nitekim asl Tanrnn kendisi, her yaratn tesinde kendi bana hi bir zihinle anlalamazsa, ayn ekilde onun tarafndan yaplm ve onun iinde bulunan ve yaratlann son derece gizemli derinliklerinde dnldnde de anlalamaz. Oysa her yaratk iinde bedensel duyuyla alglanan ya da zihinle dnlen her ey, denildii gibi, bir eyin yalnz bana anlalamayan; bir nitelik, bir nicelik, bir biim, bir madde, herhangi bir ayrm, bir yer, bir zaman araclyla ne oldu-

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

57

u (quid sit) deil, ne iin olduu (quia sit) bilinebilen ozone ait bir ilinekten baka bir ey deildir. Demek ki, varolduklar ve varolmadklar sylenen nesnelerin ilk ve en temel blmleme biimi budur. nk gzdeki krlk gibi, niteliklerin tzlerindeki yoksunluklar olarak kurulan bir biimde varolduu dnlen bir blmleme biimi, bence, hibir ekilde kabul edilmemeli. Nitekim hepten varolmayan, varolamayan ve kandi varlnn yksekliinden nce de akl anm olan bir eyin ne biimde nesnelerin blmlemesi iinde kabul edilebildiini anlamyorum. -Bu ancak, biri, yokluklar ve yoksunluklar olarak bulunan eylerden hibirinin hi mi hi varolmadn kabul etmez de, yoksunluklar, yokluklar ya da kartlklar olduklar o eylerin, bir biimde varolacak ekilde alacak bir nitelii ierdiklerini sylerse, sz konusu olabilir. 4. yleyse yaratlm doalarn sralanmas ve ayrmlar olarak dnlen ikinci varolma ve varolmama tarz, Tanrya en yakn oluan, en yksek anlksal gle balayarak, en son akll ve akldan yoksun yarata kadar inen tarz olsa gerek. Bunu daha ak sylersek; en yksek melekten, akll ve akldan yoksun olan ruhun en son parasna, yani besleyici ve bytc yaam ilkesine kadar. Bu para genellikle ruhun en son parasdr; nk bedeni besler ve bytr. Burada alacak bir akl tarznda bizzat kendisiyle, bedenlere ait olan ve kendisinde, her blmlemenin sonu bulunan bir hedef de dahil olmak zere, ne olursa olsun, bir dzenin hem olduu hem de olmad sylenebilir. Nitekim daha aadaki iin bir evetleme daha yukardaki iin bir deilleme olur. Yine daha aadaki iin bir deilleme, daha yukardaki iin bir evetleme olur. Ayn biimde daha yukardaki iin bir evetleme, daha aadaki iin bir deillemedir; daha yukardakinin deillemesi ise daha aadakinin evetlemesi olacaktr. nsan iin bir evetleme (kastettiim lml) bir melek iin deillemedir. nsan iin deilleme ise bir melek iin evetlemedir; ve de tersi. Nitekim insan, akll, lml, glebilen bir canl ise, melek ne akll, ne lml ne de glebilen bir canldr. Yine, eer bir melek, Tanr ve nesnelerin nedenleri konusunda ze ilikin zihinsel bir devinim ise, (insan Tanr ve nesnelerin nedenleri konusunda ze ilikin bir devinim deildir.) Ayn kural her eyin en u dzenine kadar ulaana dein btn gksel zlerde grlebilir.

Ama bu, yukardaki en yksek deillemede son bulur. Nitekim onun deillemesi hi bir daha yksek yaratn varln evetlemez. imdi, edeerde adlandrlan dzen vardr: Bunlarn ilki Kerubiler, Serafiler, tronlar; ikincisi erdemler (virtutes), gler (potestates), krallklar (dominationes); ncs de prenslikler (principiatus), Bamelekler (archangeli ), melekler (angeli ). Buna karn aadaki cisimlerin en sonuncusu yalnzca kendinden daha yksek olan ya deiller ya da evetler; nk kendinden yksek olan her eyden sonra geldiinden, ama kendinden aa gelecek hi bir ey olmadndan kendi altnda ortadan kaldraca ya da oluturaca bir ey yoktur. Demek ki, bu nedenle, akll ve dnen her yaratn bir dzeninin olduu ve olmad sylenir. Kendisinden yksek olanlarca ve bizzat kendisi tarafndan bilindiinden tr vardr; kendisinden aa olanlar tarafndan anlalmaya izin vermedii iin yoktur.
1

Bu eviri metin, Ortaada Felsefe, Betl OTUKSKEN Saffet BABR, stanbul Ara Yaynclk, 1989dan alnmtr. (ss. 124-128). Orijinal metindeki karl 441A - 444C arasdr.

Periphyseon balkl eser, Nutritor yani Usta ile Alumnus yani rak arasnda geen konumalardan oluur. rak, genellikle Ustann bilgeliini ve erdemini edilgen bir ekilde almaya gayret gsteren bir kiilik sergiler. Usta ise sarslmaz bir irade ile karanlkta kalan kavramlar aydnla kavuturmak adna rana sorular soran bir filozof kiidir. (Faruk Akyol)

58

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Eriugenann zgr sanatlar zerine dersler verdiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Eriugenaya gre dnyadaki okluk, Tanr gibi her eyi birarada tutan bir yapdan kmaktadr. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Burada Eriugenann ilahi idealarn bireysel olan varlklar nasl yarattklarn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann nsan ve Evren Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann nsan ve Evren Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Ioannes Scotus Eriugenann nsan ve Evren Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Eriugenann Tanr ve Yaratl Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Eriugenaya gre doa drt biimde kendisini aa koymaktadr. Bunlardan ilki yaratan ama yaratlmayan doa (Creat et non Creatur ); kincisi yaratlan ve ayn zamanda yaratan doa (Creatur et creat); Yaratlan ve yaratmayan doa (Creatur et non creat); Ne yaratan ne de yaratlan doa (Nec creat nec creatur ). Sra Sizde 2 Eriugenann ikinci doa ayrm olan yaratlan ve yaratan doa, onun Dncesinde lahi dealar denen eye karlk gelir. Felsefe tarihi boyunca birok dnr fizik dnyay oluturan nesnelerle bu nesneleri nceleyen deimez ilahi yaplar olduunu kabul etmi; fakat bu durumda sz konusu soyut yaplarla somut fiziksel nesnelerin nasl iletiime geirilecei sorunu domutur. rnein, hibir maddi nitelik tamayan Tanr ile, yaratt maddi varlklar arasnda nasl bir etkileim vardr. Hibir maddi zellik tamayan Tanr, madde ile nasl etkileecektir. Eriugenann ikinci ayrmnda iaret edilen ilahi idealarn mahiyeti, yaratan ile yaratlan arasndaki ilikinin de mahiyetini belirlemesi bakmndan nemlidir. lahi idealar, bir yaratc olarak Tanrnn, yaratm olduu fizik dnyaya elini dedirmemesi iin gereklidir. Bir mlekinin eserini biimlendirirken kullanmak zorunda olduu elleri, eserine dorudan etki eder ve adeta mlekinin parmak izleri eserinin zerinde kalr. Eriugenann Yaratan Tanrs ise, bunun tersine, dnme araclyla eylerin formlarn veya zlerini varolua tar ve bunlar bireysel eyleri/nesnelerin varolmalarn salar. Bylece Tanr ile yarattklar arasndaki ilikide arac bir rol oynayarak bu nemli felsefi sorunun zmne katkda bulunur.

2. a

3. b

4. c

5. e

6. d

7. a

8. c

9c

10 e

3. nite - Ioannes Scotus Eriugena

59

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Sra Sizde 3 Eriugenaya gre insan bir ynyle hayvansal, bir ynyle Tanrsal zellikler tayan bir varlktr. Duyular, duyu hafzas, aklsal olmayan itah, trl ynelimleriyle teki hayvanlara benzer. Akl, zihin, i duyu, erdem gibi aklsal zellikleriyle ise, Tanrsal olana yakn durur. Eriugenaya gre insan tek ve ayn aklsal ruh ile birlemi olan bedenden meydana gelir. Bu birlemi yap, harika ve anlalabilir bir ekilde ikiye ayrlr. Bunlardan bir tanesinin iinde insan Yaratc (Creator )nn imgesinde (imago Dei) ve benzerliinde yaratlr. Bu yaratlmln btn zellikleri insan hayvani olandan mmkn olduu kadar uzaklatrr; hayvanlkla ilgili hibir paylam iine sokmaz. te yandan, dier ksm ise hayvan doas ile belli trden bir iletiim kurar ve topraktan meydana gelir. Bu durum, insann eylerin ortak doasndan meydana geldiini ve tmel hayvan cinsinde ierildiini gstermektedir. Sra Sizde 4 Eriugenaya gre bilgi, ilahi ve insani olmak zere ikiye ayrlr. lahi bilgi, Yaratc Bilgelikte bulunur ve bu bilgi btn bir yaratl iin birincil neme sahiptir. Buna karlk yaratlm olan varlktaki bilgi ikincil neme sahiptir ve daha yksek bilginin etkisini srdren bir karakteri bulunmaktadr. Burada iki farkl trden bilginin olmas, Tanrnn zihnindekilerle insann zihnindekiler arasnda bir kavray fark bulunduu anlamna gelmemelidir. Bu daha ok, bir ve ayn zn, zihin tarafndan iki farkl bak asna gre temaa edilmesi sorunudur. nsann dnyaya dmesi sonucunda aa kan bu iki farkl bilgi trne karlk, gene ayn olayn bir sonucu olarak da duyulanabilir dnya meydana gelmitir. te, insann bildii dnya, duyularmza karlk gelen ve hakknda yargda bulunabildiimiz bu dnyadr. Aspell, J. (1999). Medieval Western Philosophy: The European Emergence. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy. Carabin, D. (2000). John Scottus Eriugena. New York ve Oxford: Oxford University Press. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi. Copleston, F. (2003). A History of Philosophy Medieval Philosophy. London ve New York: Continuum. otuksken, B., Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. en, A. K. (2010). Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Duddy, T. (2002). A History of Irish Thought. London ve New York: Routledge. Eriugenae, I. S. (182-38). De Divisione Naturae. Eriugena, I. S. (1987). Periphyseon (The Division of Nature). eviren: I. P. Sheldon-Williams, (John J. OMEARA tarafndan gzden geirilmitir). Washington: Dumbarton Oaks. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gracia, J. J. ve Noone, T. B. A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell Publishing. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. eviren: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Libera, A. D. (2005). Ortaa Felsefesi, stanbul: Litera Yaynclk. Marenbon, J. (2007). Medieval Philosophy, New York: Routledge. Maurer, A. A. (1982). C. S. B., Medieval Philosophy, Second Edition with a Preface by Etienne Gilson, The Etienne Gilson Series 4, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Peters, F. E. (1967). Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon, London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy, London: Thomas Nelson and Sons Ltd.

4
Amalarmz

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Thomas Aquinasn yaamn ve yaptlarn zetleyebilecek, Thomas Aquinasn varlk anlayn deerlendirebilecek, Thomas Aquinasn bilgi anlayn tartabilecek, Thomas Aquinasn ahlak ve toplum anlayn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk z Varolu Tanr Tanr Kantlamas Akl mgelem Soyutlama Yaratl

indekiler
THOMAS AQUINASIN YAAMI VE YAPITLARI THOMAS AQUINASIN VARLIK ANLAYII THOMAS AQUINASIN BLG ANLAYII THOMAS AQUINASIN AHLAK VE TOPLUM ANLAYII

Ortaa Felsefesi-I

Thomas Aquinas

Thomas Aquinas
THOMAS AQUINASIN YAAMI VE YAPITLARI
Thomas Aquinas (Tomas Akuinas diye okunur) kendisinden sonraki btn bir felsefe tarihini derinden etkilemi ok nemli bir dnrdr. Onun etkisinin bykln, elbette, dncelerinden ok faydalanm olduu Aristotelesinkiyle kyaslamak hi doru olmaz. Yine de Thomas Aquinas, Aristotelesi en iyi ekilde yorumlam filozof olarak hakl bir ne sahiptir. Thomas Aquinas ad, Batda genel olarak kabul grm belli bal felsefe tarihilerinin kullanageldikleri bir addr. Kendisini anlatmak bakmndan Thomas Aquinas dnda Aquinolu Thomas, sadece Thomas ve Aquinumlu Tommasso adlar da kullanlmaktadr. Biz burada, bata da dile getirdiimiz gibi, gvenilir kabul ettiimiz Ortaa felsefesi uzmanlarnn yaygn olarak kullandklar bir ad tercih ediyoruz. Aquinas ad, kendisinin domu olduu Aquinumdan gelmektedir. Thomas Aquinas 1224 veya 1225 ylnda domutur. Baz kaynaklarda doum tarihi olarak 1226 yl da dile getirilmektedir. Aquinasn babas, Roccasecca ve Montesangiovanni yresinin hakimiydi. Annesi Theodora (l. 1255) Napolili Caracciolo slalesinden gelmekteydi. Babaannesi olan Francesca de Suabia ise Barbarossann kzkardeiydi. Buradan anlald kadaryla, Thomas Aquinas sadece felsefi adan r am nemli bir kimlik olarak deil; fakat ayn zamanda dneminin nemli bir siyasal kiilii olarak da dikkat ekmektedir. Bununla birlikte o, gemite pek ok filozofun yapm olduunu tekrarlayarak politikadan uzak bir yaam semitir. Thomas Aquinas Napolideki bir okulda 19 yana kadar zellikle yedi zgr sanat (septem artes liberales) zerinde younlaan bir eitim ald. Kendisine ders veren hocalar arlkl olarak Aristotelesiydiler. Hemen burada, Aristoteles felsefesinin aslnda Kilisenin resm retisi ile ciddi bir kartlk ierdiini vurgulamak gerekir. Zira Aristotelese gre evren ncesiz-sonrasz bir yapyd. Ona gre, Platoncu evren anlaynn nemli figrlerinden biri olan demiurgosa gerek yoktu. Bu konuda Kendisi Hareket Ettirilmeyen lk Hareket Ettirici (Primum mobile) yeterliydi. Bu yzden, Aristotelesin Bat Ortaanda zellikle Fizik ve Metafizik isimli eserleriyle yer almas engellenmekteydi. Buna ilikin gsterilebilecek en gzel rnek Aristoteles felsefesinin Paris niversitesinde ok uzun bir sre boyunca yasaklanm olmasdr. Thomas Aquinas, 1244 ylnda girdii Dominiken tarikatnda ok nemli filozoflardan dersler ald. Paristeyken zellikle Albertus Magnusun vermi olduu derslerin kendisi zerinde derin etkiler braktn syleyebiliriz.

Septem artes liberales veya yedi zgr sanat iki ana ksmdan olumaktadr. Bunlardan birincisi Trivium (l) gramer, retorik ve diyalektik (mantk)ten olumakta; ikincisi Quadrivium ise aritmetik, geometri, mzik ve astronomiyi iinde barndrmaktadr. O dnemde kurulmu olan niversitelerin bu dallardan hangisine eilim gsterdikleri, bunlarn eitim anlaylarn da belirleyen nemli bir nitelik haline gelmiti. Aristotelesin eserlerinin Avrupa niversitelerinde okutulmasna ynelik yasak, 1210 ylnda getirilmi, 1215 ve 1228 yllarndaki Papalk emirleriyle de daha sk bir ekilde uygulanr olmutur.

62

Ortaa Felsefesi-I

Sententiae, Petrus Lombardusun sistematik ve mantksal bir yntemle kaleme ald teolojik konular ve Kilise Babalarnn dncelerini ok geni bir alanda irdeleyen nemli bir eserdir. Bu eser zerine almak, niversitelerde magister, yani eitmen olmak isteyenler iin bir gelenek ve hatta zorunluluk haline gelmitir.

1248 ylnda hocas ile birlikte, imdiki Almanyada bulunan Kln ehrine gitti. Orada kald drt yl boyunca nemli almalar yapt ve Albertus Magnusun nerisi zerine Parise geri dnd. Pariste Petrus Lombardusun Sententiae adl eseri zerine dersler verdi. Thomas Aquinas, 1260 yl balarna kadar Pariste kald. O yl Napoliye geri dnd. talyada deiik ehirlerde 1268 ylna kadar dersler verdi ve ayn yl Parise geri dnd. 1272 ylnda Napolide kurulan bir okulun bana getirildi. 1273 ylnn Aralk aynda yazmay brakt. u szlerin kendisine ait olduu tanklarca dile getirilmektedir: Artk bir daha yazmayacam, bu kadar yeterli. Geriye dnp baktmda btn bu yazlanlarn byk bir samalk olduunu gryorum. Hakikat, kendisinin ifade edilebilmesi iin tm bu samalklara katlanamayacak kadar saf ve biriciktir. Hakikati bir daha asla rahatsz etmeyeceim. Dnemin Papas X. Gregorius tarafndan Lyondaki bir toplantya davet edildi. 1274 ylnn Mart aynda yola kt; fakat yolda, Campania civarnda 7 Martta yaama veda etti. Thomas Aquinasn btn eserleri 1570 ylnda yaymlanm Piana basksnda mevcuttur. New Yorkta 1948 ylnda yeniden baslan Parma basks da (1852-1873) 1871-1880 yllarnda yaymlanm olan Paris basksyla birlikte dikkate deer toplu eser yaymlardr. Yirminci yzyldaki en nemli yayn almas Torinodaki Marietti yaynevi tarafndan gerekletirilmitir. Hemen btn eserlerinin ngilizce ve Franszca evirileri vardr. lkemizde, De Ente et Essentia adl almas, Betl otuksken-Saffet Babr tarafndan Trkeye aktarlmtr. (Thomas Aquinas, Varlk ve z zerine (De Ente et Essentia - Varlk ve z Hakknda), Betl otukskenSaffet Babr, Ortaada Felsefenin iinde, stanbul: Ara yaynclk, 1989, ss. 259292.) Summa Theologiae, De Veritate ve De Animann baz ksmlar O. Faruk Akyol tarafndan Trkeye aktarlmtr. Eserlerinin tamamnn yaklak olarak on milyon kelimeden olutuunu ileri sren felsefe tarihileri bulunmaktadr. Bu kadar ok yazm olan bir filozofun eserleri de ok farkl alanlardadr. Bazlar aada gsterilmektedir: Liber de Veritate Catholicae Fidei contra errores Infidelium seu Summa Contra Gentiles, Summa Theologiae, Quaestiones Disputatae De Veritate, Quaestiones Disputatae De Anima, In octo libros Physicorum exposition, In libros De anima, De unitate intellectus contra Averroistas

THOMAS AQUINASIN VARLIK ANLAYII


Thomas Aquinas her eyden nce bir ilahiyatdr. Bundan dolay, almalarnda ilahiyat ve felsefe konular birbiriyle i ie gemitir. Bu nitede Aquinasn felsefe zerine dile getirdii grler ele alnp deerlendirilecektir. Onun felsefi anlayn ve dier filozoflardan farkn ortaya koyacak belli bal sorunlar aada sergilenmektedir. Thomas Aquinasn Varlk (Latincesi: esse) hakkndaki dncelerini ortaya koymak iin, ncelikle belli bal baz kavramlar hakknda bilgi sahibi olmak gerekir. Bunlarn banda, dnemin en nemli kavramlarndan biri olan Yaratl Teorisi gelmektedir. Dnyamz, sayamayacamz kadar ok bireysel nesneyle doludur. Bu nesnelerin anlalabilir (Latincesi: intelligibilis) klnmas iin, onlarn her birinin belli trler altndaki bireyler olduklarn varsayarz. Bu noktadan itibaren aklmzdaki sorular kendiliinden ortaya kar: Bu nesneler okluu nereden gelmektedir? Bu okluun bir arada durmasna neden olan bir ey var mdr? Bu okluun srekli olarak bir olu ve bozulu/yokolu sreci iinde bulunduu gzlenmektedir. Acaba bu srecin bir anlam var mdr? Bu dnya ncesiz-sonrasz bir varolu mudur;

4. nite - Thomas Aquinas

63

yoksa zerindeki her ey gibi varolmad bir zaman var myd ve yok olaca bir an olacak mdr? Thomas Aquinasa gre evrenin yetkinlii byle bir okluu ve varolanlar arasndaki eitsizlii batan talep etmektedir. Zira evrendeki hibir varolan, ilahi yetkinlii kendi bana temsil etme gcne sahip deildir. Tanr her eyi bir yetkinlik sradzeni iine yerletirmitir. Bu sradzenin en stnde melekler bulunmaktadr. Thomas Aquinas bunlara maddesiz tzler adn vermektedir. Meleklerin varolular akl tarafndan da bilinebilir. Ona gre, akl yrtme sonucunda, onlarn olmad bir yaratl srecinde nemli bir boluk doaca sonucuna ulaabiliriz. Meleklerin hemen altnda insan yer almaktadr. nsan ksmen maddi, ksmen de ruhsal bir varolua sahiptir. Daha sonra hayvanlar, bitkiler ve en sonunda da drt ge olan hava, su, ate ve toprak gelmektedir. Bunlarn her biri bir katman olarak dnlebilir. En stte bulunan katmann en altnda yer alanlar, yani melekler ile onun bir altnda bulunan katmann en stnde yer alanlar, yani insanlar birbirleriyle temas halindedirler. Bylelikle, farkl varolular arasnda bir kesinti sz konusu deildir; yaratl bir katmandan dierine akc bir zellik sergiler. Thomas Aquinasa gre birbirinden farkl varolular olduu gibi birbirinden farkl pek ok form da vardr. En altta temel gelerin formlar (formae elementorum) bulunmaktadr. Bu formlar, maddeye en yakn durumda bulunduklarndan en alttadrlar. Bunlarn stnde bileik formlar, onlarn da stnde bitkisel formlar (animae plantarum) yer almaktadr. Bitkisel formlarn veya ruhlarn stnde de hayvansal ruhlar (animae brutorum), bir stte de insani ruhlar (animae humanae) bulunmaktadr. Thomas Aquinasa gre, yaratlm olan her varlk snrl ve belirlenmitir. Bu bakmdan, Tanrnn yaln anlamda Varlk yaratmas asla olanakl deildir. yle olmu olsayd, Tanr kendisini yaratm olurdu; bu da aka imkanszdr. Yaratlm her eyi snrlayan ve belirleyen bir ey vardr. Bu, onlarn varolularndan baka bir eydir ve Thomas Aquinas buna nelik (quidditas) veya z (essentia) demektedir. Dolaysyla yaratlm olanlarn varolular ile zleri asla zde deildir. Bu zdelik durumu sadece Tanr iin geerlidir. Zira Tanr salt edimdir. Tanrnn salt edim olmas, onun sadece aktel bir yapsnn olmas demektir. Tanrda potansiyel herhangi bir unsur bulunmadndan Tanr fizik harekete tabi deildir; yani deiime maruz kalmaz. Bu noktada, Tanrda maddi herhangi bir genin olmadn syleyebiliriz. Bundan dolay O, kendisi ne ise O olandr, kendi kendisiyle zdetir, Birdir. z ile varoluu arasnda bir gei olmadndan, Tanr nedensiz bir varolua sahiptir. Bununla birlikte, Onun dndaki btn varolanlarn bir nedeni vardr.

Yaratl (Creatio)
Thomas Aquinas Summa Theologica adl eserinin 44. sorusunun ilk makalesinde insan algsnda ortaya kan her trl varln mutlak olarak yaratlm olmas gerektiini dile getirmektedir. Bu yaratlmann balangc Tanrdr (Thomas Aquinas, Summa Theologica, Ia, Q. 44, art. 1, Respondeo). Yaratlan (yani zorunsuz) ile Yaratan (yani zorunlu) arasndaki iliki zsel bir ilikidir. Bu zsellik yaratlann pay ald bir srete daha belirgin hale gelmektedir. Pay alma, aslnda Platoncu bir terimdir ve dea ile fizik nesne arasndaki ilgiyi kurmak ve anlamak bakmndan nemlidir. Aslnda bir Aristotelesi olan Aquinasn Platoncu bir kavram kullanm olmas ilgi ekicidir. Bu kk kavramsal sapma, onun felsefesine Augustinus kanalyla girmitir. Thomas Aquinas, Augustinus felsefesinin kulland baz kavramlar benimsemektedir. Dolaysyla onun Aristotelesilii ana eksen olarak kabul

Thomas Aquinasn kulland participio (pay alma) terimi genel anlamyla Platon ve Platoncularn kullandklar bir terimdir. Terimin Grekesi metheksistir ve terimi Platonun Phaidon [100d] ve Parmenides [130c-131a] diyaloglarnda kullanldklar balam ile dnmemiz gerekir. Aristoteles, Platoncu metheksis terimi ile gene Platoncu bir terim olan mimesis (taklit) arasnda sadece szel bir ayrm olduuna da dikkat ekmektedir [Metafizik, 987b]. Terim, Platondan sonra stanbullu bir filozof olan Proklos tarafndan yeniden eski nemi ile kullanlmaya balanmtr (Peters, 1967: 117).

64

Ortaa Felsefesi-I

edilse de, bazen bu tr kabulleri de grmek mmkndr. Yaratlm olan hibir ey yaamsalln kendi bana srdremez. Zamanda bir balangc olan btn varolanlar, kendi varolularn srdrebilmek iin kendileri dnda bir varla gereksinim duyarlar. Bu gereksinim, eitliliin ve okluun anlaml olabilmesi -yani bir hedefin olmas- iin bir Birlik anlayn dourur. Thomas Aquinas Platonun Parmenides diyalogunda iaret ettii, birliin okluktan nce gelmesi gerektii eklindeki dncesine bu yzden nem verir. Bu dnceyi, Aristotelesin Metafizikteki varlk bakmndan en byk olan ve hakikat bakmndan en byk olan, her varolann ve her hakikatin nedenidir eklindeki aklamas ile destekler. Thomas Aquinasa gre, rnein, scaklk bakmndan en byk olan (ey) btn scakln nedenidir (Thomas Aquinas, Sum. Theol., Ia, Q. 44, art. 1, Respondeo). Demek ki, Varlk ile Hakikat arasnda varoluu anlamak bakmndan derin bir iliki bulunmaktadr. Bu iliki, Varlk ile Hakikat zdeliine kadar gider. Bundan dolay, yaratlm olan dnyann bilgisi ile o dnyann varolu nedeni birbiriyle rtmek zorundadr. Thomas Aquinasa gre, pay alma yoluyla varolan her ey, ayn zamanda bir nedene bal olarak varla gelmi demektir. Pay alma edimi aslnda balang itibariyle lkenin kendisi dna akmas (emanatio) ve bu ak araclyla her eyi kendine zsel olarak balamasdr. Pay alma edimine maruz kalan bir varolann nedensizce varolmu olmas sz konusu deildir. Baka bir ekilde ifade edecek olursak, eer pay alma gibi bir edimden sz ediliyorsa, orada mutlaka kendi iinde varoluu bakmndan tamamlanm ve kendisine benzeyenlerin nedeni olacak g ve yetenekte bir varlk bulunmaldr. Aksi taktirde pay alma gibi bir durumdan asla sz edemeyiz. Pay alan, kendisinden pay alnan gerekli klmaktadr ve bu da zorunlu varlktr. Byle bir n kabul, varoluun ikiye blnmesi anlamna gelmektedir. Bu ekilde Thomas Aquinasa gre varlk zorunlu ve zorunsuz olmak zere ikiye ayrlr. Zorunlu varlk, bir anlamda kendisi ne ise o olarak kalan ve bizzat kendisi olduu durumdan baka bir tarzda varolamayacak olan varlktr. Bu Varlk Tanrnn kendisidir. Yaratl iinde Tanr, kendisi dndaki btn varolanlar iin bir etkileyici nedendir. Bu yzden her ey Tanr tarafndan yaratlmtr. Tanrnn yetkin bir etkileyici neden olmas, Onun eylemlerinin herhangi bir bireysel gereksinimi karlamak iin yaplmamasndan kaynaklanmaktadr. Thomas Aquinasa gre her bir yaratlm olan, bizzat kendi yetkinliini elde etmek adna bir aba gstermektedir. Bu yetkinlikler lahi Yetkinlik ve yilikten pay almaktadrlar. Bu yzden, Thomas Aquinasa gre Tanr sadece yetkin bir etkileyici neden olmakla kalmaz; O, ayn zamanda her eyin kendisine yneldii bir Nihai Neden, bir Ama Neden olarak da karmza kar (Thomas Aquinas, Sum. Theol., Ia, Q.45, Respondeo ve Ad 1-4). Bu da zaten Yaratln olmazsa olmaz bir kouludur. Daha ak bir ekilde dile getirecek olursak, her ey Tanrdan gelir ve yine Ona dner. Bu ifade rlandal bir filozof olan Ioannes Scotus Erigena tarafndan dile getirilmitir. Ona gre Yaratlta iki nemli aamadan sz etmek mmkndr: analiz ve sentez. Analiz srecinde yaratl Tanrnn idealarndan hareketle balar ve her ey yeniden Tanrya dnnceye kadar (coagulatio) devam eder. Tanrya dn sentez srecini iaret eder. Erigenaya gre Yaratl evrenin balangcyla birlikte sona ermez. Bu dncenin temelinde Philonun yaklam bulunmaktadr. Philon, Legatio ad Gaium adl eserinde (1.5) Tanrnn (eyleri) yapmaktan (yaratmaktan) asla vazgemediini ve (srekli bir ekilde) yaratmann Onun bir znitelii olduunu sylemektedir. Yaratl, her eyin balang lkesine geri dnd ana kadar devam eden bir sretir.

4. nite - Thomas Aquinas

65

Dnyada doal nesneler olduu kadar insan elinden km nesneler de vardr. Bu trden nesnelere yapay nesneler ad verilir. Doal nesnelerin yaratcs Tanrdr. Thomas Aquinas, yapay nesnelerin ortaya kmasna yaratma denemeyeceini syler. Ona gre bu trden nesneler yaratlmaz; fakat retilir. Dolaysyla Tanr bir Yaratc (Creator) iken insan da bir retici (Productor) olarak anlalmaldr. retme etkinliinde, szgelimi bir bardak imalats, bardak retmek iin kendisinden bardan yaplabilecei bir n-malzemeye gereksinim duyar. Dolaysyla bardak, bardak reticisinin bizzat kendi retim eylemi aamasnda veya o eylemin kendisi araclyla ortaya kmaz. Bardan, hangi malzemeden yaplmsa o malzemenin doasna ait bir ortaya k tarz bulunmaktadr. Baka kelimelerle, bardak veya baka herhangi bir retilen ey iin bir baka eye gereksinim vardr. Hi -bir yapay nesne yoktan ortaya kmaz (ex nihilo nihil fit = hibir eyden bir ey ortaya kmaz). Bundan dolay, nceden gereksinimi duyulan o ey, retilen eyin tmel anlamda bir etkileyici nedeni olmamakta, burada tekil bir etkileyici nedenden sz etmek gerekmektedir. Oysa Tanr, yaratma edimini gerekletirirken hibir ekilde nceden bir baka eye gerek duymaz (ex nihilo, fit = Hibir eyden bir ey ortaya kar). Bundan hareketle Thomas Aquinas, Tanrnn varolan her eyin tmel nedeni olduunu ve her eyi yoktan (ex nihilo) var ettiini ileri srer. Bu konuyla ilgili olarak J. Tricotnun Metafizik 1025 b20de ele alnan konuya dt dipnotu da (dn. 1) gz nnde bulundurmakta yarar olduunu dnmekteyiz. Tricot burada unu dile getirmektedir: Yapmann, eylemin ilkesi yapandadr, (in agente); yaplan eyde (in actionibus) deildir; nk yapan (to prakton) ve seen (to proaireton), (seme proiresis ile ilgili olarak kr. 1013 a 10) ayn olduklarna ve seme, ak olarak seilen eyde (en to proaireto) olmadna gre, onun yaplan eyde de (en to prakto) olmad aktr. Thomas Aquinasa gre yetkin bir eyin herhangi bir yapya pay vermesi veya ona katlmas, aslnda o eyde kendisinin bir benzerliini ortaya koymas demektir. Bunun iin de ortaya konulan eyin bizzat kendi doasn retmek gerekmez; retenin kendi doasn o eye uygulamas da pay alma (metheksis) asndan yeterli gzkmektedir. Ona gre bir bireysel insan mutlak anlamda insan doasnn nedeni olamaz; zira o taktirde kendi kendisinin de nedeni olurdu. nsan, sadece ocuunun babas olmak anlamnda insan doasnn nedenidir. (Thomas Aquinas, Sum. Theol., Ia, Q. 45, Art. 5, Ad. 1). Thomas Aquinasa gre Antika filozoflar, iaret edilebilen fizik nesneler dnda baka varolanlarn da bulunup bulunmayaca konusunda kararszlk gstermilerdir. Hatta bazlar maddenin yaratlmam olduunu bile dnecek kadar ileri gitmitir. Ona gre, felsefede gerek ilerleme tzsel form ile madde arasndaki ayrmn farkna varld anda ortaya kmtr. Ancak bu bile, maddenin yaratlmam olduu dncesinin ortadan kaybolmasna yeterli olmamtr. Bu yzden ex nihilo tarzda bir yaratmann nasl mmkn olaca konusunda her zaman derin pheler bulunmutur. Oysa Thomas Aquinasn dncesinde, pay alma maddeyi darda brakmaz. Varolanlarn ortaya kmas iin gerekli olan ilk maddenin de (material prima) her eyin tmel nedeni olan Tanr tarafndan yaratlm olduunu unutmamak gerekir. Yaratma edimi ile Zorunlu Varlk arasndaki ilgiyi metheksis kavrayn gznnde buSIRA SZDE lundurarak tartnz.
DNELM S O R U

lk madde, yani materia prima veya Aristotelesteki proto hyle. Aristotelesi dncede madde, deiimin (metabole) temel ve birincil konusudur. Dolaysyla, deiimin pek ok tarz bulunduundan maddenin de birden fazla eidi olduunu sylemek mmkndr. Szgelimi, Thomas Aquinasn bireyleme ilkesi olarak dnd madde tr materia signata, yani belirli maddedir. Materia signata, formun btn zellikleriyle birlikte maddede grnmesini salayan bir olanak olur. Bu ekilde de bir ey, iaret edilebilir duruma gelir.

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

66
Bileik varolu (compositum) teriminin Aristotelesi terminoloji balamnda deerlendirilmesi gerekir. Baz dnce sistemleri, insann bileik bir yap olduu, yani form ve maddeden (burada ruh ve beden) ortaya kt kabulnden uzak dururlar. Szgelimi Platon iin insan bileik bir yap deil; fakat aa yukar aklsal ruha (logistikon) karlk gelen yaln bir durumdur. Bununla birlikte Aristotelesi izgiyi izleyen Thomas Aquinas iin insan, ruh ve bedenden olumu bir bileik yapdr. O halde, insandaki her bir deiim, ondaki potansiyel durumdan aktel duruma geiin, yani hareketin bir sonucudur. Bir tan atlmas veya bir duvarn yklmas trnden zorlama hareketler etkilerini kesinlikle dardan almaktadrlar. Bu iki rnekteki kadar aka grlmese bile olu ve bozulu, byme, tkezleme gibi btn teki hareket trleri de kaynan gene dardaki bir etkiden almaktadrlar. nsann ortaya koyduu hareketlerin hepsinde hareket ettirici ile hareket eden ksm arasnda bir fark bulunmaktadr. Aristotelese gre bir eyin yani, doal varolannkendisini primo ve per se (kathauto kai proton) tarzda hareket ettirmesine olanak yoktur (Fizik, VIII, 4). nk doal varolanlarn varolu nedenleri kendilerinde (per se) deildir. Bu yzden, her bir varolusal deiim iin kendileri dndaki bir nedene gereksinim duyarlar.

Ortaa Felsefesi-I

Tanr Kantlamalar
Buraya kadar ele alnanlardan hareketle zorunlu varln Tanr olduunu renmi bulunmaktayz. Ortaa felsefesinde Tanr ve Onun kantlanmas problemi arlkl bir yer tutmaktadr. Thomas Aquinasn Tanr kantlamasna dnce tarihinde Kozmolojik Tanr Kantlamas denmektedir. Bazlar tarafndan Be Yol (Latincesi: Quinque Viae) eklinde de adlandrlan nl Tanr kantlamas aada ayrntlaryla ele alnmaktadr: 1. Yol: Thomas Aquinas, bizzat nedenin kendisinden hareket ederek Tanrnn bilgisine ulamann olanaksz olduunu dnr. Biz, ancak etkilerinden yola karak Tanrnn bilgisine ulaabiliriz. nsan iin bu etkilerin farkna varlacak biricik yer bu evrendir. Evren, zorunsuz varlklarn bir okluk iinde sralandklar bir yerdir ve dolaysyla harekete tabi olan eylerle doludur. Bu yzden, Thomas Aquinasa gre, bizim iin birinci ve en ak kantlama biimi hareketle ilgili olandr. Herakleitosun ortaya koyduu ve daha sonra Platon ve Aristotelesin de kabul ettikleri gibi, evrende srekli hareket halinde olan eyler bulunmaktadr. Bu srekli hareketin esas nedeni, bileik varolular olarak eylerin kendi yaplarnda bir potansiyellik tamalardr. Hareket, potansiyel konumda olann aktel konuma geii srasnda ortaya kan bir durumdur. Bu yzden fizik evrende bir an iin hareket halinde ve bir an iin duraan bir eye rastlamak olanakszdr. nk, fizik evrende duraanlk zaman dnda olmak demektir. Oysa Aristotelesin Fizik isimli eserinde belirttii gibi (232b 20) doal nesnelerin hareketi -srekli olarak- zaman iindedir. Baka kelimelerle sylenecek olursa hareket, harekete maruz kalan izlemektedir. Bu da hareketin doasn gstermek bakmndan bir baka nemli noktadr. Hareket etmek, hareket iin kendisinden baka bir eye gereksinim duymak veya baka bir ey tarafndan hareket ettirilmek demektir. Thomas Aquinasa gre potansiyel durumdaki her ey aktel duruma gemek iin bir baka aktellik durumuna gereksinim duyar. Bir rnek vermek gerekirse, aktel olarak souk olan buz, kendisi potansiyel olarak souk olan suyu souttuunda suyu harekete geirmi ve onun durumunu deitirmi olur. Bu durumda buz hibir zaman ayn anda ayn bakmdan hem aktel hem de potansiyel durumda olamayacaktr. Zira byle bir ey olanakszdr. Buz, souklua aktel olarak sahiptir ve kendisi potansiyel olarak souk olan bir cismi soutma yoluyla, deitirerek hareket ettirme gcne sahiptir. Dolaysyla Thomas Aquinasa gre bir ey ayn bakmdan hem hareket ettirilen (moveri) hem de hareket ettiren (movere) olamaz. Zaman iinde ortaya kan hareket ve hareketli cisimler iin de durum ayndr. Hareket halinde olan her ey bir baka ey tarafndan hareket ettirilir (Omne quod movetur ab alio movetur). Ancak bu durum mantka sonsuza kadar geri gtrlemez. Dolaysyla bir ilk hareket ettirici (primum movens) vardr ve bunun kendisi harekete tabi deildir. Harekete tabi olmamasnn nedeni Onun salt aktel bir varoluunun olmasndan kaynaklanmaktadr. Doal nesneler ile hareket arasndaki ilikiyi tartnz. SIRA SZDE 2. Yol: Thomas Aquinas De Potentia Dei (Tanrnn ktidar Hakknda) adl eseD sylemektedir: Her etkileyici kendi benzerine gre edimde bulunur rinde yle N E L M (agit sibi simile). Dolaysyla, doal bir nesneyi -doal nesnelerin tm bileik yaplar olduundan- edim halinde varolua tayan eyin kendisinin de bir bileik olS O R U
DKKAT

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

4. nite - Thomas Aquinas

67
Ayr Akl anlay Aristotelesin De Anima adl eserinde gemektedir: Ve bu akl ayrdr (nous khoristos), ve etkiye ak deildir (apathes), ve katkszdr (amiges), edim halinde (energeia) varolan bir tzdr (ousia). Zira etkide bulunan etkide bulunulana ve ilke (arkhe) maddeye (hle) nazaran daima daha stndr. Aristoteles bu dncesini, etkin akln her trl maddi olandan bamsz olduunu anlatmak iin kullanmtr. Ama bu dnce sonraki baz dnrlerce yanl deerlendirilmitir.

mas gerekir; yoksa maddesiz bir form veya ayr bir tz deil. Burada, Thomas Aquinasn aslnda iki tr etkileyici nedenden sz etmekte olduu aktr. Bunlardan birincisi tpk Platonun dnd gibi, btn duyulanabilir formlarn dsal bir yapdan, bir tr form kazandrcdan (dator formarum) kaynaklandklarna ilikin grtr. Paradeigmann, duyulanabilir tzleri, o tzlerin dnda kalarak etkilemesi dncesi, giderek Aristotelesin De Anima 430a18deki etkin akl (intellectus agens) tanmlaynda kulland ayr akl nitelendirmesini, btn bireysel akllar dardan etkileyen bir tmel akln varl yorumuna kadar tamtr. bn Sinann etkin akl anlay, bu tarz bir dsal etki dncesinin rneklerinden biridir. Bylece, zellikle formlarn varla gelmesi ile ilgili olarak etkin ilkenin ilevi konusunda, aralarnda Platon ve bn Sinann da bulunduu bir grubun -tadklar farkllklara karn- dsal etkin ilke eklinde belirleyebileceimiz bir yaklamlarnn olduunu sylemek mmkndr. Bu etkinin isel tarz olarak anlald yerlerden biri Aristotelesin Fizikidir. Burada zellikle Anaksagorasn olmayandan bir ey olmaz (ex nihilo nihil fit) grn ele alabiliriz. Aristotelesin bu konuda bize aktardklarna bakalm: Anaksagoras, doa felsefecilerinin olmayandan bir ey olmaz ortak grn kabul ettii iin sonsuzluu savunuyor (bu yzden yle diyor: her ey bir arada idi, belli bir nesnenin olumas demek nitelik deitirmesi demektir. Bazlar da karma ile ayrlma dan sz ediyor). Ayrca kartlar birbirlerinden olutuklarndan, zaten birbirlerinin iindedirler demektir. Nitekim her oluan eyin ya varolanlardan ya da varolmayanlardan olumas zorunlu ise ve varolmayanlardan olumak olanaksz ise (doa zerine yazan btn dnrler bu grte), zorunlu olarak geriye kalan kabul ediyorlar demektir: diyesim, olumak, ktlelerin kkl yznden alglanmayan, zaten ikin olduklar varolanlardan kaynaklanr. Bunun iin her eyin her eyden olutuunu grdklerinden tr her ey her eyin iinde karmtr diyorlar. (Aristoteles, Fizik, 187a25-187b). Thomas Aquinas, bu alntya ilikin olarak yapt yorumda bu filozoflarn hepsinin de bir yanlg iinde olduunu sylemektedir. Yanlgnn temel kayna olarak da onlarn potansiyel-aktel ayrmndan habersiz olmalarn gstermektedir. Ona gre potansiyel durumda olmak, deyim yerindeyse, salt yokluk ile edim halindeki varlk arasndaki orta durumdur. Dolaysyla, doal olarak olua gelen eyler yokluktan hareketle deil, potansiyel durumdan olua gelirler. Bu olua gelmek, onlarn dnd gibi edim halindeki varlktan kmaz. Bylelikle olua gelen eyler, onlarn dedikleri gibi zorunlulukla edim halinde nceden varolmadlar; onlar sadece potansiyel haldeydiler. (Commentary on Aristotles Physics by St. Thomas Aquinas, I, Lect. 9, 60). Burada doal formlarn tmnn edim halinde ve maddeyle beraber ve adeta onun iinde sakl tarzda bir varolu sergilediklerini ve btn etkinin isel bir zellik gsterdiini anlamak mmkndr. Buna gre, formlarn hibiri dardan kendilerini varolua sevk edecek bir uyarcya gerek duymazlar. Bu iki (isel ve dsal etki) anlay da Thomas Aquinas asndan kabul edilebilecek bir biime sahip deildir. Onun izleyecei yol, kendisinin de syledii gibi bu anlaylarn ortasnda yer alan Aristotelesin retisidir. Yukardaki her iki anlayta da, ikincil nedenler (causae secundae) gz ard edilerek Birincil Neden (Causa Prima) ile varolanlar arasndaki ilgi kopartlmtr. Bu yzden aslnda, doal formlarn maddede aktel olarak deil; fakat potansiyel olarak varolduklar ve aktel duruma da dorudan lk Etkileyici tarafndan deil; fakat dolaysz neden (causa proxima) tarafndan getirildikleri dncesi daha dorudur.

Platonun en nemli amazlarndan biri, nesneler ile idealar arasndaki hareket bakmndan iliki noksanlyd. Pay alma sreci, sorunu ortadan kaldrmamaktadr. Varolanlarn, kendileri dndaki bir ilkeden dolay ortaya kmalar, Thomas Aquinas iin yeterli bir aklama deildir. Zira, Aristoteles, Platonun bu an kendi felsefesinde grmek istemez. Varolanlarn hareketi, balangca doru kademeli olarak gsterilebilecek bir etkileimi zorunlu klar. Bu, tam da Thomas Aquinasn istedii bir yaklamdr: Etkiden hareketle Nedeni bulmak.

68
Aquinasa gre bu dnyada bir etkin nedenler dzeni vardr. Hibir ey kendi varoluunun etkin nedenine kendi iinde sahip deildir. yle olsayd -zaman bakmndan olmasa bilemetafizik bakmdan kendi kendisinden nce gelirdi. Bu da mantk bakmndan olanakszdr. Etkin nedenler arasnda belli bir sradzeni bulunduu iin her bir nihai etkin neden (causa ultima) dolayl nedenden (causa remota) dolay ve dolayl neden de bir ilk nedenden (causa prima) dolay ileve sahiptir. Bunlardan birinin ortadan kaldrlmas etkinin de ortadan kalkmasna neden olur ve bizi Tanrya gtrecek yol da ortadan kalkar. nk ilk nedenin ortadan kalkmas dolayl ve nihai nedenlerin de yok olmas demektir. Ciceronun Kehanet stne ile Boethiusun Felsefenin Tesellisi adl eserlerinde zorunluluk ve zorunsuzluk kavraylar ele alnr. Bu eserler Tanrnn ngrsn aklarlar. Fizik dnyadaki nesnelerin olas tavr allarnn nceden bilinmesi iin, o nesnelerin nedenlerinin bilinmesi gerekir. Tanr, etkileyici nedenlerin ilkidir ve baka bir etkileyici nedene bal deildir. O, olmu, olmakta olan ve olacak eyleri grmekte (providentia) ve grd iin -zatenbilmektedir (preascientia). Zira Onun grmekte olduu eyin gereklemeyecei bir durum mmkn deildir. Bylelikle Tanrnn grd ey ayn zamanda Oun bildiidir.

Ortaa Felsefesi-I

Thomas Aquinasn bu tarz bir dnce gelitirmi olmas, Birincil Nedene ulaabilmek adna ikincil nedenleri kullanma kaygsdr. Etkin Nedenin (Causa Efficiens) fizik dnyadan btnyle kopuk ve varolanlarla ilgisinin etkileri araclyla bulunamayaca bir durum onun asndan doru deildir. Bu bakmdan Thomas Aquinas Etkin Nedenin doasn yakalamak iin daha uygun grd bu yolu denemektedir. Thomas Aquinasa gre, eer nedenler arasndaki ilikiyi sonsuza kadar geri gtrecek olursak, yani bir ilk neden belirleyemezsek, o taktirde ilk nedenden dolay ilevi olan nedenlerden de sz edemeyiz. Bylece herkesin Tanr dedii bir ilk etkileyici nedeni (causa ultima) kabul etmek zorundayz. (Summa Theologica , Ia, Q. 2, Art. 3, Respondeo). 3. Yol: Aristotelesin Metafizikinin V. Kitabnn 5. blm zorunluluk konusuna ayrlmtr. Aristotelese gre zorunlu, bir yardmc neden olarak kendisi olmakszn bir eyin yaayamayaca eye denir. Bu bakmdan, hayvanlarn nefes alp vermesi ve beslenmesi onlarn yaamlarn devam ettirmesi bakmndan zorunludur. Ancak, eer yaamn nefes alp vermek artyla devam ettirebilen bir canlnn bu etkinliini sona erdirecek bir giriimde bulunulursa, o zaman o canl artk yaamayacaktr. Buradan hareketle unu syleyebiliriz ki, canllarda iki farkl yn vardr. Onlar zorunlulukla yaamak durumunda deildirler. Bir canl ayn zamanda cansz olma eilimine sahiptir. Yukarda sz edilen zorunluluk sadece yaamn devam etmesi bakmndan ortaya konmutur. Tam tersi de dorudur: Btn insanlar lmldr trnden bir ifade de benzer eitten bir zorunluluu anlatmaktadr. Thomas Aquinasa gre doadaki eyler, olu (generatio) ve bozulua (corruptio) tabi olarak yaratlmlardr. Bundan dolay, olmalar veya olmamalar trnden bir olasl kendilerinde tamaktadrlar. Ancak, her eyin bir an iin var-olmama trnden bir olasl gerekletirdiini dndmzde, varolu emberi iinde hibir ey olamayacan da anlarz. Eer bir zaman iin hibir eyin olmadn dnrsek, u anda da tecrbe edebileceimiz herhangi bir eyin olmayacan kabul etmemiz gerekir. Varolu iinde sadece olaslk tayan eyler deil, ayn zamanda varoluu zorunlu olan ve olaslklarn gereklemesi iin etkide bulunan bir eyin olmas da gereklidir. Aristotelesin Metafizik 1015b10-15te aka belirttii gibi baz eyler baka eylerde bulunan zorunluluun kaynadrlar. Bununla birlikte, btn zorunlu eylerin -varolusal- nedenleri kendilerinde deildir. Kendileri dndaki bir nedenden dolay zorunluluklar bulunan eylerin birbirleri ile olan ilgiyi kurmak iin sonsuza kadar geri gidemeyiz. Byle bir ey aka sama olurdu. Bu yzden, kendinde kendi zorunluluuna sahip olan, zorunluluunu kendi dndan almayan, fakat her eye zorunluluunu veren bir varolu postulatn sergilemek zorunda kalrz. Thomas Aquinasa gre bu varolua da herkes Tanr demektedir (Sum. Theol, Ia, Q. 2, Art. 3, Respondeo). Thomas Aquinasn Tanr Kantlamalarn, zellikle hareket eden ile hareket ettirilen araSIRA SZDE sndaki ilikiyi gznnde bulundurarak tartnz. 4. Yol: D N E L M Thomas Aquinas, Tanr kantlamalarnn drdncsnn ilham kayna olarak gene Filozofu, yani Aristotelesi gstermektedir. Aristoteles Metafizik 993b20den itibaren, okuyanlara biraz da hocas Platonu hatrlatarak unlar syleS O R U mektedir: Felsefenin, hakikatin bilgisi (scientia veritatis) olarak adlandrlmas da dorudur. nk pratik bilginin amacnn eylem olmasna karlk (nk eylem
DKKAT

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

4. nite - Thomas Aquinas

69

adamlar eylerin nasl olduklarn inceleseler bile ezeli-ebedi olan deil (non tamen secundum se), ancak greli olan ve u anda nmzde olan incelerler), kuramsal bilginin amac hakikattir (theoricae finis est veritas). imdi nedenini bilmeksizin bir hakikati bilemeyiz (Nescimus autem verum sine causa) ve eyler arasnda bir nitelie dierlerinden daha yksek lde sahip olan ey, kendisinden dolay bu niteliin baka eylere ait olduu eydir. rnein ate, eyler arasnda en scak olan eydir. nk o btn dier eylerin scaklnn nedenidir. O halde tremi hakikatlerin nedeni olan ey, en hakiki eydir (Quapropter semper existentium principia esse verissima necesse est). Buradaki dnceden hareketle Tanrnn varln kantlama eiliminde olan sadece Thomas Aquinas deildir. Anselmusun kendisinden daha by dnlemeyecek olan ey yaklamnda da bu anlay grmekteyiz. Varolanlarn dzeninde eitli trden niteliklerin her bir varolanda ayn derecede ortaya kmad aktr. Baz insanlar iyi, bazlar onlardan daha iyidir. Kimi hkmdar adil, baka bir hkmdar ise ondan daha adildir. Aristotelesin de dedii gibi, en iyi ve en adil gibi kendi cinsine zg en yksek hakikatler ayn zamanda en yksek varolanlardr da. Bu bakmdan onlar kendi cinslerinin nedeni de saylmaldrlar. Btn bu cinslerin zirvesindeki en yksek varolanlarn da nedeni, varolanlarn btn yetkinliklerinin nedeni olan Tanrdr (Summa Theologica , Ia, Q. 2, Art. 3, Respondeo). 5. Yol: Bu sonuncu kantlamaya teleolojik (ereksel) kantlama adn da verebiliriz. Thomas Aquinasa gre, akldan yoksun olan btn doal nesneleri izlediimizde, onlarn kendileri iin en iyiyi amalayan bir eylem gerekletirdiklerini grrz. Bu nesneler, bir hedefe doru programlanm gibi davranmaktadrlar. Ona gre, akldan yoksun canllar, bilgi ve akl sahibi bir ey tarafndan ynlendirilmedikleri srece bir amaca ynelik olarak hareket etmezler. Btn yaratlm olan varlklarn kendisine bir ekilde yneldikleri bir nihai neden vardr ve bu da Tanrnn kendisidir. Beinci kantn Thomas Aquinas tanmaya alrkenki nemi byktr. nk bu kantlama, aslnda sadece yaratla tabi olan varlklarn basit teleolojik anlamda bir -ontolojik- yol haritasn karmaz; fakat ayn zamanda Aristotelesin bu nemli terimini n plana koyarak onu, Thomas Aquinasn bal olduu Hristiyanln ilkeleri ile uzlatran bir platforma tar. Burada ayn zamanda insan ile doa arasnda kurulan bir ilikiyi de grmek mmkndr. Bu ilikide kaynatrma grevi gren temel, akl sahibi olsun veya olmasn btn varolanlarn ayn kaynaktan beslenmeleridir. Tanr kantlamalarnn bize gsterdii baka almlardan da sz edebiliriz. Bunlardan ilki, Tanrnn bilgisine ulamak iin fizik evrenden hareket edilebileceinin kantlanm olmasdr. Eski Yunanda, srekli bir deiim iindeki dnyada kesin bilginin (episteme) elde edilemeyecei dncesi geerliydi. Bu dnce, Thomas Aquinas tarafndan da kabul edilmitir. Bununla birlikte o, etkiye maruz kalmayan, deiime kapal, yaratlmam, ncesiz-sonrasz, kyaslanamaz, ve btn yaratlmlarn nedeni olan bir Tanr anlayn kabul etme yolunu semektedir. Bu ekilde, metafizik kategorilerin Tanrya giden yolu aydnlatabilecei olaslna pek de scak bakmayan anlaya da bir yant verdiini dnmektedir.

70

Ortaa Felsefesi-I

THOMAS AQUINASIN BLG ANLAYII


Thomas Aquinasa gre felsefe, fizik dnyann kontrol altnda gzlem ve lm araclyla elde edilmi olan deneye dayal bilgisinden ok, eylerin gerek varlnn ve zsel yapsnn bilgisini amalamaktadr. Aristotelesi felsefede tz iki farkl anlamda kullanlmaktadr. Bunlardan ilki madde ile birlemi, teki de yaln anlamda formdur. te, buradaki ilk anlamyla bir bileik yapy iaret eden tz, insani bilginin hedefindeki nesnedir. nsan, beden ile ruhun oluturduu bileik bir yapdr. Onun bilme etkinliine konu olan nesnelerin de bileik yapda olmalar mantk gereidir. Baka bir adan bakacak olursak, insann bilme etkinliinin nesnesi hareket halinde olan nesnelerdir. Thomas Aquinasa gre, eer akl maddi eylerin bilgisine sahip olmasayd, onlara ilikin (tantlayc) bir bilgiye de sahip olamayacak ve dolaysyla deiime tabi maddi eylerle uraan bir doa biliminden sz edemeyecektik. (Sum. Theol., Ia, q. 84, art. I, Sed Contra). Burada anlatlmak istenen, Platoncu dnceyi de etkilemi olan anlaytr. Bu anlaya gre, her ey srekli yer deitirdiinden, deienin kendisinden hareketle bilgi elde etmek mmkn deildir. Thomas Aquinas, bu yzden, Herakleitosun akp gitmekte olan nehrin suyuna iki defa dokunulamayaca (non est possibile aquam fluvii currentis bis tangere.) ynndeki yaklamnn zerinde durmak gereksinimini duyar. Duyular araclyla elde edilen bilginin iinde kesinlik olmadn anlatan Herakleitosu reti ona gre yanltr. Thomas Aquinasa gre Kratylosun bu tavrnn nedeni basittir. Kratylos, herhangi bir ey hakkndaki ifadesini daha tamamlamadan ifadenin iaret ettii olgunun deitiini ve dolaysyla ifadesinin gereklikte bir karlnn kalmadna inanyordu. Oysa basit bir parmak hareketi, ifadenin szel olarak ortaya konulmas iin gerekli olan zamandan ok daha ksayd. Aquinasa gre Kratylos bu anlamda Herakleitostan bile daha kt bir ey yapm oluyordu. nk Herakleitosa gre, akmakta olan bir nehre ikinci defa dokunmak imkanszd; zira daha nce dokunduunuz su oktan aalara gitmi olurdu. Oysa Kratylosa gre nehre bir kez bile dokunmak mmkn deildi. Zira dokunmak istediiniz su daha siz ona dokunmadan nce baka bir suyla yer deitirmi olurdu. Thomas Aquinasa gre bu fizik dnyada yer alan nesneler srekli bir deiim iinde olduklarndan, sadece duyu bilgisinin snrlar iinde kalarak onlara ilikin yargda bulunmak da olanakszdr. Bu anlay, Platoncu retinin saygy hak eden bir yndr. Tpk Boethiusun yapt gibi, Thomas Aquinas da burada, fizik varolu ile ilgili nermelerdeki hakikati ortaya karan eyin bilinenin zellii deil; fakat bilenin kendisi olduunu dile getirmektedir. Burada bilmenin, varoluun en nemli koulu olduunu sylemek gerekir. Bilmek aklsal bir etkinliktir ve Thomas Aquinasa gre insan sadece aklsal olduu srece bir insandr. Aklsallk, insann anlama ediminde bulunmas ve yarg retmesidir. Yargda bulunmak, yani kavramlar kullanarak bir durum hakknda bilgi ortaya karmak iin aklsal ruha ihtiya duyan insann, bilme srecindeki balang noktas tikel fizik nesnedir. Thomas Aquinasa gre cisimsel nesneler duyu organlar zerinde bir etkide bulunmaktadr. Bu etkinin ortaya kt yer bir bileik (compositum) yap olan insan bedeni olduundan duyulama da (sensatio) bileik bir edim olarak karmza kmaktadr. Bu bileik yap, daha nce de belirttiimiz gibi ruh ve bedenden meydana gelmektedir. Duyularmz, doalar gerei tikel nesneleri alglamaktadrlar. nsan aklnn nesneleri ise tmel yaplardr. nsan akl, tikel fizik nesnelerden soyutlad tmel formlar araclyla kendi eylemini ortaya

Herakleitosu anlaya gre, her ey bir olu halinde bulunduundan, hibir ey hakknda kesin bir ey syleme olana yoktur. Kratylosun bu yaklama smsk sarld, hatta biraz daha ileri giderek hibir ey hakknda konumadn ve sorulara sadece parman hareket ettirerek cevap vermeye altn biliyoruz.

Duyulamada bedeni kullanan bir ruhun nceliini savunan Augustinus Platoncu gelenek iinde yer almaktadr. Felsefede nauta in navi=gemiyi kullanan gemici eklinde dile getirilen bu yaklama gre sadece ruh insann yetkinliini gerekletirebilmesi iin yeterlidir.

4. nite - Thomas Aquinas

71

koymaktadr. nsann, duyulama araclyla kavrad eyler, her bir bireysel nesnenin kendisidir. u aa, bu kalem, o masa, duyulamamz sonucunda elde ettiimiz bireysel kavraylardr. Bunun yan sra bir de bu fizik bireysel varolularn imgeleri bulunmaktadr. Gzmz kapattmzda Ahmeti veya Ayeyi dndmzde de bireysel bir kavray gerekletiririz.

Etkin/Edilgin Akl
Yukardakilerin hibiri, akln eylemini gerekletirmesi, dolaysyla bir yargda bulunmas iin yeterli deildir. Akln, kendi uygun nesnesi olan formlar ortaya karmas iin bir soyutlama (abstractio) yapmas zorunludur. Akl, balangta, fizik dnyann bilgisine kar potansiyel bir durumdadr. Bununla birlikte, fizik dnyay, bilme bakmndan aktel hale getirebilmesi iin gerekli olan soyutlamay yapabilmesi iin, imgelemin akln kendisine soyutlanacak malzeme sunmas gerekmektedir. Duyulama sonucunda duyularda ortaya kan imgeler bireyselliklerini korumaya devam etmektedirler. ki paral bir yeti olan akln soyutlama eylemini gerekletiren ksmna etkin akl denir. Etkin akl bir tr k gibidir. Aristotelesin De Anima 430 a15te dile getirdii gibi k, potansiyel olan rengi aktel hale getirir. Aristotelesi alg teorisinde dnyadaki renkler, sadece k altnda aktel olarak grlebilirler. I temele alarak duyu ile akl arasnda bir kyaslama yaplacak olduunda, akln fizik nesneleri aktel olarak anlalabilir hale getirebilecek bir a sahip olduunu sylemek mmkndr. Ik ve akl birlikte dnmek sadece Thomas Aquinasa zg bir yaklam deildir. Btn bir Yeniplatoncu gelenein, baz kk anlam farkllklarna yol aabilecek deiik yorumlaryla birlikte benzer bir dncede olduunu biliyoruz. zellikle Augustinusu aydnlanma (illuminatio) anlay ile Thomas Aquinasn buradaki yaklam arasnda belli trden bir benzerlik kurabiliriz. Etkin akl, edilgin akln anlama edimini gerekletirmek iin gereksinim duyduu anlalabilir nesneleri (kavramlar) oluturmaktadr. Bunun iin bireyselliklerini devam ettiren imgelere gereksinimi vardr. mge, duyulama olmakszn hibir ekilde ortaya kmayacak bir yapdr. Thomas Aquinasa gre, aktel duyulama yznden herhangi bir hareketin ortaya kt her anda, bu hareketin duyulama eylemine (yani, o anda her ne duyulanyorsa ona) benzemesi gerekir ve imgeleme de byle bir etkinlik biimidir. Dolaysyla imgelemin tarifinin iinde, onun dsal duyularla ibirlii iinde bir eylem tarzna sahip olduu bulunmaktadr. mgeler, hala duyulanabilir forma sahip olmalarndan dolay bireysel zelliklere sahiptirler ve bundan dolay henz akln anlama edimini gerekletirmesi iin gereksinim duyduu trden bir biimde deildirler. Bu biime, yani anlalabilir forma dnebilmeleri iin kendilerindeki bireyselletirici btn zelliklerin ekip karlmas gerekir. te bu bireyselletirici zelliklerin, etkin akl tarafndan ekip karlmas srecine soyutlama (abstractio) ad verilmektedir.

Thomas Aquinasa gre imgelem, aktel durumdaki duyulardan treyen bir tr harekettir. Bu yzden imgelem bir dorudan hareket ettiricidir. Buradaki hareket ettiricilik, insann bireysel varolulara ilikin n-bilgisini ortaya karmak bakmndan anlalmaldr. mgelem adeta bir akl gibi i grr; imgeleri araclyla, onlarn iaret ettii nesneler olmasa bile insann o nesnelere ilikin tavrn belirlemesine yardm eder.

Soyutlama
Soyutlama etkinliinin gerekleebilmesi iin, akln, ayrd eylerin birbirlerine bal bir varolu sergilemediklerini anlamas zorunludur. Bunun iin de akln, birbirinden ayrd eylerin nelii stne bir donanm olmas gerekir. Platona gre, akln byle bir donanmnn olmas, onun ideal formlara -hi olmazsa onlarn izlerine- doutan sahip olmasyla aklanabilir. Oysa Thomas Aquinasa gre, akl doutan herhangi bir nesneye sahip deildir (tabula rasa). Bununla birlikte etkin akl, tanrsal akln ndan pay alan bir zellie sahiptir ve bu kla, nesnenin ta-

72

Ortaa Felsefesi-I

d hakikat ile akln hakikati arasndaki ilginin gzlenebilecei bir nesnenin aktelletirilmesi etkinliini ortaya koyar. Thomas Aquinas byle bir kabul ederek, Augustinusun illuminatiosu ile bir ortaklk kurmaktadr. Buradan hareketle soyutlamann, gereklikte bir olan; fakat birlii oluturan eylerin -yukarda tarifi verilen durumlar dahilinde- birinin dierine gitmeden bilinebilecei durumlarda geerli olduunu syleyebiliriz. Yani, Thomas Aquinasn deyiiyle biz, sadece varoluta birlemi olan nesneleri soyutlayabiliriz. Buradaki birlik, ya ksm-btn ya da madde-form birlii eklinde ortaya ktna gre de iki farkl tr soyutlamadan sz edebiliriz: formun maddeden (Abstractio formae) veya btnn ksmdan (Abstractio totius) soyutlanmas. Formun zsel doasnn belirli trden bir maddeye dayanmad durumlarda, formu maddeden soyutlamak mmkndr. Buradaki belirli trden madde deyiinden, daha nce aklama frsatn bulduumuz iki madde trnden birisini, yani materia signatay anlamamz gerekir. Thomas Aquinasa gre, eer soyutlanmas istenen form, bizzat kendi yaps gerei bir tr maddeye gereksinim duyuyorsa ve ona dayanyorsa, o zaman soyutlama olanakszlar. Bununla birlikte ilineklerin kendi aralarnda bir dzeni vardr. Szgelimi, nicelik bu ilineklerin banda gelmektedir ve kendi zsel doas gerei herhangi bir duyulanabilir maddeye dayanmaz -dier ilinekler, nitelik ve edilginlik trnden, duyulanabilir maddeyle ilikilidir-. Onun, yaps gerei dayand madde tr anlalabilir maddedir ve dolaysyla nicelik adn verdiimiz ilineksel durum -duyulanabilir- maddeden soyutlanabilirdir. Bu zelliin ortaya kmasnda, niceliin, tzn kavranmas ileminde, duyular aan bir durumunun olmas nemlidir. Dolaysyla, formun maddeden soyutlanmas sonucunda ortaya kan nesneler, nicelik ve onun zellikleri olduundan, bu trden bir soyutlama (Abstractio formae) matematikinin ortaya koyduu etkinlik tarzdr. Btnn ksmdan soyutlanmas da her koulda gerekleebilecek bir etkinlik tarz deildir. Thomas Aquinasa gre, baz ksmlar trn veya formun ksmlar iken bazlar da maddenin ksmlardr. lkinde, btnn anlalabilmesi iin ksmlarn da btnle birlikte deerlendirilmesi gerekirken, ikincisinde btn, ksmlarndan bamsz bir ekilde tanm iinde yer alabilir. Formun ksmlarna bir rnek vermek gerekirse, heceyi bir btn olarak anlayabilmek iin harfi de tanmn iine sokmak gereklidir; aksi taktirde hecenin ne olduu hakknda bir eyler eksik kalacaktr. Maddenin ksmlar, btnn tanm iinde yer almak zorunda deildir; zira insan tanm, insann kendisinin aklsal olduunun, onun parmaklarnn veya sann olduunun belirtilmesi zorunluluunu darda brakr. Bununla birlikte, Thomas Aquinasa gre, btn belirlenmi olan ksmlar insanla ilikilidir: bu ruh veya bu kemik gibi. nk bunlar, Sokrates veya Platonun zne ait olan ksmlardr ve bu yzden akl bunlar -o- insandan soyutlayabilir. Bu trden soyutlama etkinliine de btnn ksmdan soyutlanmas (Abstractio totius) ad verilir. Unutulmamas gereken konu, soyutlama sonucunda ortaya kan kavramlarn bilmenin nesnesi olmayp (id quod intelligitur) bilmenin arac (id quo intelligitur) olmalardr. Akln bir tr kurgulamas olan kavramlar, bilginin bizzat kendisi olmu olsayd; o zaman bilgimiz bizzat formlarn kendilerinin bilgisi olacakt. Byle bir tarz, bilimin, dmzdaki dnya olarak adlandrdmz oluumun nesneleri hakknda deil; fakat zihnimizde yer bulan kavramlarn kendileri zerine yargda bulunacakt. Thomas Aquinasa gre akl bilgi bakmndan potansiyel durumda olmakla birlikte doutan herhangi bir bilgiye de sahip deildir (nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu = zihinde, ncelikle duyularda ortaya kmayan hibir ey yoktur).

4. nite - Thomas Aquinas

73

THOMAS AQUINASIN AHLAK VE TOPLUM ANLAYII


Thomas Aquinasn ahlak ve toplum anlay Aristotelesin felsefesi ile Hristiyanln aklc kavrannn bir karmdr. Hristiyanlarn ahlaki buyruklar ile Aristotelesiliin teleolojik yntemi harmanlanm ve ortaya devasa bir sistem kmtr. nsan, Thomas Aquinasa gre bizzat kendi geliimi iin abalamakta ve bu balamda Tanrdan pay almaya ve onun benzerliinde bymeye almaktadr. Zira ona gre, kendi yetkinliine ynelen her ey ilahi modele doru yol almaktadr. Bu yzden, insann ahlak yaps aslnda onun Tanrnn imgesinde nasl olgunlatnn da bir anlatmdr (Aspell, 1999: 194). Bu byk sistem iinde baz kavram ve kavraylarn nemli noktalarda yer aldn syleyebiliriz. Hereyden nce ahlak, btn dier filozoflarda da olduu gibi, insan eylemiyle ilgilidir. Elbette, insann btn eylemleri ahlaki snrlar iinde deerlendirilmeyecektir. Burada fizik veya biyolojik eylemlerden ziyade, akla uygun iradenin neden olduu eylemler sz konusu edilmektedir. Thomas Aquinas, byk yapt Summa Theologiaen 90. sorusunda yasa kelimesinin Latince karl olan Lex (Leks okunur) kelimesinin Ligareden tretildiini syler. Latincedeki ligare kelimesinin Trkedeki karl balamaktr. Buradaki ba, bir kimseyle eylemi arasndaki iliki temelinde anlalmaktadr. Eylemin ls veya kural, yleyse, insani eylemin ilk ilkesi olan akldr. Baka trl syleyecek olursak akl, iradeyi harekete geiren gtr. Zira her ne zaman bir ey arzu edilse, akl bu amaca erimek iin gerekli olan buyurmaktadr. Dolaysyla iradeye bal herhangi bir i iin akln rehberliine gereksinim duyulmaktadr. Thomas Aquinas, bu durumu daha iyi anlatmak iin, ayn zamanda bir Roma yasas olan bir deyii bizlere hatrlatr: Hkmdarn iradesi yasann gcne sahiptir. Hkmdarn banda olduu toplumun huzuru ve refah iin yasann bu gcnn dzgn bir ekilde ilemesi ve bunun iin de yasann ortak iyiye ynelik bir ilevinin olmas gerekir. Burada birey ile toplum arasndaki ilgiyi kurmaya alan Aquinasa gre, ksm btne, yetkin olmayan da yetkin olana doru bir aama kaydeder. Buna paralel olarak bireysel olan elbette toplumun bir ksmn oluturur. Dolaysyla yasann, zellikle toplumun mutluluu ve refah iin olmas zorunludur. Yasa, toplumun btn ile ilgili bir sorun olduundan, Thomas Aquinasa gre, herhangi bir kii yasa yapamaz. Yasa yapma ii ya tm bir toplumun iidir veya toplumdaki herkesten sorumlu olan birinin. Bununla birlikte, tek bir yasa deil, pek ok yasa trnden sz etmek mmkndr. Thomas Aquinasa gre akl ahlaki zorunluluun kkdr. rade doal bir biimde iyi olana doru ynelir ve pratik akl bizim iyiye ynelmemizi, ktden de kanmamz buyurur. Bu ekilde ortaya kan ve adna doal yasa denilen yasa, akl sahibi olan her bir varl doal eilim erevesinde ynlendirir: 1. hayatn korumak ve saln muhafaza etmek; 2. oalmak ve kars ve ailesine gz kulak olmak; 3. hakikati gzetmek suretiyle aklsal hayatn gelitirmek ve sosyal erdem iinde bymek. Bu nc madde, insann mutlaka bir toplum iinde yaamas gerektiini belirginletirmektedir (Aspell, 1999: 198; Maurer, 1982: 188). Burada, zerinde en fazla durulmas gereken konu, akl sahibi varlktan Aquinasn anlad canlnn erkek olduudur. Platon da, bilindii gibi, benzer bir dnceye sahipti. Btn insanlarda ortak olarak bulunan bir tr yasa vardr. Bu yasann insanlarn tmnde olmasnn en bata gelen iareti, insanlarn tmnn kendi iyilikleri iin eylemde bulunma yeteneine sahip olmalardr. Aklsal varlklar tarafndan

74

Ortaa Felsefesi-I

ezeli-ebedi yasadan pay alnarak sahip olunan bu yasaya doal yasa denir. Bununla birlikte insan bazen tutkular veya kt gelenek yznden bu yoldan ayrlabilir ve doal yasann emrinden uzaklaabilir. Bu akld durumu onarmak iin doal yasann meydana gelmesini salayan bir baka tr yasaya gereksinim vardr ve bu da ezeli-ebedi yasadr (Aspell, 1999: 199). nsanlarn nasl yaayacaklarn, neyi yapp neyi yapmayacaklarn emreden yasa ezeli-ebedi yasadr. nsanlardaki mutlak itaatin kayna olan bu yasa, bir taraftan fizik dnyadaki her eyin yapsn belirlerken dier taraftan akl sahibi varlklarn da nasl yaamalar gerektiini dikte eder. Augustinustan ilham alan Thomas Aquinas, ezeli-ebedi yasann her eyin hareket ve eylemlerini ynlendiren ilahi erdemin bir benzeri olduunu ileri srmektedir. Nasl ki, toplumdaki yasalar o toplumun hkmdar tarafndan uygulanyorsa ezeli-ebedi yasa da ilahi basiret tarafndan uygulanr ve ilahi iktidar tarafndan da yerine getirilir (Aspell, 1999: 199). Toplumda yer alan insanlarn huzur ve refah iinde amaladklar hedefe doru dzgn bir hayat srdrmeleri iin gereken ey, o toplumun dzgn yasalarla idare edilmesidir. Bu idare, insani kanun yapcnn doal yasay belirli tekil olaylara uygulamas sonucunda ortaya kan insani yasa ile gereklemektedir. Szgelimi, cinayet doal yasa tarafndan yasaklanmtr. Bununla birlikte bu yasak ak olmayan bir buyruktur; zira dolaysz bir yaptrm bulunmamaktadr. nsan, bu durumu, olumlu bir yasalatrma vastasyla ve yaptrmlar eklemek suretiyle ak bir ekilde tanmlam olur. Burada mutlaka belirtilmesi gereken ey, yasa yapcnn mutlaka vicdan rahatlatacak bir eylemde bulunmas, ona gre yasa yapmasdr. nsani yasa, doal yasadan sapmalar gsterirse mutlaka deitirilmelidir. Bu durum adeta kanlmazdr; nk yasa yapc, bu grevini Tanrdan almaktadr ve doal yasaya aykr ierikte yasalar retmek ve bunlar yaymak hakkna sahip deildir (Aspell, 1999: 199-200; Maurer, 1982: 188). Herkes yasalara uymakla ykmldr. Toplumda tek bir ama geerlidir ve o da ilahi iradenin kendisidir. Thomas Aquinasa gre, belli bir amaca ynelmi olan her eyin iinde dierlerini yneten bir ey bulunur. Szgelimi fizik evrende, btn maddi eyler aklsal yaratklar tarafndan ynetilir. Her bir insanda ruh bedeni ynetmektedir ve ruhun iinde kalmak suretiyle akl tutkular ve arzular kontrol altnda tutmaktadr. eyler belli bir amaca doru yneldiklerinde, bu ynelim srasnda iyi eyler de ortaya kabilir, kt eyler de. Dolaysyla bir toplumun ynetimi doru veya yanl yne tanabilir. Eer bir eylem, kendi uygun hedefine doru yneltilmise bu eylem doru demektir. zgr bir toplumun hedeflerini semedeki isabeti, kle bir toplumunkinden daha fazladr. Eer bu zgr insanlar, bir idareci tarafndan onlarn ortak iyilii dorultusunda ynlendiriliyorsa, bu idare adil ve doru demektir. Tam tersi bir durumda adaletsiz ve yanl bir ynetim ortaya kar (Thomas Aquinas, De Regimine Principum, I). Thomas Aquinasa gre insanlar birlikte yaamak zorundadr; zira kendi balarna kaldklarnda yaamalar iin gerekli olan eyleri elde etmek bakmndan yetersiz kalacaklardr. Bu da doal yasann insanlara ykledii nemli bir durumdur. Toplumsal bir grup, o halde, bireysel hayattan daha yetkindir ve hayat iin gerekli olanlar salamak asndan daha vaadkrdr. Thomas Aquinasa gre bir aile kendi iinde reme ve beslenme gibi temel etkinlikleri gerekletirebilir. Bununla birlikte yetkin bir topluluk olan ehir, bir yaam iin gerekli olan her eyi iinde barndrmaktadr. Dolaysyla, ister ehir ister devlet olsun, yetkin bir topluluu ynetme ii kralndr. Ailede de belli trden bir ynetim sergilenmektedir; bununla birlikte aileyi yneten kral deil; fakat ailenin babasdr (Thomas Aquinas, De Regimine Principum, I).

4. nite - Thomas Aquinas

75

Her iki trden ynetici de ynetim hakkn ilahi yneticiden alr. Yneticilerin asl amac insanlarn kutsanm bir hayata ynelmelerini salamaktr. Thomas Aquinasa gre bu hayat cennettedir. te insanlar cennetteki hayata kavumalar iin dzgn ekilde ynetme ii devlette kraln ailede de babann iidir. Bu dnyada iyi yaamann amac cennetteki bitimsiz mutluluk (beatitudo) olduu iin kral halkn cennet mutluluuna yneltmeli ve bunun kart olan hayattan da mmkn olduu kadar uzak tutmann yollarn bilmelidir. Cennet saadetine giden yol lahi Yasa sayesinde bilinmektedir ve rahipler de bunlar zaten uygulamaktadr. Dolaysyla bir kraln lahi Yasann iinde eitilmi olmas gerekir. Bylelikle idaresi altnda yaayanlar mutluluu tadacaktr. Kraln, Thomas Aquinasa gre grevi vardr. Bunlar; 1. daresi altndaki toplumun iyi hayatn tesis etmek; 2. Bunu bir kere tesis ettikten sonra onu mdafaa etmek; 3. Gvenliini saladktan sonra da kendi gelimesini desteklemek. Thomas Aquinasa gre, bireysel insann iyi bir hayat srmesi iin iki koul bulunmaktadr. Birincisi ve en nemlisi erdeme uygun davranmaktr; zira erdem bir insann iyi yaamasn salamaktadr. kincisi ise erdemli bir eylem iin gerekli olan maddi ihtiyalarn salanmasdr. nsan, doa tarafndan birlii salanm bir yapdr. Bununla birlikte toplumun birlii ok daha nemlidir. Thomas Aquinasa gre birlii salanm olan toplum huzur iinde demektir. Bu huzuru yneticinin abalar gerekletirmektedir. Bir toplumun iyi bir hayat srmesi iin gereksinimi vardr: 1. Toplum huzur iinde birlemelidir. 2. Bu ekilde birlik sergileyen toplum iyi eyleme doru ynlendirilmelidir. 3. Ynetici, erdemli bir hayat srmek iin gereken her eyin salandndan emin olmaldr (Thomas Aquinas, De Regimine Principum, 15).

76

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Thomas Aquinasn yaamn ve yaptlarn zetlemek. Ortaa felsefesinin ve dnce tarihinin en nemli dnrlerinden biri saylabilecek Thomas Aquinas, soylu bir ailenin ocuu olarak 1225 ylnda dnyaya geldi. Eitimini talya, Fransa ve Almanyada gerekletirdi. Hocas Albertus Magnusun ve Aristotelesin etkisi altnda kald. Greke bilmedii halde dnce tarihinin en nemli Aristoteles yorumcularndan biri olarak tarihe geti. Fransada Paris niversitesinde, talyada Napolide dersler verdi. 1274 ylnda, arkasnda yaklak olarak 13 milyon kelimeyi bulan bir yapt brakarak hayata veda etti. Thomas Aquinasn btn eserlerinin birden fazla basks bulunmaktadr. Eserlerinin bir ksmn kendisi, nemli bir ksmn da rencileri ve sekreterleri yazmtr. Kitaplarnn zgn dili Latincedir. Eserlerinden balcalar unlardr: Summa Contra Gentiles, Summa Theologiae, In libros De caelo et mundo expositio, In libros De generatione et corruptione exposition.

A M A

Thomas Aquinasn varlk anlayn deerlendirmek. Thomas Aquinas bir ortaa filozofudur. Bu yzden, onun bir filozof olduu kadar ayn zamanda bir teolog olduunu da hesaba katmamz gerekir. Bundan dolay, Thomas Aquinasn varlk anlaynn doru bir ekilde kurulabilmesi iin onun yaratl ve Tanr anlaylarnn anlalmas gereklidir. Bu, Antika filozoflar iin gerekli deildir. Zira o dnemde bir yaratltan sz etmek iin henz erkendir. Platonun Demiurgosu, Aristotelesin ilk hareket ettiricisi, Ortaan tekTanrl evren anlayndaki Tanr kavram ile kyaslanamaz. Bununla birlikte, zellikle Aristotelesin yaptlar zerine yazm olduu yorumlarnda Thomas Aquinasn felsefeye bal hareket ettiini grmekteyiz. Ona gre Varlk birok bakmdan incelenebilir. Varln en nemli ayrmn zorunlu ve zorunsuz olarak ikiye ayrdmzda yaparz. Zorunlu varlk, kendi kendisiyle zde olan ve varoluu iin kendisinden baka hibir nedene gereksinim duymayan varlktr. Bu Varlk, kendisi dndaki btn varolanlarn nedenidir. Platonun ideasna, Aristotelesin lk hareket Ettiricisine benzetilebilecek bu Varlk Tanrdr. Tanr, kendi iindeki tamamlanmlndan dolay bu evreni ve iindekileri yaratm ve onlara birlik iinde bir dzen salamtr. Tanr tarafndan yaratlm olan varlklarn da zorunsuz olduklar sylenebilir. Varolular ile zleri birbirinden farkl olan bu varlklar Tanrya, bir neden olarak muhtatrlar. z ve Varoluu bir ve ayn olan Tanr dnda hareketinin kayna olan bir baka varolan yoktur. Thomas Aquinas, Tanr Kantlamalarnda Tanrnn z deil, Onun etkileri zerinden giderek Tanry kantlamaktadr. Be deiik biimde ortaya kan bu kantlama trne felsefe tarihinde kozmolojik Tanr kantlamas ad verilmektedir. Bu kantlamann karsnda da Anselmusun ontolojik Tanr kantlamas yer almaktadr. Thomas Aquinas, yaratl bir dngsellik iinde anlar ve her ey kendi ilk ilkesine geri dnnceye kadar bu srecin devam edeceini syler.

4. nite - Thomas Aquinas

77

A M A

Thomas Aquinasn bilgi anlayn tartmak. Thomas Aquinas, Antika filozoflarnn dile getirdikleri, fizik dnyadaki srekli deiimin, nesnelere ilikin bilgi elde etmek iin bir engel olduu dncesini kabul etmektedir. Bununla birlikte, srekli deiim halindeki nesnelerde duraan olan bir yapnn bulunduunu dnmektedir. Bu duraan yap, nesnenin bilinmesi iin gerekli olan tzdr. Duyulanabilir tzlerde deimeden duran bir unsur yer almaktadr ve bu da nesnelere ilikin bilginin temelini oluturmaktadr. Duyu algs, o halde, bilgimizin zorunlu balang noktasdr. Duyularn imgeleme tadklar nesnelere ilikin benzerliklere imge denmektedir. Bunlar, etkin akln soyutlama eylemi iin birer malzemedir. Etkin akl, yaln anlamda Tanrnn yaratt bir ktr. Bu k araclyla akl, imgedeki anlalabilir yapy ekip kartr. rnein, bireysel insanlarn tikel zelliklerinden insann doasn ekip karmas gibi. Burada ortaya kan kavram edilgin akla aktarlr ve anlama edimi iin kullanlr. Burada ortaya kan yarg nesnesiyle upuygun ise dorudur, deilse yanltr.

A M A

Thomas Aquinasn ahlak ve toplum anlayn deerlendirmek. Thomas Aquinasn ahlak ve toplum anlay Aristotelesin felsefesi ile Hristiyanln aklc bir yorumunun karmdr. Aquinasa gre ahlak insan eylemiyle, ama akla uygun iradenin neden olduu eylemlerle ilgilidir. Eylemin ls veya kural eylemin ilk ilkesi olan akldr. Akl, iradeyi harekete geiren gtr. rade doal bir biimde iyi olana doru ynelir ve pratik akl bizim iyiye ynelmemizi, ktden de kanmamz buyurur. Doal yasa, akl sahibi olan her bir varl doal eilim erevesinde ynlendirir: 1. hayatn korumak ve saln muhafaza etmek; 2. oalmak ve kars ve ailesine gz kulak olmak; 3. hakikati gzetmek suretiyle aklsal hayatn gelitirmek ve sosyal erdem iinde bymek. Ama insanlar bazen doal yasann buyruklarndan saparlar. Bunun iin de bir ezeli-ebedi yasa yapmak arttr. nsanlardaki mutlak itaatin kayna olan bu yasa bir taraftan fizik dnyadaki her eyin yapsn belirlerken dier taraftan akl sahibi varlklarn da nasl yaamalar gerektiini dikte eder. Toplumun bir btn olarak refah, o toplumun dzgn yasalarla idare edilmesi ile mmkn olur. Bu idare insani kanun yapcnn doal yasay tekil olaylara uygulamas sonucunda ortaya kan insani yasa ile gerekleir. nsann iyi bir hayat srmesi iki koula baldr. Birincisi erdeme uygun davranmak, ikincisi ise erdemli bir eylem iin gerekli olan maddi ihtiyalar salamaktr.

78

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Yedi zgr Sanatn iinde

yer almaz?
a. b. c. d. e. Gramer Astronomi Mzik Fizik Geometri

6. Thomas Aquinasa gre insani bilginin balang noktas aadakilerden hangisidir? a. Akln kendisinde. b. Meleklerin grnnde. c. Soyutlama etkinliinde. d. Tikel fizik nesnede. e. Hareketin kendisinde. 7. Thomas Aquinasa gre Etkin Akln ilevi aadakilerden hangisidir? a. Duyulama edimini gerekletirme b. Dnme eyleminde bulunma c. Soyutlama etkinliini salama d. Duyular ynetime e. Yargnn doruluunu denetleme 8. Thomas Aquinasa gre Edilgen Akln ilevi aadakilerden hangisidir? a. Anlama ediminde bulunma b. Ryalar denetleme c. Duyular dzene koyma d. Grmenin nesnelerini snflandrma e. mgedeki bireysel olan ayklama 9. Nelik veya z nesnede hangi ilevi grmektedir? a. Hareket etmesini salama b. Baka nesnelerle iliki kurma c. Nesneyi belirleme ve snrlandrma d. Nesnenin ruhu olma e. Grn salama 10. Illuminatio teriminin anlam aadakilerden hangisidir? a. Aydnlanma b. Pay alma c. Soyutlama d. Akl Yrtme e. mgelem

2. Thomas Aquinasa gre Yaratan ile Yaratlan arasndaki en nemli iliki hangisidir? a. Yaratann Tanr olmas. b. Yaratlanlarn fizik dnyada yayor olmalar. c. Yaratan ile Yaratlan arasnda bir pay alma ilikisinin bulunmas d. Tanrnn zorunlu varlk olmas e. Yaratlanlarn duyulur yapda olmalar. 3. Pay alma hangi filozofun temel kavramdr? a. Aristoteles b. Thomas Aquinas c. Herakleitos d. Platon e. Descartes 4. Yaratl srecindeki dngsellik dncesi Thomas Aquinastan nce hangi iki filozof tarafndan benimsenmitir? a. Sokrates-Leibniz b. Theophrastos-Duns Scotus c. Platon-Augustinus d. Strato-Boethius e. Philon-Scotus Erigena 5. Thomas Aquinasa gre Tanrnn niin fizik harekete tabi olmamasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Madde ile formdan meydana geldii iin. b. Kendisine ait bir evreni olduundan. c. Salt aktel bir yaps olduundan. d. Yarattklaryla bir arada olduundan. e. Henz yaratl tamamlamadndan.

4. nite - Thomas Aquinas

79

Okuma Paras
RUH ZERNE SORULAR (QUAESTIONES DE ANIMA)
Paralel metinler: Contra gent., II, 77; Summa theol. , I, q. 54, a. 4; q. 79, a. 3; De Spir. Creat. , a. 9; In III De An., lect. 10; Compend. Theol. , cap. 83. Drdnc soru bir etkin akl varsaymann gerekli olup olmadn konusunu aratrmaktadr. Bu akln gerekli olmad anlalmaktadr. 1. Zira doada bir etkin (neden) tarafndan meydana getirilen herhangi bir ey (pek) ok (ey) tarafndan ortaya kartlmaz. mdi insan tek bir akl, yani edilgin akl araclyla uygun bir ekilde anlama ediminde bulunabilir. Dolaysyla etkin bir akl (dncesini) ortaya koymak gereksizdir. Kk ncle ilikin kant: Bir ruhun tekil znn iinde yer alan gler birbirlerini karlkl olarak etkilerler. Sonu olarak, bir duyu organnda meydana gelen herhangi bir deiiklik imgelem zerinde bir izlenim brakr. Zira imgelem, bir duyu organ tarafndan, o duyu organ etkin olduu srece, meydana getirilen bir harekettir ve bu Ruh Hakkndann III. Kitabnda belirtilmitir. Dolaysyla eer edilgin akl ruhumuzda bulunuyorsa ve daha yukarda sylenmi olduu zere ayr bir tz deilse, tpk imgelemde olduu gibi onun da ruhun ayn z iinde bulunmas gerekir. Sonu olarak imgelemdeki bir hareket edilgin akl etkiler, dolaysyla soyutlama yoluyla imgelerden anlalabilir nesneleri reten bir etkin akl varsaymak gerekli deildir. 2. Dahas, dokunma ve grme farkl glerdir. mdi, dokunma duyusu araclyla imgede oluan bir deiiklik yznden kr birinin imgeleminde grme duyusuna uygun olan bir imge gelitirilir ve bu da grme ve dokunmann ruhun bir ve ayn znde bulunmalarndan kaynaklanr. Dolaysyla eer edilgin akl, ruhun bir gcyse, imgelemdeki bir hareketten edilgin aklda bir deiiklik meydana gelecektir. Bu yzden bir etkin akl varsaymak gerekli deildir. 3. Dahas, bir etkin akl varsaymann nedeni, onun, kendileri sadece potansiyel olarak anlalabilir nesneleri aktel olarak anlalabilir yapabilmesi iindir. Baz eyler, maddeden ve maddi koullardan soyutlandklar iin aktel olarak anlalabilir hale gelirler. Dolaysyla bir etkin akl, anlalabilir form maddeden soyutlanabilsin diye (ortaya) konulur. mdi bu (anlalabilir form) bir etkin akl olmakszn da meydana getirilebilir; zira edilgin akl maddesiz (bir varolua sahip olduu) iin alglad her ne varsa hepsini maddesiz bir tarzda alglar. nk alglanan her ey alglayanda alglayann tarzna gre bulunur. yleyse bir etkin akl varsaymak gereksizdir. Dahas Aristoteles, Ruh Hakkndann III. Kitabnda 3 etkin akl kla kyaslar. mdi grme, grmenin arac ortamn aktel olarak aydnlatmad srece grme (edimi) iin gerekli deildir. Zira renk zsel olarak grlebilir olandr ve Ruh Hakkndann II. Kitabnda da belirtildii gibi, aktel olarak aydnlk olan harekete geiren bir gtr. mdi etkin akln, edilgin akl alc klmak adna varolmas gereksizdir; nk edilgin akl doas gerei btn anlalabilir eylere (potansiyel olarak) sahiptir. yleyse bir etkin akl varsaymann gerei yoktur. Dahas akl, tpk duyularn duyulanabilir nesnelerle olan ilikisi gibi anlalabilir nesnelerle ilikilidir. mdi duyulanabilir nesneler, bir duyu gcn harekete geirmek adna bir etkin duyuya gereksinim duymazlar. Bununla birlikte bu (durum), Ruh Hakkndann III. Kitabnda sylendii gibi, duyulanabilir eylerin, maddeleri olmakszn bir duyu organnda bulunduklar ruhsal bir varolu tarzndan dolay ortaya kar. Onlar ayn tarzda arac ortamda da bulunmaya devam ederler; nk (duyu) duyulanabilir eylerin formlarn ruhsal bir tarzda alr. Bu durum, bir duyunun, kendisinin ayn ksmnda kartlar, rnein siyah ve beyaz alglamasndan dolay apaktr. yleyse anlalabilir nesneler bir etkin akla gereksinim duymazlar. Dahas, doal eylerin alannda bulunan potansiyel durumdaki herhangi bir eyi aktel klmak iin tek gerekli olan ayn cinsten aktel olan bir eydir. rnein, potansiyel olarak yanc olan madde, aktel ate araclyla aktel olarak yanc hale gelir. yleyse, iimizde potansiyel olarak bulunan akl aktelletirmek iin aktel halde bulunan bir akldan daha ok gereksinimimiz olan bir ey yoktur. Bu da ya ilkelerin bilgisinden sonularn bilgisine giderken ortaya kan anlama ediminde bulunan birinin akl veya birinin bir hocadan bir eyler renirkenki akl (trnden olabilir). yleyse, bir etkin akl varsaymann gereklilii yoktur. Dahas etkin akl, tpk gnein renkleri aydnlatmas gibi imgelerimizi aydnlatabilsin diye varsaylmak-

4.

5.

6.

7.

80

Ortaa Felsefesi-I

tadr. Ancak kendi aydnlanmamz iin hibir eye, Yuhanna ncilinin Birinci blmnde dile getirildii gibi, bu dnyaya gelen herkesi aydnlatan ilahi ktan daha fazla gereksinim duymayz. yleyse bir etkin akl varsaymak gerekli deildir. 8. Dahas, bir akln edimi anlama ediminde bulunmaktr. yleyse, eer etkin ve edilgin olmak zere iki akl varsa, bir insann anlama edimi iki ynl olacaktr ve bu da uygun grnmemektedir. 9. Dahas, anlalabilir formlarn akln yetkinlii olduu anlalmaktadr. Dolaysyla, eer edilgin ve etkin olmak zere iki akl sz konusuysa, o zaman iki anlama ediminden sz etmeliyiz. Ancak bu rakam ar grnmektedir. BUNA KARILIK, Aristotelesin Ruh Hakkndann III. Kitabnda dile getirilen u uslamlamasn verebiliriz: Doann btnnde olduu gibi, etkin olan ile potansiyel olan vardr. Bu gelerin ikisinin de ruhta bulunmas gerekir: Bunlardan birisi etkin akl dieri de edilgin akldr. CEVAPLIYORUM. Bir etkin akl varsaymann gerekli olduu sylenmelidir. Bunu ak klmak iin, edilgin akl anlalabilir eylere kar potansiyel durumda olduundan anlalabilir nesnelerin edilgin akl harekete geirmesinin gerekli olduuna dikkat ekmeliyiz. Bununla birlikte varolmayan bir ey herhangi bir eyi hareket ettiremez. mdi edilgin akl tarafndan anlalan anlalabilir nesne gereklikte (bir) anlalabilir olarak varolmaz. nk edilgin aklmz bir eyi okluk iinde bir ve oklukta ortak (olan) olarak anlar. Ancak bu trden bir varolan, Aristotelesin Metafizikinin VII. Kitabnda kantlanm olduu gibi, gereklikte bulunmaz. yleyse, eer edilgin akl anlalabilir bir nesne tarafndan harekete geirilirse, o zaman byle bir anlalabilir nesnenin bir akl tarafndan retilmi olmas gerekir. Baka bir eye potansiyel halde olan bir eyin o eyi retmesi nasl mmkn deilse, edilgin akln stnde ve onu aan, edilgin akl harekete geirecek aktel olarak anlalabilir nesneleri meydana getiren bir etkin akl varsaymak da gereklidir. mdi etkin akl bunu, bireylemenin ilkeleri olan madde ve maddi koullardan soyutlayarak gerekletirir. mdi, bir formun, bu bir form olarak kald srece, doasna ait olan bu gelerden hibiri bu formu farkl bireysellerde oaltma kabiliyetine sahip deildir. Bir formu bireyletiren ilkeler bu zgl doann dnda bulunurlar. Dolaysyla akl formu, bu formu bireysel hale getiren btn koullarn dnda ve bir olarak kavrar.

Bu ayn nedenden dolay akl, zgl farkllklardan soyutlama yoluyla cinsin doasn pek ok trn (formun) iinde bir ve onlarn hepsinde ortak (bir ey) olarak elde eder. mdi eer tmeller, Platoncularn rettii gibi, gereklikte kendi balarna kalclklarn srdrm olsaydlar, bir etkin akl ortaya koymaya gerek kalmayacakt; zira bu anlalabilir gereklikler kendi kendilerine edilgin akl harekete geirebileceklerdi. Bu yzden Aristoteles kendisini bir etkin akl varsaymaya zorlam grnmektedir. Baka kelimelerle o, idealarn n planda tutulmas gerektiini anlatan Platonun retisiyle hemfikir olmamtr. mdi, aslnda bizzat kendileri gereklikte kalclklarn srdren maddesiz tzler gibi anlalabilir varolanlar vardr. Ne var ki, edilgin akl bu tzleri dorudan bilemez; fakat maddi ve duyulanabilir eylerden soyutladklar zerinden onlarn baz bilgilerine ulaabilir. Kart Savlara Cevaplar: 1. Anlama yetimiz sadece edilgin akl araclyla btne ulamaz. nk edilgin akl bir anlalabilir nesne tarafndan hareket ettirilmedike anlama ediminde bulunamaz ve bu anlalabilir nesne gereklikte nceden varolmadndan etkin akl tarafndan retilmesi gerekir. Ruhun tek znde yer alan iki (ayr) gcn birbirlerini karlkl olarak etkiledikleri dorudur. Ancak bu etki iki ynl bir eylem olarak anlalmaldr. lkinde, glerden biri, teki g etkili bir ekilde i grdnde kendi eylemi bakmndan engellenir veya eylemden btnyle al konur. Ne var ki, bu durumun u andaki tartmada bir yeri yoktur. kincisinde, bir g dieri tarafndan harekete geirilir, tpk imgelemin duyusal bir g tarafndan etkilenmesi gibi. Byle bir oluum, aslna baklacak olursa mmkndr; zira imgelemdeki bir form ile duyusal bir gteki form ayn cinse aittir; nk her iki form da bireyseldir. Dolaysyla duyusal bir gteki formlar, imgelem tarafndan aktelletirilen formlar stnde bizzat kendi izlenimlerini (etkilerini) brakabilirler; zira bu formlar birbirlerine benzerlik gsterirler. Bununla birlikte, imgelemdeki formlar, kendileri bireysel olduklar srece anlalabilir formlara (nedensel) bir etkide bulunamazlar; nk bu (anlalabilir) formlar tmel karaktere sahiptir. 2. mgelem, dokunma duyusundan gelen ve imgelemde alglanan formu kullanrken, grme duyusuyla ilgili klk veya figrlere biim (form) kazandramaz. Bu durum, grme duyusu araclyla nceden varo-

4. nite - Thomas Aquinas

81

lan formlarn hafzada veya imgelemde sz konusu edilemeyecei anda geerlidir. Doutan kr olan bir insan baka duyusal formlarn yardmyla rengi hayal edemez. 3. Alcnn doas, bir cinsten tekine doru alglad bir formu deitiremez. Bununla birlikte alc, ayn cins iinde kalrken alglad formun varolu tarzn deitirebilir. Dolaysyla, tmel (anlalabilir) ve tikel (duyulanabilir) formlar (birbirlerinden) cinse bal ekilde ayrldklarndan, tek bana edilgin akl, imgelemdeki tikel formlar tmel hale getirmek konusunda yetersiz kalr. Bu yzden, byle bir deiimi gerekletirebilecek bir etkin akl olmaldr. 4. Yorumcunun (Commentator) De Animann II. Kitabnda dile getirdii gibi k hakknda iki teori bulunmaktadr. Bazlar n grme iin gerekli olduunu, zira n renklere, grme duyusunu harekete geirebilmeleri iin g verdiini sylemektedir, sanki renk kendinde grlebilir deilmi ve (grlebilir olmay) ktan alyormu gibi. Aristoteles, De Animann III. Kitabnda, rengin zsel olarak grlebilir olduunu ve eer renk sadece k yznden bir grlebilirlie sahip olsayd bunun mmkn olamayacan sylemekte ve bylelikle onun bu dnceyi reddettii anlalmaktadr. Dolaysyla, tekilerin ileri srd daha iyi bir yorumdur. Yani k, saydam olan, onu aktel olarak aydnlk yaparak harekete geirdii srece grme iin gereklidir. Bu yzden Filozof, De Animann II. Kitabnda rengin aktel olarak saydam olanda harekete balama gcnn olduunu sylemektedir. Kendileri karanlkta olan kimseler k altndaki eyleri gremezler, bunun tam tersi de byledir. Zira grlecek eyleri evreleyen saydam olann, grlebilir eylerin formlarn alabilmesi iin aydnlanmas zorunludur. Bir form, saydam olan aydnlatan n eylemi kendi etkisini canl tuttuu srece grlebilir kalr. Hatta k ne kadar yaknsa o kadar yetkince, ne kadar uzaksa saydam olan da o kadar zayf (bir ekilde) aydnlatr. yleyse k ile etkin akl kyaslamak btn alardan geerli deildir; nk etkin akl potansiyel olarak anlalabilir nesneleri aktel olarak anlalabilir nesneler haline getirmek iin gereklidir. Bu da, Aristotelesin De Anima III. Kitapta, etkin akln bir ekilde a benzediini sylediinde anlatmak istedii eydir. 5. Tikel bir ey olduundan bir duyulanabilir, bir duyusal g veya bir arac durum stne farkl bir cin-

sin formunun etkisini brakamaz. nk form, arac durumda ve duyusal gte tikelden baka bir ey deildir. mdi edilgin akl, imgelemde yer alanlardan farkl olarak baka bir cinse ait olan formlar alr; zira edilgin akl tmel formlar alrken imgelem sadece tikel formlar iermektedir. Bundan dolay, anlalabilir nesneler iin etkin bir akla gereksinimimiz vardr; fakat duyulanabilir (eylerin bulunduu) alanda fazladan bir etkin gce gereksinim yoktur. nk duyu gleri edilgin glerdir. 6. Aktel hale getirilmi olan edilgin akl, bir etkin akl varsaymazsak bizde bilgiyi oluturmak iin yeterli deildir. nk renmekte olan bir kimsenin aktel hale gelmi olan aklndan sz ediyorsak, onun edilgin aklnn bir eyle ilgisi bakmndan potansiyel bir baka eyle ilgisi bakmndan da aktel durumda olduu bir gerektir. Ayn zamanda bu aktel bilgi araclyla (renen bu) insann edilgin akl, (daha nceden) potansiyel halde bulunan eye ilikin olarak aktel hale getirilebilir. rnein, ilkeleri aktel olarak bilen kimse, daha nce potansiyel olarak bilmekte olduu sonular aktel olarak bilecektir. Ne var ki, edilgin akl, etkin akln aracl dnda ilkelerin aktel bilgisine sahip olamaz; zira, kinci Analitiklerin sonunda ifade edildii gibi, ilkelerin bilgisi duyulanabilir eylerden elde edilir. Ancak anlalabilir nesneler, etkin akln soyutlamas dnda duyulanabilir eylerden elde edilmezler. Bylelikle, ilkelerin aktel olarak anlalmasnn edilgin akln, etkin akl olmakszn potansiyel halden aktel hale deiimine edeerde olmad aktr. mdi, etkin akl bu aktelletirme srecinde bir sanatya ve kantlamann ilkeleri de aralara benzer. Gene de, reten bir kimsenin aktellemi aklndan sz ediyorsak, retmenin, sanki ikin bir etkileyiciymi gibi, renendeki bilgiyi harekete geirmedii ortadadr. Burada sadece renciye dardan yardm ederek (bir aktelleme gerekleir), tpk bir doktorun (hastasn) dardan yardm yoluyla iyiletirmesi gibi. Oysa doa (natura) ieriden etkide bulunmak yoluyla iyiletirir. 7. Tpk doal eylerde olduu gibi, her bir cinsin iinde zsel etkin ilkeler bulunmaktadr. Tanr eylerin tmnn ilk etkileyicisi ve bylece genel olarak btn insanlarn akllarn aydnlatan lk Ik olmakla beraber, insanda, zsel olarak kendisine ait olan aklsal bir n olmas gerekir.

82

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


8. Bu akllarn, yani edilgin ve etkin, her biri bizzat kendi eylemine sahiptir. Edilgin akln eylemi anlalabilir nesneleri alglamak iken, etkin aklnkiyse anlalabilir nesneleri soyutlamaktr. Bununla birlikte buradan hareketle insanda iki anlama edimi olduu sonucu kmaz; zira bu eylemlerin ikisinin de tek bir anlama edimi eylemi retmek bakmndan birlemesi zorunludur. 9. Bir ve ayn anlalabilir form hem edilgin hem etkin aklla ilikilidir. Ancak bu formun edilgin olanyla ilikisi formun aln bakmndan, etkin olanyla ilgisi de bu ayn eit formun soyutlama araclyla retilmesi bakmndandr. 1. d Yantnz doru deilse, nitenin Thomas Aquinasn Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Fizik, bir bilim dal olarak okutulmaktaysa da, o dnemde Yedi zgr Sanatn iinde yer almamaktayd. Yantnz doru deilse, nitenin Yaratl ksmn yeniden gzden geiriniz. Varolanlarn kendi yetkinlikleri iin en Yetkin olan Tanrdan pay almalar gerektiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanr Kantlamalar ksmn yeniden gzden geiriniz. Pay alma kavramnn Platonun en nemli kavramlarndan biri olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Yaratl balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Dier seeneklerde, Yaratl dncesine sahip olmayan Antika filozoflarnn olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanr Kantlamalar balkl ksmnda yer alan 1. Yol u yeniden gzden geiriniz. Tanrnn, doasnda herhangi bir potansiyellik barndrmad iin harekete tabi olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. nsan, ruh ve bedenden meydana gelen bileik bir yap olduundan, insann bilgisinin nesnesinin de ayn niteliklere sahip olmas gerektiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etkin-Edilgin Akl balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Etkin akln, imgedeki maddi-bireysel nitelikleri ekip kararak, geriye kalan anlalabilir formu edilgin akla aktardn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etkin-Edilgin Akl balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Edilgin akln, anlalabilir formlar kullanarak anlama ediminde bulunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Thomas Aquinasn Varlk Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. zn, nesnenin tanmlanmasna katk saladn, nesneyi snrlandrdn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etkin-Edilgin Akl balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Illuminatio teriminin aydnlanma anlamna geldiini greceksiniz.

2. c

3. d

4. e

5. c

6. d

7. c

8. a

9. c

10. a

4. nite - Thomas Aquinas

83

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Yaratl anlay, zellikle Philon dneminden sonra felsefede nemli bir yer tutmaktadr. Evrenin nasl ortaya ktna ilikin sorular ok daha nce de sorulmaktayd. Bununla birlikte evrenin kim veya ne tarafndan ortaya kartld sorusu biraz daha ge bir dnemde sorulmutur. Yokluktan her eyi meydana getirme dncesi de bu soruyla birlikte ortaya kmaktadr. Zira, Demiurgos kendisine verilmi olan malzemeyi kullanarak evreni meydana getirmekteydi. Aristotelesin lk Hareket Ettiricisi de gene olan bir evrene sadece hareketini salyordu. Dolaysyla Yaratan ve Yaratlan ilikisi daha ge bir dnemde ve zellikle tek Tanrl dinlerin ortaya kmasndan sonra etkisini kazanmtr. Evrende Varlk zorunlu ve zorunsuz olmak zere iki ksmda anlalmaktadr. Thomas Aquinasa gre zorunlu varlk, kendisi ne ise o olarak kalan ve varoluu ile z bir ve ayn olan bir varla iaret etmektedir. zellikle Plotinostan itibaren kendisiyle zde olan bir varln kendi znden taarak (emanatio) kendisine benzeyenleri yaratmasnn zorunlu olduu dncesi ortaya kmtr. Bu zorunluluk, varoluunun kaynan kendisinden daha yetkin olandan alan bir zorunsuz varlk iin payalma eklinde belirginlik kazanmaktadr. zellikle insann kendi yetkinliini elde etmek iin Tanrya yknmesi, Ondan payalmas, Yaratcnn (Creator) yarattklarna ykledii bir gerekliliktir. Sra Sizde 2 Evrende birbirinden farkl nesneler bulmak mmkndr. Bunlardan doal olanlar, evrende dorudan kar karya olduumuz nesnelerdir. Bunlarn her biri iaret edilebilir nitelikte nesnelerdir. Bunlar form ve maddeden olumu bileik yaplardr. Hareket, potansiyel durumdan aktel duruma bir gei olarak ifade edildiinden, doal nesnelerin harekete tabi olmas son derecede yerindedir. Zira ancak bir form-madde ilikisi, baka bir ifadeyle aktel olan-potansiyel olan ilikisi hareketi oluturabilir. Fizik evrende her ey form ve maddeden olutuundan, her ey hareket halindedir. Sra Sizde 3 Fizik evrende her ey hareket halindedir. Bu hareket eden nesnelerin her biri bir dieriyle iliki halindedir. Hareketinin kayna kendisi dnda olan nesneler olduu gibi hareketinin kayna kendisi olmakla birlikte baka hareket ettiriciler araclyla hareketini ortaya koyan nesneler de vardr. Bu ekilde her ey bir dierinden kaynaklanan harekete sahiptir. Bununla birlikte bu hareketlerin ilk nedenini bulmak konusu nemlidir. Her hareket edenin bir hareket ettiricisi olduunu dnerek, bu hareket eden ve ettiren dizisini sonsuza kadar geriye gtrmek mmkn deildir. Byle davranmak, mantka samaya indirgemek (reductio ad absurdum) olacaktr. Bu yzden, bir noktada, kendisi hareket ettirilmemi ilk hareket ettiricinin olmas zorunludur. Bu Tanrdr ve btn evrenin varolu nedeni olarak tm varolanlarn hareketinin de kaynadr.

84

Ortaa Felsefesi-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Akyol, O. F. (2005). Thomas Aquinas: Hayat, Eserleri ve Dncesi. stanbul: Homer Kitabevi. Akyol, O. F. (1996). Thomas Aquinasta Bireyleme lkesine (Principium Individuationis) Farkl Bir Bak. stanbul: Felsefe Tartmalar 20. Kitap, sf. 59-69. Akyol, O. F. (2002). Ortaa veya Ia Alan Pencere. stanbul: felsefelogos 17-18. Say, sf: 99108. Akyol, O. F. (2004). Dnyann ngilizcelemesi. stanbul: Kzlelma Yaynclk. Baykan Sezere Armaan, Baykan Sezer ve Trk Sosyolojisi, sf: 407415. Akyol, O. F. (2005). Aristotelesin Etkin Akl Dncesi zerine. stanbul: nsancl 2005/05, sf: 7-13. Aristoteles (1995). On the Soul (Parva Naturalia, On Breath). Translated by W. S. HETT, Cambridge: Loeb Classical Library. London: Harvard University Press. Aquinas, St. T. (1875). Sancti Thomae Aquinatis in Aristotelis Stagiritae Nonnullos Libros Commentaria. Parisiis apud Ludovicum: Vivs. Aquinas, St. T. (1948). Sancti Thomae Aquinatis (Doctoris Angelici Ord. Praed.) in Aristotelis Librum de Anima Commentarium. Taurini: Marietti Aquinas, St. T. (1949). On Spiritual Creatures. ev: Mary C. Fitzpatrick & John J. Wellmuth S. J, Wisconsin: Marquette University Press. Aquinas, St. T. (1950). In Duodecim Libros Metaphysicorum Aristotelis Expositio. Taurini: Marietti. Aquinas, St. T. (1951). Aristotles De Anima in the Version of William Moerbeke and the Commentary of St. Thomas Aquinas. ev: Kenelm Foster & & Sivester Humphries, A New Haven: Yale University Press. Aquinas St. T. (1952). Truth. ev: Robert W. Mulligan, Chicago: Henry Regnery Company. Aquinas, St. T. (1954). Truth. ev: Robert W. Schmidt, Chicago: Henry Regnery Company. Aquinas, St. T. (1961). Commentary on the Metaphysics of Aristotle Vol. I ve II. ev: John P. Rowan, Chicago: Henry Regnery Company. Aquinas, St. T. (1968). Quaestiones De Anima. ed. James H. Robb, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Aquinas, St. T. (1968). Summa Theologiae Vol: XII Human Intelligence. ev: Paul T. Durbin, Great Britain: Blackfriars. Aquinas, St. T. (1968). On the Unity of the Intellect Against the Averroists. ev: Beatrice H. Zedler, Wisconsin: Marquette University Press. Aquinas, St. T. (1981). Summa Theologica Vol: I. London: Sheed&Ward. Aquinas, St. T. (1984). Questions on the Soul. ev: James H. Robb, Wisconsin: Marquette University Press. Aquinas, St. T. (1987). Faith, Reason and Theology. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Aspell, P. J. (1999). Medieval Western Philosophy: The European Emergence. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy. Blanchette, O. (1992). The Perfection of the Universe According to Aquinas, A Teleological Cosmology. Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi akmak, C. (2005). Herakleitosta ocuk ve Oyun Metaforu. stanbul: nsancl 2005/05, sf. 1-6. otuksken, Betl. (1987). Anselmusun Ontolojik Tanr Kantlamas ve Yenia Felsefesindeki (Descartes) Yeri. II. Trkiye Felsefe, Mantk ve Bilim Tarihi Sempozyumu, zmir: Ege niversitesi Edebiyat Fakltesi Yaynlar, sf: 49-58. otuksken, B. Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. otuksken, B. (1993). Ortaa Yazlar. stanbul: Kabalc Kitabevi. en, A. (2010) Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Efltun. (1943). Timaios. stanbul: Maarif Matbaas. Gilson, Etienne. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gilson, E. (2005). Ortaa Felsefesinin Ruhu. ev: amil al, stanbul: Alm Kitabevi. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar.

4. nite - Thomas Aquinas

85

Le Goff, J. (1994). Ortaada Entelekteller. eviren: Mehmet Ali Klbay, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Libera, A. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Aye Meral, stanbul: Litera Yaynclk. Maritain, J. (1948). St. Thomas Aquinas, Angel of the Schools. ev: J. F. Scanlan, London: Sheed&Ward. Maurer A. A., (1982). Medieval Philosophy. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. OMeara, T. F. (1997). Thomas Aquinas, Theologian. Notre Dame and London: University of Notre Dame Press. Owens, J. (1951). The Doctrine of Being in the Aristotelian Metaphysics, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Pasnau, R. (1997). Theories of Cognition in the Later Middle Ages. Cambridge: Cambridge University Press. Peters, F. E. (1967). Grek Philosophical Terms, A Historical Lexicon. London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Sigmund, P.E. (Ed.) (1988). St. Thomas Aquinas on Politics and Ethics. New York: Norton. Tarak, M. (2006). St. Thomas Aquinas. stanbul: z Yaynclk.

5
Amalarmz
Varlk nsan Ruh Bilim Bilgi

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Rogerus Baconun eletirel felsefesini, ahlak ve toplum anlayn tartabilecek, Bonaventurann yaratl, insan, bilgi ve ahlak anlayn deerlendirebilecek, Albertus Magnusun bilgi anlayn ve felsefe-ilahiyat ayrmn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Aydnlanma Yaratl Ik lahiyat

indekiler

Ortaa Felsefesi-I

Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

ROGERUS BACO BONAVENTURA ALBERTUS MAGNUS

Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus


ROGERUS BACO (ROGER BACON) Yaam ve Yaptlar
Rogerus Baco, ya da daha tannm adyla Roger Bacon, genellikle bir 17. yzyl dnr olan (1561-1626) Francis Bacon ile kartrlr. Her iki filozof da deneyden tretilmi bilgiyi nceleyen bir felsefe anlayna sahiptiler. Francis Bacondan ok nce yaam olan Rogerus Baconun yaam hakknda bildiklerimiz baz elikili malumatlara dayanmaktadr. Geleneksel olarak kabul edilen doum tarihi 1214tr. Baz kaynaklar Baconun 1220 ylnda domu olduunu ileri srmektedir. Bugnk ngilterede bulunan Ilchesterda dnyaya gelmitir. Oxford niversitesinde 1228-1236 yllar arasnda eitim grm, daha sonra Fransaya gitmi ve 1237-1247 tarihleri arasnda Paris niversitesinde dersler almtr. Pariste kald yllarda Aristotelesin doa felsefesi zerine dersler vermi ve bu alanda Paris niversitesinde ders veren ilk hoca olmutur. Paristeki uzun dnemden sonra tekrar Oxforda dnm ve 1247 ile 1250 yllar arasnda dersler vermitir. Bu dnemde, zellikle Robertus Grossetestann almalarnn etkisi altnda kalm ve almalarn youn bir biimde bilimsel alanda srdrmeye devam etmitir. Rogerus Baco 1257 ylnda Fransisken tarikatna dahil oldu. En nemli eserlerinden biri olan Opus Majusun biti tarihi 1267dir ve bu eseri o dnemin Papas olan IV. Clementusa takdim etmitir. Eser, o dnemde Hristiyan dininin eitimi konusundaki reform almalar iin byk bir mit olarak alglanmtr. Bununla birlikte, 1277 ylnda Rogerus Baconun iinde yer ald Fransisken tarikatnn nde gelenleri kendisini tehlikeli saylabilecek yeni dnceleri retmekle sulamlardr. zellikle astroloji alanndaki almalarndan dolay sulamalara maruz kalan Rogerus Baco 1292 ylna kadar hapiste yatmtr. Ayn yl iinde lmtr. Rogerus Baconun Ortaa iinde ok ilgin bir kiilii vard. Hibir zaman Kilise Babalarnn etkisi altnda kalmad. Otoriteye mutlak anlamda itaat fikri onun hi holanmad bir dnceydi. Gemii almalarna yanstmazken; bamszca ele ald deneysel aratrmalar araclyla bilimin gelecei ile ilgili olarak ciddi bir kap aralam oldu. Paris niversitesinde vermi olduu Aristoteles dersleri ile bir yerde Thomas Aquinasn ncln yapmtr. Kendisiyle farkl tarikatlardan olsalar da Aquinasn baz konularda ondan etkilenmi olduunu sylemek abartl olmayacaktr.
Modern anlamda niversitenin ne zaman ortaya kt konusu hep tartmalar yaratmtr ama Baconun eitim grd Oxford niversitesinin resmi kurulu tarihinin 1215 olduunu biliyoruz. Gene bir on nc yzyl eitimretim baars olan Paris niversitesinin ilk yllarnda Sanat, lahiyat, Hukuk ve Tp faklteleri mevcuttu. Avrupadaki her niversite belli bir alanda uzmanlk sahibiydi.

Robertus Grossetesta (1168-1235), Oxford ve Pariste eitim alm, Oxfordun ilk rektr olarak grev yapm nemli bir dnrdr. Fransisken dnceden etkilenmitir. Oxford, onun almalaryla Septem Artes Liberalesin (Yedi zgr Bilim) zellikle Quadriviumundaki bilimler ile ilgilenen nemli bir merkez olmutur. Grossetestann zellikle optik alannda nemli almalar vardr.

88

Ortaa Felsefesi-I

Rogerus Baconun eserlerinin ortaya kmasnda elbette pek ok etken bulunmaktadr. Bu etkenler arasnda bazlar ok nemlidir. Baconun dncelerini olumlu ynde etkileyen isimlerden biri nl slam filozofu bnl Heysemdir (l. 1041). Kelamdan felsefeye geii gerekletiren ilk slam filozofu olarak kabul edilen Kindinin etkisinde kalan bnl Heysem, Rogerus Bacoyu optik almalar araclyla etkilemi bir isimdir. Bacoyu etkileyen isimlerden bir bakas da, Secretum Secretorum adl eseri kaleme aldna inanlan sahte-Aristotelestir. Baco, Aristoteles ve Senecadan da etkilenmi, Aristotelesin Meteoras ve Senecann Quaestiones Naturalesi (Doaya likin Sorular) zerine verdii derslerle hakl bir ne kavumutur. Kaleme ald De Multiplicatione Specierum (Trlerin okluu Hakknda) baln tayan eseri doa felsefesi alannda nemli bir almadr. Baconun gene bilimsel temelli almalarndan olan Perspectiva ise alg ve grme ile ilgilidir. Rogerus Baconun dier almalarn u ekilde sralayabiliriz: Opus Maius (Byk Eser), Opus Minus (Kk Eser), Opus Tertium (nc Eser), Communia Naturalium (Doann Ortakl), Communia Mathematica (Matematiin Ortakl), Summulae Dialectices (Mantn st Anlatm), Geometria Speculativa (Speklatif Geometri), Compendium Studii Philosophiae (Felsefe almalar Hakknda zl Bilgiler) ve Compendium Studii Theologiae (lahiyat almalar Hakknda zl Bilgiler). Rogerus Baco, bu sonuncu almay tamamlayamadan lmtr. Rogrus Baconun tp, astroloji ve optik alannda kaleme ald yaptlar, kendisini on yedinci yzylda mehur etmitir. Yukarda anlan yaptlarndan Perspectiva 1614 ylnda Frankfurtta baslmtr. En nemli eseri olan Opus Majus eksiksiz olarak ilk defa 1733 ylnda Londrada baslmtr (Hackett, 1983: 618).

Rogerus Baconun Eletirel Felsefesi


Yukarda da dile getirildii gibi, Rogerus Baconun eletiri ykl bir dnyas vard. Sadece adalarn eletirmekle kalmam; ayn zamanda gemiteki byk filozoflar da eletirmekte saknca grmemitir. Opus Majus isimli eserinin hemen balarnda gerek eski dnrlerin, gerekse kendi andaki dnrlerin yanllarnn balca drt nedene dayandn iddia etmektedir: 1) Deeri olmayan otoriteye teslimiyet, 2) Gelenein etkisi, 3) Yaygn nyarglar 4) Bilginin gsterili tehiri ile bilgisizliin gizlenmesi (Maurer, 1982: 128). Baconun bu saptamadan hareketle ortaya koyduu eletiri, kendi ann koullar iinde deerlendirilmelidir. Aksi taktirde kendisini, gene bir eletirel filozof olan Kant ile ayn kefeye koyanlar kabilir; bu da bir yanlg retir. Oysa ortaya koyduu eletiri, esas itibariyle, eski tip ilahiyat eitiminin dourduu sakncalara dikkat ekmek amacn tar. Aslnda Rogerus Baco, daha sonralar Thomas Aquinasn da yapm olduu gibi, Arap bilim insanlar ve Hristiyan inancna uymad gerekesiyle sulanan Aristotelesi reti ile, aklsallatrlm olan Aristotelesi reti arasndaki kpry kurmaya almaktayd (Hackett, 1983: 618). Paristeki ge dnemlerinde Baco, zellikle Fransisken ve Dominiken tarikatlarna yeni girmi ve ksa zamanda parlak baarlar elde etmi gen ilahiyatlara kar ciddi eletiriler getirmekteydi. Bu gen isimlerden birisi olan Aleksander Haliensis (Alexander of Hales) sanki gemi dnemlerin ok byk filozoflarndan biriymi gibi yazlar yazmakta; bununla birlikte dil, optik ve deneysel bilimden habersiz bir ekilde birok yanllklar yapmaktayd. Oysa Rogerus Bacoya gre, felsefi konularda yaz yazabilmek iin mutlaka bilimlerden haberdar olmak gerekmekteydi (Maurer, 1982: 128).

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

89

Aslnda bu trden yanllklar yapmak sadece kendi dnemindeki filozoflarda grlen bir durum deildi. Ona gre Aristoteleste de, onun nemli yorumcular olan bn Sina ve bn Rdte de bu tarzda ciddi saylabilecek yanllklar bulunmaktayd. Geri, Aristotelesin zellikle fizikteki yanllar vahim boyutlardayd ve bu yanllklar bizzat onun rencileri tarafndan ortaya konmulard. Aristotelesten sonra Lykeionun bana geen Theophrastos ve ondan sonraki ynetici olan Strato, Aristotelesin Fizik isimli eserindeki hatalar byk bir dikkatle tespit etmi ve dile getirmilerdi. Onlarn bu abalarnn altnda, felsefenin mutlaka bir bilime dayandrlmas gerektiine ynelik bir inan yatmaktayd. Rogerus Bacoya gre, bilimsel deneye uygun bir dncenin yaplandrlmas iin baz temel farkllklarn belirginlik kazanmas gerekmektedir. Bu farkllklar kendisini baz tercihlerde gsterir: Bilim insanlar her eyden nce dncelerini trettikleri kaynan salam bir kaynak olup olmadn aratrmaldr. Bu aratrmay yaparken de gelenein biriktirdiklerine deil; fakat akln kurallarna uyum gsterilmelidir. Akln kurallarndan anlamamz gerekeni de ancak bilgelik, bilgece dnce ile bulabiliriz; yoksa toplumun kemiklemi nyarglar ile deil. Rogerus Bacoya gre insanlarn ounluu bir eyin doru olduuna inanyorsa, bu, olaslkla yanltr; zira topluluklar (ynlar) bilgelie giden yoldaki en kt rehberlerdir (Maurer, 1982: 129). Rogerus Bacoya gre dnya zerinde bilinmesi gereken en temel bilim, dier tm bilimler iin hem kap, hem de kilit grevi gren matematiktir. Matematik, tarihin balangcnda, yksek erdeme sahip olan insanlar tarafndan kefedilmitir. Matematii bilmeyen insanlarn dili de dzgn ekilde bilmelerine imkan yoktur. Rogerus Bacoya gre o dnemin dili olan Latince ile matematik arasnda yakn bir iliki bulunmaktayd. Dille ilgilenenlerin matematik hakkndaki cehaletleri Latincenin de bozulmasna neden olmutu. Matematik hakknda herhangi bir bilgisi olmayanlarn ne teki bilimlerle (dil de bir bilimdir) ne de dnyay oluturan ilikilerle dzgn bir iletiimi olabilir. Bunlarn hepsinin tesinde, Rogerus Bacoya gre, matematii bilmeyenler bizzat kendi cehaletlerinin de farkna varamayacaklar, bu durumun stesinden gelmek iin herhangi bir giriimde bulunmayacaklardr. Demek ki, bu bilim, akl teki bilimlerin renilmesi ve dnyann kavranmas iin hazrlamakta ve varolan eylerin tmnn birden belli bir bilgisine ykseltmektedir. Burada Aristotelesi anlay takip eden Rogerus Baco iin, matematii bir kere kavradktan ve onu teki bilimlerde de dzgn ekilde uyguladktan sonra insan, herhangi bir yanl ve hataya dmeksizin kolayca ve etkili bir ekilde her eyi bilebilir. Yukarda dile getirilen otoriteyi ve akl da bu anlamda deerlendirmekte yarar bulunmaktadr.

Aristotelese felsefe tarihinde yaktrlan niteliklerden biri de onun zc bir filozof olmasdr. Ona gre, bir eye ilikin bilgi, onun zne sahip olduktan sonra elde edilir. Aristotelese gre, bir nesnenin znn bilgisine bir kez sahip olunduktan sonra onunla ilgili deney yapmaya gerek kalmaz. Bu anlay, Ortaada bin yl boyunca bilimin nndeki engel olarak grlmtr.

Rogerus Baconun Ahlak ve Toplum Anlay


Aslna baklacak olursa, Rogerus Baconun balbana bir toplum felsefesi gelitirdiini iddia edemeyiz. Bununla birlikte o, zellikle ilahiyat alannda biimlendirdii dncelerinden yola karak toplumsal kimi sorunlara da zm aray iinde olmutur. Yukardaki ksmda dile getirilen bilimin, Rogerus Bacoya gre, pratik hayatta baz avantajlar vardr. Bununla birlikte bu avantajlar sadece maddi deil; fakat ayn zamanda ahlaki ve dinseldir (Maurer, 1982: 133). Baconun bu bilime byle bir nitelik yklemesi, insann elde ettii bilginin tmnn ahlak felsefesine dahil edilmesi anlamn tamaktadr. O halde ahlak felsefesi ad verilen bilim, insann kendi kendisi, komusu ve Tanr ile olan btn ilikilerini denetleyen ve ona bu yolda rehberlik eden bir bilimdir. Dolaysyla ahlak insann mutluluu ve sela-

90

Ortaa Felsefesi-I

meti ile ilgilidir. Ahlak felsefesinin bu pratik amac onu bilimler arasnda en asil konuma oturtur; zira btn speklatif felsefe, bizzat amac iin ahlak felsefesine sahiptir (Maurer, 1982: 133). Rogerus Baco iin felsefe, bilgelik yolunda insann bir ara gibi kulland akl incelikli bir hale dntren akademik bir uratr. Bilgelik aslnda ilkece peygamberlere ve kilisenin st dzey insanlarna (piskoposlara) verilmitir. Dinin en tepesinde yer alan bu insanlardan dolay da ilahiyatn btn bilimleri kuatan tmel bir erdem olarak kabul edilmesi gerekmektedir. Bu tmel erdemin btn olarak Tanrnn kendisinde bulunduu ve Onun sayesinde insanlara vahyedildiini dnen Rogerus Baco, ilahiyatn glgesi altnda verilmesi gereken ahlak ve eitimin byle tmel bir erdemin biimlendirdii bir tmel toplum yaratacan ileri srmektedir (Maurer, 1982: 133). Rogerus Baconun en byk hayali, ortak bir iman etrafnda birlemi insanlarn tek bir insan tarafndan ynetildikleri bir toplumdur. Byle bir toplum anlay, daha nceden grdmz gibi Augustinusun da ileri srd bir tasarmdr. Bununla birlikte Augustinus bu toplumun ancak cennette ortaya kacan sylemi, Rogerus Baco ise, byle bir toplumun yeryznde oluacana inanmt. Bu toplum elbette byk bir Hristiyanlk idealiydi ve ancak iman ve ilahiyat ile gerekleebilirdi.
SIRA SZDE

Rogerus Bacoya gre matematik ile bilimler arasndaki iliki nasl bir ilikidir? SIRA SZDE

DNELM S O R U

BONAVENTURA
DNELM

Yaam ve Yaptlar
S O U Bonaventura yaR da asl adyla Giovanni (Covanni okunur) Fidenza, talyann Viterbo kenti yaknlarndaki Bagnoregioda (Banyorecio okunur) 1221 ylnda dodu. Baz kaynaklar, Bonaventurann doum yl olarak 1217yi de dile getirmekteDKKAT dir. Aksi yndeki pek ok baskya karn 1238 ylnda Fransisken tarikatna girdi. Bundan hemen sonra Paris niversitesinde Alexander Haliensisin danmanl SIRA SZDE ve idaresinde eitimine devam etti. Haliensisin onun zerindeki etkisi byk olmu, kendisine baba ve stad demitir. Eitimini tamamladktan ve Petrus Lombardusun Sententiae (Fetvalar) adl eseAMALARIMIZ ri zerine bir yorum yazdktan sonra, yaklak olarak 1248 ylnda Paris niversitesinde ders vermeye balad. Ad geen eser zerine kaleme ald yorumunu 1248-1251 yllar A P K T arasnda rencileriyle derslerinde paylat. 23 Ekim 1256 tarihinde Bonaventura ve Thomas Aquinas Paris niversitesinde bir ilahiyat krss elde etmek amacyla bavuruda bulundular. Paris niversitesi o tarihlerde dilenci tarikatlardan E L E V Z Y O N T saylan Fransisken ve Dominiken tarikatlarna mensup olanlar niversiteye kabul etmiyordu. Bu yzden onun ve Thomas Aquinasn doktoralar 1257 ylnn Ekim ayna kadar durduruldu. 1257 ylnda Bonaventura Fransisken tarikatnn bana getirildi ve bundan doNT RNET lay niversiteEhayat noktalanm oldu. Tarikatn bandaki yedinci kii olarak almalarna devam etti ve yazlar yazd. Onun bakanl dneminde tarikat epeyce geliti; bu yzden tarikatn ikinci kurucusu olarak nlendi. 1273 ylnda Kardinal olan Bonaventura, Thomas Aquinas ile ayn ylda, 1274 ylnda, 15 Temmuz gn ld. 14 Temmuz 1482de aziz ilan edildi ve 1587de Kilise Doktoru mertebesine ykseltildi.

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

91

Bonaventurann eserleri arasnda, yukarda da dile getirilen Petrus Lombardusun Sententiaesine yazd Commentarius in Quatuor Libros Sententiarum Petri Lombardi, (Petrus Lombardusun Fetvalar zerine Yorumlar) nemli bir yer tutmaktadr. Bunun dnda Itinerarium Mentis in Deum (Akln Tanrya Yolculuu), De Reductione Artium ad Theologiam (Sanatlarn lahiyata ndirgenmesi Hakknda) adl eserleri nem tamaktadr.

Bonaventurann Yaratl Anlay


Plotinosun Enneadesinden itibaren yaratl dncesi felsefede iyice yer etmi bir sorundur. Bu sorun, kendisini temel olarak tek tanrl dinlerin anlayna teslim etmi gibi grnebilir. Ne var ki, yaratl, balbana bir Platoncu sorundur. stelik bu durum, kolayca fark edilecei gibi, eliki reten bir durumdur. Zira Platonun yaad dnemde yaratl gibi bir dnce henz yeterince olgunlamam bir dnceydi ve genel kanaat, yoktan hibir ey varolmaz yaklamyd. Bununla birlikte, vahiy dininin yaratl ile ilgili sylediklerinin aklsallatrlmas grevi Platon felsefesine verilmiti. Bu grevi stlenen Platonculuk Bonaventura zerindeki etkisini Augustinus kanalyla yerine getirmekteydi. Ayn dnem iinde Platoncu etkinin yannda bir de Aristotelesi etki bulunmaktayd. Ancak, Aristotelesin etkisi, Platoncu etki gibi ilk anda olumlu bir etki saylmazd. Zira Aristoteles, Ortaa filozoflarn en fazla zorlayan grlerinden birini evren hakknda dile getirmi ve evrenin ezeli-ebedi bir ekilde varolduunu ileri srmt. Bu, elbette Hristiyan imanna aykryd ve neredeyse hemen btn filozoflarn bu tezi onaracak bir kar yaklamlar olmutu. nk, ne de olsa Aristoteles o gne kadar yaam en akll insand ve onun syledikleri ile aa yukar uzlama yoluna gitmemi birisinin dncelerini kabul ettirmesi ok g bir iti. Bonaventura da bu yolda gidenlerden birisi olmutur. Evrenin ezeli-ebedilii, dolaysyla da yoktan varolmad dncesine kar u argmanlar ileri srmtr: 1- Eer dnyann zamansal bir balangc olmasayd sonsuzca bir zaman geip gitmi olurdu. Gene de her bir gn dnyann zamansal sresine bir nite eklemektedir. Bununla birlikte sonsuz olan bir eye bir ey eklemek imkanszdr. Dolaysyla dnyann ezeli-ebedilii artrlabilen bir sonsuzluu varsaymaktadr, bu da samadr. 2- Eer dnyann bir balangc yoksa gk cisimlerinin sonsuz saydaki devinimleri oktan olup bitmi demektir. Oysa bu aka imkanszdr; nk sonsuz bir dizi (olay) yol katedemez. Zamanda balangc olmayan bir dnya kabulnde imdi eriilmemi olan bir zamandr. 3- Eer dnya ezeli-ebedi olsayd, insanlarn her zaman varolmu olmalar, dolaysyla sonsuz sayda lmsz ruhun olmas gerekirdi. Fakat ayn anda sonsuz sayda eyin tmnn birden varolmas imkanszdr (Maurer, 1982: 141-142) Maddi olann balangcnn olmad tezini bu ekilde reddeden Bonaventura, her eyin, bizzat kendi nedeni olarak Tanr tarafndan yaratldn ileri srmtr. Ona gre evrenin tm zaman iinde meydana getirilmitir ve bu varolu hilikten ortaya kmtr. Bu trden bir yoktan varolmann nedeni, Tek, stn ve llemez olan bir lkedir. Bu lke, maddi olan eylerin tmn akn, kendi kendine yeten ve yalnl iinde varolan bir Varlk, yani Tanrdr. Tanrnn imdi dile getirilen zelliklerinin tm Platoncu deann zellikleri ile benzemektedir. Buradaki tek fark, Tanrnn her eyi yoktan varetmesidir (ex nihilo, fit). Platon ne deaya ne de Demiurgosa byle bir g vermitir. Tanr, kendi iinde ayn zamanda eyleminin de kendisidir. Ondaki yalnlk bu durumu zaten gerekli klmaktadr. Dolaysyla, Tanrnn bu eylemi, evrenin yarat-

92

Ortaa Felsefesi-I

Sanat ve zanaatlar ifadesi Hugo Victoriensisin Didascalion isimli eserinde tarif edelip snflandrlan u yedi sanat veya zanaate karlk gelir: dokumaclk, zrh imalat, tarm, avclk, denizcilik, tp ve drama.

lnn kesin nedenidir. Bonaventuraya gre Tanr evreni biimlendiren ve ona varoluunu veren Varlktr. Bu Varlk, yaratt evrenin tmn kendinde barndran bir Gtr. Kendi bana brakldklarnda byk bir boluun iine decek olan varolanlar bylece Tanrnn iradesine bal hale gelmi olurlar. Tanrnn bu iradesi, dolaysyla inayeti sayesinde varolanlarn boluun iine gmlmeleri engellenmi olur (Aspell, 1999: 117-118; Maurer, 1982: 142). Bonaventura De Reductione Artium ad Theologiam baln tayan yaptnda, zellikle Robertus Grossetesta ve Rogerus Baconun etkisi altnda gelitirdii k teorisini sergilemektedir. Ona gre k drt deiik biimde anlalmaldr. Buna gre, mekanik yetinin olan dsal k sanat ve zanaatlar aydnlatr. Buna mekanik yeti denmektedir; zira sanat ve zanaatlar insann dndadrlar ve cisim ya da cisimlere gereksinim duymaktadrlar. kinci trden k aa k trdr; duyu algsn harekete geirir ve doal formlarla ilgilidir. nc k tr ise isel ktr ve zihinsel hakikatleri aydnlatr. Drdnc ve sonuncu k ise daha yksek ktr ve hakikatleri saklama grevi vardr. nsan aklnn, hakikatleri kefetmek, dolaysyla zihinsel bilgiyi elde etmek iin bu a gereksinimi vardr (De Reductione Artium ad Theologiam, I-2). Bylelikle btn cisimlerin temel bir k formundan meydana geldii dncesi belirginlik kazanm olmaktadr. Bonaventuraya gre k sadece cismin ilineksel bir formu deil; ayn zamanda btn tzsel formlarn en asilidir. Ik, cisimlerdeki tmel etkin ilke, dolaysyla onlarn hepsine birden temel yaama gcn veren bir ilkedir. Burada dikkat edilmesi gereken ey, cisimleri grnr klan n, cisimlere yaama gc veren n basit bir davurumu olmasdr. Zira, cisimlerin tmel etkin ilkesi grlebilir bir nitelikte deildir. Evrendeki k, aslnda kendisi de saf k olan Tanrdan pay alm ktan baka bir ey deildir. Bu durum, Bonaventuraya bir tr analoji yapma imkan verir; evren Tanrnn, yani ilahi gzelliin aynadaki yansmasdr (Maurer, 1982: 142-143). Ik, evrendeki her bir yaratlm olan ile Yaratan arasndaki benzerlii anlamak iin kullanlan bir kaynaktr. Bununla birlikte evrendeki her ey, pek ok bakmdan birbirinden ayrlmaktadr. Bu ayrl, farkll anlatmak iin Bonaventura, pek ok ynden kendisinden yararlanm olduu Augustinustan yardm alr. Augustinusun rationes seminalesi, evrendeki yeni ve gelimeye msait varolularn kkenini anlatmak iin kullanlmaktadr. Evrendeki her ey bir madde iinde ve potansiyel durumda, kendi yetkinliklerini gerekletirebilecekleri uygun koullar beklemektedir. Dolaysyla Bonaventuraya gre bireyleme (individuatio) madde ile formun birlikteliinden ortaya kmaktadr (Aspell, 1999: 121-122; Maurer, 1982: 143). BonaventuraSIRA SZDE Aristotelesin evrenin ezeli-ebedilii dncesine nasl bir kar argman gelitirmitir?
DNELM Bonaventurann nsan ve Bilgi Anlay

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Bonaventuraya gre madde ile zihinsel formun biraraya gelmesi sonucunda birey orS O R nsan, btn yaratlm olanlarn arasnda en soylu olandr. nsan, taya kmaktadr. U Bonaventuraya gre, yaratl gerei kendisinden daha yksek bir tzsel forma kaytsz kalamaz.KBu,T u anlama gelmektedir: nsan, en bandan itibaren kendi nihai D KA amac olarak Tanrya ynelmitir. Tanr, insann hayatndan belli bir dzeyde memnun kalmas iin ona, doay kullanma yetenei salayan btn aklsal donanm verSIRA SZDE mitir. Evrenin yaratlndaki her bir ey, Tanr tarafndan, insann evrene konmasndan nce insan iin yeterli ortam salayacak dzeye getirilmitir (Aspell, 1999: 123).
AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

93

Bir bireysel insan, cisimsel bir beden ile zihinsel ruhun tzsel birleimi sonucunda ortaya kmaktadr. Bu birlik, aklsal ruh insan bedenini harekete geirdii srece doaldr. Ruhsal madde ile formdan meydana gelen insan ruhu, kendi bana bireyleir ve formel olarak maddeyi yetkin hale getirir (Aspell, 1999: 123). nsani ruh Tanr tarafndan yoktan varedilmitir. Bu tarz bir bileim, Tanr tarafndan yaam verilmi, dolaysyla yaratlm olann zorunlu bir sonucudur (Maurer, 1982: 143). Baka bir deyile insani ruhun yaam Tanrnn yaamndan pay almak demektir. Bonaventura, insani ruhun bileik bir yap olduunu dile getirirken nl bir Yahudi filozofu olan bn Gebiroln Fons Vitae (Hayatn Kayna) adl yaptndan esinlenmitir. Aslna baklacak olursa Bonaventura, ruhsal maddenin insani ruhun bileenlerinden birisi olmasn, bn Rdn Aristoteles yorumuna kar karken kullanmaktadr. bn Rde gre etkin (nous poietikos) ve edilgin (nous pathetikos) akllar btn insanlarda bir olan birer kozmik tzdr. Byle bir yorum, insanlarn bireyselliklerini lmden sonra tayamayacaklar anlamna gelmektedir. Bonaventuraya gre, eer zihinsel (veya aklsal; zira o dnemlerde zihin veya akl arasnda imdi olduu gibi kesin bir ayrma henz gidilmemiti.) ruh saysal olarak btn insanlar iin bir olursa, o zaman insann hayvandan fark kalmazd. Her bir bireysel insann dierinden ayrlmasnn nedeni, her bir insan bir bireysel insan haline getiren ruhudur. Bu bakmdan, eer btn insanlar iin sadece tek bir ruh olmu olsayd, btn insanlarn ayn eyleri dnmeleri gerekirdi. Oysa, Bonaventuraya gre, btn insanlarn dnceleri birbirinden farkldr ve bu da her bir bireysel insann bireysel formu olarak farkl bir ruha sahip olduunun en ak bir kantdr (Aspell, 1999: 123). nsani ruh, kendi iinde bulunan ve kendisine bireyleme imkann veren ruhsal madde araclyla deiime uramaktadr. Ruhtaki deiim, aslnda ruhun yeni nitelikler kazanmas anlamna gelmektedir. Bu yzden, Bonaventuraya gre insani ruh sadece etkin olmamal; bir ksmyla da edilgin bir duruma sahip olmaldr. Byle bir deiim, elbette evrendeki hayatn bir yansmas, o hayata bir katlm olarak da deerlendirilebilir. Bu bakmdan, Bonaventura insani ruhu, kendisinde varolan, hayat, akl ve zgrl barndran bir form (Bonaventura, Breviloquium, II, 9, 1; akt. Aspell, 1999: 124) olarak anlamay tercih etmitir. Bonaventurann bu tarz bir anlatm ile amalad ey Aristotelesi maddebiimci teorinin ruhsal madde ile deiiklii olmutur. Bonaventura bu konuda da elbette Augustinus, bn Gebirol ve Aleksander Haliensisin yardmlarn grmtr. Bonaventurann ve hatta ondan nceki filozoflarn biimsel deiiklie urattklar Aristotelesi maddebiimci anlay araclyla ruhun birlii ve bamszl salanm olmaktayd. Bonaventurann bununla elde ettii ise ruhun lmszl idi. Btnyle bireysel olan bir tz, kendi bana kalcln srekli bir ekilde srdren ve bedenden ayr olarak varln devam ettiren bir yap anlamna gelmekteydi. Ruhun lmszl, kendisinde elbette Platoncu bir ierii barndrmaktadr. Bununla birlikte, Bonaventura, ruhun lmszlnn, ruhun amac, Tanrya benzemesi ve etkin neden olmas balamlar iinde kalarak da anlalabileceini dnmektedir (Aspell, 1999: 124). Ruhun amac, kendi yetkin mutluluunu salamak iin en yetkin iyiye ulamak isteidir. Hi kuku yoktur ki, byle bir ama, amac tayann mutlak anlamda lmsz olmasn beraberinde getirmektedir. Yetkin mutluluun keyfini karmak iin de ruhun Tanry sahiplenme yetisinin bulunmas gerekmektedir. Zaten ruhun imgesinde (imago Dei) yaratlm olan ruh, Tanrnn bitimsiz yansmas demek olan yetkin mutluluu kavramak adna kendi lmszln sahiplenmi olmaldr.

94

Ortaa Felsefesi-I

Platondan beri bilinen bir ey olan ruh ile deann ayn kumatan varolmu olmalardr. Bir yaratlm hakikat (veritas creata) olan ruh, tamamen Tanrya benzemek ister; bu ynde bir varolu sergiler. Byle bir benzemenin gerekleebilmesi iin, ezeli-ebedi bir lnn (ratio aeterna) olmas gerekir. Bu l Tanrnn kendisinden baka bir ey deildir ve bu l ayn zamanda bilginin de anahtardr. Bonaventurann bilgi retisi Aristotelesi ve Augustinusu unsurlar bnyesinde barndrr. Bu ifadeden anlalmas gereken, ruhun bilgi elde etmek iin hem duyular hem de zihinsel etkinlikleri kullanmasdr. Tpk Aristoteleste olduu gibi Bonaventura da insani bilginin balangcna duyulamay koyar. Burada cisimsel bir organn maddi olann iinde bulunan formu veya tr, nesnenin maddesinden ayr bir ekilde alglamas sz konusudur. Bedenin hareket ettiricisi olarak ruh, geleneksel biimde dile getirilen be duyu organ (yani, grme, dokunma, koklama, iitme, tatma) araclyla duyulamada bulunur. Bonaventuraya gre, grme ve dokunmann nesneleri dolayszken dierleri bir arac ortama gereksinim duyarlar. lk ikisi nesnenin kendisindeki zellikler iken dierlerinin zellikleri zorunlulukla nesneyle birlikte deildirler (Aspell, 1999: 126). Duyu algs, maddi bir nesnenin duyulanabilir benzerliinin ruh tarafndan almlanmas deildir, duyu nesnesi tarafndan harekete geirilen ruhun, o nesneye ait yargsdr. Bu yarg, hayvanlardakinden farkldr. Tpk Augustinusta olduu gibi ilahi aydnlanma, bilginin bu en alt dzeyine bile szar ve ilevini yerine getirir (Maurer, 1982: 148-149). Duyusal bilgiden hareketle zihnimiz maddi eyin yapsn bilir duruma gelir. Aristoteleste olduu gibi Bonaventura iin de bu tr bilgi soyutlama araclyla gerekleir. Baka kelimelerle ifade edecek olursak, Bonaventura, duyulanabilir nesnelerin bilgisinin akl tarafndan soyut bir ekilde elde edildiini ileri srer. Bunun iin, elbette bir tabula rasa gereklidir. zerine hi bir ey yazlmam bir levhann dolmas iin ruh kendisinden daha aada bulunan maddi dnyaya ynelir ve duyulanabilir olanlarn anlalabilir ieriklerini soyutlar. Bylece akl kendiliinden, btn tmellikleri iinde ilk ilkelere ulam olur. Burada akln hemen farkna vard ey, btnn ksmdan daha byk olduudur. Bu ilke, aslnda bir moral ilkeyi de hemen ardndan insanlara hatrlatr; insan ebeveynine sayg gstermeli, onlara itaat etmelidir. Bu ilkeyi fark etmek de ancak Tanrnn araclyla gerekleen aydnlanma sayesinde gerekleebilir (Aspell, 1999: 127).

Bonaventurann Ahlak Anlay


Bonaventura iin en temel sorulardan bir tanesi, insann Tanrnn yardm olmakszn iyi bir davran sergileyip sergileyemeyeceidir. Bonaventura iin, elbette iyi bir davran sergilemenin en dorudan yolu iradenin iyi olana ynelimidir. Ne var ki irade, tpk aklmzn bilginin hakikatini elde etmek konusunda kararsz olmas gibi, erdemin elde edilmesi konusunda zayf bir karakter sergiler. Bu zayfln almas iin, hakikati bilmek iin ihtiya duyduumuz aklsal aydnlanma gibi, ahlaki bir aydnlanmaya ihtiya duyarz (Maurer, 1982: 151). Ahlaki yarglarmzn kayna pratik aklmzdr. Ahlaki bir ekilde eylemde bulunmak iin, basiret gibi bir erdemin rehberliinde pratik yarglar retmemiz gerekir. Dolaysyla, basiret btn ahlaki eylemlerimizin oluturduu ahlaki yaantmzn merkezinde yeralmaktadr. Bonaventura, Ortaada geleneksel olarak kabul grm olan drt erdemden sz etmektedir: basiret, adalet, metanet ve itidal. Bu erdemlerin bizim hayatmzda olumlu iler gerekletirmemiz iin etkin olmas zorunludur. Bu etkinlik ancak ruhumuzun ilahi erdemler araclyla aydnlanmasna baldr. lahi aydnlanmay salayacak ilahi erdemler drt tanedir: en yksek drstlk

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

95

(adalet), varln duraanl (metanet), pratik bilgelik (basiret ve saflk (itidal). Bu drt erdem araclyla Tanrnn insani ruhu glendirdiini sylememiz mmkndr (Maurer, 1982: 151). Bu ekilde insan iyi bir yaam iin gerekli oluumu gerekletirebilir ve iradesiyle mutluluu kendisine vazgeilmez bir ara olarak koyar. rade, Bonaventuraya gre, ruhun herhangi bir nesneye ynelik istek veya aklsal duygulanmdr. Hedefini herhangi bir dsal etki olmadan gerekletiren irade sayesinde insan dier canllar arasnda en erefli yere sahip olur (Aspell, 1999: 130).

ALBERTUS MAGNUS Yaam ve Yaptlar


Albertus Magnus, Tuna nehri zerinde Ulm ile Regensburg ehirleri arasnda yeralan bir Alman kenti olan Lauingende yaklak olarak 1200 ylnda dnyaya geldi. (Doum tarihi 1193 ile 1207 arasnda deimektedir. Albertus Magnusun iinde yaad onnc yzyl pek ok bakmlardan sallantl bir dnemdi. Bir taraftan Hal seferleri, dier taraftan devletler arasndaki savalarn younluu ve ticaret yollarnn gelimesi bu dnemin belli bal arpc zellikleri arasnda yer almaktadr. Albertus Magnus, 1229 ylnda Dominiken tarikatna girerek Paris niversitesinde bir krsde almaya balad. Tarikat, kurucusu olan Dominicus tarafndan kurulmasnn zerinden henz bir ka yl gemesine karn btn bir Avrupada ciddi bir rgtlenme iindeydi. Youn ilerinden dolay ok ge denebilecek bir yata, yaklak olarak 40 yanda doktorasn bitirmeyi baard. Bu aamadan sonra Paris niversitesinde, tarikata ait iki krsden bir tanesinin bana geti. Buradaki en nemli rencisi, kendisinin sar kz lakabn verdii Thomas Aquinas olacaktr. 1248 ylnda Parisi terkeden Albertus Magnus, o dnemde Teutonia eyaleti olarak anlan blgedeki Kln kentine yerleti. Tarikatn kendisine verdii grev, bu ehirde bir studium generale kurmasyd. 1254 ylnda Teutonia eyaletinin (bugnk Almanya, Avusturya, svire, Alsas-Loren blgesi, Lksemburg, Belika, Hollanday kapsayan blge) Dominiken yneticisi oldu. 1261 ylnda o dnemin en nl evirmeni olan Guilelmus de Moerbeka ile Viterboda bulutu ve orada eitli yazlarn kaleme ald. Tekrar Klne dnd; pek ok eserini burada yazmaya devam etti. Hayat boyunca birok seyahat gerekletirdi ve tarikatna hizmetlerde bulundu. 15 Kasm 1280 ylnda ld. Kendisi Ortaa boyunca Doctor Universalis (Evrensel retici) olarak anlmtr. Albertus Magnus pek ok alanda ok sayda yapt ortaya karmtr. Bunlarn iinden en nemlileri aada dile getirilmektedir: De Caelo et Mundo (Gkyz ve Ay Hakknda), De Anima (Ruh Hakknda), De Natura et Origine Animae (Ruhun Yaps ve Kkeni Hakknda), De Principiis Motus Progressivi (Hareketin lkeleri Hakknda), Quaestiones Super de Animalibus (CanllarHakknda stne Sorular), Super Ethica (Ahlak Felsefesi), Metaphysica (Metafizik), De Unitate Intellectus (Zihnin Birlii Hakknda), De Fato (Kader Hakknda), Summa Theologiae, De Generatione et Corruptione (Olu ve Bozulu Hakknda), Mineralia (Mineraller Hakknda). Bu eserlerin yansra Albertus Magnusun eitli mantk almalar bulunmaktadr. Aristotelesin nl Organon adl eserinin byk ksm onun tarafndan eitli yazlarda yorumlanmtr.

Studium Generale, farkl corafyalardan rencilerin topland, meruiyetini Papalktan alan bir tr okullar topluluuydu. Henz niversiteleememi olan bu eitim kurumlar, Papalkn etkisinin azalmas ve sivil hayatn glenmesiyle birlikte seklerlemilerdir. Studium Generale, eitim bakmndan niversite ile kartrlsa da niversitelerden daha dar kapsamlydlar.

Albertus Magnusun Bilgi Anlay


Buraya kadar ele almaya altmz dier Ortaa filozoflar gibi, Albertus Magnus da asl olarak Platon ile rencisi Aristoteles arasnda bir uzlama aramtr. Bu

96

Ortaa Felsefesi-I

uzlatrma araynn en youn olduu nokta, her iki filozofun da bilgi anlaydr (Maurer, 1982: 156). Bununla birlikte Albertus Magnusun bir Platoncu olmaktan ok bir Peripatetik olduunu sylememiz gerekir. Daha doru bir ifadeyle dile getirilecek olursa, Albertus Magnus kendisini bir Aristotelesi olarak grr. Bu anlay, kendisinden sonra felsefe sahnesinde yer alacak rencisi Thomas Aquinas da derinden etkilemitir (Marenbon, 2007: 232-233). Gene de ondaki Yeniplatoncu unsurlar hesaba katmakszn btn bir felsefesini salkl bir ekilde deerlendirmenin olana yoktur. Hem Platonun hem de Aristotelesin bilgi anlaylarndaki en temel kavram ruh kavramdr. Albertus Magnus, ruhun kendisini dikkate alacak olursak Platon ile, bedeni canlandran form olarak ruhu ele alacak olursak da Aristoteles ile hemfikiriz demektedir (Maurer, 1982: 156). Bu yaklamlar iinde elbette, gerek Platonun gerek Aristotelesin yorumcularnn dnceleri de nem tamaktadr. Aristoteles yorumcular iinde en nemlisi olarak karmza kn bn Rd, Albertus Magnusun felsefesinde nemli bir kimlik olarak karmza kmaktadr. Baz eserlerinde bn Rde kar olmasna ramen baz eserlerinde tam bir bn Rd olmaktadr. zellikle, Aristotelesin De Animasndan hareketle dile getirilen etkin akln btn insanlarda ortak olup olmad sorunu, burada nemli bir hareket noktas olarak belirmektedir. Albertus Magnus, insann ruh ve bedenden meydana geldiini sylemektedir. Ruhun bedenle olan ilikisi doal bir ilikidir. Bununla birlikte, ruhun z diyebileceimiz yap gz nne alndnda, ruhun cisimsiz bir tz olduu aktr. Bu yzden ruh kendinde tamamlanm ve maddeden bamsz bir karakterdedir. Bu yzden Albertus Magnus, ruhun yaln anlamda akldan ibaret olduunu ileri srmektedir. Ruh, duyu organlarn kullanarak fizik dnya ile bir ortaklk kurmaya almaktadr. Bu durum, ruhun maddi olana baml biimde i grd gibi bir yanlsama retebilir; ne var ki akl z gerei maddeden ayrdr (Maurer, 1982: 157). Ruh, hemen yukarda dile getirdiimiz gibi ruhsal bir tz olduundan yaln anlamda bir formdur. Baka kelimelerle ifade edecek olursak, ruh Tanrnn zel bir yaratmasdr ve bundan dolay onun ieriinde maddi olana yer yoktur. Ruhun zel bir eit madde barndrd dncesi, daha nce dile getirdiimiz gibi, Bonaventura tarafndan ileri srlmt. Albertus Magnus bu dnceyi kesin bir dille reddetmitir (Maurer, 1982: 157). Albertus Magnusa gre ruhta iki ksm bulunmaktadr. Bunlardan ilki edilgin, ikincisi de etkin olandr. Her bir ruhta bu ekilde etkin ve edilgin akllar bulunmaktadr. Yukarda dile getirdiimiz gibi, Albertus Magnus, etkin akln btn insanlar iin ortak olmadn, her insann bizzat kendi etkin aklna sahip olduunu dnmektedir. Bu etkin akllar Tanrnn aklndan tremi olan akllardr. Bu yzden, etkin akllar, araclklaryla bizim anlama ediminde bulunduumuz ilkeleri aydnlatan klardr. Bu klar, doal olarak, en ilahi k olan Tanrnn ndan pay alan yaplardr. Ruhta ayn zamanda bir de edilgin akl bulunmaktadr. Bu akl, ruhun maddi olanla iieliinden dolay bizde olan bir yap deildir. Ruhta edilgin bir akln olmasnn nedeni, ruhun bilgiyi kabul eden bir zellie sahip olmasndan baka bir ey deildir. Akl, iki farkl ekilde bilgi elde etmektedir. Albertus Magnusa gre, fizik ve matematik nesnelerin bilinmesi, akln duyular ile imgeleme dnmesi sonucunda ve bir tr soyutlama ile mmkndr. Bununla birlikte metafizik veya ilahi nesnelerin, bilgisi duyular zerinden ve soyutlama gerekletirilerek elde edilemez. Soyutlama araclyla elde edilen bilgi, Tanrnn aydnlatc yardm olmakszn gerekletirilemez. Yani, etkin akl, tek bana, fizik dnyann gereklerini bi-

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

97

lemez. Byle bir bilme iin mutlaka Tanrnn kendi ile aydnlatlm bir etkin akl gereklidir (Maurer, 1982: 158; Marenbon, 2007: 234). Albertus Magnusa gre bilgi, duyulanabilir nesnelerden ilahi aydnlanmaya doru giden bir sreklilik gstermektedir. Bu sreklilik iinde etkin akln ilevi, Tanrdan ald , fizik nesnelerdeki maddi olan soyutlamak iin kullanmasdr. Bu kullanmn gereklilii, ruhun bir beden iinde bulunmasndan gelmektedir. Ruh, bu dnyaya ilikin bilgiyi ancak duyular araclyla elde edebilir. nsann nihai amac, gerekten aydnlanm bir akla sahip olmaktr. Bu, ayn zamanda Tanrsal ka kutsanm bir akl anlamna da gelmektedir. Zira ancak bu kutsanmlk araclyla akl, Tanrnn bilgisine ykselebilir ve ancak o bilgi araclyla insan kendi bitimsiz mutluluunu elde edebilir (Maurer, 1982: 159).

Albertus Magnusta Felsefe-lahiyat Ayrm


Albertus Magnusun felsefesindeki en keskin ayrmlardan biri felsefe ile ilahiyat arasnda yapt ayrmdr. Ona gre ilahiyat, kkenini vahiyden almaktadr. Bu kkenin, yani vahyin ilenmesi ve insan iin anlalabilir bir duruma getirilmesi doal akl araclyla mmkn olur. Albertus Magnusa gre bu srecin ortaya kt alan, metafizik felsefenin alandr. Dolaysyla metafizik veya ilk felsefe, ilk Varlk olarak Tanr ile ilgiliyken, ilahiyat, iman yoluyla bilinen Tanr hakknda sz sylemektedir (Copleston, 2003: 295). Bu genel ayrm, farkl bilgi alanlarna ilikin bir ayrmdr. Bu farkl alanlarda igren insanlarn akllarn aydnlatan ve ilkelerin farkna varmalarn salayan klar da gene farkl kaynaklardan gelmektedir. Felsefeyle ilgilenen insann akln genel ile, ilahiyatla ilgilenen insann ise imann doast ya da ilahi yla beslendii aktr. Albertus Magnusun bu ayrm sayesinde gerekletirdii ey, yaklak olarak alt yz yl boyunca sregelen felsefenin ilahiyatn hizmetisi olduu ynndeki anlay dzeltmek olmutur. Albertus Magnus, bununla, felsefenin ilahiyattan farkl ve bamsz bir ekilde alan bir bilim olduunu ileri srmektedir. Elbette daha nceki filozoflar arasnda bu tarz bir anlay dile getirenler olmutu. Bununla birlikte, aa yukar ilk defa Albertus Magnus, bunu dnce eylemine de tayan bir filozof olarak karmza kmaktadr. Ne var ki, dnemin din eksenli bir dnem olduu da asla unutulmamaldr. Zira baz din adamlarnn basksyla Albertus Magnus, felsefi nermelerin dini nermelerin yannda ikinci derecede saylmas gerektiini de sylemektedir (Copleston, 2003: 296). Felsefenin ilahiyata hizmet amacyla bilgi reten bir etkinlik olmadn her frsatta dile getiren Albertus Magnus bu ynyle de adalar olan Rogerus Baco ve Bonaventuradan ayrlmaktayd. Albertus Magnus, bu ayrmyla, akl hor gren ve akln rettiklerini ilahiyatn rettiklerinden daha aa sayan dnrlere kar ciddi bir kar k gelitirmitir. Ona gre akln ortaya koyduu ve insan ynlendirdii hibir durum bir kenara terkedilemez. Bundan dolay, Aristotelesin takipisi olarak Albertus Magnus, doadaki mineralleri, bitkileri, hayvanlar ve bcekleri snflandrma iine girimi, bu alanlarda bugn dahi ciddiyetle ele alnan ve itibar edilen eserler meydana getirmitir. Doa bilimleri alannda yapt almalarda sergiledii nemli baarlar, onun felsefeyi bamsz bir disiplin olarak gren yaklamnda gizlidir (Maurer, 1982: 154). Albertus Magnusun felsefe ve lahiyat arasnda yapm olduu ayrm, kendi ann zel SIRA SZDE koullar dorultusunda ne anlama gelmekte, felsefe tarihinin seyri bakmndan nasl bir dnme iaret etmektedir?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

98

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Rogerus Baconun eletirel felsefesini, ahlak ve toplum anlayn tartmak. Rogerus Baco adalarna ve kendisinden nceki dnrlere yapt eletirilerle ne km, yanl yapmann drt nedenini sralamtr:1) Deeri olmayan otoriteye teslimiyet, 2) Gelenein etkisi, 3) Yaygn nyarg, 4) Bilginin gsterili tehiri ile bilgisizliin gizlenmesi. Rogerus Bacoya gre felsefi konularda yaz yazabilmek iin mutlaka bilimlerden haberdar olmak ve bilimsel deneye uygun bir dnce ortaya koymak iin baz temel farkllklarn belirginlik kazanmas gerekmekteydi. Bilim insanlar her eyden nce dncelerini trettikleri kaynan salam olup olmadn aratrmal, bunu da akln kurallarna uygun olarak yapmalyd. Bilinmesi gereken drt temel bilim bulunmaktayd. Matematik bu bilimler arasnda kilit neme sahipti. Matematik bilmeyenler dnyay oluturan ilikilerle dzgn biimde iletiim kuramayacaktr. Matematik akl teki bilimler ve dnyann kavranmas iin hazrlamakta ve varolan eylerin tmnn birden belli bir bilgisine ykseltmektedir. Rogerus Baconun balbana bir toplum felsefesi yoktur, ama kimi ilahiyat sorunlaryla balantl olarak toplum sorunlarna da el atmtr. Ahlak felsefesi insann kendi kendisi, komusu ve Tanr ile olan ilikilerini denetleyen ve ona bu yolda rehberlik eden bilimdir. Dolaysyla ahlak insann mutluluu ve selameti ile ilgilidir. Ahlak felsefesinin bu pratik amac onu bilimler arasnda en asil konuma oturtur. Rogerus Baco iin felsefe, bilgelik yolunda insann ara gibi kulland akl incelikli bir hale dntren akademik bir uratr. Bilgelik peygamberlere ve kilisenin st dzey insanlarna verilmitir. Bu yzden ilahiyat tm bilimleri kuatan tmel bir erdemdir. Bu tmel erdem btn olarak Tanrnn kendisinde bulunur ve Onun sayesinde insanlara vahyedilir. lahiyatn glgesi altnda verilmesi gereken ahlak ve eitim byle tmel bir erdemi biimlendirerek tmel bir toplum yaratacaktr. Rogerus Baconun en byk hayali, ortak bir iman etrafnda birlemi insanlarn tek bir insan tarafndan ynetildikleri bir toplumdur. Augustinus bu toplumun ancak cennette ortaya kacan sylemi, Rogerus Baco ise byle bir toplumun yeryznde oluacana inanmt.

A M A

Bonaventurann yaratl, insan, bilgi ve ahlak anlayn deerlendirmek. Bonaventura, evrenin ezeli-ebedilii dncesine kar km, her eyin, bizzat kendi nedeni olarak Tanr tarafndan yaratldn ileri srmtr. Evrenin tm zaman iinde meydana getirilmitir ve bu varolu hilikten ortaya kmtr. Bu trden bir yoktan varolmann nedeni, Tek, stn ve llemez olan bir lkedir. Bu lke, Tanrdr. Tanr yaratt evrenin tmn kendinde barndran bir Gtr. Bonaventuraya gre tm cisimler temel bir k formundan meydana gelmitir. Ik sadece cismin ilineksel bir formu deil; ayn zamanda btn tzsel formlarn en asilidir. Cisimleri grnr klan k, cisimlere yaama gc veren n basit bir davurumudur. Evrendeki k, saf k olan Tanrdan pay alm ktr. Bireyleme ise madde ile formun birlikteliinden ortaya kar. Madde ile zihinsel formun biraraya gelmesiyle birey ortaya kar. Yaratlmlarn en soylusu olan insan, kendi nihai amac olarak Tanrya ynelmitir. nsani ruhun yaam Tanrnn yaamndan pay almak demektir. nsan ruhu bileik bir yapdr ve her bireysel insan bireysel formu olarak farkl bir ruha sahiptir. Ruhun amac, kendi yetkin mutluluunu salamak iin en yetkin iyiye ulamak isteidir. Yetkin mutluluun keyfini karmak iin de ruhun Tanry sahiplenme yetisinin bulunmas gerekir. Ruh, tamamen Tanrya benzemek ister. Tanrnn imgesinde yaratld iin Ona ynelerek kendisine ynelmi olur. Ruh bilgi elde etmek iin hem duyular hem zihinsel etkinlikleri kullanr. Bilginin balangc duyulamadr. Duyu algs, duyu nesnesi tarafndan harekete geirilen ruhun, o nesneye ait yargsdr. Akl duyulanabilir olanlarn anlalabilir ieriklerini soyutlayarak btn tmellikleri iinde ilk ilkelere ular. Bonaventuraya gore iyi bir davran sergilemenin en dorudan yolu, iradenin iyi olana ynelimidir. Ama akl erdemin elde edilmesinde zayf bir karakter sergiler ve bu yzden aklsal bir aydnlanmann yan sra ahlaki bir aydnlanmaya da ihtiya duyar. Ahlaki yarglarn kayna pratik akldr. Basiret, ahlaki yaantmzn merkezindedir. Drt ana erdem vardr: basiret, adalet, metanet ve itidal. Bu erdemlerin etkin olmas iin ru-

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

99

hun ilahi erdemler araclyla aydnlanmas gerekir. lahi aydnlanmay salayacak erdemler drt tanedir: en yksek drstlk (adalet), varln duraanl (metanet), pratik bilgelik (basiret ve saflk (itidal). rade, ruhun herhangi bir nesneye ynelik istek veya aklsal duygulanmdr. Hedefini herhangi bir dsal etki olmadan gerekletiren irade sayesinde insan dier canllar arasnda ayrcalkl bir konuma sahip olur.

A M A

Albertus Magnusun bilgi anlayn ve felsefeilahiyat ayrmn tartmak. Albertus Magnus Platon ile Aristoteles arasnda bir uzlama aramtr. Ama Aristotelese daha yakn bir dnceye sahiptir. Albertus Magnus, insann ruh ve bedenden meydana geldiini ve ruh-beden ilikisinin doal bir iliki olduunu syler. Ruh, tz gerei yaln bir formdur. eriinde maddi olana yer yoktur. Ruhta etkin ve edilgin olmak zere iki yn bulunur ve bu da etkin ve edilgin aklla ilgili bir ayrmdr. Etkin akl insanlarda ortak deildir, Tanrnn aklndan tremitir. Edilgin akl ise ruhun madde ile ilikisiyle ilgilidir. Bilgi, duyulanabilir nesnelerden ilahi aydnlanmaya doru giden bir sreklilik gsterir. Etkin akln ilevi, Tanrdan ald , fizik nesnelerdeki maddi olan soyutlamak iin kullanmasdr. Bu kullanmn gereklilii, ruhun bir beden iinde bulunmasndan gelir. Albertus Magnus felsefe ile ilahiyat birbirlerinden kesin biimde ayrr. lahiyat, kkenini vahiyden alr. Vahyin ilenip anlalr hale getirilmesi ise metafiziin konusudur. Yani metafizik ilk Varlk olarak Tanr ile ilgiliyken, ilahiyat, iman yoluyla bilinen Tanr hakkndadr. Bylece felsefe ilk kez bamsz bir disiplin olarak konmutur. Akln ortaya koyduu ve insan ynlendirdii hibir durum bir kenara terk edilemez.

100

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki dnrlerden hangisinin Rogerus Baconun dnceleri zerinde herhangi bir etkisi olmamtr? a. bnl Heysem b. Robertus Grossetesta c. Sahte Aristoteles d. Francis Bacon e. Aristoteles 2. Rogerus Bacoya gre aadakilerden hangisi gemiteki ve kendi andaki dnrlerin yanllarnn sebeplerinden biri deildir? a. Deeri olmayan otoriteye teslimiyet b. Gelenein etkisi c. Akla inan karsnda ncelik verilmesi d. Yaygn nyarglar e. Bilgisizliin gsterili bir bilgilikle gizlenmesi 3. Aadakilerden hangisi Rogerus Baconun matematik hakkndaki grlerinden biri deildir? a. Dier bilimler iin kap ve kilit grevi grmesi. b. Yapsal bakmdan tanrsal vahye stn olmas. c. Daha tarihin balangcnda kefedilmi olmas. d. Latince ile yakn bir iliki iinde bulunuyor olmas. e. Dilin dzgn kullanm iin bir n art olmas. 4. Aadakilerden hangisi, Bonaventurann evrenin ezelilii-ebedilii tezini rtmek iin ileri srd dncelerden biri deildir? a. Evrenin ezelilii-ebedilii tezinin, sonsuz bir dizinin yol kat etmesi gibi imkansz bir durum ieriyor olmas. b. Evrenin ezeliliinin-ebediliinin kabul durumunda imdinin eriilmemi bir zaman olmas. c. Ayn anda sonsuz sayda eyin tmnn varolmasnn imkansz olmas. d. Evrenin ezelilii-ebedilii tezinin artrlabilir sonsuzluk gibi imkansz bir fikre dayanyor olmas. e. Evrenin ezeli ebedi olmas durumunda evrendeki ruhlarn saysnn asla sonsuz olamayacak olmas. 5. Bonaventuraya gre insandaki mekanik yetinin olan ve sanat ve zanaatlar aydnlatan k tr aadakilerden hangisidir? a. Dsal Ik b. sel Ik c. Yksek Ik d. Formel Ik e. Tanrsal Ik 6. Bonaventuraya gre herhangi bir insan dier tm insanlardan ayran ve onu bir birey haline getiren ey aadakilerden hangisidir? a. Kiilik b. Ruh c. Maddi ayrclar d. Maddi tz e. dea 7. Bonaventurann bilgi anlay ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bilgi hem duyulara hem zihinsel etkinliklere dayanr. b. Bilgi duyulama ile balar. c. Grme ve dokunma nesneleri dolayszdr, dier duyu nesneleri arac bir ortam gerektirir. d. Duyulanabilir nesnelerin bilgisi, akl tarafndan bir soyutlama ile elde edilir. e. Bilginin elde edilmesinde tanrsal aydnlanmann herhangi bir rol yoktur. 8. Bonaventuraya gre ahlaki eylemlerimizin oluturduu ahlaki yaantnn merkezinde yer alan erdem aadakilerden hangisidir? a. Basiret b. Metanet c. Adalet d. tidal e. Drstlk

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

101

Okuma Paras
9. Albertus Magnusun akl ve ruh anlay gz nnde bulundurulduunda aadaki bilgilerden hangisi yanltr? a. Etkin akl tm insanlarda ortak deildir, her insan kendi etkin aklna sahiptir. b. Ruh, zel bir eit ruhsal madde ierir. c. Tm etkin akllar, Tanrnn aklndan tremilerdir. d. Ruh, yaln anlamda akldan ibarettir. e. Ruh, fizik dnya ile duyu organlar yoluyla ortaklk kurmaya alr. 10. Aadakilerden hangisi Albertus Magnusun felsefe ile ilahiyat arasnda yapt ayrmn sonularndan biridir? a. Felsefenin, ilahiyatn hizmetinde bir disiplin olarak grlmekten kurtulmas. b. Akln bamsz bir bilgi kayna olarak ehliyetinin kabul edilmesi. c. Vahye dayal bilginin geerliliinin reddedilmesi. d. Felsefenin bamsz bir bilgi disiplini olarak grlmeye balanmas. e. Metafiziin ilk Varlk olarak Tanr ile, lahiyatn ise vahiyle bilinen Tanr ile ilgili disiplinler olarak grlmeye balanmas. BONAVENTURA Itinerarium Mentis in Deum II Grlebilir Dnyadaki Eserlerinden Hareketle Tanr Dncesi 1. Tanrya, grlebilir yaradl aynasndan, yalnzca Tanrnn eserleri olan varlklar dikkate alarak deil, fakat ayn zamanda Onu bu varlklarn iinde grerek bakmamz mmkndr. nk O, z, Kudreti ve Varl itibariyle bu varlklarn iinde varolur. Ve bunun ncekinden daha ulvi bir dnme biimi olmas nedeniyle, fiziksel duyular araclyla zihnimize ulaan her bir varlkta, herhangi bir biimde, Tanr tasavvuruna ulamak durumunda oluumuz, bu derin dncenin ikinci adm olarak devam eder. 2. Bu noktada makrokozmoz olarak adlandrlan bu dnyann, be duyu araclyla ve duyu nesnelerinin anlald, onlardan haz alnd ve onlarn deerlendirildikleri lde, ruhlarmza, yani mikrokozmoza katld dikkate alnmaldr. Bu durum u ekilde rneklendirilebilir: Grlebilir dnyada baz eyler meydana getirirken, bazlar ise meydana getirilir ve bu ikisinden ayr baz eyler ise dier eyleri ynetir. Meydana getiren eyler, ilahi nesneler ya da drt element gibi basit nesnelerdir. Doal bir fail tarafndan yaratlan ya da retilen her eyin, n gcyle bu elementlerden yaratlyor ya da retiliyor oluu, bileik eylerdeki unsurlarn okluunu dengeli klar. Meydana getirilen bu eyler, ayn mineraller, bitkiler, hayvanlar ve insan bedeni gibi, elementlerden oluan nesnelerdir. Hem meydana getirilen, hem de meydana gelen bu eyleri ynetenler ruhsal tzlerdir. Bunlar ya hayvanlarn ruhlar gibi, maddeye btnyle baldrlar; ya aklsal ruhlar gibi ondan ayr ancak yine de ona tabidirler; ya da filozoflarn Akl, bizim ise melekler olarak adlandrdmz ilahi ruhlar gibi maddeden btnyle bamszdrlar. Filozoflara gre, ilahi nesneleri hareket ettirme bu sonuncularn bir ilevidir. Bu nedenle, evrenin ynetimi, ilk nedenden, yani Tanrdan, akc bir g aldklar lde onlara baldr. Bunun karlnda onlar, bu idare iinde eylerin doal dengesini ynetirler. Ancak teologlara gre, evrenin ynetimi, en yksek Tanrnn buyruuna uygun olacak ekilde ve slah grevine istinaden, meleklere atfedilmitir. Buna bal olarak onlar, kurtulua varis olanlara hizmet etmek iin gnderilmi olan, vaiz ruhlar olarak adlandrlrlar.

102

Ortaa Felsefesi-I

3. O halde mikrokozmoz olarak adlandrlan insan, grlebilir dnyada varolan her eyin bilgisinin ruhuna nfuz etmesini salayan be giri kaps olarak hizmet eden, be duyuya sahiptir. Bylelikle, grme ile grkemli ve parlak nesneler ve dier tm renkli eyler; dokunma ile boyutlu ve dnyevi nesneler; orta duyu ile orta nesneler ruha nfuz ederken; slaklk tat alma duyusuyla, hava duyma ile, buhar ise koku alma ile edinilir. Bu sonuncular, kendilerinde, neme, havaya ilikin bir eylerler; baharatlarn tatlarndaki gibi atee ya da scakla ilikin bir eylere sahiptirler. Bu kaplar sayesinde, hem basit nesneler hem de basit nesnelerden oluan bileik nesneler ruha nfuz ederler. Duyular araclyla yalnzca k, ses, koku, tat gibi tikel duyu nesnelerini ve dokunma duyusu ile edinilen drt birincil nitelii deil; ayn zamanda say, byklk, ekil, duraanlk ve hareket gibi ortak duyu nesnelerini de alglarz. Bylelikle, hareket eden her ey, bir baka ey tarafndan hareket ettirildiine ve dahas, -rnein hayvanlar gibi- baka eyler de, kendi kendilerine hareket edip, duraan hale geldiklerine gre; nesnelerin hareketini be duyu aracl ile algladmzda, sonu olarak ruhsal hareket ettiricilerin bilgisinden, nedenlerin bilgisine ularz. 4. u halde, grlebilir dnyann tamam, dnyadaki eylerin snf dahilinde, insan ruhuna kavray ile katlr. Bu grlebilir dsal eyler, be duyu kaps ile ruha nfuz eden ilk eylerdir. Ancak bunlar tzleri itibariyle deil, ortada retilen suretleri araclyla ruha nfuz edip, sonrasnda ortadan organa geerler. Bunlar dsal organdan isel organa geer ve bylelikle kavray gcne ularlar. Bylece, ortada trlerin genelletirilmeleri, ortadan organlara geii ve kavray gcnn bunlara ynelii; ruhun kendisi dndakilerden kavrad tm bu eylerin anlayna ulatrr. 5. Kavrayn nesnenin uygun olmas durumda, bu kavray haz takip eder. Aslnda, bu duyular, ya grme sz konusu olduunda gzellik nedeniyle ya koklama veya duyma sz konusu olduunda tatllk nedeniyle ya da tat alma ya da dokunma sz konusu olduunda shhatlilik nedeniyle, soyutlanm suretler araclyla alglanan bir nesneden haz alrlar. nk tm haz orana dayanr. Ancak trler, kendilerinden doduklar kaynak, kendisinden geerek olutuklar orta ve ulamak durumunda olduklar ama ile olan ilikilerine bal olarak, ortak bir biim, g ve etkinlik karakterine sahip olurlar. Bu nedenle, oran trlerin ya da formun karakterine sahip olduu lde benzer olanda gzlemlenir ve sonrasnda bu, gzellik olarak adlandrlr, nk gzellik

sayca eitlikten veya bir araya geldiklerinde rengin tatlln oluturan paralarn belli bir biimde tahsislerinden baka bir ey deildir. Tekrar dile getirilecek olursa, oran gcn ya da kuvvetin zelliklerine sahip olduu lde gzlemlenir, daha sonra bu, etken g alglayan duyuda orantsz bir biimde arya kamam ise, tatllk olarak adlandrlr. nk duyular, ar olandan incinir; ortalama olandan ise haz duyar. Sonu olarak, oran, tesir zelliine ve etkiye sahip olduu lde gzlemlenir. Bu etki de, failin eylemi ile alglayann bir ihtiyacn karlad mddete orantldr. Fail bunu, alglayan koruyarak ve besleyerek yapar, bu en belirgin biimde tat alma ve dokunma duyularnda gzlemlenir. O halde, haz ile dsal zevkler, kendi benzerlikleri orannda ve tr hazza gre ruha nfuz eder. 6. Bu kavray ve haz duygusunu yarg takip eder. Yarg ile yalnzca tikel bir duyuya ait olduu iin, bir eyin siyah ya da beyaz olduunu ya da dsal bir duyuya ait olduu iin bu eyin yararl ya da zararl olduuna karar vermez. Yarg ayn zamanda, bu nesnenin neden haz verdiini de muhakeme eder ve aklar. Bu karar verme eyleminde, duyularn nesneden alm olduu haz aklsal bir soruturmaya tabi tutulur. O halde, bir nesnenin neden gzel, tatl ya da yararl olduunu aklsal bir biimde incelediimizde, bu nesnenin belli bir eitlik oranna sahip olduu sonucuna ularz. Ancak eitliin doas hem byk hem de kk nesneler iin ayndr. Boyuta bal olarak oalmad gibi, deien eylerle birlikte deiip yok olmaz veya hareket sonucu bakalamaz. O halde, eitlik, mekandan, zamandan ve hareketten soyutlanmtr ve bu nedenle de duraandr; uzayda ve ne de zamanda bir snr olabilir; o btnyle ruhsaldr. Bylelikle yarg, arndrma ve soyutlama yoluyla, duyular araclyla yine duyusal bir biimde edinilen aklsal yetiye ulatran, bir eylemdir. Dolaysyla da tm bu grlebilir dnya insan ruhuna duyu kaplar araclyla ve daha nce belirtilen etkinlie bal olarak katlmak durumundadr. 7. Nihayet, tm bu eylemler, onlarda Tanrmz alglayabileceimiz eserlerdir. Alglanan trler ortada benzer ekilde retilmi ve organn kendisinde iz brakm olduundan ve bu iz brakma da bizi balang noktasna yani bilinen nesneye ulatrdndan, bu sre, Sonsuz Ikn kendisinden bir Benzerlik; e ve ayn tzden ve ayn ekilde sonsuz bir htiam yarattn aka ortaya koyar. Grlemeyen Tanrnn imgesini, Onun ihtiamnn ve tznn simgesi olan; her yerde Olan, btn ortada kendi benzerini reten bir nesne gibi Onun ilk neslinden, trlerin nesnel organ ile bir oluu

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

103

gibi, birliin ltfu araclyla aklsal doann bireyi ile birletirilmi olan, alglayabiliriz. Ve bu birlik sayesinde, O bizleri esas Kaynak ve Nesne olan Babamza geri ynlendirebilir. O halde, tm bilinebilir eylerin kendilerine benzer bir eyler retmek zorunda olmalar nedeniyle, ayn aynalar sz konusu olduunda olduu gibi, kendilerinde Szn, Resimin ve Oulun sonsuzca Baba Tanrdan yaylmalarnn grlebildiini aka bildirmek durumundadrlar. 8. Benzer ekilde, gzel, tatl ve yararl olmalar nedeniyle haz veren trler, ilk gzelliin, tatlln ve yararlln, ilk Trde varolduunu insann anlamasn salar. Bu trlerin, reten Bir ile aralarnda btnyle bir uyum ve eitlik vardr. Bu ilk Trlerde hayaller vastsyla deil, fakat kavrayn doruluu yoluyla gsterilen bir kudret vardr. Yine bu ilk trlerde, alglayann gereksinimlerini koruyan, karlayan ve btnyle gideren bir tesir bulunur. O halde eer haz uygun olann uygun olan ile birlii ise, ve eer Tanrnn Resmi (likeness) nin kendi bana en gzel, en tatl, ve en yararl olmak gibi bir nitelii var ise, ve eer ki bu gerekle, itenlikle ve tm yetileri karlayan bir bollukla bir ise; tek bana Tanrnn gerek hazzn kayna olduu; ve dier tm hazlardan Onu grmeye ynelebileceimiz aka anlalabilir. 9. Bununla birlikte yarg bizi, sonsuz gerein gvenilir kavrayna ilikin daha mkemmel ve daha dorudan bir yola ynlendirir. nk, eer yargya mekandan, zamandan ve deiimden; dolaysyla da boyuttan, ardklktan ve deiebilirlikten soyutlanm bir akl ile ulalmas gerekiyorsa; bu yargya duraan olan ve zaman ve mekanda snrlar olmayan bir akl araclyla ulalmaldr. Ancak hibir ey, eer sonsuz deil ise, btnyle duraan ve zaman ve mekandan snrlanmam olamaz. Ve sonsuz olan herhangi bir ey ya Tanrnn kendisidir, ya da Onun iinde yer alr. O halde, daha ak bir ifadeyle hakknda yargda bulunduumuz her eyi bu tarz bir akl ile yarglamakta isek, takip eden cmlenin de ak olmas gerekir: Tanr her ey iin, neden, mutlak kural ve gerein dr. Her ey onun yla, mutlak ve kalc bir biimde, bizim iin pheye ya da reddetme olaslna veya deiime; ya da zaman ve mekanla snrlanmaya ihtiya duymazm gibi veya blnemez ve aklsalm gibi, parlar. Kendilerinden hareketle, bilgimize konu olan duyu nesneleri hakknda yargda bulunduumuz yasalar, onlar kavrayann zihni iin, mutlak ve phe gtrmezdir. Ayn ekilde bu yasalar, onlara sahip olann hafzasndan sklp atlamazlar, onlar her zaman mevcutturlar. Bu yasalar, yarglayann akl araclyla herhangi bir rtme veya h-

km iermezler. nk, Aziz Augustinusun da belirttii gibi, Onlar ancak kendileri araclyla yarglanabilirler. Bu yasalar, zorunlu olmalar nedeniyle deimez ve bozulmaz olmaldrlar. Herhangi bir mekanla snrlanmam olmalar nedeniyle, uzamda snrsz olmaldrlar. Sonsuz olmalar nedeniyle zamanda snrsz olmaldrlar. Bu nedenle de bu yasalar, paralara ayrlamazlar. nk onlar aklsal ve cisimsizdirler; meydana getirilmemi ve yaratlmamtrlar. Kendisi araclyla, kendisinden hareketle ve kendisine gre btn gzel eylerin ekil ald Sonsuz Ustalkta sonsuzca varolurlar. O halde bu yasalar, Sonsuz Ustalk dnda kesin olarak yarglanamazlar. Sonsuz Ustalk, yalnzca her eyi reten biim olmakla kalmaz, fakat ayn zamanda o, onlar muhafaza eden ve birbirlerinden ayran; tm yaratklardaki biimi ieren, her eyi yneten Varlktr. Zihnimiz duyular yoluyla gelen her eyi ona gre yarglar. 10. Bu dnce, Aziz Augustinusun da, Doru nan zerine, Mzik zerine adl kitaplarnda ve Altnc Kitapta aka belirttii gibi, Tanrya ulatmz bu adma benzer, yedi say biimine gre, geniletilmitir. Aziz Augstinus, bu pasajlarda, grlebilir varlklardan hareketle btn saysal eylerin Zanatkar olana adm adm ulatran, saylarn farkllna iaret eder. Bylelikle Tanr her birinde grlebilir. O, nesnelerde ve zellikle de seslerde saylar bulunduunu dile getirir ve seslerdeki saylar ses karan saylar olarak adlandrr. kinci olarak, bunlara karm olan ve duyu yetisi ile edinilen saylar vardr, ki bunlar tepki veren saylar olarak adlandrlr. nc olarak, ruhtan bedene doru ilerleyen saylar vardr. Yaplan jestlerde ve danslarda aka grlebilen bu saylar ise o yaklaan (forthcoming) saylar olarak adlandrr. Drdnc olarak, duyulardan alnan hazlarda bulunan ve dikkat alglanan benzerliklere yneldiinde sonuca ulaan ve duyusal saylar olarak anlan saylar vardr. Beinci olarak, hafzada tutulan saylar bulunur ve bu saylar da hatrlatc saylar olarak anlrlar. Altnc olarak, yukarda anlan tm saylara ilikin yargda bulunmamz salayan saylar vardr ve o bu saylar yarglayan saylar olarak adlandrr. Bunlar daha nce de belirtildii gibi, mutlak ve kendimize ilikin herhangi bir deerlendirmeden uzak olmalar bakmndan, zihnin zerinde zorunludurlar. Zihinlerimiz zerinde etkili olan bu sonuncular sanatsal saylardr. Ne var ki Aziz Augustinus, yarglayan saylara bal olmalar nedeniyle bunlar snfsal bir sralamaya tabi tutmamtr. Ve bu sanatsal saylardan, kendilerinden ok sayda yapay olgu biimi yaratlan yaklaan saylar taarlar. Byle-

104

Ortaa Felsefesi-I

ce, en yksek saylardan, orta ve sonrasnda da en alak saylara doru derecelendirilmi bir ini vardr. Bunun tersi dnldnde ise, ses yapan saylardan, arada bulunan tepki veren saylar, duyusal ve hatrlatc saylar vastasyla, yukarya, En yksek saylara doru adm adm ilerleriz. yleyse, her eyin gzel ve bir biimde haz veriyor oluu ve gzelliin ve hazzn uyum olmadan varolamamas nedeniyle ve yine uyumun ncelikle saylarda bulunmas nedeniyle, her ey saylarn nesnesidir. Bundan dolay, say Yaratcnn zihnindeki esas rnektir. Ve eyleri Bilgelike ynlendiren esas iarettir. Ve saynn, her ey iin en ak ve Tanrya yakn oluu, bizi bu yedili ayrm yoluyla Tanrya ok yakn klar. Saysal eyleri kavradmzda, saysal uyumdan haz aldmzda, saysal uyumun yasalarna gre reddedilemez biimde yargda bulunduumuzda, bu durum Onu tm nesnel ve grlebilir eylerde bilinir klar. 11. Eserlerinden Tanrya ulatmz bu iki admdan, grnr dnyadaki btn varlklarn, Serafn ayaklarndan sarkan iki kanat gibi, dini dncelere dalm bilge adam, sonsuz Tanrya ulatracan anlayabiliriz. nk yaratklar o ilk, en gl, en bilge ve en mkemmel lkenin; o ilk sonsuz Kaynan, In, Bolluun; o ilk etkin, mkemmel, buyuran Sanatn glgeleri, taklitleri ve resimleridirler. Onlar, Tanrnn devamll iin bize sunulmu olan eserler, resimler ve grntler; kendilerinde Tanry grebileceimiz, ilahi bir ekilde bize verilen iaretlerdirler. Bu varlklar imdiye kadar tecrbesiz olan ruhlarmza sunulmu ve duyularmza daldrlm rnekler, daha doru bir ifadeyle resimlerdirler. Bylelikle onlar, grdkleri bu duyulabilir eyler araclyla, grmedikleri anlalabilir olana, bu izler yoluyla iaret edilmi olana ulaabilirler. 12. Bu grlebilir dnyann yaratklar, Tanrnn grnmeyen mevcudiyetini gsterir; buna bir ynyle, Tanrnn Balang, rnek ve her yaratn Sonu olmas ve her etki nedeninin bir iaretidir; her rnek, rnek olann bir iaretidir ve her yol ulatraca sonun bir iaretidir- neden olur; bir ynyle kendi temsil gleri; bir ynyle kehanet gibi nceden iaret etmeleri; bir baka ynyle de meleklere zg eylemleri ve doast teekkl erdemleri neden olur. nk her varlk doas gerei, sonsuz Bilgelikin bir biimi ve benzeridir. Ancak zellikle, Kutsal Kitapta kutsal eyler hakknda, nceden fikir vermek zere Peygamberlik Ruhundan ykseltilmi olan varlklar ve ve daha da nemlisi ahsiyetlerinde meleklerin vekaletiyle Tanrnn memnuniyetle ortaya kt varlklar ve en nemlisi de, Onun

iaret etmek amacyla semi olduu ve yalnzca kelimenin sradan anlamyla bir iaret vasfna sahip olan deil, fakat ayn zamanda kutsallk vasfna da sahip olanlar sonsuz Bilgelie benzemektedir. 13. Tm bunlardan, dnyann yaradlnda grlemeyen btn niteliklerinin aka grld, yaplan eyler araclyla anlald sonucuna ulalabilir. O halde onlar ki bu eylerin farkna varmak istemeyen, veya ilerindeki Tanry bilmek, ona kretmek ve onu sevmek istemeyenlerin mezareti yoktur. Onlar, gnlszce karanlktan, Tanrnn harikulade na ulatrlacaktrlar. Ancak Efendimiz, Hz. sa araclyla, bizleri karanlktan harikulade na ulatrm olan Tanrmza krler olsun. Sonsuza dek verilen o klarla, kutsal eylerin parldad zihinlerimizin aynasna, yeniden katlmaya ikna edildik (Krklareli niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm Ara. Gr. Saadet Yedi tarafndan evrilmitir).

5. nite - Rogerus Baco, Bonaventura, Albertus Magnus

105

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d Yantnz doru deilse, nitenin Rogerus Baco balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Francis Baconun Rogerus Bacodan yzyllar sonra yaam bir dnr olduunu ve bu yzden Baconun dnceleri zerine bir etkisinin olamayacan greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Rogerus Baco balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Baconun sayd yanlg nedenleri arasnda akla inan karsnda ncelik verilmesi gibi bir maddenin bulunmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Rogerus Baco balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Baconun, matematiin tanrsal vahiyden stn olduuna ilikin bir gr belirtmediini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bonaventura balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Bonaventurann, evrenin ezeli-ebedi olmas durumunda bunun tam tersinin gerekleeceini, yani sonsuz sayda ruh olmas gerekeceini, bunun da imkansz olduunu savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse nitenin Bonaventura balkl ksmn yeniden inceleyiniz. nsandaki mekanik yetinin olup sanat ve zanaatlar aydnlatan n dsal k olarak adlandrldn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bonaventura balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Bonaventurann, ruhu insann bireylemesinin balca sebebi olarak gsterdiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bonaventura balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Bonaventurann bilgi anlaynda tanrsal aydnlanma dncesinin nemli bir rol olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bonaventura balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Bonaventurann itidal, metanet, adalet ve drstl de nemli erdemler olarak grmekle birlikte basireti ahlak yaamnn merkezine koyduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Albertus Magnus balkl ksmn yeniden inceleyiniz. Bonaventurann ruhun bir tr ruhsal madde ierdiini savunduunu ama Albertus Magnusun bu gre kesin biimde kar ktn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Albertus Magnus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Albertus Magnusun Felsefe ve lahiyat arasnda yapt ayrmn lahiyatn salad vahiy esasl bilginin geerliliinin reddi anlamna gelmediini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Rogerus Bacoya gore matematik dier tm bilimler iin bir hazrlk, bir balangtr. Bir anlamda akln ve dilin doru kullanm iin gerekli olan kurallar ierir ve bylece matematik bilgisi gerek dnme iin, gerekse ifade iin bir n art olur. Matematik hakknda herhangi bir bilgisi olmayanlarn ne teki bilimlerle, ne de dnyay oluturan ilikilerle dzgn bir iletiimi olabilir. Bunlarn hepsinin tesinde; matematii bilmeyenler bizzat kendi cehaletlerinin de farkna varamayacaklar, bu durumun stesinden gelmek iin herhangi bir giriimde bulunmayacaklardr. Demek ki, bu bilim, akl teki bilimlerin renilmesi ve dnyann kavranmas iin hazrlamakta ve varolan eylerin tmnn birden belli bir bilgisine ykseltmektedir. nsan, matematii bir kere kavradktan ve onu teki bilimlerde de dzgn ekilde uyguladktan sonra herhangi bir yanl ve hataya dmeksizin kolayca ve etkili bir ekilde her eyi bilebilir. Sra Sizde 2 Bonaventura evrenin ezelilii-ebedilii tezini rtmeye alarak bu teze kar her eyin, bizzat kendi kendisinin nedeni olan, Tanr tarafndan yaratldn ileri srmtr. Ona gre evren zaman iinde ve yoktan meydana getirilmitir ve bu trden bir yoktan varolmann nedeni, Tek, stn ve llemez olan bir lkedir. Bu lke de maddi eylerin tmnn tesinde olan, kendi kendine yeten ve yalnl iinde varolan bir Varlk, yani Tanrdr. Tanrnn dile getirilen bu zellikleri Platoncu deann zellikleri ile benzeir. Platon ile Bonaventura arasndaki tek fark, Tanrnn her eyi yoktan varetmesi dncesidir (ex nihilo, fit). Platonda byle bir fikre rastlanmaz. Oysa Bonaventuraya gre Tanr evreni biimlendiren ve ona varoluunu veren Varlktr. Bu Varlk, yaratt evrenin tmn kendinde barndran bir Gtr. Kendi bana brakldklarnda byk bir boluun iine decek olan varolanlar bylece Tanrnn iradesine bal hale gelmi olurlar. Tanrnn bu iradesi, dolaysyla inayeti sayesinde varolanlarn boluun iine gmlmeleri engellenmi olur.

2. c

3. b

4. e

5. a

6. b

7. e

8. a

9. b

10. c

106

Ortaa Felsefesi-I

Yaralanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Sra Sizde 3 Albertus Magnus bu ayrmla felsefenin ilahiyattan bamsz, zerk bir bilgi disiplini haline gelmesi yolunda nemli bir adm atm ve kendisinden sonraki dnrleri bu bakmdan nemli lde etkilemitir. Bu ayrm, elbette vahye dayal lahiyat bilgisinin geerliliinin reddi anlamna gelmemekteydi ama Albertus Magnus bu ayrm ile felsefenin lahiyatn hizmetisi olarak grlmekten kurtulmas yolunda nemli bir mesafe almtr. Albertus Magnus, insanlarn akllarn aydnlatan ve ilkelerin farkna varmalarn salayan klarn da farkl kaynaklardan geldiini savunmu, felsefeyle ilgilenen insann akln genel ile, ilahiyatla ilgilenen insann ise imann doast ya da ilahi yla beslendiini savunmutur. Bu iddia, felsefe ile ilahiyat arasnda yaplan ayrmn derin farkllklara dayandn ortaya koyar. Albertus Magnus bu ayrmla akl hor gren ve akln rettiklerini ilahiyatn rettiklerinden aa sayan dnrlere de yant vermitir. Ona gre, akln ortaya koyduu ve insan ynlendirdii hibir durum bir kenara terkedilemez. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi. Copleston, F. (2003). A History of Philosophy Medieval Philosophy. London&New York: Continuum. otuksken B. & Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. otuksken, B. (1993). Ortaa Yazlar. stanbul: Kabalc Kitabevi. en, A. (2010) Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gilson, E. (2005). Ortaa Felsefesinin Ruhu. ev: amil al, stanbul: Alm Kitabevi. Gracia, J. J. & Noone, T. B. (2006). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell Publishing. Hacket, J. (1983). Roger Bacon. Dictionary of the Middle Ages, New York: Scribners Sons. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Libera, A. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Aye Meral, stanbul: Litera Yaynclk.Marenbon, J. (2007). Medieval Philosophy. New York: Routledge. Maurer, A. (1982). Medieval Philosophy. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Peters, F. E. (1967). Grek Philosophical Terms, A Historical Lexicon. London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy. London: Thomas Nelson and Sons Ltd.

6
Amalarmz
Varlk Ahlak Kesinlik Ruh Tanr

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Latin bn Rdcln ve etkilerini zetleyebilecek, Sigerus de Brabantn yaamn, yaptlarn ve felsefe anlayn tartabilecek, Boethius Dacusun yaamn, yaptlarn ve felsefe anlayn tartabilecek, Iohannes Duns Scotusun yaamn, yaptlarn, bilgi ve ahlak anlayn ve Tanr kantlamalarn deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Akl ve iman ilikisi rade ve zgrlk Tanr Kantlamas Yaratl ifte Hakikat

indekiler

Ortaa Felsefesi-I

Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

LATIN BN RDL SIGERUS DE BRABANT BOETHIUS DACUS IOANNES DUNS SCOTUS

Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus


LATN BN RDL
On nc yzyl, sadece ok byk ve nemli filozoflarn ortaya kt bir yzyl deildir. Elbette bu yzylda pek ok isim ok nemli baarlara imza atmtr. Thomas Aquinas, hi kukusuz bu dnemin en byk filozoflarndandr. Ancak, onunla birlikte bir isim daha vardr ki, on nc yzyldaki nemli sorunlardan biri varoluunu ona borludur. Bu nl isim bn Rdten bakas deildir. Ortaa onu, Aristotelesin en iyi yorumcusu olarak kabul etmi ve kendisine Commentator yani Yorumcu unvann layk grmtr. bn Rdn bu etkisi elbette tesadfi deildir. On nc yzyl Aristotelesin yaptlarnn byk lde Latinceye evrildii bir dnemdir. Bu byk eviri hareketinin doal bir yansmas olarak Eski Yunancada kaleme alnm nemli felsefe eserlerinin Latinceye evrilmeleri byk bir etki yaratmtr. On nc yzylda kendisine evirmenlerin Prensi lakab taklan Guilelmus de Moerbekann Yunancadan Latinceye evirdii yaptlarn ardndan, bu yaptlar en iyi ekilde yorumlad dnlen bn Rdn dncelerinin de Latin dnyasna girmesi kanlmazd. bn Rd, yorumlar ve kendi zgn yaptlaryla Ortaa niversitelerine adeta bir bomba gibi dmtr. Bu etkinin hemen ardndan Katolik otoriteler, mslman kimliine sahip bir filozofun dncelerinin kendi imanlarna zarar verebilecei endiesini dillendirmeye balam; bata Albertus Magnus ve Thomas Aquinas olmak zere pek ok filozof bn Rde kar yazlar yazarak onun Aristotelese ynelik yorumlar arasndan Hristiyan imanna uygun olmayanlar rtmeye almlardr. Latin bn Rdl olarak adlandrlan akm, yukarda dile getirilenlerden de kolayca anlalaca zere, bn Rd etkisinde kalan baz Latin filozoflarn ortaya koyduklar bir dnce hareketidir. Bu etki gerek bn Rdn Aristotelesin yaptlar zerine yapt yorumlar araclyla, gerekse bizzat Aristotelesin kendi yaptlar araclyla ortaya kmtr. bn Rdn felsefesini takip edenler byk bir ounlukla Paris niversitesinde konulanmlard. Paris niversitesi Aristotelesin yaptlarna her zaman belli bir mesafeyle yaklamay tercih etmiti. Bu durum onun (Aristotelesin) bir pagan olmas ve kozmolojisinin de gene bu pagan anlaya paralel bir ierik tamasndan kaynaklanmaktayd. 1210 ylnda Paristeki niversitede Aristotelesin Fizik ve Metafizik isimli eserlerinin okutulmas kesinlikle yasaklanm ve bu yasak 1215 ve 1228 yllarndaki Papalk emirleriyle pekitirilmiti. Ancak i bununla kalmyor, Filozofun (yani Aristotelesin) ardndan Hristi-

110

Ortaa Felsefesi-I

yan dnyas, imdi bir de onun Yorumcusu (yani bn Rd) olan bir baka isimle, stne stlk bir mslman ile uramak zorunda kalyordu (Akyol, 2005: 25). Pariste o dnemde bn Rdn yorumlarna her eyden daha fazla nem ve deer veren insanlar vard. Bunlar, baka hocalar gibi sadece ilahiyat ile uramayan ve felsefe yapmaya alan insanlard. Aristoteles ve bn Rd izleyerek, dinin retisinden uzakta sadece akln yolunu izlemeye alyorlard. lerinde en nllerinden biri olan Sigerus de Brabant o zamanlar unlar sylemekteydi: Gnmzde Tanrnn mucizeleri ile uraacak halimiz yok; zira doal bir tarzda doa nesnelerini aratryoruz (Maurer, 1982: 192). Bu sz, aslnda onun hocas olan Albertus Magnusa aitti; fakat bunun yinelenmesi belli bir okul anlayn, dnceyi gsteriyor olmas bakmndan nemlidir. Bu dnce, felsefenin, neredeyse bin yldan beri devam edegelen ilahiyatla olan birlikteliinin bitmesi anlamna gelmekteydi. Baka kelimelerle, akln nesneleri ile imann nesneleri arasndaki ayrm artk iyice belirginlik kazanmaktayd. bn Rdler, aslnda kendilerine model olarak Aristotelesi almaktaydlar. bn Rd de onun yorumcusu olarak yeterince n sahibiydi. Bundan dolay, Paris niversitesindeki Aristoteles derslerinde genellikle bn Rd arlkl yorumlar n plana kmt. Bununla birlikte, bu filozoflarn felsefelerinde elbette baka filozoflarn da etkileri bulunmaktayd. Tam da bu yzden bu akma bir okul demek yerine, bunu daha sonraki dnemleri hazrlayan bir gelime olarak grmek doru olacaktr (Maurer, 1982: 193). Ortak abalar Aristoteles felsefesinin yorumlanndaki dini etkileri mmkn olduu kadar engellemekti. Bunu yaparlarken dikkatliydiler. Ne zaman dini ieriklere kart olan bir eyi retmeye kalksalar, bunun akl ve felsefe araclyla ortaya ktn; dolaysyla dinin karsnda yer alan bir hakikat olmadn sylemekteydiler. bn Rdler arasnda iki isim n plana kt ve dnceleri, kartlar tarafndan ciddiye alnd. Bunlar Sigerus de Brabant (Brabantl Siger) ile Boethius Dacustur. imdi bu iki filozofun dncelerini ele alacaz.

SIGERUS DE BRABANT Yaam ve Yaptlar


On birinci yzylda kurulan Paris niversitesinde drt fakltede dersler verilmekteydi. Bu faklteler, Edebiyat, Tp, Hukuk ve lahiyat Faklteleriydi. niversiteye devam eden renciler drt gruba ayrlmlard: Fransz, Norman, Picard ve ngiliz. Picard halk/topluluu (Natione Picardie), Parisin Latin mahallesinde otururdu. Fransann kuzeyindeki Picardie blgesinden gelen bu renciler arasnda Franszca konuanlarn yan sra Felemenke konuanlar da vard. Hocalar, bu dalm gznnde bulundur, derslerine giren renciler de bunu bilirdi.

bn Rdlerin on nc yzyldaki bilinen lideri olan Sigerus de Brabantn (Brabantl Siger) bugnk Belika topraklarnda yer alan Brabant Dkalndaki bir kyde, 1240 dolaylarnda dnyaya geldii sanlmaktadr. lk eitimini Liege kentinde aldktan sonra Aziz Paulus kilisesinde rahip oldu. Daha sonra gittii Paris niversitesinde Picard topluluuna katld ve 1266 ylndan itibaren Paris niversitesi Edebiyat Fakltesinde zellikle 1215 ylndan itibaren yasaklanm durumda olan Aristoteles felsefesiyle ilgili dersler verdi. Zira bu konuda son derecede gelimi bir birikime sahipti ve neredeyse rakipsizdi. Bununla birlikte, rnein Bonaventura, Sigerusu Aristotelese ilikin yorumlarndan dolay sulam; bu yorumlar Hristiyan imanna aykr bulmutur. Thomas Aquinas, De Unitate Intellectus (Akln Birlii Hakknda) balkl almas ile zellikle Sigerusun Aristotelesin De Anima yorumuna kar tepkisini dile getirmiti. 10 Aralk 1270 ylnda Kardinal E. Tempier, temelde drt yanl ieren toplam on felsefi nerme hakknda sulama yaynlad. Bu sulamalar genel olarak, akln birlii, ahlaki belirlenimcilik, dnyann ezeli-ebedilii ve ilahi basiretin reddedilmesi zerineydi. Edebiyat Fakltesi buna tepki verdi ve imana aykr dncelerin okutulmasndan yana bir tavr ald. Bu gelimelerden sonra, bata Sigerus olmak zere retim yesi, Paris niversitesinden uzaklatrld. 1277de baz fel-

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

111
1270 ylnda Aegidius Romanus (Gilles of Rome), Errores Philosophorum isimli eserinde bn Rdlerin bel baladklar Aristoteles, bn Rd, bn Sina, Gazali, Kindi ve bn Meymun gibi filozoflarn hatalarn gstermeye alt. Bu yapta verilen cevaplar ok sertti ve ortalk kart. bn Rdlerin on nermesi Stephen Tempier tarafndan listelendi ve 1270 ylnda bir beyanname ile knand. Daha sonra Papa XXI. Paulusun emriyle toplanan on alt ilahiyatdan oluan bir komisyon bu kez 219 maddelik bir liste hazrlad. Burada, bn Rdlere muhalif olan baz filozoflarn da nermeleri bulunmaktayd. Sulamalar Aristotelesilii ve bn Rdl engelleyemese de ilahiyatlarla filozoflar arasndaki ayrl derinletirdi.

sefi yarglar tekrar sulanan Sigerus, Papalk makam nnde hesap vermek iin Orvietoya gitti. 22 ubat 1282de akln karm olan sekreteri tarafndan baklanarak ldrld. Agostino Nifo 1500 yl civarnda yazm olduu bir yazda kendisini bn Rdcln kurucusu olarak anmaktadr (Maurer, 1982: 407-408; Bazan, 2006: 632-633). Sigerus de Brabant, iinde mantk yaptlarnn da bulunduu birok yaz kaleme ald. Mantk yaptlar arasnda Quaestiones Logicales (Mantkla lgili Sorular); Sophismata saylabilir. Aristotelesin yaptlar zerine yazd yorumlar arasnda In III De Anima (De Anima stn Yorum); De Generatione (Olu Hakknda); Physika (Fizik) ve Metaphysica (Metafizik) yer almaktadr. O dnemdeki en nl metinlerden biri olan Liber de Causis (Nedenler Kitab) ile kendi zgn almalar olan De Necessitate et Contingentia Causarum (Nedenlerin Zorunluluu ve Olumsall Hakknda); De Aeternitate Mundi (Evrenin Ezeli-Ebedilii Hakknda) ile De Anima Intellectiva (Aklsal Ruh Hakknda) nem tamaktadr. Bunlardan zellikle De Anima Intellectiva Thomas Aquinasn Papaln emri zerine kaleme alm olduu De Unitate Intellectus Contra Averroistas (bn Rdler Kar Akln Birlii Hakknda) adl yaptna bir tr cevaptr.

Brabantn Tanr ve Evren Anlay


Sigerusun metafizik anlay, Aristotelesten kaynaklanan bir anlay zerine ina edilmi olmasna karn, gene de Yeniplatoncu baz unsurlar iermektedir. O da, tpk Aristoteles gibi ilk felsefenin konusunun varlk olarak varlk olduunu sylemektedir. Bunun yan sra ilk varlk veya ilk neden de gene metafiziin konusudur. Ona gre varlk ve bir ayn eyi iaret eder; bununla birlikte bunlar eanlaml deillerdir. Zira varlk, varolma edimini (actus essendi) gsterirken bir kendi iinde blnemeyeni (indivisum in se) anlatmaktadr. Varolma edimi varln zne aittir ve ona -sonradan- eklenmi bir ey deildir. Sigerusa gre eyler saf edim durumunda deildirler. okluklar zaten bunun kantdr. Dolaysyla eylerde, onlar oluturan iki yn bulunmaktadr; varlk (esse) ve varolma potansiyeli (potentia ad esse) (Bazan, 2006: 636). Sigerusun bu esse ve potentia ad esse bileimi, aslnda btn yaratlm olanlar etkileyen ve ayn zamanda belirleyen metafizik bir bamllktr. Ona gre, sadece bireysel ve bozulmaya msait olan tzlerde bu bileim sz konusudur. Oysa, bir btn olarak dnya (veya evren), cinsler ve ayr tzler sadece varolma potansiyeline sahiptir. Baka bir ifadeyle dile getirilecek olursa, evrenin, cinslerin ve ayr tzlerin ontolojik durumlar varolmama potansiyelleri (potentia ad non esse) zerinden deil; fakat varolma potansiyelleri zerinden belirlenmektedir. Tanr lk Varlk ve btn eylerin lk Nedenidir. Bu zelliklerinden dolay Tanrnn saf bir varoluu olduunu syleyebiliriz. Tanrnn yaratm olduu ay alt dnyada; baka kelimelerle olu ve bozuluun hkm srd dnyada olumsallktan, yani herhangi bir eyin varolup olmama imkanndan sz edebiliriz (Maurer, 1982: 195). Olumsallk denilen durum, kesinlikle Tanrnn dnyadaki ilere karmasndan kaynaklanmaz. Bu durum daha ok madde ile igilidir. Madde, Sigerusa gre, yaratma eyleminde Tanr ile fizik evren arasnda bir tr arabulucu grevi stlenen gksel alemlerin ve lahi Zekann etkilerinin tam anlamyla alnmasna engel oluturacak bir eksikliktir. Dolaysyla ay alt alemde hibir ey zorunlulukla gereklememektedir. Bu dnya, belli bir kesinlikte nceden dile getirilemeyecek pek ok olumsal olaya sahne olmaktadr; zira bu olaylarn hi biri zorunlu nedenlerin rn deildir. Tanr bile, genel anlamda kendisinin her eyin uzak nedeni olduunu bilmesi dnda, gelecekteki olumsal olaylar bilemez (Maurer, 1982: 195).

112

Ortaa Felsefesi-I

Sigerus de Brabant De Aeternitate Mundi adl yaptnda evreni balangc ve sonu olmayan bir yap olarak dnmektedir. Meselenin en artc taraf, evrende yer alan trlerin de ezeli-ebedi olarak dnlmeleridir. Bu trler iindeki insan da zaman iinde balangc ve sonu olmayan bir yapdr. Baka bir ekilde ifade edilecek olursa insan yaratlmamtr, yani bir ilk insandan sz edemeyiz ve insann sonuncusu da olmayacaktr. Byle bir yaklam onun Aristotelesi dnce yapsndan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte, bu anlayn dile getirdikten sonra, biraz da alayc bir ekilde unlar sylemitir: Akl tarafndan ulalan bu sonu (iman tarafndan) kesinlikle reddedilmelidir. Tanr ile ilk insan arasndaki ba bu ekilde darya atan Sigerus, insandaki z ve varoluun her ikisinin birden Tanr tarafndan yaratldn syleyerek kendisinden nceki filozoflarn ve baz adalarnn dncelerine de kar kmtr (Maurer, 1982: 196; Bazan, 2006: 637).
SIRA SZDE

Sigerus de Brabant, Tanr tarafndan yaratlan ay alt dnyada her eyin olumsalla tabi SIRA SZDE olduunu savunur. Buradaki olumsallk ifadesi, ay alt dnyann hangi zelliklerine gndermede bulunmaktadr?
DNELM

DNELM S O R U

BOETHIUS DACUS Yaam ve Yaptlar


Boethius Dacus, on nc yzyln, Sigerus de Brabant ile birlikte radikal AristoDKKAT telesiliinin en nemli isimlerinden birisidir. 1277 ylndaki nl Tempier sulamasna hedef olmu filozoflardandr. Hayat hakknda bildiklerimiz ok azdr. OrSIRA SZDE taa belgelerinde bazen sveli Boethius olarak da anlmaktaysa da doduu yer sve deil Danimarkadr. Bundan dolay son dnemlerde kendisine Danimarkal Boethius denmektedir. Kesin doum ve lm yllar da bilinmemektedir. 1262den AMALARIMIZ sonra Pariste bulunduu ve Edebiyat Fakltesinde 1270 ile 1280 yllar arasnda dersler verdiini biliyoruz. Mantk yaptlarn 1270 civarnda, doa felsefesi ile ilgili olanlarn da 1272 ve sonrasnda kaleme ald tahmin edilmektedir. K T A P Boethius Dacusun yaptlar arasnda birka Aristoteles yorumu bulunmaktadr. Bunlar, Quaestiones De Generatione et Corruptione (Olu ve Bozulu Hakknda Sorular); Quaestiones Super Libros Physicorum (Fizik Kitaplar stne Sorular); TELEVZYON Quaestiones Super Librum Topicorum (Topikler Kitab stne Sorular) dr. Kaleme ald dier yaptlarndan balcalar De Aeternitate Mundi (Dnyann Ezeli-Ebedilii Hakknda); De Summo Bono (En Yksek yi Hakknda) balkl almalardr.
S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Boethius Dacusta Dnyann Ezelilii-Ebedilii Sorunu


Boethius Dacus, bazlarna gre, an aan tarzda adc (nominalist) bir anlaya sahiptir. Ona gre varolmayan eyler hakknda doru nermeler kurmak olanakszdr. Bu yaklam, dnyann ezeli-ebedilii sorununu ele alan Boethius Dacusun hareket sahasn btnyle belirlemektedir. lahiyatlarn dnyann yaratl hakknda dile getirdikleri dnce, dnyann ilahi irade tarafndan ve yoktan var edildii eklindedir. Bununla birlikte, Boethius Dacus, dnyann byle bir irade tarafndan yaratlm olduuna ilikin nermenin bilim tarafndan dzgn bir aklamasnn yaplamayacan ileri srer. Ona gre, byle bir yaklamn, zorunlulukla ortaya kan bir durumu iaret etmesi de olanakl deildir. Zira dnyaya ilikin olarak ortaya konulacak bilimsel nerme ve yasalar, kesin bir zorunluluk iermezler. Bunun nedeni de dnyadaki ey durumlarnn zorunlu bir ekilde ortaya kmamalardr. Bu, dnemini aan bir yaklamdr (Bazan, 2006: 227).

NTERNET

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

113

Bilimin snrlar konusunda, son derecede hassas bir yaps olduu anlalan Boethius Dacusun en temel bilgikuramsal anlay, bilimi aklsal ilkeler balamnda biimlendirmi olmasdr. Bu snrlarn dndaki herhangi bir ey veya mesele asla o bilimin konusu olamaz ve o bilim de bu mesele hakknda herhangi bir ey syleme frsatn yakalayamaz. Felsefenin zerklii hakknda ciddi bir snav veren Dacus iin akln ilkeleri vahyin hakikatlerinden daha nemlidir (Bazan, 2006: 228). Farkl trden bilimlerin kendi alanlar iinde bamsz bir ekilde ura vermeleri gerektiini savunan Boethius Dacusa gre birka bilim sz konusudur. Bunlardan bir tanesi fizik ve doa bilimidir. Fiziin ura alan doann kendisidir. Doa, yani Eskia Felsefesindeki physis varolanlar kendisine aratrma konusu olarak alr. Bu, olua tabi olan yaplar anlamna gelmektedir. Dolaysyla yaratma edimi bu bilimin kesinlikle alan dndadr. Baka bir deyile, fizik bilimi yaratl hakknda herhangi bir nerme ortaya koyamaz. Oluun ve bozuluun hkim olduu ve genel ilkelerin de bu yaklam besledii bir fizik dnyada, hareketin mutlak bir balangcnn olduunu dile getirmek olanak ddr. Boethiusa gre zaten Aristotelesin kendisi de, Fizik adl yaptnn VIII. kitabnda bu gr dile getirmitir. Aristotelese gre, btn bu nedenlerden dolay dnya ezeli-ebedidir. Zira olu, fizik dnyann en temel gzlenen durumudur ve sadece doal nedensellik iinde kalnd srece hareketin mutlak kaynan iaret etmek olanakszdr. Ayn durum matematiin snrlar iinde kalndnda da geerlidir (Bazan, 2006: 228). Bununla birlikte, Boethiusun bir de metafiziki yn bulunmaktadr ve bu ynyle dndnde Boethius Dacus yaratl izgiye yakndr. Ona gre bir metafiziki, aklsal aralar yardmyla dnyadaki her eyin olumsalln ve dolaysyla bir lk Nedenin varln ortaya koyabilir. Metafizikinin, yani filozofun gene de yapamayaca ey dnyann ezeli-ebedi olduunu kantlamaktr. Zaten 1277 sulamasnda Boethius Dacusun maruz kald ithamlardan en nemlisi onun u nl nermesiyle ilgili olmutur: Yaratl olanakszdr; ne var ki, iman tarafndan ortaya konulan kart gr de sahiplenilmelidir. Benzer bir yaklam dile getiren bir baka nermesi de dikkate deer olmakla birlikte yaad dnemdeki derin ve ar basklar iaret etmek bakmndan benzersizdir: Doa Filozofu, Hristiyan imanna aykr olsa da, dnyann zaman iinde bir balangc olduunu inkr etmelidir. (Maurer, 1982: 199-200). Yukarda gsterilmeye allan yaklamlar, ortaya iki boyutlu bir grnt karmtr. Bunlardan bir tanesi akl ile iman arasndaki ilikidir. Boethius Dacusa gre felsefe insan aklnn bir eseridir. Bu eser kendi iinde, her eyden nce, doal nedenler ile evrenin, aklsal soruturma sonucunda ortaya km olan ilkelerini barndrmaktadr. man ise Tanrnn mucizeleri ile doast bir anlamann stne kurulmutur. Bu bakmdan bunlarn kendilerine ait belirgin birer alanlar bulunmaktadr. kinci boyut da buna bal ve paralel olarak belirginlik kazanmaktadr. Bu boyuta gre, doa felsefesi ile uraanlar kendi alanlarnda kaldklar srece ortaya koyduklar nermeler doru olacaktr. mann alanna giren nermeler de, fizik nermeleriyle aykr dtkleri durumlarda bile, yine ayn ekilde dorudurlar. Bu retiyi, felsefe tarihinde ifte hakikat retisi olarak adlandranlar kmsa da baz felsefe tarihileri, Boethiusun bu yaklamnn, her ne kadar 1277 sulamasnda yle olduu dile getirilse de, ifte hakikat ile ilgisinin olmadn belirtmektedir (Maurer, 1982: 201; Bazan, 2006: 229). Boethius Dacus felsefe ile ilahiyat arasnda ya da akl ile iman arasnda nasl bir denge SIRA SZDE kurmaktadr?
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

114

Ortaa Felsefesi-I

IOHANNES DUNS SCOTUS Yaam ve Yaptlar


Bir Fransisken ilahiyat ve filozof olan Duns Scotus, kendisinden nce domu Thomas Aquinas ile kendisinden sonra dnyaya gelen Guilelmus de Ockham ile birlikte Ortaan, zellikle Skolastik dneminin nde gelen isimlerinden birisidir. Dncelerini ortaya koyarken izledii yol zarifti; ama bu yol onu bir o kadar da anlalmas g bir filozof yapm; bundan dolay kendisine, ince eleyip sk dokuyan, incelikli, titiz doktor anlamlarna gelen Doctor Subtilis lakab taklmtr. Hayat hakknda bildiklerimiz pek azdr. Bununla birlikte, adndaki Scotustan da kolayca anlald gibi, skoyada dnyaya gelmitir. 1265 dolaylarnda skoyadaki Dunsta domutur. 1278den itibaren Fransisken eitimi almaya balam ve 1291 ylnda rahip olarak Fransisken tarikatna katlmtr. 1288 ylnda Oxford niversitesinde eitimini srdren Scotusu tarikat Paristeki niversiteye gndermi ve eitimine orada devam etmesini salamtr. Dolaysyla Duns Scotusun felsefesinde ve yazlarnda iki evre bulunmaktadr: Oxford ve Paris dnemleri. Paris niversitesinde Petrus Lombardusun Sententiae adl yapt zerine yorumlardan oluan dersler verdi. 1307 ylnda Magister (Hoca) unvann ald. Birka defa Paris dna grevli olarak ktysa da asl olarak Paristeki retim iini devam ettirdi. 1307 ylna kadar faal retim yesi olarak Paris niversitesindeki Fransisken krssnde bulundu. Almanyann Kln kentindeki Fransisken evine, eitim almalar amacyla gnderildi ve burada henz 42 yanda ld. ok gen bir yata lmesine karn ardnda brakt yaptlar ciddi boyutlardadr. Scotusuluk akmnn balatcs bir filozof olan Duns Scotus, zellikle metafizik alanndaki dnceleriyle kendisinden sonra gelen dnce insanlarn etkilemitir. Duns Scotus da Thomas Aquinas gibi bir ilahiyat olmasna ve onunla ayn iman paylamasna ramen, zellikle varlk alanndaki felsefi dnceleriyle Thomas Aquinastan derin biimde ayrlmaktadr. Bu yzden Scotusuluun, Thomaslktan farkl bir alanda varolduunu belirtmek gerekir (Maurer, 1982: 220; Aspell, 1999: 243; Dumont, 2006: 353; Harris, 1959: 1-37). Duns Scotusun Oxford niversitesinde iken Sententiae zerine derslerinden derledii almalar dorultusunda Opus Oxoniense veya Ordinatio (Dzen) adl bir yapt kaleme almtr. Sententiae zerine Paris niversitesinde verdii derslere ilikin yorumlarn ise Reportata Parisiense veya Opus Parisiense (Paris Yapt) adl bir baka yaptta bir araya getirmitir. Duns Scotusun dier yaptlar arasnda nemli grdklerimiz unlardr: Quaestiones in Libros Aristotelis De Anima (Aristotelesin De Anima Kitaplar stne Sorular); De Prima Principio (lk lkeler Hakknda); Collationes (Karlatrmal Okumalar); Quaestiones Subtilissimae in Metaphysicam Aristotelis (Aristotelesin Metafiziki stne ok nce Sorular).

Iohannes Duns Scotusun Bilgi Anlay


Btn Ortaa filozoflarnn kabul ettii Aristotelesi bilgi anlayn, genel anlamda Duns Scotus da kabul etmektedir. Bu genel anlaya gre btn bilgimiz duyulardan kaynaklanmaktadr. Duyularmz araclyla elde ettiimiz imgelerdeki maddi unsurlar etkin akl (intellectus agens) tarafndan soyutlanmaktadr. Soyutlama (abstractio) araclyla ortaya kan anlalabilir nesneler (res intelligibilis) edilgin aklda (intellectus possibilis) yer almaktadr. Bu anlalabilir nesnelerin t-

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

115

m de bilinen nesneleri temsil yeteneine sahiptir. Duns Scotusun kabul etmi olduu bir baka zellik de insan aklnn doutan bo (tabula nuda veya tabula rasa) olmasdr. Bununla birlikte o, akln sezgisel ve soyutlayc yn zerinde daha arlkl olarak durmaktadr (Aspell, 1999: 255; Dumont, 2006: 361-362). Duns Scotusa gre, fizik dnyadaki bireysel varolularn tm dorudan doruya duyular tarafndan alglanr ve daha sonra da akl tarafndan kavranr. Bu, Boethiustan itibaren ekillenen, daha aadaki bir etkinlik biiminin daha yukardaki tarafndan bilinmesi; fakat tersinin sz konusu olmamas tarzndaki dnceye dayanmaktadr. Buna paralel olarak zihinsel sezgi, btn aktel bireysel varolular bakmndan gerekli olan bir tarzdr. Duns Scotusun buradaki bireysel varolular deyiiyle ifade ettii ey, doru olumsal nermeler, tmevarm ve sezgidir. Bireysel varolulardaki sezgi gereklilii, Duns Scotusa gre, soyutlamann sezgiyi nceden varsaymasdr. Ona gre tmelleri, nereden soyutlanacaklarn bilmeden bireysel olann iinden soyutlamak asla olanakl deildir. (Aspell, 1999: 255, Duns Scotus, In De Anima, XXII, 3). Duns Scotusa gre insann en yksek gleri onun akl ve iradesidir. Aslnda ona gre, ruhun gleri arasnda formel olarak belirlenmi bir ayrm sz konusuysa da bu gler temel itibariyle birbiriyle zdetir. Yukarda da dile getirilmi olduu gibi Duns Scotus, aklda etkin ve edilgin olarak iki ksm olduunu kabul etmektedir. Bununla birlikte bu ksmlarn, bilgi elde etmek konusundaki ilevleri tamamen Duns Scotusa zg bir ierik tamaktadr. Etkin akln, Thomas Aquinasta olduu gibi duyu imgeleri zerine eilerek bir soyutlama ilemine girimesine gerek yoktur. Akl, dorudan doruya duyulanabilir nesneye ynelmekte ve o nesnedeki anlalabilirlikten tmel kavramlar ortaya karmaktadr (Maurer, 1982: 237). aret edilebilir dnyada olup bitenlere ilikin bilgimizi, soyutlama yoluyla elde ettiimizi ileri sren Duns Scotusa gre sezgisel bilgi, adna gereklik dediimiz aktel varolularn dnyasnda yer alan eylerin bilgisidir. Sz gelimi, bir masann, masann zerindeki bir kalemin, bahedeki bir aacn bilgisi sezgisel bilgidir. Soyutlayc bilgi ise gereklik denen aktel varolular dnyasnda bulunmayan bir eyle ilgili de olabilir (Maurer, 1982: 237). Temel olarak her iki trden bilgi de bireysel bir ey hakkndadr. Bununla birlikte soyutlayc bilgi, btn bireysellerde ortak olan bir yap hakknda da ortaya kabilir. Bunlarn aralarndaki biricik fark, sezgisel bilginin varolan bir ey hakknda olmas; soyutlayc bilginin ise varolutan soyutlanmasdr (Maurer, 1982: 238; Aspell, 1999: 255). Duns Scotusa gre, aklda ortaya kan bu durum duyusal bilgide de geerlik kazanmaktadr. Ona gre, grme sezgiseldir; bunun nedeni, grmenin nesnesine imdi ve burada (hic et nunc) ulaabilmesidir. Bununla birlikte imgelem (imaginatio) doas itibaryla soyutlaycdr. Bundan anlalmas gereken ey udur: mgelemin nesnesinin imdi ve burada olmas gerekli deildir. u anda aktel olarak gzmzn nnde olmayan bir ey; hatta dnya varolduundan beri hi varolmam bir ey de imgelem tarafndan canlandrlabilir. Zaten, Duns Scotusun da iinde yaad on drdnc yzyln en nemli tartmalarndan biri, imdiye kadar anlatlanlar etrafnda ortaya kmaktadr (Maurer, 1982: 238). Duns Scotusun da ilgilendii bu nemli soru udur: Acaba, nesnesi varolmad halde sezgisel bilgi mmkn mdr? Duns Scotusa gre, bu soruya olumlu cevap verenler bir ekilde phecilii desteklemektedirler. Zira, algladmz nesnelerin gerekten varolup olmadklarn kesin bir ekilde bilmenin olanakszl, o nesnelerin bilgisine ilikin ciddi bir sorgulamay da beraberinde getirmektedir. Ortaa felsefe tarihinde Ghentli Henry olarak bilinen Henricus de Gandavo

116

Ortaa Felsefesi-I

isimli bir dnr, akln kesinliinin deimez hakikatler (dorular) ile ilgisi olduu iin her an deimekte olduunu ve bundan dolay duyularn nesnesi olan duyulanabilir eylerden hareketle kesinliin asla elde edilemeyeceini ileri srmtr. Dolaysyla Gandavoya gre bu tr bir deimez, sabit durumun aa kmas iin gene onun gibi sabit, dolaysyla ilahi bir aydnlanma (illuminatio) gereklidir. Platondan itibaren baz filozoflarn gndeminde olan bu anlaya gre, byle bir ilahi benzerlik sz konusu deilse, eylerdeki hakikat kesinlik derecesinde elde edilemeyecektir. Duns Scotus Ganvadonun bu dncelerine hemen kar kmtr. Ona gre, en azndan alanda, yukarda sz edilen ilahi aydnlanma olmakszn eylerin bilgisindeki doruluk kesin bir ekilde elde edilebilir. Henricus de Gandavo ile olan tartmasnda Duns Scotusun belirlemi olduu alan yledir: 1) lk ilkeler ve onlardan kartlan her ey. lk ilkelere rnek olarak varlk vardr veya para btnden kktr gibi doruluundan kesin olarak emin olduumuz ifadeleri verebiliriz. Bu trden ifadeler, Duns Scotusa gre, mantksal ilemler araclyla (tasm vb.) ortaya kmaktadr ve bilimsel ierikteki nermeler bu trden ilkeleri kendisine dayanak yaparak biimlenmektedir. Bilimsel nitelikteki nermeler, aslnda akln kavrayabildii ve duyulanabilir evrende izlenebilir bir dzeni iinde barndran dorulardan olumaktadr veya bu dorulara dayanmaktadr. Bu dorular (veya hakikat) etki/neden/sonu ilikisi iinde gzlemlenebilmektedir. Duns Scotusa gre herhangi bir ey dzenli bir ekilde cereyan ediyor ve serbest bir nedene dayanmyorsa, bu ey o nedenin doal bir etkisidir. (akt. Aspell, 1999: 259; Duns Scotus, Opus Oxoniense, I, d. 3, q. 4, n. 9). Burada dikkat edilmesi gereken nemli nokta, akl ile fizik evren arasndaki ilikiyi uygun ekilde kurabilmemizi salayan dzen kavraydr. Nedenin serbest olmamas da, olumsall engelleyen ve yinelenmenin/aynen tekrarn garantisini veren bir baka nemli noktadr. Dolaysyla, ilk ilkeler temelinde insan akl, duyu verilerinin fizik dnyann gerekte olduu gibi olduunu bildiriini, kesinlik iinde ve eletirel bir tarzda yarglayabilir (yani bunlara ilikin bir yargda bulunabilir. .n.) (Aspell, 1999: 259). 2) Duns Scotusa gre, sadece ilk ilke olarak andmz tmel nermeler, fizik evrenle ilgili olan bilimsel ilikimizi biimlendirmez. Biz, ayn zamanda duyu tecrbelerimiz araclyla da eyler arasndaki dzenli ilgiyi bulup ortaya kartabiliriz. Gzlemlediimiz eylerdeki dzenlilik, bizim o eye ilikin belli bir kural ortaya koymamza neden olabilir. Baz eyler arasndaki ilikilerin dzenli gzlemi sonucunda ortaya kan kural, o eylerin gelecekteki olas tavr al biimlerini nceden kestirebilmemize de olanak tanyacaktr. Bilim, o halde, snrl sayda gzlemden hareket ederek, benzer durumlardaki btn olaylarda geerli olan bir genel yasa retebilir. stelik, bu eyler hakkndaki olas btn bireysel durumlarn tketilmesi de gerekli deildir. Bu tarz bir bak as, Aristotelesin bilim anlayna ok yakn durmaktadr. Aristotelese gre, duyu tecrbesi (empeiria) ilikilerdeki olguyu, analiz de onun nedenini (aitia) ortaya karmaktadr (Aspell, 1999: 259; Dumont, 2006: 363). 3) Duns Scotus, kesin bilgi elde edebileceimiz nc alann kendimize ait eylemlerimizle ilgili olduunu syler. Bu eylemler; duyulama, imgeleme, anlama gibi eylemlerdir. Bunlar, Scotusa gre, her ne kadar olumsal trden eylemler olsalar da, gene de ilerinde dorudan doruya kavranabilecek bir kesinlik sz konusudur. Szgelimi, isel eylem olarak adlandrabileceimiz anlama edimlerimizin sezgisinden hareketle ortaya kan psiik dorular, tpk fizik dnyadaki eyleri an-

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

117

lamamz iin gerekli olan ilk ilkeler gibi anlalabilirler. Bir baka deyile, ruh, bizzat kendi varoluuna ilikin sezgisel bir bilgiye ular; bu bilgide bulunan btn niteliklerin soyutlanmas sonucunda da, bizzat kendi yaln doasnn bilgisini elde etmi olur (Aspell, 1999: 260).

Iohannes Duns Scotusun Tanr Kantlamas


Duns Scotustan nce Ortaa Felsefesi tarihinde grdmz en nemli Tanr kantlamalar, Anselmus (ontolojik) ile Thomas Aquinasn (kozmolojik) Tanr kantlamalardr. Thomas Aquinas, Tanrnn varoluunun etkilerinden hareketle bu etkilerin nedeni olan Ona ulamaya alm; kantlamasn temel olarak bu anlay zerine biimlendirmitir. Duns Scotus da, Thomas Aquinasla bu balang noktasnda hemfikirdir. Bununla birlikte Duns Scotus, Thomas Aquinasn, etkilerin grnr olduu alan olan duyulanabilir alan ve duyu tecrbesine konu olan olgular tercih etmesini eletirir. Duns Scotus, etkisini fizik dnya zerinde gsteren bir Etkin Varlk olan Tanrnn ispat iin baka bir yola bavurmu (Maurer, 1982: 223; Aspell: 274) ve etkin nedenin varlnn ispat iin metafizik bir hakikati tercih etmitir. Opus Oxoniense isimli yaptnda yle bir ifade kullanmaktadr: Baz varolanlar retilebilirdir. Byle bir balang noktasndan hareket etmenin avantaj, bu durumun mutlak biimde zorunlu olmasdr. Her varolan bir ekilde retilmi/yaratlmtr. Ne var ki, her bir retilmi olan varolann bir bakas tarafndan retildii de bizzat duyu tecrbesi tarafndan saptanmaktadr. Baka bir deyile, her bir varolann reticilik anlamnda bir baka nedeni bulunmaktadr ve bu neden de retilmi bir varolandr. Bu durum, tpk Aristotelesin ilk hareket ettiricisi gibi bir ilk nedene kadar geri gitmektedir (Aspell, 1999: 274-275). Bu retilmilik durumu, birbirlerine zsel olarak bal bir dizi varolann ilikisini anlatmaktadr ve Duns Scotusun grne gre, byle bir kalk noktas ne duyulanabilir, ne de tecrbeye dayal bir kavraytr. Bu nokta, baz varolanlara ilikin metafizik bir doru, bir hakikattir. Bununla birlikte, bu dizi ile ortaya km olan etkinin toplam grnts, kesinlikle btn bir dizinin balang nedeni olamaz. Her eyden nce bu etkinin, dizinin dnda bulunmas ve kesinlikle gerekten varolmas gerekir. Gerekten varolmam olursa, o zaman bu etki de o dizi iindeki olas bir para haline gelecek ve onun da bir etkin nedenini aramak gerekecektir. Meseleyi baka trl ifade edecek olursak, varolanlar ya kendi kendilerine, ya hi bir eyden veya herhangi bir ey tarafndan retilmi olmaldrlar. Duns Scotusa gre herhangi bir varolann kendisini retmesi dnlebilecek bir ey deildir. Ayn ey yokluk tarafndan retilme konusunda da geerlidir. Dolaysyla varolan, bizzat kendisi retici olan bir baka ey tarafndan retilebilir olmaldr. Buradan hareketle denilebilir ki, bir ilk etkin neden vardr ve O da Tanrnn kendisidir. Bu kantlamann en nemli noktas, dier kantlamalarda da grdmz gibi, nedenin biimlendirdii dzenin, sonsuzca bir dizi iinde varolmasnn mmkn olamayaca dncesidir. Dnce yapsnda, yukarda da grdmz gibi fizik dnyann nemini her frsatta vurgulayan Duns Scotus iin Tanrnn varlnn kantlanmas a posteriori (deney sonras, deneyden karlm) bir tarzda gereklemektedir. Ona gre, Tanr vardr yargs analitik deil, sentetik bir yargdr. Yani insanda, Tanrnn varolduuna ilikin doutan bir dnce bulunmaz. nsan, Tanrnn varlna ancak Tanrnn yeryzndeki etkilerini inceleyerek, bu etkilerden nedenlere doru ilerleyerek ulaabilir. Yoksa akln nedenlerden etkilere doru ilerlemesi mmkn de-

118

Ortaa Felsefesi-I

ildir. Zihnin asl konusu olan bu ilk varln, yani Tanrnn kendisi nedensiz bir varlktr. Yani yeryzndeki tm etkilerin nedeni olduu halde, kendisinin bir nedeni yoktur. O kendi kendisinin nedenidir. Bu zelliklere sahip bir varlk ayn zamanda sonsuzdur, maddesizdir ya da salt biimsel bir nedendir. Byle bir ilk neden edimsel (aktel) olarak da vardr; O zorunlu bir varlktr. Ayrca btn bu niteliklerin de tesinde byle bir varlk, yani Tanr, etkindir, salt akldr, salt istentir. Tanr her eyi zgr istenciyle gerekletirir; dnya Onun zgr ediminin kendiliinden bir sonucudur. (otuksken&Babr, 1989: 298).
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Iohannes Duns Scotusun Tanrnn varln temellendirmek iin gelitirdii kantlama a SIRA SZDE posteriori bir grnm sergiler. Buradaki a posteriori ifadesi Scotusun kantnn hangi ynne iaret etmektedir?
DNELM

Iohannes Duns Scotusun Ahlak Anlay


Duns ScotusunRahlak anlay, onun irade hakkndaki dncesi etrafnda biimS O U lenmitir. Duns Scotus, Thomas Aquinasn akl ile irade arasnda kurmu olduu nispeten dengeli ilikiyi kabul etmez. Thomas Aquinas akln iradeye, iradenin heDKKAT define ulamas iin en bata bir ivme kazandrdn fakat daha sonra onu eylemlerinde zgr braktn dnmekteydi. Buna karlk Duns Scotus, BonaventuSIRA SZDE rann da etkisiyle, iradenin akldan biimsel olarak ayr olduunu ve ayn zamanda akldan daha asil (daha yksek bir yeti) olduunu ileri srer. Ona gre irade zgr bir gtr (potentia libera). Bu yaps itibaryla da, doal eilimi olan akldan AMALARIMIZ daha stndr; zira z gerei zgrdr (Aspell, 1999: 285). Akl, dorudan bir ekilde ve sorgusuzca hakikate ykselmektedir ve bundan dolay da aklddrP (irrasyonel). Buna karlk irade, akl tarafndan bilinen nesneK T A sini zgr bir ekilde setii srece aklsaldr. Duns Scotus iradenin eylemine aklsal demektedir ki; ona gre aklsallk, aklla birlikte hareket etmek, eylemde bulunmaktr. Tam da bu nedenden dolay, ona gre irade, doas bakmndan radiTELEVZYON kal bir biimde aklsaldr (Aspell, 1999: 286). Bu aklsallk nedeniyle irade, eylemleri iin akla bir ekilde gereksinim duymaktadr; bununla birlikte akldan daha temelli bir etkinlik iermektedir (Dumont, 2006: 367). N T E R anlayn iradenin ve iyinin zerine oturtmaktadr. radenin doScotus ahlak N E T ann genel ileyiine zt bir yaps bulunmaktadr. Baka bir deyile, iradenin davran biimi ile doannki arasnda bir farkllk bulunmaktadr. rade, yleyse, amacn bizzat kendisi zerinden ve zgr bir ekilde belirlemekte, istemektedir. rade, ayn zamanda, zgr bir ekilde belirlemi olduu hedefine ulamaya alrken, kendisini bu amaca tayacak eyler zerinde de zgrce eylemde bulunmaktadr. Bu ama, her ekilde kendinde iyi olann kendisidir. yi, Duns Scotusa gre, btn varolanlarn bir zellii olarak ortaya kmaktadr. Dolaysyla ahlakilik, Duns Scotusun dncesinde akl ve zgrlk temelinde kurulmaktadr. Bu akl ve zgrlk, aslnda insan eylemlerinin ahlaki olmasn salayan sorumluluk, zerklik ve ynetme gcnn ortaya kmas iin gereklidir (Aspell, 1999: 287). Duns Scotusa gre iki tr iyilikten sz etmek mmkndr. Bunlardan birincil olan, eylerin doal dzenine gre deil; fakat doru akln buyruklarna gre biimlendirilmi, belirlenmi olan nesneye ynelmi olan iradeye bal eylemin kendisine ait olan bir iyilik trdr. Szgelimi, hrszlk veya adam ldrme, bu doru akla aykr decek eylemlerdendir. Dolaysyla Kutsal Kitapta dile getirilen emirler/yasaklar da bu doru akla uygun buyruklar kapsamndadr. Bundan dolay, insanlarn birincil derecede yerine getirmek zorunda olduklar buyruklar bun-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

119

lardr. Bu buyruklara itaat tarzndaki insan eylemleri, zgr iradenin yerine getirdii davrann hedefindeki ahlaki iyiliin aktelliini salamaktadr. kincil tarzda iyilik ise, davrann biimlendirilmesi esnasnda yer ve zaman gibi evresel koullarn dikkate alnmas sonucunda ortaya kan hedefteki iyiliktir. Bu tarz iyilik, dolaysyla, ncelikli olarak amac n planda tutmaktadr. Tanr sevgisi, Tanry sevmek, nihai bir ama olmas bakmndan insann en yksek eylemini oluturur. Tanr, bir hedef olarak seildiinde, doru akla aykr olabilecek hibir ey olmayacaktr. Bundan dolay iradenin, insan btn zellikleriyle kendisine ynlendirecei nihai ama Tanrdr (Aspell, 1999: 287-288). Duns Scotus, doru akln ortaya kt yerin Tanrnn iradesinde biimlenen doal yasa olduunu dnmektedir. Ona gre, lahi irade iyinin nedenidir; bu durumun byle olmasnn nedeni, Tanrnn bir eyin iyi olmasn istemesidir. (Akt. Aspell, 1999: 289; Duns Scotus, Rep. Par. I, d. 8, q. 1). Bu elbette, Tanrnn u anda iyi olmayan bir eyin iyi olmasn istemesi eklinde dnlmemelidir. Zira, Onda byle bir eliki asla sz konusu olamaz. Tanrnn iradesinin iyiyi amalyor olmas, tamamen Onun saf iyi olan doasndan kaynaklanmaktadr. Bu doa, insana, Ondaki tm iyiliklere ynelme ve itaat etme fikrini vermektedir. Snrl irade, yani insann istemesi, iyiyi gerekletirme ve ktden kanmay emreder; zira snrl insan, varolusal anlamda, snrsz yaratcsnn buyruklaryla zaten kuatlm durumdadr. lahi iradenin biimlendirmi olduu doal yasann yannda bir de pozitif yasadan sz etmek gerekir. Bu yasa tr, Tanrnn doal yasay olumlamas neticesinde olumaktadr. Yukarda iki maddesinden sz ettiimiz On Emir pozitif yasaya en gzel rnektir. Bunlar doal yasaya uymaktadr ve hatta zorunludur. Tmel karakterinden dolay doal yasa, her zaman tam bir kesinlik ifade etmeyebilir. nsan yaantsndaki deien zaman ve mekanlar, farkl koullar altnda bulanklklar yaratabilir. Dolaysyla pozitif yasa, doal yasann bilisel ve ontolojik snrllklarnn stesinden gelmek iin Tanr tarafndan dikte edilen yasa olarak anlalmaldr. Bu yasalar araclya insan, doal yasay dzgn bir biimde yorumlama ve aydnla kavuturma ansna da sahip olmaktadr. Doal yasann bu ekilde akla kavuturulmas, insana, toplum iindeki hayatn nihai amaca en uygun biimde dzenlemesi bakmnda en etkin yardm sunmaktadr (Aspell, 1999: 290-291).

120

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Latin bn Rdcln ve etkilerini zetlemek. On nc yzylda Aristotelesin eserlerinin Latinceye kazandrlmas, Aristotelesin en byk yorumcusu olan bn Rdn grlerinin de Latin dnyasnda arlk kazanmasna yol at. Latin bn Rdl bn Rd etkisindeki Latin filozoflarn ortaya koyduklar bir dnce hareketidir. bn Rd izleyenler genellikle Paris niversitesinde konulanmlard. bn Rdcler, dinin retisinden uzakta sadece akln yolunu izlemeye altlar. Bu dnce, felsefenin ilahiyatla olan bin yllk birlikteliinin sonu anlamna gelmekte ve onu bamsz bir disiplin olarak tanmaktayd. bn Rdcler Aristoteles felsefesinin yorumlanndaki dini etkileri gidermeye altlar. Ama felsefeyle ilahiyat kar karya getirmemeye, ilahiyata da bamsz bir alan olarak meruiyet tanmaya zen gsterdiler. Bu grler, zellikle Sigerus de Brabant ve Boethius Dacusun grlerinde temsilini buldu ve daima Latin bn Rdcl olarak anld. Sigerus de Brabantn yaamn, yaptlarn ve felsefe anlayn tartmak. Balca bn Rdclerden olan Sigerus de Brabant, Paris niversitesinde Aristotelesin bn Rd arlkl yorumlarn okutup retmi, metafiziinde Aristotelesi ve Yeniplatoncu geleri kaynatrmtr. O da Aristoteles gibi metafizii varlk olarak varln bilgisi olarak grm, eylerde, varlk ve var olma potansiyeli olmak zere iki yn bulunduunu savunmutur. Ona gre Tanr ilk varlk ve btn eylerin ilk nedenidir. Ama bir btn olarak evren, evrende yer alan trler ve insan, Tanr tarafndan yaratlmam ezeli-ebedi eylerdir. Ay alt dnyada olumsallk hkm srer ve bu olumsallk maddeden kaynaklanr. Tanr bile gelecekteki olumsal olaylar bilemez. Ay alt alemde hibir ey kesin ve zorunlu deildir. Ondaki youn Aristotelesi etkilerin bir rn olan bu grleri dolaysyla geleneksel Hristiyan dnrlerce ar ekilde eletirmi, grleri kilise tarafndan birok kere knanmtr.

A M A

Boethius Dacusun yaamn, yaptlarn ve felsefe anlayn tartmak. On nc yzyln, Sigerus de Brabant ile birlikte radikal Aristotelesilerinden biri olan Boethius Dacus, adc (nominalist) bir dnrd. Dnyann yoktan ve sonradan yaratld tezinin bilimsel bakmdan kantlanamayacan savunmu, bilimin snrlarn belirlemek konusunda hassas bir tutum sergilemitir. Bilimi aklsal ilkeler balamnda biimlendirmi ve akln ilkelerini vahyin hakikatlerinden nemli grmtr. Balca bilimlerden biri olarak grd fiziin, yaratl inceleme konusu edinemeyeceini, ama metafizik bakmdan ve aklsal aralar kullanlarak bir lk Nedenin varlnn ortaya konabileceini savunmutur. Akl ile iman ya da felsefe ile ilahiyat arasna kesin bir ayrm koymu, ama bu alanlarn her ikisinin de kendi snrlar iinde kalmak kaydyla doru yarglar retebileceklerini savunmutur. Onun bu gr bazlarnca ifte hakikat retisi olarak adlandrlm, felsefe ile ilahiyat arasnda yapt bu kesin ayrm, felsefenin ilahiyattan bamsz bir disiplin olarak tannmasnda nemli bir adm olmutur. Iohannes Duns Scotusun yaamn, yaptlarn, bilgi ve ahlak anlayn ve Tanr kantlamalarn deerlendirmek. Iohannes Duns Scotus, insan aklnn doutan bo olduunu savunmu, bireysel varolularn nce duyularca alglanp sonra akl tarafndan soyutlama yoluyla kavrandn savunmutur. Duns Scotusa gre insann en yksek gleri akl ve iradedir. Akl etkin ve edilgin olarak ikiye ayrlr. Etkin akl, Aquinasn savunduunun tersine, dorudan duyulanabilir nesneye ynelip o nesnedeki anlalabilirlikten tmel kavramlar ortaya karr. Duns Scotusa gre sezgisel bilgi, gereklik alanndaki gerek eylerin bilgisidir. Soyutlayc bilgi ise gereklik dnyasnda bulunmayan soyutlamalarla ilgili de olabilir. Scotus en az alanda akln kesin bilgi elde edebileceini savunmutur: 1) lk ilkeler ve onlardan kartlan her ey. 2) Gzlemlenebilir eylerdeki dzenlilikten yola klarak varlan yasalar 3) Kendimize ait eylemlerimiz. Duns Scotus Tanr kantlama-

AM A

A M A

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

121

snda da bilgi retisine paralel bir izgi izlemi ve a posteriori bir Tanr kant ortaya koymutur. Yani etkilerden nedenlere ilerlemi, nce Tanrnn evrendeki etkilerini inceleyip oradan bu etkilerin nedeni olan Tanrya ulamtr. Tanr evrendeki tm retimlerin ilki olarak, ilk retendir. Duns Scotusun ahlak anlay, irade konusundaki dnceleri etrafnda ekillenmitir. radenin akldan biimsel olarak ayr olduunu, akldan yksek bir yeti olduunu ileri srmtr. rade, akl tarafndan bilinen nesnesini zgr bir ekilde setii srece aklsaldr. rade, zgrce belirlemi olduu hedefe, kendisini bu amaca tayacak eyler zerinde zgrce eyleyerek yrr. Bu ama, kendinde iyi olandr. yi tm varolanlarn bir zelliidir. Yani ahlakilik, akl ve zgrlk zerine kurulur. Duns Scotus, doru akln ortaya kt yerin Tanrnn iradesinde biimlenen doal yasa olduunu dnr. Snrl irade, yani insan iradesi iyiyi gerekletirmeyi ve ktden kanmay emreder; nk snrl insan, varolusal anlamda snrsz yaratcsnn buyruklaryla kuatlm durumdadr.

122

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Latin bn Rdclnn ortaya knda ve geliiminde olumlu ynde etkide bulunmu dnrler arasnda gsterilemez? a. Guilelmus de Moerbeka b. Sigerus de Brabant c. Boethius Dacus d. Brabantl Siger e. Thomas Aquinas 2. Sigerus de Brabantn Tanr anlay ile ilgili aadaki ifadelerden bilgilerden hangisi yanltr? a. Tanrnn, gelecekteki olumsal olaylar bilemeyeceini savunmas. b. Ay alt evrendeki olumsalln Tanrdan deil, maddeden kaynaklandn dnmesi. c. Tanrnn saf bir varolua sahip olduunu savunmas. d. Gksel alemlerin Tanr ile fizik dnya arasnda arabulucu rol stlendiine inanmas. e. Tanrnn ay alt alemi deil, ay st alemi yarattn dnmesi. 3. Sigerus de Brabanta gre aadakilerden hangisi ezeli-ebedi yapda deildir? a. Evren b. Zanaatlar c. Canl Trler d. Tanr e. nsan 4. Boethius Dacus ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Radikal bir Aristotelesidir. b. Adc (Nominalist) bir dnrdr. c. Yoktan var etme dncesine bilimsel kantlar getirmitir. d. Akln ilkelerinin vahyin hakikatlerinden nemli olduunu savunur. e. Bilimi aklsal ilkeler balamnda biimlendirmitir. 5. Boethius Dacusa gre aadakilerden hangisi Fizik biliminin alanna girmez? a. Yaratl b. Olu c. Bozulu d. Doa e. Hareket 6. Boethius Dacusa gre bir metafizikinin, yani filozofun aadakilerden hangisini baarmas imknszdr? a. Evrendeki hereyin olumsalln ortaya koymak. b. lk Nedenin varln ortaya koymak. c. Dnyann ezeliliini-ebediliini kantlamak. d. Aklsal aralarla sonu almak. e. Doa olaylarnn gerisinde yatan sebepleri aratrmak. 7. Iohannes Duns Scotusun bilgi anlay ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bilgi anlay genel bakmdan Aristotelesi bir grnm sergiler. b. Baz bilgilerin insan aklnda doutan bulunduunu savunur. c. Bilgi anlaynda akln sezgisel ve soyutlayc yanna arlk verir. d. Btn bilgimizin duyularla baladn dnr. e. Nesnelerin nce duyular tarafndan alglanp sonra aklca kavrandn savunur. 8. Iohannes Duns Scotusun bilgi anlaynda nemli bir yeri olan sezgisel bilgi ile soyutlayc bilgi arasndaki temel farkllk, aadakilerden hangisidir? a. Sezgisel bilgi bireysel eylerle ilgiliyken, soyutlayc bilginin bireysel eylerle ilgisi yoktur. b. Sezgisel bilgi varolan bir ey hakkndadr, soyutlayc bilgi ise varolutan soyutlanr. c. Sezgisel bilgi epistemolojik bakmdan mmknken soyutlayc bilgi epistemolojik bakmdan mmkn deildir. d. Soyutlayc bilgi gerek eylerle, sezgisel bilgi ise geree aykr eylerle ilgili bir bilgidir. e. Sezgisel bilgi tanrsallkla ilgilidir, soyutlayc bilginin tanrsallkla ilgisi yoktur.

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

123

Okuma Paras
9. Duns Scotusun Tanr kantlamas hakknda aada verilen bilgilerden hangisi yanltr? a. Tanr vardr yargsnn analitik bir yarg olduunu savunmutur. b. Tanr kantlamasnda metafizik bir hakikate bavurmutur. c. Tanr kantlamasn a posteriori bir tarzda gerekletirmitir. d. Kantlamasnda etkilerden nedenlere doru ilerlemitir. e. nsanda Tanrnn varlna ilikin doutan bir dnce olmadn dnmtr. 10. Aadakilerden hangisi Duns Scotusun irade anlay bakmndan yanltr? a. rade doann genel ileyiine zt bir yapdadr. b. rade, yaps bakmndan radikal biimde aklsaldr. c. rade akldan daha yksek bir yetidir. d. rade biimsel bakmdan aklla ayn yapdadr. e. rade z gerei zgrdr. DUNS SCOTUS ORDINATIO [Maddi tzn, kendisi veya kendi doas nedeniyle, bireysel ya da tikel olduu zerine] [1] nc ayrm dikkate alarak, melekler ara sndaki bireysel farkllklar incelememiz gerekir. [Meleklerdeki] bu ayrm grmek iin, ncelikle maddi tzlerdeki bireysel farkllklar aratrmalyz. Tpk farkl insanlarn [maddi tzlerdeki bireysel farkllklara ilikin] farkl eyler sylemeleri gibi, haliyle onlar, ayn meleksi trdeki bireysel oklua ilikin olarak da [farkl eyler] sylerler. Sunulan bu maddi tzlerin farkllklarnn ya da seik olmamalarnn deiik durumlarna tmyle bakmak iin, [bu ayrmlar] ortaya koymann farkl yollarn teker teker inceleyeceim. ncelikle, maddi bir tzn kendisi veya kendi doas nedeniyle mi bireysel ya da tikel olduunu [sorarm]. [Temel Argmanlar] [2] Onun [doas gerei bireysel] oluu: Filozof bunu Platona kar olarak kantlar (Met. 7.13 [1038b1011]): Verili olan herhangi bir eyin tz, ait olduu eye uygundur ve bakasnda deildir. yleyse, vb. Bylelikle, kendi doasndan dolay bir maddi tz, dier eyler bir yana brakldnda, kendisinde bulunduu eye uygundur; yle ki doas gerei baka bir eyde bulunamaz. Bylelikle, o doas gerei bireyseldir. [3] Buna karlk; kendi nedeninden (ratio) tr herhangi bir eyde var olan her ekilde onda per se (kendinde) varolur. O halde, doal tan kendisi ne idiyse, hangi durumda olursa olsun, doa o ta iaret edecektir. Bunu takip eden, kabul edilemez (belirli tekillikten bahsedildiinde- ve soru da bununla ilgilidir). [4] Bununla beraber, kart iftlerinden hangisi kendine uygunsa, dier kart kendiyle uyumsuzdur. Dolaysyla eer doas saysal olarak tek idiyse, saysal okluk onunla badamaz. [Rogerus de Marstonun Gr] [5] Burada tpk doann biimsel olarak kendisi nedeniyle doa olduu gibi, kendinden dolay tikel olduu iddia edilmektedir, yle ki doadan baka tikellii iin bir sebep aramak gereksizdir-sanki doa (geici ya da doal olarak) tikel olmasnda nce ilkmi ve bundan sonra da doa kendisine

124

Ortaa Felsefesi-I

[6]

katlan bir ey tarafndan snrlanm ve bu nedenle de tikel hale gelmi gibi. Bu, bir benzerlik ile kantlanr. Nasl ki doa, kendisi nedeniyle ruhun dnda gerek bir esseye sahipse, ancak ruhta baka bir ey nedeniyle, yani ruhun kendisi nedeniyle bir esseye sahiptir -ve bunun nedeni de gerek essenin ona aka uygun olmasdr, oysa ruhtaki esse bir anlamda onun essesidir- o halde, tmellik de bir eye, bir anlamda yalnzca o eyin essesine gre olmas bakmndan uygundur; yani ruhta, tikellik bir eye, o eyin gerek esse sine gre uygun iken, bu kendisinden dolaydr ve aktr. O halde, aranmas gereken neden doann tmel olduu nedendir. (Akl bu neden gibi verilmitir.) Ancak, doann tikel olmasna bakmak gerektiinde, [doa] ve doann tikellii arasnda, eyin doas dnda, araclk eden hibir nedenin aranmasna ihtiya yoktur. Bunun yerine eyin birliine neden olan ayn nedenler, ayn zamanda onun tikelliinin de nedenidirler. O halde, [doa bizzat kendisinden dolay tikeldir.]

[10]

[11]

[Marstonun Grnn rtlmesi] [7] Bu grn karsndaki dnceler u ekilde tartlmtr: [lk olarak], nesne, doal olarak bir nesne olduu lde, eylemin kendisinden nce gelir. Ve bu ncelik [koulu]nda [Marstona] gre, nesne kendisi nedeniyle tikeldir-nk bu, her zaman ruhta sahip olduu esseyle olan ilgisi nedeniyle ya da esseye gre bir doaya uygun deildir. Dolaysyla nesneyi tmel olarak anlayan bir akl, onu kendisine kart bir biimde anlar, nk [nesne] eylemden nce gelirken, kendisinden tmelin kartna ynelir. [8] [kinci olarak] bir eyin saysal birlikten daha eksik gerek, uygun, yeterli birlii, bir saysal birlik sebebiyle bal bana bir deildir (ya da kendi bana bir ey deildir). Ancak bu tata varolan doann uygun, gerek ve yeterli birlii, saysal birlikten daha eksik bir eydir. O halde, vb. [9] [sekizinci maddedeki] temel nerme kendinden aktr. nk hibir ey kendinden, kendisi iin yeterli olan birlikten daha byk bir birlik nedeniyle, bir deildir. nk kendinden dolay uygun olan birlik, saysal birlikten daha eksik olsayd, saysal birlik ona, kendi doas nedeniyle ve kendisine gre, uygun olmazd. Aksi takdirde, tam da kendi doas nedeniyle, hem daha byk hem de

[12]

[13]

daha eksik bir birlie - ki bunlar ayn eye ilikin olarak ve ayn anlamda karttrlar - sahip olurdu. Daha byk bir birliin kart anlamnda bir okluk, daha eksik bir birlik ile, bir eliki iermeksizin, bir arada bulunabilir. [Bununla birlikte], okluk, daha byk bir birlik ile, onunla uyumlu olmamalar nedeniyle, bir arada bulunamaz. O halde, vb. [sekizinci maddedeki] ikincil nermenin kant: eer doann tikelliin [birlii]nden eksik baka bir birlii yok ise, ve tikelliin birliinden ve belirli doann [birlii]nden baka her birlik, gerek birlikten daha az ise, saysal birlikten daha eksik gerek bir birlik olmayacaktr. Ancak, yedi farkl yntem ile kantlayacam gibi, sonu yanltr; o halde, vb. [Birinci Yntem] [saysal birlikten daha eksik gerek bir birliin kantna ilikin] ilk yntem u ekildedir: Filozofa gre (Met. 10.1 [1052b18]): Her cinste, o cinse ait olan hereyin kural ve ls olan bir ilk vardr. Bu ilk ltn birlii gerektir, [bu aadaki biimde gsterilmitir]. Filozof, lmenin ncelikle deerinin bire uygun olduunu kantlar ve bylelikle, nasl olup da her bir cinste lmenin uygun olduunu belirtir. Bununla birlikte, [ilk ltn] birlii, cinste ilk olduu lde, bir eye aittir. Bu nedenle, [bu birlik] gerektir; nk llen [maddeler] gerektir ve gerekten llmlerdir. Bununla birlikte, gerek bir varlk, [saf] aklsal bir varlk araclyla gerekten llemez. Bylelikle, [bu birlik] gerektir. Bundan baka, bu birlik [ 13 ve 15. Maddelerde ispatland gibi] saysal deildir. Bir cinste, cinste varolan tm bu [maddelerin] lt olan bir tikel yoktur. nk, Filozofa gre, (Met. 3.3 [999a1213]): Ayn tre ait olan bireyler arasnda, bir [bireyin] nce gelen dierinin ise sonra gelen olmas gibi bir durum sz konusu deildir.

[14] [bu pasajdaki] nce gelen, - her ne kadar Yorumcu bu nce geleni, sonra geleni oluturan olarak aklasa da ([Met. 3 com.11]), - yine de bu konunun dndadr. nk bu pasajda, Filozofun niyeti Platonun neden trleri ayr bir alan olarak varsaydn, cinsler iin varsaymadn ortaya koymaktr. Trler arasnda, sonra gelenin nce gelene gre indirgenebildii temel bir dzen bulunur. Ve

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

125

bu nedenle de, Platona gre, cins iin bir dea varsaymak zorunlu deildir, ortaklktan dolay trler ne ise odurlar, ancak yine de [sadece] btn dier cinslerin indirgendii, trler iin bir dea. Ancak Platona gre (ve kendisinden aktaran Filozofa gre), bireyler arasnda bir [bireyin] dierini oluturup oluturmamasna ilikin byle temel bir dzen yoktur. Bundan dolay, [Yorumcunun dnceleri konunun dndadr]. [15] O halde, Filozofun bu pasajdaki niyeti, ayn tre ait bireyler arasnda temel bir dzenin bulunmad konusunda Platona katlmaktr. Bylelikle, hi bir birey, kendi trndekiler iin per se (bal bana) bir lt olamaz. Bu nedenle, birlik ne saysal ne de bireyseldir. [16] [kinci Yntem] bununla beraber, ikinci olarak, [10. Maddedeki] sonucun yanl olduunu [u ekilde] kantlarm. Phys. 7.4 [[249a3-8]te Filozofa gre, karlatrma atomik trlerde olur; nk burada tek bir doa bulunur-buna karlk byle bir karlatrma cinslerde ortaya kmaz; nk cins bu trden bir birlie sahip deildir. [17] [cinse zg birlik ile tre zg birlik] arasndaki fark, aklsal birlie ilikin bir [fark] deildir. nk zihinde, cins kavram, tr kavram kadar saysal olarak birdir. Aksi takdirde, hibir kavramn pek ok trde in quid olduu sylenemezdi ve bu nedenle de hibir kavram cins olamazd; bunun yerine, bu trlerin kavramlar olduu kadar, [eitli] trlere ilikin olarak dile getirilen kavramlar da olurdu- ve bylelikle de, her yklemlemede ayn ey kendisinde yklenmi olurdu. Benzer ekilde, bir kavramn birlii - veya bir kavramn uyumazl - yani bir karlatrmann [olup olmamas] Filozofun bu pasajdaki niyeti ile ilgisizdir. Bundan tr, Filozof bu pasajda, tre zg doann, yine tre zg doa nedeniyle bir olduunu anlatmak istemitir. Ancak o, [tre zg doann] bu anlamda, saysal bir birlik nedeniyle bir olduunu kastetmez. nk saysal bir birlikte, herhangi bir karlatrma sz konusu olmaz. O halde, [tre zg birlik gerek ve saysal birlikten eksik olmak zorundadr]. [18] [nc Yntem] Met. 5.15 [1021a9- 12]de Filozofa gre, ayn, benzer ve eit, birde temellendirilmitirler. Bunun sonucu olarak, her ne kadar bir benzerlik temel dayana olarak Nitelik cinsinde

bir eye sahip olsa da, byle bir [benzerlik] ilikisi temel olarak gerek bir dayanaa ve yakn bir nedene sahip olmad mddete, yine de gerek deildir. Bylelikle benzerlik ilikisinin kurulmas iin ihtiya duyulan birlik, gerektir. Ancak, bu saysal bir birlik deildir. nk bir ve ayn olan hibir ey, kendisine benzer ya da eit deildir. [19] [Drdnc Yntem] gerek bir kartln olabilmesi iin, [bu kartln] ncelikli olarak iki gerek u noktas olmaldr. Ancak ztlk gerek bir kartlktr. Bu olduka aktr; nk, zihnin herhangi bir ilemi bir yana, bir [kart], dierini [kart] tam anlamyla, tahrip ve yok eder. Ve o [bunu], yalnzca kart olmalar nedeniyle yapar. O halde, bu ztln her bir temel u noktas gerektir ve gerek bir birlik nedeniyle birdir. Ancak, saysal bir birlik nedeniyle deil, nk bu durumda, tamamen bu beyaz ya da tamamen u beyaz, bu siyahn ncelikli kart olurdu - ve bu kabul edilemez; nk bu durumda bireysel ztlklar kadar, ncelikli kartlklar olmas gerekirdi. O halde, [bu birlik gerektir ve saysal birlikten daha eksiktir]. [20] [Beinci Yntem] her bir duyu eylemi iin, gerek bir birlie gre bir nesne bulunur. Ancak bu saysal deildir. Bu durumda, saysal birlik dnda da bir birlik vardr. [21] [Yirminci maddedeki] ikincil nermenin kant; bu anlamda bir nesneyi idrak eden g, yani bu birlik nedeniyle bir olduu lde, bu birlik nedeniyle bir olmayan herhangi bir eyden ayr olduu mddete kavrar. Ancak duyu, bir nesneyi saysal birlik nedeniyle bir olmad mddete kavrayamaz. Bu aktr, nk hibir duyu, her ne kadar Gnein hareketine gre her durumda ayrlmalarna ramen, bu gne nn dierinden saysal olarak ayrarak ayrt etmez. Tm ortak duyulanabilir olanlar, rnein bir mekndaki ya da konumdaki farkllk, bir yana braklrsa ve eer beyazlktaki btnyle ayn ve eit olan iki nicelik, lahi bir g tarafndan ezamanl bir biimde doru kabul edilirse, grme ortada iki farkl beyaz [eyin] olduunu ayrt edemez. (Bununla beraber, eer [grme] birini saysal birlik nedeniyle bir olduklar oranda kavramak iin var idiyse, onu bir olduu mddete ve saysal birlikten ayr olarak kavrar!)

126

Ortaa Felsefesi-I

[22] [20. madde] uyarnca, duyunun birincil nesnesinin, gerek bir birlik nedeniyle kendinde bir olup olmad tartlabilir. nk bu gcn nesnesinin, bu bir nesne olduu mddete, zihinden nce gelmesi gibi, o kendisinin gerek birliine nedeniyle zihnin herhangi bir eyleminden de nce gelir. Ancak bu akl yrtme, [20. maddede] olduu gibi sonulanmaz. nk, birincil bir nesnenin, bir dereceye kadar belli bir gce uygun olmas nedeniyle, btn tikel nesnelerden soyutlanm ortak bir ey olduu ve pek ok tikel nesneyle ilgili olarak, yalnzca bir ortaklk birliine sahip olduu sylenebilir. Ancak bir duyu eyleminin bir nesnesine gre, [bu tek nesnenin] saysal birlikten daha eksik gerek bir birlie sahip olduunu reddeder grnmemektedir. [23] [Altnc Yntem] Eer her gerek birlik saysal ise, her farkllk da saysaldr. Ancak ardl nerme yanltr. nk her saysal farkllk, saysal olduu mddete, eittir. Ve her ey eit olarak ayr olur ve bu durumda da bunu, zihnin ortak olan, Platondan Sokratesi veya Sokratesten bir izgiyi, soyutlayamayaca takip eder. Ve her bir tmel zihnin saf kurgusu olurdu. [24] [23. maddedeki] ilk sonu iki farkl ekilde kantlanr. [ncelikle], bir ve ok, ayn ve farkl karttrlar (Met. 10.3 [1054a20-21 ve 1054b22-23]dan hareketle). Dahas, kartlarn bir taraf, dier taraf kadar ok yolla dile getirilmitir. (Top. 1.15 [106b1415]dan hareketle). Bylelikle, herhangi bir birlie karlk gelen kendi uygun farklldr. [25] [kinci olarak] hangi farkllk sz konusu olursa olsun, her bir u nokta kendi iinde birdir, ve ayn anlamda, kendi iinde bir olan, dier u noktadan farkl grnr, bunun gibi, bir u noktann birlii, dier u noktann farkll iin per se neden olarak grnr. [26] Bu baka bir yolla onaylanmtr; bu eydeki tek birlik saysal olduundan, bu eyde olan herhangi bir birlik, kendinde saysal olarak birdir. O halde, bu [ey] ve u [ey] kendilerinde varolan her varla gre, ncelikle farkldr, nk onlar, herhangi birinde bir uyumaya sahip olmayan farkl [eyler] dr.

[27] Bu durum ayrca bu tikel iin saysal farklln o kadar da tikel olmad (her utaki varolanlar varsaylrsa) ile de kantlanmtr. Ancak byle bir birlik zorunlu olarak dier u noktaya aittir. [28] [Yedinci Yntem] Varolan hibir zihin olmasa bile, ate yangn karacak ve suyu yok edecektir. Bu balamda, yaratma tek anlaml olacakt. nk onu anlayan zihin yaratmay tek anlaml klmaz; ancak tek anlaml olduunu kavrar (Krklareli niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Felsefe Blmnde Aratrma Grevlisi olarak alan Saadet Yedi tarafndan evrilmitir.).

6. nite - Latin bn Rdl ve Ioannes Duns Scotus

127

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. e Yantnz doru deilse, nitenin Latin bn Rdcl balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Thomas Aquinasn bn Rde kar yazlar yazdn ve bu yzden bn Rdc deil, tersine bn Rd kart olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Sigerus de Brabant balkl ksmn yeniden gzden geeriniz. Brabantn ay alt lemi Tanrnn yarattn sylediini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Sigerus de Brabant balkl ksmn yeniden gzden geeriniz. Brabantn De Aeternitate Mundi isimli eserinde evreni, iindeki trleri ve insan ezeliebedi yaplar olarak grdn ama zanaatlar ezeli-ebedi olarak grdne ilikin hibir ifadenin gemediini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Boethius Dacus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethius Dacusun yoktan var etme dncesinin bilimsel bakmdan asla aklanamayacan savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Boethius Dacus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethius Dacusun Fizik biliminin yaratl hakknda herhangi bir nerme ortaya koymadn savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Boethius Dacus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Boethius Dacusun metafizikinin dnyann ezeliliini ya da ebediliini asla kantlayamayacan savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Iohannes Duns Scotus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Duns Scotusun insan aklnn doutan bo bir levha olduunu, yani hibir bilgi iermediini savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Iohannes Duns Scotus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Duns Scotusa gre sezgisel bilginin varolan bir eye ilikin olduunu, soyutlayc bilgininse varolutan soyutlandn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Iohannes Duns Scotus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Duns Scotusun Tanr vardr yargsnn analitik deil, sentetik bir yarg olduunu savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Iohannes Duns Scotus balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Duns Scotusun irade ile akln biimsel bakmdan birbirlerinden ayr olduklarn savunduunu greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Sigerus de Brabant, Tanr tarafndan yaratlan ay alt dnyada her eyin olumsal olduunu savunur. Ay alt dnyada, daha ak bir ifadeyle doada, her ey olu ve bozulu yasalarna, yani olma ve bozulma trnden bir deiime tabidir. Ay alt dnyann olumsal olmas, burada olup biten hibir eyin bir zorunluluk sonucu olmadn ve bu yzden bir kesinlik tamadn ifade eder. Yani her ey potansiyel olarak hem var olma hem var olmama imkann tar. Bu durum Tanr ile ilgili deil, madde ile ilgili bir durumdur. Maddedeki eksiklikler, maddi bir yapda olan ay alt dnyann kesinlikten uzak, olumsal bir grnm sergilemesine yol aar. Yani ay alt dnyada nceden kesin biimde ngrlemeyecek birok olumsal olay gerekleir.; Bu olaylarn hibiri zorunlu nedenlerin zorunlu sonular deildirler. Tanr bile, genel anlamda kendisinin her eyin uzak nedeni olduunu bilmesi dnda, gelecekteki olumsal olaylar bilemez. Sra Sizde 2 Boethius Dacus felsefe ile ilahiyat, ya da akl ile iman birbirlerinden ayrm ve her ikisine de kendilerine zg birer alan oluturmaya almtr. Dacusa gre felsefe insan aklnn bir eseridir. Akln eseri olan felsefe, doal nedenleri ve evrenin, aklsal bir soruturma sonucu ortaya konan ilkelerini inceler. man ise Tanrnn mucizelerine ve doast bir anlamaya dayandrlmtr. Yani her iki disiplin de kendilerine has ayr ve belirgin alanlara sahiptirler. Bu alanlarda alanlar, kendi alanlarnn snrlar dna kmadklar srece, ortaya koyacaklar nermeler de eit lde doru olacaklardr. Buna gore; doa felsefesiyle uraanlar kendi alanlarnda kaldklar srece ortaya koyduklar nermeler dorudur. man alanndaki nermeler de, fizik nermeleriyle aykr dseler bile ayn ekilde dorudurlar. Boethius Dacusun bu retisine felsefe tarihinde ifte hakikat retisi diyenler kmsa da baz felsefe tarihileri bu gre itiraz etmilerdir.

2. e

3. b

4. c

5. a

6. c

7. b

8. b

9. a

10. d

128

Ortaa Felsefesi-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Sra Sizde 3 A posteriori ifadesi, deney ncesi anlamna gelen a priori ifadesine kart olarak, deneyden sonra ve deneyle elde edilen anlamna gelmektedir. Hatrlanaca zeri Iohannes Duns Scotus insan aklnda Tanrnn varlna ilikin doutan bir bilgi ya da fikir bulunmadn, insan aklnn Tanrnn varlna sonradan ve onun evrendeki etkilerini, ilerini inceleyerek ulatn savunmaktayd. O halde insan Tanrnn var olduu dncesine ancak onun evrendeki etkilerini deneyimleyerek, gzlemleyerek ve onlar zerine dnerek ulaabilir. Bu da Duns Scotusun kantlamasn a posteriori bir grnme kavuturur. Yine bu yargyla uyumlu olarak Duns Scotus, Tanr vardr yargsnn analitik deil, sentetik olduunu, yani insann Tanrnn varlna ancak Tanrnn yeryzndeki etkilerini inceleyerek, bu etkilerden nedenlere doru ilerleyerek ulaabileceini savunur. Yoksa akln nedenlerden etkilere doru ilerlemesi mmkn deildir. Akyol, O. F. (2005). Thomas Aquinas: Hayat, Eserleri ve Dncesi. stanbul: Homer Kitabevi. Aspell, P. J. (1999). Medieval Western Philosophy: The European Emergence. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy. Bazan, C. (2006). Boethius of Dacia. A Companion to Philosophy in the Middle Ages. sf: 227-232, Oxford: Blackwell Publishing. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi. Copleston, F. (2003). A History of Philosophy Medieval Philosophy. London: Continuum. otuksken, B. (1993). Ortaa Yazlar. stanbul: Kabalc Kitabevi. otuksken, B. & Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe, stanbul: Ara Yaynclk. en, A. (2010) Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Dnmez, S. (2009). XIII. Yzyl Latin bn Rdl Balamnda Akln Ya Da Akllarn Birlii Problemi. Adana: Giri Krtasiye. Dumont, S. D. (2006). John Duns Scotus, A Companion to Philosophy in the Middle Ages, sf: 353-369, Oxford: Blackwell Publishing. Gilson, E. (2005). Ortaa Felsefesinin Ruhu. ev: amil al, stanbul: Alm Kitabevi. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. ev: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Harris, C. R. S. (1959). Duns Scotus Vol. I-II. New York: The Humanities. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Libera, A. (2005). Ortaa Felsefesi. stanbul: Litera Yaynclk. Marenbon, J. (2007). Medieval Philosophy Routledge History of Philosophy Vol. III. New York: Routledge. Maurer, A. A. (1982). Medieval Philosophy, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Peters, F. E. (1967). Grek Philosophical Terms, A Historical Lexicon. London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Wuellner, B. (1966). A Dictionary of Scholastic Philosophy. Milwaukee, The Bruce Publishing Company. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy. London: Thomas Nelson and Sons Ltd.

7
Amalarmz

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Guillelmus de Ockhamn yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Guillelmus de Ockhamn Tanr ve bilgi anlayn tartabilecek, Guillelmus de Ockhamn ahlak anlayn deerlendirebilecek, Nicolaus Cusanusun yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Nicolaus Cusanusun Tanr ve insan anlayn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Varlk Ahlak Kesinlik Ruh Tanrnn Yaps Akl ve iman ilikisi rade ve zgrlk Tanr Kantlamas Yaratl Suppositio Tmeller Tartmas Ockhamn Usturas

indekiler
GUILLELMUS DE OCKHAMIN YAAMI VE YAPITLARI GUILLELMUS DE OCKHAMIN TANRI VE BLG ANLAYII GUILELMUS DE OCKHAMIN AHLAK ANLAYII NICOLAUS CUSANUSUN YAAMI VE YAPITLARI NCOLAUS CUSANUSUN TANRI VE NSAN ANLAYII

Ortaa Felsefesi-I

Guillelmus De Ochkam ve Nicalous Cusanus

Guillelmus De Ockham ve Nicolaus Cusanus


GUILLELMUS DE OCKHAMIN YAAMI VE YAPITLARI
Guillelmus de Ockhamn hayat hakknda fazla bir ey bildiimiz sylenemez. On drdnc yzyln en etkili ve byk filozofu olan Ockham, ayn zamanda en nemli mantklarndan birisidir. Londra yaknlarndaki Surrey blgesinde bulunan Ockham (Okkam okunur.) kynde 1285 ylnda dnyaya geldi. Yaklak olarak 1309 ylnda Oxford niversitesinde eitim gren gen biri olarak Fransisken tarikatna girdi. O dnemde Duns Scotusun eserleri ok byk sayg grmekteydi. Oxfordda 1315 ylnda eitimini tamamlad ve nce ncil (1315-1317) daha sonra da Sententiae (1317-1319) zerine dersler verdi. Bu drt yllk dnemden sonra gelen drt ylda hibir eser ortaya karmad. Baz konular zerine tartmalar yapt ve dini ayinlere katld. Ockhamn hayatndaki en dikkat ekici nokta, bu kadar baarl ve etkili bir filozofun herhangi bir niversitede bir krs elde edememi olmasdr. Tarihilerin belirttiine gre bu durumun nedeni, Ockhamn nnde sra bekleyenlerin fazlalyd. Bylelikle, gerekli olan btn formaliteleri tamamlam olmasna karn, Ockham hibir zaman ilahiyat alannda magister (gnmzde artk o dnemdeki anlamn kaybetmi olan bir tr yksek lisans derecesi) unvann alamad. Bunda, niversitenin rektr olan ve Ockham sapknlkla sulayan John Lutterelin de etkisinin olduu sylenmektedir. Eitimini tamamladktan sonra bekledii krsy elde edemeyen Ockham Londradaki studium generalede dersler verdi ve 1324 ylna kadar eitli felsefi eserler kaleme ald. Bu eserlerin tm politik olmayan trdendi. 1323 ylnda Lutterel, elinde Ockhamn 56 sapkn tezinin yazl olduu bir dosyay Papaya teslim etti ve onu sapknlkla sulad. Kendisini savunmak iin Papann bulunduu Avignona giden Ockhamn 51 tezi sansre urad; fakat bunlardan hibiri resmi olarak hkm giymedi. Bununla birlikte Avignondayken kendisini Papalk ile Fransisken tarikat arasndaki kavgann ortasnda buldu. Papann hmndan kaan tarikat yeleriyle birlikte Papa tarafndan hkmdarl tannmayan Kutsal Roma Germen imparatoru Bavyeral Louisin yanna snd. Burada Papa aleyhine pek ok politik yaz yazd. Kesin olmamakla birlikte Ockhamn mparatora u szleri syledii iddia edilir: Ey mparator, sen beni klcnla savun; ben de seni kalemimle savunaym. Mezar tana baklacak olursa 10 Nisan 1347 ylnda ld. lm, ok byk bir olaslkla veba yznden olmutur (Aspell, 1999: 317-318). Bildiimiz kadaryla Ockham, felsefi ve ilahiyat eserlerini 1317-1323 yllar arasnda kald Oxfordda ve kendisine ynelik sulamalar cevaplamak zere 1324-

132

Ortaa Felsefesi-I

1328 yllar arasnda kald Avignonda yazmtr. Polemik ve politik yazlarn ise, yukarda da belirttiimiz gibi, 1330-1347 yllar arasnda kald Mnihte kaleme almtr. Mantk yaptlar arasnda en nemlileri unlardr: Expositio Super Librum Porphyrii (Porphyriosun Kitab zerine Aklama), Expositio Super Librum Praedicamentorum (Yklemler Kitab zerine Aklama - Bu kitapta Aristotelesin Kategorileri, yani tz ve dokuz ilinek zerine tartmalar ve yorumlar yer almaktadr), Summa Totius Logicae (Btn Mantn Summas - Bu yaptnda Ockham terimler, nermeler ve argmanlar hakknda eitli gr ve tezlerini kaleme almaktadr), Compendium Logicae (Mantk Hakknda zl Bilgiler Kitab). Ockhamn dier yaptlar arasnda Expositio in Libros Physicorum (Fizik Kitaplar Hakknda Aklama ), Summulae in Libros Physicorum (Fizik Kitaplar Hakknda zet), Quaestiones in Libros Physicorum (Fizik Kitaplar zerine Sorular), Tractatus de Praedestinatione et de Praescientia Dei et Futuris Contingentibus (Kader ve Gelecekteki Mmkn eyler ve Tanrnn ncedenbilmesi Hakknda Aratrma ), Quaestiones Variae (eitli Sorular) bulunmaktadr.

GUILLELMUS DE OCKHAMIN TANRI VE BLG ANLAYII Ockhamn Tanr ve Varlk Anlay


Duns Scotusun Tanr Kantlamasnda temel zellik dikkat ekmektedir. Bu zellikler 1) Bir ilk etkin neden; 2) Bir nihai neden ve 3) mkemmel zellikleri olan bir doa. Elbette bu zelliklerin her birinin kendi iinde Tanrnn sfatlarndan olan ilahi sonsuzluk ile evrende sadece tek bir Tanrnn olduuna ilikin alt kantlamalar da bulunmaktadr.

Ockham, kendisinden nce neredeyse geleneksel hale gelen Tanr kantlamalar ile Tanrnn nitelikleri konusunda Duns Scotusun yaklamna kart bir tavr sergilemitir. Aa yukar Aristotelesi bir izgi zerinde ilerleyen Ockhama gre akl, soyutlama yaparak Tanrnn bilgisine ulaamaz. Zira, Aristoteleste de olduu gibi akln birincil nesnesi maddi nesnelerin doas, yani formudur. Duns Scotus, Tanry mutlak stn, yetkin, biricik ve sonsuz, eylerin etkin ve nihai nedeni (Maurer, 1982:, 269; Noone: 2006: 707) olarak anlamtr. Bununla birlikte, Ockhama gre insan akl bu biimde zellikleri olan bir varl alglamak bakmndan yetersizdir. nk Tanr maddi bir nesne deildir. Hatrlanaca gibi Anselmus, Tanr vardr nermesinin kendinden apak bir zellikte olduunu dile getirmiti. Bununla birlikte Ockhama gre Tanr vardr nermesi, fizik dnyada yaayan bir insan iin ak bir nerme deildir. Gene de Ockham Ordinatio II, 9da Tanrnn, kendisine ve dierlerine yklenebilir baz ortak kavramlar sayesinde bizim tarafmzdan alglanabileceini kabul etmektedir. Tanr herkes tarafndan en yce bilgelik olarak adlandrlmaktadr. Bu balamda Tanrdan baka eylerden eitli dzeylerde soyutlamalar yaparak bilgelik hakknda bir kavram elde edebiliriz. Bu kavram daha sonra bizi daha karmak bir bilgelik kavramna tayacaktr ve bu da Tanrya yklenebilecek bir zellik olur. Gene de, bu karmak kavram bile Tanrnn mutlak gerekliinden dorudan doruya elde edilemez. Bu bakmdan, Ockhama gre, ilahiyata ilikin nermeler ilahi gereklii iaret ediyor olmalar bakmndan ancak nesneldirler. Dolaysyla Ockham, Anselmusun tersine, Tanrya ilikin olarak insanda bulunan bir kavramn dolaysz bir ekilde lahi z, yani Tanrnn zn deil; fakat Onunla ilgili insandaki zihinsel temsilleri ierdiini dnmektedir. Bu temsiller elbette dorudan doruya Tanrdan hareketle elde edilen kavramlar olmadklarndan, bunlarn ilahi z yeterince yanstmadklar aktr (Aspell, 1999: 345). Yukarda, Ockhamn Duns Scotusu Tanr anlay konusunda eletirdiini dile getirmitik. Bu eletiri, temel olarak u ekilde olumaktadr: Ockhama gre Duns Scotusun yapmaya alt ey, bir kantlama ortaya koyarken, geriye doru git-

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

133

mektir. Bu geriye doru gidi (Thomas Aquinasn Tanr Kantlamasndaki nemli bir zelliktir bu.) belli bir dizi benzerliin birbirini takip etmesinden baka bir ey deildir. Bununla birlikte, btn bu dizinin iinde yeralan bireyselliklerin (rnein, iyi olan eyler) hepsinin birden nedeni olarak dnlen etkileyici neden (rnein en yksek iyi), bu dizinin dndadr. Baka kelimelerle dile getirecek olursak, Scotusun burada yapt ey, bir kantlamada geriye doru giderken, dizinin dndan bir eyin o diziyi etkilediini ileri srmektir. Ockhama gre, byle dsal bir varln ispatlanmas, birok nedenden dolay gtr. Dnyada varolan her ey kendi varoluunu srdrmek iin belli bir yardma ihtiya duymaktadr. Varolanlarn etkinlikleri gzlemlendiinde, onlarn varolularn koruma altnda tutan, bylelikle onlar amalarna ynelmeleri bakmndan rahatlatan bir koruyucu neden bulunduundan sz edebiliriz. Bylece, retici veya etkileyici nedenler yerine koruyucu, muhafaza edici nedenler belirlemek, Ockhama gre insan dncesini daha kolay ikna edecek bir yntemdir (Maurer, 1982: 269). Ockham, Fizik zerine Sorular (Quaestiones in Libros Physicorum) balkl eserinde Tanrnn bir koruyucu olmas durumunu aklkla ortaya koymaktadr. Ona gre, herhangi birinin Tanrnn eylerin reticisi (yaratcs) olduunu gstermesi phe gtrr bir eydir. Buna karlk, Tanrnn varoluu, eylerin varolularnn korunmas durumunda daha ak bir ekilde ortaya kmaktadr. Ockham bunun nedeninin, bir ey retildikten sonra o eyin reticisinin varoluunu devam ettirmek zorunda olmayna balamaktadr. Buna karlk, herhangi bir ey korunma gereksinimi duyuyorsa, o zaman onun koruyucusunun her an ibanda olmas gerekmektedir. Bu eyi koruyan ey de baka bir ey tarafndan korunuyor olabilir. Bununla birlikte, Ockhama gre, bu durum sonsuzca bir ekilde geriye gidemez; o halde kendisi korunmayan bir ilk koruyucunun olmas kanlmazdr ve bu da Tanrdan bakas deildir (Noone, 2006: 708). Aksi taktirde, sonsuzca bir aktel olarak varolan koruyucu nedenlerden sz etmi olurduk, bu da imkanszdr (Maurer, 1982: 269). Ockhamn, daha nceki filozoflarn yaptklar gibi Tanry bir etkileyici neden olarak grmemesi ilgi ekici bir noktadr. Ona gre, insan aklnn Tanry bir etkileyici ilk neden olarak kavramas ve stelik bunu kantlamas nerdeyse olanakszdr. Bir eyin etkileyici neden olabilmesi iin, onun baka bir ey tarafndan izlenmesi gereklidir. Dolaysyla, Ockhama gre, bir etkin neden, varoluu veya bulunuu baka bir ey tarafndan takip edilen eklinde betimlenmelidir. (Maurer, 1982: 270). Gene ona gre, bir etkileyici nedenin etkisi ile olan balants sadece belirli bir sonu anlamna gelmektedir ve bu sonucun da ancak tecrbede izlenmesi mmkndr. Aslna baklacak olursa, benzer bir durumu Thomas Aquinas da ortaya koymu; Tanrnn znn bilinemeyeceini, Onun ancak etkileri zerinden yola klarak kantlanabileceini ileri srmt. Burada Ockhamn dile getirdii yenilik, semavi cisimlerle balantl bir admdr. Ockhama gre semavi cisimlerin dnyamz zerindeki etkilerini tecrbe edebiliriz; ancak Tanrnn etkilerini tecrbe etmek mmkn deildir. Semavi cisimlerin dnyamzdaki nesneler zerindeki etkisi ak olmakla birlikte, onlarn bir etken neden tarafndan retildiklerine ilikin bir kant ortaya konulamaz. Tam da bundan dolay, demektedir Ockham, insanda bir aklsal ruhun varolduunu veya varsa bunun etkin bir neden tarafndan retildiini kantlayamayz. (Maurer, 1982: 270).

134

Ortaa Felsefesi-I

Gene de, Ockhama gre, Tanrnn baz ilahi sfatlarn kullanmak suretiyle Onun hakknda birtakm bilgilere ulamak mmkndr. Bu sfatlarn nelii sorunu Ockham iin nemli bir noktay oluturmaktadr. En bata, sfatlarla Tanrnn kendisi arasndaki ilikinin ne tarz bir iliki olduu sorusu sorulmaktadr. Ockhama gre, ilahi sfatlar iki farkl anlamda deerlendirmek mmkndr. Buna gre, ilkin, ilahi sfatlar ilahi yetkinliin bizzat kendisidir ve bundan dolay da Tanrdan btnyle ayrlamaz bir yap ortaya koymaktadrlar. Bu ilk anlamyla ilahi sfatlarn Tanrda olduklarn sylemek doru olmaz. Ockhama gre bunlar Tanrnn kendisidir. Bir dier anlamyla ilahi sfatlar Tanrya yklemlenebilen yklemler ve imlerdir. Bu durumlaryla ilahi sfatlarn kavramlar olarak dnlmesi ve bizzat kendilerini yetkinletiren zellikler olduklarn sylemek daha doru olacaktr. Ockham, bu ikinci trden ilahi sfatlarn da gene farkl kategoride deerlendirilebileceklerini dnmektedir. Bu sfatlarn bazlar (1) ilahi z mutlak bir ekilde ve olumlu olarak imlemektedir. Bu gruptaki sfatlara akl ve irade rnek verilebilir. teki kategori (2) altnda anlan sfatlar sadece ilahi z deil; fakat ayn zamanda baka bir eyi artrmaktadr. Bu trden sfatlara rnek olarak Yaratan veya Yaratc verilebilir. Son olarak (3) olumsuzluk ifade eden sfatlar gelmektedir. Bunlar, her ne kadar eklen olumsuz iseler de anlamca olumlu bir zellik gstermektedirler. Bu trden sfatlara rnek olarak da lmsz ve bozulmaz verilebilir. Ockhama gre bu sfatlarn hepsi, birer kavram olmalar itibaryla birbirlerinden ayrdr. Bu sfatlar bizim Tanr hakknda konumamza yardmc olmaktadr ve hepsi de ilahi z iaret etmektedir (Noone, 2006: 708-709).
SIRA SZDE

Guillelmus de Ockhamn Tanry neden retici ya da etkileyici bir neden olarak deil, SIRA SZDE koruyucu bir neden olarak grmeyi yelediini tartnz.
D ELM OckhamnN Bilgi ve Tmel Anlay

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Ockham, dnemindeki bilimin gereksinimine uygun bir bilgi anlay gelitirmitir. Ona gre bilgiO ikiye ayrlmaktadr: Bileik bilgi ve bileik olmayan bilgi. Bileik olS R U mayan bilgiye rnek olarak Sokrates, insan veya beyaz verilebilir. Bileik bilgiye rnek olarak da Sokrates beyaz bir insandr ifadesinde olduu gibi terimlerDKKAT den oluan bir nerme verilebilir. O halde bileik bilgi, bir nermenin bilgisidir. Ockhama gre bileik olmayan bilgi kendi iinde ikiye ayrlr: 1. Sezgisel Bilgi; 2. Soyutlayc SIRA SZDE Bilgi (Maurer, 1982: 280). nsani bilme bireysel olgularn dolaysz bir tecrbesi ile balamaktadr. Bu bireysel olgularn sadece fizik dnyada deil; fakat ayn zamanda zihinde de tecrAMALARIMIZ be edilebilir bir zellikleri bulunmaktadr. Baka kelimelerle ifade edilecek olursa, Ockhama gre, duyulanabilir nesnelerin duyular araclyla tecrbe edilmesi neticesinde bir tr bilgi ortaya kmaktadr. Bu bilginin ortaya kna balanglk K T A P eden durum duyu sezgisi veya algdr. Bu duyu sezgisi veya algnn arkasndan, ayn nesneye ilikin olarak zihinsel sezgi gelmektedir. Dolaysyla Ockhama gre doal bilgiT E L E V Z Y O N bilginin olumas iin iki kanal bulunmaktadr. Bunlardan ildediimiz ki fiziksel yani duyulanabilir nesnelerin sezgisi (veya algs), ikincisi ise psikolojik etkinliin sezgisi (veya algs) dir (Maurer, 1982: 282; Aspell, 1999: 332). Ockhama gre herhangi bir eyin sezgisel bilgisi, o eyin varolup olmadna NTER ET ilikin bilgi verir.Nyle ki, eer o ey varsa, o zaman aklmz hemen o eyin varolduuna dair bir yargda bulunur ve apak bir ekilde o eyin var olduunu bilir. te bu tr somut yarglarn garantisi, sezgi tarafndan salanan kanttr (Aspell,

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

135

1999: 332). Demek ki sezgisel bilgi dediimiz bilgi tr, bireysel eylerin tecrbeye dayal ilk bilgisinden baka bir ey deildir. te yandan soyutlayc bilginin nesnesi de tmel olandr. Bununla birlikte, Ockhama gre sadece tmel olanlarn deil; fakat ayn zamanda tikel olanlarn da soyut bir ekilde bilindiklerine tanklk edebiliriz. Ockhamn burada Duns Scotustan farkl olarak ortaya koyduu nemli bir saptama vardr: sezgisel ve soyutlayc bilgiler nesnelerindeki farkllklara gre birbirlerinden ayrlmaz (Maurer, 1982: 282). Duns Scotusa gre sezgisel bilginin nesnesi, varolan ve zneye verilmi olandr. Soyutlayc bilginin nesnesi ise varolmak zorunda deildir. Ockham buna itiraz eder. Ona gre varolmayan bir eyin de sezgisel bilgisi sz konusudur. Tanr, her eye gc yeten bir varolu olduundan, Ockhama gre, gkyznde hibir zaman varolmam bir yldzn grntsn bize ulatrabilir ve biz de onu, aslnda varolmad halde gryormuasna sezgisel bilgimizin nesnesi haline getirebiliriz. Ockhama gre, Tanrnn bize kendisiyle elikili bir nesne gstermesine de olanak yoktur. Onun, doada hibir zaman varolmam bir mitolojik yarat sezgisel bilgimizin nesnesi yapmas asla dnlemez. Ockhama gre Tanr yle bir ey yapacak olsayd o zaman olmayann sezgisinin bilgisi ortaya kard ve o da olmayan bir ey olurdu (Maurer, 1982: 283; Aspell, 1999: 333). Ockhamn varolmayan eylerin de sezgisel bilginin nesnesi olabileceklerine ilikin yaklamda srar etmesinin altnda, ilahiyat gibi bir bilimin imkan sorunu yatmaktadr. Tanr, melekler, idealar gibi varolularn bireysel ve iaret edilebilir olmadklar aktr. Bununla birlikte anlan yaplar hakknda da konuulduu ve birok bakmdan bilgi sahibi olunduu apaktr. Grld zere, bu varolularn tm birden tmel yaplardr ve Ockhamn nemi de tmel yaplara ilikin sorgulamasnda daha n plana kmaktadr. Ona gre tmeller zihinde yeralmaktadr. Zira, Aristotelesi de takip eden Ockhama gre bireysel varolularn tm zihin dnda bulunmaktadr. Ortaada Thomas Aquinas ve Duns Scotus gibi kendisinden nce gelen dnrlerin ortalama bir gerekilik izlediini syleyen Ockhamn tmeller yaklam adclk (nominalizm) eklinde belirlenmektedir. Ockham, tmeller konusunda Porphyriosun Isagogede sorduu sorulara u yantlar verir: Cinsler ve trler zihnin dnda bulunmamaktadr; onlar sadece zihindedir; nk onlar zihin tarafndan ekillendirilmi olan ynelimler ya da kavramlardr; onlar eylerin zn aklarlar ve onlar imlerler, fakat onlar eylerin z deildir; ayn ekilde im, imledii deildir. Onlar eylerin blmleri deildir, imlediinin bir blm olmayan bir szckten daha fazla bir ey deildir. Onlar eylere yklem olarak hizmet ederler, fakat bu onlarn kendi bana olduu anlamna gelmez; gerekten bir cins bir tre yklendii zaman, cinsler ve trler yaln olarak deil, kiisel olarak bir eyin yerine getikleri iin kendi yerine gemezler; ancak kendi imlediklerinin yerine geerler. (otuksken&Babr, 1989: 307). Ockham, tmellerin adlar veya terimlerle zde olduklarn savunmaktayd. Ockhama gre terimler farkl biimde olabilirler. 1) Zihinsel; 2) Szl; 3) Yazl (Maurer, 1982: 277). Terimler, bir nermenin unsurlardr ve her bir terim zihinsel bir nesneyi iaret eder. Dil denilen ey, kavramlara dayanan ve insanlar arasndaki uzlama dayal imlerden oluan bir sistemdir. Dilin ortaya kmasnda herhangi bir yapaylk sz konusu deildir. Zihin ile nesne arasndaki doal iliki sonucu ortaya kan kavramlar belirten kelimeler her dilde farkldr. Buna karn terimin mantksal erevesi aynlk gstermektedir. Baka kelimelerle ifade edecek olursak, farkl dillerdeki farkl kelimeler ayn nesneyi iaret etmektedir. Bunun da nedeni, zihin ile nesne arasndaki ilikiyi belirleyen yapnn bir ve ayn olmasdr.

136

Ortaa Felsefesi-I

Ockhama gre terimleri iki ana ksmda deerlendirebiliriz: kategorematik terimler ve snkategorematik terimler. Her kuu beyazdr nermesindeki kuu ve beyaz kelimeleri, doal veya uzlamsal bir ekilde belli bir nesneyi iaret etmektedir. Bundan dolay bu trden kelimelere kategorematik terimler denir. Bunlara ayn zamanda nermenin maddi zellikleri de denebilir. Her ve -dr trnden kelimeler ise sadece kategorematik terimlerle ilgileri balamnda belli bir anlama sahip olabilirler. Bu yzden bunlara snkategorematik denir. Ockham bunlarn da nermenin formel zellikleri olduklarn sylemektedir (Aspell, 1999: 336). Ockham, zellikle dil ve mantk konusunda son derecede geni bir ufka sahiptir. Onun, bu dilsel ve mantksal rgde en nemli yere sahip olan terimlerle ilgili olarak burada dile getirilebilecek bir baka dncesi de suppositio anlaydr. En basit anlatmyla suppositio, sadece bir nerme iinde kullanldnda bir terime ait olan zelliktir. nsan kouyor ifadesinde insan terimi belli bir bireysel insann yerine durmaktadr ve bu da bir kiisel suppositio (suppositio personalis) rneidir. Bununla birlikte insan bir trdr ifadesinde insan terimi basite kavram iaret etmektedir ve bu da yaln suppositio (suppositio simplex) olur. Bunun yan sra terim ne tr, ne de akll bir canl yerine gemiyorsa; yani, insan teriminde be harf vardr ifadesindeki insan da maddi suppositio (suppositio materialis) olarak anlalmaldr (Aspell, 1999: 337-338). Ockham, bir dil ve mantk filozofu olarak dilin ilevine ve anlatmna son derecede nem vermi birisidir. eylerin aklanmasna ilikin olarak takip ettii siyaset onun daha sonraki yllarda adyla anlan bir ilkesini oluturmaktadr. Aklamadaki yalnlk ilkesine sk skya bal olan Ockhama gre, zorunlu kalmadka eylerin saysnda bir arta gitmemek en dorusuydu. Daha az ey kullanarak da yaplabilecek bir aklamay, lzumsuz yere daha fazla ey kullanarak yapmak bouna bir itir ve zaman israfna yol aacaktr. Yani Ockham, ayn konuda yaln ve karmak aklamalarla kar karya kaldmzda, bunlar ayn aklama dzeyine sahip olduklar srece, daima yaln aklamalar yelememiz gerektiini savunmaktadr. Bu tarzda bir davran araclyla Ockham, sahte aklamalarn nn kesmekte ve aklamaya gerekten katk salama yetenei olmayan unsurlar eleme yolunu tercih etmektedir. Bu yaklama felsefe tarihinde Ockhamn Usturas ad verilmitir ve bunun, daha sonraki dnemlerde, zellikle ada felsefesi zerinde derin etkileri olmutur.
SIRA SZDE

Felsefe tarihinde SZDE SIRA Ockhamn Usturas olarak anlan yntem, hangi kayglara dayanmaktadr? Tartnz.
D N E L DE GUILELMUS M OCKHAMIN AHLAK ANLAYII

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

Ockhama gre ahlak, akln ve baka zihinsel koullarn dikte etmesi sonucunda belirlenen iradenin gcne uygun den insani eylem biimidir. Bu davranlarn, S O R U eylem tarzlarnn tek amac iyiliktir. yilik, herhangi bir eyin olmas gerektii gibi olmasdr. Demek ki, Ockhama gre bir olmas gereken bulunmaktadr. BuDKKAT nu belirleyen de iradenin kendisidir. Bir baltann bir aac kesmesi, onun kendine ilikin ilevini yerine getirmesi; dolaysyla da iyi bir ey yapmas anlamna gelmekSIRA SZDE tedir. Benzer biimde, fizik dnyadaki varolanlarn hepsi birden Tanrnn iradesine upuygun bir ekilde varolduklarndan (baka trls zaten dnlemeyecek bir eydir.) onlarn hepsi birden hem iyidir hem de iyiyi arzulamaktadr. AMALARIMIZ Ockhama gre, dnyadaki her ey, elbette Tanrnn iradesine uygun bir ekilde yaratlmtr. Baka bir deyile, Tanr hereyi, tam da yle olmalarn isteyerek
K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

137

yaratmtr. Bundan dolay Tanrnn kt bir eyi meydana getirmesi tanm gerei olanakszdr. Tanrnn yarattklar da, bizzat Onun iradesinden kaynaklanan bir etkiye maruz kaldklarndan, bu iradeye koulsuzca itaat etmek zorundadrlar. Bylelikle Tanrda biriken Bilgelik, Sevgi, ktidar ve Merhamet gibi kavramlar, btn insanlarn uymas gereken kurallarn tmn ieren en yksek ahlak kural olarak karmza kmaktadr. Bir yaratlm olarak insan, bu ahlak kuralna koul ne srmeksizin uymak zorundadr. Baka bir deyile, bu kurala itaat, onun varolusal zorunluluudur. Ockhama gre, insann ahlaki ykmll Tanrnn her eye yeten gc ile snr tanmayan zgrlne baldr. Bu iki sfat ayn zamanda ahlakl olmann en st kuraldr (Aspell, 1999: 360-361). Dolaysyla Tanrnn bu zgrl, Onun herhangi bir ilahi yasaya bal olmakszn insanlara bir ahlakllk emrettiini ortaya kartr. Tanrnn insanlara ykledii ahlak kurallar olumsaldr. Bu olumsallk araclyladr ki, Tanr bu kurallarda istedii zaman diledii deiikliklere gidebilir. Tanrnn bize u anda iyi olarak grmemizi buyurduu bir ey, gene Onun istei ile bize bir anda kt grnebilir. Bu bakmdan, kurallar mutlak anlamda deimez yaplar olarak alglamak, sadece onlarn Tanrnn iradesine bal olarak olumsallk tayan ierikler olduklarn unutmamamz karlnda mmkndr. Bununla birlikte, Tanr btn evreni belli bir kurala bal olarak yaratmtr ve btn yarattklar da bu kurala bal olarak yaamak zorundadr. Bu kural temelinde btn insanlar, iyiye ynelmek ve onu amalamak ve ktden kanmak eiliminde olmulardr. Ockhama gre, iyiye ynelmek bir bakma Tanrnn iradesini cisimsel hale getirmektir (Maurer, 1982: 286-287).

NICOLAUS CUSANUSUN YAAMI VE YAPITLARI


Guilelmus de Ockhamn lmnden sonra dnya, artk yeni bir dnemin balamasna hazrlanmaktayd. Bu hazrlklar srasnda, Ockhamn lmnden yaklak olarak yarm yzyl sonra, belki de on beinci yzyln en arpc dnce insan olan Nicolaus Cusanus 1401 ylnda dnyaya geldi. Bazlar onu ortaan son filozofu olarak tantrken bazlar da adclk ile Yeniplatonculuu o gne kadar denenmemi bir tarzda birbirine balayan, kaynatran bir dahi olarak kabul etmektedir. Baz yazlarda onunla ilgili u arpc soru da dile getirilmektedir: Nicolaus Cusanus antiklerin sonuncusu muydu, yoksa modernlerin ilki mi? (Dupre&Hudson, 2006: 466). Bu soru, elbette ondaki her iki dnemin uzlatrc ve birletirici zelliklerini takip etmek adna bir frsat olarak deerlendirilmelidir. Almanyann Kues ehrinde drt ocuklu bir ailenin ikinci ocuu olarak dnyaya geldi. Babasnn ad Johan Krebs olduundan Nicholas Krebs olarak da tannmaktadr. 1416 ylnda Avrupann en eski niversitelerinden biri olan Heidelberg niversitesine girdi. Daha sonra Kln ve Padua niversitelerine gitti ve oralarda eitimine devam etti. 1426 ylnda rahip olarak tayin edildi. Bundan sonraki birka yl boyunca sadece pastoral yaptlar kaleme ald. Papalk iin birok grev stlendi. stanbulda ksa bir sreliine bulundu ve Kiliselerin birlemesi iin aba harcad. 1450 ylnda kardinal seildi ve talyan tirollerinde yer alan Brixene piskopos tayin edildi. Kardinallii dneminde Almanya iinde ok uzun seyahatlere kt. Maiyetindeki yerel komitelerce hazrlanan birok reformcu giriime nayak oldu. Bununla birlikte pek az yrrle girebildi. 1464 ylnda ld. Mezar Vincolideki Aziz Pietro Kilisesinde olmakla birlikte cesedi kayptr. Kalbinin, kendi istei zerine kartlarak Kuesde gmld iddia edilmektedir (Maurer, 1982: 419; Dupre&Hudson, 2006: 467).

138

Ortaa Felsefesi-I

Bugn, Moselle nehrinin kenarnda kurulmu olan Kues ehrindeki ktphanesinde Cusanusun yz akn kendi el yazmas ile eitli yaptlara yazd derkenarlar canl olarak izlemek mmkndr. Okuduu yaptlar Augustinus, Proklos, Dionysios, bn Sina ve Meister Eckhartn kaleminden kmtr. Bu eserlerin hepsi de Latincede yazlmt. Buna karn Cusanus Latincenin yan sra Eski Yunanca ve branca da bilmekteydi. Nicolaus Cusanus, on beinci yzyln en parlak dnr olmakla kalmaz; ayn zamanda Kilise devlet adam, matematiki, kanun yapc ve diplomat olarak da ne kan bir isimdir. Bu yzden pek ok farkl alanda ok sayda yapt ortaya karm birisidir. Bununla birlikte iki yapt her bakmdan ne kmaktadr. Erken dnem yaptlarndan birisi olan ve Kilisenin birlii dncesini savunduu De Concordantia Catholica (Katolikliin Uyumu Hakknda)da imann ortaklaa birliinin Kilisedeki btn yetkenin kayna olduunu ileri srmekteydi. Bylelikle Papann kiisel yetkesinin Konsln yetkesinden stn olamayacan savunmaktayd. stanbuldaki grevinden dn yolculuunda iine doan bir dnceden hareket ederek kaleme ald en nl yapt De Docta Ignorantia (renilmi Cehalet Hakknda)da eitim sonucunda elde edilen cehaletin en byk erdem olduunu ileri srmektedir. teki yaptlar arasnda De Visione Dei (Tanrnn Grn Hakknda) nemli bir ilahiyat metni olarak gze arpmaktadr.

NICOLAUS CUSANUSUN TANRI VE NSAN ANLAYII De Docta Ignorantia ve Cusanusun Tanr Anlay
Cusanusun bilgi anlayn en iyi ekilde onun De Docta Ignorantia (renilmi Cehalet) adl yaptndan hareketle renmek mnkndr. Yukarda da dile getirildii gibi Cusanus, Dou Kilisesi ile Roma arasnda bir uzla aray iin gittii stanbuldan Venedike dn yolculuunda, gemide bir tr ie dou ile sarslr. Bu ie dou hemen anlan yaptn kaleme almasn salamtr. De Docta Ignorantia adl yapt esas itibaryla ana kitaptan olumutur. Birinci kitap maximum absolutus (Mutlak Snrsz) veya Tanr ile ilgilidir. kinci kitap, Snrszn kendini amas sonucunda ortaya kan evreni ele almaktadr. nc kitap ise daha ok ilahiyat konularna eilmekte ve sa ile ilgili bir sorgulama gerekletirmektedir. Biraz nce belirttiimiz gibi, ilk kitaptaki Maksimus Tanrdr. Maksimus her ey olduundan onu aabilecek, onun snrlarnn tesinde varolma imkan bulabilecek herhangi bir varolutan sz etmek mmkn deildir. Dolaysyla yapttaki ana konu, Maksimusun evrendeki varolu ile olan ilgisi ve bu ilginin bilinip bilinemeyecei sorunudur. Baka kelimelerle dile getirilecek olursa, Cusanus bu yaptnda, hakikat, Tanr ve insan arasndaki ilikiyi deerlendirmektedir. Yaptn hemen balarnda (1. Ksm) Cusanus, Tanrnn btn insanlara bilmeyi arzulamak gibi bir duygu yerletirdiini gzlemlediini sylemektedir. Bununla birlikte, dnyaya ilikin yarglarmz, dnyay tayan hakikati btnyle kavramaktan uzaktr. Nicolaus Cusanus, Aristotelesin dncenin nndeki en byk engel olduunu dnmekteydi. Cusanusun yarglarn hakikati tayamayan clzln ileri srmesi Yeniplatoncu bir iz tamaktadr. Cusanus, yaptnda, Sokratesin bilgeliini n plana karmaktadr. Ona gre Sokrates, bilgisizlii hakkndaki bilgisi dnda hibir ey bilmemektedir. Aristoteles de, lk Felsefesinde (yani Metafizik adl yaptnda. Aristotelesin yapt Rodoslu Andronikosun snflandrmas netice-

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

139

sinde Metafizik olarak anlr hale gelmitir. Bununla birlikte Aristoteles, bu yaptna ilk felsefe olarak evrilebilecek prote philosophia adn uygu grmtr.) doann srlarn aa karmaya almamz, bir baykuun gnee bakmaya almasna benzetmektedir (De Docta Ignorantia, I, 1). Eskilerin bu kadar kuvvetli bir ekilde dile getirdiklerinden sonra, Cusanusa gre, bizim de ilk i olarak cehaletimizi bilmemiz gerekir. Baka ekilde dile getirecek olursak, Cusanus, artk srann bilmediimizi bilmeye geldiini sylemektedir. ayet cehaletimize ilikin bilgimizi btnyle elde edebilirsek, o zaman renilmi cehalet denilen duruma ykselmemiz iten bile olmayacaktr. Bylelikle insanlar bilgisizliklerini ne kadar fazla bilirlerse, o kadar fazla renecekleri ey olduunu da farkedeceklerdir (De Docta Ignorantia, I, 1). Cehaleti renme ii derece derecedir. nsanlar arasndaki farkl kavraylardan hareketle Cusanus, en yksek derecedeki cehaleti renme ile ilgileneceini syler. Bu da snrszn kavran ile ilgili olduundan ona Maksimus adn verir. Maksimus, kendisinden daha by olamayan demektir (De Docta Ignorantia, I, 2). Sradan akl, bilinenden henz bilinmeyene doru hareket etmektedir. Bilinen, yani ncl ile bilinmeyen, yani sonu arasndaki mesafe az ise o zaman karm gerekletirmek kolaydr. Bununla birlikte, aradaki mesafe bydke iin mahiyeti de glemektedir. Eer sz konusu olan insan ile snrsz olan arasndaki mesafe ise, o taktirde atlan admlarn says ne kadar fazla olursa olsun, hibir zaman snrsza ulalamaz. Zira, snrsz olan ile bizim balang noktamz arasndaki mesafe snrszdr. Cusanusa gre, Maksimus, yani snrsz olan ile Birlik akrlar. Birlik, btn bantlardan ve elikilerden bamsz bir ekilde varolduu iin ona Mutlak Snrszlk adn da verebiliriz. Snrsz olana hibir ey kart olamayacandan o ayn zamanda her eyin iindedir (De Docta Ignorantia, I, 2; Maurer, 1982: 312). Bu durumda, aklsal abann insan snrsz olana gtrebilmesi olanakszlar. Buradaki olanakszlk sadece snrsz olana erimek bakmndan deil; fakat ayn zamanda eylerdeki hakikatin aa kartlmas durumunda da ortaya kmaktadr. Zira hakikat dediimiz ey daha az veya daha fazla olan bir ey deildir. Hakikat blnemez bir yapdr. Oysa akl, eylere ilikin hakikati elde etmek adna ncller ile sonular arasnda bantlar kurmakta, bylelikle de snrsz olan blmeye almaktadr. Nicolaus Cusanus, akl ile hakikat arasndaki ilikiyi okkenarl cisim ile daire arasndaki ilikiye benzetir. okkenarlya ne kadar ok kenar eklersek ekleyelim o hibir zaman daire ile zde hale gelmeyecektir. Ayn bunun gibi, aklmz da hakikate ne kadar yaklamaya alrsa alsn hibir zaman onunla akacak bir dzeye ykselemeyecektir (De Docta Ignorantia, I, 3; Maurer, 1982: 312). Mutlak Snrsz, yani Tanr, bizim anlama yetimizi aan bir karakter sergilemektedir. nsani bilginin bu snrl yaps, sadece akllarn snrl yapsndan kaynaklanmamaktadr. Buradaki yetersizlik, bizim bilme yntemimizle ilgilidir. Cusanusa gre aklmz gidimli bir yeti, bir nesneden tekine giderek bilgiyi elde etmeye alan bir yapdr. Bu yapnn sahip olduu ilk kural elimezlik ilkesidir. Bu ilkeye gre birbiriyle eliik olan iki ey ayn anda doru olamaz. Bununla birlikte bu ilke, Tanry kavramak iin kullanldnda ie yaramaz bir durum sergilemektedir. Zira bu ilke, Tanrnn baz sfatlarn onaylarken bazlarn reddetmektedir. Bylelikle Tanr, birlii iinde aklmz tarafndan kavranlamaz bir Varlk olarak kalmaktadr. Bunun iin bizde akl dnda baka bir yeti daha bulunmaktadr. Bu yetiye zihin adn veren Cusanus, kendisinden nceki filozoflarn ortaya koyduklar ne-

140

Ortaa Felsefesi-I

gatif ve pozitif ilahiyatlarn dnda bir ilahiyattan sz eder. Nicolaus Cusanus, zihnin gc sayesinde ortaya kan ve kartlarn akmas anlamnda biimlenen bu ilahiyata birletirici, balayc ilahiyat adn vermektedir (Maurer, 1982: 313; Dupre&Hudson, 2006: 468). Nicolaus Cusanusa gre Tanr kartlarn akmasndan baka bir ey deildir. Oysa, negatif ilahiyat anlaynda Tanr ile ilgili biricik doru ifadeler deillemelerdir. Bu konuda, Cusanusa gre retilmi cehalet sessiz kalmay tercih etmektedir. Negatif ilahiyatn yapt ey, cisimsellik, duyulama, imgelem, iyilik, merhamet gibi btn snrl ve insani yklemleri ortadan kaldrmaktr. Bununla birlikte, bunlarn hepsinin ekip karld bir yerde Tanrnn da deillendiini gz ard etmemek gerekir. Oysa Cusanusun Tanr hakkndaki cehaleti renilmi bir cehalettir. Cusanus, Tanrnn kendisini yaratlta gsterdiini ve bundan dolay da Onun hakknda, en azndan bir Yaratc olarak olumlu (pozitif) bir eyler bilmemiz gerektiini dnmektedir (Dupre&Hudson, 2006: 468). Zira ancak bu olumlu ey araclyla biz Tanrya doru giden kapy aralayabiliriz (De Docta Ignorantia, I, 24). Grld gibi, Nicolaus Cusanusa gre insan gibi snrl varlklarn bir balanglar ve bir de sonlar vardr. Bu tarz varlklar kendi varolularn baka bir varla borludurlar. Bu, balang olabilecek varlk snrl veya snrsz olabilir. Snrl olmas durumunda onun da bir balangcnn olduunu dnmek zorunluluu vardr. Aksi taktirde sonsuza kadar devam edecek bir dizi balang ve son sz konusudur. Bunun yerine snrsz bir varlk dnlrse, bu ayn zaman btn varlklarn balangc ve amac olacak; stelik kendisinin bir balangc olmayacaktr. Bu anlay, snrsz varln veya mutlak snrszn kesinlikle gerekli olduunu da ortaya koymaktadr (Maurer, 1982: 316).

Nicolaus Cusanusun nsan-Mikrokosmos Anlay


Nicolaus Cusanusa gre insann evrendeki yeri biriciktir; zira insan melekler ile fizik dnya arasnda yer almaktadr. Bu paylam, Cusanustan nceki filozoflar tarafndan da dile getirilmekteydi. nsan, neredeyse btn Ortaa filozoflar tarafndan maddi olanla tinsel olan arasndaki ilgiyi kuran bir canl olarak anlalmtr. Cusanus iin her bireysel ey, az ya da ok evrenin bir bzlmesi olarak anlalabilir. Bu bzlmeler eitli varolu katmanlar olutururlar ve bu katmanlar arasndan en yetkin olan da insandr. Eer insan bu varolu katmanlarnda, Mutlak Snrszla birleecek denli yukar kartlabilseydi; o zaman insan doas her eyin en yetkin taml haline gelirdi ve Cusanusa gre bu durum, btn evrende sadece sada sz konusu olmutur (Hopkins, 1978: 38). Bunun dnda insann en nemli zellii, ayn anda hem maddeyi, hem organik ve hayvani hayat, hem de aklsall kendinde barndrabilmesidir. Bundan dolay Cusanusa gre insana mikrokosmos demek doru olacaktr. Bu zelliinden dolay da herhangi bir insann Tanrya dnmesi, yaratln bizzat kendisinin Tanrya dnmesi anlamna gelecektir. Dolaysyla insan, evrenin en yetkin bir ekilde yansmasndan baka bir ey deildir. nsan Tanrnn imgesinde (imago Dei) yaratlmtr (Maurer, 1982: 321; Hopkins, 1978: 40). nsann Tanrya en yakn yaratlm varlk olmas, evrendeki yaratlm canllar arasnda sadece onun Tanrya yaknlamasna neden olmaktadr. Cusanusa gre insann Tanry tanmas ne zihinselletirme, ne de felsefiletirme vastasyla olumaktadr. Yukarda da dile getirildii gibi, Cusanusa gre, insann ayn zamanda nihai amac da olan Tanry tanmas sann vahyi araclyla gereklemektedir (Hopkins, 1978: 39).

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

141

Cusanusun, evrende elikilerin birliinden kaynaklanan bir uyum olduunu dile getirmesi, aslnda Aristotelesi elimezlik ilkesinin ve Aristotelesi evren anlaynn batan aaya reddedilmesi anlamna gelmekteydi. Bilindii gibi Aristotelesi evren, merkezinde dnyann bulunduu snrl bir kreden ibarettir. Krenin evresinde sabit yldzlar alemi yer almaktadr. Dnya merkezde sabit biimde durur ve dier kreler onun etrafnda dairesel bir hareket ortaya koyarlar. Btn hareketler bu merkeze gre llmekte, cisimler merkeze zt hareket ettikleri iin aa ve yukar ynl hareketler sz konusu olmaktadr. Bununla birlikte, Cusanusa gre, evreni snrlayan bir evre sz konusu bile edilemez. Ona gre evrenin bir snr evresi olmamakla birlikte snrsz da deildir. Cusanusun en arpc yargs ise, evrenin bir snrlayc evresi bulunmad iin merkezinin de bulunamayaca yargsdr (Maurer, 1982: 322). Cusanusa gre, evrende mkemmel denebilecek bir daire olmadndan evrenin bir merkezinden sz edemeyiz. Oysa daha nceleri insann varl nedeniyle dnyann merkezilii bylelikle sorgulanan bir durum olmutur. Bylelikle Cusanus, belki de gezegenlerin eliptik yrngeleri olduuna dair dncenin babas saylabilir. Nicolaus Cusanusa gre dnya da dier gk cisimleri gibi hareket etmekte ve hareketi de teki hareketlere gre saptanmaktadr. Johannes Kepler, ilk yaptnda Cusanusun kendisine ilahi bir ekilde ilham verdiini dile getirmitir. Sadece Kepler deil; ayn zamanda Nicolaus Copernicus, Giordano Bruno ve Galileo Galilei gibi nemli astronomlar da onun almalarndan haberdarlard. Cusanusun en nemli saptamalarndan biri de hareket ile mekan arasnda, izleyen asndan greli bir iliki bulunduudur (Maurer, 1982: 322). Nicolaus Cusanusun bu tarz bir evren anlay, insann bu evreni hibir zaman tam anlamyla bilemeyecei dncesi ile balantlandrlmtr. nsan, pek ok farkl nokta ve zamandan gereklie bakarak elde ettii bak alarn biraraya getirmektedir. Bununla birlikte, ortaya kan ey hakikatin btn deil; fakat sadece bir fikir oluturma eylemidir. Bu elbette varsaymsal deildir ve nesnelerin lmne dayanmaktadr. Tpk Tanrnn bilgisi gibi evrenin bilgisi de bizde paral olarak mevcuttur. Bu yzden, Cusanusa gre, hakikatin yakn bilgisine raz olmal ve asla mutlak ve btnlkl bilgiyi beklentilerimiz iine koymamalyz. renilmi cehalet burada da ibanda olmaldr. Nicolaus Cusanusa gre insann bir mikrokosmos olmas ne demektir? Nasl sonular doSIRA SZDE urmaktadr? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

142

Ortaa Felsefesi-I

zet
A M A

Guillelmus de Ockhamn yaam ve yaptlarn zetlemek. On drdnc yzyln en etkili filozof ve mantklarndan biri olan Ockham, 1285 ylnda dodu. 1315 ylnda Oxforddan mezun olduktan sonra ncil (1315-1317) ve Sententiae (13171319) zerine dersler verdi. 1323 ylnda Lutterel, elinde Ockhamn 56 sapkn tezinin yazl olduu bir dosyay Papaya teslim etti ve onu sapknlkla sulad. Kendisini savunmak iin Papann bulunduu Avignona giden Ockhamn 51 tezi sansre urad; fakat bunlardan hibiri resmi olarak hkm giymedi. Papann hmndan kaan tarikat yeleriyle birlikte Papa tarafndan hkmdarl tannmayan Kutsal Roma Germen imparatoru Bavyeral Louisin yanna snd. Burada Papa aleyhine pek ok politik yaz yazd. 1347 ylnda ld. Mantk yaptlar arasnda en nemlileri unlardr: Porphyriosun Kitab zerine Aklama, Yklemler Kitab zerine, Btn Mantn Summas. Ockhamn dier yaptlar arasnda Fizik Kitaplar Hakknda Aklama, Kader ve Gelecekteki Mmkn eyler ve Tanrnn ncedenbilmesi Hakknda Aratrma gibi eserler bulunmaktadr. Guillelmus de Ockhamn Tanr ve bilgi anlayn tartmak. Ockhama gre ise insan, mutlak yetkinlikte olan Tanry alglayamaz; nk Tanr maddi bir nesne deildir. Ama Tanr dndaki eylerden soyutlamalar yaparak bir Tanr kavram elde edilebilir. Bu kavram Tanrnn zn deil, Onunla ilgili insandaki zihinsel temsilleri ierir. Bu temsiller dorudan Tanrdan hareketle elde edilmedikleri iin ilahi z yeterince yanstamazlar. Ockhama gre dnyadaki varolanlarn varolularn koruyan bir koruyucu nedenden sz edilebilir. Tanrnn bu tr bir koruyucu olduunu sylemek, retici (yaratc) olduunu sylemekten daha ikna edicidir. Ockhama gre semavi cisimlerin dnya zerindeki etkileri tecrbe edilebilir; ama Tanrnn etkilerini tecrbe etmek mmkn deildir. Ama Tanrnn ilahi sfatlarn kullanarak Onun hakknda bilgi edinmek mmkndr. Ockhama gre bilgi bileik bilgi ve bileik olma-

A M A

yan bilgi olmak zere ikiye ayrlr. Bileik bilgi, bir nermenin bilgisidir. Bileik olmayan bilgi ise yine ikiye ayrlr: 1. Sezgisel bilgi; 2. Soyutlayc bilgi. nsan bilgisi bireysel olgularn dolaysz bir tecrbesi ile balar ve bu tecrbeden bir duyu sezgisi veya alg doar. Bunu ayn nesneye ilikin zihinsel bir sezgi izler. Sezgisel bilgi, bireysel eylerin tecrbeye dayal ilk bilgisidir. Soyutlayc bilginin nesnesi ise tmel olandr. Varolmayan eylerin de sezgisel bilgisi olabilir. Ockhamn bu kabul ilahiyat biliminin imkan sorunuyla ilgilidir. Ockhama gre tmeller zihinde yer alrlar. Bireysel varolular ise zihin dnda bulunurlar. Bylece Ockhamn tmeller konusundaki tavr adc (nominalist) bir grnm sergiler. Terimler ise farkl biimde olabilirler: zihinsel, szl ve yazl. Dil, kavramlara dayanan ve insanlar arasndaki uzlama dayal imlerden oluan bir sistemdir. Zihin ile nesne arasndaki doal iliki sonucu ortaya kan kavramlar, farkl dillerde farkl szcklerle ifade edilebilirler. Ama terimin mantksal erevesi her dilde ayndr. Ockham aklamada yalnlk ilkesine bal kalmtr. Ockhama gre, zorunlu kalmadka eylerin saysnda bir arta gitmemek gerekir. Daha az ey kullanlarak yaplabilecek bir aklama daha fazla ey kullanlarak yaplandan stndr. Bu yaklama felsefe tarihinde Ockhamn usturas ad verilmitir. Guillelmus de Ockhamn ahlak anlayn deerlendirmek. Ockhama gre ahlak, akln ve baka zihinsel koullarn dikte etmesi sonucunda belirlenen iradenin gcne uygun den insani eylem biimidir. Bu eylemlerin tek amac iyiliktir. yilik, herhangi bir eyin olmas gerektii gibi olmasdr. Ockhama gre Tanr dnyadaki her eyi, yle olmalarn isteyerek yaratmtr. Tanrnn kt bir eyi meydana getirmesi tanm gerei olanakszdr. Tanrnn yarattklar, bizzat Onun iradesinden kaynaklanan bir etkiye maruz kaldklarndan, bu iradeye koulsuzca itaat etmek zorundadrlar. Bylece Tanrda biriken Bilgelik, Sevgi, ktidar ve Merhamet gibi kavramlar btn insanlarn uymas gereken kurallarn tmn ieren

A M A

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

143

en yksek ahlak kural olarak karmza kmaktadr. Ockhama gre, insann ahlaki ykmll Tanrnn her eye yeten gc ile snr tanmayan zgrlne baldr. Bu iki sfat ahlakl olmann en st kuraldr. Tanrnn zgrl, Onun herhangi bir ilahi yasaya bal olmakszn insanlara bir ahlakllk emrettiini ortaya kartr. Tanrnn insanlara ykledii ahlak kurallar olumsaldr. Bu olumsallk araclyla Tanr bu kurallarda istedii zaman deiiklie gidebilir. Ama Tanr btn evreni belli bir kurala bal olarak yaratmtr ve btn yarattklar da bu kurala bal olarak yaamak zorundadr. Ockhama gre, iyiye ynelmek bir bakma Tanrnn iradesini cisimsel hale getirmektir. Nicolaus Cusanusun yaam ve yaptlarn zetlemek. Nicolaus Cusanus 1401 ylnda dnyaya geldi. Bazlar onu ortaan son filozofu olarak tantrken bazlar da adclk ile Yeniplatonculuu kaynatran bir dahi olarak grr. yle ki, Nicolaus Cusanusun antiklerin sonuncusu mu, yoksa modernlerin ilki mi olduu ska sorulmutur. Cusanus 1416dan itibaren srasyla Heidelberg, Kln ve Padua niversitelerinde eitim ald. 1426da rahip tayin edildi. Bir sure stanbulda bulundu ve Kiliselerin birlemesi iin aba harcad. 1450de kardinal seildi ve Brixene piskopos tayin edildi. Almanya iinde seyahatlere kt. Birok reformcu giriime n ayak oldu. 1464 ylnda ld. Nicolaus Cusanus pek ok alanda yapt vermitir. Ama iki yapt bilhassa ne kmaktadr: De Concordantia Catholica (Katolikliin Uyumu Hakknda) ve en nl yapt De Docta Ignorantia (renilmi Cehalet Hakknda). teki yaptlar arasnda De Visione Dei (Tanrnn Grn Hakknda) nemli bir ilahiyat metni olarak gze arpar. Nicolaus Cusanusun Tanr ve insan anlayn tartmak. Cusanus, De Docta Ignorantia isimli eserinde Tanrnn evrendeki varolu ile ilgisini ve bu ilginin bilinip bilinemeyeceini inceler. Sokratesin etkisinde kalan Cusanus, insann bilmediini bilerek renilmi cehalet denen duruma ykselmesi gerektiini syler. Cehaleti renme ii derecelidir ve en yksek aamas snrsz olanla il-

A M A

A M A

gilidir. Sradan akl bilinenden bilinmeyene hareket eder. Bilinen, yani ncl ile bilinmeyen, yani sonu arasndaki mesafe az ise karm gerekletirmek kolaydr. Ama insan ile snrsz arasndaki mesafede ne kadar adm atlsa snrsza ulalamaz. nk snrsz olan ile bizim balang noktamz arasndaki mesafe snrszdr. Hakikat blnemez bir yapdr; ama akl hakikati elde etmek adna ncller ile sonular arasnda bantlar kurarak snrsz blmeye alr. Mutlak Snrsz olan Tanr, anlama yetimizi aar. Bu yetersizlik ayn zamanda bir yntem sorunudur. nk aklmz gidimli bir yetidir ve elimezlik ilkesine gre iler. Ama elimezlik ilkesi Tanry kavramak iin kullanlamaz. Bylece Tanr, birlii iinde aklmzca kavranlamaz bir Varlk olarak kalr. Ama Cusanusa gore Tanr kendisini yaratlta gsterir ve bu yzden Onun hakknda, en azndan bir Yaratc olarak olumlu eyler biliriz. Bunlar araclyla Tanrya giden kapy aralayabiliriz. Cusanusa gre insan melekler ile fizik dnya arasnda yer alr. nsann en nemli zellii, hem maddi, hem organik, hem hayvani, hem akl hayat kendisinde barndrmasdr. Bu zelliiyle insane bir mikrokosmos gibidir. O halde bir insann Tanrya dnmesi, yaratln bizzat kendisinin Tanrya dnmesi demektir. nsan Tanrnn imgesinde (imago Dei) yaratlmtr. Cusanusa gre, insann ayn zamanda nihai amac da olan Tanry tanmas sann vahyi araclyla gereklemektedir. Evrende elikilerin birliinden kaynaklanan bir uyum vardr. Evrenin bir snr evresi olmamakla birlikte snrsz da deildir. Evrenin bir snrlayc evresi bulunmadndan merkezi de yoktur. Dnya da dier gk cisimleri gibi hareket eder. En nemli saptamalarndan biri de hareket ile mekan arasnda, izleyen asndan greli bir iliki olduudur. nsan, pek ok farkl nokta ve zamandan gereklie bakarak elde ettii bak alarn biraraya getirir. Ama ortaya kan ey hakikatin btn deil, sadece bir fikir oluturma eylemidir. Tanrnn bilgisi gibi evrenin bilgisi de bizde paral olarak mevcuttur. Hakikatin yakn bilgisine raz olmal, mutlak ve btnlkl bilgiyi beklentilerimiz iine koymamalyz. renilmi cehalet bunu gerektirir.

144

Ortaa Felsefesi-I

Kendimizi Snayalm
1. Guillelmus de Ockhamn tanr anlay ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tanry retici bir neden olarak grmek yerine koruyucu bir neden olarak grmtr. b. nsandaki Tanr kavramnn, dorudan Tanrnn zn deil, Tanr ile ilgili insandaki temsilleri ierdiini savunmutur. c. Tanr vardr nermesinin fizik dnyada yaayan bir varlk olan insan iin ak bir nerme olmadn dnmtr. d. Tanrnn yeryzndeki etkilerini dorudan tecrbe edebileceimizi savunmutur. e. Tanrnn ilahi sfatlarndan yola klarak onun hakknda baz bilgilere ulalabileceini dnmtr. 2. Guillelmus de Ockhama gre Tanrnn aadaki sfatlarndan hangisi Tanrnn zn mutlak biimde ve olumlu olarak imleyen sfatlarndan biridir? a. rade b. lmszlk c. Bozulmazlk d. Yaratclk e. lk Nedenlik 3. Guillelmus de Ockhama gre bileik olmayan bilgi kendi iinde ikiye ayrlmaktadr. Aadakilerden hangisinde bu ayrm doru biimde verilmitir? a. Sezgisel Bilgi - karml Bilgi b. Sezgisel Bilgi - Soyutlayc Bilgi c. Soyutlayc Bilgi - Zihinsel Sezgi d. Zihinsel Bilgi - Duyu Bilgisi e. Duyu Bilgisi - Soyutlayc Bilgi 4. Guillelmus de Ockhamn bilgi anlay ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Tmeller sorununa yaklam bakmndan adc bir dnrdr. b. Var olmayan eylerin de bilgisinin elde edilebileceini savunmutur. c. Tmellerin, zihinden bamsz bir varla sahip olduklarn dnmtr. d. nsani bilmenin, bireysel olgularn dolaysz tecrbesiyle baladn savunmutur. e. Doal bilginin, fiziksel nesnelerin sezgisi ve zihinsel etkinliin sezgisi olmak zere iki kanaldan ortaya ktn savunmutur. 5. Guillelmus de Ockhama gre insan bir trdr ifadesindeki insan terimi aadakilerden hangisinin kapsamna girer? a. Yaln Suppositio b. Maddi Suppositio c. Kiisel Suppositio d. Tinsel Suppositio e. Bileik Suppositio 6. Aadakilerden hangisi felsefe tarihinde Ockhamn Usturas olarak bilinen yntemin amalarna uygun bir uygulama deildir? a. Zorunlu kalmadka eylerin saysnda arta gitmemek. b. eyleri daha az unsurla aklamak mmknse, bu yolu semek. c. Aklamaya katk salamayan unsurlar elemek. d. Sahte aklamalar gereklerinden ayrmak ve elemek. e. Karmak aklamalar, geersiz kabul ederek bir kenara brakmak. 7. Nicolaus Cusanusun renilmi Cehalet ifadesiyle iaret ettii durum aadakilerden hangisinde tam ve doru biimde verilmitir? a. niversite hocalarnn rencilere yanl bilgiler aktarmalar durumu. b. nsann, hibir ey bilmediinin farkna varmas durumu. c. Cusanusun yaad an iinde bulunduu cehalet karanl. d. nsann Tanrnn bilgelii karsndaki acizlii. e. Felsefenin dier bilimler karsndaki etkisizlii. 8. Nicolaus Cusanusa gre aadakilerden hangisi insann Tanry tam olarak kavrayamamasnn sebeplerinden biri deildir? a. Snrsz Tanr ile insann bilme edimindeki balang noktas arasndaki mesafenin snrszl. b. Tanr mutlak bir birlik olduu halde insan aklnn hakikati elde etmek iin snrsz olan blmeye almas. c. Gidimli biimde ileyen insan aklnn elimezlik ilkesine dayanmas, ama Tanrnn elimezlik ilkesine uymayan bir yapda olmas. d. Sradan insan aklnn bilinmeyenlerden bilinenlere doru ilerlemesi ve bunun da Tanry belirsiz bir ncl haline getirmesi. e. Snrsz Tanrnn snrl insan aklnn kavrayabilecei bir yapda olmamas.

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

145

Okuma Paras
9. Nicolaus Cusanusun insan anlay ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. nsan bir mikrokosmostur. b. nsan Tanrnn imgesinde yaratlmtr. c. nsan, evrenin yetkin bir yansmasndan baka bir ey deildir. d. nsan ayn anda hem maddilik, hem organiklik, hem aklsallk tar. e. nsan varlk derecesi bakmndan meleklerden stndr. 10. Nicolaus Cusanusun evren anlay ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Evrende elikilerin birliinden kaynaklanan bir uyum vardr. b. Evren, bir snr evresine sahip olmamakla birlikte snrsz da deildir. c. Dnya sabittir ve dier gezegenler onun etrafnda dnerler. d. Evrenin bir merkezi yoktur. e. Tanrnn bilgisi gibi evrenin bilgisi de ancak paral olarak elde edilebilir. Guillelmus de Ockham lahi Takdir, Tanrnn ngrs Ve Gelecekte Karlalacak Olaslklar1 [Soru I] A. lahi takdir ve ngr konularna ilikin olarak, edilgin ilahi takdirin ve edilgin ngrnn, kaderi belirlenmi ve nceden bilinmi olan bir insan ile gerek bir iliki iinde olduunu varsayanlarn, zorunlu olarak ortaya kan elikileri kabullenmek durumunda olduklar dikkate alnmaldr. ddiann Kant: Kaderi nceden belirlenmi olan A kiisinin nihai tvbe etmeme gnahn ileyip ileyemeyeceini sorarm. Eer ileyemiyor ise, zorunlu olarak kurtarlacaktr ki bu da sama bir durumdur. Eer ileyebiliyor ise, [bu] gnah ilediini varsayalm. Bu varsayma gre, A gnahkardr. dorudur. Daha sonra, ilahi takdir ile olan gerek ilikinin tahrip edilip edilmediini soralm. Eer tahrip edilmemi ise, Ann gnahkar olmama durumu varln korur. Bundan dolay, A ayn zamanda hem gnahkar olmayacak hem de kaderi nceden belirlenmi olacaktr. nk eer byle bir iliki Ada gerekten bulunuyor ise, bu iliki Aya egemen olacaktr. Bu iliki eer tahrip edilmi ise, yine de, hemen sonrasnda Ada byle bir ilikinin varolduunu sylemek doru olacaktr. nk, Etikin 6. Kitabnda Aristotelesin dile getirdii gibi Tanr yalnzca undan mahrum brakr: olan eyleri, olmam klmak. (Bu u ekilde anlalmaldr: eer gelecee ilikin olanla edeer olmayp, yalnzca imdi ile ilgili olan bir assertorik nerme u an iin doru ise, o halde, imdiye ilikin olarak da dorudur ve gemie ilikin olarak da her zaman doru olacaktr. O halde, bu ey... dir nermesi - bir ey ya da bir bakas belirtilmemi ise- u anda dorudur, o zaman bu ey ... idi. nermesi de her zaman doru olacaktr, Tanr dahi, mutlak kudretiyle bu nermenin yanl olduunu syleyemez.) O halde, Ada olan bu iliki bir zamanda doru idi ise, Ada olmu olan bu iliki de her zaman doru olacaktr. Bu durumda Ann kaderi nceden belirlenmi idi. nermesi, herhangi bir gcn sonucu olarak yanl olamaz; bu nerme her zaman doru olacaktr. Bunu u aklama takip eder: o u anda gnahkardr; o halde bundan son-

146

Ortaa Felsefesi-I

ra o gnahkard. her zaman doru olacaktr. Bylece, tek ve ayn durumda Ann kaderi nceden belirlenmitir ve A gnahkardr doru olacaktr. Bundan baka, bu durumda onun kaderi hem belirlenmi, hem de belirlenmemitir; o hem gnahkardr hem de gnahkar deildir. lahi takdir ile ngrnn gerek bir iliki iinde olduklar kabul edildii mddete bu argmann zlmesi mmkn deildir. B. Yine de buraya kadar dile getirilenlere kar klabilir. [tiraz] 1. Ulalan sonu [sz konusu gerek ilikinin] varolduunu savunanlar iin olduu kadar varolduunu reddedenler iin de reddedilmesi gereken bir noktada grnmektedir. Merhamet gsteren [bir halde olan] birini dnelim - ki bu kaderi belirlenmi ile ayndrdaha sonra merhametin yok edilip edilemeyeceini soralm. Ve nceden belirtilen sonu yok edilip edilemeyeceini gsterir. [Cevap.] ncelikle dile getirilmi olan merhamet gsteren [bir halde olan] birinin kaderinin nceden belirlenmi olduu varsaymnn, nasl ki lmcl gnah ilemi herkesin gnahkar olduu varsaym yanl ise, ayn ekilde yanl olduunu sylerim. Nasl ki Petrus ve Paulus lmcl gnah ilemi ancak asla gnahkar olmam iseler, benzer ekilde Judas da zaman zaman methedilmeye deer eylemlerde bulunmu ancak bylelikle kaderi nceden belirlenmemitir. Bu nermeler [yle ki, merhamet gsteren herkesin kaderi nceden belirlenmitir ve lmcl gnah ileyen herkes gnahkardr.], gelecee ilikin olan bazlarna edeerdirler, nk bunlar [srasyla] u nermelerle de edeerdirler: Tanr onlara [merhamete gsterenlere] sonsuz hayat verecektir ve Tanr onlara [lmcl gnah ilemi olanlara] sonsuz ceza verecektir. [Ancak gelecee ilikin nermeler , - yle ki, Tanr Petrusa sonsuz hayat verecektir ve Tanr Petrusa sonsuz ceza verecektir.], [srasyla] Petrus merhamet [bir haldedir] gsterir. Ve Petrus lmcl bir gnah ilemitir. nermelerini takip etmez. O halde, eer hi kimse, kaderi nceden belirlenmeksizin, merhametli [bir halde] olamyor ise, sonu nermesi, [gerek bir ilikiyi] kabul edenler iin olduu kadar, reddedenler iin de kart olacaktr. Ancak bu yanltr ve sonu [bu durumda] yanl deildir. C. [tiraz] 2. Herhangi bir zamanda doru olan imdi ile ilgili bir nerme, [buna bal olarak] gemie ilikin zorunlu bir nermeye sahiptir. rnein, eer Sokrates oturuyor. nermesi doru ise, Sokrates oturuyordu

nermesi de zorunlu olarak her zaman doru olacaktr. Ancak rnein Petrusun kaderi belirlenmitir.in doru olduunun varsaylmas durumunda, Petrusun kaderi belirlenmiti. nermesi her zaman zorunlu olacaktr. Bu durumda Petrusun lanetlenmi olup olmadn sorarm. Eer byle olabiliyorsa, lanetlenmi olmaldr. Sonrasnda Petrus gnahkardr. imdi doru ise; o halde Petrus gnahkard. gemite de zorunlu olarak doru olacaktr. u halde, Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. ve Petrus gnahkardr. bir ve ayn zamanda muhtemelen doru olmaldr. [Cevap] Bataki argmann yanl olduunu (ki bu 3. ilkeden de aka anlalr [46-47 sayfalar ve devam]) ileri srerim. Bu nedenle, imdi ile ilgili olan nerme yine de gelecee ilikin olan ile edeer bir ekildedir ve doruluunun gelecee ilikin olann doruluuna bal oluu, [buna bal olarak] gemile ilgili zorunlu bir nermeye sahip deildir. Dier yandan, gemie ilikin olan, ayn imdiye ilikin olan [ilgili nerme] gibi rastlantsal dr. lahi takdir ve lanetlenme ile ilgili olan btn nermeler, (4. ilkeden de aka grlecei gibi [s.: 47 ve devam]) bu trdendir. nk tm bu nermeler, kelimesi kelimesine imdi ya da gemie ilikin olsalar bile, e deer ekilde gelecekle de ilgilidir. Bylelikle, Petrusun kaderi nceden belirlenmiti. Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. nermesi gibi rastlantsaldr. Petrusun lanetlenip lanetlenemeyeceini sorduunuzda, bunun olabileceini ve onun lanetlenmi olduunu varsayabileceimizi sylerim. Ne var ki, bu durumda, Petrus gnahkardr. ve Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. yanl olacaktr. nk, kartlardan biri tespit edilmi ise, - yani, bunun doru olduu ortaya konmu ise - dieri yanl olacaktr. Ancak Petrusun kaderi belirlenmiti. Ve Petrus gnahkard. nermeleri eliiktirler. - demek oluyor ki, Tanr Petrusa sonsuz hayat verecektir ve Tanr Petrusa sonsuz hayat vermeyecektir. O halde, biri doru ise dieri yanltr veya tam tersi bir durum sz konusudur. D. [tiraz] 3. Eer kaderi nceden belirlenmi bir insan lanetlenebiliyorsa, [bu ancak] yaratc bir iradenin eyleminin sonucu olabilir. Dolaysyla, ilahi iradenin bir eylemi byle bir eylem tarafndan engellenebilecektir [ki bu da samadr]. [Cevap] nermeyi kabul, karm ise reddederim. lahi iradenin bir eylemi, daimi ilahi bir emir, baka bir iradenin sonucu olarak ortaya kmadka, yaratlm bir irade tarafndan engellenemez. Byle bir durumda,

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

147

Tanr Petrusun kaderini nceden belirlemitir. ve Petrus, kendi iradesi dahilindeki bir eylem sonucunda lanetlenmitir. bir ve ayn zamanda doru olabilirdi. Ancak bunlar bir ve ayn geerli olamazlar. nk Petrus kendi iradesiyle ortaya kan bir kt eylem nedeniyle lanetlenmitir doru ise, Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. asla doru olmamtr. Benzer ekilde, Petrus lanetlenmitir doru ise, Petrusa sonsuz bir hayat takdir edilmitir. asla doru olmamtr. [tiraz 3a.] Argman u ekilde desteklenir: Tanrnn Petrusun kurtarlacan belirlediini varsayalm. Bu durumda, Petrusun iradesinin zorunlu olarak ilahi iradenin belirlemi olduu eyi takip edip etmeyeceini sorarm. Eer etmeyecek ise, ilahi irade snrlanm olacaktr. Bu durumda, tez [kaderi nceden belirlenmi olann, lanetlenemeyecei tezi] kabul edilmitir. [Cevap.] Yaratlm bir iradenin, ilahi bir kanunu ya da belirlemeyi zorunlu olarak deil, ancak zgrce ve rastlantsal olarak takip ettiini sylerim. Ancak bu, daha nce beirtilmi olan ilahi iradenin snrlanabilecei argmanndan hareketle daha ileri gtrlemez. nk, Tanr Petrusun kaderini nceden belirlemitir. nermesinin doruluu, Petrus lanetlenmitir. nermesi ile (non potest stare cum) elikilidir. E. [tiraz] Ezelden beri doru olan pek ok nermenin, imdi yanl olmas nedeniyle, bu karm reddederim. rnein, dnya yoktur. Uzun bir zaman nce doru iken, u an yanltr. O halde, eer Tanr Petrusun kaderini nceden belirlemitir. ezelden beri doru olmu olacaksa, buna ramen yanl olabilir ve doru olmu olma durumundan bile muvaffak olmayabilir. F. [tiraz] 5. Her eyin Tanr olmas ya da Tanrda olmas zorunlu olduundan, ilahi takdir zorunludur. O halde, O zorunlu olarak Petrusun kaderini nceden belirlemitir. O halde, Petrusun kaderi zorunlu olarak nceden belirlenmitir, ve rastlantsal deildir. [Cevap.] lahi takdir zorunludur. nermesinin iki ekilde anlalabileceini sylerim. lk anlamyla [u ekilde anlalabilir], ilahi takdir ismi ile iaret edilen ilkece zorunludur. Bu ekilde [anlaldnda], bunu onaylarm. nk, o [ilkece gsterilmi olan] zorunlu ve deimez ilahi tzdr. Dier bir anlamyla, [demek ki, bu sava gre, ilahi takdir ismi ile ikincil olarak gsterilmi olan] Tanr tarafndan kaderi belirlenmi olan [zorunludur]. Bu ekilde [anlaldnda], [ilahi takdir] zorunlu deildir, nk kaderi nceden belirlenmi olan herkes gibi, rastlantsal olarak kaderi belirlenmitir. O halde Tanr rastlantsal olarak [kaderi nceden belirlenmi

olan] herkesin kaderini nceden belirler. Ve ilahi takdirin deimez ve dolaysyla da mutlak suretle zorunlu olduu dile getirildiinde, deimez ve gerek olann zorunlu olduunu sylerim. Ancak, deimez karmak bir eyden bahsedersek - karmak bir eyin doruluktan yanlla doru deiebilmesi ve bunun tam tersini de mmkn olmas ve baka bir karmak eyin bu ekilde deiememesi anlamnda [deiebilir ve deimez]- o halde, deimez olan her ey zorunlu deildir. Doru ya da sonrasnda yanl olamayan ya da ayn ekilde tam tersi de mmkn olmayan baz rastlantsal nermeler olabileceinden, ona ilikin olarak bu nerme u an dorudur, ancak daha nce yanl idi demek ve ayn ekilde bunun tam tersini de sylemek doru [deildir]. Ancak yine de bu nerme zorunlu deil fakat oumsal (rastlantsal)dr. Bunun nedeni, bu her ne kadar, hipotezden [nermeden] dolay doru ve doru olmu olacak ise de, yine de bunun doru olmamas ve kesinlikle doru olmu olmayacak oluudur. rnein, Tanr bu insann kurtarlm olacan bilir. Dorudur ve yine de Onun hibir zaman bu insann kurtarlm olacan bilmi olmayaca da mmkndr. Dolaysyla bu nerme, deimezdir ve yine de zorunlu deil fakat rastlantsaldr. [tiraz 5a] te yandan, u anda doru olan her nerme yanl da olabilir, doruluktan yanlla doru deiebilir. Ancak Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. nermesinin u anda doru olduu ve yanl olabilecei [rastlantsal olmas nedeniyle] dnelim; bu durumda, [Petrusun kaderi ceden belirlenmitir doruluktan yanlla doru deiebilir.] [Cevap.] Esas nermenin yanl olduunu sylerim. nk, baka bir deyile yanl olacak ya da yanl olmaya muktedir olacak bir nermenin, bir zaman iin doru olmas iin, daha fazlasna ihtiya vardr. O halde, Petrusun kaderi nceden belirlenmitir. nermesi her ne kadar, u an iin doru ve yanl olabilir ise de, yine de yanl olduu zaman, onun hibir zaman doru olmadnn sylemek doru olacaktr. Bu durumda, nerme doruluktan yanlla doru deiemez. G.[tiraz] 6. Kartlar birbirleriyle, birinin dierinin yerine geemeyecei biimde birbirleriyle ilgili olduklarnda, eer ilerinden biri [krlk ve grme sz konusu olduundaki gibi] varsaylm ise, dieri varsaylamaz. Ancak kaderi nceden belirlenmi olmak ve lanetlenmi olmak bu trden[kart]dirler. O halde, [eer biri tespit edilmi ise, dieri tespit edilmi olamaz.]

148

Ortaa Felsefesi-I

[Cevap.] Gelecee ilikin olaslklara karlk gelen - kaderi nceden belirlenmi olmak ve gnahkar olmak gibi - bu tarz kartlar sz konusu olduunda bunun doru olmadn sylerim. O halde, her ne kadar birbirlerinin yerine geemezlerse de, yine de bunu biri varoluyorsa dieri varolamaz gibi bir aklama takip edemez. [tiraz 6a] te yandan, bugn kaderinin nceden belirlenmi olduunu sylemenin mmkn olduu herkes ile ilgili olarak, her ne kadar yarn gnahkar olabilirse de, kaderi nceden belirlenmi ve gnahkar srasyla ona ilikin olarak dorulanabilir. Bu durumda, [bu kartlar birbirlerinin yerine geebilirler]. [Cevap.] Bunu, gnahkar olduunda ayn zamanda kaderinin de nceden belirlenmi olduu aka sylenmedike, reddederim. Bu durumda, H. [tiraz] 7. Tanr uzun zaman nce kaderini belirlemi olduu bir insann, kaderini belirlememi olamaz, nk aksi takdirde O deimi olacaktr ki bu da samadr. O halde Tanr Petrusun kaderini en bandan belirlemitir, dolaysyla en bandan kaderini belirlememi olamaz. Sonu olarak o zorunlu olarak kurtarlacaktr. [Cevap.] lk nermenin yanl olduunu, Tanr Petrusun kaderini ok nceden belirlemitir. ve Petrusun kaderi ok nceden belirlenmitir. gibi tm bunlarn [bu nermelerin] rastlantsal olmalar nedeniyle, ilk nermenin yanl olduunu sylerim. Bu nermelerin hem doru hem de yanl olabilmeleri nedeniyle - srayla deil, ancak yanl olduktan sonra doru olablirler ve bunun tam tersi de mmkndr. O halde Tanr Petrusun kaderini ok nceden belirlemitir. ve bu trden dierleri [dier nermeler] u an dorudur. Bununla beraber Petrusa ilahi kutsanmlk verilmeden nce, bu nermeler yanl olabilir. Eer aslnda Petrusun lanetlenmi olmas gerekiyor ise, o halde aslnda bu [nerme] yanltr (ya da [byle nermeler] yanltr.)[Bu tarz nermeler] o halde, ezelden beri ifadesiyle birlikte olduu kadar bu ifade olmakszn da rastlantsaldr. Bunlar, szsel olarak imdi ile ilgili olanlar tarafndan sunulmu olanlar dnda hibir zorluk da tamazlar. J. [tiraz] 8. Peygamberler tarafndan aklanan eylere ilikin olarak, bu eylerin aklanm olmalar nedeniyle, zorunlu olarak vuku bulup bulmadklarn sorarm. Eer bulmu iseler, bu gibi eylerin gelecek ile ilgili olmalarndan dolay, kartlarnn vuku bulamayaca ortadadr. Dier yandan, eer bu eyler vuku bulamam iseler, o halde bu aklanmtr. ifadesi - byle bir ey belirtildiinde - bir zamanda doru deildi ve bu ne-

denle hibir zaman zorunlu deildi. imdi, bu yanl bir ekilde aklanmamtr; nk Peygamberler yanl olan bir ey sylememilerdir. O halde bu doru olarak aklanmtr. Bu durumda, aklanann vuku bulmas zorunludur. Aksi taktirde, yanl olan bir ey kehanetin temelini biimlendirmi olurdu. [Cevap] Gelecee ilikin aklanm olan hibir eyin, zorunlu olarak deil, rastlantsal olarak vuku bulduunu sylerim. bu aklanmtr.n bir zamanda doru olduunu ve gemie ilikin olan[ilgili nerme]nn asla zorunlu olmadn kabul ederim. Hatta, onun yanl olarak aklanmadn, ancak(doru ve zorunlu yerine) doru ve rastlantsal olduunu da kabul ederim. Bu nedenle, o yanl olmu olabilir ve yanl olabilir. Bununla beraber, Peygamberler, gelecee ilikin olaslklara iaret eden tm kehanetler koullara bal oldukarlndan, yanl olan sylemezler. Ancak koul her zaman ifade edilmezdi. Zaman zaman - Davut ve hakimiyetinde olduu gibi -ifade edilir zaman zaman ise -Yunus Peygamberin Ninovann ykm [kehanetinde] durumunda olduu gibi: Krk gn gemeden, Ninova yklm olacaktr- anlalrd, yani onlar tvbe edebilirlerdi ve tvbe etmeleri nedeniyle de Ninova yklmamt.

7. nite - Guillelmus De Ockham ve Ncolaus Cusanus

149

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


1. d Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn bunun tam tersini, yani Tanrnn yeryzndeki etkilerinin insan tarafndan dorudan tecrbe edilemeyeceini savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn Akl ve radeyi ilahi olann zn mutlak ve olumlu biimde imleyen sfatlar arasnda saydn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn bileik olmayan bilgiyi Sezgisel Bilgi ve Soyutlayc Bilgi olmak zere ikiye ayrdn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn tmellerin zihinden bamsz olmadklarn, bilakis zihinde yer aldklarn savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn insan bir trdr ifadesindeki insan terimini yaln suppositio olarak adlandrdn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Guillelmus de Ockhamn Tanr ve Bilgi Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Ockhamn, ayn konuda, ayn aklama dzeyine sahip yaln ve karmak aklamalardan daima yaln olann yelediini ama karmak aklamalar peinen geersiz saymadn, yaln biimde aklanamayan konularda karmak bir aklamay geerli kabul edebileceini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Nicolaus Cusanusun Tanr ve nsan Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Cusanusun renilmi Cehalet ifadesiyle kast ettii eyin, insann hibir ey bilmediinin farkna varmas durumu olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Nicolaus Cusanusun Tanr ve nsan Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Cusanusun, bu kta dile getirilen dncenin tam tersini, yani insan aklnn bilinenlerden bilinmeyenlere doru ilerlediini savunduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Nicolaus Cusanusun Tanr ve nsan Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Cusanusun insan meleklerle doa dnyas arasnda bir yere koyduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Nicolaus Cusanusun Tanr ve nsan Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Cusanusun dnyann da dier gezegenler gibi dnmekte olduunu savunduunu greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Kendisinden nceki dnrler, Tanry evrendeki ilk etkin neden, ya da etkileyici bir neden olarak grm olmalarna ramen Ockhamn Onu bir koruyucu olarak grmeyi yelemi olmas ilgintir. nk ona gre, insan aklnn Tanry bir etkileyici ilk neden olarak kavramas ve bunu kantlamas neredeyse olanakszdr. Evrendeki etkileri geriye doru izleyip ilk etki edene, yani etkileyici olan Tanrya ulatmzda Onun aslnda bu dizinin dnda durduunu, nk yap olarak dier tm etkilerden bamsz ve te olduunu grrz. Ockhama gre byle dsal bir varln kavranmas ve ispatlanmas gtr. Oysa dnyadaki tm var olanlar varolularn srdrmek iin bir yardma gereksinirler. Onlarn varolularn koruma altnda tutan, koruyucu bir neden vardr ve bu neden Tanrdan bakas deildir. Tanry etkileyici ya da retici (yaratc) bir neden olarak deil, koruyucu bir neden olarak grmek daha makuldur. nk Tanrnn eylerin yaratcs olduu kukuludur. Ayrca bir ey retildikten sonra artk reticisine ihtiyac kalmaz. Oysa herhangi bir ey varoluunu koruma gerei duyuyorsa, bu varoluu koruyan eyin her an ibanda olmas gerekir. Bu eyi koruyan ey de baka bir ey tarafndan korunuyor olabilir. Bu durum sonsuz bir ekilde geriye gidemez; o halde kendisi korunmayan bir ilk koruyucunun olmas kanlmazdr ve bu da Tanrdan bakas deildir. Bylece Tanrnn bir koruyucu neden olarak ortaya konmas, bir etkileyici ya da retici neden olarak ortaya konmasndan daha kolay ve makuldr. Sra Sizde 2 Ockham, eylerin, yani evrende yer alan olgularn, olaylarn, durumlarn, nesnelerin aklanmas konusunda, sonraki yllarda Ockhamn Usturas olarak anlacak bir yntem ilkesi gelitirmitir. Bu ilkeye, aklamada yalnlk ilkesi de diyebiliriz. Bu ilkeye gre olgular, olaylar, durumlar, eyleri aklarken daima daha yaln olan aklamalar yelemek ve eylerin saysnda gereksiz artlara gitmemek gerekmektedir. Gereksiz unsurlarn ayklanmas, elenmesi anlayna dayand iin yntem bir ustura benzetmesi ile anlmtr. Bu ynteme gre herhangi bir konuda ayn aklama gcne sahip iki aklamadan daima daha az e ieren ve daha yaln olan yelenmelidir. Daha az ey kullanlarak da yaplabilecek bir aklamay lzumsuz yere daha fazla ey kullanarak yapmak bo bir uratr ve vakit kaybdr. Bu ilke araclyla Ockham, aklamaya gerekten kat-

2. a

3. b

4. c

5. a

6. e

7. b

8. d

9. e

10. c

150

Ortaa Felsefesi-I

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


k salama yetenei olmayan unsurlar eleme yolunu tercih etmi olur. Onun bu yntemi felsefe tarihinin sonraki dnemlerinde nemli etkilerde bulunmutur. Sra Sizde 3 Nicolaus Cusanusa gre insann en nemli zellii, yapsnda hem maddilik, hem organiklik ve hayvansallk, hem de aklsallk tamakta olmasdr. Bylece insan, kendisi dnda varlklarda ancak para halinde ya da ksmen bulunan tm kozmik gelere, hep birden ve ayn anda sahiptir. Bu zelliiyle o bir anlamda kk bir kosmos gibidir. Cusanus bu zellii nedeniyle insana mikrokosmos, kainatn kendisine ise makrokosmos der. Bu mikrokosmos-makrokosmos retisi felsefe tarihinde birok dnrce eitli ekillerde savunulmu, popler bir reti olmutur. Bu anlaya gre insan, evrenin yetkin bir yansmasndan baka bir ey deildir. stelik o, ayn zamanda Tanrnn imgesinde (imago dei) yaratlm bir varlktr. Yani yapca Tanrya en yakn yaratktr. Bylece evrendeki tm canllar iinde yalnzca insan Tanr ile yaknlaabilir. Bylece insan hem bir kk evren, hem de Tanrnn bir tr imgesi olmaktadr. Bu zellikleriyle melekler ve doa varlklar arasnda bir yerde durur ve bu konumuyla da biricik bir nitelik sergiler. Aspell, P. J. (1999). Medieval Western Philosophy: The European Emergence. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy. Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi Copleston, F. (2003). A History of Philosophy Medieval Philosophy. London&New York: Continuum. otuksken, B. & Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. otuksken, B. (1993). Ortaa Yazlar. stanbul: Kabalc Kitabevi. en, A. (2010) Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Dupre, L. & Hudson, N. (2006). Nicholas of Cusa. A Companion to Philosophy in the Middle Ages. sf: 466474, Oxford: Blackwell Publishing. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gilson, E. (2005). Ortaa Felsefesinin Ruhu. ev: amil al, stanbul: Alm Kitabevi. Gracia, J. J. & Noone, T. B. (2006). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell Publishing. Hopkins, J. (1978). A Concise Introduction to the Philosophy of Nicholas of Cusa. Minnesota: University of Minnesota Press. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Libera, A. (2005). Ortaa Felsefesi. ev: Aye Meral, stanbul: Litera Yaynclk. Marenbon, J. (2007). Medieval Philosophy. New York: Routledge. Maurer, A. (1982). Medieval Philosophy. Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Noone, T. B. (2006). William of Ockham. A Companion to Philosophy in the Middle Ages. sf: 696-712, Oxford: Blackwell Publishing. Ockham, William. (1983). Predestination, Gods Foreknowledge, and Future Contingents. Indianapolis: Hackett Publishing Company, 1983. Peters, F. E. (1967). Grek Philosophical Terms, A Historical Lexicon, London: University of London Press Limited, New York: New York University Press, 1967. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy. London: Thomas Nelson and Sons Ltd.

8
Amalarmz
Varlk Ruh Tanr Yaratl Doa (Natura)

ORTAA FELSEFES-I

Bu niteyi tamamladktan sonra; Francisco Suarezin yaam ve yaptlarn zetleyebilecek, Francisco Suarezin varlk anlayn deerlendirebilecek, Francisco Suarezin doal yasa anlayn tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
z Varolu Yasa / Doal Yasa Tmel

indekiler
FRANCISCO SUAREZ'N YAAMI VE YAPITLARI FRANCISCO SUAREZ'N VARLIK ANLAIYI FRANCISCO SUAREZ'N DOAL YASA ANLAYII

Ortaa Felsefesi-I

Francisco Suarez

Francisco Suarez
FRANCISCO SUAREZN YAAMI VE YAPITLARI
Francisco Suarez (Fransisko Suarez okunur) Ortaa Felsefe Tarihi kitaplarnn pek ounda yer almayan bir filozoftur. Bunun nedeni, felsefenin blmlendirilmesinin, sadece kronolojik olarak yaplmasdr. Oysa felsefe, sregiden (philosophia perennis) bir etkinlik biimidir ve tarihilerin yapt gibi kesin ayrmlarla biimlendirilmi bir felsefe tarihi okumas yapmak her zaman baarl sonular retmeyecektir. Bu konudaki en arpc isimlerden biri olan Francisco Suarez, bakldnda Descartesn (31 Mart 1596-11 ubat 1650) yaad dneme denk gelen bir mr srmtr. Byk bir ihtimalle Suarez, La Flechede Descartesla tanmtr. Ne var ki, buna ramen o bir Ortaa filozofudur. Baz felsefe tarihi kitaplarnda Renaissance (Rnesans) Skolastisizminin en nemli temsilcisi olarak tantlr. Buradan hareketle dile getirmek gerekir ki, Renaissance, temel olarak iinde ok nemli bir skolastik arlk tamtr ve o dnemi anlamak iin ciddi Ortaa felsefesi okumalarna gereksinim duyulmaldr. Francisco Suarez, 5 Ocak 1548 tarihinde spanyann Granada ehrinde dnyaya geldi. 16 Haziran 1564de Cizvitlere katld ve Salamanca ehrinde 1565 ile 1570 yllar arasnda felsefe ve ilahiyat eitimi ald. 1572de hocalk yapmaya balad ve srasyla Avila ve Segovia (1571), Valladolid (1576), Roma (Gregorianum) (1580-1585), Alcala (1582-1592), Salamanca (1592-1597) ve Coimbra (1597-1616)da felsefe ve ilahiyat dersleri verdi. Yazlarndan dolay ders vermeye istedii kadar zaman ayramayan Francisco Suarez 25 Eyll 1617de Portekizin bakenti Lizbonda ld. Francisco Suarezin yaptlar, kendisinden sonraki pek ok filozofu derinden etkilemeyi baarm almalardr. Szgelimi Schopenhauer, Suarezin yaptlarndan biri ve belki de en nemlisi olan Disputationes Metaphysicae (Metafizik Tartmalar) iin Skolastisizmin gerek bir giri kitabdr demitir. Bunun yan sra Leibniz de, bu kitap iin, ou insann roman okuduu rahatlkla okunabilir olduunu sylemektedir (MAURER, 356). 1597 ylnda kaleme alnd dnlmektedir. Daha sonra Portekiz Cizvitleri tarafndan yaymlanmtr. 1590da yazd De Deo Incarnato (sann Yeniden Vcud Bulmas Hakknda) ile 1617deki De Defensio Fidei (mann Savunmas Hakknda) balkl almalar da dile getirilmeye deer olan yaptlardr.

Granada, Endls blgesinde yer alan bir ehirdir. 8. yzyln balarndan itibaren mslman idaresine geen ehirde mslman, yahudi ve hristiyanlarn birlikte yaamalar ve kltrel etkinlikleri dikkat ekiciydi. O dnemde Grnata olarak da anlan ehir, bilindii gibi 1492 ylnda spanya idaresine gemitir. Cizvitler Hristiyan dininin en etkili tarikatlarndan biridir. 15 Austos 1534 ylnda Ignatius Loyola tarafndan kurulmutur. Papaya bal olarak alan Cizvitler dnyann her yerinde, dini faaliyetleri yannda zellikle eitim ve salk alannda atklar veya destekledikleri okullar ve hastaneler ile n planda

154

Ortaa Felsefesi-I

FRANCISCO SUAREZN VARLIK ANLAYII


Latincede ens (varlk) kelimesi, esse fiilinin imdiki zamanda sfat fiili halidir. Bu bakmdan, Descartesn nl deyii cogito ergo sum Trkeye dnyorum yleyse varm eklinde evrilmitir. Bu, temelde dorudur; zira Ortaada, insann kendisiyle veya evresindeki herhangi bir eyle ilgili olarak kurulan her yargnn, tam da bu gramer zelliinden dolay ayn zamanda varl iaret ettii dnlmekteydi.

Ortaan ok nemli bir ksmnda, buna paralel olarak olarak pek ok filozofun zerinde neredeyse anlam olduu konu varln (ens) tanmlanabilecek bir yap olmaddr. Bu kanaate varlmasndaki nemli neden, varln en genel ve yaln bir kavray olmasdr. Bununla birlikte, bn Sinann da etkisiyle, gerek (aktel) varlk ile mantksal varlk arasnda da ciddi bir gerilim fark, bir dinamizm ortaya kmtr. Bilindii gibi, Thomas Aquinas, De Ente et Essentia (Varlk ve z Hakknda) adl nemli eserinde varlk hakknda u belirlenimde bulunmaktayd: Aristotelesin Metafizikin beinci kitabnda dedii gibi, kendi bana varln (ens per se) iki anlam olduunu bilmek gerekir: bir anlamyla on kategoriye (per decem genera=on cinse) ayrlan varlk, bir baka anlamyla da nermelerdeki doruluu gsteren varlk. Bu iki anlam arasndaki fark udur: kincisinde, kendisi hakknda olumlu bir nerme oluturulabilen her eye, nesnel bir karl olmasa bile varlk denir. Yoksunluklara (privationes) ve deillemelere (negationes) varlk denmesi ite bu anlamdadr; nitekim deillemenin bir kart evetleme var ve gzde krlk var deriz. Ama birinci anlama gre ancak gereklik alannda (in re: nesnel anlamda) bir karl olan eye varlk denebilir. Bundan tr, krlk ve buna benzeyen eyler bu anlamda varlk (entia: varlklar) deildir. (akt. otuksken & Babr; 1989: 258). Bu alnt, varlk konusunda daha sonralar Thomas izgi olarak anlalacak felsefi hareketin ana karakterini sergilemek asndan yeterlidir. Gelenek iinde ksaca Thomistae (Thomistay okunur) (Thomaslar) olarak adlandrlan filozoflara gre, snrl yani fizik dnyada yer alan varlkta (ens finitum) varolu ve z eklinde bir ak ayrm bulunmaktadr. (Bu ayrmn, Thomas Aquinasn gerek retisine sadk bir yorum olup olmad ise farkl bir tartma konusudur.) Yukardaki alntyla dorudan doruya ilgili olan ve imdi dile getirdiimiz varln ikili ayrm (duae res) konusuna kar kan anlay ise, Duns Scotus tarafndan gelitirilmitir. Duns Scotus felsefesini takip edenlerin bulunduu gruba, gelenek iinde Scotistae (Skotistay okunur) (Scotusular) ad verilmitir. Bu grup, Thomaslarn zerinde durduu ayrm temel olarak benimsemilerse de, ayrmdaki z-varolu atmasn azaltmay tercih etmiler, sorunu gereklikteki bir sorun olmak yerine daha ok biimsel bir konu olarak grmeyi tercih etmilerdir. Baka bir ekilde ifade edecek olursak, onlara gre, yaratlm varlk gereklikte, ancak formel olarak zden ayr bir varolu sergilemektedir. Dolaysyla, herhangi bir varolan, kendi zne ilikin varolutan gerekten ayr deildir; bu ikisi arasndaki fark bir tarz farkdr (Suarez, Dis. XXXI, 11). Francisco Suarez, ne Thomistae ne de Scotistaen yannda olmutur. O, nc bir yolun, varl anlamak ve anlatmak iin daha uygun olacan dnmekteydi. Aristotelesin de aka belirtmi olduu gibi varlk, Metafizik biliminin birincil nesnesi, konusudur. Bununla birlikte, bu anlamyla varln iaret edilebilir bir yn yoktur. Oysa, yukardaki alnt ve onu izleyen aklamada da grlecei gibi, burada varln ikili ayrm konusu, iaret edilebilir; baka kelimelerle ifade edecek olursak, snrl varlkla ilgilidir. O bakmdan, ncelikle bu trden varln, yani Ortaa terminolojisinde dile getirdiimizde, yaratlm olan varln durumunu akla kavuturmak gerekir. Francisco Suarez bu sorunu, Disputatae Metaphysicae adl eserinde ele almaktadr. Hemen belirtmekte fayda olduunu dndmz ey, Francisco Suarezin balbana bir metafizik incelemeyi kaleme alan ilk skolastik filozof olduudur. Ondan nceki btn skolastik filozoflar, Aristotelesin Metafizik adl eseri-

8. nite - Francisco Suarez

155

nin zerine yorumlar kaleme almlardr. Bu tr bir davrann en temel nedeni, hemen hepsinin, Aristotelesi gelmi gemi ve gelecek filozoflar arasndaki en aklls olarak kabul etmeleridir. Byk bir ksmnn dncesine gre, Aristoteles o kadar byk bir akldr ki, ondan daha akllsnn gelmesine imkan yoktur. Onun sormu olduu sorulara verdii cevaplarn salamasn yapmak; bu cevaplarn doru olup olmadklarn aratrmak bounadr. Francisco Suarez, bu bakmdan ok ciddi bir ie girimi, bir bakma gelenekten ve onun alkanlklarndan kopuu simgeleyen ciddi bir hareket balatmtr. imdi bu tartmann ana balklarna ksaca deinebiliriz: Aristotelesten itibaren ortak olarak kabul edildiine gre, Metafizik bir bilimdir ve bu bilimin konusu veya nesnesi de ens qua ens (varlk olarak varlk) eklinde tarif edilmektedir. Bununla birlikte, metafiziin mmkn olan varolanlarn tmn birden kendisine nesne yapacan karsamak da doru deildir. Francisco Suarez, metafiziin kendisine konu edindii varl, bu ister yaratlm olsun ister yaratlmam; ister tzsel olsun ister ilineksel, gerek varlk olarak belirler. Bu belirlenimin iine de kavramsal varolan (ens rationis) almaz. Zira, varlk kavray hibir zaman hem gerek hem de kavramsal varl iine alacak bir yetenek gstermez. Ona gre, metafizik ile uraanlar gerek varlkla dorudan bir ilgi iinde bulunurlar. Buna gre, maddi olan varlktan hareketle maddi olmayan varla, yani Tanrnn bilgisine ulamak iin aba gsterirler. Francisco Suareze gre, eer metafizikinin ilgi alannda hem maddi hem de maddi olmayan nesneler sz konusuysa, o takdirde varln formel bir kavraynn bulunmas zorunludur. Bu, yle bir kavray olmak durumundadr ki, gerek olan her ey iin ortak olmaldr (Maurer, 1982: 357). te hem gereklikte hem de anlamda bir olan bu kavray, bu varlk kavram, kavramlarn iinde en yaln olan ve ayn zamanda akl tarafndan kavranmas en kolay olandr. Francisco Suarez, bu noktada varlk terimini ikiye ayrarak anlamaya alr. Ens, baz durumlarda olmak (sum) fiilinin sfat hali gibi kullanlr. Bu trden kullanmyla varlk, varolma eylemini (actus essendi) sergiler. Bu durum ayn zamanda varolu edimi (existens actu) anlamna da gelmektedir. Baka kelimelerle varlk, gerekten varolan anlamnda dnlr. Bunun dnda terim, varla gelen veya varla gelebilecek olan z iaret eder. Yani, bir gerek zle birlikte olan eyi anlatr. Dolaysyla varlk, sadece gerekten varolanlar deil; fakat ayn zamanda, varolsunlar veya olmasnlar kendinde gerek varlklar da iermektedir. Bu ifadeden anlalmas gereken varlk, mmkn varlktr (Maurer, 1982: 357-358; Gracia, 1982: 211). Francisco Suareze gre varlk terimi (ens) ka ekilde ele alnabilir? SZDE SIRA O halde, Francisco Suarezin imdi gstermeye altmz temel anlay ile, D N alntda ortaya yukarda Thomas Aquinasn De Ente et Essentiasndan yaptmz E L M konulan varlk kavray arasnda ok temel bir fark ortaya km oldu. Buna gre, Thomas Aquinasn gereklik alannda bir karl olmayann R U S O varlndan sz edemeyiz tarzndaki yaklam Francisco Suarez tarafndan kabul grmez. Ona gre, varlk, u anda gereklik alannda yer almayp bir zaman sonra yer alma potanDKKAT siyeline sahip olanlar da kapsamaktadr. Burada vurgulanmas gereken nemli bir zellik udur. Francisco Suareze gre aktel varlk, olas varln sadece belli bir durumunu ifade etmektedir. Baka kelimelerle dile getirilecekSIRA SZDE olursa, aktel varln durumuna bakarak, bu durumun mmkn olann snrn izdiini ileri srmek anlamsz olacaktr. Bu yzden Francisco Suareze gre, gerek varlk, mmkn
AMALARIMIZ SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

156

Ortaa Felsefesi-I

varln aktellemi ksmndan baka bir ey deildir. Bu duruma bir rnek vermek gerekirse, Suareze gre insan, akll bir hayvan olarak, hayvann snrl, belirli bir durumunu iaret etmektedir (Maurer, 1982: 358). O halde, Francisco Suarez, varlk terimi ile eylerin aktel (u andaki) varoluunu anlamaktadr. z dediimiz ey, gerekten varolmad srece bizim ona, o sanki varm gibi ynelmemiz sz konusu olamaz. Herhangi bir eyin varoluu, ya bir imkan eklinde anlalmaldr veya zaten varolmakta olann durumu iin dnlmelidir (Suarez, Disputatae Metaphysicae: XXXI, I, ). Bylelikle, Francisco Suarez iin mmkn ve aktel varlk tanmlarna ulam olduk. Buradan hareketle onun z ve varolu arasndaki ayrm hangi noktalarda ortaya koyduunu ele alabiliriz. Yukarda da dile getirdiimiz gibi, Francisco Suarezin z ve varolu arasndaki iliki sorununda izledii yol bir farkllk gstermektedir. Bu farklla ramen, btn bir Ortaada ve dolaysyla skolastik felsefede ayrm yaplmadan kabul gren ey, z ve varoluun Tanrda (Ens Infinitum) bir ve ayr olduu dncesidir. Herkes iin olduu gibi Francisco Suarez iinde Tanrnn z Onun varolmasdr. Bununla birlikte Onun yarattklarnn varolma sebebi dorudan dorudan zleri deildir. Dnyadaki btn yaratlm varlklarn varolma nedenleri, onlar Tanrnn yaratm olmasdr. Varolular, bizzat kendi zlerinden kaynaklanmad iin de, yaratlm olanlara ayn zamanda zorunsuz varlklar da denmektedir. Bunun karsnda yer alan Tanr ise, biraz nce dile getirmi olduumuz gibi, Zorunlu bir Varlk olarak anlalmaldr. Daha nce de vurguladmz gibi, z ve varolu arasndaki iliki sorununda temel olarak ana anlay ortaya kmaktadr. Bunlardan ilki Thomas Aquinasn, ikincisi Duns Scotusun grlerini iermektedir ve bunlar yukarda ksaca ele alnmtr. nc anlay, bir bakma Suarezin de benimsemi olduu yaklamdr. Buna gore, z ve varolu gerekten ayrlm yaplar deildir. Bunlarn ayrlmas, haklarnda ayrymlar gibi konuulmasnn nedeni akldadr (in ratio). Baka bir ekilde ifade edilecek olursa, varolu ve zn ayrlmas sadece dncede mmkndr (Maurer, 1982: 360 ve Suarez, Disputatae Metaphysicae: XXX, I, 3). Suareze gre z varolmak olan tek bir Varlk vardr ve O da Tanrdr. Sz konusu olan skolastik felsefe olduuna gre, bu noktada Tanr Kantlamas sorununa da ksaca deinmekte fayda vardr. Frincisco Suarez, Tanr kantlamasn, tpk Duns Scotusta olduu gibi ele almaktadr. Thomas Aquinasn yapt gibi kozmolojik bir kantlamann uygun olmadn dnen Suareze gre, doa felsefesi iinde kalarak ve hareketi balangca koyarak Tanrnn varlnn kantlanmasna olanak yoktur. Bilindii gibi, Thomas Aquinas, Quinque Viae (Be Yol) ad verilen kantlamalarnn tmnde de hareketi nemli bir tutamak noktas olarak kabul etmitir. Onun Tanr kantlamas, Etkiden Nedene doru ilerleyen bir sreci iaret etmekteydi. Aristotelesin lk Hareket Ettirici anlayndan yola karak gelitirilen bu kantlamann, Francisco Suareze gre en zayf taraf, her hareket ettirilen eyin mutlaka bir baka ey hareket ettirildii dncesiydi. Ona gre byle bir zorunluluk anlamszdr. Etrafmzda pek ok eyin kendi kendine hareket ettiini grebiliriz; dahas gezegenlerde kayna kendilerinde olan bir hareketi sergilemektedir. Bu yzden, buradan hareketle Tanrnn varln kantlamak olanakszdr (Maurer, 1982: 364). Francisco Suarez, tpk Duns Scotusun yapt gibi, etrafmzdaki her eyin retimi olduunu dnr. Her retilmi ey bir baka ey tarafndan retilir. Bununla birlikte evrendeki her eyin de retilmi olduunu var saymak olanakszdr. Bundan dolay, en azndan bir tane retilmemi veya yaratlmam bir varln bulunmas gerekir. O zaman unu ileri srmek mmkndr: Her ey retilmitir. Her retilen, bir baka ey tarafndan retilmitir. Bu baka ey de retilmi ise o

8. nite - Francisco Suarez

157

zaman o da bir baka ey tarafndan retilmitir. Bu, sonsuza kadar (ad infinitum) bu ekilde devam edemeyeceinden, bir reticinin, en bata bunu bizzat kendi etki gcyle gerekletirmesi gerekir. retilmemi ama reten; yaratlmam ama yaratan varla bu ekilde ulaabiliriz (Maurer, 1982: 366). Francisco Suareze gre, retilmiliklerin geriye doru izledikleri yol sadece bir tanedir ve bundan dolay da sadece bir ilk reticiden sz etmek gerekir. Baka kelimelerle ifade edilirse, ona gre Tanr bir tanedir ve bunu da kantlamann iki deiik biimi bulunmaktadr. Bunlardan ilki a posteriori bir ierie sahiptir. Evrendeki her eyin kendi iinde bir dzeni ve eyler arasnda da bir sradzeni bulunmaktadr. Bunu idare eden bir g olmaldr ve bu da Tanrdan bakas deildir. kinci kantlama da a priori nitelik tar. Buna gre, yukarda da dile getirildii gibi, Tanr evrendeki tek zorunlu varlktr; zira Onun z varolmaktr. Evrenin tmnde bu zellii tayan ikinci bir varln bulunmas olanaksz olduundan Tanr tektir (Maurer, 1982: 367). Francisco Suarezin Tanr kantlamasn anlatnz?
SIRA SZDE SIRA SZDE

D NELM Ortaa felsefesinin en nemli kavramlarndan bir tanesi de yasakavramdr. Ortaa felsefesi, bilindii gibi, dini kayglarn ok ar bir ekilde hissedildii bir dnemdir. Tanrnn bu erevedeki yeri en sttedir ve O, her ekildeRbtn bir evreS O U nin yneticisidir. Tanrnn idaresi altndaki evrenin ve o evrendeki yaratlm varlklarn, Ona ynelmeleri; baka bir deyile Onu anlamalar, her eyden nce TanDKKAT rnn kurallarn, yasalarn bilmekle ilgilidir. Yasa bilinmeden, o yasann sahibi anlalamaz ve Ona ynelmek mmkn olamaz. nsanlar, birer yaratlm varlk olaSIRA SZDE rak, ayn zamanda yapmamalar, saknmalar gerekenleri de gene bu yasa araclyla ortaya koyarlar. Bu yzden, neredeyse btn filozoflar yasa kavramn ele almlardr. Bu kavram, bir bakma, ahlak anlaynn da erevesini belirlemektedir. AMALARIMIZ Francisco Suarez, Doal ve lahi Yasalar soruturduu almas Tractatus de Legibus ac Deo Legislatorede (Coimbra, 1612) Thomas Aquinasn ortaya koymu olduu yasa tanm eletirir. Thomas Aquinasa gre yasa, insann eylemlerinin lK T A P s ve kuraldr. Buna gre insan, bir eylemi gerekletirmeye meyleder veya ondan uzaklar (Suarez, Tractatus de Legibus ac Deo Legislatore: I, I, I, vol. 5, p. ; Aquinas, Summa Theologiae: I-II, 90, ; akt. Maurer, 1982: 367). Francisco Suarez bu taTELEVZYON nm dar bulur. Zira bu tanm sadece insanlarla ilgili deildir; her eye uygulanabilir. Bunun yan sra, bu tanm araclyla yasa ile tavsiye arasndaki ayrm da yeterince net bir ekilde ortaya kmaz. Oysa ok ak bir ekilde yasa, irade ile ilgili bir NTERNET yol izmekte; tavsiye iin ise ayn eyi sylemek mmkn grnmemektedir. Francisco Suareze gre yasa, adil ve dzgn bir irade eylemidir ve bunun araclyla, insandan daha yksek bir iradeyi sergileyen Tanr, daha aadakileri yle veya byle eylemde bulunmaya mecbur klmaktadr. Dolaysyla yasa sz konusu olduunda irade vazgeilmez bir konum sergilemektedir. rade bu kadar n planda olduunda da, ykmllk veya sorumluluk nemli kavraylar olarak belirginlik kazanmaktadr. O halde yasa, herhangi birine ahlaki sorumluluklar yklemekte ve onu u veya bu ekilde dzgn davranmak konusunda ynetmektedir. Francisco Suareze gre, yasann en merkezi zellii olarak sorumluluu gsterebiliriz. Burada dikkat edilmesi gereken ey, sorumluluun yasa koyucunun iradesinden kaynaklanyor olmasdr. radenin ve belli bir lde akln iin iinde olmas, yasann ve dolaysyla yasa koyucunun adil ve dzgn olmas zorunluluu-

FRANCISCO SUAREZN DOAL YASA ANLAYII

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

158

Ortaa Felsefesi-I

nu getirir. Yukarda da dile getirildii gibi yasa, Suareze gre iradenin biimlendirdii bir durumdur. Tam da bu noktada, Francisco Suarezin Thomas Aquinastan daha ok Duns Scotustan etkilenmi olduunu grrz. Thomas Aquinasa gre yasa, belli bir amaca ynelik olarak aralarn ynetimi ve ynlendirilmesidir. Burada belli trden bir ynetim tarz sz konusudur. Ynetim iinde buyruksuz olunamaz; buyruk da akln bir rndr (Maurer, 1982: 368). Francisco Suarezin yasaya yklemi olduu moral ba sonucunda, yasa akl ile deil, fakat irade ile bir buyruk ilikisine girer. Akln yargsnda ahlaki hibir unsur yoktur; oysa yasann birincil zellii iradedir. radenin grevi, insann belli bir amaca doru ilerlemesini, yol almasn salamak adna aralarn kullanlmas eylemini dzenlemektir. Bu bakmdan, Francisco Suareze gre irade, btn insan eylemlerinin biricik lt ve kuraldr (Maurer 1982: 369). Gene btn bir Ortaada sz konusu olduu gibi, Suarez iin de geerli olan ey, insan iradesinde gzlemlenen durumun en stn biiminin Tanrda da kendisini gstermesidir. Bu noktada insani iradenin lahi radeden pay aldn sylemek de mmkndr. Btn insani iradeye hakim olan, onlarn tmn ve evreni idaresi altnda tutan da Tanrnn iradesidir. Bu irade, ayn zamanda, evrendeki btn yaratlm olanlarn iradelerini belirler; zira, Suarezin anlayna gre yasa Tanrnn iradesinin bir sonucudur. Bu yasa trne ezeli-ebedi yasa adn veren Francisco Suareze gre doal yasann buyruklar da bu yasaya gre biimlenir. Adam ldrmeyeceksin, hrszlk yapmayacaksn tarznda buyruklar doal yasayla ilgilidir. lahi yasa dndaki btn yasalar ondan trerler ve ondan pay alrlar. Nasl ki ilahi yasa Tanrnn iradesi sonucunda ortaya kmaktaysa; ayn ekilde insani yasalar da insan yasa koyucular tarafndan yaplr (Maurer, 1982: 369).
SIRA SZDE

Tanrnn lahi radesi ile doal yasa arasnda nasl bir iliki bulunmaktadr? SIRA SZDE Francisco Suarez, doal yasa konusunda Thomas Aquinas ile benzer dnceDNELM leri paylamaktadr. Ona gre de doal yasa aklsal zellikleri olan yaratlm bir varlkta ezeli-ebedi yasadan pay alma yoluyla ortaya kmaktadr. Bu trden yasaya doal yasaOdenmesinin nedeni; bu yasann sadece doa-st bir varlktan ayr S R U bir kurulua sahip olmas deil; fakat ayn zamanda onun insandan bamsz bir ekilde ortaya kmamasdr. Dolaysyla bu yasa, bizzat Tanrnn insann iine DKKAT yerletirmi olduu (insan) doasnda kurulmaktadr. te bu yzden ona doal yasa denmektedir (Maurer, 1982: 370). SIRA SZDE Francisco Suarezin rencilerinden biri olan Gabriel Vasquez (Vaskez okunur) doal yasa ile aklsal doay birbirine zde kabul etmitir. Ona gre, iyi eylemler, o eylemlerin ideal insan doas ile olan upuygunluu sonucunda ortaya kmaktaAMALARIMIZ dr. Kt eylemler ise bu ideal doay bozan niteliktedir. Ahlakn temeli de o takdirde insann aklsal doasdr. Suarez elbette bu anlaya kar kmaktadr. Yukarda da deinildii gibi, Suareze gre doal yasa insandaki doru akl olmakla birK T A P likte yasa akln deil iradenin bir eseridir (Maurer, 1982: 370; Kretzmann & Kenny & Pinborg, 2008: 830). Francisco Suarezin etkisi, kendisinden sonraki felsefe gelenei iinde etkili bir TELEVZYON ekilde devam etmitir. Suarezcilik eklinde ifade edilebilecek bir anlay ortaya kmtr. Bu anlay iinde Thomas Aquinastan, Duns Scotustan etkiler, izler grmek mmkndr. z ve varolu arasndaki ayrm ortaya koymas ve bunun sade N T E R ktn sylemesi, onu elbette tmeller tartmas iinde adc kace aklda ortaya N E T nata yaklatrmaktadr.

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

8. nite - Francisco Suarez

159

zet
A M A

Francisco Suarezin yaam ve yaptlarn zetlemek. Francisco Suarez, 5 Ocak 1548 tarihinde spanyann Granada ehrinde dnyaya geldi. 16 Haziran 1564te Cizvitlere katld ve Salamanca ehrinde 1565 ile 1570 yllar arasnda felsefe ve ilahiyat eitimi ald. 1572de hocalk yapmaya balad ve srasyla Avila ve Segovia (1571), Valladolid (1576), Roma (Gregorianum) (1580-1585), Alcala (1582-1592), Salamanca (1592-1597) ve Coimbra (1597-1616)da felsefe ve ilahiyat dersleri verdi. Yazlarndan dolay ders vermeye istedii kadar zaman ayramayan Francisco Suarez 25 Eyll 1617de Portekizin bakenti Lizbonda ld. Suarezin yaptlar, kendisinden sonraki pek ok filozofu derinden etkilemeyi baarm almalardr. Szgelimi Schopenhauer, Suarezin yaptlarndan birisi ve belki de en nemlisi olan Disputationes Metaphysicae (Metafizik Tartmalar) iin Skolastisizmin gerek bir giri kitabdr demitir. Bunun yan sra Leibniz de, bu kitap iin, ou insann roman okuduu rahatlkla okunabilir olduunu sylemektedir. 1597 ylnda kaleme alnd dnlmektedir. Daha sonra Portekiz Cizvitleri tarafndan yaymlanmtr. 1590da yazd De Deo Incarnato (sann Yeniden Vcud Bulmas Hakknda) ile 1617deki De Defensio Fidei (mann Savunmas Hakknda) balkl almalar da dile getirilmeye deer olan yaptlardr.

A M A

Francisco Suarezin varlk anlayn deerlendirmek. Francisco Suareze gre, eer metafizikinin ilgi alannda hem maddi hem de maddi olmayan nesneler sz konusuysa, o takdirde varln formel bir kavraynn bulunmas zorunludur. Bu, yle bir kavray olmak durumundadr ki, gerek olan her ey iin ortak olmaldr. te hem gereklikte hem de anlamda bir olan bu kavray, bu varlk kavram, kavramlarn iinde en yaln olan ve ayn zamanda akl tarafndan kavranmas en kolay olandr. Francisco Suarez, bu noktada varlk terimini ikiye ayrarak anlamaya alr. Ens, baz durumlarda olmak (sum) fiilinin sfat hali gibi kullanlr. Bu trden kullanmyla varlk, varolma eylemini (actus essendi) sergiler. Bu durum ayn zamanda varolu edimi (existens actu) anlamna da gelmektedir. Baka kelimelerle varlk, gerekten varolan anlamnda dnlr. Bunun dnda terim, varla gelen veya varla gelebilecek olan z iaret eder. Yani, bir gerek zle birlikte olan eyi anlatr. Dolaysyla varlk, sadece gerekten varolanlar deil; fakat ayn zamanda, varolsunlar veya olmasnlar kendinde gerek varlklar da iermektedir. Bu ifadeden anlalmas gereken varlk, olas varlktr. Francisco Suarez, varlk terimi ile eylerin aktel (u andaki) varoluunu anlamaktadr. z dediimiz ey, gerekten varolmad srece bizim ona, o sanki varm gibi ynelmemiz sz konusu olamaz. Herhangi bir eyin varoluu, ya bir imkan eklinde anlalmaldr veya zaten varolmakta olann durumu iin dnlmelidir. Bylelikle, Francisco Suarez iin mmkn ve aktel varlk tanmlarna ulam olduk. Buradan hareketle onun z ve varolu arasndaki ayrm hangi noktalarda ortaya koyduunu ele alabiliriz.

160

Ortaa Felsefesi-I

Suarezin z ve varolu arasndaki iliki sorununda izledii yol bir farkllk gstermektedir. Bu farklla ramen, btn bir Ortaada ve dolaysyla skolastik felsefede ayrm yaplmadan kabul gren ey, z ve varoluun Tanrda bir ve ayr olduu dncesidir. Herkes iin olduu gibi Francisco Suarez iinde Tanrnn z Onun varolmasdr. Bununla birlikte Onun yarattklarnn varolma sebebi dorudan dorudan zleri deildir. Dnyadaki btn yaratlm varlklarn varolma nedenleri, onlar Tanrnn yaratm olmasdr. Varolular, bizzat kendi zlerinden kaynaklanmad iin de, yaratlm olanlara ayn zamanda zorunsuz varlklar da denmektedir. Bunun karsnda yer alan Tanr ise, biraz nce dile getirmi olduumuz gibi, Zorunlu bir Varlk olarak anlalmaldr.

A M A

Francisco Suarezin doal yasa anlayn tartmak. Btn insani iradeye hakim olan, onlarn tmn ve evreni idaresi altnda tutan da Tanrnn iradesidir. Bu irade, ayn zamanda, evrendeki btn yaratlm olanlarn iradelerini belirler; zira, Suarezin anlayna gre yasa Tanrnn iradesinin bir sonucudur. Bu yasa trne ezeli-ebedi yasa adn veren Francisco Suareze gre doal yasann buyruklar da bu yasaya gre biimlenir. Adam ldrmeyeceksin, hrszlk yapmayacaksn tarznda buyruklar doal yasayla ilgilidir. lahi yasa dndaki btn yasalar ondan trerler ve ondan pay alrlar. Nasl ki ilahi yasa Tanrnn iradesi sonucunda ortaya kmaktaysa; ayn ekilde insani yasalar da insan yasa koyucular tarafndan yaplr. Francisco Suarez, doal yasa konusunda Thomas Aquinas ile benzer dnceleri paylamaktadr. Ona gre de doal yasa aklsal zellikleri olan yaratlm bir varlkta ezeli-ebedi yasadan pay alma yoluyla ortaya kmaktadr. Bu trden yasaya doal yasa denmesinin nedeni; bu yasann sadece doa-st bir varlktan ayr bir kurulua sahip olmas deil; fakat ayn zamanda onun insandan bamsz bir ekilde ortaya kmamasdr. Dolaysyla bu yasa, bizzat Tanrnn insann iine yerletirmi olduu (insan) doasnda kurulmaktadr. te bu yzden ona doal yasa denmektedir.

8. nite - Francisco Suarez

161

Kendimizi Snayalm
1. Francisco Suarez La Fleche adl okulda kiminle tanmtr? a. Leibniz b. Descartes c. Spinoza d. Macchiavelli e. Thomas Aquinas 2. Francisco Suarez hangi tarikata girmitir? a. Fransisken b. Dominiken c. Benedikten d. Karmel e. Cizvit 3. Hangi filozof, Suarezin Disputationes Metaphysicae (Metafizik Tartmalar) adl yapt iin Skolastisizmin gerek bir giri kitabdr demitir? a. I. Kant b. F. Schiller c. F. Nietzsche d. A. Schopenhauer e. Hegel 4. Aristotelesten itibaren Metafizikin konusu aadakilerden hangisidir? a. Varlk olarak varlk b. Hareket eden varlk c. aret edilmeyen varlk d. Akledilebilen varlk e. Tanr 5. z ve Varolu ilikisindeki temel grler aadaki filozoflardan hangilerine aittir? a. Platon-Aristoteles-Augustinus b. Thomas Aquinas-Albertus Magnus-Francisco Suarez c. Thomas Aquinas-Duns Scotus-Marsilio Ficino d. Thomas Aquinas-Duns Scotus-Francisco Suarez e. Thomas Aquinas-Duns Scotus-Descartes 6. Francisco Suarezin Tanr Kantlamasn ortaya koyarken kendisinden yararland filozof aadakilerden hangisidir? a. Bonaventura b. Aristoteles c. Scotus Eriugena d. Duns Scotus e. Petrus Abelardus 7. Francisco Suarezin Tanr kantlamasnda, Tanr iin kulland tarif aadakilerden hangisidir? a. Yaratlmayan Yaratc b. retilmeyen retici c. Varolmayan Varlk d. lk Hareket Ettirici e. Snrsz Varlk 8. Francisco Suareze gre doal yasa aadakilerden hangi yeti tarafndan kurulmaktadr? a. mgelem b. Ruh c. Akl d. rade e. Duyu 9. Francisco Suareze gre yasann insana ykledii ey aadakilerden hangisidir? a. man b. Akl c. Drstlk d. Haysiyet e. Sorumluluk 10. Francisco Suarezin rencilerinden Gabriel Vasquezin doal yasa ile ilgili gr aadakilerden hangisidir? a. Doal yasa sezgisel olarak kavranr. b. Doal yasa ile aklsal doa birbirine zdetir. c. Doal yasa ile aklsal doa birbirine zde deildir. d. Aklsal yasa doal yasay dlar. e. Doal yasa akl retir.

162

Ortaa Felsefesi-I

Okuma Paras
FRANCISCO SUAREZ DE ESSENTIA ENTIS FINITI UT TALE EST ET DE ILLIUS ESSE EORUMQUE DISTINCTIONE (SINIRLI VARLIKLARIN BZZAT KEND ZLER, BU ZLERN VAROLUU VE AYRIMLARI HAKKINDA) YEDNC KISIM1 Bir Yaratlann Varoluu Nedir? 1. Baz dnrlerin fikirleri. Ayrm sunulmu ve zn ne olduu anlalm olduuna gre, imdi varoluun tam anlamyla ne olduunu aklamak kolay olacaktr. Sz konusu meselenin izah, ileride ortaya konacak olan doktrini destekleyecektir. Nitekim deyim yerindeyse baz yazarlar, bir yaratlann varoluunun onun ilinei olduunu dile getirir. bn Sina da Metafizikinin 5. Kitabnda varln (ens) yaratlanlar sz konusu olduunda ilineksel olduunu syleyerek bu noktaya kadar ayn dnceyi ifade eder. nk varlk biimsel olarak onlarda vuku bulana iaret eder. Thomas Aquinas Quodlib. 2nin 3. Makalesinde Metafizikin 5. Aklamasna atfta bulunurken, bn Sinaya benzer bir yorum yapar. Varoluun gereklikte aktel zden ayr bir ey ya da kip olduu grnde olan dnrlerden bazlar, bu gr her balamda doru olarak deerlendirir. nk onlar, varoluun tikel bir kategoriye, yani elbette Zaman veya Nicelik kategorilerine, ait belirli bir ilinek olduunu ne srerler. Bu iddialar iin bir dayanak bulunmaktadr. nk srmek, varolmaktan baka bir ey deilmi gibi grnd iin, sre ve varolu ayn eylerdir. Ancak sre, sren bir eyin ilineidir ve eer sre ard arda geliyor ise, Nicelik kategorisinde zaman tr altnda; eer baka bir trden ise de Zaman kategorisinin altnda doru bir ekilde yerletirilmitir. 2. Bu reddedilmitir. Ancak bu gr neredeyse btn Doktorlar tarafndan reddedilmitir. nk varlk, eer varln (ens) varlktan olduu syleniyor ise, varln (ens) kendisi kadar snrszdr. Dolaysyla nasl ki varlk (ens) tikel bir cinse ait olmayp, btn kategorilerin snrn ayor ise, ayn ekilde varlk da onlarn snrlarn amaktadr. Bundan baka, bu gr bir tzn varoluunun uygun bir ilinek olmas durumunun bal bana akl almaz oluu nedeniyle de reddedilmitir. Bunun dile getirilen biimde olmasnn ilk nedeni, aksi takdirde onun ak bir biimde varlk olamayaca, ancak grece olarak varlk olabileceidir. Dolaysyla, ayn ekilde bir tzn meydana getirdii ey de, belli bir ilinek ile sonlandrlm olduu iin, ak bir biimde deil, ancak grece olarak onun meydana getirdii bir ey olacaktr. nk o Fizikin 5. Kitabnn 1. Blmnde belirtildii gibi, varla gre sonlandrlmtr. Bu grn reddedilmesinin ikinci nedeni, varoluun bir ilinek olmas durumunda, genel ya da ona zg bir ilinek olmak zorunda olmasndan kaynaklanr. Birinci durum doru olamaz. nk genel bir ilinek nesnenin dalmas sz konusu olmadan da mevcut olmayabilir ve nceden var olan bir nesne olmakszn da ortaya kabilir. Kendine zg bir ilinek de olamaz, nk kendine zg bir ilinek zaten var olan bir eye baldr veya ondan domaktadr. Dolaysyla o, ncelikle ve dorudan meydana getirme ya da yaratma yoluyla olua gelmez; ancak meydana getirme ya da yaratma yoluyla retilen eyden doar. nc olarak, aksi takdirde varoluun bir nesnenin znde bulunmas ya da ona bal olmas gerekeceinden, nesnenin varolduunu varsaymak zorunlu olacaktr. Drdnc neden ise udur: Bir edim bir potansiyele uygun olmak durumundadr, ancak tzsel z, zellikle bu gre gre, varolu ile birlikte aktel hale gemek zere tzsel potansiyelde bulunur. Bu nedenle varolu bir ilinek olamaz, ancak o tzsel edimdir. Grn reddedilmesinin son nedeni ise u ekilde sunulur. Eer bu gr doru olsayd varolan her bir tzsel zn, tzsel deil ilineksel bir birlik olmas gerekirdi ki, bu da btnyle samadr. Bu argmanlar ayn zamanda, her bir ilinein varoluunun baka bir kategoriye ait bir ey olamayacan, ancak bir niteliin varoluunun o nitelikle ayn karaktere sahip olduunu da kantlar. nk o, zsel olarak nitelie uygun bir uzama sahiptir ve yine zsel olarak o, niteliin pek fazla olacak olan biimsel etkilerinin sonlanmalarna uygundur. Ve bu hem nitelik hem de dier eyler iin oluturulan oran sz konusu olduunda da ayndr. Ancak sre sz konusu olduunda, ya gereklikte varolula btnyle ayn olduu reddedilmeli ya da eer btnyle ayn iseler; gereklikte srenin, yalnzca kategorilerin ayrt edilmesinde yeterli olacak olan yklemlememize ya da adlandrmamza gre biriken, bir ilinek olduu reddedilmelidir. Bu konu zerinde, kategorilerden bahsederken duracaz.

8. nite - Francisco Suarez

163

3. Savunulan Gr. O halde, daha doru bir dnceye sahip olanlar, varoluun tzden ayrl varsayldnda bile, varoluun kendisiyle ayn znn, her ne kadar dorudan deil indirgemeci (redksiyon) bir biimde onda tespit edilmi olsa da, belli bir edimi veya sonucu olduunu dile getirirler. Bu dnce ne srlen ayrm zerinden dnldnde, kolaylkla savunulabilir. Baz dnrlerin ne srd itiraza gre, eer varolu uygun bir mevcudiyete veya varln (ens) kipine sahip ise, onun eksiksiz bir varlk (ens) olmamasnn veya baz cinslerde dorudan yer almamasnn bir nedeni yoktur. Bu itiraz (bana gre) kolaylkla ortadan kaldrlabilir. Ve benzer bir soru sz konusu olduunda da zorunlu olarak btnyle zme kavuabilir. Aksi takdirde, hem tzn belli kategorilerde dorudan kurulan ilineksel bir kip olduu hem de ayn zamanda ayrlamazlk kipinin kendine ait kategorisini kurduu eit biimde kantlanabilir. u halde, bu gre gre, varoluun eksiksiz bir varlk (ens) olmad sylenmelidir. nk varolu onunla tzsel bir birlik oluturan zn bir edimi olmak zere zsel olarak atanmtr. Ve yine ayn nedenden tr, varoluun, dorudan olmasa bile indirme (redksiyon) yoluyla, z ile ayn cinse ait olduu sylenmelidir. nk varolu ayn cinsin ve kendisiyle tzsel bir birlik oluturan bir eyin, bir paras ya da edimi gibidir. Bundan dolay z ve varolu arasnda yukarda belirtilen ayrma kart olarak, varoluun bir ilinek olup olmadna dair bu trden bir argman kullanmadk. 4. tiraz yantlanr. Yalnzca bir ey kurucu edim olarak bir kategoriye indirgendii zaman, en azndan indirgenen eyin dorudan o kategoriye ait olmasnn zorunlu olmas durumuna itiraz edilebilir. Ancak varolan ey, varolduu ekilde, kategoriler dizininin aktel varolutan soyutlanm olmas nedeniyle, bir kategoride bulunmaz. nk eyler yalnzca zorunlu ya da zsel olarak kendilerine ait yklemlere gre bir kategoriye yerletirilmilerdir. Bu nedenle varolu indirgeme yoluyla bile olsa, bir kategoriye ait olamaz. Nitekim kart grten hareketle de tartmay srdrebiliriz. nk eksiksiz eyler, kendi cinslerinde sahip olduklar btnle gre bir kategoride kurulurlar. Ancak onlar varolmalarna gre kurulmazlar, dolaysyla varolu onlarn btnlne ait deildir. u halde o kendilerinin bir ilinei olur; ancak onlarla tzsel bir birlik deil, ilineksel bir birlik oluturur. nk tzsel birlii oluturan,

ey oluturmu olduu o varln (ens) btnlne aittir. Baz dnrler (muhtemelen bu ve benzeri argmanlara meydan vermemek adna) her bir kategorinin zne uygun den varoluun, o varolu her bir kategoriyi at iin, o kadar da indirgenmi olmadn ve onun kategorinin iine yerletirilmi olan her eyden ve her zden daha mkemmel bir ey olmas nedeniyle, her bir kategori tarafndan paylatrlm olduunu dile getirirler. Ancak ben bir edimde tecrbe edildii biimde varoluun, bir kategoride uygun bir ekilde yerletirilmediini dnyorum. Bunun nedeni ileride zerinde duracamz mkemmellii deil, ancak bu tarz bir varoluun, potansiyel varolu ya da kategoride yerletirilmi olan belirlenmi edimde dnlen varolutan baka bir ey olmamasdr. Edimde olduu iin, kategoriler dizinine zorunlu olarak bal olmayan belli bir durumu imler. 5. Bylelikle, sunulan argmanlar, aktel varoluun, hem btnyle eksiksiz hem de son trn altnda tz kategorisine dorudan yerletirilen yaratlm tz olduundan, nasl olup da btn bireysel zsel varlklarn tesinde bir eye ya da gerek bir kipe eklenemeyeceini doru bir ekilde aklar. Bunun sebebi tek balarna tekil eylerin, yalnzca zsel olarak ve ncelikle var olmalardr. Bylelikle bir edimde varolan ey, bir kategoriye yerletirilmi olan btnyle bireysel tzn tesine hibir gereklik eklemez. Ulalan bu sonu olduka aktr. nk o ey, daha nce kantland gibi ne bir ilinektir, ne de ksmi veya tamamlanmam bir tzdr. Aksi takdirde onun katlm olduu tz tamamlamas gerekirdi. Byle bir ey, kendi trnde her anlamda tamamlanm olarak alnm ve ayn ekilde tzn kategorisinde yerletirilmi olmas nedeniyle mmkn deildir. Dolaysyla varolan bir tzn, tzn kategorisinde yerletirilmi olduu sylenmelidir. Ne de olsa, bir kategoride yerletirilmi olmak gerek bir ey deil, ancak aklda olan bir eydir. Bu nedenle onun bir kategoride yerletirilmi olmak iin, eylemde tecrbe edilen aktel bir varolua ihtiya duymad sylenmelidir. Ancak yine de, onun belirli bir eylemde varolan bir ey olduu mddete veya imkn dhilinde varolduu derecede kategoride yerletirilmi olduu dile getirilmelidir. Buradan varoluun edimin kendisinde, mmkn varolu olarak btn tzn tesinde yeni bir ey ya da kip eklemedii, bylelikle de baka bir aktel eyin tesinde, bir ey ya da aktel kipin katlmnn olaca zorunlu

164

Ortaa Felsefesi-I

olarak takip eder. Ancak o (deyim yerindeyse) btn tzlere kendisini katar. nk potansiyel durumdayken o hibir ey iken, edim durumunda olduunda, btn tz bir eydir. 6. Buradan ayn ekilde varoluun tamamlanmam bir varlk (ens) olamayaca sonucu da kar. yle ki o gereklikte, kendisinin bir kipi ya da edimi olaca veya kendisi ile tamamlanm bir varlk (ens) oluturaca, baka bir gerek ve aktel varlktan (ens) ayr olur. nk her bir birleik ya da eksiksiz yaratlm varlk (ens),varoluun aktel tecrbesinden ayrlarak veya mmkn varla ya da tasarlanm edime onu katarak, kendisinin btnyle tamamlanm oluu ve her bir kipi ile idrak edilebilir. Bylelikle, yukarda bahsedilen Doktorlar, varoluu bu balamda tamamlanmam bir tz ve tzn bir kipi ya da edimi olarak anarlar. Bu nedenle de dnceleri bizim iin kantlanmamtr. Ancak onlar yalnzca akln metafizik soyutlamasna gre bu grlerini dile getiriyor olsalard, varoluun, onu aklda zden ayr bir ey olarak dndmzde, tamamlanmam bir ey olduu ve bir zn kipi veya edimi olarak tasarland kolaylkla kabul edilebilirdi. Tam da bu nedenle tamamlanmam varlklar (ens), bir cinsin araclyla daraltld farkllklar ya da bir trn araclyla bir bireyin varlna snrlandrld buluku (haecceitas) ve varln araclyla ondan daha aa olanlara snrlandrld kipleri, tm bunlar daralttklar veya kurduklar eylerden gerekten deil, aklda oluturulmu olarak farkl addediyoruz. Aslnda sz konusu ikinci gr savunan yazarlar yalnzca bu anlamyla varoluun zn bir kipi olduunu dile getirirler. Bu kipi varoluu belirleyen kiplerle en st cinse kadar karlatran Foncesa, biimsel ayrm ve gereklikteki ayrm olarak belirttii ayrm sz konusu olduunda, bizim gre farkllatn zellikle aklamtr. Fakat biz bunu yalnzca gereklikte bir temeli olan aklsal bir ayrm olarak adlandryoruz. Fonseca kendi grn temellendirmek iin skenderiyeli Alexandrosun Metafizik 7, 22. Metindeki son sorusunu alntlar. Aleksandros burada sz konusu soruyu ak bir ekilde ele alr ve bilhassa bizim grmz gsterir. Ve o bu gr dier btn yazarlardan daha iyi ve ak bir biimde aklar. 7. Varoluun olumsal bir ekilde yaratlan ile ilgili olduu hangi anlamda sylenmitir. Bu anlaytan hareketle baz nemli yazarlar tarafndan kimi zaman dile getirilen dnceye ilikin bir aklama yaplma-

ldr. Dile getirilen dnce yaratlanlar sz konusu olduunda varolu ya da varolmann olumsal veya ilineksel olduudur. Bir yaratlan btnyle ele alndnda varoluun olumsal olduu sylenir. nk o kendisi nedeniyle yaratlm ya da yalnzca yaratlabilir olarak ele alnr. Bu ifadede yaratlann ad, daha nce belirttiim gibi bu balamda kabul edilmelidir. nk bir yaratlan edimde yaratlan bir ey olarak dnldnde, varlk olduu haliyle, olumsal bir ekilde deil, ancak zorunlu olarak ona aittir. Ancak bu zorunluluk Aristotelesin bir ey olduunda, zorunlu olarak olur. ifadesine gre mutlak deil, koullu bir zorunluluktur. Ancak bir yaratlann varoluunun ilineksel olmas, kendisine dayand eye deil, fakat kategorinin biimine baldr. nk varolma ya da varolmama kendisinde ortaya kan yaratlana ait olabilir. Her ne kadar varolmasa da, aslnda o nesnel olarak ya da dahas yaratlabilir olmas dnda bir yaratlan deildir. Ancak bu olumsal ya da ilineksel yklemleme aktel z ile varolu arasndaki gerek olan veya gereklikte bulunan bir ayrmn iareti deildir. nk kategoriler bizim kavraymzn bir kipine gre ortaya kar. Dolaysyla varolmann bir yaratlann zne olumsal bir ekilde dayandrld sylendiinde, zn aktel olduu anlalmaz. Yine ayn ekilde, bir cinsi ayran farkn ona ilineksel olarak dayandrlm olduu sylenir ve benzer ekilde bireyselleme de trlere baldr. Ona olumsal bir ekilde ait olduu sylenebilir, bununla birlikte, eyin kendisinde bireysel trden ayrlmamtr ya da cinsten farkl deildir. nk bu ifadeler iin bizim kavray ya da soyutlamamz yeterlidir. 8. Aristoteles neden Bir eyin olup olmad sorusu ile Bu ey nedir? sorusunun birbirlerinden ayr olmasn istemitir. Bu vesileyle, buradan Aristotelesin eylere ilikin iki tr soruyu, yani eylerin olup olmad sorusu ile ne olduklar sorusunu, nasl ayrd anlalabilir. Bu noktadan hareketle baz dnrler, Aristotelesin bu bir eyin olup olmad sorusunda konu edilen varoluu, bu ey nedir sorusunda aranan zden ayrm olduunu fark etmilerdir. Ancak bu ulalan nokta Aristotelesin bu sorular yalnzca yaratlm varlkta (ens) deil, basit olarak varlkta (ens) da ayrm olmas nedeniyle bir sonu olamaz. Ve biz Tanrnn olup olmadn ve Onun ne olduunu sorularn birbirinden ayrrz. Dolaysyla bunun iin aklsal bir ayrm yeterlidir. Ancak bu balamda Tanr ile yaratlanlar arasnda bir ayrm bulunmaktadr. nk Tanr sz konusu olduunda bu sorular, yalnzca

8. nite - Francisco Suarez

165

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar


yklemin zne ile olan ilgi veya ilikisini alglay biimimize gre, yani karmak veya belirgin bir ekilde, ayrlmlardr. nk kimi zaman bir yklemi, belirgin bir biimde nasl ait olduunu gz nnde bulundurarak deil; zsel ve ncelikli olarak m ya da ikincil ve ilineksel olarak m ait olduunu dnerek, bir zneye ait olduunu idrak ederiz. Dolaysyla Tanrnn kendisi sz konusu olduunda ncelikle Onun olduunu biliriz, sonrasnda varln Ona nasl ait olabileceini ve Onun znden neyin olup olamayacan sorgularz. Ve bu nedenle, gereklikte kendinde olmak Tanrnn nitelii olmasna ramen, Tanrnn olup olmad ve Tanr ne olduu sorularn birbirinden ayrrz. Ancak yaratlanlar sz konusu olduunda, eer bir eyin olup olmad sorusu aktel varolu ile ilgili olacaksa, bu sorular birbirinden ayrmann ilkeleri daha nemlidir. nk bir eyin olup olmad sorusunun anlam iki ynl olabilir. Bir yandan o eyin bilfiil varolup olmadn sorgulayabiliriz, dier yandan ise, olabilecei asl gerek varlk (ens) olup olmadn sorgulayabiliriz. Bir eyin olup olmad sorusunun ikinci anlam dnldnde bu soru, tikel olana ilikin ortak sorgulama dnda, aslnda o eyin ne olduu sorusundan ayrlmaz. Potansiyel olarak ele alndnda, varlk (ens) olabilecek olana iaret ettii lde zsel bir yklemdir veya daha nce belirtildii zere bir yaratlann nitelii ile ilgilidir. O her ne kadar akn olsa bile, Aristotelesin Metafizik 8. Kitap, 15. Metinde belirttii gibi, eylerin tanmnda belirlenmemitir. Zira o, farkllklarn yan sra tm cinslere de dahil edilmitir Dolaysyla varlk bu anlamyla ele alndnda, varln (ens) doru karakterini iinde barndran, bir eyin olup olmad sorusu, eyin uygun z ve tanmnn arand, bir eyin ne olduu sorusundan ayrlr. Ancak bir eyin olup olmad sorusu baka bir biimde, aktel varolu anlamnda da anlalabilir. O halde bir ekilde eyin kendisine dayandrlm olan daha nemli bir gerekeyle, bir eyin olup olmad sorusu, yaratlan bir eyin ne olduu sorusundan ayrlr. yle ki, kesin konumak gerekirse, edimde varolmak bir yaratlann nitelii ile ilgili deildir. Bununla birlikte, nasl ki bu durum gereklikte varolu ile bir aktel z arasnda yaplacak bir ayrm olmakszn doru oluyorsa; ayn ekilde bu sorular gerekliklerde bir ayrm olmakszn birbirlerinden doru bir biimde ayrlabilirler. 1. b Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Yaam ve Yaptlar balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Varlk Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Varlk Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Varlk Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Varlk Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Doal Yasa Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Doal Yasa Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse, nitenin Francisco Suarezin Doal Yasa Anlay balkl ksmn yeniden gzden geiriniz.

2. e

3. d

4. a

5. d

6. d

7. b

8. d

9.

10. b

166

Ortaa Felsefesi-I

Sra Sizde Yant Anahtar


Sra Sizde 1 Francisco Suarez, varlk terimini ikiye ayrarak anlamaya alr. Ens, baz durumlarda olmak (sum) fiilinin sfat hali gibi kullanlr. Bu trden kullanmyla varlk, varolma eylemini (actus essendi) sergiler. Bu durum ayn zamanda varolu edimi (existens actu) anlamna da gelmektedir. Baka kelimelerle varlk, gerekten varolan anlamnda dnlr. Bunun dnda terim, varla gelen veya varla gelebilecek olan z iaret eder. Yani, bir gerek zle birlikte olan eyi anlatr. Dolaysyla varlk, sadece gerekten varolanlar deil; fakat ayn zamanda, varolsunlar veya olmasnlar kendinde gerek varlklar da iermektedir. Bu ifadeden anlalmas gereken varlk da mmkn varlktr. Sra Sizde 2 Francisco Suarez, Tanr kantlamasn, tpk Duns Scotusta olduu gibi ele almaktadr. Thomas Aquinasn yapt gibi kozmolojik bir kantlamann uygun olmadn dnen Suareze gre, doa felsefesi iinde kalarak ve hareketi balangca koyarak Tanrnn varlnn kantlanmasna olanak yoktur. Bilindii gibi, Thomas Aquinas, Quinque Viae (Be Yol) ad verilen kantlamalarnn tmnde de hareketi nemli bir tutamak noktas olarak kabul etmitir. Onun Tanr kantlamas, Etkiden Nedene doru ilerleyen bir sreci iaret etmekteydi. Aristotelesin lk Hareket Ettirici anlayndan yola karak gelitirilen bu kantlamann, Francisco Suareze gre en zayf taraf, her hareket ettirilen eyin mutlaka bir baka ey hareket ettirildii dncesiydi. Ona gre byle bir zorunluluk anlamszdr. Etrafmzda pek ok eyin kendi kendine hareket ettiini grebiliriz; dahas gezegenlerde kayna kendilerinde olan bir hareketi sergilemektedir. Bu yzden, buradan hareketle Tanrnn varln kantlamak olanakszdr (Maurer, 1982: 364). Francisco Suarez, tpk Duns Scotusun yapt gibi, etrafmzdaki hereyine retimi olduunu dnr. Her retilmi ey bir baka ey tarafndan retilir. Bununla birlikte evrendeki her eyin de retilmi olduunu var saymak olanakszdr. Bundan dolay, en azndan bir tane retilmemi veya yaratlmam bir varln bulunmas gerekir. O zaman unu ileri srmek mmkndr: Her ey retilmitir. Her retilen, bir baka ey tarafndan retilmitir. Bu baka ey de retilmi ise o zaman o da bir baka ey tarafndan retilmitir. Bu, sonsuza kadar (ad infinitum) bu ekilde devam edemeyeceinden, bir reticinin, en bata bunu bizzat kendi etki gcyle gerekletirmesi gerekir. retilmemi ama reten; yaratlmam ama yaratan varla bu ekilde ulaabiliriz (Maurer, 1982: 366). Francisco Suareze gre, retilmiliklerin geriye doru izledikleri yol sadece bir tanedir ve bundan dolay da sadece bir ilk reticiden sz etmek gerekir. Baka kelimelerle ifade edilirse, ona gre Tanr bir tanedir ve bunu da kantlamann iki deiik biimi bulunmaktadr. Bunlardan ilki a posteriori bir ierie sahiptir. Evrendeki her eyin kendi iinde bir dzeni ve eyler arasnda da bir sradzeni bulunmaktadr. Bunu idare eden bir g olmaldr ve bu da Tanrdan bakas deildir. kinci kantlama da a priori nitelik tar. Buna gre, yukarda da dile getirildii gibi, Tanr evrendeki tek zorunlu varlktr; zira Onun z varolmaktr. Evrenin tmnde bu zellii tayan ikinci bir varln bulunmas olanaksz olduundan Tanr tektir. Sra Sizde 3 Francisco Suarezin yasaya yklemi olduu moral ba sonucunda, yasa akl ile deil fakat irade ile bir buyruk ilikisine girer. Akln yargsnda ahlaki hibir unsur yoktur; oysa yasann birincil zellii iradedir. radenin grevi, insann belli bir amaca doru ilerlemesini, yol almasn salamak adna aralarn kullanlmas eylemini dzenlemektir. Bu bakmdan, Francisco Suareze gre irade, btn insan eylemlerinin biricik lt ve kuraldr. Gene btn bir Ortaada sz konusu olduu gibi, Suarez iin de geerli olan ey, insan iradesinde gzlemlenen durumun en stn biiminin Tanrda da kendisini gstermesidir. Bu noktada insani iradenin lahi radeden pay aldn sylemek de mmkndr. Btn insani iradeye hakim olan, onlarn tmn ve evreni idaresi altnda tutan da Tanrnn iradesidir. Bu irade, ayn zamanda, evrendeki btn yaratlm olanlarn iradelerini belirler; zira, Suarezin anlayna gre yasa Tanrnn iradesinin bir sonucudur. Bu yasa trne ezeli-ebedi yasa adn veren Francisco Suareze gre doal yasann buyruklar da bu yasaya gre biimlenir. Adam ldrmeyeceksin, hrszlk yapmayacaksn tarznda buyruklar doal yasayla ilgilidir. lahi yasa dndaki btn yasalar ondan trerler ve ondan pay alrlar. Nasl ki ilahi yasa Tanrnn iradesi sonucunda ortaya kmaktaysa; ayn ekilde insani yasalar da insan yasa koyucular tarafndan yaplr.

8. nite - Francisco Suarez

167

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar


Aspell, J. (1999). Medieval Western Philosophy: The European Emergence. Washington: The Council for Research in Values and Philosophy.6 Cevizci, A. (1999). Ortaa Felsefesi Tarihi. Bursa: Asa Kitabevi. Copleston, F. (2003). A History of Philosophy Medieval Philosophy. London ve New York: Continuum. otuksken, B., Babr, S. (1989). Ortaada Felsefe. stanbul: Ara Yaynclk. en, A. K. (2010). Ortaa ve Rnesansta Felsefe. Bursa: Ezgi Kitabevi. Gilson, E. (2007). Ortaada Felsefe. eviren: Aye Meral, stanbul: Kabalc Yaynevi. Gracia, J. J. ve Noone, T. B. (2002). A Companion to Philosophy in the Middle Ages. Oxford: Blackwell Publishing. Jeauneau, E. (2005). Ortaa Felsefesi. eviren: Betl otuksken, stanbul: letiim Yaynlar. Kretzmann, N., Kenny, A., Pinborg, J. (2008). The Cambridge History of Later Medieval Philosophy. Cambridge: Cambridge University Press. Libera, A. D. (2005). Ortaa Felsefesi. stanbul: Litera Yaynclk. Marenbon, J. (2007). Medieval Philosophy. New York: Routledge. Maurer, A. A. (1982). Medieval Philosophy. Second Edition, Toronto: Pontifical Institute of Mediaeval Studies. Peters, F. E. (1967). Greek Philosophical Terms: A Historical Lexicon. London: University of London Press Limited, New York: New York University Press. Suarez, F. (1983). De Essentia Entis Finiti ut Tale Est et De Illius Esse Eorumque Distinctione. translated: Norman J. Wells (with Introduction), Milwaukee: Marquette University Press, 1983. Suarez, F. (1982). Suarez on Individuation, Metaphysical Disputation V, translated with Introduction by Jorge J. E. Gracia, Milwaukee: Marquette University Press, 1982. Suarez, F. (2004). A Commentary on Aristotles Metaphysics. translated with an Introduction by John P. Doyle, Milwaukee, Marquette University Press. Wulf, M. (1951). History of Medieval Philosophy. London: Thomas Nelson and Sons Ltd. 1 Saadet YED tarafndan evrilmitir. Ara. Gr., Krklareli niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Felsefe Blm.

You might also like