T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2356 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1353

ETK

Yazarlar Prof.Dr. Sevgi Y (nite 1, 2, 3, 4) Prof.Dr. Harun TEPE (nite 5, 6) Editrler Prof.Dr. oanna KUURAD Do.Dr. Demet TADELEN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Do.Dr. T. Volkan Yzer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. zlem Doruk Dil Yazm Danman retmen Recep olpankan Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Etik ISBN 978-975-06-1030-1 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 17.000 adet baslmtr. ESKEHR, Eyll 2011

indekiler

iii

indekiler
nsz ............................................................................................................ v

Etik Nedir? .................................................................................. 1

GR .............................................................................................................. ETK SZCNN KKEN VE ANLAMI ............................................... ETK VE AHLK............................................................................................ ETN TEMEL SORULARI ........................................................................... ETN NEM.............................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 5 7 10 12 14 17 18 19 20 21

1. NTE

Etik Tarihinde Ana Yaklamlar ............................................. 22

GR .............................................................................................................. MUTLULUK VE HAZZI TEMEL ALAN YAKLAIM ...................................... ERDEM TEMEL ALAN YAKLAIM............................................................... FAYDAYI TEMEL ALAN YAKLAIM ............................................................ METAETK YAKLAIMI................................................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 23 24 28 34 35 38 41 42 43 44 45

2. NTE

Eskiada Etik .......................................................................... 46

GR .............................................................................................................. SOKRATES VE SOKRATES OKULLAR ...................................................... PLATON ........................................................................................................ ARSTOTELES ................................................................................................ STOA OKULU VE EPKOUROS OKULU ..................................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 47 47 50 54 59 63 65 66 67 67 68

3. NTE

18. ve 19. Yzyllarda Etik ...................................................... 70

GR .............................................................................................................. FRANCIS HUTCHESON VE ANTHONY ASHLEY COOPER, EARL OF SHAFTESBURY .............................................................................................. DAVID HUME ............................................................................................... IMMANUEL KANT ........................................................................................ JOHN STUART MILL ..................................................................................... 71 73 75 76 78

4. NTE

iv

indekiler

zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

80 82 83 84 84 85 87 87 88 89 91 92 93 93 94 94 95 95 96 97 97 98 98 100 102 103 104 104 105 107 107 108 110 113 114 115 117 118 119 120 122 125 127 128 128 129 130

5. NTE

20. Yzylda Etik ...................................................................... 86

GR .............................................................................................................. DEERLER ET .......................................................................................... Max Schelerin Deer ve Etik Gr.......................................................... Nicolai Hartmannn Deer ve Etik Gr................................................. oanna Kuuradinin Deer ve Etik Gr ................................................ META-ETK .................................................................................................... zmleme.................................................................................................... Temellendirme............................................................................................... UYGULAMALI ETK ..................................................................................... Etikte Teori-Pratik Sorunu ............................................................................ ki rnek: Genetik Mdahale ve lm Cezas ......................................... Genetik Mdahaler ve Etik..................................................................... lm Cezas ........................................................................................... MESLEK ETKLER......................................................................................... Tp Etii ......................................................................................................... (letme) Etii ................................................................................................ Etik ve Meslek Etikleri .................................................................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

6. NTE

Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar......106

GR .............................................................................................................. GNMZ ETK GRLERNN PRATK SORUNLARA BAKII............. evre ve Teknolojiyle lgili Etik Sorunlar.................................................... Yoksulluk ve Alk.................................................................................. Ayrmclk ve Eitlik ............................................................................... GNMZ ETNN KM TEORK SORUNLARI ..................................... Etikte znellik-Nesnellik Sorunu ................................................................. Etikte Akl-Duygu kilemi ............................................................................. ETKTE YEN YNELMLER......................................................................... Hans Jonas ve Sorumluluk Etii................................................................... Tartma (Mzakere) Etii ve Karl-Otto Apel.............................................. Postmodernizmin Etie Bak ve Z. Bauman ............................................. zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................

nsz

nsz
Akretim Fakltesi rencileri iin hazrlanm olan bu Etik kitab, Felsefenin bir alan olarak Etiin belli bal problemleri ve Felsefe tarihindeki geliim izgisinin ana dnm noktalar hakknda bilgi veren, bylece de okuyana, bu bilgilere dayanarak kendisiyle bir dialog kurmasn amalayan bir kitaptr. Son 15-20 yldr etikten ok sz edilir oldu. Ancak sz edilen, Felsefenin bilgilerden oluan bir alan olarak Etikten ok, norm btnlerinden oluan meslek etikleridir - bioetik, tp etii gibi. Bu normlarn, sz konusu meslek mensuplarnn davranlarn belirlemesi beklenir. Kavramlar ak hale getirebilmenin belki de ilk koulu, ayn szckle farkl eyleri adlandrmamak, ayn eyi de farkl szcklerle adlandrmamaktr. Bu kitab kaleme alanlar, yaygn kartrmalarn yaratt glklere ramen, buna dikkat etmeye almlardr. Bu amala, kitabn birinci nitesinde, etik szcnn bugn kullanld farkl anlamlar ortaya kondu, Felsefenin bir alan olarak Etiin yzyllar boyunca urat ana sorunlar ve yantlamaya alt dnlen sorunlar sergilendi, bunlara dayanarak da etik bilgisinin nemi -kiinin yaam ve kamu yaam iin nemi- gsterilmeye alld. kinci nitede, felsefenin bir alan olarak Etiin tarihinde karlatmz ana yaklamlar hakknda genel bilgi verildi. nc ve drdnc nitelerde, Felsefe tarihinde Etiin yrd yolun ana duraklar, zet olarak gsterilmeye alld. Bu niteler okunduunda grlebilecei gibi, Eskiada Platon ile Aristoteles, ilgili eserlerinde, erdemli yaayabilmenin nkoulu olan bilgiler getiriyor; oysa Sokratesi okullar ile Stoa okulu ve Epikourus baz genel ilkeler getiriyor. 18. yzylda ise Etik, zellikle Kant sayesinde, yeni sorularla karmza kyor. Beinci nitede, 20. yzylda gelien iki yeni yaklam -Deerler Etii ile Metaetik- tantlmaya allyor. Bu teorik yaklamlardan baka, 20. yzylda Uygulamal Etik adyla karmza kan yaklam da, iki ana grnmyle ele alnyor. Uygulamal Etik ad altnda yaplanlara baktmzda, kimi dnrlerin, dnya dzeyinde karlatmz sorunlara etik bilginin veya etik normlarn nasl uygulanabileceini tarttn; kimi dnrlerin de meslek normlar ve bunlarn ilevi zerine eildiini gryoruz. Bu nitede ite bunlara da rneklerle deiniliyor. Altnc nitede ise, son yirmi ylda uluslararas dzeyde tartlan, yoksulluk, evre ve teknoloji, ayrmclk gibi dnya sorunlar ile ilgili grler, sorunlu yanlaryla birlikte tantlyor. Etie bir Giri niteliinde olan bu kitap, sizler iin dnme malzemesi -kendi eylemlerinize ve ilikide olduunuz bakalarnn eylemlerine bakarken kullanabileceiniz bir malzeme- salyor. Bu malzemeyi yaamnzda kullanmak size kalyor. Her nitenin sonunda yer alan zetler ve sorular, o nitede sylenenleri doru anlayp anlamadnz konusunda kendinizi snamak iindir. Sevgili renciler, bu kitaba dayanarak yapacanz almann, kendinizle konumanz salayabilmesini ve yaamnzda karlatnz sorular, etik boyutlarn gzden karmadan ele almanza yardmc olmasn dilerim. Editrler Prof.Dr. oanna Kuuradi Do.Dr. Demet Tadelen

1
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Etik ile ahlk kavramlarn ayrt edebilecek, Etiin temel sorularn belirleyebilecek, Etii bir bilgi alan olarak tanyabilecek, Etiin nemini kavrayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Etik Ahlk Ahlkllk Felsefe

indekiler
GR ETK SZCNN KKEN VE ANLAMI ETK VE AHLK ETN TEMEL SORULARI ETN NEM

Etik

Etik Nedir?

Etik Nedir?
GR
Gnmzde, zellikle son yllarda, hem eitli bilgi alanlarnda hem de gnlk yaamn iinde ska etikten sz edildii grlmektedir. yle ki etik szc, aratrma ve uygulama olarak ou etkinliimizde ve yaama dnyamzn hemen her alannda ok yaygn olarak kullanlan bir szck olmutur bugn. Oysa yaklak otuz veya krk yl nce bu szck, ne felsefeciler arasnda, ne dier bilgi alanlarnda, ne de gnlk yaamda bu denli yaygn deildi. Yalnzca birka dnrn nem verdii bir alann ad olarak dile getirilen ve duyulan bir szckt etik szc. Ona, bir bilgi alan olarak nem veren birka dnrn dnda etik, ou filozofun ilgisini ekmiyordu. Ama bugn etik, felsefede ncelikli bir aratrma alannn ad olarak ne kmasnn yannda, hem bilim evrelerinde hem gnlk yaamn iinde ok sk dile getirilen bir szck olmutur. nk felsefe aratrmalarnda da 20. yzyln ilk yarsnda olduunun tersine, filozoflarn yeniden eildii ve nem verdii bir alan haline gelmitir. Felsefede etiin tarihi ok eskidir. Ama eski olmakla birlikte bugn etik, sanki yeni bir alan gibi grnmektedir. nk hem felsefenin iki yeni alan olan ve gnmz iin nem kazanan insan felsefesi ve deer felsefesi ile ok yakndan ilikilidir, hem de dier bilgi alanlar - insan ve toplum bilimleri, doa bilimleri ve uygulamal bilimler - iin etiin vazgeilemez bir nemi vardr. Gnmzde yeniden bu denli nem verilen, neminin farkna varlan, bylece de ncelikli bir aratrma alan haline gelen etik nedir acaba? Aristotelese gre, Btn insanlar doal olarak bilmek isterler (1985: 980a). Bilmek, insann en temel gereksinimidir. Varln srdrebilmek iin insan, doal olarak ilikide olduu var olanlar bilmek zorundadr. Bilgi, onun bir varlk kouludur. Bu koul, onu ylesine belirlemektedir ki, onun bilgisi, yalnzca kendi dnda var olanlarn bilinmesiyle snrl kalamaz. nsan, dier var olanlar bilmek zorunda olduu kadar kendini de bilmek durumundadr. Bundan dolay canl varlklar iinde yalnzca insann kendini bilmekle ykml olduu sylenebilir. Bu ykmllk onu, doal bir bilme istei ve yneliminin tesinde bir bilme abasna ve bilgi arayna gtrr. nsan doal evresine kapal, onunla belirlenen bir canl olarak yaayamaz. Onun bilgi aray, bilme arzusu, anlk gereksinimlerine yant vermekle snrl deildir. nsan ancak kalc bilgi ile var olabilir, varln koruyabilir. Onun bilgi ile ba, kendini var etmek, kendine bir dnya kurabilmek iindir. Bundan dolay, kendine zg doal yetilerine bal bilgi edimleriyle eitli etkinlikler gerekletirir. Bilim, sanat ve felsefe bu etkinliklerin bata gelen rnekleridir.

4
M. 469-399 yllarnda yaam nl Yunan filozofu Sokrates, insanlar, zellikle yaama ilikin sorunlarn sz konusu olduu durumlarda, bildiini sanma yanlgs karsnda srekli uyarm, doru dnme ve soru sorma yollarn gstermi; felsefenin bu ynde sorgulayc bir etkinlik olarak gelimesine byk katk yapmtr.

Etik

20. yzyln ilk yarsnda ortaya kan Viyana evresi Mantk Pozitivizm veya Yeni Pozitivizm adyla da bilinmektedir. Bu akmn balca temsilcileri Moritz Schlick, Rudolf Carnap, Hans Reichenbach ve Otto Neurathdr. Bu dnrler, bilginin ltn deneyle dorulanabilir olmada grmler; bu lte dayanarak felsefenin, metafizikten arndrlmas ve dnyann bilimsel kavranmas gerektiini savunmulardr. Bylece felsefeyi, bilimsel felsefe olarak snrlandrmak istemilerdir.

Delphoinin giriinde yazl olan ve Sokratesin de nemle vurgulad kendini bil! szn hemen herkes duymutur. ki szckten oluan bu buyruk, bir bakma etiin temelini oluturan iki eye iaret etmektedir: nsan iin bilginin nemine ve her trl bilme urann, kendini bilmekle olan balantsna. Burada ister insann kendini, kendi varlk yapsn bilme olarak, ister kiilerin kendilerini bilmeleri olarak dnlsn etik sorularn bal olduu, ortaya kt noktaya vurgu yaplmaktadr. Bu bilginin olmad yerde nemli bir bilgisizlik vardr. Gnmzde etie duyulan byk gereksinim, nemli lde bu bilgisizliin yaratt sorunlardan dolaydr. Bugn etikle ilgili araylar ve etik aratrmalarn ne karan nedenler, insann kendine ilikin bilgisinin yetersizlii, eksiklii yzndendir byk lde. Dnyadaki pek ok sorun, insann kendini bilme konusunda yetersiz kalmasndan, byle bir bilgi arayn ounlukla ihmal etmi olmasndan ileri gelmektedir. Yukarda da belirtildii gibi bugn etik, zellikle 20. yzyln balangcndaki genel durumun aksine, felsefenin en fazla ilgi gren alanlarndan biridir. Eskiadaki yerini ve nemini bir yana brakrsak, etie hibir dnemde bu denli nem verilmedii sylenebilir. nk bugn uygulamal bilimler bata olmak zere insan ve toplum bilimleri, ksmen de doa bilimleri kendi eitlilikleri iinde etie apayr bir yer verme eilimindedirler. rnein tp, mhendislik, iletiim, basn, siyaset gibi uygulamal bilimlerin ounda etik nemli bir ilgi alan haline gelmitir. yle ki bugn etie bu uygulamal bilimlerin Lisans programlarnda ders olarak da yer verildii grlmektedir. Ayrca, son yllarda mhendislik, tp, iletiim gibi alanlarda eitli seminerlerin yapldn, kongrelerin dzenlendiini grmekteyiz. Yine benzer ekilde insan ve toplum bilimleri ile doa bilimlerinde ayn ynelim gzlemlenmektedir. Ksaca 20. yzyln ikinci yarsndan bu yana bilim(ler) ile etik arasndaki iliki, her geen gn daha fazla sz edilen bir konu olmutur. Bu ynelimin her durumda ve her alanda yeterince bilinli olduu sylenemez geri. Ama yine de zellikle baz alanlarda, rnein tp etii, biyoetik, biyomedikal etik, iletiim etii, basn etii gibi alanlarda etiin gereklilii konusunda dikkate deer bir bilin dzeyine varlmtr. Peki, 20. yzyln balarnda etik, ona verilen nem bakmndan ne durumdayd acaba? O gnn koullarnda bir bilgi alan olarak etiin salad bilgiye fazlasyla gereksinim olduu halde, bu alan, felsefenin dnda tutulmutur. Dnemin, toplumsal, siyasal ve ekonomik koullarn ayr tutarak felsefeyle balantsnda sylenirse, bu dlamann balca iki etkenden dolay olduu sylenebilir. Bunlardan ilki, 19. yzylda doa bilimlerine bal bir bilme ve aratrma anlayyla ne kan bilimlerin benimsettii insan ve yaam anlaydr. Bu anlayla nerdeyse tmyle rten Viyana evresi dnrlerinin benimsedii yeni felsefe anlay, etii felsefe iinde bir bilgi alan olarak grmenin yolunu kapatmtr. Bu anlayn etkisiyle insan, yaama dnyasnda apayr bir yeri ve ilevi olan nemli bir bilgi alanndan uzak kalmtr. te yandan, daha ok ekonomik kalknmaya dayal bir ilerleme anlay iinde insann, kendine ilikin bilgi ynnden gelimesi gerekliliinin unutulmas, bu eski ve kkl bilgi alannn ihmal edilmesini daha da kolaylatrmtr. Peki, bugn neden etie olan ilgi bylesine artmtr acaba? Genel olarak sylenirse, bugnk dnyann iinde bulunduu durumun getirdii kanlmaz bir gereksinimden dolaydr bu ilgi. Bugnk dnyada genel olarak yaamn hemen her alannda, her trden insan ilikisinde ok eitli sorunlar vardr. nsanlarn, hem kendilerine hem de insana ilikin bilgi dzeyleri genel olarak ok eksik, yetersiz,

1. nite - Etik Nedir?

verimsiz, yzeysel ve sdr. ou insan bu durumdan rahatsz olmaktadr. Bilerek ya da bilmeyerek etik bilginin gz ard edilebildii bir anlayla kurulan insan ilikileri ve ou durumda bu ilikilerin biimlendirdii bugnk dnyada pek ok etik sorun vardr. phesiz bu durum, kiileraras ilikileri belirleyen etkenlerin ya da bu ilikilerde benimsenen deerlerin niteliiyle yakndan ilikilidir. Acaba kiiler genel olarak hangi deerleri benimsemektedirler? Bu deerler gerekten deer olma niteliini tamakta mdr? likileri ve yaama dnyamz belirleyen eyler deerler ise, neden dnyada bugn ve belki de ou zaman bu kadar ok ktlk vardr? te etik ile deer felsefesi ve insan felsefesi arasndaki kesime noktas da buradadr. Bugn genellikle bilimlerde, zellikle de uygulamal bilimlerde etie nem verilmesinin SIRA SZDE nedenlerini tartnz.
D ETK SZCNN KKEN VE ANLAMI N E L M

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Etik szc kken olarak eski Yunanca bir szck olan iq (ethos) szcnden gelir. Bu szcn kkeninde ikl (ethika) szc vardr. Buradaki ikl S O R U (ethika) szc, ethos iq (ethos) szcnn oulu olan ih(ethe)ye ilikin konular anlamna gelmektedir. Ethosun oulu olan ih (ethe), en eski anlaDKKAT myla sylenirse, canl bir varln mekn, hep gittii, snd yer anlamna gelmektedir (Kuuradi, 1997). lk anlamyla bir canlnn barnd, snd yer, SIRA SZDE ortam anlamna gelen ih nin (ethe) tekili olarak ethos szc de karakter, huy demektir. Kkeninde bu anlam tayan etik szcnn, daha sonra Bat dillerinde bir AMALARIMIZ bilgi alannn, bir felsefe disiplininin ad olmas, tekil olarak kullanlan ethos szcndeki karakter anlamna dayanmaktadr. Kkenindeki anlam bakmndan karakter veya huy demek olan etik szc aslnda kiiye bal,P kiiyle ilgili K T A bir durumu, ona zg olan bir yan ifade etmektedir. Bununla birlikte ethosun oulu olan ethenin ( ih), gelenek, grenek anlamna da geldii, belli bir grubun, bir topluluun yaama biimini de ifade etmektedir. T E L E V Z Y O N Ancak, ethos szc temelde, bir insann, bir kiinin karakterini, huyunu ifade eden bir anlam tamaktadr. Byle dendii zaman da o kiinin, o insann huyu, yaps, etik karakteri sz konusu edilmektedir. Nitekim Herakleitos, huy, inN ERNE san iin daimondur (Kranz, 1984: 68), bir insann ethosu - Thuyu T- onun daimonudur (Gl vd., 2002 Felsefe Szl) demitir. Stoallar ise ethosu (huyu), davranlarn kayna saymlardr (Gl vd., 2002 Felsefe Szl). Platon, ethosa, insan karakterinin btnnn olumasnda etken olan ey anlamnda alkanlk demitir (1998: 792e). Aristoteles de benzer ekilde insan karakterleri veya huylar olarak ethosun trlerini ele alm ve ayrntl ekilde incelemitir (1995: 1389a-1390b). Yunanca ethosun Latincesi mos, mosun oulu da morestir. Latincede bu szck, hem tre hem de karakter anlamn iermektedir. Geri eski Yunancada da bir topluluun yaama tarzn ifade eden bir anlam tamaktayd. Ama Eskiada filozoflarn ele al tarzlar, ethos szcn, tre anlamndan ayr ve bamsz tutuyordu. Daha sonra eski Yunancadaki ethikos szcnn yerine Latince moralis szc kullanlmaya balamtr. Moralis szcn ilk kullanan Cicerodur (Gl vd., 2002 Felsefe Szl). Gnmzde de etkisini srdren bu anlam dnmnn yolunu aan anlama biimi ilkin Latincede gstermitir kendini. Bu fark, yani ethikos ile moralis arasndaki fark nemli midir peki? nemlidir, nk terim-

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Etik

deki bu deiim, etik ile ahlk kavramlarnn ou durumda ayn ierikte kullanlmasnn yolunu amtr. Oysa bu iki terim arasnda, daha sonra deinilecei gibi, kavramsal bakmndan nemsenmesi gereken bir fark vardr. oul anlamyla ethos szc her ne kadar bir grubun, bir topluluun yaama biimini de ifade edebilecek ekilde anlalmaya ak ise de, kkeni bakmndan etik szcnn asl anlam kiiyle ilgilidir ve bugn etik dendiinde onu tam ve doru olarak ifade eden anlam da budur. Nitekim etii felsefenin temel bir alan olarak kurup gelitiren Eskia filozoflar, szcn bu anlamna bal bir anlama erevesine dayanmlardr. rnein etiin temellerini atan filozof olarak kabul edilen Sokrates (M.469-399), sorgulanmam bir yaamn yaanmaya demediini sylemitir (Platon, 1989, 38a). Burada sz konusu olan ey, kiinin kendisinin ve kendisiyle ilikisinin ne durumda olduudur. Baka deyile kiinin, kendinden yola karak dier insanlarla, dnyayla, yaamla kurduu ilikileri gzden geirmesinin, kendi hakknda bilgi edinmesinin, kendini bilerek yaamasnn nemi vurgulanmaktadr. Daha ak deyile sylenirse, bunlar kiinin ne ekilde yaad, ne yapp ettii, kararlar, yaamda nelere nem ve ncelik verdii; bunlarn deerinin veya anlamnn ne olduu gibi gnlk yaamn iinde yer alan ve hepimizin bir ekilde ilikili olduu sorulardr. Bu bakmdan bir aratrma alan olarak etiin kt nokta, insann kendini bilmesiyle veya insan iin doru ve iyi bir yaamn ne olduu, doru ve iyi bir yaamn nasl yaanabileceiyle ilgili sorulardr denebilir bunlara. Bu sorular, neredeyse her insann yle ya da byle, yaamn bir annda karlaabildii sorulardr. nsan olmak ve yaamak, byle bir sorgulama yapmak demektir. Byle bir sorgulamay, hemen her insan kimi durumlarda bir bakma kanlmaz olarak yapmaktadr. Bir bilgi alan olarak etiin temellerini atan filozof Sokrates olmakla birlikte, Sokrates ncesi filozoflarn da etik sorunlar zerinde durduklar, doru ve iyi yaamn ne olduu konusunda nemli dnceler belirttikleri grlmektedir. rnein Demokritos (M. 460/70-370), doru yaamn koullar zerine dnmtr. Burada doru yaamdan anlalan ey, dinginlik, esenlik ve huzur iinde bir yaamdr; bunlarn hepsini ieren anlamda mutlu ya da iyi bir yaamdr. Bu anlamda mutlu ve iyi yaam ya da bir btn olarak mutluluu ifade eden ana kavram udur: Ruhun, yani i dnyamzn iyi durumda olmas (euthymia), sarslmaz halde olmas (ataraksia) ve bu ikisinin birlikteliinden gelen mutluluk (eudaimonia). Burada ncelikli ve nemli olan ey, kiinin kendisi ve onun yaamnn deeri, yani onun doru bir yaam iinde olmasdr. Bu sorgulamada filozofun sorusu, ahlkn veya ahlklln ne olduu konusunda deil, kiinin yaamla ban doru ekilde nasl dzenleyecei konusundadr. nsan ve yaamla ilgili sorunlar felsef aratrmann ana konusu haline getiren Sofistlerin sorunlatrd ve arad eyin yine yaamla, genel olarak doru ve iyi yaamla ilgili olduu belirtilebilir. Geri Sofistler doru yaam sorusunu fayda ile bantl bir iyi anlayyla ele almlardr. Ama geerlikte olan kurallar sorgulamalar ve iyi yurtta yetitirmenin yollarn aramalar, etiin kimi temel sorularn tartma ortam salamtr. nc nitede daha ayrntl ekilde ortaya konulaca gibi, etiin doduu ve gelitii Eskiada etik, bir bilgi alan olarak felsefenin temel alanlarndan biri olma zelliini tar. Bundan dolay felsefenin ilk ele ald konular olarak varlk, bilgi ve mantk almalar arasnda nemli ve ncelikli bir yeri olmutur. Sokrates, Platon ve Aristoteles, etii bir bilgi alan olarak kuran ve onun bilgi olma niteliini en ak ekilde ortaya koyan filozoflardr.

1. nite - Etik Nedir?

ETK VE AHLK
Etik ile ahlk kavramlar arasndaki ayrma dikkat etmenin nemi ilk bakta anlalmayabilir veya ak olmayabilir belki. Hatta byle bir ayrmn gereksiz olduu bile dnlebilir. Ama insan ve yaamla ilgili soru ve sorunlara bu ayrm dikkate alarak bakldnda, sz konusu ayrmn nemi daha ak ekilde anlalabilmektedir. Bu noktada ilkin unu belirtmekte fayda vardr: Gnlk yaamda kiilerin hem dile getirdikleri dncelere ya da verdikleri yarglara hem de ortaya koyduklar eylemlere bakldnda, ahlk kavramnn kiilerde yeterince ak olmad grlmektedir. Daha dorusu ahlk kavramnn ieriine pek dikkat edilmedii veya zerine dnlmedii; dolaysyla kavramn ierii konusunda ak bir bilgiye sahip olunmad grlmektedir. Genellikle kiilerin ahlktan anlad ey, belirli bir toplulua, bir yere ve zamana bal deerlilik ltleri veya kurallar, ilkeler btnnden ibaret olmaktadr. Geerli olan lt neyse ona gre ahlkl veya ahlksz eylemlerden, kiilerden; etik veya etik olmayan davranlardan sz edilebilmektedir. Bu kavray biiminde etik ile ahlk ayn eyler olarak grlmektedir. Her eyden nce bu iki kavramn birbirinden farkl iki varolana iaret ettiini belirtmek gerekir. Etik terimi yukarda da deinildii gibi, bir bilgi alann adlandrmaktadr. Bu alan, felsefenin ilk ve temel alanlarndan birisidir. Ahlk terimi ise tarihsel ve toplumsal nitelikli bir olguyu adlandrmaktadr. Ahlkn bizi her yandan kuatan toplumsal nitelikli bir olgu olma zelliinin gnmzde daha ok vurgulandn grmekteyiz. rnein Bedia Akarsu, ahlkn, her yanda yaammzn iinde olduunu ve gnlk yaaymzda davranlarmzn pek ounun ahlkla ilgili eylemler olduunu belirterek ahlkn d dnyada var olan bir olgu, deney alanna ait bir var olan olduunu ifade etmektedir (1982: 9). Annemarie Pieper, (bir) ahlkn, balayc olduu kabul edilerek belirlenmi olan normlardan, buyruklardan, yasaklardan olutuunu; hep bir grubun, bir topluluun ahlk olarak karmza ktn belirtmektedir (1999: 36-37). Doan zlem, ahlkn, bir kiinin, bir grubun, bir topluluun, belli bir tarihsel dnemde bal olduu normlar, yasaklar btnn ieren yann vurgulamaktadr (2010: 23). oanna Kuuradi ise, ahlk szcnn balamlarndan hareketle, ahlkn kiileraras ilikilerde davranlara ilikin geerli klnm eitli deer yarglar sistemleri olarak karmza kan bir olgu olduunu belirtmektedir (2009: 33). Bu deer yarglar sistemlerinin geerlilii, topluluklara, yere ve zamana gre deimektedir. Kavramsal ierii byle olan ve adna ahlk denen bu olgu, yaamda eitli ahlklar olarak karmza kmaktadr. Yere ve zamana bal ekilde eitlilik gsteren bu ahlklar, bir ksm deiik ve deiken olan davran kurallar ve deer yarglar, bir ksm ise pek deiiklik gstermiyen davran kurallar ve deer yarglarndan olumaktadr (Kuuradi, 2009: 33). yleyse, ahlktan sz edildiinde, aslnda belirli bir ahlk ya da moralden sz edilmektedir. Farknda olunsun ya da olunmasn bir ahlk hep belirli bir topluluun ahlkdr veya ondan kaynaklanmaktadr (Tepe, 1992: 5). Grld gibi ahlk bir olgudur ve geni anlamda sylenirse, insann toplumsal yanyla ilikili bir olgudur. Elbette ahlk(lar) da insann var olma koullarndan biridir ve onun kltr dnyasnn bir parasdr. Ancak, burada etikle ilgisi bakmndan onun, yalnzca olgu olma zelliine dikkat etmek gerekir. Bu ana zelliiyle ahlk, filozofun kurup var etmedii, toplumda kendiliinden varolan, ama filozofun yalnzca bu nedir? diye sorabilecei bir gereklik olgusudur. Bu soruyu sorabilmek ise etik alannn bilgisiyle olur. Demek ki ahlk, olgusal nitelikli bir var olandr, etik ise bilgisel niteliklidir.

oanna Kuuradi, genel olarak yaam sorunlarnn zm konusunda grd nemli ilevin yannda bugn dnya sorunlarna ve zellikle insan haklar sorunlarna elverili bir yaklam getiren etik bir gr ortaya koymutur. Etik ile ahlk birbirinden ayrmann gereklilii, bu gr ilevsel klan nemli bir noktadr.

Etik

Bir bilgi dal olarak etiin ahlk tan ayr tutulmas, onun bilgi reten bir alan olduunun grlmesi, zellikle ahlkn ve ahlk kurallarnn (normlarn) bilgisini ortaya koyabilmek iin nemlidir. Bu ayrm gzden karldnda, insan ve yaamla ilgili sorunlara zm aray iinde yaplan almalar, etik ad altnda yeni normlar, kurallar oluturma, yani bir ahlk oluturma abasna dnebilmektedir. Her ne kadar gnmzde de yaygnlam anlama biimiyle etik szc, ahlk ve meslek ahlk ya da meslek etii olarak ifade edilmekteyse de, etiin aslnda ve znde bilgisel yan, yani tpk dier bilgi alanlar gibi bir bilgi alan olduu gzden karlmamaldr. Bir bilgi alan olarak etiin, bilgi felsefesi, varlk felsefesi, sanat felsefesi, tarih felsefesi gibi bilgi alanlarna benzer ekilde kendine zg bir nesne alan vardr ve etik, kendi aratrma alanndaki soru ve sorunlar nesne edinmekte, bilme konusu yapmaktadr. rnein bir olgu olarak eitli ahlklar, dil olma, iyi olma, erdemli olma konusunda her biri kendine gre davran lleri verirken; bir bilgi alan olan etik, adalet nedir?, erdem nedir?; eylemlerimizle ilgisinde doruluk veya dil olmak nedir? gibi yaama dnyamzn bu nemli kavramlarnn bilgisini arayan temel sorulara ynelmektedir. Yine ayn ekilde gnlk yaam iinde bir durumda bir kiinin ne yapmas gerektiinin veya bir kiinin bir durumda doru olan yapabilmesinin koullarnn bilgisine ynelmek ile bunun hazr llerini vermek ok farkl iki ilemdir. Bunlardan ilki, eyleyen ya da karar veren kiiye bamsz dnebilme ve karar verebilme imkn verirken, dieri, kiileri kararlarnda belirleyici olmay istemektedir. Burada etik ile ahlk arasndaki ilikiye bal olarak kimi durumlarda sklkla kullanlan ahlkllk kavramna da ksaca deinmek uygun olur. Bu kavram arasnda en temel ayrm udur: Etik, felsefenin bir daldr (Kuuradi, 2009: 47). Felsefenin ana alanlarndan biri olan etik, dier alanlarda, rnein varlk felsefesi, bilgi felsefesi gibi alanlarda ortaya konan bilgilerin yaamla bann kurulmasn, bu bilgilerin bizim iin anlaml hale gelmesini salar. Bundan dolay etik, felsefenin zel nem tayan bir daldr. nk bu bilgi alan dorudan yaam sorunlarna ilikindir ve insanlararas ilikilerde deer sorunlarn inceler. Etiin salad bilgiler tek bana yeterli olmamakla birlikte, insanca yaayabilmenin onsuz olunamaz kouludur (Kuuradi, 2009: 47). Bu durumda etik ayn zamanda, d dnyada bir olgu olarak varolan ve deer yarglar veya kurallar-ilkeler olarak eitli biimlerde kendini gsteren ahlk bilme konusu yapabilmektedir. Bu durumda etik, felsefenin eski ve temel bir dal iken ahlk, yere ve zamana gre deien ve davran belirleyen normlardan, llerden olumu eitli ahlklar olarak kendini gsteren bir olgudur. Ahlkllk da ahlk olgusunda grld gibi yine normlara ilikin bir adlandrmadr. Bu normlar da davranlarmzla ilgilidir. Ancak, ahlkllk normlar, ahlk normlarndan farkldr. Bunlar, yerel deil, genel normlardr. nk herhangi bir blgeye, bir toplulua bal deildir (Kuuradi, 2009: 42-43). rnein, drst olmak gerekir veya verdiin sz tutmak gerekir ya da insanlara eitsiz muamele etmemek gerekir gibi davran ilkeleri, her yerde sz konusu olabilecek ilkelerdir. Bu trden normlara daha ok meslek etiklerinde rastlanmaktadr. Hastaya zarar vermeme, gizlilik ya da sr vermeme gibi tp etiine ait ilkeler; tarafsz olma, doru haber verme, zel yaamn gizlilii gibi basn etiine ait ilkeler bu trden normlara rnek verilebilir. Adna ister etik diyelim ister ahlk diyelim, aratrma ya da felsef soruturma sz konusu olduunda olgu balam ile bilgi balamn, yani varolan bir eyin kendisi ile o eyin bilgisini ayrt etmek gerekir. Bu ayrm yapmann nemi, gn-

1. nite - Etik Nedir?

lk yaam iinde ska sorduumuz u sorulardan dolay ortaya kan sorularda aka grlmektedir: Szgelii, herhangi bir durumda nasl davranrsam ahlkl olurum? veya hangi davran ahlka uygun olur? gibi sorular, kimi durumlarda herkesin kendine sorduu sorulardandr. Ancak, burada daha nce yantlanmas gereken bir soru vardr: Sz konusu davrann ahlkllnn hangi ahlka gre llecei sorusu. Bu soruyla balantl olarak Bedia Akarsu, elimizde iyice tartp bimeyi salayacak bir lek yok demekte ve ahlkn ieriinin eitli alara ve evrelere gre deitiini belirtmekte; hatta tek tek kiilerin bile ayr ahlk anlaylarnn olabildiini ifade etmektedir (1982: 9). Gerekten de eitli ahlklara bakldnda ve hangi davrann ahlkl ya da ahlka uygun olduu sorulduunda, iinden klmas zor bir lt sorunuyla kar karya gelinmektedir. Bu durumda ahlk incelemenin de, ahlkl olan belirlemenin de ok zor bir i olduu grlmektedir. Aratrmac ya da ahlkl olan belirlemek isteyen kii burada hangi ahlk temel alacaktr? Baka deyile, ahlkl olmann lt ne olacaktr? Geri etik tarihinde, doru ve iyi olan yapma anlamnda ahlkl olann ltn bulabilme, ahlkllk lt oluturabilme ynnde araylar vardr. nk etik, ahlk ve ahlkllk kavramlar birbirinden tmyle ayr, birbiriyle ilgisiz kavramlar deildir. Bu yaygn anlama biimiyle, yani ahlktan farkn gzden karan anlama biimiyle etik, kiinin davranlarn ynetmek iin olumu, belirlenmi, tarihsel nitelikli, yani yere ve zamana bal ekilde deiebilen kurallar btnyle iie gemekte; bu yazl olmayan normlar ile ayn saylabilmektedir. Benzer ekilde yaygn baka bir anlama biimi olarak meslek ahlk ya da meslek etii olarak anlaldnda etiin bilgisel zellii yine gzden karlmakta ve bu durumda da etik, yalnzca yazl normlar olarak grlmektedir. Bugn her geen gn says artan meslek etikleri, etii yalnzca normlar btn olarak grmenin baka bir biimidir. Burada farkl olan yan udur: Meslek etii ya da ahlk dendiinde eitli meslek alanlarna zg, onlarn zelliklerine gre genellikle dne tana oluturulmu kurallar, yazl normlar sz konusudur (Kuuradi, 2003: 16-17). Oysa etik, felsefenin temel bir dal olarak kendine zg sorular olan bir bilgi alandr. Yani bu niteliiyle etik, normlar ortaya koyma ii deildir. Normlar ortaya koyma abasnda olmad gibi, ortaya konmu normlar deerlendirebilecek biricik yoldur. rnein, nsanlara eit muamele etmek gerekir eklinde insanlar arasndaki ilikilerde ve hemen her meslekte sz konusu olan byle bir norm yalnzca norm olma, yani davranlarmza l verme zellii tar. Benzer normlardan oluan bir bek normu gz nne alrsak, burada yalnzca davran lleridir sz konusu olan. Kimi koullara bal ekilde olumu veya oluturulmu bu normlar btnne etik denmesi, etik ile ahlkn ayn saylmasndan dolaydr. Baka trde bir davran lsn ele alalm: Yalan sylemek ktdr. Burada ahlkn yapt ey, doru davranmann yalnzca lsn vermektir. Oysa etik, doru davranmann lsn belirten bu ifadenin ne demek olduunu, ne anlama geldiini; her koulda, her durumda bu lnn doru eyleme gtrp gtrmeyeceini soru konusu yapar. Dolaysyla etik, yaama dnyamzda yer alan eitli kurallar btn olarak ahlk normlarn bilgi nesnesi yapar, onlarn yapsal zellikleri, trleri ve en nemlisi de deeri hakknda ortaya koyar. Etii, felsefenin temel bir alan yapan yan da budur. Ancak, yukarda da deinildii gibi Latince dnmyle birlikte etiin, ahlk ya da kurallar, normlar ile iie geerek bu zelliinin unutulmas, felsefe tarihinin baz dnemlerinde etii olumsuz ynde etkilemi, onun geliimini yavalatmtr. Sonuta etik, ne farkl yaama tarzla-

10

Etik

rna (kltrlere), ne tek tek mesleklere ilikin bir normlar alandr, ne de evrensel nitelikli bir normlar alandr. nk znitelii gerei onun amac, normlar, ller ortaya koymak deil, bilgiler ortaya koymaktr. Bu noktada dikkat edilmesi gereken bir farka daha ksaca deinmekte fayda vardr. Genellikle ayn saylan etik ile ahlk felsefesinin ayn eyler olmadn belirtmek gerekir. Geri bu iki adlandrmay birbirinden ayrmak ve ikisinin ayn ey olmadn sylemek tartmal bir konudur. Byle bir ayrmn gerekli olmad gr genel olarak ar basmaktadr. Bundan dolay, kimi eitim-retim programlarnda etik, kiminde de ahlk felsefesi adyla dersler yer almaktadr. Bu iki ad ayn eyle ilgili bir adlandrma saymak, bir bilgi alan olarak etik ile ahlk arasndaki ayrma yeterince dikkat etmemenin ya da bu ayrm tam olarak benimsememenin bir sonucudur. Peki, nedir etik ile ahlk felsefesi arasndaki farkllk? Ksaca belirtmek gerekirse, ahlk felsefesi de bir aratrma alandr. Ancak ahlk felsefesi almalarnda grlen u zellikten dolay, ahlk felsefesi ile etik arasnda bir farkn olduu dnlmektedir. Ahlk felsefesi, olgu olarak var olan ahlklarla ilgili bilgi ortaya koymaya alan bir bilgi dal gibi grnmekle birlikte, bazen, belirli bir ahlkn temellendirilmesi olarak, bazen de tek tek ahlklarn stnde onlar aan bir st ahlk getirme abas olarak da grnmektedir. Ancak, her iki durumda da kiilere dorudan ya da dolayl ekilde, yaplmas ve kanlmas gerekenler konusunda her koulda geerli olabilecek kimi ilkeler, kurallar nermektedir. Sonu olarak burada da aslnda yine eylemlerin deerlendirilmesine ilikin bir lt gelitirme abasnda olunduu grlmektedir (Tepe, 1992: 5). Yukarda da belirtildii gibi filozofun ii (bir) ahlk kurmak olmadna, buna ek olarak olgu olan ahlklar aratrmak da olmadna gre, ahlk felsefesi dendiinde bu alann aratrma konusu (nesnesi) ne olacaktr? Bu soruya, burada filozofun ii, ahlkn felsefesini yapmaktr diye yant verilebilir. Bu da ahlkn ne olduunun bilgisini ortaya koymaktr. Ancak bu durumda aratrma alan daralm olur. Bir bilgi alan olarak etiin alan ok daha genitir, ok daha kapsaycdr. Ayrca, etik ile ahlk felsefesini bir ve ayn saymak, yine yukarda ayrtrmaya altmz etik ile ahlkn iie gemesine yol aabilmektedir. Ahlk felsefesi yapan bir aratrmac, ahlkn ne olduunu sorar ve bazen de, ahlkl olmay salayc bir norm gelitirmeye, oluturmaya ynelebilir. Etik sz konusu olduunda ise aratrmac, nesne edindii varolan(lar) hakknda bilgi ortaya koymay amalar. Normlar bulmak, gelitirmek onun ii deildir. Tam bu noktada etik szcnn kkeninde bulunan ve etiin zniteliini ifade eden karakter, huy, alkanlk anlamlarn tekrar gz nne almakta ve bu szcn toplumu deil, kiiyi temel alan anlamna dikkat etmekte fayda vardr. Etie bir bilgi alan olma yolunu aan da bu noktadr.
SIRA SZDE

Ahlk ve ahlkllk normlar ile etik arasndaki fark gz nne alarak bunlarn gnlk yaSIRA SZDE amdaki ilevlerini tartnz.
D TEMEL ETN N E L M SORULARI

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

Acaba etiin kapsamna hangi konular girmektedir ve etiin temel sorular nedir? Genel olarak sylenirse, insan ve yaamla ilgili her konu ve sorun etiin kapsamS O R U na girmektedir. Etiin felsefenin temel alanlarndan biri olmas bundan dolaydr bir bakma. Eskiada doay ve varl aratran Sokrates ncesi dnrlerde biDKKAT le, Demokritos rneinde aka grld gibi, etik sorular ele alnmtr. Geri etik henz bir aratrma alan olarak ortaya konmamtr, ama o evrede bu durum
SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

1. nite - Etik Nedir?

11

dier alanlar iin de ayndr. Etiin bal bana bir alan olmas Sokrates, Platon ve zellikle Aristotelesin almalaryla olmutur. Eskiadan gnmze uzanan tarihinde etik, tarihsel dnemlere bal ekilde eitlenen farkl trden sorular ele almtr. Bal bana bir bilgi alan olarak kurulduu Eskiada etiin temel sorusu pratik ynyle sylenirse, doru, dil, iyi anlamnda mutlu (eudaimonia) yaamn ne olduu sorusudur. Teorik ynden dile getirilirse bu soru, adalet nedir?, erdem nedir? eklinde aratrlmtr. Bu aratrmada esas olan ey, yaarken yaptklarmzda eylediklerimizde doru olan bulmak iin gereken bilgiyi elde etme abasdr. Burada filozoflarn ele ald sorular, doru olan yapmak, doru eylemde bulunmak iin nelerin gerektii; erdemin bilgi olup olmad, bilgiyse nasl bir bilgi olduu ve bu bilginin nasl kazanlabilecei gibi sorulardr. Erdemin bilgi ile ilikisinin ele alnmas, doruluk ile adalet arasnda bir koutluk dncesini getirmi, doru ya da dil, dolaysyla da mutlu kii olmann koullar aratrlmtr. Bylece etik, aslnda, Aristotelesin balca yaam tarzlar olarak belirledii haz yaam, siyaset yaam ve theoria yaam iinde nemli bir yaam tarz sayd (1998, 1095b,15) siyaset yaam ve etkinlii iin vazgeilemez olan temel bir bilgi alan olarak domutur. Bylece etiin balangcnda balca iki tr sorun zerinde durulmutur: Doru, iyi ve bunlardan gelen mutlu bir yaam elde edebilmek iin gereken bilginin koullarnn ve kiinin herhangi bir koulda doru olann ne olduunu bulabilmesi ve kendi bilgisine dayanarak eylemlerde bulunabilmesi iin gereken bilginin koullarnn ne olduu. Daha sonraki yzyllarda, zellikle etiin yeniden canlandrld 18. yzylda, doal olarak yeni sorunlar ortaya km ve bu alanda yeni sorular ele alnmtr. Bu sorunlara bal olarak da yeni kavramlar ortaya atlmtr. rnein, iyi isteme, dev, sorumluluk, ykmllk, gereklilik, deerler, anlamlar ve amalar gibi kavramlar bunlar arasnda balca olanlardr. te yandan, etiin, psikolojiyle, daha genel sylenirse insan bilimleriyle kesien kimi konular da vardr. Kayg, korku, znt, ac ekme, kskanma gibi duygu ve yaantlar; seme veya karar verme gibi edimler; kiiler, kiilik yaplar, kii btnlkleri ve kiileraras ilikiler; bu ilikilerde taknlan tavrlar, gsterilen tutumlar, alnan kararlar, gerekletirilen eylemler hem insan bilimleri hem de etik tarafndan bilme konusu yaplabilen konulardr. rnek vermek gerekirse, Eskiada Stoa Okulunun, Yeniada Descartesn duygulanmlar zerinde durmu olduklar grlmektedir. Ancak, burada u noktay belirtmek gerekir: Bu konulara etiin ynelme ve bunlar ele alma tarz ile bilimlerin ele alma tarzlar arasnda nemli bir fark vardr. Bu fark, bilim ile felsefe arasndaki farktan dolaydr. rnein kaygy veya bir kii tutumunu, davrann Psikoloji olgusal ve deneysel, yani tek tek durumlarla ilgisinde ele alrken, felsefe ve etik, kaygnn kendisini konu edinir, kaygnn ne olduunu anlamak ister. Elbette her iki bilgi alannn da ele ald konuya k tutmas ve eildii soruna zm bulmas sz konusudur. Gnmzde etiin nesne alan daha da genilemi ve sorunlar da daha eitlenmitir. Bunda, uygulamal etik almalarnn artmasnn nemli bir pay vardr. Ama genel olarak bugnk dnyada yaamla ilgili sorunlarn artmasnn, hatta kayg verici boyutlara ulamasnn etkisi byktr. tanazi, krtaj, lme hakk, organ verme, organ ticareti, yapay zek, teknoloji, gen teknolojisi, nanoteknoloji ve nroloji alanndaki almalar (nroetik) yine 20. yzyln ikinci yarsndan bu yana etiin konular olmutur. Bunlara ek olarak, teknoloji so-

12

Etik

runlarndan dolay bugn evre etii, toprak etii gibi etik eitlerinden sz edildii grlmektedir. Mesleklerle ilgili etik sorunlardan dolay ortaya kan ok saydaki meslek etiklerini de bunlara eklemek gerekir. Etiin bugn ok sayda ve eitli konulara ynelmesi, eitli etiklerden ve meslek etiklerinden sz edilmesi sonucunu getirmitir. Byle olmakla birlikte etiin ana konusunun eylemler ve kiileraras ilikilerde olup bitenler olduunu gzden karmamak gerekir. Baka deyile etiin aslnda felsef etik olduunu unutmamak gerekir. Etiin felsef niteliini ve ana konusunu gzden karmadan etik sorunlara ynelmek, yani bir bilgi alan olarak onun iinde kalmak veya bilgisel bir etkinlik iinde olmak, ele alnan sorunlarn zm bakmndan nemlidir.

ETN NEM
Felsefenin en temel bir alan olmakla birlikte etik felsefe tarihinin her dneminde ayn derecede nemli saylmamtr. En parlak dnemi olan Eskiadan sonra uzun bir sre, yaklak 18. yzyla kadar geri planda kalm, hatta nerdeyse unutulmu bir alandr. Aristotelesin lmnden sonra, felsefenin theoria ynnn zayflamasyla ve daha sonra 529 ylnda Dou Roma mparatoru Justinianusun, Atinadaki Akademiay (Platonun okulunu) Hristiyanla aykr bulduu iin kapatmasyla (Gkberk, 2005: 122), insann dnya ile ilikisi kkl bir deiime uramtr. Sonu olarak insanlk tarihinde uzun bir dnem olan Ortaa boyunca etik Eskiadaki nemini yitirmitir. Ancak, insan var olduka insan ilikileri ve eylemleri de var olacaktr hep. Dolaysyla insan ilikileri ve eylemlerden oluan dnya da hem gncel olaylaryla hem de tarihsel ynyle var olacaktr. Olan bitenleri, insann yapp etmelerini, eylemlerini, tutumlarn, kararlarn ve bunlardan oluan dnyasn felsef bakla bilme yneliminden zaman zaman uzak kalnsa bile, dnya ve sorunlar vardr yine ve srekli oradadr. te bu sorunlara elverili bir adan, yani insann kendinden yola karak yaklama ve bunlara zm arama gereksinimi kimi durumlarda ertelenebilse bile, hibir zaman ortadan kalkmamtr, kalkmayacaktr da. Nitekim Rnesansta, bilindii gibi insann yeniden kendine ynelmesiyle, kendinden yola kan bilme abasyla balayan bir kprdanla etiin yeniden nem kazanmaya baladn grmekteyiz. Francis Bacon (1561-1626), Ren Descartes (1596-1650), Baruch Spinoza (1632-1677), Yeniada etiin tekrar nem kazanmas ynnde katk salayan dnrlerdir. Bacon, iyiyi bu dnyaya ilikin bir kavram olarak incelemek ve etik aratrmalarda bilgiyi temel almak gerektiini dnmtr (Akarsu: 120). Descartes ise Eskiada Stoa Okulunun dncelerini zellikle duygulanmlar konusu bakmndan yeniden ele alm, erdemler konusuna eilmitir. Spinoza ise Etica (Etika) adl bir kitap yazmtr. Ancak, etiin bu evrede yeniden nemli bir alan olarak tam anlamyla ortaya k 18. yzylda olmutur. ngilterede John Locke (1632-1704), Shaftesbury (Antony Ashley Cooper, 1671-1713), Francis Hutcheson (1694-1747) ve David Hume (1711-1776) bu konuda nde gelen dnrlerdir. Ama etiin yeniden douu ve geliimi konusunda asl dnm noktas Almanyada Immanuel Kantn (1724-1801) almalaryla olmutur. Ne var ki bu gelime, etkisini 19. yzyl dnrlerinde srdrmekle birlikte, yine bir duraklama olmutur. Bunda, 19. yzylda zellikle doa bilimlerinde elde edilen baardan dolay benimsenen bilim ve bilgi anlaynn etkisi olmutur. Ardndan, 20. yzyln ilk eyreinde Viyana evresi ya da yeni pozitivizm veya mantk pozitivizm adyla bilinen bir felsefe akmnn benimsedii yeni fel-

1. nite - Etik Nedir?

13

sefe anlaynn da etkisiyle etik tmyle felsefenin dna atlmtr. oanna Kuuradinin deyiiyle 20. yzylda bu temel felsefe dal, yine bir Ortaa yaamaya balamtr (1996). Etik nemli midir peki? nemliyse, hangi noktalarda, neden nemlidir acaba? Etik, felsefenin drt temel alan arasnda insann kendisiyle dorudan ilikili olan tek alandr. yle ki dier alan, aslnda ama bakmndan etie baldr. Bu durum keyf bir durum deildir. nsan dier canllardan ayr klan ve srf ona zg olan bir yan vardr. nk insan, dier varlklar gibi srf canlln srdrerek ya da varlka durumu neyse yle kalarak, rnein ta ise ta, kaya ise kaya olarak kalmaz. Varln ya da canlln srdrmek insan iin de gereklidir ve nemlidir elbet. Ancak, onun canll kendine zgdr ve bu zel durumu onu dier canllardan farkl bir yol izlemeye mecbur klmaktadr. Aristotelesin deyiiyle insann bir ii vardr ve bu i, sadece yaamak deildir. nsann ii, ona zg bir yaam, yani aklla balantl bir eylem yaam srmektir. Dolaysyla insan yaam, ruhun akla uygun etkinlii ve bu etkinlikten doan eylemlerle belirlenir. Ayrca, erdemli insana yakan ey, bunlar iyi ve gzel bir biimde yapmas olduundan, insan iin iyi olan ey, ruhun erdeme uygun etkinliidir (Aristoteles, 1998, 1097b,25; 1098a 5-15). Ksaca insan, varln srdrmek iin, yaamak iin, var olmak iin bir dnya kurmak zorundadr. O, doada sadece canl bir varlk olarak kalamaz. Kendine zg bir canl olmann tesine geerek insan olmak zorundadr. Bu aslnda onun toplumsal veya siyasal canl (zoon politikon) olmasn da ierir. te bu yn onun etik varlk olduunun, zorunlu ekilde etik bir var olan olduunun ifadesidir. Kantn u szlerini insann etik varlk olmasnn en zl dile getirilii olarak anlamak mmkndr: ki ey, zerlerine sk sk eilip srarla dnlrse, insann ruhsal yapsn hep yeni, hep artan bir hayranlk ve korkun bir saygyla dolduruyor: zerimdeki yldzl gk ve iimdeki ahlk yasas. Her ikisini, karanlklarda gizlenmi ya da benim ufkumun tesinde akn alanda imilercesine aramama ve srf tahmin etmeme gerek yok; onlar nmde gryorum ve dorudan doruya benim kendi varoluumun bilincine balyorum (1999: 174). nsan yaam bir dnya iinde geer. Dnyada hergn, her yaama alannda binbir eit olay olur, pek ok ey olur biter. Dnyada kiiler vardr ve dnya, kiiler, kiilerin eylemleri, yapp ettikleri, ortaya koyduklar ile vardr, var olur. Dnyann ana dokusu kiiler, kiileraras ilikiler ve kanlmaz olarak ilikiler kuran bu varln eylemleridir. Bu noktada etik szcnn oul biimindeki anlamna yeniden dnersek, bir canlnn barnd ortam olarak etik, insann var olma, yaama ortamdr ve bu durum srf insana zgdr. te bu ortamda olan bitenlerin bilgisini aramak etiin iidir. tanazi veya lme hakk sizce neden etiin konular arasndadr? Etiin nemini bu SIRA SZDE konuyla ilgisinde tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

14

Etik

zet
A M A

Etik ile ahlk kavramlarn ayrt etmek. Etik ile ahlk insanlararas ilikilerde sz konusu edilen ve birbiriyle yakndan ilikili olan iki kavramdr. Etik szc eski Yunanca bir szck olan iq (ethos)tan gelir. Ethosun dayand kken ise ikl (ethika)dr. Ethikann anlam, iq (ethos) szcnn oulu olan (ethe) ihye ilikin konular demektir. Ethosun oulu olan ethe, en eski ve ilk anlamyla sylenirse, canl bir varln mekn, hep gittii, snd yer demektir. Kkeni buraya dayanan ethos szc temelde, bir insann, bir kiinin karakterini, huyunu ifade eden bir anlam tamaktadr. Bir disiplin ad olarak kullanlan etik szcnn dayand temel budur. Eski Yunanca ethosun Latincesi mos, mosun oulu da morestir. Latincede bu szck, hem tre hem de karakter anlamna gelir. Eski Yunancadaki ethikos szcnn yerine Latince moralis szc kullanlmtr. Bu durum, szcn anlamnda bir deiime yol amtr. Bu deiimin etkisi gnmze kadar gelmitir. Ethikos ile moralis arasndaki fark gz nnde bulundurmak nemlidir. nk terimdeki bu deiim, etik ile ahlk kavramlarnn ou durumda ayn ierikte kullanlmasna yol amtr. Oysa etik ile ahlk arasnda nemsenmesi gereken bir fark vardr. Etik ile ahlk arasndaki fark udur: Etik, felsefenin ilk drt temel alanndan biridir. Bu alanlar, varlk felsefesi, bilgi felsefesi, mantk ve etiktir. Hem etik szcnn kkenine hem de felsefenin temellerini atan filozoflarn bu alanda yapt almalara ve ele aldklar sorulara bakldnda etiin felsefenin bir dal olduu grlmektedir. Bu durumda etik, bir bilgi daldr. Ahlk ise bizi her yandan kuatan toplumsal nitelikli bir olgudur. D dnyada var olan; eitli normlardan, buyruklardan, yasaklardan olumu bir olgudur ve hep bir grubun, bir topluluun ahlk olarak karmza kar. Ahlk, yere ve zamana bal ekilde deien ve geerli olduu toplumda yaptrm gcne sahip eitli deer yarglar sistemleri olarak karmza kmaktadr. Bu durumda ahlk, hep belirli bir topluluun ahlkdr veya ondan kaynaklanr.

Demek ki ahlk bir olgudur ve insann toplumsallyla balantldr. phesiz ahlk(lar) da insan dnyasnn nemli bir parasdr. Ancak, burada etikten farkn grmek bakmndan onun olgu olma zelliine dikkat etmek gerekir. Bu zelliiyle ahlk, toplumda kendiliinden var olan, ama filozofun yalnzca bu nedir? diye sorabilecei bir gerekliktir. Bu nedir? diye sorabilmek ise etik alannn bilgisiyle olur. Demek ki ahlk, olgusal nitelikli bir var olandr, etik ise bilgisel niteliklidir.
A M A

Etiin temel sorularn belirlemek. Felsefenin bir dal olarak bir bilgi alann ifade eden etik, ok genel sylenirse, insan ve yaamla ilgili her konuya eilir. Ama Eskiadan gnmze uzanan tarihinde dnemlere bal ekilde eitli sorular ele almtr. Eskiada etiin temel sorusu doru, dil, iyi anlamnda mutlu (eudaimonia) ve yaamn ne olduu sorusudur. Bu soru, adalet nedir?, erdem nedir? eklinde teorik ynyle de aratrlmtr. Dolaysyla, mutlu ve iyi yaamn ne olduunun aratrlmas, filozoflar, erdem nedir? sorusunu aratrmaya gtrmtr. Bundan dolay filozoflar, erdemin bilgi olup olmad; bilgiyse nasl bir bilgi olduu ve bu bilginin nasl kazanlabilecei gibi sorular zerinde durmulardr. Bylece etiin balangcnda balca iki tr sorun zerinde durulmutur: Bunlardan birincisi, doru, iyi ve bunlardan gelen mutlu bir yaam elde edebilmek iin gereken bilginin koullarnn ne olduudur. kincisi ise bir kiinin herhangi bir koulda doru olann ne olduunu bulabilmesi ve kendi bilgisine dayanarak eylemlerde bulunabilmesi iin gereken bilginin koullarnn ne olduudur. Etiin yeniden canlandrld 18. yzylda dnemin koullarna bal olarak yeni sorular ele alnm, yeni kavramlar ortaya atlmtr. rnein, iyi isteme, dev, sorumluluk, ykmllk, gereklilik, deerler, anlamlar ve amalar gibi kavramlar bunlar arasnda balca olanlardr. Etiin, bata psikoloji olmak zere insan bilimleriyle de kesien kimi konular vardr. Kayg, korku, znt, ac ekme, kskanma gibi duygu ve yaantlar; seme veya karar verme gibi edimler;

1. nite - Etik Nedir?

15

kiiler, kiilik yaplar, kii btnlkleri ve kiileraras ilikiler; bu ilikilerde taknlan tavrlar, gsterilen tutumlar, alnan kararlar, gerekletirilen eylemler, hem insan bilimlerinin hem de etiin ele ald konulardr. rnein, Eskiada Stoa Okulu, Yeniada Descartes, duygulanmlar zerinde durmutur. Gnmzde etiin ele ald sorular ok daha eitlenmitir. Bunda hem uygulamal etik almalarnn artmas hem de bugnk dnyada yaamla ilgili sorunlarn artmas etkili olmutur. rnek vermek gerekirse, tanazi, krtaj, lme hakk, organ verme, organ ticareti gibi durumlar; yapay zek, teknoloji, gen teknolojisi, nanoteknoloji ve nroloji alanndaki almalar etiin sorgulama alanna girmektedir. Buna ek olarak, teknoloji sorunlarndan dolay ortaya kan evre etii, toprak etii gibi yeni etik eitleri vardr. Ayrca, mesleklerle ilgili etik sorunlardan dolay ortaya kan ok saydaki meslek etiklerini de bunlara eklemek gerekir. Etiin bugn ok sayda ve eitli konulara ynelmesi, eitli etiklerden ve meslek etiklerinden sz edilmesi sonucunu getirmitir. Byle olmakla birlikte etiin ana konusunun eylemler ve kiileraras ilikilerde olup bitenler olduunu gzden karmamak, baka deyile etiin aslnda felsef etik olduunu unutmamak gerekir.
A M A

zg sorular olan bir bilgi alandr. Bundan dolay etiin ii, normlar ortaya koymak deildir. nk o bir bilgi alandr. Normlar ortaya koyma abasnda deildir. Ama bilgi alan olma zelliinden dolay ortaya konmu normlar inceleme ve deerlendirme konusu yapabilir. rnein, insanlara eit muamele yapmak gerekir, verdiin sz tutmak gerekir gibi ilkeleri; yardmseverlik iyidir, yalan sylemek ktdr gibi deer yarglarnn deeri konusunda soru sorar. Ksaca etik, yaama dnyamzda eitli kurallar btn olarak yer alan normlar ve ahlk normlarn bilme konusu yapar; onlarn yapsal zelliklerini, trlerini ve en nemlisi de bunlarn deeri hakknda bilgi verir. Etii, felsefenin ilk ve temel bir alan yapan yan da budur. Sonuta etik bilgisel bir etkinlik alan olarak, ister yerel ister evrensel nitelikte olsun normlar alanndan, baka deyile ahlktan, meslek etiklerinden ve evrensel etikten farkldr. Onun amac, herhangi bir trde norm ortaya koymak deildir. Ancak, meslek etikleri ve baka trden etikler bu bilgi alanndan, yani felsef etikten yararlanabilirler.
A M A

Etii bir bilgi alan olarak tanmak. Bir bilgi alan olarak etik, ahlktan ayrdr. nk ahlk, bir olgudur, etik ise felsefenin temel alanlarndan biridir. Kendine zg nesne alan ve bu alan iinde ele ald sorular vardr. Ama genellikle, kiilerin davranlarn ynetmek iin ortaya km, yere ve zamana bal ekilde deiebilen kurallar btnyle, yani bir olgu olan ahlk normlaryla i ie gemekte; yazl olmayan bu normlar ile ayn saylabilmektedir. Benzer ekilde, meslek ahlk ya da meslek etii ile de ayn grlebilmektedir. Byle anlaldnda etiin bilgisel zellii gzden karlmaktadr. Bu durumda da etik, yalnzca yazl normlara indirgenmitir. Son zamanlarda says hayli artm bulunan meslek etikleri, etii, yalnzca normlar btn olarak grmenin baka bir biimdir. Ama etik, ne yazl olmayan eitli ahlk normlardr ne de yazl olan meslek etii normlardr. Etik, felsefenin ilk ve temel bir dal olarak kendine

Etiin nemini kavramak. Eskiada nemli bir felsefe dal olan etik, felsefe tarihinde her zaman ayn derecede nemli saylmamtr. Eskiadan sonra uzun bir sre geri planda kalm, ama 18. yzylda yeniden nem kazanmaya balamtr. Gnmzde etik, felsefenin ncelikli bir alan haline gelmitir. Bugn hem felsefede hem de dier bilgi alanlarnda ou dnrn ve aratrmacnn yakndan ilgilendii bir alandr. Ayrca, gnlk yaamda da etikten ska sz edilmektedir. nk etik, insan ve yaamla dorudan ilikili bir bilgi daldr. nsan, insanlarn eylemlerini, tutumlarn, kararlarn ve bunlardan oluan insan dnyasn felsef bir bakla ele almak kanlmaz bir gereksinimdir. nsana ve insanla ilgili sorunlara doru bir adan yaklamak gereklidir. Etiin, felsefenin drt temel alan arasnda insann kendisiyle dorudan ilikili olmas nedeniyle dier alanlar (bilgi, varlk, mantk) arasnda zel bir nemi vardr. Etiin nemi, insann dier canllardan ayr klan ve srf ona zg olan bir yanyla ilgisinden dolaydr. nsan, dier canllar gibi srf canlln srdrerek yaayamaz. Onun, kendine zg bir canl olma durumu vardr. Bu, onun

16

Etik

zel bir durumudur. Bundan dolay o, dier canllardan farkl bir yol izlemek zorundadr. Aristotelesin deyiiyle insann bir ii vardr. Onun ii, sadece yaamak deil, kendine zg bir yaam, yani aklla balantl bir eylem yaam; aklla ve iyi ve gzel bir biimde yaplan eylemlerden, yani ruhun erdeme uygun etkinliinden gelen bir yaam srmektir. Bylece insan, kendine zg bir canl olmann tesine geerek insan olmak zorundadr. Bu aslnda onun toplumsal veya siyasal canl (zoon politikon) olmasn da ierir. Sonu olarak insan, kendi varlk koulu nedeniyle zorunlu ekilde etik bir varlktr. nsann etik varlk olma durumunu Kant, u szleriyle zl ekilde dile getirmektedir: iki ey, zerlerine sk sk eilip srarla dnlrse, insann ruhsal yapsn hep yeni, hep artan bir hayranlk ve korkun bir saygyla dolduruyor: zerimdeki yldzl gk ve iimdeki ahlk yasas. Her ikisini, karanlklarda gizlenmi ya da benim ufkumun tesinde akn alanda imilercesine aramama ve srf tahmin etmeme gerek yok; onlar nmde gryorum ve dorudan doruya benim kendi varoluumun bilincine balyorum (1999: 174). Bu noktada etik szcnn oul biimindeki anlamna yeniden dnersek, bir canlnn barnd ortam olarak etik, insann var olma, yaama ortamdr ve bu durum srf insana zgdr. te bu ortamda olan bitenlerin bilgisini aramak etiin iidir.

1. nite - Etik Nedir?

17

Kendimizi Snayalm
1. Etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bugn etik, gnlk yaamda da yaygnlam bir szcktr. b. Felsefe tarihinde etik her zaman nemsenen bir alan olmutur. c. Etik, felsefenin eski bir daldr. d. Gnmzde etik ok nemsenen bir konudur. e. Etik, eski Yunanca kkenli bir szcktr. 2. Felsefe tarihinde etik konular ilk ele alan filozof aadakilerden hangisidir? a. Aristoteles b. Sokrates c. Demokritos d. Descartes e. Platon 3. Aadakilerden hangisi ruhun iyi durumda olmas demektir? a. Neeli olmak b. Eudaimonia c. Ataraksia d. Adil olmak e. Euthymia 4. Etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. 20. yzyln ikinci yarsndan sonra etie verilen nem artmtr. b. Mantk pozitivizm 20. yzylda etiin nem kazanmasnda etkili olmutur. c. Bugn genel olarak bilimler ve uygulamal bilimler etie ok nem vermektedir. d. Gnmzde etie byk bir gereksinim duyulmaktadr. e. 20. yzylda ortaya kan yeni felsefe anlay, etii bir bilgi alan saymamtr. 5. Etiin temellerini atan filozof aadakilerden hangisidir? a. Platon b. Aristoteles c. Sokrates d. Demokritos e. Herakleitos 6. Aadaki konulardan hangisi etiin kapsamnda deildir? a. Kayg b. Korku c. Amalar d. Adalet e. Alglama 7. Etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Herakleitos, huy, insan iin daimondur demitir. b. Etik szc, eski Yunanca ethos szcnden gelir. c. Demokritos, doru yaamn nasl olabilecei zerine dnmtr. d. Sokrates, insan yaam iin bilgiyi nemsememitir. e. Sofistler, etiin kimi sorularn tartabilme ortam salamtr. 8. Etiin nemi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aristoteles, insanda doal olarak bilme istei olduunu belirtmitir. b. nsan iinde bulunduu doal evreye bal olarak yaayamaz. c. Bilgi, insann bir varlk kouludur. d. Ortaada etie nem verilmitir. e. Sokrates, felsefenin sorgulayc bir etkinlik olarak gelimesini salamtr. 9. Aadakilerden hangisi etiin temel zelliidir? a. Bugn ok nem verilen bir alan olmas b. Kapsamnn ok geni olmas c. Yneldii nesne hakknda bilgi ortaya koymas d. Felsefenin bir dal olmas e. Ahlkla ayn olmamas 10. Aadakilerden hangisi ahlkn zelliklerinden biri deildir? a. Davranlarmz belirlemesi b. Davranlarmza yaptrm koymas c. yi ve kty belirlemesi d. Kiiler zerinde yaptrm gcnn olmas e. Doru ve yanl zerinde dnmemizi salamas

18

Etik

Okuma Paras
Platonun Protagoras adl diyalounda, erdem bilgi midir? sorusu ele alnmaktadr. Soruyla ilgili aratrmada Sokrates soru sormakta, Protagoras ise yant vermektedir. Balangta Protagoras, erdemin bilgi olduunu ve erdemi renmek isteyen, bundan dolay kendisinden ders alan genlere erdemi retebileceini savunmaktadr. Ancak, soru-yant eklinde sren konumann sonuna doru bu savnn tersini, yani erdemin bilgi olmadn savunur hale gelmektedir. ... - Peki, korka korkak klan eye korkaklk m, cesurluk mu dersin? - Elbette korkaklk derim. - Onlara korkulacak eyleri bilmedikleri iin korkak dememi miydik? - Evet. - O halde bu bilgisizlikleri yznden korkaktrlar deil mi? - Evet. - Peki, onlar korkak klan eyin, korkaklk olduunu sylememi miydin? - Evet sylemitim. - O halde korkaklk, korkulacak ve korkulmayacak ey hakknda bilgisizliktir. Evet iareti etti. - Peki cesurluk korkakln kart deil midir? dedim. - Evet. - Korkulacak ve korkulmayacak ey hakkndaki bilgi de korkulacak ve korkulmayacak ey hakkndaki bilgisizliin kartdr, deil mi? Yine bir evet iareti etti. - Bu bilgisizlik de korkaklktr deil mi? Bu sefer istemeye istemeye bir evet iareti etti. - O halde korkulacak ve korkulmayacak eyler hakkndaki bilgi cesurluktur ki, bu, korkulacak ve korkulmayacak eyler hakkndaki bilgisizliin tam kartdr. Burada artk cevap veremez oldu, sustu. Bunun zerine dedim ki: Haydi bakalm Protagoras sorduklarma ne evet ne hayr diyorsun. - Hkmn sen ver dedi. - Pekala, ama sana bir ey daha sorduktan sonra; yine eskisi gibi ok cahil ama gene de ok cesur insanlarn bulunabileceine akln yatyor mu? - Sokrates, anlyorum; ille bana syleterek stnln gstermek istiyorsun. Pekala istediin olsun, imdiye kadar sylediklerimize gre bunun artk byle olmasna imkan yoktur. - Yine syleyeyim ki, btn bu sorduklarn hep erdeme bal meseleleri incelemek ve erdem denen eyin ne olduunu anlamak iindir. nk bu nokta bir kere aydnland m, zerinde uzun uzadya mnakaa ettiimiz mesele de - bilirsin, bu mnakaada ben erdem retilemez iddiasn gtmtm, sen de retilir demitin - aydnlanm olur. imdi bana yle geliyor ki mnakaamz sona ererken szlerimiz sanki bizi sulandryor, alaya alyor; bunlar dile gelseydi yle derdi: Protagoras, Sokrates siz ne acayip insanlarsnz. Sokrates sen ki, nceleri erdemin retilemez olduunu iddia ediyordun, imdi doruluun, lnn, cesurluun hep birer bilim olduunu ispata almakla ilk iddiann tam tersini ileri sryorsun; byle bir iddia da erdemin retilir bir ey olduunu aka gstermez mi? Gerekten erdem, Protagorasn iddia ettii gibi bir bilim deilse elbete ki retilir bir ey olamaz. Ama Sokrates, dediin gibi erdem gerekten bir bilimse nasl olur da retilir bir ey olamaz? Protagorasa gelince; o da nce erdemin retilebildiini sylemiti ama imdi var kuvvetiyle adeta erdemin bir bilim olmadn ileri sryor bylece ilk iddiasnn tam tersini sylemi oluyor. - Protagoras; fikirlerimizin byle alacak derecede altst olmas zerine bu meseleyi aydnlatmak merak beni bsbtn sard. Bu mesele zerinde bu kadar elitikten sonra, erdemin z nedir? Erdem retilir mi, retilemez mi, btn bunlar yeniden gzden geirmeyi ok isterim. nk senin Epimetheusun, dediin gibi datma iinde bizleri nasl unutuverdiyse, bu mnakaamzda da haberimiz olmadan bizi artm olmasn. Ben kendi hesabma masaldaki Prometheusu, Epimetheustan stn tutarm. te bu meseleleri incelerken hep Prometheusu kendime rnek alyorum. Onun uza gr benim btn hareketlerim iin bir ilham kayna oluyor. Raz olursan, nce de dediim gibi bu meseleyi birlikte incelemek beni ok sevindirecek.

1. nite - Etik Nedir?

19

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Protagoras dedi ki: Sokrates, gayretine, mnakaalar idare ediine hayranm. nk hi kskan olmamay meziyetlerimden biri sayarm. Karlatm insanlar iinde seni ok beendiimi, akranlarndan ok stn tuttuumu herkese sk sk sylerdim. unu da syleyeyim ki; gnn birinde seni en nemli bilgeler arasnda grrsem, amayacam. Mnakaamza gelince onu baka bir gn gene ele alrz, imdilik grlecek baka ilerim var. - Pekala, nasl istersen, dedim. Ben de zaten baka bir yere gidecektim ama Kalliasn hatr iin kaldm. Bylece konutuktan sonra birbirimizden ayrldk. Aklayc Not: Diyaloun son paragraflarnda geen bilim szcn, ayn zamanda bilgi diye anlamak szcn erdemle ilgisinde daha uygun grnmektedir. Kaynak: Platon (2001). Protagoras. Trkesi: Nurettin azi Ksemihal, stanbul: Sosyal Yaynlar, s. 81-84. 1. b Yantnz doru deilse, nitenin Giri ve Etiin nemi blmlerinde yazlanlar yeniden okuyun. Etiin, felsefe tarihinde her zaman nemsenen bir alan olmadn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik Szcnn Kkeni ve Anlam blmnde yazlanlar yeniden okuyun. Etik konular ilk ele alan filozofun Demokritos olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik Szcnn Kkeni ve Anlam blmnde yazlanlar yeniden okuyun. Euthymiann anlamnn, ruhun iyi durumda olmas demek olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Mantk pozitivizmin, etiin nem kazanmasnda etkili olmadn, tersine etii nemsizletirdiini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik Szcnn Kkeni ve Anlam blmn yeniden okuyun. Etiin temellerini atan filozofun Sokrates olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etiin Temel Sorular blmn yeniden okuyun. Bir bilgi edimi olan alglamann etiin konusu olmadn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Giri blmn yeniden okuyun. Sokratesin, doru yaam iin bilgiye ok nem verdiini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etiin nemi blmn yeniden okuyun. Ortaada etie nem verilmediini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik ve Ahlk blmn yeniden okuyun. Etiin bir bilgi alan olduunu ve ele ald konu hakknda bilgi ortaya koyduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik ve Ahlk blmn yeniden okuyun. Bilgi alan olmayan ahlkn, doru ve yanl zerinde dnmemizi salamadn anlayacaksnz.

2. c

3. e

4. b

5. c

6. e

7. d

8. d

9. c

10. e

20

Etik

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Gnmzde bilim ve teknoloji ile insan arasndaki ilikinin durumuna baklarak yant verilebilir. Bilindii gibi 20. yzylda bilimsel aratrmalar artmtr. Bilim alannda yaplan almalar, yeni bulular elbette ok nemlidir. Ancak, kimi aratrmalarda insanlar deney malzemesi olarak kullanlmtr. Bu durum, tepki yaratmtr. rnein, oksijensizlie dayankllk, donmaya dayankllk gibi testler yaplmas, deneysel amal olarak sarlk, stma, tifs, kolera, difteri, iek gibi hastalklar oluturarak deiik ilalarn denenmesi 1947 ylnda dava konusu (Nuremberg Mahkemesi) olmutur (Aksoy, 2003: 8). 1950 ylndan sonra hz kazanan bilimsel bulularn, rnein DNAnn kefi, organ nakilleri, kk hcre almalar gibi insan salyla ilgili bulularn insana uygulanmas noktasnda pek ok etik sorun ortaya kmaktadr. Bu nokta, genel olarak teknolojinin insan yaam iin tad etik sorunlar erevesinde ele alnabilir ve rnekler oaltlabilir. Sra Sizde 2 Ahlk ve ahlkllk normlar, kiilerin deerlendirmelerini belirleyen deer yarglar ile eylemlerini belirleyen kurallar veya ilkelerden olutuuna gre, bu zellikteki rneklere baklabilir. rnein, byklerin elini pmek iyidir gibi yerel bir deer yargs rneine veya kkleri sevmek, bykleri saymak gibi daha genel bir ilke rneine baklarak dnlebilir. Ahlkllk normlar iin de, ikiyzl olmamak gibi genel bir eylem ilkesine veya yaynlarda ayrmcla, aalamaya ve nyargya yer vermemek gibi yaynclk (meslek etii) alanndan bir eylem ilkesine rnek olarak baklabilir. Etik, bu tr normlardan bamsz bir bilme etkinlii alan olduuna gre, hem bu ve benzeri normlar bilme konusu yapabilir, hem de bu normlarn ilikili olduu olaylar, durumlar, kiiler ve eylemlerle ilgili deer sorunlarn bilgi asndan ele alan bir etkinlik alan olarak sorunlarn zm konusunda daha doru sonulara gtrebilir. Sra Sizde 3 Eski Yunancadan gelen tanazi szc, iyi lmek anlamna gelmektedir. nsan yaamnda, zellikle salk konularnda yle durumlar ortaya kabilmektedir ki, o durumda, ilgili kiinin yaamna son verme gerei doabilmektedir. Byle bir durumda bu karar, kimin ne ekilde ve nasl verecei sorusu ortaya kmaktadr. Byle bir durumda kalan kiiler (ilgili kiinin varsa yaknlar, hekim ve kimi durumlarda yarg) iin son derecede zor bir itir bu karar vermek. Gnmzde tp teknii ok gelimitir. leri teknik aralarn yardmyla yaam yapay ekilde uzatlmaktadr. Ama bunun doru olup olmad nemli bir tartma konusudur. Kimi durumlarda bu uygulamalarn, yaamdan ok lm uzatmak olabilecei dnlmektedir (Doramac, 1982: 12). Bu tr uygulamalarda, bir yaam srecinden ok, bir lm srecinden sz etmek gerekmektedir (nceolu, 1999: 14). Tpta ileri teknoloji aralarnn kullanlr hale gelmesi, gnmz insann, yaama hakknn yannda lme hakk ile de ilgilenmeye yneltmitir. Doal olarak ilkin tp ve hukuku ok yakndan ilgilendiren bu konu, felsefenin ve etiin de ncelikli bir konusudur. nk burada yaam ve deerlerle ilgili nemli etik sorunlar vardr.

1. nite - Etik Nedir?

21

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Akarsu, Bedia (1982). Ahlk retileri. stanbul: Remzi Kitabevi. Aksoy, ahin (2003). Tp Etiinin lkemizdeki ve Dnyadaki Tarihi, ada Tp Etii. (Hazrlayanlar: Ayegl Demirhan Erdemir, ztan ncel, ahin Aksoy), stanbul: Nobel Tp Kitabevleri. Aristoteles (1995). Retorik. eviren: Mehmet. H. Doan, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Doramac, hsan (1982). Gebe Kalma Hakk, Doma Hakk, lme Hakk, nsan Haklarnn Felsef Temelleri. Yayna Hazrlayan: oanna Kuuradi, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar, s.11-12. Gkberk, Macit (1990). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Kant, Immanuel (1999). Pratik Akln Eletirisi. evirenler: . Kuuradi, . Gkberk, F. Akatl, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. nceolu, Sibel (1999). lme Hakk. stanbul: Ayrnt Yaynlar. Kranz, Walter (1994). Antik Felsefe. eviren: Suad Y. Baydur, stanbul: Sosyal Yaynlar. Platon (2007). Devlet. eviren: Hseyin Demirhan, Ankara: Palme Yaynevi. Platon (1989). Diyaloglar 1, Sokratesin Savunmas. stanbul: Remzi Kitabevi. Platon (1998). Yasalar. Trkesi: C. entuna-S. Babr, stanbul: Kabalc Yaynevi. Kuuradi, oanna (2006). Etik. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kuuradi, oanna (1997). Etie Yaklamlar, Etikte Yaklamlar ve Bir Evrensel Etik Dncesi. 1997 ylnda Uluslararas Felsefe Kurulular Federasyonu ile Trkiye Felsefe Kurumunun Gremede dzenledii, Etik zerine bir seminerde, ngilizce olarak yaplan konumann Trkesidir. Kuuradi, oanna (2009). Uluda Konumalar. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Gl, A. Baki, Erkan Uzun, Serkan Uzun, . Hsrev Yolsal (2002). Felsefe Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, XVI+1728 sayfa. Tepe, Harun (1992). Etik ve Metaetik. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar.

2
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra, Etik tarihinde benimsenen ana yaklamlar tanyabilecek, Ana yaklamlar arasndaki farklar belirleyebilecek, Ana yaklamlarn ilevlerinin nemini anlayabilecek, Ana yaklamlarn yaamla ilgisini kurabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Yaklam Mutluluk ve Haz Fayda Metaetik

indekiler
GR MUTLULUK VE HAZZI TEMEL ALAN YAKLAIM ERDEM TEMEL ALAN YAKLAIM FAYDAYI TEMEL ALAN YAKLAIM METAETK YAKLAIMI

Etik

Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

GR
Etiin tarihini, etikteki yaklamlar bakmndan tantmay amalayan bu blmde balca drt ana yaklam zerinde durulacaktr. Eskiadan gnmze izlenen ana izgiyi de yanstan bu drt yaklam iinde erdemi temel alan yaklamn, etiin bir bilgi alan olarak kurulmasnda belirleyici olduunu sylemek mmkndr. Ancak, bu noktada unu belirtmek de gerekir ki, erdemi temel alan yaklam iinde yer verilen etik anlaylar arasnda da nemli farklar vardr. nk bu balk altnda ele alnan filozoflarn, etik sorulara eilirken k noktalar ayn zellikte deildir. Bundan dolay, etik soruturmalarnda erdemi temel alan baz filozoflar ile o dnemdeki felsefe okullarnn etie yaklamlar farkldr. rnein Sokratesi Okullar, Stoa Okulu ve Epikouros Okulunun etik konulara yaklamlar ile Sokrates, Platon ve Aristotelesin yaklamlar arasnda bir fark vardr. Genelde bu filozoflarn hepsi erdemi temel almakla birlikte, etik sorular ele alma tarzlar farkldr. Yukarda ad geen okullarn etik anlaylar, yi ve mutlu yaamak, erdemli olmak iin ne yapmak gerekir? sorusuyla ilgi iinde ortaya konmutur. Baka deyile, bu okullar, iyi ve mutlu yaam iin, erdemli olmak gerektii noktasndan hareketle, nasl erdemli olunabilecei sorusuna ynelmilerdir. Dolaysyla bu okullarn yaklamnda, felsef bilgiye dayal etik bir grn ortaya konmasndan ok, iyi ve mutlu yaam iin doru bir lnn belirlenmesi sz konusu olmutur. Genel olarak bu yaklam iindeki grler, oanna Kuuradinin deyiiyle sylenirse, Bir filozofun gnlk yaamndaki baz kabullerinin temeli zerinde felsefe yapma sonucu oluturulan grlerdir ve byle grlerde sz konusu olan ey, etik problemleri -yani insanlararas ilikilerdeki problemleri- bir insan fenomeni olan e t i k f e n o m e n i n i n erevesi iinde ele alan ve dorulanabilir-yanllanabilir bilgiler retmek deil, belirli bir ahlkllk gr ortaya koymaktr (Kuuradi, 1997: 3-4). Eskiada Sokrates, Platon ve Aristoteles de erdem zerinde nemle duran filozoflar olmakla birlikte, onlarn etikteki k noktalar bundan farkldr. k noktalarndaki farkllktan dolay bu filozoflar etiin bir bilgi alan olarak kurulmasn ve gelimesini salamlardr. Oysa etik tarihine ve etiin geliimine ilikin genel anlay, etiin normlar ortaya koyan bir alan olduu dncesidir. Ne var ki etik tarihinde ortaya konan grlerin zelliklerine daha yakndan ve dikkatle bakldnda, bu anlaya denk dmeyen grlerin de olduu sylenebilir. rnein Eskiada Sokrates ve Platonun erdemle ilgili aratrmalar ve zellikle Aristotelesin

24

Etik

Nikomakhosa Etik adl kitabnda erdemle ilgili aratrmas ve ortaya koyduu gr, etii normlar alan olarak grmeye hi uygun deildir. 18. yzylda Kantn etik gr ksmen, 20. yzylda Max Schelerin, Nicolai Hartmannn ve oanna Kuuradinin etik grleri btnyle bu izgide yer alan rnekler olarak belirtilebilir (Kuuradi, 1997: 5). Geri 18. yzyldan sonra etik aratrmalarda erdem kavramnn yerine baka kavramlar ne kmtr. rnein Kantn etik grnn ana kavramlar, yasa, dev, zgrlk ve iyi isteme kavramlardr. Max Scheler ve Nicolai Hartmann, deerler kavramna, oanna Kuuradi ise etik ilikilerde deer ve deerler kavramlarna dayal bir etik gr ortaya koymutur. Eskiadan bugne uzanan tarihinde etii bir bilgi alan olarak ele alan nemli rnekler olmakla birlikte gnmzde etii normlar ortaya koyan bir alan olarak gren anlay daha yaygndr. Bu noktayla ilgili olarak oanna Kuuradinin u szleri nemli grnmektedir: Felsefenin bir alan olarak Etik, uzun tarihinde, ok az istisnalar dnda, u veya bu ekilde normlarla uraan bir alan olarak grlyor: ya kiinin yaam ve kamu hayat iin evrensel veya evrenselletirilebilir normlar getirmesi bekleniyor, ya da mevcut normlar nesneletirerek onlar deerlendirmesi veya temellendirmesi, hatta gnlk yaamdaki tekil ahlk yarglarn temellendirmesi bekleniyor. Etie bu yaklam ama zaman geldiini dnyorum. Bunu sylerken, norm sorunlaryla uramak gerekmediini sylemek istemiyorum. Vurgulamak istediim ey, normlarla uramann ayr bir i olduu, bunun da bir felsefe alan olarak etiin ancak kk bir ksmn oluturduudur. Etii neden bu kadar yoksullatryoruz acaba? (1997: 7).

MUTLULUK VE HAZZI TEMEL ALAN YAKLAIM

nsan her yapp etmesinde iyiye, iyi olan bir eye ulamak ister. nsan iin iyi, amatr; kt ise kanlacak eydir. Ancak, bu noktada yle bir soru vardr: Her yapp etmenin varmak istedii, amalad bu iyi nedir acaba? te yandan, insan yaam iin mutluluun nemi bilinmektedir. nsann doal olarak yneldii ve istedii eyler iinde mutluluk, ulalmak istenen iyi bir eydir, temel bir amatr. Bundan dolaydr ki, yaamla ilgili soru ve sorunlara eilen filozoflar ilkin insan iin mutlu ve iyi yaamn nasl olabilecei zerinde durmulardr. yi ve mutlu yaamn nasl olabilecei, dolaysyla da iyinin ve mutluluun ne olduu sorular, etiin balangtaki temel sorular olmutur. Bu sorular daha sonra, bir aratrma ve bir bilgi alan olarak etiin kimi sorularna kaynaklk etmi; bir bilgi alan olarak etiin douuna giden yolu amtr. Bylece etik tarihi, mutluluk ve hazz sorgulayan bir yaklamla balamtr. Mutluluk sorununu ilk ele alan filozof Demokritostur (M..460/70-370). Bundan dolay ilkin, atomculuun temsilcisi olarak bilinen Demokritosun, etiin douuna kaynaklk eden dncelerine deinmek uygun olur. Varln yaps konusunda atom dncesini ortaya atan ve felsefe tarihinde bu ynyle bilinen Demokritos, insan ve yaamla ilgili sorunlara da eilmi; olaylar, durumlar karsnda, baka kiilerle ilikilerimizde doru tavrn, doru duruun ne olmas gerektii zerine dnmtr. Bu bakmdan insann yaamla olan ba konusunda nemli dnceler ortaya koymutur. Bu arayta ama, yaamda kiinin kesintisiz, srekli bir i dinginliine (ataraksia), huzur ve esenlie kavumasnn yolunu bulmaktr. Buna kavumak nemlidir, nk bu durumda insan mutluluu elde edecektir. Burada mutluluk (eudaiomonia), yzeysel anlamda bir haz duyma veya iyi hissetme durumu deil-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

25

dir. Ruhun srekli iyi durumda olma halidir. Dolaysyla burada aranan ve istenen mutluluk, i dinginlik ya da sarslmazlk (ataraksia) ve iyi durumda olma (euthymia) kavramlaryla birlikte dnlmelidir. Bylece Demokritosa gre yaamda insann yapaca en doru ve en iyi ey, hayat olabildii kadar ok neeyle ve olabildii kadar az skntyla geirmektir (Kranz, 1984: 173). Bunun gerekleebilmesi iin de Demokritos, ncelikle duygulanmlar (pathe) yenmeyi nerir. Burada duygulanmlar, kiinin, yaananlar ve olan bitenler karsnda iine dt duygu durumlardr. Bize dtan gelen etkiler karsnda iine girdiimiz bu ruh durumlar, mutluluun koulu olan i sarslmazlmz bozan balca etkendir. kinci olarak yaplmas gereken ey, ruhta hibir korkuya, kaygya, bo kuruntuya, tutkuya yer vermemektir. yi ve mutlu yaam iin yaplacak nc ey, ll ve dingin ekilde yaamay baarmaktr. Btn bunlar iin yaplacak son ve en nemli ey ise, akl ve dnme gcn gelitirmektir. Akl ve dnme gc, duygulanmlar karsnda bamsz olmay, hazlar arasnda doru seim yapabilmeyi, acdan kanabilmeyi salar. Burada mutluluk ile haz arasnda bir ilgi olduu grlmektedir. Demokritos, haz derken, duyusal hazdan ok dnsel hazza nem vermitir. Ona gre mutluluun yurdu ne srlerdir, ne de altn. Demokritos, iyi yaam iin mutlulua (eudaiomonia) nem ve ncelik vermektedir, nk kendi deyiiyle sylenirse mutluluk da ruhundur, mutsuzluk da ve ruh, mutlu-mutsuz varln duradr (Kranz, 1984: 173). Burada, mutluluk, kaba ve geliigzel hazza deil, ruhun iyi durumda (euthymia) olmasna baldr. Elbette mutluluk iin haz nemlidir. Ama onun anlad anlamda mutluluk iin gereken hazz, anlk ve gelip geici eylerde deil, kendi ifadesiyle lml olmayan eylerde aramak gerekir. Demokritos bunu kendi szleriyle yle dile getirmitir: Byk hazlar gzel eserlerin temaasndan doarlar (Kranz, 1984: 173). Bu durumda mutluluk, hazla ilgili olmakla birlikte, mutlu yaam iin hazdan daha ncelikli bir ilke vardr. Bu ilke lllktr. nk insann ruhunun (i dnyasnn) sarslmamas iin lllk gereklidir. lllk ise, kendiliinden hazr bulunan ve kolayca elde edilecek bir ilke deildir. lllk, ancak akl ile salanabilir ve bunun iin de aba gereklidir. Dolaysyla, Demokritosa gre mutlu ve iyi yaam yalnzca hazza ve hazzn geliigzel elde edilmesine deil, ayn zamanda llle baldr. O halde, mutluluk, aklla elde edilebilir ancak. nk kii kendini kskaca alan ve onu sarsan, ruhunu alkalandran eitli duygu, tutku, heyecan durumlarndan ancak akl sayesinde kurtulabilir; bunlarn etkisinden syrlmay akl ile baarabilir. Mutlu ve iyi yaam iin lllk, olmazsa olmaz bir kouldur. nk insann dnme zelliinin yannda, en az onun kadar nemli olan isteme zellii de vardr. Hatta insann bu isteme zelliinin onun varlka yaps ya da gereklii bakmndan daha ncelik tad bile sylenebilir. Bundan dolay onun iin haz da nemlidir ve hazza ynelir doal olarak. Ama kii, ll olmay bilmezse arlklara der, duyusal hazlarn veya duygularn etkisinde kalr ve doru olan gremez. Duyusal hazlar hem ekicidir hem de kalc deildir. Bunun iin ruhu kolayca arlklara gtrr, onu sarsar ve dinginliini bozar. Bundan dolay, doru ve iyi yaam ya da mutluluk iin lllk gerekir. Ruh dinginlii veya ruh sarslmazl iin en temel koul, ll olmadr. l ve uyum, insan ruh salna ulatrr (Akarsu, 1982: 28). nsann lll bilmesini ve bulmasn salayacak olan yan da dnme yetisi ve akldr. Akll olmak, elinde olann deerini bilmeyi ve bundan sevin duymay, elinde olmayan eyleri iste-

26

Etik

mek, bunlarn peine dmek yanlgsndan kurtulmay salar. Burada akll olmak, dnmeyle ulalan bir durum, kiilerin haz veya duygulardan gelen arlklara kaplmamalar durumudur. Bu yzden Demokritosun anlad anlamda mutluluk (eudaimonia) ve ruh iyilii (euthymia), ynlarda bulunmaz (Akarsu, 1982: 27). Felsefenin aratrma konular arasnda insan ve toplum sorunlarn ne karan, bylece felsefe soruturmalarna yeni bir yn veren ve felsef sylemin gelimesine nemli bir katk yapan Sofistler, etik tarihi bakmndan dorudan ele alnacak bir gr ortaya koymamlardr. Ama ortaya koyduklar bilgi grnn hem Eskiada ortaya kan hazcln hem de 18. yzylda gelitirilen faydacln doup gelimesinde etkili olduu sylenebilir. Ayrca Sofistlerin savunduklar bilgi gryle balantl ve ona uygun den bir erdem anlaylar da vardr. Bu bakmdan Sofistler ayn zamanda erdemi temel alan yaklamla da dolayl ekilde ilikili grnmektedirler. Aslnda Sofistlerin de zerinde durduu nemli bir konu olmutur erdem. Geri erdemin ne olduu sorusuna gereken nemi vermemilerdir. Ama iyi yurtta olmann erdemle olabileceini savunmular (Kranz, 1984: 194), iyi yurtta olmann toplum ve kamu yaamndaki nemini vurgulamlardr. Bu noktay dikkate alarak Sofistlerin, daha sonras iin nemli bir tartmaya zemin hazrlayan bilgi grne ksaca deinmek uygun olur. Sofistlerin, bilginin greli olduunu savunan gr, nde gelen Sofistlerden Protagoras ile Gorgias tarafndan dile getirilmitir. Protagoras, Her bir ey bana nasl grnrse benim iin byledir, sana nasl grnrse yine senin iin de yle diyerek her eyin lsnn insan olduunu belirtmitir (Kranz, 1984: 194). Gorgias ise bu anlay u bir noktaya tam, hibir eyin var olmadn, var olsa bile bilinemeyeceini, bilinebilse bile bu bilginin bakasna iletilemeyeceini belirtmitir (Kranz, 1984: 197). nsann bilgi ortaya koyabilmesinin temel koulu olarak dnme ve duyumlama ya da alglama edimlerinden duyumlamann yanltcln tartmaya aan bu yaklam, yaam sorunlar karsnda Sofistleri ve Sofistlerden etkilenen dnrleri, iyi ve doru eylemin lsn yararl olanda, mutlu yaamann lsn de hazda aramaya gtrmtr. Protagorasn kendisi de her ey zerine birbirine kart olan iki sz sylemek mmkndr diyerek (Kranz, 1984: 194), bir savn dierinden daha doru olmayabileceini, bu yzden de doru olan belirleyen lnn onun salad fayda olduunu benimsemitir (Gkberk, 2005: 40). yi ve mutlu yaam iin hazz temel alan yaklamn ilk rnei, Sokratesi Okullardan Kyrene Okuludur. Bu okulun kurucusu Aristippostur (M. 435-355). Hazc Okul ya da Hedonizm adyla da bilinen bu okulun savunduu temel dnce udur: Yaamda haz, bal bana ve kendisi iin amatr, dolaysyla haz, iyidir. yi nedir? sorusunun yant, iyi, hazdr diye verilir. Haz, yaamdaki en temel eydir ve canl varln yaamnn ana amacdr. Dolaysyla bir canlnn aslen ynelmesi sz konusu olan tek ey hazdr. Bu durumda bir canl iin yalnzca haz iyidir. Yani haz bal bana, kendisi iin istenmeye deer olan bir eydir. Dier eylerin hepsi hazz saladklar, haz verdikleri lde iyidir. Onlar istenmeye deer klan ey, hazza ulamay salyor olmalardr. Bu durumda doru ya da mutlu yaamn ls yle ifade edilebilir: Haz salayan, hazz getiren ey iyi dir, ac veren ey ise ktdr. Bunun dnda kalan eyler ise kaytsz kalnmas, ilgi gsterilmemesi gereken eylerdir. Bylece Aristipposa, dolaysyla Hazc Okula gre iyiyi belirleyen ey, hazdr. Burada haz derken anlalan ey, o anda duyulan, o anda elde edilen hazdr. O an-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

27

da duyulan haz ise, maddesel, yani duyusal niteliktedir. Bu haz, dnsel ya da ruhsal, yani i dnyamza ilikin hazdan daha nceliklidir. Mutlu yaam iin hazz temel alan bu anlaya gre hazzn nereden geldii nemli deildir. nk haz, her durumda, her koulda iyi olduu iin her haz iyidir. Bu noktada Hazc Okulun Sofistlerin bilgi grnden etkilendii sylenebilir. Yaarken nesneler, olan bitenler, olaylar karsnda doru tavrn belirlenmesi konusunda mutluluk ve hazza ncelik veren baka nemli bir rnek Epikourostur (M. 341-270). Epikouros da hazz yaamda ana ama olarak grr. Haz, btn eylemlerimizin yneldii eydir. nk btn canllar doal olarak hazza ynelir, acdan kaar. Bylece Epikourosa gre de insan iin iyi olan tek ey, yalnzca hazdr; kt olan tek ey ise, acdr. Haz, doal olarak iyi olduundan, Epikouros da beden hazlarna ya da duyusal, baka deyile madd hazlara ncelik verir. Bu hazlardan vazgeilmesi sz konusu deildir. nk hibir haz kt deildir ve hazzn kendisi kt olmadndan hazdan kanmak gerekmez. Ancak, hazz douran, haz veren kimi eyler hazdan ok, ktlk getirebileceinden (Epikouros, 1962: 56), haz elde etmenin ls gzden karlmamaldr. Ayrca, iyi ve mutlu bir yaam, doru eylem iin gereken hazzn, dnsel ya da ruhsal, yani i dnyamzda, baka deyile gnlmzde yaadmz haz olduunu belirtir. Bundan dolay Epikourosun hazcl, Kyrene okulunun ve Aristipposun haz anlayndan farkldr. Epikouros, hazzn iyi olduunu ve mutluluk iin gerekli olduunu dnmekle birlikte, her trl hazza ynelmeyi doru bulmaz. Haz derken onun anlad ey, acszlk durumudur. Mutluluk iin temelde hazz benimseyen Epikouros, ayn zamanda erdemi de nemser. Ama erdemin kendisini ama olarak grmez. nk ona gre, erdemi kendisi iin istemek bir ey ifade etmez. nsan mutlu yapan ey, erdemin kendisi deil, verdii hazdr ancak. Dolaysyla mutlu yaamn koulu hazdr. Yaamda ama veya istenen ey mutluluk olduuna gre, insann temelde ynelmesi veya amalamas gereken ey, olabildiince haz elde etmektir. Mutluluk ve hazz temel alan anlay Eskiada srekliliini korumamtr. nk iyi yaam hazda grmenin dourduu kimi sorular, filozoflar hazza dayal mutluluk anlay ve buna dayanan eylemler zerinde dnmeye yneltmitir. Hazza dayal mutluluk anlay Sokrates ve Platon tarafndan sk bir ekilde eletirilmitir. Sokrates, btn insanlara mutlu bir yaam salamaya elverili yaay ve ruh durumunun ne olduu sorusundan yola karak bu anlay her ynden irdelemitir (Platon, 1998: 14). Etik tarihinde Ortaa, hazz ve buna bal mutluluu temel alan yaklamn hi benimsenmedii bir dnem olmutur. Ortaan kendine zg varlk, dnya ve insan anlayndan dolay etik sorular ve sorunlarla genel olarak ilgilenilmeyen bu dnemde byle bir yaklamn benimsenmemesi artc deildir. Yeniada, o gnn toplumsal koullarnda duyulan gereksinimle hazz ve hazza dayal mutluluu temel alan yaklam yeniden canlandrlmtr. Rnesans ve ardndan gelen evre, insann yeniden kendini aratrmaya ve kendiyle ilgili sorunlara yneldii bir evredir. nsann, yeniden kendine ynelmesiyle, kendini bu dnyaya ait bir varlk olarak kendi gerekliinde ele almasyla, doal olarak kimi etik sorular da tartmaya almtr. Bu evrede hazc anlay yeni bir biim kazanarak faydaclk adyla bilinen yaygn grn oluumunda etkili olmutur. Jeremy Benthamn balatt bu yeni hazclk, James Mill ve John Stuart Mill tarafndan fayda ilkesiyle birleerek fayday temel alan yaklama kaynaklk etmitir.

28

Etik

Etik soru ve sorunlar karsnda fayday temel alan yaklam, sanayi toplumuyla gelen refah dncesiyle de yakndan ilikilidir. Eskiadaki hazza bal mutluluk dncesinin yerine burada refah ve refahn iyi olduu dncesi geer. Yaplan ilerde ve eylemlerde dorunun ls erdem deildir artk. Doru eylem iin erdemden nce, elde edilen sonu nem kazanmtr. Bylece insan eylemlerinin ve yaplan ilerin doruluunu belirleyici olarak fayday temel alan yaklamn birbirini tamamlayan ana kavram ortaya kmtr. Bu kavramlar unlardr: nsan eylemlerinde ve yaplan ilerde elde edilen fayda, bu eylemler ve ilerden insana salanan refah ve elde edilen sonu tur (Gl v.d., 2002). nsan eylemleri iin bunlarn dnda bir doruluk lt aramak gereksizdir. Fayda ile hazz birletiren bu anlay, 18. yzyldan itibaren Etik alannda olduu kadar Psikoloji alannda da benimsenen bir anlay olmutur. Hazcln Psikolojide benimsenmesi, hazzn kanlmaz olduu dncesine dayanr. nsan doal olarak hazza ynelir ve haz elde etmek ister. Bu durumda, eylemlerimizi belirleyen temel etmen hazdr ve hazza ynelmek de kanlmazdr. Hazzn doal ve kanlmazl noktasna dayanan hazclk, bu zelliine bal olarak Psikoloji alannda tartmasz kabul gren bir anlay olmutur. Buna karlk, ele ald konuyu daima btnnde kavramak isteyen felsef soruturma iin etik tarihinde doal olarak tartmal bir gr konumunda yer almtr.
SIRA SZDE

Haz iyidir SIRA SZDE dncesinin, etik bir gre ne lde temel olabileceini, gnmz koullarn da dikkate alarak tartnz.
D ERDEM N E L M ALAN YAKLAIM TEMEL

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Etik tarihinde bu yaklamn, hazz ve hazza dayal mutluluu temel alan yaklaS O R ma kar kan veUgenellikle onu eletiren bir bakla ortaya koyulan grler tarafndan benimsendii grlmektedir. Bu yaklam temsil eden ana filozoflar Sokrates, Platon, Aristotelestir. Etik sorular ve sorunlar ele alrken erdeme ncelik veDKKAT ren ve erdemin bilgisini arayan bu yaklamda, Kynik Okulun dnda sylenirse, genel olarak filozoflarn eilimi hazz reddetmek veya hazza kar kmak deildir. SIRA SZDE Bu yaklamda filozoflarn ncelikli sorusu, dorudan doruya iyi veya mutlu yaamn ne olduu deil, bu anlamda mutluluu veren, salayan temel kazanm olan erdemin ne olduu sorusudur. Filozoflar byle bir araya gtren nemli bir etAMALARIMIZ ken, filozoflarn iyi ve mutlu yaam iin hazz temele koymann sonular zerine dnm olmalardr. Elbette haz, yaamda gz ard edilecek ya da yok saylacak bir ey deildir. Ama hazdan yola kldnda ve yaamda haz, ana ama olarak K T A P grldnde, bunun sonularnn neler olabilecei sorusu zerinde durulmas gerekir. Dolaysyla, mutlu yaam iin hazza ynelmek sz konusu olduunda, hangi hazlaraEneZ derecede ynelmek gerektii sorusu gndeme gelmektedir. TEL V YON Bylece erdemin ne olduunu bilmek gerektiini dnen bu filozoflar, haz karsnda llln ve erdemin nemini belirtmek ve bunlarn bilgisini ortaya koymak istemilerdir. nk llln, dolaysyla da erdemin ne olduunun N ve N E T bilinmesi iyi T E Rmutlu yaam iin mutlaka gereklidir. Bu bilgi iki bakmdan nemlidir. Birincisi, lll ve lsn bilmeden bir hazza ynelmek iyi ve mutlu yaam yerine hatalara ve mutsuzlua gtrebilir. lllkle ilgisi akla kavumayan bir haz anlaynn yaamda iyi olana, doru olana ve dolaysyla mutlulua gtrecei ok tartmaldr. te bu noktada etik, tam da bir bilgi alan olarak ibandadr. Erdemin bilgisiyle ilgili ikinci nemli nokta da udur: Erdemin ve l-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

29

lln ne olduu bilinmeden hazza ynelmek, greceli bir anlay iinde keyflii ne karabilir ve bunun uygulamadaki sonular, kiileri iyi ve mutlu yaam yerine tersi bir duruma gtrebilir. Bir etik gr ortaya koyarken onun yaama dnyasyla olan ilgisi ve sorunlara doru zmler getirebilme yeterlii nemlidir. te yine etiin, bir kurallar btn olmayp temel bir bilgi alan olduunu aka gsteren nemli bir noktadr bu. Etik tarihinde, iyi ya da mutlu yaamn ve doru eylemin bilgi ile olan ilikisini dorudan ele alan ilk filozof Sokratestir (469-399). Bundan dolay Sokrates, etiin kurucusu saylmaktadr. Sokratesin bilinen nn, bu anlamda erdemi, yani bir bilgi edinme ii olarak erdemi aratrmasndan dolay kazand sylenebilir. Sokrates, doru eylem iin erdemi ve erdemin bilgisini arama iine nem ve ncelik vermitir. nk doru eylemin ve adil olmann ancak bir tr bilgiyle, erdemin bilgisiyle olabileceini grmtr. O da Sofistler gibi toplumda benimsenmi ve allm olan davran llerini, yaama kurallarn, ksaca geerli klnm ahlk kurallarn sorgulamtr. Ancak, Sofistlerden erdem ve bilgi gr bakmndan tamamen farkl bir yol izlemitir. Bu konuda greceli bir anlay iinde olan Sofistler karsnda Sokrates, kiilere ve koullara bal, deiken bir erdem anlayna srarla kar kmtr. Bundan dolay, durumlara, konumlara, kiilere bal ekilde ok sayda erdemden sz eden Menona (Platon, 1989, 72a), ne kadar ok, birbirinden ne kadar ayr olurlarsa olsunlar, hepsinde bir olup bunlarn erdem olmalarn salayan genel bir zn kavranmas gerektiini belirtmitir (Platon, 1989: 72d). nk ona gre Sofistlerin yapt ey, erdemin ne olduunu aratrmadan, erdem kavramn akla kavuturmadan onu retmeye almak olmutur. Bir eyi retebilmek iin ilkin onun ne olduunu, retilebilir bir ey olup olmadn belirlemek gerekmektedir. te Sokratesin erdem konusunda Sofistlere kar yapt soruturma bundan dolaydr. Sokratese gre erdemin ne olduunu bilmek nemlidir. nk doru olan yapmak ve adil olmak ya da iyi yaamak iin erdemin bilgisi gereklidir. Burada erdem, zel trde bir bilgi olarak grlmektedir. nsann yaamla ban doru ekilde kurmas, kurabilmesi, baka deyile doru veya adil kii olarak davranabilmesi, farkl zellikte bir bilgiyle, yani erdemin bilgisiyle mmkndr. Bu bilgi ile eyleyen, karar ve eylemlerini bu bilgiye dayandrarak ortaya koyabilen kii, iyi olan grr ve bunu yapmak ister, kt olandan ise uzak kalr. nsan iin iyi olan ey, erdemdir ya da bilgidir; kt olan ey ise bilgisizliktir. Bundan dolay Sokrates, hazzn iyi olduunu savunan ve doru, yani mutlu yaam iin hazz temel alan anlaylara kar kar. nk ona gre insan doru olan yapmaya gtren tek ey bilgidir veya ayn ey demek olan erdemdir; iyi olan da yalnzca budur. Sokratesi okullardan Kynik Okul da erdemi temel alan bir yaklam benimsemitir. Bu okulun kurucusu Antisthenes (444-368), iyi ve mutlu yaamn, doru eylemin yolunun haz karsnda bamszlamaktan getiini dnmtr. Bu bamszlamay salayabilecek tek ey ise erdemdir. Burada erdem yine belirli zellikte bir bilgidir. Bu bilgi ya da erdem, kazanlabilir, renilebilir. Bu anlay iin erdem ya da bilgi en nemli eydir. yle ki Antisthenese gre yalnzca etik amalara hizmet eden bilgi nemlidir. Filozofun aratrmas gereken de bu zellikteki bilgidir. Bunun dnda kalan veya bu amaca hizmet etmeyen bilgi gereksizdir, hatta zararldr (Akarsu, 1982: 39). Kyniklerin, yalnzca erdemi iyi, hazz ise kanlmas gereken ey olarak gren, doru yaamn lsn u bir noktaya tayan ve kendi yaama tarzyla bunu uygulayan temsilcisi, Sinoplu Diogenestir.

Kynik Okul, Sokratesden nce Sofist Gorgiasn rencisi olan Antisthenesin, byk hayranlk duyduu Sokratesin lmnden sonra Kynosarges Gymnnasionunda kurduu okuldur. Kynik szcnn Kynosarges adndan geldii sylenmektedir. Ama kynik szcnn daha ok, Yunancada kpek anlamna gelen kyondan geldii, dolaysyla kynik dendiinde bunun, kpek gibi olan, kpek tutumunda olan, kpeksi gibi anlamlar ifade ettii belirtilmektedir (Gkberk, 1990: 52). Bir f iinde yaad sylenen Diogenes, Kynik Okulun dncelerini en u noktada uygulayan bir rnektir. Ona gre bilgi, yalnzca insann erdemli olmasna yardmc olduu iin deerlidir. Bunun dnda teorik bilginin hibir nemi yoktur. Mutlu ve iyi bir yaam iin besin ve barnma gibi temel gereksinimlerin karlanmas yeterlidir. Bunun dnda kalan eyler ve toplumun balayc kurallar erdemli yaamay engelleyen eylerdir (Gkberk, 1990: 53-54).

30

Etik

Peki, erdem ve erdemin doru bilgisi niin bu denli nemli saylmtr acaba? Felsefe etkinliini her eyden nce insan ve yaama dnyasna ilikin bir aratrma olarak gren Sofistlerin ortaya att bilginin greli olduu grnn etik sorunlar bakmndan sonular filozoflar bu araya yneltmitir. nk insan iin her durumda, her koulda ncelikli ve temel bir soru olarak belirli bir durumda doru olann ne olduunun bilgisi gereklidir. Bunu bilmek ise erdemin ne olduunu bilmekle, lll bilmekle yakndan ilikilidir. Greli bir bilgi anlayyla llln ya da erdemin bilgisine nasl varlacaktr? te bu soru filozof iin aratrlmas gereken nemli bir sorudur. Sokratesin rencisi olan ve felsef aratrmalarnda byk lde hocasna bal kalan Platon (427-347) da doru ve adil olabilmek, bylece de iyi ve mutlu yaamak iin erdemi temel alm ve onun ne olduunu etrafl ekilde soruturmutur. Platon, erdemi nerdeyse tm felsef soruturmalarnda, zellikle siyaset etkinlii bakmndan yaamn temeline koymutur. nk zellikle siyaset yaam bakmndan yaamda en nemli konu olan mutluluk ve mutsuzluun erdemle temelden ilgili olduunu dnmtr. Bundan dolay ilkin erdemin ne olduunu aratrm ve erdem kavramna aklk getirmeye almtr. Devlet in 9. Kitabnda siyaset yaamyla ilgili rnekler olarak inceledii be eit insann yaam tarz iinde en mutsuz olan yaam eklinin, tiran ruhlu insann srdrd siyaset yaam olduunu sylemektedir. Bu aratrmada Platon, tiran ruhlu doup da, hayatn devlet iine karmadan geirecek yerde, uursuz bir rastlantyla bir siteye tiran olmak talihsizliine uram insann en mutsuz insan olduuna dikkati ekmektedir (2007, 578c). Glaukonla karlkl konuma eklinde srdrd bu aratrmada Platon, tiran ruhlu insann siyaset yaamnn en mutsuz yaam olup olmad sorusunun, mutluluk, mutsuzluk gibi hayatmzn en nemli konusuyla ilgili olmas nedeniyle ok dikkatle incelenmesi gerektiine de ayrca vurgu yapmaktadr (2007, 578c). Burada Platonun da mutluluk, mutsuzluk konusuna yaamda nemli bir sorun olarak deindii grlmektedir. Bundan dolay, insan iin iyi olan eyin hazda olup olmadn yine hocas Sokratesin yapt sorgulama yoluyla ayrntl ekilde gzden geirmi ve hazzn iyi bir yaam salamaya yetmediini gstermeye almtr (1998b). Ancak, Platona gre mutluluk hazla deil, yalnzca erdemle ulalabilen, salanabilen bir eydir. Ona gre iyi ve mutlu yaamn koullar, ne haz peinde komak, ne de acdan kamaya almak deildir. Bu konuda asl yaplmas gereken ey, dinginlik dedii orta yolu bulmaktr (1998a: 792b5d9). Platon nce erdemin ne olduunu bilmek istediinden, Protagoras ve Menon adl diyaloglarnda erdem nedir? sorusunu ele alm; erdemin bilme, aratrma ve renme/retme konusu olup olamayacan irdelemitir. Aslnda Sofistlerin erdem anlaylarnn sorgulanmasn da ieren bu aratrmada varlmak istenen ey, erdemin ak kavramnn ortaya konulabilmesidir. Doru eylem ve mutlu yaam temelde erdeme, erdemin bilgisine veya ne olduunun bilinmesine bal olduu iin, erdemin bilgisi ortaya konulmaldr. Bu nedenle Platon, Devlet (Politeia) adl kitabnda iyi ve mutlu yaam iin, doru eylem iin kilit noktas olarak, insann toplumda ve kamu ilerinde doru eylemde bulunmasnn, iyi ve mutlu yaamasnn olmazsa olmaz koulu olarak grd adalet zerinde durur. nk adaleti aratrmak, iyi ve mutlu yaam iin gereken doru eylemde bulunabilme konusunda gereken erdemin bilgisini ortaya koyabilmek iin ilk ve temel k noktasdr. Adalet, hem toplum ve kamu ilerinde hem de kii ilikilerinde adil olabilmek ve

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

31

dolaysyla iyi ve mutlu yaayabilmek iin temel olan bir erdemdir. Bundan dolay Devlet in I. Kitabnda air Simonidesin adaletle ilgili herkese bor olan geri vermektir (Platon, 2007: 331e) sznden hareketle adalet kavramnn aratrlabilecei ereveyi belirlemi ve bu eserinin tamamn adaletin ne olduunu aratrmaya ayrmtr. yi ve mutlu yaamak, doru eylemde bulunmak, Platonun deyiiyle doru adam olmak ve eri adam olmamak iin bilgisine mutlaka gerek duyulan adalete, genel bir erdem olmas bakmndan daha ok lllk (sophrosy ne/v~{tqvyoh) erdemi ile balant iinde olmakla birlikte yallk dnemi eseri olan Yasalar da (Nomoi/No ) yeniden eilmitir (1998a: 860c-864a). Ama temeldeki ana soru yine adaletin ne olduu sorusudur. Adaletin ne olduunu aratrmak veya adalet ideasna aklk getirmek nemlidir. nk iyi ve mutlu yaam iin temel bir erdem olarak adalet, bir kiinin veya ynetsel bir birliin adil olmasn salayan bilgelik, cesaret ve lllk erdemlerinin btnln salayan st bir erdemdir. Ayrca, adalet, bilgelik ve erdem olduundan, bilgisizlik olan adaletsizlikten daha gldr (2007: 351b). Dolaysyla, hem kiide hem de toplumda sz konusu olan bir erdem olmas nedeniyle adaletin kavramna aklk getirilmesi ve onun bilgisinin mutlaka ortaya konmas, siyaset etkinliinin temelinde yatan etik sorunlarn aratrlmas bakmndan da son derece nemlidir. Erdemi temel alan yaklam en iyi temsil eden bir dier rnek, Platonun rencisi Aristotelestir (384-322). Aristotelesin etik grnn temelinde de erdem ve erdemin bilgisi vardr. Aristoteles, Sofistlerin at tartmann yol at erdem aratrmasnda kendisine kadar yaplagelen soruturmalarn nda erdemi kendi zgn yaklamyla aratrm ve etiin belki en nemli ve ncelikli teorik sorusu olarak erdemin ne olduu konusunda gnmze de k tutacak lde aydnlatc bilgiler ortaya koymutur. Bu bakmdan, kendinden nce erdemle ilgili yaplan aratrmalardan da yararlanarak erdemin ne olduu sorusuna nemli bir aklk getiren Aristoteles, etii bal bana bir bilgi alan olarak kuran bir filozof olmutur. Yapt etrafl soruturmada Aristoteles ncelikle erdemin, huylar (hekseis / ) olduunu; ruhun huylar veya zellikleri, ama vlen zellikleri olduunu belirtmitir. Erdemle ilgili aratrmasnda Aristoteles, dnce erdemleri (dianoetikai aretai / ) ve karakter erdemleri veya etik erdemler (ethikai aretai/ ) olmak zere iki tr erdem olduunu ortaya koymutur (1998: 1104b5-20, 1103a10). Bu erdemlerden dnce erdemleri daha ok eitimle oluur ve geliir, bu nedenle de deneyim ve zaman gerektirir, karakter erdemleri ya da etik erdemler ise alkanlkla edinilir, ad da bu nedenle kk bir deiiklikle alkanlktan (ethostan) gelir. Bylece Aristoteles, felsef aratrmalarnda kendine zg yaklamyla, Platonun Menon adl diyalounun banda erdemle ilgili olarak Menonun azndan ortaya att ama yantn ak olarak vermedii u soruya ak bir yant vermitir: Bana syler misin, Sokrates, erdem retilir mi, ya da erdemli yaamakla m elde edilir. Yoksa renmekle, yaamakla deil de doutan veya baka bir yoldan m geliyor? Platonun ak brakt bu soruya, zellikle erdemin bir doa vergisi olup olmad noktasnda aydnlatc bir yant vermitir. Aristotelesin yantna gre, alkanlkla edinilen karakter erdemleri ya da etik erdemler bizde doa vergisi olarak bulunmaz. Bunlar ne doal olarak ne de doaya aykr olarak edinilir; onlar edinebilecek bir doal yapmz vardr, alkanlkla da onlar tam olarak gelitiririz (1998: 1103a 25). Ksaca sylenirse Aristotelese gre kiiler, erdemleri edinebilme olanan tamaktadrlar. Bunlar, yaparak

32

Etik

Stoa Okulu, Atinada resimlerle ssl, stunlukubbeli bir yap olan Stoa poikilede Kbrsl Zenon tarafndan almtr. Adn da bu anlama gelen Stoa szcnden almtr. Eskiadaki okullar arasnda byk bir okul olan Stoa Okulu dneme ayrlr: Eski Stoa Dnemi, Orta Stoa Dnemi ve Roma veya mparatorluk Dnemidir.

renilen dier ilerde olduu gibi yapa yapa reniriz, rnein ev yapa yapa mimar, gitar ala ala gitarc olunduu gibi, adil eyler yapa yapa adil insan, ll davrana davrana ll, yiite davrana davrana da yiit insanlar olunur (1998: 1103a 30). yi yaamak, adil kii olmak ve doru eylemde bulunmak iin temel koul olan erdem konusunda ortaya konan bu bilgi etik tarihinde nemli bir admdr. Platonda temelleri atlm olan, Aristoteles tarafndan ak ve seik olarak ortaya konan erdemle ilgili bu bilginin, kiilerin eitimi iin ayr bir nemi vardr. Bu bilginin, gnmzde ska dile getirilen eitim sorunlarnn zm iin gerekli olan etik eitimin temellerinin oluturulmas konusunda ayr bir nem tad sylenebilir. Etik aratrmalarnda erdemi temel alan bir baka nemli rnek de, etii dier felsefe disiplinlerinin yannda esas aratrma alan sayan Stoa Okuludur. Stoa Okulu, Aristotelesten sonra etiin bir aratrma alan olarak srmesinde etkili olan nemli bir felsefe okuludur. Bu okulun nemi etie ve etik sorulara arlkl ekilde yer vermesinden ileri gelmektedir. Etii en nemli felsefe alan sayan bu okul, dnsel temelini byk lde Platonun ve Arsitotelesin etik grlerinden almas nedeniyle, felsefe tarihinde nemli bir yer edinmitir. Bu okulun nde gelen temsilcileri, kurucusu Kbrsl Zenondan (336-264) baka Kleanthes (331-232), Khryssipos (280-210), Panaitios (185-112), Poseidonios (135-51), Seneca (M.4MS.65), Epiktetos (50-130), Marcus Aurelius Antoninustur (121-180). Stoa Okulunun etik anlaynda, Sokratesin ve Sokratesi okullardan Kynik Okulun etkili olduu belirtilebilir. Bu okulun temsilcileri, iyi ve mutlu yaam konusunda Kynik Okulun dncelerine yakn bir anlay iinde olduklar grlmektedir. yi ve mutlu yaam iin bilgiyi temel koul saymlardr. Bu bilgi, doa, insan ve insann doadaki yeri ve anlam konusunda doru bir kavray ifade etmektedir. Doru eylemde bulunmann, iyi ve mutlu yaamann, yani erdemli olmann koulu bu bilgidir. Doa, insan ve insann doadaki durumu konusunda ak bir kavraya varamayan, byle bir bilgisi olmayan biri, doru, erdemli eylemde bulunamaz, dolaysyla mutlulua eriemez. Doru bilgi doru eylemde bulunmay salar (Gkberk, 1990: 105). Stoa Okuluna gre bir doa varl olarak insandaki temel yatknlk, temel gd sanld gibi haz deil, tm canllarda grlen kendini koruma gdsdr. Bu gd, canl varlklar, kedine uygun olana yneltir, kendine uygun ekilde yaamas iin gereken eyleri aramaya iter. Stoallarn bu konudaki dncelerini Cicero yle aktarmtr: Bir canl, doduu andan balayarak, kendi kendine dzen verir ve kendini korumaya, doasn ve bu doay koruyabilecek her eyi sevmeye bir yatknl vardr; kendini, ykmdan ve ykmna yol aacak her eyden uzak tutar (Brun, 1997: 88). Bylece Stoallar, tm canllarn, doalarna uygun olan ile olmayan ayrt etme olanan tadklarn dnmlerdir. Bu dncenin temelinde ise u kabul vardr: Doa ile akl n (physis/ k ile logos/ m ) bir ve ayn/zde olduu dncesi vardr. Bu durumda iyi ve mutlu yaam iin esas olan ey, akla uygun ya da doaya uygun yaamaktr. Erdemli olmak bunu bilmek ve byle yaamak, yani doann yasasn bilmek ve buna uymaktr (Gkberk, 1990: 105). Erdemi temel alan yaklamn Eskiada son temsilcisi Stoa Okulu olmutur. Bundan sonra etik uzun bir sre bir bilgi alan olarak kesintiye uram ve 19. Yzyldan itibaren Nietzschenin deerler sorununu gndeme getirmesiyle birlikte etik aratrmalarnda erdem kavramna pek yer verilmemitir. Bylece 19. yzyl-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

33

dan sonra etikte erdem kavram yerine deer, deerler ve normlar kavramlarnn ne kt sylenebilir. Yine de, 17. yzylda erdemi temel alan yaklam yanstan bir filozof olarak Descartestan ksaca sz etmek uygun olacaktr. yi yaamak ve doru olan yapabilmek, yanlglara dmemek iin bilginin neminin farknda olan Descartes, her insann felsefeyle uramasnn gerekli olduunu belirtir. Ona gre, doru eylemlerde bulunabilmek ve bu dnyada yaammz ynlendirmek iin felsefe renmek, admlarmza yol gstermek iin gzlerimizi kullanmaktan ok daha gereklidir (1992: 35). Felsefe renmenin gerekliliini ise yle aklar: Akas felsefesiz yaamak, amay denemeden, gz kapal yaamaktr; stelik gzmzn grp orta yere serdii tm nesneleri grmenin ve bu yolla renkler ile n gzelliini tatmann verdii beeni, felsefenin bulup meydana kard nesnelerden edinilen bilginin verdii sevinle llemez (1992: 35). Doru eylem iin gerekli olan erdemin bilgisi ya da doru olan yapma konusunda yardm edecek bilgi ancak felsefeyle kazanlabilir. Bizleri iyi yaamaktan alkoyan nemli bir etken olan yanlglara dmemenin yolu, erdemi ya da doru olan bilmektir. Descartes, grnte erdem ile asl erdem, bilgi kaynakl olmayan erdem ile bilgiden gelen erdemden sz eder ve bunlar arasndaki fark gstermek ister. Bununla, asl erdemlerin, yeterince farknda olunmad ya da bilgisine varlmad iin genellikle gzden karldna ve daha ok, grnte erdemlere nem verildiine dikkati ekmeye alr. Oysa doru olan yapabilmek iin asl erdemlerin ayr bir yeri ve nemi vardr. nk yalnzca bunlar bilgelik ad altnda toplanabilecek niteliktedirler; iyiliin bilgisi dnda hibir eyden gelmeyecek lde katksz ve eksiksiz olan erdemler yalnzca bunlardr. Bilgelik ad altnda hepsi ayn ierikte olan bu erdemler adalet, yreklilik ve lllk tr. Bilge kiinin dier erdemlere sahip olmas da bunlara baldr. nsanlarn ou bu erdemler ile bilgi kaynakl olmayan erdemler arasndaki fark gremediklerinden, bilgelie gereken deer verilmemektedir (Descartes, 1992: 31). Doru yaam iin ayr bir nem ve ilevi olan tam erdem niteliindeki bilgelik, felsefe yoluyla kazanlabilecek bir erdemdir (Descartes, 1992: 36). Etik tarihinde genel olarak erdeme dayal yaklamn daha arlkl olduu, etik tarihini oluturan ana izginin erdemle ilgili aratrmalardan olutuunu belirtmek mmkndr. Etiin bir bilgi alan olmas konusunda da en fazla katky bu yaklamn salad sylenebilir. 18. yzylda etik sorular tarihsel arkaplanyla yeniden ele alan Kantn (1724-1804) ayn izgide yer aldn ve etiin bir bilgi alan olarak geliimini srdrmesi ynnde nemli bir katk yaptn belirtmek gerekir. Kantn etik gr zerinde daha ilerde ayrca durulacaktr. Kanttan sonra ayn izgide ilerleyen aratrmalarda, Schopenhauer (17881860) ve Nietzschenin (1844-1900) de etkisiyle, 19. ve 20. yzyllarda etik sorularn deer ve deerler kavramlaryla ilgi iinde ele alnd grlmektedir. 20. yzylda ve gnmzde deerler etii ad altnda yer alan bu almalarn balca temsilcileri olarak Max Scheler (1874-1928), Nicolai Hartmann (1882-1950) ve oanna Kuuradi (1936) rnek verilebilir. Max Scheler, Nicolai Hartmann ve bir bakma oanna Kuuradi zerinde de daha ilerde deerler etii bal altnda ayrca durulacaktr. 20. yzylda etik aratrmalarda erdem kavram yerine deer ve deerler kavramlar ne km olmakla birlikte, yeniden erdem kavramna dnen almalarn yapld da grlmektedir. ada felsefecilerden MacIntyre, etik aratrmalar yeniden erdem kavramyla ilgi iinde ele alan bir rnektir. Eskiadan gn-

34

Etik

mze uzanan izgide yer alan eitli erdem anlaylarn inceleyen MacIntyre, byk lde Aristotelesin erdem grne ve bunun eletirisine dayanan bir erdem anlay ortaya koyar. Bu eletiride MacIntyren ana dayanak noktas, ona gre Aristotelesin etik grnn metafizik ynlerinin olmasdr (zcan, 2001: 4245). Bundan dolay MacIntyre, Aristotelesin etik grnde metafizik bulduu ynleri ayklayarak yeni bir erdem gr ortaya koymaya almtr. MacIntyrea gre Aristoteles, erdemin ne olduunu aratrrken soruna tarihsel adan bakmam, konunun tarihsel boyutunu ileyememitir (zcan, 2001: 34). Ona gre bu bir eksikliktir. Bu eksiklii gidermek iin de tarihsel yaklamla gelitirdii bir erdem anlay ortaya koymutur. MacIntyren erdem gryle ilgili olarak Aristotelese yapt eletirinin hakll tartmal bir konudur. nk bu eletiride MacIntyren, Aristotelesin erdem grn kendi amacna uyacak biimde yorumlad sylenebilir (zcan, 2001: 64).
SIRA SZDE

Erdemi temel alan yaklamn, etik sorunlarn zm konusundaki ilevini tartnz. SIRA SZDE
D ELM Varlk ve insanNanlay bakmndan Rnesansn devam olan 18. yzyl, insan ve insan eylemleriyle ilgili sorunlar insann kendinden yola karak ele alma abalarnn yaygnlatUbir dnemdir. Aydnlanma Yzyl veya Felsefe Yzyl da denen S O R 18. yzylda, insann kendini doru ekilde bilmesi, tanmas, anlamas ve anlamlandrmas iin yeni araylar iine girilmitir. Byle bir arayn etik sorulara da yDKKAT nelmesi kanlmazdr. Felsef soruturmalarda ilk bakta bilgi sorunu nde grnmekle birlikte, filozoflar aratrmaya iten asl neden, insan ve insan eylemlerinden SIRA SZDE doan sorunlardr. Genel olarak toplumsal, siyasal ve ekonomik sorunlar olarak grnen bu sorunlar, temelde insan eylemleriyle ilgili etik sorunlardr. te 18. yzyl, etik sorularn ne kt bir yzyl olmu, ardndan gelen dnemlerdeki etik AMALARIMIZ tartmalara zemin hazrlamtr. Etikte fayday temel alan yaklam da byle bir ortamda domutur. FaydayKtemelA alan anlay, 18. yzylda balayan yeni eilimlerde kendini gs T P teren bir anlay olmakla birlikte, temellerini Eskiadan alr. Daha nce de deinildii gibi bu yaklamn kklerinin Eskiada, Kyrene Okulunda grlen haz ve hazza balEmutluluk dncesine ve Sofistlerin erdem anlayna dayand syleT LEVZYON nebilir. Faydaclk adyla bilinen bu yaklamn temelleri Jeremy Bentham (17481832) tarafndan atlm; daha sonra James Mill (1773-1836) ile John Stuart Mill (1806-1873) tarafndan gelitirilmitir. NTE NET FaydaclnRyantlamak istedii ana soru udur: yi ve mutlu bir yaam iin ne ekilde eylemek doru olur? Eylemlerimizin deerini belirleyen l ne olmaldr ki iyi ve mutlu yaama ulaabilelim? Bu soru Eskiada etiin douunu hazrlayan soru olarak yeni bir soru deildir. Ancak, Yenian toplumsal koullaryla ilgi iinde yeniden ele alnmtr. Faydacln yaygnlamasn salayan J. S. Mill, iyinin ne olduuna ilikin ikibin yldan beri sregelen teorik aratrmalarda zm olabilen herhangi bir sonuca varlamam olduunu belirtmi (1946: 6), bu konuda bir zme ulamak iin de faydaclk grn ortaya atmtr. Sz konusu dnemin koullar iinde benimsenen l ve ortaya atlan faydacln dayand fayda dncesi de yeni deildir. Eskiada ilkin Sofistlerde grlen bu dnce, daha sonra Epikouros tarafndan da kimi durumlara ilikin olarak ifade edilmitir. Epikouros, O kadar erimeye deer olan dostluun temeli gene de faydaya dayanr demektedir (1962: 65). 18. yzylda F. Hutcheson ve D. Hume da faydaclktan sz

DNELM S O R U

FAYDAYI TEMEL ALAN YAKLAIM

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

35

etmitir (Gl v.d., 2002). Ancak, temelleri Jeremy Bentham tarafndan atlan bu yaklam daha sonra etkili bir anlay olarak yaygnlam, 20. yzylda da etkili bir gr olma zelliini kazanmtr. Faydac bak asna gre bir eylemin deeri, salad fayda ile belirlenir. Bir eylemi doru veya uygun klan ey, o eylemin olabildiince ok sayda insan iin en yksek dzeyde mutluluk salyor olmasdr. Benthamn deyiiyle bir eylem kiinin genelde mutluluunu, daha zeldeyse o anki hazzn oaltyorsa ya da kiinin o an yaad acy bir biimde azaltyorsa, ite ancak o zaman yararllk ilkesine uygundur (Gl v.d., 2002). Ancak, daha sonra J. S. Mill, kimi noktalarda faydacla kar klmas nedeniyle faydaclk anlayna bu noktalarda aklk getirmitir. Faydaclk Nedir? adl yazsnda, fayda terimini gnlk dildeki yaygn ekliyle anlamamak gerektiini; Epikourostan Benthama kadar gelen tarihi iinde fayda dncesinin asla kaba bir hazcl ifade etmediini; faydacl her eyi hazza, hem de kaba bir hazza indirgeyen bir anlay olarak grmenin yanl olduunu belirtmitir (1946: 13-15). Buna ek olarak Mill, gnlk dildeki sradan kullanlndan ayr tutularak mutluluk ve haz kavramna dayal olarak belirlenen fayda kavramnn, kiilerin yalnzca kendi mutluluuna ilikin olmadn sylemitir (1946: 23). nk faydaclkta sz konusu olan en byk mutluluk dncesi, kiinin kendi en byk mutluluunu deil, herkesin birlikte mutluluunu iermektedir. Bunun olabilirliini de Mill yle ifade etmektedir: Sekin bir karakterin sekinlii dolaysyla daha mutlu olduundan kuku duyulabilirse de, onun dier insanlar daha mutlu ettiinden ve onunla dnyann pek byk eyler kazandndan kuku duyulamaz. Bundan dolay faydaclk, amacna karakter sekinliini oaltan ve arttran ynde almalarla ulaabilir ancak (2009: 22). Bu durumda, zet olarak sylenirse, fayda kavramn Millin belirledii gibi anlamak kaydyla faydaclk, insan eylemlerinin deerinin, saladklar fayda ile llmesi ve deerlendirilmesi gerektiini savunmaktadr. Burada fayda kavramnn nemi, Millin vurgulad ekliyle udur: nsann eskiden de bugn de hep yzyze olduu temel bir soru olarak iyi ve mutlu yaamn ne olduu veya iyi ve mutlu ekilde nasl yaanabilecei sorusuyla ilgili olarak, iyi ile kty ayrt edebilmenin lsn fayda kavramndan yakalamak mmkndr. Mille gre bu kavram doru anlamak ve nemsemek gereklidir. nk iyinin ne olduunun belirlenebilmesi iin Eskiadan beri aba gsterilmi, ama bu kavram hakknda o gn sylenenden daha te ve daha ak bir ey ortaya konamamtr. Bundan dolay Mill, eylemlerimizin doruluunu bize verdikleri mutlulukla lmenin uygun olduunu ileri sren faydacl benimsemi ve iyinin ne olduunu bilmek iin de en yksek mutluluu l saymay bir k yolu olarak grmtr (1946: 15). Bylece faydac anlaya gre bir eylem, salad fayda lsnde iyi ya da doru olur. Eylemin deeri iin fayda dnda bir lt aramaya da gerek yoktur. Burada fayda kavramnn ieriini oluturan haz ya da mutluluk dncesinin yannda, 19. yzyl sanayi toplumunun koullarnn etkisiyle refah dncesinin de eklendiini belirtmek uygun olur.

METAETK YAKLAIMI
Bu yaklam, 20. yzylda ne kan yeni felsefe araylar, yeni bir felsefe kurma abalar iinde kendini gstermitir. Felsefe tarihinde 20. yzyl felsefenin, kendini, temellerini, eitli felsefe anlaylarn her ynden ele alp sorgulad bir yzyl olmutur. phesiz dnemin koullarndan gelen gereksinimlerden kaynaklanan bu ynelimde felsefe kendini yeniden konumlandrma, yeniden kurma aba-

36

Etik

sna girmitir. Felsefeyi yeniden kurma abas, genel olarak yeni bir anlay getirmitir. Etikte meta yaklam, bu felsefe anlaynn rndr. nk yeni felsefe anlay gelitirme abalarn en fazla etkiledii alan felsefenin ilk ve temel bir dal olan etik olmutur. Felsefenin neyi ya da neleri bilme konusu yapabileceiyle ilgili bu arayta, etiin bir bilgi alan olma durumu sorugulama konusu yaplmtr. Bu sorgulamada bir bek felsefeci, etiin bir bilgi alan olmadn, olamayacan; dolaysyla felsefe dnda tutulmas gerektiini savunmulardr. Bunu savunan dnrler arasnda ne kan isimler, H. Reichenbach, A. J. Ayer ve R. Carnaptr. Bu dnrler, benimsedikleri yeni felsefe anlay iinde, etik nermelerin bilgi nermeleri olmadklarn, bunlarn yalnzca duygu ifadeleri veya buyruk yarglar olduklarn gstermeye almlardr (Tepe, 1992: 3). Bu durumda etikten, dorulanabilen veya yanllanabilen bilgi nermeleri ortaya koymasn beklemek bounadr. Baka bir bek felsefeci de etii metafizik ynlerinden arndrp, meta bir alan olarak kurmak istemitir. Burada etik, felsefenin bir alan olarak dnlm, ama metafizik olma sakncasna kar nlem alnmak istenmi; bu amala da etii meta/st bir dnsel etkinlik olarak konumlandrma arayna gidilmitir. Bu dnrlere yakn den bir baka bekte yer alanlar ise metaetik zmlemelere ve onun sonunda ortaya konan bilgilere dayanan, ama bu zmlemeleri yalnzca balang noktas kabul eden bir etik kurmak istemilerdir (Tepe, 1992: 2). Bunlardan ikinci ve nc bekteki dnrler birbirlerine daha yakn bir metaetik yaklam, metaetik anlay iindedirler. Bunlar iin etik sorunlar bir ynyle anlam ve temellendirme sorunlar olmakla birlikte, etiin bir bilgi alan olmas ve etik yarglarn da bilgisel olmas sz konusu olabilmektedir. Bu noktada etik yarglarn temellendirmenin olanakl olduu kabul edilmekte ve etie bilgi alan olma ans verilmektedir. R. M. Hare, S. E. Toulmin, K. Baier, W. Frankena, K. Nielsen bu bekte yer alan rneklerdir (Tepe, 1992: 3). Metaetik, etik tarihinde ele alnagelmi sorulara dorudan doruya ynelmez. nk bu yaklamn dayand felsefe anlay, felsefeyi bir konu dili, deneysel olanla ilgili bir etkinlik olarak deil, bir stdil, bir meta etkinlik, meta dnme ii olarak grmektedir. Bu durumda etik, iyi, doru, erdemli, mutlu yaam gibi yaama dnyasyla ilgili sorular aratran bir alan olamaz. Eylemler bakmndan dorunun veya yanln, iyinin veya ktnn ne olduu gibi sorularla uramak metafizik veya anlamsz nermeler ortaya koymaya gtrr. Bu tr kavramlarla ilgili olarak felsefenin yapabilecei ey, yalnzca bunlarn anlamlarnn ne olduunu, kullanldklar eitli balamlarda neyi ifade ettiklerini belirlemek olabilir. Dolaysyla felsefede etie, byle bir bilgi alan olarak yer vermek doru deildir. Bunun yerine etik ve ahlkla ilgili kavramlarn, kurallarn, dile getirilmi dncelerin, gereklilik bildiren ifadelerin dilce anlamalarn ve temellerini aratrmak, temellendirilebilirlikleri zerinde durmak doru olur. te bu felsefe anlayyla metaetik yaklamda etik ve ahlkla ilgili sorularn yalnzca mantksal, bilgikuramsal veya anlambilimsel sorunlar ynnden ele alnmas ve bu ynden yantlanmas sz konusudur. Szgelii, ahlksal olarak doru veya iyi ifadelerinin ilevi veya etik yarglarn ve deer yarglarnn nasl geerli klnabilecei, nasl temellendirilebilecei; ahlklln ne olduu veya zgr, sorumlu gibi szcklerin ne anlama geldikleri gibi sorulardr bunlar (Tepe, 1992: 20). Bu bak asyla yaplan almalarda, aratrmalarda etik ilkelerin, eitli ahlk kurallarnn temelleri, kayna, geerlilikleri dil, mantk ve anlam ba-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

37

kmndan soru konusu yaplr. Bu sorular, daha ok dil, mantk, anlam ve temellendirme sorulardr. Buna ek olarak meta yaklamda, etie ait bir nesne (varlk) alannn ya da ahlksal bir alann, rnein deerlerin insandan bamsz ekilde var olup olamayaca, insann i dnyas bakmndan etik durumunun ne olduu, rnein eylemlerinde hangi gdelerin, psikolojik etkenlerin belirleyici olabildii gibi baz tartmal konulara da yer verildii grlmektedir. Sonu olarak metaetik, etik sorular zmleyici ve eletirel bir bakla ele alr. Etik alannda yer alan yarglarn, ahlkllkla ilgili dilsel ifadelerin dil ve anlam ynnden incelenmesi, bunlarn bilgi olup olmadklarnn belirlenmesi; bu alanda bilgi ortaya konup konamayacann tartlmas bu yaklamn ana zellii olarak aratrma erevesini belirlemektedir. Etii yalnzca bir zmleme etkinliine indirgememek kaydyla metaetik yaklamnn etik tarihinde nemli bir aama olduu sylenebilir. Etik tarihinde yaplan tartmalara, etik ve ahlk sorunlar olarak aratrlan konulara st bir bak salamas ve bu alanda ortaya konan dncelerin, grlerin, anlaylarn dil ve anlam ynnden ele alnarak temellerinin sorgulanmas nemlidir. Bu bakmdan metaetik yaklamnn, 20. yzylda etiin geliimine etik sorunlarn yeniden gndeme alnmas ve bu sorunlarn tartmaya almas ynnde katk getirdii sylenebilir. Sizce, doru eylemin ve iyi ya da mutlu yaamn ls olarak fayday temel alan yaklam SIRA SZDE ile metaetik yaklam, etik sorular ve sorunlar karsnda yeterince kapsayc yaklamlar mdr? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

38

Etik

zet
A M A

Etik tarihinde benimsenen ana yaklamlar tanmak. Etik tarihinde balca drt ana yaklamdan sz edilebilir. Bunlar, mutluluk ve hazz temel alan yaklam, erdemi temel alan yaklam, fayday temel alan yaklam ve metaetik yaklamdr. Mutluluk ve hazz temel alan birinci yaklam benimseyen filozoflar, haz, iyidir dncesine dayanarak iyi ve mutlu yaamn haz elde etmekle olabileceini savunmulardr. yi ve mutlu yaam iin erdemi temel alan ikinci yaklam benimseyen filozoflardan bir ksm, erdemin iyi olduu dncesinden hareketle nasl erdemli olunabilecei sorusuna yant aramlardr. Bu filozoflar, erdemli olmann ancak bilgelikle olabileceini belirtmilerdir. Bu yaklam benimseyen filozoflarn bir ksm ise erdemin ne olduu sorusunu ele almlar ve erdem kavramna aklk getirmek istemilerdir. Eskiada Sokrates, Platon ve Aristoteles ilkin erdemin ne olduunu bilmenin nemli olduunu dnmler ve erdem kavramna aklk getirmeye almlardr. Aristoteles erdemin, huylar (hekseis / ) olduunu; ruhun huylar veya zellikleri, ama vlen zellikleri olduunu belirtmi; erdemleri dnce erdemleri (dianoetikai aretai/ ) ve karakter erdemleri veya etik erdemler (ethikai aretai / a ) olmak zere iki tr erdem olduunu ortaya koymutur. Aristotelesin erdemle ilgili kendinden nce yaplan aratrmalara da dayanarak ortaya koyduu bu bilgi etik tarihinde nemli bir bilgidir. Gnmzde yaplan etik aratrmalara nemli lde k tutan bir bilgidir. nsan iin iyi ve mutlu yaamn ls olarak fayday benimseyen nc yaklamn temeli Jeremy Bentham tarafndan atlmtr. Daha sonra James Mill ile John Stuart Mill bu yaklam gelitirmitir. 19. yzylda gelimi ve yaygnlam olan bu yaklamn kkleri Eskiada, Kyrene Okulunda grlen haz ve hazza bal mutluluk dncesine ve Sofistlerin erdem anlayna dayanr. Faydacln yantlamak istedii ana soru udur: yi ve mutlu bir yaam srebilmek iin eylemlerimizin deerini belirleyen l ne olmaldr? Bu anlaya gre, bir eylemin deerinin, sa-

lad fayda ile llmesinin uygundur. nk bir eylemi doru veya uygun klan ey, o eylemin olabildiince ok sayda insan iin en yksek dzeyde mutluluk salyor olmasdr. Bu durumda, zet olarak sylenirse, fayda kavramn Millin belirledii gibi anlamak kaydyla faydaclk, insan eylemlerinin deerinin, saladklar fayda ile llmesi ve deerlendirilmesi gerektiini savunmaktadr. Burada fayda kavramnn nemi, Millin vurgulad ekliyle udur: nsann eskiden de bugn de hep yzyze olduu temel bir soru olarak iyi ve mutlu yaamn ne olduu veya iyi ve mutlu ekilde nasl yaanabilecei sorusuyla ilgili olarak, iyi ile kty ayrt edebilmenin lsn fayda kavramndan yakalamak mmkndr. Mille gre bu kavram doru anlamak ve nemsemek gereklidir. nk iyinin ne olduunun belirlenebilmesi iin Eskiadan beri aba gsterilmi, ama bu kavram hakknda o gn sylenenden daha te ve daha ak bir ey ortaya konamamtr. Bundan dolay Mill, eylemlerimizin doruluunu bize verdikleri mutlulukla lmenin uygun olduunu ileri sren faydacl benimsemi ve iyinin ne olduunu bilmek iin de en yksek mutluluu l saymay bir k yolu olarak grmtr (1946: 15). Bylece faydac anlaya gre bir eylem, salad fayda lsnde iyi ya da doru olur. Eylemin deeri iin fayda dnda bir lt aramaya da gerek yoktur. Drdnc yaklam olan metaetik yaklam, 20. yzylda ne kan yeni felsefe araylar iinde yeni bir felsefe kurma abasna kout bir yaklamdr. Felsefenin neyi ya da neleri bilme konusu yapabileceiyle ilgili yeni felsefe araynda, etiin bir bilgi alan olma durumu da sorgulama konusu yaplmtr. Bu sorgulamada bir bek felsefeci, etiin bir bilgi alan olmadn, olamayacan; dolaysyla felsefe dnda tutulmas gerektiini savunmulardr. Bunu savunan dnrler arasnda ne kan isimler, H. Reichenbach, A. J. Ayer ve R. Carnaptr. Bu dnrler, benimsedikleri yeni felsefe anlay iinde, yalnzca duygu ifadeleri veya buyruk yarglar ieren bir alan olarak grdkleri etiin bir bilgi alan olamayacan sylemilerdir. Bu y-

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

39

nelimden de etkilenen metaetik yaklama gre etiin konusu, etik tarihinde dorudan doruya ele alnagelmi sorular deildir. nk felsefe bir konu dili deil, bir stdil, bir meta etkinlik olduundan metaetik de, iyi, doru, erdemli, mutlu yaam gibi yaama dnyasyla ilgili sorular aratran bir alan olamaz. Eylemler bakmndan dorunun veya yanln, iyinin veya ktnn ne olduu gibi sorularla uramak bizi metafizik veya anlamsz nermeler ortaya koymaya gtrr. Bu durumda metaetiin yapabilecei ey, etik ve ahlkla ilgili kavramlarn, kurallarn, dile getirilmi dncelerin, gereklilik bildiren ifadelerin dilce anlamalarn ve temellerini aratrmak, temellendirilebilirlikleri zerinde durmaktr.
A M A

Ana yaklamlar arasndaki farklar belirlemek. Genel olarak hepsi insan iin iyi ve mutlu yaamn, olup bitenler karsnda doru tavrn veya doru eylemin ne olduu sorusuna eilmi olmakla birlikte etik tarihinde grlen eitli yaklamlar iinde filozoflar, bu sorulara farkl yantlar vermilerdir. Mutluluk ve hazz temel alan yaklam benimseyenler, haz, iyidir dncesine dayanmlar ve iyi yaamak iin haz elde etmeyi nermilerdir. Erdem, iyidir dncesine dayanan filozoflardan bir ksm, nasl erdemli olunabilecei sorusu zerinde durmu ve iyi yaamn lsn bilgelik olarak grm ve nasl iyi ve mutlu yaanabilecei sorusuna yant arayanlara bilgece yaamay nermitir. Erdem ile iyi ve mutlu yaam arasndaki ilikinin neminin farknda olan filozoflarn bir ksm da, rnein Sokrates, Platon ve Aristoteles erdemin bilgisini ortaya koyma yoluna gitmilerdir. 18. ve 19. yzyllardan sonra faydaclk, hazzn iyi olduu dncesini yeniden canlandrm, herkes iin birlikte salanabilecek en fazla mutluluk ve fayda olarak belirledii fayday doru eylemin, dolaysyla da mutlu yaamn ls saymtr. 20. yzylda yeni bir eilim olarak ortaya kan metaetik yaklamda ise etiin bir alan olarak ne tr sorulara eilebilecei konusu zerinde durulmu, etiin bir bilgi alan olup olamayaca tartlmaya balanmtr. Metaetik yaklam benimseyen dnrler genelde, etii bir bilgi alan olarak grmeme eilimindedirler.

Bunlara ek olarak etik tarihinde grlen ana yaklamlar arasndaki u temel fark da belirtmek uygundur: Eskiadan gnmze izlenen ana izgiyi yanstan drt yaklam iinde erdemi temel alan yaklam, etiin bir bilgi alan olarak kurulmasnda belirleyici olmutur. Ama, bu noktada unu belirtmek de gerekir ki, erdemi temel alan yaklam iinde yer verilen etik anlaylar arasnda da baz nemli farklar vardr. rnein Sokratesi Okullar, Stoa Okulu ve Epikouros Okulunun etik konulara yaklamlar ile Sokrates, Platon ve Aristotelesin yaklamlar arasnda fark vardr. Genelde bu filozoflarn hepsi erdemi temel almakla birlikte, etik sorular ele alma tarzlar farkldr. Bu okullar, iyi ve mutlu yaam iin, erdemli olmann neminden hareket etmekle birlikte, nasl erdemli olunabilecei sorusuna yant aramlardr. Dolaysyla bu okullar, felsef bilgiye dayal etik bir grn ortaya konmaktan ok, iyi ve mutlu yaam iin doru bir l belirlemeye almlardr. Yani, etik problemleri yani insanlararas ilikilerdeki problemleri - bir insan fenomeni olan e t i k f e n o m e n i n i n erevesi iinde ele alan ve dorulanabilir-yanllanabilir bilgiler retmek iin deil, belirli bir ahlkllk gr ortaya koymak iin aba gstermilerdir (Kuuradi, 1997: 3-4). Oysa Eskiada Sokrates, Platon ve Aristoteles, 18. yzylda Kant, 20. yzylda Max Schelerin, Nicolai Hartmann ve oanna Kuuradi, etie farkl ekilde yaklamlardr. Etii normlar alan olarak grmemekten gelen bu fark, etiin bir bilgi alan olarak olumasn ve gelimesini salamtr.

40

Etik

A M A

Ana yaklamlarn ilevlerinin nemini anlamak. Etik aratrmalarda genel olarak balangtaki temel soru iyi ve mutlu yaam iin ne yapmak gerektii eklinde olmutur. nsan dnyasnda ve kiileraras ilikilerde ortaya kan sorunlarn zmne ilikin bilgi retmeyi amalayan yaklamlarn ilevi ile iyi ve mutlu yaam veya doru eylem konusunda en uygun lt belirlemeyi amalayan yaklamlarn ilevi arasnda gzden karlmamas gereken bir fark vardr. Etik tarihinde daha ok iyi ve mutlu yaam veya doru eylem konusunda uygun lt belirleme eiliminin ar bast grlmektedir. Bu eilim gnmzde de yaygndr. Bunda, etie yaklam ekillerinin de etkili olduu sylenebilir. Eskiadan gnmze uzanan tarihinde etik daha ok normlarla, ilkelerle ilgili bir alan olarak dnlmtr. Ama etii bir bilgi alan olarak gren filozoflar da vardr ve bu filozoflar insan dnyasna ait sorunlarn zmne k tutabilecek zellikte nemli bilgiler ortaya koymulardr. Etik tarihindeki yaklamlarda grlen bu fark, onlarn ilevlerini de farkl klmaktadr. Etii belirli zellikte normlar veya ilkeler koyan bir alan diye gren yaklamlarn, insan dnyasyla ilgili sorunlara zm getirme bakmndan ilevleri snrl grnmektedir. Hatta kimi durumlarda bu yaklamlarn grecei ilevin tartmal olabilecei sylenebilir. rnein gnmzde ok yaygnlaan meslek etiklerini bu noktayla ilgisinde gz nne almak ve bu bakmdan tartmak mmkndr. Etiin insan dnyasnda ve kiileraras ilikilerde ortaya kan sorunlarn zmnde yeterli derecede ilev grebilmesi iin etii bir bilgi alan olarak grmenin en elverili yaklam olduu sylenebilir.

A M A

Ana yaklamlarn yaamla ilgisini kurmak. Etik aratrmalarn temelinde yaamla ilgili sorular vardr hep. zellikle, etiin Eskiada ele ald sorularda bu nokta ak olarak grlmektedir. rnein iyi ve mutlu yaamn ne olduu, doru eylemin ne olduu, erdemin ne olduu gibi sorular, kavramsal ve teorik sorular olmakla birlikte aslnda yaamla ilgili sorulardr. Etik tarihi boyunca zgrlk, sorumluluk, dev, iyi isteme, deer, deerler gibi bu sorulara eklenen dier sorular iin de ayn eyi sylemek mmkndr. nk hangi yaklam iinde olurlarsa olsunlar filozoflarn insan yaamyla, iyi yaamann koullaryla ilgili aratrmalar iinde olduklar grlmektedir. Burada balca drt ana yaklam olarak gruplandrlan etik aratrmalarda asl amacn insann iyi ve mutlu yaayabilmesine, kiileraras ilikilerde doru olan yapabilmesine yardmc olabilecek bilgiye ulamak olduu grlmektedir. Bu yaklamlardan her biri, aratrmak istedii soruyu farkl ekilde sormu olmakla birlikte bu sorularn hepsi temelde yaamla ilgili sorulardr. Benimsedii felsefe anlay nedeniyle meta bir etkinlik olarak ortaya kan ve ilk yaklamdan farkl grnen metaetik yaklam da, yine yaamla ilgili sorunlarla uramaktadr.

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

41

Kendimizi Snayalm
1. Aadaki ifadelerden hangisi Demokritosun etik anlayna uygun deildir? a. yi ve mutlu yaamak nemlidir. b. Yaamda ana ama, olabildiince haz elde etmektir. c. yi ve mutlu yaam iin i dinginlik gerekir. d. Ruhun esenlii ve i dinginlik iin duygulanmlar yenmek gerekir. e. Mutluluk iin haz nemlidir. 2. Hazc okul ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Yaamda en temel ey hazdr. b. Haz getiren ey iyidir. c. Haz karsnda ll de unutmamak gerekir. d. Duyusal hazlar, ruhsal (dnsel) hazlardan daha nceliklidir. e. Hazcln iyi dedii ey, Sokratesin iyi dedii eye yakndr. 3. Erdem ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sokrates erdemin ne olduunu bilmediini sylemitir. b. Sokratese gre erdem bilgiyse retilebilir bir eydir. c. Sofistler erdemi aratrmadan retmeye almlardr. d. Sokrates erdemin ne olduunu bildiini sylemitir. e. Sokratese gre doru eylem iin erdemin bilgisi gereklidir. 4. Kynik Okul ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. yi ve mutlu yaamak nemlidir. b. Sokratesi bir okuldur. c. Yaamda en nemli ey bilgidir ve olabildiince bilgi edinmek gerekir. d. Bilgi yalnzca etik amalara hizmet etmelidir. e. yi ve mutlu yaam iin hazdan bamszlamak gerekir. 5. Platon ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. yi ve mutlu yaam iin erdem en nemli eydir. b. Erdemin bilgisi siyaset etkinlii iin nemlidir. c. Hem gnlk yaamda hem siyaset yaamnda adil olmak mutluluun kouludur. d. yi ve mutlu yaam iin haz peinde komak ve acdan kamaya almak gerekir. e. Mutluluk ve mutsuzluk insan yaamnn en nemli konusudur. 6. Aristoteles ve erdem ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Etii kuran filozof Aristotelestir. b. Etiin geliimine en fazla katky erdemi temel alan yaklam salamtr. c. Aristoteles erdemleri iki tre ayrmtr. d. Aristotelese gre erdemler doa vergisidir. e. Aristoteles erdemin ruhun huylar olduunu sylemitir. 7. Aadaki ifadelerden hangisi Stoa Okuluna uygun deildir? a. Kynik Okulun dncelerine yakndr. b. Doru eylemin koulu doru bilgidir. c. nsanda hazza ynelme gds doal olarak vardr ve bu en temel gddr. d. Erdemli olmak doay bilmek ve doaya uygun yaamaktr. e. Stoa Okulunun kurucusu Kbrsl Zenondur. 8. Erdemi temel alan yaklam ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Descartes her insann felsefeyle uramas gerektiini sylemitir. b. Stoa Okulundan sonra etik aratrmalarda bir gerileme balamtr. c. 17. yzylda Descartes erdemin yeniden aratrma konusu olmasnda etkili olmutur. d. Descartesa gre yanlgya dmememizi salayacak biricik ey doru bilgidir. e. Erdemi temel alan yaklam yalnzca Eskiaa zgdr. 9. Faydaclk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Felsefe bilgi ortaya koyan bir alan deildir. b. Bir eylemin deeri, onun salad fayda ve mutlulukla belirlenir. c. Etiin bir bilgi alan olmasn salamtr. d. 20. yzylda ortaya km bir grtr. e. Doru eylem iin doru bilgiyi art koar. 10. Aadakilerden hangisi etiin bilgi alan olmadn savunan dnrlerden biri deildir? a. H. Reichenbach b. R. Carnap c. A. J. Ayer d. Simonides e. M. Schlick

42

Etik

Okuma Paras
Sokrates ve rencisi Platon, genlere erdemi retmek amacyla ders veren Sofistlere kar kmtr. nk onlara gre ilkin erdemin kendisini bilmek gerekmektedir. Platonun Menon adl diyalounda Sokrates, erdemin ne olduunu bilmeden nelerin erdem olduunu bilmenin mmkn olamayacan, pek ok erdemden sz eden Menona nce erdemin ne olduunu aratrmak gerektiini gstermeye alr. Sokrates, erdemin retilerek mi yoksa baka ekilde mi edinildiinin ancak erdem kavramnn akla kavuturulmasyla belirlenebileceini dnmektedir. Menon - Bana syler misin Sokrates, erdem retilir mi, ya da erdemli yaamakla m elde edilir. Yoksa renmekle, yaamakla deil de doutan veya baka bir yoldan m geliyor? Sokrates - ... Gorgias her soruya gvenle serbeste cevap vermeye altrmtr; yle ki, onun da btn bilginlerin de yapt gibi, size bavuran herhangi bir Hellaslnn her sorduuna cevap vermekten kanmazsnz. Buradaysa bunun tam tersi oldu, azizim Menon. Bilmem nasl bir kurutucu tesir altnda kald da bilgelik bizi brakp sizin illere g etti. Eer burada bana sorduunu kime soracak olsa, sana gler ve u cevab verir: Yabanc, dorusu, erdemin renmekle mi, yoksa baka trl m elde edildiini bilirim diye dnmekle bana eref vermi oluyorsun. Ama gel gelelim onun renilip renilemeyeceini bilmek yle dursun, ne olduundan bile haberim yok. te benim halim de tpk byle, Menon; bu konuda ben de yurttalarm kadar zavallym; erdemin ne olduuna dair hibir fikrim bulunmamasna kzyorum. N e olduunu bilmeden, onu elde etmenin yolu nedir, nasl bilebilirim? Menonun kim olduunu bilmeden gzel mi, zengin mi, asil midir, yoksa bunlarn tam tersi midir, nasl bilebilirim? Sence byle bir ey olur mu? Menon - Elbette olmaz. Yalnz sana unu sormak istiyorum, Sokrates; erdemin ne olduunu gerekten sen de bilmiyor musun? Yurttalarma senin hesabna syleyeceim ey bu mu olacak? Sokrates - Yalnz bu deil, Menon, fazla olarak unu da syle ki, imdiye kadar bunu bilene rastladm da hatrlamyorum. Menon - Nasl? Buraya geldii zaman Gorgias grmemi miydin? Sokrates - Grdm tabii. Menon - Peki, sence o da m erdemin ne olduunu bilmiyor? Sokrates - Hafzama ok gvenim yok, Menon, bunun iin sana o zaman ne dnmtm, syleyemeyeceim. Belki Gorgias erdemin ne olduunu bilyordu. Belki sen de onun bu mesele zerinde neler sylediini biliyorsun. Byleyse bana onun szlerini hatrlat; istersen, sen kendi dndklerini syle. Herhalde onunla bir fikirdesin. Menon - Doru. Sokrates - Gorgias brakalm. Hem burada da deil, ama sen Menon, tanrlar seversen, bana erdemin ne olduunu syle. Konu, benden bu ltfu esirgeme. Eer, Gorgiasn da, senin de erdemin ne olduunu bildiinizi gsterebilirsen, imdiye kadar bunu bilene rastlamadm sylemenin bir hata olduunu renmekle mesut olacam. Menon - Sana cevap vermek g deil, Sokrates. Senin renmek istediin, bir erkein erdemiyse bu, onun devlet ilerini iyi evirebilmesi, bunu yaparken de dostlarna yararl olmas, dmanlarna zarar vermesi, kendisini her trl zarardan koruyabilmesidir. Bir kadnn erdeminden ne anlalacan soruyorsan, buna da cevap vermek g olmayacak. Bir kadnn erdemi, evinin ilerini iyi evirmesi, evin dzenini salamas, kocasna itaat etmesidir. Bundan baka, kz olsun, erkek olsun, ocuklara gre bir erdem olduu gibi, kle olsun, zgr olsun, ihtiyarlara gre de bir erdem vardr. Birok erdem eitleri daha var ki bunlarn ne olduunu sylemek g bir ey deil; her eit eylem iin, har ya iin, bizim herbirimiz iin ayr ayr birer erdem vardr. Bence ktlkte de byledir, Sokrates. Sokrates - Gerekten ok bahtlymm Menon; ben tek bir erdem ararken, sen karma bir ar srs kadar erdemle kyorsun. imdi bu benzetiin stnde durarak diyelim ki, senden bir arnn znn ne olduu soruluyor, sen de buna eit eit arlar vardr diye cevap veriyorsun; sorarm sana: Birbirinden ayr birok ar eidi vardr derken, bunlarn birbirinden ayr olmak bakmndan m ayr olduklarn sylemek istiyorsun, yoksa bunlar birbirinden ayran baka bir ey mi var; mesela her cinsin gzellii, boyu, yahut bunlar gibi herhangi bir taraf m? Cevap ver bakalm. Menon - Vereyim, Sokrates, bana gre bunlar ar olmak bakmndan birbirinden ayr deildirler. Sokrates - Peki, Menon, imdi ben sana btn arlarda zde olup onlar birbirine benzeten ey nedir diye sorsam, buna da hazr verilecek bir cevabn vardr herhalde.

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

43

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Menon - phesiz. Sokrates - Gzel. Erdemler iin de aynn syleyebiliriz. Ne kadar ok, birbirinden ne kadar ayr olurlarsa olsunlar, hepsinde bir olup bunlarn erdem olmalarn salayan genel bir z vardr. Erdem nedir sorusuna verilecek cevabn doru olabilmesi, erdemin ne olduunun anlalmas iin bu z, gz nnde tutulmaldr. Ne demek istediimi iyice anladn m? Menon - Anladm sanyorum; yalnz henz meselenin asln istediim kadar ak olarak kavrayamadm. Sokrates - Sen yalnz erdemi mi byle, erkein erdemi, kadnn erdemi filan diye ayryorsun Menon, yoksa bu ayrl salk iin, boy iin, kuvvet iin de yapyor musun? Salk, sana gre, erkekte baka trl, kadnda baka trl mdr? Yoksa salk, ister erkekte olsun, ister baka herhangi yaratkta olsun, hep bir z tamaz m? ... Menon - Mesela cesurluk, sonra lllk, blgelik, iyi yreklilik, dha sana byle birok erdem sayabilirim. Sokrates - te yine deminki halimize dtk! Tek bir erdem ararken, karmza birok erdem kt. Yalnz bu sefer baka yoldan gittik. Oysaki erdemlerin temelinde bulunan o tek erdemin ne olduunu bir trl bulamyoruz. Menon - Dorusunu istersen Sokrates, senin aradn, o btn erdemleri kavrayan tek erdemin ne olduunu, teki rneklerde olduu gibi aka kavrayamadm. Sokrates - Buna hi amamal. lerleyebilmemiz iin elimden geldii kadar alacam. Metodumun her eye uygulandn anlyorsun herhalde. Diyelim ki biri sana demin olduu gibi: Menon, daire nedir? diye sorsun. Buna sen ekil diye cevap veriyorsun. O da, tpk benim gibi, Daire ekil midir, yoksa bir ekil midir? diye soruyor. phesiz bir ekil dersin. ... Sokrates - imdi onun, szne devam ederek tpk benim gibi yle dediini tasarla: Biz hep bir oklukla karlayoruz; oysaki benim renmek istedii bu deil. Madem ki sen bunlarn hepsine tek bir ad veriyorsun ve sence bezen birbirine kart olan eyler bile ekildir, o halde hem daireyi, hem doru izgiyi iine alan bu ekil dediin ey nedir? ... Kaynak: Platon (1989). Menon. Diyaloglar I. Trkesi: Adnan Cemgil, stanbul: Remzi Kitabevi, s. 149-188. 1. b Yantnz doru deilse, Mutluluk ve Hazz Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Demokritosun yaamda hazz ana ama olarak grmediini, erdeme/llle de nem verdiini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse,Mutluluk ve Hazz Temel Alan Yaklam ile Erdemi Temel Alan Yaklam ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Hazcln yalnzca haz iyidir dncesini savunduunu, Sokratesin ise buna kar ktn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sokratesin erdemin ne olduunu bildiini sylemediini, ancak, erdemi bilmeye altn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Kynik Okulun en nemli ey olarak erdemi grdn, bilgiyi ise erdeme ulamada bir ara saydn; bilginin neminin bununla snrl olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Platonun iyi ve mutlu yaam iin haz peinde komay ve acdan kamay savunmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Aristotelesin erdemleri doa vergisi saymadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Stoa Okulunun insanda hazz en temel doal gd olarak gremediini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Erdemi temel alan yaklamn yalnzca Eskiaa zg olmadn, 17., 18. ve 20. yzyllarda da bu yaklamn benimsendiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, Fayday Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bir eylemin deerinin, onun salad fayda ve mutlulukla belirlendiini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, Metaetik Yaklam ve Erdemi Temel Alan Yaklam ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Simonidesin, etiin bir bilgi alan olmadn savunan dnrler arasnda yer almadn greceksiniz.

2. e

3. d

4. c

5. d

6. d

7. c

8. e

9. b

10. d

44

Etik

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Hazzn, her canl iin yaamda doal bir gereksinim olduu dnlmektedir. Bundan dolay, aranmas ve istenmesi doaldr. Hatta hazz yadsyan bir anlayn yanl olduu sylenebilir. Yaamda hazzn istenmesi, aranmas ok doal grlebilir. Ama insan yaamn btn ve ok ynl olaylar karsnda haz ve hazza dayal bir mutlu yaam anlay ok snrl kalr. Yaamda yle olaylar ve durumlar vardr ki, bunlara doru bir adan bakabilmek iin ok daha kapsayc bir etik gr gereklidir. Byle bir bak as ise ancak etii bilgisel bir alan olarak kavrayan bir yaklamla gelitirilebilir. Ayrca hazzn kendi bana iyi olup olmad da tartmaldr. Nitekim bu soru daha Eskiada Sokrates ve Platon tarafndan tartlmtr. Sokratesin, hazzn iyi olup olmad konusuyla ilgili olarak sorduu sorulara yant veren Protarkhos sonunda Sokratese u yant verir: Anlyorum ki Sokrates, insan iin iyilik, haz duygusudur demek, samalarn en bydr (Platon, 1998b: 102). Hazzn doal olarak istenen ve aranan bir ey olduu doru olmakla birlikte, hazzn iyi olduu dncesi sorgulamaya ok ak ve tartmal bir dncedir. Filozoflarn, hazlar duyusal ve dnsel hazlar diye ayrmalarnn nedeni de bu tartmal noktayla ilgilidir. nk haz doaldr, ama kendi bana iyi veya kendisi iin ama olabilen bir ey deildir. Haz dncesinde tartmal olan nokta, ite insan yaamndaki ana amalarla ilgilidir. Yaamda, ana amalarn neye gre belirlenecei, belirlenmesi gerektii ya da neyle belirlenmesinin daha doru olaca sorusu nemli bir sorudur. te felsefe asndan tartma konusu yaplm olan ve bugn de yaplmas gereken nokta burasdr. Bu nokta gz nne alnarak, acaba son yllarda ocuklar ve genler arasnda giderek yaygnlaan ve yeni kuan saln nemli derecede tehdit eden obezite sorunu veya lks tketime olan ar ilgi ve hzla yaygnlaan elence anlay konusunda bir eyler sylenebilir mi? Sra Sizde 2 Her eyden nce bu yaklamn etik tarihindeki yerinin dierlerine oranla daha kapsaml olduunu belirtmek gerekir. Erdeme dayal yaklam, bir bilgi alan olarak etiin belkemiini oluturmaktadr. Bu saptama, erdemden sz eden ve erdemi ne karan her anlay iin (rnein Sokratesi Okullar iin) ayn derecede geerli olmamakla birlikte, felsefeyle ve felsef etikle en fazla ilikili olan yaklamdr, dolaysyla felsef etiin temelidir. te yandan bu yaklam, etik tarihi boyunca verimli etik tartmalarn yaplmasnda da etkili olmutur. Etiin bilgisel bir alan olarak gelimesine yapt katk byktr. Ayrca 19. ve 20. yzyllardan bu yana nem kazanan deerler etii alanndaki grlere de temel olmas bakmndan dikkate alnmas gereken bir yaklamdr. Dolaysyla bu yaklamn felsef bilgiyle ve felsef etikle olan balants onu yaamda, yaamla ilgili sorunlarn zmnde daha ilevsel klmaktadr. nk ele ald sorunlara bilgiye dayanarak veya bilgi yoluyla zm retme olanan tamaktadr. rnein doru eylemin ancak erdemin bilgisiyle olabilecei dncesi, kiilerin bilgi ile ba kurmalarna, hazr kalplardan hareketle deil, dne tana eylemde bulunmalarna yardmc olur. Bylece, felsef bilgiyle olan sk ilikisinden dolay bu yaklamn, ilevlerini yerine getirebilmeleri konusunda meslek etiklerine de en fazla yardmc olabilecek bilgisel bir yaklam olduu sylenebilir.

2. nite - Etik Tarihinde Ana Yaklamlar

45

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Eskiadaki hazc anlayn tartmal ynleri, onu temel alan faydaclk iin de geerli grnmektedir. Hazclkta olduu gibi deney alanna ve deney koullarna fazlaca bal ekilde oluturulan fayda dncesi, kiileraras ilikilerde ortaya kan sorunlarn zmnde gerekli olan dnsel temelin oluturulmas konusunda yeterli grnmemektedir. Bu yaklam benimseyen anlayn yantlamak istedii soru, iyi ve mutlu yaamn nasl olabilecei sorusuyla ilikili olduu iin, byle bir yaklamla yaamn eitli alanlarnda ortaya kan veya kabilecek olan tek tek sorunlara eilmek mmkn grnmemektedir. nsan dnyas ve yaamdaki olaylar ok eitlidir ve her birinin kendine zg ynleri vardr. nsanlarn eylemleri, olaylar, durumlar, alnan kararlar, her biri kendi teklii iinde ele alnabilecek konulardr. nsan dnyasna bakldnda, karlalan kimi sorunlar, rnein hukuk sorunlar, insan haklar sorunlar veya tanazi, krtaj, yarg kararlaryla ilgili sorunlar, en fazla mutluluu salama ilkesini temel almakla zlebilecek sorunlar gibi grnmemektedir. Ayrca, fayda kavramna dayanan bir anlay olarak iyi ve mutlu yaam belirlemek isteyen bu anlayta da, arzu edilen sonuca varabilmek iin sonunda asil bir karaktere gereksinim duyulduuna gre, burada da esas olan eyin eitim olduu grlmektedir. Eitimde ana ama ise kiilerin bilgiyle ba kurmalarna ve doru eylemde bulunabilmelerine, erdemli veya adil kiiler olabilmelerine yardmc olmaktr. Ayn durum metaetik yaklam iin de sylenebilir. Her eyden nce metaetik yaklamn benimsedii felsefe anlay, felsefenin soru alann snrlandrmaktadr. Metaetik almalar 20. yzylda etik aratrmalara canllk getirmi ve felsefede etik aratrmalarn yeniden nem kazanmasnda etkili olmutur. Byle olmakla birlikte, insan dnyasnda grlen etik fenomenleri kendine zg ynleriyle ve zellikleriyle ele alma konusunda yeterli olabilir grnmemektedir. rnein bir hekimin veya bir yargcn veya baka bir grevi yapmakta olan bir kiinin belirli tek bir durumda doru bir karar almasna ya da doru eylemde bulunmasna hangi norm ne kadar yardmc olabilir? Nitekim metaetik yaklamn iinde de bu sorunun farknda olan dnrler vardr. rnein Frankena, etiin yalnzca metaetik olmadn, ikili bir yapsnn olduunu dnmektedir (Tepe: 1992: 20). Etik sorunlara yalnzca dilsel ve mantksal zmleme anlayyla yaklamak, insan dnyasnda ortaya kan kimi sorunlarn zm konusunda snrl bir yaklam olarak grnmektedir. Aristoteles (1998). Nikomakhosa Etik. eviren: Saffet Babr, Ankara: Ayra Yaynevi. Aurelius Antoninus, Marcus (1974). Kendime Dnceler. Trkesi: Ceyda Eskin, stanbul: Yank yaynlar. Brun, Jean (1997). Stoaclk. eviren: Medar Atc, stanbul: Cep niversitesi letiim Yaynlar. Descartes (1992). Felsefenin lkeleri. Trkesi: Mesut Akn, stanbul: Say Yaynlar. Epiktetos ( 1997). Dnceler ve Sohbetler. eviren: Burhan Toprak, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Epikouros (1962). Mektuplar ve Maksimler. eviren: Hayrullah rs, stanbul: Remzi Kitabevi. Gl, A. Bki, Uzun, Erkan, Uzun, Serkan, Yolsal, . Hsrev (2002). Felsefe Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, XVI+1728 sayfa. Kuuradi, oanna (1997). Etie Yaklamlar, Etikte Yaklamlar ve Bir Evrensel Etik Dncesi. 1997 ylnda Uluslararas Felsefe Kurulular Federasyonu ile Trkiye Felsefe Kurumunun Gremede dzenledii, Etik zerine bir seminerde, ngilizce olarak yaplan konumann Trkesidir. MacIntyre, Alasdair (2001). Erdem Peinde. eviren: Muttalip zcan, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Mill, J. Stuart (1946). Faydaclk. eviren: ahap Nazmi Cokunlar, Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Mill, J. Stuart (2009). Utilitarianism. The Floating Press. Platon (1998a). Yasalar. Trkesi: C. entuna-S. Babr, stanbul: Kabalc Yaynevi. Platon (1998b). Philebos. eviren: Sabri Esat Siyavugil, stanbul: Cumhuriyet Yayn. Platon (2007). Devlet. eviren: Hseyin Demirhan, Ankara: Palme Yaynevi. zcan, Muttalip (2001). Aristoteles Etii ve MacIntyren Erdem Gr. (Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi), Ankara: Hacettepe niversitesi, Sosyal Bilimler Enstits. Tepe, Harun (1992). Etik ve Metaetik. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar.

3
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Eskiada temel etik grleri tanyabilecek, Eskiada temel etik grler ile etik anlaylar arasndaki farklar belirleyebilecek, Eskiadaki temel etik anlaylar ve grleri tartabilecek, Eskiada etiin ana sorularn kavrayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Erdem Adalet Eylem Akl Doa

indekiler
GR SOKRATES VE SOKRATES OKULLAR PLATON ARSTOTELES STOA OKULU VE EPKOUROS OKULU

Etik

Eskiada Etik

Eskiada Etik
GR
Eskia, uygarlk tarihi bakmndan insanln geni ve kapsaml bir dnemini ifade eder. Eski Msr, in ve Hint uygarlklar ilk akla gelen rneklerdir. nsann yaklak 40 bin yl nce bu gezegende grld sylendii halde, uygarlk dneminin yaklak 15 bin yl nce baladndan sz edilmektedir. te eitli blgelerde ortaya kan bu uygarlklar, yaklak 15 bin yldan bu yana olan sre iinde olumutur. Felsefi dnmenin M.. yaklak 6. yzyldan, yani 26 yzyldan beri var olduu gz nne alnrsa, uygarlk tarihinde felsefenin ancak son zamanlarda ortaya kt grlmektedir. Eldeki kaynaklara baklrsa, felsefi dnn doup gelitii bu evrede etik, ksa bir zaman iinde hzl bir gelime gstermitir. M.. 5. yzylda Sofistlerin felsefede asl aratrma konusu olarak insan ve toplum sorunlarna ynelmeleriyle balayan hareket, bu geliimin yolunu amtr. Sofistlerin iinde yetien Sokrates, bu konuda ilk nemli adm atan filozoftur. Daha sonra rencisi Platon ve ardndan da onun rencisi Aristoteles, Eskiada etii bir bilgi alan olarak yksek bir gelime noktasna tamlardr. Bu bakmdan Eskian, bir aratrma alan olarak etiin altn a olduunu sylemek pek de abart olmaz.

SOKRATES VE SOKRATES OKULLAR

Kendi kendini yetitiren bir filozof olduu sylenen Sokrates (Zeller, 2001: 147) Ciceronun deyiiyle, felsefeyi gkten alp yeryzne indirmi, onu kentlere ve evlere tam, bylece yaamla, alkanlklarla, iyi ve ktyle ilgili aratrmalar iin gerekli hale getirmitir (Zeller, 2001: 97). Gnlk yaamn iinde felsefe yapan Sokrates, iyi ve mutlu yaam iin erdemi bilmenin nemini vurgulamtr. Bu bakmdan Sokratesin ilk bakta pratik bir etkinlik olarak felsefe yaptn sylemek gerekirse de, aslnda onun felsefeyi teorik bir etkinlik olarak da kavradn gzden karmamak gerekir. Felsefeye, varln ve doann yapsna ilikin teorik sorularla balam olan Sokrates, bu tr sorularla yaplan aratrmay pek doyurucu bulmamtr. Ksa bir zamanda, ayn dnsel ortam paylat Sofistlerin izgisine kout ekilde, toplumdaki mevcut durumun, kurallarn, ilkelerin eletirilmesini ncelikli saym ve felsefi aratrmalarn bu konulara yneltmitir. Tpk Sofistler gibi geleneksel olan, allm olan dzenlemeleri, dzenleyici kurallar ve ilkeleri, geerlikteki ahlk kurallarn sorgulamtr. Ama kavramsal bilginin (episteme) olana konusunSokratesin babas Sophroniskos heykeltrat, annesi Phainarete ebeydi. Babasndan yontu sanatn rendi. Akropolisin giriinde bulunan Grek Tanrasn/ Gzelleri gsteren heykel kmesini onun yapt sylenmektedir (Zeller, 2001, 147).

48

Etik

da onlardan ayrlr. Sokratese gre, bilinmeyen bir eyi aratrmak ve ona ilikin bir bilgi ortaya koymak olanakldr. Bundan dolay, iyi nin ne olduunu aratrmak ve bu konuda bir bilgiye varmak mmkndr. Burada Sokrates iin asl aratrma konusu erdemdir. yi ve mutlu yaam iin erdem gereklidir. Ama erdemin ne olduunu bilmeden, onun bilgisini edinmeden erdemli olmak mmkn grnmemektedir. Bundan dolay yaplmas gereken ilk i, erdemin ne olduunu aratrmaktr. Byle bir aratrmay yapabilmek iin, nce erdemi bildiini sanma yanlgsndan kurtulmak gerekir. Bu yanlg hem erdemin hem de genel olarak baka eylerin aratrlmasnda ve doru bilgiye varma konusunda bir engeldir. Bu yanlg aslnda bir bilgisizlik durumudur ve kiileri yanl eyleme gtrr. Doru eylemde bulunmak, sanlarla (doksa) deil, ancak kavramsal bilgiyle (episteme) mmkndr. Erdemli olabilmek iin bu zellikte bir bilgi edinmek gereklidir. Sokrates, erdemin veya herkes tarafndan kavranabilecek bir iyi nin bilinebilecei konusunda Sofistlerden ayrlr. Geri bilinebileceini dnd bu iyi nin ieriini tam olarak belirlememekle birlikte, gzel ve faydal kavramlarn da iyinin iinde ele almtr. Ona gre ho olan ve yaam acsz klan iler gzeldir. Gzel olan her i de iyi ve yararldr. Sokrates, iyi kavramn gereklikle ya da eylemlerle, kiilerin yapp ettikleriyle ilikili ekilde ve ilevsel ynyle dnmtr. Kendine yeten ve bamsz bir kii olarak bilinen Sokrates bilgi iin bkmadan, ylmadan mcadele etmitir. Her insann bilgiye ve erdeme ulaabileceini dnm; iyi bir dnyann olabilmesi iin bilgiyle yaamann en doru k yolu olduunu grmtr. Acaba Sokrates erdemi veya bilgiyi neden bu kadar nemsemitir? Sokrates bilgiye nem vermitir, nk insan iin en byk ktln bilgisizlik olduunu biliyordu. Bunun aresinin de bilgi olduunu biliyordu. Burada bilgi derken Sokratesin ne anladn kendisine sorulan bir soruya verdii yanta bakarak daha ak kavramak mmkndr. Platonun Gorgias adl diyalounda hakszlk etmenin ktlklerin en by olduunu syleyen Sokratese Polos, hakszla uramann daha byk ktlk olduunu dnd iin, yleyse, erilikte bulunmaktansa ona uramay m istersin? diye sorar. Sokratesin yant da, ne birini ne tekini isterim. Ama nasl olursa olsun, ya erilik etmek yahut ona uramak varsa, etmeyi deil uramay isterim (1989: 469c) olur. Sokratese gre kimse bilerek ktlk yapmaz. Ktlk bilgisizlikten ileri gelir. Ona gre bildiini sanmak da bilgisizliktir. nsan, bilgisi ya da erdemi sayesinde kt olann farkna varr. Doru olan yapabilmek iin mutlaka bilgi gerekir. Burada bilgi derken ayn zamanda erdemin bilgisi kastedilmektedir. nk erdem, belirli zellikte bir bilgidir aslnda. Bu bilgi, bildiini sanmak deildir. Erdem sz konusu olduunda erdemin kavramnn bilinmesidir ya da erdemin ne olduunun kavranmasdr. Kiileri dinginlie, uyuma ve dengeye, dolaysyla mutlu yaamaya gtren ey de bu bilgiyle eylemde bulunmak ve byle eylemde bulunmay huy edinmektir. Bu bilgiye ulaabilmek de belirli bir eitimle olur. Sokrates, yasalar nemsemitir. Bir insan devletin yasalarn beenmeyebilir, ama yine de onlara kar duramaz. Devletin buyruuna her zaman uymaldr, ya da yasann kabul ettii yollardan gidip o yasalar deitirmeye almal, insanlar uyandrmaldr (Akarsu, 1982: 35). yi ve mutlu yaam iin ise u ilkelere uymann uygun olduunu dnmtr: ll olmak, alakgnll olmak, dost edinmek, toplum ileriyle ilgilenmek, yasalara uymak (Akarsu, 1982: 36). Ona gre iyi yaamak, erdemli yaamak demektir. nsanlarn sanlar, gzden geirilmemi kimi kanlar veya yaygnlam ve kolayca benimsenen kimi kabuller yoluyla erdemli olmas ve doru eylemde bulunmas mmkn deildir pek. Erdemli yaamak iin de bilgi gereklidir.

3. nite - Eskiada Etik

49

Sokratesin kendisi bir okul kurmamtr. Ama rencileri tarafndan drt tane okul kurulmutur. Bunlar Megara Okulu, Elis-Eretria Okulu, Kyrene Okulu ve Kynik Okuldur. Eukleidesin kurduu Megara Okulu ve Phaidonun kurduu ElisEretria Okulu kk okullardr. Sokratesin dncelerini srdrme eilimleri bakmndan daha etkili olan Kyrene Okulu ve Kynik Okul ne kmtr. Daha nce de sz edildii gibi Aristipposun kurduu Kyrene Okulu, hazc (hedonist) okul diye de anlmaktadr. Felsefede teorik aratrmay nemli grmeyen, hatta kar olan Antisthenesin bilgi anlay etik grnde belirleyici olmutur. Ona gre, dnme ve bilme aralarmz olan kavramlar, nesnelerin kendini deil, insanlarn nesnelerle ilgili tasarmlarn dile getirirler. Nesneler iin belirlediimiz kavramlar, nesneleri adlandrdmz szlerdir yalnzca. Bizim elimizde yalnzca szler vardr. Bunlar, adlar olduklar eylerin yaps hakknda bize hibir ey bildirmezler. Bundan dolay varlkla ilgili teorik aratrma, sanld kadar nemli deildir. Aratrma ve bilgi, yaama hizmet ettii lde nemlidir (Akarsu, 1982: 40). Bilgi insanlar erdemli, dolaysyla da mutlu yaparsa anlamldr. Kynik Okula gre mutluluk ise, haz karsnda bamszlamaktadr. Haz deil, erdem iyidir ve erdem balca deerdir. Erdemli olmak, bilgiyle ruhun dingin olmasn salamaktr. Yaamda bizi kolayca etkileyebilen, ruhumuzu, i dnyamz sarsabilen eitli d etkenler vardr. Bunlar genellikle bize iyi grnen eylerdir. rnein, n, mevkii, nfuz, zenginlik vb. eyler, yani kiileri eken eyler, bizim i bamszlmz engelleyici eylerdir. Bunlar aslnda kendisi iin istenebilecek eyler deildir. Dolaysyla iyi grnseler de, iyi deildirler. Yalnzca erdem iyidir. Anthisthenese gre erdem, renilebilir bir eydir ve renildikten sonra bir daha unutulmaz. Erdemli olmak iin hazdan kamak, skntlara gs germek ve alp abalamak daha doru bir yoldur. nk almak, insan gelitirir, d etkenler karsnda gl ve bamsz klar. Kyniklere gre bakalarnn yapt ktlkleri bile olumlu karlamak uygun olur. Yaplan ktlkler kiinin kendini tanmasna yardmc olabilir. Ktlkler karsnda yaplabilecek en doru ey, kiinin kendini glendirmesi, daha iyi veya erdemli klmasdr (Akarsu, 1982: 43). Erdem, iyi ve mutlu yaamann, doru eylemler ortaya koyabilmenin en uygun yoludur. Kynikler iyi ve mutlu yaam iin yaplmas gerekenler konusunda kimileri u durumda olan yle dnceler ortaya atmlardr: ster aile ister devlet olsun, her trl toplumsal balanma kiinin bamsz yaamasna engeldir. Yaamda ana deer kiidir. Esas olan ey dnya yurttaldr. Doal olandan deil, kt olandan utanmak gerekir. Eer erdemliyse, bir kle de zgrdr. Erdemli olabilmek iin her trl d kouldan bamsz olmak gerekir. Toplumun geleneksel kurallarna balanmamak gerekir. Ama burada kastedilen ey, bilge ya da erdemli kiinin toplumdan tmyle kopmas ve tek bana yaamas deildir. Kiinin erdemli ya da bilge olabilmesi iin mevcut kurallardan bamszlamas ve bylece ulat bilgelikle dier insanlara erdemli yaamann nemini gsterebilmesi, onlara iyi ve mutlu yaamalar ynnde etkileyebilecek durumda olmasdr (Akarsu, 1982: 46). Aristippos tarafndan kurulan ve Hazc Okul (Hedonist Okul) adyla da bilinen Kyrene Okulu, haz, iyidir dncesini benimsemi, iyi ve mutlu yaam iin haz elde etmenin doru olduunu savunmutur. Bu dncenin temelinde, Hazc Okulun kabul ettii bilgi anlay vardr. Bu bilgi anlayna gre, bilen zne ile bilinen nesne arasnda hibir zaman kapanamayacak olan bir aklk vardr. Yani bir nesneden edinilen duyum ile nesnenin kendisi ayr eylerdir. Dolaysyla bizim elimiz-

50

Etik

de yalnzca edindiimiz duyumlar vardr. Elbette duyumu oluturan nesne de vardr, ama biz nesnenin kendisini bilemeyiz. Bu durumda bilgide znellik ve grecelik sorunu ortaya kmaktadr. Sonu olarak bizim nesnelerle (d dnyayla) etkileimimizde ortak adlar vardr, ama ortak duyumlar yoktur. Nesnelerin kendilerinin olduklar gibi bilinmesi sz konusu deildir. yleyse yaplacak ey teorik aratrmalar peinde komak deil, iyi ve mutlu yaamn nasl olabileceini bilmek ve buna uygun yaamaktr. nsan iin esas olan ey bilgi iin bilgi deil, yaam iin bilgidir. Bylece Aristippos, hazzn kendi bana bir ama olduunu ne srmtr. Ona gre yalnzca haz, koulsuz olarak iyidir. Baka eyler, haz verdikleri lde iyidir ve hazdan dolay istenmeye deerdir. Daha nce de deinildii gibi duyusal hazlar ruhsal/dnsel hazlardan daha ncelikli sayan, dolaysyla deerler arasnda hibir fark gzetmeyen bu anlaya gre nemli olan ey, kiilerin yaad anda haz elde etmesidir. Eylemlerde gzetilmesi uygun olan l budur. Haz dnda kalan dier eyler, rnein iyi, kt, doru, eri, soylu, yksek vb. eylerin hepsi uylamsal, yani insann koyduu eylerdir (Akarsu, 1982: 50). Byle olmakla birlikte hazlarn nitelikleri de sorgulama konusu yaplmtr. Her haz iyidir diye dnlse de, hazlarn dourduu sonucun nemli olduu, hazza ynelirken bunun dikkate alnmas gerektii belirtilmitir. Sonucu bakmndan hazdan ok ac getirebilecek bir eylemi yapmamak daha doru olur. yi ve mutlu yaam iin esas olan ey yaamdan tat alacak ekilde eylemlerde bulunmaktr. Bundan dolay herhangi bir ynelimde elde edilecek hazzn sonucunu hesaba katmak gerekir. Yalnzca haz elde etmek dncesiyle yaplan eylemler ruhun uyumunu bozar, iyi ve mutlu yaamaya engel olur. Her ne kadar Aristippos, iyi yi, bir anda olabildiince iddetli ekilde duyulan, yaanan haz olarak belirlemise de, bu hazzn doru ekilde elde edilmesi gereini de unutmaz. Yaamda kendisi iin istenebilecek tek ey olarak grlen hazzn, sonuta da haz olarak yaanabilmesi iin, doru ekilde elde edilmesi ancak bilgiyle/bilgelikle olabilir. Aslnda Kyrene Okulunda da iyi ve mutlu yaam iin bilginin ve bunun gstergesi olarak erdemin nemi kabul edilmektedir. Bilgi nemlidir, nk hem doru ekilde haz elde etmemizi salar hem de i dinginliimizi bozabilecek, mutlu olmamz engelleyebilecek eylerden etkilenmeme konusunda bize yardmc olur. rnein nyarglardan, kuruntulardan, tutkulardan kurtulmamza yardm eder.
SIRA SZDE

Sokratesin SIRA SZDE bilgisizliktir dncesini gnmzde olan bitenlerle ilgisinde asl ktlk tartnz.
D PLATON N E L M

DNELM
Platon hem anne hem de baba O R U S tarafndan soylu bir aileden gelmitir. Edebiyata ve felsefeye yakn ilgi gsterilen bir ortamda DK AT yetimi,Kbeden eitimi dersi almtr. Asl ad Aristoklestir. Geni omuzluSZDE gelen SIRA anlamna Platon ad sonradan verilmitir (Zeller, 2001: 165).

AMALARIMIZ

Sofistlerin felsefeyi insan ve yaamla ilgili sorunlara eilen bir etkinlik haline getirme giriimlerinin,UPlatonda istenen sonuca ulatn sylemek pek yanl olmasa S O R gerek. Felsefe tarihinde Platon dendiinde genellikle ilk akla gelen kavram, sonras iin pek ok tartmaya zemin hazrlam ve Platonun dncelerinin farkl yoDKKAT rumlarna yol am olan idea kavramndan dolay, onun etik alanndaki yeri zerinde yeterince durulmamaktadr. Buna ek olarak, onun etik sorunlara ilikin SIRA SZDE dnceleri, genel olarak eitli ynleriyle ska eletirilen ideal devlet grnn daha ok konuulmas nedeniyle glgede kalmaktadr. Bu bir bakma doaldr, nk Platon iin etik aratrmalar ve bununla ortaya konacak bilgi, toplumsal AMALARIMIZ ilevi bakmndan nem tamaktadr. Bundan dolay, Platonun almalarnda iyi ve mutlu bir yaamn olanan sunabilecek bir devlet tasarlamak ncelikli bir koK T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

3. nite - Eskiada Etik

51

nu olarak kendini gstermitir. Yaad dnemde gzlemledii olaylar, insan eylemleri onu Devlet (Politeia) adl eserinde, Glaukonla tartrken dile getirdii u dnceye gtrmtr: Filozoflar devletlerde kral olmadka ya da bugn kral ve ynetici dediklerimiz gerek ve ciddi anlamyla filozof olmadka, siyasal gle filozofluk ayn kiide birlemedike, bugn bu ilerden yalnz birine ya da tekine kendini veren birok yaradllar byle davranmaktan alkonulmadka, ne sitelerin, ne de insan soyunun dertleri bitip tkenmeyecektir, sevgili Glaukon. Bu olmadka, tasarladmz site de gerekleebilecei kadar gerekleemeyecek, gn na kavuamayacaktr (Platon, 2007: 473d). Bedia Akarsu, Platonun felsefesi aslnda, az ilenmi de olsa, Etikten baka bir ey deildir demektedir (1982: 84). Bu saptama isabetli bir saptama olarak grnmektedir. Nitekim Platonun bir bakma en nemli eseri saylabilecek olan Devlet adl kitab, insan dnyasnn nemli bir sorun alan olan siyaset sorunlarnn temelindeki etik sorunlar ele alan bir almann rndr. Dolaysyla Platonun Devlet adl eserini etik sorunlar ele alan bir etik ve insan felsefesi almas olarak deerlendirmek mmkndr. Platonun etik grnde u be nokta nemlidir: Erdem, adalet, insann ya da ruhun yaps, iyi ideas ve siyaset ya da devlet. ster kiiyle ilgisinde ister siyasetle ilgisinde olsun iyi ve mutlu yaam iin olarak erdemin bilgisini ana koul sayd iin, ilkin erdemin ne olduu, retilebilir olup olmad sorularn ele alm ve bu sorulara aklk getirmeye almtr. Daha ok genlik dnemindeki almalarnda ele ald bu sorulara verdii yantlarda her ne kadar kesin bir ey sylemiyorsa da, erdem kavramyla ilgili nemli ipular vermitir. rnein, Kharmides adl diyalounda bilgelii, Protagoras adl diyalounda erdemin bilgi olup olmadn, Menon adl diyalounda da erdemin ne olduu ve retilip retilemeyeceini tartmtr. Bu tartmalarn hibirinde ele ald sorulara ak bir yant vermemekle birlikte, aslnda her birinde erdemin ne olduuna ilikin nemli ipular sunmutur. Nitekim daha sonra rencisi Aristoteles bu nemli ipularndan hareketle erdem kavramnn bilgisini ortaya koymutur. Platon her ne kadar Menonda erdemin retilip, retilemeyecei sorusunu ak brakmsa da, Devlette ve Yasalarda (Nomoi) erdemin retilebilir olduunu dnd grlmektedir. Platona gre erdem, kiilerin yatknlna gre retilebilirdir. Her kiinin idea bilgisine ulamas beklenemez, ama buna yatkn kiiler vardr ve bunlara retilebilir. Kiiler arasnda etik yatknlk ve idea bilgisine eriebilme bakmndan derece fark vardr. Kiiler erdemi kazanmak iin gereken idea bilgisine ya da bilgi ve bilimi birlikte ifade eden episteme (Krvx nh) dedii felsefi bilgiye ulama konusunda ayn yatknlkta deildir. Platon bu durumu bir benzetmeyle yle aklar: Kimilerinin mayasnda altn vardr, bunlar nder olacak kiilerdir. Kimilerinin mayasnda gm vardr, bunlar yardmclar veya koruyucular/bekilerdir. Kimilerinin mayasnda da demir ve tun vardr, bunlar da esnaf ve iftilerdir, reticilerdir (2007: 415b). Bu tr yatknlk iinde felsefi bilgiye ulamaya, filozof olmaya, dolaysyla erdemi kazanmaya en yatkn olanlar mayasnda altn bulunanlardr. Platona gre drt tane ana erdem vardr. Bunlar bilgelik, cesaret veya yiitlik, lllk ve adalettir. Bunlarn her birinin ne ifade ettiini ilkin bir sitede, bir ynetim topluluunda adaletin ne olduunu, nasl geekleebileceini saptamak yoluyla belirler. Bir sitede bulunan balca snfn her birinin erdemi farkldr. Bilgelik, yneten kesimin erdemidir. Cesaret ya da yiitlik, koruyucu kesimin erdemidir. lllk, ilk ikisinden farkl olarak daha genel, yani ayn zamanda her ke-

52

Etik

simi de kapsamakla birlikte, reten kesimin erdemidir. Adalet ise bu erdemin gerekleme koulu olan ve btn snflarla ilgili olan bir erdemdir. Sitenin erdemleri olarak bu erdemlerin her birinin zellii nedir acaba? Sitenin/ynetimin ilk erdemi bilgelik, doru, uygun ve isabetli kararlar alabilmek iin gereken bilgiyi ifade eder. Bu bilgi, sitenin yalnz bir kesimiyle ilgili deil de, btnyle ilgili iler zerinde kararlar almasn; gerek i ilikilerini, gerekse baka sitelerle olan ilikilerini en iyi biimde dzenlemesini salayacak zellikte bir bilgidir (2007: 428d). Sitenin ikinci erdemi cesaret ya da yreklilik, korkulacak ve korkulmayacak eylerle ilgili doru ve yasaya uygun inanc her zaman koruyan bir gc ifade etmektedir (2007: 430b). Sitenin nc erdemi lllk, yalnzca bir kesimin erdemi deildir ve bundan dolay ilk iki erdemden biraz farkldr. Fark uradadr: lllk,toplumun btn kesimine yaylan ve gl veya gsz, orta halli veya zengin, st veya alt kesimler arasnda btnn dengesi bakmndan arasnda neyin belirleyici olaca konusundaki doal uyumdur (2007: 432a). Peki, Platonun hem dier erdemleri kapsayc hem de iyi ve mutlu bir yaamn ve iyi bir site yaamnn temeli olarak grd adalet nedir acaba? Adalet, her eyden nce, bu erdemle birlikte sitenin erdemli olmasn salayan erdemdir. Gereklemesi iin dier erdemlerin varl farzeden bir erdem olarak adalet, herkesin kendi iiyle uramas, kendi iini yapmasdr (2007: 433b). Adaletin bu olduu dncesine nasl vardn da Platon yle aklar: Sitede lll, yreklilii ve bilgelii arayp bulduktan sonra, geri kalan nitelik budur diyorum. Bu nitelik, btn br erdemlerin sitede domasna imkn verir; bundan sonra da, kendisi sitede bulunduu srece, onlarn devamn salar (2007: 433b). Adalet, (bir) ynetimi/siteyi iyi klma konusunda nemli bir ileve sahiptir. Sitede herkesin kendi iiyle uramasn gerektiren ilke olarak adalet, (bir) ynetimi/siteyi erdemli klma konusunda bilgelik, lllk ve yreklilikle baa ba gider (433d). yi ve mutlu (bir) ynetim/site olabilmesi iin adalet nemlidir, nk (bir) ynetim/site iin en byk ktlk, sitedeki ayr insan grubunun ynetici, yardmc ve retici gruplarn birbirinin iine karmas, birinin dierinin iini yapmasdr (434c). Platon, adaletin ne olduu konusunda bir sitede bulunan balca ksmlara bakarak elde ettii bilgiyi, benzer ekilde insann ya da ruhun yapsna bakarak yeniden gzden geirir. Bu aratrmasnda Platonun asl bilmek istedii ey, adaletin ne olduunun tam bilgisidir. nk adalet, hem kiide hem de bir sitede ya da bir ynetim topluluunda sz konusudur. Dolaysyla, kiide adaletin ne olduunu belirlemek sitede adaletin ne olduunun bilgisini de dorulayacaktr. O halde insann ya da insan ruhunun yapsn incelemek gerekir. nsan ruhunun yaps da tpk bir siteninki gibi ksmdan olumaktadr. nsan eylemlerine ve tutumlarna baktmzda bir bakma hemen belirlenebilen iki ksm grlr. Bunlardan biri ruhun dnen yan (logistikon/mqcvxlRo) dr. Ruh bununla dnr. Dieri ise ruhun dnmeyen (alogon/ mqcqo), yalnzca arzulayan yandr. Birtakm zevklerin, doyumlarn yolda olan bu yanyla ruh, sever, susar, ackr, baka arzulara kaplr (2007: 439d). Demek ki ruhun ksmlarndan biri akl dieri arzular ve itahlardr. Bu iki ksmn yannda bunlar kadar kolay saptanamayan nc bir ksm daha vardr. Bu ruhun heyecanlanan, heyecan ve fke duyan yandr. Platon, ilk bakta arzulayan ksma benzer veya ona yakn gibi grnse de ruhun bu heyecan ve fke duyan, heyecanlanan yannn bazen arzulara kar savatn yle bir ykyle anlatr: Aglaonun olu Leontios, bir gn Pireden kente dnyormu. Kuzey surunun dnda yryp gelirken, da-

3. nite - Eskiada Etik

53

raacnn bulunduu yerde yatan ller grm. Hem iinden llere bakmak geliyor, hem de tiksinti duyup ban eviriyormu. Bir sre kendini tutup grmeyeyim diye yzn kapam. Ama sonunda arzusuna yenilip, gzlerini alabildiine aarak llere doru komu, Aln bakalm, kr olascalar, diye barm kendi gzlerine; doyun bu gzel manzaraya! (2007: 440a). Buna ek olarak kimi baka durumlarda da, heyecan ve fke duyan yann arzularla savaarak akldan yana kabilen bir ksm olduuna dikkat eker ve Glaukona unu sorar: Baka birok durumlarda da, rnein bir insan arzularnn zoruyla srklendii zaman, o insann kendini aypladn, kendini zorlayan eye kar fkelendiini; iki kesim arasnda geen bu kavgada fkenin akldan yana kp onun orta olduunu grmyor muyuz? Buna kar, akl kendisine aykr herhangi bir davrana giriilmemesini istedii zaman, fkenin arzudan yana ktn her halde ne kendinde grmsndr, ne de bakalarnda (2007: 440b). Bylece Platon, ruhun bu nc ksmnn ilk bakta sanlabilecei gibi arzulayan ksmdan yana deil, dnen ksmndan yana olduunu saptar. Bu durumda insan ruhunda da (bir) sitede olduu gibi ksm bulunduuna gre, ruhun bu ksmlarnn sitedekine benzer ekilde erdemleri olmaldr. Site ile ruhun yaps arasndaki benzerlikten hareketle Platon, site nasl ve hangi kesimi yznden bilge ise, tek kiinin de yle ve o kesimi yznden bilge olmasnn zorunlu olduu sonucuna varr (2007: 441c). Bu benzerlii izleyerek Platon, ruhun arzulayan ksmnn erdemini lllk, heyecanlanan ksmnn erdemini cesaret ya da yreklilik, dnen ksmnn erdemini de bilgelik olarak belirler. Kendi deyiiyle sylenirse, bir insana ll dedirten ey, ...nderle iki uyruunun, ynetenin akl olaca inancnda birletikleri ve akla kar bir ayaklanma olmad zaman, btn kesimler arasnda sren dostluk ve uyum havasdr (2007: 442d). Yine bir insana yrekli dedirten ey, ruhunun heyecanlanan ksmdr; bu ksmn, korkulacak ve korkulmayacak eyler zerinde akln koyduu kurallar ac iinde de, zevk iinde de korumasdr (2007: 442c) ve bir insana bilge dedirten ey ise, ...iindeki kumanda eden ve bu kurallar koyan kk kesimdir. Bu kesim, ayn zamanda, ruhun ayr ayr her bir kesimine de, tmne de nelerin yararl olduunu bilen kesimdir (2007: 442c). Bir site ile insan ruhu arasndaki bu yapca benzerlikten hareketle ortaya koyduu bu bilgilere dayanarak Platon, adaletin ne olduu konusunda unlar syler: Adalet, ...insann d uralarn deil, i uralarn, gerek varln, gerekten kendisiyle ilgili olan eyleri ynetir, ruhun hi bir kesiminin bakasna zg iler grmesine, hakk olmad halde birbirinin iine karmasna izin vermez (2007: 443d). Adaletin istedii, insann, kendini gerek anlamyla dzene koymasn, kendine hkim olmasn, kendi iinde kendi kendisiyle dost olmasn ifade eden bir erdemdir. Adalet, tpk mzikteki perde (pes, tiz, orta ve varsa ara perdeler gibi) arasndaki uyum gibi, insann, ruhunun kesimi arasnda tam bir uyum kurmas, ruhun ksmlarn birbirine balayarak kendini oklukken birlik haline getirmesi, ll, uyumlu klmasdr (2007: 443 d,e). Yine ruhun yapsna bakarak adaletsizliin ne olduunu da Platon yle ifade eder: Ruhun kesimi arasnda bir i sava; bunlarn birok ii zerine almaya, birbirlerinin iine karmaya kalkmalar; ruhta egemen kesime yaradl gerei kle gibi hizmet etmesi gereken bir kesimin hakk olmayan bir egemenlik kapmak iin ruhun btnne kar ayaklanmas? te adaletsizlik byle bir eydir, yani ruhtaki kesimler arasndaki kargaalk ve dzensizliktir; arzularn dizginleyememe, korkaklk, bilgisizlik, ksacas her trl ktlk de budur (2007: 444 b).

54

Etik

ARSTOTELES
Sokrates ve Platondan sonra Eskiada felsefeyi dorua karan Aristoteles, kendinden nceki felsefi almalar ve bilgi birikimini ok iyi zmsemitir. Ortaya koyduu eserlerle bu birikimin kalc olmasna byk katk salamtr. Ama onun felsefeye yapt asl katk, felsefenin temel dallarnn sorunlarn sistematik ekilde ilemi olmasnda kendini gstermektedir. Kendinden nce biraz dank ekilde ele alnan felsefe sorunlarn toplam, birbirleriyle olan ilikilerini de gz nnde bulundurarak bu sorunlarn alanlarn belirlemi ve her birini kendi alan iinde aratrmtr. Buna ek olarak Aristotelesin ele ald konulara yaklam ve bunlar inceleme ekli, onun felsefi dnmeye olan ilgisinin yannda aratrmaya olan merakn ve dikkatli bir gzlemci olduunu gstermektedir. Aristotelesin felsefe tarihinde zellikle ontolojinin ve etiin kurucusu olarak zel bir yeri vardr. Aristoteles insann bilme etkinliklerini e ayrr: Bunlar, teorik etkinlikler, pratik etkinlikler ve poietik etkinliklerdir. Fizik, Matematik ve lk Felsefe teorik etkinliklerdir, Etik ve Politika pratik etkinliklerdir, rn ya da eser ortaya koyan etkinlikler de poietik etkinliklerdir. Politika en st pratik etkinliktir, Etik de Politikann bir ksmn oluturur. Bylece Aristoteles, Platonda temelleri atlan politika ile etik arasndaki yakn ilikiyi daha ak ekilde ortaya koyar. Etik tarihinin en nemli eserlerinden olan Nikomakhosa Etik adl eserinde Aristoteles, aratrmasna u szlerle balar: Her sanat ve aratrmann, ayn ekilde her eylem ve tercihin de bir iyiyi arzulad dnlr; bu nedenle iyiyi her eyin arzulad ey diye yerinde dile getirdiler (1998: 1094a). Peki, her eyin arzulad ey olmas nedeniyle insan yaamnda ve eylemlerinde vazgeilmez yeri olan bu iyi nedir acaba? Aristoteles bu soruya yle zl bir yant verir: Yaplanlarda kendisi iin istediimiz, baka eyleri de onun iin istediimiz bir ama varsa ve her eyi bir baka ey iin tercih etmiyorsak..., bunun iyi ve en iyi olaca ak (1998: 1094a 20). Burada etik ile politika arasndaki yakn ilikinin varlksal temelini grmek mmkndr, nk kii eylemleri ile politikann ortak bir erei vardr. Bu erek, insanlarn mutluluk ya da bahtllk (eudaimonia) dedii eydir. Ancak, insanlar bu ortak eree mutluluk diyerek adnda anlasalar da, mutluluun ne olduu konusunda farkl kanlar tamaktadrlar (Kuuradi, 2009: 169). Kendi deyiiyle dialektik bir problem olarak grd (Kuuradi, 2009: 169) bu durumu Aristoteles yle dile getirir: Ad konusunda pek ok kii anlayor, hem sradan kiiler hem de sekin insanlar ona mutluluk diyorlar, iyi yaamay ve iyi durumda olmay da mutlu olmakla bir tutuyorlar. Ama mutluluun ne olduu tartma konusudur, ounluun ondan anlad da bilge kiilerinkiyle ayn deil. Kimi apak, belli eyleri, sz gelii haz, zenginlik, onuru anlyor, kimi de bir baka eyi; ok kez ayn kii bile baka baka eyleri anlyor, rnein hasta olunca sal, yoksul dnce zenginlii; kendi bilgisizliklerini bilenlerse, byk ve onlar aan eyler syleyenlere hayran kalyorlar. Kimi, pek ok olan bu iyi eyler yannda kendisi iyi olan bir eyin olduunu, bunun da bunlarn iyi olmasnn nedeni olduunu dnmtr (1998: 1095a 20-25). Byle saptad bu kanlarn hepsini deil, en yaygn olanlar ya da bir temeli varm gibi grnenleri snamann yeterli olaca dncesiyle aratrmasna bir snr izer. Aristoteles etik soruturmalarnn banda insan yaamnda bu ekilde aranan ve bilgisi yaam iin byk nem tayan, kendisi iin istenen, baka eylerin de onun iin istendii bu amacn, siyaset ii olduunu belirtir. Siyaset, bu amala il-

Aristoteles Makedonya kral Amyntasn zel hekimi olan Nikomakhosun oludur. Bundan dolay deneye dayal aratrmalarla ok erken yata tant. Onsekiz yanda Platonun okuluna Akademiaya - girdi, Platonun lmne kadar burada kald. Platondan farkl bir hareket noktas olmakla birlikte, Hocasna kar sayg ve ballk gsteren bir tutum iinde olmutur. Platona ithaf ettii bir almasnda Hocasn, kt insanlarn vme hakkna bile sahip bulunmad, hayatyla ve retileriyle ayn zamanda nasl mutlu ve iyi olunacan gstermi bir kii olarak tantmtr (Zeller, 2001: 201).

3. nite - Eskiada Etik

55

gisi bakmndan en bata gelen ve en nemli olan etkinliktir. nk siyaset, znde, insan iin iyi olan amalamaktadr. Dolaysyla onun amac tm dier etkinliklerin amacn kapsar durumdadr. Bunun iin Aristotelesin etik sorular ele ald bu kitabnda yapt aratrmann bir siyaset aratrmas olduunu belirtmektedir (1998: 1094b 10). Her bilgi ve tercih bir iyiyi arzuladna ve siyaset de nemli bir etkinlik alan olduuna gre, acaba onun arzulad ve en iyi olan ey nedir? yi, kendisi iin ama olan eyler arasnda kendisi iin en fazla ama olan eydir. Yani hibir zaman bir baka ey iin tercih edilmeyip, hep kendisi iin tercih edilen, sadece kendisi iin ama olan eydir. Aristoteles, byle bir eyin, mutluluk olduunu belirtir: En ok mutluluun byle bir ey olduu dnlyor, nk onu hibir zaman baka bir ey iin deil, hep kendisi iin tercih ediyoruz; ama onuru, hazz, usu ve her erdemi hem kendileri iin tercih ediyoruz (nk hibir yere gtrmese bile onlarn her birini yine tercih ederdik) hem de mutluluk uruna, onlar araclyla mutlu olacamz dndmz iin tercih ediyoruz. Oysa hi kimse mutluluu onlar uruna ya da genel olarak baka bir ey uruna tercih etmiyor (1998: 1097b). Peki, neden byle dnlyor diye sorarsak, mutluluun, kendisi ama olan bir eydir ya da kendine yeterli olan bir eydir. Yukarda sylendii gibi mutluluk, baka iyiler arasnda, kendisi ama olan iyi olma zelliini tamaktadr. Bundan dolay mutluluk, tercih edilebilir eyler arasnda en fazla tercih edilir olan eydir. Sonu olarak mutluluk, kendisi ama olma, kendine yeterli olma ve en fazla tercih edilen ey olma zellikleri bakmndan, en iyi eydir. yi, Platonda olduu gibi tek olan ve baka eylerin ondan dolay iyi olduu ey deildir. Aristotelesin iyi kavram, Platonun iyi kavramndan farkldr. Ona gre iyi, d iyiler, bedenle ilgili iyiler ve ruhla ilgili iyiler olmak zere trldr. Bunlardan ruhla ilgili olanlarn en bata ve tam anlamda iyiler olduunu belirtir (1998: 1098b 15). Eylemler ve ruh etkinlikleri de ruhla ilgili iyiler arasndadr. Mutluluk en iyi, en gzel ve en ho ey olduuna gre, imdi de yantlanmas gereken soru, mutluluun kendisinin ne olduu sorusudur. Ana izgileriyle sylenirse Aristotelese gre mutluluk ya da iyi, ruhun erdeme uygun etkinliidir (1998: 1098a 15); mutluluk iin nemli olan, erdeme uygun etkinliklerdir, erdeme aykr etkinlikler mutsuzluk yaratr (1998: 1100b 5). Mutluluk ile erdem arasnda her ikisi de iyi olduundan ve ruhla ilgili iyiler arasnda yer aldndan, erdemin ne olduu sorusunu ele almak gerekir. Bylece Aristotelesin, iyinin ne olduu sorusuna verdii yant ksaca yledir: Aristoteleste iyi a) srf kendileri iin aranlan erdemler, b) insann bu erdemlere gre etkinlii ve c) bu trl bir etkinlikten duyulan sevin (hedone / dqo ) tir (Kuuradi, 2003: 83). Bylece Aristoteles iyi kavramn Platondaki belirsizliinden ve yalnzca dnlen bir ey (idealarn ideas olan idea) olma durumundan syrp ona belirlenebilir ve gzlemlenebilir bir ierik kazandrmtr. Bu ierie daha yakndan bakldnda Aristotelesin, Demokritostan beri ele alnan iyi ve mutlu yaam sorusuyla ilgili ana kavramlar olarak sorgulanan iyi, mutluluk ve erdem kavramlar arasndaki ilikiye nemli bir aklk getirdii grlmektedir. Aristoteles, birbirleriyle varlksal balant iinde olan iyi, mutluluk ve erdem kavramlarnn bilgisini ortaya koyarak iyi ve mutlu yaamn ne olduu sorusuna aklk getirmek istemitir. Bu konunun akla kavuturulmas nemlidir, nk mutluluk deerli ve kendisi ama olan eylerdendir, yani iyi olan eydir. Bunun byle olduu, mutluluun ilk ey olmasndan da grnyor; nk hepimiz btn teki eyleri onun uruna yapyoruz (Aristoteles, 1998: 1102a).

56

Etik

Aristotelese gre iyi, mutluluk olduuna, mutluluk da ruhun tam erdeme gre etkinlii olduuna gre, imdi de erdemin ne olduu sorusunu nasl yantladna baklabilir. Aristoteles erdemin aratrlmasnn nemini yle ifade etmektedir: Madem mutluluk, ruhun, kendisi ama olan erdeme uygun bir etkinlii, erdem konusunu aratrmal; bu ekilde belki mutluluk konusuna da daha iyi bakm oluruz. Ayrca, gerekten siyaset adam olan kiinin, mutluluk konusuyla zellikle urat dnlr; nk o, yurttalar iyi klmak, yasalara uyan kiiler yapmak ister (1998: 1102a 10). Aristoteles, erdem nedir? sorusunu, insan ruhunun yapsnn bilgisine dayanarak yantlar. Ruhun yapsn bilmek iki bakmdan nemlidir. Birincisi, insansal erdem, bedenin deil, ruhun erdemidir ve mutluluk da yukarda sylendii gibi, ruhun bir etkinliidir. kincisi ise, ...nasl gz doktoru gzleri tedavi etmek iin tm bedeni bilmek zorundaysa, siyaset adam da ruh konusunu bilmeli, hele siyasetin tptan daha deerli ve daha iyi olduuna baklrsa, daha da ok bilmelidir (Aristoteles, 1998: 1102a 15-20). Peki, Aristotelese gre insan ruhunun yaps nasldr? nsan ruhunun iki yan, akla sahip ve akldan yoksun yanlar; her bir yann da iki ilevi ya da ksm vardr (Kuuradi, 2009: 169). Bylece insan ruhu yapca toplam drt ksmdan olumaktadr. Ruhun akla sahip yannn iki ksmndan biri, ilkleri, baka trl olamayacak varlklar bilmemizi salayan ksm; dieri ise, olmas beklenenleri bilmemizi salayan ksmdr (Kuuradi, 2009: 169). Ruhun akldan yoksun yannn iki ksmndan biri bitkisel ksm, dieri de arzular ya da genel olarak itahlar ksmdr. Ruhun bu ksmlarndan olmas beklenenleri bilmemizi salayan ksm ile arzular ya da genel olarak itahlar ksm arasnda karlkl ekilde sk bir iliki vardr. te iyi olduu sylenen ve adna erdemler denen zellikler, drt paral bir yaps olan insan ruhunun ksmyla, akla sahip yann iki ksm ve akldan yoksun yann iki ksmndan birinin (arzular ya da itahlar) ksm ilgili zelliklerdir. Bitkisel ksmn doal olarak erdemlerle bir ilgisi yoktur. Demek ki Aristotelese gre erdemler, ruhun ksmnn zellikleri ya da zel durumlardr (Kuuradi, 2009: 170). nsan ruhunun yaps ile erdemler arasnda ikinci bir yapsal ilgi, erdemler ile ruhta olup bitenler, ruhta genel olarak bulunan zellikler arasndaki ilgidir. Bu ilgiyi grmek Aristotelese erdemlerin cinsini ortaya koymada yardmc olur. Peki, ruhta olup bitenler ve genel olarak bulunan zellikler nelerdir acaba? Bunlar, tutkular (pathe/r ih), olanaklar/gler (dynameis/ dyo nf ) ve huylar (hekseis/ pf )dr. te erdemler ruhun, yukarda belirlenen ksmna bal huylardr. Erdemlerin bu ekilde huylar olmas, onlarn edinilen, kazanlan zellikler olmas demektir. Bu durumda erdemleri her kii edinebilir (Kuuradi, 2009: 170). Ancak, burada erdemlerin ruhun ksmyla ilgili huylar olduunu sylerken, bu huylarn vlen huylar olduunu da eklemek gerekir. Yoksa bunlara erdemler denmesi uygun olmazd. Bylece Aristoteles, erdemler nedir? sorusuna ilk yantn, erdemlerin vlen huylar olduunu syleyerek verir. Bunun ardndan erdemin ne olduu sorusuna verdii yanta geilebilir. Bu soru ayn zamanda erdemli olmann ne demek olduu sorusunu da ifade eden bir sorudur. Aristoteles, erdemin ne olduunu ya da erdemli olmann ne demek olduunu Kuuradinin ifadesiyle birka bakmdan ortaya koyar: lk tanm yledir: neliine ve tanmna baklrsa erdem, orta olan (mesotes/nfv xh )dr; en iyi olan ve olumluluk asndan bakldnda ise o, uta olandr (2009: 170, Aristoteles, 1998: 1107a 6). Bu zellik, erdemi erdem yapan, onu dier huylardan ayran zelliktir.

3. nite - Eskiada Etik

57

Bu tanm, onun huy olma bakmndan zelliini, erdem olmayan huylardan ayran zelliini ifade etmektedir. Erdemin eylemle ilgisinde tanmn da yle yapar: erdem, dne dne tercih edilen bir huydur, bize gre orta olan, aklca ve uslu kiinin belirleyecei ekilde belirlenen bir huydur (Kuuradi, 2009: 170, Aristoteles, 1998: 1106 b 35). Erdemin bilgiyle balantl tanmn ise yle yapar: erdem, yalnzca doru akla uygun bir huy deil, ayn zamanda doru aklla giden bir huydur (Kuuradi, 2009: 171, Aristoteles, 1998: 1144 b 26). Aristoteles, bu erdem tanmlarn, etik erdemleri ya da karakter erdemlerini gz nne alarak ya da onlarn zelliklerine bal ekilde yapmtr. Orta olma, etik erdemlere zgdr ve bu zellik erdemine olduunu belirtmektedir. Dnce erdemleri, orta olan zellikler deildirler ama insann erdemi ya da erdem, bize gre orta olandr (Kuuradi, 2009: 171). Burada bize gre derken bunun, znel ve greceli bir anlam tamadn; eylemde bulunan kiinin o koullarda doru olan, doruyu grmesiyle, ngrsyle ilgili olduunu ayrca belirtmek gerekir (Akarsu, 1982: 110). Aristoteles erdemleri iki tre ayrr: Bunlar, dnme yetisinin (dianoia/ d oq a nn) erdemleri ile karakterin (ethosun) erdemleridir. Dnme yetisinin erdemleri, doru bilgiye ulamay salayan erdemlerdir ve sayca be tanedir. Bunlar, bir eyi yapabilme gc, becerisi olan teknik (tekhne/ x |oh), felsef bilgi ve bilim (episteme/Krvx nh), doruyu grme yetisi olan pratik bilgelik (phronesis/{t ohv ), dorudan kavrayan akl (nous/oq ) ve felsefi bilgelik (sophia/vq{ a) tir (Akarsu, 1982: 113, Aristoteles, 1998: 1139 b 15). Bunlar arasnda tekniin etikle bir ilikisi yoktur. Etik konularla ve sorunlarla en fazla ilikili olan yeti ise pratik bilgeliktir. nk onun nesne alan dorudan doruya etik sorunlardr. Pratik bilgelik, kiileri iyi ve mutlu yaamaya gtrecek yollar bulma anlamnda doru ekilde hesaplayabilme, dnp tartabilme yetisini ifade temektedir. Bunu yapabilen kiide etik dnebilme (etik bakmdan doru grebilme) zellii vardr (Akarsu: 1982: 114). Aristotelesin, erdemin ne olduu ve trleriyle birlikte erdemlerin neler olduuyla ilgili ortaya koyduu bu bilgi, kendinden nce aratrlan bilgelik ile erdem arasndaki ilikiye de aklk salar. Bu noktada Aristotelesin erdem nedir? sorusunu insan ruhunun daha nce belirtilen ksm arasndaki yapsal ilikiler bakmndan ve etik erdemlerle ya da karakter erdemleriyle ilgi iinde yantladn gz nne alarak, bu soruturmada esas problemin bu erdemlerle ilikili olduunu sylemek mmkndr. Aristoteles arlkla eksiklik arasnda ortalar olarak belirledii etik erdemlerin balca olanlarn tek tek ele alr ve her birinin zelliklerini tantr. Bunlardan balca olanlar unlardr: Cesaret ya da yiitlik, cmertlik, yce gnlllk, adalet. Erdemin orta olmasnn ne demek olduunu da cesaret ve adalet rneklerine bakarak aklamak uygun olabilir. lkin cesaret zerinde durulabilir. Aristoteles cesareti ya da yiitlii, kiilerin korkulacak eyler karsnda gsterdikleri tutumlarla ilgili olan u nitelendirme arasndaki fark gstererek aklar. Korkak kii karamsardr, nk her eyden korkar. Yiit ise tam tersi, nk yrekli olmak iyimser kiinin iidir; korkulacak eyler karsnda korkmamakta arya kaan kii ise cretlidir (1998: 1115b 228). nsan yaamnda doal olarak korkulacak eyler vardr. Bunlar karsnda korkak olan da cretli olan da arya kaar. Korkak olan her eyden korkmaktadr, cretli olan ise hi dnmeden ne atlan kiilerdir, tehlikelerden nce gnll olduklar halde, tehlikeyi grnce kaarlar; oysa yiit kiiler i banda etkindirler, daha nce ise sakin (Aristoteles, 1998: 1116a 5).

58

Etik

Buna ek olarak Aristoteles cesaret edilecek eylerden ok korkulacak eyler karsnda dingin olabilen ve bunlarla ilgili tutumu gerektii gibi olan yiit olduunu belirtir; cesaretin, cesaret gsterme ve korkmayla ilgili olduunu ama korkmayla daha ok ilgili olduunu syler (1998: 1117a 30). Bu durumda cesaret bir orta, yani erdem olarak korkulacak eyler karsnda, korkulacak olanla korkulmayacak olan bilmektir; baka deyile cesur kii neyden korkulup neyden korkulmayacan bilen kiidir. Sonu olarak insan ruhunun vlen huylarndan biri olarak cesaret, cesaret edilecek ve korkulacak eylerle ilgili orta olmadr (Aristoteles, 1998: 1116a 9). Ancak, bu tr eyler karsnda da korkmamakta arya kamak cesaret deildir. Burada cesaret ile cretlilik arasndaki fark gzden karmamak gerekir. Bir dier rnek de Aristotelesin, zerinde nemle durduu adalettir. Adaleti hem kavram bakmndan hem de uygulama ynnden dikkatle incelemitir. nk ona gre adalet, kendi amacn kendinde tayan erdemin tam kullanlmas olduundan kendi amacn kendinde en ok tayan erdemdir. Yine adalet, ona sahip olan yalnzca kendi kendine deil, bakasyla ilgili olarak da kullanmas sz konusu olduundan tamdr. Burada tam derken adaletin erdemin tam da kendisi olduu, erdemin btn olduu kastedilmektedir. Baka deyile erdemin tam olarak kendini gstermesiyle ilgili bir durumu ifade etmektedir. Bununla ilgili olarak pek ok kii kendi iinde erdemi kullanabilir, ama bakalaryla ilgili olarak erdemli davranmazlar demekte ve Yedi Bilgelerde Biasn adam makam gsterecektir szne gnderme yapmaktadr Aristoteles (1998: 1129b 30, 1130aa). Adaletin etik bir erdem olarak bu zellii nemlidir, nk erdemler iinde yalnzca adaletin, bakalarnn iyilii iin sz konusu edildii grlmektedir. Demek ki adalet, ister ynetici konumunda olsun ister gnlk yaamda olsun kiilerin, bakasyla ilikisinde sz konusu olan bir erdemdir. Bu durumda hem kendine hem dostlarna kar ktlkle davranan kii en kt insan, ama kendisine deil bakasna erdemle davranan insan en iyi insandr, bu yzden bakasna erdemle davranmak ya da adil olmak g itir. Sonu olarak adalet erdemin bir paras deil, erdemin btndr; kart olan adaletsizlik ise ktln bir paras deil, ktln btndr (Aristoteles, 1998: 1130a 5-10). Kavram bakmndan adalet erdemle ayn eydir, ama adaletin olduu ey ile erdemin olduu ey ayn deildir; erdem ya da adalet, bakasyla ilikide sz konusu olduunda adalettir; kendi bana byle bir huy sz konusu olduunda erdemdir (Aristoteles, 1998: 1130a 10). Buna ek olarak Aristoteles datc adalet ve dzeltici adalet olarak adaletin eitlerinden de sz eder. 1) Datc adalet: Onurun, parann ya da toplumdaki yurttalar arasnda bltrlebilir olan eylerin datlmasnda sz konusudur. 2) Dzeltici adalet: Kiileraras ilikilerde isteyerek veya istemeyerek olan alverilerde sz konusudur. Alm-satm, bor verme, kefil olma veya hrszlk, kandrma, tuzaa drme gibi durumlar buna rnek verilebilir (1998: 1130b 30, 1131a, 5). Bylece Aristoteles adaletin ne olduunu, hem Platonun yapt gibi erdemin btn olma zelliini dikkate alarak hem de gereklikteki durumlarla ilikisine bakarak aklamaktadr. Hem Platonda hem Aristoteleste adaletin, erdemin btn veya tam erdem/erdemin kendisi olarak ele alnmas nemlidir. Sonu olarak bu iki filozofun zgn yaklam, insan dnyasnn nemli bir sorun alan olarak kendini gsteren siyaset alanndaki sorunlarn temelinde etik sorunlarn bulunduunu grmemizi salamaktadr. Platonun ve Aristotelesin ve bir bakma her ikisinin de Hocas olan Sokratesin etik tarihindeki zgn yerinin ve neminin bundan dolay olduu sylenebilir.

3. nite - Eskiada Etik

59

Platonun insan ruhunun yapsyla ilgili ortaya koyduu bilginin ve SIRA SZDE erdemle Aristotelesin ilgili ortaya koyduu bilginin, erdemin belirli zellikte huylar olduu bilgisinin nda gnmzde ska konuulan eitim sorunlar konusunda ne sylenebilir?
DNELM

SIRA SZDE

DNELM
Herakleitosun varlk R U S O anlaynn temelinde yer alan ve baka bir dile evrilemeyen logos szc D KA sz, dnme, akl,Koran,T l gibi ok anlaml bir szcktr.

STOA OKULU VE EPKOUROS OKULU

Daha nce de belirtildii gibi Stoa Okulunun kurucusu KbrslO Zenondur. Stoa S R U Okulunun etik grn belirleyici olan teorik temel, bu okulun doa anlaydr. Bundan dolay ilkin Stoa Okulunun doa anlay zerinde ksaca durmak uygun DKKAT olur. Bu anlayn ekillenmesinde byk lde Sokrates ncesi dnrlerin doayla ilgili dnceleri etkili olmutur. zellikle de Herakleitosun logos/m kavSIRA anlamna gelen ramnn etkisi byktr. Bu kavram Anaksimenesin, soluk, nefesSZDE pneuma/roX na kavramyla birlikte dnerek bir doa tasarm ortaya kmtr. Bylece, edilgen ya da etkiye urayan varlk olarak su ve toprak ile buna etkiyen, AMALARIMIZ ate gibi bir soluk, nefes olarak pneuma tm varolanlarn olumasnda yer alan iki ana unsur olarak grlmtr. te doa bu iki unsurun karlkl etkileimiyle oluan katmanl bir yapdr. Bu yapnn ilk katman olan cansz doadaA pneuma sakl K T P olarak bulunur. Sonraki katman olan bitkide pneuma ksmen grnr. Canl doann ikinci grnm olan hayvan katmannda pneuma, ruh olarak grnr. Canl doann en son katman insanda ise bu scak ate gibi soluk, logos/dnme olarak TELEVZYON grnr. Bu durumda insan aslnda bir doa varldr. Her ne kadar dnen ve akl sahibi (logoslu) bir varlk ise de, onun bu durumu doaya aykr deildir. nsandaki akl (logos), beden ve ruha bal bir akldr, dnmedir. te bir doa varl ol N bedensel hem de mas nedeniyle insan bir yandan etik varlktr. nk insan, hemT E R N E T ruhsal ynnden gelen etkiler nedeniyle eylemlerinde eitli sorunlarla kar karya kalabilmektedir. nsanda hem aklla ilgili hem de akld itki ve eilimler vardr. Btn itkilerimiz, eilimlerimiz iyi ve ktyle balant iindedir. Bundan dolay Stoa filozoflar ilkin insann doal yapsndan gelen duygu ve duygulanmlar incelemilerdir. Duygular, normal duygular ve anormal duygular olarak ikiye ayrmlardr. rkilme ve rkme, utanma, pimanlk duyma, doadan, gzellikten sevin duyma gibi duygulara normal duygular, haz ve ac, arzu ve korku gibi tutku zellii gsteren duygular da anormal duygular saymlardr. Akla ve doaya aykr olan ruh devinimine ya da ly aan igdye tutku (pathos/r iq ) demilerdir (Akarsu, 1982: 63). Tutku ya da duygulanmlar, doal ly aan itkilerdir. Bunlar, akla uymadklar iin ruhun dengesini bozabilirler. Bu durum alkanlk haline gelince de ruh hastalklar ortaya kabilir. Erdemli olmak iin duygulanmlardan syrlmak gerekir. Duygulanmlardan syrlmak bilgiyle/bilgelikle olur. Burada duygulanmlar yenmek duygusuz olmak deildir. Erdemli ya da bilge olmak, ac veya ktlkler ya da irkinlikler karsnda sarslmadan durabilmeyi, bunlardan etkilenmemeyi, yara almamay baarmaktr. Erdemli kiinin bo gururu, kibri, kendini beenmilii, fkesi yoktur. Erdem yalnzca akln iidir, hatta doru ileyen akldan baka bir ey deildir (Akarsu, 1982: 65). Bedeni ve ruhuyla birlikte doaya ait bir varlk olan insann i dnyasnn, i yaamnn birliini kuran ve onu ayakta tutan ey dnmesidir. nsan, akl ve dnmesiyle kendini, eylemlerini ynetir. Varln korur ve srdrr. nsan, doas bakmndan akll ve dnen varlktr. Bu, ona eylemleri konusunda etik bir sorumluluk, etik bir dev yklemektedir. Kendindeki bu dnme olanan gerekletirmek onun devidir. Bunu gerekletirmek ayn zamanda doal olan, doaya uygun olan yapmaktr. nsan kendinde bulunan bu doal olana gerekletirirse,

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

60

Etik

yani aklla eylemede bulunursa, doaya uygun olan yapm olur. yi ve mutlu yaam doaya uygun yaamakla olur. Akll varlk iin iyi ve kt - yararl olan ve olmayan - kendisine kar duran eyde deil, sadece ve sadece kendi eylemindedir, kendi elindedir. Kendi elinde olunca da, akla ve kendi doasna uygun yaama insan iin bir dev/kathekon olur (Akarsu, 1982: 61). Doaya uygun yaamak erdemli olmaktr ayn zamanda. nk insan ile doa arasnda varlka/yapca tam bir uyum vardr. Doa ona kendinde olan bir eyi, yani aklla eylemde bulunma olanan vermitir. Erdemli olmak iin bunu yapmak en doru yoldur. Burada iyi ve mutlu yaam iin aba harcanmas sz konusu olabilecek en doru ey erdemli olmaktr, nk yalnzca erdem iyidir. Erdemli yaama, iyiyi isteme biricik devdir... Mutluluk erdemle, iyi ve yararl olan, deve ve akla uygun eylemle birliktedir; erdemin dnda bir iyi olmad gibi, erdemin iinde ve erdem iin bir kt olamaz. Erdem biricik iyidir (Akarsu, 1982: 61). Stoallar drt temel erdem belirlemilerdir: yiyi kty, doruyu yanl ayrt etme bilgisi olan bilgelik (phronesis/{t q ohv ), borlu olunan verme bilgisi olan adalet (dikaiosyne/d la qvy oh), yaplmas gereken ile kanlmas gereke ni ayrt etme bilgisi olan yiitlik (andreia/ odtf a), kendini yenme ve ll ol ma bilgisi olan lllk (sophrosyne/v {tvvyoh). Stoallara gre erdemler birbiriyle ilikili ve btnlk iindedir. Erdemli bir eylemin iinde btn erdemler vardr. Bir eylemin erdemli olabilmesi iin kendinde iyi olmas yetmez yalnzca. Bu eylemin ayn zamanda iyiyi istemekten domas gerekir. Eylemler ahlk yasasna uygunsa, devi yerine getirmitir. Bir kiide erdemler ya btn olarak vardr ya da hi yoktur. nsanlar da bilgeler ve budalalar olmak zere iki gruba ayrmlardr. Bunun ls ise erdemli/bilge olmaktr. Bilgeler d koullar, engeller karsnda bamsz ve zgr, dolaysyla mutlu kiilerdir. Yalnzca bilge kiiler sevgi ve dostluk deerlerini duyabilirler. Bilge kii, yamada katlanlamaz durumlar sz konusu olduunda, kendi istei ile yaamdan ayrlmay da bilmelidir. rnein, iyilemez hastalk, yallktan gelen zayflk gibi durumlarda yaamdan ekilmesini bilmek bilgece bir tutumdur. Senecann deyiiyle deniz yolculuunu ya da evde oturmay seer gibi lm yolunu seebilir bilge. Zaman gelince bir konuk gibi yaamdan ayrlr; giyilmez hale gelen bir giysi gibi, bedeni artk kendine uymuyorsa, onu brakr (Akarsu, 1982: 75). Stoa Okulunda iyinin ls, baka eyden dolay deil yalnz kendisi iin iyi olmadr. Baka eyden dolay iyi olan bir ey, iyi deildir; baka eyden dolay kt olan da kt deildir. rnein salk, zenginlik, n, mevkii gibi eylerin kendileri iyi deildir. Ayn ekilde yoksulluk, hastalk, zayflk, lm gibi eylerin kendileri kt deildir. Baka eylerden dolay iyi ya da kt olan eyler aslnda ne iyidirler ne de ktdrler. Bunlar deer olma bakmndan kaytsz kalnacak eylerdir. Haz da asla iyi olabilecek bir ey deildir ve yaamda ama olarak grlmesi yanltcdr. Bu durumda insan iin yalnzca erdem iyidir. Ama yaamda istenmeye deer eyler ile kaytsz kalnacak olan eyler vardr. rnein bir konuya, ie yatknlk, beceriklilik, kendini gelitirme gibi ruhun geliimiyle ilgili eyler; gzellik, salk, g kuvvet gibi bedenin geliimiyle ilgili eyler; zenginlik, itibar ve iyi bir soydan gelme gibi d eyler istenmeye deer eylerdir. Ne iyi ne kt olan ama yine de istenebilir olan eyler, doaya aykr, kt eyler, isteme nesnesi olmayan eyler kaytsz kalnacak eylerdir. stemenin nesnelerine ilikin bu ayrma kout olarak eylemleri de gruplandrmlardr. 1) Doru-eri eylemler: Doru eylem, doru dnten gelen eylemdir. Doa varl olan insan

3. nite - Eskiada Etik

61

iin dev, bu eylemi amalamak, bunu gerekletirmeye almaktr. 2) deve uygun-deve aykr eylemler: deve uygun eylem, akl ve dnmeden deil, varlmz koruma igdsnden kaynaklanan eylemdir. Deer ynyle nemli olmamakla birlikte bu eylemler akl karsnda gerekelendirilebilen eylemlerdir. Tam devi yapan eylem deildir. Tam dev, iyiyi istemeyle olur. 3) Yansz ekilde kaytsz kalnacak eylemler (Akarsu, 1982: 69). Platon ve Aristotelesin grlerinden yararland grlen Stoa Okulu etik grn, doa-insan-akl birlikteliinde oluturmutur. yiyi de ayn balant iinde belirlemi ve bunun her ey iin ortak olduunu dnmtr. Eskiada hellenistik dnemde yer alan dier nemli bir felsefe okulu Epikourosun okuludur. Epikouros Demokritosun gelitirdii atomculua dayanarak benimsedii doa anlayndan hareketle etik dncelerini ortaya koymutur. Felsefenin amacn, insann dinginlie ve mutlulua ulamasna yardmc olmak olarak gren Epikouros, teorik aratrma olan doa bilgisini bu amaca katk verdii oranda nemli bulur. Bunun dnda matematik ve gramer almalar, tarih aratrmalar, diyalektik, tanmlama, kantlama gibi almalar insann iyi ve mutlu yaamas konusunda hibir ey katmazlar. Bundan dolay, asl ii yaama hizmet etmek olan felsefenin alanndan Etik, nem bakmndan ilk srada yer alr. Dier iki alandan Mantk/Kanonik, Fizik alanna, Fizik de Etik alanna hizmet eder (Gkberk, 1990: 97). Doann yaps hakknda bilgi veren Fizik, doay tanmamz salar ve mutlu olmamza engel olan nyarglardan kurtulmamza yardmc olur. Mantk, doru bilginin lsn vererek yanlgya dmemize engel olur. Etik ise bizi mutlulua gtrebilecek yollarn neler olabileceini syler. Doa bilgisi bizim lm korkusundan kurtulmamza yardm eder. Varlk anlay bakmndan atomculuu benimsemi olan Epikouros, lmn bizim iin bir hi olduunu; lmle oluan dalma durumunda herhangi bir duyumlama olmayaca iin lmle ilgili kaygnn yersiz olduunu belirtmitir (1962: 55). Bu dncesini yle ifade etmitir: ...belalarn en korkuncu saylan lm bizim iin bir hitir: Biz var olduka o yoktur, o varken de artk biz youz, bunun sonucu olarak da o ne dirileri ne de lleri ilgilendirir, nk birincilerin olduu yerde o yoktur, ikincilerin de artk kendileri yokturlar (1962: 34). Buna ek olarak lm korkusunun temelinde yatan eyi de yle aklamtr: ...eer biri lmden, ac verdii iin deil de onun mutlaka geleceini bilmenin acsyla korktuunu sylerse, o bir delidir; nk varl bizi rktmeyen bir eyin sadece beklendii iin ve beklendii srada bizi taslandrmasna sebep yoktur (1962: 34). Mutlu ve huzurlu yaamann karsndaki en byk engeli ve onu ama yolunu byle belirleyen Epikouros da, Kyrene Okulu gibi, hazzn iyi olduunu dnr; iyi yaam, mutlu yaam iin hazz ama olarak grr. Ancak, onun haz anlay Kyrene Okulunun anlayndan farkldr. Epikourosun hazdan anlad ey acszlk durumudur ve bunu yle ifade etmitir: Hazzn byklnn son snr, btn ac veren eylerin ortadan kalkmasdr. Gerekten, hazzn bulunduu yerde ve onun bulunduu srece acnn, tasann ya da her ikisinin birden yeri yoktur (1962: 55). Ona gre hazza ynelmemizin temelinde de acszl istememiz vardr. Bu noktayla ilgili olarak yle demektedir Epikouros: Aslnda ne yapyor, ne ediyorsak, hepsi ac ekmemek ve korkuya uramamak iindir. Bu duruma bir kere eritik mi, artk ruhumuzdaki btn frtnalar diner; nk canl varlk artk ne kendinde eksik olan, ne de beden ve ruhun rahatn tam bir hale getirecek baka bir eyi aramak zorundadr (1962: 36). Bu noktadan hareketle Epikouros, hazz mutlu bir yaamn ba ve sonu olarak belirler. Ona gre haz, bizim iin en bata ge-

Sisamda domu olan Epikouros, felsefeye 14 yanda balam, 18 yanda Atinada Platoncu filozoflardan, daha sonra da Kolophonda atomcu Nausiphanesten ders almtr. M.. 310 ylnda Mytlenede kurduu okulunu 306 ylnda Atinaya tamtr. Epikourosun okulu bahe anlamna gelen Kepos adl bir yerde olduundan, kadnlarn ve klelerin de iinde bulunduu izleyicilerine bahe filozoflar denmitir. Geni evresinde ok sevilen ve saylan, salnda olduu kadar lmnden sonra da byk sayg gren nder bir filozof olmutur (Zeller, 2001: 279)

62

Etik

len ve doutan bizim olan iyiliktir. Neyi sememiz, neden kanmamz gerektiini bize gsteren odur (1962: 36). Epikouros, hazdan anlad eyi ak olarak ifade edebilmek ve yanl anlalmamak iin, bizim her eyin stndeki, tabiattan gelme iyimiz olduu iindir ki, yle rastgele her eit hazza atlmamalyz demekte; bize daha byk skntlar getirecek olan hazdan kanlmas gerektiini belirtmektedir (1962: 36). Buna ek olarak hazza nem verirken hazdan anlad eyin ne olduunu da yle dile getirmektedir: Hazzn bizim iin hayatn en stn amac olduunu sylemekle ne sadece her eyin tadn karmak isteyen sefihlerin zevklerini, ne de maddi hazlar sylemek istiyorum... Bizim iin haz, beden alannda ac ekmemek, ruh alannda da hibir huzursuzluk duymamaktr (1962: 38). Epikouros da Stoallar gibi doay bilmenin, onu tanmann iyi ve mutlu yaam iin nemli olduunu dnm ve etik grne doa bilgisini temel almtr.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

yi ve mutlu SIRA SZDE Stoa Okulunun nerdii doaya uygun yaamak ve doa yasasna yaam iin uymak dncesi ile Epikourosun acszlk durumu anlamnda hazza ynelmek dncesini gnmzn teknik dnyas ve tketim ynelimiyle ilgisinde tartnz.
DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

3. nite - Eskiada Etik

63

zet
A M A

Eskiada temel etik grleri tanmak. Eskiada etik grleri drt balk altnda ele almak mmkndr. Bunlar, Sokrates ve Sokratesi Okullarn grleri, Platonun gr, Aristotelesin gr, Stoa Okulunun ve Epikouros Okulunun grleridir. Sokrates, iyi ve mutlu yaamn erdemin bilgisine bal olduunu savunmu, bunun iin erdemin ne olduunu aratrmtr. Yapt aratrmada erdemin bilgi olup olmadn sorgulam; erdemin bilgiyse retilebilir, deilse retilemez olduu eklinde bir ipucu vermitir. Sokratesi Okullardan Kynik Okulda yaamda aranan ve istenen iyinin erdem olduu, erdemin iyi ve mutlu yaamn koulu olduu, hazzn sanld gibi iyi olmad ve haz karsnda olabildiince bamszlamak gerektii savunulmutur. Yine Sokratesi bir okul olan Kyrene Okulunda (Hazc Okul) ise hazzn biricik iyi olduu; iyi ve mutlu yaam iin olabildiince haz elde ederek yaamann doru olduu ileri srlmtr. Platon da erdemi, iyi ve mutlu yaamn koulu olarak grmtr. Ancak, bunun iin ilkin erdemin bilgisine varmak istemi, bunu da ana erdemlerin hepsini kapsar nitelikteki adaletin ne olduunu aratrarak belirlemeye almtr. Platon hem bir kii iin hem de bir site iin iyi ve mutlu bir yaamn temeli, olmazsa olmaz koulu olarak grd adaletin ne olduunu yle belirtir: Adalet, her eyden nce, bilgelik, cesaret ve lllk ana erdemle birlikte sitenin erdemini tamamlayan erdemdir. Bu erdemlerin hepsini kapsayan bir st-erdem olarak adalet, herkesin kendi iiyle uramas, kendi iini yapmasdr (2007: 433b). Adaletin bu olduu dncesine nasl vardn da yle aklar: Sitede lll, yreklilii ve bilgelii arayp bulduktan sonra geri kalan nitelik budur diyorum. Bu nitelik, btn br erdemlerin sitede domasna imkn verir; bundan sonra da, kendisi sitede bulunduu srece, onlarn devamn salar (2007: 433b). Aristoteles, yalnz kendisi iin ama olmas, en iyi, en istenir ey olmas nedeniyle mutluun ne olduu sorusunu sorar. Mutluluk, nedir peki? Mutluluk, ruhun erdeme uygun etkinlikte bulunmasdr. Bu durumda erdem nedir, peki? yi, mutluluk olduuna, mutluluk da ruhun tam erdeme gre etkinlii olduuna gre, imdi de erdemin ne olduu sorusunun yantlanmas sz konusudur. Aristoteles erdemin aratrlmasnn nemini yle ifade etmektedir: Madem mutlu-

luk, ruhun, kendisi ama olan erdeme uygun bir etkinlii, erdem konusunu aratrmal; bu ekilde belki mutluluk konusuna da daha iyi bakm oluruz. Ayrca, gerekten siyaset adam olan kiinin, mutluluk konusuyla zellikle urat dnlr; nk o, yurttalar iyi klmak, yasalara uyan kiiler yapmak ister (1998: 1102a 10). Aristoteles de, erdem nedir? sorusunu Platon gibi, insan ruhunun yapsnn bilgisine dayanarak yantlar. Peki, Aristotelese gre insan ruhunun yaps nasldr? Aristotelese gre erdemler, drt ksmdan oluan ruhun ksmnn zellikleri ya da zel durumlardr (Kuuradi, 2009: 170). Aristoteles erdemlerin iki trn belirler: Dnme yetisinin erdemleri ve karakterin erdemleri ya da etik erdemler. Erdemin ne olduunun bilgisini de etik erdemlerle ilgi iinde ortaya koyar. Eylemle ilgisinde erdem, dne dne tercih edilen bir huydur, bize gre orta olan, aklca ve uslu kiinin belirleyecei ekilde belirlenen bir huydur (Kuuradi, 2009: 170, Aristoteles, 1998: 1106 b 35). Erdemin bilgiyle balantl tanmn da yle yapar: erdem, yalnzca doru akla uygun bir huy deil, ayn zamanda doru aklla giden bir huydur (Kuuradi, 2009: 171, Aristoteles, 1998: 1144 b 26). Erdemin ayrc zellii onun, bir huy sz konusu olduunda onunla ilgili iki uta arlk ve eksiklik bakmndan orta olma (mesotes) dr. rnein bir orta olma ya da erdem olarak cesaret, korkulacak eylerin szkonusu olduu durumlarda, korkulacak olanla korkulmayacak olan bilmektir; baka deyile cesur kii neyden korkulup neyden korkulmayacan bilen kiidir. Bylece cesaret, cesaretle ilgili iki u olan korkma ile cret etme durumlarnda arlk ve eksiklik bakmndan orta olmadr (1998: 1117a 30). Stoa Okulu iin de erdem iyidir ve iyi yaam iin yaplacak tek ey erdemli yaamaktr. Erdemli yaamak ise doaya ya da ayn anlama gelen akla uygun yaamaktr. nk insan, akl varl olmak bakmndan doayla tam bir uyum iindedir. Doaya aykr yaamak insan mutsuz klar. Epikouros iin de iyi ve mutlu yaam iin insann doayla ba nemlidir. Doay ve onun atomlardan oluan yapsn tanmak, insan yersiz korku ve kuruntulardan kurtarr. Bunlardan kurtulmak mutlu ve iyi bir yaam iin nemlidir, nk bunlar iyi ve mutlu yaamay engelleyen etkenlerdir. Epikouros acszlk durumu olarak anlad hazzn nemini belirtir ve yaamda bu anlamda hazz ama olarak benimser.

64
A M A

Etik

Eskiada temel etik grler ile etik anlaylar arasndaki farklar belirlemek. Eskiadaki temel etik grlerde balca iki tr ynelim olduu belirtilebilir. Bu ynelimler, etik grler ve etik anlaylar olarak adlandrlabilir. Eskiada etik sorular ele alan filozoflardan Sokrates, Platon ve Aristotelesin ynelimi ile Sokratesi Okullarn, Stoa Okulunun ve Epikouros Okulunun ynelimleri farkl zelliktedir. Sokrates, Platon ve Aristotelesin etik konular aratrma konusu yaparken sorduklar soru(lar) ilkin etiin iyi, erdem, mutluluk, adalet, eylem(ler) gibi ana kavramlarnn bilgisini ortaya koymay amalamaktadr. Bu filozoflar insan yaamnda ve ilikilerinde her zaman sz konusu olabilen bu kavramlarn bilgisinin neminden dolay etiin bilgisel bir aratrma alan eklinde olumasn salamlardr. Yukarda ad geen okullar ise, etiin nesne alannn ana kavramlar olan bu kavramlar deil, iyi ve mutlu yaamn koullarnn neler olabileceini soru konusu yapmlardr. Dolaysyla bu okullarn etik tarihine katks iyi ve mutlu bir yaam iin en doru grnen lleri belirlemek, ilkeleri getirmek olmutur. rnein Stoa Okulunun akla ya da doaya uygun yaama ilkesi, Epikourosun doann yapsn bilerek yaama ve lm korkusu karsnda taknlacak doru tavrn ne olduuyla ilgili ilkesi bu trden ilkelerdir. Eskiadaki etik anlaylar ve grleri tartmak. Eskiada balca drt balk altnda belirlenebilecek olan etik grler ve anlaylarla ilgili tartmalar o zaman da yaplmtr, bugn de yaplabilmektedir. rnein Sokratesi Okullardan Kyrene Okulunun savunduu haz iyidir dncesi, bugn iin de tartmaya ak bir anlaya dayanaktr. Bundan dolay Aristippos, sonunda ac ve znt getirebilecek bir haz karsnda lll nermitir. Dolaysyla bu anlay iin de bir noktada yine erdemin nemi gz ard edilmemi, edilememitir. Benzer ekilde Kynik Okulun erdem iyidir dncesinden hareketle her trl hazza kar kabilen bir anlay, yine kimi noktalarda tartma konusu olabilmektedir. nk bu anlay iinde de hazz btnyle yadsyan kimi ar uygulamalara gidilmitir. Bunun en bilinen rnei Sinoplu Diogenestir. Sokrates, Platon ve Aristote-

les ise bu arlklar tartma konusu yapmlar ve bir bilgi dal olarak etiin nesne alannn oluumunu salamlardr. Bu filozoflarn sorduklar sorular, yaptklar tartmalar ve sorulara verdikleri yantlar, iyinin, mutluluun, erdemin, adaletin ne olduu belirlenmeden, bu kavramlara bilgisel bir aklk salanmadan iyi ve mutlu yaamn koullarn belirlemeye almann yanltc olabileceini gstermitir. Bylece, etik alanna ait sorularla ilgili aratrmalarn mutlaka bilgisel bir almay gerektirdii grlmtr.
A M A

Eskiada etiin ana sorularn kavramak. Eskiada etiin balca sorular unlardr: nsan iin iyi ve mutlu yaamn koullar nelerdir? yi ve mutlu yaam iin gereken ruh sarslmazl nasl salanabilir? Erdemli olmak iin ne yapmak gereklidir? Bu ve benzeri sorular daha ok uygulamaya dnk sorulardr ve bu tr sorular ele alan filozoflar genellikle iyi ve mutlu bir yaam srebilmek iin hangi kurallara veya ilkelere uymann doru olabileceini belirlemeyi amalamtr. Bu sorularn yannda baka trden sorular da ele alnmtr. Bunlar, iyi ve mutlu yaam derken burada iyinin ve mutluluun ne olduunu; erdemli yaamak derken erdemin ne olduunu; bilgelik veya adalet ya da lllk derken bunlarn her birinin ne olduunu; erdemin eylemle ilikisinin ne olduunu aratrmay amalayan sorulardr. Ayrca iyi ve mutlu yaamn ynetimle ilgili iler bakmndan ele alan sorular zerinde de durulmutur. Etik tarihinde Platon ve Aristoteles bu trden sorular felsefi bir soruturmann ruhuna uygun ekilde, yani insan yaamyla ve insanlararas ilikilerle ilgili bilgisel bir aray amacyla ele alan ilk filozoflardr. Onlarn bilinli ekilde ele ald bu sorularn felsefi bir bakla aratrlmas, Eskiada etiin bir bilgi alan olarak temellerinin atlmasn salamtr.

A M A

3. nite - Eskiada Etik

65

Kendimizi Snayalm
1. Sokratesin felsefi yaklam ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Erdemli yaamak nemlidir. b. Yasalara uymak gerekir. c. yi ve mutlu yaam nemlidir. d. En byk ktlk bilgisizliktir. e. Doru eylemde bulunmak iin yaygn kanlara dayanmak yeterlidir. 2. Sokrates ve Sokratesi okullar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Sokratesi Okullar Sokrates kurmutur. b. Kynik Okul hazza kardr. c. Elis-Eretria Okulu Sokratesi bir okuldur. d. Kyrene Okulunun dier ad Hazc Okuldur. e. Kyrene Okulu ile Kynik Okul iyi ve mutlu yaam konusunda kart dncededirler. 3. Platon ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Platon ad, Platonun takma addr. b. Platon Sokratesin rencisidir ve Akademiay kurmutur. c. Platonun erdem anlay Sofistlerin erdem anlayna yakndr. d. Platona gre drt ana erdem vardr. e. Platona gre mutlu yaam iin adalet en nemli sorundur. 4. Platon ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Kharmides adl diyaloun yazar Platondur. b. Platon erdemin bilgi olmadn sylemitir. c. Platon etik sorunlara ok nem vermitir. d. Platona gre ideann bilgisine ulama konusunda herkes ayn yatknlkta deildir. e. Platon insan ruhunu ksma ayrmtr. 5. Aristoteles ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aristoteles iyi ve mutlu yaama nem vermitir. b. Aristoteles bilme etkinliklerini e ayrmtr. c. Aristoteles politikay nemsiz bir etkinlik alan saymtr. d. Aristoteles mutluluun ne olduunu aratrmtr. e. Aristoteles iyiyi, her eyin arzulad ey diye ifade etmitir. 6. Aadaki ifadelerden hangisi Aristotelesin mutlulukla ilgili fikirlerine uygun deildir? a. Mutluluun ne olduu herkes tarafndan bilinmektedir. b. Mutluluk ruhun erdeme uygun etkinliidir. c. Mutluluk en iyi, en gzel, en ho eydir. d. Mutluluk kendisi iin istenen bir eydir. e. Erdeme uygun iler yapmak insan mutluluk verir. 7. Aristotelesin fesefi yaklam ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aristoteles mutluluun herkes tarafndan istenen bir ey olduunu belirtmitir. b. Aristoteles iyiyi, srf kendisi iin aranlan erdemler olarak ifade etmitir. c. Aristoteles iyi ve mutlu yaam iin hazza ncelik vermitir. d. Aristoteles mutluluun ne olduunu onun erdemle olan ilgisini kurarak aklamtr. e. Aristoteles erdemleri iki tre ayrmtr. 8. Stoa Okulu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Stoa Okulunda doa ile akl arasnda tam bir uygunluk olduu dncesi benimsenmitir. b. Stoa Okulunda doaya kar karak mutlu olunaca savunulmutur. c. Stoa Okulunda doa bilgisine etie temel olmas iin nem verilmitir. d. Stoa Okulunda erdemli olmak iin duygulanmlardan syrlmak gerektii savunulmutur. e. Stoa Okulunda insan iin yalnzca erdemin iyi olduu sylenmitir. 9. Aadaki ifadelerden hangisi Epikouros Okulunun dncelerine uygun deildir? a. Felsefenin ana amac insann dingin ve mutlu bir yaam srmesine yardmc olmaktr. b. Mutlu olmamza en byk engel lm korkusudur. c. Epikouros doay aratrmann asl ama olduunu sylemitir. d. Epikouros mutlu olmak iin hazzn nemli olduunu dnmtr. e. Doann/varln yaps atomlardan olumaktadr. 10. Eskiada Etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Platon erdemin retilemeyeceini sylemitir. b. Epikouros hazz bilgelie engel olarak grr ve reddeder. c. Hazc Okul iyi ve mutlu yaam iin erdemi nemsiz saymtr. d. Epikourosa gre doa bilgisi lm korkusundan kurtulmamza yardm eder. e. Stoa Okulunda hazzn iyi olduu dncesi benimsenmitir.

66

Etik

Okuma Paras
469-399 yllar arasnda Atinada insanlarn bilgiyle aydnlanabilmelerine yardmc olmak, kiilerin kendilerindeki iyiyi bilme ve onu isteme olanan onlara gsterebilmek iin tm yaam boyunca ylmadan aba harcayan Sokrates, toplumun mevcut kurallarna kar kt, genlii batan kard ve onlarn ahlkn bozduu gerekesiyle Meletos, Anytos ve Lykon tarafndan sulanmtr. Mahkemede geleneksel savunma tarzna ve yarglarn beklentilerine uygun davransayd, az bir cezayla kurtulabilirdi belki. Ama o, istenene boyun emedi. Savunmasn kendi bildii ekilde yapt. Sonuta lm cezasna arptrld. Ama o, Platonun Sokratesin Savunmasadl eseriyle (Apologia) lmszleti. I. - Atinallar! Beni sulayanlarn zerinizde nasl bir izlenim braktklarn bilmiyorum. O denli kandrcyd ki szleri, kendi payma ben onlar dinlerken az kalsn unutuyordum kim olduumu. Bununla birlikte, inann ki tek bir doru sz sylememilerdir. Bunca yalann arasnda beni en ok artan, konumakta usta olduumu, bu yzden de sizleri kandrabileceimi, uyank bulunmanz gerektiini sylemeleridir. Birazdan aklayacam yalanclklarndan tr yzleri kzarmad hi, bence utanmazln daniskasdr bu. Onlara gre her doruyu syleyen adam konumakta ustaysa, bir diyeceim yok. Bunu demek istiyorlarsa, ben sylevci olduumu benimserim; ama onlarn kulland anlamda deil. Her neyse, gene sylyorum, dediklerinde doru bir yan hemen hemen hi yoktur. Oysa ben, tersine, gerei syleyeceim ancak. Ama, Atinallar, ben onlar gibi batan baa parlak ve gsterili deyimlerle, terimlerle bezenmi usturuplu dzenlenmi sylevler ekecek deilim, Tanr gstermesin; yalnz dilimin ucuna gelen szckleri allayp pullamadan syleyeceim. nk btn diyeceklerimin doru olduuna inanyorum; iinizden kimse benden dorudan baka bir ey beklemesin. Atinallar, toy delikanllarmz gibi karmzda bir takm ssl psl tmcelerle konumak benim yamdaki bir adama yakmaz. Sizden yalnz unu dileyeceim: Kendimi savunurken teden beri alk olduum gibi konutuumu, agorada, sarraf tezghlarnda nasl konuursam, ya da baka yerlerdeki konumam gibi, burada da yle konutuumu grrseniz amayn, kesmeyin szm. unu da bilin ki, ben yetmiini am bir adamm. lk olarak yarg karsnda bulunuyorum; burada konuulan dilin de bsbtn yabancsym. Onun iin, bir yabancnn ana diliyle, kendi yurdunun trelerine gre konumasn nasl doal karlarsanz, beni de tpk bir yabanc sayarak, alk olduum gibi konumama izin verin. Bu dileimi yersiz bulmayacanz umarm. Syleyi iyi ya da kt olmu, ne kar bundan? Siz yalnz benim doru syleyip sylemediime bakn, asl buna nem verin. Bir yargcn deeri, artam buna dayanr nk; sylevcininki de doruyu demeye. II. - Atinallar! nce bana srlen eski karalar, beni eskiden beri sulayanlar yantlamak uygun olur; daha yenilerini bundan sonra yantlayacam. Beni yllardan beri haksz yere sizin yannzda sulayp duran birok kimseler olmutur; Anytosla arkadalar benim iin daha az sakncal deillerdir, ama ben bunlardan daha ok korkarm. Evet, Atinallar, bunlar daha sakncaldrlar, nk bunlar birounuzu da ocukluunuzdan beri yalanlarla kandrarak, szm ona gklerde olup bitenlerle uraan, yerin altnda neler olup bittiini aratran, yanl doru gibi gstermeyi beceren Sokrates adl bir bilgin olduuna inandrmlardr sizi. Bu masal yayanlardr ite, beni sulayanlar iinde en ok korktuklarm; nk bunlar diyenler, bu gibi sorunlara kafa yoranlar tanrlara inanmaz sanyorlar. unu ekleyeyim: Byle adamlar oktur, beni de eskiden beri sularlar; stelik bunlar en ok etki altnda kalabileceiniz alarda, kiminiz daha ocuk ya da delikanlyken kulaklarnza doldurmulardr. Hem bu sulamalar, karlarnda kendilerini yantlayacak kimse yokken, benim arkamdan oluyordu. in kts, bir gldr yazarn saymazsak, bunlarn ne adn biliyorum, ne de sann. Kim olduklarn syleyemem sizlere. Kskanlk, ekememezlikle sizleri kandrmaya alan, kendi kendilerini de kandrarak bakalarn kandran bu adamlar uralmas en g olanlardr; nk bunlar buraya getirilemedii gibi syledikleri de rtlemez... Bu yzden glgelerle arpmak, kendimi savunurken kartlarm kartrmak, beni yantlayacak kimse yokken konumak zorunda kalyorum. yleyse, demin de dediim gibi, beni sulayanlarn iki trl olduunu gryorsunuz: Bir beni imdi sulayanlar, bir de eskiden sulam olanlar. lkin ikincileri yantlamam gerektiini sizin de uygun bulacanz umarm; nk bunlar hem tekilerden daha ok, hem de daha nce iitmisinizdir. Demek ki, Atinallar, artk kendimi savunmaya balayabilirim. Yllardr kafanzda kk salan kt bir izlenimi ksa zamanda skp atmaya almalym. Hakkmda ve hakknzda hayrl ise bunu baarmay, savunmam bo yere yapmamay dilerim; ama bunun kolay bir i olmadn da iyice biliyorum. Btn bunlar da Tanrnn gnlnce olsun; bana den dev, yasann buyruuna uymak, kendimi savunmaktr. Kaynak: Platon (1989). Sokratesin Savunmas, ev: Teoman Aktrel, Diyaloglar I, stanbul: Remzi Kitabevi.

3. nite - Eskiada Etik

67

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse Sokrates ve Sokratesi Okullar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sokratesin doru eylemde bulunmak iin yaygn kanlara dayanmay yeterli bulmadn hatta bunun ok yanltc olduunu sylediini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse Sokrates ve Sokratesi Okullar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sokratesi Okullar Sokratesin kurmadn hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse Platon ksmn yeniden okuyunuz. Platonun erdem anlaynn Sofistlerin erdem anlayna yakn olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse Platon ksmn yeniden okuyunuz. Platonun erdemin bilgi olmadn sylemediini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse Aristoteles ksmn yeniden okuyunuz. Aristotelesin politikay nemsiz bir etkinlik alan saymadn greceksiniz. Yantnz doru deilse Aristoteles ksmn yeniden okuyunuz. Aristotelesin mutluluun ne olduunu herkesin bildiini sylemediini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse Aristoteles blmn yeniden okuyunuz. Aristotelesin iyi ve mutlu yaam iin hazza ncelik vermediini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse Stoa Okulu ve Epikouros Okulu ksmn yeniden okuyunuz. Stoa Okulunda doaya kar karak mutlu olunacann savunulmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse Stoa Okulu ve Epikouros Okulu ksmn yeniden okuyunuz. Epikourosun doay aratrmay asl ama olarak grmediini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse bu nitenin drt blmn yeniden okuyunuz. Platon erdemin retilemeyeceini sylemediin, Hazc Okulun iyi ve mutlu yaam iin erdemi nemsiz saymadn, Stoa Okulunda hazzn iyi olduu dncesinin benimsenmediini, Epikourosun hazz bilgelie engel olarak grmediini ve benimsediini; doa bilgisinin lm korkusundan kurtulmamza yardm edeceini sylediini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sokratesin bu sznn nemini insan yaamnn hemen her alannda ve kiilerin eylemlerinde gzlemlemek mmkndr. Gnlk yaamn en sradan ilerinde bile bilginin ne denli nemli olduunu, bilgisizliin ise istenmeyen pek ok sonuca yol atn grmekteyiz. En basitinden salk, temizlik, doru ve dengeli beslenme gibi gnlk yaamn ayrlmaz paras olan konulardaki bilgisizliin yol at zc sonular gz nne alabiliriz. Anne babalarn bilgisizlii yznden her gn yzlerce ocuun sal eitli ekillerde zarar grmektedir. Bu bilgisizliin ilgili olduu alan daha da geni kapsamyla dndmzde kiileraras ilikilerde pek ok etik sorunlar ve bu sorunlara bal ekilde insan haklar sorunlar ortaya kmaktadr. Sokratesin yapt saptama sahiden de ok nemli grnmektedir. Dnyada her zaman savalmas gereken temel sorun ktlklerin temelinde yatan bilgisizliktir. Ayrca her insann bilgiyle, bilgiye dayanarak yaama hakk vardr. Sra Sizde 2 Gnmz dnyasnn insan yaamn tehdit eder boyuta varm durumdaki olgular karsnda, insann eitimi ou evrelerce gndeme gelen bir konu olmutur. nsann etik eitiminin genel olarak tm dnyada ihmal edilmi olmasnn bu olgularn nedenleri arasnda olduu dnlmektedir. Dolaysyla bugn eitim tm dnya iin nemli bir sorundur. Eitimin ok tartlan bir konu olduu gnmzde Platonun insan ruhunun yapsyla ilgili ortaya koyduu bilgi gz nne alndnda bu bilgi hazrlanan eitim programlarn, eitimin amacna uygun ekilde belirleme konusunda k tutabilir. Bu noktada Platonun eitimle ilgili u dncesi de yardmc olabilir: Eitim hi de bazlarnn ileri srd ey deildir. nk onlar bilgisiz bir ruha bilgi sokmak isterler, tpk kr gzlere gr vermeye almak gibi (2007: 518c). Oysa eitim, ruhun iyiye dnmesi amacna ynelen ve buna varmak iin en kolay, en etkili yollar aratran sanattr; yoksa ruhtaki renme aracna gr kazandrma sanat deildir. nk o gr onda zaten vardr; ama iyi yne evrik olmad ve gereken yana bakmad iin, eitim bu gr iyi yne evirmeye alr (Platon, 2007: 518d). Ayn ekilde Aristotelesin erdemleri insan ruhunun belirli ksmlarnn huylar ya da zellikleri olarak belirlemesi, insan eitirken eitimin amacnn ne olduu ve eitim programlarn hazrlarken nelere dikkat edilmesi gerektii konusunda ok aydnlatc bilgiler vermektedir.

2. a

3. c

4. b

5. c

6. a

7. c

8. b

9. c

10. d

68

Etik

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Bugn iinde yaadmz dnya ne yazk ki doadan neredeyse btnyle kopmu bir dnyadr. Her an soluduumuz hava, itiimiz su, aldmz eitli besinler artk doal olmad gibi kimi durumlarda salmz tehdit eder bir hale gelmitir. Ayamz bastmz ya da kimi blgelerde hi ayak basamadmz toprak olarak doann insana, aslnda tm canllara sunduu verimli imknlar kalmamtr artk. Eskiada Empedoklesin doann yapsn oluturan drt temel e olan toprak, hava, su, ate bugn tm canllar ve insan yaatan doa olmaktan km gibidir. Genellikle ve ou durumda etik kayg duymadan uygulanan teknolojinin kimi yan sonular doay da doal olmaktan uzaklatrm, ekosistemin bozulmasna yol amtr. nsann doayla ilikisindeki bu bozulma, insann insanla ilikisi zerinde de olumsuz etkiler yaratmaktadr. Ksaca sylenirse doay bu denli ara gren ve ara klan bir anlay ayn ekilde insan ve insan dnyasn da ara grmekte ve ara klmaktadr. Durum byleyse insan iin Eskiadan beri aranan iyi ve mutlu yaamn koullar ne olabilir acaba? Bu noktada Stoa Okulunun doaya uygun yaama ve doa yasasna uyma dncesi gnmzn teknik dnyas zerine dnme bakmndan nemli grnmektedir. Bugnk dnyann baka bir yn de insann ihtiyalar konusundaki anlay ve ar tketim sorunudur. Epikouros, iyi ve mutlu yaam iin hazza nem vermitir. Ama hazzn nitelii konusunda dikkatli olmu, geliigzel, nasl olursa olsun eklinde deil, acszlk durumu anlamnda hazza nem vermitir Epikouros. Gnmzde insann ihtiyalarnn ve tketim ilgisinin de byle bir lllk ilkesine bal ekilde gzden geirilmesi, insanla ilgili kimi sorunlarn, rnein salk konusunda hem sala uygun beslenme hem de yeterli salk hizmeti almayla ilgili sorunlarn zm konusuna katk salayabilir. Akarsu, Bedia (1982). Ahlk retileri. stanbul: Remzi Kitabevi. Aristoteles (1998). Nikomakhosa Etik. eviren: Saffet Babr, Ankara: Ayra Yaynevi. Aurelius Antoninus, Marcus (1974). Kendime Dnceler. eviren: Ceyda Eskin, stanbul: Yank yaynlar. Brun, Jean (1997). Stoaclk. eviren: Medar Atc, stanbul: Cep niversitesi letiim Yaynlar. Epiktetos ( 1997). Dnceler ve Sohbetler. eviren: Burhan Toprak, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Epikouros (1962). Mektuplar ve Maksimler. eviren: Hayrullah rs, stanbul: Remzi Kitabevi. Gkberk, Macit (1990). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Kuuradi, oanna (2009). Aristoteles ve Ontolojik Yaklam, an Olaylar Arasnda. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kuuradi, oanna (2010). nsan ve Deerleri. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Platon (1989). Gorgias. eviren:Reyan Erben, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Platon (1998a). Yasalar. eviren: C. entuna-S. Babr, stanbul: Kabalc Yaynevi. Platon (1998b). Philebos. eviren: Sabri Esat Siyavugil, stanbul: Cumhuriyet Yayn. Platon (2007). Devlet. eviren: Hseyin Demirhan, Ankara: Palme Yaynevi.

4
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; 18. ve 19. yzylda gelien etik yaklamlar zerinde etkisi olan filozoflar ve onlarn anlaylarn tanyabilecek, 18. ve 19. yzylda etik alanndaki farkl yaklamlar ve bunlar arasndaki balantlar grebilecek, Belirli bir insan anlaynn etik grler zerindeki etkisini grebilecek, Immanuel Kantn etiinin temel dayanaklarn kavrayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Aydnlanma Ahlk Duy(g)usu Akl zgrlk Ahlk Yasas Fayda

indekiler
GR FRANCIS HUTCHESON VE ANTHONY ASHLEY COOPER, EARL OF SHAFTESBURY DAVID HUME IMMANUEL KANT JOHN STUART MILL

Etik

18. ve 19. Yzyllarda Etik

18. ve 19. Yzyllarda Etik

GR
18. yzyl, felsefe tarihinde aydnlanma dnemi veya felsefe yzyl diye de adlandrlan bir dnemdir. Bunun nedeni 18. yzylda ilkin ngilterede balayp daha sonra Fransada ve ardndan da Almanyada grlen dnce hareketidir. Bu hareket, insann dnya ile ban yeni bir varlk, insan ve dnya anlayyla oluturma amacn tamaktadr. Macit Gkberk aydnlanma kavramn, insann dnme ve deerlemede din ve geleneklere bal kalmaktan kurtulup kendi akl, kendi grgleri ile hayatn aydnlatmaya girimesi olarak ifade etmektedir (2005: 289). Ama aydnlanma kavramnn ieriini ve aydnlanmann insan iin nemini en zl ekilde dile getiren filozof Immanuel Kanttr. Kanta gre aydnlanma: insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr (1784). Aydnlanma dncesi olarak kendini gsteren bu yeni insan anlaynn, etik sorunlarn neminin grlmesinde etkili olduu sylenebilir. Aydnlanma dnemi tarihsel bakmdan 18. yzyl ifade etmekle birlikte, bu dnem Rnesansa kadar geri gtrlebilir. Nitekim Francis Bacon (1561-1626), ele ald dier felsefe sorunlarnn yannda etik sorunlara da deinmi, etik sorunlarn dinden bamsz ekilde ele alnmas ynnde adm atmtr. Genel olarak din ile felsefenin alanlarn birbirinden ayran Bacon, etikte aratrlan iyinin bu dnyaya ait olduunu belirtmi, dinde aranan iyinin bu dnyadan kopuk oluuna dikkati ekerek ahlkl olmann koulunun din olmadn ifade etmitir. Bylece yaygn anlaytan farkl olarak Bacon, ahlk sorunlarnn temeline bilgiyi koyan bir bakla ele almann nemini vurgulamtr. Etik konular dinden ayrarak, insanla ilgili iyinin aratrlmasnn doru olduunu dnen Bacon, iyi kavramn yararl kavram ile birlikte ele almtr. Buna ek olarak gerek erdemin topluma yararl olan eylemlerde bulunduunu dnm ve iyinin toplumun btnyle olan ilikisine dikkat ekmitir. Bylece Bacon ahlksal olann kaynan, btnn iyiliine ynelmi olan eylemlerle iliki iinde belirlemeye almtr. Baconun bu yaklam insanlararas ilikilerde belirleyici olan eilimler zerinde dnme yolunu amtr. Bu bakmdan kendisinden sonra gelen Hobbes, Locke, Shaftesbury, Hume gibi filozoflara nclk ettii sylenebilir. nsan dnyasnn siyasetle ilgili sorunlarna ncelik veren Thomas Hobbesun (1588-1679) etik sorunlara ilgisi dolayl ekildedir. Onun etik sorunlara bak eklini belirleyen ey, doal insan dncesine dayal insan anlaydr. Hobbesa

72

Etik

gre insan, her eyden nce kendi varln ayakta tutmaya, koruyup srdrmeye alr; bu, onun ana gdsdr; onun btn eylemlerini belirleyen, bu gddr. Bu da insan doa nimetlerinden elden geldiince ok yararlanmaya srkler. Ama bu yzden de herkes, ister istemez, birbirinin dman olur ve herkesin herkese kar sava (bellum omnium contra omnes) balar. Bu durumda insan, insann kurdu (homo homini lupus) olur (Gkberk, 2005: 252). Bylece Hobbesa gre insann tm eylemlerini yneten ilke, kendini koruma ve sevme igdsdr. Dolaysyla insann doal yapsnda bakalarn gzeterek eylemde bulunma eilimi yoktur. Doal durumu/yaps gerei bencil olan insan, dier insanlarla yaarken yalnzca kendini dnr. nsanda doal olarak bulunan kendini koruma gds, bakasyla iliki durumunda bir tehdit ve tehlike oluturur, yani sava durumuna yol aar. nsann doal durumu (status naturalis) aslnda bir sava durumudur. Bunun zm ise insann yurttalk durumuna (status civilis) girmesidir (Gkberk, 2005: 253). Bu da yasal dzenlemeler yapmay ve devlet kurmay gerektirmektedir. Hobbes, kendini koruma igds ile hareket eden insann, bar salamak iin insanlararas ilikiler alannda baz ilkeleri akl yolu ile ortaya koymas gerektiini syler. Hobbes iin insan, doutan etik bir varlk deildir; etik ilkeler, trn yarar iin, akl yoluyla ortaya konulur. Etie temel olan ey, doa yasalarnn bilimi dir. Etik, erdemin ve erdemsizliin ne olduunun bilgisi, neyin iyi neyin kt olduunun bilimidir (Hobbes, 2007: 116). Bylece Hobbesun insann doal durumu dncesine dayandrd doal hukuk gryle balantl bir etik anlayn benimsedii belirtilebilir. Burada Hobbesun bir doa varl olan insann etik ynnn ne olduunu belirlemeye alt ve etii Bacon gibi dinden bamsz ekilde ele ald grlmektedir. John Locke (1632-1734) da etik sorunlar daha ok toplumsal ve hukuksal bakmdan ele alr. Hukuka uygun bir toplumsal dzenlemenin ve buna yardmc olabilecek etik ilkelerin koullarn aratrr. Bunun da akl ve doal yasa ile olabileceini dnr. Lockea gre insan zihni bir tabula rasadr. nsan, doasndan gelen hibir bilgi, kavram ve ilkeye sahip deildir. nsanda eylemleri iin genel geer ve zorunlu yarglar karabilecei hibir hazr ilke yoktur. yiyi ve kty belirleyen ey, haz ve acdr. Haz veren ve acy azaltan ey iyi, acya neden olan ey ise ktdr. Locke insanlarn doutan sahip olduklar baz doal haklar korumak iin bir araya gelerek -Hobbesta olduu gibi- toplumu ve onlar ynetecek bir otoriteyi oluturduunu dnr. Doal yasann buyurduunu yapmak, hazz arttrr, dolaysyla iyidir. Locke iin, iyilik, adalet, doruluk gibi etik kavramlarn oluumu dorudan doruya haz ve ac duygulanmlarnn sonucudur (Gl vd.: 517). Locke, toplum kurallarnn zorunlu ve genel geer (apriori) olmadklar iin, toplumdan topluma deitiini ve uzlamsal olduunu belirtmektedir. Bu durumda Lockea gre insann etik eylemleri konusunda nemli olan ey, doal yasayla ilgisinde iyinin ve ktnn bilgisidir (Akarsu, 1998:158). Bir toplumda ve bir otorite altnda yaayan insan bu bilgiye uygun hareket ettiinde iyi ve mutlu yaam olacaktr. 18. yzylda Hobbes ve Locke daha ok hukukla ilgisinde bir etik kavramn benimsemi, aranan kurallarn, ilkelerin aklla oluturulabileceini belirtmitir. Hutcheson, Shaftesbury, Hume ise insandaki etik kategorilerin (etik boyutun) kaynann ne olduunu anlamaya almlardr. Etik sorunlara bu ynelim, bugn akl-duygu ikilemi denen bir tartmaya zemin hazrlamtr. Bu tartmalardan, biri insandaki etik boyutun kaynann akl olduunu syleyen, dieri ise bu

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

73

boyutun kaynann duygu olduunu savunan iki farkl anlay ortaya kmtr. Ama her iki anlay da, erdemin deerli olduunu dnm ve onu insann doal bir zellii ile - akl ya da duygu ile - temellendirmeye almtr. nsann etik boyutu konusunda u bir dnceyi ortaya atan Bernard de Mandeville (1670-1733), insanda esas olan ve onu baarya gtren eyin bencillik olduunu belirtmitir. 1714 ylnda yazd The Fable of the Bees or Private Vices made Public Benefits (Ar Masal veya Kamu Yararlarna Dntrlm zel Ktlkler) balkl kitabnda insann etik yann yadsr. Ona gre, etik boyutun toplumun iyiliine ve kltrn gelimesine bir katks yoktur. Ayrca btn insanlarn erdemli olduu bir toplum da olamaz. Bencillik, her trl verimli eylemin kayna ve toplum yaamnn gelimesini salayan unsurdur (Gkberk, 2005: 330). 18. ve 19. yzyllarda balca etik aratrmalar, bu rneklerde grlen tartmalar etrafnda yrtlmtr. Ancak Kant, etikle ilgili bu ok paral soruturmalar, Eskiada Aristotelesin yaptna benzer ekilde bir araya getirerek, bir bakma verimsiz bir tartma olan akl-duygu tartmalarndan kurtarm; bylece uzun zamandan beri ana ynn yitirmi olan etii yeniden bir bilgi alan olarak kendi izgisine oturtmutur.

FRANCIS HUTCHESON VE ANTHONY ASHLEY COOPER, EARL OF SHAFTESBURY

18. yzylda etik sorunlara eilen filozoflarn, yukarda da belirtildii gibi, genel olarak u soruyu yantlamaya altklar grlr: nsanda bulunan etik duyarln temeli nedir? Francis Hutcheson ve Shaftesbury, bunun temelinde bir duygunun bulunduunu dnmlerdir. nsann etik boyutunun ya da etik varlk olduunun ifadesi olan bu duygu (moral sense), insan iyiye, gzele ve doruya yneltir. Yine insanlar drstle, yardmseverlie ynelten, dev bilinci, kiisel sorumluluk, insan sevgisi kazandrabilen, etik sorunlara duyarl yapan, iyiyi ktden ayrt edebilmeyi salayan ey, insanda doal olarak bulunan ite bu duygudur (Gl vd.:2002: 28). nsanda doal olarak etik duyarlk bulunduunu dnen Shaftesbury (16711713), iyi ve ktyle ilgili duygunun da bu doal yapdan gelen ahlk duy(g)usundan doduu grndedir. Shaftesbury bu duy(g)unun, insandaki be duyunun yannda altnc bir duyu gibi i grdn dnr. An Inquiry Concerning Virtue or Merit (Erdem ya da Liyakatla lgili Aratrma) adl eserinde etik ayrmlarn bu altnc duyu yoluyla yapldn ileri srer. MacIntyren ifadesiyle, insanla, insann eylemleriyle, tutumlaryla karlar karlamaz bu duyu, ierden gren bir gz gibi gzel, ho, ekici ve drst olan, irkin, itici ve arpk eri olandan hemen o anda ayrr (MacIntyre, 2001:184). Shaftesbury, Thomas Hobbesun kendini koruma gdsyle belirlenmi insan anlaynn ve kendini sevmenin insann en temel gds olduu savna kar kar. Ona gre kendini sevme, iyilikten daha aada duran bir eilimdir. nsanda doal olarak bulunan bir duygudan gelen etik duyarlk, insann kendini koruma ve kendini sevme gdsnden daha dikkate deer bir yandr. Shaftesbury, insanda bulunan bu doal zelliin, uyumlu ve orantl olan eyleri tanyp, beenmemizi salayan estetik duy(g)uya yakndan benzediini dnr. Bu duy(g)u, yaama sanatndaki iyi beeni diye adlandrlabilir ve teki beeni biimleri gibi eitimle gelitirilebilir (Arat, 1987: 126). Shaftesburye gre, erdemli olan kimse, bir sanat gibi, iyi olan gzelliinden tanr.

74
zgecilik (Dierkmlk, ng. Altruism, Fr. Altruisme, Alm. Altruismus,) kiilerin eylemlerinde hibir kar beklemeksizin bakalarn gzeterek eylemde bulunmalarn benimseyen anlay (Gl vd., 2002: 1108).

Etik

nsanda doal olarak bulunan bencil duygular gibi zgeci duygular da vardr ve bunlar daha nemlidir. Kendi bana ne iyi ne de kt olabilen insan, toplum iinde yer alr; bundan dolay o daima bakasyla birlikte vardr. Bunun iin insan, bakasnn acsn ve hazzn kendinde duyar ve toplumun iyiliini kendini sevmenin stnde tutarak iyi olur. Doal yapsnda bulunan zgeci ve bencil duygularn, yine kendinde doal olarak var olan etik yanyla kontrol altna alabilen insan, erdemlidir. Shaftesbury iin de tek tek kiilerin iyiliinden nce gelen ve onlarn iyiliine temel olan ey herkesin/btnn iyiliidir, yani erdem kiilerin bakalaryla ilikilerinde sz konusudur. Kiiler iin iyi olan ey ile bakalarnn iyiliine olacak ey arasnda hibir atma yoktur ve insann doal eilimi yardmseverlie ve zgecilie yneliktir (MacIntyre, 2001: 185). Erdemli kimse, dier be duyudan daha stn olan etik duyarln (ahlk duy(g)usunu) kendine klavuz yaparak, tutkular arasnda doru ly bulmu olan, byk bir sanat yapt olan evren iinde kendi kiiliini de bir sanat yapt halinde biimlendirmi olan kimsedir (Gkberk, 2005: 329). Shaftesburynin bencil igdler ile zgeci igdler arasnda kesin bir ayrm yapmas, etik duyarl salayan duy(g)uyu (moral sense) eylemlerin deerlendirilmesinde bir lt olarak ele almas ve bir kii iin iyi olan ile herkes iin iyi olan arasnda bulduu uyum, kendisinden sonra gelen filozoflar nemli oranda etkilemitir. Shaftesburynin bu dncelerini benimseyen Francis Hutchesona (1694-1747) gre de eylemlerdeki istemeyi belirleyen ey akl deil, duygudur. Tpk evrendeki uyumun gzelliini iduyuyla alglamamz gibi erdemli olmay ve eylemleri tanyp onaylamamz salayan etik bir duyu vardr (Arat, 1981: 34). Hutcheson da insanda doal olarak bulunan bir duy(g)unun erdem sorunuyla balantl olduunu dnr. Ahlk duy(g)usu dedii bu duy(g)u dier duy(g)ulardan farkldr: bir eylemi veya bir karakteri onaylayan ya da reddeden zel bir duy(g)udur. Shaftesburyde olduu gibi estetik duy(g)uya benzeyen bu duy(g)u, eylemler ve kiilerle ilgili yargda bulunan yeti gibidir. Arat bu duy(g)uyu yle ifade etmektedir: nsanlarda doal olarak bir gzellik duyusu vardr. nsanlar, doal olduklarn herkesin kabul [ettii] d duyular gibi biimleri beenmelerinde de byk bir uyuma iindedirler. Haz ve ac, holanma ya da irenme onlarn alglamalarna doal olarak baldr... nsanlarda doal olan, onlarn eylemler, zyaplar ve duygulanmlardan holanmalarn belirleyen ikinci bir stn duyuyu kavramak g olmayacaktr. te bu, ikinci denemeye konu olan, Ahlaksal Duyudur (1981: 35). Be d duyu ile benzerlik kurarak etik bir duyudan sz eden Hutcheson, kiilerde bu altnc duyunun nesneleri olan gzelliin ve erdemin daha sonra gelitiini iddia eder. nsanda d alg ve i algnn yannda nc bir alglama tr olan etik duyu (etik duyarlk) vardr. Bu duy(g)u, Shaftesburyde olduu gibi, btn insanlar iin iyi olann, btn insanlarn mutluluunun, tek insan iin iyi olandan daha nemli olduunu sylemektedir. nsanda erdem ve gzellie ulamay salayan ve kiileri herkes iin iyi olan semeye ynelten ite bu etik duy(g)udur. 18. yzylda Shaftesbury ve Hutchesonun insandaki etik duyarln temeli olarak belirledii bu ahlk duygusu kavram, David Humeun (1711- 1776) sempati kavramna ve daha sonra bu izgi zerinde srdrlen tartmalara esin kayna olmutur.
SIRA SZDE nsandaki etik farkndaln kaynann, ahlk duy(g)usu olduu dncesini, amz sorunlarn da dikkate alarak tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

75

DAVID HUME
18. yzylda ne kan, insann etik duyarlnn kaynayla ilgili tartmalara David Hume da katlr. Hume (1711-1776), ahlk alglarnn anlama yetisinin ilemleri arasnda deil, beeniler ve duyular arasnda snflandrlmas gerektiini belirtir (1976: 10, dipnot). Humea gre akl, davranlarn ynlendirilmesinde ve iyi olanla kt olann ayrt edilmesinde yeterli deildir. Ona gre ahlk yarglar, akl yarglar olamazlar, nk akl bizi asla eyleme sevkedemez, oysaki moral yarglarn kullanmnn btn hedefi ve amac, eylemlerimize rehberlik etmektir (MacIntyre, 2001: 192). Bundan dolay Hume, akl ve duygular birbirinden kesin olarak ayrr ve Hutchesonla ayn fikirde olduunu belirtir: Doru ile yanl ayrt etmemizi salayan yeti ile erdem ve ktl ayrt etmemizi salayan yeti, uzun zaman birbirine kartrlm ve tm ahlkn, dnme gc olan her zihne nicelik ve say hakkndaki nermeler gibi deimez gelen, ebed ve bozulmaz ilikiler zerine kurulu olduu sanlmtr. Oysa, yakn gemiteki bir filozof [Francis Hutcheson] en kandrc kantlamalarla bize retmitir ki ahlk eylerin soyut yapsnda yoktur, her belirli varln duygusuna ya da zihin beenisine baldr tamamiyle; nasl ki tatl ve ac, scak ve souk ayrmlar her bir duyu ya da organn belirli duyumlarndan karsa. yleyse ahlk alglarnn, anlama yetisinin ilemleri arasnda deil, beeniler ve duyular arasnda snflandrlmalar gerekir (Hume, 1976: 10, dipnot). Erdemlerin ve ktlklerin, vlen ve yerilen belli zellikler olduunu ne sren Hume, erdemleri drde ayrr: 1) Toplumsal erdemler: yilikseverlik ve adalet, 2) Kendimize yararl olan zellikler olan erdemler, 3) Bize dorudan doruya ho gelen zellikler olan erdemler, 4) Bakalarna dorudan doruya ho gelen zellikler olan erdemler. Bunlar arasnda asl erdem ya da tam erdem olma zelliinin toplumsal erdemlerde bulunduunu dnr (Akarsu, 1988:166). nsann, ahlksal karaktere sahip olabilmesi ve toplumsal erdemlerle hareket edebilmesi iin ihtiyac olan ise, insan sadece kendine yararl olan bulmaya almaktan kurtaran, bakalarnn yararna ve iyiliine uygun olan bulmaya ynelten sempati ( duygudalk) dir. Hume da Shaftesbury ve Hutcheson gibi, haz ve acnn bizi eyleme geiren balca duygular olduunu kabul eder. Ancak insann, kendisinin dna karak bakalarnn haz ve aclarn da duymasn salayacak bir ilke olarak sempati kavramndan sz eder. Ona gre sempati, insann yapsnda doal olarak bulunan ok gl bir duygudur. Bu duygu, genel olarak nesnelerle ilgili yarglarmz bakmndan olduu kadar, ahlk konusunda yargda bulunurken de nemli byk bir etkiye sahiptir. Kiinin toplumun iyiliini, kendi isteklerinin nne koymasnn, hatta kendi karna uymasa bile toplumun iyiliine uygun olan durumlar kabul etmesinin ve bylece gerektiinde kendi karna kar koyabilmesinin nedeni, ite doal olarak sahip olduu bu sempati duygusudur. Sempati duygusu, insanlarn birlikte duymalarn, birbirlerinin ac ve mutluluklarn paylamalarn salayarak, toplumu birarada tutar. Bu nedenle Hume iin toplum, Locke ve Hobbesta olduu gibi insann kendini korumak iin zorunlulukla kurduu dsal bir otorite deil, sempatinin (duygudaln) doal bir sonucudur. Humeun sempati duygusu ile birlikte dnd bir dier kavram da vicdandr. Hume, bakalarnn eylemlerini sempati sayesinde, toplumun iyiliine yapt etkiyle tartma alkanl sonucunda, insann kendi eylemlerini de genel iyilie yapt katk ile lme alkanl edindiini, bu deerlendirmelerin toplam-

Bir grup yesi olarak kiinin, benimsemi olmas gerektiini dnd, doallklarna inand belirli genel deer yarglarndan ve bunlarn temelindeki kural ve ilkelerden kendini sorumlu duymas anlamna gelen vicdan denen bilin olgusu, kiinin kendini deerlendirmede esas ald topluluun temelindeki ahlaki kabuller, insana ilikin felsefi bilgiye dayanmyor ve insann deerini korumuyorsa, kiinin vicdanna gre hareket etmesi, vicdannn sesine kulak vermesi istemi, olduka tehlikeli bir istem olarak deerlendirilebilir (Kuuradi, 1999: 155).

76

Etik

na da vicdan denildiini belirtir (Akarsu, 1998: 335). Yani kii, bakalarnn eylemlerini ahlkll asndan deerlendirirken, sempati duygusunu lt olarak alr ve o eylemin, toplumun genel iyiliine ne oranda katk yaptna bakar. Zamanla kendi davran ve eylemlerini de -sempati duygusu tarafndan retilmi olan- bakalarnn iyiliini isteme ltne gre deerlendirir. Bylece doutan sahip olunmayan, ancak renilmi olan vicdan ile kar karya kalr. David Hume, kendisinden sonra gelen filozoflar, zellikle Jeremy Bentham, Immanuel Kant ve John Stuart Milli etkilemitir. yle ki felsefede ve etikte bir dnm noktas olan Immanuel Kant, kendisini dogmatik uykularndan uyandrann Hume olduunu belirtmitir.
SIRA SZDE

Kendi eylemlerimizi, Humeun belirledii anlamdaki bir vicdana gre deerlendirmenin SIRA SZDE sakncalarn ve olumlu ynlerini tartnz.
DNE M IMMANUELL KANT

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET
Antinomi, teorik akln kendi yapsndan dolay dt bir durumdur. Teorik akl bu idelerin var olduunu, absrde indirgeme yoluyla temellendirmeye giritiinde elikiye der. Ama bunlarn var olmadn temellendirmeye giritii zaman da yine elikiye der. Sonunda byle bir idenin hem var olduunu hem de var olmadn -yani bu ideyle ilgili bir tezi ve bunun antitezini- ayn zamanda kabul etmi olma durumuna der. te antinomi, teorik akln dt bu durumdur ve teorik akln kabullenemedii bir durumdur.

18. yzylda felsefe tarihinde genel olarak felsefenin btn bakmndan tam bir dnm noktas R U Immanuel Kant (1704 - 1804), ayn zamanda etik tarihi bakS O olan mndan da nemli bir dnm noktasdr. Kanttan sonra felsefenin Kant ncesi ve Kant sonras dnem olarak iki evre iinde dnlmesine yol at sylenen DKKAT Kant, felsefe tarihindeki bu vazgeilemez yerini zellikle byk eseriyle salamtr. Bunlar Saf Akln Eletirisi, Pratik Akln Eletirisi ve Yarggcnn Eletirisidir. Kant,SIRA SZDE veren ve etii yeniden bamsz bir bilgi alan haline getiren etie yn etik grn bu eserin btnl iinde ortaya koymutur. Immanuel Kant eski Yunan felsefesinin fizik, etik ve mantk olmak zere bilime ayrldn syleAMALARIMIZ yerek, etii yle tanmlar: Belirli nesnelerle ve bu nesnelerin bal olduu yasalarla ilgili olan ierikli felsefeden zgrln yasalarna ilikin olana etik denir; ayrca bu bilime ahlk retisi de denir (Kant, 2002: 2). K T A P Bu tanmda grld gibi Kant, etii zgrln yasalarna ilikin bir alan olarak dndne gre, ncelikle aratrlmas gereken, Kantta zgrln ne anlama geldiidir.Y Kant zgrlk sorununu neden nemsemitir acaba? zgrlk, TELEVZ ON Eskiadan beri etiin konular arasnda yer alan nemli bir sorundur aslnda. nsann zgr bir varlk olup olmad, kararlarnda, eylemlerinde onu belirleyen bir nedenin olup olmad, herhangi bir neden varsa bunun ne olduu gibi sorular o dnemden N T E R N E T beri yantlanmaya allmtr. 18. yzylda ilkin Hume, ardndan da Kant bu sorunun eklini deitirerek, zgrlk kavramnn ieriine nemli bir aklk getirmitir. Etik tarihinde Kant, insan zgr mdr, deil midir?, zgrlk var mdr, yok mudur? eklinde sorulan soruyu, Humedan ald ipucunun da yardmyla, deitirmi ve zgrlk nedir? diye sormutur. Soruyu bu ekilde sormak, zgrlk kavramnn ieriinin aydnlatlmas iin elverili bir yol amtr. Kanta gre zgrlk her eyden nce bir dncedir. Bu ne demektir, peki? Bu, zgrlk nedir? sorusuna verilen bir yant olma bakmndan, zgrln ilkin ve znde yalnzca bir fikir, yani saf akln dnd bir dnce, Kantn deyiiyle bir ide olmas demektir. Saf akln baka ideleri de vardr. Bunlarn belli ballar, Tanr, Ruh ve Evren ya da Sonsuzluk ideleridir. Bunlarn ide olmas ya da Kantn ifadesiyle saf akln rettii ideler olmalarnn anlam udur: Bu ideler yalnzca dnlen eylerdir. Bunlara yalnzca dnmede var olan kavramlar (otuksken, 1995) da denebilir. Bunlarn zellii, yalnzca dnlen kavramlar ortaya koyabilen saf akln ideleri olmalar ve deney alannda karlklarnn olmamasdr. Kendi yapsndan gerei rettii bu idelerinden dolay teorik akl antinomilere der.

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

77

Kant, Saf Akln Eletirisinde drt antinomi zerinde durur. zgrlk bu antinomilerden biridir. zgrlk antinomisinin tezine gre, hereyin doa nedenselliine uygun ekilde olup bittii kabul edilirse, dnyada olan biten her eyi aklamak mmkn deildir, dolaysyla zgrlkten gelen bir nedensellii de kabul etmek gerekir. Antinominin antitezine gre ise, zgrlk yoktur, her ey doa yasalarna uygun olup biter (Kant, 1929: 409). Bu iki elien nermeyi ayn zamanda kabul etmek zorunda kalan teorik akl, saf pratik akl sayesinde bu antinomiyi aar: Eer insanda doa nedensellii tarafndan belirlenmeme imkn -yani negatif zgrlk- varsa, baka bir deyile eer kiinin istemesinin, karlar, hrslar ve bu gibi eylerden belirlenmemesi imkn varsa; kiiler belirli bir ey istemeden eylemde bulunamayacana gre, doa nedensellii tarafndan belirlenmeyen istemeyi belirleyecek yasay, ahlk yasasn ortaya koymak, yani pozitif anlamda zgrln ne olduunu ortaya koymak gerekir. Kantn Pratik Akln Eletirisinde yapt da budur. Bu kitabnda Kant, pozitif anlamda zgrln yasas olan Ahlk Yasasn tretir ve yle dile getirir: yle eyle ki, senin istemenin maksimi, hep ayn zamanda genel bir yasamann ilkesi olarak da geerli olabilsin. Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesinde de Kant, bu ahlk yasasn buyruk eklinde dile getirir ve bunlara kesin buyruk, dev buyruu ve pratik buyruk adn verir. Buyruun genelliinin vurguland kesin buyruk yle der: Ancak ayn zamanda genel bir yasa olmasn isteyebilecein maksime gre eylemde bulun. devin istisnaszlnn vurguland dev buyruu da yle der: Eyleminin maksimi sanki senin istemenle genel bir doa yasas olacakm gibi eylemde bulun. nsan olmann koulsuz deerine vurgu yapan pratik buyruk ise yle dile getirilmitir: Her defasnda insanla, kendi kiinde olduu kadar baka herkesin kiisinde de, srf ara olarak deil, ayn zamanda ama olarak davranacak biimde eylemde bulun. Bu buyruk koulsuz buyruklardr. Bunlarn karsna Kant, koullu buyruklar koyar. Bu buyruklarn buyurduu, ancak koulu isteyen iin geerli buyruklardr. rnein eer yalandnda rahat etmek istiyorsan, para biriktir. Koullu buyruklarn buyurduu eylem, baka bir eye ara olarak iyidir. Koulla ilgilenmeyen kiinin bu buyruu yerine getirmesi iin bir neden yoktur. Oysa koulsuz/kesin buyruk herkes iin dev olan dile getirir. Kantn yapt bir baka nemli ayrm da deve uygun eylemler ile devden dolay yaplan eylemler arasndadr. deve uygun bir eylem ile devden dolay yaplan bir eylem arasnda grnte hibir fark yoktur. Aralarndaki fark bu eylemlerin temelindeki istemede ya da niyette bulunur. deve uygun bir eylemin temelinde bir kar vardr. devden dolay yaplan eylemde ise iyi isteme bulunur. rnek olarak iki bakkal dnelim. Bu iki bakkal da onlardan alveri yapanlar u veya bu ekilde kandrmaz. Ne var ki, bunlardan biri, kandrd renildii takdirde mterilerini kaybetme korkusundan, dieri ise drst bir insan olduundan kandrmaz. deve uygun davranan birinci satcnn istemesini belirleyen bir kardr; oysa dier satc dev byle gerektiriyor diye mterilerini kandrmaz (Kant, 2002: 12-13). Kantta bir eylemin deeri temelindeki istemeye baldr. Kanta gre dnyada, dnyann dnda bile, iyi bir istemeden baka kaytsz artsz iyi saylabilecek bir ey dnlemez. yi isteme Ahlk Yasasnn ya da kesin buyruk, dev buyruu ya da pratik buyrukta nitelii belirlenen istemedir. Ahlklln lt de bu nitelikteki istemedir.

Maksim, eylemde bulunann znel ilkesidir ve nesnel ilkeden, yani pratik yasadan ayrdedilmelidir. lki, akln znenin koullarna (sk sk bilgisizliine ya da eilimlerine) uygun olarak belirledii pratik kural ierir, bundan dolay da znenin ona gre eylemde bulunduu ilkedir; yasa ise, her akl sahibi varlk iin geerli olan nesnel ilke ve ona gre eylemde bulunmas gereken ilkedir, yani buyruktur (Kant, 2002: 3738 dipnot).

78

Etik

zetle denebilir ki, Kanta gre tr olarak insanda doa nedensellii tarafndan belirlenmeme imkn ve istemelerini belirledii takdirde kiileri zgr klabilen bir yasa veya ilkeler ortaya koyabilme imkn vardr. Belirli bir durumda bu yasann ve onun alm olan buyruun dile getirdii ekilde istemek insanlar iin bir olanaktr. Kiilerin eylemlerinin etik deerini belirleyen de, bu eylemlerin temelindeki istemenin niteliidir. yi istemenin ne olduunu belirlemekte ise, bize en ok Ahlk Yasasnn nc dile getirilii olan pratik buyruk yardmc oluyor: Bir eylemin amac, insann deerini -kiinin insan olarak kendi deerini veya bakasnn insan olarak deerini- insan olmann deerini korumaksa; bir insan bir eylemde bulunurken amac, karsndaki insana kendi bana bir ama olarak muamele etmekse, ite bu, iyidir; byle bir amac olan isteme iyidir veya iyi istemedir (Kuuradi, 1998: 86). Kantn etik grnden renebileceimiz belki de en nemli nokta bu olsa gerek.
SIRA SZDE

Kantn etik SIRA SZDE 18. yzylda etik sorunlara eilen dier filozoflarndan ayran en anlayn, nemli zellikler nelerdir? Tartnz.
DNELM JOHN STUART MILL

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

19. yzylda James Millin olu John Stuart Mill (1806-1873), Locke ve Humeun S O U balatt izgiyiR izlemitir. Babas tarafndan eitilen ve ok kk yalarda geni bilgi donanm edinen J. S. Mill, toplum sorunlarna, iktisat ve politika konularna, zgrlk ve kadnla ilgili sorunlara eilmitir. Bu bakmdan zgrlk zerine ve DKKAT Kadnn Klelemesi adl eserleri dikkate deerdir. zellikle kadnn insan haklar sorununa eilerek kadnn hukuk, siyaset ve kltr alanlarnda eitliini savunmaSIRA SZDE s nemlidir (Gkberk, 2005: 423). Etik alannda J. S. Mill, J. Benthamn (1748-1832) temellerini att faydacl benimsemitir. yle ki Mill, Benthamn Ahlk ve Yasa Koymann lkeleri adl eseAMALARIMIZ rinin kendisini bambaka bir insan haline getirdiini sylemitir. Bu noktada ilkin ksaca Benthamn dncelerine deinmek uygun olur. Bentham, iyiyi fayda ile ayn tutar, eylemlerin doruluunun ve deerinin kiilere K T A P salad fayda (utilitas) ile llmesinin doru olduu dncesini benimsemitir. Bylece Bentham, Eskiadan beri aranan iyiyi, fayda olarak kavrar. Bunun temelinde TiseEinsann haz ve ac duyumlar vardr. Bentham, btn canl varlklaEL VZYON rn, doalar gerei, haz peinde koup, acdan uzaklamaya altklarn gz nne alarak, haz ve ac duyumlarnn dayanak noktas olabileceini dnmtr. Bentham, aslnda kiinin karlarnn toplumsal kar ya da dier btn insanlarn NTERNE karlar karsndaT baskn olduunu belirterek, insanlarn eylemlerinin amacnn kendi mutluluklar olduunu ve insann doal bir yetisi olan akln bu amacn ua olarak dnlmesi gerektiini savunur (Gl vd.: 203). Bundan dolay Bentham eylemlerin deeri iin en uygun l olarak olabildiince ok sayda insann olabildiince ok mutluluu olarak ifade ettii fayda ilkesini ya da en byk mutluluk ilkesini ne srer. Bentham, hazza ulamak isteyen insann, ona en byk hazz getirecek olan semek iin, ya da ksa vadeli bir acnn sonundaki byk hazza ulaabilmek iin, bir haz hesab yaptn, hazza ulamak iin akl byle bir hesap ileminde kullandn belirtir. Demek ki bazen acy hazza tercih etmek de sz konusudur. Bu durumda Benthama gre erdemli insan kimdir? Haz verecek eylerin lsn ac vereceklerin karsnda, iyice tartp deerlendirmeyi bilen kimse, daha byk hazlar iin daha kk hazlardan yz evirmeyi renen, hatta srasnda daha byk

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

79

hazza erimek iin acy zerine almaya hazr olan kimse, erdemli bir insandr (Akarsu, 1998: 169). Benthamn bu yaklamyla etiin rasyonel bir bilim haline geldii sylenebilir. nk daha byk hazza erimek iin kk hazlara yz evirebilen ve acy gze alabilen erdemli insan iin, etik bilgide esas olan eyin, haz ve acnn iyi oranlanmas, duygularn iyi tartlmas ve hesaplanmas olduu grlmektedir. Benthama gre, kt insanlar yoktur ama kt hesap eden insanlar vardr. nsann kendi mutluluu, birlikte yaad ve eylemlerinden etkilendii dier insanlarn da mutluluuna bal olduundan, insan yine kendi mutluluu iin olabildiince ok sayda insann olabildiince ok mutluluunun salanmasna almaldr (Akarsu, 1998: 169-170). Benthamn herkes iin en byk mutlulua ulama lksne dayal faydaclk ilkesini benimsemi olan John Stuart Mill, Benthamn bu ilkesini aydnlanma dnrlerinin kltr mirasn da dikkate alarak etik sorunlara toplumsal koullarla ilgi iinde zm getirebilecek bir etik gr gelitirmeye almtr. Bu amala o da, insan iin asl amacn mutluluk olduunu dnm, istenen bir eyin herkesin mutluluunun bir paras olduu ya da bu mutluluun bir arac olduu durumda arzu edilir/istenir olduunu syleyerek, kii ile toplum arasndaki ilikiyi gz nnde bulunduran ve etik sorunlara bu iliki temelinde zm bulmak isteyen bir aba iinde olmutur. J. S. Mille gre de eylemlerimiz mutluluu salad lde dorudur. Mutsuzlua yol atklarnda ise yanltrlar. Ancak, J. S. Mill, hazlar arasnda elde edilen mutluluun yalnz nicelii bakmndan deil, nitelii bakmndan da fark olduu grndedir. Bundan dolay kimi mutluluk eitleri dierlerinden daha ok deerli saylr ve istenir veya tercih edilir. Burada bir hazzn ve onun getirdii mutluluun daha tercih edilir veya istenir olmasnda u nokta belirleyicidir: Deneyip bildikleri iki eyden birini btn insanlar - ya da hemen hemen btn insanlar - daha ok istiyorlar, ona erimek iin daha ok aba gsteriyorlarsa bu ey tekinden daha deerlidir (Gkberk, 2005: 422). Mill, insanlarda iyiyi ve kty bildiren doal bir yetinin, bir duygunun veya igdnn bulunduu dncesine kar kmtr (1946: 7). Bir eylemin insan refahn arttrmak artyla doru olduunu savunmutur. Ona gre her eylemin son amac olan mutluluk ayn zamanda ahlklln da lt olmaktadr. Mill, insann ulamak istedii hazlar dnce hazlar ve beden hazlar olarak ikiye ayrm ve dnce bakmndan gelimi insanlarn gereksinimlerinin de eitleneceini ve byle insanlarn mutlulua kavumasnn daha zor olacan belirtmitir. Millin faydaclnda mutluluk arzu edilen biricik eydir. Erdemse, aslnda hazza gtrd ve zellikle acdan uzaklatrd iin arzu edilmektedir. Hazza gtrmek iin bir ara olan erdemin kendisi de bu nedenle, yani onun sayesinde mutlulua ulald iin iyidir.

80

Etik

zet
A M A

18. ve 19. yzylda gelien etik yaklamlar zerinde etkisi olan filozoflar ve onlarn etik anlaylarn tanmak. Felsefenin en nemli zelliklerinden biri de yeni filozoflarn, nceki filozoflarn grlerini eletirerek ya da onlara benzerlerini ekleyerek kendi felsefelerini oluturmalar ve bylece felsefenin gelimesini salamalardr. Bu anlamda felsefe philosophia perennis, yani srp giden felsefedir. 18. ve 19. yzyldaki filozoflar iin de bu byle olmu, kendi felsefelerini ve etik grlerini ortaya koyarken, kendilerinden nceki filozoflardan etkilenmilerdir. Aydnlanma Yzyl olan 18. yzyl filozoflarnn zerinde etkili olan filozoflar arasnda Francis Baconu ve Thomas Hobbesu saymak mmkndr. Francis Bacon, etik alann, dinden bamszlatrmas ve bu alanda aratrlan iyinin dnyaya ait olduuna vurgu yapmasyla ve bilgiye verdii nemle aydnlanma dncesinin yolunu aanlardan biri olmutur. Thomas Hobbes da etik anlayn, doal insan dncesine dayandrmtr. Hobbestan sonraki birok filozof, onun izinden giderek, etik sorunlara doal insan dncesiyle yaklam ve insanda belirleyici olan zelliin bencillik mi yoksa zgecilik mi olduu sorusunu yantlamaya almtr. John Locke, insanda, Hobbesun sz ettii kendini koruma ve sevme gds gibi belirleyici hibir zelliin olmadn, insan zihninin bo bir levha olduunu ne srerek, insanlar eyleme geirenin hazza kavuma ve acdan kama olduunu belirtmitir. Her iki filozof da etik ilkelerin aklla ortaya konabileceini dnm, kendilerinden sonra, ahlk ilkelerinin ve insanda grlen etik ayrm yapabilme yetisinin akldan m, duygudan m kaynaklandna dair tartmalara zemin hazrlamtr. 18. ve 19. yzylda etik alandaki farkl yaklamlar ve bunlar arasndaki balantlar grmek. 18. ve 19. yzyl filozoflar, etii dinden bamsz olarak ele alma konusunda ortak bir gre sahiptirler. Yantlamaya altklar pek ok soru iinde en nemlisi, insann doal yapsnda bulunan ve onun etik ayrmlar yapmasn salayan yetinin ne olduudur. Bu yetiyle ilgili olarak Shaf-

tesbury ve Hutchesonun grleri, kendilerinden sonraki filozoflara etkileri asndan dikkate deerdir. Her iki filozof da insann etik olan anlamasn ve etik olmayan fark etmesini salayan doal bir yetisi olduunu kabul etmi ve bu yetinin ahlk du(y)gusu olduu konusunda fikir birliine varmlardr. Onlar iin akl yetisi, erdeme ve gzellie ulamak iin yeterli deildir. nsann yapsnda doal olarak bulunan bencil duygularn kontrol altna alabilmesi ve kendi iyiliinden nce bakasnn (toplumun) iyiliini dnebilmesi iin ahlk duygusuna (moral sense) ihtiyac vardr. David Hume, Shaftesbury ve Hutcheson gibi, haz ve acnn, insan eyleme geiren balca duygular olduu dncesindedir. O da akl ve duygular kesin olarak ayrr ve ahlk duy(g)usunun yannda yeni bir kavramdan sz eder. Bu kavram, insanlarn birbirlerinin ac ve mutluluk duygularn paylamalar, ayn duygular duymalar anlamna gelen sempatidir. Sempati veya duygudalk, insanlarn kendi karlarn dnmeleri ve kendilerini koruma igdleri yznden ortaya kmamtr, insann yapsnda doal olarak bulunmaktadr. Humea gre toplum bir zorunluluktan deil, insann kendini koruma isteinden dolay ve sempati sayesinde kurulmutur. Aydnlanmann en nemli filozoflarndan Kant ahlklln, yalnzca bir duyguya bal ekilde ele alnamayacan, rastlantya braklamayacan, bir yasaya balanmas gerektiini, bu yasay da saf akln koyabileceini gstermek istemitir. John Stuart Mill ise Kantn saf akla teslim ettii ahlkllk ilkelerini, yeniden duygularn hakimiyeti altna sokarak, olabildiince ok sayda insann, olabildiince ok mutluluu eklinde ifade edilen haz ilkesi ile faydaclk retisinin temsilcisi olmutur. Belirli bir insan anlaynn etik grler zerindeki etkisini grmek. Her dnemde, filozoflarn kabul ettikleri insan anlay, onlarn felsefelerini ve dolaysyla etik grlerini etkilemitir. 18. yzyl filozoflar Shaftesbury, Hutcheson, Hume, Kant ve Mill iin de byle olmutur. Bu blmde incelenen ilk filozof, insann en temel eiliminin acdan ka-

A M A

A M A

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

81

mak ve hazza ynelmek olduunu belirtmi, ayn zamanda insanlarn etik yargda bulunurken ya da bir eyin etik olup olmadna karar verirken, kendilerinde doal olarak bulunan bir duy(g)unun ynlendirici olduunu kabul etmilerdir. Shaftesbury ve Hutcheson insanlarda bulunan, tpk altnc bir duyu gibi i gren ve erdemli olanla gzel olan fark etmelerini salayan ahlk duy(g)usu (moral sense) zerinde durmutur. Hume da onlar gibi insanlarnn eylemlerini ynlendirenin, kendilerini koruma igds olduunu kabul etmekle birlikte, toplumun bir araya gelmesinde en nemli rol oynayan ve insanlarn bakalarnn haz ve aclarn da kendi haz ve aclar gibi hissetmelerini salayan sempati duygusu zerinde durmutur. Kant daha farkl bir insan anlayyla, ahlklln akla bal olduunu, ahlk ilkelerinin bir duy(g)udan deil, saf akln kendi kendine koyduu ahlk yasasndan tretilmesi gerektiini belirtmitir. John Stuart Mill ise, insan eylemlerinde ana amacn mutluluk olduunu savunmu ve mutluluu fayda kavramna bal ekilde aklamtr. Ona gre insan, her eyden nce kendi faydasn ister; ama kendi faydasn etkiledii iin bakalarnn faydasn da ister. Bu nedenle de Mill, olabildiince ok sayda insana olabildiince ok mutluluk getirecek eylemleri savunur. Immanuel Kantn etiinin temel dayanaklarn kavramak. Felsefe tarihinde kimi filozoflar farkl dnceleriyle dnm noktas olmay baarmlardr. Bu r ac filozoflardan biri de Immanuel Kanttr. Onun etiinin temel kavramlar, zgrlk, ahlk yasas ve bu yasann farkl dile getirilileri olarak kesin/koulsuz buyruk, dev buyruu, pratik buyruk ve iyi istemedir. Kant, insannn sadece doa yasalarna ve doadaki nedensellie bal olmadn, ayn zamanda eylemlerini oluturan istemesini belirlemek zere, kendine kendi yasasn koyabilecek zerk (autonom) bir varlk olduunu belirtmitir. nsan, neyin yaplmasna ya da neyin yaplmamasna dair gerekliliklerin bulunduu ahlk alannda, kendine koyduu yasaya gre eyleyebilir ve istemelerinde -dolaysyla eylemlerinde- kendi snrn kendi izebilir. Bundan dolay zgrdr. Immanuel Kant, ahlk yasasnn kiilerin istemelerini

A M A

belirlemesi bakmndan kesin bir buyruk olduunu syler. nk Kant buyruklarn koullu ve koulsuz (kesin) olarak iki trl olduuna dikkat eker. Koullu buyruk, bir koula bal olan ve bu koulu varlmak istenen yere ulaabilmek iin bir ara olarak gren buyruktur. Koulsuz/kesin buyruksa, kendi bana iyi olan, kacak sonula ilgilenmeyen, zce iyi olan niyetten kaynaklanan buyruktur. Ahlk yasas da koulsuzdur ve yle der: yle eyle ki, senin istemenin maksimi [sbjektif ilkesi], hep ayn zamanda genel bir yasamann ilkesi olarak da geerli olabilsin. Bu yasa, kiinin insann igdlerini, isteklerini, karlarn dnerek, byle eylemenin sonunda elde edilecek olas fayday hesaba katarak eylememesi gerektiini ifade etmektedir. Kiinin her seferinde kendi eylemi iin l olarak ald ilkeyi, herkesin de l olarak almasnn uygun olup olmadn, bu ilkenin genel bir yasa olup olmayacan sormas gerekmektedir. Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesinde de Kant, bu ahlk yasasn buyruk eklinde dile getirir ve bunlara kesin buyruk, dev buyruu ve pratik buyruk adn verir. Buyruun genelliinin vurguland kesin buyruk yle der: Ancak ayn zamanda genel bir yasa olmasn isteyebilecein maksime gre eylemde bulun. devin istisnaszlnn vurguland dev buyruu da yle der: Eyleminin maksimi sanki senin istemenle genel bir doa yasas olacakm gibi eylemde bulun. nsan olmann koulsuz deerine vurgu yapan pratik buyruk ise yle dile getirilmitir: Her defasnda insanla, kendi kiinde olduu kadar baka herkesin kiisinde de, srf ara olarak deil, ayn zamanda ama olarak davranacak biimde eylemde bulun. Kant etiindeki birbirleriyle balantl olarak dnlmesi gereken kavramlardan biri de iyi istemedir. yi isteme, kendisi ama olan, deeri kendisinde olan, kaytsz artsz deerli olan istemedir. Bir durumda iyi istemeyle, yani bakasn ama olarak grerek eylemde bulunduumuzda, orada ahlk yasasnn buyurduu ekilde eylemi oluruz. Kanta gre, eylemi yapan kiide devden baka bir neden yoksa yani yasaya sayg ve iyi isteme varsa, eylemi ahlksal bakmdan deerlidir. Byle bir istemeyle eylemde bulunan insan, erdemli bir insandr.

82

Etik

Kendimizi Snayalm
1. Aydnlanmaya ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Aydnlanma, insanlarn dnrken ve deerlendirirken dinsel deer yarglarna bal olmaktan kurtulmasdr. b. Aydnlanma, insanlarn dnrken ve deerlendirirken geleneksel deer yarglarna bal olmaktan kurtulmasdr. c. Aydnlanma, insann ergin olmama durumuna sahip kmasdr. d. Aydnlanma, insann hayat akl ile aydnlatmasdr. e. Aydnlanma yzyl 18. yzyldr. 2. Aadakilerden hangisi Thomas Hobbesun etik gr ile ilgili deildir? a. nsanlar doutan bencildir. b. nsanlarn eylemlerini yneten gd, kendini koruma ve sevme igdsdr. c. nsanlarn hepsinin ortak erei bartr. d. nsan doutan etik bir varlktr. e. Etik, insanlarn bar ve gven iinde yaamas iin bir aratr. 3. Aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Francis Hutcheson insandaki ahlksal ayrmlar yapma yetisinin ahlk duy(g)usu olduunu belirtmitir. b. Shaftesburyde ahlk duyusu estetik duyudan tamamen farkldr. c. Shaftesburyde erdemli kimse ile sanat arasnda benzerlikler vardr. d. Shaftesbury, ahlk duyusunun altnc duyu olduundan sz eder. e. Hutchesona gre insanlarda doal olarak bir gzellik duyusu vardr. 4. David Hume ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. 18. yzyl filozofudur. b. Sempati kavram zerinde durmutur. c. Erdemleri drde ayrmtr. d. Ahlk yasas kavramn ortaya koymutur. e. Haz ve acnn eyleme geirici balca duygular olduunu dnr. 5. Aadakilerden hangisi Kant etii ile ilgili bir kavram deildir? a. Ahlk yasas b. Sempati c. yi steme d. Kesin buyruk e. Pratik buyruk 6. Kanta gre, aadakilerden hangisi ahlk yasasnn zelliklerinden biri deildir? a. Duygu araclyla ortaya konur. b. Akl yetisiyle ortaya konur. c. Belirlenimlerinden biri pratik buyruktur. d. Belirlenimlerinden biri dev buyruudur. e. nsann zgrl sayesinde ortaya konur. 7. Aadakilerden hangisi Kantta iyi istemenin zelliklerinden biri deildir? a. Bakalarnn haz ve aclarn hissetme ilkesidir. b. Kaytsz artsz iyidir. c. Ahk yasasnn buyurduu ekilde istemektir. d. Koulsuz buyruun buyurduu istemedir. e. Mutlu olmaya layk olmann vazgeilmez kouludur. 8. Aadakilerden hangisi Benthamn fayda ilkesiyle ilgilidir? a. nsanlar ara olarak kullanmamak b. stemeyi belirleyen sbjektif ilkenin genel bir yasa olmasn istemek c. nsann kendi yasasn belirleyen zgr bir varlk olmas d. Olabildiince ok sayda kii iin, olabildiince ok mutlulua ulamak e. Ahlk duygusunun ahlki farkndaln kayna olmas 9. Aadakilerden hangisi 18. yzyl filozoflarndan biri deildir? a. Immanuel Kant b. David Hume c. Francis Bacon d. Francis Hutcheson e. Anthony Ashley Cooper, Earl of Shaftesbury 10. Aadaki filozoflardan hangisi ahlk ilkelerinin kesinlikle akl yetisiyle bulunacan belirtmitir? a. David Hume b. Francis Hutcheson c. Anthony Ashley Cooper, Earl of Shaftesbury d. Immanuel Kant e. John Stuart Mill

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

83

Okuma Paras
AYDINLANMA NEDR? (1784) Aydnlanma, insann kendi suu ile dm olduu bir ergin olmama durumundan kurtulmasdr. Bu ergin olmay durumu ise, insann kendi akln bir bakasnn klavuzluuna bavurmakszn kullanamaydr. te bu ergin olmaya insan kendi suu ile dmtr; bunun nedenini de akln kendisinde deil, fakat akln bakasnn klavuzluu ve yardm olmakszn kullanmak kararlln ve yrekliliini gsteremeyen insanda aramaldr Sapere Aude! Akln kendin kullanmak cesaretini gster! sz imdi Aydnlanmann parolas olmaktadr. Doa, insanlar yabanc bir ynlendirilmeye bal kalmaktan oktan kurtarm olmasna karn (naturaliter maiorennes), tembellik ve korkaklk nedeniyledir ki, insanlarn ou btn yaamlar boyunca kendi rzalaryla erginlememi olarak kalrlar, ve ayn nedenlerledir ki bu insanlarn bana gzetici ya da ynetici olarak gelmek bakalar iin de ok kolay olmaktadr. Ergin olmama durumu ok rahattr nk. Benim yerime dnen bir kitabm, vicdanmn yerini tutan bir din adamm, perhizim ile ilgilenerek salm iin karar veren bir doktorum oldu mu, zahmete katlanmama hi gerek kalmaz artk. Para harcayabildiim srece dnp dnmemem de pek o kadar nemli deildir; bu skc ve yorucu iten bakalar beni kurtaracaktr nk. Bakalarnn denetim ve ynetim ilerini ltfen zerlerine alm bulunan gzeticiler [vasiler, .] insanlarn ounun, bu arada btn latif cinsin ergin olmaya doru bir adm atmay skntl ve hatta tehlikeli bulmalar iin, gerekeni yapmaktan geri kalmazlar. nlerine kattklar hayvanlarn nce sersemletirip aptallatrdktan sonra, bu sessiz yaratklarn kapatldklar yerden darya kmalarn kesinlikle yasaklarlar; sonra da onlara, kendi kendilerine yrmeye kalkrlarsa balarna ne gibi tehlikelerin geleceini bir bir gsterirler. Oysa onlarn kendi balarna hareket etmelerinden doabilecek byle bir tehlike gerekten byk saylmaz; nk bir ka dten sonra bunu gze alanlar sonunda yrmeyi reneceklerdir, ne var ki bu trden bir rnek insan rktverir ve bundan byle de yeni denemelere kalkmaktan alkoyar. Demek oluyor ki her birey iin nerdeyse ikinci bir doa yerine geen ve temel bir yap oluturan bu ergin olmaytan kurtulmak ok gtr. Hatta insan bu duruma seve seve katlanm ve onu sevmitir bile; ite bu yzden o, kendi akln kullanma bakmndan gerekten de yetersizdir; nk onun byle bir deneyi gerekletirmesine asla izin verilmemitir, o akln kullanmay denemeye hi bir zaman braklmamtr. Dogmalar ve kurallar, insann doal yetilerinin akla uygun kullanlnn ya da daha doru bir deyile ktye kullanlmasnn bu mekanik aralar, erginleme ve olgunlama iin srekli bir ayakba olurlar. Biri kp yrmeyi kstekleyen bu zincirleri atsa da, en dar hendekten bile hemen yle pek kolayca atlayamaz; nk o henz kendisine gven duyarak bacaklarn zgrce hareket ettirmeye daha alamamtr. te bundan dolay da ruhlarn, zihinsel yanlarn kendi balarna ileyip kullanarak ergin olmaytan kurtulan ve gvenle yryebilen, pek az kii vardr. Oysa buna karlk, kitlenin kendi kendisini aydnlatmas daha ok olanak tar; hatta ona zgrlk, yani zgr olma hakk tannrsa bu durumun nne geilemez de. nk ynn iinde, kamuda -vasiler arasnda bile- bamsz dnebilen bir ka kii her zaman bulunacaktr; bunlar nce kendi boyunduruklarn atacaklar, sonra da insann kendindekini akllca deerlendirmesi yannda bamsz dnmenin kii iin bir dev olduu anlayn evrelerine yayacaklardr. Ama eskiden kitleyi boyunduruk altna sokan ve kendileri de aydnlanmaya yle pek layk olmayan ve hak kazanmayan gzeticilerden bir ka imdi kp da kitleyi boyunduruktan kurtulmalar iin kkrtrlarsa, teki gzeticiler bunlar boyunduruk altnda kalmaya zorlarlar; nyarglar yerletirmenin ite byle zararlar vardr ve bu nyarglar kendilerini yayanlardan sonunda lerini alrlar. Bundan dolay: kamu ancak yava yava aydnlanmaya varabilir. Geri devrimler ile bir bask rejimi, kiisel bir despotizm, bir zorbalk ynetimi yklabilir; ancak yalnz bunlarla, dncelerde gerek bir dzelme, dn biimlerinde ciddi bir iyileme elde edilemez; tersine, bu kez yeni nyarglar, tpk eskileri gibi, dncesiz yna, kitleye yeni birer gem, yeni birer yular olurlar: Oysa aydnlanma iin zgrlkten baka bir ey gerekmez ve bunun iin gerekli olan zgrlk de zgrlklerin en zararsz olandr: Akl her ynyle ve her bakmdan ekinmeden kitlenin nnde apak olarak kullanmak zgrl. Kaynak: Kant, Immanuel, (1984). Seilmi Metinler. Aydnlanma Nedir?, eviren: Nejat Bozkurt, stanbul: Remzi Kitabevi.

84

Etik

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c Yantnz doru deilse, Giri ksmn ve Okuma Parasn yeniden okuyun. Aydnlanmann insann ergin olmama durumundan kurtulmas olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, Giri ksmn yeniden okuyun. Hobbesa gre insann doutan etik bir varlk olmadn, etii bar ve gven iinde yaamak iin bir ara olarak grdn hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, Francis Hutcheson ve Anthony Ashley Cooper, Earl of Shaftesbury ksmn yeniden okuyun. Shaftesburynin ahlk duy(g)usunu estetik duy(g)uya benzettiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, David Hume ve Immanuel Kant ksmlarn yeniden okuyun. Ahlk yasas kavramnn Kantn etik grnde karnza ktn greceksiniz. Yantnz doru deilse, David Hume ve Immanuel Kant ksmlarn yeniden okuyun. Sempati kavramnn Humeun etik anlaynda karnza ktn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Immanuel Kant ksmn yeniden okuyun. Ahlk yasasnn insann zgrl sayesinde ve saf akl yolu ile ortaya konulduunu hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, David Hume ksmn Immanuel Kant ksmn yeniden okuyun. Humeun sempatiyi, bakalarnn haz ve aclarn hissetme olarak tanmladn, Kantta karlalan iyi istemenin byle bir ilke olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, John Stuart Mill ksmn ve Immanuel Kant ksmn yeniden okuyun. Bakalarn ara olarak kullanmamay Kantn pratik buyruunun sylediini greceksiniz. Yantnz doru deilse, Giri ksmn yeniden okuyun. Francis Baconun 18. yzyl filozofu olmadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, Immanuel Kant ksmn ve dier filozoflarla ilgili ksmlar tekrar okuyun. Ahlk ilkelerinin saf akldan kaynaklanmas gerektiini syleyen filozofun Immanuel Kant olduunu anlayacaksnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Aydnlanma a filozoflarnn, insann be duyusunun yan sra altnc bir duyu gibi i gren ve neyin ahlkl olduu neyin olmad konusunda karar vermesini salayan, doasndan gelen bir ahlk duy(g)usuna sahip olduu dncesi, ahlk derken neyin kastedildii ve hangi deerlerin ahlk tanm iinde kendine yer bulduu noktasnda, soru iaretleri ile doludur. Gnmzde, dnyann hemen her yerinde, ahlka uygun davranmad ileri srlerek, ya da ahlk byle istedii iin cezalandrlan, ahlk ad altnda yaplan uygulamalar sonucu haklar ve insan onuru inenen insanlarla karlamak ve bu insanlarn aclarna tank olmak mmkndr. Ahlk denildiinde, ou zaman kastedilen, belirli bir toplumdaki insanlarda, o dnemde geerli olan insan ve deerlilik anlaydr, o toplumdaki insanlarn iyi saydklar, kt saydklardr. nsanda 18. yzyl filozoflarnn iddia ettii gibi bir ahlk duy(g)usu, yani iyi ve kty ayrdetme yetenei varsa bile, iyi ve kt saylanlarla ilgili kabuller, iinde bulunulan toplumun ahlak anlayna gre ekillenmektedir. Bu anlaylarn ne oranda bilgisel temellere dayand ya da ne oranda insann onurlu bir varlk olduu dncesini iinde tad belli deildir. rnein ahlk adna ilenen namus cinayetlerini, insanda doal olarak bulunduu dnlen ahlk duygusu ile aklamaya ve hakl karmaya almak mmkn deildir. Etik ayrmlarn ve yarglamalarn yaplmas byle bir duygunun eline brakldnda, bu duygu da l olarak kullanldnda ok tehlikeli sonular ortaya kabilmektedir. Bu nedenle, erdemli ve erdemsiz davrann ne olduuna karar vermek iin ahlk ilkelerinin, duygulardan ok daha salam olan temellere dayanmas ve Kantn dedii gibi insann duygunun kr devinimlerinin eline braklmamas uygun olur. Sra Sizde 2 Humeda, insann bakalarnn aclarn kendi acs gibi alglamasn ve anlamasn salayan kavram sempatidir. Sempati sayesinde, insan bakalarn, onlarn karakterlerini ve eylemlerini yarglar veya deerlendirir. Sempati duygusu, insana bakalarnn iyiliini istemenin doru bir ey olduunu retir. Bakalarn sempati araclyla deerlendiren, onlarn nitelikleri zerine sempati ile hkm vermeye alan insan, zaman iinde kendisini de sempati zerinden deerlendirir ve kendi zerindeki yarglar iin de bakalarnn iyiliini bir

2. d

3. b

4. d

5. b

6. a

7. a

8. a

9. c

10. d

4. nite - 18. ve 19. Yzyllarda Etik

85

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

l olarak alr. Hume iin vicdan, batan beri insanda doal olarak bulunmayan, sosyal hayatta, sempati duygularndan meydana gelmi olan bir kavramdr. Vicdann szlamas, insana sempatinin rettii, insann bakalarnn iyiliini isteyerek davranmad durumlarda yaanr. Bu anlamda, vicdan olumlu deerlendirilebilir. Ancak, Humeda bakalarnn iyiliini dnmek gerekir diyen vicdann bu syledii bir kenara brakldnda ve vicdan sadece toplumsal deer yarglarnn iyi sayd eyler yaplmaynca kiileri tedirgin eden bir duyu olarak ele alndnda, bir toplumun ahlk anlaynn neyin yaplmas gerektiini syledii konusu gndeme gelir. Eer o toplumda, etik sorunlarn olduu durumlarda yaplmas gerekenler belirlenirken, insann deeri gz nne alnmyor ve birtakm kltrel normlara ve bo inanlarla yer veriliyorsa, bu durumda vicdan, insann deerini harcayc eylerin yaplmasna yol aabilir. Bu nedenle, toplumun rettii vicdann emirlerine kulak vermeden nce, toplumun ahlk anlaynn, insann deerini ne oranda koruduunun sorgulanmas gerekmektedir. Sra Sizde 3 18. yzylda Kanttan nce etik sorunlara eilen filozoflar, insann etik ayrmlar yapabilme yetisinin ahlk duy(g)usu olduunu ne srerken, Kant ahlklln daha salam bir temelden karlmas gerektiini sylemi ve bu yetinin de saf akl olduunu belirtmitir. Dier filozoflar insann en temel amacnn mutlu olmak, hazz elde etmek ve acdan kamak olduunu, insann eylemlerine de bu arzularn yn verdiini sylerken, Kant, insann en temel amacnn mutluluu elde etmek olmad grndedir. Kant mutluluu amalamann hibir zaman insann devi olamayacan, insann ancak ahlk yasas dorultusunda eylediinde, mutlulua layk olabileceini belirtir. Kanta gre dnyada gerekten iyi olan biricik ey, insann kendini sevme ve koruma igds deil, iyi istemedir. Kant, insana mutlulua ulama abas dnda baka bir zellik yklemi; insann ahlk yasasn oluturmasnn ve kiilerin bu yasaya uygun olarak, iyi istemeyle, deve uygun eylemde bulunmasnn nemini gstermitir. Ahlk yasasna uygun eylemeyi mutluluun nne koymas, Kant kendinden nceki filozoflardan ayran en nemli farklarndan biridir. Akarsu, Bedia, (1998). Mutluluk Ahlk. Ankara: nklp Kitabevi. Akarsu, Bedia, (1999). Immanuel Kantn Ahlk Felsefesi. Ankara: nklp Kitabevi. Arat, Necla, (1981). Estetik Seme Metinler. stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar. Arat, Necla, (1987). Etik ve Estetik Deerler. stanbul: Say Yaynlar. otuksken, Betl, (1995). Felsef Sylem Nedir? stanbul: Kabalc Yaynevi. Gkberk, Macit, (2005). Felsefe Tarihi. stanbul: Remzi Kitabevi. Gl, A. Bki, Uzun, Erkan, Uzun, Serkan, Yolsal, . Hsrev (2002). Felsefe Szl. Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar, XVI+1728 sayfa. Hobbes, Thomas, (2007). Leviathan. eviren: Semih Lim, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Hume, David, (1976). nsann Anlama Yetisi zerine Bir Soruturma. Yayn Ynetmeni: oanna Kuuradi, Ynetmen Yardmcs: Bilge Karasu, eviri, Erata, Notlar, Dizin: Oru Aruoba, Ankara: Hacettepe niversitesi Yaynlar. Kant, Immanuel, (1984). Seilmi Metinler. Aydnlanma Nedir?. eviren: Nejat Bozkurt, stanbul: Remzi Kitabevi. Kant, Immanuel, (1929). Critique of Pure Reason. Translated by Norman Kemp Smith, Printed in Great Britain: The Macmillan Company in Canada Limited, St Martins Press, Inc. Kant, Immanuel, (2002). Ahlk Metafiziinin Temellendirilmesi. eviren: oanna Kuuradi, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuuradi, oanna, (1999). Etik. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuuradi, oanna, (2003). nsan ve Deerleri. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kuuradi, oanna, (1988). Uluda Konumalar. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. MacIntyre, Alasdair, (2001). Homerik adan Yirminci Yzyla Ethikin Ksa Tarihi. eviren: Hakk Hnler, Solmaz Zelyt Hnler, stanbul: Paradigma Yaynlar. Mill, J. Stuart (1946). Faydaclk. eviren: ahap Nazmi Cokunlar, Ankara: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Peters, Francis, E., (2004). Antik Yunan Felsefesi Terimleri Szl. Hazrlayan ve Trkeye eviren: Hakk Hnler, stanbul: Paradigma Yaynclk.

5
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; 20. Yzylda ne kan etik yaklamlar aklayabilecek, Deerler etiinin ana savlarn kavrayabilecek, Meta-etiin temelinde yatan kabulleri ve zelliklerini aklayabilecek, Uygulamal etiin hangi konularla ilgilendiini kavrayabilecek, lm cezasn etik bak asndan tartabilecek, Meslek etiklerinin ana savlarn ve sorunlarn anlayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Deerler Etii Deer Duygusu Metaetik zmleme Temellendirme Pratik Etik Genetik Mdahale lm Cezas Meslek Etikleri Etik Kodlar

indekiler
GR DEERLER ET META-ETK UYGULAMALI ETK MESLEK ETKLER

Etik

20. Yzylda Etik

20. Yzylda Etik

GR
20. yzyln ikinci yars, etiin ykselie getii bir dnem oldu. Gerek yeni ortaya kan etik sorunlar, gerekse daha fazla farkna varlan etik sorunlar nedeniyle etikten daha ok sz edilmeye baland, etik konulara ilgi artt. Etik akademik bir disiplin olmann yannda gnlk yaamda daha fazla ilgi eken bir konu haline geldi. Tp alannda olduu gibi teknolojinin salad kimi yeni olanaklarn ortaya kmas, evreyle ilgili olarak yaand gibi, ekolojik sorunlarn snrlar aan boyutlar kazanmas, yaplmas mmkn olan her eyi yapmak gerekir mi? sorusunun daha sk sorulmasna yol at. Yaamn eitli alanlarna, i ve meslek kollarna ilikin etiklerden sz edilmeye baland. Neredeyse her meslek dal kendisi iin bir etik gelitirmeye giriti. Hatta ayn meslek iinde alt alanlara gre etiklerden sz edilmeye baland. Her yaplan ie ilikin etikten, rnein ihale etiinden, ticaret etiiden sz edilir oldu. Bu arada, her yeni alan etiini de beraber getirdi -rnein internetin yaygnlamasyla internet etii de yaammza girdi; biliim sularnn artmasyla hacker etii de. Etiin zgrlk, dev, etik bilgi, etik doru, deerler, deerlendirme gibi geleneksel konu ve sorunlarnn yannda, daha nce etikle ilgili grlmeyen kimi yeni konular/sorunlar da etiin ilgi alanna girdi. tanazi, krtaj, pornografi, sava, iddet, kadn sorunlar vb. sorunlar da etik erevesinde ele alnmaya baland. Bunlara ya da bunlarla uraan etie pratik etik ya da uygulamal etik denildi. Ama bunun yannda etiin temellerine, bilgisel sorunlarna ilikin tartmalar da yaand. Deerler etii, etiin temelini oluturan deerlerin varlk tarzlarna ve bilinmelerine ilikin bilgiler ortaya koyarken, metaetik geleneksel etie analitik eletiriyi getirerek etiin alann daraltt. Bilgi ortaya koymay, dorudan yanltan, adil olandan, yaplmas gerekenden ya da devden sz etmeyi metafizik sayarak, etii yalnzca zmleme ve temellendirmeler yapan analitik (zmlemeci) bir etik haline dntrmeye alt. 20. yzyl etii, 21. yzyla da aktarlan bu tartmalarn yaand bir yzyl oldu.

Aslnda bir uygulamal etikten sz edilmesi etiin ya da felsefenin bir dal olan etiin yalnz teorik bir etkinlik grlmesinden kaynaklanmaktadr. Aristotelesin de aka ifade ettii gibi, etik teorik, bilgiler ortaya koyan bir alan olsa da, bu bilgiler eyleme ya da yaama, yani pratie ilikindir. zmleme, bir eyi elerine ayrmadr, ayrtrmadr. Etikte zmleme, etik terimlerin anlamlarn a karma, etik terimlerin ne anlama geldiini ortaya koymadr. Bilginin sz konusu olmad yerlerde dorulamann yerine temellendirme ana bilgisel etkinlik olarak ne kmaktadr. Temellendirme, temellendirilen eyin, yargnn, normun vb.nin karld ya da tretildii yerin gsterilmesi olarak tanmlanabilir.

DEERLER ET
Deerler etii denen etik yaklam iinde yer alan grlerinin, zellikle deerlerin ontolojik zellii ve bilgisi zerinde durduklar ve deerlerin kendi bana varolduunu, bilgilerine ulamann da olanakl olduunu syleyen grler olduklar sylenebilir. Bu adan, gnmz etik tartmalar erevesinden bakldnda,

88

Etik

deerler etii grleninin etikte nesnelciliin temsilcileri olduklarn ve deerlerin znel ve greli olduunu savunanlarn kar kutbunda yer aldklarn sylemek mmkndr. Kendi ortaya ktklar tarihsel balam iinde ele alndklarnda ise, onlarn 18. yzyln, zellikle de Kantn etik grn temel alarak ve onun eksik ya da sorunlu yanlarna iaret ederek onun gerekletirmek istedii salam bilgisel temellere dayal bir etik kurma abasn srdrdkleri sylenebilir. Deerler etiinin arka plannda yer alan Kant kadar nemli ikinci bir gr ise Fenomenoloji akmdr. Deerler etii denince akla gelen iki filozofun, Fenomenolojik dnce geleneinden gelen Max Scheler ve Nicolai Hartmannn etik ve deer grlerine bakldnda, bunu ak bir biimde grmek mmkndr.

Max Schelerin Deer ve Etik Gr

Scheler znde Kant etiini srdrmek ister, ama bunun iin Kantn rasyonalist formalizminin almas gerekmektedir. Kantn etikle ulamak istedii hedefe -ki Scheler bu hedefe balln srdrmektedir-ulamak iin, ona yneltilen formalizm eletirisine karlk verilmesi gerekmektedir. Yoksa o, empirist etik grleri sz konusu olduunda, etikte sintetik a priori bilgiler, ilkeler arayan Kantn yanndadr. Bu nokta Schelerin etiinin hareket noktasn oluturmaktadr. Ama bu ballna karn, Scheler onun etiinde iki nemli hata yaptn dnmektedir: lk olarak Kant a prirori ile formal olan kartrmtr, ikinci olarak da a priori olan rasyonel (ussal) olanla kartrmtr. Scheler etii bir ierikli deerler etii ve bir duyusal a priorizm gelitirerek, ite bu iki yanlgy dzeltmeye girimektedir. (Frondizi 1971, s. 95). Kantn etik retisinin eletirisi, Schelerin Etikte Formalizm ve erikli Deerler Etii kitabnda iki ana amacndan birisidir. Bu eletiriden hareketle gitmek istedii yer ise -ki bu onun esas amacdr-felsefi etiin temellendirilmesidir. Schelerin Kantn ahlak yasasnn temel zellii olarak grd biimsellie ynelik eletirilerinden sonra, etik tarihinde Kant etiine biimselci etik, M. Scheler tarafndan kurulan ve N. Hartmann tarafndan gelitirilen etie de ierikli deerler etii demek neredeyse bir gelenek haline gelmitir. Schelerin Kanta eletirisinin temelinde Kantn ahlakll temellendirirken, insan yalnzca akl sahibi varlk olarak grmesi [ya da akl sahibi varlk olarak insana ynelen tutumu] yer almaktadr. Bylece ona gre Kant, ahlakll duygularndan, isteklerinden, arzularndan, sevgi ve nefretinden arndrlm bir akl varlna, onun kendi deyiiyle bir Xe dayandrmaktadr. Bu durum ise yaammz belirleyen ilkeler olarak deerler karsnda akln kr kalmasna yol amaktadr. Renklerin grye dolaysz verilii gibi, deerlerin duyguya dolaysz veriliini bu bak gzden karmaktadr. Hissetmenin dolaysz nesneleri olan deerler, insann duygulara sahip bir varlk olmas temelinde duyusal a priori yoluyla dolaysz bilinmektedirler (Ketenci 1997, s. 24). Scheler bilgisel a priori yannda, duyguyla ortaya kan apak, kesin bilme anlamna gelen bir duyusal a prioriden sz eder. Deerlerin insandaki tayclar duygulardr. Deerler deer duygusu araclyla bilinir. Ahlak alannda sz konusu olan duygu deer duygusudur. Deer duygusu Scheler tarafndan tekil anlamda deeri grmek, tanmak anlamnda kullanlr. rnein deer duygusunun bir eylemin deerini duymas, eylemin hakl veya haksz olduunun, deer bilinciyle a priori olarak ortaya karlmas demektir. Deerlerin deer duygusu tarafndan bilinmesi tm ahlaksal ilikilerin temelinde yatmaktadr. nsann tm eylem ve istemeleri ynelimsel aktlarda verilen deere ve deerlere yneliktir.

Schelerin etik ve deer grnn arka plannda Kantn etik ve insan gr kadar Fenomenoloji yer almaktadr. Fenomenoloji gelenei iinde yer alan Scheler, deer grnde hem Fenomenolojinin kesin bilgiye ulama idealini srdrr hem de deerleri bilin aktlar (edimleri) olarak grr.

5. nite - 20. Yzylda Etik

89

Ama deerlerin deer duygusu yoluyla bilinmesi onlarn deer bilinci tarafndan yaratld anlamna gelmez. Deerler insan bilincinden ve bilinmesinden bamszdrlar. Deerlerin nitelikleri, renk, ton nitelikleri gibi ideal objelerdir(Scheler 1966, s. 16dan aktaran Ketenci 1997, s. 27). Onlar bilinmez, ulalamaz, karanlk objeler deil, ak biimde duyulabilen fenomenlerdir. Onlarn -duyusal a priori- bilgilerine ulalabilir klan bu nitelikleridir. Deerler tayclar bakmndan gruba ayrlabilirler: (1) Kii deerleri, (2) vital deer(ler) ve (3) eylerin tad deer(ler). Birinci grupta iyi-kt, sevginefret gibi kiinin taycs olduu deerlerdir. kinci gruptaki deerler ise salkl olma-hasta olma, bitkin-din olma, grbz-clz olma gibi temelini canl varlk dnyasnda bulan deer(ler)dir. nc grubu oluturan ise ho, yararl gibi deerlerle, kltr deerleri, ekonomik ve estetik deer(ler)dir. Bu deer hep bir eyin deeridir, Scheler bu eylere deer tayan eyler demektedir. Bunlardan ilki kii deerleri (ahlak deerleri) -kutsal deerlerle birlikte- mutlak deerler iken, son iki gruba giren deerler (vital ve ey deerleri) greli deerlerdir (Ketenci 1997, s. 2528). Bu adan deerler arasnda deimez bir sra-dzeni vardr. Deerler bulunduklar basamaa gre daha aa ya da daha yksek deerlerdir. Kii deerleri ve kutsal deerler yksek deerlerdir. Bir deerin ykseklik derecesini gsteren zelliklerini Scheler yle belirler: Bir deer, a)zaman st olmas anlamnda devamll, b) baka deerlere ayrmamas anlamnda blnebilir olmamas, c) baka deerlere dayanmamas, d)gerekletirilmesinin gerekletirene derin bir sevin vermesi, e) mutlak bir deer olmasna gre yksek bir deer olmaktadr (Scheler 1966, s. 107-117den aktaran Ketenci 1997, s. 28). Schelerde en yksek deer mutlak anlamda iyidir. En yksek deerden kastedilen, bu akt gerekletiren varln bilgi derecesine gre en yksek olan deerdir. Bu deer ise en yksek deeri gerekletiren aktta bulunan, bu aktn yaps gerei ortaya kan deerdir. Bu nedenle btn nihai deer fenomenleri gibi iyi ve kt tanmlanamazlar, dorudan doruya yaanrlar. yi olan, yksek ve pozitif deeri gerekletiren aktlardr (dolaysyla eylemlerdir). yi deerinin taycs bu eylemlerdir. Ama bu aktlar (edimler) tm dier aktlar gibi nesne haline getirilemezler. (Kuuradi 1998, s. 86-88). Kii ancak bu aktlar gerekletirerek deerleri yaama geirir ve kendi yaantlarndan hareketle onlarn bilgisini edinebilir. Kendi yaamnz, yapp ettiklerinizi nesne edinerek, ne gibi deerlerin sizin eylemleriSIRA SZDE nizde belirleyici olduunu, ar bastn dnn. Sonra da bu deerlerin nasl varolduklarn tartn.
DNELM

SIRA SZDE

DNELM S O R U

Nicolai Hartmannn Deer ve Etik Gr

O R yanll -bilFenomenolojiyle yollar kesien, ama sonralar FenomenolojiyiStek U mede yalnzca bilince arlk vermesi- nedeniyle kyasya eletiren N. Hartmann, Schelerin Kant eletirilerinin ve etik-deer grlerinin izinden giderek yeni bir DKKAT gr ortaya koyar. Onun etik ve deer grlerinde, Kantn eletirisi kadar Schelerin eletirisi de nemli bir yer tutar. Ama Hartmannn grleri kukusuz Kanttan SIRA SZDE ziyade Schelere yakndr, bu nedenle etik grleri Deerler Etii bal altna yerletirilir. Her ikisi de, Fenomenolojiden yararlanarak, deerler alannda znelcilik ve grecilie kar karlar; deerlerin mutlak, ideal, kendi bana varlklar AMALARIMIZ olduklarn dile getirirler (Ketenci 1997, s. 19). Hartmann, Schelerden farkl olarak deer(ler) sorununu ontolojik bakla ele alr. K T A P

DKKAT
Ontolojik bak, nesne edindii eyinSIRA SZDE kendisine ynelenen, varolan varolan olarak balantlar iinde ele alan baktr.

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

90

Etik

Deerleri bilin aktlar olarak deil, kendi bana varolan eyler olarak grr. Ama onlarn varlk tarz belirli bir zamanda ve yerde bulunan, teklik gsteren real varolanlardan farkldr. Onlar da, real varlklar gibi kendi bana vardrlar, ama belli bir yerde ya da zamanda deildirler; teklik de gstermezler. Bu nedenle bilinmeleri de real varolanlar gibi olmaz. Hartmanna gre deerler alan ideal varlk alan iinde yer almaktadr. Ama real ve ideal varlklar arasndaki uurumu kprleyen, deerleri bu dnyada bir kez yaatan her eylem ya da insan onlarn real dnyayla ban kurmu olur. Deerlerin sesini duyan, onu gerekletirebilecek ya da onlara srtn dnebilecek olan tek varlk olan insan, bu iki varlk alannn, -real ve ideal varlk alanlarnn- da birbirine kavutuu yerdir. nsan vicdan, deer duygusu, deer bilinci, deer yanlsamas, deer krl ve deer bilinci gibi bilin ve duygusal yaantlarla ideal varlklar olan deerlerin dnyada (real varlk alannda) gereklemesini salar. Varlk tarzlar bakmndan deerler, Platonun ideleri gibidir. ... Bugnn kavram diliyle sylenirse, deerler zlkler[zler]dir (Hartmann 1962, s. 121den aktaran Ketenci 1997, s. 46). zlkler olarak deerler zne tarafndan bilinmelerinden bamsz olarak varlklarn srdrrler. Baka bir deyile, znenin onlar bilmesi onlar var etmez. Ayrca zne onlarn bilincine vardnda ya da bilgisine sahip olduunda onlar yaratmaz. Hartmann deerlerin varlk tarzlar ve bilinmeleri konusunda hem Formalizmin hem de Realizmin yanldn syler (Ketenci 1997, s. 47). Deerlerle insann ilikisine, deerlerin nasl bilindiine gelince, burada karmza kan ilk ana kavram deer duygusudur. Hartmannn etik grnde merkezi bir yeri olan bu kavram, ilkin deerleri hisseden, gren bir duygunun addr. kinci olarak ise deer duygusu, insann deerleri ve bir buyruk olarak ortaya kan, olmas -yaplmas- gerekeni hissetmesini salayan bir organ olmasdr. nsan ancak bu duygu araclyla a priori bir bilgi olan deer bilgisi edinir. Bu duygu araclyla edinilen bilgi, dnmeye dayal bir bilgi deil, emosyonel ve sezgiseldir. Hartmann etiinde, deerin ve deerlerin a priori bilinmesi anlamna gelen deer duygusunun snrn, deer bilincinin darl yasasyla birlikte deer krl ve deer yanlsamas oluturur. ... Deer yanlsamas deerin yanl tannmasdr. Deer yanlsamas deer duygusuna bal deildir, aksine yalnzca deer duygusunun i grmemesine baldr (Hartmann 1962, s. 60-62, 156-160). Hartmann deer krln de yle tanmlar: Deer yanlsamasnn sradan saf negatif biimi, deer iin yetisizlik. Ama deer krl deer yanlsamas deildir, yalnzca deer duygusunun eksikliidir (Hartmann 1962, s. 157den aktaran Ketenci 1997, s. 73). Hartmannn deerle, deerlerin kiiyle ilikisiyle, onlar bilmesi ve yaanmasyla ilgili olarak karmza kard ana kavram deer duygusu ya da deer bilincidir. Kiiye deer sradzeninin bilgisini veren, deer eitlilii ve deer atmalar karsnda yol gsteren, seim yapmasn salayan bu duygu ya da bilintir. Daha yksek deeri grmemizi salayan da odur. Grmeyi salamann tesinde insan deerli olarak grd eye ynelten, deersiz olarak grd eydense uzaklamasn salayan da bu duygudur. Yaad deer atmalarnda -ki insan etik konularda hep bir deer atmas iindedir-insan, kendi deer duygusuna gre daha yksek deeri seerse, o yapt eylemin (aktn, istemenin, niyetin, davrann) deeri vardr, yani o eylem iyidir demektir (Kuuradi 1998, s. 91). Bir badeer, ana ahlaksal deer olan iyi, bir akt deeridir, aktlarn srtnda tanan ilk deerdir; niyetin, ynelimin deeri

5. nite - 20. Yzylda Etik

91

olan ilk deerdir. yi ya da kt olma, aktn yneldii deerin ieriiyle ilgili bir durum deildir; iyi ya da kt olmay belirleyen, o aktn, yani deere ynelenen aktn (edimin) ynelimsel deeridir; iyinin ieriini meydana getiren, bir eyi iyi ya da kt yapan budur. yi daha yksek deerin teleolojisidir; iyi, daha yksek deere ynelmektir; iyi, her defasnda deer ykseklii ilkesine gre seim yapmaktr; iyi daha deer olan semektir eklinde ifade eder (Kuuradi 1998, s. 89-91).

oanna Kuuradinin Deer ve Etik Gr

Kuuradinin deer ve etik grnn deerler etii altna konulmas kimi tartmalar da beraberinde getirecektir. Bu, onun grlerinin bu balk altnda sz edilen dier iki filozofun grleriyle kimi ortak yanlar olmasna karn, kimi alardan onlardan ayrlmasndan kaynaklanmaktadr. Deerlerin bilinmesiyle ilgili deer duygusu, deer bilinci trnden zel bir bilme yolundan da sz etmez. Ama deerlerin onlar bilen, yaayan, eylemlerinde yaatan kiiden bamsz olarak varolduu konusunda Scheler ve Hartmanna benzer dncelere sahiptir. Ama onlarn kiilerden bamsz olmas, insan dnda varolduklar anlamna da gelmez. Deerler insann varla katt bir boyuttur, insanla varolan eylerdir. Deerler iin ideal varlklar deyimini kullanmasa da deerlerin varlk tarzlarnn farklln ngrr. Onlarn dier eyler gibi nesneletirilip, kavramlatrlabileceklerini syler. Ama deerler ele alnrken Schelerde olduu gibi bilgi kuramsal bakn da Hartmannda olduu gibi ontolojik bakn da, yeterli olmadn syler. Deerler ancak insan yaamyla balant iinde, yani antropolojik olarak ele alnrsa, deer sorunlar anlalp aydnlatlabilir. Bu nedenle deerleri ele alrken antropolojik bak -dierleri yannda antropolojik bakn- gerekli olduunu dnr. Her iki filozofun deer sorununa bakn eletirirken bunu yle dile getirir: Bunun balca nedenleri, her iki dnrn deer problemine baklarnn gnosiolojik unsurlardan tamamen syrlamamas ve ikisinin de problemi antropolojik bakn salad imknlara dayanmadan ele almalar, dolaysyla tanan deer ile deerler arasnda bir fark yapmamalardr (Kuuradi 1998, s. 13-14). Kuuradi bir eyin bir eit zellii, kendisiyle ayn cinsten eyler arasnda zel yeri olan deerin, var olan imknlar olan deerlerden farkn ortaya koyarak yola kar. Deerlerin eserlerle veya kiilerin yaptklaryla gerekletirilen insan fenomenleri olduunu; insann, tek tek kiilerce gerekletirilen varlk yaps olanaklar olduunu syler (Kuuradi 1998, s. 41-42). Kuuradi deer sorunlarn deerlendirme sorunundan hareketle ele alr. Onu bu konu zerinde durmaya gtren, yaamda karlat deerlendirmeler, ayn eyin farkl kiilerce farkl ekilde deerlendirilmesi ve her kiinin kendi deerlendirmesini tek doru deerlendirme saymasdr. Buradan hareketle deer probleminin felsefede deerlendirme ve deerler problemi olarak karmza ktn syler. Bunun iin de yazlarnda ncelikle deerlendirme etkinlii zerinde durarak, farkl deerlendirme biimlerini -deer bime, deer atfetme ve doru-yanl deerlendirme dedii deerlendirme biimlerini- birbirinden ayrarak, doru deerlendirmenin yaplabilmesinin nkoullarn ortaya koyar. Bunun dnda, deer ve deerler kavramlar zerinde durarak, nce ikisinin temeldeki farkn, sonra da deerler arasndaki farklar, yani tr olarak insann baarlar olan -bilgi, bilim, sanatlar, felsefe, teknik, kltrler-gibi deerler ile kiileraras ilikilerde ortaya kan sevgi, drstlk olma, ballk, sayg, adil olma gibi etik deerleri ve de ak dnebilme, doru balantlar kurabilme gibi deerleri kii deerlerini ortaya koyar (Kuuradi 1998, s. 40-41).

92

Etik

nsann deerler ortaya koyabildii iin deerli bir varlk olduu bilgisel kablne dayanan etik grnde ise Kuuradi, kiiyi, kiinin eylemini merkeze alan bir etik gr ortaya koyar. Etiinin nesnesi kii ve onun eylemleridir. Ama Kuuradi eylemi ne yalnz Kantta olduu gibi istemenin dayand ilkeyle snrlar ne de sonuta saladklaryla deerlendirir. Eylemin bir yapma (ya da yapmama, bir tutum) olarak grlmesini de eksik bir bak bulur. Etik eylemde bulunan kiinin karsnda yer alana gre drt etik iliki biiminin varln saptar: Bunlar kii ile kii ilikisi, kii ile bir insansal durum ilikisi, yargcn etik ilikisi ve kiinin kendisiyle ilikisidir (Kuuradi 1999, s. 12). Bu ilikilerinde kiinin eylemini masaya yatrr ve eylemin adeta anatomisini karr. Bu bak onu eylemin ana aamasnn -deerlendirme, yaant ve yapma (ya da yapmama)-bilgisine ve her bir aamalarda yaananlarn ayrntl bilgisini ortaya koymaya gtrr.

META-ETK
Meta, st, te anlamlarna gelir; meta-etik ise etik yarglar vermek yerine, etik terimler ve yarglar zerinde duran etik anlamna gelmektedir.

Meta-etik ya da analitik etik, pozitivist ve analitik gelenein -Mantk Pozitivizmin- etikteki yansmas ya da etie uygulanmasdr. Pozitivizmin ve bununla balantl olarak pozitif bilim dncesinin tek bilgi biimi olarak grlmesi, bunun dnda her trl bilginin metafizik saylmasnn bir sonucu olarak felsefe de ya bilimsel felsefe olma ya da metafizik saylma ikilemiyle kar karya kalmtr. Etik bu baktan en ok etkilenen alanlarn banda gelmektedir; nk metafizik olma sulamas en bata estetikle birlikte etie yneltilmitir. Wittgensteinn Tractatusta yapt gibi, etik olgular olmadndan, etik nermelerin ya da bilgilerin de olamayaca sonucuna varlm; etiin akn (transcendent) olduu, nermelerin doru ya da yanl olamayaca, tmyle anlamsz olduu sylenmitir. te bu sert eletiri karsnda etiin varln srdrebilmesinin yolu olarak etikte analitik yaklam arlk kazanm; bunun sonunda ise etik, nermeler ortaya koymak yerine, bir ey sylemeden zmleme ve temellendirme yapan bir bilgisel alana dnmtr. Meta-etik ite bu dnen yeni etik, metafizik olma, anlamsz olma, akn olma sulamalarndan kurtulabilen etiktir. Kimi felsefeciler etiin bilgisel olamayacan, felsefe iinde yer alamayacan sylerken; kimi felsefeciler etik -analitik bak asndan- yalnzca meta-etik olabilir derken; kimileri de metaetik zmlemelere ve bu zmlemelerle ortaya konan bilgilere dayanan, ama bu zmlemeleri yalnzca balang noktas olarak kabul eden, hem meta hem de normatif yanlar olan bir etik kurmaya girimilerdir. Birincilere rnek olarak, ahlk kurallarnn (etiin) bilgisel olmadn, ahlk buyruklarna isteyerek uyulduunu, onlar ifade edenin isteyerek ald kararlar dile getirdiini, bilgiyi rnek alan bir etik kurmann olanaksz olduunu ileri sren H. Reichenbach; etik nermeleri (yarglar) nlemler gibi duygu anlatmlar olarak gren A. J. Ayer; onlar nlemler olmaktan ziyade buyruk yarglar olarak gren R. Carnap ve C. L. Stevenson saylabilir. Bu birinci kmede yer alan dnrlerin etikle ilgili abalar, etik nermelerin bilgisel olmadn, dorulanp yanllanamayacan, sadece duygu anlatmlar, buyruklar olduunu gstermeye ynelmitir. Bunun dnda onlarla ilgili yaplabilecek bilgisel bir ilem de yoktur zaten. kinci ve ncler ise, ya etik sorunlar anlam ve temellendirmeyle ilgili sorunlarla snrlamaya ya da bunlar temel alan bir etik (ikili bir etik: meta ve normatif yanlar olan ikili bir etik) gelitirmeye almaktadrlar. Bunlara rnek olarak R. M. Hare, S. E. Toulmin, K. Baier, W. Frankena, K. Nielsen verilebilir. Bunlar arasnda eitli gr ayrlklar olmasna karn, etiin bilgisel bir alan olduu, etik

5. nite - 20. Yzylda Etik

93

yarglarn temellendirilmelerinin mmkn olabilecei konusunda, ksmen de olsa bir anlama vardr (Tepe, 2011, s. 12-13). Etii meta-etik olarak grenlere ya da yle olmas gerektiini dnenlere gre meta-etik, dolayl sonular dnda eyleme ilikin olarak hibir ahlaki ilke ya da hedef nernez; esas olarak tamamen felsefi analizden oluur. Aslnda son dnem ahlak felsefesi, ok byk lde meta-etik analizlere, .... aklamaya ve anlamaya ynelmitir (Frankena 2007, s. 173-174).

zmleme
zmleme(analiz) meta-etiin birincil ve ana bilgisel etkinliidir. Eer etik bilgi ortaya koyamayacaksa ya da etik bilgi mmkn deilse, etie geriye kalan i en bata kavramlarn zmlenmesidir. Etik terimlerin akla kavuturulmas, anlamlarnn ortaya konulmas etik sorunlarn aydnlatlmasn salayacak, etikileri metafizie dmekten kurtaracaktr. Zaten etikten daha fazlasn da beklememek gerekir. Bunun tesine gitmek snr amaktr, olmayan ey hakknda konumaktr meta-etikilere gre. Frankenann dile getirdii meta-etiin drt sorusundan zmlemeyle ilgilidir. Genellikle kabul edildii zere, meta-etik u sorular sorar: (1) Doru, yanl, iyi, kt gibi etik terimlerin ya da kavramlarn anlam ya da tanm nedir? Bu tr terimleri ya da kavramlar ieren yarglarn doas, anlam ya da ilevi nedir? (2) Bu tr terimlerin ahlaki anlamda kullanl, ahlaki olmayan kullanlndan, ahlaki yarglar normatif yarglardan nasl ayrlr? Ahlaki olmayann zdd olarak alndnda ahlaknin anlam nedir? (3) Eylem, vicdan, irade, zgr irade, niyet, sz verme, zr dileme, gd, sorumluluk, akl, gibi birbiriyle balantl terimlerin ya da kavramlarn aklamas ya da anlam nedir? (Frankena, 2007, s. 174).

Temellendirme
Meta-etiin genellikle zmlemeyi izleyen, ama kimi zaman ondan daha nemli grlen bilgisel etkinlik temellendirmedir. Nitekim anlama ve aklamayla ilgili olan yukardaki sorunun yannda, meta-etiin drdnc sorusu temellendirmeye ilikin sorudur: Etik yarglar ve deer yarglar kantlanabilir mi ya da bu yarglarn geerli olduklar gsterilebilir mi? Evetse, nasl ve ne ekilde? Ya da ahlaksal akl yrtme ile deere ilikin akl yrtmenin mant nedir? (Frankena 2007, s. 174). Birinci soruyla birlikte, bu temellendirme ve ynteme ilikin sorunun metaetiin standart sorular olduu; bunlardan da son sorunun daha temel soru olduunu sylemektedir Frankena; nk etik tartmalar sz konusu olduunda esas bilmek istediimiz, anlamdan ok, kabul ettiimiz ahlak ve deer yarglarnn temellendirilip temellendirilemeyecekleri, temellendirilebiliyorlarsa, bunun hangi temele dayanarak yaplddr. 20. yzyl etiinde arlkl bir yeri olan meta-etik kuramlarna toplu olarak bakldnda ise, bunlar gruba ayrlabilmektedir: (1) Temel etik ve deer yarglarnn her durumda temellendirilebileceini savunan Tanmc Kuramlar; (2) temel ilkelerimiz ve deer yarglarmzn sezgisel ve kendiliinden apak olduunu savunan Sezgici ya da Doalc Olmayan Kuramlarla; (3) deer ve etik yarglarnn eylere, kiilere ve eylemlere nitelikler ykleyen (veya onlarn varln reddeden) ifadeler veya iddialar olmadn savunan Biliselci ile Betimleyici Olmayan Kuramlar (Tepe 2011, s. 42-45).
Temellendirme, temellendirilen eyin ilkenin, normun vbnintretildii ya da karld yerin gsterilmesidir. Ama kimi zaman temellendirmeden szkonusu ilkeyi ya da normu hakl karma, kimi zamansa ona gereke bulma da anlalabilmektedir. Ama ilkeler, normlar sz konusu olduunda, bunlarn dorulamas-yanllamas yaplamayaca iin elde kalan tek snama yolu temellendirme olmaktadr.

94

Etik

UYGULAMALI ETK
Bugn pratik etik ya da uygulamal etik denince akla, lm cezas, ikence, krtaj, tanazi, genetik aratrmalar, ikence gibi gnmzn ne kan kimi nemli etik sorunlarn ele alan etik almalar gelmektedir. Bu anlayn arkasnda etiin aslnda teorik olduu, kimi kuramlar veya bilgiler ortaya koyan bir alan olduu varsaym yatmaktadr. Bu teoriler ise yaama, yaamda karlalan etik sorunlara k tutacak nitelikte deildir. yleyse bu kuramlar yaamda karlalan etik sorunlara uygulayacak farkl trden etik almalara gereksinim vardr. te pratik etiin kendisini, kendi varlk nedenini temellendirdii, gerekelendirdii akl yrtme bu tr bir akl yrtmedir.
SIRA SZDE

Bugne kadar rendiiniz etik grlerin yaamla, yaamda karlalan etik sorunlarla SIRA SZDE balantsn dnerek, etiin bu anlamda pratik bir disiplin olup olmadn tartnz.
DNELM Etikte Teori-Pratik Sorunu

DNELM S O R U

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

Etiin pratikle ilikisi, teorik bir etkinlik olarak grlen felsefede zaman zaman tartma konusu Oolmutur. Etiin dorudan ya da dolayl olarak pratikle ilgili olduu S R U dnlerek kimi zaman etik, baka baz disiplinlerle birlikte, pratik felsefe bal altna yerletirilmi; bilgi felsefesi, mantk, varlk felsefesi gibi disiplinlerden DKKAT oluan teorik felsefenin karsna konulmutur. Felsefenin hangi alan tarafndan ortaya konulmu olursa olsun, felsefi bilginin ayn temel zelliklere sahip olduu SIRA SZDE gz ard edilerek, teorik ve pratik felsefe gibi bir ayrma gidilmi, felsefenin her durumda bir theoria etkinlii olduu gz nnne alndnda, bylece teorik teori ve pratik teoriden sz edilir olmutur. AMALARIMIZ Aslnda teori-pratik balants en azndan Aristotelesten beri felsefenin ilgi alan iinde yer almaktadr. Aristotelese gre, insann deien dnyasyla ve insan tarafndan ulaabilen iyi olanla ilgilenen etik, siyaset felsefesi gibi pratik bilgi alanK T A P lar yalnz bilgi peinde komazlar, ayn zamanda bu bilgiyi moral praksisin hizmetine sunarlar (Hffe 1999, s. 34). Bu bilgiler ahlaksal etkinlikler iin gereksinim duyulan, oE amalaO retilen bilgilerdir; kendisi iin retilen ya da kendinde ama T LEVZY N olan bilgiler deildir. Aristoteles, etii siyasetle ilikisinde ele alr. Etik, ona gre, siyaset yapmann amalad ey olan mutluluu salamann yollaryla ilgili bir aratrmadr. nsann eylemlerinin hep amalad mutluluun nasl elde edilebileN ERNE ceini ya da ThangiTtr eylemlerle insann mutlu olabileceini aratrmaktadr Aristoteles. Aristoteles etii bu bilgiyi ortaya koyma peindedir. Aristoteles rneinde olduu gibi etik ve siyaset felsefesinin praksisle ilgilenmesi ok doal grlebilir; ama onlarn bu etkinlikleriyle bilgiyi deil de eylemi hedeflemeleri o kadar doal grlmemektedir. G. E. Moore Principia Ethicada kart gr savunur: Etiin dorudan devi bilgidir, praksis deildir (Moore 1903, 14). Ama Aristoteles de praksisle ilgili aratrmalarn ahlaksal tler vermek ya da siyasal eylemler iin yapmaz, kavram, tantlama ve ilkelerin belirlenmesi amacyla yapar. Pratik felsefe, hep sylenegeldii gibi, pratik akldan, phronesisten de domaz. Dolaysz olarak eyleme deil de, onun bilgisine ynelmek, bugnk anlaya gre teoriye aittir. Pratik teori olarak pratik felsefe, teorik teori gibi kendi bana ama deildir, bakalarnn hizmetindedir, praksisin hizmetindedir. (Hffe 1999, s. 196-197). Aristotelese gre deerli olan, kendisi iin yaplandr. Pratik felsefe, ancak ikincil olarak ve yan bir sonu olarak faydal olduundan, kendisi ama olan bilgiye, hakiki teoriye yaklamaktadr.

5. nite - 20. Yzylda Etik

95

Hffenin Aristoteles ve Mooredan hareketle dile getirdii yukardaki saptamalarda, etiin, biraz sorunlu bir ifadeyle, pratiin teorisi olarak adlandrlan bilgi alannda yer ald grlr. Bu garip durumun nedeni etiin hedefledii eyin ne olduuna ilikin sorunun sorulu biimidir. Daha ak bir deyile etik bilgiyi mi hedefler, eylemi mi? sorusu, ya biri ya teki trnden bir yant bekleyen bir sorudur; gerekte eylem ve bilgi kar karya konulabilecek eyler deillerdir. Tam tersine etik bilgi alan sz konusu olunca bunlar birbirinden ayrlamayacak eylerdir. Etik eyleme ilikin bilgiler ortaya koymaya alr, onun hedefi budur. Bir bilgi alanndan baka bir ey de beklenemez zaten. Bu bilginin hakknda olduu eyse, geni anlamda eylemdir: insann yapp etmeleri, bu yapp etmelerin balangcn oluturan deerlendirmeleri, bu deerlendirmelerin dayand deerlerdir; ksacas praksistir, insana, insan yaamna ilikin etik fenomenlerdir. Etik, etik fenomenlere ilikin bilgi getirmeyi hedeflemektedir. Praksise ilikin bu bilgileri eylemde bulunurken hesaba katp katmamaksa kiilere kalmaktadr.

ki rnek: Genetik Mdahale ve lm Cezas

Etiin bir theoria etkinlii olduu, pratikle dorudan ba olmad ya da somut etik sorunlar ele almada yetersiz kalaca sayltsndan yola kan pratik etik savunucular gnmzn kimi etik -ya da etik boyut da tayan-sorunlarn konu edinmektedirdir. Bu soranlar krtaj, kk hcre ve genetik aratrmalar, tanazi gibi biyoetik sorunlar olabildii gibi, hayvan haklar, feminizm gibi sorunlara, hatta alk ve yoksulluk sorunu gibi siyasal-ekonomik sorunlara kadar uzanabilmektedir. Yaamda karlalan ve bir etik boyutu olduu dnlen her sorun pratik etik konusu olabilmektedir. Bunun pratik etikin alann nasl genilettii, etikle ilgili her sorunun bu balk altna yerletirilebilecei aktr. Gebeliin sonlandrlmas (krtaj) toplumda konuulan-tartlan bir sorun haline gelmise ve bunun, en azndan bir yanyla, etik bir sorun olduu dnlyorsa, bu bir pratik etik konusu haline gelmektedir. lm cezalar veriliyor ve uygulanyorsa, bunda sorun gren kimi insanlar da varsa, lm cezas bir pratik etik konusu haline gelmekte ve acaba devletin u ya da bu nedenle, bir insan ldrmeye hakk var mdr? sorusu sorulmaya balanmaktadr. Kiilerin genetik haritalarnn karlmas, ileride yaanabilecek SIRA SZDE nlemek hastalklar amacyla yapld sylense de, insann her trl fiziksel-zihinsel geliimine mdahale tehlikesini de birlikte getirmektedir. Sizce genetik taramaya ve genetik mdahaleye izin DNELM verilmeli midir? Tartnz.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Genetik Mdahaler ve Etik

S O R U

Bir teknik disiplin olan tp ve genetiin tp iindeki uzants olan tbbi genetik, teknolojinin en ok kullanld ve bilimsel bilgi retiminin de en youn olduu DKKAT alandr. Bu alandaki ilerlemeler teknoloji ile hz kazanrken, artan teknoloji kullanm da etiin alann geniletmitir (Bken 1997, s. 105). Gnmzde biyolojideSIRA SZDE ki ve/veya tptaki genetik (rnein kk hcre) aratrmalarnn bugn ulat dzey, bu konuda teknolojinin daha fazla uygulanabilir, genlere tbbi olarak mdahale edilebilir olmas, bu konuya ilikin kayglar, etik sorgulamay da birlikte geAMALARIMIZ tirmitir. Genetik aratrmalarnda etik sorunlar konusu bugn zerinde en ok konuulan pratik etik konularnn banda gelmektedir. eitli biyomedikal teknolojilerin ve/veya sosyal mekanizmalar araclyla bireylerin veya topluluklarn kalK T A P tmsal karakteristik zelliklerinde deiiklikler yapmay tarif eden (Ouz, Tepe,
TELEVZYON

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

96

Etik

Bken 2005, s. 110) genetik mdahaleye hakkmz var mdr? Genetik mdahale ne gibi etik sorunlar dourmaktadr? Gen tedavisi, eitli genetik hastalklarn nceden saptanmasn amalayan insan genomu haritasnn karlmas hangi durumlarda merudur? Gen haritas karldnda tek tip insan yetitirmeyi, istenilen fiziki ve kiisel zelliklere sahip insan yetitirmeyi amalayan kt niyetli giriimler nasl nlenebilir? Hangi durumlarda genetik taramaya ve genetik mdahaleye izin verilmelidir? Tbbi etik evrelerde de tartmalar bu paralelde devam etmektedir. Bilimde uyulmas gereken tek kural, yaplabilir olann yaplmasdr diyerek, ahlaki kayglarn bilimsel aratrmalar nnde engel oluturmayacan savunanlar olduu gibi, insan kopyalamann insan yaamna ve insann deerine haksz bir mdahale olduunu syleyerek, klonlama giriimlerinin ardndaki niyetin aratrlmas gerektii zerinde duranlar da vardr. kinci gr savunanlar niye bir Einstein daha retmeyelim? sorusundan yola karak stn insan retimine balarsak, sonuta kendimizi rkln koyu karanlnda bulabiliriz demektedirler (Bken 1997, s. 106). Bu tartmalara ve genetik mdahalelerde Neyi nereye kadar yapmaya izin vardr? trnden sorulara genel bir yant verilemez. Ancak tek tek durumlarda bu soru yantlanabilir; bunun iin de hem tek durumun ak bilgisine, hem de etik ve deerler konusunda yeterli bilgiye sahip olmak bir nkouldur. Durumlar ile tek durumlar, eylem ile tek eylemler arasndaki kavramsal fark grlmeden, Genetik mdahaleye izin verilmeli midir? trnden sorular yantlamaya almak, sonusuz kalacak bir giriim olacaktr. Olsa olsa u tek durumda bunun yaplmasna izin verilmeli midir? sorusu yantlanabilir ancak.

lm Cezas
Uygulamal ya da pratik etik konularna verilebilecek baka bir rnek lm cezasdr. Bata ABD ve in olmak zere dnyann birok lkesinde idam cezas verilmekte ve uygulanmaktadr. Cinayet ileyenlerin, zellikle vahice ilenen cinayetlerde sulularn lm cezasyla cezalandrlmas gerektii, cinayet ileyerek bir insann yaamna son veren kiinin yaamna son verilebilecei dncesi olduka yaygndr. Bu aslnda bilinen en eski adalet! ilkesidir: die di, gze gz ilkesi. Bu ilkeyle hareket edildiinde ikence yapana ikence yaplabilecei, birisini sakatlayann sakatlanabilecei, insan ldrenin ldrlebilecei gibi bir sonuca varlmaktadr. Bu ilkeyle oluturulan cezalandrma sistemlerine bugn de dnyamzda rastlanmaktadr. Kimilerine gre cezalandrmann esas budur zaten. Buna karlk cezalandrmay intikam alma olarak grmeyenler, bu dncelere iddetle kar kmaktadrlar. lm cezasna kar klmasnn ana nedenlerinden birisi budur. Cezalandrma intikam almaya deil, suu nlemeye, sulular rehabilite etmeye yneltmeledir. lm cezasyla ldrlen kiinin renecei bir ey yoktur. Kiinin rehabilete edilmesi yerine yok edilmesi seilmektedir. Bunun dnda, lm cezasna kar olanlar, bu cezann a) kutsal olan yaam hakknn ihlali olduu, b) sulunun deime, iyileme umudunu ve ansn ortadan kaldrd, c) iddia edildii gibi caydrc etkisinin olmad, aksine devlet tarafndan ilenen bir vahet olduu, d) verilen hatal kararlardan geri dn olana olmad iin ona kar kmaktadrlar (Hinman 2006, s. 141-145).
SIRA SZDE

DNELM S O R U

lkemizde lm SZDE kaldrlm olmasna karn, bugn de lm cezasnn olup olmaSIRA cezas mas konusu tartlan bir konudur. Kimileri vahi cinayetlerde, ocuklara kar ilenen sularda veya terr sularnda idam cezasnn olmas gerektiini dnmektedirler. lm D NELM cezas lehinevealeyhine sylenenleri gz nne alarak konuyu tartnz.
S O R U

DKKAT

DKKAT

5. nite - 20. Yzylda Etik

97

lm cezasnn, kiinin yaamna son verdii iin, infaz edilen kiiye bir ey retmeyecei, onu rehabilite etmeyecei aktr. Bakalarn bu suu ilemekten alkoyup koymad, onlara bir ders olup olmad ise tartmaldr. Kimileri idam cezas olan toplumlarda sularda azalma olduunu sylerken, kimileri istatistiklere dayanarak lm cezasnn sular nlemede ie yaramadn iddia etmektedirler. Deneysel olarak saptanabilecek bu durum dnda, adli hatalardan dn olmamas, idam kartl iin ciddi bir tezdir. Ama sanrm lm cezasna kar kanlarn en nemli tezi, bunun bir insan hakk ihlali olmas, kimsenin- bu kii cinayet ilemi de olsa- ldrlmesinin meru grlemeyecei, bunu devletin yapmasnn ise daha ciddi bir sorun oluturduudur.

MESLEK ETKLER
Gnmzde etie olan ilgi art, genetikle ilgili tartmalarda aka grld gibi, daha ok kimi mesleklerde karlalan etik sorunlarn artmasnn ya da artan sorunlarn farkna varlmasnn bir sonucudur. Bata biyoetik ya da tp etii olmak zere, evre sorunlarnn insana ya da insanln geleceine olas etkilerini konu edinen evre etii, en geni anlamyla i ya da ticaret yaamnda ortaya kan etik sorunlar ele alan iletme etii, ayrca siyaset ve kamu ynetimi alannda karlalan etik sorunlar ele alan siyaset etii ya da ynetim etii gnmzde kendilerinden en fazla sz edilen meslek etikleridir. Ama genellikle meslek etikleri denen (aslnda ise genellikle meslek ilkelerinden oluan (bu etiklerin says yukarda saylanlarla da snrl deil. Gazeteciler bir gazetecilik etiinden, mhendisler bir mhendislik etiinden, ktphaneciler bir ktphanecilik etiinden, hemireler bir hemirelik etiinden sz ediyorlar ya da zaman zaman byle bir etie olan gereksinimi dile getiriyorlar. Bu rnekleri daha da artrmak ve etik bu anlamda kullanlnca meslek says kadar etikten sz etmek mmkn, hatta ayn meslek iinde farkl trden etkinliklere uygun etiklerden sz etmek de mmkndr. Nitekim bunun rnekleriyle de karlamaktayz. Ama tm bu etikler, yaygn kullanlan adyla meslek etikleri arasnda ortaklklar ya da kesimeler yok mudur? Sanrm, buna hayr demek pek mmkn deildir (Tepe 2009, s. 10).

Tp Etii
Tp etii en eski ve en yaygn meslek etiidir. Bunda tbbn ilgilendii sorunlarn ok daha can yakc olmasnn bir pay olduu gibi, tpta teknoloji kullanmnn da nemli bir pay vardr. Tpta kullanlan teknolojik rnlerin hasta saysnn okluu karsnda yetersiz kalmas, hangi hastalara ncelik verilecei sorusunu gndeme getirmi, rnein diyaliz makinasnn kullanmyla ilgili yaanan bu trden bir sorun kimilerince tp etiinin douu olarak adlandrlmtr. Bunun yannda tpta teknolojik cihazlar ya da yntemler kullanlarak insan bedenine yaplan mdahaleler, yaam uzatmaya yarayan, ama insanca yaama olanan azaltan tedavi yntemleri, her ne koulda olursa olsun daha uzun yaatma kuralna ballk, zaman zaman itirazlarla karlam, bu tartmalardan tp etii domutur. Hekimlik etkinlii, yaplan ilerin teknik adan etkili bir ekilde gerekletirilmesinden ibaret deildir. Hasta insanla, onun bedeninin durumuyla ve yaam durumuyla ilgilenme hekimliin grev alan iindedir. Hekimlik etkinlii, sadece teknik gerekleri yerine getirmekle yetinemez, ayn zamanda ... hem paragmatik buyruklar hem de hastann kii olarak tannmasn gerektiren ahlak buyruunu yerine getirmek durumundadr (Koslowski 2009, s. 47). Hekimlik teknik, pragmatik ve etik boyutlar olan bir etkinlik olarak tanmlanmaktadr. Bunlardan birisi eksik

98

Etik

olursa sorunla karlalmaktadr. Bu nedenle hekimlik etkinliini, hekimlik sanat kadar hekimlik etiinin de belirlemesi gerektii sylenmektedir. Bunun arkasnda yatan neden ise hekim ile hasta, uzman ile uzman olmayan arasnda giderilmesi g olan asimetridir. Hekim bilgili hasta bilgisizdir. Hekim konum olarak gl hasta gsz ve ounlukla hastalk karsnda aresizdir. Bu durum ise ska suistimallere yol aabilmektedir. Hekimin gereksiz olduunu bildii bir ameliyat salk vermesinde olduu gibi, bilginin ktye kullanm bir etie gereksinimi acil bir talep haline getirmektedir (Koslowski 2009, s. 54-55).

(letme) Etii
ya da iletme etii, ticaretin, sanayinin ve hizmet sektrlerinin gelimesi, kkl bykl kurumsal yaplarn olumas, bu kurumlarn da para kazanmay ana hedef olarak koymalarnn sonucu ortaya kan etik sorunlar, bu alanlara etik adan bakan almalar gerekli klmtr. letmeler nasl etik olur?, Para kazanma ve etik bir arada olabilir mi?, etik davran kazandrr m gibi sorularla yola kan iletme etii grleri, i yaamnda etik sorunlarn azaltlmasn, bunu salayacak bilgiler, ilkeler ortaya koymay amalamaktadrlar. Etik davranmak ile kra dayanan ekonomi arasnda ya biri ya teki trnden bir iliki olamayaca aktr. Almanyann eski bakanlarndan Helmut Schmidt, bir politikacnn bak asndan, iletme sorunlar iin ok nemli olan bir olguyu yle dile getirmiti: Hepimiz kendimize, olandan olmas gerekene nasl ulatmz sormalyz. Her kim bu soruya yalnz etik kayglarla, en ksa yolu doru yol olarak nerirse, o pratik felaketlerle yz yze gelebilir. Veya tam tersi: her kim yalnz pratik kayglarla, en ksa yolu doru yol olarak seerse, [ o da] etik felaketlerle kar karya kalabilir. Bir iletme gnlk etik talepleri nasl karlayabilir? Benim dnceme gre, dzeyde, farkl aralar kullanarak: lk olarak salkl insan anlama yetisiyle, yani ahlksal aklla; ikinci olarak iletme ilkeleriyle ve nc olarak btnc bir personel politikasyla (Leisinger 2009, s. 97). letmelerde neler yaplrsa iletmede etik sorunlarn ortaya kmayacan sylemek pek mmkn grnmemektedir. Ama bu amaca ynelik olarak dier meslek ya da ura alanlarnda olduu gibi kimi iletme etik kodlar (ilke btnleri) gelitirilmekte, bunlar iletme alanlarna duyurularak, hatta iyeri etik komiteleri kurularak iletmenin etik bir iyeri olmas salanmaya allmaktadr. Karlalabilecek durumlarn eitlilii karsnda, her tek durum iin ilke konulamayacana gre, genel davran ilkeleri, iletmelerdeki etik sorunlar nlemede yeterli olabilir mi? Bu soru, etik olmay kimi etik kodlar ya da ilkelerle salamay hedefleyen tm meslek etikleri iin ncelikle yantlanmas gereken bir sorudur.

Etik ve Meslek Etikleri

Bugn meslek says kadar ok sayda olan meslek etiklerinin her birinin bir etik olduu, felsefesinin en eski disiplinlerinden biri olan etiin de, yeni adyla felsefi etiin de, bu etiklerden birisi olduu dnlmektedir. Acaba her birisi birer etik grlen meslek etiklerinde ortak bir yan, z, temel yok mudur? Bunlarn hepsine etik denmesini salayan ey nedir yleyse? imdi, acaba hukukta, siyasette ve kamu ynetiminde karlalan etik sorunlar, -onlarla kim karlarsa karlasn veya kim urarsa urasn-insan uralarnn dier alanlarnda karlalan sorunlardan t r c e farkl sorunlar mdr? (Kuuradi 2009, s. 43). Etik sorunlarn znde kiilerin yapp etmeleriyle, insann de-

5. nite - 20. Yzylda Etik

99

erine zarar vermekle, insann yalnzca bir ara olarak kullanlmasnn yol at sorunlar olduu grlrse, bu eitli ura alanlarnda karlalan etik sorunlarn zde ayn sorunlar olduklar da grlr. Geri etik sorunlar arasnda kimi farkllklar vardr. Felsefenin bir alan olarak etiin sorunlar, dier kiilerle ve kendimizle ilikilerimizde verdiimiz kararlarla ve yaptmz eylemlerle ilgili olmalarna ramen, yaamda karlalan etik sorunlardan farkl trden sorunlardr. Gnlk yaamdaki sorulan sorular, belirli bir kiinin belirli bir durumu, eylemi, kiiyi vb. deerlendirmesiyle ve o belirli durumda yapmas gerekenle ilgili sorulardr. Buna karlk meslek etiklerinde sorulan sorular, belirli bir meslei icra ederken -yani belirli tek durumlar karsnda- kiinin genel olarak ne yapmas gerektiine ilikin sorulardr; etik ve hukuk normlarla ilgili sorunlardr (Kuuradi 2009, s. 27-28). Bu nedenle meslek etikleri en bata kendi ura alanlarna ilikin normlar gelitirmeyi, bunlar da sz konusu alann etik kodlar olarak saptamay hedeflemektedirler. Acaba tm etik sorunlar norm sorunlar mdr? eitli mesleklerde ve insan uralarnn dier alanlarnda karlalan etik sorunlar, normlara ilikin sorunlar mdr, ya da yalnz normlara ilikin sorunlar mdr? Yoksa onlar, felsef etikte ve Aristotelesin deyiiyle insann iiyle ilgili sorunlar mdr?(Kuuradi 2009, s. 43). Kukusuz tm etik sorunlar normlara ilikin sorunlar olmad gibi yalnz etik kodlar gelitirilerek zlebilecek sorunlar da deildir. Ama farkl alanlarda karlalan etik sorunlarn znde kimi ortaklklar tadn grmek, bylece etikler yerine, farkl alanlardaki etik sorunlardan sz etmek sorunun doru zmne ilk admn atlmas olacaktr.

100

Etik

zet
A M A

20. yzylda ne kan etik yaklamlar aklamak. 20. yzyl etii farkl etik yaklamlarn birlikte varlklarn srdrdkleri bir yzyl oldu. Bir yandan teknolojinin de gelimesiyle kimi yeni etik sorunlar ortaya karken, te yandan varolan etik sorunlara ilikin farkndalk artt. Geleneksel etie eletiriler yneltildi. Deerler etii, deerlerin varlksal ve bilgisel sorunlaryla megul olurken, mantksal pozitivizmden beslenen etik grler, etikte bilginin mmkn olmadn, etiin akn olduunu syleyip zmlemeci (analitik) bir etik oluturmaya giritiler. Bunun yannda an tanazi, lm cezas, yoksulluk gibi sorunlarna eilen uygulamal ya da pratik etik almalar arlk kazand. eitli mesleklerde veya ura alanlarnda karlalan etik sorunlarla savamay amalayan meslek etikleri ortaya kt. Bugn de etik denince kuramsal almalardan ok, pratik etik ve/veya meslek etii almalar akla gelmektedir. Gnmzde yaygnlk kazanan, ne kan bu trden almalardr. Deerler etiinin ana savlarn kavramak. Kkenini Fenomenolojiden alan deerler etii grleri, deerlerin tek tek kiilerden bamsz kendi bana varolduklar, znenin ya da bilincin yarats olarak bilince ikin varlklar olmadklarn ve onlarn bilgisinin mmkn olduunu gstermeye almaktadrlar. Scheler ve Hartmanna gre deerler zneden bamsz olarak vardrlar. Varlklarn zneye borlu deildirler. Onlar bilmek, hem de a priori bilmek mmkndr. Bu ise hem zihinsel hem de duygusal (emosyonel) olan deer duygusu araclyla gerekleir. Deer duygusu, aralarndaki farkllklara karn, her iki filozofta da deerleri bilme aracdr. Hartmann, ontolojik bakyla deerlerin varlk tarzlar zerinde de durur ve onlarn ideal varlklar olduklarn, ama insann yapp etmeleriyle tinsel varlk alannda yaandklarn syler. Kuuradi ise deer ve deerler arasndaki ayrma dikkat ekerek, deer(ler) sorununa ontolojik ve epistemolojik bakn yannda antropolojik bakla baklmas gerektiini syler; nk etik deerler yalnzca bilgi nesnesi olan, tartlan eyler deil, bir tr yaant ve eylem olanklardr, eylemlerimizi belirleyen insann varlksal olanaklardr. nsan deerli klan da deerler retebilmesidir.

A M A

A M A

Meta-etiin temellinde yatan kabulleri ve zelliklerini aklamak. Meta-etik ya da analitik etik, geleneksel etii normatif bulanlarn, onun yerine yeni bir etik gelitirme, bilimsel ya da bilgisel dzeyde kalarak felsefe iinde kalabilme abalarnn bir sonucudur. Mantksal pozitivistlerin felsefeye, bu arada da etie ynelttikleri metafizik olma eletirisinin etikteki rn yeni bir etik yaklam gelitirmek olmutur. Etik artk etik yarglar, bilgiler, kuramlar ortaya koymaktan vazgeecek, bunun yerine etik terim ya da kavramlarn zmlemesini yapacak, etik yarglar temellendirmeye alacaktr. Bu nedenle meta-etiin esasn zmleme ve temellendirme etkinlikleri oluturur. Onlara gre etik, metafizie dmek istemiyor, normatif (kural koyucu) olmaktan kanmak istiyorsa, bunun tesinde bir ey yapmamaldr; yani ne etik bilgi verme iddias tamal, ne de insanlara unu yapmalsn!, bunu yapmamalsn! trnden buyruklar vermelidir. Ama kimi meta-etik grlerinin hem zmleme ve temellendirmeyi hem de yarglar vermeyi kapsayan, normatif ve meta yanlar olan ikili bir etik gelitirmeye altklar da grlmektedir. Uygulamal etiin hangi konularla ilgilendiini kavramak. Pratik etik, tartmaya ak olan, geleneksel etiin teorik bir bilgi alan olduu kablne dayanmaktadr. Etik gerekte teorik bir etkinlik midir, yoksa pratik bir etkinlik midir? sorusu, ska sorulmu olmasna karn, yanl sorulmu bir sorudur. Bu ekliyle de doru yant olamayacak bir sorudur. Etik, eylemle (pratikle) ilgili bilgiler ortaya koyar. Konusu yaplp edilendir, eylemdir; ama kendisi teoriktir, bilgidir. Bu kablden yola kan ve gnmzn ne kan kimi etik sorunlarna yant bulmaya alan kimi grler, belli sorunlar gnmz koullarnda konu edinerek pratik etik olarak adlandrdklar bir bilgi alanndan sz eder olmulardr. Yaplana dikkatlice baklrsa, bunun gnmzde ne kan kimi sorunlarn etik bilgiyle ele alnmas olduu grlecektir.

A M A

5. nite - 20. Yzylda Etik

101

A M A

lm cezasn etik bak asndan tartmak. Burada rnek olarak seilen pratik etik konularndan birisi lm cezasdr. lm cezas gerek lkemizde gerek dnyada bir cezalandrma yolu olarak ska tartlan bir konudur. Acaba bir insan, bakalarn ldrm bile olsa ldrmeye hakkmz var mdr? Devlet, yarg eliyle, kendisi bir hak ihlali -yaam hakknn ihlali- olan bir eylemi, infaz yapabilir mi? Cezalandrma bir rehabilitasyonu amalyorsa, idam edilen kiinin rehabilitasyonunundan sz edilebilir mi? Cezalandrma herkese, yaptnn karln vermek midir, yoksa bakalarna ders vermek midir? Bu ve benzeri sorular lm cezasn etik adan irdeleme abalardr.

A M A

Meslek etiklerinin ana savlarn ve sorunlarn anlamak. Kimi zaman pratik etikle de kesien meslek etikleri, belli mesleklerde ya da ura alanlarnda ortaya kan etik sorunlar konu edinip aydnlatmay ve gidermeyi hedeflemektedirler. Kimi zaman bir meslekle ilgili olmayan, an koullarnn yol at sorunlar da -evre sorunlar gibibu erevede ele alnmaktadr. evre etii ya da Felsefi Ekoloji bugn yaygn ilgi gren etik konularnn banda gelmektedir. Meslek etikleri genellikle karmza sz konusu meslein etik sorunlarn gidermek iin meslek etik kodlar (ilke btnleri) gelitirmek eklinde kmaktadr. Kimi zaman bu ilkelerin yannda, bu ilkelerin i yaamnda iselletirilmesini salayacak iyeri komiteleri kurulmakta, bu ekilde iyerinde daha etik bir alma ortam yaratlmaya allmaktadr. Bugn ok yaygnlk kazanan ve etik denince genellikle akla gelen meslek etikleriyle ilgili ana sorun ise, bunlarn etik znn gzden karlmas, btn meslek etiklerinin, mesleklerin farkl alma koularna ve farkl gerektirdiklerine karn, yaanan etik sorunlarn znde ayn olduunun -insann deerini ineyen ya da onuruna zarar veren eylemler olduunun-unutulmasdr.

102

Etik

Kendimizi Snayalm
1. Gnmz etiinin durumu ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Farkl etik yaklamlar birarada varlklarn srdrmektedir. b. Pratik etik konularna ilgi artmtr. c. Meslek etiklerinin says gittike artmaktadr. d. Etikte teorik tartmalar ne kmtr. e. Etikten daha fazla sz edilmeye balanmtr. 2. Aadaki dnrlerden hangisinin grleri deerler etii iinde grlmektedir? a. I. Kant b. Aristoteles c. N. Hartmann d. D. Hume e. J. S. Mill 3. N. Hartmanna gre deerler hangi zellikte varlklardr? a. Kutsal b. Real c. deal d. Maddi e. Bilin 4. M. Schelere gre deerleri bilmemizi salayan yeti aadakilerden hangisidir? a. Zihin b. Vicdan c. Deer duygusu d. Deer bilinci e. Deer krl 5. Meta-etik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Normatif etie kar kar. b. Mantk pozitivizmin etikteki yansmasdr. c. Etikte kesin bilgilere ulamak istemektedir. d. Etik terimleri zmler. e. Etik yarglar temellendirmeye alr. 6. Genetik mdahalelerde karlalan etik sorunlar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Genetik mdahaleler etik sorunlar yaratabilir. b. Genetik mdahaleler kimi zaman kanlmaz olabilir. c. Genetik mdahalede bulunanlar etik bilgiye de sahip olmaldr. d. Genetiin ya da tp etkinliinin deerlerle ilgisi yoktur. e. Genetik aratrmalar etik sorunlara yol aabilir. 7. Aadaklerden hangisi lm cezasna kar kanlarn ileri srdkleri bir gereke deildir? a. nsann deerine ya da onuruna yakmas b. Cezann geri dndrlemez, hatann telafi edilemez olmas c. lm cezasnn kiinin rehabilitasyonunu amalamamas d. Devletin hukuk yoluyla da olsa insan ldremeyecek olmas e. lm cezasnn ancak savata verilebilecek bir ceza olmas 8. Aadakilerden hangisi bir meslek etii deildir? a. Gazetecilik etii b. Teorik Etik c. Hekimlik Etii d. Mhendislik Etii e. Avukatlk Etii 9. Meslek etiklerinin etik adan en nemli sorunu aadakilerden hangisidir? a. Tm meslek etiklerinin ortak etik temeli olduunu gzden karmalar b. Bir meslekle ilgili olmayanlarn da meslek etii saylmas c. Ayn meslek iinde birden fazla urann olabilmesi d. Etik ilkeler ya da kodlar gelitirmeleri e. Etik ilkelerin yaptrm gc olmamas 10. Etik sorunlarn aydnlatlmas ve nlenmesinde aadakilerden hangisi olmazsa olmazlardan biri deildir? a. Etik bilgisi b. Deerlere ilikin bilgi c. Etik sorunlar zerinde kafa yorma d. Doru deerlendirme yapabilme e. Toplumun deer yarglarn bilme

5. nite - 20. Yzylda Etik

103

Okuma Paras
Felsef Etik ve Meslek Etikleri imdi (...) meslek etiklerinin tarihsel alarak ortaya kmalarna nelerin yol atna ya da nplna kmalarnda nelerin rol oynadna bir gz atalm; nk bu ve dier etikler, bu meslek alanlarnda etik kayglara yer verme yolu olarak grlmektedirler. Bu da meslek etiklerinin hergn biraz daha oalmasna yol ayor. Biomedikal Etikte Etik Sorunlar Bioetiin ortaya kmasna yol aan ey, bilimsel bilginin (baz bilim adamlar ve karar verenler tarafndan( geliigzel kullanlmasnn yaratt, geriye dn olan veya olmayan sonulardr. Bu sonularla ve gelecekte ortaya kabilecek olanlarla yzyze gelen ve bunlar etik d bulan baka baz insanlar (bilim adamlar da bu arada(, bilimsel olarak yaplmas olanakl olana snr koymann zorunlu olduunu dnyor ve bioetiin ya da biomedikal etiinin bu snrlama iin gerekli olan normlar salamas ve bu normlarn ilgili disiplinlerin eitiminde de retilmesini bekliyorlar. Bugn biomedikal etikten beklenen, a) bir bilim adamnn, ilgili alanda aratrma yaparken veya mesleini icra ederken, genel olarak neleri yapmas, neleri yapmamas gerektii sorusunu ve b) bir bilim adamnn belirli bir durumda karlat bir sorunu nasl zmesi gerektii sorusunu, yani ltnn ne olaca sorusunu yantlamaktr. Baka bir deyile, bioetikten aa yukar beklenen, tpta ve dier ilgili alanlarda karlalan eski ve yeni sorunlar (birkan sayacak olursak, farkl tedavi seenekleri arasnda seim yapma, yapay dllenme ve embriyo transferi, tanazi, organ nakli, lm ann belirleme ve sonra da yasama, retim iin rasyonel olarak temellendirilebilecek normlar getirme gibi sorunlar( tartmaktr. Ne var ki, btn bu sorular yantlamak iin yaplan btn almalarda, ok yaln ama ok temel bir soru olan, bu bilimsel insan etkinliklerinin niin yapld sorusu zerine yeterince dnlmyor. imdi benim burada biomedikal etikle (sonra da dier meslek etikleriyle( ilgili olarak sormak ve tartmaya amak istediim soru udur: Doa bilimcilerin ve hekimlerin aratrma yaparken ve mesleklerini icra ederken karlatklar tek tek etik sorunlar, insan uralarnn dier alanlarnda ve genel olarak yaamda karlalan ve tekliklerinde birbirlerinden farkl olan etik deer sorunlarndan trce farkl sorunlar mdr? Yoksa onlar ayn trden etik sorunlar, ama bilgisel olarak temellendirilebilir bir ekilde ele almak ve belirli bir tek durumda neyin yaplmas gerektiini bulabilmek iin, ilgili bilim dalnn bilgisini de gerektiren sorunlar m? Bu, bioetiin geleceine ilikin bir soru olduu kadar, bilimsel bilginin sonularnn geliigzel kullanlmasn engellemek iin yollar bulma olanana, dolaysyla bugn insanlarn onu desteklemesine gtren beklentilerinin karlamasna ilikin de ok nemli bir sorudur. Kaynak: . Kuuradi (2009). Felsef Etik ve Meslek Etikleri, Etik ve Meslek Etikleri iinde, (Yay. Haz.) H. Tepe, Ankara:Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar, s. 34-35.

104

Etik

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz doru deilse, nitenin giri blmn tekrar okuyunuz. Burada, gnmzde teorik etik almalarnn ya da etikte teorik almalarn deil, pratik etik sorunlarnn ya da meslek etii almalarnn arttndan sz edildiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Deerler Etii blmn yeniden okuyunuz. Burada deerler etii iinde grlerinden sz edilenler arasnda I. Kantn adnn yer almadn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Deerler Etii blm ile Hartmannn grlerinin anlatld blm yeniden okuyunuz. Hartmannn deerlerin varlk tarzn ideal varolma olarak adlandrdn, bunun da belirli bir zamanda ve yerde bulunan, teklik gsteren real varolanlardan farkl olduunu hatrlayacaksnz. Eer yantnz doru deilse, nitenin Deerler Etii blm ile Max Schelerin grlerinin anlatld alt blm yeniden okuyunuz. Burada Schelerin deerlerin deer duygusu dedii yetiyle bilinebildiini sylediini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Meta-etik blmn tekrar okuyunuz. Burada meta-etiin etikte bilginin olabilirliine kar ktn, bu nedenle de kesin bilgi aramasnn zaten sz konusu olamayacan anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Pratik Etik blmn ve genetik mdahalelerle ilgili alt blm tekrar okuyunuz. Burada genetik mdahalelerin ve tp uygulamalarn, insanla ilgili her konuda olduu gibi, etik sorunlara yol aabileceini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Pratik Etik blm ile lm cezas alt blmn tekrar okuyunuz. Burada lm cezasna kar kanlarn buna her koulda kar ktklarn, savata da lm cezasna kar kmalarnn doal bir sonu olduunu karacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Meslek Etikleri blmn tekrar okuyunuz. Burada meslek etiklerinin belli bir meslekteki ya da ura alanndaki etik sorunlar konu edinen etikler olduunu greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Meslek Etikleri blmn bir kez daha okuyunuz. Burada meslek etiklerinin etik sorunlara eilmeleri nedeniyle ortak etik temele sahip olduklarn, ama bunu gzden kardklarn okuyacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Meslek Etikleri blmn yeniden okuyunuz. Gerek bu blmde gerekse nitenin tmnde etik sorunlarn almas iin gerek etik ve deer konusundaki bilgilere, gerekse bu konuda dnp tanma ve doru deerlendirme yapabilmeyi gerektirdiini greceksiniz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Kendi yaamnza, hergn yapp ettiklerinize bakarsanz, hep deerlendirmeler yaptnz, kimi tercihlerde bulunduunuzu, kimi eylerden kolay vazgeip kimi eylere sk sk sarldnz greceksiniz. Bu, sizin istediklerinizi belirleyen deerlerden kaynaklanmaktadr. Farkl deerlerin istediklerinizi, sonuta da yapp ettiklerinizi -eylemlerinizi-belirlediini, ou zaman bunun farknda olmadnz grebilirsiniz. Eylemlerinizi belirleyen, onlara -bu arada size de- yn veren bu deerlerin nasl varolduunu dnn: Onlar sizinle mi var oldular, yoksa sizden nce de var mydlar? Onlar sizin zihnininiz rnleri midir, yoksa sizin zihninizi, deerlendirmenizi belirleyen eyler midir? Byle baktnzda onlarn sizin yaratnz olmadn, deerlerin sizin zihninizin dnda -insanlarn ortaya koyduklar eyler olarak-varolduklarn, bizim yapp ettiklerimizi belirlediklerini kavrayacaksnz-hibir yapp ettiimizin deerd olamayacan da. Sra Sizde 2 Bu nite boyunca zerinde konuulan etik kuramlar yle bir yeniden dnrseniz, onlarn hepsinin dorudan ya da dolayl, ama hep yaamla, yaadklarmzla ilgili olduklarn greceksiniz. Etik kuramlar, yaamda karlalacak etik sorunlarn daha genel dzeyde ele alnmasyla ortaya kmaktadrlar. Belki belirli bir durumda belirli bir kiinin yaad etik soruna yant aramaz etik kuramlar, ama getirdikleri bilgiler tek tek durumlarda yaanan etik sorunlarn aydnlatlmasna ve nlenmesine katkda bulunurlar. Bu nedenle etik, dorudan ya da dolayl olarak, her zaman eyleme ilikindir. Ama bir bilgi alan olmas, bilgiler ve kuramlar ortaya koymas nedeniyle de hep teoriktir. Bu nedenle etik teorik midir, pratik midir? sorusu, yanl bir kable dayanan bir soru olduundan, yantlanmas mmkn bir soru deildir. Sra Sizde 3 Genetik tarama, kiinin gen haritasnn karlmas, ileride ortaya kabilecek genetik sorunlarn/hastalklarn nlenmesi amacna yneliktir. Bu teknik kullanldnda her kiinin ileride yaayabilecei hastalklar nceden bilinebilecek, mmknse bunlar ortadan kaldrlacaktr. Eer kiiyi ar sakatlklar ya da hastalklar bekliyorsa, gebelik sonlandrlacak ya da doumdan sonra oluabilecek rahatszlklara kar hazrlkl olunacaktr.

2. a

3. c

4. c

5. c

6. d

7. e

8. b

9. a

10. e

5. nite - 20. Yzylda Etik

105

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Byle bakldnda, sanki ok olumlu bir gelime gibi grnmektedir. Herkes kendisinin ya da dnyaya getirecei ocuun ileride bana neler geleceini bilmek ve mmkn olan nlemleri almak isteyecektir. Ama bu tr genetik taramalar, kendisiyle birlikte genetik mdahaleleri de getirmektedir. Genetik mdahalelerin yalnz hastalklarn yok edilmesiyle snrlanacan kim syleyebilir ya da kim garant edebilir? Bu tekniklerin belli cinsiyette ocuun domasn salamada ya da belirli tipte -zekda ya da boyda, gt vb.-insan yaratmada kullanlmasn nlemek mmkn mdr? Bu nedenle konusu dorudan insan olan genetik mdahalelerde etik bak ok nem kazanmaktadr. Bu giriimler insan sal iin kullanlabilecei gibi, insann deerini harcayan, insan bir ara olarak kullanan eylemelere de dnebilir. Bu tehlike hep mevcuttur. Sra Sizde 4 lm cezasnn vahice ilenen sularda, ocuklara kar ilenen sularda savunulan bir ceza olduunu biliyoruz. lm cezas lkemizde oktan ceza yasasndan karlm olmasna, bunun yerine arlatrlm mebbet hapis cezas getirilmi olmasna karn tartma srmektedir. Baz siyasetiler lm cezasnn yeniden konulmasn, kimi sularda, rnein terr sularnda, bu cezann uygulanmas gerektiini savunmaktadrlar. Ayn tartma, farkl boyutta kimi lkelerde de srmektedir. Kimi lkeler ise youn biimde infazlar srdrmektedirler. lm cezas bir kimsenin yaamna son verilmesi olarak, kiiyi rehabilite etmekten ok, bakalarna rnek olmas, bakalarnn da ayn suu ilemesini nlemeye yneliktir. Bir anlamda eski die di, gze gz ilkesinin srdrlmesidir. Bir ceza deil, intikam almay artrmaktadr. te yandan da madurlar vardr, ou zaman hayatn kaybeden kiiler, ou zaman da -terr olaylarnda olduu gibi-masumlar, olayla hibir ilgisi olmayan insanlar. Tartlmas gereken ey, sulularn iledikleri ar sularla, yaptklar insanlkd eylemlerle, insan olmaktan kp kmadklar, insan olarak muamele edilmeyi hak edip etmedikleridir. Baka bir deyile, insan olmann kaybedilen bir ey olup olmaddr. Birisinin yaamna son vermeye kimsenin hakk olup olmaddr, devletin hukuka dayanarak da olsa, insan ldrmesinin meru ve hakl bir eylem olarak grlp grlemeyeceidir. Bken, N. (1997). Genetik ve Etik, Etik Bunun Neresinde iinde, Ankara: Ankara Tabib Odas Yaynlar. Frankena, W. (2007). Etik, eviren Azmi Aydn, Ankara: mge Kitabevi. Frondizi, R. (1971). What is Value?, La Salle: Open Court Publishing Company. Hartmann, N. (1962). Ethik, Berlin: Walter de Gruyter. Hinman, M. L. (2006). Contemporary Moral Issues. Diversity and Consensus, Prentice Hall: New Jersey. Hffe, . (1999). Aristoteles, Mnchen: C. H. Beck Verlag. Ketenci, T. (1997). Hartmann Etiinde Deer(ler) Kavram, Yaynlanmam Yksek Lisan Tezi, H.. Sosyal Bilimler Ensitits, Ankara. Koslowski, P. (2009). Etik ve Hekimlik Sanat, Etik ve Meslek Etikleri iinde, (Yay. Haz.) H. Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar Kuuradi, . (1998). nsan ve Deerleri, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kuuradi, . (1999). Etik, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Kuuradi, . (2009). Felsef Etik ve Meslek Etikleri, Etik ve Meslek Etikleri iinde, (Yay. Haz.) H. Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Leisinger, K. (2009), letme Etii, okuluslu irketler ve Gelimekte Olan lkeler, Etik ve Meslek Etikleri iinde, (Yay. Haz.) H. Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Ouz Y., Tepe H., Bken N., Kucur D.( 2005). Biyoetik Terimleri Szl, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar. Scheler, M. (1966). Der Formalismus in der Ethik und die Materiale Werthethik, Bern ve Mnih: Francke Yaynevi. Tepe, H. (2011). Giri: Bir Felsefe Disiplini Olarak Etik ve Etikler, iinde Etik ve Metaetik, (Yay. Haz.) H. Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Yaynlar.

6
ETK
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Gnmzde etikte ne kan pratik sorunlar ifade edebilecek, evre ve teknolojiyle ilgili etik sorunlar kavrayabilecek, Yoksulluk ve alkla ilgili etik sorunlar tartabilecek, Ayrmclk ve eitsizlikle ilgili etik sorunlar tartabilecek, Gnmz etiinin teorik sorunlarn kavrayabilecek, Gnmz etiindeki yeni ynelimleri deerlendirebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Etiin Pratik Sorunlar evre Teknoloji Yoksulluk Alk Ayrmclk Eitsizlik Etikte znellik Etikte Nesnellik Etikte Duygu-Akl kilemi Sorumluluk Tartma (Mzakere) Etii Postmodernizm

indekiler
GR GNMZ ETK GRLERNN PRATK SORUNLARA BAKII GNMZ ETNN KM TEORK SORUNLARI ETKTE YEN YNELMLER

Etik

Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

GR
Etik sorunlar ve sorular, bu kitabn nceki nitelerinde de grld gibi felsefe tarihi kadar eskidir. nsan olma, insanca yaama istei etik talepleri de birlikte getirmitir. Gnlk yaamn nlerine koyduu sorunlara da filozoflar yant bulmaya almlardr. Felsefe tarihi, kimilerinin sand gibi, yalnz sorularn, sorgulamalarn tarihi deil, ayn zamanda bu trden sorulara verilen yantlarn da tarihidir. Felsefe tarihinin yap talar, sorunlardan yola klarak sorulan sorulara verilen yantlardr. Gnmzde de durum deimi deildir. Etik sorunlar znde deimemitir ama bugn etiin ilgi alan genilemi, etik daha nce mesafeli durduu alanlara ynelmitir. Bunda gnmz dnyasnda yeni ortaya kan ve insan yaam iin ciddi birer tehdit oluturan, ou teknoloji kullanmyla balantl sorunlarn ortaya kmasnn nemli bir pay olduu kukusuzdur. Bunlar bugn uygulamal etik denilen alma alann -aslnda ise etiin pratik sorunlara uygulann- oluturmaktadr. Bugn meslek etikleri olarak da adlandrlan bu almalar, etiin teorik sorunlarna gre ok daha fazla ne kmtr. Hatta bu meslek etiklerinin ya da uygulamal etiklerin her biri kendi bana bir etik dal olarak dnldnden, felsefi etik bunlardan yalnz birisi gibi grlmeye de balanmtr. Etik sorunlardaki etik z -onlar etik sorun klan yan- gzden karlm, her alandaki etik sorunlar yeni bir etik dal gibi dnlerek etiklerin says srekli artrlmtr. Bu durumun kendisi bile, dier tm nedenler bir yana, etiin teorik sorunlara yeniden arlk vermesini, onlar gz ard etmemesini gerektirmektedir. te Kitabn bu nitesinde gnmz etiinin pratik sorunlara bak ile kimi teorik sorunlar konu edinilmekte, sorunlar aydnlatlmaya allmaktadr.

GNMZ ETK GRLERNN PRATK SORUNLARA BAKII

Bugn etik, ciddi sorunlarla kar karyadr. Bir yandan nne konan etik sorunlara zm ararken bir yandan da kendi teorik sorunlaryla boumaktadr. Bir yandan teknolojinin sorumsuzca kullanmndan ve etik boyut tamayan ekonomi politikalarndan kaynaklanan etik sorunlar, etikten aydnlatma ve zm nerileri beklerken te yandan bu sorunlar aydnlatmas beklenen etik kendi bilgisel temelleriyle ilgili ciddi bir kriz yaamaktadr. Baka bir deyile yaanan sorunlarn ortaya kard etik krizi zmesi beklenen etiin kendisi kriz iindedir. Etik ol-

108
Etikte teorik ve pratik sorunlardan sz edilebilir. Belki etiin sorunlar bu iki kmede toplanabilir ama etiin teorik ya da pratik gibi sfatlarla nitelendirilmesi uygun olmaz. Bir felsefe disiplini olarak etik, bilgi ortaya koymaya alt iin, kukusuz teorik bir etkinliktir ama nesne edindii ey eylemdir, kiidir, yaplp edilenlerdir, yani nesnesi pratik bir etkinliktir. nsanmerkezcilik veya antroposentrizm, insann dnyann merkezinde grlmesi, dier hereyin insan iin yaratld SIRA SZDE (varolduu), bu nedenle de yalnzca insann deerli bir varlk olduu, yalnz insan DNEL M eylemlerinin etik bir deere sahip olabilecei dncesidir. Bunun karsna konan dnce ise S O R U SIRA SZDE evre ya da canlmerkezciliktir. Btn canllarn merkezde olduu, DKKA aslnda N E LT M diye D merkez adlandrlabilecek bir yerin olmad, tm canllarn deerli olduu, bu nedenle SIRA SZDE S O R U tm canllara etik bakla yaklalmas gerektii dncesidir. AMALARIMIZ DKKAT

Etik

gularn -ve bunlarn doal sonucu olarak etik bilginin- olup olmad, etikte nesnel deerlendirmenin yaplp yaplamayaca, olandan (yaplandan) olmas gerekenin (yaplmas gerekenin) karlp karlamayaca gibi, kendi temelleriyle ilgili sorulara yant aramaktadr etik. Bu nedenle, gnmz etiinin soru ve sorunlarn iki grupta toplamak, pratikte (yaamda) karlalan etik sorunlar ya da gnmzn etik sorunlarn, etiin kendisinin sorunlarndan ya da etiin teorik sorunlarndan ayr ele almak yerinde olacaktr. Etik sorunlar ifadesi birbirinden olduka farkl olan her iki sorun grubuna da gndermede bulunmak iin kullanlabilmektedir; ama kullanld balama gre deimekle birlikte, daha ok kastedilen gnlk yaamda karlalan sorunlar ya da pratik sorunlardr.

evre ve Teknolojiyle lgili Etik Sorunlar

evre sorunlar bugn zerinde en ok konuulan sorunlardandr. Bunun nedeni hem bu sorunlarn yaamsal bir nitelik kazanmalar hem de gittike grlr, hissedilir hle gelmi olmalardr. Kresel dzeyde aka grlebilir hle gelen iklim deiiklii SIRA SZDE ou zaman felaketlerle kendisini gsteren sonular, nkleve bunun er kazalar, gda maddelerinin retiminde kullanlan kimyasallar ve bunlarn insan saln ciddi biimde tehdit eder hale gelmesi, kimi tartmalar ortaya karm; DNELM evre sorunlar halkn ve siyasetin merkezi sorunlar arasna girmitir. Ama bu sorunlarn etik bir sorun olmas ya da sorunun etik boyutunun grlmesi daha yeni S O evre SIRA SZDE sorunlarnn merkezinde dinsel-metafizik grlerin ya da bir gelimedir. R U geleneksel insanmerkezci etik bakn yer ald dncesi 20. yzyln ikinci yarsnda dile getirilmeye balanm; (nder 1996, s. 14) ekolojik sorunlarda insann DKKAT DNELM pay, insann doay arasallatrmasnn etkisi sorgulanr olmutur. Acaba doa insan iin bir ara mdr, onun emrine sunulmu bir hammade midir? eklinde soSIRA SZDE S R U rular daha sk Otartlmaya balanmtr. Ekolojik sorunlarn kkeninde, insann doay retim iin dntrlecek bir hammadde olarak grmesinin yatt, yalnzca insann deerli K A T varlk olarak kabul edilmesinin bu gibi sorunlara yol at idAMALARIMIZ D K bir dia edilmitir. FelsefeLogos dergisi, 1991 ylnda yaynlad 6. saysn Ekoloji Felsefesine ve Etiine K T A P ayrmtr. Derginin bu saysnda insan-doa ilikisini ele alan, teknolojinin doaya ar mdahalesini tartan ve doadan sorumlu muyuz? sorusunu temele alan ok sayda yaAMALARIMIZ z bulunmaktadr.Z Y O N TELEV Hasan nder, evre Felsefesi, Doruk Yaynevi, 1996, Ankara. K T A P Bu ise evre etiinde insanmerkezcilik ve canlmerkezcilik (evremerkezcilik) tartmasOolarak anlmaktadr. Etik sorunlarn yalnz insanla ilgili grlTELEVZY N mesi eletirilmekte, insan kadar dier canllara ilikin sorunlarn da etik sorunlar arasnda dnlmesi gerektii, insann etik sorunlarda kendisini merkeze koyup her eyi kendisiyle ilgisinde deerlendirmesinin onu insanmerkezci bir baka gtrd, N T E R N E T bugn karlatmz ekolojik sorunlarn ana nedeni olduu bunun da iddia edilmektedir. Kimi hayvan haklar savunucular ve evreciler, dinsel kaynakl olduunu dndkleri insanmerkezci dnceyi eletirerek etiin sorumluluk duymas gereken eyin insan deil, srekli smrlen doa olduunu sylemektedirler. Onlara gre ncelikle korunmas gereken insan deil, insann retim iin acmaszca smrdNTERNET SIRA SZDE

SIRA SZDE K T A P AMALARIMIZ TELEVZYON K T A P NTERNET TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

109
Organizmalarla, onlarn cansz evrelerinin oluturduu btn olarak ele alnabilen ekolojik sistemlere ekosistem denir (M. Klalolu-F. Berkes, Ekoloji ve evre Bilimleri, s. 26-27).

ve yok ettii doadr. nsann kendisini dier canllarn zerinde grerek onlar kendi varln srdrmek iin bir ara olarak kullanmas, bu kullanm da ar boyutlara vardrmas, dier canllar kadar kendi varln da tehdit eder hale gelmitir. Bunu k noktas olarak gren evremerkezci grler, insan dndaki tm varlklar insann kullanaca bir kaynak olarak grmeye kar karlar. Doaya insan asndan deil de, ekosistemin btnln srdrmesi asndan baklmasn, doadaki her canlnn varln srdrmesinin btnn varl iin zorunlu olduunu sylerler. Doal yaamn kendisinin deerli olduunu, doann insandan ve karlarndan bamsz olarak grlmesi ve korunmas gerektiini savunurlar. Ekolojik sorunlarn sorumlusu olarak kimi zaman aydnlanma dncesi -akl ya da rasyonellik-, kimi zaman bilimler, kimi zaman bir btn olarak Bat ya da tek tanrl dinler gsterilse de, en ok sulanan teknolojidir. Teknolojinin salad yapma olanaklarnn genilemesi, insann teknolojiyle doaya daha fazla mdahale edebilir hle gelmesi ve doay deitirmesi, teknolojiye ilikin kayglar da arttrmtr. Bilim ve teknoloji; insann doa zerindeki egemenliini artmasna yol am fakat bunun sonucunda teknolojik ilerlemeyle gelen rnler, yeryznde hem insanlarn hem de dier canllarn yaamn tehdit eder hale gelmitir. Nkleer facialar, evre kirlenmesi artm, karbondioksit younlamas kresel iklim deiikliine yol amtr. zellikle seri retimi, krll hedefleyen mhendise tutum, enstrmental rasyonalite, doa ve insan zerinde kontrol ve tahakkm, doal srece mdahale fikri, brokrasi ve uzmanlk zellikleriyle karmza kan byk lekli teknoloji doal sreleri altst edebilecek bir gce ulamtr (nder 1996, s. 108-110). Bu nedenle ekolojik adan en sert eletiriye maruz kalan byk lekli teknolojidir. E. F. Schumacher onu doaya yabanc bir cisme benzetir (Schumacher, Kk Gzeldirden aktaran nder 1996, s. 112). Teknoloji, doal srelere insansal bir dzen dayatt, insann doa zerinde egemenliini arttrd, ok kaynak tketerek doay hzla rne veya mala dntrd, evreyi kirletip doal dengeleri altst ettii iin, ekolojist adan sert bir biimde eletirilir. evre felaketlerinde ve dier evre sorunlarnda teknolojinin pay nedir? Bugn teknolojinin salad kolaylklardan, bilme ve yapma olanaklarndan vazgeilebilir mi? Sulu teknoloji mi yoksa onu snrsz bir biimde kullanan insanlar mdr? Bu sorularla da iaret edilmeye alld gibi sulu, teknoloji deildir. Teknoloji doaya belli bir bak asyla, onu bir hammade olarak gren, daha fazla kazanmak iin her eyin yaplmasna izin veren siyasal ve ekonomik sistemdir -ekonomi ve siyasetin tmyle etiin dnda dnlmesi, bu alanlarn etik d alanlar grlmesidir. Bu durum doaya bakn sorgulanmasn, doann yalnz bir kullanm deeri olarak grlmesine, yalnzca bir ara olarak kullanlmasna son verilmesini zorunlu klmaktadr. retim-tketim zinciri dnda bir kavraya ulaamayan, her eye bu adan bakan ada ekonomiye bir etik ama konulmaldr. nsan doay tkettike kendini de tkettiini bilmelidir (Nutku 1999, s. 22). Doa insan iin bir malzeme, retimde kullanlacak ucuz bir hammadde deildir; insan ancak doayla birlikte varolabilir, varln srdrebilir. Teknolojinin yaam iin salad saysz faydalar da, nkleer santral kazalarnda grlSIRA SZDE d gibi yol at evre felaketlerini de biliyorsunuz. Teknolojisiz bir yaam dnebilir misiniz? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

110

Etik

Yoksulluk ve Alk
Yoksulluk ve onun kanlmaz sonularndan biri olan alk, gnmze gelinceye kadar, daha ok ekonomik sorunlar olarak grlm ve tartlmtr. Etik bir sorun, insan haklar sorunu olarak grlmesi ise ok daha yenidir. Bunun nedeni, yoksulluk ve alk sz konusu olduunda, bunun nedenlerini bulmann ve nlemenin ne kmasdr. Yoksulluk ve alk nasl nlenebilir ya da en aza indirilebilir? sorusu tartmalarda ana soru olunca, tartmann ekonomi merkezli olmas kanlmaz olmutur. Ama bir de yoksulluk ve alktan etkilenen ve insanca yaam standartlarnn altnda yaamak zorunda kalan kiiler vardr. Beslenme haklar, dolaysyla en temel haklar olan yaama haklar korunamayan ok sayda insan vardr. Yoksulluk ve alk birer olgudur. Alk ve yoksulluk eken tek tek kiilerse gerektir. Kanyla canyla bu aclar yaayan da onlardr. Kimi zaman yaamn kaybeden, kimi zaman da hastalklarla kar karya olan kiilerdir yoksullar. Yaamn temel gereksinmelerini karlayacak bir gelire ya da sosyal destee sahip olmayanlar, dnyada insanca yaama olanan da elde edememektedirler. Yoksulluktan en ok etkilenenler, yoksul lkelerin yurttalardr. En zor durumda olanlar ise o lkelerin ocuklardr. Dnyadaki aln asl kurbanlar ocuklardr: Dnyada yetersiz beslenen insanlarn en azndan % 70i ocuktur. BM Dnya Gda ve Tarm rgtnn verilerine gre, en iyimser tahminle, her gn 40.000 ocuk alktan lmektedir. ocuklar kendi gdalarn kendileri salayacak hlde deildirler, buna karlk onlarn byklerden daha fazla beslenmeye ihtiyalar vardr. Bu nedenle kendi balarna uzun sre hayatta kalmalar, zellikle ktlk dnemlerinde yaamlarn srdrmeleri mmkn deildir. Hastalklara ve enfeksiyonlara kar dayankl deildirler. Eer bakalar onlara yeterli gda, su ve bakm salamazsa ocuklar hastalanp hayatlarn kaybederler. Sorunu ele alacak bir etik gr, ncelikle ite bu olguyu k noktas olarak almaldr. Bu durum, bizi ocuklara kar etik bir sorumlulukla kar karya getirmektedir. Onlarla duygudalk kurmak, yardm temellendirmek iin ou zaman yeterlidir. Ama alk eken ya da yeterli beslenemeyen ocuklara kar sorumluluumuz, onlarn savunmasz, kolay incinebilir ve masum olmalarndan kaynaklanmaktadr (LaFollette and May 2006, s. 360-361). Eer etik sorumluluu duygudalk gibi znel bir temele dayandrmayacaksak neye dayandrabiliriz? Yoksullara, alk ekenlere kar etik bir sorumluluumuz var mdr gerekten? Bu soru bizi dnyann gelir dalmndaki adaletsizliin sonucu ortaya kan durumu etik adan sorgulamaya gtrmektedir. Yoksul ve zengin arasndaki uurum kanlmaz mdr? Uurumu kapatmak gibi bir etik sorumluluumuz, zellikle dnyay ynetenlerin etik sorumluluu yok mudur? Yoksullara yardm etmek gerekir mi, yoksa yardm onlar bakalarna daha baml ve muhta m klar? Bunlar, bugn alk ve yoksulluu etik bir sorun olarak grenlerin bir ksmnn sorduu ana sorulardr. Her tr soruda olduu gibi, bu soruya da olumlu ve olumsuz yant veren farkl grler vardr. Yoksullara -zellikle de yoksul lkelere- kaynak aktarlmas konusunda bilinen en sert eletiriyi yapan G. Hardindir.

Cankurtaran Sandal Etii

Bir biyolog olan G. Hardin (1915-2003) dnyada yoksulluk ve alk konusunda en fazla tartma yaratan makalenin yazardr. Bunun ana nedeni ise pek de insani olmayan -ama belli bir bak asn da dillendiren- fikirlerini, ak bir biimde ortaya koymas ve temellendirmeye/gerekelendirmeye almasdr.

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

111

Hardin, evrecilerin doal kaynaklarn acmaszca tketilmesi ve kirletilmesini engellemek iin kullandklar uzay gemisi eretilemesini (metaforunu) sorunlu bulur. Bu eretilemeyle evreciler, hepimiz bu gezegende ortak yaam paylatmzdan, hibir kiinin ya da kurumun dnyann kaynaklarn adil bir paylam tesinde bouna harcamamas, yakp ykmamas gerektiini sylerler. Hardin, yeryzndeki her kiinin dnyann kaynaklarn paylamada eit haklara sahip olup olmadn sorar. Bu uzay gemisi eretilemesini, kaynaklarmz kontrold gler ve d yardmlarla paylama politikalarn hakl karmak iin kullanlabileceini, bunun da tehlikeli olabileceini syler. Bu eretilemeyi kullananlarn uzay gemisi etiini cankurtaran sandal etiiyle kartrdklarn, uzay gemisinin bir kaptan olduunu -eer kaptan yerine bir komite tarafndan ynlendirilseydi- uzay gemisindeki insanlarn hayatta kalamayacan belirtir. Uzay gemisi yeryznn ise bir kaptan olmadn, kaptan olmas beklenen BMnin ise politikalarn yrrle koymada disiz bir kaplana benzediini syler. Eer dnyay, kabaca yoksul ve zengin lkeler diye ayrrsak, te ikisinin ar yoksul, sadece te birinin zengin, ABDnin ise onlarn en zengini olduunu grrz. Eretileme, her zengin lkenin greceli olarak zengin insanlarla dolu bir cankurtaran sandal olarak dnlebileceini, okyanusta cankurtaran sandallarnn yannda ise dnyann yoksullarnn yzdn farz ederek Sandala binmek isteyen ve zenginliin bir ksmn paylamak isteyen kiiye kar sandaldakiler ne yapmaldr? diye sorar. Her sandaln snrl tama kapasitesi olduunu da anmsatr (Hardin 2006, s. 335-336). Sandaln tama kapasitesinin snrll nedeniyle, Hardin cankurtaran sandalna hi kimsenin alnmamas seeneini savunur. Bu en gvenli yoldur. 10 kiinin daha sandala alnmas gvenlik payn yok edecei iin, sandaldakilerin yaamn da tehlikeye atacaktr. Sandaldakiler ancak bu koulda hayatta kalabilirler. Bunun hmanistlerin houna giden bir seenek olmadnn farkndadr. Bu iyi insanlara Hardin, sandaldan inip gelenlere yer vermesini nerir. Byle yaplmas durumunda vicdan azab eken iyiler inecek, yerlerine vicdan azab ekmeyen insanlar gelecektir. Sonuta yer deitirme halinde de sandaln etii deimeyecektir. Bu eretilemeyle Hardin yoksullara, yoksul lkelere, gmenlere yardm edilmemesi gerektiini savunur. Yardm yaplacaksa, gmen alnacaksa da bu belli koullara balanmaldr. Siyasi mlteciler, bilimsel ve teknik alanda baarl olanlar ve ok zor durumda olanlar dnda lkeye alnmamaldr. Onlar ieri almak kendi sandalmz tehlikeye atmaktr nk. D yardm konusunda da benzer dnceleri savunur Hardin. Ona gre d yardm, yoksul sandallarnn saysn arttrmaya yarar sadece. Bir zengin sandalnda nfus 87 ylda ikiye katlanrken fakir sandalnda 21 ylda ikiye katlanmaktadr. D yardm uzun erimde yoksullarn karna deildir. Yoksullar hzla redii iin, d yardmlar yoksullarn saysnn daha da artmasna, bu da yoksulluun daha fazla artmasna yol aacaktr. Yardm yoksul sandalnn tama kapasitesini yapay olarak arttrmaktr sadece. Besin gelince doum oranlar ykselir, nfus oalmaya balar. Bu kez ilkinden daha fazla yardm yaplmas gerekir. Bu bir kmaz olarak srp gider. Yardm politikalarnn sonu yoktur. D yardm srdrmeye hibir zengin lkenin gc yetmez. D yardm, yolu denize kum atarak doldurmaya benzer. Baz insanlar lme terk etmek, uzun vadede daha ok insann lmesini nleyecektir (nder 1996, s. 234-242).

112

Etik

SIRA SZDE

DNELM S O R U
Princeton niversitesi, nsan DK AT DeerleriKMerkezinde profesr olan Peter Singer birok etik, zellikle de yaamda karlalan etik SIRA SZDE sorunlar ele alan kitabn yazardr. Uygulamal Etik (Practical Ethics) onun ok bilinen kitaplarnn AMALARIMIZ banda gelmektedir.

Zenginlerin SIRA SZDE bir cankurtaran sandalnn iinde 50 kiinin olduunu, sandaln bulunduu ise 60 kiilik tama kapasitesine sahip olduunu dnn. Bu arada okyanusta boulmak zere olduklar iin sandala doru yzen 100 kiinin olduunu dnn (nder 1996, s. D bugn 232). Dnyada N E L M yaanan zengin ve yoksul lkeler arasndaki uurumu bu cankurtaran sandal eretilemesi ne kadar uygun dmektedir? Tartnz.

Cankurtaran Sandal Etiine Eletiriler

Sk bir faydaclk perspektifinden konuya bakan Peter Singer, Hardinin tersine DKKAT zengin lkelerin fakirlere ve alk ekenlere yardm etme ykmllklerinin olduunu savunur. Kendi hayatmz tehlikeye atmadan insanlarn lmesini nleyebileSIRA SZDE cekken insanlarn alktan lmesine gz yummak, onlar tutup ldrmekle ayn eydir; nk nasl onlar ldrmek apak ktyse, belli koullarda onlar alktan lmeye brakmak da ayn derecede ktdr. Bunu yalnz devletler iin de sylemez. Bu AMALARIMIZ sorumluluun her tek kiide olduunu syler nk her birimiz bu durum karsnda bireyler yapabiliriz. rnein yardm kurulularna para ya da insan gc olarak katkda bulunabiliriz. Bunu yapmyorsak, birinin lmesine izin veK T A P riyorsak, bu z itibariyle birisini ldrmekten farkl deildir. Bu da bizim hepimizin katiller olduunu gstermektedir (Singer 2006, s. 343-346). Singern, kendini feda etmeksizin bir eyler yapabilecekken oturup seyretmeTELE nin de cinayet V Z Y O N ilemekle edeer olduunu, aralarndaki farkn birisinin aktif, dierinin pasif bir biimde yaplmas olduu yargs ok sert gelebilir. Singer de bunu ifade eder. Dnyada yaklak 400 milyon insann bedenlerinin ihtiyac olan besinlere ulaamad, E T yan altndaki 14 milyon ocuun her yl kt beslenme ve SIRA R N be N T E SZDE enfeksiyonlar nedeniyle ld (Singer 2006, s. 344); te yandan lks tketim iin byk paralarn harcand bir dnyada, bu durumun cinayet dnda bir szckD NE M le anlatmnn zorL olduunu ifade eder. Bu nedenle, alk ve yoksullukla bouan geni kitleleri grmemezlikten gelmek, yava yava lmelerini beklemek de cinayete ortak olmaktr. S O R U Yoksul lkelere yardm edilmesini savunanlar, ncelikle bu olguyu gz nne almaktadrlar. Bunu kimileri (a) onlarn insan olmasna, baka insanlarla dayanDKKAT mann da etik sorumluluk olmasna; kimileri (b) onlarn yoksulluunun nedeninin, doal kaynaklarn smren zengin lkeler olmasna; kimileri (c) en fazla sayda insann en SIRA SZDE fazla mutluluunu savunan faydac yaklama; kimileri (d) Kantn koulsuz buyruuna; kimileri de (e) Henry Shue rneinde olduu gibi temel haklar dncesine dayandrmaktadr (Hinman 2006, s. 330-334). AMALARIMIZ Bunlarn iinde en etkilisi grnen, temel haklar esas alan temellendirmeye gre, her insan yaamn srdrme hakkna sahiptir. Bu bir pozitif haktr. Kiilerin yaamn srdrebilmesi yani yaama hakkn kullanabilmesi iin devletin bir K T A P eyler yapmas gerekir. Ancak devlet ya da siyasal erk kiilerin yaamlarn srdrebilecekleri koullar salarsa, bunun iin gerekli yasal dzenlemeleri yapar ve gerekli kurum ve kurulular oluturursa, orada yaama hakk korunmu olur. ATELEVZYON lktan ya da yeterli besin bulamamaktan insanlarn ld bir yerde yaama hakk korunamyor demektir. Thomas Pogge,Eyoksulluk ve yoksullukla balantl olarak kresel dzeyde insan haklar NT RNET sorunlar zerinde almalar yapan felsefecilerin en nlsdr. En bilinen yapt Dnyada Yoksulluk ve nsan Haklar (World Poverty and Human Rights)dr. Ayrca http://ethics.sandiego.edu adresinde Dnyada Alk ve Yoksulluk sayfasnda konuyla ilgili ok sayda kaynak sunulmaktadr.

S O R U

K T A P

TELEVZYON

SIRAE SZDE NT RNET

DNELM S O R U
Kant Mutlu olmak istiyorsan erdemli ol. gibi koullu buyruklar yannda, DKKAT hibir koul iermeyen kesin buyruktan da sz eder. Kant, kesin buyruu yle ifade SIRA SZDE eder: Ancak, ayn zamanda genel bir yasa olmasn isteyebilecein maksime gre eylemde bulun. AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

NTERNET

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

113

Ayrmclk ve Eitlik
Kimi durumlarda pozitif ayrmclktan ocuklar, yoksullar gibi dezavantajl gruplara pozitif ayrmclk yaplmasndan sz edilmekle birlikte, ayrmclk genellikle negatif bir kavramdr. Ayrmclk yapmann birok sorun yarattn, ayrmclk yaplmamas gerektiini dndrr bize. Bu nedenle ayrmclktan sz eden kimse, yaplanda ya da olanda bir hakszln, etik olmayan bir yann bulunduunu dile getirmektedir. Ayn ya da eit olduu, ayn deeri tad dnlenlerden birinin dierinden/dierlerinden farkl bir muameleye tabi tutulmasdr ayrmclk. Bu ise ou zaman ayrmcla maruz kalann dierlerinden aa grlmesi ve ona dierlerinden farkl davranlmas biiminde karmza kmaktadr. Bugn oka karlalan etnik, dinsel ve cinsiyetle ilgili ayrmcla baktmzda, hep bir grubun ya da bir cinsin dierleriyle eit olmasna karn, onlara eit davranlmadn ya da yle dnldn grrz (Tepe 2006, s. 31-32). Bu ayrmc tavr karsnda yaplmas gereken ise, baka trl davranmak iin hakl bir neden yoksa, kiilere eit davranmaktr. Eitliin, ayrmcln olmad ilikilere ve durumlara iaret ettii sylenebilir (Geisen 2006, s. 41). Ayrmclk yalnz etik bir sorun, bakasn deerlendirmeyle ilgili bir sorun deil, ayn zamanda toplumsal ve siyasal bir sorundur. ou zaman kimlik sorunuyla birlikte karmza kar. Modern toplumlar iin kimlik oluturma, bireylerin bir toplulua ve iinde yaadklar dnyaya ilikin bir aidiyet duygusunu yaratma srecidir. levlere dayanan ayrmlarla ynetilen bir toplumda, bir eye ait olmay yalnzca kimlik garanti etmektedir. Ayrmc uygulamalar ortaya ktnda da kimlik krlganlamakta, tehlikeye girmektedir. Bylesi durumlarda kimlikler oluturma sreci baskc da olabilmektedir (Geisen 2006, s. 49). Irklk, genellikle byle bir kimlik oluturma sreciyle ortaya kan, amzn en ok kar kt ayrmclk biimidir. Kukusuz kadna kar ayrmclk, yoksullara kar ayrmclk, farkl cinsel tercihleri olanlara kar ayrmclk, farkl etnik ve dinsel kkenlere sahip olanlara kar ayrmclk, en sk karlatmz ayrmclk biimleridir. Irklk gibi daha keskin ayrmclk biimlerinde aalama ya da deersiz gsterme ok kkl olduu iin, potansiyel bir iddet tehlikesini de iinde barndrmaktadr. Bu nedenle 20. yzyl, nasl rkln ve rklk yznden savalarn artt bir yzyl olduysa, 21. yzyl da gerekli nlemler alnmad takdirde, etnik ve dinsel ayrmclklarn ve bunlarn sonucu olarak yaanan atmalarn yzyl olabilir. Son yllarda lkemizde olduu gibi tm dnyada da zerinde ok konuulan bir ayrmclk da kadna ynelik ayrmclktr. Olgusal olarak kadn cinsinin, erkek cinsine gre hep daha aa ve deersiz grld; byle grmenin toplumsal varoluun eitli dzlemlerinde yansmalarnn olduu hepimizce bilinmektedir. nsanlk tarihi bu uygulamann rnekleriyle doludur. Kadna ynelik ayrmcl -aslnda bir bakma her tr ayrmcl- olgusal olarak srekli tetikleyen, bunun da temelinde varolusal bakmdan ona kaynaklk eden eyin eril olan ya da eril varolu olduu, bu nedenle bugnk dnyay eril dnya olarak adlandrmann mmkn olduu sylenmektedir (yi 2006, s. 104). Snrlandrlmam isteme ve belirlenmemi g olmas yznden eril varolma eksik bir varolmadr; tamamlanmaya, bylece kendini amaya gereksinimi vardr. Bu kendini ama ise yaratcln biim veren/dinginletiren eliyle, bilginin aydnlatan nda kendini grp tanmakla olabilir. Dnya, ancak bu tamamlanmayla, eril varolmann insan varolmasnda tamamlanmasyla daha insanca, daha barl olabilecektir (yi 2006, s. 105).

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE
Etik

114 AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

FelsefeLogos dergisi,P 2006 ylnda yaynlanan 29. saysn ayrmclk konusuna ayrmtr. K T A Bu say, farkl alanlardaki ayrmclklar ele alan yazlarla bu konuda bir kaynak niteliindedir. Ayrmclk, hangi trden olursa olsun, kendi iinde bir deer bime, ezbere deerlendirme, sonuta deerlendirilen kii veya gruplar daha aa, daha deersiz grme tutumudur. Irklk belli bir rktan olmay deerli grrken, etnik ayrmclk N T kkenden gelmeyi, dinsel ayrmclk da belli bir dinsel inan grububelli bir etnik E R N E T na dahil olmay deerli grmektedir. Bunun doal ve kanlmaz sonucu ise dierlerini, tekilerini deersiz grmedir. Bu nedenle ayrmclk temelde etik bir sorun ve bir deerlendirme sorunudur. Toplumsal bir sorun olarak da ou zaman tolerans sorunuyla ilgilidir. Sorunun zm de, bu nedenle, siyasal kararlardan ok etik eitimle olabilir (Tepe 2006, s. 33). Etiin pratik sorunlar ya da etik grlerinin ele aldklar pratik sorunlar kukusuz bunlarla snrl deildir. Kimisi tanazi, gebeliin sonlandrlmas gibi daha eski bir gemii olan, kimisi ise klonlama, genetik mdahale gibi, siberetik veya internet etiinin konular gibi bilim ve teknolojinin eitli alanlarda kullanmyla ortaya km sorunlar olan pek ok sorun, bugn etiin ilgi alanna girmekte, bunlar zerine etik almalar yaplmaktadr. Yine hayvan haklar, cinsel tercihler, sava ve terr ile rk ve etnisite gibi konular pratik etik denen etiin zerinde alt konulardr.
TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

GNMZ ETNN KM TEORK SORUNLARI

Gnmz etii, kitabn dier nitelerinde de rneklendii gibi, farkl trden teorik sorunlarla yz yzedir. Teorik sorunlar etiin temellerine ilikin sorunlar olduklarndan, etiin bir bilgi alan olmas asndan yaamsal neme sahip sorunlardr. Bunlar, etiin ncelikle hesaplamas gereken sorunlardr. Ama bu nemine karn, etik ders kitaplarnda -zellikle uygulamal etik izgisinde yer alanlarda- teorik sorunlara yeterince nem verildiini sylemek gtr. Etikten teorik tartmalardan ok pratik yantlar beklenmektedir ama kendi teorik temellerinin hesabn veremeyen bir etiin bu beklentilere yant vermesi mmkn mdr? phesiz deildir. Bu nedenle etik yapmann, etik bilgiler ortaya koymann nkoulu; etiin bilgisel temellerinin gsterilmesi, teorik sorunlarn aydnlatlmasdr. Burada seilen sorunlar etiin tm teorik sorunlar deildir. Bunun byle bir ders kitabnn bir nitesinde yaplmas da zaten mmkn deildir. Burada sadece birka teorik sorun seilmitir. Bu seimde lt ise yaygnlk, ne kma olmutur. Aada anlatlanlar, en nemli ya da yaamsal teorik sorunlar deil, bugn etik ders kitaplarnda ne kan, kendilerinden ok sz edilen yaygn teorik etik sorunlardr. Bir yandan an karsna kard pratik sorunlara zm arayan amz etii, bir yanda da kendi teorik temellerine ilikin bilgisel sorunlarla uramaktadr. Hatta bir dnem -20. yzyln ikinci yarsnda- teorik sorunlarn etiin ana ilgi alan haline geldiini, etiin bilgi ve kuramlar ortaya koymak yerine, etik terimlerin zmlemesi ve etik normlarn temellendirilmesiyle ilgilenen metaetik olarak grlmeye balandn sylemek yanl olmaz. 20. yzyldaki baz felsefe okullar tarafndan David Humea dayandrlan, olgu ve deer arasnda uurumun olduu, olandan olmas gerekenin karlamayaca; etiin akl deil, duygularla ilgili olduu vb. dnceler, gnmzn yaygn

Teorik sorunlarla kastedilen; genellikle etiin bilgi olmasyla, etikte snamann yeriyle, etikte nesnellik ve znellikle ilgili sorunlardr. Bunlar bir anlamda etiin temellerine ilikin bilgisel sorunlardr.

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

115
Humeun etik sorunlar akldan ziyade duygularla ilgili sorunlar olarak kabul etmesi, Wittgensteinn da -etik olgular olmad iinetii olgulara ilikin bir ey sylemeyen, akn bir alan olarak grmesi, gnmzn yaygn etik grleri iin bir kabul halini almtr.

etik grleri zerinde etkili olmutur. Buna Wittgensteinn etik olgularn olmad, bu nedenle de etik nermelerin doruluundan yanllndan sz edilemeyecei dncesi -hem de an bir kabul olarak- eklendiinde, kimilerince etik akldan ziyade duygu sorunu olarak grlm; bu alanda akln, rasyonelliin yeri olmad dnlmtr. Bu ise 20. yzylda etikte analitik yaklamn yaygnlamasna yol am, filozoflar deerlerden sz etmeksizin etik yapmaya almlardr. Sonunda etik, kavram analizleri ve temellendirmeden ibaret bir alan haline gelmi; iyi, doru, dev gibi kavramlarn ne anlama geldiklerinin gsterilmesiyle Neden yalan sylememem gerekir?, Niin ahlakl olmalym? trnden sorularn cevaplanmasyla yetinir olmutur. Yaamda karlan etik sorunlarn zm baka alanlara terk edilmi, etiin yaamla dorudan ba kopmutur. Ba, ancak dolayl olarak, anlam zmlemeleri yoluyla etik sorunlar aydnlatma, akla kavuturma biiminde kurulabilir hale gelmitir. Gnmzde de genel durum aa yukar budur. Sadece analitik felsefe ve etikte analitik yaklam eski keskinliini yitirmi ama egemen izgi olarak etkinliini srdrmektedir. Bunu, gnmz etiinin, etiin temelini oluturan deer, insann deerliliinden hi sz etmemesinde de ak bir biimde grrz. Deerden sz etmek metafizikle, metafizik yapmakla e anlaml grlmektedir. Bunun iin analitik-pozitivist felsefe ile Kta felsefesi arasnda bir orta yol tutan K. O. Apel ve J. Habermas bile bir post-metafizik felsefeden, etiin ve felsefenin post-metafizik dnmnden sz etmektedirler. Burada dnmn esasn deerler gibi etikteki metafizik unsurlardan kurtulma abas oluturmaktadr. Buraya kadar anlatlanlar, gnmz sorunlarna bir zm getirmesi beklenen etiin kendisinin birok sorunu olduunu bize gstermektedir. nce pozitivistanalitik, sonra da post-modern, post yapsalc grlerin damgasn tayan ve bir ey sylemek, doru ve yanl olabilen bir yarg vermek yerine, mulakl esas alan ve neredeyse negatif bir bak haline gelen gnmzn yaygn etik grlerinin gnmz sorunlarna k tutacak hlde olmad aktr. Bu durum, kimi zaman E. Tugendhat gibi gnmz felsefecilerince Filozoflarn Gnmz Sorunlar Karsnda aresizlii gibi makale balklaryla dile getirilmitir. Analitik filozoflar sorunlarn kendilerini zorlamas, sorunlar konusunda kendilerine bavurulmas zerine kendi durumlarnn farkna varmlardr. Bugn yaygn ve egemen etik bak asyla etikiler gerekten de etik sorunlar karsnda aresizdir. Kendisinin bilgikuramsal sorunlarn halledemeyen, kendi bilgisel-deersel temelleri konusunda ak bir bilgiye ulaamayan etiin nce kendisine dnmesi, kendisiyle hesaplamas, ancak bu hesaplamadan sonra dnya sorunlarna bakmas gerektii aktr.

Etikte znellik-Nesnellik Sorunu

Etikte znellik-nesnellik ya da etik grecelik-etik nesnellik biiminde karmza kan sorun, gnmz etiin teorik tartma konular arasnda n sralarda yer almaktadr. Bu nedenle znellik-nesnellik konusu etik ders kitaplarnn deimez konu balklarndan biridir. Etikte evrensellik sorunu olarak da adlandrlan sorun, etik deerlendirme ve etik kararlarn kiisel veya uylamsal m olduu, yoksa kimi evrensel etik ilkelere mi dayand sorunudur. Bunu, etikte dorularn ya da genel-geer ilkelerin olup olmad sorunu olarak da ifade etmek mmkndr. Bu soruya verilecek olumsuz bir yant -ki yaygn olan olumsuz yantlardr- etiin bilgisel bir alan olmad, felsefe iinde yeri olmad sonucuna kadar gidebilecek sonulara yol aabileceinden, soru, etiin temelleriyle ilgili bir sorudur.

116

Etik

Etik grecelik, ahlaksal kurallarn olduuna deil, bunlarn kii ve kltrlerden bamsz olarak varolduuna kar karken; etik grecelikten daha kat olan etik phecilik hibir geerli etik kuraln olamayacan iddia eder (Pojman 1998, s. 19)

Ahlaksal gerekilik, fiziksel olgular gibi ahlaksal olgularn da olduunu, iyi, adil vb. ahlaksal yklemlerin dnyadaki eylere karlk geldiini ileri sren grtr.

Kimilerine gre etikte nesnellik sorunu felsefenin kendisi kadar eski bir sorundur. Antikada pheci (skeptik) filozoflar ahlaklln uylamlardan ibaret olduunu sylyorlard. Herodotos farkl kltrlerin ahlaksal kanlarn inceledikten sonra, u aklamada bulunur: Gelenek her eyin kraldr, bunun tesinde bir dncesi olann da naif olacan syler. Platonun Devlet adl yaptnda Sofist Thrasymakhos, doru ve yanln, gllerin zayflar egemenlik altna almak iin kullandklar aralar olduunu iddia eder (Rachels 1998, s. 1). Platon ve Aristoteles ise kart dnceleri savunacaklar, erdem bilgisinin peine deceklerdir. Etik grecelik tm ahlak normlarnn geerliliinin kiilere veya kltrlere bal olduunu, onlara gre deitiini iddia eder; kiilerden ve kltrlerden bamsz olarak temellendirilmi etik normlarn olabileceini yadsr. Etik greceliin de iki tr vardr: znelcilik ve uylamclk (konvensiyonalizm). znelcilik ahlakll kiisel bir karar olarak grrken; uylamclk ahlakll, ahlaksal geerlilii uylama dayandrr. Etik znelciliin kar kutbu etik nesnelcilik ise, kimi geerli etik kurallarn olduunu kabul eder. Bunun en kat biimi olan ahlaksal mutlaklk, her etik sorunun kesinlikle tek bir doru yantnn olduunu sylerken daha yumuak etik nesnelciler, baz ahlak kurallarnn genel geer olsalar da, her tek duruma uygulanamayacaklarn savunurlar. Belirli bir durumda A ahlak kural B kural tarafndan devre d braklabilir ve bir durumda uygun olan A kural, dier durumlarda uygun olmayabilir (Pojman 1998, s. 19). znellik-nesnellik sorunu, yukarda ad geen Pojmann anlatmnda grld gibi, etik normlarn evrensellii, genel-geerliliiyle ilgili bir sorun iken, kimi zaman da deerlerin ontolojik (varlksal) durumlarna ilikin bir tartma olarak karmza kmaktadr. Burada tartma, 5. nitede de ayrntl olarak tartld gibi, deerlerin kiilerin zihinleri dnda varolup olmadklar, kendi bana varlklarnn olup olmad sorusu etrafnda dnmektedir. znelciler deerleri kiinin ynelimiyle varolan eyler olarak grrken, nesnelciler onlarn kiilerin yneliminden bamsz varlklar olduunu sylemektedirler. J. L. Mackienin yapt gibi, kendilerini znelciler arasnda konumlandrmakla birlikte, nesnelcilerle de kimi ortaklklar tayan dnrler de vardr. Kimileri ise etikte nesnellik denince daha farkl eyler dnmektedir. J. Rachels, etiin nesnel olduu sylendiinde, bununla iki eyin kastedilmi olabileceini belirtir. lk olarak, bununla etik sorunlarn rasyonel yntemlerle zlebileceinin kastedilmi olabileceini syler. Rasyonel yntemler bize baz ahlak grlerinin kabul edilebilir, bazlarnn kabul edilemez olduklarn gsterir. R. M. Harein etik teorisi ile toplumsal szlemeyi savunanlarn etik anlaylarnn bu anlamda nesnel bir teori olduunu syler Rachels. Ona gre etiin nesnel olduu sylendiinde, ikinci olarak bununla, iyi, doru(hakl) vb. ahlaksal yklemlerin eylerin real niteliklerine karlk geldikleri, ahlaksal olgularn dnyann bir paras olduunun kastedilmi olabileceini ifade eder. Ahlaksal gerekilik (moral realism) ite bu ikinci anlamda nesnelci bir etik grdr (Rachels 1998, s. 9-10). D. Brink de nesnellik sorununu bilgi alanlarnn bamsz, kendi bana varolan nesnelerinin olmasyla ilikili grr. Brink, Etik, dier disiplinler gibi, yani doa bilimleri ve sosyal bilimler gibi, nesnel midir, nesnel olabilir mi, nesnel grlebilir mi? (Brink 1989, s. 5) diye sorar. Bu soruyu yantlamak iin de Genel olarak kabul edilen bu bilimlerin, onlarn bizim onlara ynelmemizden bamsz olarak varolan real nesneleri ve olaylar incelemeleri anlamnda nesnel olduu; ayrca onlarn ilerleme gsterdikleri ve en azndan kesinlie yakn bilgi ortaya koyduklar

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

117

dnlmektedir. Bu nesnellik genellikle gereki bir gr olarak dnlmektedir der ve Doa bilimlerine ve sosyal bilimlere ilikin bu grler doru ve mantkl mdr? Eer yleyse, bu gr etie ilikin de mantkl olarak savunulabilir mi? (Brink 1989, s. 6) diye sorar. Ahlaksal realizme gre, moral olgular ve onlara ilikin doru ve yanl olabilen moral savlar vardr. Ahlaksal realistler moral savlarmzn yalnzca olgulara ynelmediklerini, ska olgular ne kardklarn ve gerek eylere gndermede bulunduklarn, ayrca en azndan kimi moral kanlara ve bilgilere sahip olduumuzu ileri srerler (Brink 1989, s. 7). Sorunu tartabilmek iin ncelikle nesnellik kavramn akla kavuturmamz gerekmektedir. Doa bilimleri nesneldir. dediimizde, bununla kastettiimiz nedir? Bununla kastedilen, onlarn kendilerinden bamsz nesneleri olmasndan te bir ey ya da onlarn bilgi ortaya koyduklar ve ilerleme gsterdiklerinden te bir ey midir? Eer felsefe bilgisi diye bir ey mmknse, felsefede bilgiden sz ediyorsak bu, onun bilenden bamsz nesnelerinden, ortaya koyduu bilgilerden, bilgilerdeki ilerlemeden sz etmeyi de zorunlu klmaktadr. Ama felsefe bilgisinin olanakllna ilikin sorunun yant negatif ise, etiin nesnelliine ilikin sorunun yant da negatif olacaktr. Bu ise bilgi kavram ve bilgi nesnesi kavram zerinde yeniden durmay gerektirmektedir; ama her iki kavramn da ontolojik ve epistemolojik yanlar sz konusudur. Bilgi her zaman bir eyin, bilenden, -bilenin kendisine ynelmesinden bamsz- olarak varolan bir eyin bilgisidir. Baka bir deyile, her bilgi nermesinin real olsun olmasn bir nesnesi vardr. Her bilgi nermesi bir sav ileri srmekte, nesne ya da nesne edinilen varolana ilikin bir bildirimde bulunmaktadr. Nesnellik sorununa bu bilgi kavram erevesinde bakarsak etik bilginin olanakllna ilikin sorunun yantlanmas, dnyada etik fenomenlerin veya olgularn olup olmad sorusunun yantlanmasna baldr. Ahlaksal realizmin bakyla veya ontolojik bak asyla bakarsak, gnlk yaammzda karlatmz etik fenomenleri kolayca kavrayabiliriz. Yaamak eylemde bulunmay, eylemde bulunmak karar vermeyi, karar vermekse her zaman bir seim yapmay zorunlu klar. Bu ise eitli deer sorunlarnn sz konusu olduu ve yaarken her kiinin srekli olarak yapt, yapmak zorunda olduu bir seimdir. Bugn etik fenomenleri grmek iin yapmamz gereken ey, yzmz yaama evirmek ve etik kuramlardan ok, etik yaantlarmza bakmaktr. Bylece drstlk, gven, sevgi ve adalet gibi etik deerlerin varln grmek zor olmayacaktr (Kuuradi 1998 ve Kuuradi 1999). Etik bilginin mmkn olduunu kabul etmeden, bir felsefe disiplini olarak etikten sz edilemez. Yaanan etik sorunlar grmeden yani etik olgulardan haberdar olmadan, etik bilgiden de sz edilemez. Ama bu, etik olgularn niteliini, dier varolanlardan farkn gzden karmamz gerektirmez.

Etikte Akl-Duygu kilemi

Etikte akl-duygu atmas ya da ikilemi, gnmz filozoflarn megul eden konulardan bir dieridir. Aslnda kkenleri ok eskilere kadar uzanan -uzand dnlen- bu atmada 18. yzyln iki nemli filozofuna, D. Hume ve I. Kantn grlerine gnderme yaplarak konu tartlmaktadr. Bu tartmalarda Hume deneyci etik anlayyla etikte duyguculuun, Kant ise aklc bak asyla aklcln temsilcisi saylmaktadr. Etik sorunlar sz konusu olduunda, bunlarn aklla -akl yrtmeyle- zlp zlemeyeceidir tartlan. Etikte akln ve bilginin ye-

118

Etik

ri sorusu, doal olarak filozoflar etikte duygunun yerini de tartmaya gtrmtr; nk eer etik sorunlar akl yrtmeyle zlemez ise, geriye onlar duygularla balantl sorunlar olarak grmek ve duygu sorunlar olarak zmlemek/zmek kalmaktadr. Etik, Kantn dedii gibi, akln -saf akln- yasa koyabildii, dzenleyebildii bir alan ise, etiin merkezinde akl olacaktr. Ama Humeun dedii gibi, etik sorunlar akl yrtme konusu deilse, akl hibir zaman istemenin herhangi bir eylemi iin bir motif oluturamyorsa ve istemenin idare edilmesinde hibir zaman tutkuya direnemiyorsa (Hume 2001: 265), etiin merkezine akl yerine duygular-tutkular vb. yerleecektir. te bu konu, temelde nsanlar etik eylemlerde bulunmaya gtren akl mdr, duygu mudur? sorusu erevesinde tartlmtr. Bu soruya ise, etik tarihinde, etik sorunlar ilk defa felsefi dzeyde ve sistematik bir ekilde tartan Platondan gnmze kadar birbirinden olduka farkl cevaplar verilmitir. Akl-duygu atmasn konu edinenler Platonla balayan akl merkeze alan izginin Aristotelesle devam ettiini, Kantla en yksek noktasna ulatn dnrler. Aristotelesin ahlaksal erdemlere ilikin syledii ar ulardan kanma ve orta olmay duygulara akln (pratik akln ya da phronesisin) bir baars olarak grler. Kantta da sayg duygusu ne ksa da, bu duygunun kaynann akl olarak grlmesiyle yine akl merkezde olmay srdrr. Bunun karsna konulan grler ise, akl ahlakla ilgili bir yeti olarak grmeyen Hutcheson ve Hume ve gnmz dnrlerinden Bauman tarafndan savunulmaktadr. Ancak akl dorudan sulamak yerine, etikte duygularn yerini gren, etik sorunlar duygu-akl ikileminin dnda ele alan - ama yine de duygucu filozoflar arasnda grlen- Max Scheler ve N. Hartmann gibi filozoflar da vardr. Bu atmann yanl nesneletirmeden kaynaklanan bir atma olduunu, gerekte insan eylemlerinde akl ve duygu gibi bir ikilemin olmadn en ak biimde bize gsteren etik ilikide insan eylemenin yapsn zmleyen . Kuuradidir. Kuuradinin Etik balkl kitabnda da gsterdii gibi, eylem birok aamadan olumaktadr ve bu aamalarn her birinde - deerlendirme, yaantlar ve sonuta ortaya kan yapmada (davranta ya da tutumda) - akl ve duygular i bandadr. Eylemin hibir aamasnda tek bana akl ya da tek bana duygular belirleyici deildir. yleyse her eylemin akl ve duygularn ortak rn olduu sylenebilir.
SIRA SZDE

DNELM S O R U

Hergn yaptnz deerlendirmeleri ve verdiiniz kararlar, bunlarn sonucu olarak ortaSIRA SZDE ya koyduunuz eylemlere baktnzda, bunlarda duygularn ve akln yeri konusunda neler syleyebilirsiniz?
DNELM

ETKTE YEN YNELMLER

Gnmz etii,R etik tarihinden gelen kimi eilimleri -rnein Aristoteles, Hume, S O U Kant geleneklerini- srdrd gibi, kendisine ynelik radikal kar klarla ve yeni ynelimlerle de kar karyadr. Yeni Aristotelesilik, her ne kadar AristoteDKKAT lesten ok uzaklatysa da, bugn de etkili bir etik grdr. Yine Kant etii, btn sert eletirilere, an ana akmlarna aykr olmasna karn sz edilmeden geSIRA SZDE ilmeyen, en azndan eletirilmek iin konu edinilen bir etik grdr. Ayn ekilde 19. yzyln sonu ile 20. yzyln banda ortaya kan faydaclk da tm etik tartmalarnn vazgeilmezleri arasndadr. Etik kuramlardan sz eden kitaplarda AMALARIMIZ bu kuramlarn yer almamas neredeyse dnlemez bile. Ama etiin temel dayanaklarn sorgulayan, etiin insan merkezli olmasn eletiren, etiin akla A P dayal olmasn eletiren, etiin metafizik baz dayanaklar olduK T

DKKAT

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

119

unu syleyerek yeni bir etik kurmaya alan grlerle de karlamaktayz bugn. te bu blmde bu grlere birka rnek verilecek, gnmz etiinin ana ynelimleri yanstlmaya allacaktr.

Hans Jonas ve Sorumluluk Etii

Hans Jonas Sorumluluk lkesi adn verdii kitabnda, Kant etii trnden etiklerin gnmz sorunlaryla baa kmada yetersiz kaldklarn, yeni bir etie gereksinim olduunu vurgular. Bunun nedeni ise teknolojik devrimdir. Teknolojinin bugn ulat dzey, insan eylemlerinin doasnn deiimine yol am, bu da yeni bir etii gerekli klmtr. Teknoloji ann ortaya kard sorunlarla ba edebilecek, yeni teknik uygarla uygun den yeni bir etie gereksinim duyulmaktadr. Jonasn Sorumluluk Etii ite bu gereksinime yant olarak gelitirilmitir. Jonas kendisine kadar olan tm etik grlerinin kimi kabullere, aksiyomlara dayandn, bu kabullerin hi tartlmadn dnr. Bu kabuller unlardr: (1) nsan ve dier eylerin doasnn belirledii insann durumu, ana izgileriyle hep ayn kalmtr. (2) Bu temelden hareketle insan iin iyi olann ne olduunun kolay ve ak-seik biimde saptanabilir. (3) nsann eylemlerinin etkilerinin nereye kadar uzanabilecei ve buna bal olarak da insann sorumluluunun snrlar kesin bir biimde belirlenmitir (Jonas 1984, s. 15). Bu kabuller etik yapmann da temelini oluturmu, etik bunlara dayal olarak yaplmtr. Jonas bu kabullerin gnmzde geerli olmadn syler. Yeni bir etik kitab yazmasnn temel amac da bunu gstermek ve deien koullara uygun, an gereksinmelerine yant veren yeni bir etik grn temellerini atmaktr. nsann yapma gcnde baz deiiklikler, insan eyleminin doasn deitirmi; bu da etik eylemle ilgili olduundan, bu etikte bir deiimi zorunlu hale getirmitir. Bu deiim eylem alannn genilemesi biimde gerekleen nicel bir deiim olmayp ok daha kkl bir deiim olduundan, yeni bir etik sorumluluk boyutunu da ortaya karmtr. Jonas insan eylemlerinin doasn kkl bir dnme uratan eyin teknik olduunu syler. Modern tekniin insann eyleme gcnde yaratt deiiklikler, yeni etik nesneler ile yeni etik sorumluluklar da beraberinde getirmitir. Bu yeni sorunlarla ba etmede ise insan merkezli geleneksel etik ok yetersiz kalmaktadr. Bunun temel nedeni geleneksel etiklerin kendilerini insanla ve onun dnyasyla snrlamalardr. (1) nsan dndaki dnyayla olan iliki, yani tm techne alan, etiin konu alan dnda braklm, insan yapp etmelerinin insan dndaki nesnelere etkileri etiin ilgi alan dnda tutulmutur. (2) Bu nedenle etiin ilgi alan, insann kendisiyle ilikisini de kapsayacak biimde, insann insanla ilikisiyle snrland iin tm geleneksel etikler insanmerkezcidir. (3) Bu alandaki eylemlerde ise insan varl ve onun temel durumu znde deimeyen bir ey olarak grlm, insann techne tarafndan kkl deiime uratlabilecei dnlmemitir. Tm bunlarn tesinde (4) eylemlerin peinde olduklar iyilik veya ktlkler, ya praksisin kendisinde olan ya da onun yakn eriim alannda yer alan eylerle ilgili olarak dnlm, ama onlar asla uzak planlamalarla ilgisinde dnlmemitir. Eylemlerin uzun erimli sonular ise rastlantlara, kadere veya tanrya havale edilmitir. Buna uygun olarak geleneksel etik, Jonasa gre, burada ve imdi olanla, insanlar arasndaki ilikilerle, zel ve kamusal yaamda ortaya kan ve tekrar eden tipik durumlarla ilgilenmitir. Ama bugn modern tekniin gelimesiyle her ey deimitir. Artk yaplan eylemin etkileri ya da sonular bugnle snrl kalmamaktadr. nsann teknik mda-

120

Etik

halesi, doaya geri dn mmkn olmayan zararlar vermeye balamtr. Bu durumdan yalnz yaayan insanlar deil, gelecek kuaklar, hatta tm canllar etkilenmektedir. Bylece doa yeni bir sorumluluk kategorisi olarak etik dnyasna katlmtr. Bugn insanlara kar olduu kadar doaya kar da etik sorumluluk tamaktayz. Bu nedenle, Jonasa gre, etik artk insanlararas ilikiler yannda, doa zerine de dnmek durumundadr. Eylemde bulunan kiiler, eylemlerinin ileride ortaya kabilecek, amalanlmayan ve olas sonularn da dikkate almak zorundadrlar. Bu ise kiinin kendisinin sahip olduu bilginin ve iyi istemeye dayanmasnn tesinde uzmanlk bilgilerine de gereksinim duyduunu gstermektedir. Jonasa gre iyi istemeye dayal eylemi, yalnz yakn evreyi oluturan kiilerle ilikileri esas alan ve eylemin uzun erimli sonularn hesaba katmayan bir etik, an sorunlaryla ba etmekten ok uzaktr.

Tartma (Mzakere) Etii ve Karl-Otto Apel

Gnmzn nde gelen etik grlerinden biri olan ve J. Habermas ile K.-O. Apel tarafndan gelitirilen Mzakere ya da Tartma (Diskurs) Etii, Kant etiinden yola karak, onu an gzyle eletirerek, onun baaramadn dndkleri eyi, yani etii temellendirmeyi ya da etikte niha temellendirmeyi gerekletirmeye almaktadrlar. Jonasn dncelerine benzer biimde, Apel de, bilimsel ve teknolojik gelimelerin insan eylemlerinin yapsnda ve bununla birlikte sonularnda yol at deiikliklerin, bizi yeni etik sorunlarla kar karya braktn syler. Ona gre, bilimin tad teknolojik potansiyel, insann yapp etmelerinin eriminin uzamasna ve bununla birlikte risklerin ok bymesine yol amtr. Bu deiimi ve sonularn Apel, Konrad Lorenzden ald bir karlatrmayla, batan ayaa silahl ta devri insan ile Hiroimaya atom bombas atan pilotlar karlatrarak resmeder. Atom bombas atan pilotlarn durumu ta devri insann durumundan tamamen farkldr: Ne saldrganlkta ne de saldrganl nleme ya da frenlemede, pilotun gdleri belirleyici bir rol oynamaktadr; modern silah tekniklerinin eitlilii ve etki derecelerinin ykseklii, dman saylanla kar karya gelmeyi tmyle ortadan kaldrmtr. Pilot bir emri yerine getirmek zere dmeye basmaktadr ama att bombann etkisi ylesine iddetlidir ki etkisi pilotun duygusal olarak yaadklarnn ok tesine gemektedir. Pilotun duygusal tutumu byle bir eylemi nlemede yetersiz olaca aktr. Bu rnek, bize bugn gereken sorumluluk etiinin nemli bir yann gzler nne sermektedir: Bu etik, bugn btn halklarda egemen olan komuluk ya da arkada-dman ahlaknn tersine, dar gruplarda yaam belirleyen igdye dayal duygulara balanamaz. te daha bu nedenle aranan etik rasyonel bir temele sahip olmak durumundadr, baka bir deyile, o Komunu sev!i, Uzaktakini sev! olarak genelletirmek durumundadr (Apel 1992, s. 1718). Kii yalnz yaknndakiyle deil, hi grmedii ve gremeyecei insanlarla etik ilikiye girmektedir. Eyleminden etkilenen ve gelecekte etkilenmesi olas olan tm canllara kar sorumludur insan. Apel, insanln batan beri tad etik taleplerin dramatik bir biimde artm ve en yksek noktasna ulam olmasnn kanlmaz bir biimde gerektirdii bu yeni etiin, rasyonel olarak temellendirilebilir, evrensel geerlilie sahip bir makro etik olduunu, Habermas ile birlikte gelitirdikleri transsendental-pragmatik tartma (mzakere) etiinin bu gereksinime karlk verebilecek tek etik gr olduunu belirtir (Apel 1992, s. 17).

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

121

Yeni etik, farkl kltrlerden alnacak geleneksel dinsel ve etik normlara dayanmayacaktr; nk bu tr normlar ncelikle kk gruplar arasndaki ilikileri, aile ve komuluk ilikilerini dzenlemektedir (mikro ve meso -orta- etiklerdir bunlar). Bu normlarn en genel olanlar bile, kiileraras ilikileri dzenleyen normlarn niyet (zihniyet) etiiyle (Gesinnungsethik) genel-geer hale getirilmesiyle elde edilmilerdir. Apel dnya dinlerine ve felsefi hmanizme ait normlarn bunun tipik rneini oluturduunu syler. Bu nedenle, uluslararas atmalar ve toplumsal snflar arasndaki mcadeleler bugn hl etik baktan yoksundur (Apel 1992, s. 23). Etik sonuta Avrupada, Kanttan hareketle anlaldnda, iyi istemeye dayanan, eylemlerimizin dnyadaki sonularyla (rnein siyasette yol atklaryla) ilgilenmeyen, kii istemeleriyle ilgili niyet etii idi. Ama eylemlerimizin sonularyla, baka bir deyile bizim teknik-endstriyel etkinliklerimizin tm yeryzndeki dorudan ve dolayl sonularnn, yaratt risklerin - bugn bizim tarafmzdan ele alnmas gerekmektedir. Akas bugn gerekli olan, Max Weberin ifadesiyle, bir niyet etii deil, bir sorumluluk etiidir. Ama sorumluluk etii slogan da tek bana ak ve yeterli deildir. Max Weberin ortaya koyduu, kiilerin tek balarna aldklar siyasal kararlara ilikin durumu merkeze alan bir sorumluluk etiidir; daha sonralar Varoluuluun, rnein Sartren, varolusal snr durumlarnn etii olarak gelitirdii bu etiktir. Kiilerin tek balarna verdikleri kararlara ilikin snr durumlar bugn de varln srdrmesine karn, bu tr bir durum etii bugnn etik gereksinimlerine yant verecek durumda deildir. Bugn tm yeryznde yaanan teknik-bilimsel krizin gerektirdii etik, -rasyonel olmayan son kararlara dayanan- varolusal snr durumlar etiinin ok tesinde bir etiktir. Gereken, karlarn karlkl iletilmesi ve iinde bulunulan duruma ilikin danmalarn yaplmas anlamnda, insanln ortak dayanmaya dayal sorumluluuna ilikin bir etiktir. zneleraras geerlilie sahip, rasyonel olarak temellendirilebilir bir etik olanakl mdr? (Apel 1992, s. 24). Apel bunun olanakl olduunu gstermeye alr. Ona gre, felsefi son temellendirme mantksal-biimsel karmla e tutulamaz. Byle bir nihai temellendirme, ancak zneleraras geerli tantlamann ve onunla birlikte dille iletilen dnmenin znel ve zneleraras koullarnn zerine dnmeyle elde edilebilir; her trl tantlamann ya da akl yrtmenin olanann znel-zneleraras koulunu oluturan ey ise, zneleraras geerli etiin temel normlardr (Apel 1992: 34-35). Geerli tantlama (ve bununla birlikte nesnel bilimin de) olanann koulunu oluturan ey, her kiinin sahip olmas beklenen yalnzca ilemsel -mantksal-dilsel- ustalk deil, bunun da tesinde ilkece snrsz olan ve birbirini anlamay ve hakikat savlarna ilikin bir gr birliine ulamay ilkece olanakl klmas beklenen bir ideal iletiim topluluu kabuldr. Bu ilke ak ve dolayl bir biimde kabul edilmeksizin, her ciddi tartma (mzakere) anlamn yitirecektir. Bir ideal iletiim topluluuna ilikin bu a priori, zorunlu kabul ile ideal iletiim topluluunun normatif etiinin znelleraras geerlilii de farz edilmi olur. Bu ise dierleri yannda bize unu sylemektedir: lkece itenlikli bir iletiimin tm normlarn, karsndaki kiinin de kabul etmi olmas kouluyla benimsemeyen hi kimse, karsndakiyle bir dnce konusunda anlamaya varamaz, varmay da umamaz (Apel 1992, s. 36). Evrensel olarak geerli bu trden bir etik, iyi yaamn ne olduunu ortaya koyamaz. Apelin evrensel geerli bir etik olarak kafasnda tasarlad etik, kiilere, gruplara veya yaam biimlerine iyi yaamn ne olduunu syleyen bir etik deil-

122

Etik

dir. Tam tersine byle bir etik, bu sorunun yantn bireylere ve gruplara brakacaktr. Makro-etik ya da eit haklara ilikin evrensel olarak geerli etik, bu anlamda snrl bir etiktir, o sadece tm yaam biimleri iin geerli olacak snrlayc koullar ortaya koyar. Bu snrlayc koullar da ierikli, tarihsel-toplumsal koullar deil, iletiimin ve ibirliinin yollarna ilikin biimsel ve yntemsel koullardr (S. Griffoen 1990, s. 13- 14). Gr birliine gidebilecek mzakerelerin nkoullarn ortaya koyan bir etiktir mzakere etii.

Postmodernizmin Etie Bak ve Z. Bauman

Postmodernite nasl znde bir modernlik eletirisiyse, postmodern etik de temelde modern denilen etiin eletirisidir. Asl ya da nemli olan yeni etik grnn kendisinden ziyade eletiridir, modern etikte sorunlu grlendir. Eletiriden hareketle de postmodern bir etiin nasl olabilecei ortaya konabilir. Modernlik kendi iinde elikilidir, postmodernlere gre nk hem ahlaka ihtiya duymakta hem de ana tezleriyle ahlak imknsz klmaktadr. Modern dnya belli ahlak anlaylarnn varln gerektirmekte ama ayn zamanda bu anlaylar ciddiye almann zeminini yok etmektedir. Modernlik ahlaksal bilgi imknn dlayan bir bilgi anlay gelitirmitir. Bu anlayta ahlak, artk rasyonel bir inan konusu deil, znel bir kanaat meselesi haline gelmitir. Birbiriyle elien ahlaksal konumlar sz konusu olduunda, bunlardan herhangi birinin kabul edilebilmesi iin hibir iyi neden gsterememekte, kiiyi kendi bana brakmaktadr (Poole 1993, s. 9-11). Modernliin balca izgisi, pratikleri arasal akln isterlerine maruz brakmak ve bireyi gelenee olan ballklarndan tecrit etmektir. Gelenekten koparlan bireyi modernlik kendi bana brakmaktadr (Poole 1993, s. 201). Bunun nedeni ise modernlikte, akl ve ahlak arasndaki balantnn koparlmas, deyim yerindeyse, akl ve ahlakn birbirinden ayr dmeleridir. Poolea gre, ahlakn gerektirdii gibi davranmak iin akli bir gerekemiz yoktur artk; ayrca ahlakn iddialarn doru kabul edebileceimiz aklsal nedenlerimiz de yoktur. Hatta bunun tersine modern akl anlaylarnn tesine gitmek iin gayet iyi akl gerekelerimiz vardr, bunun iin ahlaksal zeminler de mevcuttur. Ama bu, bizzat modernliin tesine gitmemizi gerektirmektedir (Poole 1993, s. 213). Postmodern Etik kitabnn yazar Z. Bauman ise modern dnrleri ilkeler, kodlar getirmeye altklar, hatta dayattklar iin sular. Ona gre, modern dnrler, hereyi kapsayan birletirici bir etik -yani insanlarn renebilecekleri ve itaat etmeye zorlanabilecekleri tutarl bir ahlak kurallar btn- oluturmaya ve dayatmaya almlardr. Kilisenin tkenmi ya da etkisiz kalm olan ahlaksal gzetiminin brakt boluun, bir dizi rasyonel kuralla doldurulabileceine ve doldurulmas gerektiine; inancn artk yapamadn akln yapabileceine; insanlarn tutkularn bastrrlarsa, karlkl ilikilerini daha iyi dzenleyebileceklerine inanmlard modern etikiler. Bunun iin de modern dnrler, tm rasyonel insanlarn benimseyecei ve boyun eecei bir ahlak kodu oluturmak iin durmakszn abalamlar, insanlarn birarada yaamalarn rasyonel bir ekilde dzenleme arayndan da hi vazgememilerdir (Bauman 1998, s. 15-16). Bu ifadelerde de grld gibi, Bauman modern dedii etiin hedeflerine kar kmaktadr. Modernizm dnyann znde dzenli bir yapya sahip olduu kabul zerine kurulmutur. Bu kabulden hareketle de modernizm mulakln, kaosun olmad bir toplum yaratmaya girimi; bunun iin de premodern dedii stratejileri bir yana brakmtr (Bauman 1995, s. 13).

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

123

Modern etiin yerine konmaya allan postmodern etik ise znde bir kar ktr. En evrensel sloganlar arla hayr!dr. yi yaam aray yerine, dev sonras ada ancak minimalist bir ahlaka izin verebilecektir; kimilerine gre bu, alklarla karlanmas ve beraberinde getirdii zgrlkten zevk alnmas gereken tamamen yeni bir durumdur. Bu yeni durum znde bir kar k barndrr: Modernitenin ahlak sorunlarn ele alma yollarnn reddedilmesidir. Daha ak bir ifadeyle, bu (1) hem politik pratikte ahlak sorunlarna zora dayal normatif dzenlemeyle karlk vermenin, (2) hem de teoride mutlak, evrensel ve temel olann aranmasnn reddedilmesidir (Bauman 1998, s. 11-12). Bunun yerine nerilen ise, mphem ve aporetik (kmaz, belli bir kesin yant olmayan) olmayan etik bir kodun peine dlmemesidir. Evrensel olan ve nesnel temellere dayanan bir etik pratik olarak olanakszdr; belki de kendi iinde elikilidir (Z. Bauman, 1998, s. 20). Baumana gre Ahlak iyiletirilemez bir biimde aporetiktir. Ahlak ilikileri, ilikilerin ou gibi mulaktr; mulak olmayan pek az seenek vardr. Bu mulaklk iinde etik kod ya da kural arama abas bounadr. Ahlak iin hibir temel bulunamaz. Bunun doal sonucu olarak, evrensel olan ve nesnel temellere dayanan bir etik pratik olarak olanakszdr; belki de kendi iinde elikilidir (Bauman 1998, s. 20). Modern etik, aslnda ayn kalan, deimeyen bir insan doas tasarmna dayanr. Etik bu deimeyen doay temel alarak kurulmaktadr. Baumana gre ne byle deimez bir doa vardr ne de buradan bir etik ya da etik kod tretilebilir. (1) nsan znde iyidir ve doasna uygun hareket etmesine yardmc olmak gerekir. ve nsan znde ktdr ve kendi itkileriyle hareket etmesi nlenmelidir. eklindeki birbiriyle elien iddialarn ikisi de yanltr. nsanlar ahlak bakmndan mphemdirler: Mphemlik yzyze insan ilikilerinin ilk sahnesinin merkezinde yer alr (Bauman 1998, s. 20). Mphem olmayan bir ahlak varolusal olarak imknszdr. Tutarl hibir etik kod ahlakn esas itibaryla mphem olan durumuna uygun dmez. Rasyonellik ahlaksal itkiyi hkmsz klamaz; en fazla onu susturabilir ve fel edebilir; bylelikle iyi olann yaplmas ihtimalini glendirmek bir yana zayflatr. Dolaysyla ahlaksal davran garantilenemez. (2) Ahlak fenomenleri doalar gerei gayri-rasyoneldirler. Ancak ama dncesinden ve kr-zarar hesaplarndan nce geldikleri iin, aralar-amalar emasna uymazlar. Bu nedenle herhangi bir etik kod iinde yer alamazlar (3) Ahlak slah olmaz bir biimde aporetiktir. Mphem olmayan bir biimde iyi olan pek az seenek vardr. Ahlaksal seimlerin ou elikili itkiler arasnda yaplr. Ama daha da nemlisi, her ahlaksal itki sonuna kadar gtrlrse, ahlaksal olmayan srelere yol aar. (4) Ahlak evrenselletirilemez. (5) Rasyonel dzen asndan ahlak irrasyoneldir ve yle kalacaktr. Ahlaksal itkiler gerekten varolan herhangi bir dzenlemenin idaresi iin vazgeilmez kaynaklardr. Bu nedenle ortadan kaldrlmalar ya da yasad iln edilmeleri deil, evcilletirilmeleri, ie yarar hale getirilmeleri ve kullanlmalar gerekir. (6) Ahlaksal sorumluluun -tekinin yannda olabilmek iin teki iin olmak- toplumun bir rn deil, bir balang noktas olduu varsaylmaldr. ... tekiyle girilen her trl ilikiden nce gelir ahlaksal sorumluluk. Dolaysyla hibir temeli yoktur; hibir nedeni, hibir belirleyici etkeni yoktur. O hlde yaygn kanaatlere ve baz postmodern yazarlarn ne olsa gider eklindeki zafer lklarna karn, ahlaki fenomenlere ilikin postmodern perspektif ahlakn greceliini ortaya karmyor. Sonu olarak, nsan gereklii kark ve mphemdir; dolaysyla soyut etik ilkelerin tersine ahlaksal kararlar da mphemdir. [Ama] biz byle bir dnyada yaa-

124

Etik

Postmodern dnceyi anlatmak iin kullanlan ifadelerden biri de, hibir genel-geer ilkenin olmadn, her eyin ve her ilkenin bir dieriyle ayn deerde veya geerlilikte olduunu dile getiren ne olsa gider (anything goes) ifadesidir.

mak zorundayz. Her gn byle bir dnyada yaayabileceimizi ya da yaamay rendiimizi veya baardmz da gsteriyoruz (Bauman 1998, s. 46). Baumana gre, postmodernlik, yanlsamalarn olmad modernliktir; modernlik ise kendi hakikatini kabul etmeyen postmodernliktir. Postmodern insann farknda olduu hakikat, ne yaparsak yapalm, ne bilirsek bilelim karkln yerinde kalaca, hibir zaman kesinliin, doruluun sz konusu olamayacadr. Kurduumuz sistemler ya da dzenler alternatifleri kadar keyfidir ve rastlantsaldr; hep baka trl olmas da mmkndr. (Bauman 1998, s. 46). Bu nedenle, eer ksaca ifade etmek gerekirse postmodernlik etik kodu olmayan ahlaktr denebilir. Kukusuz burada gnmz etiinin teorik sorunlarna rnek olarak ele alnan, etikte znelcilik-nesnelcilik tartmas, etikte akl-duygu ikilemi ve postmodern dnrlerin modern dedikleri etie ynelttikleri eletiriler, gnmz etiinin tm teorik tartmalarn kapsamaktan ok uzaktr. Burada ele alnanlar, yaygn olarak tartlan teorik etik sorunlardr. Bunlar da nemli oranda pozitivizm, analitik felsefe ve postyapsalcln felsefede egemen olmas sonucu olarak ortaya kan teorik sorunlardr. Fenomenolojik bakla, ontolojik bakla ilgili kimi teorik sorunlar ve onlarla bir biimde balantl olan deerlerle ilgili teorik sorunlara ise -nceki nitelerde yer verilmitir. Modern denilen etii, rnein Kant etiini kitabn dier nitelerden de, bu niteden de biSIRA SZDE liyorsunuz. Bu etie kodlar etii denebilir mi? Tartnz.
DNELM S O R U

SIRA SZDE

DNELM S O R U

DKKAT

DKKAT

SIRA SZDE

SIRA SZDE

AMALARIMIZ

AMALARIMIZ

K T A P

K T A P

TELEVZYON

TELEVZYON

NTERNET

NTERNET

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

125

zet
A M A

Gnmzde etikte ne kan pratik sorunlar ifade etmek. Etik gnmzde hem teorik hem de pratik sorunlarla kar karyadr. Bir yandan kendi teorik temellerine ilikin, etik olgularn, etik bilginin, etikte evrenselliin, genel geerliliin sz konusu olup olamayaca tartlrken br yandan amzn ortaya kard etik sorulara zmler bulmaya almaktadr. Kimisi yzyllardr sren (lm cezas gibi) kimisi ise teknik bilginin ya da teknolojinin gelimesiyle ortaya kan (genetik mdahalelerde ortaya kan sorunlar gibi) etik sorunlar, etikilerden zm nerileri beklemektedir. Kendisinin bilgi olup olmadna, bu konuda bir kuram ortaya konup konamayacana karar veremeyen bu etik grlerin gnmzn sorunlarna bir zm getirmesi de zor olsa gerektir. evre ve teknolojiyle ilgili etik sorunlar kavramak. evre sorunlarnn ak bir tehlike olarak alglanmaya balanmas, bu sorunlar halkn da politikann da merkez sorunlar haline getirmitir. Ama bunlarn sorunlar olarak ya da etik boyutu da olan sorunlar olarak grlmesi daha yeni bir gelimedir. evre sorunlarnn doada geri dndrlemez hasarlara yol amas, teknolojinin insana salad yeni yapma olanaklarnn ayn zamanda ykc olabilmesi, filozoflar teknolojiyi sorgulamaya gtrmtr. evre sorunlarnn merkezinde dinsel-metafizik grlerin ya da geleneksel insanmerkezci etik bakn yer ald dncesi 20. yzyln ikinci yarsnda dile getirilmeye balanm; ekolojik sorunlarda insann pay, insann doay arasallatrmasnn pay sorgulanr olmutur. Acaba doa insan iin bir ara mdr, onun emrine sunulmu bir hammadde midir? eklinde sorular daha sk sorulmaya balanmtr. Ekolojik sorunlarn kkeninde, insann doaya retim iin dntrlecek bir hammadde olarak grmesinin yatt, yalnzca insann deer sahibi varlk olarak kabul edilmesinin bu gibi sorunlara yol at iddia edilmitir. Ekolojiye felsefece bakn ana eksenini insann doayla ilikisi, doaya bak oluturmaktadr.

A M A

A M A

Yoksulluk ve alkla ilgili etik sorunlar tartmak. Yoksulluk ve onun zorunlu sonularndan olan alk, yakn zamanlara kadar temelde ekonomik bir sorun olarak grlm, son yllarda ekonomide insann (kiinin) yeri, ekonominin amac ve bu amacn gereklemesinde insann durumu daha sk konuulmaya balanmtr. Bugn yoksulluk, bata hak temelli yaklam olmak zere birok felsefi yaklamn da ana ilgi konular arasnda yer almaktadr. Yoksulluun ana nedenlerinin banda gelen gelir dalmndaki adaletsizlik ve dnyada zengin ile yoksul lkeler arasnda gittike byyen uurum, filozoflar bu konuya eilmeye, sorunlara zm nerileri gelitirmeye gtrmtr. Kimileri yoksullara yardmn sadece onlarn saysnn ve sonuta da yoksulluun artmasna yol aaca iin buna iddetle kar karken kimileri fayda, duygudalk ve hak temelli yaklamlarla yoksullara kaynak ayrlmasn, zengin ve fakir arasndaki uurumun kapatlmas -en azndan mmkn olduunca azaltlmas- gerektiini ileri srmektedirler. Ayrmclk ve eitsizlikle ilgili etik sorunlar tartmak. Ayrmclk, hangi alanda ve konuda olursa olsun, genellikle olumsuz bir arm yapmaktadr ve bir kiinin ya da grubun benzerlerinden deerce daha dk grlmesinin sonucudur. Bu da genellikle eitlie aykr durumlarn ortaya kmasna yol atndan ayrmclk eitsizlikle, hakszlkla birlikte anlmaktadr. Gnmzde farkl trden ayrmclklarla, etnik, dinsel ayrmclkla, rklkla ve kadna ynelik ayrmclkla ska karlalmaktadr. Kimlik krizleri ve tartmalar, kimi zaman ayrmclklara da neden olmaktadr. Herkesin kendisini, kendi kltrn, kendi etnik kkenini, milletini dierlerinden farkl ve stn grmesi, ayrmc bir bakn, ayrmc politikalarn ortaya kmasyla sonulanmaktadr. Bu bazen farkl cinsel tercihleri olan insanlara, bazen tmyle bir cinse -kadn olmaya- ynelebilmektedir. Ayrmclk znde bir deerlendirme sorunu ve bir etik sorundur. Bu sorun da etik bakn ve toleransn insanlarda gelitirilmesiyle zlebilecei anlatlmaktadr.

A M A

126

Etik

A M A

Gnmz etiinin teorik sorunlarn kavramak. Etik gnmzn pratik sorunlarna yant ararken, bir yandan da kendi bilgisel temellerine ilikin sorularla megul olmaktadr. Etikte etik olgularn ve etik bilginin olanakll, etikte evrensellik, znellik-nesnellik tartmas ile etikte akln ve duygunun yerine ilikin tartma bunlardan ilk akla gelenlerdir. Bu nitede iki teorik sorun, znelliknesnellik sorunu ile etikte duygu-akl ikilemi ele alnmtr. znellik sorununda; ncelikle znelliin neye ilikin olduu, znellikten nelerin anlald ortaya konulduktan sonra, aslnda etiin ne znel ne de nesnel olmasnn sz konusu olduu anlatlmaya allmtr. Ayn durum akl ve duygu atmas iin de sz konusudur. Etikte, etik kararlarda duygunun merkezde olduunu syleyenler ile akln merkezde olduunu syleyenlerin savlar ortaya konulduktan sonra, etik eylemde her ikisinin de yeri olduu, ne yalnz akln ne de yalnz duygunun tmyle etik eylemi tketemedii anlatlmaya allmtr.

A M A

Gnmz etiindeki yeni ynelimleri deerlendirmek. Gnmzde etik hem kimi teorik kar klarn hem de an karsna kard yeni etik sorunlar nedeniyle yeni baz atlmlar yapmakta, yeni etik baklara sahne olmaktadr. zellikle ekolojik sorunlarn, teknolojinin uzun erimli ykc sonularnn ortaya kmas, Jonas geleneksel etii sorgulamaya ve doay da yeni etik kategori olarak gren bir sorumluluk etii gelitirmeye gtrmtr. Benzer bir hareket noktasndan, ama yalnzca ekolojik sorunlardan deil, ayn zamanda an siyasal ve toplumsal sorunlarndan yola kan K.-O. Apel ve J. Habermas bir ortak sorumluluk ars yapan, sorunlarn zmnde anahtar rol oynayabilecek bir tartma (mzakere) etii ortaya koymulardr. Modernizme, modernitenin etik anlay olduu farzedilen yaklama tepki olarak ortaya kan postmodern etik ise, modernitenin etik kodlar gelitirmeyi hedeflediini ileri srerek, bu etiin karsna kodlar olmayan bir etik, mulak ve aporetik bir etik olarak kmaktadr.

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

127

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi etiin teorik sorunlar arasnda yer almaz? a. Etikte evrensellik sorunu b. Etik bilgi sorunu c. Etik olgular sorunu d. Etikte geerlilik sorunu e. Etik sorun olarak ayrmclk 2. Teknoloji aadakilerden hangisi nedeniyle etiin ilgi alanna girmitir? a. Uzun erimli ykc sonular b. Teknolojik baarlarn insan hayatn etkilemesi c. Yzylmzn teknoloji a olmas d. Teknoloji kartlnn glenmesi e. Filozoflarn teknolojiye ilgilerinin artmas 3. nsanmerkezcilikin neden felsefi ekolojinin ana konularndan biri olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. nsanlarn nce kendilerini dndkleri iin b. nsanlarn kendilerini dier canllardan daha deerli grmeleri c. nsanlarn kendilerini evrenin merkezinde grmeleri d. Bu tartmay yapanlarn insanlar olmalar e. Ekolojik sorunlarn nedeninin insanmerkezci bak grlmesi 4. Cankurtaran Sandal Etii gr aadakilerden hangisi tarafndan ortaya atlmtr? a I. Kant b. P. Singer c. L. Pojman d. G. Hardin e. K. Marx 5. Yoksulluk sorununa hak temelli yaklamn temsilcisi gsterilen dnr aadakilerden hangisidir? a H. Jonas b. P. Singer c. L. M. Hinman d. G. Hardin e. H. Shue 6. Aadakilerden hangisi ayrmcln dorudan bir sonucu deildir? a. Irklk b. Milliyetilik c. Dinsel fanatizm d. Ekonomik adaletsizlik e. Kadnlarn ikinci snf insanlar olarak grlmesi 7. Etikte nesnellii savunanlar aadakilerden hangisini syleyemezler? a. Deerlerin kendi bana varolduklarn b. Etiin bir bilgi alan olduunu c. Deerlerin kiisel olduunu d. Etikte geerli ilkelerin olduunu e. Etikte temellendirmenin mmkn olduunu 8. Aadaki dnrlerden hangisi etikte duyguculuk denen grn savunucularndan biridir? a. J. S. Mill b. I. Kant c. H. Jonas d. H. Shue e. F. Hutcheson 9. Sorumluluk Etii kiilerin aadakilerden hangisine kar sorumluluunu yeni bir gr olarak ileri srmektedir? a. nsanlara b. Topluma c. ocuklara ve yoksullara d. Doaya e. Dine ve ahlaka 10. Postmodern etiin modern etikten temel fark aadakilerden hangisidir? a. an ihtiyalarna yant vermesi b. Bir etik kod nermemesi c. Modernist olmamas d. Sadece bir analiz olmas e. Savunucularnn ok olmas

128

Etik

Okuma Paras
Doa-nsan Bann Yeniden Yaratlmas in lke ...Tketim uruna doay tahrip etmek ne kadar kolaysa, onarma uruna yeniden retim o kadar zordur. Bugnk ekolojik durum, insan eliyle yaratldndan, insanl doada, yani tarihte benzersiz bir durumdur. zm, doa-insan bants zerine gemiten devirilen bilgeliklerin deerini saklamakla beraber, nitelike yeni dnmler gerektirmektedir. ... Doas gerei doay smren sistemin her reform giriimi, hatta kendi dorultusunda nihai zm olarak dayatt kreselleme, bata derinletirmekten baka bir ey yapmaz. O hlde, kire gmk insan-doa ve insan-insan ilikilerinin arnmas, yapnn kkten deitirilmesini gerektirmektedir. Dnya leinde bir olmas gerek-olmamas gerek hesaplamas gndemdedir. Bu uurda birka ilke yeterlidir ve ilkelerin oaltlmasndan saknlmaldr; nk ilke oaltm karmak olan ayklamaz, tersine, karmak hale getirir. I.LKE. BLNEN HEREYN UYGULANMASI GEREKMEZ Bu ilke yepyeni deildir. 70li yllarda ekolojinin birinci ilkesi olarak ne srlmt. Giderek vurgusu azald ve gnmzde seyrek anlr oldu. ok doaldr; nk bu ilke, talan ekonomisinin bymesine tam karttr. ... Birinci ilke bilme ile bilmenin sorumluluunu birlikte gstermektedir. Sorumluluk uygulamaya geite stlenilir, ama uygulamann zararl sonular bilinmelidir. ... II. LKE. DOA NSAN N DELDR, NSAN DOAYLA BRLKTEDR. Bu ilke doann bir kullanm deeri olarak grlmesine son verir. retim-tketim zinciri dnda bir kavraya ulaamayan acl ekonomiye ethik ama gsterir. nsann doay tkettike kendisini de tkettii gerei, doaya egemenlik savnn yanlln gsterdi. Doa iinde doaya kart bilin diyalektii de emee yabanclamann doaya yabanclamay getirdiini yeterince anlayamad. Doa iinde doayla birlikte olmak, teknolojiye direnmek deil (doa hayranl, romantiklii), teknolojik kltr doaya uyumlu klmaktr. Bunun anlam, doadan alnan, ona zarar vermeden geri vermektir. ... Bu da teknolojinin ii. Doaya uyum salamak yahut doal dengeyi korumak, bilincin uyum salayarak kendini korumasndan geiyor. Teknoloji, bindii dal kesmedike, kltr olur. Kaynak: Nutku, U. (1999). Doa-nsan Bann Yeniden Yaratlmas in lke, Felsefelogos 6. say, s. 19-24.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz doru deilse, nitenin Gnmz Etiini Teorik Sorunlar balkl blmnde yazlanlar tekrar okuyun. Ayrmclk dndakilerin teorik sorunlar olduklarn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin evre ve Teknoloji balkl blmn tekrar okuyun. Orada teknolojinin uzun erimli ykc sonularnn ortaya kmas nedeniyle filozoflarn ilgi alanna girdiini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin evre ve Teknoloji balkl blmn tekrar okuyun. Orada insanmerkezci bakn ekolojik sorunlarn ortaya kmasna yol at dncesinin vurgulandn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Yoksulluk ve Alk balkl blmn tekrar okuyun. Orada Cankurtaran Sandal Etiinin G. Hardin tarafndan ortaya atldn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Yoksulluk ve Alk balkl blmn tekrar okuyun. Orada hak temelli yaklamn H. Shue tarafndan ortaya atldn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Ayrmclk ve Eitlik balkl blmn tekrar okuyun. Orada ekonomik adaletsizlik dndaki klarn dorudan ayrmcln sonular olduunu kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etikte znellik-Nesnellik Sorunu balkl blmn tekrar okuyun. Orada etikte nesnellii savunan birinin deerlerin znel olduunu syleyemeyeceini greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etikte AklDuygu kilemi balkl blmn tekrar okuyun. Orada yalnzca Hutchesonun duygucular arasnda yer aldn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sorumluluk Etii ve H. Jonas balkl blmn tekrar okuyun. Orada sorumluluk etiinin doay etiin iinde grd ve doaya kar insann sorumluluunu grlerinin merkezine aldn greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Postmodern Etik ve Z. Bauman balkl blmn tekrar okuyun. Orada postmodern etiin, modernitenin etiini etik kodlar, ilkeler koymakla sulad ve kendisini etik kodlar olmayan etik olarak adlandrdn anmsayacaksnz.

2. a

3. e

4. d

5. e

6. d

7. c

8. e

9. d

10. b

6. nite - Gnmzde Etiin Belli Bal Teorik ve Pratik Sorunlar

129

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Soru zerinde biraz dnrseniz, teknolojiye romantik bir kar kn da teknolojiyi sorgusuz sualsiz kabul edip ba tac yapmann da kabul edilemez olduunu bulacaksnz. Teknolojinin, ar ehirlemenin, doadan uzaklamann skntlarndan kurtulmak iin, kimi zaman insanlarn teknolojinin basksndan kurtulmaya altklarn gryoruz. Doaya dn slogannn birok taraftar toplayabileceini de biliyoruz. Ama bugn teknolojiden vazgemek makul ve kabul edilebilir bir talep grnmemektedir. Rahat yaam alkanlklarn edinmi kiilerin tekrar doa koullarna almalar imknsz deilse de pek olas deildir. Bu nedenle sorunun zm teknolojiye kar olmak veya onu kullanmamak deil, teknolojinin snrsz ve sorgulamasz -yol aacaklarn hesaba katmadan kullanlmasna- son vermek; ksacas teknoloji kullanmn sorgulamak ve ona etik boyutu sokmaktr. Sra Sizde 2 Cankurtaran Sandal bir eretilemedir, hem de zengin ve yoksul lkeler arasndaki uurumuna kapatlmas dncesi asndan sorunlu yanlar olan bir eretilemedir ama yoksullar ve zenginler arasndaki uurum bugnk dnyann ac bir gereidir. Onca gelimilie, teknolojinin ve bilimin bu derece ilerlemi olmasna ramen, alk ve yoksulluk amzn grmezden gelemeyecei bir olgudur. Kiiler bunu grmezden gelebilse de, etik kayglar olan insanlar bu olguya gzlerini kapayamaz. Bunu grmezden gelenlerin insan olarak sorumluluklarn onlara hatrlatmak etiin iidir. Yalnz kendimizden ya da yaknlarmzdan deil, btn insanlardan sorumlu olduumuzu bize anmsatmak etiin iidir ya da etikten bu beklenir. Sandallarnda yer olduu hlde, batma riski artar diyerek zor durumdakileri alp almamak kukusuz kiilerin kararlarna kalmtr, ama bunun etik sorumluluundan kurtulmalar onlarn elinde deildir. Kiiler bilmese ve yle olduunu dnmese de yaptklarndan ve yapmadklarndan etik olarak sorumludurlar. Sra Sizde 3 Her gn gnlk yaamnz srdrrken eitli deerlendirmeler yapp kararlar veriyorsunuz, eylemlerde bulunuyor ya da tavr taknyorsunuz. Bu eylemlerinizde ya da tutumlarnzda, duygularnzn hep sizinle olduunu, ama akl dediimiz yetinin de onlarla birlikte olduunu bulacaksnz. Her deerlendirmede, her yaantda ve yapmada bunlarn sz konusu olduunu greceksiniz. Bu nedenle, eer kendinizi, kendi yapp ettiklerinizi mercek altna alrsanz, etiin merkezinde akl m vardr yoksa duygu mu?, akl m duygu mu? sorusunun yanl bir soru olduunu kavrayacaksnz. Her eylemde ikisi de hep birlikte vardr. Sra Sizde 4 Postmodern dnrler nasl bir modernlik, modernite tasarm yaratmlarsa, ayn ekilde bir modern etik tasarm kurmulardr. Etik tarihinde, onlarn ileri srd gibi, bir etik kod neren dnre rastlamak mmkn deildir -bir koulsuz buyruk, bir ahlak yasas ortaya koyan Kant da bunun iindedir. Getirilen etik ilkelerin bir dayatma, zorlama olduunu sylemek de olanakszdr. Filozoflarn etikte yaptklar, Kant rneinde olduu gibi, insanda grdkleri bir olana, etik eylemde bulunma olanan onlara gstermek; bunun insan iin bir dev olduunu, insann ancak bu tr eyleyerek insann deerini koruyabileceini ona hatrlatmaktr. Bunun tesinde bir zorlama ya da dayatmadan sz etmek zordur. Postmodern dnrler, etik konusunda olduu gibi, kendi yarattklar modernlikle savatklarn sylemek pek de yanl olmayacaktr.

130

Etik

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Apel, K.-O. (1992) Die Konflikte unserer Zeit und das Erfordernis einer ethisch-politischen Grundorientierung, Diskurs und Verantwortung. Das Problem des bergans zur postkonventionellen Moral, Frankfurt am Main: Suhrkamp. Bauman Z. (1995). Life in Fragments: Essays in Postmodern Morality, Oxford, Cambridge: Blackwell. Bauman, Z. (1998). Postmodern Etik, ev. Alev Trker, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Brink, D. O. (1989). Moral Realism and the Foundations of Ethics, Cambridge: Cambridge University Press. Geisen, T. (2006). Kimlik ve Tannma Sylemi, Felselogos 29 2006/1, say 29. Griffoen, S. and Woudenberg R. (1990). Interview with K.-O. APEL on the Universality of Ethics, What right does ethics have? Public Philosophy in a Pluralistic Culture, S. Griffoen(ed.), Amsterdam: VU University Press. Hardin, G. (2006). Lifeboat Ethics: The Case against Helping the Poor, Contemporary Moral Issues. Diversity and Consensus, New Jersey: Pearson Prentice Hall. Hinman, L. M. (2006). Contemporary Moral Issues. Diversity and Consensus, New Jersey: Pearson Prentice Hall. Hume, D. (2001). A Treatise of Human Nature, D.F. Norton and M. Norton(eds.), New York: Oxford University Press. yi, S. (2006). Eril Dnya, Diil Dnya ve nsan Dnyas, Felselogos 29 2006/1, say 29. Jonas, H. (1985). Das Prinzip Verantwortung. Versuch einer Ethik fr die technologische Zivilisation, Frankfurt am Main: Suhrkamp. Klalolu, M., Berkes, N. (1994). Ekoloji ve evre Bilimleri, stanbul: Remzi Kitabevi. Kuuradi, . (1998). nsan ve Deerleri, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu Kuuradi, . (1999). Etik, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu LaFollette, H. and May, L. (2006). Suffer the Little Children, Contemporary Moral Issues. Diversity and Consensus, New Jersey: Pearson Prentice Hall. Mackie, J. L. (1977). Ethics: Inventing Right and Wrong, New York: Penguin. Nutku, U. (1999). Doa-insan Bann Yeniden Yaratlmas iin lke, Felsefelogos 6, say 6, stanbul. Pojman P. L. (1998). Moral Philosophy: A Reader. Indianapolis Cambridge: Hackett Publishing Company. Poole, R. (1993). Ahlk ve Modernlik, ev. Mehmet Kk, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Rachels, J. (1998). Ethical Theory 1. The Question of Objectivity, (ed.), Oxford New York: Oxford University Press. Tepe, H. (2006). Etik Bir Sorun Olarak Ayrmclk, Felselogos 29 2006/1, say 29. Tepe, H. (1999). evre Etii: Toprak Etii mi, nsan Etii mi?, Felsefelogos 6, say 6, stanbul. nder, H. (1996). evre Felsefesi, Ankara: Doruk Yaynevi.