Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari PDF

T.C.
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2673

AÇIKÖ⁄RET‹M FAKÜLTES‹ YAYINI NO: 1639
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹
KURAMLARI
Yazarlar
Arfl.Gör. Erhan AKARÇAY (Ünite 1)
Yrd.Doç.Dr. Mustafa ALTUNO⁄LU (Ünite 1)
Doç.Dr. Abdülkerim SÖNMEZ (Ünite 2)
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN (Ünite 3, 5)
Arfl.Gör. Cem Koray OLGUN (Ünite3, 5)
Doç.Dr. Cahit GELEKÇ‹ (Ünite 4)
Prof.Dr. Meliha Demet ULUSOY (Ünite 6)
Yrd.Doç.Dr. Fuat GÜLLÜPINAR (Ünite 7)
Yrd.Doç.Dr. Hatice YEfi‹LDAL (Ünite 8)
Editörler
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹
Bu kitab›n bas›m, yay›m ve sat›fl haklar› Anadolu Üniversitesine aittir.
“Uzaktan Ö¤retim” tekni¤ine uygun olarak haz›rlanan bu kitab›n bütün haklar› sakl›d›r.
‹lgili kurulufltan izin almadan kitab›n tümü ya da bölümleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kay›t
veya baflka flekillerde ço¤alt›lamaz, bas›lamaz ve da¤›t›lamaz.
Copyright © 2012 by Anadolu University

All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹
Genel Koordinatör
Doç.Dr. Müjgan Bozkaya
Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Arfl.Gör.Dr. ‹rem Erdem Ayd›n
Ö¤retim Tasar›mc›s›
Dr. Kadriye Uzun
Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Ö¤r.Gör. Nilgün Salur
Dil Yaz›m Dan›flman›

Yrd.Doç.Dr. Hülya Planc›
Kitap Koordinasyon Birimi

Uzm. Nermin Özgür
Kapak Düzeni
Prof. Tevfik Fikret Uçar
Ö¤r.Gör. Cemalettin Y›ld›z
Dizgi
Aç›kö¤retim Fakültesi Dizgi Ekibi
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
ISBN
978-975-06-1340-1
1. Bask›
Bu kitap ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ Web-Ofset Tesislerinde 35.000 adet bas›lm›flt›r.
ESK‹fiEH‹R, A¤ustos 2012
‹çindekiler iii
‹çindekiler
Önsöz ............................................................................................................ vii
Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell....................................... 2 1. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 3
DANIEL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹.................................................................... 3
‹deolojinin Sonu Tezi.................................................................................... 5
“SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI .................................................... 6
SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI ........................................................ 9
Sanayi Öncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras› Toplum ...... 9
Sanayi Sonras› Toplumlar›n Genel Karakteristikleri.................................... 16
Kültür ............................................................................................................ 18
SANAY‹ SONRASI TOPLUM TEOR‹S‹NE YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER ............. 19
Özet ............................................................................................................... 23
Kendimizi S›nayal›m ..................................................................................... 24
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar› ............................................................ 25
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› .............................................................................. 25
Yararlan›lan Kaynaklar.................................................................................. 26
Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28 2. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 29
TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN
TOPLUMUN DURUMU ................................................................................. 31
MODERNL‹K VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL SORUNU .................. 34
MODERNL‹K VE ÖZNE ................................................................................ 36
MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹ ‹L‹fiK‹LER .......... 37
S‹YASAL MODERNL‹K VE DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI......................... 39
TOPLUMSAL HAREKETLER VE KÜLTÜREL DEMOKRAS‹.......................... 41
Özet ............................................................................................................... 44
Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50 3. ÜN‹TE

G‹R‹fi .............................................................................................................. 51
Ayd›nlanma Düflüncesine Tepki .................................................................. 53
Frederich Nietzsche (1844-1900)............................................................ 54
Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›........................................ 55
Modernizm-Postmodernizm Karfl›laflt›rmas› ................................................. 57
JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI .................... 61
Girifl................................................................................................................ 61
Postmodernizm ve Bilginin Konumu........................................................... 61
Dilin Esnekli¤i ve Büyük Anlat›n›n Yitimi................................................... 63
Elefltiriler .................................................................................................. 65
FREDRIC JAMESON’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI ................................. 66
iv ‹çindekiler
Girifl................................................................................................................ 66
Postmodernizm = Geç Kapitalizm mi?......................................................... 67
Elefltiriler .................................................................................................. 69
Özet................................................................................................................ 70
Kendimizi S›nayal›m...................................................................................... 72
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› ............................................................................. 73
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ............................................... 74
4. ÜN‹TE Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76

G‹R‹fi .............................................................................................................. 77
ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI ................................................................ 78
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K DE⁄ERLEND‹RMES‹ .................... 79
Bauman’›n Modernite Elefltirisi..................................................................... 80
ZYGMUNT BAUMAN’IN POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹...... 83
Bauman’a Göre Postmodern Etik................................................................. 86
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K-POSTMODERNL‹K
KARfiILAfiTIRMASI VE KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹ ........... 87
Bireylerin Modern ve Postmodern Koflullarda ‹nfla Biçimleri ................... 88
Bauman’a Göre Küreselleflme ...................................................................... 90
Özet ............................................................................................................... 92
5. ÜN‹TE Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve

Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard ......................................... 98
G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN YAfiAMI VE
SOSYOLOJ‹YE YAKLAfiIMI ......................................................................... 99
GÖSTERGE EVRELER‹ .................................................................................. 100
TÜKET‹M TOPLUMU .................................................................................... 102
S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR ................................................................ 105
Amerika ve Gerçekli¤in Kusursuz Cinayeti ................................................. 107
Anlam›n Zedelenmesi ................................................................................... 108
Kitle’den Sessiz Y›¤›na/Ço¤unlu¤a............................................................... 109
ELEfiT‹R‹LER .................................................................................................. 111
Özet................................................................................................................ 112
Okuma Parças› .............................................................................................. 115
6. ÜN‹TE Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida ........ 118

G‹R‹fi .............................................................................................................. 119
POST-YAPISALCILIK ..................................................................................... 120
MICHEL FOUCAULT ..................................................................................... 122
‹çindekiler v
Foucault’un Yaflam›....................................................................................... 122

Foucault ve Post-yap›salc› Düflüncelerinin Ortaya Ç›k›fl› ..................... 123
Foucault’un Temel Düflünce ve Kavramlar› ................................................ 125
Benlik....................................................................................................... 125
Söylem-Arekoloji-Soykütük-Arfliv ........................................................... 125
Söylem-‹ktidar-Kontrol .................................................................................. 127
Mutlak ‹ktidar .......................................................................................... 128
Disipline Edici ‹ktidar ............................................................................. 128
Biyo-‹ktidar .............................................................................................. 129
JACQUES DERRIDA ...................................................................................... 130
Jacques Derrida’n›n Hayat› ........................................................................... 130
DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE VE KAVRAMLARI ................................. 131
Yap›söküm Yöntemi ve Metin...................................................................... 131
‹z .............................................................................................................. 134
Fark ve Erteleme (Differance) ............................................................... 134
Silme ........................................................................................................ 135
Yap›söküm ve Oyun............................................................................... 135
POST YAPISALCILI⁄A YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER .................................... 136
Özet................................................................................................................ 137
Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142 7. ÜN‹TE

POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL VARSAYIMLARI ............................................... 143
POSTMARKS‹ZM KURAMININ MARKS‹ZM ÜZER‹NE ELEfiT‹R‹LER‹ ....... 146
POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL KAVRAMLARI .................................................. 149
Söylem ........................................................................................................... 149
Hegemonya.................................................................................................... 152
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER ................................................................ 155
POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL DEMOKRAS‹ S‹YASET‹ ............................ 159
Agonistik Demokrasi..................................................................................... 161
POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN TEMEL ELEfiT‹R‹LER .............................. 163
Özet................................................................................................................ 166
Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein ................... 172 8. ÜN‹TE

G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL YAKLAfiIMI ............................................. 173
Wallerstein’›n Sosyal Bilim Anlay›fl› ............................................................. 174
DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹............................................................................ 177
Dünya Sistemi: Dünya ‹mparatorluklar› ve Dünya Ekonomileri................ 178
KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹............................................................... 178
Kapitalist Dünya Ekonomisi: Merkez, Çevre ve Yar› Çevre ....................... 179
GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK KÜRESELLEfiME ................................................... 183
vi ‹çindekiler
SONUÇ........................................................................................................... 185
Özet................................................................................................................ 187
Okuma Parças› .............................................................................................. 190
Önsöz vii
Önsöz
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› kitab›n›z uzaktan ö¤retim yoluyla lisans düzeyinde
sosyoloji e¤itimi almak isteyen ö¤rencilere yönelik olarak haz›rlanm›flt›r. Kitap te-
mel olarak Sosyoloji disiplininde son dönemde paradigmalar›n› oluflturan teoris-
yenlerin problematik olarak gördükleri toplumsal olay ve olgulara bak›fl aç›lar›n›
yans›tmaktad›r. Günümüzde de¤iflen dünya ve modern toplum ba¤lam›nda gide-
rek daha da karmafl›k hale gelen toplumsal gerçekli¤in anlafl›lmas› ve aç›klanma-
s›nda yetersiz kalan klasik dönemin hâkim paradigmas› pozitivizm büyük ölçüde
kan kayb›na u¤ram›fl, yerleflik bilim anlay›fl› her alanda elefltiri oklar›n› üzerine
çekmifl ve yeni bir de¤erler dizgesi gelifltirme çabalar› yo¤unluk kazanm›flt›r. Ça-
¤›m›z›n genel sorunlar› aras›nda bulunan adaletsiz gelir da¤›l›m›, çevre kirlili¤i,
fliddet, terör ve çarp›k güç iliflkileri gibi sorunlar günümüz sosyoloji teorilerinin en
önemli u¤rafl alanlar› aras›na girmifltir. Bu çerçevede gelifltirilen her yeni teori,
kendine özgü bak›fl aç›s›yla sosyal bilimlere ve sosyolojiye katk›da bulunmufl ve
toplumsal dünyaya bak›fl›m›z› zenginlefltirmifltir.
Yaflad›¤›m›z bu karmafl›k durumu göz önüne ald›¤›m›zda elinizdeki kitab›n si-
ze yol gösterici ve ufuk aç›c› olaca¤›n› tahmin ediyoruz. ‹nsanl›¤›n yaflanm›fll›¤›n-
dan yola ç›k›larak gelifltirilen bu bilgiler, k›saca sosyoloji kuramlar›, siz de¤erli ö¤-
rencilerimize olay ve olgular› anlama, kavrama, analiz etme, yorumlama ve çözüm
önerileri gelifltirme yönünde genifl fikirler sunmaktad›r. Bu çerçevede kitab›n birin-
ci ve ikinci ünitelerinde modern toplumdaki büyük de¤iflimi aç›klamaya yönelik
olarak gelifltirilen sanayi sonras› toplum (post-endüstriyel toplum) ve programlan-
m›fl toplum teorileri k›saca ele al›nm›flt›r. Üçüncü ve dördüncü ünitelerde modern-
lik ve postmodernlik kavramlar› ile postmodern sosyal teorinin k›sa bir özeti veril-
mifltir. Beflinci ünitede kitle iletiflim araçlar› ve tüketim toplumuyla iliflkili simülas-
yon kuram› ana hatlar› ile ele al›nm›flt›r. Alt›nc› ünitede ikinci s›n›fta gördü¤ünüz
postyap›salc›l›k biraz daha ayr›nt›l› olarak ifllenmifltir. Son olarak yedinci ve seki-
zinci ünitelerde postmarksizm ile yine Marx’›n çal›flmalar›ndan önemli ölçüde etki-
lenen I. Wallerstein’›n dünya sistemi kuram› k›saca özetlenerek verilmifltir.
Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar› kitab›n›n haz›rlanmas›nda çok say›da kiflinin eme-
¤i geçmifltir. Bu aç›dan kitab›n haz›rlanmas›nda ve ünitelerinin yaz›lmas›nda eme-
¤i geçen baflta ö¤retim üye ve elemanlar›na, kitab›n dizgi ve grafik tasar›m›nda
katk›lar›ndan dolay› Yrd.Doç.Dr. Davut Alper Altunay’a ve kitab›n bas›m ifllerinde
emeklerinden dolay› A.Ö.F. dizgi birimine çok teflekkür ederiz.
Editörler
Prof.Dr. Aylin GÖRGÜN BARAN
Prof.Dr. Serap SU⁄UR
1
ÇA⁄DAfi SOSYOLOJ‹ KURAMLARI
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra;
N
Amerikan sosyologu Daniel Bell’in sosyolojiye katk›lar›n› özetleyebilecek,
N
Sanayi sonras› toplum kavram›n› aç›klayabilecek,
N
Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisini analiz edebilecek,
Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisinin elefltirilerini özetleyebilecek-
siniz.
Anahtar Kavramlar
• Sanayi Toplumu • Bilgi S›n›f›
• Sanayi Sonras› Toplum • Entelektüel Teknoloji
• Teorik Bilgi • ‹deolojinin Sonu
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• DAN‹EL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹
Sanayi Sonras› • “SANAY‹ SONRASI TOPLUM”
Ça¤dafl Sosyoloji KAVRAMI
Toplum: Daniel Bell
Kuramlar› • SANAY‹ SONRASI TOPLUM
KURAMI
• SANAY‹ SONRASI TOPLUM
KURAMINA YÖNEL‹K ELEfiT‹R‹LER
Sanayi Sonras›
Toplum: Daniel Bell
G‹R‹fi
‹çinde bulundu¤umuz ça¤›n, tan›k oldu¤umuz toplumsal de¤iflmenin niteliklerini
belirlemek oldukça zor görünmektedir. Bugünden geçmifle bakt›¤›m›zda sosyolo-
jinin ortaya ç›kmas›na neden olan sanayi devrimi ve sanayi toplumunun yaratt›¤›
dönüflümleri anlamak için sosyolojinin kurucu isimlerinin sosyoloji teorilerini an-
lamaya ve yorumlamaya çabalarken eksikliklerini ve elefltirilebilecek yanlar›n› tes-
pit edebilmek kimi zaman e¤lenceli bir u¤rafl haline de gelebilmektedir. Öte yan-
dan kurucu sosyologlar›n en önemli özellikleri içinden geçtikleri ola¤anüstü de¤i-
flim ve dönüflüm dönemine karfl›n bugüne dek kal›c›l›¤›n› koruyabilen çal›flmalar
ortaya koyabilmifl olmalar›d›r. Zamana karfl› direnen klasikleflmifl çal›flmalar›n odak
noktas› ise sanayi devriminin ortaya ç›kard›¤› sanayi toplumunun neden oldu¤u
toplumsal de¤iflimlerdir.
Oysa 21. yüzy›ldaki de¤iflimlerin h›z›n› sosyolojinin ayn› h›zda yakalayabildi¤i-
ni, kavrayabildi¤ini ve de¤erlendirebildi¤ini söylemek oldukça güçtür. Enformas-
yon toplumu, bilgi toplumu, “network” (a¤) toplumu gibi tan›mlamalar›n baz›lar›
kavramsal olarak yaflanan de¤iflimi içerebilmekte ancak çok daha h›zl› biçimde bu
dönüflümleri baflkalar› izlemektedir. Sanayi toplumundan bambaflka bir toplumsal
yap›ya do¤ru dönüflümü hangi kavramlaflt›rma ile çözümleyebilece¤imiz bir muam-
ma haline gelmifltir. Zira sanayi toplumu kavram› Saint Simon’dan bu yana sosyolo-
ji disiplini içerisinde tart›flmas›z kabul görürken, sanayi sonras› topluma iliflkin kav-
ramlaflt›rmalar›n hangisini benimseyece¤imiz konusunda tam bir uzlaflmaya var›ld›-
¤› söylenemez. Benzer toplumsal de¤iflim özelliklerini farkl› kavramlaflt›rmalarla de-
¤erlendiren onlarca kuram ve kuramc› sayabilmek olas›d›r. Sanayi sonras› toplum
kavramlaflt›rmas› da iflte tam da bu nedenle birçok tart›flmay› bar›nd›rmaktad›r.
DANIEL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹

Daniel Bell’in sosyolojisinin temel amac› “kuramdan çok toplumsal çözümlemeye”
(Poloma, 1993, s. 323) a¤›rl›k vermesidir. Ça¤dafllar› gibi Bell de büyük toplumsal
sorunlar›n çözümü için öngörülerde ve önerilerde bulunma e¤iliminde olan bir
sosyologdur. Sosyolojide varolan bir e¤ilimi/yaklafl›m› temsil eden bu tarz toplum-
sal önkestirim (social forecasting) olarak adland›r›lmaktad›r. Toplumsal önkesti-
rim, klasik sosyoloji perspektifinin bir parças› olan, makro kuramsal perspektif ile
günümüz koflullar›n› dile getiren, yenilenmifl “uygun” ve “kullan›fll›” bir sosyoloji
ilgisini harmanlar (Poloma, 1993, s. 324). Bell toplumsal olaylar›n ve olgular›n tah-
4 Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›
Bell’e göre “tahmin” min edilmesiyle önkestirimi birbirinden ay›r›r. Ona göre tahmin olaylar›n sonuçla-
olaylar›n sonuçlar›n›,
“toplumsal önkestirim” ise r› ile ilgilenirken, toplumsal önkestirim tarihsel e¤ilimler dizgesinin olas›l›klar›n›n
tarihsel e¤ilim olas›l›klar›n›n ana hatlar›n› ç›karmaya çal›fl›r (Poloma, 1993, s. 324). Daniel Bell için sosyolojik
ana hatlar›n› ortaya
koymaya çal›flmakt›r.
kuram, toplumsal yap› içindeki kal›plar› (patterns) ve bu yap›n›n söz konusu ol-
du¤u de¤iflimleri tan›mlamakla yükümlüdür. Kuram, toplumsal e¤ilimleri önkesti-
rebilecek kapasitede olmal›d›r (Poloma, 1993, s. 338).
SIRA S‹ZDE Toplumsal önkestirim

SIRA S‹ZDE kavram›n›n anlam›n› araflt›r›n›z.
1
D Ü fi Ü N1.1
Resim EL‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M Daniel BELL (1919-2011)
New York do¤umlu olan Daniel Bell, New York City Colle-
S O R U S O R U ge’da ve Columbia Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür.
Gazetecilik de yapan Bell, Chicago Üniversitesi’nde asistan-
l›k yaparak bafllad›¤› akademik kariyerine, Columbia ve
D‹KKAT D‹KKAT
Harvard Üniversitesi’nde sosyal bilimler profesörü olarak
devam etmifltir (Slattery, 2007, s. 461). Bell’in çal›flmalar›
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE sosyolojiye özellikle toplumsal de¤iflme, modernite, kapita-
lizmin geliflimi ve Bat› kültürünün çat›flmalar› konular›n-
da önemli katk›lar sa¤lam›flt›r. Kitaplar› aras›nda ‹deoloji-
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
nin Sonu-The End of Ideology (1960), Sanayi Sonras›
Toplumun Gelifli-The Coming of Post Industrial Society
(1973), Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri-Cultural Con-
K ‹ T A P K ‹ T A P
tradiction of Capitalism (1976) yer almaktad›r.
TELEV‹ZYON Bell, 1950’lerde

T E L E V ‹ Z Y Oortaya
N ç›k›p R. Aron ve J. K. Galbraith gibi önemli isimler tara-
f›ndan benimsenen yak›nlaflma (convergence) teorisinin önde gelen temsilcilerin-
den biri olarak kabul edilmektedir. Yak›nlaflma teorisine göre toplumsal organizas-
yonlar›n teknik ve ekonomik zorunluluklar› toplumsal yap›n›n biçimlenmesinde si-
‹NTERNET ‹ N T E R N E T çok daha etkilidir. Bu nedenle kapitalist ve sosyalist toplumlar
yasal ideolojilerden
giderek daha çok birbirlerine benzemektedirler (Mann, 1983, s. 22). Hiç kimse Sov-
yetler Birli¤i’ndeki teknolojinin (kimya ve fizi¤in) kapitalist dünyadakinden farkl›
oldu¤unu iddia edemez (Bell, 1967a, s. xi). “Her ikisi de ileri sanayi toplumlar›n›n
birer örne¤ini, üretim güçlerinin önemli ölçüde yüksek düzeyde oldu¤u toplum
modelinin birer uygulan›fl biçimini ifade etmektedirler” (Vergin, 2010, s. 140).
Daniel Bell her ne kadar “Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli” kitab›nda sanayi
toplumu sonras›nda, toplumun biçimlenifli hakk›nda toplumsal olgulara dayal› bir
çözümlemeyi toplumsal önkestirim çerçevesinde yapsa da, gelecekteki olaylar ve
geliflmelerle ilgili ç›kar›mlarda bulunmay› amaçlayan fütürolojiye de kayd›¤› yö-
nünde birtak›m elefltiriler bulunmaktad›r (Waters, 1996, s. 163). Fütüroloji uzun va-
deli, genifl ölçekli toplumsal ve ekonomik tahminde bulunma giriflimi (Jary ve Jary,
2000, s. 239) olarak tan›mlanmaktad›r. Sosyolojinin bu alanda belli bir dönem için
fütürolojik yaklafl›mlar› benimseyen isimleri olmufltur. Daniel Bell kimilerine göre
fütürolojiye kaym›flt›r. Ancak yine de Bell sosyolojinin belli oranda gelece¤e dö-
nük ç›kar›mlarda bulunmas›n›n sosyal bilimsel, olgusal temelleri olmas› gerekti¤i-
ni ve gelece¤e dönük dayanaks›z ç›kar›mlardan ayr› de¤erlendirilmesi gerekti¤ini
ileri sümektedir. Bell’e göre tahmin sanayi sonras› toplumun kaç›n›lmaz bir sonu-
cu ve ahlaki bir zorunluluktur. Sanayi sonras› toplum planlamac› bir toplumdur ve
sahip oldu¤u entelektüel teknoloji ile elindeki inan›lmaz boyuttaki verileri “han-
1. Ünite - Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell 5
gi...e¤er...sonra” senaryolar›na göre analiz edebilir; e¤ilimleri izole edebilir ve pro-

jeksiyonlar ç›karabilir (Waters, 1996, s. 149). Bell önkestirim alanlar›n› flu flekilde
s›ralamaktad›r: Teknolojik, demografik, ekonomik, siyasi ve toplumsal önkestirim.
Her birinin kulland›¤› altyap› ve veriler aç›s›ndan gerçekli¤e yak›nlaflma derecesi
farkl›d›r. Örne¤in demografik önkestirimler, belli parametreler ve varsay›mlar çer-
çevesinde cinsiyet, yafl aç›s›ndan gerçe¤e yaklaflabilir. Ancak siyasi önkestirimler
siyasal aktörlerin ve destekçilerinin güdülerine ve kararlar›na göre de¤iflkenlik
gösterebilece¤i için gerçekli¤e ulaflma flans› daha azd›r (Waters, 1996, s. 150-151).
Sosyoloji teorileri içerisinde Bell’i belli bir yere oturtmak gerekirse, gelifltirme-
ye çal›flt›¤› sanayi sonras› toplum kavram›nda ve kapitalizmin kültürel çeliflkileri te-
zinde yap›sal ifllevselcilik ve çat›flmac› yap›salc›l›¤›n bir kar›fl›m› (Poloma, 1993, s.
336) olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Bell, Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri adl› ese-
rinde Bat› uluslar›n›n toplumsal yap›lar›n›n ve kültürel formasyonlar›n›n evrimini
ele alm›fl ve üretim ve tüketim alanlar› aras›nda bir ayr›flma oldu¤unu ileri sürmüfl-
tür. Bell’e göre üretim ve tüketimin temel de¤erleri farkl›d›r. Üretim çal›flma eti¤i-
ne ve tatminin ertelenmesi ilkesine dayan›rken tüketim hedonizme (hazc›l›¤a) ve
kiflisel tatmine dayan›r. Üretimin ve tüketimin de¤erlerinin farkl› oldu¤u fleklinde-
ki bu argüman, sosyal sistemleri nispeten sabit bir normatif çerçeve içinde bütün-
leflmifl sistemler olarak gören ifllevselcili¤e yönelik bir elefltiridir, çünkü Bell’e gö-
re kapitalizmin ahlaki temelleri belirsiz ve kaygand›r ve böyle olmaya da devam
edecektir (Horton, 2006: s. 34-35).
Ritzer ise (Ritzer, 2003, s. 232) Bell’in post-endüstriyel toplumun gelifli ile ilgili
çal›flmas›n›n bir anlamda modern grand teorilerden postmodern grand teorilere
geçifli temsil etti¤ini savunur. Ritzer’e göre Bell (2003, s. 233) kesinlikle bir moder-
nist olsa da onun endüstriyel-postendüstriyel toplumlar hakk›nda öne sürdükleri
ile postmodernistlerin modern-postmodern toplumlar hakk›nda öne sürdükleri
aras›nda birçok ortak nokta bulunmaktad›r.
‹deolojinin Sonu Tezi

Daniel Bell’e göre ideoloji seküler bir dindir: hayat›n tüm yönlerini dönüfltürmeye
çabalayan, “tutkuyla afl›lanm›fl” bir düflünce setidir (Bell: 1988’den akt. Waters, s.
79). ‹deoloji düflünceleri toplumsal hareketlere dönüfltüren önemli bir ifllevi yerine
getirir. Duygusal enerjiyi ritüellere ve sanata yönlendiren dine benzer flekilde ide-
oloji de insanlar›n duygular›n› serbest b›rakmalar›n› ve enerjilerini siyasal eyleme
kanalize etmelerini sa¤lama kapasitesiyle donat›lm›flt›r. Ancak Bell’e göre bu ko-
nuda din çok daha etkilidir; çünkü insanlara ölüm gibi varoluflun temel zorunlu-
luklar›yla bafla ç›kmada yard›mc› olabilir. Buna karfl›n 19. yüzy›l›n sekülerleflme
süreçleri genel fiziksel bir vakum [boflluk] infla etmifltir. ‹deoloji k›smen bu bofllu-
¤u bireysel ölümlülü¤ün yerine kolektif baflar›lar›n süreklili¤ine vurgu yapmas› sa-
yesinde doldurmufltur. 19. yüzy›l›n siyasal ideolojileri iki önemli alanda ittifak yap-
m›flt›r: bujuvazi taraf›ndan yeterince tan›nmayan statülerini pekifltirmeye çal›flan
yükselen entelektüel s›n›f ve ilerlemeyi ölçebilen ve gösterebilen bilimin pozitif
de¤erleri. Ancak Bell bugün ideolojilerin bitti¤ini vurgular. Bunun üç nedeni var-
d›r: 1) Sosyalist rejimlerin kendi halklar›na karfl› uygulad›klar› fliddet içerikli bask›-
lar, 2) Kapitalist pazar›n en olumsuz etkilerinin iyilefltirilmesi ve refah devletinin
ortaya ç›k›fl›, 3) ‹nsan do¤as›n›n mükemmel oldu¤unu vurgulayan romantik felse-
felerin yerine insanl›¤›n varolufluna Stoac› yaklaflan yeni felsefelerin ortaya ç›k›fl›
(Waters, 1996, s. 79). Bell zaman içerisinde radikal bütün ideolojilerin ve destekle-
yicilerinin inand›r›c›l›klar›n› ve ikna güçlerini yitirdiklerini düflünmektedir.
Bell’e göre on dokuzuncu Daniel Bell bu nedenle “ideolojinin sonu” tezinin öncülerinden biri olarak bili-
yüzy›l›n büyük ideolojileri
olan liberalizm ve sosyalizm nir. Bu teze göre kapitalizmin do¤as›ndaki büyük de¤iflimler (sermaye sahipli¤inin
güçlerini yitirmifltir, art›k da¤›l›m›, iflçi s›n›f›n›n siyasete dahil olmas›, refah devletinin büyümesi gibi önemli
endüstri toplumunun
bireylerini harekete
de¤iflimler) sa¤ ve sol aras›ndaki eski çat›flman›n gücünü azaltm›flt›r (Bruce ve Ye-
geçirebilecek ideolojiler arly, 2006, s. 85-86). Asl›nda “ideolojinin sonu” tezinin sahibi Bell’in kendisi de¤il-
de¤ildirler. Bell bu durumu dir. Ancak 1960’da yay›nlad›¤›, derlemelerinden oluflan “‹deolojinin Sonu”-“The
“ideolojinin sonu” olarak
ifade etmektedir. End of Ideology”, bafll›kl› kitab› nedeniyle bu tezle özdefllefltirilmifltir (Marshall,
1999, s. 322). Bell’in ideolojinin sonu tezindeki argüman› flu flekilde özetlenebilir:
19. yüzy›ldaki iki büyük siyasal ideoloji olan liberalizm ve sosyalizm 1950’lerin or-
tam›nda, sanayi toplumlar›nda yaflayan insanlar için “harekete geçirme yetene¤ini
kaybetmifl”tir. Bell’e göre iki büyük ideolojinin “harekete geçirme yetene¤ini kay-
betmifl” olmas›n›n iki nedeni vard›r: Birincisi, ideolojilerin çat›flmas›n›n iktisadi bu-
nal›m› ve siyasal bask›y› önleyememesi, ikincisi ise refah devleti uygulamalar›n›n
kapitalizme getirdi¤i uyarlamalard›r (Marshall, 1999, s. 322). Di¤er bir deyiflle “ide-
olojinin sonu”, Bat› toplumlar›ndaki demokratik politikalar›n ve kapitalizmin sonu-
cunda büyük ideolojik çat›flmalar›n hakim oldu¤u bir dönemin sonuna gelindi¤i
düflüncesini ifade eden bir kavramd›r. Bu kavram›n; on dokuzuncu ve yirminci
yüzy›lda hakim olan çat›flmalar›n üstesinden gelindi¤ini, ne Marx’›n s›n›f çat›flma-
s›n›n ne de Weber’in bürokrasinin demir kafesinin yarataca¤› tahakkümlerin ger-
çekleflmedi¤ini ima eden iyimser bir kavram oldu¤u ileri sürülmektedir (Horton,
2006, s. 34).
“SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI

Her ne kadar sanayi sonras› toplum veya post-endüstriyel toplum kavram› Daniel
Bell (1919-2011) ile özdefllefltirilmifl olsa da asl›nda bu kavram›n ilk kullan›m›
1914’te Coomaraswamy ve Petty’nin Endüstri Ötesi Denemeleri (Essays in Post In-
dustrialism) makalelerinde kullan›lm›flt›r. Sonras›nda 1958’de David Riesman “en-
düstri ötesi toplumu” “bofl zaman toplumu” olarak adland›rm›fl ve ancak 1959’da
Daniel Bell bu kavram› bir dizi konferansta kullanm›flt›r (Belek, 1997, s. 141-142).
Bir baflka görüfle göre ise sanayi sonras› toplum kavram› ilk kez “David Riesman
taraf›ndan kullan›lm›flt›r ve 1890’larda yazan William Morris’in izleyicisi Arthur
Penty’ye atfedilir” (Slattery, 2007, s. 462). Bu nedenle kavram›n ilk kullan›m› ile
Bell’in kullan›m› ve popülerleflmesi, yayg›nlaflmas› aras›nda bir hayli zaman bulun-
maktad›r. Ancak “sanayi sonras› toplum” kavram› Bell’in formüle etti¤i haliyle tar-
t›flmaya aç›lmas› nedeniyle t›pk› Weber’in “karizma” ya da “bürokrasi” kavram› gi-
bi yayg›n bir flekilde neredeyse at›f yap›lmaks›z›n dolafl›ma girmifltir. Asl›nda Bell,
Weber gibi ideal tip olarak “sanayi sonras› toplum” kavram›n› gelifltirir. Sanayi son-
ras› toplum fikri, kendi ifadesiyle, gelecekte belli bir zamanda sanayi sonras› top-
lumun ortaya ç›kaca¤›na dair bir tahmin de¤ildir; aksine, ortaya ç›kmakta olan
özellikler üzerinde temellenen bir spekülatif kurgudur (Bell, 1976a, s. ix). Bu ne-
denle de gerçekte varolan tüm toplumlar›n özellikleri göz önüne al›narak ve tümü-
nü kapsayacak flekilde formüle edilmemifltir. Sanayi sonras› topluma iliflkin temel
özellikleri içeren, bütün toplumlar› dikkate almayan bir çerçevesi vard›r. Buna gö-
re sanayi sonras› toplum kavram› “özel veya somut bir toplumun tasviri de¤il, ana-
litik bir kurgudur. Bu kavram, geliflmifl Bat› toplumlar›ndaki sosyal tabakalaflma
yap›s› ve toplumsal düzenin yeni eksenlerini tan›mlayan bir paradigma ve toplum-
sal çerçevedir. Toplumsal yap›lar bir gecede dönüflmezler ve tam bir devrimin ger-
çekleflmesi ço¤u kez yüzy›ll›k bir dönemi al›r” (Slattery, 2007, s. 464).
Ritzer (2003, s. 233) Bell’in sanayi sonras› toplumla ilgili olarak öne sürdükleri Sanayi-sonras› (post-
endüstriyel) toplum
hem endüstri hem de endüstri öncesi toplumlar› kapsayan çok genifl bir toplumsal kavram›n› ilk kullanan
de¤iflme süreciyle iliflkilendirildi¤ine dikkat çeker. Endüstri öncesi toplumdan, en- Daniel Bell de¤ildir, ama bu
kavram ço¤unlukla Bell’in
düstri toplumuna oradan da post-endüstriyel topluma geçifl oldu¤unu düflünen formüle etti¤i flekliyle
Bell’in temel ilgisi ise post-endüstriyel toplumdur ve post-endüstriyel toplumu ana- tart›fl›ld›¤› için onunla
liz edebilmek için onu toplumsal yap›, siyaset ve kültür olmak üzere üç temel ala- özdeflleflmifltir.
na böler (Ritzer, 2003, s. 233). Endüstriyel toplumun gelifli öncelikle toplumsal ya-
p›y› ve onun ekonomi, çal›flma dünyas›, bilim ve teknoloji gibi birkaç önemli bile-
flenini etkiler, ancak toplumsal yap›daki bu de¤iflimler siyasal sistem ve kültür üze-
rinde de önemli etkilere sahiptir (Ritzer, 2003, s. 233).
Bell modern toplumun oluflumundan önce varolan sanayi öncesi toplumdan ve
sanayi toplumu olarak bildi¤imiz, sosyolojinin ilk u¤rafl alan› olan toplum biçimin-
den farkl› bir toplumsal aflamaya geçildi¤ini öne sürdü¤ü sanayi sonras› toplumun
çok farkl› özelliklere sahip oldu¤unu öne sürmektedir. Sanayi sonras› toplumun
en temel karakteristik özellikleri teknolojide, ekonomide ve toplumsal yap›da gö-
rülmektedir. Ekonomi, a¤›rl›kl› olarak imalat sanayinden hizmet sektörüne kay-
makta, teknolojik alanda bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, toplum-
sal yap›da ise yeni teknik elitlerin yükselifli ile birlikte yeni bir toplumsal tabaka-
laflma prensibi görülmektedir (Bell: 1974’ten akt. Watson, 1995, s. 180). Sanayi top-
lumunda egemen olan mavi yakal› ifl alanlar›n›n yerini, art›k beyaz yakal› ifllerin ve
iflçilerin ald›¤› ve bu profesyonel, bilimsel ve teknik mesleklerin sanayi sonras›
toplumun s›n›fsal yap›s›n› biçimlendirdi¤i gözlemlenmektedir.
Daniel Bell belki de en çok “sanayi sonras› toplum” kavram›n›n sahibi olan bir
kuramc› olarak bilinmektedir. Bu kavram› kullanan ilk kifli olmasa da, kavram› ele
al›fl biçimiyle en çok tart›flma yaratan isim olarak de¤erlendirilmektedir. Literatürde
“post endüstriyel toplum”, “sanayi sonras› toplum”, “sanayi ötesi toplum”, “bilgi
toplumu”, “enformasyon toplumu”, “post-fordist toplum”, “post-kapitalist toplum”,
“post-burjuva toplumu”, “teknolojik toplum” fleklinde benzer toplum özelliklerinin
vurguland›¤› ancak farkl› kuramlar›n ve kuramc›lar›n yaklafl›mlar› çerçevesinde
farkl›l›klar gösterebilen kavramlaflt›rmalar bulunmaktad›r. Veysel Bozkurt bu kav-
ramlaflt›rmalar› flu flekilde s›ralam›flt›r: Amittai Etzioni “modernlik-sonras› ça¤”
(postmodern era), George Lichtheim “burjuva-sonras› toplum” (post-bourgeois so-
ciety), Herman Kahn “ekonomi-sonras› toplum” (post-economic society), Murray
Bookchin “k›tl›k-sonras› toplum” (post-scarcity society), Kenneth Boulding “uygar-
l›k-sonras› toplum” (post-civilized society), Daniel Bell “post-endüstriyel toplum”
(post-industrial society), Peter Drucker “bilgi toplumu” (knowledge society), Paul
Holmes “kiflisel hizmet toplumu” (the personal service society), Ralf Dahrendorf
“hizmet-s›n›fl› toplum” (the service class society) veya “kapitalizm sonras› toplum”
(post-kapitalist toplum), Zbigniew Brzezinski “teknokratik ça¤” (teknokratik ça¤),
Masuda “enformasyon toplumu” (enformasyon toplumu) ve Manuel Castells “net-
work toplumu” (network society) (Bozkurt, 2005, s. 20). Waters’a göre sanayi son-
ras› toplum kavram› t›pk› Weber’in “karizma” kavramsallaflt›rmas› gibi Daniel Bell’e
at›fta bulunulmadan yayg›n bir flekilde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Baflka bir deyifl-
le “sanayi sonras› toplum” kavram› sosyolojide yayg›n bir flekilde karfl›laflt›¤›m›z di-
siplinin ortak kullan›m›na sunulmufl kamusal-ortak bir kavram olarak de¤erlendi-
rilmektedir. Bu yayg›n kullan›m›n kendisi bile kavramsallaflt›rman›n ne denli etkili
oldu¤unu göstermektedir (Waters, 1996, s. 107). Bell’in ça¤dafllar› olarak say›labi-
lecek isimler, Thomas Kuhn, Kleinberg ve Alain Touraine de Bell ile yak›n tarihler-
de 1960’lar›n sonu, 1970’lerin bafl›nda “sanayi sonras› toplum” kavram›n› farkl› ba¤-
lamlarda kullanm›fl olsalar da bu sosyologlar›n pek az› Bell’in “sanayi sonras› top-
lum” düflüncesine göndermede bulunmufltur (Waters, 1996, s. 107).
Swingewood’a göre “1950’li y›llarda Daniel Bell, S.M. Lipset, Raymond Aron ve
SIRA S‹ZDE Ralf Dahrendorf
SIRA S‹ZDE gibi bir grup önde gelen sosyolog, bir post-endüstriyalizm” kavra-
m› ortaya atarak, ifllevselcili¤in statik, tarihsel olmayan yarg›lar› ile Marksizmin es-
kimifl ideolojik tarihsicili¤ine karfl› ç›km›fllard›. Toplumsal yap›n›n dönüflmesi temel
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
al›narak, post-endüstriyel toplum on dokuzuncu yüzy›l›n kapitalist toplumu ve yir-
minci yüzy›l›n sanayi toplumuyla karfl› karfl›ya konuyordu: Post-endüstriyel top-
S O R U lum, özel mülkiyetin,
S O R U s›n›fsal ç›karlar›n ve s›n›fsal çat›flman›n “eksen ilkeler” olarak
merkezi önemlerini kaybetti¤i bir toplumsal formasyonu oluflturmaktayd›. Kapita-
D‹KKAT
list ve sanayiD ‹toplumunun
KKAT
toplumsal yap›s›, büyük ölçüde, özel mülkiyet eksenin-
de örgütlenirken; post-endüstriyel toplum “teorik bilgi” ekseninde düzenleniyor-
du” (Swingewood, 1998, s. 371). Sanayi sonras› toplum düflüncesine sahip di¤er
N N
SIRA S‹ZDE
kuramlardaSIRA
oldu¤u S‹ZDE
üzere, Bell’in sanayi sonras› toplum tasavvuru da en genel an-
lamda “kol eme¤i gerilerken, beyaz yakal› ifllerin, hizmet endüstrisinin, profesyo-
AMAÇLARIMIZ nel gruplar›n h›zla büyümesini ve yüksek e¤itime, araflt›rma ve gelifltirme çal›flma-
AMAÇLARIMIZ
lar›na daha fazla kaynak ayr›lmas›n›” varsaymaktad›r (Swingewood, 1998, s. 372).
K ‹ T A P Yukar›daki farkl›
K ‹ T yaklafl›mlar›n
A P topluca ele al›nd›¤›, daha çok ekonomi-politik, bir eleflti-
rel de¤erlendirme için ‹lker Belek’in “Postkapitalist Paradigmalar” (Sorun Yay›nlar›, ‹s-
tanbul, 1997) adl› kitab›na baflvurabilirsiniz.
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Post-endüstriyel toplum, Sanayi sonras› toplum kavram›; yeni bir yönetici elit, iflgücünün hizmet sektö-
hizmet sektörünün imalat rüne devinimi, teknolojinin de¤iflimdeki itici gücü ve en önemli bilgi türü olarak
sektöründen ön plana
geçti¤i, bilim ve teknolojinin teoriyi, toplumsal yap›n›n de¤iflimini aç›klamak üzere tamamen yeni gelifltirilen
‹NTERNET ‹NTERNET
merkezi bir öneme sahip ve ilgi çekici bir sosyolojik aç›klama (Waters, 1996, s. 108) olarak bir araya getir-
oldu¤u, yeni bir yönetici
elitin ortaya ç›kt›¤› bir mektedir. Daniel Bell sanayi sonras› toplum ya da post-endüstriyel toplum kavra-
toplumdur. m›yla yak›ndan iliflkili olan “bilgi toplumu” kavram›n› ilk kez kullanan kuramc›-
lardan birisidir. Bell, sanayi sonras› toplumda teknoloji alan›nda radikal bir biçim-
de yeni birtak›m fleylerin ortaya ç›kt›¤›n› ileri sürmektedir. “Bilgi toplumu”nu, “bi-
lim ve teknoloji aras›nda de¤iflen iliflki, araflt›rma ve gelifltirme faaliyetlerinin ku-
rumsallaflma arac›l›¤›yla flirketleflmesi, ifl organizasyonunun normal bir parças› gi-
bi geliflmekte olan ekonomik yap›ya eklemlenmesi olarak tarif etmektedir” (Bell:
1976a’dan akt. Waters, 1996, s. 116). Ayr›ca “bilgi toplumu”nun geliflimi Bell’e gö-
re dünyan›n o güne kadar tan›k olmad›¤› ölçüde yüksek ö¤renimin demokratik-
lefltirilmesini de içermektedir (Waters, 1996, s. 117). Nitekim Bell’e göre sanayi
sonras› toplum, bilginin, özellikle de teorik bilginin, gücün kayna¤› olarak mülki-
yetin yerini ald›¤› bir toplumdur. Baflka bir ifadeyle, bilgi post-endüstriyel toplum-
da gücün temel kayna¤›n› oluflturur. Daniel Bell “bilgi toplumu” (knowledge soci-
ety) kavram›n› ilk kez Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli-The Coming of Post Indus-
trial Society (1973) adl› çal›flmas›nda kullanm›flt›r. Bell’in bu kavram› o dönemde
profesyonel mesleklerin ço¤almas›, yüksek teknoloji gerektiren ifllerin artmas› ve
e¤itimli, teknolojik elitlerin yükselen gücüne dikkat çekmek için kullanm›flt›r
(Bruce ve Yearly, 2006, s. 152).
SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI
Sanayi Öncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras›

Toplum
Daha önce de belirtildi¤i gibi, Bell’in sanayi sonras› toplum kuram› sanayi öncesi
toplumdan, sanayi toplumuna, oradan da sanayi sonras› topluma geçiflle ilgili bir
toplumsal de¤iflme kuram›d›r. Ancak burada flu noktay› ihmal etmemek gerekir:
Nas›l sanayi toplumu sanayi öncesi toplumun yerini alan, yerine geçen bir toplum
de¤ilse, sanayi sonras› toplum da sanayi toplumunun yerini alan, yerine geçen bir
toplum de¤ildir (Bell, 1976b, s. 47). Her bir topluma atfedilen özellikler varl›klar›-
n› sürdürmeye devam ederler, de¤iflim bu özelliklerin say›sal oranlar› ile ilgilidir.
Örne¤in bugün sanayileflme öncesi toplumla özdefllefltirilen tar›msal üretim bütü-
nüyle yok olmufl de¤ildir. Ancak tar›msal üretimde istihdam edilen insan oran› di-
¤er sektörlerle karfl›laflt›r›ld›¤›nda son derece düflmüfltür.
Sanayi öncesi toplumda genel olarak do¤adan kaynaklar› dönüfltürmeye da-
yal› bir u¤rafl ve mücadele söz konusudur. Sosyolojide yayg›n olarak kabul edilen
flekliyle sanayi öncesi toplum avc›-toplay›c› toplum ve tar›m toplumu olarak ayr›fl-
t›r›larak tan›mlanmaktad›r. Cinsiyete dayal› ifl bölümünün oldu¤u bu toplum tipin-
de ekonomik etkinliklerde birincil sektör meslekleri ve endüstrileri (avc›l›k, yiye-
cek arama, çiftçilik, bal›k tutma, maden ç›karma, ormanc›l›k) hâkimdir. ‹ktisadi et-
kinlik görenek ve geleneklere göre yürütülür, topra¤›n ve kaynaklar›n arz›nda
önemli k›s›tlamalarla karfl› karfl›ya kal›n›r. Ekonomik etkinli¤in seviyesi mevsimle-
re ve talepteki küresel dalgalanmalara göre de¤ifliklik göstermektedir. Toplumsal
yaflam›n birimi ise genifl hane yap›s›d›r. Bu yap› el eme¤ini ve ço¤unlukla göreli
olarak çok say›da eviçi hizmetçi kullan›m›n› kapsamaktad›r (Waters, 1996, s. 109).
Sanayi öncesi toplumlarda teknoloji kullan›m› son derece s›n›rl› düzeydedir. Ta-
r›msal üretimde kullan›lmak üzere basit alet yap›m› ve kullan›m› söz konusudur.
Ayr›ca sanayi öncesi toplumlarda toplumsal iliflkilerde hiyerarflik bir görünüm olsa
da toplumun sanayi toplumundaki gibi s›n›fsal bir karakteri bulunmamaktad›r.
Sanayi toplumunda geliflmifl makinelerle ve karmafl›k örgütsel ve yönetsel
süreçlerle bir u¤rafl veya mücadele söz konusudur. Sanayi sonras› toplumun ak-
sine sanayi toplumu insan-makine iliflkilerini merkeze alan, do¤al çevrenin teknik
çevreye dönüflümü için enerji harcayan bir toplumdur. Ekonomik etkinlik imalat
sanayine ve maddi mallar›n ifllenmesi sürecine odaklanm›flt›r. Önemli meslekler
ikincil sektör meslekleri olan, yar›-vas›fl› fabrika iflçisi ve mühendisliktir. Sanayi
toplumundaki bafll›ca ekonomik sorun imalat sanayi giriflimlerini kurmak için ye-
terli sermayenin harekete geçirilememesidir. Öte yandan en temel toplumsal so-
run ise tabakalaflma sistemindedir (Waters, 1996, s. 109). Sanayi toplumunu fab-
rikalar, makine teknolojisi, imalat sektörü, örgütlü emek karakterize etmektedir.
Sanayi toplumunda çok önemli bir yer tutan enerji üretimi ve kullan›m›, makine
teknolojisi ile rasyonel bir flekilde birlefltirildi¤inde ortaya ç›kan üretim art›fl›, ve-
rimlilik ve kâr bu toplumun en çarp›c› özelli¤idir. Ekonominin ve ilerlemenin ta-
fl›y›c›s›, bu anlamda üretim art›fl› ile gerçeklefltirilen kârd›r. Ayr›ca fabrikalarda ça-
l›flan mavi yakal› sanayi iflçileri, bu iflçilerin örgütlü yap›s› sanayi toplumunun
önemli bileflenlerindendir.
Bell, Marksizmdeki toplumsal de¤iflmenin kanunu anlay›fl›n›n art›k geçerli ol-
mad›¤›n›, toplumun geliflme aflamalar›n› saptayacak yasalar›n önceden belirlenmifl
olmad›¤›n›, toplumlar›n sermaye birikimine göre planlamas›n›n art›k sorgulanma-
ya bafllad›¤›n›, ayr›ca bilimin emek de dahil olmak üzere di¤er etkinlik biçimlerin-
den farkl› oldu¤unu ve bu nedenle de endüstriye dayal› bir toplumla bilime daya-
l› bir toplumun birbirinden çok farkl› özelliklere sahip olaca¤›n› belirtir (Bell, 1976,
s.108-109). Bu durumda Bell’e göre üç önemli sosyolojik sorun ortaya ç›kmakta-
d›r. ‹lk olarak, “bilimsel ve teknolojik devrim iflçi s›n›f› taraf›ndan yap›lamayaca¤›-
na göre, o halde gelecekteki toplumda iflçi s›n›f›n›n rolü ne olacakt›r? ‹kincisi, ye-
ni toplumun tabakalaflma sistemi kaç›n›lmaz olarak profesyonel ve teknik s›n›fla-
r›n hakimiyetini vurgulayacakt›r; ve üçüncüsü de gelecekteki toplumda bilimsel
ustal›¤›n üretilmesi ve sürdürülmesi yüksek düzeyde e¤itim görmüfl bir araflt›rma
elitinin ve onlar› destekleyecek genifl bir teknik kadronun varl›¤›n› gerektirecektir”
(Bell, 1976, s.109). Bütün bunlar Bell’e göre yeni bir potansiyel hakim s›n›f›n gös-
tergeleridir. Bell, yeni toplumda yarat›lacak olan yeni bilimsel ve teknik elit ile
kendi ayr›cal›klar›n› korumaya çal›flan eski elitler aras›nda bir toplumsal farkl›lafl-
ma problemi yaflanaca¤›n›, yeni toplumun tamamen uyum içinde bir toplum olma-
yaca¤›n›, eskisi gibi s›n›f ve iktidar çerçevesinde olmasa da de¤iflimle ve bilimle il-
gili olarak özellikle ilerlemeci ve muhafazakâr tutumlar aras›nda yeni çat›flmalara
ve mücadelelere sahne olaca¤›n› belirtir (Bell, 1976, s.110-111).
Sanayi sonras› toplumda ise Bell’e göre, temel mesele (u¤rafl) öteki insanlar-
d›r. Bu toplum tipinde baz› insanlar di¤erlerine hizmet sa¤lamaktad›rlar ve bu hiz-
meti sa¤layanlar genel olarak di¤erlerinden çok daha bilgili, uzman kiflilerdir. Bu
da genel olarak onlara büyük avantajlar sa¤lamaktad›r (Ritzer, 2003, s. 234). Di¤er
iki toplum tipinin aksine sanayi sonras› toplum makine teknolojisinin yan› s›ra en-
formasyona dayal› “entellektüel teknoloji”nin yükseldi¤i bir toplumdur. Sanayi
sonras› toplum üç sektörden endüstriler bar›nd›r›r: ulaflt›rma ve hizmetlerin oldu-
¤u üçüncül endüstriler; ticaret, finans ve sermaye de¤ifliminin oldu¤u dördüncül
endüstriler; sa¤l›k, e¤itim, araflt›rma, kamu yönetimi ve boflzaman faaliyetlerinin
oldu¤u beflincil endüstriler. Bunlar›n içinde sonuncusu belirleyicidir çünkü kilit
noktadaki meslekler merkezde bilim adamlar› olmak üzere, profesyonel ve teknik
olanlard›r. Sanayi sonras› toplumda, enformasyonun üretimi en baflat sorun oldu-
¤u için bilim en önemli enformasyon kayna¤›d›r. Ayr›ca bilimsel kurulufllar›n, üni-
versitelerin ve araflt›rma enstitülerinin organizasyonlar› da önemli bir sorundur.
Uluslar›n gücü bilimsel kapasitelerine ba¤l›d›r. Bu nedenle sanayi sonras› toplum-
da bilime verilen devlet desteklerinin türleri ve do¤as›, bilimin siyasallaflmas›, bi-
lim kurullar› taraf›ndan iflin örgütleniflinin sosyolojik sorunlar›n›n hepsi merkezi si-
yasal sorunlar olarak ortaya ç›kmaktad›r (Waters, 1996, s. 109-110).
Post-endüstriyel toplumda Önceki toplumlarla karfl›laflt›r›ld›¤›nda sanayi sonras› toplumun en önemli ve
tar›m ve sanayi sektörleri ilk özelliklerinden biri üretim biçiminin farkl›laflmas›d›r. Bu yeni toplum yap›s›n›
gerilemifl, bu alanda
çal›flanlar azalm›fl ve karakterize eden en önemli unsurlardan biri art›k imalat sanayi üretiminin bafll›ca
ticaret, finans, sigortac›l›k, üretim olmamas›d›r. ‹malat sanayinin yerine ticaret, finans, sigorta, gayrimenkul,
emlak gibi hizmet
sektöründeki mesleklerde bireysel profesyonel hizmetler ile al›m sat›m, onar›m hizmetleri ve genel devlet ifl-
çal›flanlar artm›flt›r. lerini kapsayan hizmet sektörü (Bell, 1967, s. 27) toplam üretim içinde daha büyük
bir paya sahiptir. Sanayi toplumunda yayg›n bir biçimde varolan mal üretiminden
hizmet üretiminin yayg›n hale gelmesi en çarp›c› unsurlardan biridir. Sektörel ola-
rak tar›m ve sanayinin toplam üretim içinde ald›klar› paylar düflerken, hizmet sek-
törünün yani sa¤l›k, e¤itim, bilgisayar teknolojilerine dayal› sektörlerin geliflti¤i,
toplam üretim içindeki oranlar›n›n artt›¤› gözlenmektedir. Bu süreç bafll› bafl›na
ekonomik yap›daki dönüflümü göstermektedir.
Sanayi sonras› toplumda belirginleflen ikinci önemli de¤iflim toplumsal s›n›flar-
da gözlenen farkl›laflmad›r. Sanayi toplumlar›nda yar› vas›fl› iflçilerin, di¤er bir ifa-
deyle mavi yakal› iflçilerin oran› fazlayken sanayi sonras› toplumda e¤itim, idare,
büro ifllerinin art›fl›yla beyaz yakal› iflçilerin say›s› h›zla artm›flt›r (Bozkurt, 2005, s.
25). Sanayi sonras› toplumda insanlar›n nerede çal›flt›klar›ndan ziyade ne tür ifller
yapt›klar› mesleki iflbölümü aç›s›ndan önemli de¤ifliklikleri beraberinde getirmifltir.
Bell’in sanayi sonras› toplum argüman›n› gelifltirdi¤i 1950’li y›llar›n ortalar›ndan iti-
baren rakamlara göre Amerikan toplumunda beyaz yakal› çal›flanlar›n (profesyo-
nel, yönetici, büro ve sat›fl eleman›) say›s› mavi yakal› çal›flanlar› (zanaatkâr, yar›
vas›fl› çal›flanlar ve iflçiler) geçmifltir (Bell, 1967, s. 28). Özetle, sanayi-sonras› top-
lum yeni teknik seçkinler yaratarak toplumun s›n›f yap›s›n› yeniden biçimlendir-
mektedir (Bell, 1976a, s. 16).
Resim 1.2
Daniel Bell, post-
endüstriyel
toplumda finans,
bankac›l›k, e¤itim,
idare, büro iflleri
gibi ifllerde çal›flan
vas›fl› beyaz
yakal›lar›n
say›s›n›n artt›¤›n›
belirtmektedir.
Sanayi sonras› toplumda dikkat çeken en önemli özelliklerden bir di¤eri bilgi- Post-endüstriyel toplumda
teorik bilgi ampirizmden
nin kazand›¤› önemdir. Bell bilgiyi sanayi toplumunun sinir uçlar›na yerlefltirir. daha önemli ve öncelikli
Her toplumda bilginin önemi yads›namaz zira iktidar›n temeli olarak bilginin mül- olmufltur.
kiyetinde ya da siyasal konumunda de¤il; sanayi sonras› toplumda bilginin karak-
terinde bir de¤iflim yaflanm›flt›r (Bell, 1967, s. 28). Sanayi sonras› toplumda belirle-
yici olan teorik bilginin merkezi önem kazanmas›d›r. Teorinin amprizme karfl› ön-
celi¤i esas hale gelmifltir. Bugün her toplum teknolojik yenilik (innovasyon) ve bü-
yüme içinde yaflamaktad›r; teorik bilgi her toplumun teknolojik yeniliklerinin te-
meli haline gelmifltir (Bell, 1967, s. 29). Bu önem kazanma ya da öne ç›kma teorik
bilginin birikiminin ve da¤›l›m›n›n sadece son y›llarda yenilik ve de¤iflimin yol
gösterici gücü haline gelifliyle ilgilidir (Bell, 1976b, s. 46).
Bell, bilim ve teknoloji aras›ndaki de¤iflen iliflkiyi yeniliklere bakarak görebile-
ce¤imizi belirtir. 19. ve 20. yüzy›llarda büyük kefliflerin ve bu kefliflere dayal› en-
düstrilerin, yetenekli, ama bu kefliflerin alt›nda yatan genel ilkelerle ilgilenmeyen
düflünürler taraf›ndan yap›ld›¤›n› belirtmekdir. Çelik, elektrik, telgraf, telefon gibi
pratik icatlardan örnekler vermekte, bu icatlar›n alt›nda yatan ilkelerin ve temel
özelliklerin keflfedilmesinden sonra yeni pratik uygulamalar›n, büyük ölçüde dene-
me yan›lma yoluyla, ancak y›llar sonra gerçeklefltirildi¤ini öne sürmektedir. Önce
ilkelerin keflfedildi¤i, pratik uygulamalar›n daha sonra yap›ld›¤› döneme ise kimya-
sal olarak üretilmifl olan sentetikleri göstermektedir. Bu sentetiklerin önce teorik
bilgisi elde edilmifl, makromoleküllerin özellikleri hakk›nda elde edilen teorik bil-
giye dayan›larak yeni malzemelerin üretilmesi “planlanm›fl” ve Birinci Dünya Sava-
fl› s›ras›nda Almanya’n›n savaflta önemli bir güç kazanmas›n› sa¤lam›flt›r (Bell, 1967,
s. 29). Bell, teori ve empirizm aras›ndaki iliflkinin de¤iflti¤ini ekonomilerin yöneti-
minde de görebilece¤imizi belirtir. Bell’e göre hükümetler art›k do¤rudan parasal
veya mali politikalar gelifltirmekte, ekonomik büyümeyi hedeflemekte, farkl› sek-
törler aras›nda denge kurmakta, bilinçli politikalarla ekonominin yönünü flekillen-

dirmeye çal›flmaktad›rlar. Hükümetlerin ekonomi konular›na bu flekilde müdahale
edebilmelerini mümkün k›lan, ekonomik teoride hükümetlerin bunlar› yapmalar›-
na izin veren yeni yasalar›n gelifltirilmifl olmas›d›r (Bell, 1967, s. 29).
Bell, teknolojinin sosyal Sadece teknolojik yenilikler anlam›nda de¤il, sosyal bilimlerde de birçok alan-
bilimlerde kullan›lmas› da bilgisayar tabanl› ekonomik sistemlerin modellemeleri, toplumsal davran›fllar›n
sayesinde gelecekte
hayatlar›m›z› etkileyecek ve karar alma süreçlerinin kontrollü deneylemeleri yap›labilir hale gelmifltir. Bell,
konular› seçip kontrol
edebilece¤imiz alternatif
giderek daha karmafl›k hale gelen bilgisayar temelli simülasyon prosedürleri saye-
gelecekler çizebilece¤imizi sinde ekonomik sistemler, sosyal davran›fllar, karar verme problemleri gibi çok çe-
düflünmektedir.
flitli konular›n simülasyonlar›n›n yap›labildi¤ini ve sosyal bilimler alan›nda ilk defa
büyük ölçekli “kontrollü deneyler” yapma olana¤›na kavufltu¤umuzu vurgulamak-
ta, bu sayede gelecekte hayatlar›m›z› etkileyecek konular› seçip kontrol edebilece-
¤imiz “alternatif gelecekler” çizebilece¤imizi düflünmektedir (Bell, 1967, s. 30).
Bütün bunlar›n yan›nda herhangi bir karfl›l›k beklemeden teorik bilginin arafl-
t›r›ld›¤›, test edildi¤i, kodland›¤› mekân olarak üniversiteyi, sanayi sonras› toplu-
mun en temel kurumu olarak belirmektedir (Bell, 1967, s. 30). Bell’in öngörüsüne
göre nas›l ki sanayi toplumunda ticari iflletmeler en önemli kurumlarsa, önümüz-
deki yüzy›l içinde üniversiteler teknolojik yeniliklerin ve bilginin yeni kaynaklar›
olarak sanayi sonras› toplumun merkezi kurumlar› olacakt›r (Bell, 1967, s. 30).
Gerçekten günümüzde üniversiteler tüm dünyada sanayileflme düzeyleri ne olursa
olsun, toplumlar›n gerek teorik gerekse pratik kullan›m alanlar›na yönelik bilgi ol-
sun Bell’in öngörüsünü do¤rular nitelikte merkezi öneme sahip olmufllard›r. Üni-
versitelerin toplumlar›n bilgi üretiminde, bilginin sanayinin hizmetinde kullan›lma-
s› yönünde çok önemli katk›lar› olmufltur.
Tablo 1.1 Endüstriyel Post Endüstriyel
Endüstriyel ve Post- Temel kaynak Makineler Bilgi
Temel kurum
Endüstriyel
Toplumun fiirketler Üniversite
Karfl›laflt›r›lmas› Temel karar vericiler Tüccarlar Profesyonel/uzman
Gücün temeli Mülkiyet Bilgi/beceri
Kaynak: Kivisto,
2008, s. 56 Politikan››n rolü Laissez-faire (B›rak›n›z Devlet/Anonim ortakl›k
yaps›nlar, b›rak›n›z geçsinler)
SIRA S‹ZDE Sanayi toplumu

SIRAile sanayi sonras› toplumu karfl›laflt›r›n›z.
S‹ZDE
2
Bell’in öngörüsüne göre yeni ça¤›n temel kurumlar› düflünsel (düflünce kuru-
lufllar›) olacak ve önemli insanlar› da bilimadamlar›, mühendisler, teknisyenler ve
entellektüeller olacakt›r (Bell, 1967, s. 30). Bell’e göre:
S O R U S O R U
“...yeni ça¤›n öncelikli kurumlar›n›n entelektüel kurumlar olaca¤›n› söylemek,
D‹KKAT
insanlar›n ço¤unun
D‹KKAT
bilim insan›, mühendis, teknisyen ya da entelektüel olaca¤›-
n› söylemek de¤ildir. Ça¤dafl toplumda da insanlar›n ço¤u ifladam› de¤ildir, ama
yine de bunun bir “ifl medeniyeti” oldu¤u söylenebilir. Toplumun temel de¤erleri ifl
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
kurumlar›na odaklanm›flt›r, en büyük ödüller bu alandad›r, ve en büyük güç de,
her ne kadar günümüzde güç bir dereceye kadar fabrikadaki sendikayla paylafl›l-
AMAÇLARIMIZ sa ve politik düzen arac›l›¤›yla toplum taraf›ndan düzenlense de, ifl topluluklar›-
AMAÇLARIMIZ
n›n elindedir” (Bell, 1967, s. 30).
Bell, insanlar›n gündelik yaflamlar›n› etkileyen istihdam, fabrikalar›n yeri, yeni

ürün yat›r›mlar›, vergilerin da¤›t›lmas›, mesleki hareketlilik gibi konularda kararla-
r› önce ifladamlar›n›n, sonra hükümetlerin verdi¤ini, bunun da önceli¤in ifl oldu¤u-
nu gösterdi¤ini belirtir. Bu aç›dan yeni toplumun bask›n kurumlar›n›n entelektüel
kurumlar olmas› da “üretim ve ifl ile ilgili kararlar›n toplumdaki di¤er güçlerden”
do¤acak ya da bu güçlere ba¤l› olacak olmas›, ekonominin dengesine ve büyüme-
sine iliflkin hayati kararlar›n yine hükümet taraf›ndan verilece¤i, ancak hükümetle-
rin bu kararlar› araflt›rma ve gelifltirmeye yapt›¤› yat›r›mlara dayal› olarak verece¤i,
etkililik-maliyet analizlerinin, fayda-maliyet analizlerinin yap›laca¤›, yani kararlar›n
çok daha teknik bir nitelik kazanaca¤› anlam›na gelmektedir. Bu çerçevede de e¤i-
tim kurumlar›n›n ve entelektüel kurumlar›n yayg›nlaflmas› ve yetenekli kiflileri
kendi bünyelerinde bar›nd›rmas›, toplum aç›s›ndan önemli bir hedef haline gele-
cek, bu kurumlar sosyal prestij ve sosyal statü kayna¤› olacakt›r (Bell, 1967, s. 30).
Bell post-endüstriyel toplum tipinin özelliklerini flöyle s›ralamaktad›r:
• Endüstriyel aç›dan - mal üretiminden hizmet ekonomisine geçifl.
• Mesleki aç›dan - mavi yakal› endüstriyel mesleklerden beyaz yakal› profes-
Bell’e göre post-endüstriyel
yonel ve teknik konumlara, iflçi s›n›f› a¤›rl›kl› bir toplumdan daha da orta s›- toplum hizmet ekonomisine
n›f bir topluma geçifl. dayal›, profesyonel ve teknik
mesleklerin hakim oldu¤u,
• Politik aç›dan - politikac›lar ve ifladamlar›ndan oluflan geleneksel güç yap›- önemli kararlarda etkili
olacak bir bilgi s›n›f›n›n
s›na meydan okuyabilecek yeni bir bilgi s›n›f›n›n yarat›lmas›. merkezi oldu¤u, kültürün ve
• Kültürel aç›dan - ilerlemenin ve politika-oluflturman›n as›l kayna¤› olarak ideolojinin teorik bilgiye ve
teknolojiye dayal› oldu¤u bir
teorik bilginin merkezi konumu. toplumdur.
• ‹deolojik aç›dan - teknolojinin kontrolü ve teknolojik de¤erlendirmeye da-
yal› bir ‘gelecek yönelimi’ (Slattery, 2007, s. 462).
ENDÜSTR‹ Tablo 2.1

BOYUTLAR ENDÜSTR‹ ENDÜSTR‹ SONRASI
ÖNCES‹
Kaynak: Bell,
Üretim flekli Do¤al maddelerin Fabrika ‹flleme ve yen. ifl. hizmetler
1976a, s. 94’ten akt.
ifllenmesi
Bozkurt, 2005, s. 46
Ekonomik Birinci Tar›m, Mal üretimi Üçüncü Transport Yararl›l›k
sektör Madencilik, Dayan›kl›l›k
Bal›kç›l›k‹kinci Dayan›ks›z
Petrol&gaz A¤›r sanayi Dördüncü Ticaret, Finans
Sa¤l›k, Araflt›rma Rekreasyon,
E¤itim ‹dare
Dönüfltürülen Do¤al güç, rüzgar, Yarat›lan, enerji, Enformasyon, kompüter, veri
kaynak su, kaba insan ve elektrik, ya¤, gaz, sistemler
hayvan kömür
Stratejik kaynak Hammadde Mali kapital Bilgi
Teknoloji El sanatlar› Makine teknolojisi Entelektüel teknoloji
Temel nitelik Artizan, çiftçi, el Mühendis, yar› vas›fl› Bilim adam› & profesyonel
iflçisi meslekler
Metodoloji Sa¤duyu, s›nama Ampirizm&Deneyim Soyut teori modelleri
yan›lma &simülasyonlar&sistem analizleri
Zaman Geçmifle yönelik fiu andaki Gelece¤e yönelik
perspektifi tecrübelere yönelik
Dizayn Do¤aya karfl› oyun Fabrikalaflm›fl do¤aya Kifliler aras›nda oyun
karfl› oyun
Eksen ilke Gelenekçilik Ekonomik büyüme Teorik bilginin
kodifikasyonu
Daniel Bell sanayi sonras› toplum kavram›na iliflkin ilk toplu de¤erlendirmesi-
ni yapt›¤› iki makalesinde (1967) o günün toplumsal koflullar›nda toplumun üre-
tim yap›s›nda, yönetim anlay›fl›nda, karar alma mekanizmalar›nda yaflanan de¤i-
flimleri ve sonuçlar›n› aç›klamaktad›r. Bell analizi boyunca toplumsal yap› olarak
tan›mlad›¤› tekno-ekonomik alan›n post-endüstriyel olabilece¤ini iddia eder. Top-
lumsal yap› bu anlamda siyasi rejimden ve kültürel biçimden-düzenlemeden ba-
¤›ms›z olarak post-endüstriyel olabilir. Dahas› toplumsal yap›da iki boyut ay›rt edi-
lebilir: sosyo-ekonomik ve (ekonomik mülkiyet örüntüleri) ve sosyo-teknik; bun-
lardan yaln›zca ikincisinde sanayi sonras› toplum özellikleri oluflabilir (Waters,
1996, s. 108).
Bell, post-endüstriyel toplum ‘Post-endüstriyel toplum’ kavram›, merkezde teorik bilginin yer ald›¤›, yeni tek-
kavram›n›n toplumsal nolojinin, ekonomik büyümenin ve toplumsal tabakalaflman›n bu teorik bilgi ek-
yap›daki de¤iflimi
tan›mlama çabas›ndan seni etraf›nda örgütlendi¤i bir yap›d›r (Bell, 1976, s.112). Bell, endüstriyel toplum
do¤du¤unu, yani post- ya da kapitalizm gibi post-endüstriyel toplumun da ancak kavramsal bir flema için-
endüstriyalizmin as›l
etkisinin toplumsal yap› de anlaml› oldu¤unu, toplumsal örgütlenmenin yeni eksensel ilkesini tan›mlayan
SIRA S‹ZDE
üzerinde oldu¤unu, politik ve ve giderek SIRAdahaS‹ZDE post-endütriyel hale gelen toplumlar›n karfl›laflt›klar› temel prob-
kültürel alan› ancak dolayl›
olarak etkiledi¤ini
lemleri betimleyen bir kavram oldu¤unu vurgular. Di¤er bir deyiflle, post-endüstri-
belirtmektedir. yel toplum Bell’e göre bir toplumsal sistem de¤ildir, hatta Bell genel olarak da
“toplumlar›n organik oldu¤una ya da tek bir sistem olarak analiz edilebilecek de-
recede bütünleflmifl olduklar›na” inanmaz (Bell, 1976, s.114). Bell, Bat› toplumun-
S O R U da kültür veS toplumsal
O R U yap›n›n birbirinden ayr›ld›¤›n›, birinin giderek kurum-d›fl›-
laflt›¤›n› ve mevcut ahlak normlar›na uymaz hale geldi¤ini, di¤erinin ise ifllevsel ra-
D‹KKAT yonelli¤e veD ‹meritokrasiye
KKAT yöneldi¤ini belirtir. Bu çerçevede post-endüstriyalizm
kavram›, toplumsal yap›daki de¤iflimi tan›mlama çabas›ndan do¤mufl bir kavram-
d›r (Bell, 1976, s.114). Bell’e göre toplumsal yap›, tekno-ekonomik (teknolojik ve
N N
ekonomik) düzen anlam›na gelmektedir ve bu alandaki de¤iflimler zorunlu olarak
politika ve kültür alan›ndaki de¤iflimlerle iliflkilendirilmek zorunda de¤ildir. Bu
AMAÇLARIMIZ aç›dan post-endüstriyalizmin
AMAÇLARIMIZ politika ve kültür alan›n› ancak dolayl› olarak etkile-
yece¤ini savunur (Bell, 1976, s. xcix).
K ‹ T A P Saint SimonKile‹ ilgili

T A Pbilgilerinizi hat›rlamak için Klasik Sosyoloji Tarihi (Aç›kö¤retim Fa-
kültesi Yay›nlar›, Eskiflehir, 2011) kitab›m›z›n “Sosyolojide ‹lk Dönem Geliflmeler” bafll›k-
l› ünitesinde Saint Simon ile ilgili sayfalar› yeniden okuyabilirsiniz.
19. yüzy›l›n bafl›ndaki sanayileflmenin ortaya ç›kard›¤› yeni toplumsal formas-
yonun özelliklerini sanayi toplumu kavram›n› kullanarak aç›klayan ilk sosyologun
Saint Simon oldu¤unu vurgulayan Bell, flimdi “eski endüstriyel düzen”in (Bell,
‹NTERNET 1967, s. 27)‹ N Tde¤iflmekte
ERNET oldu¤unu, yeni bir toplumsal oluflumun, sanayi sonras›
toplum kavram›yla aç›klanabilece¤ini iddia etmektedir. Özetle sanayi toplumunun
egemen figürleri giriflimciler, ifladamlar›, endüstri yöneticileri iken, yeni figürler bi-
limadamlar›, matematikçiler, ekonomistler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mühen-
disleridir (Bell, 1967, s. 27). Yeni toplumun egemen kurumlar› entellektüel kurum-
lar› olacakt›r. Ayr›ca yeni toplumda liderli¤i bugün bildi¤imiz anlamda ifladamlar›
ve flirketler de¤il, araflt›rma flirketleri, endüstriyel laboratuvarlar ve üniversitelerin
üstlenece¤ini ifade etmektedir (Bell, 1967, s. 27). Gerçekten de sanayi sonras› top-
lum özelliklerini vurgularken Bell’in 1960’lar›n sonlar›nda önem atfetti¤i birçok
toplumsal, kurumsal özelliklerin günümüzde içinde yaflad›¤›m›z toplumsall›¤› aç›k-
lamada güçlü oldu¤unu görebilmekteyiz. Bell, 1967 y›l›nda yay›nlad›¤› makalede
bu durumu flu flekilde ifade etmektedir:
“...Saint-Simon’un yönteminden ziyade ruhu ile düflünecek olursak, “eski” en-

düstriyel düzenin geçmekte oldu¤u ve asl›nda bir “yeni toplum”un oluflmakta ol-
du¤u aç›kl›k kazan›r. E¤er son yüz y›l›n hakim figürleri giriflimci, ifladam› ve en-
düstriyel yönetici ise, “yeni adamlar” bilim insanlar›, metamatikçiler, ekonomist-
ler ve yeni bilgisayar teknolojisinin mühendisleridir. Ve yeni toplumun hakim ku-
rumlar› da -en yetenekli olanlar› içerecek ve en yarat›c› flekilde meydan okuyacak
olmalar› aç›s›ndan- entelektüel kurumlar olacakt›r. Yeni toplumun liderli¤i ifla-
damlar›nda ya da bildi¤imiz flekliyle flirketlerde olmayacakt›r (üretimin çok önem-
li bir k›sm› rutinleflmifl olacakt›r), bu liderlik araflt›rma flirketlerinde, endüstriyel
laboratuvarlarda, deney istasyonlar›nda ve üniversitelerde olacakt›r. Asl›nda, ye-
ni toplumun yap›s›n›n iskeleti flimdiden görünmektedir” (Bell, 1967, s.27).
Sanayi sonras› toplumda flirketlerin, sanayi kurulufllar›n›n AR-GE (araflt›rma ge- Bell’e göre yeni toplumun
lifltirme birimleri) birimlerinin birer araflt›rma laboratuvar› gibi ifllev gördü¤ünü, liderli¤ini üniversiteler
üstlenecektir.
üniversitelerin sanayi kurulufllar› ile iflbirli¤i içinde piyasaya yönelik ürün tasarla-
ma, gelifltirme faaliyetleri yürüttüklerini gözlemleyebilmekteyiz. Dolay›s›yla Bell’in
20. yüzy›l›n ortalar›nda 21. yüzy›l›n toplumuna iliflkin de¤erlendirmelerinin bir k›s-
m›n›n hâlâ geçerli oldu¤unu söyleyebiliriz.
Waters’a göre Daniel Bell, Weber’in bürokratik yönetici s›n›f›na dair ideal tipin
boyutlar›nda kulland›¤› metodolojiye öykünerek, ideal tip benzeri bir kurgu ile sa-
nayi sonras› toplumu 5 aç›dan de¤erlendirmektedir:
• Hizmet ekonomisinin oluflumu: Teknolojinin geliflmesi ile birlikte toplu-
mun ekonomik ve teknolojik yap›s› da de¤iflmektedir. Daha etkin, verimli
ve kazançl› teknikler ve üretim sistemleri, daha az etkin ve kârl› olanlar›n
yerini almaktad›r. Sanayi sonras› toplumun ilk ve en önemli özelli¤i iflgücü-
nün ço¤unlu¤unun art›k tar›m ya da imalat sanayi ile ilgisinin azalmas›d›r;
ancak ticaret, finans, ulafl›m, sa¤l›k, dinlence, araflt›rma, e¤itim ve yönetim
gibi hizmetlerde yer almaktad›r (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).
• Profesyonel ve teknik s›n›f›n üstünlü¤ü: Bell, sanayi sonras› toplumda
üniversite/yüksek ö¤renim gerektiren profesyonel ve teknik mesleklerin
toplumda ço¤unlu¤u oluflturmasa da egemen olaca¤›n› ifade etmektedir. Bu
çerçevede bilimadamlar› ve mühendisler birlikte “bilgi s›n›f›”n› oluflturacak-
lar ve varl›kl› burjuvazi ile yer de¤ifltireceklerdir (Bell’den akt. Waters, 1996,
s. 110). Bell “bilgi s›n›f›”n›n temelde mülkiyete de¤il, bilgiye dayal› bir pro-
fesyonel s›n›f oldu¤unu ancak bilgi s›n›f›n›n endüstriyel bir s›n›f olmaktan
çok bir statü grubuna daha yak›n bir oluflum oldu¤unu belirtse de sanayi
sonras› toplumun en önemli s›n›f› olarak addetti¤i bilgi s›n›f›n› “s›n›f” olarak
betimlemekte ›srar eder (Waters, 1996, s. 64).
• Teorik bilginin önceli¤i: Sanayi sonras› toplumun tan›mlay›c› ekseni teo-
rik bilginin üstünlü¤üdür. Toplumun bilginin çevresinde örgütlenifli, top-
lumsal kontrol, yenilikler (inovasyon) ve yeni toplumsal iliflkilerin siyasal
yönetimi için temel oluflturmaya bafllam›flt›r. Bell, sanayi sonras› toplumda
bilginin geleneksel veya uygulamal› de¤il, teorik karakterde oldu¤unu vur-
gulamaktad›r. Bu durum ayn› zamanda bilginin çok farkl› durumlar için uy-
gulanabilir soyut sembolik sistemler fleklinde kodlanmas›n› kapsamaktad›r
(Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).
• Teknolojinin planlanmas›: Teorik bilginin geliflmesi teknolojik önkesti-
rimde bulunmay› olanakl› hale getirmektedir. Bu durum, ileriye do¤ru de-
¤erlendirmelerin, riskleri, maliyetleri ve avantajlar› içerecek flekilde de¤ifli-
min planlanmas›d›r (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 110).
Entelektüel teknoloji fleylerin • Yeni entelektüel teknolojinin yükselifli: Teknolojinin fiziksel, araçlarla
yeniden üretilebilir tarzda
yap›m yolunu belirleyen ve ya da makinelerle ifli olan, al›fl›lagelmifl anlamlar›n›n karfl›s›nda, “insanlara-
sorun çözümünde sezgisel ras› oyun”u model alabilen, kiflinin sezgiden ba¤›ms›z bir flekilde karar ala-
yarg›n›n yerini alabilecek
bilimsel bilgiyi içerir
bilmesine olanak tan›yan, soyut sembollerin sistemi olarak “entelektüel tek-
(Poloma, 1993, s. 327). noloji” düflüncesini ileri sürmektedir. Bu anlamda bilgisayar fiziksel bir tek-
nolojik araç olarak düflünülebilir ancak yaz›l›m, bir entelektüel teknoloji
ürünü olarak istatistiksel ve mant›ksal olarak bilgisayara veri olarak girilen
formüllerdir (Bell’den akt. Waters, 1996, s. 111). Sanayi sonras› toplumun
bilginin yo¤un olarak kullan›ld›¤› bir toplumsal formasyon olarak organize
edilmifltir. Bilgisayar “entelektüel teknoloji”nin aletidir. Sanayi sonras› toplu-
mun iki temel özelli¤i bulunmaktad›r:
• Bilim ve ak›l yürütmeye dayal› de¤erlerin rolünün toplumun temel ku-
rumsal gereksinimleri olarak öne ç›kmas›.
• Kararlar›n daha teknik bir nitelik kazanmas›, böylece de bilimcilerin ve
ekonomistlerin (yani profesyonel mesleklerin) politik sürecin içine daha
do¤rudan girmeleri (Belek, 1997, s. 143).
Bell yaflad›¤› toplumda deneyimledi¤i yeni teknolojik geliflmeler, iflin yap›s›n-
daki ve çal›flanlar›n kompozisyonundaki de¤iflimleri gözlemledikçe kuram›na yeni
birtak›m unsurlar› ekleyerek revize etme ihtiyac› hissetmifltir. Waters (1996), Bell’in
Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli kitab›n›n sonraki bask›lar›nda, sanayi sonras› top-
luma iliflkin boyutlar›n çeflitlendirildi¤ini baz›lar›ndan ise vazgeçildi¤ini söylemek-
tedir. Kitab›n sonraki bask›lar›nda Bell dört ifllevsel situs belirtir: bilimsel, tekno-
mant›ksal, yönetimsel ve kültürel; ayr›ca befl kurumsal situs belirler: ticaret, hükü-
met, üniversite/araflt›rma, sosyal refah ve askeri. Büyük çat›flmalar›n s›n›flar aras›n-
da de¤il, bu situslar aras›nda gerçekleflece¤ini, dahas› bu çat›flmalar sayesinde s›-
n›f oluflumunun engellenebilece¤ini ileri sürer (Waters, 1996, s. 111-112). Ayr›ca
meritrokrasi, k›tl›¤›n sonu, enformasyon ekonomisi gibi bugün s›kl›kla kulland›¤›-
m›z kavramlar›n ve oluflumlar›n Bell taraf›ndan sanayi sonras› toplumun genel
özellikleri aras›nda s›raland›klar›n› görmekteyiz. Ancak Waters’a göre (1996) sana-
yi sonras› toplum kuram›na sonradan fazlaca eklenen bu özellikler asl›nda iki te-
mel unsurun; teorik bilginin merkezileflmesi (teknolojik de¤iflim için bilimin kulla-
n›m›) ve hizmet sektörünün genifllemesinin çeflitlendirilmesidir.
Hizmet sektörünün birçok bilefleni bulunmaktad›r. ‹lk olarak sanayi toplumun-
da belli bafll› kol eme¤ine dayal› gerçeklefltirilen hizmet endüstrisinin, ulafl›m›n,
iletiflimin, kamu hizmetlerinin, toptan ve perakende da¤›t›m›n›n genifllemesini var-
sayar. ‹kinci olaraksa, beyaz-yakal› istihdam›; ekonomi, bankac›l›k ve finans sek-
törlerinin düzenlenmesi ile büyür. Üçüncüsü, mal üretimi acil ihtiyaçlardan fazla
oldu¤unda, bireysel gelir artt›¤›nda bofl zaman hizmetleri (kiflisel bak›m, yeme-iç-
me, boflzaman seyahati, e¤lence, spor v.s) büyür. Dördüncü olarak, sa¤l›k ve e¤i-
timin birer hak olarak kavran›fl› yayg›nlafl›r. Beflinci olarak ise, toplumun karmafl›k-
laflan yap›s› ve haklar›n artan siyasallaflmas› kamu hizmetleri sektörünün geniflle-
mesine neden olmaktad›r (Waters, 1996, s. 112-113).
Sanayi Sonras› Toplumlar›n Genel Karakteristikleri

Veysel Bozkurt (2010) sanayi sonras› topluma iliflkin belirgin özelliklerini Daniel
Bell ve di¤er sanayi sonras› toplum kuramc›lar› olan Alain Touraine ve Masuda’n›n
yaklafl›mlar›n› da kapsayacak biçimde flu bafll›klar alt›nda de¤erlendirmifltir:
1. Ekonomik yap›daki dönüflüm
2. Yükselen yeni s›n›flar
3. Bilginin artan rolü

4. Enformasyon teknolojileri
5. Sanayi sonras› toplumun di¤er karakteristikleri
1. Ekonomik yap›daki dönüflümler: Ekonomik yap›daki en belirgin dönü-
flüm mallar›n üretiminden hizmetlerin üretimine yönelik yaflanan de¤iflimdir. “Bir
ulus sanayilefltikçe, ifl gücünün büyük bir k›sm›, ekonominin çiftçilik (farming) ve
tar›m (agriculture) sektöründen imalat (manifacturing) sektörüne kayar. Bu geçiflin
bir sonucu olarak ulusal gelir artt›kça hizmetlere olan talep artacakt›r” (Bell, 1973:
15’ten akt. Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras› toplumda hizmetlerin üretiminde
art›fl›n gözlendi¤i alanlar “e¤itim, sa¤l›k, sosyal hizmetler gibi insani hizmetler, bil-
gisayar, sistem analizi ve bilimsel araflt›rma ve gelifltirme gibi mesleki hizmetler
olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r” (Bell, 1989, s. 95, akt. Bozkurt, 2010, s. 222). Ayr›ca
tar›m, endüstri gibi temel sektörlerin gerileyerek enformasyon ve hizmetler sektör-
lerinin ön plana ç›kmas› da önemli göstergelerdir. Sanayi sonras› toplumda bilgi ve
enformasyonun artan oranda bir a¤›rl›k kazand›¤› kaç›n›lmaz bir olgudur.
2. Yükselen yeni s›n›flar: De¤iflim yaln›zca üretimin gerçekleflti¤i mekânlar- Sanayi sonras› toplumda kol
da de¤il, iflin niteli¤inde de gözlemlenmektedir. Sanayi sonras› toplumda yeni s›- eme¤ini kullanan mavi
yakal› iflçilerin istihdam›
n›flar ortaya ç›km›flt›r. Art›k vas›fl› ya da yar› vas›fl› mavi yakal› iflçilerin yerine azalm›fl, teknik ve
hizmet sektörünün ihtiyac›n› karfl›layan beyaz yakal› iflçilerin yo¤un olarak istih- profesyonel s›n›f büyümüfl,
mülkiyetten çok bilgi ve
dam edildi¤i bir süreç yaflamaktay›z. Bilim adamlar›, teknisyenler, mühendisler, uzmanl›¤a dayanan bir güce
ö¤retmenler, t›p personeli gibi “teknik ve profesyonel” s›n›f›n niceliksel art›fl› söz sahip olan “bilgi s›n›f›”
önem kazanm›flt›r.
konusudur. S›n›fsal de¤iflim çal›flma alan› ile birlikte seyretmifltir. Bu efl zamanl›
de¤iflim “yap›lan iflin türünde teknik ve profesyonel s›n›f›n üstünlü¤ü lehine” ger-
çekleflmifltir (Poloma, 1993, s. 326). Sanayi sonras› toplumun belirgin bir özelli¤i
olan s›n›fsal de¤iflim, hem toplumsal tabakalaflma hem de toplumsal s›n›f analiz-
lerini de etkilemifltir.
Sanayi sonras› toplumdaki en önemli s›n›f “bilgi s›n›f›”d›r. Üniversiteler, uzman-
l›k alanlar› ve idari teflkilat›n geliflmesi sonucunda ortaya ç›kan “yeni bir entelijan-
siya” yani “bilgi s›n›f›” önem kazanm›flt›r (Slattery, 2007, s. 463). Yükselen yeni bil-
gi s›n›f› “servet ve mülkiyetten ziyade bilgi ve uzmanl›¤a dayal› yeni bir güç biçi-
mini temsil ederler” (Slattery, 2007, s. 463).
3. Bilginin artan rolü: Sanayi sonras› toplumun yeni paradigmas› teorik bilgi-
dir. Yeni ortaya ç›kan toplumsal formasyonun örgütlenmesi bilgi ekseninde ger-
çekleflmektedir. Sanayi sonras› toplumda bilgi stratejik bir önem kazanm›flt›r. Bil-
ginin üretimi, üretilen bilginin kullan›m› kadar çok önemli stratejik bir araç haline
gelmifltir. Sanayi sonras› toplumda teorik bilgi “toplum için yeniliklerin sa¤lanma-
s›nda ve politik kararlar›n al›nmas›nda” merkezi bir rol alm›flt›r (Poloma, 1993, s.
326). Sanayi sonras› toplumlar›n özellikle bilginin stratejik kontrolü ba¤lam›nda
düflünce kurulufllar›, “think-tank”ler, stratejik araflt›rma merkezleri ve araflt›rma
merkezleri etraf›nda örgütlendiklerini ve faaliyet gösterdiklerini söyleyebiliriz. Bu
ba¤lamda sadece teknik bilgi anlam›nda de¤il, stratejik olarak farkl› co¤rafyalarda-
ki politik belirleyicilik anlam›nda da bu kurulufllar›n finanse edildi¤ini ve siyasi ak-
törlere ba¤l› olarak reel politik alan› biçimlendirme gücüne sahip olduklar›n› ifade
etmek mümkündür. Ayr›ca “bilgi daha önce benzeri görülmedik ölçüde teknik ye-
nilenmeyi ve ekonomik büyümeyi basitçe yönetmekle kalmamaktad›r; kendisi de
h›zla ekonominin temel faaliyeti ve mesleki temel belirleyicisi haline gelmektedir”
(Kumar, 2004, s. 24).
4. Enformasyon teknolojileri: Enformasyon teknolojisi sanayi sonras› toplu-
mun ortaya ç›k›fl›nda etkili olan bir etmendir. Enformasyon teknolojilerinin bilim-
Enformasyon teknolojileri sel ve toplumsal olarak hayatlar›m›za girifli toplumsal iliflkilerin, toplumsal rollerin
(bilgi teknolojileri),
bilgisayar ve iletiflim de¤ifliminde çok önemli role sahiptir. Enformasyon teknolojileri insanlar›n ve top-
teknolojilerinin bileflimine, lumlar›n birbirleriyle iletiflim olanaklar›n› art›rmakta, üretim anlay›fl›n› de¤ifltirmek-
bilgilerin elde edilmesinde,
depolanmas›nda,
te, sermaye hareketlerini dünya tarihinde hiç olmad›¤› kadar h›zland›rmaktad›r.
ifllenmesinde ve Ayn› zamanda üretim yap›s›na etkisi geleneksel istihdam alanlar›n› daralt›rken, ye-
iletilmesinde kullan›lan ni ama daha s›n›rl› ifl alanlar› yaratmaktad›r. Bilgisayar destekli üretim, sermaye
yaz›l›m, donan›m, ekipman
ve hizmetlerin bütününe aç›s›ndan verimlilik art›fl› ve maliyet düflüflü anlam›na gelirken, çal›flanlar aç›s›ndan
verilen add›r. istihdam olanaklar›n›n daha yüksek e¤itim seviyesi gerektirmesi ve vas›fs›z/yar›-
vas›fl› iflçilerin istihdam sorununu beraberinde getirmektedir. Dolay›s›yla enfor-
masyon teknolojilerinin pozitif/negatif dönüfltürücü etkisi yads›namaz bir gerçek-
lik haline gelmifltir.
Sanayi sonras› toplumda 5. Sanayi sonras› toplumun di¤er karakteristikleri: Teknolojinin ucuzlaya-
ulus devlet zay›flam›fl, rak kitlesel kullan›m›n›n yayg›nlaflmas› “kitle üretimi ve haberleflmesinin çözülüflü-
merkeziyetçi e¤ilimler
azalm›fl ve bireysellik ne yol açarken, di¤er taraftan da bireyin konumunun güçlenmesine yol açm›flt›r”
güçlenmifltir. (Bozkurt, 2010, s. 225). Sanayi toplumunda varolan geleneksel iflçi hareketleri ve
dayan›flmas›n›n, yeni geliflen s›n›flar, hizmet sektöründe çal›flanlar, bilgi s›n›f› ile
birlikte farkl›laflaca¤› öngörüsü de bulunmaktad›r. Buna göre geleneksel iflçi hare-
ketlerinin yerini “enformasyon toplumlar›nda sivil vatandafl hareketlerinin alaca¤›;
gönüllü teflebbüslerin de toplumda giderek çok daha önemli hale gelece¤i” (Boz-
kurt, 2010, s. 226) öngörüsü yayg›n bir flekilde paylafl›lm›flt›r. Gerçekten de sanayi
sonras› toplumda geleneksel iflçi hareketlerinin zay›flad›¤›, toplumsal s›n›flar›n
parçal›l›¤›n›n art›fl› sonucu iflçi hareketlerinin de parçal› bir karakter kazand›¤› göz-
lemlenmektdir. Ayr›ca gönüllü toplumsal hizmetlerin ve gönüllü kurulufllar›n sivil
vatandafll›k ilkesi ekseninde yeni toplumsall›klar ve bu çerçevede yeni toplumsal
hareketler gelifltirdikleri de görülmektedir. Sanayi toplumunun büyük toplumsal
ve siyasal sorunlar› karfl›s›nda “ulus-devlet” Bell’e göre eski gücünü yitirmifltir. Do-
lay›s›yla sanayi sonras› toplum bu aç›dan da “ekonomik faaliyetlerinde ‘global dü-
SIRA S‹ZDE
flün, yerel SIRA
hareketS‹ZDE
et’ felsefesinin egemen oldu¤u, endüstri toplumunun merkezi-
yetçi e¤ilimlerinin zay›flad›¤› ve bireyselli¤in güçlendi¤i bir toplum olacakt›r” (Boz-
D Ü fi Ü N E L ‹ M kurt, 2010,D Üs.fi Ü226).
NEL‹M
SIRA S‹ZDE Post-endüstriyel

SIRA toplumda
S‹ZDE ulus-devletin zay›flamas›na neden olan faktörler neler olabilir?
S O R U S O R U
3 Düflününüz.
DDÜ ‹fiKÜKN AE LT‹ M DDÜ fi‹ KÜ NKsonras›

Sanayi ve sanayi EA LT‹ M toplumdaki dönüflümleri bilgi, ekonomi, kültür ekseninde kap-
saml› bir flekilde de¤erlendiren çal›flmas› için Veysel Bozkurt’un “Endüstriyel & Post-En-
düstriyel Dönüflüm: R U Bilgi, Ekonomi, Kültür” (‹stanbul, Aktüel Yay›nlar›, 2005) çal›flmas›n›
N N
S O S‹ZDE
SIRA R U S O S‹ZDE
SIRA
okuyunuz.
D‹KKAT D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ Kültür AMAÇLARIMIZ
Bell’in sosyolojisinde kültür en önemli alanlardan birisini oluflturmaktad›r. Bat›n›n
N N
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDEkültür toplumsal de¤iflmeden ba¤›ms›z kalarak bozulmam›fl ve
sanayi toplumunda
K ‹ T A P K ‹ T varolmufltur.
ayr› bir flekilde A P 20. yüzy›l›n ikinci yar›s›ndan itibaren kültür, de¤iflimi
teflvik etmektedir ve ekonomi de bu de¤iflim arzusunu yerine getiren bir araç ha-
line gelmifltir. Toplumsal ve ekonomik yaflamdaki de¤iflimler sanatsal alanda da
TELEV‹ZYON kendisini Tgöstererek
E L E V ‹ Z Y O N kültür, medya arac›l›¤› ile kurumsallaflm›fl ve ba¤›ms›zlaflm›fl-
K ‹ T A P t›r. Kültürün K ba¤›ms›z

‹ T A P ve özerk bir kurum haline gelmesi Bell’e göre sosyoloji di-
siplini için sorun teflkil eder. Çünkü sosyolojik pratik davran›fl›, tutumlar› ve ilgile-
ri rastlant›sal olarak toplumsal konumlar›n özellikleri olan yafl, cinsiyet ve dine gö-
re tahmin edebilece¤i iddias› üzerinden kurumsallaflm›flt›r. Oysa yaflam tarz›, de¤er

seçimi ve estetik tercihler daha fazla kifliselleflmifltir (Waters, 1996, s. 125-126).
Daha önce belirtildi¤i gibi, Bell yukar›da ele al›nan tüm bu faktörlerin post-en-
düstriyel toplumun hem toplumsal yap›s› hem de siyasal yap›s› ve kültürü üzerin-
de yol açt›¤› dönüflümlerle ilgilenir (Ritzer, 2003, s. 235). Bu noktada Bell özellik-
le post-endüstriyel toplumun toplumsal yap›s› ile kültürü aras›ndaki fark üzerinde
yo¤unlafl›r.
Ritzer, daha önce ifade edildi¤i gibi (2003, s. 232) Bell’in endüstriyel - post-en-
düstriyel toplumlar hakk›nda öne sürdükleri ile post-modernistlerin modern-post-
modern toplumlar hakk›nda öne sürdükleri aras›nda birçok ortak nokta bulundu-
¤unu belirtmekteydi. Ancak Ritzer (2003, s. 233) post-modern toplumu olumlu te-
rimlerle tasvir etmeye çal›flan ço¤u post-modernistin aksine, Bell’in post-endüstri-
yel toplumun, en az›ndan baz› yönlerini, elefltirmekten geri kalmad›¤›na dikkat çe-
ker. Bell post-endüstriyel toplumun özellikle toplumsal yap›s› ile kültürü aras›nda
gördü¤ü kopuklu¤u elefltirir. Buna göre, post-endüstriyel toplumun toplumsal ya-
p›s› ile kültürünü farkl› ilkeler temellendirmektedir. Post-endüstriyel toplumun
ekonomik meselelere odakl› toplumsal yap›s›nda rasyonalite ve verimlili¤e yöne-
lik bir ilgi hâkimken kültürel alanda irrasyonel, kendini gerçeklefltirme ve tatmin
etme ilkeleri hâkimdir. Bell, böylesi bir kültürün verimlili¤in ve rasyonalitenin ege-
men oldu¤u bir toplumsal yap›ya ayk›r› düfltü¤ünü savunur ve bu noktada irrasyo-
nel ve hedonistik düflüncelerle iliflkilendirdi¤i post-modernizmi elefltirir (Ritzer,
2003, s. 235). Ritzer, Bell’in bir modernist ve hatta bir muhafazakâr olarak, postmo-
dernizmle iliflkilendirdi¤i bu tür irrasyonel ve hedonizm benzeri geliflmelerin, ge-
leneksel erozyona u¤ratarak onlar›n yerini ald›klar›n› ve bu aç›dan toplum için bir
tehdit oluflturduklar›n› düflündü¤ünü savunur (Ritzer, 2003, s. 235).
SANAY‹ SONRASI TOPLUM TEOR‹S‹NE YÖNEL‹K

ELEfiT‹R‹LER
Sanayileflme sonras› kavram› ‘sanayi toplumu’ ve sanayileflme sürecine dair sahip
oldu¤umuz resmin tümünü yeniden düflünmeye zorluyor. Modern toplumlar›n ta-
rihinin yeni bir evreye veya yeni bir aflamaya girmekte oldu¤u iddias›nda temelle-
nen sanayileflme sonras› kavram›, bir baflka ifadeyle, ‘sanayi toplumu’nun yerini
‘sanayileflme sonras› toplum’a b›rakt›¤›n› iddia ediyor (Kumar, 1976, s. 441). Bu
aç›dan radikal bir dönüflümü ifade ediyor. Gerçekten de Bell’in ve di¤er sanayi
sonras› toplum iddias›n› dile getiren kimi düflünürlerin iddia etti¤i gibi insanl›k ta-
rihi sanayi toplumunun özellikleri ile büyük bir kopuflu temsil eden yeni bir evre
içinde mi? Soruyu flöyle de sorabiliriz: Sanayileflme sonras› kavram› ile ifade edilen
dönüflümler, yenilikler acaba sanayileflmenin yol açt›¤› biçimde insan hayat›n›n
genel çerçevesini dönüfltürebilmifl midir? Örne¤in, söz konusu yenilikler, sanayi-
leflmenin yol açt›¤› biçimde, insanlar› mevsimlere dayal› bir zaman alg›s›ndan saat
esasl› bir planlama yapmaya zorlayarak zamanla ilgili temel alg›lar›n› dönüfltürebil-
mifl midir? Bütün bu yenilikler, insan bilincinin çerçevesini/iskeletini dönüfltürebil-
mifl midir? (Stearns, 1974, s. 13-14). Sanayileflme sonras› toplum tart›flmas›n› bu so-
rular ekseninde düflünmek, yaflanan dönüflümü anlamak aç›s›ndan fayda sa¤laya-
bilir. Oysa Bell bütün bu sorular›n cevaplar› ile çok da ilgili de¤ildir.
Bell sadece en tepedeki yap›larla ilgilenir. Yeni bilgiden, yeni bir yönetici elit-
ten bahseder; toplumun bütün de¤er sisteminin de¤iflip de¤iflmedi¤i meselesi ile
ilgilenmez. Sanayileflme-sonras› toplum kavram›n› ciddiye almak için bu mesele-
nin de ele al›nmas› gerekir (Stearns, 1974, s. 16). Örne¤in, sanayileflme beraberin-
de aileye iliflkin ciddi dönüflümleri getirmifltir. Aileyle ilgili en belirgin dönüflüm,

sanayileflmenin ifl ve aile aras›ndaki ba¤› bütünüyle de¤ifltirmesinde gözlemlenir.
‹fl ile ev birbirinden ayr›lm›fl, evlenme yafl› yükselmifl, kad›nlar bafllang›çta daha
çok ev içi ifllerle u¤rafl›rken, erkekler eve ekmek getiren bir rol üstlenmifllerdir.
Benzer bir de¤iflimi, sanayi sonras› toplumda bulabilir miyiz? Belki evet. Ama Bell
toplumsal bilinçle, de¤erler sistemi ile ya da bunlar›n yaflad›¤› dönüflümle ilgili bir
çözümleme yapmad›¤› için arad›¤›m›z cevaplar› onun söylediklerinde bulmam›z
mümkün de¤il.
Bell’in ilgisi daha önce de söyledi¤imiz gibi en tepedeki yap›lar›n dönüflümü-
ne yönelik bir ilgi. ‹malata dayal› üretimin yerini hizmete dayal› bir ekonominin al-
d›¤› bu yeni ekonomik yap›da, Bell, mavi-yakal›lar›n ekonomideki a¤›rl›¤› azal›r-
ken beyaz-yakal›lar›n iflgücü içindeki etkinli¤inin belirgin bir biçimde artt›¤›n› id-
dia etmekte. E¤itimli profesyonel ve teknisyen gruplardan oluflan (bilim adamala-
r›, matematikçiler, ekonomistler, mühendisler, vb.) beyaz-yakal›lar›n artan etkinli-
¤ine, sanayi-sonras› toplumun en temel özelliklerinden birinin efllik etti¤i söylene-
bilir: teorik bilginin empirizme önceli¤i. Dolay›s›yla, bu yeni toplumun merkezine
Bell, üniversiteleri, araflt›rma örgütlerini ve deney merkezlerini yerlefltirir. Bell’in
önkestirime dayal› metodolojisi, bir yeni toplumu müjdelerken, tarihsel gerçeklik-
leri ya ihmal etmekte ya da kendi iddialar›n› destekleyici bir biçimde kullanmakta-
d›r. Örne¤in, ‘hizmet ekonomisi’ne geçildi¤ini iddia ederken, ‹ngiltere’de 1850’ler-
de zaten bir hizmet ekonomisine do¤ru dönüflüm yafland›¤› gerçe¤ini görmezden
gelmektedir (Kumar, 1976, s. 446). Benzer bir biçimde, toplumda bilim adamlar›-
n›n ve teknik donan›ma sahip profesyonellerin say›s›n›n artmas› asl›nda sanayi
sonras› toplumla de¤il, M. Weber’in de iddia etti¤i gibi, modern kapitalist toplum-
lardaki en az›ndan son bir as›rda gözlemlenebilen rasyonelleflme süreciyle ilgilidir.
Dahas›, teorik bilginin üretime uygulanmas› da yeni de¤ildir. Sanayi toplumu, bü-
tünüyle bilimsel ve teknolojik geliflmelerin bir ürünüdür (Giddens’tan aktaran Par-
lak, 2004, s. 109). Dolay›s›yla, sanayi toplumu ile sanayi sonras› toplum aras›nda,
asl›nda Bell’in iddia etti¤i gibi bir büyük kopufl ya da k›r›lma de¤il, süreklilik söz
konusudur.
Sanayi sonras› toplum teorisine yöneltilen elefltirilerin odak noktas› “s›n›fsal
eflitsizli¤in kal›c›l›¤›, s›n›f çat›flmas›, ekonomik kaynaklar›n birkaç elde yo¤unlafl-
mas›, beyaz yakal› ifllerin vas›fs›z niteli¤i ve tüm mesleklerde profesyonelleflme
normunun suland›r›lmas›d›r” (Swingewood, 1998, s. 374). Bugün içinde bulundu-
¤umuz toplumsal yap›da tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geç(e)medikle-
ri, hatta sanayi öncesi olmasa da tar›m toplumu, sanayi toplumu ve dahas› sanayi
sonras› toplumun belirgin özelliklerini bir arada bulunduran, bütün bu özellikleri
karmafl›k bir flekilde bünyesinde bar›nd›ran toplumlar›n varoldu¤unu söylemek
mümkündür. S›n›fsal çat›flma halen geçerlili¤ini korumakta, mavi yakal› iflçiler ile
beyaz yakal› iflçilerin yapt›klar› iflin niteli¤i aç›s›ndan Bell’in öngördü¤ü biçimde
çok da farkl›l›k kalmad›¤›, özellikle çal›flma koflullar› aç›s›ndan farkl›l›¤›n neredey-
se yok denecek kadar azald›¤› gözlemlenmektedir. Beyaz yakal› çal›flanlar›n pro-
fesyonelliklerinin düzeyi bu anlamda belirsizleflmifl, dahas› s›radanlaflm›flt›r. Dola-
y›s›yla profesyonel mesleklerin bilgi temelli edindikleri becerilerin vas›fs›zlaflmas›
söz konusudur. Bu anlamda sanayi sonras› toplum olarak tasvir edilen dönemde
çal›flanlar›n bilgi düzeyleri neredeyse eflitlenmifl, bilimsel bilginin ya da teorik bil-
ginin ayr›cal›¤› ve iktidar› s›n›rlanm›flt›r.
Weber’in ideal tiplefltirmesindekine benzer bir biçimde formüle etti¤i sanayi
sonras› toplum kavram›n› gelifltirirken Daniel Bell, “gelece¤in toplumu” portresi çi-
zer (Slattery, 2007, s. 464). Sosyolojide gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya

da baflka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça
risklidir. Zira toplumlar›n geliflim seyrine dair önkestirimde bulunmak olas› de¤i-
flimlerin dikkate al›nmamas› durumunda bofla bir çaba olarak da kalabilmektedir.
Bell çal›flmas›n›n sonraki bask›lar›nda sanayi sonras› toplumu temsil etti¤ini düflün-
dü¤ü, en baflta ileri sürdü¤ü birtak›m özelliklerden vazgeçmifl, yerine yenilerini or-
taya koymufl, eklektik bir kurama dönüfltürmüfltür. Ancak her ne kadar baz› özel-
likleri ç›kar›lsa ve yeni eklemeler yap›lsa da Bell’in teorisi kavramsal düzeyde yay-
g›n kabul görmüfl, farkl› kavramlaflt›rmalarla çeflitlendirilmifltir. Öte yandan Bell’in
sanayi toplumundan sonraki toplumsal yap›y› analiz ederken çizdi¤i çerçeve faz-
laca “fütürolojik” bulunmufltur (Slattery, 2007, s. 464).
Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisine en bariz elefltirilerden bir di¤eri
ise onun ekonomik ve endüstriyel analizine yönelik olarak yap›lm›flt›r. Buna göre
Krishan Kumar’›n Sanayi Sonras› Toplumdan Post-modern Topluma-Ça¤dafl Dün-
yan›n Yeni Kuramlar› (2004) adl› çal›flmas›nda sanayi sonras› toplumda Bell’in
yeni hizmet s›n›f› olarak gördü¤ü “insan hizmetleri” ve “profesyonel hizmetler” ala-
n›nda istihdam edilen iflçilerin say›s›nda kayda de¤er art›fl gözlemlense de asl›nda
nitelik aç›s›ndan betimsel düzeyde bu iflçilerin “profesyonel” olarak adland›r›ld›¤›-
n› belirtmektedir. Buna örnek olarak da “tesisatç›lara ‘›s› mühendisi’, dükkanc›lara
‘idareciler’” denmesini örnek gösterir. Hizmet sektöründeki iflçilerin “çeflitlili¤i, he-
terojenli¤i, vas›f ve bilgi art›fl›” (Miles ve Gershuny 1986’dan akt. Kumar, 2004, s.
40) üzerine söylenebilecekler de Bell’in kuram›ndaki hizmet s›n›f›n›n homojen bir
s›n›f gibi ele al›fl›na dair kayg›lar› art›r›r. Ayr›ca profesyonellerin ve idarecilerin ço-
¤unlu¤unun e¤itim düzeyleri geliflmifl sanayi sonras› toplumlar›n en tipik örnekle-
ri olan Amerika Birleflik Devletleri, Almanya ve Japonya’da üniversite mezunu ola-
bilirken, benzer yap›ya sahip oldu¤unu düflündü¤ümüz Britanya’da ayn› pozis-
yondaki çal›flanlar›n çok daha az›n›n üniversite mezunu oldu¤u kaydedilmektedir
(Kumar, 2004, s. 40). Sanayi sonras› toplum aflamas›nda bilgi s›n›f›n›n oluflaca¤›,
geniflleyece¤i fleklindeki öngörü de sorunlu görünmektedir. Zira hizmet s›n›f›n›n
istihdam edildi¤i alanlarda salt bilgiye dayal› ifllerin büyük bir bölümünün “kendi
kendine hizmet” sunumu nedeniyle tasfiye oldu¤u, bu alanda çal›flanlar›n ifllerinin
ortam›n›n kayboldu¤u tesbit edilmektedir (Miles ve Gershuny 1983’den akt. Ku-
mar, 2004, s. 40).
Bell taraf›ndan özel bir önem atfedilen teknoloji, bilhassa bilgisayar teknolojisin-
de kaydedilen bafldöndürücü h›z, bu alanda hizmet sektöründe orta kademede ça-
l›flanlar›n say›s›n› azaltm›flt›r. Ayr›ca yeni ifl alanlar› bilgisayar/bilgi sektöründeki is-
tihdam olanaklar›n›n art›fl›ndan de¤il, vas›f ve bilgi kapsam›n›n kayda de¤er ölçüde
olmad›¤› üçüncül ekonominin afla¤› düzeylerinde gerçekleflmifltir. Kumar’a göre ye-
ni ifl alanlar› daha çok hizmetler ve perakende ticaret alanlar›nda yarat›lm›flt›r. “Ti-
pik yeni iflçiler, fast-food restoranlar› dahil olmak üzere ‘yiyecek ve içecek’ kurulufl-
lar›nda çal›flanlard›: ‘sa¤l›k hizmetleri’ temelde hemflireler ve özel hastanelerdeki
yard›mc› personel ve evlerde çal›flan özel hemflirelerden olufluyordu; ‘ifl hizmetle-
ri’ndeyse temelde veri ifllemeyle, kopyalama ve enformasyon ulaflt›rmayla u¤raflan
rutin enformasyon iflçileri yer al›yordu. Yeni iflçilerin birço¤u kad›nlardan olufluyor-
du, bunlar›n birço¤u yar›m gün ya da geçici olarak çal›flmaktayd›. Ücret düzeyleri
düflüktü, ifl güvenli¤i ve kariyer beklentisi hemen hemen s›f›rd›” (Kumar, 2004, s.
41). Kumar’›n özetledi¤i bu durum da göstermektedir ki, genel olarak hizmet sek-
töründe ve enformasyon teknolojilerinde istihdam edilen iflçilerin bilgi düzeyleri,
yapt›klar› iflin niteli¤i ve ald›klar› ücretler aç›s›ndan sanayi toplumu özelliklerini sür-
dürmektedir. Dolay›s›yla Bell’in resmetti¤i sanayi sonras› topluma dair göreli iyi ko-
flullar ne yaz›k ki gerçeklikten uzak seyretmektedir. Hizmet sektörü kavram› Bell’in
ortaya koymaya çal›flt›¤›ndan çok daha genifl anlamda sanayi üretiminin birer uzan-
t›s› fleklinde faaliyet gösteren alanlara da göndermede bulunmaktad›r. Mevcut be-
yaz yakal› hizmet sektörü çal›flanlar›n›n ço¤unlu¤u genellikle vas›fs›z, çok az bilgi
ve uzmanl›k gerektiren (büro iflleri, sekreterlik, yaz› iflleri, petrol istasyonu görevli-
si v.b) alanlarda çal›flmaktad›rlar (Slattery, 2007, s. 465). Sanayi üretimine do¤rudan
ya da dolayl› katk›da bulunan mühendis, teknisyen veya bilgisayar programc›s› gi-
bi mesleklerin üyeleri Bell’in iflaret etti¤i gibi ayr›cal›kl›, iktidar sahibi olabilecek s›-
D Ü fi Ü N E L ‹ M n›fsal bir konuma
D Ü fi Ü N E L ‹ulaflabilmekten
M uzak görünmektedir.
SIRA S‹ZDE Sanayi sonras›

SIRAtopluma
S‹ZDE yönelik getirilen elefltirileri k›saca özetleyiniz.
S O R U S O R U
4
Türkiye sanayi sonras› toplum tart›flmalar›n›n hem içerisinde hem de d›fl›nda
D DÜ fi‹ KÜ NK EALT‹ M D ÜD fi‹ ÜK NKEALT‹ M
yer alabilecek nitelikte bir toplumsal görünüme sahiptir. Zira Türkiye 20. yüzy›-
la tam bir tar›m toplumu olarak girmifl, Cumhuriyet’in kuruluflu ile s›n›rl› düzey-
N N
S O S‹ZDE
SIRA R U de sanayileflme S O S‹ZDE
SIRA R gerçeklefltirilebilmifl,
U sanayileflme ancak yüzy›l›n ikinci yar›s›n-
dan sonra, özellikle k›rdan kente göçün etkisiyle h›z kazanabilmifltir. Günümüz-
de ise Türkiye D‹KKAT
tar›m toplumu özelliklerini geride b›rakm›fl, sanayi toplumu ka-
D‹KKAT
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ ancak halen sanayi sonras› toplum kriterlerini Bell’in çizdi-
rakterini benimsemifl
¤i çerçeve içinde s›n›rl› bir flekilde tafl›yan bir ülke görünümündedir. Bu de¤er-
N N
lendirme ekseninde asl›nda Türkiye’nin s›n›fsal kompozisyonu, üretim biçimi,
teorik bilginin ve teknolojinin üretimde kullan›lmas› gibi sanayi sonras› topluma
AMAÇLARIMIZ
iliflkin temel dinamikler çerçevesinde ele al›nmal›d›r. Bu nedenlerle Türkiye üre-
AMAÇLARIMIZ
tim aflamalar›nda halen Bat›’n›n sanayi sonras› toplumlar›ndan teorik bilgi ve tek-
TELEV‹ZYON T E L E Valmakta
noloji deste¤i ‹ Z Y O N (Özkalp, 2009, s. 369) sanayileflmesini Bat›’ya ba¤›ml› bir
K ‹ T A P flekilde sürdürmektedir.
K ‹ T A P
‹NTERNET Türkiye’deki‹ Niflgücünün

TERNET temel göstergelerini, istihdam alanlar›n›, sektörel da¤›l›m›n› de-
TELEV‹ZYON tayl› bir flekilde istatiksel
TELEV‹ZYON olarak inceleyebilmek için http://www.tuik.gov.tr/PreTab-
SIRA S‹ZDE lo.do?tb_id=25&ust_id=8
SIRA S‹ZDE ba¤lant›s›na baflvurabilirsiniz.
Türkiye sanayi sonras› toplumun en tipik özelliklerinden biri olan geleneksel

D‹ N
Ü fiT ÜE NR ENLE‹ M
T D ÜNfiTÜENRENLE‹ M
tar›msal ve‹ sanayi T
üretimindeki istihdam edilen nüfus aç›s›ndan anlaml› bir geliflim
göstermifltir. Art›k Türkiye’de uzun zamand›r hizmet sektöründe istihdam edilen
S O R U nüfus oran› Star›mda
O R U ve sanayide istihdam edilenleri geride b›rakm›fl görünmekte-
dir. 2012 y›l› Türkiye ‹statistik Kurumu Hanehalk› ‹flgücü Araflt›rmas› Mart 2012 So-
D‹KKAT nuçlar›’na göreD ‹ K Kistihdam
AT edilenlerin yüzde 23,6’s› tar›m, yüzde 19,8’i sanayi, yüzde
5,9’u inflaat, yüzde 50,7’si ise hizmetler sektöründe yer alm›flt›r.
Türkiye’de özellikle son 30 y›lda hizmet sektöründe istihdam oran› artm›fl gö-
N N
rünse de, son zamanlarda üniversite mezunu beyaz yakal› iflsizli¤inin önemli bir so-
run halinde geldi¤i görülmektedir. Bu durumda sanayi sonras› toplum özelliklerin-
AMAÇLARIMIZ den birisi olan vas›fl›, yüksek e¤itimli beyaz yakal› çal›flan profiline uygun popülas-
AMAÇLARIMIZ
yonun Türkiye gibi genç nüfusa sahip bir ülkede iflsiz kalmas› düflündürücüdür.
K ‹ T A P Türkiye’dekiK beyaz
‹ T A yakal›
P iflsizli¤i ve yaflan›lan sorunlar üzerine yak›n zamanda yap›lm›fl
nitelikli bir çal›flma için lütfen Ed. Tan›l Bora, “‘Bofluna m› Okuduk?’ Türkiye’de Beyaz Ya-
kal› ‹flsizli¤i” (‹stanbul: ‹letiflim Yay›nlar›, 2011) bak›n›z.
Özet
N
A M A Ç
Amerikan sosyologu Daniel Bell’in sosyolojiye N
A M A Ç
Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisini
1 katk›lar›n› özetleyebilmek. 3 analiz edebilmek.
Daniel Bell’in sosyolojisinde temel amaç “kuram- Sanayi sonras› toplum teorisi bir toplumsal de-
dan çok toplumsal çözümlemeye” a¤›rl›k ver- ¤iflme teorisidir. Sanayi sonras› toplumun en
mektir. Büyük toplumsal sorunlar›n çözümü için önemli özelliklerinden birisi üretim biçiminin
öngörülerde ve önerilerde bulunma e¤iliminde farkl›laflmas›d›r. ‹malat sanayi yerini hizmet sek-
olan bir sosyologdur. Sosyolojide bu tarz top- törüne b›rakm›flt›r. ‹kinci özellik toplumsal s›n›f-
lumsal önkestirim (social forecasting) olarak ad- lar›n yap›s›nda gözlemlenen de¤iflimdir. Sanayi
land›r›lmaktad›r. Bell 1950’lerde ortaya ç›kan ya- toplumunun aksine sanayi sonras› toplumda ilk
k›nlaflma (convergence) teorisinin önde gelen kez mavi yakal› iflçilerin oran› beyaz yakal› çal›-
temsilcilerinden biri olarak kabul edilmektedir. flanlar›n oran›na göre düflüfl göstermifltir. Sanayi
Bell toplumsal yap›y› sosyal, politik, kültürel ol- sonras› toplumun bir di¤er özelli¤i ise bilginin
mak üzere üç düzlemde incelemektedir. Daniel artan önemi olmufltur. Bilginin üretimi, kontrolü
Bell “ideolojinin sonu” tezinin öncülerindedir. son derece önem kazanm›flt›r. Sanayi sonras› top-
N
lumda belirleyici olan teorik bilginin merkezi
AM A Ç Sanayi sonras› toplum kavram›n› aç›klayabilmek. önem kazanmas›d›r.
2
N
Daniel Bell “sanayi sonras› toplum” kavram›n›n
sahibi kuramc› olarak bilinmektedir. Bu kavram› Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisinin
A M A Ç
kullanan ilk kifli olmasa da, kavram› ele al›fl biçi- 4 elefltirilerini özetleyebilmek.
miyle en çok tart›flma yaratan isim olarak de¤er- Tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geçe-
lendirilmektedir. Bell sanayi sonras› toplumun memifllerdir; geçme olas›l›klar› da bulunmamak-
çok farkl› özelliklere sahip oldu¤unu öne sür- tad›r. S›n›fsal çat›flma halen geçerlili¤ini koru-
mektedir. Sanayi sonras› toplumun genel hatlar› maktad›r. Mavi yakal› iflçiler ile beyaz yakal› iflçi-
itibariyle en temel karakteristik özellikleri tekno- lerin yapt›klar› iflin niteli¤i aç›s›ndan farkl›l›k yok
loji, ekonomi ve toplumsal yap›da görülmekte- denecek kadar azalm›flt›r. Öte yandan sosyoloji-
dir. Ekonomi a¤›rl›kl› olarak imalat sanayinden de gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya da
hizmet sektörüne kaymakta, teknolojik alanda baflka bir ifadeyle önkestirimde bulunmak ge-
bilim destekli sanayi merkezi önem kazanmakta, nellikle hem zor hem de oldukça risklidir. Bu
toplumsal yap›da ise yeni teknik elitlerin yükse- nedenle Bell’in teorisi k›smen fütürolojik bulun-
lifli ile birlikte yeni bir toplumsal tabakalaflma maktad›r. Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum
prensibi görülmektedir (Bell: 1974’ten akt. Wat- teorisine en bariz elefltiriler ekonomik ve endüs-
son, 1995, s. 180). Sanayi toplumunda egemen triyel analizine yönelik olarak yap›lm›flt›r.
olan mavi yakal› ifl alanlar›n›n yerini, art›k beyaz
yakal› ifllerin ve iflçilerin profesyonel, bilimsel ve
teknik meslekler sahibi s›n›flar olarak sanayi son-
ras› toplumun s›n›fsal yap›s›n› biçimlendirdi¤i
gözlemlenmektedir.
Kendimizi S›nayal›m
1. Afla¤›daki Daniel Bell’e iliflkin ifadelerden hangisi 6. Afla¤›daki sosyologlardan hangisi sanayi toplumu
yanl›flt›r? kavram›n› ilk kez kullanm›flt›r?
a. New York’ta do¤mufltur. a. Saint Simon
b. Columbia Üniversitesi’nde ö¤renim görmüfltür. b. Max Weber
c. Harvard Üniversitesi’nde ö¤retim üyesi olarak c. Karl Marx
çal›flm›flt›r. d. Emile Durkheim
d. “Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri” kitab›n›n ya- e. Daniel Bell
zar›d›r.
e. Yale Üniversitesi’nde asistanl›k yapm›flt›r. 7. Afla¤›daki meslek gruplar›ndan hangisi Daniel Bell’in
“teknik ve profesyonel” s›n›f› içinde yer almaz?
2. Afla¤›dakilerden hangisi Daniel Bell’in sanayi sonra- a. Bilim insanlar›.
s› toplum kuram›ndan sonra kapitalizmin kültürel çelifl- b. Teknisyenler.
kilerini ele ald›¤› çal›flmas›d›r? c. Mühendisler.
a. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri d. Mavi yakal›lar.
b. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli e. T›p personeli.
c. ‹deolojinin Sonu
d. Postkapitalist Paradigmalar 8. Daniel Bell sanayi sonras› toplum teorisini gelifltirir-
e. Endüstriyel ve Post-Endüstriyel Dönüflüm ken afla¤›daki ülkelerden hangisini temel alm›flt›r?
a. Türkiye.
3. Daniel Bell “bilgi toplumu” kavram›n› ilk kez hangi b. Japonya.
çal›flmas›nda kullanm›flt›r? c. Fransa.
a. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri d. M›s›r.
b. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli e. A.B.D.
c. ‹deolojinin Sonu
d. Postkapitalist Paradigmalar 9. Sanayi sonras› toplumdaki en önemli s›n›f afla¤›da-
e. Endüstriyel ve Post-Endüstriyel Dönüflüm kilerden hangisidir?
a. ‹flçi s›n›f›.
4. Afla¤›daki teorisyenlerden hangisinin sanayi sonras› b. Bilgi s›n›f›.
topluma iliflkin bir kavramlaflt›rmas› bulunmamaktad›r? c. Yönetici s›n›f.
a. Amittai Etzioni d. Orta s›n›f.
b. Herman Kahn e. Üst s›n›f.
c. Peter Drucker
d. Ralf Dahrendorf 10. Afla¤›daki kitaplardan hangisi Türkiye’de beyaz ya-
e. Max Weber kal› iflsizli¤i ele alan yak›n dönem bir çal›flmad›r?
a. Bofluna m› Okuduk? Türkiye’de Beyaz Yakal›
5. Daniel Bell sanayi sonras› toplum tipinin özellikleri- ‹flsizli¤i
ni ele al›rken afla¤›dakilerden hangisi aç›s›ndan de¤er- b. Kapitalizmin Kültürel Çeliflkileri
lendirmemifltir? c. Sanayi Sonras› Toplumun Gelifli
a. Endüstriyel aç›dan. d. Global ‹flletme Yerel Emek
b. Mesleki aç›dan. e. ‹deolojinin Sonu
c. ‹letiflimsel aç›dan.
d. Kültürel aç›dan.
e. ‹deolojik aç›dan.
Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” S›ra Sizde 3
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Bell’e göre post-endüstriyel toplumda ulus devlet bü-
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” yük problemlerin çözümü için çok küçük, küçük prob-
konusunu yeniden gözden geçiriniz. lemlerin çözümü için ise gere¤inden fazla büyük hale
3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Daniel Bell’in Sosyolojisi” gelmifltir. Bu ifadeyle Bell, ulus devletin uluslar aras›
konusunu yeniden gözden geçiriniz. ekonomik meseleler üzerinde kontrol sahibi olamad›¤›-
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” n›, di¤er taraftan yerel ihtiyaçlar› da yeterince karfl›laya-
Kavram›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. mad›¤›n› ima etmekte, ulus devletin bir yandan etnik
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” az›nl›klara, di¤er yandan örgütlü flirket gruplar›na do¤ru
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. ikiye bölündü¤ünü ileri sürmektedir. Bell’e göre etnik
6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” gruplar Sovyetler Birli¤i, Yugoslavya ve Çekoslovaska
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. örneklerinde görüldü¤ü gibi etnik olarak homojen ola-
7. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” caklar› co¤rafi bölünmelere yönelmekte, profesyonel
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. dernekler veya sendikalar gibi örgütlü gruplar da yurt-
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” tafllar›n refah› için devletten afl›r› gelir taleplerinde bu-
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lunmakta, bu talepler enflasyonu art›rmakta ve bu da
9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Sanayi Sonras› Toplum” orta s›n›flar›n artan vergilere isyan etmesini beraberinde
Teorisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz. getirerek ulus devleti ekonomik aç›dan zora sokmakta-
10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Sanayi Sonras› Toplum Te- d›r (Bell, 1991: 225-226’dan akt.Waters, 1996, s. 161).
orisine Elefltiriler” konusunu yeniden gözden
geçiriniz. S›ra Sizde 4
Tüm toplumlar›n sanayi sonras› aflamaya geç(e)medik-
leri, tar›m toplumu, sanayi toplumu ve dahas› sanayi
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› sonras› toplumun belirgin özelliklerini karmafl›k bir fle-
S›ra Sizde 1 kilde bünyesinde bar›nd›ran toplumlar›n varoldu¤unu
Toplumsal önkestirim, klasik sosyoloji perspektifinin söylemek mümkündür. Sosyolojide gelece¤e iliflkin top-
bir parças› olan, makro kuramsal perspektif ile günü- lumsal ç›kar›mlarda ya da baflka bir ifadeyle önkesti-
müz koflullar›n› dile getiren, yenilenmifl “uygun” ve rimde bulunmak genellikle hem zor hem de oldukça
“kullan›fll›” bir sosyoloji ilgisini harmanlar (Poloma, risklidir. Daniel Bell’in sanayi sonras› toplum teorisine
1993, s. 324). Bell toplumsal olaylar›n ve olgular›n tah- en bariz elefltiriler ekonomik ve endüstriyel analizine
min edilmesiyle önkestirimi birbirinden ay›r›r. Ona gö- yönelik olarak yap›lm›flt›r.
re tahmin olaylar›n sonuçlar› ile ilgilenirken, toplumsal
önkestirim tarihsel e¤ilimler dizgesinin olas›l›klar›n›n
ana hatlar›n› ç›karmaya çal›fl›r (Poloma, 1993, s. 324).
S›ra Sizde 2
Sanayi toplumunda temel kaynak aç›s›ndan makineler
önemli iken, sanayi sonras› toplumda bilgi önemlidir.
Temel kurum ilkinde flirketler, di¤erinde üniversiteler-
dir. Sanayi toplumunda temel karar verici noktas›nda
tüccarlar söz sahibi iken, sanayi sonras› toplumda pro-
fesyonellerdir. Birincisinde gücün temeli mülkiyet odak-
l› iken, ötekinde art›k bilgi önem kazanm›flt›r. Politika-
n›n rolü aç›s›nda ise sanayi toplumunda laissez-faire
anlay›fl› egemen iken, sanayi sonras› toplum aflamas›n-
da devlet, anonim ortakl›k egemenlik sahibi olmufltur.
Yararlan›lan Kaynaklar
Belek, ‹lker. (1997). Postkapitalist Paradigmalar, ‹s- Mendras, Henri. (2008). Sosyolojinin ‹lkeleri, ‹stan-
tanbul: Sorun Yay›nlar›. bul: ‹letiflim Yay›nlar›.
Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial So- Özkalp, Enver. (2009). Sosyolojiye Girifl, (Yenilenmifl
ciety (I), National Affairs, Winter, 17. Bask›), Bursa: Ekin Yay›nevi.
Number 6. Parlak, Z. (2004). “Sanayi Ötesi Toplum Teorilerinin
http://www.nationalaffairs.com/doc- Elefltirel Bir De¤erlendirmesi”, Kocaeli Üniversite-
lib/20080516_196700603notesonthepostindustrials si Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, say› 2, ss.
ocietydanielbell.pdf (eriflim tarihi: 8 Mart 2011) 95-125.
Bell, Daniel. (1967). Notes on the Post-Industrial So- Poloma, Margaret T. (1993). Ça¤dafl Sosyoloji Kuram-
ciety (II), National Affairs, Spring, lar›, Ankara: Gündo¤an Yay›nlar›.
Number 7. Slattery, Martin. (2007). Sosyolojide Temel Fikirler,
http://www.nationalaffairs.com/doc- ‹stanbul: Sentez Yay›nc›l›k.
lib/20080516_196700707notesonthepostindustrials Stearns, P. N., (1963). “Is There a Post-Industrial Soci-
ocietydanielbell.pdf (eriflim tarihi: 8 Mart 2011) ety?”, Society, vol. 11, no. 4, pp. 10-22.
Bell, Daniel. (1976a). The Coming of Post-industrial Swingewood, Alan. (1998). Sosyolojik Düflüncenin K›-
Society: A venture in social forecasting. sa Tarihi, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
New York: Basic Books. Vergin, N (2010). Siyasetin Sosyolojisi Kavramlar, Ta-
Bell, Daniel. (1976b). “Welcome to the post-industrial n›mlar, Yaklafl›mlar, Do¤an Kitap: ‹stanbul.
society”, Physics Today, February 1976. Waters, Malcolm. (1996). Daniel Bell, New York: Rout-
Bell, Daniel. (1991). The Winding Passage: Sociolo- ledge.
gical Essays and Journeys. New Brunswick: Watson, Tony J. (1995). Sociology Work and In-
Transaction. ‹çinde: Waters, Malcolm. (1996). Dani- dustry, London: Routledge.
el Bell, New York: Routledge.
Bozkurt, Veysel. (2005). Endüstriyel & Post-Endüs-
triyel Dönüflüm, Bursa: Aktüel Yay›nlar›.
Bozkurt, Veysel. (2010). “Toplum ve ‹ktisat”, Sosyolo-
jiye Girifl, (Ed. ‹hsan Sezal), 3. Bask›,
‹stanbul: Beta Yay›nlar›.
Bruce, Steve ve Yearly, Steven. (2006). The Sage Dic-
tionary of Sociology, London: Sage Publications.
Encyclopædia Britannica Concise. http://www.mer-
riam-webster.com/concise/futurology
Horton, R. (2006). “Daniel Bell”. ‹çinde: B.S.Turner. The
Cambridge Dictionary of Sociology. Cambridge:
Cambridge University Press. ss.34-35.
Kivisto, Peter. (2008). Sosyolojinin Temel Kavramla-
r›, Ankara: Birleflik Yay›nevi.
Kumar, Krishan (1976). “Industrialism and Post-Indus-
trialism: Relections on a Putative Transitions”, Soci-
ological Review, vol. 24, no. 3, pp. 439-478.
Kumar, Krishan. (2004). Sanayi Sonras› Toplumdan
Post-Modern Topluma-Ça¤dafl Dünyan›n Yeni
Kuramlar›, Ankara: Dost Kitabevi.
Mann, Michael. (1983). Macmillan Student Encyclo-
pedia of Sociology, London: MacMillan Press.
Marshall, Gordon. (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara:
Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
2
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra Alain Touraine’in;
N
Programlanm›fl toplum kavram›n› tan›mlayabilecek,
N
Toplumu anlamada kulland›¤› yöntemi aç›klayabilecek,
N
Kültürel demokrasi kavram›n› tan›mlayabilecek,
N
Modernli¤e ve liberalizme yönelik elefltirilerini kavrayabilecek,
N
Kültürel demokrasi fikrini tart›flabilecek,
Özne, demokrasi, modernlik ve toplumsal hareketler aras›nda kurdu¤u ilifl-
kiyi de¤erlendirebilecek bilgi ve becerilere sahip olacaks›n›z
Anahtar Kavramlar
• Programlanm›fl Toplum • Özne
• Modernlik • Kültürel Demokrasi
• Demokrasi • Toplumsal Hareketler
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹
VE GEÇ MODERN TOPLUM
• MODERNL‹K VE MODERN
TOPUMLARIN TEMEL SORUNU
Ça¤dafl Sosyoloji Alain Touraine: • MODERNL‹K VE ÖZNE
Modernlik ve
Kuramlar› Demokrasi • MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE
DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹
‹L‹fiK‹LER
• S‹YASAL MODERNL‹K VE
DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI
• TOPLUMSAL HAREKETLER VE
KÜLTÜREL DEMOKRAS‹
Alain Touraine: Modernlik
ve Demokrasi
G‹R‹fi
Alain Touraine günümüzün önde gelen toplumbilimcileri ve demokrasi kuram-
c›lar› aras›nda yer al›r. Yay›nlanm›fl çal›flmalar›n›n seyri dikkate al›nacak olursa,
onun ilk dönem araflt›rma ilgileri daha çok sanayi sosyolojisi, özellikle sanayi ifl-
çilerinin teknolojik ve mesleki modernleflmeye karfl› tav›r al›fllar› üzerinedir.
Onun birkaç meslektafl› ile birlikte ‹ktisadi ‹flbirli¤i ve Kalk›nma Örgütü’nün ta-
lebi üzerine yapm›fl oldu¤u literatür incelemesi (bkz. Touraine ve di¤, 1965) ya-
y›nland›¤› tarihe kadarki dönemde sanayi sosyolojisi alan›ndaki mevcut bilgi bi-
rikiminin iyi bir sentezlemesini temsil eder. Touraine, bu dönemdeki çal›flmala-
r›ndan daha sonraki çal›flmalar›nda sürekli olarak kendilerine at›fta bulunaca¤›
iki önemli sonuç ç›kar›r. Bunlardan birincisi sanayi iflçileri bizatihi teknolojik
modernleflmeye de¤il, bu modernleflmenin yap›lma biçimine ve özellikle usta
vasf› tafl›yan iflçiler aras›nda belirgin oldu¤u üzere, bu modernleflmenin kendi-
lerinin ifl üzerindeki özerkliklerini kaybetmelerine karfl› ç›kmaktad›rlar. ‹kincisi
ise, yirminci yüzy›l ortalar›na gelininceye kadar s›naî iflyerlerinde görülen emek
ile sermaye aras›ndaki çat›flma s›naî demokrasinin ve ‹kinci Dünya Savafl›’ndan
sonra da refah devleti’nin oluflumunu sa¤lad›ktan sonra art›k toplumdaki temel
toplumsal çat›flma olma konumunu kaybetmektedir. Bu çat›flman›n yerini toplu-
mun kendini yeniden üretimini planlayanlar ile bunlar›n kararlar›na tâbi olanlar
aras›ndaki toplumsal çat›flma almaktad›r.
Alain Touraine 1925 y›l›nda Fransa’n›n Hermanville kentinde Resim 2.1

do¤mufltur. Üniversite e¤itimini Ecole Normale Superieure’de ta-
rih (ve felsefe) alan›nda 1950 y›l›nda, doktora e¤itimini ise 1965
y›l›nda tamamlam›flt›r. Mezuniyetinin ard›ndan Touraine yedi
y›l boyunca Ulusal Bilimsel Araflt›rma Merkezi’nde (Centre Na-
tional de la Recherce Scientific) araflt›rmac› olarak çal›flm›fl,
1958-60 y›llar› aras›nda Uygulamal› Yüksek Araflt›rmalar Oku-
lu’nun (Ecole Pratique des Hautes Etudes) müdürlü¤ünü yap-
m›fl, 1970 y›l›nda ise bu okula ba¤l› Toplumsal Hareketler ‹nce-
leme Merkezi’ni (Centre for the Study of Social Movements) kurmufltur (bkz. Encyclo-
pedia of World Bibliography on Alain Touraine, 2011).
Weber’ci yaklafl›ma paralel olarak Touraine, sosyolojinin konusunun toplumsal ey-

lem olmas› gerekti¤ini savunur. O sadece somut-ampirik durumlar›n incelenmesi ile
ilgilenen bir sosyolog de¤il, ayn› zamanda bu durumlar›n›n sebep ve sonuçlar›n› an-
lamaya, aç›klamaya ve sorun olarak tan›mlad›¤› hususlar›n afl›lmas›na yarayacak
öneriler ortaya koymaya çal›flan bir entelektüeldir.
Touraine bu gözlemlerini 1968’de baflta Fransa ve ABD olmak üzere geliflmifl

sanayi ülkelerindeki ö¤renci hareketlerinin sosyolojik analizinden hareketle yap-
t›¤› tespitlerle birlefltirir. Bu tespitler do¤rultusunda Touraine 1970’lerden itibaren
art›k sanayi toplumunun yerini yeni bir topluma, sanayi-sonras› topluma ya da
programlanm›fl topluma, b›rakt›¤›n› ve bu toplumun alaca¤› fleklin ise toplumsal
hareketler ile bu yeni topluma egemen güç yap›lar› aras›ndaki toplumsal çat›flma-
ya ba¤l› olaca¤›n› dile getirir.
The Post-Industrial Society [Sanayi-sonras› Toplum] (1971) bafll›kl› çal›flmas›
Touraine’in programlanm›fl toplumun s›n›f yap›s›n› ve dinamiklerini sanayi toplu-
mu ile karfl›laflt›rmal› olarak ele ald›¤› klasik bir çal›flma olmufltur. Onun The Aca-
demic System in American Society [Amerikan Toplumundaki Akademik Sistem]
(1974) bafll›kl› çal›flmas› ise böyle bir toplumun seçkinlerinin Amerikan örne¤in-
de nas›l bir e¤itim sistemi içinde e¤itildiklerini ve daha genel olarak üniversite ile
iktisadi ve toplumsal hayat aras›ndaki ba¤›n nas›l kuruldu¤unun bir incelemesini
yapmaktad›r.
Sosyoloji literatüründe Touraine toplumsal hareketler sosyologu olarak an›l›r.
Touraine’in bu s›fatla temayüz etmesi onun 1968 ö¤renci hareketleri üzerine in-
celemesi ile bafllayan, Polonya’daki sosyalist rejimin çöküflünü haz›rlayan Daya-
n›flma hareketi ve Fransa’da nükleer karfl›t› hareket üzerine incelemeleri ile de-
vam edip, bundan böyle gündeminden hiç düflmeyecek olan di¤er çal›flmalar› ile
alâkal›d›r. Bu di¤er çal›flmalardan biri olan The Return of the Actor [Aktörün Dö-
nüflü] (1988) onun modernlik, demokrasi ve toplumsal hareketler aras›ndaki ilifl-
kilerin sistematik bir çözümlemesi yönündeki önemli bir aflamay›, daha sonraki
ayr›nt›l› çal›flmalar›n›n adeta bir ilk tasla¤›n› oluflturmaktad›r.
Touraine’e göre (1971), sanayi-sonras› toplum ya da programlanm›fl toplum
sanayi toplumundan daha fazla iktisadi büyümeye odaklanm›flt›r ve sanayi toplu-
munun sahip oldu¤undan çok daha fazla bir yat›r›m kabiliyetine sahiptir. Buna
ra¤men, bu toplumun merkezinde yer alan mücadele sanayi toplumunda oldu¤u
gibi emek ile sermaye aras›ndaki mücadele ya da sermaye birikimi ve onu müm-
kün k›lan sömürü de¤ildir. Zira iktisadi büyüme art›k sadece sermaye birikimine
dayanmamakta aksine eskisinden daha fazla olarak bilgiye ve toplumun yarat›c›-
l›¤›na dayanmaktad›r. Bu toplumda “hayat›n bütün alanlar›-e¤itim, tüketim, bilgi,
vs.-giderek artan bir flekilde üretim etkenleri denilen fleyle bütünlefltirilmifltir”
(Touraine, 1971: 5-6). Bu bütünlefltirme ifllemi “bilimsel ve teknik araflt›rma, mes-
leki e¤itim, de¤iflimi programlama ve onun unsurlar›n› idare etme, çoklu iliflkile-
re sahip örgütlerin yönetimi ve bütün bu üretim etkenlerinin harekete geçirilme-
sinden yana olan tutumlar›n” oluflturulup, idare edilmesini de içermektedir
(Touraine, 1971: 5-6).
2. Ünite - Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi 31
Touraine’in sanayi sonras› toplum tezine göre 1970’lerden itibaren sanayi toplumu-
nun yerini bilgi ve teknolojinin önemli hale geldi¤i sanayi sonras› bir toplum alma-
ya bafllam›flt›r. Touraine’e göre, sanayi sonras› toplumun en önemli özelli¤i bilgi tek-
nolojisi kullan›m›n›n sa¤lad›¤› denetim gücüdür. Bu güç kendisini elinde bulundu-
ranlara kendi toplumlar›n› flekillendirme imkân› sa¤lar. Bundan dolay› da Tourai-
ne bu topluma programlanm›fl toplum ad›n› verir. Buradan hareketle Touraine bu
yeni toplumdaki temel bölünmenin ve çat›flman›n art›k üretim araçlar›n›n mülkiye-
ti ve denetiminden kaynaklanmad›¤›n›, aksine bilgiye eriflme ve kullanma gücün-
den kaynakland›¤›n› savunur. Bu görüfle göre, sanayi sonras› toplum veya program-
lanm›fl toplum bir tarafta bu güce sahip olan teknokratlar ve bürokratlar ile öte ta-
rafta bu güçten yoksun olan çeflitli toplumsal gruplar aras›nda bölünmüfl bir toplum-
dur (Allen, 1997: 175). Aç›kça görüldü¤ü gibi bu bak›fl aç›s› sanayi toplumundaki
temel s›n›fsal bölünmenin ve çat›flman›n nedenini üretim araçlar›n›n mülkiyetine ve
denetimine ba¤layan Marksist görüflten farkl›d›r. Touraine’in bu görüflü bir di¤er sa-
nayi sonras› toplum kuramc›s› olan Daniel Bell’in görüflünden de farkl›d›r. Nitekim
sanayi sonras› toplumda toplumsal çat›flman›n önemini görece ihmal eden Bell’in
aksine Touraine bu yeni toplumda belirli toplumsal gruplar›n güçten yoksun olma-
lar›n›n yeni toplumsal çat›flmalar ve mücadeleler için bir temel oluflturdu¤unu savu-
nur (Allen, 1997: 176). Bu nedenle Touraine’in sanayi sonras› toplumda en büyük
siyasal önemi güçten yoksun olan bu toplumsal gruplar› örgütleyen toplumsal hare-
ketlere verdi¤i bilinmektedir (Marshall,1998: 617).
TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN

TOPLUMUN DURUMU
Touraine’e göre, programlanm›fl toplumu ve daha genelde herhangi bir toplu-
mu anlayabilmenin yolu, klasik sosyolojinin yapt›¤› gibi, toplumsal aktörleri Touraine’in çal›flmalar›nda
toplumsal aktörler kavram›
tarihin önceden nereye gitti¤i bilindi¤i varsay›lan seyri içine ya da kurumsal daha çok toplumsal s›n›f ve
yap›s› ve iflleyifli tespit edilmifl bir toplumsal yap› içine yerlefltirerek onlar›n ne benzeri kolektif topluluklar
için kullan›lan bir
kadar uyum ya da sapma gösterdiklerini gözlemlemekten geçmez. Aksine, bir kavramd›r.
toplumu anlaman›n yolu, “onun toplumsal ve kültürel yönelimlerini, bu yöne-
limlerin ortaya konuldu¤u toplumsal çat›flmalar›n ve güç mücadelelerinin do-
¤as›n› ve egemen güçlerin toplumsal hareketleri tahrik eden fleylerin nesini
bast›rd›klar›n›” anlamaktan geçer (Touraine, 1971: 4).
The Return of the Actor (1988) adl› çal›flmas›nda Touraine toplumsal hayat›n
merkezinde üç unsurun yer ald›¤›n› belirtir. Bunlar: (›) örgütlenmifl uygulama-
lar›n birbirlerinden uzaklaflmas› ve bir bilinç olarak özne, (››) merkezî toplum-
sal çat›flmalar›n konusu olan biliflsel, iktisadi ve etik kültürel modeller (tarih-
sellik) ve (›››) bu kültürel modellere toplumsal bir biçim vermek için birbirleri
ile mücadele eden toplumsal gruplar olarak toplumsal hareketlerdir (Touraine,
1988: 42). Sosyal bilimlerin inflac›-yorumcu metodoloji gelene¤ine mensup bi-
ri olarak Touraine bu unsurlar aras›ndaki iliflkilerin destan›ms› (epik) ya da
dramatik bir yorumunu de¤il, mevcut zorluklar›n üstesinden gelmeye, engelle-
ri aflmaya yarayacak fakat yine de mutlu sona ulaflmayacak olan romantik bir
toplum yorumu üretme niyetini aç›kça ifade eder. Bu yorumun merkezinde
flartlara at›fla davran›fllar›n aç›klanmas› çabas› de¤il, eylemler yoluyla flartlar›n
aç›klanmas› giriflimi ve böyle bir giriflime davet vard›r (Touraine, 1988: 43). Zi-
ra “eylem sadece mevcut de¤erlerin gerçeklefltirilmesinden ortaya ç›kmaz; in-

san eylemi de¤er yarat›r” (Touraine, 1965: 12’den aktaran Knöbl, 1999: 406).
Bu suretle onun göstermek istedi¤i fley toplumun merkezinin boflalm›fl olmad›-
¤›, toplumsal hareketlerin her yerde mevcut olduklar› ve modernli¤in ve de-
mokrasinin alaca¤› fleklin bu hareketlerin eylemlerinin içeri¤ine ve flekline
ba¤l› olaca¤›d›r. Onun bu giriflimi, mevcut olandan zorunlu olan› ç›karmak ya
da, toplumlar›n geliflimini do¤rusal bir ilerleme içinde düflünen yaklafl›mlarda
oldu¤u üzere, mümkün olandan zorunlu olan› ç›karmak de¤ildir. Aksine, onun
amac›, kendisince yap›lmas› gerekli olan› mümkün ve muhtemel k›lmaya yar-
d›mc› olmak; demokratik toplumda birlikte yaflaman›n flartlar›n› mümkün k›la-
cak bir eylemlili¤e davettir.
The Self-Production of Society [Toplumun Kendini Üretimi] (1973; ‹ngilizce çeviri

1977) adl› çal›flmas›nda Touraine kendi tabiriyle “toplum sosyolojisi yerine aktörler
sosyolojisini” koyacak ve böylece sosyolojide mevcut olan nesnel-öznel ya da sistem-
eylem kuramlar› fleklindeki yanl›fl bölünmeyi aflacak yeni bir kuram gelifltirmeye ça-
l›fl›r. Touraine’in, toplumu toplumsal aktörlerin eylemleriyle flekillenen bir toplumsal
D Ü fi Ü N E L ‹ M
sistem olarak gören, bu nedenle de toplumsal aktörleri kuram›n merkezine alan bu
yaklafl›m› bundan dolay› “eylemci (actionalist) sosyoloji” olarak adland›r›l›r. Öte
yandan Touraine’in aktörleri merkeze alan bu eylemci sosyolojisinin, aktörleri daha
S O R U S O unsurlar›
R U
çok sistemin olarak ele alan Parsons sosyolojisinden farkl› oldu¤u bilin-
mektedir. Touraine’in eylemci sosyolojisinin ayn› zamanda “bireysel öznenin ‘ölü’
D‹KKAT say›ld›¤› yap›salc›l›k
D‹KKAT ile post-yap›salc›l›¤›n ve tarihi ayn› derecede toplumsal aktörler-
den mahrum b›rakan özcülü¤ün aç›k bir elefltirisini” içerdi¤i de bilinmektedir. Yön-
tem olarak da Touraine “sosyologlar›n toplumsal de¤iflim hareketlerini, onlar›n için-
N N
de do¤rudan yer alarak inceledikleri ‘sosyolojik müdahalecilik’ yöntemini önerir
(Marshall, 1998:5). Özetle Touraine toplumsal de¤iflim süreçlerine aktif olarak kat›-
AMAÇLARIMIZ lacak bir eylemci sosyoloji önermektedir.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P Alain Touraine’in
K ‹ T çal›flmalar›n›n
A P bir k›sm› baflka dillere oldu¤u gibi Türkçeye de çevril-
mifltir. Bunlardan baz›lar›n›n künyeleri ile ilgili bilgiler flu flekildedir: Modernli¤in Elefl-
tirisi (Çev. Hülya Tufan, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2002), Eflitliklerimiz ve Farkl›-
TELEV‹ZYON l›klar›m›zla T E LBirlikte
E V ‹ Z Y O NYaflayabilecek Miyiz? (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹s-
tanbul, 2002), Demokrasi Nedir? (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2004),
Bugünün Dünyas›n› Anlamak ‹çin Yeni Bir Paradigma (Çev. Olcay Kunal, Yap› Kredi Ya-
y›nlar›, ‹stanbul, 2007).
Touraine’in Critique of Modernity [Modernli¤in Elefltirisi] (1995), What is

Democracy? [Demokrasi Nedir?] (1997), Can We Live Together [Birlikte Yaflaya-
bilir miyiz?] (2000) ve Beyond Neoliberalism [Neoliberalizmin Ötesinde] (2001)
bafll›kl› çal›flmalar› bir yandan günümüz toplumlar›n› kendi tarihsel arka plan-
lar› ve mücadeleleriyle ba¤lant›l› olarak anlamaya çal›fl›rken di¤er yandan an-
lafl›lan sorunlara bir çözüm üretme çabas›n› yans›t›r. The Return of the Actor
adl› çal›flmas›nda Touraine sadece sosyologun toplumsal hareketleri nas›l ince-
leyece¤ini de¤il, ayn› zamanda bu hareketlerin oluflumunda ve kendilerini an-
lamalar›nda “ak›l hocal›¤›” yapmadan ve onlar ad›na konuflan biri olmadan on-
lar›n kendilerini tan›mlama, anlama ve gelifltirme süreçlerine nas›l yard›mc›
olabilece¤ini tart›fl›r, öneriler getirir (Touraine, 1988: 91-100). Benzer flekilde

What is Democracy adl› çal›flmas›nda da demokrasinin incelenmesinin betim-
leyici olmakla kalmay›p ayn› zamanda çare önerici de olmas› gerekti¤ini belir-
tir (Touraine, 1997: 196). Dolay›s›yla, bu çal›flmalar›nda Touraine, ayn› anda
Weber’ci anlamda anlamac›-yorumcu, Marks’c› anlamda elefltirel ve Durkhe-
im’c› anlamda da normatif bir toplumsal kuram infla etmeye gayret gösterir. Bir
yandan sosyolojinin bu klasik flahsiyetlerini elefltirirken, di¤er yandan onlar›n
modernli¤e olan itimatlar›n› yenilemek ve sürdürmek ister. O, modernli¤in
afl›lmas›ndan, terk edilmesinden ya da ondan geri dönülmesinden yana de¤il,
onun aksayan yönlerinin onar›lmas›ndan ve gelifltirilmesinden yanad›r. Çünkü,
ona göre, demokrasi bir yandan toplumu yönetim yap›lar› ve piyasa güçlerinin
merhametine terk eden afl›r› bireycili¤in tehdidi alt›ndad›r.
Di¤er yandan da, toplumsal aktör olmak isteyen ve kendi kiflisel hayatlar›n-
da ço¤unluk ile az›nl›k, kamusal hayat ile özel hayat, evrensel olan ile özel
olan, yenili¤e aç›kl›k ile gelenek aras›nda ba¤lant› kurmak isteyen bireylerin
sorumlu çal›flmas›na dayanmad›klar›nda yozlaflarak bask› gruplar›na dönüflme
ihtimali olan toplumsal hareketlerin tehdidi alt›ndad›r (Touraine, 2001: 24-44)
Demokrasiyi savunmak için yap›lmas› gereken fley hem piyasalar›n gücüne
inanan ve öznellik veya bireysel talepler ile toplumsal mübadeleleri yönetme-
si gereken rasyonelli¤i birbirinden ay›ran liberalizmi hem de dinsel, etnik, mil-
liyetçi, sosyalist veya komünist cemaatçilikleri reddetmek ve “siyasal özgürlük
ve demokrasiyi vatandafll›k, hukuk ve ak›lc› eylemin birli¤inde uzlaflt›r›lm›fl bir
kültürel ve siyasal ço¤ulculu¤un hizmetkâr› k›lmakt›r” (Touraine, 1997: 196,
45-47). Touraine bu uzlaflt›rman›n siyasal ve sosyal demokrasi tecrübesinden Touraine’e göre, kültürel
elde edilen kazan›mlar› da içerecek flekilde, Alexander’›n (1999) da belirtti¤i demokrasi insanlar› ve
topluluklar› kendi kültürel
üzere, radikal bir kültürel demokrasi içinde mümkün olaca¤›n› düflünür. Onun cemaatlerine hapseden çok
anlad›¤› haliyle kültürel demokrasi çok kültürlülük de¤il, kültürel çeflitlili¤in kültürlülük de¤il, kültürel
çeflitlili¤in ulusal-toplumsal
ulusal-toplumsal birlik ve dayan›flma içinde korunmas›n› ve kültürel de¤erle- birlik ve dayan›flma içinde
rin ak›l ve ak›lc›l›¤›n gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n› ferdiyet kazanm›fl bireyin korunmas› ve kültürel
de¤erlerin ak›l ve ak›lc›l›¤›n
yani öznenin yarat›c›l›¤›na ve iradesine b›rakmay› içerir. Touraine’e göre; gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n›
ferdiyet kazanm›fl bireyin,
Bir zamanlar özgürlük ço¤unlu¤un az›nl›¤› devirmesi demekti. Bizim bugün savun- yani Öznenin yarat›c›l›¤›na
ve iradesine b›rakan bir
du¤umuz özgürlük ise az›nl›klar›n toplumsal ve kültürel haklar›n› tan›mak ve bu
demokrasi anlay›fl›d›r.
nedenle çeflitlili¤i ve her bir bireyin kendisi olma ve kendi de¤erlerini ve kendi eylem
biçimlerini tarihsel eylemin vas›talar› ile birlefltirme hakk›n› savunmak demektir. Bir
zamanlar adalet herkesin kanun gözünde eflit olmas› ve imtiyazlar›n yok edilmesi
demekti. fiimdi adalet özgürlüklerin kurumsal olarak savunulmas›, suiistimallerin,
fliddetin ve yolsuzlu¤un k›nanmas› demektir... Fakat en sert flekilde k›nad›¤›m›z suç-
lar bireyin vakar›na karfl› ya da her bir bireyin Özne olma ve bir Özne olarak tan›n-
ma hakk›na karfl› suçlard›r-bundan dolay› da ›rza geçmenin ve çocuklar›n cinsel
suiistimalinin daha da sert bir flekilde k›nanmas›d›r. Yine ayn› sebeple bireyleri do-
¤al türlere döndüren ve Özneye evrenselci at›flar› reddeden ›rkç›l›¤›n reddedilmesi
(Touraine, 2000: 295).
Liberalizm, modern dönemin önde gelen ideolojilerinden birisidir. Bu ideolojiye

göre, toplumsal s›n›f›, ulusu, toplumsal cinsiyeti ya da ›rk› her ne olursa olsun,
her birey ahlâken eflit de¤ere sahiptir; hükümetten ba¤›ms›z olarak mevcut olan
haklar› vard›r ve bu nedenle, herhangi bir hükümet sisteminin meflruiyeti vatan-
dafllar›n›n özgürlüklerini ne kadar korudu¤una ba¤l›d›r. Bir siyasal doktrin ola-
rak liberalizm vatandafllar›n özgürlü¤ünün hükümetlerin keyfi uygulamalar›n-
dan korunmas›nda kurumlara ve yasalara büyük önem verir. Siyasal gücün ya-
sama, yürütme ve yarg› aras›nda da¤›t›lmas›n› sa¤layan bir anayasan›n hükü-
metin gücünün s›n›rlanmas›nda ve diktatörlük ve tiranl›¤›n önlenmesinde önem-
li kurumsal çerçeve sa¤layaca¤› düflünülür. ‹ktisadi bir doktrin olarak libera-
lizm serbest ticareti ve ekonomide bireysel giriflimcilikte devlet müdahalesinin ol-
mamas› gerekti¤i anlam›na gelen laissez-faire (b›rak›n›z yaps›nlar) düflüncesini
savunur. Bu ilkeler pazarlar›n ve kapitalizmin genifllemesinin; sermaye, mal ve
eme¤in dünya ölçe¤inde dolafl›m›n›n önünde duran engellerin kald›r›lmas›nda
önem tafl›maktad›r. Kültürel bir doktrin olarak ise liberalizm hoflgörüyü, ak›lc›-
l›¤›n çeflitli oluflunu ve baflka inançlara karfl› tarafs›zl›¤› savunur. Kendi tercih-
leri baflkalar›na zarar vermedi¤i müddetçe bireylerin, devletin ve cemaatin mü-
dahalesinden ba¤›ms›z olarak, istedikleri flekilde yaflamalar› ve iyiyi kendi iste-
dikleri flekilde tan›mlamakta özgür olmalar› gerekti¤ini savunur (Gamble, 2007:
2622-23).
Touraine’e göre kültürel demokrasinin hayat bulabilmesi için entelektüellere

önemli görevler düflmektedir. Kültürel çeflitlilik ve dayan›flmay› savunmak amac›y-
la dünyada pek çok giriflim olmas›na ra¤men bu giriflimler entelektüeller taraf›n-
dan nadiren araflt›r›lmakta ve desteklenmektedir. Hâlbuki bunun yap›lmas› onlar›n
mesle¤inin as›l iflidir. Onlar, “modernli¤i gelenekten, akl› duygudan, erke¤i kad›n-
dan, yöneteni yönetilenden ay›rmakta ›srar eden” Bat› modernleflmesinin ay›rd›¤›
dünyalar› birlefltirmek, açt›¤› yaray› tedavi etmek için çaba göstermezlerse anlam-
lar dünyas› cemaatçi diktatörlüklerin denetimi alt›na girecek; kitle toplumunda ise
tüketicili¤in ve kâr›n hizmetkâr› olmay› kabul edenlerden baflka entelektüele ihti-
yaç kalmayacakt›r (Touraine, 2000: 300).
MODERNL‹K VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL

SORUNU
Touraine modernleflmeyi çok Touraine’e göre, modernleflme kavram› bir ülkenin tar›m toplumundan sana-
genel hatlar› ile tar›m
toplumundan sanayi yi toplumuna do¤ru olan tarihsel dönüflümüne; modernlik ise, modernleflmifl
toplumuna geçifl olarak ya da modernleflmekte olsun, verili bir toplumsal örgütlenmenin iflleme biçimi-
ifade edilebilecek bir yap›
de¤iflimi olarak tan›mlar. ne, pratikte sanayi toplumunun sorunlar›na at›fta bulunur (Touraine, 1988: 34).
Buna karfl›l›k modernlik Ona göre, modern toplumlar›n en temel sorunu toplumsal birlik ve dayan›flma
kavram›n› ise ak›lc›laflma,
laikleflme, özgürleflme, içinde kültürel çeflitlili¤in nas›l sürdürülebilece¤i sorunudur. Bu sorunun as›l
ilerleme, insan›n do¤a kayna¤› modernli¤in araçlar dünyas› ile anlamlar dünyas›n› birbirinden ay›rm›fl
üzerinde egemenli¤inin
kurulmas›, gelene¤in terk olmas›nda yatar. Ona göre, ne piyasa mekanizmas›, ne de cemaatçilik bu iki
edilmesi gibi bir dizi fikir ve dünya aras›nda etkin bir köprü kurmak suretiyle birlik ve dayan›flma içinde ya-
ülkülere dayal› bir toplumsal
örgütlenmenin, özel olarak flama sorununu çözümleyebilir. Zira piyasa mekanizmas› modernlik için gerek-
sanayi toplumunun, iflleme li olan de¤iflime aç›kl›¤› sa¤lama ve sürdürme yönünde olumlu bir iflleve sahip
biçimi olarak tan›mlar.
olsa da son kertede insan› tüketici olmaya, insanlar aras› iliflkileri de piyasa ak-
törleri aras›ndaki mekanik bir mübadele iliflkisine indirgemektedir. Hâlbuki in-

san bireyi bir kültürün, bir kimli¤in ve bir hat›ran›n (gelene¤in) insan›d›r. Ce-
maatçilik insan›n bu ihtiyac›na bir cevap üretmekle birlikte, insan› ve toplumu
tek kültür, tek kimlik ve tek hat›raya hapsetmesi nedeniyle çeflitlilikten de¤il,
tek biçimlilikten yana; aç›kl›ktan yana de¤il, içine kapanmaktan yana bir tav›r
benimser. Modernli¤in dünü ve bugünü bu tavr›n ortaya ç›kard›¤› otoriter ve
totaliter rejimlerle doludur ve bu tecrübeler göstermifltir ki, karfl› karfl›ya olu-
nan sorunun ak›l, tarihsel evrim yasalar›, evrensel geçerlili¤e sahip de¤erler vb
gibi bir nedene ya da gerekçeye at›fla kolektif düzeyde bir çözümü yoktur.
Touraine’in görüflleri dikkate al›nd›¤›nda, ›rki, etnik milliyetçiliklerSIRA S‹ZDE

birer cemaatçilik bi- SIRA S‹ZDE
çimi olarak düflünülebilir mi? 1
Touraine’e göre, modernlik iki aflamadan geçmifl olup bugün onun üçüncü
aflamas› içinde bulunmaktay›z. Rönesans’tan Frans›z Devrimi ve büyük ölçekli
S O R U S O R U
sanayileflmeye kadar olan dönem erken ya da klasik modernlik aflamas›n›, sana-
Cemaatçilik klasik liberalizm
yi devriminden 1970’lere kadar olan dönem orta modernlik aflamas›n›, 1970’ler- ile kolektivizm aras›nda bir
den sonraki dönem ise geç modernlik aflamas›n› temsil eder (Touraine, D‹KKAT 1995: 7- orta yol bulmayaDçal›flan
‹ K K A Tbir
toplumsal kuramd›r.
86; 2000: 125-131). En temelde modernlik, Touraine’e göre, “Ak›l ile Özne, ak›l- Cemaatçiler hem klasik
liberalizmin afl›r›
N N
c›laflma ile ferdiyet kazanma, Rönesans’›n ruhu ile Reformasyon’un SIRA S‹ZDEruhu ve bi- SIRA S‹ZDE
bireycili¤ine hem de
lim ile özgürlük aras›ndaki gergin bir iliflkidir” (Touraine, 1995: 5). Klasik mo- kolektivizmin afl›r›
dernlik anlay›fl› modernli¤i akl›n, özgürlü¤ün ve devrimin zaferi olarak tan›mla- toplumculu¤una karfl›
AMAÇLARIMIZ ç›karlar (Yayla, 2005: 130).
AMAÇLARIMIZ
m›flt›r. ‹çinde modernli¤in geliflti¤i toplumlar bu klasik dönemde fleyleri hareke- Cemaatçiler hiçbir
k›s›tlamaya u¤ramayan
te geçirmeye de¤il, düzene koymaya çabalamaktayd›lar. Bu dönem boyunca mo- serbest piyasa ve
dernlik fikri toplumsal çat›flmalar› “ak›l ile do¤a ve yerleflik güçler
K ‹ T A P
aras›ndaki mü- mübadelenin insan
K ‹ T A P
ihtiyaçlar›n› karfl›lamaya
cadele”den kaynaklanan bir olgu vasf›na büründürmüfltür. (Touraine, 1995: 28). yetmedi¤ini, bireylere daha
Bu nedenle klasik modernlik fikri esas olarak insan› do¤a ile mikro evreni mak- fazla özgürlük verilirken ayn›
oranda sorumluluk
ro evren ile bütünlefltiren ve her tür ruh-beden ve insan dünyas›-aflk›n
T E L E V ‹ Z Y O Ndünya iki- verilmedi¤iniTdüflünmekte
E L E V ‹ Z Y OveN
liklerini reddeden ak›lc› bir dünya inflas›d›r (Touraine, 1995: 29). Bu modernlik toplum üyeleri aras›nda
yak›n cemaat ba¤lar›n›n
fikri geçmiflle, geçmiflin otorite biçimleriyle, geleneksel örgütlenme biçimleri ve korunup beslendi¤i bir
kültürel inançlar›yla her türlü uzlaflmay› reddederek ve çal›flmaya, üretim örgüt- toplumsal düzenin
‹NTERNET gereklili¤ini ‹ N T E R N E T
lenmesine, ticaret serbestiyetine ve yasalar›n gayri-flahsi olufluna merkezî bir savunmaktad›rlar (Marshall,
önem ba¤layarak yeni bir insan ve dünya infla etmek amac›ndayd›. Ancak, bu 1998: 90-91).
modernlik anlay›fl›n›n zaferi bütün ezeli ilkelerin bask›lanmas›, Tanr› fikrini ima
Kolektivizm terimi en yayg›n
etti¤i için ruh fikrinin, vahiy ve ahlâki ilkelerin reddedilmesi; bütün özlerin, Ben- kullan›m›yla, üretim ve
lik’in ve kültürün bilimsel anlay›fl lehine ortadan kald›r›lmas› anlam›na gelmek- da¤›t›m araçlar›n›n komünal
(ortak) ya da devlet
teydi (Touraine, 1995: 30). Modernist düflünce insan›n do¤al yasalar›n hükmetti- mülkiyetinde olmas›n› teflvik
¤i bir dünyaya ait oldu¤unu, kendisi de bu yasalara tâbi olan akl›n do¤an›n ya- eden siyasal ya da sosyo-
ekonomik kuram ve
salar›n› keflfedebilece¤ini, toplumsal bünyenin de bu do¤al yasalara uygun ola- uygulamalar› anlat›r
rak iflledi¤ini, dolay›s›yla bu dünyan›n ve onun yasalar›n›n anlafl›lmas›n›n vahye (Marshall, 1998: 90).
ihtiyac› olmad›¤›n› teyit eder (Touraine, 1995: 31, 33).

Ancak, Touraine’e göre, modernlik basitçe kutsal olandan alelade olana, din-
den bilime geçiflten ibaret bir fley de¤ildir. Aksine, modernlik ak›l taraf›ndan kefl-
fedilen ve kullan›lan yasalara sahip do¤al dünya ile Özne dünyas› aras›nda artan
kopufl demektir (Touraine, 1995: 57). Modernli¤in krizini de bu kopufl, yani ey-
lemler ile anlamlar, ekonomi ile kültür aras›ndaki kopufl tan›mlamaktad›r (Touraine,
1995: 99). Touraine’e göre bu kopufl bir boflluk ve karmafla oluflturmaktad›r:
On dokuzuncu yüzy›l›n sonundan beri içinde yaflamakta oldu¤umuz kültürel ve

toplumsal alan bütünlü¤e sahip de¤ildir: bu hal modernli¤in yeni bir aflamas›n› de-
¤il, onun çürümesini oluflturmaktad›r. Belki daha önceki hiçbir medeniyet bu dere-
ce bir merkezî ilke yoklu¤u yaflamam›flt›r. Kilise ile devletin ayr›lmas›n›n temel ilke
oldu¤u bu laikleflmifl kültürde hiçbir büyük dinin baflat bir etkisi yoktur. Buna karfl›-
l›k, ayn› zamanda, geçmifle ve kaybolmufl bir düzene özlem hiçbir zaman zay›f ol-
mam›flt›r (Touraine, 1995: 98-99).
SIRA S‹ZDE Sizce, “kutsal olandan

SIRA S‹ZDE alelâde olana geçifl” ifadesi ile burada ne kastedilmektedir ve sos-
2 yolojik düflünce tarihinde bu kavramlar›n size hat›rlatt›¤› baflka isimler var m›?
MODERNL‹K VE ÖZNE
Bir toplum ya piyasa gibi hareket etti¤inde ya da kendini bütünüyle bir kültürel
S O R U kimlik ile tarifS Oetmeye
R U bafllad›¤›nda ve onun aktörlerinin at›flar› pür kültürel, cema-
atçi ya da bireyci olmaya bafllad›¤›nda modernli¤in krizi zirveye ulaflm›fl demektir
(Touraine, 1995: 178). Ancak, Touraine’e göre, modernli¤i bugün içinde bulundu-
D‹KKAT D‹KKAT
¤u çürüme ve karmafladan kurtarmak ve onun da¤›lan parçalar›n› bir araya getire-
rek yeni bir birlik oluflturmak mümkündür. Bunun yolu, öncelikle bu karmafla ile
N N
SIRA S‹ZDE yüzleflmek,SIRA S‹ZDE ve de¤erlerin ço¤ulculu¤unu kabul etmekten geçmektedir.
deneyim
Araçsal akl›n ya da teknik ak›lc›l›¤›n bu yeni birli¤in oluflturulabilmesinde büyük
AMAÇLARIMIZ
bir rolü vard›r. Zira teknik ak›lc›l›k modernli¤in parçalar›n›n birbirlerinden bütü-
AMAÇLARIMIZ
nüyle kopmas›n›, kültürel e¤ilimlerin kendilerinin di¤erlerinden bütünüyle farkl›
ve üstün olduklar›na inanmas›n› ve kendilerini siyasi tahakküm aray›fl›nda olan
K ‹ T A P toplumsal güçlere
K ‹ T A dönüfltürmelerini
P önler (Touraine, 1995: 102). Fakat bu yeterli
de¤ildir çünkü modernli¤in bir yüzü ak›lc›laflma ise di¤er yüzü de ferdiyet kazan-
mad›r (subjectivation). Modernli¤in trajedisi onun kendisinin di¤er yar›s›na karfl›
TELEV‹ZYON bir mücadeleT E L Eiçinde
V ‹ Z Y O Ngeliflmifl olmas› yani, “bilim ad›na öznenin d›flar› at›lmas›” ve
böylelikle onu oluflturan iki unsurdan birinin tahrip edilmesidir. Dolay›s›yla bugün
modernlik dedi¤imiz fley “sadece özne ile ak›l aras›nda ve vicdan ile bilim aras›n-
da artan bir etkileflim” sayesinde mevcut olabilecekken, modernlik kendi tarihinde
‹NTERNET bunun aksine ‹ N T Ebir
R N Eyol
T izleyerek “akl›n zaferine izin vermek için özne fikrini terk et-
mifl, akl› özgür k›labilmek için duygular› ve tahayyülleri bast›rm›fl ve kad›nlar, ço-
cuklar, iflçiler ve sömürge alt›ndaki insanlar gibi tutku ile özdefl tutulan toplumsal
kategorileri ak›lc›l›k ile özdeflleflen kapitalist seçkinlerin boyunduru¤u alt›nda ez-
mifltir” (Touraine, 1995: 205-7).
Touraine’e göre özne kendi bafl›na modernli¤in da¤›lan dünyas›n› bir araya ge-
tiremez; onun böyle bir teflebbüste kullan›labilecek bir araç olarak da görülmeme-
si gerekir. Bu birlefltirme ancak ak›l ile Öznenin yeniden bir araya gelmesi/getiril-
mesi ile mümkün olabilir. Bu birliktelik içinde Özne bir üst benlik (süper ego) ya
da kolektif vicdan de¤il, kiflisel arzu ve ihtiyaçlar›n bir flirkete, bir topluma men-
sup olundu¤unun fark›nda olarak uzlaflt›r›lmas›na kalk›flmak olarak anlafl›lmal›d›r
(Touraine, 1995: 218-20). Bu haliyle Özne ne araçsal akl›n, de¤erlerin ya da gele-
ne¤in sevki ile hareket eden Weber’in düflüncesindeki aktör ne de toplumsal ol-
gular›n bask›s› ya da sevki ile hareket eden Durkheim’›n düflüncesindeki bireydir.
Aksine, Özne, özgürlük demektir. Bireyin kendi eylem ve durumlar›n› kontrol et-
me, kendi deneyimlerini ve hat›ralar›n› kiflisel bir hayat hikâyesi içinde birlefltir-
mek için kendini bir aktör olarak ortaya koyma ve aktör olarak tan›nma iradesidir.
Ak›lc›l›k ad›na, tarih ve devrim ad›na, toplumsal normlar ve kurallar ad›na, toplu-
mun iyili¤i ad›na, bir kültür veya cemaate mensubiyetten kaynaklanan sorumlu-
luklar ad›na ve kendini be¤enme ad›na flekillendirilmifl olan benli¤ini k›rarak ve Touraine sosyolojisinde
toplumsal aktör eylemleriyle
fakat bir dile, bir yüze, bir hat›raya sad›k kalarak kendi özgürlü¤ü ad›na ferdiyet kendi toplumunu
kazanma teflebbüsüdür (Touraine, 1995: 207, 221-22). Dolay›s›yla, e¤er Özne, ku- flekillendirme ve tarih
yapma iradesine sahip
rulu güçlerin bizi kendilerine tapt›rd›¤› bütün putlar› k›r›p, bütün güçlere karfl› di- tarihsel Özne olarak
renir ve farkl› olma ve hatta kitle toplumunda yaln›z olma hakk›n› savunabilirse, anlafl›l›r.
modernlik fikri Özne etraf›nda infla edilebilir (Touraine, 1995: 225-26).
Touraine taraf›ndan bir toplumun ya da onun aktörlerinin kendilerini pür

SIRA kültürel, cema-
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
atçi ya da bireyci bir tav›rla tarif etmeleri nas›l anlafl›lmaktad›r? 3
MODERNL‹K ‹LE ÖZNE VE DEMOKRAS‹ ARASINDAK‹
‹L‹fiK‹LER
Touraine’in Critique of Modernity (1995) adl› çal›flmas›nda tan›mlad›¤› S O R U bu Özne S O R U
onun demokrasi kuram›n›n da merkezinde yer al›r. Demokrasi her fleyden önce
ulus devletin ve serbest piyasa düzeninin varl›¤›n› gerektirir. BirDyordam ‹KKAT
olarak de- D‹KKAT
mokrasi yönetilenlerin kendi yöneticilerini seçmeleri, anayasal ve hukuki garanti-
lere sahip siyasal ço¤ulculuk ve laiklik demektir. Ayr›ca, menfi özgürlüklerin (ya-
N N
ni kiflisel özgürlüklere sayg›n›n) müspet özgürlüklerle (yani ço¤unluk taraf›ndan
adil oldu¤u düflünülen bir sosyal sistem) ile uzlaflt›r›lmas› da gerekir. Menfi özgür-
lükler ile müspet özgürlükler aras›ndaki ba¤› sa¤layan fley iseAMAÇLARIMIZ
tâbi ve ba¤›ml› olan- AMAÇLARIMIZ
lar› serbestçe hareket etmeye ve onlar›, toplu pazarl›k örne¤inde oldu¤u gibi, ikti-
sadi, siyasi ve kültürel kaynaklara sahip olanlarla eflit olarak haklar ve garantileri
tart›flmaya muktedir k›lan demokratik iradedir. Bu nedenle toplu K ‹ Tpazarl›¤›n
A P baflla- K ‹ T A P
t›lmas›, yani s›naî demokrasi, demokrasinin en büyük baflar›lar›ndan biri olmufltur.
Ancak demokrasi basitçe bir dizi kurumsal garantiler ya da menfi özgürlükler
Touraine’in demokrasi ile
demek de¤ildir. Aksine demokrasi, öznelerin, kendi kültürleriT Eve L Eözgürlükleri
V‹ZYON ba¤- özne aras›nda T Ekurdu¤u
LEV‹ZYON
lam›nda, sistemlerin mütehakkim mant›¤›na karfl› yürüttükleri savaflt›r. K›sacas› de- iliflkiye göre demokrasi,
öznelerin kendi kültürleri ve
mokrasi özne siyasetidir; öznenin var olabilmesinin önflart›d›r. Demokrasinin bü- özgürlükleri ba¤lam›nda,
yük görevi kitle kültürü içinde çeflitlilik üretmektir. Bundan dolay› demokratik kül- sistemlerin egemen
‹ N T farkl›l›klardan
ERNET mant›¤›na karfl›‹ N yürüttükleri
TERNET
tür ile cumhuriyetçi kültür aras›nda büyük farkl›l›klar vard›r. Bu bi- bir savafl, bir özne siyaseti
rincisi, cumhuriyetçi kültür birlik peflinde iken demokratik kültür çeflitlili¤i korur. ve öznenin var olabilmesinin
bir ön kofluludur.
‹kincisi, cumhuriyetçi kültür özgürlü¤ü vatandafll›k ile özdefl tutarken demokratik
kültür insan haklar›n› vatandafl›n görevleri anlay›fl›n›n ve tüketici taleplerinin kar-
fl›s›na koyar (Touraine, 1997: 11-13, 19). “Demokratik rejim azami say›ya azami öz-
gürlük veren ve mümkün olan azami çeflitlili¤i koruyan ve tan›yan siyasal hayat bi-
çimidir” (Touraine, 1995: 13).
Yorumcu oldu¤u kadar normatif bir kuramc› olarak Touraine’in Özne, demok-
rasi ve modernlik aras›nda kurdu¤u iliflkiler çok yönlü ve çok katmanl›d›r. Ayn› za-
manda o kuram›n›n hem modernleflmifl hem de modernleflmekte olan ülkeleri bir-
likte kapsayan, yani evrensel olarak kucaklay›c› ve kuflat›c› bir kuram olmas›n› ar-
zu eder. Çünkü küreselleflmenin egemen oldu¤u bir dünyada bir ülkede demok-
rasinin yaflayabilmesi ancak di¤erlerinde de mevcut olmas› ve yaflat›lmas› flart›na
ba¤l›d›r (Touraine, 1997: 18). Bu ise sürekli olarak farkl› ülke ya da ülke gruplar›-
n›n siyasal durumlar›n›n, dolay›s›yla farkl› rejimlerin ve onlar›n somut uygulanma
biçimlerinin sürekli olarak birbirleri ile karfl›laflt›r›lmalar›n› gerektirir.
‹lk olarak, Touraine’e göre, modernli¤in ak›l ile Özne, ak›lc›laflma ile ferdiyet
kazanma aras›ndaki zor iliflkileri idare etmeye dayand›¤› ve Öznenin ise araçsal ak-
l› kiflisel ve kolektif bir kimlik ile birlefltirmeye teflebbüs oldu¤u düflünüldü¤ünde,
demokrasi en iyi ak›lc› düflünce, kiflisel özgürlük (liberty) ve kültürel bir kimli¤i
uzlaflt›rma olarak tan›mlanabilir. Onun nazar›nda, özgürlük arzusu bireyli¤i, kültü-

rel kimlik özelcili¤i (particularism) ve ak›l ise evrenselli¤i temsil eder. Bir birey,
“davran›fl›, özgürlük arzusunu bir kültüre üyelik ve akla dayanma ile birlefltirdi¤i
ölçüde bir Öznedir” (Touraine, 1997: 15). Baflka bir ifadeyle, bir birey özgürlük,
ak›lc›l›k ve kültürel aidiyeti birlefltirdi¤i ölçüde Öznedir. Touraine’e göre:
Ayn› flekilde ve ayn› sebeple, demokratik bir toplum bireylerin özgürlü¤ünü ve farkl›-
l›klara sayg›y› özel ve kamu idaresinin teknikleri ve yasalar› vas›tas›yla kolektif haya-
t›n ak›lc› idaresini birlefltirir. Demokrasinin inflas› için bireycilik yeterli bir ilke de¤il-
dir. .... Kendi ç›karlar›nca yönlendirilen bireyler içinde yaflad›klar› demokratik toplu-
mu her zaman desteklemezler. ....Toplum, aslî amac› bireylerin ve kolektiflerin özgür-
lükleriyle iktisadi faaliyet ve yasal standartlar›n uzlaflt›r›lmas› olan kurumsal bir infla
olarak görülmedikçe demokratik kültür vücuda gelmez (Touraine, 1997: 15).
Touraine’in Özne ile demokrasi aras›nda kurmufl oldu¤u bu paralellik ve ek-

lemleflme Gökalp’in Türkiye’de modern ulus devletin inflas›na rehberlik edebile-
cek ilkeleri belirlemek için kültür ile medeniyet aras›nda yapt›¤› ayr›mdan hareket-
le ortaya koydu¤u “Türk milletinden, ‹slam ümmetinden ve Bat› medeniyetinde-
nim” bireflimini hat›rlat›r. Gökalp’in düflüncesindeki Bat› medeniyeti Touraine’in
Weber’ci anlamda kulland›¤› teknik ya da araçsal ak›l ile hemen hemen özdefltir.
Her ikisi de teknik ak›lc›l›¤›n belli bir kültür ya da cemaatle özdefl olamayaca¤›n›,
bireyin tek bir mensubiyet ilkesi ile tan›mlanamayaca¤›, hem kendine has hem de
baflkalar› ile paylaflt›klar› ortak yanlar olaca¤›n› ve ferdiyetin yani öznenin buradan
ortaya ç›kaca¤› konusunda benzer düflünceye sahiptirler. Her ikisi de çokluk ile
tekli¤i, özgürlük ile bütünleflmeyi adeta dinsel bir bütünlük anlay›fl›na uygun bir
flekilde birlefltirmek istemektedirler ve Touraine bunu aç›kça ifade eder (Touraine,
2000: 256). Ancak bu birlefltirme çabas› dinsel bir çaba ya da din ad›na bir çaba
de¤il, laik bir çabad›r çünkü toplumsal hayat insan›n yaratt›¤› bir hayatt›r ve mo-
dernlikle birlikte art›k toplumsal hayat›n kendisine aflk›n bir alanda duran bir öz-
nesi ya da böyle bir düzlemden gelen ilkeleri yoktur. Bu nedenle Touraine’e göre
demokratik kültür çok kültürlülü¤ü ve bütünlefltirici evrenselli¤i ayn› anda ve flid-
detle reddeder çünkü çok kültürlülük herkesi belli bir cemaate hapseder, “...top-
lumsal hayat› bir hoflgörü alan›na indirger ve böylece ayr›mc›l›¤›n, mezhepçili¤in
ve kutsal savafllar›n yolunu açar”. Bütünlefltirici evrenselli¤i amaçlayan anlay›fl ve
ruh ise “kendi evrenselli¤i ad›na özel inançlar›n, sadakatlerin ve hat›ralar›n çeflitli-
li¤ini k›nar ve reddeder” (Touraine, 1997: 15). Hâlbuki siyasal bir rejim olarak de-
mokrasi, kendi ç›karlar›na ayk›r› da olsa, her türden ço¤unlu¤un, her türden az›n-
l›¤›n haklar›n› tan›d›¤› ve onlar› kendi temel haklar›n› icra etmekten al›koymad›¤›
bir rejimdir. “Demokratik ruh birlik ile çeflitlili¤in birbirlerine ba¤l› olduklar›n›n far-
k›nda olmaya dayan›r” (Touraine, 1997: 16).
SIRA S‹ZDE Geçmiflte ya SIRA

da günümüzde
S‹ZDE hangi tür talepler ve uygulamalar çok kültürlülü¤e örnek ola-
4 rak gösterilebilir?
Touraine’e göre, ço¤ulculu¤un savunulmas› geliflmeleri dâhili dinamiklere da-
yanan toplumlar ile bunu baflaramayan toplumlarda farkl› biçimler al›r. Geliflmifl
S O R U S O R U gruplar› ve az›nl›klar› iktisadi ve idari sistemin k›s›tlar›ndan
ülkelerde bireyleri,
özerklefltirebilmek daha kolayd›r. Hâlbuki modernleflmeleri toplumsal aktörlerin
D‹KKAT de¤il, devletin
D ‹ KyaK A Tda benzeri bir d›fl failin müdahalesine ba¤l› olan yerlerde talep
N N
edilen haklar birey haklar› olmaktan çok cemaat haklar›d›r ve bunlar icbarî (zorun- Touraine’in Özne, demokrasi
ve modernlik aras›nda
lu) modernleflmeye direnç göstermek için kullan›labilir. Ancak bundan dolay› ne kurdu¤u iliflkiler çok yönlü
böyle toplumlarda demokrasiye yer yoktur, otoriter bir devlet kaç›n›lmazd›r de- ve çok katmanl›d›r. Bununla
birlikte modernli¤i özel
mek do¤rudur ne de dolay›s›yla demokrasinin sadece zengin, geliflmifl ülkelerde olarak modernleflmifl
mevcut olaca¤›n›, di¤erlerinin özellikle bu iktisadi modernleflmeyi geçirmelerini (sanayileflmifl) toplumlar›n
iflleme biçimi olarak gören
beklemek gerekti¤ini söylemek do¤rudur. Demokrasi hem geliflmifl hem de gelifl- Touraine’e göre demokrasi,
memifl ülkelerde tehdit alt›ndad›r: geliflmifl ülkelerde laissez faire tutumundan, ge- öznenin var olabilmesinin
bir ön koflulu olarak, hem
liflmekte olan ülkelerde ise totaliteryen diktatörlükten ortaya ç›kan bir tehdit. Do- modernleflmifl hem de
lay›s›yla geliflmekte olan ülkeler aç›s›ndan demokrasi bireysel ya da özel özgürlük- modernleflmekte olan
ülkelerde tehdit alt›ndad›r.
ler ile toplumsal bütünleflmenin uzlaflt›r›lmas›, geliflmifl ülkeler aç›s›ndan ise özne Demokrasi, modernleflmifl
ile akl›n uzlaflt›r›lmas› teflebbüsü olarak tan›mlanabilir. Geliflmekte olan ülkelerde ülkelerde laissez faire
tutumundan,
bir kültür ya da din ile bir toplum ve devlet aras›nda do¤rudan bir iliflki kurmak modernleflmekte olan
suretiyle cemaate müracaat etmek demokrasiyi tahrip eder. Üçüncü dünyan›n pek ülkelerde ise totaliteryen
diktatörlükten kaynaklanan
çok ülkesinde yap›labilecek tek gerçek tercih ya milliyetçi ya da cemaatçi bir dik- bir tehditle karfl› karfl›yad›r.
tatörlük aras›nda gibi görünür. Böyle yerlerde demokratik düflünce ve toplumsal
hareketler her iki otoriteryen çözüme karfl› savaflmal› ve hem köktencili¤in hem Otoriteryenlik kavram›,
de militarizmin kurbanlar›n› savunmal›d›r (Touraine, 1997: 16-17). bireylere ya da gruplara
karfl› keyfi uygulamalara
yönelebilen bir siyasal yetki
S‹YASAL MODERNL‹K VE DEMOKRAS‹N‹N BOYUTLARI biçimine at›fta bulunur. Bu
siyasal biçim içinde gücü
Touraine’e göre, siyasal modernli¤in iki veçhesi vard›r. Bunlardan biri devletin elinde bulunduranlar
keyfi gücünü s›n›rlayan hukuk devleti ya da hukuki temel, di¤eri ise halk›n ege- seçmenlere karfl› sorumlu
de¤ildirler ve kamu
menli¤idir. Ancak, demokrasi ile hukuk devleti aras›nda zorunlu bir ba¤ yoktur siyasalar›n›n ve
çünkü demokrasi hukuk devletinden de¤il, özgürlük ve eflitlik gibi ahlâki ilkelere uygulamalar›n›n ald›¤› flekil
toplumsal r›zaya dayanmaz.
müracaattan do¤mufltur. Siyasal ve hukuki biçimsellik dün oldu¤u gibi bugün de Otoriteryen rejimler kiflisel
egemen gruplar›n gücünü tehdit eden toplumsal talepleri reddetmek için oligarflik diktatörlüklerden parti ve
askeri diktatörlülerine
bir flekilde kullan›labilir. Buna karfl›l›k özgürlük ve eflitlik gibi ilkelere müracaat ta- var›ncaya kadar çok çeflitli
hakküm alt›ndaki gruplar›n kendi durumlar›na ahlâki bir tan›mlama getirebilmele- flekiller alabilirler ve esas
itibariyle demokratik
rine imkân sa¤lar. Bundan dolay›d›r ki, halk›n egemenli¤i fikri siyasal hayat› top- olmayan bir siyaset biçimi
lumsal aktörler aras›ndaki iliflkilere tâbi k›ld›¤›ndan demokrasinin geliflimine do¤- temsil ederler (Palma, 2007:
222).
rudan bir katk› sa¤lar (Touraine, 1997: 21-22).
Touraine’e göre, siyasal düzlemde demokrasinin birbiriyle ba¤lant›l›, birbirini
tamamlayan fakat herhangi bir merkezî ilke taraf›ndan birlefltirilmemifl olan üç bo-
yutu vard›r. Bu boyutlar› birlefltiren bir merkezî ilkenin olmay›fl› siyaset alan›nda
modernli¤i tan›mlayan din ile devletin birbirinden ayr›flmas›n›n mant›ki bir sonu-
cudur çünkü laiklik bizi toplumsal örgütlenme için felsefi ya da ahlâki temellere
dayanmayan ilkeler bulmaya zorlar. Demokrasinin bu üç boyutundan biri temel Totaliteryenlik kavram›
haklara sayg›, ikincisi vatandafll›k üçüncüsü ise siyasal liderlerin temsil edebilirli- halk›n bütünüyle ya da
hemen nerdeyse bütünüyle
¤idir. Toplumsal aktörler ve onlar›n arac›s› ya da temsilcisi olan siyasi failler olma- devlet taraf›ndan tahakküm
d›kça demokrasinin temel gereklerinden biri mevcut de¤il demektir. Fakat ayn› za- alt›na al›nd›¤› bir siyasal
rejime at›fta bulunur. Daha
manda, yönetilenler s›rf bir aile, bir köy, etnik ya da dini gruba mensubiyetleri ile ideolojik olmas›, tek parti
ilgilenip, siyasi bir topluma ait olduklar›n› hissedip hükümetle ilgilenmedikleri yönetimi ve hayat›n her
alan›na ve düzeyine devletin
müddetçe onlar›n kendi yöneticilerini seçme özgürlü¤ünün bir anlam› yoktur. Öte müdahale etmesi onu
yandan, yöneticilerin gücünün seçimler ve gücün uygulanmas›n›n s›n›rlar›n› ta- otoriteryenlikten ay›ran
bafll›ca özellikler olarak
n›mlayan bir yasal çerçeveye sayg› ile s›n›rland›r›lmad›¤› bir yerde ise seçme öz- düflünülür. Yirminci yüzy›l›n
gürlü¤ünün bir anlam› yoktur. Bu nedenle demokrasiyi siyasal bir toplum içinde faflist ve sosyalist rejimleri
totaliteryen rejimlerin
ç›karlar›n temsilinin gücün s›n›rlanmas› ile birlefltirilmesi olarak tarif etmek de örneklerini teflkil ederler (El-
mümkündür (Touraine, 1997: 26-27, 34). Ojeili, 2007: 5018).
Öte yandan demokrasinin birbirini tamamlayan bu üç boyutu aras›nda ideal bir

dengeden söz etmek mümkün de¤ildir. Farkl› ülkelerde bunlardan biri ya da iki-
si di¤erinden daha fazla öne ç›kabilir. Örne¤in devlet gücünün s›n›rlanmas› ve te-
mel haklara sayg› ‹ngiltere’de; vatandafll›k ve özgürlükten çok eflitlik ve toplumun
bütünleflmesine ve yasalara sa¤lam bir temel oluflturan ahlâki ve dinsel fikirlere
öncelik vermek Amerika Birleflik Devletleri’nde; yöneticilerin temsil edebilirli¤i
ise yirminci yüzy›l Fransa’s›nda daha bir öne ç›km›fl görünmektedir (Touraine,
1997: 28-29).
Fakat yine de, Touraine’in nazar›nda, demokrasi fikrinde hiçbir ilke devlet gü-
cünün temel haklara sayg› talebi taraf›ndan s›n›rlanmas›ndan daha merkezî bir
öneme sahip de¤ildir. Devlet sadece ülkenin ve ulusun de¤il, toplumsal aktörlerin
ve onlar›n özgürlük ve sorumlulu¤a eriflmelerinin hizmetkâr› olmad›kça demokra-
si var olamaz (Touraine, 1997: 37, 40). Touraine’in devlet gücünün s›n›rlanarak öz-
gürlüklerin geniflletilmesi ve teminat alt›na al›nmas›na atfetti¤i bu merkezî önem
Montesquieu ile bafllay›p Tocqueville ile devam eden özgürlük ve eflitlikten han-
gisinin demokrasi aç›s›ndan daha önemli oldu¤u tart›flmas›nda Touraine’i Montes-
quieu’ye daha yak›n k›lar. Ancak, Touraine, Montesquie’de oldu¤u gibi, siyasal re-
jimin ›l›ml›l›¤›n› sa¤lad›¤› için eflitsizlikleri dolayl› olarak olumlamak niyetinde de-
¤ildir. Aksine o toplumsal hayat›n eflitsizlikler üzerine kurulu oldu¤unu ve demok-
Touraine için demokrasi
meselesi biçimsel olarak rasinin bu eflitsizliklerden kaynaklanan bir toplumsal mücadele alan› oldu¤unu te-
güçlerin ayr›l›¤›ndan ziyade yit eder. Demokrasinin varl›k flart› olarak devlet gücünün s›n›rlanmas› sorunu ay-
sivil toplum, siyasal toplum
ve devlet aras›ndaki n› zamanda güçler ayr›l›¤› meselesinin nas›l anlafl›lmas› gerekti¤i sorununu da
ba¤lant›lar›n nas›l gündeme getirir. Touraine aç›s›ndan güçler ayr›l›¤›n› (yani yasama, yürütme ve
kuruldu¤u ile iliflkilidir.
yarg›n›n ayr›l›¤›) demokrasinin temel unsurlar›ndan biri olarak düflünülemez zira
böyle yapmak güçlerin biçimsel örgütlenmesiyle alâkal› bir hususu gücün temel
haklar taraf›ndan s›n›rlanmas›yla kar›flt›rmak anlam›na gelir. Dahas›, kamuoyunun
büyük oranda etkilemedi¤i bir hukuk çok çabucak güçlülerin ç›karlar›n› savunma-
n›n güçlü bir arac› haline gelir. Benzer flekilde yasama gücünün de yürütme gücü
üzerinde bir etkisinin olmas› gerekir ve siyasal partiler bu etkiyi do¤urmal›d›rlar
(Touraine, 1997: 31). Dolay›s›yla, Touraine aç›s›ndan esas mesele kendi bafl›na ve
biçimsel olarak güçlerin ayr›l›¤› de¤il, aksine sivil toplum, siyasal toplum (partiler,
meclis ve hükümet) ve devlet aras›ndaki ba¤lant›lar›n do¤as› ve etkilerin yönünün
nas›l kuruldu¤u ile alâkal›d›r:
.....E¤er etki yukar›dan afla¤›ya do¤ru uygulan›yorsa demokrasi yoktur; fakat içinde
toplumsal aktörlerin kendi temsilcilerini, bu temsilcilerin de devleti kontrol etti¤i bir
toplumu demokratik olarak tan›mlayabiliriz. Halk›n egemenli¤i ilkesinin güçlerin
ayr›l›¤› ilkesine öncelik kazand›¤›n›n nas›l fark›na varamay›z? Siyasal kurumlar
düzlemi toplumsal aktörler düzleminden ayr›lmamal›d›r. Bu genel fikirden ç›kan so-
nuç fludur ki, hem devlet hem de siyasal sistem düzleminde halk›n iradesinden özerk
gayri-siyasal bir unsur olmal›d›r. Devlet düzleminde bu memurlar profesyonellerden
ba¤›ms›z olmal›d›r demektir; siyasal sistem düzleminde ise hukuk ve denetim meka-
nizmalar›n›n al›nan karalar›n yasal ve anayasal olmas›n› temin etmeleri demektir.
Bir birlik ilkesi-ço¤unluk talebi-ile özerklik ilkesinin bu birleflimi idarenin siyasallafl-
t›r›lmas›na ve toplumsal aktörlerin neokorporatist bir flekilde siyasal güç ve parti aris-
tokrasisi (partitocroza) ile birleflmesine tercih edilir (Touraine, 1997: 32).
Korporatizm genellikle iki flekilde anlafl›l›r. Bunlardan ilki toplumsal çat›flmala-

r› ortadan kald›rmak veya bask›lamak ya da milliyetçili¤i beslemek amac›yla
devletin emek örgütleri gibi büyük örgütleri denetimi alt›na almas›na at›fta bu-
lunur. Touraine’in kastetti¤ini de içeren ikinci anlam› ise iflçi ve iflveren sendi-
kalar›, odalar, kooperatif üst birlikleri gibi ç›kar gruplar›n›n fiyatlar, ücretler vb
konularda kendi üyeleri ile hükümet aras›nda arac›l›k yapmalar›na at›fta bulu-
nur. Baz› hallerde bu arac› örgütler sahip olduklar› özel statülerden dolay› ade-
ta hükümetin uzant›s› haline gelebilirler (Jary ve Jary, 1995: 123).
TOPLUMSAL HAREKETLER VE KÜLTÜREL DEMOKRAS‹

Touraine’e göre, demokrasi ile toplumsal hareketler aras›nda biri olmaks›z›n di-
¤eri olamayacak derecede bir ba¤lant› vard›r. Zira demokrasi toplumsal çat›fl-
malar›n kurumsallaflmas›n›n hem arac› hem de sonucudur. Ancak bu çat›flma sa-
nayi toplumunda ve ça¤dafl dünyada farkl› biçimler almaktad›r. Sanayi toplu-
mundaki çat›flma emek, ilerleme, bilim ve teknoloji gibi ayn› de¤erleri paylaflan
mülk sahipleri ile ücretle geçinenler aras›ndaki toplumsal çat›flma biçimini alm›fl
ve sosyal demokrasi ile sonuçlanm›flt›r. Sanayi-sonras› toplumunda ya da di¤er
ad› ile programlanm›fl toplumda art›k temel toplumsal çeliflki teknik, ticari ya da
mali mekanizma ile ba¤›ml› tüketici aras›ndad›r. Bu yeni toplumda “tahakküm
gayri-flahsileflirken, ba¤›ml›l›k flahsileflmektedir” (Touraine, 2000: 248-49). Özne
bir yandan pazar ve teknolojilerin zaferine karfl› mücadele ederken di¤er yanda
cemaatçili¤e ve ondan ortaya ç›kan otoriteryenli¤e karfl› mücadele vermektedir.
Bu hal programlanm›fl toplumun merkezî önemi haiz sorusunu ortaya koyar ki
o da birlikte yaflay›p yaflayamayaca¤›m›zd›r (Touraine, 2000: 89:)
Bir zamanlar toplumsal has›mlar paylaflt›klar› de¤erlerin toplumsal kullan›m› üzeri-

ne çat›fl›rken flimdi bir yanda kendi de¤erini dayatan bir sistem, öte yanda ise anlam
yaratma kabiliyetleri inkar edilmifl veya marjinallefltirilmifl ya da d›fllanm›fl bireyler,
kategoriler ve kolektiviteler aras›nda bir çat›flma vard›r.... Sadece maddi eflya ve hiz-
metlerin alan›na de¤il, giderek daha fazla bir flekilde kültür ve flahsiyetler alan›na
müdahil olan pazarlar›n hükmetti¤i bir dünyada demokratik siyasetin evrensel hak-
lara müracaat etmekten daha fazla olarak kiflisel ve kolektif kimliklerin savunulma-
s›nda yapaca¤› çok fley vard›r (Touraine, 2000: 249).
SIRA S‹ZDE
Sizce, sanayi sonras› toplumda tahakküm gayri-flahsileflirken ba¤›ml›l›¤›n flahsileflmesi ile SIRA S‹ZDE
ne kastedilmektedir ve bunun önceki tahakküm ve ba¤›ml›l›k iliflkilerinden ne fark› vard›r? 5
Touraine’e göre, bu yeni demokrasi yukar›da tan›mlanan kültürel demokra-
sidir ve onun üç temel amac› vard›r. Bunlar: (›) artan eflitsizlikler ve daha fazla
S O R U S O R U
d›fllanmaya yol açan küresel iktisadi ve mali sistemler karfl›s›nda s›n›f farkl›l›k-
lar›n› azaltmak ve ekonomi üzerindeki toplumsal ve siyasal kontrolü art›rmak,
(››) bu gayri-flahsi tahakküm sisteminin toplumsal aktörleri kendi D ‹ K K A Tkiflisel veya D‹KKAT
cemaatçi kimliklerine kapanmaya zorlamas› ve bu suretle az›nl›klar›n reddedil-
N N
mesini teflvik etmesi karfl›s›nda kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini
SIRA S‹ZDE temin etme- SIRA S‹ZDE
si ve herkese eflit toplumsal ve kültürel haklar› garanti etmesi ve (›››) üretim ve
yönetim sistemlerinin teknik ak›lc›l›¤›na tâbi olan tüketicilerin sa¤l›k, e¤itim, bi-
liflim alanlar›ndaki taleplerinin dikkate al›nmas› (Touraine,AMAÇLARIMIZ
2000: 249-50). To- AMAÇLARIMIZ
Laissez-faire siyaseti uraine’in kanaatince demokrasi kültürel laissez-faire siyasetine ya da genel

devletin toplumsal hayat
içindeki rolünün iç güvenlik, bir hoflgörüye indirgenemez çünkü böyle bir fley toplumun bütünüyle parçalan-
d›fl güvenlik ve adaletin mas› ve eflitsizlik ve ayr›mc›l›¤›n daha da kötü bir hal almas›na yol açar. “Her-
sa¤lanmas›yla s›n›rl›
tutulmas› ve iktisadi alan›n kes için eflit f›rsatlar temin ederek, karfl›l›kl› tan›man›n ön flartlar›n› yaratarak ve
bütünüyle serbest özgür bir toplumun bir parças› olundu¤u hakk›nda fark›ndal›k yarat›larak öz-
b›rak›lmas› görüflünü ifade
etmek amac›yla kullan›lan gürlük faal bir flekilde savunulmal›d›r” (Touraine, 2000: 50). Demokrasi ve top-
bir terimdir. Sosyoloji lumsal hareketler için özgür ve adil toplum fikrinden daha tehlikeli bir fley ola-
tarihinde bu görüflü
savunan önemli isimlerden maz. Kendini böyle bir fikirle özdefllefltirmifl bir demokrasi ya da bunun için
birisi Herbert Spencer’dir kendini belli bir toplumsal hareketle özdefllefltiren bir siyasi güç demokrasiye
(Yayla, 2005: 137-140)
de¤il, kaç›n›lmaz olarak otoriteryenli¤e götürür (Touraine, 2000: 250).
Touraine, toplumsal hareket kavram›n›, Marx’›n toplumsal hayat›n tahakküm
üzerine kurulu oldu¤u fikri ile Weber’in aktörlerin de¤erler taraf›ndan yönlendiril-
di¤i fikirlerinin birlefliminden devflirir. Toplumsal hareket, ayn› de¤erleri veya kül-
türel yönelimleri paylaflan ve birbirleri ile tahakküm ve çat›flma içinde olan aktör-
lerin paylaflt›klar› kültürün ve onun üretti¤i faaliyetlerin toplumsal yönetimi konu-
sundaki mücadelesini, rekabetini ifade eder (Touraine, 1988: 8). Buna göre top-
lumsal hareket bir ç›kar grubu ya da siyasal bask› oluflturma vas›tas› de¤ildir. Ak-
sine, toplumsal hareket belli bir toplumsal kategorinin ayn› anda hem özel hem de
genel olan bir tahakküm biçimine karfl› ç›kmas›na izin veren bir toplumsal eylem-
den ortaya ç›kar. Bu toplumsal kategori karfl› ç›k›fl›n› hasm› ile paylaflt›¤› genel de-
¤erler veya yönelimler ad›na ve hasm›n›n meflruiyetini reddetmek için yapar (To-
uraine, 2000: 90).
Tahakküme muhalefet kendi bafl›na bir toplumsal hareket üretmez; bir hareket olum-
lu bir vas›f için talep ortaya koymal›d›r. ‹flçi sendikalar› kapitalist sömürüye karfl›
eme¤i ve zanaatlar› savundular; sömürge karfl›t› hareketler ortak bir milli veya kül-
türel kimli¤in fark›nda olunmas›ndan ilham ald›lar; ve kad›nlar›n kendi ba¤›ml›k-
lar›na karfl› mücadelesine ilham veren özel bir difli kimli¤inin teyit edilmesiydi. Da-
has›, mücadele basitçe egemen düzene karfl› bir mücadele olmamal›d›r; mücadeleye
toplumun bütünü taraf›ndan merkezî addedilen de¤erler ad›na giriflilmelidir. Emek
dünyas› iflverenlere ilerleme ve s›naî toplum ad›na karfl› ç›kt›; sömürgeci tahakküme
karfl› kendini tayin ve bu nedenle özgürlük ad›na savafl›ld›. Kad›n hareketi toplu-
mun tamam›n› etkiledi çünkü o bedenin ve cinselli¤in özgürlefltirilmesini talep etti
(Touraine, 2001: 49).
Toplumsal hareketlerin bu vas›flar› devrimci eylemler ile tam bir tezat oluflturur
çünkü “devrimci eylemler her zaman toplumsal, siyasal, etnik veya kültürel temiz-
li¤in; birleflmifl ve fleffaf bir toplumun; yeni bir insan›n yarat›lmas›n›n ve tam mu-
tabakat›n önünde duran her fleyin ortadan kald›r›lmas›n›n hayalini kurarlar” (To-
uraine, 2000: 117).
Geçmiflte toplumsal hareketler dinsel, cemaatçi, siyasal veya toplumsal s›n›f an-
lam›nda tan›mlanm›fl kolektif bir Öznenin ve onun vas›tas›yla da toplumun radikal
bir flekilde yeniden inflas› projesinin vücut bulmufl haliydiler. Projenin kendisi Öz-
nenin kendisinden daha önemliydi. Bu hareketlerin amac› eflitlik ilkesinin zaferini
sa¤lamak veya eski üretim, yönetim ve hiyerarfli biçimlerini k›r›p bunlar›n yerine
yeni bir toplum yaratmakt›. Tarihi birçok kere atefle vermifl olan bu toplumsal ha-
reket anlay›fl› art›k çözülmüfl ve çürümeye yüz tutmufltur. Günümüzün toplumsal
hareketleri art›k mükemmel bir toplum modelinin ve o sebeple de herhangi bir
partinin hizmetkâr› de¤illerdir. Bu hareketlerde art›k doktriner ya da siyasal mesaj-

lar formüle edilmemektedir. Siyasetten uzak durufl onlara özerklik kazand›rmakta
fakat ayn› zamanda örgütsel zay›fl›klar›n›n da kayna¤›n› oluflturmaktad›r (Touraine,
2000: 92-95).
Touraine’e göre, bütün toplumsal hareketler kolektif eyleme dayanmalar› bak›-
m›ndan ortak bir vas›f tafl›rlar ama baz› baflka nitelikleri bak›m›ndan da ayr› bir ad-
la adland›r›lmalar› gerekir. Touraine, toplumsal hareketlerin üç türünü belirler.
Bunlardan ilki toplumla ilgili (societal) hareketlerdir. Bunlar toplumsal, siyasal ve-
ya kültürel bak›mdan müspet amaçlara sahip olan ve “ahlâki bir ça¤r›y› toplumsal
olarak tan›mlanm›fl bir toplumsal aktör ile di¤eri aras›ndaki aç›k bir çat›flma ile bir- Touraine’e göre, sanayi
lefltiren hareketlerdir” Emek hareketi böyle bir hareket olmufltur. Bu vas›flar› ile toplumu ve öncesinin
toplumsal hareketleri bir
onlar ›zt›raba, fakirli¤e veya köleli¤e karfl› isyan hareketlerinden ayr›l›rlar zira bu toplumu ya da özneyi radikal
sonrakiler kendilerini ulaflmak istedikleri ile de¤il, reddettikleri ile tan›mlarlar bir flekilde yeniden infla
(Touraine, 2000: 98-99). Toplumsal hareketlerin ikinci türünü kültürel hareketler etme, yani mevcut olan›
reddederek, ondan kesin bir
oluflturur. Bunlar belli bir Özne figürünü savunmak ya da dönüfltürmek amac›nda- kopma yaratarak yepyeni bir
d›rlar ve toplumsal bir has›mla çat›flmaktan ziyade kültürel haklar›n ortaya konma- toplum ya da özne infla etme
amac›ndayd›lar. Sanayi
s› ve savunulmas› ile alâkal›d›rlar. Tarihsel anlamda en önemli kültürel hareketler sonras› toplumdaki
dinsel hareketler olmufllard›r; günümüzün en önemli kültürel hareketleri ise kad›n toplumsal hareketler ise
paylafl›lan ortak de¤erlerden
hareketi ile siyasal ekoloji hareketidir (Touraine, 2000: 102). Toplumsal hareketle- hareketle ve onlar ad›na
rin üçüncü türünü oluflturan tarihsel hareketler ise egemen s›n›fa de¤il, seçkin bir toplumun veya öznenin
aksayan yönlerinin
gruba meydan okuyan ve halk› devlete karfl› harekete geçirmeye çal›flan hareket- demokratik yollar ve
lerdir (Touraine, 2000: 107). araçlarla onar›lmas›
Bir bütün olarak toplumsal hareketlerin demokratik arzular› vard›r. “Onlar, se- amac›ndad›rlar.
si olmayanlara bir ses vermek ve onlar›n siyasal ve iktisadi kararlar›n flekillenme-

sine kat›l›m›na imkân vermeye çal›fl›rlar” (Touraine, 2000: 117). Ancak, bir toplum-
sal hareket (veya kolektif aktör) kendini bir mesele ile (örne¤in ilerleme) özdefl-
lefltirir ve hasm›n› ortadan kald›r›lmas› gereken bir engel, bir düflman ya da hain
ilan ederse o zaman toplumsal hareket vasf›n› kaybedip, karfl› toplumsal harekete
(belki bir mezhebe ya da otoriteryen bir hareketlenmeye) dönüflür. Geleneksel
olarak H›rvat ve Boflnak milliyetçili¤ine karfl› olan S›rp milliyetçili¤inin Büyük S›r-
bistan’› kurmak için giriflilen bir etnik temizlik hareketine dönüflmesi bunun bir ör-
ne¤idir. Bugün henüz etkileri bütünüyle görünmüyor olsa da Avrupa ve ABD’de
yükselen ›rkç›l›k, daha önceden bilinen Yahudi aleyhtarl›¤› bunlar›n örnekleridir.
(Touraine, 2000: 113-116). Böylelikle, Touraine’e göre, Özne, toplumsal hareketler
ve demokrasi birbirlerinden ayr›lamaz üç tema olufltururlar. Bunlar›n karfl›t›nda
duran ayr›lmaz birleflim ise fliddet cehennemine götüren tarihsel gereklilik fikri,
devrimci eylem ve totaliteryenliktir (Touraine, 2000: 117).
Özet
NA M A Ç
Touraine’in Programlanm›fl toplum kavram›n› toplumsal sistem olarak gören bu nedenle de
1 tan›mlayabilmek. toplumsal aktörleri kuram›n merkezine alan bu
Touraine’e göre, programlanm›fl toplum hedefle- yaklafl›m› bundan dolay› “eylemci (actionalist)
ri bak›m›ndan sanayi toplumundan daha fazla sosyoloji” olarak adland›r›l›r. Yöntem olarak da
iktisadi büyümeye odaklanm›fl ve sanayi toplu- Touraine “sosyologlar›n toplumsal de¤iflim hare-
munun sahip oldu¤undan çok daha fazla bir ya- ketlerini, onlar›n içinde do¤rudan yer alarak in-
t›r›m kabiliyetine sahip olan bir toplumdur. An- celedikleri ‘sosyolojik müdahalecilik’ yöntemini
cak, sanayi toplumu yat›r›m imkân›n› korumak önerir (Marshall, 1998:5). Özetle Touraine top-
ve gelifltirmek için sermaye birikimine a¤›rl›k ver- lumsal de¤iflim süreçlerine aktif olarak kat›lacak
mekte, bu birikim ise emek sömürüsü yoluyla bir eylemci sosyoloji önerir.
gerçeklefltirildi¤i için emek ve sermaye aras›nda-
ki mücadele de toplumdaki temel mücadele bi- N
A M A Ç
Touraine’in kültürel demokrasi kavram›n› ta-
çimini almaktayd›. Buna karfl›l›k, programlanm›fl 3 n›mlayabilmek.
ya da sanayi sonras› toplumda ise emek sömürü- Touraine’e göre, kültürel demokrasi insanlar› ve
sünün önemi izafi olarak gerilemifl ve bunun ye- topluluklar› kendi kültürel cemaatlerine hapse-
rini bilimsel ve teknik araflt›rma, mesleki e¤itim, den çok kültürlülük de¤il, kültürel çeflitlili¤in
de¤iflimi programlama ve de¤iflim unsurlar›n› ida- ulusal-toplumsal birlik ve dayan›flma içinde ko-
re etme, çoklu iliflkilere sahip örgütlerin yöneti- runmas› ve kültürel de¤erlerin ak›l ve ak›lc›l›¤›n
mi ve bütün bu üretim etkenlerinin harekete ge- gerekleri ile uzlaflt›r›lmas›n› ferdiyet kazanm›fl bi-
çirilmesinden yana olan tutumlar›n oluflturulup, reyin yani Öznenin yarat›c›l›¤›na ve iradesine b›-
idare edilmesini de içerecek flekilde bilginin ve rakan bir demokrasi anlay›fl›d›r.
N
toplumun yarat›c›l›¤›n›n idare edilmesi ve yön-
lendirilmesi alm›flt›r. Touraine’›n modernli¤e ve liberalizme yönelik
AM A Ç
elefltirilerini kavrayabilmek.
N
4
Touraine’in toplumu anlamada kulland›¤› yön- Touraine’e göre modernli¤in temel sorunu araç-
AM A Ç
2 temi aç›klayabilmek. lar dünyas› ile anlamlar dünyas›n› birbirinden

Touraine’e göre, toplumu anlayabilmenin yolu, ay›rm›fl olmas›nda yatar. Modernli¤in araçlar
klasik sosyolojinin yapt›¤› gibi, toplumsal aktör- dünyas›, programlanm›fl toplum tan›m›nda da
leri tarihin önceden nereye gitti¤i bilindi¤i varsa- görüldü¤ü üzere, hayat›n her alan›n› ak›lc›l›k ve
y›lan seyri içine ya da kurumsal yap›s› ve iflleyifli bilimsel bilgi ›fl›¤›nda ve etkinlik ilkesine göre
tespit edilmifl bir toplumsal yap› içine yerlefltire- düzenlemesi giriflimine at›fta bulunur. Ancak,
rek onlar›n ne kadar uyum ya da sapma göster- bu giriflim, ona göre, insan› adeta demir bir cen-
diklerini gözlemlemekten geçmez. Aksine, bir dereye hapsetmekte ve onun ayn› zamanda bir
toplumu anlaman›n yolu, “onun toplumsal ve kültürün, bir cemaatin de insan› oldu¤unu ihmal
kültürel yönelimlerini, bu yönelimlerin ortaya etmekte ve bu suretle insan öznesinin bütünlü-
konuldu¤u toplumsal çat›flmalar›n ve güç müca- ¤ünü tehdit etmektedir. Pratikte bu durum bir
delelerinin do¤as›n› ve egemen güçlerin toplum- yanda piyasa mekanizmalar›n›n tahakkümü di-
sal hareketleri tahrik eden fleylerin nesini bast›r- ¤er yanda ise insan› ve toplumu tek kültür, tek
d›klar›n›” anlamaktan geçer (Touraine, 1971: 4). kimlik ve tek gelene¤e hapsetme, dolay›s›yla içe
Touraine 1973 tarihli bir çal›flmas›nda, kendi ta- kapanma e¤iliminde olan bir cemaatçilik aras›n-
biriyle “toplum sosyolojisi yerine aktörler sosyo- daki gerilim olarak ortaya ç›kmaktad›r ki, To-
lojisini” koyacak ve böylece sosyolojide mevcut uraine bu hali birlik ve dayan›flma içinde kültü-
olan nesnel-öznel ya da sistem-eylem kuramlar› rel çeflitlili¤in sürdürülmesi sorunu olarak tarif
fleklindeki yanl›fl bölünmeyi aflacak yeni bir ku- etmektedir.
ram gelifltirmeye çal›fl›r. Touraine’in, toplumu
toplumsal aktörlerin eylemleriyle flekillenen bir
N
AM A Ç
Touraine’›n kültürel demokrasi fikrini tart›fla- teknolojilerin zaferine (yani araçsal-teknik ak›lc›-
5 bilmek. l›¤a karfl›) karfl› mücadele ederken di¤er yanda
Touraine’in ad›na kültürel demokrasi dedi¤i ye- cemaatçili¤e ve ondan ortaya ç›kan otoriteryenli-
ni demokrasinin üç temel amac› vard›r. Bunlar ¤e karfl› mücadele vermektedir. Dolay›s›yla, öz-
(›) artan eflitsizlikler ve daha fazla d›fllanmaya nenin özgürlü¤ünü garantileyecek bir demokra-
yol açan küresel iktisadi ve mali sistemler karfl›- si hem da¤›lma, hem de afl›r› bütünleflme ve tek-
s›nda s›n›f farkl›l›klar›n› azaltmak ve ekonomi biçimleflme tehditlerini bertaraf edebilecek bir
üzerindeki toplumsal ve siyasal kontrolü art›r- yap›da olmal›d›r. Toplumsal hareketlerin bu sü-
mak, (››) bu gayri-flahsi tahakküm sisteminin top- reçteki temel ifllevleri onlar›n modernli¤in ve de-
lumsal aktörleri kendi kiflisel veya cemaatçi kim- mokrasinin temel de¤erlerini ve kültürel yöne-
liklerine kapanmaya zorlamas› ve bu suretle az›n- limlerini paylafl›yor olmalar› fakat öte yandan
l›klar›n reddedilmesini teflvik etmesi karfl›s›nda bunlardan ortaya ç›kan faaliyetlerin yönetimi ve
kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini temin etme- üretti¤i sonuçlar konusunda tâbi konumda olan-
si ve herkese eflit toplumsal ve kültürel haklar› lar›n tahakküm konumunda olanlarla rekabet ve
garanti etmesi ve (›››) üretim ve yönetim sis- çat›flma içine girmelerinde yatmaktad›r. Böylelik-
temlerinin teknik ak›lc›l›¤›na tâbi olan tüketici- le toplumsal hareketler modernlik ve demokrasi-
lerin sa¤l›k, e¤itim, biliflim vb alanlar›ndaki ta- nin terk edilmesi yönünde de¤il, onun aksayan,
leplerinin dikkate al›nmas›d›r. Touraine’in ka- olumsuz yönlerinin yine ayn› de¤erler ad›na giri-
naatince böyle bir demokrasi liberalizmin siya- flilen mücadeleler yoluyla düzeltilmesi ve geliflti-
sal, iktisadi ve toplumsal ilkeleri üzerine infla rilmesi yönünde çaba gösteren kolektif hareket-
edilemez çünkü liberalizm otoriter ve totaliter lerdir. Bu kolektif hareketler bir ç›kar grubuna
rejimlere k›yasla demokrasinin yaflat›lmas› için dönüfltürdüklerinde ya da modernlik ve demok-
daha uygun bir çerçeve sa¤l›yor olsa da öngör- ratik de¤erler d›fl›ndaki de¤erler etraf›nda yeni
müfl oldu¤u kültürel ço¤ulculuk ve piyasa ser- bir toplum kurmaya yöneldiklerinde Touraine’in
bestiyeti ile toplumun bütünüyle parçalanmas›- nazar›nda toplumsal hareket olma vas›flar›n› kay-
na, eflitsizlik ve ayr›mc›l›¤›n daha da kötü bir bederler.
hal almas›na karfl› etkin bir çare üretmemekte,
aksine bunlar› daha da ilerletmektedir. Bu ne-
denle, ona göre, özgürlüklerin savunulmas› her-
kes için eflit f›rsatlar temin edilerek, karfl›l›kl› ta-
n›man›n ön flartlar› yarat›larak ve özgür bir top-
lumun bir parças› olundu¤u hakk›nda fark›nda-
l›k yarat›larak yap›lmal›d›r.
N
A M A Ç
Touraine’›n Özne, demokrasi, modernlik ve top-
6 lumsal hareketler aras›nda kurdu¤u iliflkiyi de-
¤erlendirebilmek.
Touraine’e göre demokrasi en temelde öznele-
rin, kendi kültürleri ve özgürlükleri ba¤lam›nda,
sistemlerin mütehakkim mant›¤›na karfl› yürüt-
tükleri savafl ya da özne siyaseti, onun var olabil-
mesinin koflullar›n› yaratma ve sürdürme siyase-
tidir. Bunun gerçeklefltirilebilmesi bireyin kendi
eylem ve durumlar›n› kontrol etme, kendi dene-
yimlerini ve hat›ralar›n› kiflisel bir hayat hikâyesi
içinde birlefltirmek için kendini bir aktör olarak
ortaya koymas›na imkân yarat›lmas› mümkün
olabilir. Ancak modern toplumun bugün içinde
bulundu¤u durumda özne bir yandan pazar ve
1. Alain Touraine’in görüflleri dikkate al›nd›¤›nda, afla- 4. Alain Touraine’e göre, modern toplumlar›n en te-
¤›dakilerden hangisi sanayi-sonras› ya da programlan- mel toplumsal sorunu afla¤›dakilerden hangisidir?
m›fl toplumun temel vas›flar›ndan biri de¤ildir? a. Kitlelerin açl›k, fakirlik ve hastal›k gibi temel ih-
a. ‹ktisadi büyümeye odakl› olmas› tiyaçlar›n›n henüz tatmin edici bir flekilde karfl›-
b. Sanayi toplumundan daha fazla yat›r›m kapasi- lanmam›fl olmas›
tesine sahip olmas› b. Teknoloji dünyas› ile de¤erler dünyas›n›n birbi-
c. Emek ile sermaye aras›ndaki mücadelenin temel rinden kopar›lm›fl olmas›
toplumsal çat›flma olmas› c. Birlik ve dayan›flma içinde kültürel çeflitlili¤i koru-
d. Bilgi ve yarat›c›l›¤›n eskiden oldu¤undan daha yabilecek bir yap›n›n ortaya konulmam›fl olmas›
fazla önem kazanmas› d. Kapitalist iktisadi geliflme sürecinin geleneksel
e. Örgütlerin yönetiminin daha büyük bir önem ekonomileri tahrip etmifl olmas›
kazanm›fl olmas› e. Piyasa mekanizmas›n›n kültürel de¤erlere uy-
gun tüketim mal ve hizmetlerini yeterince sa¤la-
2. Alain Touraine’in inflac›-yorumcu yaklafl›m›, insan yam›yor olmas›
eyleminin anlafl›lmas›nda afla¤›daki ilkelerden hangisi-
ni dikkate al›r? 5. Alain Touraine’e göre, afla¤›dakilerden hangisi klasik
a. ‹nsan eylemlerini anlamak için aktörlerin top- modernlik fikrinin temel amaçlar›ndan biri olmufltur?
lumsal ve kültürel yönelimlerini dikkate almak a. Akl›n rehberli¤inde, insan›n ruh ve beden dün-
gerekir. yas›n› evrenin ilahi düzeninin gereklilikleri ile
b. ‹nsan eylemini, insan›n içinde yaflad›¤› tarihsel- uyumlaflt›rmak
toplumsal koflullar›n tayin etti¤i bir sonuç olarak b. Dinin gelenek üzerindeki etkisini k›rarak, gele-
anlamak gerekir. neklerin kutsall›¤›n› akl›n yasalar› ile aç›klaya-
c. Toplumsal bir iyili¤i meydana getirmedikçe insan bilmek
eylemi bilimsel olarak anlams›z ve de¤ersizdir. c. Do¤al hayata hükmeden yasalar ile insan akl›na
d. ‹nsan eylemleri baflka insanlar›n eylem ya da hükmeden yasalar› birbirlerinden ay›rarak, in-
davran›fllar›na yönelik olmad›kça eylem olarak san akl›n› özgürlefltirmek
kabul edilmemelidir. d. Ak›l ve bilim ad›na geleneksel olan› ortadan kal-
e. Eylemin gerçek ve do¤ru anlam› ancak bilim d›rmak
adam›n›n incelemesi ve yorumu yoluyla ortaya e. Seyahat ve ticaret özgürlü¤ünü denetim alt›na
koyulabilir. alarak, ulus devleti yabanc› emek gücünün isti-
las›ndan korumak
3. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’in kültürel
demokrasi kavram› tan›m›na daha uygundur? 6. Alain Touraine’e göre, bir birey neyi yapmas› halin-
a. Her bir cemaat veya kültür grubunun kendi kül- de, bir özne olarak düflünülebilir?
türünün öngördü¤ü yaflam düzenine uygun bir a. Demokratik idealleri kültürel ideallerle birlefltir-
flekilde yaflamas›na imkân verilmesi mesi halinde
b. Kültürler aras› etkileflimi art›rmak suretiyle fark- b. Kendi kültürel de¤erlerini ve kimli¤ini baflka
l› kültürel geleneklerden yeni bir ulusal kültür kültürler ve kimlikler karfl›s›nda etkin bir flekil-
oluflum sürecinin desteklenmesi de savunmas› halinde
c. Öznenin kendi kültüründen ald›¤› kimli¤ini ge- c. Özgürlük iste¤ini birey olma iste¤i ile birlefltir-
lifltirme ve güçlendirme yönünde cesaretlendi- mesi halinde
rilmesi d. Kendi kültüründe akla ve bilime uygun olma-
d. Yerel ve ulusal-milli kültürlerin evrensel bir kül- yan unsurlar› reddetmesi halinde
tür ekseninde de¤iflme ve dönüflmeye teflvik edil- e. Özgürlük, ak›lc›l›k ve kültürel aidiyeti birlefltir-
mesi mesi halinde
e. Kültürel çeflitlili¤in ve akl›n ve ak›lc›l›¤›n gerek-
leri ile uzlaflt›r›lmas›
7. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’in demokra- 1. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
tik toplum anlay›fl›n›n özünü daha iyi ifade eder? gözden geçiriniz.
a. Kültürel kimli¤in kiflisel özgürlük ve ak›lc› dü- 2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Toplumu Anlaman›n Yön-
flünce ile birlefltirilmesi temi ve Geç Modern Toplum” konusunu
b. Devletin gücünün s›n›rlanmas› ve hukuk devle- yeniden gözden geçiriniz.
ti ilkelerinin yerlefltirilmesi 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “”Toplumu Anlaman›n Yön-
c. Güçler ayr›l›¤› ilkesinin anayasal teminat alt›na temi ve Geç Modern Toplum” bölümü ile “Top-
al›nmas› lumsal Hareketler ve Kültürel Demokrasi “
d. Yöneticilerin seçimine herkesin kat›l›m›n›n sa¤- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lanmas› 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “ Modernlik ve Modern Top-
e. Bireycili¤in önündeki engellerin kald›r›lmas› lumlar›n Temel Sorunu” konusunu yeniden
gözden geçiriniz.
8. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’e göre de- 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise, “ Modernlik ve Modern Top-
mokrasi fikrinde di¤erlerinden daha fazla öneme sa- lumlar›n Temel Sorunu” konusunu yeniden
hiptir? gözden geçiriniz.
a. Seçme ve seçilme hakk› 6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Modernlik ve Özne” ve
b. Hukuk devleti “Modernlik, Özne ve Demokrasi Aras›ndaki ‹lifl-
c. Güçler ayr›l›¤› kiler” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
d. Halk›n egemenli¤i 7. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernlik, Özne ve De-
e. Devlet gücünün temel haklara sayg› ilkesince s›- mokrasi Aras›ndaki ‹liflkiler” konusunu yeniden
n›rlanmas› gözden geçiriniz.
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Siyasal Modernlik ve De-
9. Afla¤›dakilerden hangisi Alain Touraine’e göre kül- mokrasinin Boyutlar›” konusunu yeniden
türel demokrasinin amaçlar› aras›nda yer almaz? gözden geçiriniz.
a. S›n›f farkl›l›klar›n› azaltmak 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise, “Toplumsal Hareketler ve
b. Ekonomi üzerindeki siyasal ve toplumsal kontro- Kültürel Demokrasi” konusunu yeniden gözden
lü azaltmak geçiriniz.
c. Kültürel çeflitlili¤in sayg› görmesini sa¤lamak 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise, “”Toplumsal Hareketler ve
d. Herkese eflit kültürel ve toplumsal haklar sa¤- Kültürel Demokrasi” konusunu yeniden gözden
lamak geçiriniz.
e. Tüketici taleplerini dikkate almak
10. Alain Touraine’e göre, afla¤›dakilerden hangisi ça¤-

dafl toplumsal hareketlerin ortaya ç›kmas›nda temel
etkendir?
a. Egemen düzene karfl› ç›kmak
b. Ezilenlerin-ma¤durlar›n s›n›f ç›karlar›n› savun-
mak için örgütlenebilmek
c. Has›mlar› ile paylafl›lan de¤erler ad›na mücade-
le etmek
d. Önceli¤i yeni bir özne yaratmaya vermek
e. Bir parti önderli¤inde hareket ederek siyasal ta-
lepler üretmek
S›ra Sizde Yan›t Anahtar›

S›ra Sizde 1 afl›r› bireycileflme durumlar›nda bireyler kendilerini bafl-
Irki ve etnik milliyetçilikler bireysel özgürlükler yerine kalar› ile hiçbir ortak yan› bulunmayan birer varl›k ola-
bireyin ait oldu¤u topluma karfl› yükümlülüklerine vur- rak ta tan›mlama e¤iliminde olabilirler. Touraine bu ta-
gu yapmalar› nedeniyle makro ölçekli cemaatçiliklerin v›rlar›n her ikisinin de öznenin özgürlü¤ünün sa¤lanma-
örnekleri olarak düflünülebilirler. Ancak, cemaatçilik s› ve kültürel demokrasinin geliflimi için birer tehdit ya
büyük toplum içinde daha küçük birimler etraf›ndaki da en az›ndan sa¤l›ks›z tav›rlar oldu¤unu düflünür.
mensubiyet ve yükümlülükler üzerine de infla edilmifl
olabilir. Touraine’in bir köye, cemaate hapsolma der- S›ra Sizde 4
ken kastetti¤i fley de budur. Bölgecilik, hemflerilik, ge- Çok kültürlülük talepleri etnik ve az›nl›k dillerinin,
cekondu bölgelerinde mahallecilik anlay›fl ve uygula- inançlar›n›n korunmas› ve gelifltirilmesi ile ilgili uygula-
malar› da bazen kat› bir cemaatçilik uygulamalar› flek- malardan bu tür inançlar›n emretti¤i, izin verdi¤i veya
linde karfl›m›za ç›kabilir. Baz› iktisadi, toplumsal veya mensuplar›ndan talep etti¤i özel davran›fl biçimlerinin
kültürel imtiyazlar›n ancak cemaat üyeli¤ine ba¤l› ola- serbestçe ifade edilmesi ve hayata geçirilmesine kadar
rak elde edilebildi¤i yerlerde cemaatçilik duygusu ve uzanan çeflitli talepleri ve bunlar etraf›ndaki toplumsal
uygulamalar›n›n güçlü olmas› beklenebilir. ve yasal düzenleme ve uygulamalar› içerir. Etnik dille-
rin korunmas› için özel çaba gösterilmesi, ana dilde e¤i-
S›ra Sizde 2 tim, merkezî veya yerel yönetimde etnik dillerin resmi
Touraine, “kutsal olandan alelâde olana geçifl” ifadesi dil olarak kullan›lmas› için yap›lan hukuki düzenleme-
ile aç›kça Durkheim’›n din sosyolojisinde dinsel olan›n ler yan›nda aile, evlilik ve miras hukuku alanlar›nda
merkezindeki fikri tan›mlamak için kulland›¤› ‘kutsal’ inanca veya etnik kültüre ba¤l› olarak baflat hukuktan
(sacred) ve dinsel olmayan› tan›mlamak için kulland›¤› ayr› uygulamalar›n meflruiyetinin yasal teminat alt›na
‘alelâde’ (profane) kavramlar›na ve o vas›tayla da din- al›nmas› gibi çeflitli uygulamalar bu kapsamda düflünü-
sel olandan dünyevi olana geçifle at›fta bulunmaktad›r. lebilir. Örne¤in, Türkiye’de 1926 y›l›nda yürürlü¤e gi-
Fakat kavramlar›n kullan›lma biçimi bize ayn› zamanda ren ilk Medeni Kanun’dan önce dinsel cemaat üyeleri-
Weber’in modernlikle yükselen ak›lc›l›kla birlikte “dün- nin evlilik, boflanma, nikâh bedeli ile ilgili hak ve so-
yan›n büyüsünün bozulmas›” (ya da “gözün aç›lmas›”) rumluluklar› kendi dinsel hukuklar› dikkate al›narak
nitelemesini, bafllang›çta kapitalist ak›lc›l›¤a ve iktisadi ayr› ayr› düzenlenmiflti. 1917 y›l›nda yürürlü¤e konan
disipline ruh vermifl olan dinsel duygular›n yerini ruh- Aile Hukuku Kararnamesi sadece Müslümanlar›n evli-
suz bir araçsal ak›lc›l›¤›n alm›fl olmas›na dikkat çekme- lik, boflanma, miras vb konulardaki haklar›n› düzenle-
sini de hat›rlatmal›d›r. mekte, H›ristiyan ve Yahudilerin ayn› konulardaki hak-
lar› da kendi dinsel hukuklar›na dayanmaktayd›. Günü-
S›ra Sizde 3 müzde baflta Kanada olmak üzere Bat›l› ülkelerin baz›-
Touraine, bireysel ya da toplumsal kimli¤in çok yönlü, lar›nda özellikle Asya, Afrika ve Orta Do¤u’dan gelen
çok katmanl› ve baflka kimliklerle iliflkili oldu¤unu be- göçmen cemaatleri bu tür taleplerin yasal güvenceye
lirtir. Bu görüflten hareketle onun bir toplumun ya da al›nmas›n› talep etmektedirler.
onun aktörlerinin kendilerini pür kültürel veya cemaat-
çi bir tav›rla tarif etmelerinden kastetti¤i fley baflka hiç- S›ra Sizde 5
bir kültür, inanç, din vb ile ortak yan› olmayan özgün Touraine’in “sanayi sonras› toplumda tahakküm gayri-
bir kimlik tan›mlama tavr›d›r. S›rf bireyci bir kimlik ta- flahsileflirken ba¤›ml›l›¤›n flahsileflmesi” ile kastetti¤i fley
n›mlamas› ise hiçbir kültür, din, inanç veya cemaat ile piyasa mekanizmas›, medya, örgütler yoluyla program-
iliflkisi olmayan bireysel bir kimlik tan›mlama tavr›d›r. lanm›fl toplumda bireyler ve daha genelde toplum üze-
Bu iki tav›rdan birincisi, kimli¤in ve kültürel mensubi- rinde hâkimiyetin belli, kifliselleflmifl bir öznesinin ol-
yetin, özellikle etnik yap›lar› heterojen olan toplumlar- mamas› halidir. Touraine bu halin afliret toplumunda
da, toplum içindeki baflat gruplardan birisi vas›tas›yla reis ile afliret üyesi, kölecilikte efendi ile köle, orta ça¤-
herkesi kuflatacak flekilde tan›mlanmas› giriflimi ve böy- larda hükümdar ve beyler ile onlar›n kullar› veya serf-
lece di¤er kimliklerin ve mensubiyetlerin dikkate al›n- leri, usta ile ç›rak ve erken kapitalist dönemde sermaye
mamas›, inkâr edilmesi fleklinde ya da bunun aksine sahibi ile iflçi aras›ndaki hâkimiyet ve ba¤›ml›l›k iliflkile-
olarak her bir grubun sadece kendi cemaat kimli¤ini rinden farkl› oldu¤una dikkat çekmek istemektedir.
dikkate almas› fleklinde karfl›m›za ç›kabilir. Öte yandan,
Allen, John. (1997). “Post-Industrializm and Post For- (1988). Return of the Actor. Social Theory in Pos-
dizm”, Modernity and Its Futures içinde, (Eds. tindustrial Society, Foreword by Stanley Arono-
Stuart Hall, David Held and Tony McGrew), Ox- witz, translated by Myrna Godzich, Minneapolis:
ford: Polity Press, s. 169-221. University of Minnesota Pres.
Alexander, Jeffry C. (1999). “Why we Migth all be Able (1995). Critique of Modernity, Translated by David
to Live Together: An Immanent Critique of Alain Macey, Oxford (UK) ve Cambridge (USA): Black-
Touraine’s Pourrons-Nous Vivre Ensemble?” Thesis well.
Eleven, 58: 99, http://the.sagepub.com/ Eriflim tari- (1997). What is Democracy, Translated by David Ma-
hi 26 Kas›m 2010. cey, Boulder, Colorado ve Oxford: Westview Pres.
El-Ojeili, Chamsy. (2007). “Totalitarianism”, The Black- (2000). Can We Live Together: Equality and Diffe-
well Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed. Ge- rence, Translated by David Macey, Cambridge: Po-
orge Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell lity Press.
Publishing, s. 5018-19. (2001). Beyond Neoliberalism, Translated by David
Encyclopedia of World Bibliography on Alain To- Macey, Cambridge: Polity Press.
uraine, (2011). http://www.bookrags.com/biog- Touraine, Alain, Claude Durand, Daniel Pecaut ve Al-
raphy/alain.touraine/ Eriflim tarihi: 9 fiubat 2011. fred Willener. (1965). Workers Attitudes to Tech-
Gamble, Andrew. (2007). “Liberalism”, The Blackwell nical Change, Organizsation for Economic Coope-
Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed. George ration and Development.
Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Blackwell Pub- Turner, Bryan S. (2006). The Cambridge Dictionary
lishing, s.2622-25) of Sociology, New York: Cambridge University
Jary, David ve Jary, Julia. (1995). Collins Dictionary Pres.
of Sociology, (Second edition), Glasgow: Harper- Yayla, Atilla. (2005). Siyasî Düflünce Sözlü¤ü, Ankara:
Colins Publishers. Adres Yay›nlar›.
Knöbl, Wofgang. (1999). “Social Theory from a Sartre-
an Point of View: Alain Touraine’s Theory of Mo-
dernity”. European Journal of Social Theory, 2:
403, http://est.sagepub.com/ Eriflim tarihi: 26 Kas›m
2010.
Marshall, Gordon. (1998). Oxford Dictionary of So-
ciology, Oxford ve New York: Oxford University
Press.
Palma, Esperanza. (2007). “Authoritarianism”, The
Blackwell Encyclopedia of Sociology içinde, (Ed.
George Ritzer), Madlen, Oxford ve Victoria: Black-
well Publishing, s. 22-25.
Touraine, Alain. (1965). Sociologie de l’action, Paris:
Le Seuil.
(1971). The Post-Industrial Society. Tomorrow’ So-
cial History: Classes, Conflicts and Culture in
the Programmed Society, Translated by Leonard
F. X. Mayhey, New York: Random House.
(1974). The Academic System in American Society,
McGraw-Hill Book Company.
(1977) The Self-Production of Society, Chicago: The
University of Chicago Press.
3
Amaçlar›m›z
N
N
Postmodernizmin ne oldu¤unu tan›mlayabilecek,
Postmodern kuramc›lar›n Ayd›nlanma dönemine yöneltti¤i elefltirileri özetle-
N
yebilecek,
N
Postmodern sanat› modern sanattan farkl›laflt›ran özellikleri karfl›laflt›rabilecek,
Jean-François Lyotard’a göre postmodern ça¤da bilgi ve bilimin alm›fl oldu-
N
¤u konumu de¤erlendirebilecek,
Fredric Jameson’›n kapitalizmi neden “geç” olarak niteledi¤ini aç›klayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Modernizm-Postmodernizm • Modern-Postmodern
• Modernite-Postmodernite • Geç Kapitalizm
• Modernlik-Postmodernlik
‹çindekiler
• G‹R‹fi
Ça¤dafl Sosyoloji • JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN
Postmodern Sosyal POSTMODERN‹ZME BAKIfiI
Kuramlar› Teori
• FREDRIC JAMESON’IN
POSTMODERN‹ZME BAKIfiI
Postmodern
Sosyal Teori
G‹R‹fi
Postmodernizm; modern kültürel ürünlerden farkl› olarak sanatta, filmlerde, mi-
maride ve benzeri alanlardaki kültürel ürünleri ifade eder. Postmodernite ise tarih-
sel anlamda modern dönemi izledi¤i düflünülen sosyal ve politik ça¤› betimler.
Dolay›s›yla, Postmodern oluflumlarla ilgili önemli nokta modernitenin bitti¤i ve
postmodern ça¤›n bafllad›¤› düflüncesidir. Postmodern düflüncesi yeni bir tarihsel
ça¤›, yeni kültürel ürünleri ve sosyal dünyaya iliflkin yeni bir kuramsallaflt›rmay›
kapsamaktad›r (Ritzer, 1996: 5). Bu anlamda postmodernizm sanatta; pop e¤ilim-
ler, yeni malzemeler ve e¤reti yap›lar gibi formlar›n inflas›n› gündeme getirir. Böy-
lelikle postmodernizmin içinde, modern düflüncenin içli d›fll› bir flekilde geliflti¤i
görülür. Dolay›s› ile postmodernizm tam olarak modern sonras› anlam›na gelme-
mekle birlikte modernlik elefltirisi üzerinden yeni bir döneme at›fta bulunmaktad›r
(Akay, 2010: 22, 7). Postmodernistler için modern ça¤dan postmodern ça¤a geçil-
di¤i fikri oldukça indirgemeci ve do¤rusal bir bak›fl aç›s›n› yans›tmaktad›r. Onlara
göre tarihsel dönemler aras›nda bu flekilde do¤rusal, birbirinden net bir çizgiyle
ayr›lm›fl tarihsel dönemlerden bahsetmek mümkün de¤ildir. Bununla birlikte Ro-
senau, postmodernist teorisyenlerin “determinizmdense indeterminizmi, birlikten-
se çeflitlili¤i, sentezdense farkl›l›¤›, basitlefltirmektense karmafl›kl›¤›” önerdiklerini
belirtir (Ritzer, 1996: 6-8).
1950 ve 1960’lardan itibaren birçok yazar taraf›ndan kullan›lmaya bafllanan
postmodernizm kavram›, bu tarihten sonra sosyal bilimlerde en SIRAçok S‹ZDE
tart›fl›lan ko- SIRA S‹ZDE
nulardan biri haline gelmifltir. Özellikle 1960’l› ve 70’li y›llardan itibaren moder-
nizm karfl›t› ya da modernizmden sonras› anlam›nda kullan›lan D Ü fi Ükavram,
NEL‹M birçok D Ü fi Ü N E L ‹ M
kültür ve toplum kuramc›s› taraf›ndan modernist kültürden radikal kopufllar› ifade
eden yeni postmodern sanat biçimlerinin ortaya ç›k›fl›yla tart›fl›lmaya bafllanm›flt›r
S O R U S O R U
(Best & Kellner, 2010: 24).
Featherstone (1996: 21-35), modernizm-postmodernizm, modernite-postmodernite

D‹KKAT ve D‹KKAT
modernleflme-postmodernleflme kavramlar›n›n birlikte karfl›tl›klar›n› ça¤r›flt›rd›¤›ndan
söz eder. Bu bak›mdan anlam aç›s›ndan karfl›laflt›r›ld›¤›nda; modernizm bir dönemin dok-
N N
trinini, postmodernizm ise modern sonras› bir doktrini iflaret eder. Modernite, içinde bu-
lunulan ça¤a vurgu yapar. Postmodernite ise modern sonras› içinde bulunulan ça¤›n varl›-
¤›n› temsil eder. Modernleflme geleneksel olmayan iliflki ve kurumlar›n varl›klar›n› sür-
dürmelerine at›fta bulunur. Postmodernleflme ise modern sonras›na özgü iliflki ve kurum-
lar›n inflalar›n›n devam›n› betimler. Bu kavramlara yeniden döndü¤ümüzde “izm”ler belli

bir döneme iliflkin belli bir düflünce ya da doktrini ifade ederler. Bir bak›ma dönemin ide-
olojisini betimlerler. Modernite-postmodernite kavram› “mevcut duruma” at›fta bulunur.
Modernleflme-postmodernleflme ve modernlik-postmodernlik kavramlar› ise “süreci” yani
gündelik rutinliklerin yaflanmas›n› ve sosyal pratiklerin devam›n› anlat›r. Featherstone,
“modern” kavram›n›n belli bir tan›m›n›n olmad›¤›n› belirtmekle birlikte, üzerinde durul-
mas› gereken nokta, modern kavram›n›n geleneksel olmayan anlam› yap›s›nda bar›nd›r›-
yor olmas›d›r. Böylece modern sözcü¤ünün bir döneme ad›n› veren bir kimlik ya da etiket
ifllevi gördü¤ünü ileri sürmek yanl›fl olmayacakt›r.
Postmodernizm, “bir tarihsel O halde postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit yan›t, modernizmin
geçmifl duygusunun radikal bir biçimde elefltirisidir. Öte yandan Scott Lash ise postmodernizmi, farkl›-
yitirilmesi”, “gerçekli¤in
yerini imajlar›n almas›”,
laflman›n bozulmas› ve iflaretsel/göstergesel olan›n egemenli¤i ve bunlar› (iflaretsel
“simülasyonlar”, “zincirden olan›) anlamland›rma biçimleri olarak ifade eder (Featherstone 1996: 33). Bu ba¤-
boflalm›fl göstergeler” olarak lamda postmodernizm, modernizmin toptan yads›nmas›d›r. Fakat modernizm de
da tan›mlanmaktad›r.
post modernizm gibi bir söylem olarak de¤erlendirilmektedir. Bu söylemin anlam›,
yap›s›nda hem aç›klama iddias›n› hem de ideolojileri tafl›mas›d›r. Sosyal bilimler-
de, kuram ile ideolojinin birbirinden ayr›lmas›, bir s›n›r çizilmesi ontolojik olarak
mümkün de¤ildir. Bilindi¤i üzere modern bilim, bu s›n›r› mutlak anlamda ay›rmak-
ta ve de¤er iliflkilerini bilimin d›fl›nda tutmaktad›r. Oysa postmodern düflünürler bu
iki unsurun (kuram ve ideolojinin) birbirinden ayr›lamayaca¤› noktas›n› vurgular-
ken, söylem sözcü¤ünün bu çerçevede kullan›lmas›n›n olanakl› oldu¤unu belirt-
mektedirler (Smart, 1997: 23-24; fiaylan 2002: 111).
SIRA S‹ZDE
Bugün, postmodernizmin SIRA S‹ZDE
Öte yandan Jameson, günümüzün hâkim elefltirel ve biçimsel ideolojik para-
merkezinde yer alan baz› digmas› olan postmodern düflüncenin bir yenilik olarak esteti¤i, kendi ekseni etra-
temalar›n modas› geçmifl
oldu¤u f›nda döndürerek ve dönüflümler geçirerek bir yenileme yolu aramak zorunda ol-
D Ü fi Üifade
N E L ‹edilmesine
M D Ü fi Ü N E L ‹ M
ra¤men birçok entelektüelin du¤unu belirtir. Bu ise “modern kalarak postmodernizme dönüflmeye çal›flan mo-
zihnini meflgul etti¤i aç›kt›r.
Bu temalar; öznenin ölümü dernizm” anlam›na gelir. Jameson’›n bu yorumu modernizmin kendi içinde bir çö-
ve Sdönüflü,
O R Utemsilin reddi ve S O Ryönündedir
zülme yaflad›¤› U (Anderson 2009: 73-74).
kamusal alan›n çöküflü,
bireycilik, bireyin kimli¤i,
Bu ba¤lamda Postmodernizmin asl›nda yenilikçi ve özgün bir düflünce olma-
anti-hümanizm,
D ‹ K K A T kinizm, d›¤›na de¤inilir.
D ‹ K K ABirbirinden
T farkl› genellikle birbiri ile çat›flan düflünce e¤ilimle-
Heidegger ve Nietzsche rinin bir araya getirilmesinden olufltu¤u belirtilir: “Frans›z yap›salc›l›¤›n›, ro-
felsefesi, nihilizm ve Paris
1968 gelene¤i olarak mantizmi, fenomenolojiyi, nihilizmi, popülizmi, varoluflçulu¤u, yorumbilgisi-
N N
s›ralanmaktad›r. ni, Bat› Marksizmini, Elefltirel Teoriyi ve anarflizmi temellük eder, dönüfltürür
ve aflar” (Rosenau, 2004: 32). Dolay›s› ile postmodernizim bu ak›mlar›n her biri
AMAÇLARIMIZ ile belli özellikleri
AMAÇLARIMIZ paylaflm›fl olsa da, ço¤u ile önemli anlaflmazl›klar da yaflad›-
¤› görülmektedir.
K ‹ T A P Bu konuda Perry
K ‹ T Anderson’›n
A P “Postmodernitenin Kökenleri (2009)” kitab›nda daha ayr›n-
t›l› bilgiye ulaflabilirsiniz.
TELEV‹ZYON Asl›ndaT EModernizmin

LEV‹ZYON kökenine bak›ld›¤›nda, Frans›z devrimi, Ayd›nlanma dü-
flüncesi, bilimsel geliflmeler ve Sanayi devrimi görülmektedir. Bu geliflmelerle bir-
likte ortaya ç›kan modernleflme varl›¤›n› sürdürmek için kapitalizm, ulus devlet,
kentleflme ve pozitivizm gibi unsurlar› dayanak olarak kullanmakla birlikte 20.
yüzy›la gelindi¤inde kapitalizmin bunal›mlar› giderek artm›flt›r. ‹leri kapitalist dö-
nemin bu bunal›mlar›n›n elefltirilmesi ve tart›fl›lmas› yeniden yap›lanma/infla süre-
cini gündeme getirmifl ve Ayd›nlanman›n bir ürünü olarak modernitenin baflar›ya
ulaflamad›¤› ifade edilmifltir (Görgün-Baran, 2006: 369). O halde Ayd›nlanman›n
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori 53
temel parametreleri nelerdir ki, evrimsel ba¤lamda baflar›ya ulaflamam›flt›r ve

postmodernist düflünürlerin radikal bir elefltirisine maruz kalm›flt›r? Bu sorunun ya-
n›t› Ayd›nlanma düflüncesinin karakteristi¤i, Nietzsche’nin görüflleri, post-modern
sanat anlay›fl› ve modernizm postmodernizm karfl›laflt›r›lmas› ba¤lam›nda afla¤›da
yer almaktad›r.
Postmodern, postmodernite, postmodernizm kavramlar› ne anlama gelmektedir.

SIRA S‹ZDE Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE
1
Ayd›nlanma Düflüncesine Tepki
Ayd›nlanma, bir ütopya olarak insan›n özgürleflmesi ve yücelmesi amac›n› tafl›-
maktad›r. Çünkü Ayd›nlanma, feodal dönemin özelli¤i gere¤i apriori metafizik
aç›klamalara, bireyin akl›n› kullanamamas›na ve dolay›s› ile özgür S O R Uolamamas›na S O R U
göndermede bulunur. Bunun içindir ki, Kant, Ayd›nlanmay› ak›l ile ba¤daflt›rarak
insan›n ak›ls›z bir varl›k olmad›¤›n› ancak akl›na baflkalar›n›n k›lavuzluk
D‹KKAT
etti¤ini ve D‹KKAT
bu nedenle akl›n› kullanamad›¤›ndan söz eder. Kant, insan›n kendi akl›n› kullana-
may›fl›n› ergin olmama durumu ile aç›klamak istemifl ve dolay›s› ile bu ergin olma-
N N
y›fla insan›n kendi suçu ile düfltü¤ünü belirtmifltir. Bunun nedeni bir baflkas›n›n k›-
lavuzlu¤u ve yard›m› olmaks›z›n akl›n› kullanma kararl›l›¤›n› ve yüreklili¤ini gös-
terememifl olmas›d›r. Böylece Ayd›nlanma, insana kendi akl›n› kullanma cesareti-
ni vermifltir (Kant, 2000: 17). Kant’tan da etkilenen Frankfurt Okulu üyeleri ekono-
mide verimlili¤in artmas› sayesinde akl›n araçsal kullan›m›n›n ön plana ç›kt›¤›n›
belirtmifllerdir. Bu durum ise teknik ve teknolojinin geliflimini K ‹sa¤lam›flt›r
T A P (Della- K ‹ T A P
lo¤lu, 1995: 32).
Ayd›nlanma düflüncesi 17. ve 18. yüzy›llarda Bat› Avrupa’da yay›lan bir felse-
fi ak›ma iflaret eder. Bu düflünce ak›m› yap›s›nda eflitlik, özgürlük,
T E L E V ‹ Z Y Oinsan
N akl›na TELEV‹ZYON
duyulan güven, bilim ve ilerlemeyi bar›nd›r›r. Ak›l ve bilim, sürekli ilerlemenin
bir motoru olarak görülür. Tarihin do¤al ak›fl süreci içinde sürekli ilerleme ise
“ideal toplum düzeni” anlay›fl›na ulafl›lma varsay›m›n› amaç edinir. Bu amaç
“mutlak gerçeklik” anlay›fl›n› birlikte getirir. Mutlak gerçeklik ‹ N Tkavram›
E R N E T ise bilim ‹NTERNET
ile özdeflleflir. Oysa Ayd›nlanman›n akl› getirdi¤i nokta, bireyin silinifli biçiminde
olmufltur. Ayd›nlanman›n miti olarak kabul görülen ak›l, ne yaz›k ki, Horkhei-
mer’in ifade etti¤i üzere bir “ak›l tutulmas›” yaflayarak çat›flan ç›karlara hizmet et-
meye bafllam›flt›r. Akl›n amaçlara ulaflmak için kullan›lan araçlarla tan›mlan›yor
olmas› yeni bir egemenlik biçimini getirmifl ve tümelin ak›l yolu ile tikel üzerin-
de egemenli¤ine neden olmufltur. Böylece tümel, bireyin akl›n› iflgal ederek bir
bak›ma Ayd›nlanman›n kendi kendini imha etmesine yol açm›flt›r. Postmoder-
nistlere göre ise ak›l, mevcut sorunlar›n üstesinden gelinmesini sa¤layamad›¤› gi-
bi araçsallaflm›flt›r da (Dellalo¤lu, 1995: 30; Horkheimer 1998: 59). Böylece ak›l-
da yaflanan tutulma, Ayd›nlanman›n bu anlamda bir mit olarak de¤erlendirilme-
sine neden olmufltur.
Ayd›nlanma düflüncesi akla/rasyonaliteye büyük anlam atfetmifl ve do¤al top-
lum düzeni ve do¤al hukuk tart›flmalar› ile tarih sahnesine ç›km›flt›r. Do¤al toplum
ve do¤al hukuk düflüncesi bir anlamda laikleflmifl mutlak gerçekli¤in yans›mas› bi-
çiminde de¤erlendirilmifltir. Bu durum laikleflme/sekülerleflme sürecinin de bafl-
lang›c› olarak nitelenmifltir. Bu flekilde kapitalizmin büyük dönüflümler yaflayarak
ilerlemesi, bilim ve bilgilenmenin tanr›sal bir süreç anlay›fl›ndan uzaklafl›lmas› ve
akl› yürütmeye dayal› bir insan tasar›m›n›n varl›¤› ile söz konusu olmufltur. Di¤er
bir ifade ile tarihin ak›fl süreci çerçevesinde ilerlemesi için insan›n katk›s›na gerek

duyulmufltur. Ayd›nlanma bu ba¤lamda bir proje olarak ileriye yönelik projeksiyo-

S O R U nu ifade etmektedir.
S O R U Bu projede nesnel ve evrensel bilim, buna ba¤l› olarak geli-
flen evrensel ahlak ve hukuk, kurucu ögeler ifllevini üstlenmifltir. Öte yandan Ay-
D‹KKAT d›nlanma evrensellik,
D‹KKAT tek do¤ru, bilim ve mant›k iliflkisi gibi ögeleri ortaya koyar-
ken, ahlaksal temelini de hümanizmden alm›flt›r (fiaylan, 2002: 116-117; Dellalo¤-
lu, 1995: 33; Çi¤dem, 2009: 14; Smart, 1997: 90-91)
N N
Asl›nda yukar›daki anlat›lanlara bak›larak Ayd›nlanma düflüncesinin tek ve homo-
jen bir düflünce oldu¤u söylenemez. Ayd›nlanmaya elefltirel yaklaflan Ayd›nlanma ça-
AMAÇLARIMIZ ¤› düflünürleri de mevuttur. Bu düflünürler aras›nda en önemlileri Alman düflünürü
AMAÇLARIMIZ
Frederich Nietzsche’dir. Nietzsche bu aç›dan postmodernistlerin de öncüsüdür.
K ‹ T A P Ayd›nlanmaKkonusunda
‹ T A P Ahmet Çi¤dem’in “Ayd›nlanma Düflüncesi (2009)” ile Besim Del-
lalo¤lu’nun “Frankfurt Okulunda Sanat ve Toplum (1995)” isimli yay›nlar›n›n okunmas›
tavsiye edilir.
Frederich Nietzsche (1844-1900)
Nietzsche’e göre, 18. ve 19. Nietzsche (1844-1900) Ayd›nlanma düflüncesinin temel öncüllerini radikal olarak
yüzy›llarda modernleflmenin
do¤uflunu olanakl› k›lan ne
elefltiren bir felsefeci olarak postmodern düflüncenin öncüsü say›lmaktad›r. ‹n-
ak›l, ne bilim, ne de tarihin sanlar›n yaflam enerjisi yüksek olanlar› dahi olarak (üst insan) niteleyen Nietzsche,
ileriye do¤ru ak›fl bu insanlar›n bir taraftan yarat›c›l›¤› ve ilerlemeyi di¤er taraftan bencillik ve buna
düflüncesidir. Aritoteles’ten
bu yana ak›l, bilginin ortaya ba¤l› olarak vahfleti yap›s›nda bar›nd›rd›¤›ndan söz eder. Bu nedenle ayd›nlanma
ç›kmas›na neden olan bir projesi iyimser öncüllerin aksine bir yabanc›laflman›n, ac›mas›zl›¤›n ve vahfletin
araç olarak benimsenmifltir.
Oysa bilgi edinme sürecinin egemen oldu¤u bir biçime dönüflmektedir (fiaylan, 2002: 119-120). Bu ba¤lamda
kayna¤›nda ak›l de¤il, “üst de¤erlerin de¤ersizleflmesi” ya da nihilizm, 19. yüz y›lda sürdü¤ü gibi postmo-
insan›n yaflam enerjisi
bulunmaktad›r. Yaflam dern dönemde de bu etkisini daha belirgin olarak hissettirmektedir (Nietzsche,
enerjisini biyolojik bir süreç 2002: 23). Dolay›s› ile Nietzsche’nin kastetti¤i Ayd›nlanman›n rasyonel akl›n›n bir
olarak niteleyen Nietzsche
bunun bireye özgü
çeflit ç›karlara ve ahlaks›zl›¤a dönüflmüfl olmas›d›r.
oldu¤undan söz eder ve Nietzsche’ye göre insan›n hem do¤ru ve bilgi gibi kavramlara gereksinimi hem
insandan insana fakl› de becerisi vard›r. ‹nsan, becerisini kullanarak do¤ru ve bilgi kavramlar›na ulafl›r.
olabilece¤ine de¤inir. Baz›
insanlar›n yaflam Bunun nedeni becerisi ile kurdu¤u “do¤ru bilgi” kavram› ile içinde bulundu¤u
enerjilerinin yüksek kaotik ve karmafl›k ortama düzen vererek egemen olmakt›r. ‹nsan alg›lama yolu ile
baz›lar›n›n ise marjinal
oldu¤unu belirtir. Yaflam do¤ruyu kurmaktad›r. Alg›n›n olufltu¤u yer ise sinir sistemi oldu¤u için sinir siste-
enerjisi yüksek olanlar tarihi mi ile alg›lanan “fley” in de do¤rudan dile yans›mas› söz konusudur. Ancak dilde-
yapan, büyük at›l›mlara
kaynakl›k eden ve bireyleri ki yans›ma orijinal objeyi do¤rudan temsil etmeyebilir. Çünkü dilin göstergeleri bi-
yönlendiren bir davran›fl rey ile ba¤lant›l› oldu¤u için, do¤ruyu temsil etme yetene¤i yoktur. Dolay›s› ile de
sergiler.
keyfidir (fiaylan, 2002: 122).
Genoloji, herhangi bir Nietzsche, Ayd›nlanman›n ilerleme düflüncesini de elefltirmekte ve bunu geno-
nesneyi kayna¤›ndan al›p loji kavram› ile izah etmeye çal›flmaktad›r. Bu çerçevede araflt›rmac›n›n metni ye-
tarihin ak›fl sürecinde nas›l
de¤iflti¤ini inceleme niden yorumlamas› yaflam enerjisi ba¤lam›nda daha üstün bir gücün bireyde tafl-
anlam›na gelmektedir. mas› olarak de¤erlendirilir. Öte yandan tarihsel süreç ahlakla ilgili olarak amaç ve
Tarihin ak›fl›nda gezinen bir
araflt›rmac› geçip gitti¤i fayda esas›na dayal› birer gösterge oldu¤undan keyfi olarak dile getirilmektedir.
yerlere fakl› amaçlarla Bu durumda kurumlar›, kurallar›, ilkeleri ve fley’leri kapsayacak biçimde bütün ta-
yeniden dönüp bakt›¤›nda
farkl› anlam ve yorumlar› rih bir iflaretler zincirini oluflturmakta ve sürekli olarak yeni yorum ve uyarlamala-
yakalama f›rsat› ra kap›y› aç›k tutmaktad›r. Tarihin bu iflaretler zincirinin hiçbir mant›¤›n›n bulun-
bulmaktad›r.
mad›¤›n› belirten Nietzsche, bu anlamda Ayd›nlanman›n da ilerlemeci mant›¤›n›n
hiçbir ifle yaramad›¤›n› ileri sürer (fiaylan, 2002: 123).
Nietzsche için tarihe anlam veren sürecin güç ve iktidar oldu¤u görülmektedir.
Gücün kayna¤›n› yaflam enerjisi olarak niteledi¤i “seçkin” bireylerde arar. Tarihsel
koflullar›n radikal bir biçimde de¤iflece¤ine olan inanc›, de¤iflimin yönü ve nas›l
olaca¤› konusunda kesinli¤ini kaybeder. Koflullar nas›l de¤iflirDise
Ü fi Üde¤iflsin
NEL‹M insan›n D Ü fi Ü N E L ‹ M
ac› çekmesi ve yabanc›laflmas›n›n sona ermeyece¤ini savunur. Ona göre özgürlü-
¤ün kavramsal çerçevesi güç iliflkileri taraf›ndan belirlenir. Bu ba¤lamda “yarat›c›
S O R U S O R U
y›k›c›l›ktan” söz eder. Bunun insan›n do¤as›nda bulundu¤unu ve sürekli olarak in-
san bir fleyleri y›k›p yok etmekte ve yeniyi aramaktad›r. Bu anlamda yarat›c› y›k›-
c›l›k bir çeflit yaflam enerjisinin aç›¤a ç›kmas›d›r. Ancak yaflam karmafl›kt›r
D‹KKAT ve kao- D‹KKAT
tiktir. Bu kaotiklik, yaflam›n dinamizminin nas›l tayin edilece¤i ve yaflam›n nas›l
düzene sokulaca¤› sorusunu gündeme getirmektedir. Nietzsche bu soruya “este-
N N
tik” yan›t›n› vermektedir. Dolay›s› ile esteti¤i, bilimin ve rasyonalitenin önüne ge-
çirerek insan yaflam›ndaki kal›c›l›¤›n sa¤lanmas› söz konusu olacakt›r. Böylece es-
teti¤e ve sanatç›n›n yarat›c›l›¤›na dönmek ve “insan nedir” sorusunu temel alan ya-
n›tlar› dikkate almak gerekecektir (fiaylan, 2002: 124-125).
K ‹ T A P (2002) kita-
Bu konuda Nietzsche’nin Gücün ‹stenci, Bütün De¤erleri De¤ifltirifl Denemesi K ‹ T A P
b›n›n okunmas› tavsiye edilir.
Öyle görünüyor ki, Nietzsche Ayd›nlanman›n ak›l, bilim ve Tilerleme

E L E V ‹ Z Y Oanlay›fllar›na
N TELEV‹ZYON
yöneltti¤i elefltirilerini sonuçta sanata, esteti¤e önem vermekle noktalamakta ve tüm
bu konular›n postmodern düflünürlerin de ilham kayna¤› oldu¤u görülmektedir.
Modern Sanata Karfl› Postmodern Sanat Anlay›fl›
Sanatta postmodern anlay›fl, ilk kez 1960’larda New York sanat çevrelerine mo-
dern sanat›n karfl›t› olarak girmifl ve sanatta yeni bir postmodern estetik anlay›fl dö-
neme hâkim olmaya bafllam›flt›r. Bu ba¤lamda postmodernizm yerleflik sanat anla-
y›fl›ndan farkl› bir sanatsal estetik anlay›fl› ifade etmekle birlikte modernizmden bir
kopuflu vurgulamaktad›r ve radikal bir elefltiriyi getirmektedir (fiaylan, 2002: 61-
62). Modern sanat anlay›fl› nedir ki, postmodern sanat anlay›fl›ndan farkl›laflmakta-
d›r? Bu soruyu yan›tlamak için önce modern sanat anlay›fl›n› aç›klamak gerekiyor.
Böylece modernizmin dört özelli¤inden yola ç›karak modern sanata özgü estetik
anlay›fl›n ne oldu¤una bakal›m:
(I) Birincisi modernizmin özgürlük ve özgünlük özelli¤i, sanatsal alan›n
her yönüne yans›m›flt›r. Sanatta özgürlük ve özgünlük konusu sanatç›-
n›n ele ald›¤› nesnesini/konusunu kendi alg›lad›¤› biçimde istedi¤i tarz-
da inflas›yla ilgilidir. Sanatç›-birey böyle bir olgusall›k içindedir. Böyle-
likle sanayi toplumunda özne kaybolmakta ve makineleflen üretim sü-
recinin mekanik bir parças› haline gelmesi söz konusu olmaktad›r. Çün-
kü sanayi toplumunda özne, mekanik ve karmafl›k hale gelen üretim
sürecinde basit ve rutin iflleri yapan bir birey olmufltur (fiaylan, 2002:
81). Modern sanat anlay›fl› sürekli özgürleflmeyi geçerli k›lmak için ge-
lene¤i yads›ma yoluna gitmifltir. Aksine geçmiflin ve gelece¤in flimdiki
zaman içinde yorumlanmas› sanatç›ya sonsuz say›da olanak sunmakta
ve geçmifli yeniden infla etmektedir. Modern sanata geçmifle yüceltici
anlam atfedilmemekte gelenek ve yak›n geçmifl elefltirilerek yads›n-
maktad›r. Ak›l ve bilimin belirleyicili¤i ön plandad›r. Postmodern düflü-
nürlerden Hans-George Gadamer, sanatta gelene¤e sahip ç›kmakta, es-
teti¤in ölçütünü geçmiflte ve gelenekte aramaktad›r (fiaylan, 2002: 104).
Bunun anlam› geçmifli ve gelene¤i, flimdiye tafl›makt›r.
(II) Modern sanat›n ikinci özelli¤i yans›ma ve misyon meselesidir. Sanatç›

içinde yaflad›¤› toplumda konusunu seçip ürününe yans›tmakta ve onu
yorumlamaktad›r. Bu yorumlama eylemi, sanatç›n›n misyonu olarak de-
¤erlendirilmektedir. Sanatç› seçti¤i, alg›lad›¤› ve yorumlad›¤› konu ile
bir toplumsal amaca yönelmektedir. Sanatsal yans›tma ile toplumsal
amac›n gerçekleflmesi konusu örtüflmektedir. Sanatç› Kadinsky’nin ileri
sürdü¤ü “sanat, sanat içindir” görüflü misyon düflüncesi ile yarat›c› özel-
li¤in biraradal›¤›na vurgu yapmaktad›r. Kadinsky, sanatç›n›n misyonunu
s›n›rs›z özgürlük ihtiyac› olarak vurgulamaktad›r (fiaylan, 2002: 84). Pop
art’›n en tan›nm›fl simalar›ndan olan Amerikal› Andy Warhol ise “sanat›n
misyonu olmas› anlams›z bir tezdir” görüflünü ileri sürerek, postmodern
sanat anlay›fl›n› yans›tmaktad›r. Sanatç›n›n yaflam› oldu¤u gibi yans›tma-
s›n› önermektedir. Çünkü tarihi yorumlaman›n ve aç›klaman›n imkâns›z-
l›¤›ndan söz ederken, burada kitlesellik ve anonimli¤in önemine dikkat
çekmektedir (fiaylan, 2002: 92-93).
(III) Modern sanat›n üçüncü özelli¤i kültürün ve sanat ürünlerinin metalaflma-
s›d›r. Sanatç› art›k ürünlerini piyasaya ç›karmakta, di¤er sanatç›larla reka-
bet etmekte ve böylece yarat›c› y›k›c›l›¤›n sanatsal üretime egemen olma-
s› durumu söz konusu olmaktad›r. Bunun kaç›n›lmazl›¤› vurgulanmakta
ve kapitalizmin dinamizmini, metalaflma sürecinin kapsam ve içeri¤inin
oluflturdu¤u savunulmaktad›r (fiaylan, 2002: 84).
(IV) Modern sanat›n dördüncü özelli¤i seçkinci olmas›d›r. Sanatç› ortalama in-
sanda bulunmayan bir yarat›c› yetene¤e sahiptir. Böylelikle sanatç›n›n,
yarat›c› yetene¤ini maksimum düzeyde aç›¤a ç›karmas› ve tam bir özgür-
lük ve özerklik içinde yaflamas› ön görülmektedir. Ressam Picasso’nun
“Guernica” adl› tablosu sanat›n seçkincili¤ini anlatan önemli bir yap›tt›r.
‹zleyicinin, Picasso’nun bu tablosunu kavrayabilmesi için bir ön bilgiye
sahip olmas› ve bunu sorgulamas› gerekmektedir. Bu anlay›fl modern sa-
nat›n çabuk tüketilemedi¤inin/kal›c›l›¤›n›n göstergesi say›l›r. Çünkü sana-
t›n ve kültürün tüketicilerinin belli bir birikim ve bilinç düzeyinde olmas›
istenilmektedir. Ancak modern sanat ve estetik ölçütleri seçkinci olmakla
birlikte teknolojik geliflmeler sanat ürünlerinin kitleselleflme özelli¤ini yok
edememifltir. Bu geliflmeler modern sanat›n seçkincili¤ini ortadan kald›r-
mam›fl ve modern sanat/popüler sanat ayr›m›n› getirmifltir. Bu ayr›m po-
püler sanat› ciddi estetik anlay›fltan yoksun saym›flt›r. Öte yandan sanat ve
kültürel ürünler üzerindeki denetim de giderek artm›flt›r. Kültürün kitlesel
tüketimi özellikle e¤lence sektörünün büyümesini getirmifl ve bu alan ifl
dünyas›n›n bir parças› haline gelmifltir (fiaylan 2002: 85-88).
Bu özelliklerden yola ç›karak, fiaylan (2002: 103) postmodern sanat esteti¤inin
özelliklerini de flöyle s›ralamaktad›rlar:
(I) Estetik ölçüde sanatç›n›n kendi için bilincini, topluma göre daha çok ön
planda tutulmaktad›r.
(II) Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyon ve anlat›s› bulunmamakta, bunun ye-
rine montaj ve eklemleme geçmektedir.
(III) Gerçek aç›k uçlu olarak b›rak›lmakta ve gerçekli¤i yans›tmak yerine belir-
sizlik ve karars›zl›k önem kazanmaktad›r.
(IV) Bireyin bütünleflmifl kiflili¤i ve tutarl› olmas› de¤erleri bir tarafa b›rak›larak
hümanist de¤erlerden ar›nd›r›lmas› öncelenmifltir.
D Ü fi Ü N E L ‹57
3. Ünite - Postmodern Sosyal Teori
D Ü fi Ü N E L ‹ M M
(V) Postmodernizmde yüksek sanat ve kitle sanat› ayr›m› yads›narak taklit ve

S O R U S O R U
yap›flt›rma teknikleri ile sanat yap›t›n›n üretimi esas al›nm›flt›r.
Postmodern kavram› sanatta yeni bir anlay›fl› ve estetik ölçütünü ifadeD ‹etmektedir.
KKAT Güzel- D‹KKAT
li¤in ölçütleri tarih içinde bulunmaktad›r. Bu dönüflümün nas›l ortaya ç›kt›¤›n› postmo-
dernistler tam olarak yan›tlayamamakla birlikte toplumsal de¤ifliminSIRA ve bu de¤iflimin için-
N N
S‹ZDE SIRA S‹ZDE
de vuku bulan yeni yaflam biçimlerinin belirleyici oldu¤una dikkat çekmektedirler. Post-
modernistler modern sanat ve estetik ölçütlerine iki elefltiri getirmektedirler: birincisi sa-
nat yap›t›n›n misyonu olmas›, içinde bulunulan durumu elefltirerekAMAÇLARIMIZ
ç›k›fl yolu aramas› ve AMAÇLARIMIZ
geçmiflten kopmufl bir yeniyi inflaya kalk›flmas› olarak de¤erlendirmektedirler. ikincisi
modern sanat›n seçkinci anlay›fl›na yönelttikleri elefltirilerdir. Postmodernistlere göre sa-
nat yap›t›nda misyon aranmayacakt›r, çünkü yaflam›n kendinde bir Kmisyon ‹ T A yoktur.
P Ancak K ‹ T A P
sanat yap›t›nda taklit (kitsch) ve popülizm ön planda tutulacakt›r. Art›k kitlenin be¤enisi
önem kazanm›flt›r (fiaylan, 2002: 95-99).
Modern sanat›n elefltirisi, sanat anlay›fl› ve esteti¤inin giderek marjinalleflmesini
getirmifl ve bu “sanat›n ölümü” olarak yorumlanm›flt›r. Bu durumda modern sanat
anlay›fl› ve esteti¤in geçerlili¤ini yitirmesi, sanat ile gerçeklik aras›ndaki
‹NTERNET
ba¤›n tü- ‹NTERNET
müyle kopmas› olarak nitelendirilmifltir (fiaylan, 2002: 107). Bu aç›klamalardan an-
lafl›laca¤› üzere, Ayd›nlanma döneminin modern sanat anlay›fl› kendinden önceki
dönemin sanat anlay›fl›na bir tepki özelli¤ini yans›tmaktayd›. fiimdi ise postmodern
sanat, modern sanata bir tepki özelli¤ini tafl›maktad›r.
Modernizm-Postmodernizm Karfl›laflt›rmas›
Smith (2005: 289) Postmodernizm, postmodernite ve postmodernleflme kavramla-
r› aras›ndaki anlam farklar›ndan bahseder. Ona göre Postmodernizmin çeflitli bo-
yutlar› vard›r:
“Öncelikle modernizmin estetik ve sanatsal kodlar›n› reddeden estetik ve sanat-
sal bir tarz› anlat›r. Postyap›salc›l›ktan kaynaklanan felsefi ve kuramsal bir ko-
numlan›fl› da kucaklar ve modernist düflünüflün ilkelerini reddeder. Postmoderni-
te kavram›, modernitenin ötesinde oldu¤u düflünülen bir toplumsal geliflim afla-
mas›n› ifade eder. Buradaki efl anlaml› sözcük postmodern ça¤d›r. Temel düflün-
ce, kültür ve kültürel tüketim, medya ve bilgi teknolojisi etraf›nda düzenlenmifl bir
post endüstriyel ekonomi yönünde kesin ve köklü bir kayman›n oldu¤udur. Post-
modernleflme ise moderniteden postmoderniteye geçifli itekleyen bir toplumsal de¤i-
flim sürecini anlat›r.”
Best ve Kellner ise (2010: 48-49), postmodernistin niteliklerinden bahseder; “Bir
postmodernist, bilgi, kültür ve toplumda cereyan etti¤i iddia edilen kopufllar› be-
timler ve hararetle savunurken, yeni ve “radikal” oldu¤unu düflündü¤ü postmo-
dern söylemler ve pratiklerle özdeflleflirken ço¤u zaman moderne karfl› sald›r›ya ge-
çer. Böylece bir postmodernist, modern söylemlerin ve pratiklerin kusurlar›n› alt et-
mek için, yeni kategorilerin düflünce ve yaz›m tarzlar›n›n, yani de¤er ve politika-
lar›n yarat›lmas› ça¤r›s›nda bulunur.”
Postmodernizmin birçok kültürel alan›n çabas›n› -mimarl›k, edebiyat, foto¤raf,
film, resim, video, dans, müzik ve baflka yer- gibi içinde tafl›d›¤› aflikârd›r. Bunlar
bireyin hem kendilik temeline hem de sanata vurgu yapar. Postmodernizm kavra-
m› Bat› dünyas›nda iki temel öge olan ekonomik kapitalizm ve kültürel hümanizm
düflüncelerini kapsar. Bu iki baflat ögenin genel anlamda ataerkinin oluflum teme-
line iflaret etti¤i belirtilir (Hutcheon, 2002: 1-13). Böylelikle modernizmin kal›c› ilifl-
kilerini elefltirir. Devlet ve entelektüel söylem aras›ndaki karfl›l›kl› iliflkilerin ne ol-
du¤unu tan›mlar. Sosyal ve felsefi süreci ya da koflullar› tayin eden bilgi, söylem
ve iktidar yap›lar›n› sorgular (Hutcheon, 2002: 23).
Bu kavramlar aras›ndaki farklar› belirttikten sonra, Ziyauddin Serdar’›n Post-
modernizmin ilkelerinden bahsetmek gerekir. Ona (Görgün-Baran, 2006: 373-
375) göre; Postmodernizmin (I) ilk ilkesi modernizmde geçerli olan her fle-
yin postmodern zamanda tümden geçersiz ve eskimeye yüz tutmufl olma-
s›d›r. Modernite, kültürel çal›flmalar jargonunda büyük anlat›lar denilen ve haya-
ta duygu ve yön veren büyük fikirlerle kuflat›lm›flt›r. Postmodernistlere göre do¤-
ru, ak›l, erdem, tanr›, gelenek ve tarih gibi fikirlerin çözümsel araflt›rmalar›na gö-
re yaflamak hepten anlams›zd›r. Her fley zaman›n ve flans›n ürünüdür. Bu ba¤lam-
da postmodernist hedeflere ulafl›labilmesi için temel araçlar ironi, alay ve parodi-
dir. Postmodernizmin (II) ikinci ilkesi ise gerçekli¤in reddedilmesidir. Post-
modernizm fleylerin gerisinde mutlak bir gerçekli¤in olmad›¤› önermesini yapar.
Bizler sadece görmek istediklerimizi, zaman ve mekândaki konumlan›fl›m›z›n bi-
ze izin verdiklerini, kültürel ve tarihi alg›lar›m›z›n odakland›klar›n› görürüz. Böy-
lece bilimde bile bulunmas› en kolay olan fley, bizim arad›¤›m›z fley olur. Çünkü
sahip oldu¤umuz bak›fl aç›m›z arac›l›¤›yla anlamland›r›r ve öyle görürüz. Postmo-
dernizmin (III) üçüncü ilkesi, art›k elimizde olan gerçeklik yerine, imgeyle
maddi gerçekli¤in aras›nda kaybolmufl olan dünyad›r. Art›k tek bir gerçek-
likten söz edilemez. Tüm toplumsal hayat, gerçeklerin de¤il taklitlerin, modelle-
rin, saf imgelerin ve temsillerin denetimi alt›na al›nm›flt›r. Bunlar s›ras›yla yeni
taklitler yarat›r ve bütün süreç amans›z bir ak›nt› içinde bireylerin tav›rlar›nda ve
toplumlarda herhangi bir gerçeklikle iliflki kurulmaktan vazgeçilinceye kadar de-
vam eder. Her fley ve herkes bu saf yalanc› hayal dünyas›nda kaybolmufltur. Ba-
udrillard’›n simülasyon kuram› bu durumu çok net ifade eder. Postmodernizmin
(IV) dördüncü ilkesine geldi¤imizde karfl›m›zda anlams›zl›k ç›kar. Do¤ru-
nun ve ak›l yürütmenin, bilgi edinmenin mümkün olmad›¤›, varoluflla çok zay›f
bir ba¤lant›n›n yaln›zca dille yap›ld›¤›, gerçekli¤in imgeler okyanusunda bo¤ul-
du¤u bu dünyada anlama yer olmas› mümkün de¤ildir. Bu ilke, bizi beflinci ilke-
ye götürür. (V) fiüphe. fiüphe postmodernizmin ebedi ve kal›c› flart›d›r. Postmo-
dern kuram; bunu hiçbir kuram, hiçbir kesinlik ve hiçbir deney kalmay›ncaya ka-
dar geniflletir. Her fleyden flüphe etmek.
Bütün bu ilkelere ek olarak Postmodernizmin niteli¤ini belirleyen (VI) al-
t›nc› ilke çoklukla ilgilidir. Postmodernizm çeflitlilikle ve çoklukla ilgilenir. Irk-
lar›n, kültürlerin, cinslerin, do¤rular›n, gerçekliklerin, cinselliklerin ve hatta ak›l
yürütmenin ço¤ulcu olufluna vurgu yapar ve hiçbir tarz›n bunlardan birinin di¤eri
üzerinde egemen olamayaca¤›n› ileri sürer (Dellalo¤lu, 1995: 31).
Huyseens’e (1984: 8) göre ise postmodernizm Bat› toplumlar›nda ortaya ç›kan
bir kültürel dönüflümün, bir duyarl›l›k de¤ifliminin parças›d›r. “Postmodern” terimi,
en az›ndan flimdilik, bu de¤iflimi ifade etmek için bütünüyle yeterli gözükmektedir.
Söz konusu dönüflümün do¤as› ve derecesi tart›fl›labilir, ama dönüflümün kendisi-
nin varl›¤› tart›flmas›z kabul edilir. Huyseens, yanl›fl anlafl›lmak istemem, kültürel,
toplumsal ve ekonomik düzenlerde toptan bir paradigma de¤iflimi yafland›¤›n› id-
dia etmiyorum; buna benzer herhangi bir iddia, aç›kt›r ki, fliflirilmifl olacakt›r. Ama
kültürümüzün önemli bir kesiminde, duyarl›l›kta, pratikte ve söylem oluflumunda
gözle görülebilir bir de¤iflim yaflan›yor. Bu de¤iflim, bir dizi postmodern varsay›m›,
deneyimi ve önermeyi daha önceki dönemden ay›rmaktad›r, demektedir.
Modernizm ile postmodernizmi karfl›laflt›rd›¤›m›zda flu özelliklerin alt›n›n çizil-

mesi gerekir. Postmodernizmin görüldü¤ü ilk alan›n sanat oldu¤u bilinmektedir.
Özellikle mimaride ve edebiyatta karfl›lafl›lan bu durum dadaizm ad› alt›nda top-
lumsal sorunlar›n giderek artmas› karfl›s›nda bir karfl› duruflu, bir baflkald›r›y› ser-
giler. Modernitenin romantik ve iyimserli¤i postmodernitede toplumsal sorunlar›
kapsayan ve bu sorun yuma¤›n›n oluflmas›n› protesto eden dadaist anlay›flla ken-
dini göstermektedir. Modernizmin kat› hiyerarflik anlay›fl› anarfli ad› alt›nda kural-
s›zl›¤a dönüflür. Modernizmin ana kavram› olan ak›l ve her fleyin rasyonel ölçüler
içinde yürütülmesi düflüncesi, postmodernizmde akl›n tükenmiflli¤i olarak yorum-
lan›r. Modernizmde toplumsal mesafeler önemli iken, postmodernizmde bireylerin
kat›l›m olanaklar›n›n bulundu¤una ve konumlar›n belirsizli¤ine dikkat çekilir (Gör-
gün-Baran, 2006: 376-378).
Yine modernizmde, büyük anlat›lar›n yerini postmodernizmde küçük tarih/an-
lat› alm›flt›r. Lyotard’da da görülece¤i üzere art›k büyük anlat›lar dönemi bitmifl,
küçük ama önemli söylemler ön plana ç›km›flt›r. ‹leride belirtilece¤i üzere Lyo-
tard’›n da savundu¤u gibi üst anlat›lara duyulan güven sars›lm›flt›r (Anderson,
2009: 41). Modernizmdeki belirlenim yerine, belirsizlik Postmodern düflüncenin en
temel özelliklerinden biri haline gelmifltir.
Anlafl›laca¤› gibi postmodernizm, modernizme karfl› bir meydan okumad›r. Ro-
seanu’ya göre “Modern bilimin pozitivist, ampirist, rasyonel mant›ksal modeli bu
paradigman›n baflar›s› üzerindeki konsensüs sürdü¤ü ölçüde toplum bilimlerinde-
ki merkezi yerini korumufltur.” Ama bu konsensüs bozulmaya müsaittir ve tam or-
taya ç›kan bariz yetersizlikler modern bilime belli tehditlerle bakmay› makul hale
getirdi¤i s›ralarda postmodernizm ç›kagelmifl ve ilk olarak modern bilimin en he-
vesli taraftarlar›n›n vaat etti¤i can al›c› sonuçlar›n bir türlü ortaya ç›kamay›fl›ndan
duyulan sab›rs›zl›¤› gittikçe artt›rm›fl ve toplum bilimleri ile pozitif bilimlerdeki ki-
nizmi beslemifltir. Modern bilimin k›sa vadede hatalar› trajik sonuçlar do¤urmakla
kalm›yor, beklentiler abart›l› hale gelirken verilen sözler de tutulmuyordu (Rose-
nau, 2004: 28-29).
Roseanu’ya göre toplumbilimlerindeki postmodernizm k›smen modern bilimin
var olan yetersizliklerine karfl› bir tepkiydi ve tepkiler (I) ilk olarak yukar›da be-
lirtildi¤i gibi vaat edilen sonuçlar›n ve beklentilerin gerçekleflmemesiyle bafll›yor
ve devam ediyordu, (II) “‹kinci olarak dikkatler modern bilimin suiistimalleri ve
zararlar› üzerinde odaklanmaya bafllad›. Modern bilim demokratik toplumlarda
hükümetlerin yapt›¤› usulsüzlüklerin üzerini örtmekle ve totaliter devletleri ayak-
ta tutmaya yard›m etmekle suçland›. (III) Üçüncü olarak, modern bilimin teori-
de nas›l iflledi¤ine dair varsay›mlarla gerçeklik biçimi aras›nda bir uyuflmazl›k ol-
du¤u aç›kt›. Modern bilimin kendi formal standartlar›n› kendisinin de uygulama-
d›¤› söyleniyordu. (IV) Dördüncü olarak, bilimin bütün sorunlar› çözebilece¤i
yolundaki sakat inanç, modern bilimin 20.yy’›n belli bafll› sorunlar›n› iyilefltirme
konusundaki bariz yeteneksizli¤i karfl›s›nda bocalad›. (Nükleer silahlar, zehirli
kimyasal at›klar, çevre kirlenmesi, açl›k, yoksulluk gibi). (V) Beflinci olarak, mo-
dern bilim insan varoluflunun mistik ve metafizik boyutlar›n› pek kâle alm›yor,
hatta bütün meseleleri baya¤› ve üzerinde durmaya de¤mez fleyler olarak göste-
riyordu. (V‹) Son olarak normatif ve etik olan hakk›nda, bilimsel olsun olmas›n
bilginin hizmet edece¤i ve etmesi gereken amaçlar hakk›nda söyleyecek pek sö-
zü yoktu” (Rosenau 2004: 29).
Dolay›s›yla postmodern söylemler, modern söylemlerle ve pratiklerle ba¤lar›n›

kopartan yeni sanatsal, kültürel ya da teorik perspektifleri ifade etmektedir. Best ve
Kellner’e göre, “post önekinin konuldu¤u terimlerin hepsi de moderni izleyeni ve mo-
dernden sonra geleni tarif eden art arda birer iflareti olarak ifllev görür. Böylelikle post-
modern söylem tarih, toplum, kültür ve düflüncede anahtar niteli¤i tafl›yan bir dizi
de¤iflimi betimleyen dönemlefltirme terimlerini içerir” (Best&Kellner, 2010: 47). Yine
de baz› yazarlarca, post teriminin mahiyetinde bir mu¤lâkl›k söz konusu oldu¤u be-
lirtilmekle birlikte post terimi modern olmayana iflaret eder. Böylelikle bu terim mo-
dern ça¤›n teorik ve kültürel pratiklerine ve onun ötesine geçmeyi içeren aktif bir
olumsuzlamay› da içinde bar›nd›r›r. Bu anlam›yla post öneki kendisini öncelemifl
olandan aktif bir kopuflu, ama ayn› zamanda bu ba¤›ml›l›k ve süreklilik anlam›n› da
ifade eder. Böylelikle postmodern teorisyenlerin birço¤unun terimi, Bat› tarihindeki
dramatik kopuflu ya da k›r›lmay› vurgulamak amac›yla kulland›klar› görülmektedir.
(Best&Kellner, 2010: 47-48).
Postmodernizm için toplumbilimleri söz konusu oldu¤unda Olumlay›c› ve fiüphe-
ci Postmodernistler olarak iki genel e¤ilimden bahsedilir. “Kötümser, olumsuz ve kas-
vetli bir de¤erlendirmede bulunan flüpheci postmodernistler, postmodern ça¤›n parça-
lanma, çözülme, hastal›k, anlams›zl›k ve toplumsal kaos ça¤›, ahlaki parametrelerin
bulan›k oldu¤u, hatta hiç olmad›¤› bir ça¤ oldu¤unu ileri sürerler. Modernli¤in y›k›c›
karakteri postmodern ça¤›, korkunç ac›mas›z, yabanc›laflt›r›c›, ümitsiz, yorgun ve ikir-
cikli olan her fleyle karakterize edilen radikal afl›lmaz bir belirsizlik ça¤› k›ld›¤›n› iddi-
a ederler. Dolay›s›yla bu dönemde hiçbir toplumsal ya da siyasi projeye ba¤lanmaya
de¤mez. Önümüzde nüfus art›fl›, soyk›r›m, atom felaketi gibi felaketler durmaktad›r.
Mutlulu¤a, e¤lenmeye, parodiye vb. fleylere yer bulunsa bile bunlar felaketi bekleyerek
geçen dönemi süsleyen geçici, bofl, anlams›z, e¤lenti biçimlerinden ibarettir. E¤er flüp-
hecilerin iddia ettikleri üzere hakikat diye bir fley yoksa o zaman geriye tek kalan fley
oyundur, sözcüklerin ve anlam›n oyunu” (Rosenau, 2004: 36-37).
Olumlay›c› postmodernistler ise, flüphecilerin elefltirilerine kat›lmakla birlikte yine
de postmodern ça¤a daha umutlu ve iyimser bakarlar. Olumlay›c›lar daha çok süreç-
lere bakma e¤ilimindedir. “Ya olumlu siyasi eyleme aç›kt›rlar ya da Yeni Ça¤ dininden
Yeni Dalga yaflam tarzlar›na kadar uzanan ve postmodern toplumsal hareketlerin ta-
mam›n› içeren kiflisel, dogmatik olmayan ve birer düflü olan projeleri tan›makla yeti-
nirler. Olumlay›c›lar›n ço¤u dogmatik ve ideolojik olmayan, gelip geçici, deneysel bir
felsefi ve ontolojik düflünsel pratik bulma peflindedirler. Ama bu postmodernistler, bir
eti¤i olumlamaktan, normatif seçimler yapmaktan ve belli bir konuyla s›n›rl› siyasi bir-
likler oluflturmaya çal›flmaktan çekinmezler. Olumlay›c›lar›n ço¤u baz› de¤er tercihle-
rinin di¤erlerinden daha üstün oldu¤unu iddia ederler ki flüpheci postmodernistlerin
onaylamayaca¤› bir ak›l biçimdir bu” (Rosenau, 2004: 37).
Postmodernizme iliflkin bu girifli yapt›ktan sonra flimdi iki önemli düflünürü ele ala-
ca¤›z. Kellner’in (2000:368-369) aç›klamalar› ile ifade edecek olursak: Öncelikle mo-
dernitenin büyük umutlar›n›n sona erdi¤ine ve geçmiflin totallefltirici toplumsal teorile-
rini ve devrimci siyasetini sürdürmenin olanaks›zl›¤›na iflaret ederek bir postmodern
durum betimlemesi yapan Lyotard’› ve sonra postmodernizmi, Marksist teorileri des-
tekleyerek, geç kapitalizmin kültürel mant›¤› olarak yorumlayan ve böylece postmo-
dernizmi sadece kapitalizmin yeni bir evresi içinde yer alan kültürel bir mant›k olarak
görecelilefltiren Jameson’› inceleyece¤iz.
JEAN-FRANÇOIS LYOTARD’IN POSTMODERN‹ZME

BAKIfiI
Girifl
Postmodernizm denince akla ilk gelen düflünürlerden biri olan Lyotard’›n, postmo-
dernizme iliflkin görüflleri ço¤unlukla “Postmodern Durum” adl› kitab›nda buluna-
bilir. 1979 y›l›nda yay›nlanan kitap, o dönem içinde hem Fransa’da hem Dünya ge-
nelinde entelektüel çevrelerde oldukça yank› uyand›rm›flt›r. fiaylan’a göre (2002:
274) bu metindeki ana tema, geliflmifl bat› toplumlarda 19. yüzy›ldan beri sürege-
len bilim, sanat gibi kültür süreçlerinin büyük bir dönüflüm içinde oldu¤unu ve bu
dönüflümün bir bak›ma postmodern olarak tan›mlanmas›n› mümkün k›ld›¤›n› or-
taya koymaktad›r. Lyotard’a göre postmodern durumu belirleyen temel ölçüt bilgi-
nin konumudur ve postmodern durumda art›k yeni bir bilgi anlay›fl› geçerli olmak-
tad›r. Dolay›s›yla “Postmodern Durum”a bak›ld›¤›nda asl›nda karfl›m›zda duran bir
bilgi/bilim felsefesi kitab›d›r. Lyotard’›n bu metindeki ana problemi, Postmodern
toplumlarda bilginin nas›l konumland›r›ld›¤›n› anlamakt›r. Bunun için der, Lyotard
(2000: 11) ; “bu durumu tasvir etmek için postmodern kelimesini kullanmaya ka-
rar verdim.”
Jean-François Lyotard (1924-1988) Resim 3.1

10 A¤ustos 1924'te Versailles’de do¤an Jean-François Lyotard,
1956 y›l›nda felsefe yeterlik s›navlar›n› baflar›yla verdikten
sonra Cezayir’de lisede bir y›l ve ard›ndan Fransa’da La Fleche
adl› lisede yedi y›l boyunca felsefe ö¤retmenli¤i yapar. 1954 ile
1964 y›llar› aras›nda Sosyalizm ya da Barbarl›k adl› Frans›z
radikal Marksist dergiye, ard›ndan ‹flçi Gücü adl› baflka bir
dergiye düzenli yaz›lar yazan Lyotard, 1968 May›s'› olaylar›
s›ras›nda, Sorbonne’da dersler verir. 1987 y›l›nda emekli olana
dek önce Paris Üniversitesinde, daha sonra ise Saint- Deniste
ö¤retim üyesi olarak çal›fl›r.
Ayn› zamanda Paris’teki Uluslararas› Felsefe Koleji'nin kurucu
üyesi olan Lyotard, de¤iflik aral›klarla bulundu¤u sekiz y›l
boyunca ABD’nin çeflitli üniversitelerinde Frans›z felsefesi ile Elefltirel kuram
üstüne dersler verir. Lyotard, 21 Nisan 1988’de ise Paris’te lösemiden ölür.
Postmodernizm ve Bilginin Konumu

Lyotard toplumlar›n postmodern ça¤a girmeleri ile birlikte bilginin konumunun
de¤iflti¤inden söz eder. Bilgi üretme ve edinme biçiminin giderek de¤iflmesi sonu-
cunda, postmodern ça¤da bilginin sat›lmas› için üretildi¤i ve tüketildi¤i görülmek-
tedir. Bilgi kendinde bir amaç olmaktan uzaklaflmakta ve art›k kullan›m de¤erini
kaybetmektedir (Lyotard, 2000: 19-20). Bir bak›ma bilginin metalaflmas› durumu
ile karfl›lafl›lmaktad›r.
Bilginin do¤as› içindeki bu dönüflüm, birçok sosyo-ekonomik ve sosyo-kültü-
rel sonuçlar› da beraberinde getirecektir. Lyotard’a göre, birkaç on y›ld›r bilgisayar-
laflm›fl bilginin, üretimin ana gücü durumuna geldi¤i genifl oranda kabul görmek-
tedir. Bilgisayarlaflm›fl bilginin alabildi¤ine geliflmifl toplumlardaki iflgücü da¤›l›m›
üzerinde gözle görülür bir etkisi bulunmaktad›r. Bilgi dünya çap›nda gerçekleflen
iktidar rekabetinde ana bileflen olacak, eskiden ulus devletlerin topra¤›n denetimi
için verdi¤i mücadele, zaman› gelince enformasyon denetimi için verilecektir.
Postmodern ça¤da bilim muhtemelen, ulus devletlerin silah üretimindeki üstün-
lüklerini daha çok güçlendirecek, geliflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki
uçurum daha da büyüyecektir (Sarup, 2010: 189). Özellikle 1979 y›l›nda yazd›¤› bu
kitab›nda Çin’in günümüzdeki yükselifline vurgu yapmas› dikkat çekicidir.
“Bilginin tabiat›ndaki dönüflüm o, zaman varolan kamusal güçler üzerinde hem fii-
Lyotard, gelece¤in
li hem hukuki olarak genifl flirketler ve çok genel biçimde sivil toplumla olan iliflkile-
toplumuyla ilgili bütüncül rini gözden geçirmeye zorlayacak tepkilere yol açabilir. Dünya pazar›n›n yeniden
tahminler yapmak yerine tek aç›lmas›, daha tutarl› bir ekonomik rekabete geri dönüfl, Amerikan kapitalizminin
bir noktaya odaklanmay›
anlaml› buluyorum, diyor: O hegemonyas›n›n k›r›l›fl›, sosyalist bir alternatifin çöküflü, muhtemel bir Çin Pazar›-
da “bilimsel bilginin bir n›n aç›l›fl›- bunlar ve birçok di¤er etmen 1970’lerin sonunda devletleri 1930’lardan
söylem” oldu¤u noktas›d›r.
bu yana oynamaya al›flt›klar› yat›r›mlara k›lavuzluk etme ve yönlendirme rolü ko-
nusunda ciddi bir de¤erlendirmeye haz›rlamaktad›r” (Lyotard, 2000: 23).
Son k›rk y›l içerisinde bilim ve teknoloji, dil ve bilgi üzerinde yo¤unlaflm›flt›r.
Bilgisayar dilleri, iletiflim teknolojileri, bilgi depolama ve veri bankalar› bunun ör-
nekleridir. Bu teknolojik dönüflümlerin bilgi üzerinde önemli etkileri oldu¤u söy-
lenebilir. Araflt›rma ve ö¤renilmifl bilginin aktar›m› bu etkilerin yafland›¤› bafll›ca ifl-
levlerden ilk ikisidir. Aç›kça söylemek gerekirse (I) birincisi araflt›rma, (II) ikinci-
si ö¤renmedir. ‹kinci ifllev yani ö¤renmede etkili olan makinelerin küçültülmesi ve
ticari hale getirilmesidir (Lyotard, 1999: 317). Makinelerin ne oldu¤u ve ne ifle ya-
rad›¤› bilgisinin ö¤renilmesiyle birlikte insan gücünün, seslerin ve görüntülerin do-
lafl›m›nda gittikçe etkili olaca¤› söylenebilir. Bu bir teknolojik dönüflümdür. Bu dö-
nüflüm içinde bilginin do¤as› da de¤iflecektir. Bilgisayar diline ya da di¤er dillere
çevrilemeyen ve dönüflüme sokulamayan bilgiler bu süreçte terk edilecektir. Bilgi-
sayarlar›n egemenli¤iyle birlikte belirli bir mant›k devreye girmektedir; dolay›s›yla
hangi önermelerin bilgi hükümleri olarak kabul edilece¤ine iliflkin belli kabuller
ortaya ç›kmaktad›r (Lyotard, 1999: 318).
Lyotard’a göre, bilginin ticarileflmesi ulus-devletlerin e¤itim-ö¤retim faaliyetle-
rini üretme ve da¤›tma ayr›cal›¤›n› tehdit etme potansiyeli tafl›maktad›r. Çünkü
devlet alan› olan e¤itim arac›l›¤›yla yay›lan bilgi, toplumun kullan›lan bilginin
zenginli¤i ve aç›mlan›fl›n›n kolayl›¤› ölçüsünde varl›k gösterebilece¤i ve geliflebi-
lece¤i ilkesiyle karfl›tl›k içinde düflünüldü¤ünde süresi geçmifl, eskimifl bilgi ola-
cakt›r. Bilginin ticarileflmesi ile ba¤lant›l› olan bilginin “fleffafl›¤›” ideolojisi devle-
ti bir karmafla ve “s›k›nt›/gürültü” unsuru olarak gösterir. Bu aç›dan ekonomik
güçler ile devlet güçleri aras›ndaki iliflki aç›s›ndan sorunlu bir nokta ortaya ç›km›fl
olur (Lyotard, 1999: 319).
Çok uluslu flirketler hâlihaz›rda ulus-devlet düzenini tehlikeye sokan yeni ser-
maye dolafl›m sistemleri gelifltirmifllerdir. Bu sistemler bilgisayar teknolojilerinin
gelifltirilmesiyle daha da tehditkâr hale gelmifltir. Sözgelimi IBM gibi flirketlerin
veri depolar›na kimlerin ulaflabilece¤ine kim karar verecektir? Devlet mi, yoksa
devlet di¤er kullan›c›larla bir mi tutulacakt›r, sorular› yan›t beklemektedir (Lyo-
tard› 1999: 319).
Dolay›s›yla bilgisayar ça¤›ndaki bilgi sorunu, günümüzde her zamankinden
çok daha büyük ölçüde yönetim sorunudur. Bu ba¤lamda, düzenlemenin, yani ye-
niden üretim ifllevlerinin yöneticilerden geri al›narak makinelere emanet edildi¤i
ve bundan böyle de hep edilece¤i öne sürülmektedir. Günümüzde gittikçe önem
kazanan soru; makinelere iliflkin al›nan bu kararlar›n do¤rulu¤unun garantisini ki-

min verebilece¤i sorunudur (Sarup, 2010: 189).
Bilgi teknolojilerindeki dönüflümler devletin büyük flirketlerle ve sivil toplumla
olan iliflkilerini de dönüflüme u¤ratacakt›r. Bu dönüflüm asl›nda 1970’lerde baflla-
m›fl; devlet, 1930’larda oynad›¤› dan›flmanl›k, yat›r›mlar için yol göstericili¤i gibi
görevlerine geri dönme e¤ilimine girmifltir. Bu geliflmeler Amerikan kapitalizminin
hegemonyas›n›n çöküflü, dünya piyasalar›n›n yeniden aç›lmas› gibi büyük ölçekli
sonuçlar da yaratabilecektir. (Lyotard, 1999: 319).
Böylece Lyotard, ö¤renimin de t›pk› para gibi bir de¤er haline gelece¤inden
söz eder. Art›k ayr›m bilgi ve cehalet aras›nda de¤il “harcama bilgisi” ile “yat›r›m
bilgisi” aras›nda yap›lacakt›r. Di¤er bir deyiflle, gündelik geçim bilgisiyle bir proje-
nin optimize edilmesi için kullan›lan bilgi aras›nda bir ayr›m söz konusu olacakt›r
(Lyotard, 1999: 320).
Dilin Esnekli¤i ve Büyük Anlat›n›n Yitimi

Ça¤dafl toplumlarda bilginin meflrulu¤u farkl› flekillerde formüle edilmektedir. Bü- fiaylan (2002: 272-273),
Lyotard için dilin
yük anlat›lara göre bilgi ancak içeri¤i kadar de¤er tafl›r. Bu ba¤lamda de¤er tafl›yan esnekli¤inin çok önemli
bilgi, bilimsel bilgidir. fiu önermeyi ele alal›m: “Bilimsel bilgi yaln›zca ve yaln›zca oldu¤undan ve buna ba¤l›
bir gerçe¤i aç›¤a ç›karan bilgidir.” Bu spekülatif dil oyunun olmazsa olmaz flart›d›r. olarak nesnel bir anlam
yap›s›n›n olabilirli¤ini
Nietzsche’nin dedi¤i gibi “Avrupa nihilizmi” gerçekli¤i temel koflul alan bilimin kuflkuyla karfl›lad›¤›ndan
kendini tersyüz ediflinden do¤mufltur (Lyotard 1999: 321). bahseder. Dolay›s›yla
Lyotard için bir metnin
On dokuzuncu yüzy›l›n bafllar›ndan itibaren bilimsel bilgi meflruiyet kaybetme- yazar› taraf›ndan nas›l
ye bafllam›flt›r. Buna ek olarak klasik bilim s›n›flamas› sorgulan›r hale gelmifltir. Bu anlamland›r›ld›¤› çok önemli
de¤ildir; as›l önemli olan
yol takip edildi¤inde postmodernitenin ana ak›m›na ulafl›lm›fl olur: Bilim kendi dil sorun bu metnin di¤erleri
oyununu oynar; di¤er dilleri meflrulaflt›rma yetisine sahip de¤ildir (Lyotard yani al›c›lar taraf›ndan nas›l
anlamland›r›ld›¤›d›r. Di¤er
1999:322). Böylelikle bilim söyleminin meflruiyetinin afl›nmas›yla yeni diller eklem- bir ifade ile sorun metnin
lenmeye bafllam›flt›r: makine dili, oyun kuram›, yeni müzikal notasyonlar, genetik nas›l iletildi¤i ve ne tür
kodlar›n dili gibi. Kimse tüm dilleri bilmemektedir, evrensel bir üstdil yoktur, mo- etkileflimlere yol açt›¤›d›r.
dernitenin sistem-özne iliflkisi baflar›s›z olmufltur (Lyotard 1999: 323).

Lyotard bilginin meflrulaflmas› sorununa dikkat çekerken, dilden bahsetmeyi
de ihmal etmez. Ünlü filozof Ludwig Wittgenstein’›n dil oyunlar› anlay›fl›n› gelifl-
tirir. Ona göre dil oyununun kurallar› yaln›zca kendi içinde belirlenmifltir. Bu yüz-
den dil oyunlar›n›n ço¤ullu¤unu benimsemek gerekir. Dil oyunlar› kendi bak›fl
aç›s›na ve çeflitlili¤e de sahiptir. Lyotard, (2000: 32) flöyle der; “Dil oyunlar› hak-
k›nda flu üç gözlemde bulunmak faydal› olacakt›r. Birincisi, bunlar›n kurallar›
kendi içlerinde meflruluklar›n› tafl›mazlar ama aç›k ya da örtük bir anlaflman›n
nesnesidirler. ‹kincisi, e¤er kurallar yoksa oyun da yoktur. Hatta bir kural›n son
derece küçük tadili bile oyunun tabiat›n› de¤ifltirir. Bir hareket ya da ifade, ku-
rallar› tatmin etmiyorsa tan›mlad›klar› oyuna dâhil de¤ildirler. Üçüncü nokta
biraz önce söylenilen fley taraf›ndan önerilmektedir. Her ifade bir oyundaki ha-
reket olarak düflünülmelidir.”
Lyotard’›n dil oyunlar› üzerine dile getirdi¤i gözlemleri nelerdir? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
2
Lyotard’a göre bilimsel bilgi, bilginin bütününü temsil etmez. Anlat›sal bilgiden
de bahsedilmesi gerekir. Anlat›sal bilgi ve bilimsel bilgi en bafltan beri rekabet için-
de olmufllard›r. Geleneksel toplumlarda anlat›sal biçimin üstünlü¤ü söz konusu-
dur. Anlat›lar hem toplumsal kurumlara meflruluk kazand›r›rlar S Ohem R U de yerleflik S O R U
kurumlar›n bütünleflmesine yönelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil eder-
D‹KKAT D‹KKAT
ler. Geleneksel toplumlardaki anlat› gelene¤i, ayn› zamanda toplulu¤un kendisi ve

çevresiyle yaflad›¤› iliflkiye dayal› üç ayakl› bir yetki paylafl›m›n›n -nas›l yapaca¤›-
n› bilmek, nas›l konuflaca¤›n› bilmek, nas›l dinleyece¤ini bilmek- tan›mlamas›na
dönük bir gelenektir. (Sarup, 2010: 191). Böylece Lyotard, Ayd›nlanman›n büyük-
anlat›lar›n›n postmodern dönemde giderek azald›¤›n› yerini küçük anlat›lara b›rak-
t›¤›n› vurgular (Ritzer, 1997: 128-129).
Lyotard anlat›sal ya da öykü anlatan bilgi savlar›n›n geri çekilmesini tart›fl›r. Bi-
limin dil oyununda, göndericiden söyledi¤ine yönelik kan›t gösterebilmesi, aksi
durumda ayn› göndergeyle çeliflen ya da çat›flan her bildirimi reddetmesi beklenir.
Bilimsel kurallar 19. yy biliminin “do¤rulama” 20. yy biliminin ise “yanl›fllama” de-
di¤i görüflün temelini teflkil ederler. Söz konusu yeniden üretimin gerçekleflmesini
olanakl› k›lan ise ö¤retilerdir.
Bunun ilk ön kabulü ö¤rencinin göndericinin bildi¤ini bilmedi¤i düflüncesi üstüne

kurulu oldu¤undan, ortada ö¤renci için ö¤renilmesi gerekli olan bir fleyin oldu¤u
aç›kt›r. ‹kinci ön kabul, ö¤rencinin göndericinin bildi¤ini ö¤renebilece¤i, bu anlam-
da bir uzman olan ö¤retmenle eflit yeterlili¤e sahip olabilece¤i düflüncesine dayal›-
d›r. Uzmanlar, henüz yeteneklerini gelifltirme sürecindeki ö¤rencilerin yeterince bil-
mediklerinin fark›ndad›rlar, ama ö¤renmek için çaba gösterdiklerine de itimat eder-
ler. Bu yolla ö¤renciler bilimsel bilgi üretme yoluyla tan›fl›rlar... Ayn› göndergeye ilifl-
kin daha önce onaylanm›fl bildirimi çelen her yeni bildirim, ancak daha önceki bil-
dirimi çürütmesi kofluluyla geçerli olarak kabul edilebilir. (Sarup 2010: 192)
Görülece¤i gibi bilimsel bilgi ile anlat›sal bilgi aras›ndaki temel ayr›m, bilimsel
bilginin gereksinim duydu¤u bir dil oyunu ile düz anlam› al›koymas›, di¤erlerini
ise d›fllamas›ndan kaynaklan›r. Hem bilimsel hem de anlat›sal bilgi bu ba¤lamda
D Ü fi Ü N E L ‹ M eflit derecede
D Ü fi Üzorunludur
NEL‹M (Sarup, 2010: 192-193).
SIRA S‹ZDE Lyotard’a göre

SIRAbilimsel
S‹ZDE bilgi ve anlat›sal bilgi aras›nda nas›l bir fark vard›r?
S O R U 3 S O R U
D‹KKAT Lyotard modernD ‹ K KveA Tpostmodern bilgi aras›nda da ayr›m yapar. Ona göre modern bilginin
üç koflulu vard›r. (I) Temelci iddialar› meflrulaflt›rmak üzere üst-anlat›lara baflvurulmas›;
S O R U S O R U
(II) meflrulaflt›rman›n
SIRA S‹ZDE kaç›n›lmaz do¤al sonucu olan gayri meflru k›lma ve (III) d›fllama,
N N
SIRA S‹ZDE
homojen epistemolojik ve ahlaki reçetelere duyulan arzu. Postmodern bilgi ise bunun ter-
D‹KKAT
sine, üst-anlat›lara
D ‹ K K A veT temelcili¤e karfl› ç›kar, büyük meflrulaflt›rma flemalar›ndan sak›n›r
AMAÇLARIMIZ ve heterojenlikten,
AMAÇLARIMIZ ço¤ulluktan, sürekli yenilikten ve kat›l›mc›lar›n üzerinde anlaflma sa¤-
lad›klar› yerel kurallar›n ve kural koyucu flemalar›n pragmatik inflas›ndan ve dolay›s›yla
N N
mikro-politikadan yana ç›kar. Bundan dolay› postmodern, bilginin yeni koflullar›na yan›t
K ‹ T A P K ‹epistemolojinin
veren yeni bir T A P gelifltirilmesini içerir. (Best&Kellner, 2010: 203)
Lyotard’a göre art›k büyük anlat›lara baflvurmaya gerek duymay›z. Çünkü post-
TELEV‹ZYON T E L Eböyle
modern bilgi V ‹ Z Y O Nbir meflrulu¤a gereksinim duymamaktad›r. O kendisi için yeni
K ‹ T A P bir epistemoloji
K ‹ T gelifltirmektedir.
A P Dolay›s›yla geçerli olan bu yeni bilgi anlay›fl› sa-
yesinde geliflmifl toplumlar büyük ve kapsaml› bir de¤iflim geçirmekte ve posten-
‹NTERNET
düstriyel toplumlara
‹NTERNET
do¤ru evrilmektedir. ‹flte tam da burada Lyotard’a göre yeni
TELEV‹ZYON kurgulanacak epistemolojide
TELEV‹ZYON gerçekli¤in do¤ru olarak yans›t›lmas› anlam›na gelen
temsil sorununu d›fllamak gerekmektedir (fiaylan, 2002: 276-277). Ona göre mo-
dern toplumun (sanayi toplumu) baflvurdu¤u büyük anlat›lar›n insan› do¤ru tem-
S O R U S O R U
D‹KKAT D‹KKAT
sil edememesi, bu kuramlar›n imkâns›zl›¤›n› da gözler önüne sermektedir. Lyo-
tard’›n burada vurgulamak istedi¤i topluma iliflkin bir bilginin olmamas› de¤il, böy-
N N
le bir bilginin aç›k olmas› gerekti¤idir.
Lyotard’a göre neden art›k büyük anlat›lara ihtiyaç duyulmamaktad›r?

SIRAAç›klay›n›z.
S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
4
Daha ayr›nt›l› bilgi için Jean- François LYOTARD’›n Türkçeye çevrilenKD Ü“Postmodern
fi Ü N E L ‹ M
‹ T A P Durum D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P
(2000)” adl› kitab›n›n okunmas›nda yarar görülmektedir.
S O R U S O R U
Elefltiriler TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
Lyotard postmodern duruma iliflkin analizini yeterince temellendirmedi¤i ve derin-
D‹KKAT D‹KKAT
lefltirmedi¤i için elefltirilmektedir. Kellner’e göre (2000: 385) Lyotard’›n “Postmo-
dern Durum” adl› kitab›nda ek olarak yay›nlad›¤› “Postmodernizm Nedir Sorusuna
N N
‹ N T E S‹ZDE
RNET ‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
Yan›t” adl› yaz›, bafll›kta vaat etti¤i gibi bir yan›t› vermemekte,SIRA
onun deyimiyle ha-
yal k›r›kl›¤› yaratmaktad›r. Lyotard, flöyle demektedir;
“Postmodern, modern içindeki sunulamayan›, sunumlaman›n kendisinde ileri götü-
ren olacakt›r: güzel biçimlerin tesellisini ve elde edilemez olan›n kolektif nostaljisini
paylaflmay› mümkün k›lan bir zevk uzlafl›m›n› inkâr edecektir; Kbunlardan ‹ T A P hofllan- K ‹ T A P
mak için de¤il, sunulamayan›n güçlü bir anlam›n› veren yeni sunulmamalar› arafl-
t›racakt›r. Postmodern sanatç› veya yazar, felsefecinin konumundad›r. Yazd›¤› me-
tin, üretti¤i çal›flma ilke olarak daha önceden yerleflmifl kurallarT Etaraf›ndan
L E V ‹ Z Y O N yöneti- TELEV‹ZYON
lemez; benzer kategorilerin metne ya da çal›flmaya uygulanmas›yla belirleyici bir
yarg›ya göre yarg›lanamazlar. O zaman yazar ve sanatç›, yap›lacak olmakta olan›n
kurallar›n› formüle etmek için kurals›z çal›flmaktad›r. Böylece çal›flma ve metnin bir
olay›n karakterlerine sahip olmas› olgusu do¤ar. Böylece onlar daima ‹ N T E Ryazarlar›
NET için ‹NTERNET
geç gelecekler veya ayn› ölçüde olmak üzere, gerçekleflmeleri daima hemen bafllaya-
cakt›r. Postmodern, gelece¤in evvelkili¤i paradoksuna göre anlafl›lmak zorunda ka-
lacakt›r” ( Lyotard, 2000:158-159).
Bu tan›mlamaya Kellner’in (2000: 385-387) karfl› ç›k›fl› oldukça serttir. Öncelik-

le bu durumun postmodern de¤il, modernizmin süreklilik gösteren hali oldu¤unu
belirtir. Bu ba¤lamda Kellner’e göre Lyotard’›n kendisinin modernist bir estetikle
sona eren postmodern bir toplum teorisi, postendüstriyel toplum teorisi ve post-
modern bilgi teorisi yoktur. Dahas› Lyotard bize postmodernizm için yeni bir teo-
rik örnek çerçeve önermemektedir. Alas›nda bunun olanaks›z oldu¤un ve yeni bir
büyük anlat› gerektiren toplum inflas›ndan vazgeçmemiz gerekti¤ini iddia etmek-
tedir. Ama teorinin icras› için bize sundu¤u öneri ise dil oyunlar›d›r. Kellner (2000:
387) bu duruma da “Radikal bir toplumsal teori oluflturmak için oyun oynamak ye-
terli midir, ayr›ca, teorik modellere ve daha sistematik bir toplumsal teori ve elefl-
tiriye ihtiyac›m›z yok mu?” sorular›n› sorar.
Sonuç olarak, Lyotard, birçok düflünür taraf›ndan elefltirilmesine ra¤men, post-
modern teorinin en önemli kitaplar›ndan birini yazm›fl önemli bir düflünürdür. Bu
aç›dan önemi yads›namaz. Postmodern Durum kitab› bilginin de¤iflen ifllevini gös-
termede günümüzde de güncelli¤ini korumaktad›r. Kellner’in elefltirileri aç›s›ndan
bakt›¤›m›zda kendisinin çok hakl› taraflar› olmakla birlikte, yine de büyük anlat›-
lar› terk etmemiz gerek diyen Lyotard’›n kendi postmodern epistemolojisinde dil
oyunlar›na baflvurmas›n›n sebebi bundan kaynaklanmaktad›r.
Lyotard’›n bilginin niteli¤inin de¤iflimi ve ticarileflmesi, günümüzde anlam›n

boflalt›ld›¤› salt yüzeysel bilgiler ile bizi karfl› karfl›ya b›rakmakta, bilgiye nas›l gü-
venilece¤i ve gerçe¤in ne oldu¤u sorular›n› gündeme getirmektedir. Bilginin bu
derece içinin boflalt›ld›¤› bir zamanda, Baudrillard’›n bak›fl aç›s›ndan da kitlelerin
sessiz y›¤›nlara dönüflmesi de kaç›n›lmaz olmufltur. Dolay›s›yla gerçek bilgiden ya
da bilginin gerçekli¤inden söz edemedi¤imiz bir mu¤lâkl›kta Lyotard’›n deyimiyle
postmodern durum içinde oldu¤umuzu söyleyebiliriz.
FREDRIC JAMESON’IN POSTMODERN‹ZME BAKIfiI
Girifl
Postmodernizmi ne ‘alk›fllaman›n’, ne de reddetmenin mümkün olmad›¤›n› belir-
ten Jameson (2005: 44), bunu söyledi¤inde ise sanat elefltirmenlerince ‘kaba bir
Marksist’, di¤er Marksistlerce de ‘post Marksist’ olarak nitelendirildi¤ini belirtir.
Jameson’a göre postmodernizmin ne oldu¤unu kavrayabilmenin en emin yolu,
onu öncelikle tarihsel yönden düflünmeyi unutmufl bir ça¤da yaflanan zaman üze-
rinde tarihselci bir ba¤lamda düflünmeye yönelik bir çaba fleklinde ele almakt›r. Bu
durumda post-modernizm seçmifl oldu¤umuz e¤ilime ba¤l› olarak ya derinlerde
yatan bast›r›lamaz tarihsel bir dürtüyü “çarp›k biçimde” ifade eder ya da etkili bir
biçimde “bast›r›r” ve “sapt›r›r” (Jameson, 1991: IX).
Jameson’›n aç›klamalar›na göre postmodernizm baz› kültürel de¤iflikliklerin
iflaretini vermektedir. Best&Kellner’e (2010: 224) göre, bunlar flöyle s›ralanabilir;
“yüksek kültür ve afla¤› kültür aras›ndaki ayr›m›n çökmesi, modernist eserlerin y›-
k›c› ve elefltirel yönlerini yitirmelerini sa¤layacak flekilde kutsal patikaya dâhil ve
yukar›dan dâhil edilmeleri; kültürün neredeyse total bir metalaflmas› ve bunun da
kapitalizme meydan okurken baflvurabilecek elefltirel mesafenin ortadan kalkma-
s›na yol açmas›, öznelli¤in radikal fragmantasyonunda endifle, yabanc›laflma ve
burjuva bireycili¤i sorunsallar›n›n sona ermesi, hem tarihsel geçmifl duygusunu
hem de önemli ölçüde farkl› bir gelecek duygusunu silen kötürümlefltirici bir mev-
cudiyetçilik ve yön kayb›na yol açan postmodern hiper uzam›n ortaya ç›kmas›.”
Bütün bu ifadelerin alt›nda yatan temel gerçeklik ise Jameson’a göre, postmoder-
nizmin ve geç kapitalizmin kültürel de¤ifliklikleri, “felaketin ve ilerlemenin bir ara-
dal›¤›” olarak diyalekti¤in özü itibar›yla anlatmaya çal›fl›yor olmas›d›r (Best&Kell-
ner, 2010: 222).
Resim 3.2 Fredric Jameson (1934-)
Marksist Edebiyat kuramc›s› ve elefltirmeni, Fredric Jameson
1934 y›l›nda Cleveland’da do¤ar. Yale Üniversitesinde, Jean
Paul Sartre üzerine doktoras›n› yapar. Etkilendi¤i düflünürler
aras›nda Lukacs, Bloch, Adorno, Benjamin ve Marcuse’nin
önemi büyüktür. Jameson, postmodernizmin en bilinen
teorisyenlerinden olmas›na ra¤men, bir postmodern teorisyen
de¤ildir. Jameson’›n çal›flmalar› daha çok postmodern
düflüncenin yads›nmas›na yönelik olmufltur.
Kendisinin de belirtti¤i gibi postmodernizmle ‘tuhaf bir flekilde’ ilgilenmeye
bafllamadan önce yap›salc›l›kla ilgili bir kitab›ndan sonra baz›lar›n›n kendisini
yap›salc›l›¤›n ‘önde gelen sözcüsü’ baz›lar›n›n da yap›salc›l›¤›n elefltirmeni oldu¤unu
ileri sürdüklerini söyleyen Jameson, asl›nda her ikisi de olmad›¤›n› ‘ne o ne de öteki
tarafta’ olmas›n› gerektirmedi¤ini söyler.
Jameson, postmodern deneyimini “farkl›l›k ba¤lant›l›d›r” slogan›yla anlatmak

istedi¤ini belirtir. Farkl›l›kla ilgili teoriler postmodernist sanatta gördü¤ümüz ko-
puk anlat›lar›n, farkl› alt sistemlerin, rasgele malzemenin tek bir metin halinde gö-
rülebilece¤ini ifade eder. Postmodernist sanat›n en çarp›c› örneklerinde ba¤lant›l›-
l›k kavram›n›n daha pozitif bir anlam›n› yakalamak mümkündür. Farkl›l›k arac›l›-
¤›yla metinler, görüntüler, sesler ve bunun gibi imgeler aras›nda ba¤lant› sa¤land›-
¤›n› belirtir (Jameson, 1999: 342). Bu çerçevede Jameson, postmodernizmi genifl
bir kültürel mant›k olarak kapitalizmin ekonomik sistemi ile ba¤lant›land›r›r
(Best&Kellner, 2010: 222).
Postmodernizm kavram›n›n daha net bir tan›m›n› yapmak istedi¤ini çünkü Jameson, postmodernizmi
kültürel atmosferdeki
postmodern olarak alg›lanan ile son dönem kapitalizminde ortaya ç›kan di¤er tarz- kapitalizmin son dönemine
lar aras›nda benzerlikler bulundu¤unu dile getirir. Bunlar aras›nda ayr›m yapmaya ba¤l› de¤iflimlerden
yönelik iki yaklafl›m bulundu¤unu ifade eder (Jameson, 1999: 342-344): ba¤›ms›z olarak ele
alamayaca¤›m›z› belirtir
(I) Ahlaki de¤erlendirmeler: Ahlaki de¤erlendirmelerle ilgili söylenecek pek (Jameson, 1999: 345). Bu
bir fley yok. Bu yaklafl›ma göre postmodernist yeni estetik dünya kabul demektir ki, Jameson
postmodernizmi, kapitalist
edilemezdir. Hem sa¤ hem de sol siyasi görüfllerde bu fikirde olanlar bu- ekonomik sistemin kültürel
lunmaktad›r. Bu fikre göre TV görüntüsüne dönüflmüfl gerçeklikler ya da oluflumlar›yla
aç›klamaktad›r.
simulakrum mant›¤› son dönem kapitalizmini güçlendirmektedir.
(II) Tarih ile flimdi yaflad›¤›m›z dönemi ay›rmaya yönelik diyalektik giriflim:
Diyalektik yaklafl›m iki soruyu gündeme getirir. Birincisi “yanl›fll›k anla-
r›”ndan oluflan postmoderniteden önce bir “do¤ruluk an›” var m›yd›? ‹kin-
cisi, e¤er vard›ysa da tarihsel kaç›n›lmazl›k sisi alt›nda bizi çaresizli¤e, ey-
lemsizli¤e ve pasifli¤e itmeyen bir tarih perspektifinden bahsedilebilir mi?
Dolay›s› ile bu sorular›n yan›t›n› vermek pek kolay de¤ildir. Bu sorular›n
yan›t› için politik kültürün inflas› ba¤lam›nda baz› etkili ça¤dafl kültürel po-
litikalar›n oluflturulmas› gerekir.
Postmodernizm = Geç Kapitalizm mi?

Jameson, son zamanlarda kapitalizmin kültürel alan›n yar› ba¤›ms›zl›¤›n› yok edip Jameson’a göre (1999: 346),
postmodern alan dedi¤imiz
etmedi¤ini tart›fl›r. Kültürün, kapitalizmin ilk dönemlerindeki ba¤›ms›zl›¤›n› kay- fley kültürel bir ideoloji ya da
betmifl olmas› onun yok oldu¤u anlam›n› tafl›maz. Tersine, kültür bir patlama ola- kurgu de¤il, kapitalizmin
rak de¤erlendirebilir: Kültür sosyal alandan ola¤anüstü bir h›zla do¤up genifllemifl- küresel ölçekte üçüncü
geniflleme aflamas›d›r. Bu
tir. Ekonomik de¤er ve devlet gücünden “ruh”un kendisine kadar her fley kültürel- aflama çokuluslu
leflmifltir. Jameson’a göre postmodernizmde kültürel alan›n di¤er alanlarla mesafe- kapitalizmin kendisidir. Bu
aflamada, yeni gerçekli¤e
si kapanm›flt›r. Kabul etmemiz gereken fley, yaflad›¤›m›z ça¤›n yani postmoderniz- iliflkin çok say›da yaklafl›m
min kendine özgün “do¤ruluk an›” oldu¤udur. Postmodernizmin kendi gerçekli¤i- bulunmaktad›r. Bunlardan
bir k›sm› kültürel ürünleri
nin bulundu¤unu, bunun da dolay›mlanmadan oldu¤u gibi alg›lanmas› ile görüle- yeni otantik perspektifler
bilece¤ini belirtir (Jameson, 1999: 345). olarak alg›larken bir k›sm›
da gerçekli¤in çarp›t›lmas›
Jameson’a göre, postmodern dönemde kültür, e¤itsellik ile eskiye göre daha olarak de¤erlendirmektedir.
farkl› bir iliflki içindedir. Di¤er bir ifade ile kültür, biliflsel ve pedagojik unsurlarla
farkl› bir ba¤ kurar. Yeni estetik biçimin belirleyici unsuru “yer”dir. Kiflinin kendi-
sini mekânda, toplumda, ülkesinde ve dünyada konumlay›fl›na iliflkin “biliflsel ha-
rita” kültürün anahtar unsurudur. Dolay›s›yla yeni kültürel biçimin esteti¤ini “bilifl-
sel haritalama” olarak ifade etmektedir. Biliflsel haritalama “kiflinin kendi gerçek
varolufl koflullar›yla kurdu¤u kurgusal iliflki” fleklindeki Althusserci ideoloji tan›m›-
n› somutlaflt›rmaktad›r (Jameson, 1999: 347-349).
Pusula, sekstant (denizcilikte mesafe ölçümünde kullan›lan alet), teodolit (ara-
zi ölçü aleti) yaln›z co¤rafi ve mekânsal problemlerle iliflkili de¤il ayn› zamanda to-
tallikle kurulan ba¤la da iliflkilidir. Haritalama teknikleri de buna benzer flekilde
temsili kodlar içerir. Kiflinin hem varolufl koordinatlar›n› hem de d›fl dünyaya ilifl-
kin alg›lanan kodlar›n› gerektirir. Ayn› zamanda üç boyutlu dünyan›n iki boyuta
indirgenmesi söz konusudur. Bu noktada do¤ru bir haritan›n olabilece¤inden söz
etmek mümkün de¤ildir. Biliflsel haritalaman›n esteti¤i bu karmafl›k temsili diya-
lekti¤i dikkate almal› ve yeni radikal biçimler gelifltirmelidir. Yeni radikal biçimler
olarak sanat›n politikleflmesini vurgular. Yeni politik sanat, postmodernizm ger-
çekli¤ine tutunmal›d›r. Bireyler ve kolektif varl›klar olarak kendi konumlar›m›z›
kavrayarak sosyal karmafla içerisinde kaybetmifl oldu¤umuz eylem ve mücadele
gücümüzü geri kazanmal›y›z. Postmodernizmin politik biçimi, e¤er varsa, mekân-
sal oldu¤u kadar sosyal ölçekte küresel bir biliflsel haritalaman›n ortaya konulma-
s› ve topluma yans›mas›yla mümkündür (Jameson, 1999: 349). Biliflsel harita yap-
maya iliflkin olarak pedegojik ve didaktik amaçl› bir estetik temsil politikas›n›n ge-
re¤ine inanmakla birlikte bunu baflarman›n hemen hemen imkâns›z bir fley oldu-
¤una de¤inir. Öte yandan postmodern uzam haritas›n› yapma konusunda bir teo-
ri gelifltiremedi¤ini daha önceki dönem olan modernizmin uzam haritas›n› yap-
maktan daha zor bir ifl oldu¤unu ileri sürer. (Best&Kellner, 2010: 229-230).
SIRA S‹ZDE Jameson’a göre

SIRApostmodernizm
S‹ZDE ve geç kapitalizm aras›nda ne tür bir iliflki vard›r?
5
Jameson’›n postmodernizm teorisi, Ernest Mandel’in geç kapitalizm teorisine
dayan›r. Kapitalizmde, her biri kendinden bir öncekinin diyalektik bir geliflimini
oluflturan üç dönemden söz eder. Bunlar piyasa kapitalizmi, tekelci dönem ya da
S O R U emperyalist SaflamaO R U ve yanl›fl bir terimle “post endüstriyel olarak an›lan, ancak da-
ha do¤ru bir terimle çok uluslu kapitalizm olarak adland›r›lmas› gereken içinde ya-
D‹KKAT
flad›¤›m›z dönemdir
D‹KKAT
(Jameson, 1991: 35). Geç kapitalizm metalaflma dinamiklerini
toplumsal ve kiflisel hayat›n her k›sm›na yayar, enformasyon ve bilinç d›fl› kürelere
dahi s›zar. Jameson bu flemay› izleyerek kapitalizmin her bir aflamas›n›n bu aflama-
N N
ya tekabül eden bir kültürel üslup oldu¤unu ileri sürer. Böylece gerçekçilik, moder-
nizm ve postmodernizm s›ras›yla piyasa kapitalizmi, tekelci kapitalizm ve çok ulus-
AMAÇLARIMIZ lu kapitalizmin kültürel düzeylerini ifade eder (Best&Kellner, 2010: 225-226).
AMAÇLARIMIZ
Jameson’a (1991: XXI) göre buradaki “geç” nitelendirmesinden genel olarak
vurgulamak istedi¤i, bir fleylerin de¤iflti¤i, dünyan›n art›k eskisi gibi olmad›¤›, bir
K ‹ T A P anlamda kesin,K ‹ T ancakA P modernleflme ve endüstrileflmenin yaflam›fl oldu¤u sars›nt›-
larla karfl›laflt›r›lamaz, daha zor alg›lanan ve daha az dramatik, ancak daha ak›c› ve
bütünüyle nüfuz etmesi nedeniyle daha kal›c› bir yaflam dönüflümünü yaflad›¤›m›z
TELEV‹ZYON gerçe¤idir.T EKellner
L E V ‹ Z Y O(2000:
N 391) Jameson’›n bu görüflünü k›flk›rt›c› bir meydan oku-
yufl olarak görmesine ra¤men, kendisini Mandel’in teorisini daha ayr›nt›l› incele-
meyip k›saca özetlemeyle yetinmesini elefltirmektedir.
Best ve Kellner’e (2010: 226) göre Jameson, kültür biçimleri ve baflat kültür bi-
‹NTERNET ‹ N T E R Nayr›m
çimleri aras›nda ET yaparak postmodernizme iliflkin Lyotard ve Baudrillard’a
göre daha doyurucu bir aç›klama sunar. Önceki dönemde ya da sistemde mevcut
olan ay›r›c› özellikler flimdi baflat hale gelmektedir. Egemen olan ay›r›c› ö¤eler ise
ikincilleflmifl, marjinalleflmifllerdir (Jameson, 2005: 29).
Ana fikrim diyor, Jameson (2005:29), “günümüze de¤in bu fleylerin ikincilleflti-
¤i ya da merkezden ziyade marjinal olan modernist sanat›n önemsiz türden ay›-
r›c› özellikleri haline geldi¤i ve bunlar kültürel üretimin merkezi ay›r›c› özellikleri
haline geldiklerinde yeni bir fleyle karfl› karfl›ya oldu¤umuzdur.”
Best ve Kellner’e (1998: 226) göre, Jameson bu analizle hem postmodern kül-
tür biçimlerine geçiflin kesintili¤ini vurgulayarak onlardan önce gelenlerin bir sü-
reklilik içinde geliflti¤ini göstermekte hem de post önekinin gereksiz oldu¤unu

söyleyenlere bir yan›t vermektedir. Zira geçmiflteki görünümler kültürel olarak
ikincil bir konumdan ç›karak baflat konuma geçmeye yetecek kadar önemli afla-
malardan geçmifltir. Dolay›s›yla geçmiflteki biçim ve üsluplar ile bu yeniler aras›n-
daki kesintileri vurgulayan yeni bir dönemlefltirme yapmak gerekmektedir.
Anlafl›laca¤› gibi günümüz kültürü, postmodern kültür art›k kapitalizmle iç içe
geçerek toplumsal yaflam›n her alan›nda karfl›m›za ç›kmaktad›r. Jameson’a (2005:
40) göre as›l mesele, “postmodernizmin kolayca reddedilmesinin, onun olumlu
yönlerinin rahatl›kla övülmesiyle eflde¤er ölçüde olanaks›z oldu¤u bir postmodern
kültür içinde yafl›yor olmam›zd›r. Günümüzde postmodernizme iliflkin ideolojik
yarg›lar›n, ister istemez, üretti¤imiz yap›tlara oldu¤u kadar kendimize iliflkin yar-
g›lar›n sorgulanmas›na da iflaret etti¤i düflünülebilir,”.
Sonuç olarak Jameson postmodernizmi, kapitalist toplumun geliflimindeki bir
aflama olarak görmektedir. Ona göre bu yeni bir toplumsal düzen olmaktan ziya-
de bir aflamad›r. Onun kültür egemen yorumu, hem kültür hem de egemen kültür
aras›ndaki ayr›ma vurgu yapmas› bak›m›ndan oldukça önemlidir.
Jameson’a göre postmodernizm ile günümüz kültürü aras›nda nas›lSIRA

bir iliflki
S‹ZDEvard›r? SIRA S‹ZDE
6
Elefltiriler
Perry Anderson, Kültürel Dönemeç’in önsözünde; Jameson’›n yaz›lar›n›n, postmo-
dernin karanl›kta kalan yanlar›n› çok iyi aç›klad›¤›n› ve bu kitab›n girifl ve genel
bir özet mant›¤› tafl›d›¤›n› belirtir; ona göre (Jameson, 2005: 10)S OJameson’›n
R U d›fl›n- S O R U
da “baflka hiçbir yazar postmodernin kültürel, sosyo-ekonomik ve jeopolitik bo-
yutlar›na iliflkin derinden ya da kapsaml› bir kuram üretmemifltir.” D‹KKAT D‹KKAT
Kellner (2000: 390) ise Jameson’›n postmodernizmi, hem yeni bir kültürel ege-
men, hem de kapitalizmin yeni bir sosyo-ekonomik evresini oluflturan geç kapita-
N N
lizmin kültürel mant›¤› olarak sundu¤unu belirtir. Böylece Jameson postmodern
tart›flmas›n› kültürel teori ve meta teori alan›ndan toplumsal teori alan›na do¤ru
kayd›rmaktad›r. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Benzer bir biçimde Kellner, Steven Best ile birlikte yazd›klar› Postmodern Teo-
ri’de (1998: 222), “Postmodernizm ya da Geç Kapitalizmin Kültürel Mant›¤›’nda”
Jameson’›n postmodernizmi, kapitalizmin geliflimindeki bir aflamaK ‹ T olarak
A P göreceli- K ‹ T A P
lefltirmekte oldu¤unu ve böylece rakipleri karfl›s›nda Marksizmin üstünlü¤ünü or-
taya koymak için yap›lm›fl en k›flk›rt›c› giriflimde bulundu¤unu ifade etmektedir.
Sonuç olarak postmodernizm, modernizmden farkl› olarak, T E Lkesinli¤e
E V ‹ Z Y O N ve kural- TELEV‹ZYON
lara ba¤l› olmayan bir döneme iflaret etmektedir. Ayd›nlanman›n kavram ve ku-
ramlar›na toptan bir karfl› durufltur. Lyotard ve Jameson gibi postmodernistlere gö-
re art›k modernizmin sonu gelmifl ve yerine yeni bir dönem olarak postmodern
aflama egemen olmaya bafllam›flt›r. Belki de bu durumda yap›lmas› ‹ N T E R gereken
NET Baud- ‹NTERNET
rillard’›n tavsiyesine kulak verip Kötülü¤ün fieffafl›¤›’n›n (1996) giriflinde yazd›¤›
“Dünya ç›lg›n bir seyir ald›¤›na göre, biz de dünyaya iliflkin ç›lg›n bir bak›fl aç›s›
edinmeliyiz” sözlerini bir kez daha düflünmektir.
Özet
N
A M A Ç
Postmodernizmin ne oldu¤unu tan›mlayarak geliflen evrensel ahlak ve hukuk, kurucu öge-
1 bilmek. ler ifllevini üstlenmifltir. Öte yandan Ayd›nlanma
Özellikle 60’l› ve 70’li y›llardan itibaren moder- evrensellik, tek do¤ru, bilim ve mant›k iliflkisi gi-
nizm karfl›t› ya da modernizmden sonras› anla- bi ögeleri ortaya koyarken, ahlaksal temelini de
m›nda kullan›lan kavram, birçok kültür ve top- hümanizmden alm›flt›r. Ancak Ayd›nlaman›n ak-
lum kuramc›s›n›n ifadesiyle modernizm kültü- l› getirdi¤i nokta bireyin/öznenin silinifli biçimni-
ründen radikal kopufllar› ifade etmekte ve yeni de oluflmufltur. Postmodernistler Ayd›nlanman›n
postmodern sanat biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n›n akl›n› mit olarak nitelemifllerdir. Akl›n toplumda
tart›fl›lmas›n› getirmektedir. Bu anlamda postmo- çat›flan ç›karlara hizmet etti¤ini belirtmifllerdir.
dernizm sanatta pop e¤ilimler, yeni malzemeler Akl›n araçsal boyutunun geliflti¤i ve yeni bir ege-
ve e¤reti yap›lar gibi formlar›n inflas›n› gündeme menlik biçimini gerektirdi¤ini ifade etmifllerdir.
getirir. Böylelikle postmodernizmin içinde, mo- Böylece tümel, bireyin akl›n› iflgal ederek Ayd›n-
dern düflüncenin içli d›fll› bir flekilde geliflti¤i gö- lanman›n kendi kendisini imha etmesine yol
rülür. Dolay›s› ile postmodern sözcü¤ü tam ola- açm›flt›r. Ayd›nlanman›n bilimi olarak nitelendi-
rak modern sonras› anlam›na gelmemekte birlik- rilen pozitivizm ise gerçekli¤in anlafl›lmas›nda
te postmodernizm, modernlik elefltirisi içinden geçerlili¤ini yitirmifl ve di¤er bilgi türlerinin üze-
yeni bir döneme at›fta bulunmaktad›r. Postmo- rinde bilimsel bilgi egemen olmufltur. Bu durum
dernistler için modern ça¤dan postmodern ça¤a ise ilerlemeyi de¤il sorunlar›n giderek artmas›n›
geçildi¤i fikri oldukça indirgemeci ve do¤rusal getirmifltir. Dolay›s›yla postmodernistler ayd›n-
bir bak›fl aç›s›n› yans›tmaktad›r. Onlara göre ta- lanman›n bir mit oldu¤u noktas›ndan hareketle
rihsel dönemler aras›nda bu flekilde do¤rusal, modernizmi elefltirmifllerdir.
N
birbirinden net çizgilerle ayr›lm›fl tarihsel dönem-
lerden bahsetmek mümkün de¤ildir. O halde Postmodern sanat› modern sanattan farkl›laflt›-
AM A Ç
postmodernizm nedir, sorusuna verilen en basit 3 ran özellikleri karfl›laflt›rabilmek.
yan›t, modernizmin radikal bir biçimde elefltirisi- Postmodernizmin görüldü¤ü ilk alan›n sanat ol-
dir. Modernizmin toptan yads›nmas›d›r. du¤u bilinmektedir. Özellikle mimaride ve ede-
N
biyatta karfl›lafl›lan bu durum dadaizm ad› alt›n-
Postmodern kuramc›lar›n Ayd›nlanma dönemi- da toplumsal sorunlar›n giderek artmas› karfl›s›n-
A M A Ç
2 ne yöneltti¤i elefltirileri özetleyebilmek. da bir karfl› duruflu, bir baflkald›r›y› sergiler. Mo-
Ayd›nlanma düflüncesi akla, bilime ve ilerlemeye dernitenin romantik ve iyimserli¤i, postmoderni-
büyük anlam atfetmifl ve do¤al toplum düzeni ve tede toplumsal sorunlar› kapsayan ve bu sorun
do¤al hukuk tart›flmalar› ile tarih sahnesine ç›k- yuma¤›n›n oluflmas›n› protesto eden dadaist an-
m›flt›r. Do¤al toplum ve do¤al hukuk düflüncesi lay›flla kendini göstermektedir. Postmodernizm-
bir anlamda laikleflmifl mutlak gerçekli¤in yans›- de sanatç›n›n topluma karfl› bir misyon ve anlat›-
mas› biçiminde de¤erlendirilmifltir. Bu durum s›n›n bulunmad›¤›, gerçekli¤i yans›tmak yerine
laikleflme /sekülerleflme sürecinin de bafllang›c› belirsizlik ve karars›zl›¤›n önem kazand›¤›, bire-
olarak nitelenmifltir. Bu flekilde kapitalizmin bü- yin hümanist de¤erlerden ar›nd›r›lmas› ve yük-
yük dönüflümler yaflayarak ilerlemesi, bilim ve sek sanat ve kitle sanat› ayr›m› yads›narak taklit
bilgilenmenin tanr›sal bir süreç anlay›fl›ndan ve yap›flt›rma teknikleri ile sanat yap›t›n›n üreti-
uzaklafl›lmas› ve akl› yürütmeye dayal› bir insan mi esas al›nm›flt›r. Postmodern sanat, modern sa-
tasar›m›n›n varl›¤› ile söz konusu olmufltur. Di- nata bir baflkald›r› olarak kendini gösterir.
¤er bir ifade ile tarihin ak›fl süreci çerçevesinde
ilerlemesi için insan›n katk›s›na gerek duyulmufl-
tur. Ayd›nlanma bu ba¤lamda bir proje olarak
ileriye yönelik projeksiyonu ifade etmektedir. Bu
projede nesnel ve evrensel bilim, buna ba¤l› ola-
N
A M A Ç
Jean-François Lyotard’a göre postmodern ça¤da N
A M A Ç
Fredric Jameson’›n kapitalizmi neden geç olarak
4 bilgi ve bilimin alm›fl oldu¤u konumu de¤erlen- 5 niteledi¤ini aç›klayabilmek.
direbilmek. Jameson’a göre buradaki “geç” nitelendirmesinin
Lyotard’a göre toplumlar›n içine bulunduklar› genel olarak vurgulamak istedi¤i, dünyan›n art›k
postmodern ça¤da bilginin konumu de¤iflmekte- eskisi gibi olmad›¤›, bir anlamda kesin, ancak
dir. Bilginin biçiminin giderek de¤iflmesi sonu- modernleflme ve endüstrileflmenin yaflam›fl oldu-
cunda, postmodern ça¤ içinde bilgi sat›lmak için ¤u sars›nt›larla karfl›laflt›r›lamaz, daha zor alg›la-
üretilmekte ve tüketilmektedir. Bilgi kendinde nan ve daha az dramatik, ancak daha ak›c› ve
bir amaç olmaktan uzaklaflmakta ve art›k kulla- bütünüyle nüfuz etmesi nedeniyle daha kal›c› bir
n›m de¤erini kaybetmektedir. Bilginin do¤as› yaflam dönüflümünü yaflad›¤›m›z gerçe¤i ile kar-
içindeki bu dönüflüm, birçok sosyo-ekonomik fl› karfl›ya kald›¤›m›z› bilmeliyiz. Geç kapitalizm
ve sosyo-kültürel sonuçlar› da beraberinde geti- kapitalizmin üçüncü aflamas› olan çok uluslu ka-
recektir. Lyotard’a göre, birkaç on y›ld›r bilgisa- pitalizme denk düfler. Bu dönem kültürde yafla-
yarlaflm›fl bilginin, üretimin ana gücü durumuna nan radikal dönüflümler sayesinde kendine özgü
geldi¤i genifl oranda kabul görmektedir. Bilgisa- bir do¤ruluk an› yarat›r. Geç kapitalizm, metalafl-
yarlaflm›fl bilginin alabildi¤ine geliflmifl toplum- ma dinamiklerini toplumsal ve kiflisel hayat›n her
lardaki iflgücü da¤›l›m› üzerinde gözle görülür alan›na yayar ve metalaflma kültürü gelifltirir.
bir etkisi bulunmaktad›r. Bilgi dünya çap›nda
gerçekleflen iktidar rekabetinde ana bileflen ola-
cak, eskiden ulus devletlerin topra¤›n denetimi
için verdi¤i savafl, zaman› gelince enformasyon
denetimi için verilecektir. Postmodern ça¤da bi-
lim, muhtemelen ulus devletlerin silah üretimin-
deki üstünlüklerini daha çok güçlendirecek, ge-
liflmifl ve geliflmekte olan ülkeler aras›ndaki uçu-
rum daha da büyüyecektir.
1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi postmodernizmin an- 6. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin temel il-
lamlar›ndan biri de¤ildir? kelerinden biri de¤ildir?
a. Modernizmin radikal bir elefltirisidir. a. Modernizmde geçerli olan her fleyin geçersiz ve
b. Bir tarihsel geçmifl duygusunun yitirilmesidir. eskimifl olmas›
c. Gerçekli¤in yerini imajlar›n almas›d›r. b. Gerçekli¤in yerini imgelerin/göstergelerin almas›
d. Simülasyonlar ça¤›d›r. c. Anlams›zl›k ve belirsizli¤in kabulü
e. Modernizmin devam›d›r. d. Her fleyden flüphe edilmesi
e. Yar›m kalan modernite projesini tamamlamak.
2. Bir proje olarak ayd›nlanma düflüncesinin en temel
ögesi hangisidir? 7. Rosenau’ya göre, postmodernist teorisyenler, günü-
a. Evrensellik müz toplumlar› için neyi önermektedirler?
b. Görelilik a. Özgürlük, bireycilik, analiz, geliflme
c. Yorumculuk b. ‹ndeterminizm, çeflitlilik, farkl›l›k, karmafl›kl›k
d. Özgecilik c. Rasyonalite, pozitivizm, hümanizm, ilerleme
e. Öznellik d. Determinizm, birlik, sentez, basitlik
e. Meflru düzen, iletiflimsel eylem, anlamland›rma,
3. Afla¤›dakilerden hangisi postmodernizmin temala- iktidar
r›ndan biri de¤ildir?
a. Öznenin ölümü ve dönüflü 8. Lyotard’›n postmodern topluma yönelik olarak ileri
b. Temsilin reddi ve kamusal alan›n çöküflü sürdü¤ü ana problemi nedir?
c. Bireycilik ve bireysel kimlik a. Akl›n elefltirici gücünün ne oldu¤u
d. Nihilizm, anti-hümanizm ve kinizm b. Bilginin nas›l konumland›r›ld›¤›
e. Evrenselcilik c. Sanat›n nas›l bir konum ald›¤›
d. Ekonomik gücün kimde oldu¤u
4. Afla¤›dakilerden hangisi modern sanat›n temel özel- e. Siyasi geliflmelerin nereye do¤ru gitti¤i
liklerinden biri de¤ildir?
a. Özgürlük ve özgünlük 9. Lyotard, büyük anlat›n›n yitiminden neyi kastet-
b. Yans›ma ve misyon mektedir?
c. Sanat ürünlerinin metalaflmas› a. Büyük anlat›lar›n merkezi önemini korumas›n›
d. Seçkinci olma b. Büyük anlat›lar›n ütopik olmas›n›
e. Tutucu olma c. Büyük anlat›lar›n insan› do¤ru temsil edememe-
sini
5. Afla¤›dakilerden hangisi postmodern sanat›n temel d. Büyük anlat›n›n bir dil oyunu oldu¤unu
özelliklerinden biri de¤ildir? e. Büyük anlat›lar›n bir paradigma oldu¤unu
a. Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyonunun bulun-
mas› 10. Jameson postmodernizmi hangi ba¤lamda aç›kla-
b. Gerçek yaflamda belirsizlik ve karars›zl›¤›n olmaktad›r?
mamas› a. Bilimsel ve teknolojik geliflmeler
c. Taklit ve yap›flt›rma tekniklerinin sanat ürünle- b. Kapitalist ekonominin kültürel oluflumlar›
rinde kullan›lmamas› c. Pedegojik de¤iflimler
d. Hümanist de¤erlerden ar›n›lmamas› d. Dil oyunlar›
e. Sanatç›n›n topluma karfl› bir misyonunun olma- e. Uluslararas› iliflkiler
mas›.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden oyuna dâhil de¤ildirler. Üçüncü nokta biraz önce söy-
gözden geçiriniz. lenilen fley taraf›ndan önerilmektedir. Her ifade bir
2. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Ayd›nlanma Düflüncesine oyundaki hareket olarak düflünülmelidir.
Tepki” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden S›ra Sizde 3
gözden geçiriniz. Lyotard’a göre bilimsel bilgi, bilginin bütününü temsil
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Sanata Karfl› Post- etmez. Anlat›sal bilgiden de bahsedilmesi gerekir. Anla-
modern Sanat Anlay›fl›” konusunu yeniden göz- t›sal bilgi ve bilimsel bilgi en bafltan beri rekabet içinde
den geçiriniz. olmufllard›r. Geleneksel toplumlarda anlat›sal biçimin
5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modern Sanata Karfl› Post- modern toplumlarda ise bilimin üstünlü¤ü söz konusu-
modern Sanat Anlay›fl›” konusunu yeniden göz- dur. Jean Lyotard anlat›sal bilginin önemine vurgu ya-
den geçiriniz. par. Anlat›lar hem toplumsal kurumlara meflruluk ka-
6. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Modernizm Postmodernizm zand›r›rlar hem de yerleflik kurumlar›n bütünleflmesine
Karfl›laflt›r›lmas›” konusunu yeniden gözden ge- yönelik olumlu ya da olumsuz modelleri temsil ederler.
çiriniz. Geleneksel toplumlardaki anlat› gelene¤i, ayn› zaman-
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden da toplulu¤un kendisi ve çevresiyle yaflad›¤› iliflkiye da-
gözden geçiriniz. yal› üç ayakl› bir yetki paylafl›m›n›n -nas›l yapaca¤›n›
8. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmodernizm ve Bilginin bilmek, nas›l konuflaca¤›n› bilmek, nas›l dinleyece¤ini
Konumu” konusunu yeniden gözden geçiriniz. bilmek- tan›mlamas›n› gerektirir.
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dilin Esnekli¤i ve Büyük
Anlat›n›n Yitimi” konusunu yeniden gözden ge- S›ra Sizde 4
çiriniz. Lyotard’a göre art›k büyük anlat›lara baflvurmaya gerek
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Jameson Yaflam› ve Post- duymay›z. Çünkü postmodern bilgi böyle bir meflrulu-
modernizme Bak›fl›” konusunu yeniden gözden ¤a gereksinim duymamaktad›r. O kendisi için yeni bir
geçiriniz. epistemoloji gelifltirmektedir. Dolay›s›yla art›k geçerli
olan bu yeni bilgi anlay›fl› sayesinde geliflmifl toplumlar
büyük ve kapsaml› bir de¤iflim geçirmekte ve posten-
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› düstriyel toplumlara do¤ru evrilmektedir. ‹flte tam da
S›ra Sizde 1 burada Lyotard’a göre yeni kurgulanacak epistemoloji-
Postmodern kavram› modernli¤i aflan ve modern sonra- de gerçekli¤in do¤ru olarak yans›t›lmas› anlam›na ge-
s› topluma iflaret eden bir dönemi tan›mlamaktad›r. Post- len temsil sorununu d›fllamak gerekmektedir. Ona göre
modernite, postmodern düflünürlerin belirttikleri gibi, modern toplumun (sanayi toplumu) baflvurdu¤u büyük
kurumlar› ve iliflkileri ile modern dönemden farkl›l›k anlat›lar›n insan› do¤ru temsil edememesi, bu kuramla-
gösteren sanat ve kültürün teknolojik geliflmelerle iç içe r›n imkâns›zl›¤›n› da gözler önüne sermektedir. Lyo-
geçti¤i modern sonras› ça¤›n varl›¤›na dikkat çekilen bir tard’›n burada vurgulamak istedi¤i topluma iliflkin bir
durumu ifade eder. Postmodernizm ise bir doktrine gön- bilginin olmamas› de¤il, böyle bir bilginin aç›k olmas›
dermede bulunur. Modernizmin radikal bir biçimde elefl- gerekti¤idir.
tirisini oluflturan bir ideolojiyi ça¤r›flt›r›r.
S›ra Sizde 5
S›ra Sizde 2 Jameson postmodernizm teorisini, Ernest Mandel’in geç
Dil oyunlar› hakk›nda üç gözlemde bulundu¤u görül- kapitalizm teorisine dayand›rarak aç›klar. Kapitalizmde,
mektedir: Birincisi, bunlar›n kurallar› kendi içlerinde diyalektik geliflim sonucu üç an mevcut olmufltur. Bun-
meflruluklar›n› tafl›mazlar ama aç›k ya da örtük bir anlar piyasa kapitalizmi, tekelci dönem ya da emperyalist
laflman›n nesnesidirler. ‹kincisi, e¤er kurallar yoksa aflama ve çok uluslu kapitalizmdir. Çok uluslu kapita-
oyun da yoktur. Hatta bir kural›n üzerinde son derece lizm içinde yaflad›¤›m›z dönemdir. Bu an ayn› zamanda
küçük tadili bile oyunun tabiat›n› de¤ifltirir. Bir hareket geç kapitalist dönemdir. Geç kapitalizm dünyan›n art›k
ya da ifade kurallar› tatmin etmiyorsa tan›mlad›klar› eskisi gibi olmad›¤›n› ifade eder ve metalaflma dinamik-
lerini toplumsal ve kiflisel hayat›n her k›sm›na yayar, Hutcheon, Linda (2002). The Politics of Postmoder-
hatta enformasyon ve bilinç d›fl› kürelere dahi s›zar. Ja- nisim. 2nd edition, London and New York: Rout-
meson bu flemay› izleyerek kapitalizmin her bir aflamas›- ledge.
n›n bu aflamaya tekabül eden bir kültürel üslup oldu¤u- Huyseens, Andreas (1984). “Mapping the Postmodern”
nu ileri sürer. Böylece gerçekçilik, modernizm ve post- New German Critique, Modernity and Postmo-
dernity. 33/Autumn pp. 5-52.
modernizm s›ras›yla piyasa kapitalizmi, tekelci kapita-
Jameson, Fredric (1991). Postmodernism or Cultural
lizm ve çok uluslu kapitalizmin kültürel düzeyleridir.
Logic of Late Capitalism. Duke University Press,
Durham.
S›ra Sizde 6 Jameson, F. (1999). The Cultural Logic of Late Capita-
Günümüz kültürü, postmodern kültür art›k kapitalizm- lism, Contemporary Social Theory. Ed. Anthony
le iç içe geçerek toplumsal yaflam›n her alan›n da kar- Elliott, Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers.
fl›m›za ç›kmaktad›r. Jameson’›n ifade etti¤i flekilde, post- Jameson, Fredric (2005). Kültürel Dönemeç. Çeviren:
modernizmin genel anlamda kolayca reddedilmesinin K. ‹nal, Ankara: Dost Yay›nlar›.
nedeni, onun olumlu yönlerinin övgüye de¤er ölçüde Kant, Immanuel (2000). “Ayd›nlanma Nedir? Sorusuna
olanaks›z oldu¤u bir postmodern kültür içinde yafl›yor Yan›t”, Toplumbilim Dergisi. Çeviren: N. Boz-
olmam›zd›r. Günümüzde postmodernizme iliflkin ide- kurt, Say›.11, ‹stanbul: Ba¤lam Yay.
olojik yarg›lar›n, ister istemez, üretti¤imiz yap›tlara ol- Kellner Douglas (2000). “Toplumsal Teori Olarak Post-
modernizm: Baz› Meydan Okumalar ve Sorunlar”,
du¤u kadar kendimize iliflkin yarg›lar›n sorgulanmas›na
Modernite Versus Postmodernite., Derleyen ve
da iflaret etti¤i düflünülebilir. Bu demektir ki postmo-
Çeviren: Mehmet Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›,
dernizmin toplumsal sorunlar›n çözümlenmesinde kar-
Lyotard, Jean- François (2000). Postmodern Durum.
fl›lafl›lan belirsizli¤in bizlerin düflüncesine de yans›m›fl Çeviren: Ahmet Çi¤dem, Ankara:Vadi Yay›nlar›.
olmas›d›r. Dolay›s› ile postmodernizm olarak nitelenen Lyotard, J. F. (1999). The Postmodern Condition, Con-
içinde bulundu¤umuz tarihsel dönem, küresel ahlaki temporaray Social Theory. Ed.Anthony Elliott,
yarg›lar ya da onlar›n bir biçimde bozulmufl karfl›l›klar› Massachusets-Oxford: Blackwell Publishers.
olan popüler psikolojik tan›larla yeterli biçimde kavra- Nietzsche, F. (2002) Güç ‹stenci, Bütün De¤erleri De-
nabilir bir paradigma de¤ildir. ¤ifltirifl Denemesi. Çeviren: S. Umran, ‹stanbul: Bi-
rey Yay›nc›l›k.
Ritzer, G. (1996). Modern Sociological Theory. New
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek York: The McGraw - Hill Com. Inc.
Kaynaklar Ritzer, George (1997). Postmodern Social Theory.
Akay, Ali (2010). Postmodernizmin ABC’si,. ‹stanbul: New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The
Say Yay›nlar›. McGraw-Hill Companies, Inc.
Anderson, P. (2009). Postmodernitenin Kökenleri. Rosenau, Pauline Marie (2004). Postmodernizm ve
Çeviren: Elçin Gen, ‹stanbul: ‹letiflim Yay. Toplumbilimleri. Çeviren: Tuncay Birkan, ‹stan-
Görgün-Baran, Aylin (2006). “Postmodernizm”, Feoda- bul : K›rkgece Yay›nlar›.
liteden Küreselleflmeye., Ankara: Lotus Yay›nevi. Sarup, Madan (2010). Post-Yap›salc›l›k ve Postmo-
Baudrillard, Jean (1996b). Kötülü¤ün fieffafl›¤›. Çevi- dernizm. Çeviren: Abdülbaki Güçlü, ‹stanbul: K›rk-
ren: Ifl›k Ergüden, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. gece Yay›nlar›.
Best, Steven ve Douglas Kellner (1998). Postmodern Smart, Barry (1997). Postmodernity, Key Ideas. Lon-
Teori. Çeviren: Mehmet Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt› don and New York: Rutledge.
Yay›nlar›. Smith, Philip (2005). Kültürel Kuram, Çeviren: Selime
Çi¤dem, Ahmet (2009). Ayd›nlanma Düflüncesi. ‹s- Güzelsar›, ‹brahim Gündo¤du, ‹stanbul: Babil Ya-
tanbul: ‹letiflim Yay›nlar›. y›nlar›.
Dellalo¤lu, Besim (1995). Frankfurt Okulunda Sanat fiaylan, Gencay (2002). Postmodernizm. Ankara: ‹m-
ve Toplum. ‹stanbul: Ba¤lam Yay›nc›l›k. ge Yay›nlar›.
Featherstone, M. (1996). Postmodernizm ve Tüketim
Toplumu. Çeviren: M. Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt› Ya-
y›nlar›.
Horkheimer, Max (1998). Ak›l Tutulmas›. Çeviren: Or-
han Koçak, ‹stanbul: Metis Yay.
4
Amaçlar›m›z
N
Bu üniteyi tamamlad›ktan sonra Zygmunt Bauman’›n;
N
Modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin nedenlerini kavrayabilecek,
Modernlik ve Yahudi Soyk›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik görüfllerini aç›kla-
N
yabilecek,
N
Postmodernlikle neyi kastetti¤ini tan›mlayabilecek,
N
Postmodern düflünceye katk›lar›n› de¤erlendirebilecek,
Küreselleflme yaklafl›m›n› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Postmodernlik • Soyk›r›m
• Geç Modernlik • Bahçe Kültürü
• Modernlik • Küreselleflme
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI
• ZYGMUNT BAUMAN’IN
MODERNL‹K DE⁄ERLEND‹RMES‹
Ça¤dafl Sosyoloji Zygmunt Bauman: • ZYGMUNT BAUMAN’IN
Modernlik ve POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K
Kuramlar› Postmodernlik GÖRÜfiLER‹
• ZYGMUNT BAUMAN’IN
MODERNL‹K-POSTMODERNL‹K
KARfiILAfiTIRMASI VE
KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K
GÖRÜfiLER‹
Zygmunt Bauman:
Modernlik ve Postmodernlik
G‹R‹fi
Siyasal, sosyal ve kültürel konularla ilgili çok say›da kitap ve makale yazan Bau-
man’›n ilgilendi¤i temel konular›n bafl›nda “modernlik” ve “postmodernlik” mese-
lesi gelmektedir. Modernli¤e yöneltti¤i elefltiriler, postmodernli¤e yaklafl›m› onu
meslektafllar›ndan ve ça¤dafllar›ndan çok farkl› bir konuma yerlefltirmektedir. Çün-
kü modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin temelinde kendisinin, efli Janina’n›n yaflam
öyküsünün, dolay›s›yla da II. Dünya Savafl› s›ras›nda Yahudilere uygulanan soyk›-
r›m›n önemli bir yeri ve etkisi bulunmaktad›r.
Modernli¤e yo¤un elefltirilerde bulunan Bauman, günümüzde yaflanan döne-
min postmodern bir dönem oldu¤unu belirtir. “Postmodernlik ve Hoflnutsuzlukla-
r›” isimli kitab›nda Anthony Giddens’›n “geç modernlik”, Ulrich Beck’in “düflünüm-
sel modernlik”, George Balandier’in “modernlik ötesi” olarak isimlendirdi¤i, ken-
disinin ise di¤er pek çok kifliyle birlikte “postmodern” olarak adland›rd›¤› bir za-
man diliminde ve kendi dünyam›zda yaflad›¤›m›z› ifade etmektedir (Bauman, 2000,
s.33). Bauman, her ne kadar çal›flmalar›nda kendisini konumland›rd›¤› noktay› tam
olarak belirtmese de Dennis Smith (1999) onu Postmodernitenin peygamberi ola-
rak ilan etmifltir.
Bauman’›n modernlik ve postmodernlik ile ilgili yaklafl›m›n›, de¤erlendirmeye
geçmeden önce onun yaflam öyküsü hakk›nda k›sa bir bilgi vermek modernli¤e
yönelik elefltirilerinin arkas›nda sadece bilimsel tespitlerinin de¤il kendisinin ve
eflinin yaflam öyküsünün de bulundu¤unu görmek aç›s›ndan yararl› olacakt›r. Çün-
kü Bauman, efli Janina’n›n Nazi zulmünden kaçmak için gettoda gizlenerek geçir-
di¤i özel yaflam›n›n öyküsünü yazd›¤› kitab›n› okuduktan sonra kendisinin bilme-
di¤i ya da üzerinde çok fazla düflünmedi¤i pek çok fleyin oldu¤unu fark etmeye Bauman’›n modernli¤in (ya
da modernitenin) karanl›k
bafllad›¤›n› ifade etmektedir. O zamana kadar Holocaust’un (Yahudilerin topluca yüzü olarak gördü¤ü
öldürülmesi), tarihin normal ak›fl›nda bir kesinti, uygar toplumun vücudunda kan- Holocaust, Avrupa’da II.
Dünya Savafl› esnas›nda
serli bir flifllik, ak›ll›l›¤›n içinde anl›k bir delilik oldu¤una (kasten de¤il, ihmal so- Hitler ve kurdu¤u Alman
nucu) inand›¤›n› belirten Bauman (1997, s.7-11), eflinin yazd›¤› kitab› okuduktan Nazi Partisi taraf›ndan
Yahudilerin gaz odalar›nda
sonra Holocaust’un yaln›zca u¤ursuz ve dehflet verici de¤il, al›fl›lagelmifl “s›radan” ve konsantrasyon
terimlerle kavranmas› hiç de kolay olmayan bir vaka oldu¤unu fark etti¤ini belir- kamplar›nda topluca
öldürülmesi ile sonuçlanan
tir. Ona göre Holocaust, gerçekten bir Yahudi trajedisi idi. Ama Holocaust salt bir zulmü ve soyk›r›m› anlatmak
Yahudi sorunu ve yaln›zca Yahudi tarihinin bir olay› de¤ildi. Holocaust, modern için kullan›lan bir
kavramd›r.
ak›lc› toplumda, uygarl›¤›n yüksek sahnesinde ve insano¤lunun kültürel zaferinin
zirvesinde do¤mufl ve uygulanm›flt›r. Dolay›s›yla ona göre, Holocaust bu nedenle

toplumun, uygarl›¤›n ve kültürün bir sorunudur ve bunun araflt›r›lmas› gereklidir.
ZYGMUNT BAUMAN’IN HAYATI

Zygmunt Bauman, 1925 y›l›nda Polonya’n›n Poznan kentinde fakir bir Yahudi ai-
lenin çocu¤u olarak dünyaya gelir. 1939 y›l›nda henüz 14 yafl›nda iken Nazilerin
Polonya’y› iflgal etmesi üzerine ailesiyle birlikte Stalin rejiminin hüküm sürdü¤ü
Sovyetler Birli¤ine göç eder (Smith, 1999, s.38). E¤itiminin geri kalan k›sm›na Rus-
ya’da devam eden Bauman’›n, bafllang›çtaki hedefi fizikçi olmak ve üniversitede
çal›flmakt›r (Jacobsen ve Poder, 2008, s.5). Ancak II. Dünya Savafl›n›n ç›kmas›
onun orduya kat›lmas›na neden olmufltur. Bauman, 1943 y›l›nda, 18 yafl›ndayken,
Sovyetler Birli¤inde sürgündeki Polonya ordusuna kat›l›r ve ordu içerisindeki ba-
samaklar› h›zla t›rman›r. Askerlik y›llar›nda yaralanan Bauman, zaman içerisinde
iyileflerek 1945 y›l›nda Berlin’deki savafla da kat›l›r. Savafl›n bitiminden sonra Po-
Resim 4.1
lonya’ya döner ve yeniden yap›lanan Polonya ordusunda komutanl›k düzeyine
Zygmunt Bauman
ulafl›r. Bu y›llarda Bauman komünisttir ve Polonya ‹flçi Partisi üyesidir (Smith,
1999, s.38). II. Dünya Savafl›n›n sona ermesinden sonra, 1948 y›l›nda, Varflova Sos-
yal Bilimler Akademisinde efli ve hayat arkadafl› Janina ile tan›fl›r. Janina, Vaflo-
va’n›n yoksul kesiminde yaflayan, Nazi bask› ve zulmünden ac› çekmifl, yard›m
edenler sayesinde ölüm kamplar›na sürgün edilmekten kurtulmufl biridir. Bauman,
1951 y›l›nda resmen Komünist Partisi üyesi olur. 1953 y›l›nda 28 yafl›nda Yahudi
düflmanl›¤›na/karfl›tl›¤›na maruz kalarak ordudan at›l›r ve sosyolog olarak akade-
mik kariyerine bafllar. 1950’li y›llar›n bafl›nda Varflova Üniversitesi Sosyal Bilimler-
de yüksek lisans e¤itimini tamamlayan Bauman, 1954 y›l›nda Sosyal Bilimler Fa-
kültesinde okutman olarak çal›flmaya bafllar. Daha sonra doktoras›n› tamamlar ve
‹ngiliz ‹flçi hareketi ile Sosyalist Parti hakk›nda çal›flmalar yapmak üzere London
School of Economics ve Manchester Üniversitesine bir gezi yapar.
Bauman, ilerleyen dönemde ‹ngiliz sosyalizmi, Amerikan sosyolojisinin eleflti-
risi, gündelik yaflam ve kültür konular› üzerine kitaplar yazar. 1966 y›l›nda Polon-
ya Sosyoloji Derne¤i Yönetim Komitesi Baflkanl›¤›na seçilir. Ancak 1968 y›l›nda
Polonyal› gençleri Komünist Partiye karfl› k›flk›rtmak ve onlar› isyan etmeye teflvik
etmek suçlamas›yla baflkanl›k görevi elinden al›n›r. Bunun üzerine efli ve çocukla-
SIRA S‹ZDE r› ile birlikte
SIRAAvusturya’daki
S‹ZDE s›¤›nmac›lar kamp› üzerinden ilk önce ‹srail’e gider.
Üç y›l ‹srail’de kald›ktan sonra k›sa süreli olarak Kanada ve Avustralya’da bulunur.
1970 y›l›nda ‹ngiltere’ye, Leeds kentine gider. 1971 y›l›nda Leeds Üniversitesinde
D Ü fi Ü N E L ‹ M Sosyoloji Profesörü
D Ü fi Ü N E L ‹ M olarak göreve bafllar. Bauman, emekli oldu¤u 1990 y›l›na ka-
dar Sosyoloji Bölümünde ders verir. Yaflad›¤› dönemin ve olaylar›n Bauman’›n
S O R U
üzerinde büyük S O R U
etkisi olmufltur. Nazizmin kurban› olmas› ve Yahudi düflmanl›¤›
onun yaflam›nda önemli bir yere ve etkiye sahiptir. Özellikle efli Janina’n›n savafl
y›llar›ndaki kendi yaflam öyküsünü kitap olarak yay›nlamas› Bauman’›n modernli-
D‹KKAT ¤e ve Yahudi D ‹ Soyk›r›m›na
KKAT bak›fl aç›s›n›n de¤iflmesine neden olmufltur. Dolay›s›yla
Bauman’›n, kendi yaflam tecrübesi, maruz kald›¤› olaylar ve yaflad›¤› trajediler
onun sosyolojiSIRA yapmas› ve ilgilendi¤i konular üzerinde çok etkili olmufltur. Son 40
N N
SIRA S‹ZDE S‹ZDE
y›lda 25’ten fazla kitab› ‹ngilizce yay›nlanan Bauman’›n çeflitli dergilerde çok say›-
da makalesi de yay›nlanm›flt›r. Bauman, 1989 y›l›nda “Modernite ve Holocost” ad-
AMAÇLARIMIZ l› kitab›ylaAMAÇLARIMIZ
Amalfi ödülünü, 1998 y›l›nda ise Adorno ödülünü kazanm›flt›r (Jacob-
sen ve Poder, 2008, s.5-6; Smith, 1999, s.38-41).
K ‹ T A P Zygmunt Bauman’›n
K ‹ T A Phayat› ve postmodernlik yaklafl›m› konusunda daha detayl› bilgiye
Dennis Smith’in “Zygmunt Bauman, Prophet of Postmodernity” (1999, Polity Pres), adl› ki-
tab›ndan ulaflabilirsiniz.
4. Ünite - Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik 79
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K

DE⁄ERLEND‹RMES‹
“Modernli¤in Sosyolojisi” (1996) isimli kitab›nda Wagner, modernlik projesinin
çok temel iki varsay›ma yasland›¤›n› belirtir. Bunlardan ilki (›) toplumsal dünyan›n
kavranabilir oldu¤u, (››) ikincisi ise flekillendirilebilir (ya da yönetilebilir) oldu¤u
yönündedir. Wagner’e göre modernli¤in kökenlerinde, bir toplumsal düzenin na-
s›l iflledi¤i konusundaki görüfller, arzu edilir bir düzene eriflmenin gereklilikleri ko-
nusundaki genel ve genifl kapsaml› sonuçlarla birleflmifltir. Dolay›s›yla ona göre
modernlik söylemlerinin tarihi toplumsal dünyan›n nas›l bilinebilece¤i ve düzenli
bir flekilde nas›l de¤ifltirilebilece¤i konusundaki keflifler olarak okunabilir (Wag-
ner, 1996, s.248). Ancak modernli¤in kaç yafl›nda oldu¤u tart›flmal› bir sorudur.
Modernli¤in yafl› konusunda herhangi bir uzlaflman›n olmad›¤›n› ileri süren Bau-
man, bir nesnenin yafl›n› ciddi flekilde bulma çabas› bafllad›¤›nda, nesnenin göz-
den kaybolmaya bafllad›¤›na dikkat çeker. Bauman’a göre (2003, s.12-13), t›pk›
varl›¤›n süre giden ak›fl›ndan çekip almaya çal›flt›¤›m›z bütün öteki yar›m bütün-
lükler gibi, modernlik de böyle bir çabaya giriflildi¤inde ele geçmez hale gelir. Do-
lay›s›yla da bu konudaki tart›flma hiç çözüme kavuflmayacakm›fl gibi görünür. An-
cak Bauman, tart›flmalardaki yerini belirleme amac›yla modernlikten ne anlad›¤› ve
modernli¤in hangi dönemi kapsad›¤› konusuna aç›klama getirir. Ona göre mo-
dernlik: “Bat› Avrupa’da, XVII. yüzy›ldaki bir dizi derin toplumsal, yap›sal ve en-
telektüel dönüflümle bafllayan ve (1) Ayd›nlanman›n geliflmesiyle kültürel bir pro-
je olarak; (2) Kapitalist ve daha sonra da komünist endüstri toplumunun geliflme- Bauman’a göre modernlik
17. yüzy›lda Bat› Avrupa’da
siyle de toplumsal olarak kurulan bir yaflam biçimi olarak olgunlu¤a eriflen tarih- bafllayan Ayd›nlanma,
sel bir dönemdir”. Kapitalizm, ve komünist
endüstri toplumunun
Bauman’›n kendi kulland›¤› biçimiyle modernlik kesinlikle modernizm de¤il- geliflimini de kapsayan
dir. Ona göre “Modernizm”, daha önceki dönemin birçok münferit entelektüel tarihsel bir dönemi
tan›mlarken, modernizm
olay›na kadar geriye do¤ru izlenebilse de, bu yüzy›l›n bafl›nda olgunlaflan ve geri- felsefe, edebiyat ve sanatta,
ye bak›ld›¤›nda (Ayd›nlanmayla analojik olarak) postmodern bir “proje” ya da postmodern durumun ilk
belirtileri olarak görülebilen
postmodern durumun ilk belirtilerinin ç›kt›¤› evresi olarak görebilecek entelektüel entelektüel bir ak›md›r.
(felsefi, edebi, sanatsal) bir ak›md›r (Bauman, 2003, s.13). Bauman’a göre modern-
lik (2001, s.37), her fleyden önce bir s›n›r uygarl›¤›d›r. Bu uygarl›k, ancak ve yal-
n›zca vaat ve ümit edilen bir bafllang›ç mekân› olarak baz› s›n›rlar var oldu¤u sü-
rece ya da dünyan›n kendisini bir s›n›r olarak alg›lamas›na izin verdi¤i sürece ya-
flayabilir.
Modern düflüncenin dünyan›n de¤ifltirilebilece¤i fikriyle birlikte do¤du¤unu
ileri süren Bauman (2003, s.23), (›) toplumsal ve (››) psiflik anlamda modernlik ay-
r›m›na gider. Ona göre toplumsal anlamda modernlik, standartlar, ümit ve suçlu-
lukla ilgilidir. Standartlardan kastetmek istedikleri: Cezbeden, ayartan ya da k›flk›r-
tan fakat sürekli uzayan, kovalayanlardan daima bir-iki ad›m önde olan ve her ha-
lükarda peflindeki avc›dan biraz daha h›zl› giden fleylerdir. Söz konusu standartlar
her zaman için yar›n›n bugünden daha iyi olaca¤›n› vaat etmektedir. Bauman’›n
toplumsal anlamda modernlik de¤erlendirmesine göre yar›n, daima sonraki bir
gün olaca¤› için standartlar vaadini daima canl› ve tertemiz tutacakt›r. Söz konusu
standartlar vaat edilmifl topraklara ulaflma umudunu her zaman yeterince h›zl› kofl-
mama suçuyla birlefltiren ve daima suçlay›c› bir konumda olan standartlard›r (Bau-
man, 2000, s.99). Bauman’a göre, psiflik anlamda modernlik ise kimlikle, henüz bu-
rada olmayan, bir ödev, bir misyon ve bir sorumluluk olan varl›k gerçe¤iyle ilgili-
dir. Bauman’›n yukar›da toplumsal anlamda bahsetti¤i standartlar gibi kimlik de
daima bir ad›m ileridedir ve kiflinin buna ulaflmak için nefes nefese koflmas› gerek-
mektedir. Kifli ümidin çekmesi ve suçun itmesiyle koflmaktad›r. Ancak bu koflu, ne
kadar h›zl› olursa olsun, insana emeklemek gibi gelmekte ve onu tedirgin etmek-
tedir. Bauman’a göre, çekicili¤ini daima koruyan ve asla ulafl›lamayan kimli¤e
do¤ru kulaç atmak, bugünün sakat ve gayri meflru gerçekli¤inden geri çekilmek
gibi tuhaf bir görüntü çizmektedir. Bauman, hem toplumsal hem de psiflik olarak
modernli¤i sürekli bir öz elefltiri durumu olarak de¤erlendirir. Ona göre bu öz e-
lefltiri hiç bitmeyen, ucunda ne oldu¤u bilinmeyen bir kendi kendini silme, kendi
kendini hükümsüzlefltirme egzersizidir. Bauman’›n de¤erlendirmesinde gerçek an-
lamda modern, hoflnutlu¤u ertelemeye haz›r olmak de¤il, hoflnut olman›n imkân-
s›zl›¤›d›r. Dolay›s›yla her baflar›, kendi örne¤inin solgun bir kopyas›ndan baflka bir
fley de¤ildir. “Bugün” ise yar›n›n henüz filizlenen bir önsezisi ya da daha alt/afla¤›
ve bozulmufl bir yans›mas›ndan baflka bir fley de¤ildir. Bauman’a göre, modernlik
anlay›fl›nda olan fley olacak olan taraf›ndan peflinen hükümsüz k›l›nmaktad›r. Fa-
kat anlam›n› da bu iptalden almaktad›r (Bauman, 2000, s.100).
Bauman’›n ifadesiyle modernlik, durman›n imkâns›zl›¤›d›r. Modern olmak ha-
reket halinde olmakt›r. Ancak kifli t›pk› modern olmay› seçmedi¤i gibi, hareketli
olmay› da seçmez. Bu duruma karfl›n kifli, vizyonun güzelli¤i ve gerçekli¤in çirkin-
li¤i aras›nda gidip gelen bir dünyaya at›lmakla zaten harekete bafllam›fl olmakta-
d›r. Bauman’a göre, vizyonun güzelli¤i ayn› zamanda gerçekli¤i çirkin k›lan fleydir.
Böyle bir dünyada bütün sakinler bir yere yerleflmek için dolaflan göçebelerdir. ‹fl-
te flu köfleyi dönünce yerleflebilecek misafirperver bir yer vard›r, olmal›d›r, olmak
zorundad›r. Ancak her köfleden sonra yeni bir köfle ç›kar; yeni hüsranlar› ve he-
nüz serpilmemifl yeni ümitleriyle beraber yepyeni bir köfle (Bauman, 2000, s.100).
Bauman’›n Modernite Elefltirisi

Bir postmodern düflünür olarak Zygmunt Bauman, modernitenin bütünüyle olum-
sall›¤›n (flans, çeflitlilik) kontrolüne iliflkin oldu¤unu ileri sürer. Ona göre, bir dü-
zen rüyas›na sahip olan modernite, kontrol etme, düzenleme ve s›n›fland›rma dü-
flüncesine tak›lm›flt›. Bu duruma ba¤l› olarak da ulafl›lan sonuç düzenlemeler, ku-
rumlar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla düzen yaratmaya kalk›flan bir toplum ol-
mufltur. Modern anlay›fl do¤ruluk, adalet ve ak›l için evrensel olarak uygulanabi-
lir standartlar belirlerken, göreceli¤i, belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤› bast›rmaya çabala-
m›flt›r. Bu durum bütünüyle çok asil bir çaba gibi görünürken, bu isteklere iliflkin
olumsuz sonuçlar da ortaya ç›km›flt›r. Örne¤in Modernite s›n›fland›rma yoluyla dü-
zen yaratma faaliyetinde ikili karfl›tl›klar üretmifltir (Smith, 2005, s.314). Bau-
man’›n modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin bafl›nda modernli¤in farkl›l›¤› bir suç,
daha do¤rusu, büyük suç olarak görmesi gelmektedir. Farkl›l›¤›n modernlikten ön-
ce normal bir fley olarak karfl›land›¤›n› belirten Bauman (2003, s.326), farkl›l›¤›n,
fleylerin ezeli düzeninde var oldu¤u ve olmas› gerekti¤inin düflünüldü¤ünü ileri
sürmektedir. Hatta farkl›l›k, duygusall›k d›fl› bir fley olarak, biliflsel olarak odakla-
n›lan bir fley de¤ildi. Ona göre insani farkl›l›¤›n, saklanarak yaflad›¤› ve bu günah-
kârl›¤›n lekesinden utanmay› ö¤rendi¤i birkaç yüzy›ldan sonra, bugün, postmo-
dern insan (yani modern korku ve yasaklardan kurtulan modern insan), farkl›l›¤›
sevinç ve coflkuyla karfl›lamaktad›r. Farkl›l›k postmodern düflüncede güzel bir fley
olarak de¤erlendirilmektedir.
Bauman’›n modernli¤e yöneltti¤i elefltirilerin temelinde yatan esas nedenlerden biri:

Modernli¤in “farkl›l›¤›” bir suç olarak görmesidir. Modernite do¤ruluk, adalet ve ak›l
için evrensel olarak uygulanabilir standartlar belirleme ve s›n›fland›rma yoluyla dü-
zen yaratma faaliyetine girmifl, bu ba¤lamda göreceli¤i, belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤›
bast›rmaya çabalam›fl, farkl›l›¤› da bir suç olarak görmüfltür.
Modernli¤in düzen arama anlay›fl›na, tekdüze bir biçime sokma çabalar›na yo-
¤un elefltiriler getiren Bauman, sorun çözmekdeki en çarp›c› baflar›lar›n çözüm ge-
rektiren sorunlar toplam›na yenilerini eklemekten baflka ifle yaramad›¤›n› ileri sür-
mektedir. Ona göre bu durum belki de, tüm modern toplumlar›n en bariz göster-
gesi olan düzen aray›fl› ve müphemlikle mücadelenin en b›kt›r›c› ama kaç›n›lmaz
iç çeliflkisidir (Bauman, 1998, s.209). “Müphemlik” kavram› Bauman’›n çal›flmala-
r›nda önemli bir yere sahiptir. Bauman, müphemli¤i, düzensizlik, kaos anlam›nda
kullan›r. Bauman’a göre müphemlik, insanlar ve onlar›n çok say›daki özelliklerinin
iç ve d›fl, faydal› ve zararl›, ilgili ve ilgisiz, anlaml› ya da anlams›z olarak kesin çiz-
gileriyle ayr›labilece¤i- ya da en az›ndan ayr›lmas› gerekti¤i- varsay›m›ndan ç›k-
maktad›r. Her dikotominin müphemlik üretti¤i görüflünde olan Bauman’a göre,
her düzen aray›fl›nda zorunlu olarak boy gösteren dikotomik görüfl olmasayd›,
müphemlik de olmazd›. Ona göre müphemlik bütün aç›k ve net projelerin, istisna
tan›mayan s›n›fland›rmalar›n kaç›n›lmaz bir sonucudur (Bauman, 1998, s.200).
Bauman, on alt›nc› yüzy›l›n sonuna do¤ru ahenkli ve yekpare dünya tablosu-
nun Bat› Avrupa’da da¤›lmaya bafllad›¤›n› ileri sürmektedir (Bauman, 1998, s.197).
Ona göre söz konusu dönemden önce yayg›n olan koflullarda (onlar› mevcut ko-
flullardan ay›rmak için, s›kl›kla “pre-modern” kullan›l›r) kategoriler aras› ayr›mlar›n
ve bölünmüfllü¤ün korunmas›na genelde günümüze k›yasla daha az dikkat edilir
ve daha az gayret sarf edilirdi. Bu durumun arkas›nda özellikle farkl›l›klar›n do¤al,
insan›n herhangi bir bilinçli çabas›n› gerektirmeyen bir fley olarak görülmesi yat›-
yordu. Bauman, modernlik öncesi dönemde farkl›l›klar›n kuflku götürmez, daimi,
de¤iflmez, insan müdahalesinden ba¤›ms›z olarak görüldü¤ünü, hatta insan eseri
bile say›lmad›¤›n› ifade etmektedir. Farkl›l›klar›n, içinde her fleyin ve herkesin ye-
rinin önceden takdir edildi¤i ve sonsuza dek olduklar› gibi kalmaya yazg›l› oldu-
¤u, “‹lahi Düzen”in parçalar› olarak alg›land›¤›n› ileri sürmektedir. Örne¤in bir asil
do¤du¤u andan itibaren bir asildi ve asillerin yapt›¤› hemen hiçbir fley onlar› bu
niteliklerinden mahrum b›rakamaz ve baflka biri yapamazd›. Bauman, ayn› fleyin
flehirli halk kadar köylü serfler için de geçerli oldu¤unu belirtir. Asl›nda insanl›k
durumu, dünyan›n geriye kalan›yla ayn› biçimde sa¤lamca kurulmufl ve yerleflmifl
bir durum olarak görülüyordu. Bauman’a göre, bundan dolay›, “do¤a” ile “kültür”,
“do¤a” ile “insan eseri” yasalar, do¤al ve insani düzenler aras›nda ayr›m yapman›n
nedeni yoktu. Bunlar sanki yerinden oynat›lmas› imkâns›z o ayn› sert kayadan
oyulmufllard› (Bauman, 1998, s.196). Bauman, modern zamanlarda her bir düzen
adac›¤›n›n daha fazla biçimlendirilebilir, daha iyi denetlenebilir ve daha etkin uy-
gulan›r hale gelmesinden dolay› tam bir kaosa neden oldu¤unu ileri sürmektedir.
Bundan dolay› da Bauman, kaosa karfl› mücadelenin görünür bir sonuca ulaflmak-
s›z›n sürüp gidece¤i görüflündedir. Çünkü ona göre ele geçirilip zapt edilecek ka-
os sorunu çözmeyecek yeni sorunlar›n yarat›lmas›na neden olacakt›r (Bauman,
1998, s.208).
Modern dönemin bir özelli¤i olan kaos yerine düzen getirme, yak›n çevremiz-
deki dünya parças›n› kural tan›r, kestirebilir ve denetlenebilir k›lma mücadelesi
Bauman’a göre (1998, s.208-209), sonuçsuz kalmaya mahkumdur. Çünkü bu mü-

cadelenin kendisi kendi baflar›s›na en önemli engeli oluflturmaktad›r. Kaos, özel-
likle dar bir alana odaklanm›fl, hedefli, görev yönelimli, tek sorun çözücü eylem-
lerden do¤maktad›r. Bauman’a göre, insan dünyas›n›n bir parças›n›, insan etkinli-
¤inin özgün bir alan›n› düzenli k›lma yönünde at›lan her yeni ad›m, eski sorunla-
r› ortadan kald›rsa bile, yeni sorunlar yarat›r. Her yeni ad›m yeni türden müphem-
likler do¤urur ve böylelikle-benzer sonuçlar do¤uracak-daha baflka ad›mlar›n at›l-
mas›n› zorunlu k›lar.
Bauman (1997, s.125-126), Bat› Avrupa’da on yedinci yüzy›lda ortaya ç›kt›¤›n›
belirtti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› bahçe kültürüne benzetir. Ona göre, mo-
dern kültür kendini ideal bir yaflam›n tasar›m› ve insan iliflkilerinin kusursuz düze-
ni olarak tan›mlamakta, kimli¤ini ise do¤aya duydu¤u güvensizli¤in d›fl›nda olufl-
turmaktad›r. Asl›nda kendini, do¤ay› ve aralar›ndaki ayr›m›, kendili¤inde duydu¤u
yayg›n güvensizlik ve dolay›s›yla yapay bir düzene duydu¤u özlemle tan›mlar. Ge-
nel plandan ayr› olarak, bahçenin yapay düzeni, baz› araç ve hammadeler gerek-
tirir. Düzensizli¤in amans›z tehdidine karfl› da savunma gereksinimi vard›r. Bau-
man’a göre, düzen her fleyden önce, neyin araç, neyin hammade, neyin yarars›z,
neyin ilgisiz, neyin zararl›, neyin yabani ot ya da haflarat oldu¤unu belirleyen bir
tasar›m olarak anlafl›l›r ve evrendeki tüm ögeleri kendisiyle olan iliflkisine göre s›-
n›fland›r›r.
Bauman’›n yaflam hikâyesinde de de¤indi¤imiz üzere, onun modernli¤e, mo-
dern kültüre yöneltti¤i elefltirilerin arkas›nda kendi yaflam öyküsü de yatmaktad›r.
Yahudi bir ailenin çocu¤u olan Bauman, Yahudilere uygulanan soyk›r›m›n tarihin
ak›fl›nda basit bir olay olmad›¤›n›, modernlikle önemli bir ba¤lant›s›n›n oldu¤unu
ileri sürmektedir. Ona göre modernlik, soyk›r›m›n yeterli sebebi olmasa da gerekli
kofluludur (Bauman, 2003, s.71). Bauman’› bu düflünceye sevk eden temel neden
Holocaust’un, toplumsal geliflmesini tamamlayamam›fl, daha do¤rusu modernlefl-
memifl toplumlardan birinde de¤il de modernli¤in en üst aflamas›n› yaflayan Avru-
pa’daki bir toplumda gerçekleflmifl olmas›d›r. Bauman, modern soyk›r›m›, modern
kültür gibi, genelde bir bahç›vanl›k ifli gibi ele almaktad›r. Dolay›s›yla modern
soyk›r›m, topluma bir bahçe gibi yaklaflanlar›n yapmas› gereken birçok fleyden
yaln›zca biridir. Bahçe tasar›m› yabani otlar›n› belirledi¤ine göre bahçe olan her
yerde yabani ot da olacakt›r. Ancak modern bahçe kültürü anlay›fl›na göre bu ya-
bani otlar›n yok edilmesi gerekmektedir. Modern anlay›flta yabani otlardan ar›nd›r-
ma y›k›c› de¤il, yap›c› bir etkinlik olarak de¤erlendirilmektedir. Dolay›s›yla kusur-
suz bir bahçenin yap›lmas› ve korunmas› iflinde bir araya gelen di¤er etkinlikler-
den tür olarak farkl› de¤ildir.
Bauman’a göre, toplumu bahçe gibi gören tüm görüfller toplumsal do¤al orta-
m›n baz› bölümlerini yabani otlar olarak nitelerler. “Bunlar, di¤er yabani otlar gibi
ayr›lmal›, k›s›tlanmal› yay›lmalar› önlenmeli, yerinden ç›kar›lmal› ve toplum s›n›r-
lar›n›n d›fl›nda tutulmal›d›r; tüm bu yollar yetersiz kal›rsa öldürülmelidir”(Bauman,
1997, s.126). Bauman’a göre, Yahudi soyk›r›m›n›n arkas›nda, yönetti¤i toplumu
düzenlenecek, yetifltirilecek ve yabani otlar› denetime al›nacak bir fley olarak gö-
ren modernli¤in “bahç›van” devlet anlay›fl› durmaktad›r (Bauman, 1997, s.31). Do-
lay›s›yla Bauman için ›rkç›l›k, modern bilimin ilerlemesi, modern teknoloji ve dev-
let gücünün modern biçimleri olmaks›z›n düflünülemez. Bu özelli¤i ile ›rkç›l›k ke-
sinlikle modern bir üründür. Bauman’a göre, modernlik ›rkç›l›¤› olanakl› k›lmakla
kalmaz onu için bir talep de yarat›r. Çünkü baflar›n›n yaln›zca insansal de¤erlerle
ölçülebilece¤ini ilan etmifl bir ça¤, s›n›rlar› aflman›n daha önce hiç olmad›¤› kadar
kolaylaflt›¤› yeni koflullarda, s›n›r çizmenin ve s›n›rlar› koruman›n kefaretini ödeye-

cek bir yak›flt›rma teorisine gerek duyar. Bundan dolay› Bauman’a göre, ›rkç›l›k,
modernleflmemifl ya da en az›ndan öncelikle modern olmayan savafl›mlarda kulla-
n›lan, tümüyle modern bir silaht›r (Bauman, 1997, s.90). Yahudi soyk›r›m›n›n arka-
s›nda yatan önemli nedenlerden biri olarak modernli¤i gören Bauman, Yahudi Bauman için ›rkç›l›k modern
soyk›r›m›n›n tarihteki di¤er soyk›r›mlardan farkl›l›¤›n› afla¤›daki flekilde dile getirir: bir üründür. Modern bilim,
teknoloji ve devlet gücünün
modern biçimleri taraf›ndan
Holocaust, yeltenilmifl kitle k›y›mlar›ndan oluflan uzun bir dizinin ve bunlar aras›n- üretilir. Modernlik ›rkç›l›¤›
da baflar›lm›fllar›n oluflturdu¤u, pek de k›sa olmayan dizinin bir baflka bölümüdür. olanakl› k›lmakla kalmaz
onu için bir talep de yarat›r.
Ama onun tafl›d›¤› özelliklerden baz›lar› geçmiflteki soyk›r›mlar›n hiç birinde yoktur.
Özellikle dikkat edilmesi gereken, bu özelliklerdir. Bu özelliklerde belirgin bir mo-
dernlik kokusu vard›r. Bunlar›n varl›¤› modernli¤in Holocaust’a, zay›fl›¤› ve bece-
riksizli¤iyle de¤il do¤rudan katk›da bulundu¤unu akla getirir. Bu, Holocaust’un or-
taya ç›kmas›nda ve bu suçun ifllenmesinde modernli¤in rolünün pasif de¤il aktif ol-
SIRA S‹ZDE oldu¤u
du¤unu düflündürür. Bu, Holocaust’un modern uygarl›¤›n bir baflar›s›zl›¤› SIRA S‹ZDE
kadar, bir ürünü oldu¤u izlenimini de verir. Holocaust, modern biçimde -ak›lc›,
planl›, bilimsel bilgilerle ve uzmanl›kla yürütülen, ustaca yönetilip koordine edilen-
yap›lm›fl her fley gibi, sözde modernlik öncesi tüm benzerlerinin, kendisiyle karfl›lafl-
t›r›ld›¤›nda ne denli ilkel, savurgan ve yetersiz olduklar›n› göstererek geride b›rakm›fl
ve rezil etmifltir (Bauman, 1997, s. 121-122). S O R U S O R U
Bauman, modern kültürü neden bahçe kültürüne benzetmektedir? SIRA

D ‹ K S‹ZDE
KAT SIRA
D ‹ K KS‹ZDE
AT
1
Modernli¤in y›kmaya kalk›flt›¤› fleylerin günümüzde öç ald›¤›n› ileri süren Bau-
N N
SIRA
Ü fi ÜS‹ZDE SIRA S‹ZDE
man’a göre (2000, s.111-112), bu durum modernli¤in sonunu,Dmodernli¤in NEL‹M bitti¤i- Bauman’a göreD Üpostmodern
fi Ü N E L ‹ M
dönem, modern dönemin
ni göstermiyor. Ona göre modernlik tan›mlay›c› özelliklerinin en tan›mlay›c› olan sonu anlam›n›
biçimiyle yani ümitle, baflka bir anlamda, hâlâ bizimle ve canl› Sbir
O Rflekilde
AMAÇLARIMIZ U varl›¤›- tafl›mamaktad›r.S O R U
AMAÇLARIMIZ
n› sürdürmektedir.
D‹KKAT D‹KKAT
Zygmunt Bauman’›n “Modernite ve Holocaust” adl› kitab› (1997, Sarmal
K ‹ T AYay›nevi)
P onun K ‹ T A P
Modernlik ve Yahudi soyk›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik iddialar›n› ve kurdu¤u ba¤lan-
N N
t›y› daha iyi anlaman›z ac›s›ndan yard›mc› olacakt›r. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
ZYGMUNT BAUMAN’IN POSTMODERNL‹⁄E YÖNEL‹K
GÖRÜfiLER‹
Postmodernizm ak›m›n›n önemli temsilcilerinden bir olan Bauman, her konuda ol-
du¤u gibi postmodernizmin tan›mlanmas›, postmodernizmden K ‹ne T Aanlafl›ld›¤›
P ko- K ‹ T A P
nusunda da birçok kavray›fl›n oldu¤unu belirtir. Bauman’a göre, postmodernite,
çok farkl› insanlara çok farkl› fleyler anlat›r. Postmodernli¤in baz›lar› için mimari-
de bir tarz, baz›lar› için gerçekli¤in ve televizyonun bulan›klaflmas›,
TELEV‹ZYON
baz›lar› için tü- TELEV‹ZYON
ketimcilik ve seçenek bollu¤u anlam›na geldi¤ini ifade eden Bauman, felsefecile-
re göre ise radikal, kuflkucu bir ruh hâlini anlatt›¤›n› ileri sürmektedir (Smith, 2005,
s.305-306).
Bauman’a göre (2003, s.13), modernizm ak›m›nda, modernlik ‹ N T E Rbak›fl›n›
NET kendi- ‹NTERNET
sine çevirerek, kendi imkans›zl›¤›n› aç›¤a vurmaktad›r. Kendi durumlar›ndaki as›l
yenili¤in ise bugünkü bak›fl noktalar› oldu¤unu ifade eden Bauman’a göre, henüz
modern ça¤dan uzaklaflmadan ve yaratt›¤› türbülans›n sonuçlar›n› hissederek,
modernli¤in bütününe sa¤duyulu ve elefltirel bir gözle bakabilir, performans›n›
de¤erlendirebilir, inflas›ndaki sa¤laml›k hakk›nda yarg›da bulunabiliriz. Bauman,
bunun postmodenlik düflüncesinin anlam› oldu¤unu ileri sürmektedir. Bauman’a

göre,
“Postmodernlik illa da modernli¤in reddi, itibars›zlaflt›r›lmas› ya da sona erdirilme-

si de¤ildir. Postmodernlik, kendi kendisine, durumuna ve geçmiflte yapt›klar›na da-
ha derinlemesine, dikkatle ve sa¤duyuyla bakan, gördüklerini tamamen sevmeyen ve
de¤iflme gereksinimi hisseden modernlikten baflka bir fley ( ne eksik ne fazla bir fley )
de¤ildir. Postmodernlik, rüfltüne ermifl modernliktir: Kendisine içerden de¤il de d›fla-
r›dan bakan, kazanç ve kay›plar›n›n tam bir hesab›n› yapan, kendisinin psikana-
listli¤ini yapan, daha önce asla dile getiremedi¤i niyetlerini keflfeden, bunlar›n bir-
birlerini iptal eden, çeliflkili niyetler oldu¤unu gören bir modernlik. Postmodernlik,
kendi imkâns›zl›¤›n› kabul eden modernliktir; kendini gözetleyici bir modernlik; bir
zamanlar bilinçsizce yapt›¤› fleyleri bilinçli biçimde terk eden modernliktir” ( Bau-
man, 2003, s.347-348).
Bauman, postmodernli¤in, dünyan›n büyüsünü bozmak için giriflilen, sonunda

sonuçsuz kalan uzun ve gayretli modern mücadeleden sonra dünyan›n “yeniden
büyülü hâle getirilmesi” olarak de¤erlendirilebilece¤i görüflündedir (Bauman,
1998b, s.46). Ona göre postmodernlikte, önceki süreçten kesin bir kopma ya da
belirgin bir farkl›laflma yoktur. Bauman, bu durumu postmodernli¤in do¤as›na
ba¤lar. Çünkü onun yaklafl›m›nda postmodernli¤in d›fllama gücü zay›ft›r. Dolay›-
Bauman, akademik düzeyde s›yla s›n›rlara s›n›r koyan postmodernli¤in, kendi ay›rt edici özelli¤i olan farkl›l›¤a,
postmodernitenin önemli modernli¤i de dâhil etmekten baflka çaresi yoktur. Bauman, postmodernli¤in ken-
düflünürlerinden biri olarak
kabul edilmektedir. Örne¤in di kimli¤ini inkâr etmeden modernli¤i d›fllayamayaca¤›n›n alt›n› özellikle çizer.
Dennis Smith, Zygmunt Çünkü paradoksal olarak, modernli¤in d›fllanmas›, eldeki her fleyin modernli¤e
Bauman’› postmodernizmin
en etkili düflünürlerinden terk edilmesi anlam›na gelecektir. Bauman, modern zihniyeti, do¤ufluyla mahke-
biri olarak gördü¤ünü melik olan ve ömrü- davac› ya da daval› olarak- mahkemelerde geçen bir zihniyet
belirtmekle kalmam›fl, onu
postmodernitenin olarak de¤erlendirmektedir. Postmodernli¤in ise otoritesini tan›d›¤› hiçbir mahke-
peygamberi olarak ilan menin olmamas›ndan dolay› baflvuraca¤› mahkemenin de olamayaca¤›n› belirtir.
etmifltir.
Bu konumundan dolay› da postmodernli¤in kendisine tokat atana öbür yana¤›n›
da uzatmaya zorlanabilece¤ine iflaret etmektedir. Bauman’›n de¤erlendirdi¤i biçi-
miyle postmodernlik, kan düflman›yla, ayn› evde uzun ve çetin bir ömür sürmeye
mahkûmdur (Bauman, 2003, s.327).
Bauman, özünde çok anlaml› ve tart›flmal› olan postmodernlik düflüncesinin
ço¤unlukla iflaret etti¤i fleyin dünyan›n ortadan kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤u-
nun kabulü oldu¤unu belirtir. Bu ço¤ulluk, henüz ulafl›lmam›fl mükemmelli¤e gi-
den yoldaki geçici, er ya da geç arkada b›rak›lacak bir istasyon olmay›p varoluflun
kurucu bir niteli¤i olan bir ço¤ulluktur. Dolay›s›yla postmodernlik, müphemli¤in
üstesinden gelmeyi ve ayn›l›¤›n tek anlaml› kesinli¤ini hedefleyen tipik modern
güdüden tamamen özgürleflme anlam›na gelmektedir. Bauman, postmodernli¤in,
tektiplilik ve evrenselcilik gibi modernli¤in merkezi de¤erlerinin iflaretlerini tersi-
ne çevirdi¤i görüflünü paylafl›r. Ona göre, yaflam biçimlerinin farkl›l›¤›, ne evren-
selli¤i hedefleyen bir yaflam biçiminde eritilecek ne de evrensel tahakkümü hedef-
leyen bir biçim taraf›ndan de¤ersizlefltirilecek bir fleye indirgenemeyen ve bunun-
la harmanlanamayan bir fley olarak alg›land›¤›nda, sadece kerhen kabul edilmiyor,
ayn› zamanda yüksek bir pozitif de¤er rütbesine ç›kar›l›yor. Bundan dolay› post-
modernlik, kendi orijinal projesinin uygulanamazl›¤›n› kabul eden modernliktir.
Postmodernli¤in, kendi imkâns›zl›¤›yla uzlaflan- iyi ya da kötü, bununla birlikte ya-
flamaya kararl› olan- modernlik oldu¤unu ileri süren Bauman, modern pratiklerin
bir zamanlar onlar› ateflleyen hedeften yoksun biçimde devam etti¤i görüflündedir
(Bauman, 2003, s.131). ‹deal anlamda, postmodernli¤in ço¤ul ve ço¤ulcu dünya-
s›nda, ilke olarak bütün yaflam biçimlerine izin verilmektedir. Di¤er bir ifade ile
hiçbir yaflam biçimi, herhangi bir yaflam biçimini izinsiz k›lacak kadar bariz veya
tart›flmas›z de¤ildir. Bauman’a göre, farkl›l›k bir bask› olmaktan ç›k›p eylem ve çö-
züm gerektiren bir sorun olarak yorumland›¤› zaman, farkl› yaflam biçimlerinin
bar›fl içinde birlikte yaflamalar›, düflman güçlerin geçici bir dengesi olmaktan
baflka bir anlamda mümkün hâle gelmektedir. Bauman, özgürlük, eflitlik ve kar-
defllili¤in, modernli¤in slogan›; buna karfl›n özgürlük, farkl›l›k ve hoflgörünün ise
postmodernli¤in ateflkes formülü oldu¤unu ileri sürmektedir. Ona göre e¤er hofl-
görü dayan›flmaya dönüfltürülebilirse ateflkes bar›fla bile dönebilir (Bauman,
2003, s.131-132).
Postmodern olarak adland›r›lan durumda ortaya ç›kan manzaran›n hiç kuflku-
suz, net s›n›rlar, berrak ayr›lmalar ve saf tözler ba¤lam›nda modernli¤in yaflad›¤›
deneyimlerin sonucu oldu¤unu ileri süren Bauman’a göre, postmodern farkl›l›k ve
olumsall›k coflkusu, modern tek tiplilik ve keskinlik hülyas›n›n taht›na oturmufl de-
¤ildir. Dahas› bunu asla baflaramayacakt›r. Çünkü bunu yapabilecek veya baflara-
bilecek bir kapasiteye sahip de¤ildir. Daha öncede belirtti¤imiz gibi Bauman’a gö-
re, postmodern zihniyet ve pratik, do¤as› gere¤i, hiçbir fleyin yerine geçemez, hiç-
bir fleyi eleyemez, hatta hiçbir fleyi marjinallefltiremez. Bauman (2003, s.326-327),
postmodernli¤in müphem, çok sonuçlu birden fazla opsiyonu mümkün k›lan, ge-
lece¤in do¤rusal bir de¤iflim yaflayamayaca¤›na iflaret eden, insani durumla yafla-
maya mahkûm olmas›n› postmodernli¤in kazançlar› ve ayn› zamanda kay›plar›
olarak de¤erlendirir. Bu nedenden dolay› postmodernli¤e güç ve cazibe katan her
fley, ayn› zamanda da onun zay›fl›k ve savunmas›zl›¤›n›n kayna¤› olarak görül-
mektedir.
Bauman, postmodern
Bauman’a göre postmodernlik, müphemli¤in üstesinden gelerek bunun yerine tek durumu, modern zamanlar›n
anlaml› kesinlik olarak gördü¤ü ayn›l›¤› hedefleyen modern güdüden tamamen öz- büyük oyununu pek çok
küçük ve yeterince
gürleflmek ve tek tiplilik ve evrenselcilik gibi modernli¤in merkezi de¤erlerini tersine eflgüdümlenmemifl, bütün
çevirmek demektir. Bununla birlikte postmodernlik do¤as› gere¤i hiç bir zaman mo- oyunlar›n kurallar›n› bozan
ve her kurallar kümesinin
dernli¤in yerini alamaz. Nitekim postmodernlik ilke olarak farkl›l›¤› d›fllamak yerine hayat süresini keskin
tan›yan ve bütün yaflam biçimlerine izin veren, dolay›s›yla modernli¤i de d›fllamak biçimde k›saltan oyunlara
böldü¤ünü ileri sürmektedir.
yerine farkl›l›¤a dahil eden ço¤ulcu bir dünya anlay›fl› ile temellendirilmifltir. Bu ne-
denle Bauman’a göre modernlikle postmodernlik aras›nda kesin bir kopma ya da be-
lirgin bir farkl›laflma söz konusu de¤ildir. Ona göre postmodernlik bir anlamda ken-
dine d›flar›dan ve elefltirel olarak bakabilen ve bir zamanlar bilinçsizce yapt›¤› ula-
fl›lmas› imkans›z fleyleri bilinçli biçimde terk eden modernliktir.
Bauman, uzlafl›, düzen, tekillik arama ya da bunu dayatma kararl›¤›ndaki mo-

dern muhalefete, postmodern zihniyetin ancak al›flkanl›k hâline gelen hoflgörüsüy-
le karfl›l›k verebilece¤ini ileri sürer. Ancak bu durumun, taraflar için eflit f›rsatlar ya-
ratmayaca¤› ve hep inatç› ve dayat›c› taraf›n ifline gelece¤inin fark›ndad›r. Hatta
hoflgörünün, zorbal›k ve vicdans›zl›¤a karfl› çok zay›f bir savunma silah›, tek bafl›-
na, savunmas›z bir hedef, vicdans›zlar için kolay bir av oldu¤unu belirtir. Bauman’a
göre hoflgörünün, sald›r›lar› püskürtebilmesinin tek yolu, dayan›flmaya dönüflmesi
ve flu evrensel anlay›fla çevrilmesidir: “Farkl›l›k, pazarl›k yap›lamayacak bir evren-
selliktir; farkl› olma evrensel hakk›na sald›rmak, dayan›flma hâlinde olanlar›n hiç-
birinin, kendi kendilerini ve dayan›flma içinde olduklar› herkesi tehlikeye atmadan
hofl göremeyece¤i tek konudur” (Bauman, 2003, s.327). Bauman, postmodernitenin

yanl›fl ve bütünsellefltirici bir öngörünün ortaya ç›k›fl›n› engellemeye yard›m etti¤i-
ni, k›smi gözlemlerin ve anlat›lar›n ço¤almas›n› özendirdi¤ini savunur. Tutars›zl›k,
postmodernitenin özellikleri aras›nda en ay›rt edici olan›d›r diyerek, zorunlu bir du-
rumu erdem hâline getirir. Postmodernitenin, yanl›fl ve bütünsellefltirici bir öngörü-
nün ortaya ç›k›fl›n› engellemeye yard›m etti¤ini ve k›smi gözlemlerin, anlat›lar›n ço-
¤almas›n› özendirdi¤ini savunur (Smith, 2005, s.305-306).
Postmodern hoflgörünün, zengin ve beceriklilerin bencilli¤ine do¤ru yozlaflma-
s›ndan daha kolay bir fley olamayaca¤›n›n fark›nda olan Bauman, böyle bir bencil-
li¤in bu hoflgörünün en ivedi ve gündelik tezahürü oldu¤unu belirtir. Dolay›s›yla
postmodern durum, toplumu, ayart›lan mutlular ile bast›r›lan mutsuzlar olarak
ikiye bölmektedir. Konuya bu aç›dan yaklafl›ld›¤›nda Bauman, postmodern zihni-
yetin, birinciler taraf›ndan kutlan›rken, ikincilerin sefaletine sefalet kat›¤›n› ileri
sürmektedir. Bauman’a göre, burada zengin ve beceriklilerin hiçbir fleyi kafalar›na
takmadan e¤lenebilmelerinin tek nedeni, ikincilerin sefaletinin kendi hakl› tercih-
leri oldu¤una ya da en az›ndan bunun, dünyan›n heyecan verici farkl›l›¤›n›n mefl-
ru bir parças› oldu¤una inanmalar›d›r. Bauman’›n postmodernli¤in olumsuz yanla-
r›ndan biri olarak de¤erlendirdi¤i bu durumda zengin ve becerikliler, di¤erlerinin
yaflam›fl oldu¤u sefaleti onlar›n seçmifl oldu¤u - kayg›s›z bir varolufl biçiminde bu-
lunarak ve seçme yükümlülüklerini ihmal ederek bile olsa seçtikleri- bir “yaflam bi-
çimi” olarak de¤erlendirebileceklerdir (Bauman, 2003, s.331).
Bunun yan›nda güçsüzlük ve yetersizli¤i postmodern hastal›¤›n isimleri olarak
de¤erlendiren Bauman (2005, s.59), postmodernli¤in huzursuzlu¤u olarak uyum-
suzluk korkusunu de¤il uyum sa¤laman›n imkâns›zl›¤›n›, s›n›rlar› ihlal etme deh-
fletini de¤il, s›n›rs›zl›¤›n dehfletini görür. Buna karfl›n postmodernlikte gerçek bir
özgürleflme flans›n›n oldu¤unu ileri süren Bauman’a göre, bu süreçte silahlar› b›-
rakma, yabanc›y› d›fllamak için yürütülen s›n›r mücadelelerine bir son vermek, me-
safe koymak ve ay›rmak için günlük olarak dikilen mini Berlin Duvarlar›n› y›k›la-
bilme durumu ve flans› mevcuttur. Ancak bu flans, yeniden do¤an etnisitenin kut-
lanmas›nda ve gerçek ya da icat edilen kabile gelene¤inde de¤ildir. Bauman, bu
flans›n, modernli¤in “yerinden edici” ifline son vermekte yat›¤› görüflündedir. Bu-
nun nas›l sa¤lanaca¤›na yönelik yöneltilen soruya ise Bauman: “Bu sonuca ulafl-
t›rma, vatandafl›n/insan›n tek evrenselli¤i olarak kiflinin kendi kimli¤ini seçme
hakk›na ve bireyin nihai ve ayr›lmaz bir parças› olan seçme sorumlulu¤una vur-
gu yap›larak bireyi bu seçme özgürlü¤ü ve sorumlulu¤undan mahrum b›rakmay›
hedefleyen, karmafl›k devlet ya da kabile yönetim mekanizmalar›n›n maskesi dü-
flürülerek ve aç›¤a ç›kar›larak gerçeklefltirilir” cevab›n› vermektedir. Ona göre in-
sanlar›n bir arada olma flans›, kimin yabanc› oldu¤una kimin -devletin mi yoksa
kabilenin mi- karar verece¤i sorusuna de¤il, yabanc›n›n haklar›na ba¤l›d›r (Bau-
man, 2000, s.50; Bauman, 2005, s.120).
Bauman’a Göre Postmodern Etik

1998 y›l›nda Türkçeye “Postmodern Etik” ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, post-
modern zihnin fark›nda oldu¤u fleyin, insani ve toplumsal yaflamda iyi çözümleri
olmayan sorunlar›n, ortadan kald›r›lmayan kuflkular›n, akl›n dikte etti¤i reçetelerle
tedavi etmek flöyle dursun yat›flt›r›lamayan manevi ac›lar›n varl›¤›n›n oldu¤unu ile-
ri sürmektedir. Çünkü ona göre postmodern zihin mu¤lakl›k, risk, tehlike ve hata
içermeyen, her fleyi kucaklayan, tam ve nihai bir yaflam formülü bulaca¤›n› art›k
umut etmez ve bunun tersini vaat eden her sese büyük bir kuflkuyla yaklafl›r. Bau-
man, postmodern zihnin, görünüflteki hedefiyle ölçüldü¤ünde etkili olsun ya da ol-

mas›n, her yerel, özellefltirilmifl ve odaklanm›fl tedavinin, onard›¤›ndan fazlas›n› de-
¤ilse bile en az onard›¤› kadar›n› bozdu¤unun fark›nda oldu¤unu dile getirir. Dola-
y›s›yla postmodern zihin, insanl›k durumunun kar›fl›kl›¤›n›n kal›c› oldu¤u düflünce-
siyle uzlaflm›flt›r. Ona göre bu, en genel hatlar›yla postmodern bilgelik denilebile-
cek fleydir (Bauman, 1998b, s.295). Postmodern perspektifin daha fazla bilgelik sa¤-
lamas›na karfl›n postmodern ortam›n bu bilgelik temelinde hareket etmeyi zorlaflt›r-
d›¤›n› ileri süren Bauman’a göre, genel olarak postmodern zaman›n krizler içinde
yaflam olarak hissedilmesinin nedeni de budur (Bauman, 1998b, s.295).
Bauman, modernli¤in ahlaki düflünce ve prati¤ini, müphem olmayan etik bir
kodun olanakl›¤›na duyulan inanc›n harekete geçirdi¤ini ileri sürmektedir. Mo-
dernlik anlay›fl›na göre böyle bir kod henüz bulunmam›fl olabilir ancak bir sonra-
ki köflede ya da ondan sonraki köflede kesinlikle bizi beklemektedir (Bauman,
1998b, s.20). Bauman, postmodern olan›n böyle bir olas›l›¤a inanmamakta yatt›¤›-
n› ifade eder. Yoksa “kronolojik” bir anlamda, modernli¤i yerinden edip onun ye-
rini alarak ya da modernlik sona erdi¤i veya yok olmaya yüz tuttu¤u anda ortaya
ç›karak veya kendisini ortaya koydu¤unda modern görüflü imkâns›z k›lmak anla-
m›nda “post” de¤ildir. Modernli¤in uzun ve samimi çabalar›n›n yanl›fl oldu¤unu,
aldat›c› görüfllere dayand›¤›n›, er ya da geç normal seyrini izleyece¤ini
SIRA S‹ZDE ima etme SIRA S‹ZDE
anlam›nda, baflka bir deyiflle, kendi imkâns›zl›¤›n›, umutlar›n›n beyhudeli¤ini ve
çabalar›n›n verimsizli¤ini modernli¤in kendisinin kuflkuya yer b›rakmayacak bir
flekilde gösterece¤i anlam›nda “post”dur. Bauman’a göre (1998b, s.20), evrensel ve
sars›lmaz temellere sahip, kusursuz etik kod hiçbir zaman bulunmayacakt›r, müp-
hem olmayan bir ahlak, evrensel olan ve “nesnel temellere dayanan” S O R U bir etik, pra- S O R U
tik olarak imkâns›zd›r.
Bauman, postmodern yaflamda insanlar›n hayat baflar›s›n› yeni D‹KKAT
al›flkanl›klar› ça- D‹KKAT
bucak edinmelerinden çok eski al›flkanl›klar›ndan kurtulabilme h›zlar›na ba¤l› ol-
du¤unu ileri sürmektedir. Dolay›s›yla kazan›lan al›flkanl›k türü, al›flkanl›klar ol-
N N
maks›z›n yaflama al›flkanl›¤›d›r... (Bauman, 2005, s.156). Engelleyici ve sinsi k›s›tla-
malar›n ve s›n›rlar›n yoklu¤una genellikle özgürlük denildi¤ini belirten Bauman,
postmodern dünyan›n sakinleri olarak ço¤umuzun, bu anlamda, atalar›m›z kadar
özgür olmay› ancak rüyada görebilece¤imizi ileri sürer.
Zygmunt Bauman’›n postmodernlik yaklafl›m› konusunda daha detayl› K ‹bilgiye

T A P“Postmodern K ‹ T A P
Etik” (1998, Ayr›nt› Yay›nlar›) ve “Postmodernlik ve Hoflnutsuzluklar›”, (2000, Ayr›nt› Ya-
y›nlar›) adl› kitaplar›ndan ulaflabilirsiniz.
ZYGMUNT BAUMAN’IN MODERNL‹K-
POSTMODERNL‹K KARfiILAfiTIRMASI VE
KÜRESELLEfiMEYE YÖNEL‹K GÖRÜfiLER‹
Bauman, modernli¤in kendisini uygarl›k olarak, yani, elementleri‹ N T E Revcillefltirme
NET ve ‹NTERNET
kendi yarat›m çabas› olmasa baflka türlü olacak olan bir dünya yaratma çabas› ola-
rak tan›mlad›¤›n› ifade etmektedir. Bu dünyan›n ise yapay bir dünya, sanat eseri
bir dünya, t›pk› bütün sanat eserleri gibi kendi temellerini aramak, kurmak, savun-
mak ve korumak zorunda olan bir dünya oldu¤unu belirtir. Bauman, öteki uygar-
l›klar›n tersine modernli¤in kendisini bir meslek ve bir hayatta kalma meselesi ola-
rak yaflad›¤›n› iddia etmektedir (Bauman, 2001, s.51). Türkçeye “Bireyselleflmifl
Toplum” (2005) ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, ilerlemeyle yaflanan modern afl-
k›n, yeniden oluflturulabilen, oluflturulmakta olan, daima “yeni ve geliflmifl” hâle
getirilen bir hayatla birlikte, yine de sona ermedi¤ini, k›sa süre içinde sona erme-
sinin de muhtemel olmad›¤›n› dile getirmektedir. Ona göre modernite, “yap›lm›fl”
olandan baflka bir hayat bilmemektedir. Modern anlay›flta insanlar›n hayat› verili
bir durum de¤il, bir görev ve asla tamamlanmayan ve hep daha fazla özen ve ça-
ba gerektiren bir görev olarak de¤erlendirilmektedir. Ancak “geç modern” ya da
“postmodern” yorumunda insanl›k durumu hayat›n kipini daha hissedilir hâle ge-
tirmifltir. Postmodern anlay›flta ilerleme bir mükemmellik durumu, yani yap›lmas›
gereken her fleyin yap›lm›fl oldu¤u ve hiçbir de¤iflikli¤in gerekmedi¤i bir duruma
yol açan geçici bir mesele de¤il, “hayatta kalma” anlam›nda sürekli bir durumdur
(Bauman, 2005, s.140).
Bauman’a göre, modernlik kaç›n›lmaz bir flekilde bask› hiyerarflileri kurmufl,
onlar› meflrulaflt›rm›fl, ayr›ca mu¤lâkl›¤› bast›rmaya yol açm›flt›r. Birden fazla kate-
goriye yerlefltirilebilecek ya da modernli¤in düzenleyici ilkelerinin çatlaklar› ara-
s›nda kalan sosyal gruplar asimilasyonist yaklafl›mlara ya da (Avrupa Yahudileri ör-
ne¤inde oldu¤u gibi) zulme ve yok edilmeye maruz b›rak›lm›flt›r. Bauman’›n orta-
ya koydu¤u fley, postmodern literatürde ortak olan bütünlük ya da bütünlükçülük
elefltirisinin tipik örne¤idir. Bu, toplumsal yaflam› bir bütün olarak ele geçirme,
baflka bir deyiflle toplumsal yaflam› tutarl› tek bir entelektüel ve yönetsel sisteme
göndermede bulunur (Smith, 2005, s.315).
Bauman’a göre (2000, s.110-111), yaflad›¤›m›z ça¤ belki postmodern ça¤d›r,
belki de de¤ildir. Ancak kesin olan kabileler ve kabilecilik ça¤›nda yaflad›¤›m›zd›r.
Ona göre günümüzde cemaat övgüsüne, aidiyetin alk›fllanmas›na ve heyecanla ge-
lenek aramaya enerji, güç ve canl›l›k katan fley mucizevî biçimde yeniden do¤an
kabileciliktir. Bauman, modernli¤in uzun ve dolambaçl› yolunun bizi bir zamanlar
atalar›m›z›n yola ç›kt›¤› bafllang›ç noktas›na getirdi¤ini veya belki de öyle görün-
dü¤ünü ileri sürmektedir. Peki, modernli¤in sonu mu? sorusuna ise “hay›r” cevab›-
n› vermektedir. Çünkü ona göre yaflan›lan süreç illa da modernli¤in bitti¤ini gös-
termiyor. Modernlik baflka bir anlamda hâlâ bizimle. Türkçeye “Postmodernlik ve
Hoflnutsuzluklar›” (2000) ad›yla çevrilen kitab›nda Bauman, modernli¤in uzun, do-
lambaçl› maceras›ndan bizim kendi dersimizi ç›karmam›z gerekti¤ini özellikle vur-
gulamaktad›r. Çünkü ona göre insan›n varoluflsal durumu, tedavisi olmayan ölçü-
de müphemdir ve iyi daima kötüyle iç içedir. Eksiklerimiz için yaz›lan ilaçlar›n do-
zunu ayarlaman›n (tam dozunda m› yoksa öldürücü dozda m› oldu¤unu bilmek)
tam olarak mümkün olmad›¤›n› ileri süren Bauman’a göre, bizim bu dersi alm›fl ol-
mam›z gerekiyordu. Fakat alm›fl oldu¤umuz söylenemez. Ona göre:
“‹lac› reddetmekle ilac›n tedavi etmek istedi¤i hastal›¤› da unutuyoruz. Biz bugün
bir kere daha, zafer sevinciyle, insanlara hastal›klar›n tamam› için mucizevi bir ilaç
keflfetti¤imizi ilan ediyoruz; ancak, ilaç olarak sunulan fley bu defa, eski hastal›¤›n
kendisidir. Bir defa daha, kendimizden emin bir biçimde, ilac› tam dozunda verme-
ye çal›fl›yoruz. Aidiyetin iyi, güçlendirici ve ilerici bir formu var-diyorlar bize- ve bu-
nun ad› etnisite, kültürel gelenek ve milliyetçiliktir. ‹nsanlar farkl›d›r ve b›rak›n öyle
kals›nlar” (Bauman, 2000, s.115).
Bireylerin Modern ve Postmodern Koflullarda ‹nfla

Biçimleri
Bauman, modernli¤in postmodern dönemine geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤i-
flikli¤in, bireyin toplumsal olarak infla biçiminde, kitlelerin toplumsal olarak bütün-
lefltirilmesinde ve sistemik yeniden üretim sürecine yap›flt›r›lmas›ndaki derin de¤i-
fliklikte bulunabilece¤ini ileri sürmektedir (Bauman, 2001, s.203). 2001 y›l›nda Türk-
çeye “Parçalanm›fl Hayat” ad›yla çevrilen kitab›nda modern ve postmodern koflullar-
daki bireylerin infla biçimlerine ve yarat›lan bireylerin sahip olduklar› özelliklere yö-
nelik de¤erlendirmeler yapm›flt›r. Bauman, modern koflullarda bireylerin esas olarak
üretici/asker olarak infla edildiklerini ileri sürmektedir. Ona göre bireylerin hepsinin
ya da ço¤unun icra etmeleri istenen ve bunun icras› için e¤itildikleri üretici ve asker
rolleri, kendi aralar›nda, bireylerin oluflumuna hizmet eden de¤erlendirmenin ana
kal›plar›n› ve kriterlerini de sa¤l›yordu. Dolay›s›yla modern koflullarda yarat›lan bi-
rey Bauman’a göre (2001, s.203-204), flu özelliklere sahip olmaktayd›:
(›) Bireyler birincil olarak ve her fleyden önce üretici ya da askerin yarat›c› ya
da y›k›c› iflgücüne dönüfltürülebilen kinetik gücün tafl›y›c›lar›yd›; bu an-
lamda bireyler, böyle bir gücü muntazam olarak ve hiç bitkinlik duyma-
dan üretme kapasitesine sahip olmal›yd›.
(››) Bireyler disiplinli aktörlerdi. Yani, davran›fllar› genellikle düzenli/kurall›
olan ve her fleyden önemlisi de düzenlenmeye boyun e¤en aktörlerdi. Ay-
n› zamanda uyar›c›lara tekrarlanan ve öngörülebilen biçimde tepki veren ve
efl güdümlü bask›ya tabi tutuldu¤unda monoton davranabilen aktörlerdi.
(›››) Bireyler, t›pk› Lego ya da Meccano oyuncaklar›ndaki tafllar gibi, yaln›z
bafllar›na tamam olmayan, bir fley ifade etmeyen, anlaml› bütünler olufltu-
rabilmeleri için öteki birimlerle birleflmesi gereken fleylerdi. Modern ko-
flullarda yarat›lan bireylerin s›n›rlar› öncelikle s›n›rlamaktan çok uymak ve
ba¤lanmak/yap›flmak için tasarlanan ara kesimlerdi.
(›v) Bafll›ca do¤ruluk/uygunluk modeli ise sa¤l›kt›. Sa¤l›k, yukar›daki üç alan-
da baflar›l› olma kapasitesi ile yak›ndan ilgili bir düflünceydi. Sa¤l›k, be-
densel güç ve enerji ile birlikte, disiplinli, düzenli, istenen biçimde dav-
ranma ve topluluklar›n efl güdümlü faaliyetlerine uyma kapasitesini sim-
geliyordu. Bauman’a göre, tersi olan bedensel zay›fl›k ya da uyma ve tabi
olmadaki kabiliyetsizlik ise hastal›k iflareti say›l›yor ve dolay›s›yla da t›bba
ya da psikiyatriye havale ediliyordu.
Bauman, postmodern koflullar alt›nda ise bireylerin esas olarak tüketici/oyun-
cu olarak infla edildiklerini ileri sürmektedir. Bauman’a göre, tüketiciler ve oyun-
cular›n hepsinin ya da ço¤unun icra etmeleri istenen ve bunlar›n icras› için e¤itil-
dikleri roller, kendi aralar›nda, bireylerin oluflumuna hizmet eden de¤erlendirme-
nin ana kal›plar›n› ve kriterlerini de sa¤lamaktad›r. Postmodern koflullar içerisinde
bu flekilde yarat›lan bireyler ise flu özelliklere sahip olmaktad›rlar:
(›) Bireyler öncelikle ve birincil olarak, daima yeni deneyimler arayan- bura-
daki “deneyim” hem (deneyim) hem de (hayat) anlam›ndaki deneyim- ve
asla doymayan, sürekli ve tercihen daima artan bir uyar›c› ak›fl›n› emebi-
len ve bunlara tepki verebilen deneyim organizmalar›d›r.
(››) Postmodern koflullarda infla edilen bireyler “yarat›c›” aktörlerdir. Bu birey-
lerin en önemli özellikleri kendili¤inden ve kolayca atefllenebilen bir dav-
ran›fl esnekli¤ine sahip olmalar›, önceki ö¤rendiklerine ve kazan›lm›fl al›fl-
kanl›klar›na çok az ba¤l› olan aktörler olmalar›d›r.
(›››) Bireyler, asla tamamen dengede olmasalar da neredeyse kendi kendisine
yeten ve kendi kendisini güdüleyen birimler olarak kendi kendilerini den-
geleme e¤ilimindedirler. Bauman’a göre, böyle bir iç düzenleme hem ama-
c› hem de güdüsü oldu¤u sosyalleflme sürecinde de sürdürülmektedir.
(›v) Bauman, postmodernlikte bafll›ca do¤ruluk modelinin sa¤l›k de¤il uygun-
luk oldu¤unu ileri sürer. Bauman’a göre “uygunluk”, bireyin gittikçe artan
yeni deneyimleri bedensel ve ruhsal olarak emme ve bunlara yarat›c› bir

biçimde tepki verme kapasitesini, h›zl› de¤iflimlere dayanma yetisini, ken-
di kendisini gözetleme ve performans yetersizliklerini düzeltmek suretiy-
le “formunu koruma” yetene¤ini temsil etmektedir. Bunun tersi olan be-
densel gevfleklik, süre giden dengede olma durumundan yüksek rahats›z-
l›klar ise “uygunsuzluk” belirtileridir. Bu durumdaki bireyler t›bba ya da
psikolojik dan›flma veya psikiyatrik tedaviye havale edilirler.
SIRA S‹ZDE Bauman’a göre,SIRA modernlikten

S‹ZDE postmodern döneme geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤i-
2 flikli¤i nerede bulabiliriz?
D Ü fi Ü N E L ‹ M Bauman, D Ü modernlik
fi Ü N E L ‹ M deneyiminde bireylerin ahlaki sorumluluklar›n› yasa koyu-
culara kayd›rarak bireyleri evrensel olarak ahlakl› k›lma giriflimi ve bu süreçte her-
S O R U kesi özgür k›lma
S O R Uvaadinin baflar›ya ulaflmad›¤›n› ileri sürmektedir. Buna karfl›n bu
sürecin sonunda hiçbir müphemlik tafl›mayan iyi (yani evrensel olarak üzerinde
anlafl›lan itiraz edilmeyen) çözümler olmaks›z›n ebediyen ahlaki ikilemlerle karfl›-
D‹KKAT D‹KKAT
laflaca¤›m›z› ve çözümlerin nerede bulunabilece¤inden, hatta bunlar› bulman›n iyi
olup olamayaca¤›ndan asla emin olamayaca¤›m›z› art›k biliyoruz (Bauman, 1998b,
N N
s.45). Geçmiflten günümüze de¤in hem birlik hem de farkl›l›¤›n ayakta kalamad›-
¤›n› ileri süren Bauman, tarihin yeniden tekrarlamayaca¤›n›n hiçbir garantisi olma-
d›¤›n› belirtir. Dolay›s›yla eskiden oldu¤u gibi, ilerisi için güvence alt›na al›nm›fl bir
zafer olmaks›z›n hareket etmemiz gerekir. Bu durumun her zaman böyle oldu¤u-
nu ancak geçmiflte ve bugün böyle oldu¤unu flimdi bildi¤imizin alt›n› çizmektedir
K ‹ T A P (Bauman, 2005,
K ‹ T s.120).
A P
Bauman’a göre (2000, s.10), modernitenin hoflnutsuzluklar›, bireysel mutluluk
aray›fl›nda çok az bir özgürlü¤e tahammül ede(bile)n bir güvenlik anlay›fl›ndan
TELEV‹ZYON
kaynaklan›rken
TELEV‹ZYON
postmodernitenin hoflnutsuzluklar› ise çok az bireysel güvenli¤e
izin veren bir haz arama özgürlü¤ünden kaynaklanmaktad›r.
Bauman’a Göre Küreselleflme

‹NTERNET Bauman’›n‹ Nmodernlik
TERNET ve postmodernlik konular› d›fl›nda üzerinde durdu¤u di¤er
önemli bir konu ise küreselleflmedir. Türkçeye “Küreselleflme, Toplumsal Sonuçla-
r›” (1999) ad›yla çevrilen kitab›nda küreselleflme sürecine ve küreselleflmenin an-
lam›na dair önemli aç›klamalar getirmektedir. Bauman, son zamanlar›n moda kav-
ram› olarak adland›rd›¤› küreselleflmede anlam›n› bulan en önemli fleyin “fleylerin
Bauman, küreselleflme elimizden” kaçt›¤› hissi oldu¤u görüflünü savunur. Ona göre, küreselleflme fikrin-
sürecine yönelik den ç›kan en derin anlam; dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve kendi bafl›na
de¤erlendirmesini yaparken
küreselleflme sürecinin iki buyruk do¤as›d›r; bir merkezin, bir kontrol masas›n›n, bir yönetim kurulunun, bir
yönlü alg›lanmas›na dikkat idari büronun yoklu¤udur (Bauman, 1999, s.69). Modernli¤in bir zamanlar kendi-
çekmektedir. Baz›lar›na
göre, “küreselleflmenin” sini evrensel gördü¤ünü, günümüzde ise küresel sayd›¤›n› ileri süren Bauman, bu
onsuz mutlu s›fat de¤iflikli¤inin arkas›nda, modern öz-bilinç ve özgüven tarihindeki bir dönüm
olamayaca¤›m›z fley;
baz›lar›na göre ise
noktas›n›n gizli oldu¤u görüflündedir. Evrenselli¤in gurur duyulan bir proje, akl›n
mutsuzlu¤un nedeni olarak hakimiyetinde olma, gerçeklefltirilmek istenen önemli bir misyon olmas›na karfl›n,
görüldü¤ünü belirtmektedir. küreselli¤in, tersine, sadece herkesin her yerde Mcdonald’s burgerleriyle beslenip
Ancak herkesin birleflti¤i
nokta küreselleflmenin TV’de en yeni belgesel dramay› izleyebilece¤i anlam›na geldi¤ini ileri sürmektedir.
dünyan›n kaçamayaca¤› Bauman’a göre “küresellik”, d›flar›da olup bitenlere koyun gibi r›za gösterme; “Bü-
kaderi, geri dönüflü olmayan
bir süreç oldu¤u yönündedir kemedi¤in eli öpeceksin” türü bir öz-teselli nasihat› ile flekillendirilse de daima ka-
(Bauman, 1999, s.7). pitülasyonun ac›l›¤› ile kar›flan bir kabullenmedir (Bauman, 2001, s.38).
Bauman’a göre küreselleflme fikrinden ç›kan en derin anlam nedir?SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
3
Bauman’a göre, günümüzde teknolojik geliflmelere ba¤l› olarak zaman ve me-
safenin eski anlam›n› yitirmesi, homojenlefltirme yerine kutuplaflt›rma e¤ilimi tafl›- D Ü fi Ü N E L ‹ M
maktad›r. Merkezinde hareket özgürlü¤ü yatan günümüz kutuplaflmas› çok boyut-
ludur; yeni merkez, zenginle fakir, göçebeyle yerleflik, normalleS anormal
O R U ya da ya- S O R U
say› ihlal edenler aras›ndaki ça¤lar süren ayr›mlar› örtbas etmifltir (Bauman, 1999,
s.9). Bauman, dünyan›n eskiden bir bütünlük arzetmesine karfl›l›k büyük bölün-
D‹KKAT D‹KKAT
menin ortadan kalkmas› ile art›k bir bütünlük sergilemedi¤i görüflündedir. Ona gö-
re art›k hiç kimse kontrolü elinde bulundurmamaktad›r. Dolay›s›yla kontrolü elde
N N
tutman›n neye benzeyece¤i de pek aç›k de¤ildir. Bu durumdaSIRA eskidenS‹ZDE oldu¤u gi- SIRA S‹ZDE
bi insanl›k için sesini yükseltecek ya da sesini yükseltti¤inde insanl›k taraf›ndan
dinlenecek ve itaat edilecek kadar ma¤rur bir yerelli¤in olmad›¤›n› ileri süren Bau-
man için herkesin r›za gösterece¤i küresel ifllerin bütünselli¤ini kavray›p aç›klaya-
bilmemizi sa¤layacak tek bir olgu da kalmam›flt›r (Bauman, 1999, s.69). Bauman,
küreselleflme sürecinin olumlu yönlerinden çok olumsuz etkilerine K ‹ T daha A P çok önem K ‹ T A P
vermektedir. Ona göre, küreselleflme süreçlerinin ayr›lmaz bir parças› mekân› gi-
derek bölme, insanlar› ay›rma ve d›fllamad›r. Di¤er bir endifleli durum ise giderek
daha fazla küresel ve yurtsuz bir hâle gelen elit kesimle geride kalan “yerelleflmifl”
kesim aras›ndaki tedrici iletiflim kopuklu¤udur (Bauman, 1999, s.9).
Bauman (1999, s.81), bütünleflme ve parselleme, küreselleflme ve yurtlaflt›rma-
n›n karfl›l›kl› olarak birbirini tamamlayan süreçler oldu¤unu ileri sürer. Ona göre;
sentez ve da¤›lman›n, bütünleflme ve çözülmenin denk düflmesi ‹ N T ve
E R NiçE Tiçe geçmesi ‹NTERNET
rastlant›dan baflka bir fley de¤ildir. Günümüzde küreselleflme olarak adland›r›lan
süreç ayr›cal›klar›n ve mahrumiyetin, servetin ve yoksullu¤un, kaynaklar›n ve aciz-
li¤in, gücün ve güçsüzlü¤ün, özgürlü¤ün ve k›s›tlaman›n yeniden da¤›t›m›nda yan-
k›lanmaktad›r. Bauman, bu gün tan›k oldu¤umuz fleyin dünya çap›nda bir yeniden
tabakalaflma oldu¤unu, bu tabakalaflma süresince yeni bir toplumsal-kültürel hiye-
rarflinin, dünya çap›nda bir s›ralaman›n oluflturuldu¤unu ileri sürmektedir.
Sonuç olarak küreselleflme sürecinin olumlu taraflar› yan›nda olumsuz yönleri-
ni de dikkate alan Bauman (1999, s.8), küreselleflme sürecinin SIRA S‹ZDE hemfikir
herkesin SIRA S‹ZDE
oldu¤u varsay›lan etkilerinin asl›nda tümüyle birlefltirici olmad›¤›n› belirtir. Bau-
man’a göre, küreselleflme birlefltirdi¤i kadar bölmektedir de. Bauman, yerkürenin
tek tiplili¤ini art›ran nedenlerle bölen nedenlerin özdefl oldu¤unu ileri sürmekte-
dir. Ona göre ifl ve finans dünyas›n›n ve bilgi ak›fl›n›n yerküre çap›nda ortaya ç›k›-
S O R U
fl›n›n yan› s›ra, bir “yerelleflme”, mekân sabitleme süreci de ifllemektedir. Dolay›- S O R U
s›yla Bauman’a göre, baz›lar› için küreselleflme olarak görülen fley baflkalar› için
yerelleflme anlam›na geliyor; baz›lar› için yeni bir özgürlü¤ünD ‹emaresiKKAT olan fley D‹KKAT
baflkalar›n›n üzerine davetsiz ve kötü bir kader olarak çullan›yor. Örne¤in Sovyet-
ler Birli¤i’nin ve Yugoslavya’n›n da¤›lmas›yla yeni ulus-devletlerin özgürlüklerini
N N
ilan etmeleri küreselleflme sürecinin onlar taraf›ndan olumlu olarak de¤erlendiril-
mesine; ulus-devlet yap›lar›n›n ve milli kültürlerin birtak›m küresellefltirici güçlerin
olumsuz etkisine maruz kalmas› ise bu etkiye maruz kalanlarca küreselleflme süre-
cinin olumsuz olarak de¤erlendirilmesine neden olmaktad›r.
Zygmunt Bauman’›n küreselleflme konusuyla ilgili düflünceleri hakk›nda

K ‹ T daha
A P detayl› bil- K ‹ T A P
giye “Küreselleflme, Toplumsal Sonuçlar›” (1999, Ayr›nt› Yay›nlar›) adl› kitab›ndan ulafla-
bilirsiniz.
Özet
N
A M A Ç
Zygmunt Bauman’›n Modernli¤e yöneltti¤i elefl- Çünkü Yahudi Soyk›r›m›, toplumsal geliflmesini
1 tirilerin nedenlerini kavrayabilmek. tamamlayamam›fl, daha do¤rusu modernleflme-
Bauman’a göre modernlik her fleyden önce bir mifl toplumlardan birinde de¤il, modernli¤in en
s›n›r uygarl›¤›d›r. Bir düzen rüyas›na sahip olan üst aflamas›n› yaflayan Avrupa’daki bir toplumda
modernlik, kontrol etme, düzenleme ve s›n›flan- gerçekleflmifltir. Modern soyk›r›m›, modern kül-
d›rma düflüncesine tak›lm›flt›r. Bu duruma ba¤l› tür gibi, genelde bir bahç›vanl›k ifli gibi ele alan
olarak da ulafl›lan sonuç düzenlemeler, kurum- Bauman’a göre, Yahudi Soyk›r›m›n›n arkas›nda,
lar, yasalar ve ahlaki kodlar yoluyla düzen yarat- yönetti¤i toplumu düzenlenecek, yetifltirilecek
maya kalk›flan bir toplum olmufltur. Modern an- ve yabani otlar› denetime al›nacak bir fley olarak
lay›fl do¤ruluk, adalet ve ak›l için evrensel olarak gören modernli¤in “bahç›van” devlet anlay›fl›
uygulanabilir standartlar belirlerken göreceli¤i, durmaktad›r. Bauman’a göre, modernlik kaç›n›l-
belirsizli¤i ve mu¤lâkl›¤› bast›rmaya çabalam›flt›r. maz bir flekilde bask› hiyerarflileri kurmufl, onla-
Bauman, modern zamanlarda her bir düzen ada- r› meflrulaflt›rm›fl, ayr›ca mu¤lâkl›¤› bast›rmaya
c›¤›n›n daha fazla biçimlendirilebilir, daha iyi de- yol açm›flt›r. Birden fazla kategoriye yerlefltirile-
netlenebilir ve daha etkin uygulan›r hâle gelme- bilecek ya da modernli¤in düzenleyici ilkelerinin
sinden dolay› tam bir kaosa neden oldu¤unu ile- çatlaklar› aras›nda kalan sosyal gruplar asimilas-
ri sürmektedir. Bauman’a göre, modern döne- yonist yaklafl›mlara ya da (Avrupa Yahudileri ör-
min bir özelli¤i olan kaos yerine düzen getirme, ne¤inde oldu¤u gibi) zulme ve yok edilmeye ma-
yak›n çevremizdeki dünya parças›n› kural tan›r, ruz b›rak›lm›flt›r.
kestirebilir ve denetlenebilir k›lma mücadelesi
sonuçsuz kalmaya mahkumdur. Bauman’›n mo- N
A M A Ç
Zygmunt Bauman’›n postmodernlikle neyi kas-
dernli¤e yöneltti¤i di¤er bir elefltiri ise modernli- 3 tetti¤ini tan›mlayabilmek.
¤in farkl›l›¤› büyük bir suç olarak görmesi gel- Bauman’a göre, postmodernite, çok farkl› insan-
mektedir. lara çok farkl› fleyler anlat›r. Özünde çok anlam-
l› ve tart›flmal› olan postmodernlik düflüncesinin
N Zygmunt Bauman’›n Modernlik ve Yahudi Soy- ço¤unlukla iflaret etti¤i fleyin dünyan›n ortadan
AM A Ç
2 k›r›m› aras›ndaki iliflkiye yönelik görüfllerini kald›r›lmas› imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulü ol-
aç›klayabilmek. du¤unu belirten Bauman, postmodernli¤in illa
Efli Janina’n›n savafl y›llar›ndaki kendi yaflam öy- da modernli¤in reddi, itibars›zlaflt›r›lmas› ya da
küsünü kitap olarak yay›nlamas› Bauman’›n mo- sona erdirilmesi anlam›na gelmedi¤ini savunur.
dernli¤e ve Yahudi Soyk›r›m›na bak›fl aç›s›n›n Ona göre, postmodernlik, kendi kendisine, du-
de¤iflmesine neden olmufltur. Çünkü daha önce rumuna ve geçmiflte yapt›klar›na daha derinle-
Yahudi Soyk›r›m›n› tarihin ak›fl›ndaki bir olay mesine, dikkatle ve sa¤duyuyla bakan, gördük-
olarak de¤erlendiren Bauman, eflinin yazd›¤› kilerini tamamen sevmeyen ve de¤iflme gereksini-
tab› okuduktan sonra Yahudilere uygulanan soy- mi hisseden modernlikten baflka bir fley (ne ek-
k›r›m›n tarihin ak›fl›nda basit bir olay olmad›¤›n›, sik ne fazla bir fley) de¤ildir. Di¤er bir ifadeyle
modernlikle önemli bir ba¤lant›s›n›n oldu¤unu postmodernlik, rüfltüne ermifl modernliktir. Bun-
fark etti¤ini belirtir. Çünkü Yahudi Soyk›r›m› mo- dan dolay› da postmodernlik, kendi orijinal pro-
dern ak›lc› toplumda, uygarl›¤›n yüksek sahne- jesinin uygulanamazl›¤›n› kabul eden modern-
sinde ve insano¤lunun kültürel zaferinin zirve- liktir.
sinde do¤mufl ve uygulanm›flt›r. Dolay›s›yla ona
göre, Yahudi Soyk›r›m› bu nedenle toplumun,
uygarl›¤›n ve kültürün bir sorunudur ve bunun
araflt›r›lmas› gerekmekteydi. Yahudi bir ailenin
çocu¤u olan Bauman göre, modernlik, soyk›r›-
m›n yeterli sebebi olmasa da gerekli kofluludur.
N
AM A Ç
Zygmunt Bauman’›n postmodern düflünceye kat- NAM A Ç
Bauman’›n küreselleflme yaklafl›m›n› özetleme-
4 k›lar›n› de¤erlendirmek. 5 yabilmek.
Z. Bauman, Postmodern düflünceye çok önemli Modernli¤in bir zamanlar kendisini evrensel gör-
katk›lar sa¤lam›fl bir düflünürdür. Bu katk›lar›n- dü¤ünü, günümüzde ise küresel sayd›¤›n› ileri
dan dolay› Dennis Smith, onu postmodernitenin süren Bauman, bu s›fat de¤iflikli¤inin arkas›nda,
peygamberi olarak ilan etmifltir. Postmodernli- modern öz-bilinç ve özgüven tarihindeki bir dö-
¤in, dünyan›n büyüsünü bozmak için giriflilen, nüm noktas›n›n gizli oldu¤u görüflündedir. Bau-
sonunda sonuçsuz kalan uzun ve gayretli mo- man’a göre, günümüzde küreselleflme olarak ad-
dern mücadeleden sonra dünyan›n “yeniden bü- land›r›lan süreç ayr›cal›klar›n ve mahrumiyetin,
yülü hale getirilmesi” olarak de¤erlendirilebile- servetin ve yoksullu¤un, kaynaklar›n ve acizli-
ce¤i görüflünde olan Bauman’a göre, postmoder- ¤in, gücün ve güçsüzlü¤ün, özgürlü¤ün ve k›s›t-
nilkte, önceki süreçten kesin bir kopma ya da laman›n yeniden da¤›t›m›nda yank›lanmaktad›r.
belirgin bir farkl›laflma yoktur. Bauman, bu du- Dolay›s›yla bugün tan›k oldu¤umuz fley dünya
rumu postmodernli¤in do¤as›na ba¤lar. Çünkü çap›nda bir yeniden tabakalaflmad›r. Bu tabaka-
onun yaklafl›m›nda postmodernli¤in d›fllama gü- laflma süresince yeni bir toplumsal-kültürel hiye-
cü zay›ft›r. Dolay›s›yla s›n›rlara s›n›r koyan post- rarfli, dünya çap›nda bir s›ralama oluflturulmakta-
modernli¤in, kendi ay›rt edici özelli¤i olan fark- d›r. Küreselleflme sürecinin olumlu taraflar› ya-
l›l›¤a, modernli¤i de dâhil etmekten baflka çaresi n›nda olumsuz yönlerini de dikkate alan Bau-
yoktur. Bauman, postmodernli¤in kendi kimli¤i- man, küreselleflme sürecinin herkesin hemfikir
ni inkâr etmeden modernli¤i d›fllayamayaca¤›- oldu¤u varsay›lan etkilerinin asl›nda tümüyle bir-
n›n alt›n› özellikle çizer. Onun bu yaklafl›m› ta- lefltirici olmad›¤› görüflündedir. Bauman’a göre,
rihsel süreci bir bütün olarak ele ald›¤›n› göster- küreselleflme birlefltirdi¤i kadar bölmektedir de.
mektedir. Yerkürenin tek tiplili¤ini art›ran nedenlerle bö-
len nedenlerin özdefl oldu¤unu ileri süren Bau-
man’a göre, baz›lar› için küreselleflme olarak gö-
rülen fley baflkalar› için yerelleflme anlam›na gel-
mekte; baz›lar› için yeni bir özgürlü¤ün emaresi
olan fley baflkalar›n›n üzerine davetsiz ve kötü
bir kader olarak çullanmaktad›r.
1. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’a 4. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’a
göre modern koflullarda yarat›lan (infla edilmek iste- göre postmodern koflullarda yarat›lan (infla edilmek is-
nen) bireyin sahip oldu¤u özelliklerden biri de¤ildir? tenen) bireyin sahip oldu¤u özelliklerden de¤ildir?
a. Modern koflullarda bireyler esas olarak üreti- a. Postodern koflullarda bireyler esas olarak tüketi-
ci/asker olarak infla edilmektedirler. ci/oyuncu olarak infla edilmektedirler.
b. Modern koflullarda infla edilen bireylerin en b. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler ön-
önemli özelliklerinden biri kendili¤inden ve ko- celikli olarak yeni deneyimler arayan ve asla
layca atefllenebilen bir davran›fl esnekli¤ine sa- doymayan, sürekli ve tercihen daima artan bir
hip olmalar›, önceki ö¤rendiklerine ve kazan›l- uyar›c› ak›fl›n› emebilen ve bunlara tepki verebi-
m›fl al›flkanl›klar›na çok az ba¤l› olan aktörler len deneyim organizmalar›d›r.
olmalar›d›r. c. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler “ya-
c. Modern koflullarda infla edilen bireyler disiplinli rat›c›” aktörlerdir.
aktörlerdir. d. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler dai-
d. Modern koflullarda infla edilen bireylerin davra- ma ve bitkinlik duymayan bir üretme kapasitesi-
n›fllar› genellikle düzenli/kurall› olan ve her fley- ne sahip olmal›d›rlar.
den önemlisi de düzenlenmeye boyun e¤en bir e. Postmodern koflullarda infla edilen bireyler, asla
yap› sergilemektedir. tamamen dengede olmasalar da, neredeyse ken-
e. Modern koflullarda infla edilen bireyler, yaln›z di kendisine yeten ve kendi kendisini güdüle-
bafllar›na tamam olmayan, bir fley ifade etmeyen birimler olarak kendi kendilerini dengele-
yen, anlaml› bütünler oluflturabilmeleri için öte- me e¤ilimindedirler.
ki birimlerle birleflmesi gereken aktörlerdir.
5. Zygmunt Bauman, 17.yüzy›lda ortaya ç›kt›¤›n› ifade
2. Afla¤›daki düflünürlerden hangisi Zygmunt Bauman’› etti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› nas›l de¤erlendir-
“Postmodernitenin” peygamberi olarak ilan etmifltir? mektedir?
a. Anthony Giddens a. Toplumlar›n ulaflmas› gereken ideal kültür dü-
b. Ulrich Beck zeyi olarak.
c. George Balandier b. ‹nsanl›¤›n ulaflt›¤› en üst düzey kültürel seviye
d. Dennis Smith olarak.
e. Peter Wagner c. Bahçe kültürüne benzeterek.
d. Dünyada yerel kültürlerin geliflmesi olarak.
3. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’›n e. Küreselleflme sürecinin bafllang›c› olarak.
postmodernlik yaklafl›m›na göre do¤rudur?
a. Postmodern dönem, modern dönemin sonunu 6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Zygmunt Bauman’›n
ilan etmifltir. modernlik yaklafl›m›na göre modernli¤in özelliklerin-
b. Postmodern dönem, modern dönemden önceki den biridir?
dönemin ad›d›r a. Modern dönem, küreselleflmenin sonu anlam›n›
c. Postmodern dönemin en önemli özelliklerinden tafl›maktad›r.
biri “Bahçe Kültür” anlay›fl›d›r b. Modern dönem, Postmodern dönemden sonraki
d. Postmodern dönem farkl›l›klar› suç olarak gör- dönemin ad›d›r.
mektedir. c. Modern koflullarda infla edilen bireyler “yarat›c›”
e. Postmodern dönemdeki düflüncenin ço¤unlukla aktörlerdir.
iflaret etti¤i fley dünyan›n ortadan kald›r›lmas› d. Modern dönem farkl›l›klar› suç olarak görmüfltür.
imkâns›z ço¤ullu¤unun kabulüdür. e. Modern dönemdeki düflüncenin ço¤unlukla ifla-
ret etti¤i fley dünyan›n ortadan kald›r›lmas› im-
kâns›z ço¤ullu¤unun kabulüdür.

7. Zygmunt Bauman’a göre, afla¤›dakilerden hangisi 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Mo-
küreselleflme sürecinin özelliklerinden biridir? dernlik De¤erlendirmesi” ve “Zygmunt Bau-
a. Küreselleflme süreci ulus-devlet yap›s›n› ortadan man’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›laflt›rma-
kald›rm›flt›r. s› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri” konu-
b. Küreselleflme süreciyle birlikte milli kültürlerin sunu yeniden gözden geçiriniz.
sonuna gelinmifltir. 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
c. Küreselleflme sürecinde parçalanma ve bütün- gözden geçiriniz.
leflmenin birlikte var olmas› söz konusudur. 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Post-
d. Küreselleflme süreci sadece ekonomik aç›dan modernli¤e Yönelik Görüflleri” ve “Zygmunt
bir bütünleflme sürecidir. Bauman’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›lafl-
e. Küreselleflme süreci kontrollü bir süreçtir. t›rmas› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri”
konusunu yeniden gözden geçiriniz.
8. Zygmunt Bauman’a göre, küreselleflme fikrinden ç›- 4. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Post-
kan en derin anlam nedir? modernli¤e Yönelik Görüflleri” ve “Zygmunt
a. Kontrollü bir süreç olmas›d›r. Bauman’›n Modernlik-Postmodernlik Karfl›lafl-
b. Küreselleflmenin sadece dünyan›n belirli bir böl- t›rmas› ve Küreselleflmeye Yönelik Görüflleri”
gesinde iflleyen ve yaln›zca orada kontrolü söz konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusu olan bir süreç olmas›d›r. 5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’›n Modernite Elefl-
c. Küreselleflme diye adland›r›lacak bir sürecin söz tirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
konusu olmamas›d›r. 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’›n Modernite Elefl-
d. Dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve kendi tirisi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’a Göre Küresellefl-
bafl›na buyruk bir do¤as›n›n olmas›d›r.
me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
e. Küreselleflme sürecinin postmodern dönemin
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bauman’a Göre Küresellefl-
di¤er ad› olmas›d›r.
me” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
9. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” ve “Zygmunt Bau-
9. Holocaust ne anlam ifade etmektedir?
man’›n Modernlik De¤erlendirmesi” “Zygmunt
a. Almanya’n›n ba¤›ms›zl›k gününün ad›d›r.
b. Modern dönemin di¤er ad›d›r. Bauman’›n Modernlik De¤erlendirmesi” konu-
c. Yahudilerin ba¤›ms›zl›k gününün ismidir. sunu yeniden gözden geçiriniz.
d. Holocaust, Yahudi’lerin topluca öldürülüflünü 10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Zygmunt Bauman’›n Mo-
anlatmak için kullan›lan bir kavramd›r. dernlik De¤erlendirmesi” konusunu yeniden
e. Almanlar ile Yahudiler aras›nda yap›lan bar›fl gözden geçiriniz.
anlaflmas›n›n ismidir.
10. Afla¤›dakilerden hangisi Zygmunt Bauman’›n eser-

lerinden biri de¤ildir?
a. Postmodern Etik
b. Modernli¤in Sosyolojisi
c. Parçalanm›fl Hayat
d. Modernlik ve Müphemlik
e. Küreselleflme, Toplumsal Sonuçlar›
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek

Kaynaklar
S›ra Sizde 1 Bauman, Zygmunt (1997) Modernlite ve Holocaust,
Bauman, Bat› Avrupa’da on yedinci yüzy›lda ortaya ç›k- Çev. Süha Sertabibo¤lu, ‹stanbul: Sarmal Yay›nevi.
t›¤›n› belirtti¤i modernli¤in kültür anlay›fl›n› bahçe kül- Bauman, Zygmunt (1998) Sosyolojik Düflünmek, Çev.
türüne benzetir. Çünkü modern kültür kendini ideal bir Abdullah Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
yaflam›n tasar›m› ve insan iliflkilerinin kusursuz düzeni Bauman, Zygmunt (1998b) Postmodern Etik, Çev.
olarak tan›mlamakta, kimli¤ini ise do¤aya duydu¤u gü- Alev Türker, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
vensizli¤in d›fl›nda oluflturmaktad›r. Bauman’a göre, Bauman, Zygmunt(1999) Culture as Praxis, London:
modern kültürün düzen anlay›fl› her fleyden önce, ne- SAGE Publications Ltd.
yin araç, neyin hammade, neyin yarars›z, neyin ilgisiz, Bauman, Zygmunt(1999) Çal›flma, Tüketicilik ve Ye-
neyin zararl›, neyin yabani ot ya da haflarat oldu¤unu ni Yoksullar, Çev. Ümit Öktem, ‹stanbul: Sarmal
belirleyen bir tasar›m olarak anlafl›l›r ve evrendeki tüm Yay›nevi.
ö¤eleri kendisiyle olan iliflkisine göre s›n›fland›r›r. Bah- Bauman, Zygmunt (1999) Küreselleflme Toplumsal
çe tasar›m› yabani otlar›n› belirledi¤ine göre bahçe olan Sonuçlar›, Çev. Abdullah Y›lmaz, ‹stanbul: Ayr›nt›
her yerde yabani ot da olacakt›r. Ancak modern bahçe Yay›nlar›.
kültürü anlay›fl›na göre bu yabani otlar›n yok edilmesi Bauman, Zygmunt (2000) Postmodernlik ve Hoflnut-
gerekmektedir. Modern anlay›flta yabani otlardan ar›n- suzluklar›, Çev. ‹smail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt›
d›rma y›k›c› de¤il, yap›c› bir etkinlik olarak de¤erlendi- Yay›nlar›.
rilmektedir. Dolay›s›yla kusursuz bir bahçenin yap›lma- Bauman, Zygmunt (2001) Parçalanm›fl Hayat, Çev. ‹s-
s› ve korunmas› iflinde bir araya gelen di¤er etkinlikler- mail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
den tür olarak farkl› de¤ildir. Bauman’a göre, toplumu Bauman, Zygmunt (2003) Modernlik ve Müphemlik,
bahçe gibi gören tüm görüfller toplumsal do¤al ortam›n Çev. ‹smail Türkmen, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
baz› bölümlerini yabani otlar olarak nitelerler. Bunlar, Bauman, Zygmunt (2003) Wasted Lives, Modernity
di¤er yabani otlar gibi ayr›lmal›, k›s›tlanmal› yay›lmala- and Its Outcasts, UK: Polity Press.
r› önlenmeli, yerinden ç›kar›lmal› ve toplum s›n›rlar›n›n Bauman, Zygmunt (2005) Bireyselleflmifl Toplum,
d›fl›nda tutulmal›d›r; tüm bu yollar yetersiz kal›rsa öldü- Çev. Yavuz Alagon, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
rülmelidir. Jacobsen ve Poder (2008)” Introduction: The Sociology
of Zygmunt Bauman- Challenges and Critique”, Ed.
S›ra Sizde 2 Jacobsen ve Poder, ‹ngiltere: Ashgate Publishing
Bauman’a göre, modern dönemden postmodern döne- ltd.
me geçiflin alt›nda yatan en önemli de¤ifliklikleri, bire- Sm›th, Dennis (1999) Zygmunt Bauman, Prophet of
yin toplumsal olarak infla biçiminde, kitlelerin toplum- Postmodernity, Cambridge UK: Polity Pres,.
sal olarak bütünlefltirilmesinde ve sistemik yeniden üre- Smith, Philip (2005) Kültürel Kuram, Çev. Selime Gü-
tim sürecine yap›flt›r›lmas›ndaki derin de¤ifliklikte bula- zelsan, ‹brahim Gündo¤du, ‹stanbul: Babil.
biliriz. Wagner, Peter (1996) Modernli¤in Sosyolojisi, Öz-
gürlük ve Cezaland›rma, Çev. Mehmet Küçük, ‹s-
S›ra Sizde 3 tanbul: Sarmal Yay›nevi.
Son zamanlar›n moda kavram› olarak adland›rd›¤› kü-
reselleflmede anlam›n› bulan en önemli fleyin “fleylerin
elimizden” kaçt›¤› hissi oldu¤u görüflünü ileri süren
Bauman’a göre, küreselleflme fikrinden ç›kan en derin
anlam ise dünya meselelerinin belirsiz, kurals›z ve ken-
di bafl›na buyruk do¤as›d›r. Bir merkezin, bir kontrol
masas›n›n, bir yönetim kurulunun, bir idari büronun
yoklu¤udur.
5
Amaçlar›m›z
N
N
Baudrillard’›n gösterge evreleri konusundaki görüfllerini ay›rt edebilecek,
N
Tüketim toplumuna iliflkin görüfllerini özetleyebilecek,
N
Simülasyon ve simülakrlar kavramlar›n›n ne anlama geldi¤ini tan›mlayabilecek,
N
Anlam zedelenmesine iliflkin görüfllerini aç›klayabilecek,
Kitle ve sessiz ço¤unluk konusundaki görüfllerini analiz edebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Gösterge • Simülasyon
• Simülakrlar • Hiper-gerçeklik
• Hiper Uyumluluk • Sibernetik Kontrol
• Anlam Zedelenmesi • Sessiz Ço¤unluk
‹çindekiler
• G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN

YAfiAMI VE SOSYOLOJ‹YE
Tüketim Toplumu, YAKLAfiIMI
Ça¤dafl Sosyoloji Simülasyon /
Simülakrlar ve Sessiz • GÖSTERGE EVRELER‹
Kuramlar› Ço¤unluk: Jean • TÜKET‹M TOPLUMU
Baudrillard
• S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR
• ELEfiT‹R‹LER
Tüketim Toplumu,
Simülasyon/Simülakrlar ve
Sessiz Ço¤unluk: Jean
Baudrillard
G‹R‹fi: JEAN BAUDRILLARD’IN YAfiAMI VE

SOSYOLOJ‹YE YAKLAfiIMI
Simülasyon kuram›yla ad›ndan s›kl›kla söz ettiren düflünür, farkl› ve k›flk›rt›c› üs-
lubuyla özgün düflünceler ortaya koymufltur. Kitle iletiflim araçlar› ve tüketim üze-
rine 20. yy’›n en önemli düflünürlerinden biri olan Frans›z Sosyolog’un simulasyon
kavram› ‘Matrix’ filmi’ne konu olmufl ve filmin bir sahnesinde “Simulakrlar ve Si-
mulasyon” kitab› da görüntülenmifltir.
Kendisini hiçbir zaman postmodern olarak tan›mlamayan düflünür ancak post-
modernizm deyince akla ilk gelen isimlerden biri olmufltur. 1990 sonras› düflünce-
leri bir çok düflünür taraf›ndan elefltirilmifl olsa da, Baudrillard’›n ça¤›m›z›n en et-
kili düflünürlerinden biri olmaya devam edece¤ini iddia etmek, san›r›z abart› olma-
yacakt›r. Onun “biz, hayat›n TV içinde ve TV’nin hayat içinde kayboldu¤u bir ça¤-
da yafl›yoruz” ifadesi önemli bir düflünür oldu¤unun kan›t› niteli¤indedir. Postmo-
dern olarak nitelenen ça¤›m›z›n toplum imgesinin karanl›k ve kötümserlik oldu¤u-
nu belirtir. Bu dönemin zararl› bir toplumsal yönelimde oldu¤unu, gerçekli¤i kav-
raman›n mümkün olmad›¤›n› ve dolay›s› ile onu de¤ifltirmenin de olanaks›z oldu-
¤unu vurgular. Günümüz toplumlar›n›n medyan›n gerçekli¤inin bir aynas› olmak-
tan ç›kt›¤›n› ve gerçekli¤in bizzat “gerçeklik” haline geldi¤i bir hiper gerçeklik için-
de yaflad›¤›m›z› ifade eder. Onun hiçbir gerçekli¤in olmad›¤›, hiçbir geçmiflin ol-
mad›¤›, oysa medyan›n tarihi yeniden yaratt›¤›n›, hiçbir gelece¤in ve hiçbir anla-
m›n bulunmad›¤› aç›klamalar› postmodernistlerin en radikal ve terbiyesiz olan› bi-
çiminde elefltirilmesine neden olmufltur (Slattery, 2007: 471-475).
Günümüz sosyal bilimlerinin statükoya hizmet ettirildi¤ini ve sosyal bilimcile-
rin de statükocu olduklar›n› ileri sürmektedir. Elefltirel bak›fl aç›s›na sahip oldu¤u-
nu s›kl›kla dillendiren Baudrillard, düflüncelerininin kötümser ve uç noktalarda
dolaflmas›n›, insanlar›n toplumsal meselelere/problemlere dikkatlerini çekmek için
oldu¤unu belirtir. Modernleflmenin sosyal bilimi olan sosyolojinin toplumsal, s›n›f,
kitle, güç, statü, kurum gibi kavramlar›n›n anlam›n›n içinin boflalt›ld›¤›na de¤inen
Baudrillard, tüm bu kavramlar›n anlam zedelenmesine u¤rayarak içe patlad›¤›n›
(implosion) belirtir. Baudrillard, günümüzde sosyologun da elefltirel gücünü yi-
tirdi¤inden söz eder. Sosyolojinin pozitivist metod anlay›fl›n› elefltiren Baudrillard
rakamlarla sosyal gerçekliklerin aç›klanamayaca¤›n› anlatmaya çal›fl›r. Sosyologla-
ra önemli bir ça¤r›s› vard›r. O da ileri kapitalist toplumlarda sosyologlar›n elefltirel
bak›fla sahip olmalar› gere¤idir (Baudrillard, 2006b: 12-14)
Baudrillard elefltirel yaklafl›m›n›, “Simgesel De¤ifl Tokufl ve Ölüm” adl› kitab›n-

da Bat›l› toplumlar›n tarihsel bir sürecin sonuna geldi¤i ve ulaflt›klar› bu uygarl›k
düzeyinin gerçekte ulafl›labilecek en üst aflama olarak nitelendirilmemesi gerekti-
¤i, aksine bir baflar›s›zl›¤›n simgesi olarak yorumlanabilece¤i, biçimde ifade eder
(Baudrillard, 1998: 8).
Resim 5.1
Jean Baudrillard (1929-2007)
Frans›z düflünür Jean Baudrillard, 1929 y›l›nda
Reims’de do¤du. Meslek yaflam›na Almanca
ö¤retmeni olarak bafllad›. 1966 y›l›nda Nanterre
Üniversitesinde Henri Lefebvre ile tan›flt› ve
çal›flmalar›na devam etti. Bertolt Brecht’ten fliirler,
Peter Weiss’in tiyatro oyunlar›n› ve Wilhelm E.
Mühiman’›n “Üçüncü Dünya’n›n Devrimci
Cennetleri”ni çevirmifl olan yazar, ders ve konferans
vermek üzere baflta ABD ve Japonya olmak üzere
dünyan›n pek çok ülkesine gitmifltir. Nanterre
Üniversitesinde sosyoloji dersleri veren Baudrillard
1990 y›l›nda profesörlük ünvan›n› alm›flt›r.
Baudrillard’›n eserlerinin büyük bir k›sm›n› Türkçe’ye kazand›ran Prof. Dr. O¤uz
Adan›r, yazar› Türkiye’ye davet ederek, ‹zmir ve istanbul’da konferans vermesini
sa¤lam›flt›r.
Günümüz düflün dünyas›n›n en çarp›c› isimlerinden olan Baudrillard esas olarak
simülasyon, kitlelerin zihniyeti, öteki, bafltan ç›karma gibi konular› kitaplar›nda
incelemifltir. Üretimin rasyonel bir etkinlik olmad›¤›n› ileri sürmüfl, tüketicinin
reklam vb. yollarla aldat›lmas›n› göz boyay›c› bir oyun ve hem üretimi hem de
tüketicinin iste¤ini tehdit eden bir öge olarak nitelemifltir.
Körfez Savafl› s›ras›nda Frans›z televizyonunda görüfllerine en çok baflvurulan
düflünür olmufl, kitle iletiflim araçlar›nda bir star haline gelmifltir. ‹ngilizce
çevirilerinin d›fl›nda ‹talya, Meksika, Brezilya ve Japonya gibi ülkelerde eserlerinin
büyük bir bölümü çevrilmifltir. 2007 y›l›n›n Mart ay›nda yaflam›n› yitirmifltir.
GÖSTERGE EVRELER‹
Baudrillard, ça¤›n olaylar›n› elefltirel aç›dan yorumlamaya çal›flan bir düflünür ola-
rak geç kapitalizmin radikal bir kuram›n› göstergelerin gücü temelinde oluflturma-
ya çal›fl›r. Baudrillard’›n bu teorisi flu temel varsay›ma dayan›r: Temsil, gösterge ve
gerçeklik aras›ndaki eflde¤erlik ilkesinden kaynaklan›r. Baudrillard’›n bununla an-
latmak istedi¤i, göstergelerin gerçekli¤i, özellikle de sosyal gerçekli¤i temsil etme-
sinin mümkün oldu¤udur. Bu durum farkl› bir aç›dan flu soruyu getirir: Kültürün
amac› nedir? Geleneksel sosyal gruplarda kültür ayn› sosyal ba¤lamda üretilmifl ve
kullan›lm›flt›r. Bunu flu anki tart›flmada sembolik al›flveriflin gerçekleflti¤i bir zemin
olarak “yerleflik (grounded) kültür” diye adland›r›r. Ancak ABD gibi bir toplumda
kültürün büyük bir bölümü kapitalistler, reklam ajanslar› ve kitle iletiflim araçlar›
taraf›ndan üretilmekte ve dönüflüme u¤rat›lmaktad›r. Bunu da “metalaflm›fl kültür”
olarak kavramsallaflt›r›r. Geleneksel sosyal gruplar›n üyeleri yerleflik kültür taraf›n-
dan; postmodern kültürün üyeleri ise metalaflm›fl kültür taraf›ndan çevrelenmifltir.
Yerleflik/metalaflm›fl kültür ayr›m›n›n yarat›lmas›nda birbirinden farkl› say›s›z ne-
den bulunur. Yerleflik kültür yüz yüze etkileflimden do¤ar ve anlam›, ahlaki s›n›r-
5. Ünite - Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve Sessiz Ço¤unluk: Jean Baudrillard 101
lamalar›, normlar›, de¤erleri, inançlar› ve bunun gibilerini yarat›r. Metalaflm›fl kül-

tür ise kapitalistlere ve kitle iletiflim araçlar›n›n de¤erlendirmelerine göre yarat›l›r;
izleyicinin akl›n› ürünleri almas› için çelmeyi amaçlar. Yerleflik kültürde insanlar
ahlaki aktörlerdir; metalaflm›fl kültürde ise insanlar tüketicilerdir. Postmodernistler,
bu durumun kültürel parçalanma ve kimliklerin istikrars›z oluflu gibi dramatik so-
nuçlar›n› tart›flmaktad›rlar. Yerleflik ya da temsil eden kültür fikriyle birlikte, Baud-
rillard’›n inceledi¤i göstergenin dört halini Allan’›n “Contemporary Social and So-
ciological Theory (2006: 338-340)” kitab›ndan aktaral›m:
1. Birinci aflama modern öncesi toplumlarda ortaya ç›kar. Burada önemli olan
etken modern öncesi toplumlarda dilin arac›s›z olmas›d›r. Yaz›l› metinler ya
çok azd› ya da yoktu; bütün iletiflim yüz yüze karfl›laflmalardan oluflan ger-
çek sosyal durumlarda meydana gelmekteydi. Birinci aflamada, gösterge
tam anlam›yla gerçek olan› temsil etmektedir. Gösterilenle gösterge aras›n-
da güçlü bir korelasyon ve iliflki vard›r; belirli göstergelerin kullan›ld›¤› ba¤-
lamlar aç›k ve nettir. Bu aflamada, bütün iletiflimsel eylemler -ifade, hediye
verme, ritüeller, al›flverifller vb. dâhil- sosyal gerçekli¤e do¤rudan ba¤l›d›r
ve onu ifade etmeye yöneliktir. Sembolik al›flveriflin do¤um yeri de buras›
olmufltur.
2. Göstergenin ikinci aflamas›, bu do¤rudan sembolik iliflkiden bir uzaklafl-
may› iflaret eder. Gösterge, kabaca Rönesans ve Endüstri Devrimi aras›nda
üstünlük kurmufltur. Yaz› dili gibi medya kanallar› Rönesans’›n öncesine
dayanmakla birlikte, dünyayla ilgili ve onu temsil eden belirli bir anlama
yolunun organize olmas› bu dönemde gerçekleflmifltir. Do¤rudan temsil
hala vard›, ancak belli insan idealleri o dönemde daha bask›n oldu. Örne-
¤in sanat hala görünen dünyan›n gözlemlenmesine dayan›yordu ve mate-
matiksel denge, perspektif gibi de¤erleri bar›nd›r›yordu. Bu arzu, hiçbir
yerde Leonardo Da Vinci’nin “‹nsan fieklinin Oranlar›” eserinde oldu¤u ka-
dar net bulunmaz. Da Vinci’nin Mona Lisa ve Son Yemek gibi di¤er eser-
lerini düflününce sembollerin gizem ve entrikay› iletmek için kullan›ld›¤›n›
da görebiliriz.
3. Göstergenin üçüncü aflamas› Endüstri Devrimi’yle bafllam›flt›r. Bu genellikle
modernite olarak adland›r›lan dönemdir. Endüstri ça¤› tüketim mallar›n›n in-
sanl›k tarihinde daha önce görülmedi¤i kadar ço¤almas›n› beraberinde getir-
mifltir. Ayn› zamanda bofl zaman artm›fl ve eskiye göre daha fazla insana ve-
rilen örtülü ödene¤in miktar› artm›flt›r. Bu tür de¤iflimler tüketim mallar›n›n
alg›lan›fl›n› önemli ölçüde de¤ifltirmifltir. Burada mallar›n statü ve güç sem-
bolleri olarak kitlesel kullan›m›n› görebiliriz. Thorstein Veblen (1899) bu fe-
nomeni gösteriflçi tüketim olarak adland›rm›flt›r. Baudrillard bu ça¤› tüke-
tim toplumunun bafllang›c› olarak nitelendirir. Metalar gösterge de¤eri ka-
zand›klar› yola burada girerler ve sembolik al›flverifl bir metalaflm›fl gösterge-
ler y›¤›n› alt›nda kaybolur. Metalar, modernitede kimli¤i ve anlam› (ya da an-
lam yoklu¤unu) tafl›yan gösterge-araçlar› haline gelir. Örne¤in modern top-
lumda araba tafl›nabilir ve kiflisel bir statü sembolüdür. Bir arazi tafl›t› sürmek
bir Volkswagen Betle sürmekten farkl› bir anlam tafl›r. Bu sistem daha önem-
li ve incelikli hale geldikçe yeni bir iflçilik türü geliflir ve tüketim iflçili¤i fizik-
sel iflçili¤i alt eder. Bu, en makul al›flverifli yapmak de¤ildir. Tüketim iflçili¤i,
bir kiflinin kendisini metalaflm›fl göstergeler matrisinde kurulmufl ve orada
geçerli olan bir kimlik içinde konumland›rmak için çal›flmas›d›r.
Baudrillard’›n en çok dikkatimizi çekti¤i nokta, tüketim toplumundaki al›flveri-

flin tamam›n›n olmasa da büyük bir bölümünün gösterge de¤erine göre yap›ld›¤›-
d›r. Her meta di¤er metalarla göstergesel bir iliflki içerisindedir. Üzerinde “hayal
edin” yaz›l› etiketler bulunan dekoratif bahçe kayalar›ndan traktörlere, k›yafetlere,
peynire, müzik dinleme fleklinizden (kay›ttan, CD’den ya da MP3 çalardan), nere-
den al›flverifl yapt›¤›n›za ve hatta ald›klar›n›z› eve neyin içinde (plastik, kâ¤›t poflet
ya da tekrar kullan›labilir torba) götürdü¤ünüze kadar. Dolay›s›yla, tüketim toplu-
munda iflçili¤in prensipteki flekli metalaflm›fl göstergelerin sürekli de¤iflen düzen-
leniflinde “do¤ru” göstergeyi tan›ma yetisine sahip olmakt›r.
4. Göstergenin dördüncü aflamas› ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre son-
ra bafllam›flt›r ve günümüze kadar gelir. Dördüncü aflama endüstri sonras›
toplumlarda ortaya ç›kar. Burada, üretimden bilgi temelindeki teknolojilere
do¤ru bir geçifl vard›r. Buna ek olarak, hatta daha da önemlisi Baudrillard’a
göre bu toplumlarda iletiflim teknolojilerinin ve kitle iletiflim araçlar›n›n sü-
rekli gelifltirilmesi ve yayg›nlaflmas› belirleyicidir. Teknolojilerin arac›l›k etti-
¤i görüntü ve bilgiler gem vurulmam›fl bir metalaflma ve pazarlamayla bir-
likte postmodernitedeki belirleyici etkilerdir. Kültürel mant›k kapitalist ön-
cesi toplumlardaki sembolik al›flverifl mant›¤›ndan kapitalist toplumlardaki
üretim ve tüketim mant›¤›na; son olarak da simülasyon mant›¤›na geçmifltir.
Baudrillard’a göre günümüz toplumu olarak nitelenen postmodernite her
fleyin ölümüne iflaret eder.
‹flçili¤in sonu. Üretimin sonu... Bilgi ve anlam üretimine olanak sa¤layan göste-
ren/gösterilen diyalekti¤inin sonu... Ayn› zamanda da birikimi ve sosyal üretimi
mümkün k›lan tek fley olan de¤iflim de¤eri/kullan›m de¤eri diyalekti¤inin ölümü...
Göstergenin klasik ça¤›n›n sonu (Allan, 2006: 340).
Dolay›s›yla, postmodernitede gösterge ve gerçeklik aras›nda zihinsel bir k›r›lma

Baudrillard, göstergenin
herhangi bir gerçeklikle ortaya ç›km›flt›r. Göstergeler kendilerinden baflka hiçbir fleye gönderme yapmaz;
iliflkisinin olmad›¤›n›, kendilerinin gerçeklikleri ve insanlar›n bahsedebilece¤i tek gerçeklik durumunda-
kendisinin saf simulakrum’u
oldu¤unu” belirtir. Bu tür
d›rlar. Çünkü Baudrillard, hiçin göstergeler düzeyine yükselmesini ya da hiçin gös-
göstergeler, temsilin tergeler sisteminin su yüzüne ç›kmas›n› sanat›n temel olay› olarak niteler. Böylece
bask›s›ndan kurtulur ve hiçi göstergenin gücüne erifltirmek, di¤er bir ifade ile gerçe¤in basitlefltirilmesi ve-
“kodun herhangi bir nesnel
‘gerçekli¤e’ de¤il, kendi ya duyars›zl›l›¤›n› de¤il de, kökten yan›lsamay› göstergenin gücüne erifltirmek tam
mant›¤›na gönderme yapt›¤› anlam›yla fliirsel bir durumdur. Bu ba¤lamda hiçli¤i göstergenin merkezine yerlefl-
bir göstergeler oyunu”
haline gelir. tirdi¤i için postmodernist sanatç› Warhol’ü elefltirir (Baudrillard, 2001: 136). Bu,
aceleci ve abart›l› bir iddia gibi görünebilir, ancak Baudrillard’›n bu düflüncenin ar-
kas›nda yatan argüman›na bakmak gerekir.
TÜKET‹M TOPLUMU
Baudrillard’›n “Tüketim Toplumu” kitab›, h›zl› teknolojik geliflmelerle birlikte elefl-
tirel bir bak›flla ça¤dafl Bat› toplumlar›n›n bir çözümlemesini içermektedir. Baudril-
lard, kitab›nda “nesne tüketimi” üzerinden giderek bunun nas›l etkin bir iliflki bi-
çimi yaratt›¤›n› ve sistemli bir etkinlik haline dönüfltü¤ünü anlatmaya çal›fl›r.
Baudrillard’a göre günümüz toplumlar› nesnelerin, hizmetlerin, maddi mallar›n
ço¤alt›lmas› ile oluflturulan ve insan türünün ekolojisinde bir dönüflüm yaratan ç›l-
g›nl›k ölçüsünde bir tüketim ve bolluk gerçe¤i ile karfl› karfl›ya bulunmaktad›r. Bu
ifade günümüz insan›n›n tüketim nesneleri taraf›ndan çepeçevre kuflat›ld›¤› anla-
m›na gelmektedir. ‹nsanlar›n gündelik al›flverifllerini baflka insanlarla yapmak yeri-
ne, daha çok istatistiksel olarak yükselen bir e¤riye göre, örne¤in gündemde olan Semiyotik, antik Yunanca’da
iflaret anlam›nda kullan›lan
ya da moda olan mal ve iletilerin edinilmesi, alg›lanmas› ve güdümlenmesi biçi- semeion kelimesinden
minde yapt›klar› gözlemlenmektedir. Bireyler günümüzde tüketim davran›fllar› ile gelmektedir. Semiyotik ya
da di¤er ad›yla semiyoloji,
bir göstergeler nesnesini sat›n al›rlar. Böylece tüketim, bir var olma modu hali- simge, sembol ve ‹flaretlerin
ne gelir. Baudrillard bu durumu Marx’›n kuram› ile ba¤lant›land›rarak aç›klar. yorumlanmas›na,
Marx’›n kuram›nda önemli olan üretimdir, üretimi çoklaflt›rmak ve kar› maksimize üretilmesine veya iflaretleri
anlama süreçlerini içeren
etmek, sistemin temel iflleyifl felsefesidir. Oysa günümüzde önemli olan tüketim- bütün faktörlerin sistematik
dir. Tüketim nesneleri üzerinden insanlara neyi, nas›l, nerede ve ne zaman tükete- bir flekilde incelenmesine
dayanan bir bilim dal›d›r.
ceklerine iliflkin bir bilgi verilir. Dolay›s› ile günümüzde ekonomi politikten uzak- Semiyoloji, bir kültürdeki
lafl›lm›fl, kültürel ve ideolojik boyut ön plana ç›km›flt›r. Art›k mallar›n de¤iflim de- anlam› üzerinde uzlafl›lm›fl
sembollerin bilgisini içeren
¤eri yerine gösterge de¤eri önemli olmaya bafllam›flt›r (Baudrillard, 1997: 17). Bu gösterge bilimi olarak da
aç›klamalar Baudrillard’›n, toplumsal analizini semiyolojik çerçevede ele ald›¤›n› tan›mlan›r.
http://www.msxlabs.org/foru
göstermektedir. m/felsefe/9796-semiyoloji-
Tüketim toplumunun ölçütleri aras›nda kitle iletiflim araçlar›ndan sunulan me- gostergebilim.html#ixzz1P2y
sajlar da bulunmaktad›r. Art›k tüketilen günlük haberin evrenselli¤idir. Haberler, UtI9o
ister politik, tarihsel olsun isterse kültürel haber olsun hepsi suya sabuna dokun-
mayan mucizevî bir biçime dönüfltürülerek güncellefltirilir, görsel anlamda drama-
tiklefltirilir, medya taraf›ndan amac›ndan uzaklaflt›r›l›r ve göstergelere indirgenir. Daha da önemlisi bütün
haberler bir merkezi konum
Bizler göstergelere s›¤›narak ve gerçekli¤in yads›nmas› içinde yaflamaktay›z ve bu yarat›larak gerçeklik
haberleri ald›¤›m›zdan dolay› da mucizevî güvenlik içindeyiz. ‹mge, ileti, gösterge kurgusu içinde do¤ruluk ve
ne varsa hepsini tüketiyoruz. Medya, kurgulam›fl oldu¤u gerçekli¤i gerçekli¤in te- nesnellik söylemleri
etraf›nda infla edilir.
minat›yla do¤rulanm›fl göstergeleri tükettirir. Medya, haberin merkezinde olmak Dolay›s› ile Baudrillard’a
ve teminat alt›na al›nm›fl göstergeler bütünü söylemi ile bir tüketim praksisi yara- göre kitle iletiflim
araçlar›n›n sundu¤u
t›r. Tüketim praksisi bir merak iliflkisi ve bir yanl›fl bilme boyutu ile kendini anlam- gerçeklik de¤il, gerçekli¤in
land›rarak tüketim toplumunun karakteristi¤i olan davran›fllar› betimler (Baudril- bafl döndürücü halidir.
Gerçeklik bir simülasyondur,
lard, 1997: 26-27: Sarup 2004: 234). yan›lsamad›r.
Tüketimin yerinin gündelik yaflam oldu¤unu belirten Baudrillard, gündelik ya-
flam›, hem günlük olaylar›n ve hareketlerin toplam›, s›radanl›¤› ve sürekli tekrar›
hem de bir yorumlama sistemi olarak tan›mlar. Gündeliklik bir taraftan makro di-
¤er taraftan mikro yaflam alanlar›n›n bölümlenmesini getirir. Gündeliklik gerçekli-
¤in ve tarihin bafl döndürücülü¤üne ihtiyaç duymas› ile dinginlik sa¤lar. Bu din-
ginlik fliddeti tüketmeye e¤ilimlidir. Öyle ki olaylara ve fliddete düflkünlük televiz-
yon penceresinden bireyin odas›na kadar gelir ve bir çeflit fliddetin/savafl›n imge-
leri karfl›s›nda gevfleyen bir televizyon izleyicisi ile buluflur. Televizyon kameras›
bir odaya bakar ve d›fl dünyan›n zalimli¤i tersine dönerek samimi ve s›cak bir du-
ruma dönüflür. Bu süreçte gerginlikler çözülmedi¤i için bir türlü bulunamayan ve
ulafl›lamayan mutluluk amaçlan›rken bir çeliflki ile karfl›lafl›l›r. Bu çeliflki yeni de-
¤erler sisteminin toplumsal ahlak›n›n normlar› aras›nda vuku bulur. Tarihsiz ve öy-
le olmaktan mutluluk duyan milyonlarca insana edilginli¤in suçluluk duygusun-
dan ar›nd›rmak amac› ile kitle iletiflim araçlar›yla müdahale edilir. Bu ba¤lamda
püriten ahlak ile hazc› ahlak aras›nda ortaya ç›kan bu çeliflki, felaket haberleri ya
da d›fl dünyan›n vahflili¤i ve insan d›fl›l›¤› sayesinde bireyi güvenlik duygusunun
tercihine ya da güvende olmaya götürür. Böylece s›radanl›k yüceltilip beslenerek
ba¤›fllans›n diye her yerde yazg›sall›k/kadercilik telkin edilir. Örne¤in bir otomo-
bil kazas› gündelik yazg›sall›¤›n göstergesidir. Ölüm ve ac› haber nakarat gibi tek-
rarlanarak toplumda bir çeflit kolektif ifllevi yerine getirir. “Böylelikle gündeliklik,
toplumsal ve ekonomik konum ile edilgenli¤in sa¤land›¤› keyifli meflruluk ve ka-
derin olas› kurbanlar›n›n ‘titiz zevkinin’ bir tuhaf kar›fl›m›n› sunar” (Baudrillard,
1999: 29), bu kar›fl›m ayn› zamanda bir zihniyet ve duygusall›k üretir. Dolay›s› ile
tüketim toplumu etraf› kuflat›lm›fl, zengin ve tehlike alt›nda bir kurtulufl yoluymufl
gibi sunulur, bu ise tüketim toplumunun do¤rudan ideolojisini oluflturur (Baudril-
lard, 1997:28-29).
Baudrillard’a göre tüketim Tüketim toplumunda bolluk savurganl›kla efl anlama gelir. Bu anlay›fl asl›nda
toplumu
SIRA S‹ZDE bir bolluk ve çokluk gerçek bir SIRA
bolluk S‹ZDE toplumunda olmad›¤›m›z› aksine toplumda yaflayan bireylerin,
toplumudur, her fley
tüketilmek üzere vard›r. gruplar›n k›saca insan türünün bir k›tl›k içinde oldu¤u olgusunun çarp›t›lmas›n›
Üretilen nesnelere s›rf ortaya ç›kar›r. Böylelikle Baudrillard, bollu¤un önlenemeyen ilerleyiflini savu-
D Ü fi Ü N Eolduklar›ndan
üretilmifl L‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
dolay› bir kutsall›k ve
nanlar ile k›tl›¤›n tehditkarl›¤›ndan kaynaklanan savurganl›¤›na üzülenlerin ayn›
olumluluk atfedilir. Bu kifliler oldu¤una dikkat çeker. Tüketim toplumu var olmak için nesnelere ihtiyaç
anlamda
S O R büyüme
U bolluktur, duyar. Asl›ndaS O RbuU durum nesneleri yok etme ile ayn› anlam› tafl›r. Çünkü nesne-
bolluk ise demokrasidir,
fleçme özgürlü¤üdür. lerin kullan›m› demek, nesnelerin yavafl yavafl kaybolmas›, tüketilmesi demektir.
Baudrillard’a göre bu durum Nesnelerin yok etme gere¤inden fazla olarak var oldu¤u ve yok olufllar›nda bir
D ‹ K K bir
tamamen A T yan›lsamad›r, D‹KKAT
bir simülakrd›r. zenginli¤e tan›kl›k ettiklerini belirtir. Örne¤in, reklamlar arac›l›¤› ile size iletilen
mesaj, “araban›z› çarp›n, gerisini sigorta halleder” ifadesi, bireylerin s›k›nt› duy-
N N
malar›na gerek olmad›¤› firman›n bu iflleri kolayca halledebilece¤i yeter ki bire-
yin buna istekli olmas› anlam›na gelir. Baudrillard, bunun kapitalist sistemin ken-
AMAÇLARIMIZ dini yeniden üretmesine dönük bir uygulamas› oldu¤unu ifade eder (Baudrillard,
AMAÇLARIMIZ
1997: 40-45).
K ‹ T A P Bu konuda daha
K ‹ Tayr›nt›l›
A P bilgi için Baudrillard’›n Türkçe’ye de çevrilen “Tüketim Toplumu
(1997)” kitab› önerilir.
TELEV‹ZYON Tüketim
T E Ltoplumunda
EV‹ZYON yan›lsama ihtiyaç üzerinden sa¤lan›r. Galbraith’in belirtti-
¤i “ihtiyaçlar›n asl›nda üretimin ürünü oldu¤u” görüflünü Baudrillard, “ihtiyaçlar
sisteminin üretim sisteminin meyvesi” oldu¤una çevirir. Böylece tüketim toplu-
munda ihtiyaç, ayn› zamanda sistem taraf›ndan yarat›lmakta ve birbiri ile ba¤lant›-
‹NTERNET land›r›larak‹ Nyeniden
T E R N E T yeniden üretilmektedir (Baudrillard, 1997: 81-84). Tüketme-
nin haz duyma ile ilgili oldu¤u önermesini ise sistemin tüketiciye yükledi¤i yan›l-
t›c› bir anlam olarak niteler. Oysa tüketmenin haz duyma ifllevinin bulunmad›¤›,
bunun örtülü bir biçimde do¤rudan “üretim ifllevi” olarak görüldü¤ünü vurgular.
Dolay›s› ile tüketim haz d›fllanarak tan›mlan›r. Amaçlar› baflka yerde olan bir süre-
cin birey aç›s›ndan rasyonellefltirilmesidir. Birey kendisi için haz duyar, ancak tü-
ketim bir haz duyma arac› de¤ildir. Bu tamamen tüketim üzerine gelifltirilen ide-
olojik bir söylemdir, bir anlamland›rma düzenidir. Ayn› zamanda günümüzde üre-
timin yerine tüketimin geçti¤inin bir göstergesidir (Baudrillard, 1997: 86-87). Bunu
bofl zaman› de¤erlendirme konusunda da görüyoruz. Baudrillard’a göre zaman bir
ifltir. Zaman t›pk› verimli bir ürün gibi bofla harcanmaz, fakat verimli zaman›n bü-
tün k›s›tlamalar› bofl zaman› yeniden üretir. Bir at›l zaman olmad›¤› gibi özgür za-
man da de¤ildir. Kullan›lmayan zaman›n tüketimidir. Öte yandan zaman bir görev-
dir. Bofl zaman çal›flman›n karfl›t›d›r fakat özgür zaman de¤ildir. Çal›flma d›fl› za-
man, çal›flma yaflam›n›n tükenmiflli¤inden kaç›p s›¤›n›lan bir durgunluk zaman›
de¤ildir. Aksine dinlenme ve kazan›m zaman›d›r. Bofl zaman›n temelindeki talep
kullan›m de¤eri ile ilgilidir. Ancak bireyler kendi zamanlar›n› istedikleri gibi kul-
lanma özgürlü¤üne sahip de¤ildir, zaman parçalanm›flt›r, onlara sunulan kullanma
zaman› bir simülakrlardan baflka bir fley de¤ildir. ‹lkel toplumlarda bir seyahat ve
tatil için zaman ölçümü yoktur. Zaman› anlamland›rmak için bir ismi yoktur. Za-
man simgeseldir. Para ne kadar var ise zaman da o kadar vard›r. Birey istedi¤i ye-
re gider ve istedi¤ini yapar. Fakat bu anlamda zaman verimsiz bir zaman olarak
de¤erlendirilir. Bu durum art›k günümüzde de¤iflmifltir. (Thiry-Cherques, 2010).
Baudrillard, kapitalist toplumda bir mal›n kullan›m ve de¤iflim de¤erinin bulun- Mal›n kullan›m de¤eri bize
fayda sa¤lamas›n›, de¤iflim
du¤undan söz ederken, günümüz tüketim toplumunda bu de¤erlerin gösterge de- de¤eri ise al›flverifl
¤ere dönüfltü¤ünü anlat›r. Birey ne kadar çok tüketirse o kadar çok sayg›nl›k ka- üzerinden ticari de¤erini
ifade eder. Gösterge de¤eri
zanmakta ama di¤er taraftan moda de¤eri olan ve h›zla yinelenen mallar›n tüketi- ise bireyin nesneleri
SIRAtüketim
mini gerçeklefltirdi¤inde de prestiji artmaktad›r. Böylece insanlar S‹ZDE ç›lg›nl›¤› SIRA S‹ZDE
tükettikçe kendisine
içinde bir toplumsal ayr›cal›k yaflad›klar›n› zannederler. Bavdrillard’a göre günü- sa¤lad›¤› prestij ile ilgilidir.
müzde tüketimin ilerleme ve mutluluk anlam›na gelmesini ve bireyin tercihlerinin

ço¤almas›n›, sistem taraf›ndan üst gerçeklik (hiper-realite) yarat›larak demokrasi-
nin varl›¤› ile örtüfltürülmekte ve toplumun refah anlay›fl›n›n göstergesi say›lmak-
S O R 2010).
tad›r. Oysa bu bir yan›lsamad›r (fiaylan, 2002: 239; Thiry-Cherques, U S O R U
Baudrillard’a göre günlük al›flveriflten lüks tüketime, bedenin inflas›ndan

D ‹ K K Acinselli¤e,
T rek- D‹KKAT
lamlardan pop art’a, bireylerin spor yapma ve dinlenme biçimlerine var›ncaya kadar tüm
yönleri ile bir tüketim ç›lg›nl›¤› yaflad›klar›n› belirtir. Nesnelerin tüketimi toplumda çe-
N N
flitli araçlarla desteklenerek bireylere aktar›ld›¤› için yaflan›lanlar›n normal olarak alg›-
lanmas›na neden olmakta ve bir hiper-uyumluluk (hiper-conformity) sa¤lanmaktad›r.
Afl›r› emek ve tüketim bask›s›n›n insanlarda yaratt›¤› normalleflme alg›s› ayn› zamanda
hiper-uyumluluk sa¤lamakta ve böylece nesnelerin tüketimi ile toplum kontrol edilmek-
tedir. Bu denetim sürecine Baudrillard, “sibernetik kontrol” ad›n› vermektedir (Baudril-
lard, 1997; fiaylan 2002:241). K ‹ T A P K ‹ T A P
Baudrillard’a göre tüketim toplumu, ayn› zamanda tüketimi ö¤retme ve in-

sanlar› tüketime toplumsal bir biçimde al›flt›rma toplumudur. T E L Tüketim
E V ‹ Z Y O N toplumu TELEV‹ZYON
bir çeflit yeni ve özgül bir toplumsallaflt›rma tarz›d›r (Baudrillard, 1997: 90). Bu
toplumsallaflt›rma tarz›n› flimdi simülasyon ve smülakrlar arac›l›¤› ile görmeye
çal›flal›m.
Tüketim toplumunda bireyler nas›l denetlenmektedir? Aç›klay›n›z. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
1
S‹MÜLASYON VE S‹MÜLAKRLAR
Stevenson’a göre (2002: 149) flu an mevcut olan en karmafl›k D Ü fipostmodern
ÜNEL‹M kitle D Ü fi Ü N E L ‹ M
iletiflim elefltirisini Jean Baudrillard ortaya koymufltur. Baudrillard, iletiflim tekno-
lojilerinin geliflmesi, geçici modalar, lunaparklar, duvar yaz›lar›S OveR post-endüstri-
U S O R U
yel yaflam tarzlar› ile birlikte modernite deneyiminin nas›l de¤iflti¤iyle ilgilenmifl-
tir. Baudrillard, tüketim kültürlerinin ortaya ç›k›fl› ile yüksek ve afla¤› sanat, de-
D‹KKAT D‹KKAT
rin ile yüzeysel, kültür ile meta, gösteren ile gösterilen ve insan ihtiyaçlar› fikri
ile geç kapitalizmin sunduklar› aras›nda çizilen al›fl›lm›fl ayr›mlar› radikal bir fle-
N N
kilde sorgular. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Baudrillard’a göre modernlik kendisini gelenekle, yani tüm öbür eski ya da ge- Baudrillard, simülasyon
leneksel kültürlerle karfl›laflt›ran medeniyet tarz›n›n karakteristi¤idir. Eski ya da ge- kavram›n› bir köken ya da
bir gerçeklikten yoksun
leneksel kültürlerin co¤rafi ve simgesel çeflitlili¤iyle yüz yüze gelen modernlik, Ba- gerçekli¤in modeller
t›’da saç›larak kendisini tüm dünyaya homojen bir birlik olarak dayat›r (Best&Kell- arac›l›¤›yla yeniden
türetilmesi anlam›nda
ner, 1998: 141) ‘O’na göre modern endüstri toplumunun temelK anahtar› ‹ T A P üretimken, kullan›r. Simüle
K etmek
‹ T A-m›fl
P
postmodern toplumda ‘gerçek’i önceleyen modeller olarak taklitler (simulakrlar) gibi yapmak de¤ildir. Birebir
gerçe¤in yeniden
toplumsal düzene egemen olmaya ve toplumu hipergerçeklik olarak oluflturmaya üretilmesidir.
bafllar. Bu durumda art›k gerçe¤in yerini simülasyon alm›flt›r.T E(Kellner,
LEV‹ZYON
2000: 372; TELEV‹ZYON
Thiry-Cherques, 2010). Bugün gerçeklik onun hiper gerçekli¤i olarak karfl›m›zda
durmaktad›r (Ritzer, 1997: 96). Gerçeklik simülasyonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her
zaman fazlas›yla var olacakt›r. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan fleye sahip de-
¤ilmifl gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip olunmayan fleye sahipmifl gibi yap-
makt›r. (Baudrillard, 2010: 14-15) Birincisi bir varl›¤a (flu anda burada bulunma-
yan) di¤eriyse bir yoklu¤a (flu anda burada bulunmamaya) iflaret etmektedir.
Bir hastal›¤› simüle eden kifli, kendinde bu hastal›¤a ait semptomlar görülen ki-
flidir. Öyleyse der Baudrillard (2010: 16). “m›fl” gibi yapmak (feindre) ya da gizle-
mek (dissumuler) gerçeklik ilkesine zarar veremez, yani bunlarla gerçeklik aras›n-
da her zaman aç›k seçik bir fark vard›r. Oysa simulasyon bu “gerçekle” “sahte” ve
“gerçekle” “düflsel” aras›ndaki fark› yok etmeye çal›flmaktad›r. Simüle eden kifli
gerçekten hasta m›d›r de¤il midir? Böyle bir kifliyi nesnel bir flekilde hasta ya da
sa¤lam olarak de¤erlendirmek mümkün de¤ildir. Hakiki bir hastal›k olup olmad›-
¤› anlafl›lamayan bu fley, psikoloji ile t›bb›n elini kolunu ba¤lamaktad›r. Her ne ka-
dar her zihinsel rahats›zl›k biçiminin, simülatörün bilmedi¤i bir semptomlar düze-
nine sahip oldu¤unu ve hekimin bu düzendeki bir aksaman›n fark›na varmamas›-
n›n mümkün olmad›¤›n› ileri süren bir hekimlik anlay›fl› varsa da, hekimler, hasta-
n›n hastal›¤› konusunda söylediklerini do¤ru ya da yanl›fl olarak de¤erlendirme
konusunda aciz kalmaktad›rlar (Baudrillard, 2010: 16-17).
Ordu da simülatörlere karfl› bir fley yapamamaktad›r. Geçmiflte belli kan›tlara
dayanarak birçok hastaym›fl gibi yapan›n maskesini düflürebilmiflse de bugün or-
du bir simülatörü de aynen gerçek bir homoseksüel, bir kalp hastas› ya da bir de-
li gibi çürü¤e ay›rabilmektedir. “Deliyi bu kadar iyi taklit edebilen biri herhalde de-
lidir” diyen Ordu, deli ile simülatörü birbirinden ay›rmada aciz kalmaktad›r (Baud-
rillard, 2010: 17).
Simülasyonun bilinçli olarak seçti¤i t›p ve ordunun d›fl›nda bir de din olgusu-
nun bulundu¤unu söyleyebiliriz. ‹konlar ve di¤er simulakrlar mabetlere sokuldu-
¤unda tanr›sal güç yeniden canland›r›labilmektedir. ‹konlar arac›l›¤› ile görüntüler
alg›lanabilen ve anlafl›labilen bir Tanr› düflüncesinin yerini alabilmektedir. Baudril-
lard burada Bizans ikonalar›na göndermede bulunarak, imgelerin/göstergelerin
her zaman ölümcül bir güce sahip olduklar›ndan bahseder.
“Öldürücü bir güce sahip imgenin karfl›s›na, gerçe¤in görünen ve alg›lanabilen yan-
lar›n› sunan yeniden canland›rman›n diyalektik gücüyle ç›k›lmaktad›r. Bat›, bu ye-
niden canland›rma olay›n›n önemine ya da göstergenin derin bir anlama sahip ola-
bilece¤ine, bir anlam›n yerini alabilece¤ine ve bir fleylerin-bu tabii ki Tanr›’d›r- bu
de¤ifl tokuflun gerçekleflmesini sa¤lad›¤›na bütün kalbi ve iyi niyetiyle inanmaktad›r.
Tanr› bile simüle edildikten sonra, Tanr›’ya olan inanç göstergelerine indirgenebil-
dikten sonra gerisini var›n siz düflünün” (Baudrillard, 2010: 18-20).
Bu ifadeleri, bir göstergeler ça¤›nda yaflad›¤›m›z›n kan›t› olarak düflünmek

mümkündür.
Baudrillard, “Sessiz Y›¤›nlar›n Gölgesi” adl› eserinde de, buradaki düflüncelere
paralel olarak, kitlelerin her zaman için bir Tanr› düflüncesi yerine bir Tanr› imge-
sini ye¤lediklerinden bahsetmifltir. Çünkü der, Baudrillard, Tanr› düflüncesi hiçbir
zaman için resmi bir din kurumu olan kilisenin d›fl›na ç›kamam›flt›r. Tanr›’dan kit-
lelere flehit ve aziz insanlar›n k›yamet günü ve ölüm dans› hikâyesi, büyücülük, ki-
liselerdeki gösteri ve törenlerden baflka bir fley kalmam›flt›r. Bütün bunlar, Tanr›
düflüncesinin aflk›nl›¤›na karfl›n varolmufllard›r. Çünkü kitlelerde ritüelin içkinli¤i
vard›r. Kitleler putperest do¤mufl ve putperest kalm›fllard›r. K›yamet günü onlar›
hiç rahats›z etmedi¤i gibi bofl inançlar›n› ve fleytan› günlük yaflant›lar›n›n içine sok-
mufllard›r. “Tanr›ya inanman›n ruhsal gücüne karfl›l›k afla¤›l›k günlük uygulamalar”
içerisinde kitleler yaflam›n› sürdürmektedirler (Baudrillard, 2006b: 14-15)
Baudrillard bunun tam da bir simülasyon oldu¤unu yeniden canland›rman›n Baudrillard’a göre burada
bahsedilen gerçek d›fl› bir
karfl›t› olarak aç›klar. O, yeniden canland›rma ile gösterge ve gerçeklik aras›nda bir fley de¤il, bir simülakrd›r.
eflde¤erlik ilkesi bulundu¤unu, simülasyonun ise eflitlik ilkesi ütopyas›na tamamen “Gönderenden yoksun ve
nerede bafllay›p nerede
ters bir fley oldu¤unu kabul ederken, göstergeyi kesinlikle bir de¤er olarak yads›- bitti¤i bilinmeyen, hiçbir
makta ve her türlü gönderenin ters yüz edilmesi ve öldürülmesi olarak görmekte- fleyin durduramad›¤› bir
dir (Baudrillard, 2010: 20, Allan, 2006: 242). Bu aç›klamalara örnek olarak Türki- kapal› devre içinde, gerçe¤in
de¤il, yaln›zca kendi
ye’den bir televizyon program› olan “Biri Bizi Gözetliyor” verilebilir.
SIRA S‹ZDEÇünkü ger- kendinin yerineSIRA S‹ZDE
geçebilen bir
çekten kimin kimi izledi¤i, kimin model oldu¤u, süreç içinde belli de¤ildir. Bu fley” (Baudrillard, 2010: 20).
durum hem izlenilen hem de izleyen olarak her türlü gönderenin ters yüz edilme-
sini do¤urmaktad›r.
Baudrillard’›n sanata ilflikin görüfller ise flöyledir: Sanat günümüzde amac›ndan
tamamen sapm›fl durumdad›r. Sanatta önemli olan illüzyon yaratmakt›r. S O R U Çünkü il- S O R U
lüzyon gerçekli¤e ait bir nesneyle ilgilidir, di¤er bir ifade ile gerçe¤e ba¤›ml›d›r.
Oysa günümüzde gerçeklik yitirilmifl oldu¤undan sanat›n temeli D‹KKAT
olan illüzyonda D‹KKAT
kaybolmufltur. Önceleri insanlar› bir illüzyona inand›rmak amaçland›r›l›rken, flim-
di art›k onlar› var olmayan bir gerçekli¤e inand›rmak önemli hale gelmifltir. Baud-
N N
rillard, simülasyonun gerçeklik ve illüzyonun bitti¤i yerde bafllad›¤›n› ileri sürmek-
tedir. Simülasyon, gerçe¤in tüm verilerine sahip olamama durumu yani gerçek ol-
mayan fleydir. Böylece postmodern dönemde gerçeklik yitirilmifltir. AMAÇLARIMIZ ‹nsanlar da AMAÇLARIMIZ
“gerçe¤in yerini alm›fl olan simülakrlar”›n içinde yaflamakdad›rlar (Önk 2009).
Baudrillard’›n “Simülasyon ve Simülakrlar (2005)” kitab› ile “Amerika

K ‹ (1996a)”
T A P adl› kita- K ‹ T A P
b›n›n okunmas› yararl› olacakt›r.
Simülasyon ile -m›fl gibi yapmak aras›nda nas›l bir iliflki vard›r? TSIRA
E L E VS‹ZDE
‹ZYON T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
2
Amerika ve Gerçekli¤in Kusursuz Cinayeti
D Ü fi Ü N E L ‹ M fark›n or-
Simülasyon evreninde “gerçekle” “düflsel”, “gerçekle” “sahte” aras›ndaki D Ü fi Ü N E L ‹ M
tadan kalkt›¤›n› söyleyen Baudrillard bu belirlemeyi, Disneyland ‹ N T Eörne¤inde
RNET flöyle ‹NTERNET
aç›klar (Baudrillard, 2010: 28-29): Disneyland, bütün simulakr Sdüzenlerinin
O R U iç içe S O R U
geçti¤i kusursuz bir modeldir. Disneyland her fleyden önce; Korsanlar, Gelece¤in
Dünyas› vb. fleylerden oluflan bir illüzyon ve fantazm oyunudur. Disneyland’›n her
D‹KKAT D‹KKAT
köflesinde nesnel bir Amerika profiliyle karfl›laflabilmek mümkündür. Burada, Ame-
rika’n›n sahip oldu¤u tüm de¤erler minyatürlefltirilmekte ve çizgi filmler arac›l›¤›y-
N N
la coflarak, kendilerinden geçmektedirler. Asl›nda kalabal›klar› SIRAburaya
S‹ZDE çeken de SIRA S‹ZDE
budur. Baudrillard’a göre, Disneyland “gerçek” ülkenin “gerçek” Amerika’n›n bir
Disneyland’a benzedi¤ini gizlemeye yaramaktad›r. Bu durum, s›radan, gündelik
yaflant›n›n bir hapishaneyi and›rd›¤›n› gizlemeye çal›flan toplumsal bir yap›n›n ha-
pishaneler infla etmesine benzemektedir. Disneyland’› düflsel bir evren olarak sun-
ma arzusunun gerisinde yatan fley, Disneyland’›n d›fl›nda kalan evrenin gerçek bir
evren oldu¤una inand›rma düflüncesidir. Oysa Disneyland’› çevreleyen Los Ange-
les ve Amerika gerçe¤e de¤il, hipergerçe¤e ve simülasyona aittir. Burada sorun ya-
n›lt›c› bir yeniden canland›r›lm›fl gerçeklikten çok, gerçe¤in gerçe¤e benzemedi¤i-
ni gizleyebilmek ve gerçeklik ilkesinin devam›n› sa¤layabilmektir (Ritzer, 1997: 96).
Baudrillard’›n Amerika (1996a: 63) adl› eserinde bahsetti¤i, Amerikal›lar›n sap-
lant› haline gelmifl korkusu olan ›fl›klar›n sönmesi, Disneyland ile de engellenmifl
olmaktad›r. Disneyland tam bir ›fl›k gösterisidir. 24 saat her yerde
‹ N T E R›fl›klar›n
NET yand›¤› ‹NTERNET
bir ülke olan Amerika’n›n bu küçük minyatürü de karanl›¤a karfl› korkusunu ›fl›k
gösterileriyle gidermektedir.
Simülasyonun gerçe¤in Baudrillard (2010: 31-34; Eliot, 1999: 330) Disneyland örne¤ini daha ileriye gö-
yerini almas›yla birlikte,
art›k anlam›n da içi türerek Disneyland’›n tasarlama biçimiyle Watergate skandal›n›n tasarlan›fl biçimi
boflalmaya bafllam›flt›r. aras›nda hiçbir fark olmad›¤›n› söyler. (Bu düflsel oyunda ilki gibi önceden belir-
Gerçek sand›¤›m›z
simülasyonlar asl›nda
lenmifl yapay s›n›rlar›n ötesinde herhangi bir gerçekli¤in bulunmad›¤›n› gizlemeye
gerçe¤in yerine geçmifltir. çal›flmaktad›r.) Watergate’in baflard›¤› tek fley der, Baudrillard, herkesi Waterga-
Ama bu içi bofl ve öncesi ya te’in bir skandal oldu¤una inand›rmakt›r. Bu anlamda Watergate’in çok güçlü bir
da sonras› olmayan bir
gerçeklik. Kusursuz Cinayet zehirleme yöntemi oldu¤u söylenebilir. Çünkü bu skandal sayesinde dünyaya bir
kitab›nda, Baudrillard doz politik SIRA
ahlak tekrar fl›r›ngalanmaktad›r. Baudrillard’a göre Watergate bir skan-
gerçe¤in katledildi¤ini
söyler. Art›k dünyan›n dal de¤ildir, çünkü herkes onun bir skandal oldu¤unu gizlemeye çal›flmaktad›r.
kimli¤ini saptamak ona göre Watergate, bu anlamda sistemin kendi içinde bir elefltirisi olarak sistemin muhalif-
gereksiz
D Ü fi Ü NveE Lyarars›zd›r
‹M D Ü fi Ü Nbir
E L ‹ Mtuzakt›r. ‹ktidar› güçlendirmek amac›yla gerçeklefltirilmifl bir
(Baudrillard, 2006a: 23). lerine kurulan
skandal simülasyonudur.
S O R U Baudrillard,
S O RgerçekU dünyan›n ortadan kalkmas›n›n kusursuz bir cinayet oldu-
¤undan söz eder ve kusursuz cinayetin suç kan›t›n›n “kusursuzluk” oldu¤unu vur-
gular. Böylece bu durum, dünyan›n eksikliklerini tamamen gidermek, onu mü-
D‹KKAT D‹KKAT
kemmellefltirmek anlam›na geldi¤i kadar dünyan›n sonu oldu¤unu da ifade etmek-
tedir (Adan›r ve Y›ld›r›m, 2005: 73). Kusursuz cinayet, tüm verilerin güncelleflme-
N N
siyle, tüm eylemlerimizin, tüm olaylar›n kat›ks›z bilgiye dönüflmesiyle, dünyan›n
koflulsuz bir gerçekleflimidir. K›saca, gerçekli¤in kopyalanmas› ve gerçekli¤in
klonlanarak yok edilmesi yoluyla dünyan›n h›zland›r›lm›fl çözülmesi, yani nihai
çözümüdür (Baudrillard, 2006a: 40).
K ‹ T A P “Kusursuz Cinayet
K ‹ T A(2006a)”
P kitab› Baudrillard’›n düflüncelerinin daha iyi anlafl›lmas› ba-
k›m›ndan önerilir.
TELEV‹ZYON
Anlam›n Zedelenmesi
TELEV‹ZYON
Kitle iletiflim araçlar› sunumlar› ile sürekli imge ve anlam üretmekte dolay›s› ile
kitleleri anlam›n egemenli¤i alt›nda tutmaktad›r. Medya anlam üretmeyi ahlaklafl-
man›n bir zorunlulu¤u olarak görmektedir. Daha iyi haber vererek kitlelerin kül-
‹NTERNET ‹ N T E R Nyükseltmek
türel düzeylerini ET gibi ahlaki bir sorumluluk duydu¤unu vurgular. Oy-
sa kitleler buna direnç gösterirler. Çünkü onlar anlam de¤il, gösteri istemektedir-
ler. Dolay›s› ile hiçbir çaba kitleleri, içeriklerin ve kodlar›n ciddiyetine inand›rma-
ya yetmemektedir. Oysa kitleler mesajlar›n içinde bir gösteri olmas› koflulu ile
tüm içeriklere kanmaktad›rlar ve anlam›n diyalekti¤ini yads›maktad›rlar. “Bu ba¤-
lamda medya yöneticileri kitlelere bu mesajlar› iletirken kitleyi kand›rma amac›
gütmezler, aksine kitlelerin istekleri onlar için önem tafl›r” önermesini Baudrillard
do¤ru bulmaz. Çünkü bu ikiyüzlü davran›fl, anlam üreticilerinin entelektüel bir ra-
hata kavuflmak için ileri sürdükleri bir düflüncedir. Kitleler tam tersine kendileri-
ne iletilen anlam bombard›man› karfl›s›nda özgürdürler. Nedeni ise, anlam›n say-
daml›¤›ndan ve politik iradeden ölümden korktuklar› gibi korkmalar›d›r. Ayr›ca
fliddetin kokusunu hissetmektedirler. Dolay›s› ile kitleler anlamdan uzaklaflmakta-
d›rlar çünkü anlam, art›k toplumlar› sürükleyip götüren bir unsur olmaktan ç›k-
m›flt›r. Günümüzde anlam tam tersine karmafl›k ve herhangi bir uzant›s› olmayan
bir olaya dönüflmüfltür. Bu nedenle kitleler için anlam yerine gösteri önemlidir.
Asl›nda kitle vurdumduymaz de¤ildir. ‹ktidar da do¤rudan onu vurdumduymaz
olarak güdümlemez. Ancak iktidar güdümleme iflini baflka alanlara -futbol, film,
pop müzik gibi- devrederek kendini bu iflin d›fl›nda tutar. Dolay›s› ile vurdum-
duymazl›k kitleye iktidar taraf›ndan bahfledilmifl olur (Baudrillard, 2006b: 12-14).
Sonuç olarak, kitle vurdumduymaz davran›fl›n›n fark›nda olarak anlam istemekten
kaç›n›r, bunun yerine özellikle gösteri istedi¤ini aç›¤a ç›kar›r. Çünkü kitle anlam›n
gerçekli¤i alt›nda ezilmek istemez.
Dolay›s›yla Baudrillard’›n dedi¤i gibi anlamla yaflayan anlamla ölür. Postmo-
dern dünya anlamdan yoksundur; postmodernite, teorilerin bofllukta süründükle-
ri, güvenli herhangi bir limana demirlemedikleri bir nihilizm evrenidir. Anlam de-
rinli¤i gizli bir boyut, henüz görülmemifl bir alt tabaka gerektirir; gel gelelim post-
modern toplumda her fley görülebilir, belirgin fleffaf, ç›r›lç›plakt›r. Postmodern
sahne ölü anlam iflaretlerini, parçalanmay› ve fleffafl›¤›, ayn› olan›n yeni kar›fl›mla-
r›na ve biliflimlerine dönüflen donmufl biçimlerini sergiler. Göstergelerin ve biçim-
lerin ço¤almalar›n› h›zland›r›r, ataleti ve içe dönük infilak› yo¤unlaflt›r›r. S›n›r tan›-
mayan büyüme, kendine yönelir (Kellner, 2000: 376).
Böylece kehanet gerçekleflmifltir der, Baudrillard (2006a: 18); göstergenin en
yüce ifllevinin gerçekli¤i ortadan kald›rmak ve ayn› zamanda bu kayboluflu perde-
lemek oldu¤u bir dünyada yafl›yoruz. Günümüzde sanat da farkl› bir fley yapm›-
yor. Günümüzde kitle iletiflim araçlar› farkl› bir fley yapm›yor. Bu nedenle ayn›
yazg›ya boyun e¤mifl durumdalar. Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan
çekip ç›karmak gerekir. Oysa postmodern ça¤da nesneler anlam›n› yitirmifltir ve
her fley medya taraf›ndan gösteriye dönüfltürülmüfltür (fiaylan, 2002: 243).
Görülece¤i gibi bir belirsizlikten ve anlam bofllu¤undan söz eden Baudrillard
postmodernist bir tav›r sergilemektedir. Anlam›n ve modernitenin tüm gönderge-
lerinin ve sonulluklar›n›n y›k›l›fl›ndan sonra, postmodernizm boflluk ve ac›ya veri-
len bir yan›t olarak betimlenir. Bu yan›t geçmifl tüm kültürlerin, y›k›lan her fleyin,
nefleyle y›k›lan ve yaflayabilmek için, var kalabilmek için üzüntü içinde yeniden in-
fla edilen her fleyin geri getirilmeye çal›fl›ld›¤› geçmifl bir kültürün restorasyonuna
yöneliktir. Art›k yap›lacak fley parçalarla oynamaktan ibarettir. Parçalarla oynamak
-iflte bu -post-moderndir (Kellner, 2000: 377).
Neden “post” önekinin kulland›¤›n› ise flöyle aç›klar, Baudrillard: (Kellner,
2000: 378) Postmodernite ne iyimserdir ne de kötümser. Y›k›nt›dan artakalanlarla
oynanan bir oyundur. ‘Post’ olmam›z bundand›r, tarih durdu, anlam› olamayan bir
tür tarih sonras›nday›z. Burada anlam bulamayacaks›n›z. O nedenle sanki bir tür
dairesel çekimmiflçesine bu tarihin içinde hareket etmekteyiz. Art›k ilerledi¤imiz
söylenemez. Sadece ‘hareket’ halindeyiz. Ama bu hiç de talihsizlik de¤ildir. Post-
modernizm fleylerin ironisinde ve oyununda belli bir hazz› yeniden keflfetme giri-
flimini içermekteymifl gibi alg›lad›¤›n› belirtir. Postmodernizmde metalar›n kulla-
n›m de¤erleri ile üretim ihtiyaçlar›n›n yerine iflaretlerin, taklitlerin ve gösterilerin
afl›r› gerçekli¤i (hiper realism of simulation) geçmifltir (Sarup, 2004: 233). Böylece
tüketim kullan›m de¤erinin tüketimi olarak, maddi bir yarar olarak de¤il, gösterge-
lerin tüketilmesi olarak de¤erlendirilir. Tüketim kültürü sonuç itibar›yla postmo-
dern bir kültürdür ve derinliksizdir (Featherstone, 1996: 144-145). Dolay›s› ile ça-
buk tüketilen ve deyim yerinde ise losyon etkisi b››rakan bir kültürdür. Losyon et-
kisi k›sa süreli bir etkidir, çabuk geçer. Böylece nesnelerin tüketilmesi bir losyon
etkisi b›rak›r. Losyon etkisini yitirdikçe nesnelerin tüketimi de sürekli yeniden ye-
niden artar.
Kitle’den Sessiz Y›¤›na/Ço¤unlu¤a

Baudrillard’a göre (2006b: 11-12) art›k gerçekli¤in yerini simülasyonun ald›¤› Bat›
toplumlar›nda kitleler giderek ortadan kalkmakta, buharlaflmakta ve onlar›n yerini
“sessiz y›¤›nlar” almaktad›r. Baudrillard’›n toplumsal›n simülasyonu hatta “toplum-
sal›n içinde kayboldu¤u kara bir delik” olarak gördü¤ü kitlelerin ne geçmiflte ne
de gelecekte yazabilecekleri bir tarihleri yoktur. Toplumsal adl› boflluk ise “lofl bir
beynin içinde durmadan dönen, çak›flan, boflluklar› dolduran nesneler ve kristal
kümeler taraf›ndan ifllenip geçilmektedir. Ne oldu¤u hem bilinen, hem de bilinme-
SIRA S‹ZDE SIRAetraf›nda
yen kitlelerin S‹ZDE durmadan dönmektedir” (Baudrillard, 2006b: 12). Bu an-
lamda kitle, sosyolojik tan›mlaman›n tam tersi olmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda,
sosyoloji toplumsal›n ve aflamalar›n yayg›nlaflmas›n› betimlemekten baflka bir fley
yapamaz. Çünkü sosyoloji yaln›zca olumlu ve kesinleflmifl bir toplumsall›k varsa-
y›m› arac›l›¤›yla yaflayabilmektedir. Toplumsal›n emilip da¤›lmas›n› ve içten dina-
S O R U mitlenmesiniS Oanlayamamaktad›r.
R U (Baudrillard, 2006b: 13)
D‹KKAT Kitlede bütünD ‹yitirilmifl

KKAT gönderenlerin devrik simülasyonlar› vard›r. Bütün gönderen sis-
temlerinin, bütün ayakta duramayan anlamlar›n, olanaks›z tarihin ve art›k var olamayan
temsil etme sistemlerinin kara kutusu kitle: Toplumsalla ilgili her fley unutuldu¤unda ge-
N N
riye kalan art›kt›r. Toplumsala ait olmad›¤› gibi toplumsal› yans›tmaktan da acizdir. Top-
lumsal anonimleflerek kitleleri meydana getirmifltir. Art›k kitle anlam de¤il, gösteri iste-
AMAÇLARIMIZ mektedir. (Baudrillard,
AMAÇLARIMIZ 2006: b14). Baudrillard bu durumu iktidar›n kitleyi dolayl› yollar-
dan güdümlemifl olmas›yla aç›klamaktad›r. Dolay›s›yla kitlelerin politik olarak temsili de
art›k sorunlu bir hal alm›flt›r.
Baudrillard’›n içe do¤ru Kitleler, s›n›f ya da halk gibi eskiden kendilerine baflvurulan bütünlere benze-
patlama teorisi, anlam›n mezler. Sessizlik arac›l›¤›yla içine çekildikleri tarihin de ilgi alan›ndan ç›km›fllard›r.
medyada içe göçmesi,
Tmedyan›n
E L E V ‹ Z ve
Y Otoplumsal›n
N da Art›k ne emekçiler
T E L E V ‹ Z Y Okitlesi
N vard›r, ne de bir baflka toplumsal özne ya da nesneye ait
kitlelerde içe göçmesi dâhil bir kitle. (Baudrillard, 2006: 13) Art›k devrimci umutlar da ortadan kalkm›flt›r. Do-
olmak üzere s›n›rlar›n
çökmesine yol açan bir
lay›s›yla kitlelerin anlam›n› yitirip sessiz ço¤unlu¤a dönüfltü¤ü bu belirsiz düzen,
süreçtir (Best&Kellner, Postmodernist döneme karfl›l›k gelmektedir. Baudrillard’a göre modern toplumda
‹ N T E151;
1998: R N Efiaylan,
T 2002: ‹NTERNET
metalaflma, mekanizasyon ve teknoloji gibi alanlarda d›fla do¤ru patlama
243).
(explosion) söz konusu iken, her fleyin birbiri içine girerek içe do¤ru bir patla-
man›n (implosion) ortaya ç›kmas› Postmodern toplumda varolmufltur.
Postmodern toplumun nas›l bir yap›lanmaya sahip oldu¤unu Baudrillard flu ifa-
delerle dile getirir:
“Modern uygarl›klar, her düzeyde, pazar›n evrenselleflmesi görünümü alt›nda bir
yay›lma ve patlama, hukukun ve zaferlerin evrenselleflmesi ad› alt›nda ekonomik ve
felsefi de¤erler üstüne kurulmufllard›r. Hiç kuflkusuz en az›ndan belli bir süre bir
patlama ya da denetlenebilen ve aflama yanl›s› bir enerjinin özgürlefltirilmesini ya-
flam›fllard›r. Bu dönemi, onlar›n kültürlerinin alt›n ça¤› olarak adland›rabiliriz.
Ancak belli bir h›zland›rma ve zorlama sürecine göre bu patlama süreci denetlene-
meyecek bir hale gelmifl ve olumsuz bir h›z ve genleflme düzeyine eriflmifltir. Daha
do¤rusu evrenselin s›n›rlar›na ulaflm›fl ve yay›labilece¤i alanlar› tüketerek aynen il-
kel toplumlar›n için için kaynayan süreci denetleyememeleri sonucu patlayan süreç
taraf›ndan y›k›lmalar› gibi bizim kültürlerimiz de bu patlayan süreci dengeleyeme-
me ve ona egemen olamama sonucu yavafl yavafl yok olmaya bafllam›flt›r” (Baudril-
lard, 2006b: 53).
Bununla birlikte Baudrillard kitlenin sessizli¤inin bir patlamaya da aç›k oldu¤u-

nu bu nedenle kitleden belli bir anlamda umutlu oldu¤unu söyler. Ona göre, ikti-
dar›n üzerinde güçlü bir simülasyon etkisi bulunmas›na ra¤men kitlenin de ters si-
mülasyon uygulayarak iktidar› çökertme gücünün bulundu¤unu gözden uzak tut-
mamal›y›z (Baudrillard, 2006b: 32).
D‹KKAT D‹KKAT
N N
Bu konuda Baudrillard’›n “Sessiz Y›¤›nlar›n Gölgesinde Toplumsal›nK Sonu

‹ T A (2006b)”
P kita- K ‹ T A P
b›n›n okunmas› önerilir.
Baudrillard’a göre kitleler neden sessiz y›¤›nlar haline gelir? TSIRA

E L E VS‹ZDE
‹ZYON T SIRA
E L E V S‹ZDE
‹ZYON
3
ELEfiT‹R‹LER
Best&Kellner’e (1998: 160) göre “Baudrillard’›n postmodernlikD Ünosyonu fi Ü N E L ‹ M fena hal- D Ü fi Ü N E L ‹ M
‹ N
de yetersiz ölçüde teorilefltirilmifl olup yeterince ba¤lamsallaflt›rma T E R N E Tyapmaktan ‹NTERNET
yoksundur. Baudrillard’›n teorisi soyut, tek yanl› olup, modernlik S O ileR U postmodern- S O R U
lik aras›ndaki çok say›da süreklili¤in yan› s›ra hâlihaz›r içinde bulundu¤umuz dö-
nemin say›s›z can s›k›c› gerçeklikleri ve sorunlar› karfl›s›nda körlük etme e¤ilimin-
D‹KKAT D‹KKAT
dedir. ‹lk high tech (ileri teknoloji) toplum teorisyeni olan Baudrillard, kendisinin
de flimdi olarak gelece¤in bir simülasyon modeline yans›tt›¤›, içinde bulunulan ça-
N N
¤›n belli e¤ilimlerini yeniden üretir”. SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
Best&Kellner (1998: 172), Baudrillard’›n Amerika (1996a) (Baudrillard anlatt›¤›
çöküflün yans›mas›n› Amerika örne¤inde bulur) kitab›n›n da kötü bir soyutlama-
dan ibaret oldu¤unu belirtirler ve analizlerinin yüzeysel kald›¤›n› söylerler. Yine
totallefltirici düflünceye yönelik olan postmodern elefltiriye ra¤men totallefltirici dü-
flünceyi en berbat haliyle temsil etti¤ini belirtirler. Baudrillard’›n
K ‹ sosyolojisi
T A P onlara K ‹ T A P
göre bir anti-sosyoloji ve bu anlamda örtülü bir sosyolojidir.
Sonuç olarak, birçok kesim taraf›ndan farkl› ve yanl›fl alg›lan›p, hatta hakarete
varan yak›flt›rmalara maruz kalmas›na ra¤men, Baudrillard’›nT20.yy ELEV‹ZYON
düflüncesinde- TELEV‹ZYON
ki yeri sars›lmazd›r. Simülasyon kuram›, günümüz kitle iletiflim ve medya kuram-
lar›n› anlamada baflvurulan önemli bir referanst›r. Her ne kadar kendisi postmo-
dern oldu¤unu kabul etmese de, görüflleri postmodern teorinin içerisine tam otur-
maktad›r. Bu ba¤lamda, görüfllerinin belirsizli¤i ve anlams›zl›¤› ‹ N Tvurgulamas›
ERNET post- ‹NTERNET
modern düflünceleri özetler niteliktedir.
Özet
NA M A Ç
Baudrillard’›n gösterge evrelerinin neler oldu¤u bolluk savurganl›kla efl anlama gelir. Bu anlay›fl
1 konusundaki görüfllerini ay›rt edebilmek. gerçek bir bolluk toplumunda olmad›¤›m›z› aksi-
Baudrillard, tarihte 4 gösterge evresinin bulun- ne toplumda yaflayan bireylerin, gruplar›n k›saca
du¤undan söz etmektedir. Birincisinde, göster- insan türünün bir k›tl›k içinde oldu¤u olgusunun
genin tam anlam›yla gerçek olan› temsil etti¤i çarp›t›lmas›n› ortaya ç›kar›r. Bu gerçekli¤in sah-
vurgulan›r. Gösterilenle gösterge aras›nda güç- teli¤i anlam›na gelir. Baudrillard’a göre medya
lü bir korelasyon vard›r, belirli göstergelerin da toplumda ayn› uygulamay› yapar. Yani kitle
kullan›ld›¤› ba¤lamlar aç›k ve nettir. Bu aflama- iletiflim araçlar› gerçekli¤i de¤il, gerçekli¤in bafl
da, bütün iletiflimsel eylemler -ifade, hediye ver- döndürücü halini sunar. Gerçeklik bir yan›lsa-
me, ritüeller, al›flverifller vb. dâhil- sosyal ger- madan ibarettir. Bizler göstergelere s›¤›narak ve
çekli¤e do¤rudan ba¤l› ve onu ifade etmeye yö- gerçekli¤in yads›nmas› içinde yaflamaktay›z ve
neliktir. Sembolik al›flveriflin do¤um yeri de bu- bu haberleri ald›¤›m›zdan dolay› da mucizevî gü-
ras› olmufltur. ‹kinci evre, do¤rudan sembolik venlik içinde oldu¤umuzu san›r›z. Bu ba¤lamda
iliflkiden bir uzaklaflmay› iflaret eder. Gösterge, imge, ileti, gösterge ne varsa hepsini tüketiriz.
N
kabaca Rönesans ve Endüstri Devrimi aras›nda
üstünlük kurmufltur. Göstergenin üçüncü afla- Simülasyon ve simülakrlar kavramlar›n›n ne an-
A M A Ç
mas› Endüstri Devrimi’yle bafllam›flt›r. Bu genel- 3 lama geldi¤ini tan›mlayabilmek.

likle modernite olarak adland›r›lan dönemdir. Baudrillard’›n simülasyon kavram› bir köken ya
Metalar gösterge de¤eri kazand›klar› yola burada bir gerçeklikten yoksun gerçekli¤in modeller
da girerler ve sembolik al›flverifl bir metalaflm›fl arac›l›¤›yla yeniden türetilmesidir. Simüle etmek
göstergeler y›¤›n› alt›nda kaybolur. Burada mal- -m›fl gibi yapmak de¤ildir. Birebir gerçe¤in yeni-
lar›n statü ve güç sembolleri olarak kitlesel kul- den üretilmesidir. Bugün gerçeklik onun hiper
lan›m›n› görebiliriz. Göstergenin dördüncü afla- gerçekli¤i olarak karfl›m›zda durmaktad›r. Ger-
mas› ‹kinci Dünya Savafl›’ndan k›sa bir süre son- çeklik simülasyonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her
ra bafllam›flt›r. Endüstri sonras› toplumlarda ile- zaman fazlas›yla var olacakt›r. Gizlemek (dissi-
tiflim teknolojilerinin ve kitle iletiflim araçlar›n›n muler), sahip olunan fleye sahip de¤ilmifl gibi
sürekli gelifltirilmesi ve yayg›nlaflmas› belirleyi- yapmak; simüle etmek ise, sahip olunmayan fle-
ci olmufltur. Dolay›s› ile giderek birbirinden ye sahipmifl gibi yapmakt›r. Simülakra ise taklit,
farkl›laflan bir göstergeler evreni mevcuttur. En gösterifl, kod olarak anlamland›r›l›r. Gerçe¤in tak-
önemlisi de günümüzde art›k sembolik al›flverifl lidi, benzeri anlam›na gelir. Gönderenden yok-
kaybolmufltur. sun ve nerede bafllay›p nerede bitti¤i bilinme-
N
yen, gerçe¤in de¤il yaln›zca kendi kendinin yeri-
Tüketim toplumuna iliflkin görüfllerini özetleye- ne geçebilen bir fley olarak tan›mlan›r.
A M A Ç
2 bilmek.
Tüketim toplumu bir göstergeler toplumudur ve
ayn› zamanda postmodern bir toplumdur. Bu
toplumda önemli olan tüketimdir. Tüketim nes-
neleri üzerinden insanlara neyi, nas›l, nerede ve
ne zaman tüketeceklerine iliflkin bir bilgi verilir.
Baudrillard’a göre tüketim toplumu bir bolluk ve
çokluk toplumudur, her fley tüketilmek üzere
vard›r. Üretilen nesnelere s›rf üretilmifl oldukla-
r›ndan dolay› bir kutsall›k ve olumluluk atfedilir.
Bu anlamda büyüme bolluktur, bolluk ise de-
mokrasidir, anlay›fl› önemsenir. Asl›nda gerçek-
lik ters yüz edilmifltir. Yani tüketim toplumunda
N
AM A Ç
Anlam zedelenmesine iliflkin görüfllerini aç›kla-
4 yabilmek.
Modernitede anlam derinlerdedir ve onu oradan
çekip ç›karmak gerekir. Oysa postmodern ça¤da
nesneler anlam›n› yitirmifltir ve her fley medya
taraf›ndan yeniden anlamland›r›l›r hale gelmifltir.
Postmodern dünya anlamdan yoksundur; post-
modernite, teorilerin bofllukta süründü¤ü, gü-
venli herhangi bir limana demirlenemeyen bir
nihilizm evrenidir. Anlam›n ve modernitenin tüm
göndergelerinin ve sonulluklar›n›n y›k›l›fl›ndan
sonra, postmodernizm boflluk ve ac›ya verilen
bir yan›t olarak nitelenir. Kavramlar gerçe¤i aç›k-
lamada yetersiz kal›r ve içe patlar.
N
A M A Ç
Kitle ve sessiz ço¤unluk konusundaki görüfllerini
5 analiz edebilemek.
Kitlede bütün yitirilmifl gönderenlerin devrik si-
mülasyonlar› vard›r. Kitle, bütün gönderen sis-
temlerinin, bütün ayakta duramayan anlamlar›n,
olanaks›z tarihin ve art›k var olamayan temsil et-
me sistemlerinin kara kutusudur. Toplumsalla il-
gili her fley unutuldu¤unda geriye kalan art›kt›r.
Toplumsala ait olmad›¤› gibi toplumsal› yans›t-
maktan da acizdir. Toplumsal anonimleflerek kit-
leleri meydana getirmifltir. Dolay›s› ile kitle simü-
lasyon ve smülakrlar›n tüketicisidir. Tükettikçe
uyumlaflmakta ve sessiz ço¤unlu¤a dönüflmekte-
dir. Ancak Baudrillard’›n kitlenin sessizli¤inin bir
patlamaya da aç›k oldu¤u bu nedenle kitleden
belli bir anlamda umutlu oldu¤u beklentisi var-
d›r. ‹ktidar›n kitleler üzerinde güçlü bir simülas-
yon etkisi bulunmas›na ra¤men kitlenin de ters
simülasyon uygulayarak iktidar› çökertme gücü-
ne sahip oldu¤unu vurgular.
1. Baudrillard’a göre postmodernite ile ilgili afla¤›daki- 6. Sibernetik kontrol ne anlama gelmektedir?
lerden hangisi yanl›flt›r? a. Medyan›n sunumlar› ile toplumun denetlenmesi
a. Bilgi teknolojilerinin geliflimini vurgular. b. Güvenlik güçleri arac›l›¤› ile denetimin sa¤lan-
b. Herfleyin ölümüne iflaret eder. mas›
c. Göstergenin klasik ça¤›n›n sonunun geldi¤ini c. Yasalar› onaylama
belirtir. d. Bask› ve güç kullanarak güvenli¤i sa¤lama
d. Simülakr ve simülasyon dünyas›na vurgu yapar. e. Gönüllü olarak r›za gösterme
e. Göstergenin klasik ça¤›n›n devam etti¤ini savu-
nur. 7. Anlam zedelenmesi ne anlama gelmektedir?
a. Kavramlar›n anlam›n›n aç›¤a kavuflturulmas›
2. Simülasyonun anlam›n› afla¤›daki önermelerden b. Anlam›n içeri¤inin boflalt›lmas›, anlams›zlaflt›rma
hangisi en iyi tan›mlar? c. Nesnelerin tükettirilmesi
a. Sahtelik ile hayalli¤in kar›fl›m›d›r. d. Gösterge de¤eri yarat›lmas›
b. “m›fl” gibi yapmakt›r. e. Herfleyin birbirine kar›flmas›
c. Taklit etmektir.
d. Gerçekli¤in modeller arac›l›¤›yla yeniden türe- 8. Afla¤›daki ifadelerden hangisi günümüz toplumun-
tilmesidir. da medya arac›l›¤› ile metalaflm›fl kültürü en iyi biçim-
e. Gizlemektir. de aç›klar?
a. ‹zleyiciyi eve ba¤›ml› k›lar.
3. Baudrillard, içe patlama kavram›ndan neyi kastet- b. Tüketim nesnelerini sunar.
mektedir? c. Sat›fl› art›rmaya yönelik sunular yapar.
a. Herhangi bir arac›n kendine yetememesi d. ‹zleyicinin akl›n› ürünleri almas› için çelmeyi
b. Anlam›n medyada içe göçmesi, olguyu aç›klaya- amaçlar.
mamas› e. Tüketiciyi bilinçlendirir.
c. Atomun parçalanmas›
d. Patlay›c› maddelerin genel ad› 9. Baudrillard’›n “ihtiyaçlar, üretim sisteminin meyvesi-
e. ‹ç savafl dir” ifadesi neyi ça¤r›flt›rmaktad›r?
a. Tüketimin haz duyma ifllevi gördü¤ü
4. Hiper uyumluluk ne anlama gelmektedir? b. ‹htiyaçlar›n sistem taraf›ndan üretildi¤i
a. Herfleye sahip olunmas› c. Nesneleri tüketmenin gerekli oldu¤u
b. Tüketim arac›l›¤› ile bireylerin sisteme uyumlu d. Sistemin sürekli nesneler üretti¤i
hale getirilmesi e. ‹htiyaçlar›n do¤al oldu¤u
c. Herkesin birbirine benzemesi
d. Toplumun normlar›na uygun davran›lmas› 10. Afla¤›daki ifadelerden hangisi “sessiz y›¤›n›/ço¤un-
e. Taklit etmek. lu¤u” vurgular?
a. Grup
5. Hiper gerçeklik kavram› neyi ça¤r›flt›r›r? b. Küme
a. Gerçek d›fl›l›k c. Kitle
b. Hayal gücünün üstünlü¤ü d. Topluluk
c. Yarat›c›l›k e. Toplum
d. Gerçekle¤in simule edilerek gerçekmifl gibi su-
numu
e. ‹deal olan›
Okuma Parças›
Baudrillard ‘a Göre Panopti¤in Sonu Kokuflmufl, çürümüfl site toplumlar› art›k Tanr›lar›n ga-
Amerikan televizyonu günlük yaflam ideolojisiyle ger- zab›na u¤ramaktad›r. Çünkü bir kamera objektifi, t›pk›
çekli¤e ait s›radanl›k ve özgünlü¤ü hala bir referans bir “laser”in yapt›¤› gibi yaflanan gerçekli¤i öldürebil-
olarak almaktad›r. Örne¤in 1971 y›l›nda Loud ailesi demek için onu parçalar›na ay›rmaktad›r. Yönetmen: “Lo-
neyinde oldu¤u gibi. Yedi ay aral›ks›z bir flekilde sür- ud ailesi televizyon ekran›nda görünmeyi kabul ederek
dürülen çekim sonucunda 300 saatlik bir film elde edil- kendini ölüme mahkûm etmifl bir ailedir.” diyecektir.
mifltir. Üstelik bu filmin ne senaryosu ne de scripti var- Öyleyse söz konusu olan fley gerçekten bir kurban töre-
d›r. Bir ailenin yaflad›¤› dramlar, keyifli anlar hiçbir at- nidir. Yirmi milyon Amerikal› seyirciye sunulmufl bir
lama ve s›çrama olmadan, kesintisiz bir flekilde “el de¤- kurban töreni. Kitle toplumunu anlatan dramatik özel-
memifl” bir hikâye gibi sunulmufltur. K›saca bu “brüt” liklere sahip bir tören. (Baudrillard, 2010: 54-56)
(ham, ifllenmemifl) bir tarihi belgedir. Televizyonun, in-
sano¤lunun aya ayak basmas›n› göstermesi kadar önem- Kaynak: Baudrillard, Jean, (2010) “Simülakrlar ve Simü-
li bir belge, üstelik günlük yaflant›m›zla ilgili bir belge. lasyon” çev. O. Adan›r, Ankara: Do¤u Bat› yay.. Kitab›n-
Olay›n kötü olan yan› bu filmin çekimi bitirildikten son- dan 54-56 sayfalar› aras›ndan k›salt›larak al›nm›flt›r.
ra ailenin darmada¤›n olmas›d›r. Loud ailesi boflanm›fl
vs. Bu durum bizi içinden ç›k›lamaz bir tart›flma ortam›-
na sürüklemektedir. Bu parçalanman›n nedeni televiz-
yon mudur? Peki televizyon olmasayd›, bu aile yaflant›-
s›n› sürdürebilecek miydi? Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›
Loud ailesinin sanki TV kameras› evin içinde de¤ilmifl 1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl” konusunu yeniden
gibi çektik, yaklafl›m›ysa daha da tuhaft›r. Yönetmen: gözden geçiriniz.
“Aile sanki biz orada de¤ilmifliz gibi davrand› ve yafla- 2. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Simülasyon ve Simülakrlar”
d›” diyerek kendi kendine böbürlenmektedir. Bu saçma konusunu yeniden gözden geçiriniz.
ve paradoksal bir formüldür çünkü ne do¤ru ne de yan- 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitleden Sessiz Ço¤unlu¤a”
l›flt›r. Sadece ütopik bir formüldür. “Sanki biz orada de- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
¤ilmifliz gibi” sözüyle “sanki siz oradaym›fls›n›z gibi” sö- 4. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konu-
zü ayn› anlama gelmektedir. Zaten yirmi milyon seyir- sunu yeniden gözden geçiriniz.
ciyi bafltan ç›kartan fley de iflte bu paradoks, bu ütop- 5. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Göstergenin Evreleri” ko-
yad›r. Bu program› izleyen seyircilerse, gerçekte “rönt- nusunu yeniden gözden geçiriniz.
gencilik” yaparak alacaklar› zevkten fazlas›n› alm›fllar- 6. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konu-
d›r... Çekimler anlams›z olana afl›r› anlam yüklemekte- sunu yeniden gözden geçiriniz.
dirler. Bugüne kadar gerçe¤e hiç bu kadar çok yaklafl›l- 7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Anlam›n Zedelenmesi” ko-
mam›flt› (“ sanki o evin içindeymifliz gibi”). Gerçe¤i hi- nusunu yeniden gözden geçiriniz.
pergerçe¤e dönüfltüren mikroskobik simülasyonun sun- 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konu-
du¤u haz budur... sunu yeniden gözden geçiriniz.
Zaten iflin bafl›ndan itibaren böyle bir ailenin seçimi hi- 9. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Tüketim Toplumu” konu-
pergerçek bir olayd›r. ‹deal tipik bir Amerikan ailesi. Ka- sunu yeniden gözden geçiriniz.
liforniya’da yaflayan, üç garaj›, befl çocu¤u olan, toplum- 10. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kitleden Sessiz Ço¤unlu¤a”
da iyi bir yere sahip, mesleki aç›dan oldukça iyi para ka- konusunu yeniden gözden geçiriniz.
zanan, dekoratif bir ev kad›n›na (housewife) ve upper-
middle standing (orta s›n›f›n üst katmanlar›ndaki yaflam
kolayl›klar›na sahip) bir aile. Bu anlamda Loud ailesini
ölüme mahkûm eden fley iflte bu kusursuzluktur. “Ame-
rican way of life” ›n ideal kahraman› olan bu aile, Antik-
ça¤ kurban törenlerinde yap›ld›¤› gibi ‘medium’un (ara-
c›n ya da televizyonun) ›fl›klar› alt›nda yüceltilmek ve
öldürülmek üzere seçilmifltir. Modern yazg› iflte budur.

S›ra Sizde 1 S›ra Sizde 3
Günümüz toplumunu tüketim toplumu olarak adland›- Baudrillard’a göre sosyolojinin temel kavramlar›ndan
ran Baudrillard, Descartes’in “düflünüyorum o halde va- olan “toplumsal” kavram› içe patlam›flt›r. Yani günü-
r›m” önermesini “tüketiyorum o halde var›m” biçimine müz pratiklerine denk düflmedi¤inden gerçekli¤ini yi-
dönüfltürmüfltür. Bireyler aç›s›ndan tüketim bir var ol- tirmifltir. Art›k gerçekli¤inin yerini simülasyonun ald›¤›
ma modu olarak de¤erlendirilir. Tüketimin bir prestij Bat› toplumlar›nda uyumlaflt›r›lm›fl kitlelerden söz edil-
sa¤lad›¤› gösterge de¤eri bulunmaktad›r. Bireyler mar- mektedir. Kitle, bir süngerin suyu emdi¤i gibi toplum-
kalar›, moda olan nesneleri tükettikçe di¤er bireylerle sal› emmektedir. Böylece kitle giderek ortadan kalk-
benzeflmekte ve uyumlaflmaktad›r. Tüketim toplumu makta, buharlaflmakta ve onlar›n yerini “sessiz y›¤›nlar”
bolluk ve çokluk toplumudur. Her fleyin tüketim nes- almaktad›r. Baudrillard kitleyi, toplumsal›n simülasyonu
nesine dönüfltü¤ü bir toplumdur. Bireyler haz ve zevk- hatta “toplumsal›n içinde kayboldu¤u kara bir delik”
ler ad›na g›da ürünlerinden giyim, ev dekorasyonu, olarak görür. Kitlede bütün yitirilmifl gönderenlerin dev-
okudu¤u kitaplar, izledi¤i filimler ve dizilere var›ncaya rik simülasyonlar› vard›r. Bütün gönderen sistemlerinin,
kadar medya taraf›ndan tükettirilmektedir. Böylece si- bütün ayakta duramayan anlamlar›n, olanaks›z tarihin
yasi iktidar›n yasalar›na, güvenlik güçlerine gerek du- ve art›k var olamayan temsil etme sistemlerinin kara ku-
yulmadan bireylerin denetimleri sa¤lanm›fl olmaktad›r. tusu haline gelen kitle, toplumsalla ilgili her fley unutul-
Bu denetim bir çeflit sibernetik kontrol olarak de¤erlen- du¤unda geriye kalan “art›k” olarak nitelenmektedir.
dirilmektedir.
S›ra Sizde 2
Simüle etmek yaln›zca -m›fl gibi yapmak de¤ildir. Bire
bir, gerçe¤in yeniden türetilmesidir. Gerçeklik simülas-
yonla üretilip ço¤alt›ld›¤› için her zaman fazlas›yla var
olacakt›r. Gizlemek (dissimuler), sahip olunan fleye sa-
hip de¤ilmifl gibi yapmak; simüle etmek ise, sahip olun-
mayan fleye sahipmifl gibi yapmakt›r. Birincisi bir varl›-
¤a (flu anda burada bulunmayan) di¤eriyse bir yoklu¤a
(flu anda burada bulunmamaya) göndermede bulun-
maktad›r. Örne¤in, hastaym›fl gibi yapan kifli yata¤a
uzan›p etraf›ndakileri hasta oldu¤una inand›rmaya çal›-
fl›rken bir hastal›¤› simule eden kiflide bu hastal›¤›n
semptomlar›n› görmek mümkün olacakt›r. Bu nokta-
dan sonra hem kifli hem de çevresindekiler için gerçek-
lik yan›lsamaya u¤ram›fl ve neyin gerçek neyin sahte,
neyin düflsel neyin simule edilen oldu¤u birbirine ka-
r›flm›flt›r. Baudrillard’›n deyimi ile “deliyi bu kadar iyi
taklit eden biri herhalde gerçekten delidir” görüflüne
kat›lmamak mümkün de¤ildir.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
ALLAN, Kenneth. (2006). Conptemporary Social and KELLNER Douglas (2000). “Toplumsal Teori Olarak Post-
Sociological Theory, Visualizing Social Worlds, modernizm: Baz› Meyda Okumalar ve Sorunlar”,
Thousand Oaks, California: Pine Forge Press. Modernite Versus Postmodernite içerisinde,
ELLIOT, A. (1999). Contemporary Social Theory, Derleyen ve Çeviren: Mehmet Küçük, Ankara: Vadi
Massachusetts-Oxford: Blackwell Publish. Yay›nlar›,
FEATHERSTONE, Mike. (1996). Postmodernizm ve ÖNK, Ürün Y›ld›ran (2009). “Baudrillard Perspektifin-
Tüketim Toplumu, Çev.: M. Küçük, ‹stanbul:Ay- den Bir Kitle ‹letiflim ve Sanat Arac› Olarak Simü-
r›nt› Yay›nlar›. lasyon Evreninde Televizyon” Selçuk ‹letiflim, 5, 4,
GÖRGÜN-BARAN, A. (2006). “Postmodernizm”, Feoda- (201-218).
liteden Küreseleflmeye içinde, Ankara: Lotus Ya- R‹TZER, George (1997). Postmodern Social Theory,
y›nevi. New York, St. Luis, San Fancisco, Toronto: The
BAUDRILLARD, Jean (1996a). Amerika, Çev.: Y. Avunç, McGraw-Hill Companies, Inc.
‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›. SARUP, Madan (2010). Post-Yap›salc›l›k ve Postmo-
BAUDRILLARD, J. (1996b). Kötülü¤ün fieffafl›¤›, Çev.: dernizm, Çev. Abdülbaki Güçlü, ‹stanbul: K›rkge-
Ifl›k Ergüden, ‹st.: Ayr›nt›Yay., ce Yay›nlar›,
BAUDR‹LLARD, J. (1997). Tüketim Toplumu, Çev.: SLATTERY, Martin (2007). Sosyolojide Temel Fikir-
Hazal Deliceçay - Ferda Keskin, ‹stanbul: Ayr›nt› ler, Çev.:Ümit Tatl›can-Gülhan Demiriz, Bursa: Sen-
Yay›nlar›. tez Yay›nc›l›k.
BAUDR‹LLARD, J. (1998). Foucault’yu Unutmak, Çe- STEVENSON, Nick (2002). Understanding Media
viren: Oguz Adan›r, ‹zmir: Dokuz Eylül Yay›nlar›. Cultures, London: Sage Pub.
BAUDR‹LLARD, J. (2001). Tam Ekran, Çeviren: Baha- fiAYLAN, Gencay (2002). Postmodernizm, Ankara : ‹m-
d›r Gülmez, ‹stanbul:YKY, Cogito. ge Yay›nlar›,
BAUDR‹LLARD, J. (2005a). Anahtar Sözcükler, Çevi- THIRY-CHERQUES, Hermano Roberto (2010)
ren: O¤uz Adan›r-Leyla Y›ld›r›m, Ankara: Paragraf Baudrillard: Work And Hyperreality. RAE
Yay›nevi. Eletrônica, 9(1). Eriflim: 10.06.2011,
BAUDRILLARD, J. (2006a). Kusursuz Cinayet, Çev.: h t t p : / / r e d a l y c . u a e m e x . m x / s r c / i n i c i o / A r t P-
Necmettin Sevil, ‹st.: Ayr›nt› Yay. dfRed.jsp?iCve=205115349010
BAUDRILLARD, Jean (2006b). Sessiz Y›¤›nlar›n Göl-
gesinde Ya da Toplumsal›n Sonu, Çev.: O¤uz
Adan›r, ‹stanbul: Ayr›nt› Yay›nlar›.
BAUDRILLARD, Jean. (2010). Simülakrlar ve Simülas-
yon, Çev.: O¤uz Adan›r, Ankara: Do¤u Bat› Yay›nlar›,
BEST Steven ve KELLNER Douglas. (1998). Postmo-
dern Teori, Çev.: Mehmet Küçük, ‹stanbul: Ayr›nt›
Yay›nlar›,
6
Amaçlar›m›z
N
N
Post-yap›salc›l›kla post-modernizm aras›ndaki iliflkiyi aç›klayabilecek,
N
Post-yap›salc›l›¤› yap›salc›l›ktan ay›rt edebilecek,
N
Michel Foucault’nun temel düflünce ve kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
N
Michel Foucault’nun çal›flmalar›nda iktidar kavram›n›n önemini özetleyebilecek,
N
Jacques Derrida’n›n düflüncelerini yap›salc›l›ktan ay›rt edebilecek,
Jacques Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤› temel kavramlar› aç›klayabile-
ceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Post-Yap›salc›l›k • ‹ktidar
• Söylem • Yap›söküm
• Bilginin Arkeoloji • Arfliv
• Soykütük
‹çindekiler
• G‹R‹fi
• POST-YAPISALCILIK
• MICHEL FOUCAULT
Ça¤dafl Sosyoloji Post-Yap›salc›l›k:
Michel Foucault ve • JACQUES DERRIDA
Kuramlar› Jacques Derrida • DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE
VE KAVRAMLARI
• POST-YAPISALCILI⁄A
YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER
Post-Yap›salc›l›k:
Michel Foucault ve
Jacques Derrida
G‹R‹fi
Post-yap›salc›l›k; en genifl tan›m› ile insan olma, dünya ve anlamlar› oluflturma ve
bunlar› yeniden üretme süreçleri aras›ndaki iliflkileri irdeleyen bir yaklafl›m olarak
tan›mlanabilir (Belsey, 2002). Bu entelektüel yaklafl›m yirminci yüzy›l›n son çeyre-
¤inde Fransa’da; özellikle Louis Althusser, Roland Barthes, Jean SIRABaudrillard,
S‹ZDE Pier- SIRA S‹ZDE
re Bourdieu, Jacques Darrida, Michel Foucault, Julia Kristeva ve Jean-François Lyo-
tard’›n çal›flmalar›yla ortaya koyulmufl ve dünyaya yay›lm›flt›r. Bu yaklafl›m› iki te-
mel kolda de¤erlendirmek mümkündür. (›) Birincisinde post-yap›salc›l›k dil ve li-
teratür ba¤lam›nda ele al›n›rken (››) ikincisinde felsefe ve sosyal bilimler ba¤la-
m›nda ele al›n›r. Afla¤›da bu iki temel ba¤lamdaki yaklafl›mlaraSyer O R verilecektir.
U S O R U
Post-yap›salc›l›k, Ferdinand de Saussure’ün temellerini att›¤› yap›salc› D ‹ K K dilbilime

AT karfl› D‹KKAT
elefltirel nitelikte ayr› bir yaklafl›m olarak ortaya ç›km›fl olmakla birlikte yap›salc›l›kla pek
N N
çok ortak özelli¤e sahip olmas› nedeniyle literatürde kimi zaman yeni SIRAyap›salc›l›k
S‹ZDE olarak SIRA S‹ZDE
da adland›r›lmaktad›r.
Burada bir noktan›n daha belirtilmesi gerekir. Post-yap›salc›l›k; s›n›rlar› belirsiz
ve tart›flmal› olmakla birlikte post-modernizm, post-modern teori, post-sanayi top-
lumu gibi kavramlarla birlikte kullan›lmaktad›r. Bu aç›dan bak›ld›¤›nda
K ‹ T A P “post” ek- K ‹ T A P
lentisi bir bakma modernizasyona ve de¤iflime iliflkin pek ço¤unun sosyalizm, li-
beralizm, mutaass›pl›k gibi ideolojik görünümleri de olan büyük teorilere karfl› du-
yulan belirsizlik ve flüphecili¤i ifade etmektedir. Bu ba¤lamda T E Lpost-modern
EV‹ZYON teori, TELEV‹ZYON
ça¤dafl toplumlar› analiz etmede yeni özel bir form olarak ortaya ç›kar ve bilim in-
sanlar›n›n yaklafl›m›na göre ya sosyo-kültürel unsurlar›n yeniden yap›lanma süre-
ci (post-modernization) ya da de¤iflimdeki yeni e¤ilimler olarak de¤erlendirilirler.
Örne¤in Michel Foucault ve Jean- François Lyotard, bilginin söylemsel ve öyküsel
oluflumunu ve kültürel elefltiri ve felsefi bir yans›mayla dil ile iktidar aras›ndaki ilifl-
kiyi post-modern yaklafl›mla analiz ederler. Fredric Jamerson, Zygmunt Bauman ve
David Harvey gibi düflünürler ise post-modernizmi tamamen yeniden bir yap›lan-
ma olarak de¤erlendirirler. Jean Baudrillard, Stephen Crook, Jan Pakulski ise süre
giden sürecin yeni bir aflamas› ve yeni ortaya ç›kan e¤ilimler olarak ele al›rlar. Ba-
Ço¤ulculuk, genel olarak tek udrillard; post-moderniteyi geliflen kitle medyas›, iletiflim ve kitle tüketimi ile yine
bir perspektiften ziyade
farkl› perspektifler kitle tüketimi ve yeni dönemin getirdi¤i ve yayg›nlaflan yönlendirilmifl iletiflim,
aç›s›ndan yaklaflmay›
öngörür ve pek çok alanda sembolik tüketim ve zaman ve mekân›n daralmas› ile iliflkilendirir. Crook ve arka-
kullan›l›r. Örne¤in kültürel
ço¤ulculukta genifl bir dafllar› ise bu döneme iliflkin temel e¤ilimleri; sosyal parçalanma (fragmentation),
toplum içindeki daha ufak
gruplar›n kültürel farkl›laflma (differentiation), k›sa ömürlü sosyal yap›lanmalar, esnek uzmanlaflma,
kimliklerinin korunmas›
anlafl›l›rken politik geliflen kültürel ço¤ulculuk (pluralism), yüzeysellik, olgular›n ticarileflmesi, po-
ço¤ulculukta, politik gücün
seçimlerle oluflmas›n› pulizm, yayg›nlaflan eklektizm (eclecticism), stillerdeki senkretizm (syncretism)
ço¤unlu¤un hegemonyas›n›
SIRA S‹ZDE
yaratmas› nedeniyle ret ve geneldeSIRA tümS‹ZDE de¤erlerde artan bir liberalleflme olarak ortaya koymaktad›r. Gü-
edilerek toplum içindeki
farkl› gruplar›n eflit temsili nümüzde de bu kavramlar üzerine tart›flmalar yo¤un olarak devam etmektedir. Ba-
amaçlan›r. Bu yaklafl›m; z› düflünürler, daha radikal bir yaklafl›mla post-modernizmin post-yap›salc›l›ktan
benzer flekilde dinî,
D Ü fi Ü N Efelsefi
ekonomik, L ‹ M alanlarda D Ü fi Ü N E L ‹ M
da yer bulur.
beslenerek geniflleyen yapay bir tart›flma oldu¤unu ileri sürerler. Biz burada bu
tart›flmalara girmeden post-yap›salc›l›¤›n do¤uflu, sundu¤u yeni perspektifler ve bu
S O R U S O R U ve Darrida’n›n görüfllerine yer verece¤iz.
ba¤lamda Foucault
D‹KKAT Burada bir noktaya

D ‹ K K A Tdaha dikkat çekmek faydal› olacakt›r. Post-modernizmin temellerini
çok daha önceleri sanatsal ak›mlarda bulmak mümkündür. Bu aç›dan 20. yy’›n ikinci yar›-
Eklektizm; olgulara
N N
SIRA S‹ZDE
yaklafl›mda tek bir s›nda kültürel
SIRAveS‹ZDE
sanatsal bir ak›m olarak bilinen Dada veya Dadaizm, post-modernizmin
paradigma yerine farkl›
teorileri, fikirlerin birlikte ele habercisi olarak kabul edilir. 1950’lerle birlikte modern sanat kendi izole yap›s›n› kaybe-
al›nmas› gerekti¤ini ileri
süren kavramsal bir derek popülerleflmeye, ticarileflmeye ve beraberinde uluslararas› boyut kazanmaya baflla-
AMAÇLARIMIZ
modeldir. Bu yaklafl›m, AMAÇLARIMIZ
bütüncül bir tutarl›l›¤› m›fl, 1960’larla pop, sanattan beslenerek geliflmifl; plastik sanatlardan mimariye kadar pek
olanaks›z k›lmas› nedeniyle çok alanda etkili olmufltur. Post-modern sanat›n en temel özelli¤i, modern sanat›n elitist
elefltirilir.
Senkretizm (syncretism); ve avangartK(avan-garde) yap›s›n› ret etmesidir.
K ‹ T Az›tt›,
birbirinin P çeliflkili ‹ T A P
olgular›n uzlaflt›r›larak
birlefltirilmesi anlam›nda
daha çok felsefe ve dinde
kullan›lan bir kavramd›r.
POST-YAPISALCILIK
TÖrne¤in
SIRA ‹dinsel
E L E VS‹ZDE
ZYON Post-yap›salc›l›k,
T SIRA ‹ Z Y20.
E L E V S‹ZDE O N yy. Frans›z ve k›ta Avrupas› felsefecileri ve teorisyenlerinin
varsay›mlarda ya da
metinlerde bilimsel içerik entelektüel görüfllerini kapsar. ‹nsan kültürünün yap›lar arac›l›¤› ile anlafl›labilece-
aramak gibi. Ayr›ca farkl› bir
anlamda dilbilimde de yer ¤ini savunan ve bu görüfllerini özellikle dil üzerinde modelleyen yap›salc›l›ktan
bulur. D Ü fi Ü N E L ‹ M
Avangart (avan-garde);
‹ N T E Rsanat
N E Tve politika
büyük oranda
‹NTERNET
etkilenen ama ondan farkl›laflan bir düflünce ak›m›d›r. Bu düflünce
kültür,
aln›nda ilerici ve yenilikçi hareketi; post-modernizm, anti-humanizm, ayd›nlanman›n reddi ve var oluflçu fe-
S O R Ukullan›lan bir
anlam›nda S O R U
terimdir. nomenolojiden (Davis, 2006) de büyük oranda etkilenmifltir.
D‹KKAT Post-yap›salc›l›k
D ‹ K K“1960’larda
AT Fransa’da ortaya ç›kan ve h›zla di¤er ülkelere yay›lan genifl
tabanl›, dolay›s›yla gevflek biçimde yap›land›r›lm›fl, disiplinler aras›” bir entelektüel hare-
kettir (Marshall, 1999:595). Kayna¤› yap›salc›l›k olan post-yap›salc›l›k bundan dolay› ya-
N N
p›salc›l›kla benzer baz› özellikler tafl›makla birlikte (örne¤in her iki yaklafl›m da elefltirel
olmakla birlikte) iki yaklafl›m›n birbirlerinden oldukça ayr› oldu¤u da bilinmektedir (Sa-
AMAÇLARIMIZ rup, 1997:9). Basit bir ifadeyle post-yap›salc›l›k, ‘dil’ ve dile benzer flekilde toplumun an-
AMAÇLARIMIZ
laml› yap›lar veya sistemler olarak analiz edilebileceklerini varsayan yap›salc›l›¤›n yeni-
den yorumlan›fl› olarak tan›mlanabilir. Marshall’›n ifadesiyle (1999: 595) “Post-yap›salc›-
K ‹ T A P K ‹ T ASaussure’ün
l›¤›n esas baflar›s› P dil kuram›n›n içinde yer alan radikal analitik olanaklar›,
temsil edici bir fenomenden ziyade anlamland›r›c› bir fenomen fleklinde yeniden keflfet-
mesi ve geniflletmesi olmufltur.”
Post-yap›salc›l›k ve yap›çözüm veya yap›söküm (deconstruction), post-moder-
nizmin teorik formülasyonu olarak da düflünülebilir. Ayd›nlanma ile bafllayan mo-
‹NTERNET
dernite; dünyay› rasyonel, ampirik ve objektif ba¤lamda aç›klamay› vaat eder. Aç›k
‹NTERNET
6. Ünite - Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida 121
bir gerçekli¤in oldu¤unu kabul eder ve e¤er do¤ru metotlar kullan›l›rsa bu gerçek- Yap›çözüm veya yap›söküm,
herhangi bir metnin içindeki
li¤in bilgisine ulafl›labilir oldu¤una inan›r. Oysa post-modernizm bu güvene sahip ikili karfl›tl›klar›n (aç›k-
de¤ildir; çünkü “sebebin” kendisi de kendi yolunda k›s›tl› bir tarihsel formdur ve kapal›, iyi-kötü, devaml›-
devams›z vb. metnin
sebeplerin vaat etti¤i kesinlikler art›k yoktur. Post-modern bak›fl; gerçeklik, estetik bütünlü¤ü aç›s›ndan
ve ahlak yarg›lar›na iliflkin bir tercihi de¤erlendirmenin rasyonel bir yolunu sun- tutars›z kullan›mlar›n› ele
maz; eski düflünce kal›plar›n› söküp atarak bir temizleme yapar ve yeni bir anlama alarak yazar›n kurdu¤u
kavramsal ayr›mlar›n
biçiminin yolunu açar. baflar›s›zl›¤›n› aç›klamak
Post-yap›salc›lar›n yap›salc›l›¤a olan elefltirileri ise iki ana tema üzerinde top- için gelifltirilmifl bir metin
okuma yöntemidir.
lanmaktad›r: (›) Yap›lar›n kendi kendilerine yetmesi ve (››) bu yap›lar›n ikili z›tl›k-
lardan oluflmas›. Post-yap›salc› düflünce ak›m›n›n ortaya ç›kt›¤› 1960’l› y›llarda
Fransa, devlete karfl› iflçi ve ö¤renci isyanlar›n›n yo¤un olarak vuku buldu¤u poli-
tik kargafla dönemi içindedir. Bu aç›dan feminizm, nihilizm, anarflizm gibi alter-
natif felsefelere olan ilginin artt›¤› bir dönemdir. Foucault’nun “subjugated know-
ledges” (tutsak bilgiler) olarak adland›rd›¤› bu farkl› bak›fl aç›lar›, bask›n Bat› fel-
sefesi ve kültürünün elefltirisi niteli¤indedir. Bu bilgiler, daha bask›n olan bilgile-
rin arkas›na saklanm›fl; ancak elefltiri yolu ile ortaya ç›kar›labilecek ve diskalifiye
edilebilecek bilgiler setidir. Bu naif bilgiler, bilifl seviyesinin veya bilimselli¤in al-
t›nda yer al›rlar (Foucault, 1980:82). Dolay›s›yla Foucault, ‘subjugated knowledges’
kavram›yla iki fleyi kasteder: (›) Bir tarafta formal organizasyonlar›n
D Ü fi Ü N E Liçinde
‹M gömü- D Ü fi Ü N E L ‹ M
lü olan veya maskelenmifl tarihsel içerikler, (››) diskalifiye edilmifl olan bilgi seri-
leri (Foucault, 2003:7). ‹flte post-yap›salc›l›k, Bat› kültürünün temel kabullerini tefl-
S O R U S O R U
hir ederek, bir bak›ma bu elefltirileri hakl› ç›karman›n araçlar›n› sunmufltur.
Nihilizm, Latince hiçlik anlam›ndaki “nihil” kökünden gelen temeldeDhayat›n

‹ K K A T anlams›zl›¤› D‹KKAT
üzerine kurulu felsefi bir ö¤retidir. Ço¤unlukla var olufl formunda karfl›m›za ç›ksa da
epistomoloji, metafizik, ve ontoloji alanlar›nda da kullan›lmaktad›r. Varoluflcu
S‹ZDE nihilizm,
N N
SIRA SIRA S‹ZDE
yaflam›n somut bir anlam›, amac› ve gerçek bir de¤erinin olmad›¤›n› ileri sürer. Moral de-
¤erlerin gerçekte var olmad›klar› ve sonradan soyut olarak ortaya ç›kt›¤›n›, gerçekli¤in
bulunmad›¤›n› ve bu ba¤lamda bilginin de mevcut olamayaca¤› iddias›, bu doktrinin di¤er
temel yaklafl›m›n› oluflturur. Yaflam›n temel referans noktalar› olan normlar, de¤erler, ku-
rallar ve yasalar›n bulunmamas› hâlini ifade eden “anomi” hâli ile birlikte an›labilmektedir.
Post-yap›salc›l›¤›n temel önermeleri afla¤›daki gibi s›ralanabilir:
1. Tarih ve kültürün yap›lar› koflulland›rd›¤›ndan “yap›lar›n”, yanl›fl yorumlara
ve önyarg›lara maruz kald›¤›n› ileri sürer. TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON
2. Dolay›s›yla bir nesneyi anlamak için hem nesnenin kendisini hem de bu
nesneyi üreten bilgi sistemleri bir arada incelenmelidir. Bu ba¤lamda Post-
yap›salc›l›k, bilginin nas›l üretildi¤ini temel araflt›rma SIRA S‹ZDE
sorunsal›
‹NTERNET
olarak ka- SIRA S‹ZDE
‹NTERNET
bul eder.
3. Post-yap›salc›l›k, yap›salc›l›¤›n aksine tarihseldir; kültürel
D Ü fi Ü Nkavramlar›n
EL‹M za- D Ü fi Ü N E L ‹ M
man içinde nas›l de¤iflti¤ine odaklanarak ayn› kavramlardan flimdi ne anla-
fl›ld›¤›n› bulmaya çal›fl›r. Örne¤in Foucault’nun “Delili¤in Tarihi” adl› eseri,
S O R U S O R U
delilikle ilgili kültürel tutumlar›n bir tarihidir.
Yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›k aras›ndaki en temel farkl›l›klar›ndan D ‹ K biri,

K A T tarihe bak›fl D‹KKAT
aç›lar›d›r. Post-yap›salc›lar, tarihe göreli yaklafl›rlar ve evrimsel bir çizgi üzerinde geliflti-
¤i tezini ret ederek raslant›sal olgulara dayal› oldu¤unu iddia ederler. Tarih farkl› seçe-
N N
nekler sunar.
4. Post yap›salc›lar “benli¤in” ayr›, tekil ve tutarl› bir varl›k oldu¤u görüflüne
kat›lmazlar. Aksine birey, birbiriyle çat›flan bilgi hükümleri (toplumsal cinsi-
yet, ›rk, s›n›f, kariyer vb. gibi) aras›ndaki gerilimlere sahiptir. Dolay›s›yla bi-
reyin benlik alg›s› onun nesnelerin anlamlar›n› yorumlamas›nda kritik bir rol
oynar. Her ne kadar farkl› düflünürlerin benlik hakk›ndaki görüflleri farkl›-
laflsa da post-yap›salc›lar benli¤in söylemlerle infla edildi¤i görüflünü s›kl›k-
la paylafl›rlar.
5. Bir metin yazar›n›n amac›, okuyucu için ikincildir. Post-yap›salc›lar bir met-
nin tek bir amac›n›n, anlam›n›n ve tekil bir var olufla sahip oldu¤u fikrini
reddederler. Her birey; herhangi bir metinle ilgili olarak yeni ve bireysel
amaç, anlam ve var olufl yaratabilir. Anlam, yani gösterilen, birey taraf›ndan;
yani gösteren taraf›ndan infla edilir. Böylelikle, gösterilen gösterenin önceli-
¤ine göre konuflur. “Yap›salc›l›k, do¤rulu¤u metnin ‘arkas›nda’ ya da ‘için-
de’ görürken post-yap›salc›l›k okuyucu ile metnin karfl›l›kl› etkileflimini üret-
kenlik olarak görmektedir” (Sarup, 1997: 12). Dolay›s›yla post-yap›salc›l›kta
bir kültür nesnesinin ne anlama geldi¤ini anlamada, onun belli de¤iflkenlerle
(örne¤in kimlik ba¤lam›nda ) olan iliflkisinin analizi büyük önem arz eder.
6. Post-yap›salc› metin analizlerinde okuyucu, yazar›n yerini al›r. Bu yer de¤ifl-
tirme yazar› merkezden alma olarak de¤erlendirilir; böylelikle yazara sabit-
lenmeden di¤er anlam kaynaklar› da araflt›r›l›r (farkl› okuyucular, kültürel
normlar ya da di¤er metinler ba¤lam›nda). Bu alternatif kaynaklar›n birbir-
leriyle tutarl›l›k göstermeleri de gerekmez.
7. Post-yap›salc›lar, hiyerarfli içinde “bask›n olan›n temel niteli¤i” kavram›n›
reddederler. Daha ziyade amaçlar›, bu iliflkileri analiz ederken bask›n olan
ile itaat eden aras›ndaki ba¤›ml›l›¤› aç›¤a ç›karmakt›r. Bu iliflkileri anlaman›n
tek yolu, tekil anlamlar illüzyonunu üreten bilgi sistemlerini ve kabullerini
“yerinden ç›karmak” t›r.
MICHEL FOUCAULT
Foucault’un Yaflam›
Foucault’un yaflam›n› iki boyutta de¤erlendirmek gerekir: (›) Biri standart kal›plar
içindeki kiflisel yaflam tarihi, (››) di¤eri kendine özgün s›ra d›fl› yaflam biçimi (Gut-
ting 2005). Asl›nda yaflam biçimi, felsefesinin bir uygulama alan› gibiydi. Ona gö-
Resim 6.1
re yeni bir bilgiye ulaflmak ancak tüm s›n›rlar›n zor-
lanmas›yla mümkündü.
Foucault, zaman›n Foucault, ünlü bir taflra ailesinin o¤ludur. Baba-
ünlü filozofu Sarte s› ise baflar›l› bir doktordu. Paul Michel Foucault
ile birlikte bir
protesto gösterisinde prestijli bir okul olan École Normale Supérieure’un
(Gutting 2005). parlak, hatta y›ld›z bir ö¤rencisiydi. (Sonradan bi-
linmeyen bir nedenden dolay› Paul ismini reddet-
mifltir.) O, akademik ve siyasi ba¤lant›lar› nedeni
ile akademik h›rslar› olanlardan beklendi¤i üzere
yüksek okul ö¤retmenli¤i yapmak yerine bir süre
‹sveç, Polonya ve Almanya gibi ülkelerde dolafl-
m›flt›r. Doktora tezini tamamlarken Sorbonne’un
en güçlü profesörlerinden biri taraf›ndan destek-
lenmifl ve hemen tezinin bas›lmas›n›n ard›ndan dönemin belli bafll› entelektüelle-
rinden olumlu elefltiriler alm›flt›r. Takip eden sekiz y›l içinde kolayl›kla kürsü sahi-
bi olmufltur. Onun 1966 y›l›nda yay›mlanan kitab› Les mots et les Choses (‹ngilizce
“The Order of Things” olarak yay›mlanan kitap, ülkemizde Kelimeler ve fieyler
ad›yla yay›mlanm›flt›r.) akademik olarak en çok satanlar aras›na girmifl ve onu Sar-
tre gibi Fransa’n›n temel düflünürleri aras›na sokmufltur. Birkaç y›l sonra da süper-
elit College de France’›n seçimlerini kazanm›flt›r. Birçok yerde dersler vermifltir.
Di¤er yandan da dünyay› dolaflarak (Japonya, Brezilya, California ve di¤erleri) do-
lu salonlarda konferanslar vermifl ve gittikçe artan bir flekildeD Üpolitik
fi Ü N E L ‹ Mhareketlere D Ü fi Ü N E L ‹ M
kat›lm›flt›r. Bu s›rada suç ve seks üzerine yazd›¤› iki kitap, onu befleri ve sosyal bi-
limlerde en önde gelen figür yapm›flt›r. 1984 y›l›nda öldü¤ünde çoktan düzineler-
S O R U S O R U
ce kitab›n konusu olmufltur ve bundan sonra ünü daha da artm›flt›r (Gutting 2005).
College de France, 1530’da kurulmufl Fransa’n›n en prestijli yüksek e¤itim

D ‹ K K Akurumlar›ndan
T D‹KKAT
biridir. Belli say›daki kürsüye alan›ndaki en önde gelen bilim insanlar› seçilerek getiril-
mektedir. Öncelikle araflt›rman›n hedeflendi¤i okul, Avrupa’n›n en geliflmifl laboratuvarla-
N N
r›na sahip olup onu ayr›cal›kl› k›lan di¤er bir özelli¤i de derslerin kat›lmak isteyen her-
kese aç›k olmas›d›r. Yüksek seviyeli dersler ise sadece konunun uzman› araflt›rmac›lar ve
profesörlerin kat›l›m› ile kapal› olarak gerçeklefltirilmektedir. AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ
Foucault’un yaflam›na iliflkin de¤inilmesi gereken di¤er bir konu da onun ayn›
zamanda politik bir kat›l›mc› ve eylemci oldu¤udur. Foucault,Kkendinden
‹ T A P bafllaya- K ‹ T A P
SIRA S‹ZDE
rak di¤er tüm özgürlüklerin ba¤›ms›z ve adanm›fl bir ateflli savunucusudur. Onun SIRA S‹ZDE
her türlü bask›ya karfl› duydu¤u nefret, bilimsel tart›flmalar›nda alevlenmifltir. O en Gizlemli (ezoterik), belli bir
gizlemli (belli özel gruplar için olan) çal›flmalar›n›, pek çokT DEtirana
L E V ‹ Z Y O N durmak grup için olan
T Eanlam›nda
LEV‹ZYON
Ü fi Ü N E Lkarfl›
‹M D Ü fi Ü N E L ‹ M
kullan›lmaktad›r.
için sunulmufl bir “alet kutusu” olarak görmüfltür. Etkisi arzulad›¤› gibi olmufltur; o
anti-psikiyatri hareketinin, hapishane reformunun, eflcinsel özgürlüklerinin etkili
S O R U S O R U
bir kahraman› hâline gelmifltir (Gutting 2005:2). ‹NTERNET ‹NTERNET
Burada Foucault’un yaflam›na özel yer vermemizin amac›, yaflam›n›n D ‹ kendi

K K A T felsefesi ile D‹KKAT
olan örtüflmesidir. O mevcut sisteme tamamen karfl›d›r. Hatta pek çok yazar da pek ço¤u
eski Marksist olan Foucault gibi kiflilerin bu post-modern düflüncelerini, kapitalist siste-
N N
min düflünsel temeli olan modernitenin y›k›lmas› yönünde entelektüel çaba olarak de¤er-
lendirirler. Foucault, mevcut epistemeye de (bilgiye de) karfl›d›r. Ona göre yazar, bilginin
s›n›rlar›n› zorlayan kiflidir ve yaflam› da bu çerçevede de¤erlendirilebilir.
Foucault ve Post-yap›salc› Düflüncelerinin Ortaya Ç›k›fl›

Foucault’nun akademik analizlerinin bafllang›ç noktas› olarak K ‹ bir
T A kitabevinden
P K ‹ T A P
rastlant›yla ald›¤› ve ihmal edilmifl s›ra d›fl› bir yazar olan deneyci (experimentalist)
Raymond Roussel (1877-1933)’a ait bir kitap olmufltur. Roussel’›n önemi, bir ede-
biyat teorisinden ya da hareketinin temsilcisi olmas›ndan çokT Eyaz›lar›n›n
L E V ‹ Z Y O N megalo- TELEV‹ZYON
man bir duyarl›l›¤a sahip olmas›d›r. Söz konusu yazar, gerçekten de daha önce ün-
lü bir psikiyatrisin araflt›rma konusu olmufl ve bu doktor onun dönüflüme u¤ram›fl
dini saplant›lardan dolay› ac› çekmekte oldu¤u teflhisinde bulunmufltur. Babas›n-
dan kalan servet, Roussel’›n 1894 y›l›ndan ölümüne kadar geçen sürede zaman›n›n
tamam›n› yaz›lar›na vermesini sa¤lam›flt›r. Roussel’›n çal›flmalar› ‘avangart’ stan-
dartlara göre bile oldukça ayk›r›d›r. O, sadece kendini ifade edecek bir teknikle
yazmak isteyen bir yazard›r. Örne¤in bir metin içinde ilk önce deyimlerin tama-
men farkl› anlamlar›n› kullanarak hikâyeye bafll›yor, sonra hikâyenin sonunda ke-
limelerin bir harfini de¤ifltirerek tamamen farkl› bir anlam› olan bir sonla bitiriyor-
du. Yazar, bu tavr›n› flöyle özetlemifltir: “Benim temel ilgim hayat›mda ve çal›flma-
lar›mda baflta oldu¤um kifli olmamakt›r” (Gutting 2005:6).
Foucault’nun bu yazardan en çok etkilendi¤i nokta, onun öznelli¤i d›fllamas›-
d›r. Yazar, hikâyelerinde karakterlerin deneyimlerine yer vermemifl, sadece obje-
leri ve eylemleri betimlemifltir. Yazar›n bu tutumunu Foucault flöyle ifade etmifltir:
“O, hiçbir ‘yüze’ sahip olmamak için yazmaktad›r” (Gutting 2005: 6).
Foucault, aflikar bir flekilde dilde bireyin (öz) kayb› ile sübjektivitenin d›fllana-
rak yok say›lmas›n›, ölümle iliflkilendirmifltir. Foucault, Roussel’›n çal›flmalar›n›
analiz etmeye çal›fl›rken yazar›n karanl›k, müphem ölümüne merkezî bir yer ver-
mifltir; Roussel otel odas›n›n kilitli kap›s›n›n (önceleri daima aç›k tuttu¤u) hemen
önünde yerde bulunmufltur ve yazar›n belki kap›y› kendini kurtarmak için açma-
ya m› çal›flt›¤›, yoksa kurtarmaya gelenleri engellemek için mi kendini kilitledi¤i
bilinmemektedir. Foucault’ya göre yazar›n ölümündeki bu durum, Roussel’›n yaz›-
lar›ndaki ‘Nas›l kitaplar›m› kesin ifadelerle yazabilirim’ ifadesi ile belirtti¤i gibi
‘anahtar’la iliflkilidir; onun anahtar› insanlar› içeri almak için mi, yoksa onlar› d›fla-
r›da tutmak için mi kulland›¤›n› bilemeyece¤imiz gibi, edebi olarak da bu ‘anahta-
r›’ kullan›rken yazar›n metnin anlam›n› açmak m›, yoksa kapamak m› istedi¤ini bi-
lemeyiz. Ve onun ölümü bizleri bu iki soruyu çözmemizi de engellemifltir. Ayn› za-
manda onun bu flekilde ölümü bizleri, onun kitaplar›nda kulland›¤› edebi anahtar
ile kendisinin ve hikâyelerindeki karakterlerinin bask›lanan sübjektif yaflamlar›na
iliflkin görüfllerimiz aras›ndaki ba¤lant›y› de¤erlendirmekten de al›koymaktad›r
(Gutting 2005:7).
Foucault’nun bu yazar üzerinden yapt›¤› tart›flma, akademik çal›flmalar›ndaki
duruflu ile örtüflmektedir. Örne¤in entelektüel çevreler taraf›ndan yap›salc› ve
özellikle de post- yap›salc› ak›m içinde an›lan Foucault, birçok yerde kendisinin
herhangi tek bir paradigman›n sad›k taraftar› olmad›¤›n› dile getirmifltir (Lotringer
1989: 60; Sturrock 2003). Sistematik bir teori gelifltirme konusunda isteksiz olan ve
tek bir do¤runun, gerçe¤in olmad›¤›na inanan Foucault’nun çal›flmalar› felsefe,
psikoloji, psikiyatri, sosyoloji ve tarih gibi disiplinler aras› bir düzlemde yap›salc›-
l›k ve post-yap›salc›l›kla organik ba¤lar› olan karmafl›k bir yap› gösterir. Ancak ça-
l›flmalar›n›n tüm bu giriftli¤ine karfl›n net olarak söylenebilecek en temel duruflu,
özneyi merkeze oturtan teorilere (fenomenoloji, sembolik etkileflimciler gibi) kar-
fl› bir tav›r almas›d›r. Foucault, yap›salc›l›¤a elefltirel yaklaflmakla birlikte bu nokta-
da yap›salc›larla hemfikir olarak öznenin do¤as› gere¤i özgür olmad›¤›n›, aksine
her taraftan toplumsal belirlenimlerle kuflat›ld›¤›n› kabul eder. Ona göre “özne”
fikri, özneleri bir iktidar alan› ve belirli pratikler seti içinde konumland›ran toplum-
sal söylemler (dil, düflünce ve sembolik sistemler) arac›l›¤› ile üretilen toplumsal
bir kurgudur” (Layder, 2006:135-136). Birey, anlam›n yarat›c› kayna¤› de¤ildir; an-
lam, bireylerin toplumsal pratiklerini tan›mlayan ve mümkün k›lan söylemlerin un-
surlar› aras›ndaki iç iliflkilerin bir ürünüdür. Bu ba¤lamda kültür, herkes için geçer-
li olan de¤erler hiyerarflisidir ve kültür, seçici ve d›fllay›c›d›r.
SIRA S‹ZDE Foucault’nunSIRA

yap›salc›l›¤a
S‹ZDE yönelik elefltirilerini araflt›r›n›z?
1
‹nsanlar yaflant›lar›n› kendilerine aç›k, sosyal olarak infla edilmifl anlamlar ara-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M ‹nsanlar›n gündelik hayatta içinde yer ald›klar› pratikler ke-
c›l›¤› ile sürdürürler.
sinlikle söylemlere dayan›r ve onlar› biçimlendirir, ayn› flekilde söylemler de pra-
S O R U tikleri biçimlendirir
S O R U (Layder, 2006:136). Foucault’nun analizlerinde iki temel vurgu
bu duruflunu özetler:
D‹KKAT D‹KKAT
(I) Bireylerin güdüleri yerine söylem/pratiklere odaklanarak nesnellik düzlemin-

de çal›flmal›d›r.
(II) Nesnel güç iliflkileri üzerinden nesnel toplumsal formlara yönelmelidir.
Bu bilgilerin ›fl›¤› alt›nda Foucault’nun temel görüflleri, kulland›¤› önemli teknik
terimlerin baz›lar› ve temel eserleri ünitenin devam›nda k›saca ele al›nm›flt›r.
Foucault’un Temel Düflünce ve Kavramlar›
Benlik
Foucault’ya göre benlik, söylem ve toplumsal konumlar› tan›mlayan pratikler ve
iktidar iliflkileri alan› içinde oluflur. Yap›salc›l›¤›n mikro/makro düalizmini neden-
lerini aç›k olarak ortaya koyamasa da (pek çok konuda belirsizDb›raksa
Ü fi Ü N E L ‹ Mda) ret eder D Ü fi Ü N E L ‹ M
ve özne olan bireyi “öldürür”. ‹ktidar taraf›ndan belirlenen benlik, çok parçal› ve
çok k›s›ml›d›r. Dolay›s›yla Foucault’ya göre birey bilinçli, kendini kontrol edebilen,
S O R U S O R U
iç bütünlü¤e sahip tutarl›, rasyonel bir varl›k de¤ildir.
Foucault, ilk dönem çal›flmalar›nda iktidar taraf›ndan belirlenen benliktenD ‹ K K A T söz eder ve D‹KKAT
analizlerinde benli¤i d›fllasa da belirsizlik ve çeliflkileri ortaya koyar. Son dönem çal›flma-
N N
lar›nda ise benlik teknolojilerine yo¤unlaflan Foucault, güç ve egemenli¤e
SIRA S‹ZDE verdi¤i önemi SIRA S‹ZDE
yaklafl›m›n›n odak noktas›ndan ç›kart›p bu eksikli¤i gidermeye çal›fl›r (Best ve Kellner,
1991:65)
Söylem-Arekoloji-Soykütük-Arfliv
Söylem: Foucault’nun analizinde dil, en önemli unsurdur. Ona göre dil, asla ma-
sum ve tarafs›z bir ifade arac› de¤ildir. Söylemler, iktidar iliflkilerinin ifadeleridir ve
bu iliflkilerle ba¤lant›l› pratikleri ve konumlar› yans›t›rlar (Layder 2006:137). Çünkü
bir söylemi kullanabilme özel bir alan›n bilgisine sahipli¤in ifadesidir ve bu bilgi-
ye sahip olanlar, olmayanlar üzerinde hakimiyet kurabilir ve Tonlar› E L E V ‹ Zkontrol
YON edebi- TELEV‹ZYON
lirler. Söylemler belli kurallara uyan pratiklerdir (Foucault, 1972).
Arkeoloji: Arkeoloji kavram› ise Foucault’nun yaklafl›m›n› betimleyen en önem-
li kavramlardan biridir. Arkeoloji, söylemler içindeki düflünceleri, ‹ N T E Rimajlar›,
NET temala- ‹NTERNET
r›, temsil ediliflleri betimlemeye çal›flmaz; söylemlerin kendisine, belli kurallara
uyan pratikler olarak söylemlere odaklan›r. (Foucault 1972:138). Bu kavram, “flim-
diki zaman›n tarihini” yazabilmek için geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve
izleri incelemek ile ilgilidir. Bir baflka deyiflle arkeoloji, bugün bizim ne oldu¤umu-
za yol açan süreçleri anlama kanal› olarak tarihe bakmakt›r. Arkeolojik analizin
amac› sadece belli tarihsel dönemlere ait söylemsel oluflumlar ile onlar›n içinde yer
alan tikel söylemlerin ortaya ç›k›fl›n› mümkün k›lan biçimsel epistemik koflullar›
aç›¤a ç›karmakt›r.
Soykütük: Foucault’nun metodolojisinde bir di¤er önemli kavram da soykütük
kavram›d›r. Asl›nda bu iki kavram (arkeoloji ve soykütük) aras›ndaki farkl›l›k, be-
lirsiz ve kafa kar›flt›r›c›d›r. Çünkü her ikisinin de amac› ayn›d›r. Ancak e¤er bir
farkl›l›k aramak gerekirse arkeoloji, farkl›l›k ve benzerliklerin belirlendi¤i düzleme
odaklan›yorsa soykütük; daha çok iktidar iliflkileri ve bu iliflkilerle biçimlenen po-
litik teknikleri, kullan›fll› bilgi formlar›n› üretmek için “fleylerin organize oldu¤u”
düzleme odaklan›r. Yani soykütük, tekni¤i ampirik verilere dayanarak yap›lan
“düzenlerin” yap›lar›n›n analizidir (Foucault, 1971:78). Foucault, bu kavram› bize
mücadelelerin tarihsel bilgisini oluflturmam›z› sa¤layacak ve bu gün bu bilgiyi tak-
tik olarak kullanmam›z› mümkün k›lacak olan bilimsel bilgi ile yerel hat›ralar›n bir-
Sözcük anlam› önsel olan li¤i olarak, kullanmay› önerir (Foucault, 1994:42). Soykütük, temel olarak bilgi ve
apriori felsefede deneyden
önce olan anlam›nda kültürün ayn› altyap›s› ile ilgilenir ki Foucault bunu, güç mekanizmalar› sayesinde
kullan›lmaktad›r. Apriori do¤ru ve yanl›fl›n temellerinin ay›rt edilebilece¤i bir düzlem olarak da betimler.
ayn› zamanda deneyden
sonra anlam›na gelen
Arfliv: Bu ba¤lamda baflvurdu¤u di¤er bir teknik kavram da arfliv kavram›d›r.
aposteriorinin de karfl›t› Belli bir tarihsel dönemin ya da kültürün geçmiflinde b›rakt›¤› bütün maddi ipuç-
olarak kullan›lmaktad›r. lar›n›n koleksiyonunu ifade eder. Bu ipuçlar›n› araflt›ran bir kifli dönemin tarihsel
apriorisini ve bilimini araflt›ran bir kifli de dönemin epistemisini anlayabilir. Bu
kavramlar›n hiçbirinin kehanette ya da tahminde bulunma de¤eri yoktur. Bunlar
sadece s›n›rl› tarihsel düzenlerin/kurallar›n betimlemeleridir.
Foucault’yu entelektüel camiada öne ç›kartan en ünlü eseri ise 1966 y›l›nda ya-
y›mlad›¤› Kelimeler ve fieyler ‹nsan Bilimlerinin Bir Arkeolojisi (The Order of Things:
An Archaeology of the Human Sciences) adl› çal›flmas›d›r. Bu kitab›n temel tezi, tari-
hin tüm dönemlerinde neyin kabul edilebilir oldu¤unu seçen, kuran “gerçe¤in” bel-
li temel koflullar›n›n oldu¤udur. Örne¤in Foucault’ya göre “bilimsel söylem”, bir
epistemeden di¤er epistemeye ani de¤iflmeler kaydetmifltir. Michel Foucault, bu ki-
tap›nda bilim tarihini inceleyerek “epistemoloji veya episteme” yap›lar›n›n, insanla-
D Ü fi Ü N E L ‹ M r›n bilme veD Ü bilgiyi
fi Ü N E L ‹ Mtasarlama yollar›n› nas›l flekillendirdi¤ini tart›fl›r. Foucault, episte-
me terimini belli bir yerde ve zaman diliminde bilimsel bilgi üretimini belirleyen ya-
p›lar› ifade etmek için kullan›r. Epistemolojik alan ise belli bir zaman diliminde ve
S O R U S O R U
yerde belli bilgi biçimlerinin ortaya ç›k›fl›n› flekillendiren koflullard›r.
D‹KKAT Foucault öncesinde

D ‹ K K A Tepisteme, genel anlam› olan bilgi tan›mlamas›na ba¤l› olarak ele al›n-
m›fl ve de¤erlendirilmifltir. Ancak Foucault ile birlikte kavram farkl› bir kuramsal çerçeve-
ye oturtulur.SIRAFoucault’nun çal›flmalar›n›n önemli bir k›sm› epistemolojinin tarihi üzerine-
N N
dir. Ancak Foucault bu çal›flmalar›n› yepyeni bir perspektif ve yöntemle (“soykütü¤ü” ve
“arkeoloji”) gelifltirir ve özellikle 17. yüzy›ldan itibaren de¤erlendirir. Ona göre düflünü-
AMAÇLARIMIZ flümüzün yaAMAÇLARIMIZ
da ussall›¤›m›z›n kuruluflu, tek tek düflünürlerin etkileriyle olmam›fl; bir diz-
ge olarak ortaya ç›km›flt›r. Foucault’daki epistemenin ilk anlam›, burada kullan›lan dizge
anlam›d›r. Buna göre episteme, verili bir tarihsel dönemdeki tüm kültürel ve düflünsel
K ‹ T A P K ‹ T Abelirleyen
farklar› kendinde P temel düzen ya da ana kod olarak aç›klanabilir. Bir bütün
olarak yaflama yön veren anonim düflünceler, genel kan›lar, gerekli inan›fllar bu kodlarla
belirlenir. Foucault’nun yaklafl›m› söylemsel belirlemeler bak›m›ndan Kant’›n apriorileri-
TELEV‹ZYON ne, epistemeT E Lise
E V ‹daha
Z Y O Nçok Thomas Kuhn’da görülen paradigma kavram›na benzer. Fouca-
ult (1972), buradan hareketle, ‘Bilginin Arkeolojisi’ni yapar, yani bilimsel söylemi belir-
leyen ve yap›land›ran kurallar bütününün kodlar›n›n çözümüne giriflir.
Bu ba¤lamda di¤er önemli bir eseri, orijinali 1969 y›l›nda yay›mlanan Bilginin
Arkeolojisi (The Archaeology of Knowledge) adl› çal›flmas›d›r. Bu kitapta, söyle-
min en temel birimi olan ifadeyi (statement) analiz etmeye yönelir. Foucault, söy-
lem kavram›n›, tarihin b›rakt›¤› sözel izlere gönderme yapmak üzere kullan›r. Bel-
li bir konuflma tarz› olarak da betimler (Foucault 1972). Ona göre ifadeler bir söy-
lem alan›nda ortaya ç›kt›klar› koflullara ba¤l›d›r; salt bir önerme (propositions), ko-
nuflma eylemi (speech act) ya da söz (utterances) de¤ildirler. Onun “ifadeye” olan
tutumu radikaldir; o ifade analizlerinde sadece gerçeklik sorununu parantez d›fl›na
almakla yetinmez, düz anlam sorununu da parentez d›fl›na al›r. Onun analizinde
önemli olan konuflma eylemlerinin daha derindeki anlamlar›d›r. O, detayl› bir fle-
kilde ne yaz›l›p söylendi¤ine ba¤l› olarak gerçeklik iddialar›n›n nas›l ortaya ç›kt›-
¤›n› ve bunun söylemsel formasyona nas›l uygun düfltü¤ünü sergilemeye çal›fl›r.
Böylelikle Foucault, ifadelerdeki tutars›zl›klar› da ortaya ç›kararak antropolojik bir
durufltan farkl›l›k gösterir. O; ifadeleri, tutars›zl›¤› oluflturma rollerinin d›fl›nda ve

ayr›ca böyle bir oluflum esnas›nda ortaya ç›kart›labilmesi mümkün olan ifadeleri
incelemeyi de reddeder. Bir tarihçi olarak sadece gerçekten tarihte meydana gel-
mifl ifadeleri betimlemeyle ilgilenir. Çünkü ona göre tüm sistem ve onun tutars›z
kurallar› ifadenin kimli¤ini belirler, yani böylelikle “olas› ifadeler”i gerçek olanla-
r›ndan ay›rt etme diye bir fley yoktur. Çünkü gerçek ifadeler tutars›z bir sistemde-
ki zaten tek ihtimaldirler.
Bilginin Arkeolojisi adl› eserinde Foucault; kurumlar, politik olaylar, ekonomik
pratikler ve süreçlerin dahil oldu¤u çeliflkili olmayan pratiklerin listesini yapar (Fo-
ucault, 1972:162). Ayr›ca söylemin tüm kültürel formlar›n temeli olmad›¤›n› da tar-
t›fl›r. Örne¤in sanat ve müzik gibi formlar tutars›z ya da çeliflkili de¤ildir. Dolay›s›y-
la ona göre söylemlerin otonom katmanlar›n› araflt›rman›n hiçbir faydas› yoktur ta
ki biri bunu pratikler, sosyal iliflkiler, politik iliflkiler vb gibi di¤er katmanlarla ilifl-
kilendirinceye kadar. Foucault’nun ilgisini çeken iflte bu iliflkilerdir.
Foucault, “bilgiyi aç›¤a ç›karmay›” sahiplenen “birbiriyle çeliflkili/tutars›z pra-
tikleri” (discursive practice) veya konuflma eylemlerini analiz etmeye çal›fl›r. Tutar-
s›z pratikler kavram›, farkl› bilgi formlar›n› üreten ve organize eden tarihsel ve kül-
türel aç›dan özel kurallar setini ifade eder. Bilginin birbiri ile bu çeliflkili pratikle-
ri, üzerinde araflt›rma yap›lan nesnelerden ba¤›ms›z de¤ildir ve onlar›n sosyal ve
politik muhtevalar› içinde anlafl›lmal›d›r. Bu durum, insanlara empoze edilen d›fl-
sal belirleyicilerin meselesi de¤ildir; daha çok, bir dilin gramerinin ancak belli
önermelerin yap›lmas›na müsaade etmesi gibidir. Bilginin araflt›r›lmas› basitçe da-
ha önceden var olmufl nesneleri ortaya ç›karmaz, onlar› aktif olarak yarat›r ve bi-
çimlendirir de. Foucault; bu tutars›z pratikleri (discursive practice), gerçeklikleri
ba¤lam›nda araflt›rmaktan ziyade, onlar›n tarihini ya da do¤uflunu araflt›r›r, böyle-
likle gerçeklik iddialar›n›n tarihini göstererek bilgi arkeolojisi yapmaya çal›flt›¤›n›
söyler. Foucault, daha sonraki çal›flmalar›nda Nietzsche’den “soy kütü¤ü” yaklafl›-
m›n› ve Marx’tan ideoloji analizini ödünç alarak bilgi üretimi ile politik güçlerin na-
s›l birbiri ile girift bir iliflki içinde oldu¤unu göstermeye çabalar. Ancak Marx’tan
farkl› olarak “derinlerde bir yap›”n›n oldu¤una inanmaz. Ona göre “söylemi” ya da
“toplumu” tarafs›z olarak inceleyebilecek hiçbir bak›fl aç›s› yoktur. Foucault, mo-
dern dönemde hangi yollarla birey üzerinde bilginin ve devletin gücünün artt›¤›n›
tart›fl›r. Ancak temel odak noktas›n› gücün kayna¤›, iktidar›n kimde oldu¤u ve ik-
tidar›n bu gücünü ne amaçla kulland›¤› gibi konulardan ziyade, bireylerin kimlik-
leri, psikolojik tutumlar› vb. aç›s›ndan nas›l etkilendikleri üzerine temellendirir (Sa-
rup, 1988).
Söylem-‹ktidar-Kontrol
Söylem, iktidar ve kontrol aras›nda organik bir korelasyon vard›r. Kuflkusuz her
söylem, örne¤in bilimsel söylem gibi, sistematik olarak kodlanmam›flt›r; ama yine
de iktidar alan› oluflturma ifllevine sahiptir. Söylem, bu anlamda sadece yaz›l› me-
tinlerde de¤il belirli kurumsal ve örgütsel pratiklerde de mevcuttur (Layder, 2006).
Ona göre iktidar, iliflkiden baflka bir fley de¤ildir. ‹ktidar basitçe bask›lay›c› de-
¤il üreticidir. Sadece devlete ait de¤ildir. ‹ktidar› “tüm sosyal beden” deneyimler,
en küçük seviyedeki sosyal iliflkilerde de vard›r; her zaman her yerde vard›r. ‹kti-
dar›n kullan›m› stratejiktir ve savafla benzerdir. Ancak tercih edilen tekniklere gö-
re iktidar pozitif ya da negatif olabilir. Foucault’ya göre (1980:139) negatif iktidar,
“hay›r” diyendir; bir fleyin yap›lamayaca¤›n› ve yasalar› güçlendiren güçtür. Pozitif
iktidar ise telkinde bulunur, problem çözücüdür.
Foucault, Hapishanenin Do¤uflu (2010b) ve Klini¤in Do¤uflu (1973) adl› çal›fl-

malar›nda güç teknolojileri terimi ile ifade etti¤i farkl› iktidar biçimlerinin oluflumu-
nu ve nas›l kullan›ld›¤›n› tarihsel bir bak›fl aç›s›yla irdeler. Bu iktidar biçimleri (›)
mutlak iktidar, (››) disipline edici iktidar ve (›››) biyo-iktidard›r.
Mutlak ‹ktidar
Foucault’ya göre feodal düzende ve monarflik sistemlerde iktidar tebalar› üzerinde
s›n›rs›z bir güce sahip hükümran bir kiflide cisimlenir. Mutlak iktidar, kral veya
merkezî bir otorite figürüne kay›ts›z flarts›z itaati içerir. Bu sistem tipinde suç, mo-
nark›n mutlak iktidar›na karfl› bir tehdit olarak alg›lan›r ve suçlunun herkesin (hal-
k›n) gözü önünde ve ibret verici, korkutucu bir biçimde cezaland›r›lmas› gerekti¤i
düflünülür (Layder, 2006:139). Bu dönemde verilen cezalar, vahflete ve uygulanan
vahfletin de sergilenmesine dayan›r (Foucault, 2010b). Uygulanan iflkenceler, key-
fi bir zulüm de¤il aksine kral›n bu dünyadaki iktidar›n›n ritüel bir icras› olarak bi-
linçli bir biçimde tasarlanm›fl düzenli pratiklerdir (Layder 2006:139).
Disipline Edici ‹ktidar

Disiplin, sosyal sistemde bireylerin davran›fllar›n› düzenleyen bir iktidar mekaniz-
mas›d›r. Mekân, zamanlama ve bireylerin davran›fllar› üzerine uygulan›r. Gözetim
teknikleri ile pekifltirilir. Foucault’ya göre iktidar, disiplin de¤ildir; disiplin daha
çok iktidar›n tecrübe edildi¤i yollardan biridir. Foucault, disipline edici toplum
kavram›n› o toplumun tarihini, orijini ve hapishane, hastane, okul ve ordu gibi ku-
rumlar›n› incelerken kullan›r. Ancak Foucault, bu terimi disipline edilmifl toplum
anlam›nda kullanmad›¤›na dikkat çeker.
Foucault’ya göre (1973) disipline edici iktidar geliflerek 18-19. yy. da mutlak ik-
tidar›n yerini al›r. Ancak bugün bile mutlak iktidar›n kal›nt›lar› vard›r. Foucault,
modern dönemin hapishane anlay›fl›n› modern
Resim 6.2
dönemin cezaland›rma biçimleriyle karfl›laflt›r›r.
Panoptik Bu yeni iktidar, insanlara fiziki cezalar uygula-
Hapishane maktan ziyade onlar› sürekli kontrol alt›nda tu-
Tasar›m›- Illinois
State/1954 (Gutting tar. Jeremy Bentham taraf›ndan tasarlanan Pa-
2005) noptikon (içerden ayd›nlat›lan hücrelerin orta-
s›nda yükselen bir gözetleme kulesinin yer ald›-
¤›, gözetleme memurunun gözlenenler taraf›n-
dan görünmedi¤i daire biçiminde bir bina) ad›-
n› verdi¤i bu gözetim sistemi ile insanlar ceza-
evleri, t›marhaneler ve manast›rlara kapat›lmaya
bafllanm›flt›r. Foucault Delili¤in Tarihi (1995) ad-
l› kitab›nda 17. yy. Avrupa’s›nda mant›¤›n› yitir-
mifl, laf anlamayan insanlar›n kilit alt›nda tutul-
du¤u kurumlar›n ortaya ç›kt›¤› bir hareketin bafl-
lad›¤›na iflaret eder. Bu hareket sadece delilere
yönelik de¤ildir; iflsizleri, bekar anneleri, baflar›s›z intihar girifliminde bulunanlar›,
hayat kad›nlar›n›, zamparalar›, geleneklere ayk›r› davrananlar› k›saca sosyal olarak
üretime kat›lmayan veya zararl› olan herkesi içermifltir. Foucault bu hareketi “bü-
yük kapat›lma” olarak kavramlaflt›rm›flt›r. ‹nsanlar›n kilit alt›nda tutularak kapat›l-
mas›na iliflkin araflt›rmalar›na disiplin, ceza ve hapishaneler ba¤lam›nda da devam
etmifltir.
Ancak zamanla Panoptikonun mant›¤› hastaneler, okullar ve hatta fabrikalara

kadar genifl bir organizasyonlar a¤› içinde kullan›lmaya bafllanm›flt›r. Bu iktidar;
psikologlar, program uygulay›c›lar›, doktorlar gibi profesyonellerin iktidar›d›r ve
t›pk› hükümlülerin hapishanede yatma sürelerinin hukukçular taraf›ndan belirlen-
mesi gibi bireylerin hastanede, okulda ve benzeri yerlerde ne kadar kalacaklar›n›n,
nas›l davranmalar› gerekti¤inin belirleyicisi de uzmanlar›n kararlar›d›r. Örne¤in Fo-
ucault, Klini¤in Do¤uflu (1973) adl› kitab›nda bir tarafta hastanenin geliflimini orta-
ya koyarken di¤er taraftan t›bbi müflahede (kontrol, gözetim alt›nda tutma) nosyo-
nunu tart›flmaktad›r. Foucault’nun temel eserleri aras›nda ilk s›ray› alan Delili¤in
Tarihi (1995) adl› çal›flmas›nda ise, Orta Ça¤ döneminden bafllayarak delili¤in na-
s›l “ruhun hastalanmas›” fikrinden Freud’la birlikte zihinsel bir hastal›k olarak kabul
edilmesine gelindi¤ini aç›klamaktad›r. Bu ba¤lamda insanlar›n sosyal hayattan çe-
kilerek nas›l tecrit edildi¤ini ve tedavi ad› alt›nda hastan›n uygun görülen davran›fl-
lar› sergileyinceye kadar nas›l vahflete maruz kald›¤›n› ortaya koymaktad›r.
Böylelikle bireyler, sürekli gözetlendiklerini düflünerek istendik davran›fllar ser-
gilemeye çal›fl›rlar. Yani bireyler de “kendini-gözetimi” genel bir gözetim sistemi-
nin bir parças› olarak içsellefltirirler. K›saca bu disiplin tekni¤inin amac›, istenen
davran›fl› göstermeyenleri “normallik standartlar›na” uymalar›n› sa¤layarak “nor-
mallefltirmektir. Böylelikle, bireyler herkese uygulanan e¤itim ve ›slah metotlar›yla
“itaatkâr” uydular hâline getirilir. Foucault’ya göre (1995) iktidar teknolojilerinin
ortaça¤›n karanl›k zindanlar›ndan bafllayarak ayd›nl›k modern hapishaneye ve uz-
man denetimine do¤ru olan de¤iflimi asl›nda bir yan›lsamad›r. Görünür olma, ›fl›-
¤a ç›kma bir aldatmacad›r. “Görme/gözetleme” ile modern toplum bilginin iktidar›
ile insanlar›n yaflam alanlar›n›n her yan›n› her an kontrol etmektedir. Bireylere fi-
ziki olarak eziyet etmenin, onlar› kapal› mekânlarda sakl› tutman›n ve günümüzde
de sürekli gözetim alt›nda bulundurman›n mant›¤› temelde ayn›d›r. Modern devlet
de insanlar›n davran›fl›n› ayn› biçimde flekillendirmek için, deyim yerindeyse (ta-
r›m ve hayvanc›l›k kültürlerinde görülen), bir çoban›n sürüsünü gütmesi gibi yön-
lendirmek için belli teknikler kullan›r. Örne¤in dinsel bir pratik olan “günah ç›kar-
ma” 18-19. yy. da laikleflmifltir ve insanlar en gizil duygular›n› ve cinsel pratikleri-
ni itiraf etmeye, iffla etmeye teflvik edilmifllerdir. Buradan elde edilen bilgiler sos-
yal bilimlerin veri taban›n› oluflturmufltur ki bu bilgiler, sosyal kontrol mekanizma-
lar›n› oluflturmak için kullan›lmaktad›r.
Biyo-‹ktidar
Foucault, Cinselli¤in Tarihi (2010a) adl› kitab›nda modern ça¤da biyo-iktidar ola-
rak adland›rd›¤› farkl› bir iktidar biçimini tart›fl›r. Disipline edici iktidar insanlar›n
davran›fllar›na odaklan›rken biyo-iktidar›n temel hedefi do¤rudan insan bedenidir.
Basit bir mant›kla do¤um ölüm oranlar›, do¤urganl›k, hastal›k, yaflam süresi, diyet
ve beslenme al›flkanl›klar› üzerinden bir tür nüfus planlamas›na odaklan›r. Özellik-
le 18. yüzy›ldan sonra politik birimlerin demografik yap›y› kontrol etme, düzenle-
me gayreti içine girdikleri görülmektedir. Ancak bunun için uygulad›klar› yöntem
-tercih ettikleri teknik kapatma- men etme ya da zarar vermeyi içermez. Daha çok
söylemler gelifltirerek iktidar ve kontrolü gündelik hayata tafl›rlar ve yayarlar. Bu
ba¤lamda t›p, psikiyatri, sosyal hizmetler gibi pek çok uzmanl›k alanlar›n›n söy-
lemleri bireyleri ikna ederek çok daha yayg›n ve ince bir formla itaate zorlar. Bu
ba¤lamda cinsellik alan› kontrol edilmeye çal›fl›l›r.
Foucault, “Bilginin ‹radesi” (1984) kitab›nda politik iktidarlarla beden aras›nda-
ki iliflkiyi irdeler ve cinselli¤i kullanarak iktidarlar›n tarihsel süreç içinde bireylerin
bedenleri üzerinden onlar›n bedenlerini e¤iterek nas›l sosyal olarak üretici hâle
getirildiklerini ortaya koymaya çal›fl›r. Dört ciltlik bu eserinin “Bilginin ‹radesi”
(The Will to Knowledge) adl› ilk cildinde (1998) son iki yüzy›lda iktidar›n bir yö-
netim biçimi olarak cinselli¤in fonksiyonunu ve biyo-iktidar›n ortaya ç›kmas› ile
olan iliflkisini, di¤er iki ciltte (“The Use of Pleasure” ve “The Care of the Self”) ise
Antik Yunan ve Roma’da cinselli¤in rolünü, bas›lmam›fl son cildinde de bu aç›dan
Hristiyan dönemini ele alm›flt›r. Ona göre beden, tüm nüfusun ekonomik ve sos-
yal yönden idaresinin stratejik arac›d›r. Bu aç›dan t›p ve psikiyatri biliminin yükse-
liflinin derin, içgüdüsel ve gizemli bir cinsellik söylemini yaratt›¤›n› tart›fl›r. Özellik-
le t›p bilimlerinin gelifltirdi¤i normal cinsellik biçimleri, uygun cinsel davran›fllar ve
normal ve sapk›n cinsel kimlik tipleri üzerine gelifltirdi¤i bu söylem, bask›n aç›k-
lama olarak kabul edilmifl ve temel varsay›mlar› da günlük söylemlere kadar s›z-
m›flt›r. Böylece de bu yolla öznenin kendi cinsellik deneyimi biçimlenmekte ve
kontrol edilmektedir. Foucaut’ya göre (1973:363) kendi hakk›m›zdaki bilgimiz iç
görü de¤il yans›mad›r.
Foucault’ya göre moodern iktidar biçimlerinin do¤as›;
1. Kesintisizdir, yayg›nd›r yani her yerdedir.
2. Yukar›dan de¤il toplum içinde uygulan›r, iktidarlar bilgi yoluyla yeni faali-
yet alanlar› ve tipleri yarat›rlar; itaatkâr bedenler, yeni söylemler arac›l›¤› ile
üretilen bilgi, kurumsal ve örgütsel pratikler, rutinler ve kimlikler üzerinden
flekillendirilir. Bu ba¤lamda iktidar mekanizmalar› insanlardan ba¤›ms›zd›r.
‹nsanlar, sadece iktidar taraf›ndan üretilen iflleyifl kanallar›d›r. Bireysel öz-
nellik (kimlik, psikolojik yönelimler gibi) iktidar iliflkilerinin ürünüdür. Yani
onun ünlü deyimi ile “özne ölmüfltür”.
SIRA S‹ZDE Eskiden çocuklar›n› hocaya verirken ebeveynlerin söyledi¤i “Eti senin, kemi¤i benim.” de-
SIRA S‹ZDE
2 yifli size Foucault’nun tasnifindeki hangi iktidar biçimini ça¤r›flt›r›yor?
JACQUES DERRIDA
S O R U Jacques Derrida’n›n
S O R U Hayat›
Derrida, Bat› felsefesinin metafizi¤ini elefltirel analize tabi tutarak yap›söküm ola-
rak bilinen metodu gelifltiren ve hem yap›salc› hem de post-yap›salc› olarak an›lan
D‹KKAT D‹KKAT
Resim 6.3 bir Frans›z sosyal felsefecidir. Ancak yap›salc›l›¤›n
ve post-yap›salc›l›¤›n temel fikirleri üzerine de elefl-
N N
SIRA S‹ZDE
(1930 - 2004) SIRA S‹ZDE tiriler yazm›fl (Culler 1981) ve Feyerabend’in anar-
flik karfl› ç›k›fl›n› daha derli toplu ve sistematik ha-
le getirmeye çal›flm›flt›r. Derrida, toplum ve insan-
la ilgili bilgi alan›nda bir tür hermeneutik kurgu
yaparak hem modernizmin bilim anlay›fl›n› elefltir-
K ‹ T A P K ‹ T A P me hem de bir post-modern toplum bilgisi olufl-
turma sorununu çözmeye çal›flm›flt›r. Derrida’ya
göre bilimin amac›, do¤ru temsildir ve bilim öner-
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON meleri bu do¤ru temsilin arac›d›r (fiaylan, 1996:37).
Derrida, 1930 y›l›nda Cezayir’in El-Biar kasaba-
s›nda do¤mufl; on dokuz yafl›nda Althusser, Fo-
ucault gibi dönemin belli bafll› ayd›nlar›n› yetiflti-
‹NTERNET ‹ N T E R Nkendisinin
ren, daha sonra ET de dersler verece¤i Paris’teki Ecole Normale Supérieu-
re’e (Yüksek Ö¤retmen Okulu) gitmifltir. Ancak entelektüel birikimini çok daha er-
ken bir dönemde Rousseau, Nietzsche, Gide, Valery, Camus gibi yazarlar› okuya-
rak yapmaya bafllam›flt›r ve Nietzche, Kierkegaard, Heidegger ve Husserl’den özel-
likle etkilenmifltir.
1956 y›l›nda kazand›¤› bir bursla ABD’ye Harvard Üniversitesine gitmifl, Hus-
serl’in Geometrinin Kökeni adl› çal›flmas›n› uzun bir önsözle Frans›zcaya çevirmifltir.
1960’ta Paris’e dönerek 1964’e kadar Sorbonne Üniversitesinde, 1965’ten sonra
da Ecole Normale Supérieure’da asistanl›k yapm›flt›r. ‹lk makaleleri Fransa’da sol
avant-guarde teorinin forumu ifllevini üstlenen Tel Quel dergisinde yay›mlanm›flt›r.
1960’lar›n bafl›nda Sorbonne’da dersler vermifltir. Ayn› y›llarda tarih ve yaz›n›n do¤a- Gramatoloji, ilk olarak 1952
y›l›nda dilbilimci Ignace
s› üzerine incelemeleri Critique dergisinde yay›mlanm›flt›r. Bu çal›flmalar, yazar›n Gelb’in ileri sürdü¤ü bir
düflünce dünyas› üzerinde büyük etki yaratan Gramatoloji Üzerine adl› kitab›n›n kavram olup yaz›m
temellerini oluflturmufltur. Derrida, metinlerin çoklu yorumlar›n› ortaya ç›karacak bir sisteminin dil ile olan
iliflkisini analiz etme
teknik olarak yap›söküm tekni¤ini gelifltirmifltir. Derrida’n›n bu ba¤lamda ortaya at- çabas›ndaki bilim olarak
t›¤› temel araçsal teknik kavramlar›; metin, iz, varl›k, fark, oyun ve yap›sökümüdür. k›saca tan›mlanabilir.
DERRIDA’NIN TEMEL DÜfiÜNCE VE KAVRAMLARI
Yap›söküm Yöntemi ve Metin

Özellikle Heidegger and Nietzsche’den etkilenen Derrida’ya göre dünya bir metin-
dir, metnin d›fl›nda hiçbir fley yoktur ve bütün metinlerin birden fazla anlam› var-
d›r. Bu yüzden bir metnin tam ve en son yorumunun yap›lmas› imkâns›zd›r. Der-
rida’ya göre dil veya metinler, dünyan›n do¤al bir yans›mas› de¤ildir. Metinler, bi-
zim dünyay› nas›l yorumlayaca¤›m›z› yap›land›r›r. K›saca Heidegger’i takip ederek
Derrida da dilin bizi biçimlendirdi¤ini düflünmüfltür: “Metin”, onu gerçek olarak
anlad›¤›m›z bir alan yarat›r.
Derrida yap› söküm yöntemini infla etmek üzere önce Bat› felsefesinin/düflün-
cesinin meta fizi¤ini ortaya ç›karma gayreti içine girmifltir. Derrida’ya göre Bat› dü-
flünce yap›s› z›tl›klara dayan›r: iyi kötüye karfl›, kad›n erke¤e karfl›, konuflma yaz-
maya karfl› vb. ve bu z›tl›klar hiyerarflik olarak tan›mlanm›flt›r; ikinci terim birinci-
nin bozulmufl hali olarak görüldü¤ünden her ikisi de karfl›l›kl› olarak birbirine z›t
olan terimler eflit de¤erde de¤ildir. ‹flte Derrida’n›n temel amac› yap› söküm yön-
temiyle klasik Avrupa düflünce yap›s›n› (construction) söküp (de-construction) on-
daki malzemeyle yeni, daha kullan›fll› bir yap› kurmak (re-construction) üzere ta-
rihsel anlam evrelerine geri dönüfller yapmakt›r.
Derrida, ifle yap›sökümde bafl› çeken figür olarak yap› ve yap›n›n kayna¤› olan
merkez fikrini irdelemeyle bafllam›flt›r. O, herhangi bir yap›n›n ya da sistemin her
fleyin oradan geldi¤i ve her fleyin ona gönderme yapt›¤› veya geri döndü¤ü bir
noktay›, bir merkezî konumland›rma gereklili¤ine iflaret ederek Bat› felsefesinde
bu merkezi aram›flt›r. Ve Bat› metafizi¤inde bu merkezin bazen bir Tanr› ya da
madde bazen insan›n benli¤i, zihni, idea bazen de felsefi bir sistemin veya inanç-
lar setinin ne söyledi¤ine ba¤l› olarak bilinçalt› oldu¤unu görmüfltür. Oysa Derrida’ya
göre idea, Tanr›, ak›l ya da madde gibi merkezlerin baflka nosyonlara dayanak olma-
lar› söz konusu olamaz. Çünkü “aflk›n bir göstergenin yoklu¤u” söz konusudur.
Onun yap›söküm fikrinin iki anahtar noktas› bulunmaktad›r. ‹lki, bireysel so-
mut pratiklerden ziyade yap› sökümcüde de sistemlere ya da yap›lara bakmaya de-
vam eder ve ikincisi bütün sistemlerin veya yap›lar›n bir merkezi, kök noktas› ya-
ni sistemin yaratan› var oldu¤una göre bu yap›n›n kayna¤›n› araflt›r›r. Derrida’ya
göre sistemler, daima yap›salc›lar›n analiz etti¤i temel birimlerden oluflur-z›t çiftler-
ve bu sistemlerde z›t çiftlerin bir taraf› daima di¤erinden daha önemlidir, biri po-
zitif di¤eri ise negatif olarak de¤erlendirilir. Bat› felsefesinde, örne¤in iyi/kötü z›t
çiftinde iyi olan taraf de¤erli oland›r ve kötü iyinin egemenli¤indedir. Ayd›nl›k/ka-
ranl›k, erkeksi/kad›ns›, sa¤/ sol gibi bütün çiftlerde birinci terim ikinciye göre da-
ha de¤erlidir. Her terim ancak di¤eri ba¤lam›nda anlam kazan›r, ayd›nl›k karanl›k
olmayand›r veya tam tersi. ‹flte bu z›t çiftler, Derrida’n›n Bat› felsefesinde ilgilendi-
¤i temel karfl›tl›klar ya da yap›lard›r.
Derrida en ünlü çal›flmas›nda özellikle konuflma/yazma karfl›tl›¤›na bakm›fl ve
konuflman›n daima yaz›dan daha önemli görüldü¤ünü söylemifltir. Derrida’ya gö-
re bütün Bat› felsefesinin en temelinde, baflka bir deyiflle var olan kavram karfl›t-
l›klar›n›n en kökeninde, söz (logos) ile yaz› ayr›m›n›n yer ald›¤›; bundan dolay› sö-
zün ya da konuflman›n dolays›z, içtenlikli, hep bu anda oldu¤unun düflünülmesi
nedeniyle gerçek ile do¤rulu¤un tek kayna¤›, olas› tek tafl›y›c›s› olarak görüldü¤ü-
nü söylemektedir. Aristo, Rousseau, Hegel yaz›y› türetilmifl tesadüfi, d›flsal ve gös-
terenin kopyas› olarak nitelerler: Fonotik, “ iflaretin iflareti”. Aristoya göre konuflu-
lan kelimeler zihinsel tecrübelerin sembolleridir ve yaz›lm›fl kelimeler ise konuflu-
lan kelimelerin sembolleridir.
J.J. Rousseau’ya göre de yaz›, konuflman›n temsilinden baflka bir fley de¤ildir;
ancak çok acayiptir ki bir nesnenin imaj›n› belirlemek için çok daha fazla çabalar.
Derrida’ya göre Saussure de bu gelene¤in takipcisidir ve ona (Saussure) göre de
dil ve yaz› iki farkl› iflaret sistemidir; ikincisi, yaln›zca ilkini temsil etmek amac›yla
vard›r (Derrida 2011). Post-yap›salc›l›¤›n yap›salc›l›ktan kopuflunu ilan etti¤i yer,
yorumsamac›l›¤›n radikal kanad›na aç›lan yolun belirginleflmesi ile olmufltur. Ya-
p›salc›l›k, do¤rulu¤u metnin “arkas›nda” ya da “içinde” görürken post-yap›salc›l›k
okuyucunun ve metnin karfl›l›kl› etkileflimini üretkenlik olarak görmektedir. Baflka
bir deyiflle ele al›nan ürünün edilgen bir tüketimi olarak düflünülen okuma biçimi
statüsünü yitirmifltir. Bu nedenle post-yap›salc›l›k Saussure’cu dura¤an gösterge
D Ü fi Ü N E L ‹ M (sign) birli¤ine,
D Ü fi Ü N Eyani
L ‹ M gösteren (signifer) ile gösterilen (signified) aras›ndaki birebir
mütekabiliyet görüflüne karfl› son derece elefltirel yaklaflmaktad›r. Post-yap›salc›l›-
¤›n yeni gösterge sisteminde gösterilenden gösterene do¤ru bir kay›fl söz konusu-
S O R U S O R U
dur (Sarup, 1997:12).
D‹KKAT Sarup’a (1997:D ‹ K12)

K A Tgöre yap›salc›l›k ile post-yap›salc›l›k aras›ndaki en önemli ay›rt edici
özelliklerden biri fludur: “Yap›salc›l›k do¤rulu¤u metnin ‘arkas›nda’ ya da ‘içinde’ görür-
ken post-yap›salc›l›k
SIRA S‹ZDEokuyucu ile metnin karfl›l›kl› etkileflimini üretkenlik olarak görmek-
N N
SIRA S‹ZDE
tedir. Baflka bir deyiflle ele al›nan ürünün edilgen bir tüketimi olarak düflünülen okuma
edimi de¤ergesini [status] yitirmifl, bunun yerine okurun performans› geçmifltir. Bu ne-
AMAÇLARIMIZ AMAÇLARIMIZ dura¤an gösterge birli¤ine (Saussure, cü görüfl) son derece eleflti-
denle post-yap›salc›l›k,
rel yaklaflmaktad›r. Yeni yaklafl›m gösterilenden gösterene do¤ru bir yer de¤ifltirmeyi ge-
rekli k›lmaktad›r. De¤ergesi ile ereklili¤ini [finality] yitirmifl oldu¤undan do¤rulu¤a gi-
K ‹ T A P K ‹ Tböyle
den yol bundan A P ister istemez dikenli olacakt›r”.
Derrida yaz›n›n, konuflmac›n›n o anda yap›lmam›fl bir konuflman›n kal›nt›s› ya

TELEV‹ZYON T E L E V ‹ Z Y O N yan›lg›lar›n, belirsizliklerin befli¤i olarak görüldü¤üne dik-
da art›¤› görünüfllerin,
kat çekmektedir (Güncü, 2005:20). Bu, belki iyi/ kötü de oldu¤u gibi apaç›k bir
z›tl›k de¤ildir; ancak dilbilimsel teoriler ba¤lam›nda konuflman›n, dilin ilk flekli ola-
‹NTERNET
rak konumland›r›lmas›
‹NTERNET
ve yazman›n sadece konuflman›n kopyas› ya da uyarlama-
s› oldu¤una iflaret edilmesi yeterli bir kan›tt›r. Derrida’ya göre konuflma imtiyazl›-
d›r; çünkü “flimdi var olma” ile birleflir, biri konuflmak için orada olmal›d›r.
Konuflulmufl bir kelimenin o konuflmay› yapan›n var oluflunu garantilemesi fik-

ri, hümanist fikirleri pekifltirmifltir; neyin söylendi¤inin kayna¤› olan gerçek bir
benlik vard›r. Konuflmak için orada olmas› gereken bir benli¤in olmas› fikrini Der-
rrida, “mevcudiyet/bulunufl metafizi¤i” olarak adland›r›r. Ona göre, “mevcut ol-
ma” Platon’dan Descartes’a ve hatta kendi dönemine kadar tüm bat› felsefesinin
merkezidir. Mevcudiyet metafizigi, sonuçta hepsi ba¤›ms›z bir mevcudiyet ya da
varl›k alan›n›n oldu¤u varsay›m›ndan hareket eder. Varl›k, yoklu¤un di¤er z›t tara-
f›d›r ve varl›k daima yok oluflun üstündedir. Var oluflun yoklu¤a olan üstünlü¤ü
yüzünden her sistem, bütün bir sistemin ç›kt›¤› ve anlam›n› garanti etti¤i bir mer-
kez oluflturur ki bu merkez, varl›¤›n var oluflunu garanti eder. Örne¤in benli¤i bir
çeflit sistem olarak kabul edersek yapt›¤›m›z, düflündü¤ümüz, hissetti¤imiz vb. her
fley bu sistemin bir parças›d›r. Fiziksel ya da zihinsel yaflam›m›z›n çekirde¤inde,
özünde sabit, bir ve tutarl› olan “benlik” vard›r ki, bu “ben” dedi¤inizde ne anla-
ma geldi¤ini bilen parçan›zd›r. Bu öz benlik veya “ben”, sistemin merkezidir ve
varl›¤›n›z›n dili ve sizin di¤er her parçan›z “parole” sözün bir parças›d›r. Dolay›s›y-
la “ben” söyledi¤iniz ve yapt›¤›n›z her fleyin bir parças›d›r ve sizin varl›¤›n›z› ve var
oluflunuzu garanti eder. Bat› felsefesi, sistemlere merkezlik görevini yapacak bir
deste terime sahiptir: varl›k, öz, madde, gerçek, flekil, bilinç, insan, Tanr› vb.
Derrida’ya göre bu terimlerin her biri bir sistemin merkezi olarak iki amaca hiz- Derrida’ya göre Bat› düflünce
met eder. Bu, sistemi yaratan fleydir ki sistemin tüm parçalar›n›n aras›nda iliflki sisteminde söz/konuflma
(logos) var olufl ile birleflir
oldu¤unu garanti eder ve sistemin kurallar› taraf›ndan yönetilmeyen sistem öte- ve her ikisi de hem
si bir fleydir. yazmadan hem de yokluktan
üstündür. Konuflma ve var
Ona göre Bat› düflünce sisteminde konuflma var olufl ile birleflir ve her ikisi de oluflun bu imtiyaz›n› ise
hem yazmadan ve hem de yokluktan üstündür. Derrida, Bat› felsefinde tüm dü- Derrida logocentrism olarak
kavramlaflt›r›r ve Bat›
flünce sistemlerinin ortak temel sav›n›n, konuflma ve eylem aras›nda dolays›z bir felsefesinde hem söz hem de
ba¤ oldu¤una ve böylelikle de öznelli¤in merkez olmas›na dayand›¤›n› deflifre ak›l anlam›na gelen bu
ayr›cal›kl› logos anlay›fl›na
ederek logosun Bat› felsefesi içindeki ayr›cal›kl› konumunun yaz›y› de¤ersiz k›ld›- karfl› bir durufl sergiler.
¤›n› göstermifltir. ‹flte konuflma ve var oluflun imtiyaz›n› Derrida logocentrism
olarak kavramlaflt›rm›flt›r ve o Bat› felsefesinde hem söz hem de ak›l anlam›na ge- Derrida için “dil”in bir yap›
ya da bir sistem olarak bir
len bu ayr›cal›kl› logos anlay›fl›na karfl› bir durufl sergilemifltir. merkezi yoktur, sistemin
Derrida, göstergelerin (ya da iflaretlerin) iflaret ettigi ve bu göstergelerden tama- unsurlar›n› bir yerde bir
arada tutan bir merkez
men ba¤›ms›z bir varl›k alan›n olanaks›zl›¤›n› ileri sürer ve gösterenden ba¤›ms›z olmad›¤›ndan mutlak veya
bir gösterilenin mümkün olmad›¤›n› ortaya koyar. Böylece anlama iflaret eden ifla- kesin bir gerçek veya anlam
da yoktur. Dil daima de¤iflir
retlerden ya da göstergelerden ba¤›ms›z bir anlam alan›n›n olamayaca¤›n› göstere- ve hareket eder; çünkü bir
rek hiçbir koflula ba¤l› olmayan bir bulunuflun ya da mevcudiyetin söz konusu ola- merkez taraf›ndan
sabitlenmemifltir.
mayaca¤›n› belirtir. Dolay›s›yla anlam; daima
Burada belirtilmesi gereken di¤er bir önemli nokta ise Derrida’n›n “yap›sökü- belirsiz, çoklu ve geçicidir.
mü” teriminin ister istemez bir “ötekini” gerektirmesidir. Bir bireyin, karfl›s›ndakini
anlamas› için salt kendini referans noktas› olarak kabul etmemesi gerekir. ‹flte ona
göre Bat› toplumunun en temel sorunlar›ndan biri, merkeze hep “ben”i al›p farkl›
olan›, yani ötekini “ben”in kategorileriyle de¤erlendirmesidir. Oysaki Derrida’ya
göre var olan her kültürel yap›, benzersiz niteliklere sahiptir ve o özgünlü¤ü anla-
mak için “ben” bak›fl aç›s›ndan vazgeçmek gerekir. Böylelikle Derrida klasik “ben-
merkezci” Avrupa bak›fl aç›s›na da ciddi bir elefltirel tav›r göstermektedir.
Bu arada Derrrida’n›n düflünce sisteminde “dil”in bir sistem ya da bir yap› ola-
rak bir merkezi olmad›¤›n› dikkate almak bir di¤er önemli noktad›r. Dili bir sistem
olarak bir arada tutan ve yaratan merkezî bir kavram ya da fikir yoktur. ‹flte, Der-
rida’ya ve post-yap›salc›l›¤a göre bunun kendi metotlar› için çok merkezi bir sonu-
cu vard›r. Sistemin unsurlar›n› bir yerde, bir arada tutan bir merkez olmadan mut-
lak veya kesin bir gerçek veya anlam yoktur. Dil daima de¤iflir ve hareket eder;
çünkü bir merkez taraf›ndan sabitlenmemifltir. Dolay›s›yla anlam daima belirsiz,
çoklu ve geçicidir.
Nitekim Derrida, bir sistem içindeki bu z›t çiftlerin fonksiyonunu araflt›r›rken bu
karfl›tl›¤›n cebirsel oldu¤una iflaret eder (a=b olmayand›r). Ancak onun çabas› bu
çiftlerde ima edilen hiyerarfliyi tersine çevirmek de¤ildir, daha ziyade bu iki teri-
min aras›ndaki “/” iflaretini silmektir. Böylelikle bu z›tl›¤›n ima etti¤i düzenin (s›ra-
n›n) ya da hiyerarfliye iliflkin de¤erin kesin veya kat› olmad›¤›n› göstermektir.
‹z
Derrida’ya göre tüm metin bu kabullerin izlerini içerir ve sonuç olarak da bu me-
tinler, dil içinde bulunan ve ima edilen bu hiyerarflilerin fark›nda olarak yeniden
yorumlanabilir (Derrida, 1967:54).Yap›söküm, herhangi bir dilsel gösterge setleri-
nin birbirinden farkl› pek çok anlam dizisi meydana getirebilece¤ini (ki bu anlam
dizilerinin ço¤u gayri ihtiyaridir) göstermeye çal›fl›r. En tarafs›z oldu¤u düflünülen
yazarlar bile, fark›nda olmadan, düflüncelerini meydana getiren gösterge sistemi-
nin zihinlerindeki karfl›l›¤› olan biliflsel flemalar›na yans›yan izlerini kaç›n›lmaz ola-
rak eserlerine tafl›rlar. Ancak anlamlar, do¤alar› gere¤i sabit de¤ildirler ve ba¤lam-
lar içinde yer de¤ifltirmeleri halinde de de¤iflirler. O hâlde metnin üreticisi yazar ve
tüketicisi okur ve farkl› okurlar aras›ndaki iletiflim esnas›nda herkes için hiç de¤ifl-
meyen sabit bir anlam›n “var oldu¤undan” söz etmek mümkün de¤ildir.(Robin-
son,2000).
Fark ve Erteleme (Differance)

Ancak bu, asla son noktaya yani gerçe¤e varabilece¤imiz anlam›na gelmemekte-
dir. Derrida ’ya göre (Derrida and Houdebine 1973) okuma dönüflümcüdür ve me-
tinler çoklu yorumlara aç›kt›rlar. Anlamlar kaygand›r. Bu ba¤lamda Derrida, tüm
metnin “differance” (fark) sergiledi¤ine iflaret eder. Bu kavram› Derrida Frans›zca
différence kelimesinden kendi türetmifltir ve de gösteren ve gösterilen ba¤lam›nda
hem “fark/ayr›m” hem de “erteleme” anlam›na gelmektedir. Ona göre “anlam”,
ba¤lam içinde hem gösterilenin gördü¤ü fonksiyona hem de biliflsel flemam›zdaki
onun imajlar›na gönderme yapt›¤›ndan sürekli olarak hem “farkl›lafl›r” ve böylelik-
le hem de hiçbir zaman tam ve kesin olan nihai anlama var›lamayaca¤›ndan sürek-
li kesin “anlama”ya kadar bir ertelenme durumu vard›r. Yani anlamlar, istikrars›z-
d›r. ‹flte Derrida, bir düflünsel hareket olarak yap›sökümü ile temelde dikkatimizi
bu dilsel istikrars›zl›klara çekmek istemektedir. Derrida’ya göre bu istikrars›zl›¤›n
d›flavurumu olan “différance”›n söylemimizin her an›nda var olmas› dilin bireyler
aras›nda istikrarl› bir anlam iletme arac› oldu¤una dair inanc›m›z› da yok etmekte-
dir (Sim, 2000:32-33). Metinsellik (Textuality), daima çoklu olas›l›klar sunar ve biz
de nesnelli¤i bulma çabas› içinde iken bile asl›nda bu metinselli¤in d›fl›nda kala-
may›z. Yani yap› sökümün en temel iddias› metinsel analizlerde kesinli¤in/mutlak
anlamlar›n imkâns›z olufludur. Derrida’ya göre birbiriyle rekabet eden yorumlar
yap›labilir; ancak bu birbiriyle yar›flan yorumlar›n geçerlili¤ini, yorum yapmadan
de¤erlendirebilece¤imiz hiçbir yol yoktur.
Dolay›s›yla reddedilemez gerçekleri felsefi olarak anlamaya odaklanmaktan zi-
yade yap›sökümcü; rasyonalizmin sabit temel kayas›n›, çoklu yorumlar›n batakl›k
kumlar›na çevirmifltir. Bu asl›nda yap›sökümün belirmeye bafllad›¤› noktad›r. Ne
var ki “yap› sökümü”, bir tür y›kma ya da tahrip etme ifllemi de¤ildir. Bu
metoda, “deconstruction/yap› söküm” denmektedir. Çünkü hem infla etmenin hem
de sökmenin bir bileflimini içerir, dolay›s›yla bu metodun temel amac›, z›t terimler
ikilisinin de¤erler hiyerarflisindeki yerini de¤ifltirmek ya da hiyerarflide altta olan›
üste ç›kararak yeni z›tl›klar infla etmek ya da yap›y› tahrip etmek de¤ildir. Bu me-
tot, sadece yap›laflman›n temel unsurlar› aras›ndaki karfl›tl›¤›n kendi öz mant›¤›na
ne kadar ters oldu¤unu göstererek eski sistemi sökmektir. Yani kavramsal hiyerar-
flilerin üretti¤i metafizikleri deflifre edip yap›land›¤› tarz› çözmektir (Aktay
1996:196). Yap›söküm, bir anlama gayretidir ve anlama çabas› ister istemez yap›y›
unsurlar›na ay›rma (sökme) ve tekrar ba¤lay›p birlefltirmeyi gerektirir.
Silme
Yap›söküm metotunun di¤er önemli bir tekni¤i de “silmedir”. Derrida, yap› sö-
kümü metodunda önce bir sözcük yazmay›, sonra onu karalamay› ve sonra hem
sözcü¤e hem de karalamas›na metinde yer vermeyi önermektedir. Derrida bu iflle-
mi, “varl›k” sözcü¤ünü s›kl›kla karalayan Heidegger’den alm›flt›r. Bu ba¤lamda bir
sözcü¤ün üstü çizilir; çünkü sözcük yetersizdir; fakat bir yandan da sözcük metin
içinde üstü çizili olarak tutulur; çünkü sözcü¤ün yerine geçebilecek daha baflka bir
sözcük yoktur. Böylelikle sözcük metinde üstü çizili olarak bulunmaya devam
eder. Yap›sökümünün bu flekilde temelini oluflturan “üstünü çizme”, göstergenin
(yani metin içindeki sözcü¤ün) kendinden eminli¤ini ve bir “dil dizgesi” içinde da-
hi olsa “anlam›”n› sarsmaktad›r. Yani Derrida; bu tarz bir yaz›n tekni¤iyle herhan-
gi bir göstergeyi okudu¤umuzda o kavram›n, terimin anlam›n›n bizim için net ol-
mad›¤›n› söylemektedir. Bu ba¤lamda “üstünü çizmek,” bu net olmama durumu-
nun bir “temsilidir” ve göstergenin bir yar›s›n›n her zaman o olmad›¤›n›n bir res-
midir (Sarup, 1997:40).
Yap›söküm ve Oyun
Yap›bozumu metinleri okuman›n radikal bir tekni¤idir (Zuckert 1991) ve temel
metodu flöyle özetlenebilir: Z›t çiftleri bulmak ve her terimin bu terim çiftinin z›t
kutup olarak di¤erinin karfl›t› olmas›ndan ziyade onun bir parças› oldu¤unu gös-
termek... Böylece bu terimleri birbirinden uzak tutan yap› ya da z›tl›k çöker. T›pk›
Derrida’n›n bu yöntemi do¤a ve kültür kavramlar›na uygulad›¤›nda oldu¤u gibi. So-
nunda neyin ne oldu¤unu söyleyemedi¤inizde karfl›l›kl› z›tl›klar ve hiyerarfliler anla-
m›n› yitirir. K›saca yap›sökümünün temel varsay›mlar› flöyle özetlenebilir:
1. Dil, anlam tutars›zl›¤› ve kaymalar›n›n silinemez izlerini tafl›r.
2. Böyle bir çeliflki karfl›s›nda hiçbir analiz yöntemi (örne¤in felsefe veya elefl-
tiri) metnin yorumu aç›s›ndan herhangi bir otorite iddias›nda bulunamaz.
3. Bu nedenle yorum, al›fl›ld›k anlam›yla “analiz”e benzemeyip bir tür oyunu
and›ran serbest bir aland›r (Sarup, 1997). Her gösteren, baflka bir göstereni
gösterir ve buradan elde edilecek olan yaln›zca mevcudiyet de¤il anlama
kaynakl›k eden “gösterge zincirleri”dir. Böylece “anlam oyunu” sonsuz/bi-
timsiz bir oyuna dönüflür. D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M
SIRA S‹ZDE
Derrida ile Saussure çal›flmalar›nda “gösteren” ile “gösterilen” aras›ndaki iliflkiyi tan›m- SIRA S‹ZDE
S O R U 3 S O R U
lamadaki temel fark› araflt›r›n›z.
Gramatoloji, Jacques Derrida, Çev. ‹smet Birkan, BilgeSu Yay›nc›l›k/Felsefe
D ‹ K K ADizisi,
T Ankara, D‹KKAT
2011.
S O R U S O R U
N N
D‹KKAT D‹KKAT
POST YAPISALCILI⁄A YÖNELT‹LEN ELEfiT‹R‹LER

Post-yap›salc›l›¤a yönelik çok say›da elefltiri olmakla birlikte bu elefltirilerin en
önemlileri afla¤›daki gibi s›ralanabilir:
1. Özerk insan rasyonalitesi ile evrensel-normatif (genel geçer) de¤erlere ilifl-
kin fikirler aras›nda kurdu¤u ba¤, Foucault’yu nihilistlik bir düzleme tafl›-
maktad›r. Dolay›s› ile çal›flmalar›nda -eninde sonunda öngördü¤ü üzere-
normatif de¤erleri kabul etmemesi ve onaylamamas› konusu elefltirilmek-
tedir.
2. Pozitivizm yanl›lar›, Foucault ve Derrida gibi yazarlar›, küçük ayr›nt›lar› (fe-
minizm, nihilizm, anarflizm gibi alternatif felsefeleri) kendi teorik yaklafl›m-
lar› için kulland›klar›n› belirterek tarihi s›kl›kla dikkatsiz ve eksik olarak yo-
rumlad›klar› biçiminde elefltirmifllerdir.
3. Ne Foucault’nun ne de Derrida’n›n post-modern toplumsal teoriler üretme-
de baflar›l› olduklar› söylenemez. Modern ile post-modern aras›ndaki k›r›l-
may› aç›k ve net olarak ortaya koyamad›klar› gibi bu k›r›lmay› toplumda ne-
yin üretti¤ini de aç›klayamam›fllard›r, biçiminde elefltirmifllerdir (Kellner,
1994:244-245).
Özet
N
A M A Ç
Post-yap›salc›l›kla postmodernizm aras›ndaki N
A M A Ç
Michel Foucault’nun temel düflünce ve kavram-
1 iliflkiyi aç›klayabilmek. 3 lar›n› tan›mlayabilmek.
Post-yap›salc›l›k, isminden de anlafl›laca¤› üzere Kendisi bunu ret etse de Foucault; post-yap›sal-
modernizmin düflünsel temeli olan yap›salc›l›¤a, c›l›¤›n en popüler, en dikkat çekici ve en önem-
modernitenin krizlerinden kaynaklanan bir hayal li isimlerinden ilk akla gelendir. Onun sistematik
k›r›kl›¤›n›n sonucu bir tepki olarak ortaya ç›kt›¤› bir teori gelifltirme gibi bir amac› yoktur. Çünkü
büyük oranda genel kabul görmektedir ve bask›n tek bir do¤ru ve gerçekli¤i ret eder ve çal›flmala-
Bat› kültürünün bir bak›ma elefltirisi niteli¤inde- r›, disiplinler aras› iliflkilerin tan›mlad›¤› karma-
dir. Genelde post-yap›salc›l›kla, post-modernizim fl›k bir yap› gösterir. Bu aç›dan genelde bir mu¤-
bu nedenle birlikte an›lmakla birlikte post-yap›- lâkl›k tafl›r. Ancak özneyi merkeze oturtan (feno-
salc›l›¤›, post-modernizmin teorik temelleri olarak menoloji, sembolik etkileflimciler gibi), özneyi
tan›mlamak mümkündür. Bu nedenle halâ tart›fl- merkeze alan teorilere aç›k bir flekilde karfl› du-
malar›n merkezinde yer almaktad›r. Ancak Post- rur. Çünkü ona göre “özne” bir iktidar alan› ve
modernizmin ne oldu¤u üzerine genel kabul gör- belirli pratikler seti içinde flekillendirilen toplum-
müfl bir görüfl bulunmamakla birlikte ne olmad›- sal söylemler arac›l›¤›yla üretilen toplumsal bir
¤› az çok bellidir. Habermas gibi bir k›s›m düflü- kurgudur. Birey, anlam›n yarat›c› kayna¤› de¤il-
nür post-modernizmi, modernizmin bir devam› dir. Bu nedenle ba¤›ms›z olmayan benli¤in bi-
olarak görürken Foucault, Darrida, Baudrillard linçli, kendini kontrol edebilen, iç bütünlü¤e sa-
gibi düflünürler ise yap›salc›l›ktan büyük oranda hip tutarl› ve rasyonel varl›k olmas›ndan da söz
etkilenseler de yap›salc›l›ktan bir kopuflun oldu- edilemez. Bunu “öznenin ölümü” ile ifade eder.
¤unu ileri sürerler. Söylemler, analizinde önemli bir yer tutar ve ikti-
N
dar iliflkilerinin ve bunlarla ba¤lant›l› pratiklerin
A M A Ç Post-yap›salc›l›¤› yap›salc›l›ktan ay›rt edebilmek. ifadesi olmas› nedeniyle masum da de¤ildir. Ar-
2
Post-yap›salc›l›¤›n yap›salc›l›¤a yönelik iki temel keoloji kavram› ise onun analiz yaklafl›m›n› be-
elefltirisi vard›r: (›) Yap›salc›l›¤a göre yap›lar›n timlemek için en önemli kavramlardan biridir.
kendi kendilerine yetiyor olmas› ve (››) bu yap›- Arkeoloji; “flimdiki zaman›n tarihini yazabilmek
lar›n ikili z›tl›klardan oluflmas›. Post-yap›salc›l›k, için geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve
formal yap›lar›n içine gömülü ve maskelenmifl izleri incelemekle ilgilidir. Di¤er önemli kavram
tarihsel içerikler ve diskalifiye edilmifl bilgi seri- ise “soykütüktür”tür. Arkeoloji farkl›l›k ve ben-
lerini ortaya ç›kararak Bat› kültürünün ve yap›- zerliklere odaklan›rken “soy bilim” daha çok ik-
salc›l›¤›n elefltiri araçlar›n› ortaya koyar. Ayr›ca tidar iliflkileri ve politik teknikleri ile bilgi form-
yap›salc›l›¤›n aksine tarihsel bir yaklafl›mla bilgi- lar› üretmek için “fleylerin organize oldu¤u “ düz-
nin nas›l üretildi¤ini temel araflt›rma sorunsal› leme odaklan›r. Ancak her zaman bu ayr›m› yap-
olarak ortaya koyar ve tarih ve kültür taraf›ndan mak mümkün olmaz. Bu ba¤lamda de¤erlendiri-
koflulland›r›lan yap›lar›, önyarg›lardan ar›nd›ra- lebilecek di¤er kavram ise “arfliv”dir. Belli bir ta-
rak yeniden de¤erlendirmeyi amaçlar. Asl›nda rihsel dönemin ya da kültürün geçmiflte b›rakt›¤›
tarihe bak›fllar› da yap›salc›lardan farkl› olarak bütün maddi ipuçlar›n›n koleksiyonunu ifade
görelidir ve evrimsel bir çizgi takip etti¤ine ilifl- eder.
N
kin görüflü ret ederler. Tarih, pek çok seçene¤i
birlikte sunar. Her ne kadar benli¤in söylemlerle A M A Ç
Foucault’nun çal›flmalar›nda iktidar kavram›-
flekillendirildi¤i düflüncesi ile yap›salc›larla para- 4 n›n önemini özetleyebilmek.
lellik gösterseler de farkl› bir yaklafl›mla gerçek- Onun belki de en etkili çal›flmalar›, söylemler ile
li¤in metin ile okuyucunun etkileflimiyle yarat›l- iktidar ve kontrol mekanizmalar› üzerine yapt›k-
d›¤›n› ileri sürerler. lar›d›r. Her söylemin iktidar alan› oluflturmak gi-
bi bir ifllevi vard›r ve sadece yaz›l› metinlerde de-
¤il belirli kurumsal ve örgütsel pratiklerde de
mevcuttur. ‹ktidar, toplumdaki en küçük seviye-
deki iliflkilerde de aranmal›d›r. Hapishanenin varl›k alan›n›n olanaks›zl›¤›n› ileri sürer ve göste-
Do¤uflu ve Klini¤in Do¤uflu bafll›kl› çal›flmalar›n- renden ba¤›ms›z bir gösterilenin mümkün olma-
da, iktidar teknolojileri terimi ile ifade etti¤i fark- d›¤›n› ortaya koyar. Böylece onu ifade eden ifla-
l› iktidar biçimlerinin oluflumunu ve nas›l kulla- retlerden ya da göstergelerden ba¤›ms›z bir an-
n›ld›¤›n› tarihsel bak›fl aç›s›yla irdeler: Feodal ve lam alan›n›n olamayaca¤›n› ifade eder. Ayr›ca
monarflik sistemlerde tebalar› üzerinde s›n›rs›z Derrida, Bat› düflüncesini ben merkezli olmas›
olarak kullan›lan iktidar “mutlak iktidar”d›r. 18 nedeniyle elefltirir ve var olan her kültürel yap›-
ve 19. yüzy›lda geliflmeye bafllayan ve bireylerin n›n benzersiz oldu¤unu ileri sürer. Ona göre di-
davran›fllar›n› düzenleyen ve kontrolü için göze- lin belli bir merkezi yoktur ve bu nedenle sabit-
tim teknikleri gelifltiren iktidar›, “disipline edici lenemediklerinden mutlak veya kesin bir gerçek
iktidar”, modern ça¤da ortaya ç›kan ve söylem- ya da anlam yoktur. Dil, daima de¤iflir ve hare-
ler arac›l›¤›yla do¤rudan insan bedenini kontrol ket eder. Dolay›s›yla anlam daima belirsiz, çoklu
alt›na alan iktidar› ise “bio-iktidar” olarak tan›m- ve geçicidir.
N
lar. Bilgi, söylemler arac›l›¤›yla üretilir ve iktida-
r›n kendisidir. Jacques Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤›
A M A Ç
temel kavramlar› aç›klayabilmek.
N
6
Jacques Derrida’n›n düflüncelerini yap›salc›l›k- Derrida’n›n çal›flmalar›nda kulland›¤› “iz” kavra-
A M A Ç
5 tan ay›rt edebilmek. m›; yazar›n fark›nda olmadan metin üzerinde

Derrida’y›, Feyerabend’in anarflik karfl› ç›k›fl›n› kendi düflünce yap›s›na iliflkin b›rakt›¤› gösterge-
sistematik hâle getirmesi nedeniyle, felsefenin ler, “fark ve erteleme”, anlam›n ba¤lam› içinde
bozguncusu olarak ananlarda vard›r. O, bilgi ala- hem gösterilenin gördü¤ü fonksiyona hem de
n›nda hermeneutik bir yaklafl›mla hem moder- biliflsel flemam›zdaki onun imajlar›na gönderme
nizmin bilim anlay›fl›n› hem de post modern top- yapt›¤›ndan dolay› sürekli de¤iflimi, “erteleme”
lum bilgisi oluflturma sorununa e¤ilir ve bilginin ise bu farkl›laflma nedeniyle kesin ve nihai ola-
amac›n›n do¤ru temsil oldu¤unu ileri sürer. Der- rak bir anlama var›lamayaca¤›ndan sürekli bir
rida, Saussure’ün aksine metni öne ç›kar›r. Ona ötelemenin varl›¤›n› ifade eder. Yani anlamlar,
göre dünya bir metindir ve metnin d›fl›nda hiçbir istikrars›zd›r ve bunun d›flavurumu olan “fark”
fley yoktur ve bütün metinlerin birden fazla anla- söylemlerimizin bireyler aras›nda istikrarl› bir an-
m› vard›r ve bizim dünyay› nas›l yorumlayaca¤›- lam iletme arac› olmaktan uzakt›r. Di¤er bir kav-
m›z› flekillendirirler. Derrida, Bat› düflüncesinin ram da “silme”dir ve yap›söküm tekni¤i ile yaz›-
yanl›fl bir flekilde hiyerarflik olarak tan›mlanm›fl lan metinlerde herhangi bir gösterge ya da teri-
iyi/kötü, konuflma/yazma, erkek/kad›n gibi z›t- min anlam›n›n bizim için net olmad›¤›n› ifade et-
l›klar üzerine infla edildi¤ini ileri sürerek temel mek için üstünü çizerek metinde b›rakmakt›r. So-
amac›n› yap›söküm tekni¤iyle bu düflünce yap›- nuç olarak yap›sökümünün temel varsay›mlar›n›
s›n› söküp ondaki malzemeyle yeni, daha kulla- flu flekilde özetlemek mümkündür: Dil, anlam tu-
n›fll› bir yap› kurmak üzere tarihsel anlam evre- tars›zl›klar›n›n ve kaymalar›n›n silinmez izlerini
lerine geri dönüfller olarak tan›mlar. Onun yap›- tafl›r ve bu çeliflki karfl›s›nda hiçbir analiz yönte-
söküm tekni¤inin iki anahtar noktas› bulunmak- minin bir üstünlü¤ü olamaz. Bu nedenle de yo-
tad›r: (›) ‹lki sistemlere ve yap›lara odaklan›l›r, rum bir analizden çok bir tür oyunu and›ran ser-
(››) ikincisi ise yap›n›n kayna¤›na yönelir. Ancak best bir aland›r.
yap›salc›lardan aç›k olarak ve radikal olarak yo-
rumsamac›l›¤a yönelmesiyle kopar. Yap›salc›lar,
do¤ruyu metnin arkas›nda ya da içinde ararken
o, do¤ruyu okuyucunun ve metnin karfl›l›kl› et-
kilefliminin üretkenli¤i olarak görür. Bu nedenle
gösterge birli¤inin aksine post-yap›salc›l›¤›n gös-
terge sisteminde gösterilenden gösterene do¤ru
bir kay›fl söz konusudur. Derrida, göstergelerin
iflaret etti¤i ve bu göstergelerden ba¤›ms›z bir
1. Afla¤›daki düflüncelerden hangisi Derrida’ya ait de- 5. Gündelik yaflam›m›zdaki “Bilgi, iktidard›r.” deyifli
¤ildir? hangi düflünürün düflüncelerinde somutlafl›r?
a. Bat› düflüncesindeki z›tl›klar›n, tarihsel anlam a. Ferdinand de Saussure
evrelerine geri dönerek sökülmesi ve yeniden b. Jacgues Derrida
yap›lanmas› gerekir. c. Michel Foucault
b. Gösterge birli¤i, yani gösteren ile gösterilen ara- d. Claude Lévi-Strauss
s›nda birebir mütekabiliyet bulunmaktad›r. e. Habermas
c. Dünya bir metindir ve onun d›fl›nda hiçbir fley
yoktur. 6. Foucault’un flimdiki zaman›n tarihini yazabilmek için
d. Dil sistemini bir arada tutan bir merkezin olma- geçmiflte kalan tutars›z, çeliflkili kurallar› ve izlerini söy-
mas› nedeniyle mutlak ve kesin bir gerçek, an- lemler üzerinden ortaya ç›karmak için gelifltirdi¤i meto-
lam mevcut de¤ildir. Yani anlamlar daima belir- dolojisinin ad› nedir?
siz, çoklu ve geçicidir. a. Arfliv
e. Derrida konuflma ve var oluflun imtiyaz›n› b. Antropoloji
logocentrism olarak adland›r›r. c. Yap›söküm
d. Arkeoloji
2. Eskiden çocuklar›n› hocaya verirken ebeveynlerin e. Semiyoloji
söyledi¤i “Eti senin, kemi¤i benim” deyifli, size Fouca-
ult’nun tasnifindeki hangi gücü ça¤r›flt›r›r? 7. Foulcault’nun pozitif ve negatif iktidar kavramlar›n›
a. Disipline edici iktidar en iyi hangi cümle ifade etmektedir?
b. Mutlak iktidar a. Toplum için olumlu iktidar pozitif, olumsuz ola-
c. Bio-iktidar n› ise negatif iktidard›r.
d. Rölatif iktidar b. ‹ktidar olgusunun ikili yap›s›n› ifade eder.
e. Göreli iktidar c. Negatif iktidar düzen kurucu, pozitif iktidar or-
ganize edicidir.
3. Afla¤›daki düflüncelerden hangisi Foucault’ya ait de- d. Negatif ve pozitif iktidar›n her ikisi de düzen
¤ildir? kurucudur.
a. Özneyi merkeze oturtan teorilere karfl› ç›kar. e. Negatif ve pozitif iktidar›n her ikisi de organize
b. Birey, anlam›n kayna¤›d›r. edicidir.
c. Benlik, söylem ve iktidar iliflkileri içinde flekille-
nir. Özgür de¤ildir. 8. Derrida’n›n “silme” tekni¤i nedir?
d. Birey, bilinçli, iç bütünlü¤e sahip, tutarl› bir var- a. Anlafl›lamayan kavramlar›n silinerek yok say›l-
l›k de¤ildir. mas›d›r.
e. Yazar, düflünsel alan›n› s›n›rlayan söylemlerin b. Emin olunmayan ifadelere yer verilmeyerek sa-
s›n›r›na, ötesine geçebilendir. dece do¤rulu¤u kesin ifadelerin esas al›nmas›d›r.
c. Analizde çözümlenen olgular›n silinerek, çözü-
4. Afla¤›dakilerden hangisi post-yap›salc›lar için söyle- me ihtiyaç duyulan konulara odaklan›lmas›d›r.
nemez? d. Olgular› tan›mlayan ifadelerin yetersizli¤ine ilifl-
a. Tarihselli¤i ret ederler. kin flüphelerimizi ifade etmek üzere ifadenin
b. Modernitenin düflünsel temeli olan yap›salc›l›¤a üzerinin çizilerek metin içinde korunmas›d›r.
karfl› ç›karlar. e. Yanl›fl ifadelerin üzerlerinin silinerek yanl›fllar›
c. Bat› kültürünün temel kabullerine karfl›d›rlar. sergilenmesi tekni¤idir.
d. Bilginin nas›l üretildi¤i temel sorunsal olarak ele
al›n›r.
e. Özneyi merkezden uzaklaflt›r›rlar.

9. Derrida’n›n “iz” kavram›n› en iyi betimleyen deyifl 1. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yap›-söküm ve Oyun” ko-
afla¤›dakilerden hangisidir? nusunu yeniden gözden geçiriniz.
a. Çocuklar donmam›fl beton gibidir, üzerlerine ne 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Bio-iktidar” konusunu ye-
düflse iz b›rak›r. niden gözden geçiriniz.
b. At izinin it izine kar›flmas›. 3. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Benlik” konusunu yeniden
c. Fikri neyse, zikrinin o olmas›. gözden geçiriniz.
d. ‹z b›rak›lmadan yürünmez. 4. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-yap›salc›l›k” konusu-
e. Geçmiflin izleri silinmez. nu yeniden gözden geçiriniz.
5. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Foucault’un Yaflam›” konu-
10. Afla¤›dakilerden hangisi nihilistik bir söylem de- sunu yeniden gözden geçiriniz.
¤ildir? 6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Foucault’un Temel Kavram-
a. Bana gerçekleri soruyorlar, gerçek olan ne var? lar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
b. Yok ahlak de¤erleriymifl, gelenekmifl; hepsi bofl 7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹ktidar” konusunu yeniden
fleyler. gözden geçiriniz.
c. Her fleyi ciddiye al›yorlar. Bu hayat›n ne anlam› 8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Silme” konusunu yeniden
var? gözden geçiriniz.
d. Hayat bir yalandan ibarettir. 9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “‹z” konusunu yeniden göz-
e. Hayatta herfleyin bir manas› vard›r. den geçiriniz.
10. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Post-yap›salc›l›k” konusu-
nu yeniden gözden geçiriniz.

S›ra Sizde 1
Foucault, yap›salc›lara özellikle flu noktalarda karfl› ç›k-
m›flt›r:
1. Tüm insanl›¤› aç›klayabilecek kesinleflmifl belli yap›-
lar yoktur.
2. Bir durumu “söylemin” d›fl›na ç›k›p objektif olarak
araflt›rmak da mümkün de¤ildir.
3. ‹nsanlar “akl›n” bir ölçüde tek biçimli mant›¤›na gö-
re davranmazlar, aksine bilerek ya da bilmeyerek irras-
yonel nedenlere de ba¤l› olarak hareket edebilirler.
4. ‹nsanlar›n çeliflkili davranmalar›, bilinç d›fl› olabilece-
¤i gibi toplumsal koflullara da ba¤l› olabilir.
S›ra Sizde 2
Eti senin kemi¤i benim. “K›z›n› dövmeyen dizini dö-
ver.” gibi atasözleri gücün kullan›larak bedenin flekil-
lenmesinin nas›l sa¤land›¤›n› örnekler. Dolay›s› ile bu
sözler, kültürün imbikten süzülmüfl hâli olarak günü-
müze kadar gelen söylemlerdir. Bu sözler, sosyal pra-
tiklerin insan›n bedeni üzerindeki disipline edici güce
gönderme yapar. Böylece Foucault, politik iktidarlarla
beden aras›ndaki iliflki ve cinselli¤i kullanarak iktidarla-
r›n tarihsel süreç içinde bireylerin bedenleri üzerinden
onlar›n bedenlerini e¤iterek nas›l sosyal olarak üretici
hâle getirildiklerini ortaya koymaya çal›fl›r. ‹ktidarlar,
bilgi yoluyla yeni faaliyet alanlar› ve tipleri yarat›rlar;
itaatkâr bedenler, yeni söylemler arac›l›¤› ile üretilen Foucault, Michel (1985). The Use of Pleasure, ew York:
bilgi, kurumsal ve örgütsel pratikler, rutinler ve kimlik- Pantheon.
ler üzerinden flekillendirilir. Bu ba¤lamda iktidar meka- Foucault, Michel (1986). The Care of the Self, New
nizmalar›, insanlardan ba¤›ms›zd›r. ‹nsanlar, sadece ik- York: Pantheon.
tidar taraf›ndan üretilen iflleyifl kanallar› görevini yapar. Foucault, Michel (1994). Genealogy and Social Criti-
Bu ba¤lamda bireysel öznellik (kimlik, psikolojik yöne- cism, In Steven Seidman (Ed.) The Postmodern
limler gibi), iktidar iliflkilerinin ürünü oldu¤undan, her Turn: New Perspectives on Social theory, Cam-
yerdedir ve “özne ölmüfltür.” bridge, MA: University Press.
Foucault, Michel (1998). The History of Sexuality Vol.
S›ra Sizde 3 1: The Will to Knowledge. London: Penguin.
Darrida, Saussure’ün dura¤an gösterge (sign) birli¤ine Foucault, Michel (1995). Delili¤in Tarihi, Ankara: ‹m-
yani gösteren (signifer) ile gösterilen (signified) aras›n- ge Yay›nlar›.
daki birebir mütekabiliyet görüflüne karfl›d›r. Buna gö- Foucault, Michel. (2003), Society Must Be Defended:
re Sassure’ün ifade etti¤i gösteren ile gösterilen aras›n- Lectures at the College de France, 1975-76, St.
da kal›c›-nedensel bir ba¤›n oldu¤u konusu, Derrida’ya Martin's Press.
göre, somut bir gerçekli¤i ve anlam birli¤ini yans›tmaz. Foucault, Michel (2010a), Cinselli¤in Tarihi, ‹stanbul:
Çünkü gösterge, kendini aç›klamaya giriflti¤inde göste- Ayr›nt› Yay›nlar›.
rilene de¤il baflka göstergelere ulafl›r ve hiçbir zaman Foucault, Michel (2010b). Hapishanenin Do¤uflu, An-
gösterilen boyutuna varmayaca¤› düflüncesinden hare- kara: ‹mge Yay›nlar›.
ketle bir göstergeler zincirinin oluflumu ile karfl› karfl›ya Gutting, Gary (2005). Foucault A Very Short Intro-
kal›n›r. duction, New York: Oxford University Press Inc.
Güncü, Ertu¤rul (2005). Post-yap›salc›l›k, Ankara:
Yom Sanat.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Kellner, Douglas (1994). “Toplumsal Teori Olarak Post-
Kaynaklar modernizm: Baz› meydan okumalar ve Sorunlar”
Aktay,Y., Göka, E.,Topçuo¤lu, A. (1996). Önce Söz içinde Modernite versus Postmodernite, (der.)
Vard›-Yorumsamac›l›k Üzerine Bir Deneme, An- Mehmet Küçük, Ankara: Vadi Yay›nlar›.
kara:Vadi Yay›nlar›. Layder, Derek (2006). Sosyal Teoriye Girifl, ‹stanbul:
Best, S. ve Kellner, D. (1991). Postmoden Theory: Küre Yay›nlar›.
Critical Interrogations, Londra: Macmillan. Lotringer, Sylvère (1989). Foucault Live: Semiotexte:
Belsey, Catherine (2002). Poststructuralism: A Very New York.
Short Introduction, USA: Oxford University Press. Marshall, Gordon (1999). Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara:
Culler, Jonathan (1981). In Structuralism and Since: Bilim ve Sanat Yay›nlar›
From Lévi-Strauss to Derrida, John Sturrock (ed.); Robinson, Dave (2000). Nietzsche ve Postmoder-
Oxford: Oxford University Press. nizm, ‹stanbul: Everest yay.
Davis, Colin (2006). “Levinas: An Introduction”, Conti- Sarup, M. (1988). An Introductory Guide to Post-
nuum, London. structuralism and Post-modernism, U.S.A.: Pren-
Derrida J. And Houdebine, L. (1973). Interview: Jacqu- tice-Hall.
es Derrida Author(s): Jacques Derrida and J.-L. Ho- Sarup, M. (1997). Post-yap›salc›l›k ve Post moder-
udebine Source: Diacritics, Vol.3, No.1, pp.33-46 nizm, Ankara: Bilim ve Sanat Yay›nlar›.
Published by: The Johns Hopkins University Press. Sim, Stuart (2000). Derrida ve Tarihin Sonu, ‹stanbul:
Derrida, Jacgues (2011). Gramatoloji, Ankara: BilgeSu Everest
Yay›nc›l›k/Felsefe Dizisi. Sturrock, John (2003). Structuralism, Oxford, UK:
Foucault, Michel (1971). The Order of Things: An Blackwell Publishing.
Archeology of the Human Sciences, New York: fiaylan, Gencay (1996). Ça¤dafl Düflünce Ak›mlar›:
Random House. Postmodernizm, (Ders Notlar›), Ankara: TODA‹E
Foucault, Michel (1972). The Archeology of Know- Yay›nlar›.
ledge, New York: Random House. Zuckert, Catherine (1991). The Politics of Derridean
Foucault, Michel (1973). The Birth of the Clinic, New Deconstruction, Polity, Vol. 23, No. 3, Palgrave
York: Pantheon. Macmillan Journals.
Foucault, Michel (1980). Power/Knowledge, New
York: Pantheon.
7
Amaçlar›m›z
N
N
Postmarksizmin temel varsay›mlar›n› aç›klayabilecek,
N
Postmarksizmin Marksizmi elefltirdi¤i temel noktalar› s›ralayabilecek,
N
Yeni Toplumsal hareketlerin özelliklerini de¤erlendirebilecek,
N
Radikal demokrasi siyasetinin özelliklerini ay›rt edebilecek,
N
Agonistik demokrasinin temel önermelerini analiz edebilecek,
Postmarksizme yöneltilen temel elefltirileri özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Postmarksizm • Söylem ve Hegemonya
• Yeni Toplumsal Hareketler • Radikal Demokrasi
• Marksizm
‹çindekiler
• POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL
VARSAYIMLARI
• POSTMARKS‹ZM KURAMININ
MARKS‹ZM ÜZER‹NE ELEfiT‹R‹LER‹
• POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL
Ça¤dafl Sosyoloji Postmarksizm ve KAVRAMLARI
Kuramlar› Radikal Demokrasi
• YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER
• POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL
DEMOKRAS‹ S‹YASET‹
• POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN
TEMEL ELEfiT‹R‹LER
Postmarksizm ve Radikal
Demokrasi
POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL VARSAYIMLARI

Günümüzde Laclau ve Mouffe ile birlikte, Barry Hindess, Paul Hirst, Anthony Cut-
ler, Athar, Hussain, Gareth Stedman Jones gibi genifl bir akademisyen çevre içinde
kabul gören Postmarksizm, ideoloji ve politikay› ekonomi ve s›n›fsal iliflkilerden
uzaklaflt›ran bir yaklafl›m olarak, asl›nda Marksist teorinin iflçi s›n›f›n›n öncülü¤ü,
üretim tarz› ve iliflkilerinin belirleyicili¤i, proletarya diktatörlü¤ü, sosyalizme poli-
tik bir devrimle ulafl›laca¤› gibi temel ilkelerinin sorgulanmas› ve bu ilkelerin red-
di olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Günümüz sosyolojisinin post-yap›salc›l›k ve postmodernizm teorilerinde ça¤-
dafl toplumsal yap› genellikle post-fordist, post-modern, post-endüstriyel gibi
kavramlarla tan›mlanmaktad›r. Bu toplumsal yap›n›n, s›n›f gibi evrensel kimliklere
olanak tan›mayan bir çeflitlilik, farkl›l›k, parçalanm›fll›k sergiledi¤i görüflünden
hareket edilmektedir. Günümüzde iflçi s›n›f›n›n siyasetteki a¤›rl›¤› ve Marksist ku-
ram›n bak›fl aç›s› giderek daha fazla sorgulanmaktad›r. Bu afl›r› sorgulay›c› ve post-
modern felsefeden etkilenen yaklafl›mlar, kapitalizmin erken aflamalar›nda etkili
olan s›n›f kategorisinin art›k öneminin kalmad›¤›na iflaret etmektedir. Bu bak›fl aç›-
s›na göre, art›k günümüz toplumlar› s›n›fl› toplumlar de¤ildir. Buna göre, ekono-
mik konum ve politik kimlikler aras›ndaki ba¤lar zay›flamaktad›r. Baflka bir deyifl- Postmarksizmin kuram
olarak ortaya ç›k›fl› ve
le, kiflinin toplumda ve üretimde iflgal etti¤i yer, onu otomatik olarak bu yerine uy- popülerleflmesi, Laclau ve
gun siyasal inanç ve ç›karlarla ve bu ç›karlara göre tarif edilen kimliklerle donat- Mouffe’un birlikte yazd›¤› ve
mamaktad›r. Bütün bu aç›klamalar, iflçi s›n›f›n›n zay›flad›¤›, dolay›s›yla iflçi hareke- ilk olarak 1985’de
yay›mlanan “Hegemonya ve
tinin bitti¤i, üstelik iflçi s›n›f›n›n art›k sosyalizmden nesnel bir ç›kar›n›n olmad›¤›, Sosyalist Strateji: Radikal
s›n›fa dayanmayan “yeni toplumsal hareketlerin” geliflti¤i ve yeni bir hizmet s›n›f›- Demokratik Bir Politikaya
Do¤ru” adl› eser sayesinde
n›n ortaya ç›kt›¤› tezine dayand›r›lmaktad›r. olmufltur.
Politik ve teorik kökenleri yap›salc›l›k, post-yap›salc›l›k ve Avrupa Marksizmi-
ne götürülebilecek olan Postmarksizmin bafllang›ç noktas› olarak, Laclau ve Mouf-
fe’un 1985 y›l›nda birlikte yazd›klar› Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal
Postmarksizmin kurucular›
Demokratik Bir Politikaya Do¤ru kitab›n›n yay›nlanmas› kabul edilmektedir. olan Laclau ve Mouffe, post-
Hegemonya ve Sosyalist Strateji kitab› hem Postmarksist kuram›n teorik argümanla- yap›salc› ve postmodernist
r›n› içeren temel bir manifesto olmakta hem de Postmarksist kurama dayanan radikal düflüncelerin ›fl›¤›nda
Marksist siyasal düflünce
demokrasi projesinin dayand›¤› temel ilkelerini ve stratejilerini ortaya koymaktad›r. gelene¤ini yeniden
Marksizmin s›n›fa otomatik olarak ayr›cal›k tan›yan s›n›f özcülü¤ünü redden de¤erlendirerek Marksizmin
siyaset ve toplumsal
Laclau ve Mouffe, post-yap›salc› ve postmodernist düflüncelerin ›fl›¤›nda Marksist de¤iflim konular›ndaki baz›
siyasal düflünce gelene¤ini yeniden de¤erlendirmektedir (Barrett, 1996: 91). Bu temel ilkelerini ters-yüz
etmifllerdir.
noktada, Marksizmin s›n›f, devrimci siyaset, iflçi s›n›f›, özne, toplum ve tarihsel-top-
lumsal dönüflüm konular›ndaki klasik öncüllerinden uzaklaflmay› öneren Post-
marksizm; bu kavramlar›n yerine yeni toplumsal hareketler, radikal demokrasi,
kimlik ve farkl›l›k, özne konumlar›, söylem, eklemlenme, rastlant›sall›k vb. katego-
riler önermektedir.
Laclau ve Mouffe, kapitalist üretim iliflkilerinin genifllemesini ve yeni-bü-
rokratik devlet biçimlerinin oluflumunu, günümüz “post-kapitalist” toplumlarda,
iflçiler ile burjuvazi aras›ndaki çat›flmay› (antagonizmay›) giderek k›r›lgan ve mu¤lak
bir duruma getiren iki geliflme olarak de¤erlendirmektedirler. Onlara göre, birey yal-
n›zca bir emek-gücü sat›c›s› de¤il, di¤er pek çok toplumsal iliflki yoluyla sermayeye
ba¤›ml› hale gelmifltir ve kapitalist üretim iliflkilerinin her yere nüfuz edifli top-
lumsal yaflam›n metalaflmasma yol açm›flt›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 197).
Resim 7.1
Ernesto Laclau (1935-)
Arjantinli bir siyasal kuramc› olan Ernesto Lacla-
u 1935’te Buenos Aires’te do¤du. Postmarksist ola-
rak tan›nan Laclau bir süre Arjantin üniversitele-
rinde ö¤retim üyesi olarak çal›flt›ktan sonra çal›fl-
malar›na Essex Üniversitesinde devam etti. Lacla-
u, Kuzey Amerika, Güney Amerika, Bat› Avrupa,
Avustralya ve Güney Afrika’ da birçok üniversite-
de ders verdi. fiu anda Essex Üniversitesinde siya-
set profesörü olan Laclau, ayn› zamanda Nort-
hwestern Üniversitesinde de seçkin konuk profesör
olarak ders vermektedir. En önemli eserleri ara-
s›nda hayat arkadafl› Chantal Mouffe ile birlikte kaleme ald›¤› Hegemony and Socia-
list Strategy-Hegemonya ve Sosyalist Strateji (1985) adl› eserinin yan› s›ra New Ref-
lections on the Revolution of Our Time-Zaman›m›z›n Devrimi Üzerine Yeni Yans›-
malar (1990), The Making of Political Identities-Siyasi Kimlikler Oluflturma (1994),
Contingency, Hegemony, Universality-Temas, Hegemonya, Evrensellik (Judith Butler
ve Slavoj Zizek ile birlikte) (2000), On Populist Reason-Popülist Neden Hakk›nda
(2005), Elusive Universality-Bulunmaz Evrensellik (2007) yer almaktad›r.
Chantal Mouffe (1943-)

Belçikal› bir politik kuramc› olan Chantal Mouffe
1943’te Charleroi’da do¤du. Louvain Katolik Üni-
versitesi ve Essex Üniversitesinde e¤itim gördükten
sonra ‹ngiltere’de Westminster Üniversitesinde pro-
fesör olarak çal›flmalar›na devam etti. Laclau gibi
postmarksist olarak tan›nan Chantal Mouffe’nun
Laclau ile beraber kaleme ald›¤› Hegemonya ve Sos-
yalist Strateji adl› eseri d›fl›nda The Return of the
Political-Siyasal›n Dönüflü (1993), Deconstruction
and Pragmatism-Yap›sökümü ve Pragmatizm
(1996), The Democratic Paradox- Demokratik Pa-
radoks (2000), Feministische Perspektiven-Feminist Perspektif (co-editor)(2001), The
Legacy of Wittgenstein-Wittgenstein’›n Miras› (co-editör) (2001), On the Political-Siya-
set Üzerine (2005) adl› çal›flmalar› yer almaktad›r.
7. Ünite - Postmarksizm ve Radikal Demokrasi 145
Laclau ve Mouffe, kapitalizmin u¤rad›¤› bu derin yap›sal dönüflümlerle yeni ve Postmarksizm, günümüz
farkl› bir boyut kazand›¤›n› iddia etmektedir. Bu dönem art›k post kapitalisttir ve bu toplumlar›nda s›n›f gibi
evrensel kimlikler ve nesnel
dönemde art›k kapitalizm s›n›fl› bir toplum yap›s›ndan, sömürü iliflkilerinin belirle- ç›karlardan söz
yicili¤inden giderek s›yr›lm›flt›r. Kapitalist toplumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki edilemeyece¤ini ve
mücadelelerin çeflitlendi¤ini
yerini sömürü iliflkilerinden tabiiyet iliflkilerine b›rakm›flt›r. Marksizmi ça¤r›flt›ran, s›- bu do¤rultuda ‘yeni’
n›f kavram› gibi bütünleyici ve kapitalist üretim iliflkilerini çözümlemeye yönelik ta- toplumsal hareketlerin
politikan›n merkezine
n›mlamalardan özenle kaç›n›lm›flt›r. S›n›f kavram› yerini vatandafl, ya da az›nl›k yerleflti¤ini iddia etmektedir.
kimlikleri ile tan›mlanan ‘öteki’lere ve en sonunda tüketici bireylere b›rakm›flt›r.
Özetle söyleyecek olursak, kapitalizmin geldi¤i bu yeni aflamada;
• Toplumsal yaflam›n metalaflt›r›lmas›,
• Toplumsal yaflam›n bürokratiklefltirilmesi
• Toplumsal yaflam›n homojenlefltirilmesi
• Toplumsal yaflamda iyice a¤›rl›k kazanan bireycilik
ve benzeri geliflmeler, toplumsal mücadelelerin “bütünsel” özneleri olan iflçi s›- Postmarksizmin kurucusu
n›f›n›n ve onun siyaseti olan devrim fikrinin parçalanmas›na yol açm›fl ve sonuçta olarak düflünülen Laclau ve
Mouffe, günümüzde yaflanan
yeni direnifl biçimlerini ifade eden “yeni toplumsal hareketleri” ortaya ç›karm›flt›r. kapitalist geliflmelerin
Yazarlara göre kentsel, ekolojik, anti-otoritaryan, anti-kurumsal, feminist, etnik, sonucunda ortaya ç›kan
küreselleflme,
anti-›rkç› gibi bir dizi oldukça farkl› mücadeleyi bir araya toplayan yeni toplum- bürokratikleflme, toplumsal
sal hareketler, toplumsal çat›flmalar›n gittikçe daha çok say›da iliflkiye da- hayat›n metalaflmas› ve
homojenleflme süreçlerinin
¤›lm›fl olmas›n›n sonucu olarak ortaya ç›kmaktad›r. “yeni toplumsal hareketleri”
Bunun yan› s›ra, iflçi s›n›f›n›n yenilgisinin, kapitalist sistemin içinde yeni ücret- ortaya ç›kard›¤›n› öne
lilik sistemlerinin geliflmesi ve teknolojik geliflmelere paralel olarak iflçi s›n›f›n›n d›- sürmektedirler.
fl›nda farkl› ücretli çal›flan yani “yeni orta s›n›f” kategorilerinin ortaya ç›kmas›n›n
bir sonucu oldu¤u ileri sürülmektedir. Bu anlay›fla göre, Marx burjuva ve proleter-
ya aras›nda geliflen “yeni orta s›n›f”› tamamen ihmal etmifltir.
Laclau ve Mouffe’a göre s›n›f çat›flmas› ortadan kalkm›flt›r, bu çat›flman›n Postmarksizm, öncelikle
yerine zaman zaman bask›c› olan bir devlet karfl›s›nda sivil toplum, yani Marksizmin s›n›fa ve
özellikle de iflçi s›n›f›na
halk aras›ndaki çat›flma geçmifltir. Buna göre, s›n›flar aras›nda iflçi ve sermaye toplumsal de¤iflim
s›n›flar› aras›nda “uzlaflmaz çeliflkiler” yoktur, sadece devlet ve bu devletin karfl›- siyasetinde otomatik olarak
ayr›cal›k tan›yan s›n›f
s›nda sivil toplumu oluflturan “kimlikler ve farkl›l›klar” vard›r. temelli anlay›fl›n›
Laclau ve Mouffe, Marksizmden farkl› olarak, s›n›flar d›fl›ndaki toplumsal grup- reddetmektedir.
lar›n da toplumsal de¤iflimin tafl›y›c›s› olabileceklerini iddia etmektedir. Bu yüz-
den, kad›nlar, eflcinseller, etnik gruplar gibi politik aktif gruplar›n ve öznelerin mü-
cadelelerinin çeflitli flekillerde birbirine eklemlenebilece¤ini öne sürmektedir. So-
nuç olarak, Postmarksizm kuram›ndaki temel vurgu, iflçi s›n›f›n›n tarih içerisinde
iflgal etmifl oldu¤u merkezi konumunun art›k ortadan kalkt›¤› ve iflçi s›n›f›n›n art›k
önemli bir toplumsal aktör/özne olarak düflünülmemesi gerekti¤i üzerinedir.
Laclau ve Mouffe’un Postmarksizm kuram›n›n temel varsay›mlar›n› özet-
lemeye çal›fl›rsak;
1. Kapitalist toplumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki biçimi olan sömürü ilifl-
kileri yerini devlet ve sivil toplum aras›ndaki tabiiyet iliflkilerine b›rakm›flt›r.
S›n›f kavram› yerini vatandafl, az›nl›klar, farkl› kimlikler, özne konumlar›,
‘öteki’ler ve bireylere b›rakm›flt›r.
2. Marksizmdeki ekonominin toplumsal alandaki her fleyi belirledi¤i ekonomik
indirgemeci anlay›fl terk edilmelidir. Toplumsal çat›flmalar, art›k ekonomik
alandaki sermaye-emek çeliflkisinden de¤il, siyasal alandaki devlet-sivil top-
lum (bürokrasi, metalaflma ve homojenleflmeye karfl›t olarak geliflen yeni
toplumsal hareketler) çat›flmas›ndan türemekte ve gittikçe çeflitlenmekte ve
daha çok say›da iliflkiye da¤›lmaktad›r.
3. Bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal etti¤i yer ile siyasi-ideolojik ç›kar-
lar› aras›nda herhangi zorunlu iliflki yoktur. Bu anlamda, ideoloji ve politi-
ka kategorileri, ekonomi ve s›n›fsal iliflkilerden ayr› ve ba¤›ms›z toplumsal
kategorilerdir.
4. Günümüz toplumlar›nda “s›n›f” gibi evrensel kimlikler ve nesnel ç›karlardan
söz edilemez çünkü toplumsal mücadeleler çeflitlenmifltir ve bu do¤rultuda
‘yeni’ toplumsal hareketler siyasetin temel aktörleri haline gelmifltir.
5. ‹flçi s›n›f›n›n devrimci bir rolü oldu¤u fikri terk edilmelidir. ‹flçi s›n›f›n›n top-
lumsal de¤iflim ve devrimler içerisinde iflgal etmifl oldu¤u merkezi konumu
art›k ortadan kalkm›flt›r ve iflçi s›n›f› art›k önemli bir toplumsal aktör/özne
olarak düflünülmemelidir. Dolay›s›yla, herhangi bir özne konumunun ve
farkl› kimliklerin (çevreci, eflcinsel, bar›fl veya kad›n hareketi vb) toplumsal
de¤iflime yapaca¤› katk›yla iflçi s›n›f›n›n katk›s› aras›nda herhangi bir fark
bulunmamaktad›r.
6. Sosyalizmin eflitlik ve özgürlük idealine kitlesel bir siyasal devrim yoluyla
de¤il, Radikal Demokrasi Projesinin dayand›¤› burjuva demokrasinin derin-
lefltirilmesi ve geniflletilmesiyle ile ulafl›labilir.
7. Radikal demokrasi stratejisi toplumsal olgular›n tamamlanmam›fl ve aç›k bir
karakteri oldu¤undan hareket etmektedir. Toplumsal olan tarihseldir, önce-
den belirlenemez; bu anlamda toplumda ço¤ullu¤u, ve merkezsizli¤i kabul
etmeliyiz. Buna göre, siyasal alanlar ve özneler ço¤ullaflm›flt›r ve bu ço¤ul-
luk tek bir özelli¤e indirgenemez. Radikal demokrasi, bu öznelerin ço¤ullafl-
mas›n› ve birey merkezli haklar› temele al›r ve herkese uyabilecek bir evren-
sellik fikrini reddeder. Ayr›ca, radikal demokrasi mücadelesinde hiçbir özne
konumu di¤erinden daha ayr›cal›kl› bir durumda de¤ildir.
8. “Toplumsal” olan her fley söylemseldir. ‹deolojik ve politik ç›karlar ancak,
söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik pratiklere yönelen bir söy-
lem kurma sürecidir ve herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden biçim-
lendirilemez. Siyaset, güncel duruma uygun olarak ço¤ullaflm›fl özne ko-
numlar›n› eklemleyecek hegemonik bir pratik olarak kavranmal›d›r.
SIRA S‹ZDE SIRA esinlendi¤i

Postmarksizmin S‹ZDE siyasal geliflmeler ve öncüller hangileridir? Bu siyasal gelifl-
1 meler Postmarksizme hangi aç›lardan kaynakl›k etmifllerdir?
POSTMARKS‹ZM KURAMININ MARKS‹ZM ÜZER‹NE
ELEfiT‹R‹LER‹
S O R U ‹lginç olan, SLaclau
O R U ve Mouffe, Marksist teorisyenlerden Rosa Luxemburg, Eduard
Bernstein, Antonio Gramsci gibi yazarlar›n baz› düflüncelerini benimseyip, baz›la-
D‹KKAT r›n› ise -kendi
D ‹ Kdeyimleriyle-
KAT “radikallefltirerek” yeni bir teori ortaya ç›kard›klar›n›
öne sürmektedir. Bernsteinc› revizyonizm ile Sorel’in demokratik sendikalizm an-
lay›fl›n›n Marksizmden önemli bir kopufl oluflturdu¤unu ileri süren Laclau ve Mo-
N N
uffe, Gramsci’nin “tarihsel blok” ve “hegemonya” kavray›fl›n› da bu iki kopuflla bir
arada de¤erlendirerek, ekonominin belirleyicili¤i ve iflçi s›n›f›n›n devrimci rolü an-
AMAÇLARIMIZ lay›fl›ndan AMAÇLARIMIZ
uzaklaflman›n Marksizm için zorunlu oldu¤unu ileri sürmektedir.
Laclau ve Mouffe’un öncülük yapt›¤› Postmarksist kuram, s›n›f iliflkilerinin
toplumun ve tarihin belirleyici unsuru oldu¤u; politika ve ideolojiyi üretim
K ‹ T A P tarz›na ba¤l›K ‹ toplumsal
T A P iliflkilerin belirledi¤i; iflçi s›n›f›n›n sosyalizmden nes-
nel ç›kar› oldu¤u ve bu nesnel ç›karlar›n iflçi s›n›f›n› zorunlu olarak birleflti-
rici yap›sal e¤ilimler oluflturdu¤u; özgürlükçü bir toplumsal dönüflüm için
kapitalist üretim iliflkilerinin ortadan kald›r›lmas›n›n gerekli koflul oldu¤u

gibi baz› temel Marksist iddialar›n reddi üzerine infla edilmifltir (Geras, 1987).
Bu çerçevede özetleyecek olursak, Laclau ve Mouffe’un önerdi¤i Postmarksist
kuram, Marksizmin temel ilkeleri olan;
1. Üretim tarz› ve iliflkilerinin siyasal alandaki belirleyicili¤i,
2. Bir bütünsellik olarak toplum kategorisi,
3. ‹flçi s›n›f›n›n toplumsal de¤iflimdeki ayr›cal›kl› konumu ve öncülü¤ü,
4. Proletarya diktatörlü¤ü,
5. Sosyalizme politik bir devrimle ulafl›laca¤›,
6. ‹deoloji ve politika gibi üstyap›sal unsurlar›n son kertede ekonomik iliflkiler
taraf›ndan biçimlendirildi¤i,
7. Tarihin s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i emek-sermaye çat›flmas›
(antagonizmalar) ekseninde olufltu¤u
gibi temel ilkelerin sorgulanmas› noktas›ndan hareketle Marksizmi elefltirmektedir.
Laclau ve Mouffe, Hegemonya ve Sosyalist Strateji: Radikal Demokrasi-
ye Do¤ru kitab›n›n önsözünde Marksizmden neden koptuklar›n› flu sözlerle ifade
etmektedir:
Marksist kategorilerin günümüzde ne ölçüde geçerli olduklar›n› ciddiyetle tart›flmak,
ancak bir “evrensel s›n›f”›n ontolojik olarak ayr›cal›kl› konumuna dayanan her tür-
lü epistemolojik imtiyazdan vazgeçti¤imiz takdirde olanakl› olacakt›r. Bu noktada
aç›kça ifade etmeliyiz ki flimdi art›k postmarksist bir zeminde duruyoruz. Art›k ne
Marksizmin iflledi¤i öznellik ve s›n›flar anlay›fl›n›, ne onun kapitalist geliflmenin ta-
rihsel yönelimi görüflünü, ve tabii ne de antagonizmalar›n ortadan kalkt›¤› saydam
bir toplum olarak komünizm anlay›fl›n› sürdürmek olanakl›d›r (Laclau ve Mouffe,
1992: 8-10).
Laclau ve Mouffe’a göre, Marksizm kuramsal olarak indirgemeci ve özcü bir ya- Postmarksist kuramc›lar,
p›ya sahiptir ve reddedilmelidir. Çünkü, Marksizm, siyaset ve toplumsal de¤iflimde Marksist teorinin öncelik
verdi¤i s›n›f analizinin,
iflçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› konumunu sabit ve de¤iflmez bir ilke olarak muhafaza et- kendi teorik ve eylem
mektedir. Ancak Laclau ve Mouffe’a göre sürekli de¤iflen toplumsal yap› ve özne nesnesini ciddi biçimde
s›n›rland›rd›¤›n› ve bundan
konumlar› içinde iflçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› bir konumu olamaz. Bu belirsiz ve olum- vazgeçmesinin gereklili¤ini
sal toplumsal yap› içerisinde, çoklu özne konumlar› ve farkl› siyasal kimlikler ara- savunmaktad›rlar.
s›nda eklemlenme ve hegemonya iliflkisine ba¤l› olarak sürekli bir geçiflkenlik söz
konusudur, bu nedenle de belirli bir s›n›f›n ayr›cal›kl›/sabit/önceden belirlenmifl
bir konumu olamaz. Burada Laclau ve Mouffe taraf›ndan öne sürülen iddia ise,
söylemsel olarak üretilmifl olan ço¤ul ve istikrars›z özne konumlar›n›n sürekli, so-
nu gelmez ve bitimsiz bir mücadelesinin söz konusu oldu¤udur.
Postmarksizm teorisyenlerinin de benimsedi¤i post-kapitalist paradigmalara
göre, günümüzde, iletiflim ve biliflim teknolojilerinde yaflanan geliflmeler kapitalist
üretimi de de¤iflime u¤ratm›fl; sanayide çal›flan iflçi say›s› azal›rken, hizmet sektö-
rü genifllemifl, üretimde makineler a¤›rl›k kazanm›fl, emek-sermaye aras›ndaki çe-
liflki ortadan kalkm›fl, toplam kalite yönetimiyle (ve endüstriyel demokrasinin di-
¤er yollar›yla) ifl birli¤i olanaklar› artm›fl ve tüm bu geliflmelerin sonucu olarak top-
lumsal de¤iflimi gerçeklefltirmede iflçi s›n›f›n›n öncülü¤ü tezi geçersizleflmifltir.
Ayr›ca, Laclau ve Mouffe’a göre Marksizm’in ayr›cal›kl› bir yer verdi¤i proletar-
ya, ifl gücü örgütlenmesindeki ve üretim iliflkilerindeki büyük de¤iflimlerle art›k s›-
n›f içinde bir az›nl›kt›r. Bu anlay›fla göre, homojen ve baflat bir iflçi tipolojisinden
bahsetmek art›k mümkün de¤ildir. Laclau ve Mouffe’a göre Marksizm, tarihin özü-
nü ve anlam›n› kavramaya yönelik tekçi bir yaklafl›m› benimsemektedir. Buna gö-
Postmarksizme göre, re Marksizm, tarihi s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i antagonizmalar ekse-
Marksizmin yapt›¤› gibi özne
konumlar› ço¤ullu¤unu s›n›f ninde kavramaktad›r. Laclau ve Mouffe, böylesi bir yaklafl›m›n, kapitalizmin yarat-
sorunlar›na indirgemek t›¤› sars›c› geliflmelerle karmafl›klaflan toplum yap›s›n› ve yükselen yeni toplumsal
yerine, toplumsal
ço¤ulluklar›n varl›¤› ve
hareketleri anlamaya yeterli olmad›¤›n› ileri sürerler. Marksizm’in, s›n›f indirgeme-
bunlar›n birbirine cili¤iyle malûl oldu¤u ilan edilir (Coflkun, 2004: 61).
indirgenemezli¤i kabul Bu anlamda postmarksizmin temel dayanaklar›, (a) evrensel olarak kurulmufl
edilmelidir.
s›n›f birli¤i inanc›n›n reddi; (b) toplumun kuruluflunun söylemsel pratiklerle olufl-
tu¤unun kabulü ve (c) toplumsal karfl›tl›klar›n iflçi-burjuva çeliflkisi yerine daha ge-
nifl alanlara yay›ld›¤›n›n kabulüdür (Wood, 1985). Bu üç temel özellikle ba¤lant›l›
olarak önerilen siyasal yap› ise, sosyalizm ya da liberalizm ve onlar›n demokrasi
anlay›fllar› yerine, radikal bir demokrasidir. Ayr›ca, Marksizmin ay›rt edici özellik-
lerinden birisi çat›flmay› yüceltmesiydi. Marksizme devrimci potansiyelini veren de
bu özellikti. Postmarksist teori ise, giderek “çat›flmalar›n yönetimiyle” daha ilgili bir
hale gelmifltir (Kad›o¤lu, 2008: 28).
Bu noktada postmarksist anlay›fl›n özellikle Marksizm’e karfl› bir kuramsal yak-
lafl›m olarak temel ilkeleri ve önerileri birkaç maddede flöyle özetlenebilir: (a) her
türlü evrenselcilik, nesnel ç›kar ve zorunluluk yads›narak, yerine tikel ve
olumsal olan›n kabul edilmesi; (b) ekonomik belirleme yerine, söylemin
kurucu özelli¤inin ve siyasetin özerkli¤inin kabulü; (c) iflçi s›n›f›n›n ön-
derli¤inde bir sosyalist devrim yerine, de¤iflik ve birbirine benzemeyen öz-
ne konumlar› arac›l›¤›yla kurulan radikal bir demokrasi fikri.
SIRA S‹ZDE Postmarksizmin

SIRA Marksizmin
S‹ZDE d›fl›ndan esinlendi¤i kuramsal öncüller hangileridir? Bu ku-
2 ramsal öncüller Postmarksizme hangi aç›lardan kaynakl›k etmifllerdir?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fiMouffe
Laclau ve Ü N E L ‹ M bu yaklafl›mlar› neticesinde Marksizm’den temelde kopuflunu
iflaret eden s›n›f anlay›fllar›nda Marksistleri, tarihin özünü ve anlam›n› kavramada
S O R U tekçi bir yaklafl›m
S O R U sergilemekle suçlad›klar›n› görüyoruz (Laclau ve Mouffe, 1992:
112-113). Radikal demokratlar, Marksistlerin tarihi, s›n›f mücadelesi ve onun kay-
na¤› olan çat›flmalar ve antagonizmalar paralelinde kavrad›klar›n› iddia ederler
D‹KKAT D‹KKAT
(Laclau ve Mouffe, 1992: 183). Onlar Marksistlerin bu yaklafl›m›n› çok indirgemeci
bulurlar ve bu görüflün özellikle günümüzde kapitalizmin yaratt›¤› derin etkilerle
N N
SIRA S‹ZDE kompleks bir SIRAhal S‹ZDEalan toplum yap›s›n› ve ortaya ç›kan yeni toplumsal hareketleri
anlama noktas›nda yetersiz oldu¤unu iddia ederler (Bat›, 2010: 9).
‹flçi s›n›f› kapitalizmle Onlara göre ekonomik alan›n kendi d›fl›nda kalan toplumsal süreçlerin belirle-
AMAÇLARIMIZ
mücadelede, ekonomik AMAÇLARIMIZ
konumu veya politik kimli¤i nimindeki göreli a¤›rl›¤›ndan ve iflçi s›n›f›n›n politik önder (Lenin) ya da bir tarih-
nedeniyle ayr›cal›kl› bir yere sel blo¤un eklemleyici çekirde¤i (Gramsci) oldu¤undan söz etmek gibi belli kate-
sahip de¤ildir. ‹flçilerin
K ‹ T -t›pk›
konumu A P di¤er özne gorilere ve Közne ‹ T Akonumlar›na
P di¤erleri karfl›s›nda ayr›cal›k tan›yan “özcü” anlay›fl-
konumlar› gibi- toplumdaki lar terk edilmelidir.
söylemsel formasyonun Sosyalist hedeflerle iflçi s›n›f›n›n ç›karlar› aras›nda mant›ksal ve zorunlu bir ilifl-
içerisinde hegemonik
Teklemlenme
E L E V ‹ Z Y süreçlerinde
ON
ki bulunmad›¤›
TELEV‹ZYON
öne sürülmektedir (1992: 98). Laclau ve Mouffe’a göre politikan›n
konjonktürel olarak öznesi hegemonik eklemlenme prati¤i içinde konjonktürel olarak bir araya gelen
oluflmaktad›r.
özne konumlar›d›r. Bu özne konumlar› tekil s›n›f ç›karlar›na karfl›l›k gelmeyen
de¤iflik toplumsal gruplar› içermektedir: bar›fl eylemcileri, feministler, eflcinseller,
‹NTERNET çevreciler, ‹ö¤renciler,
NTERNET etnik az›nl›klar vb. (Kaygalak, 2001: 43). Yazarlar›n bütün
bu tart›flmalarla vard›klar› sonuç; iflçi s›n›f›n›n anti-kapitalist mücadelenin ayr›cal›k-
l› özneleri olmad›¤› ve onlar›n mücadelesinin yönünün de di¤er toplumsal müca-
deleler gibi verili bir hegemonik ba¤lam içindeki söylemsel olufla ba¤l› oldu¤udur
(Laclau ve Mouffe,1992: 112).
Ancak, Radikal Demokrasi ve Postmarksist paradigma, solun sorununu sosya- Klasik liberalizme ve
Marksizme bir alternatif
list blo¤un çöküflünün liberalizm lehine yaratt›¤› hegemonik k›r›lmada aramak ye- olarak sunulan
rine, Ayd›nlanma projesinden tarihsel bir kopuflta bulmaktad›r. Yani 1989’da yal- Postmarksizm kuram›, bir
toplumsal devrim
n›zca Sovyetler Birli¤i de¤il, dünyan›n dönüflümünde etkili olabilecek eylem stra- program›na baflvurmaks›z›n
tejileri anlam›nda hem sosyalizmin hem de liberalizmin kesin bir çöküfl yaflad›¤› kapitalizmin dönüflümünü
ilan edilmektedir. Dolay›s›yla sol için yeniden dirilifl olana¤›n›n da bu çöküflün fai- olanakl› gören radikal
demokrasi projesinin solun
li ve tamamlanmam›fl bir süreci olarak görülen “68” hareketinde aranmas› gerekti- yeni paradigmas› olarak
¤ini savunmaktad›r. Fakat solun geldi¤i son aflamay› temsil etmesi bak›m›ndan ra- görmektedir.
dikal demokrasinin gerek yola ç›kt›¤› öncüller gerekse ortaya koydu¤u stratejinin
mevcut sisteme alternatif oluflturdu¤u düflüncesi son derece mu¤lakt›r. Neyin, ki-
min için, kime karfl› istendi¤i, stratejinin nas›l gerçeklefltirece¤ine dair bir dizi soru
bütün bu tart›flmalar içerisinde bofllukta kalmaktad›r. Çünkü kendi öncülünü bul-
du¤u ve sol için bir imkan olarak gördü¤ü “68” hareketinin tafl›d›¤› idealler ile sos-
yalizm aras›ndaki hegemonik ba¤› tamamen reddederek, solun program›n› mutlak
olarak s›n›ftan ar›nd›rma çabas›ndad›r. Bu çerçevede de¤erlendirilen yeni toplum-
sal hareketler, radikal demokrasi ideallerinin uygulanma alanlar› olarak görülmek-
tedir (Coflkun, 2004: 15).
Özetleyecek olursak, Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile ekonomi
aras›nda birebir bir iliflki tan›mlam›fl olmak ve bir politik özne olarak iflçi s›n›f›n›
merkeze koymakla elefltirmektedirler. Yazarlara göre, ekonominin toplumsal sü-
reçleri belirlemedeki göreli a¤›rl›¤› ya da iflçi s›n›f›n›n politik önder oldu¤u fleklin-
deki “özcü” anlay›fllar terk edilmelidir. Bu noktada, politikan›n öznesi olarak “öz-
ne konumlar›”n› gösteren yazarlar, bu gruplar›n de¤iflken ve kimi zaman karfl›t ç›-
kar sahibi gruplar olarak ayn› politik proje içinde nas›l yer alabilecekleri konusun-
da bir fley söylememektedirler. Marksizmin s›n›f kavram›n› elefltiren yazarlar, top-
lumsal iliflkileri d›fllayan, kaba ve indirgemeci bir ekonomi anlay›fl›n› Marx’a atfe-
derek bu elefltiriyi temellendirmeye çal›flmaktad›rlar. Oysa toplumsal iliflkilerin
üretim alan› ve süreçleri üzerindeki rolü Marx’›n temel vurgular› aras›ndad›r ve
ekonomi, Marksist bilim yönteminde en üst soyutlama düzeyi olarak analize kat›l-
maktad›r. Marksizm, yazarlar›n iddia etti¤inin aksine, ekonomi ile siyaset aras›nda
diyalektik bir iliflki oldu¤unu savlar. S›n›f›n tarihsel bir özne olarak anlafl›labilme-
si, bu diyalektik iliflkinin kavranmas›yla mümkündür.
POSTMARKS‹ZM‹N TEMEL KAVRAMLARI
Söylem
Postmodernist ve post-yap›salc› ilkelere ba¤l› kal›narak gelifltirilen Postmarksist
anlay›fl, öncüleri olan Laclau ve Mouffe ile birlikte özcü, indirgemeci, belirlenimci
olmayan yeni bir siyaset ve toplum sosyolojisi oluflturmaya çal›flmaktad›r. Post-
marksizmin felsefesi ve sosyolojik kökenlerinde Saussure, Lacan, Lukacs, Gramsci,
Sartre, Korchs gibi pek çok önemli düflünürün oldu¤u söylenebilir. Kuramsal çer-
çeve aç›s›ndan, Postmarksizm Gramsci’nin “hegemonya”, Althusser’in “ideoloji”
anlay›fl›, Psikanalist Lacan’›n özne anlay›fl›, Saussure’cü dilbilimi ve Foucault’nun
“söylem” anlay›fllar›n›n izlerini tafl›maktad›r. Postmarksizm bu postmodernist, post-
yap›salc› ve Marksist kuramlara yaslanarak asl›nda, modernleflmeci ve Ayd›nlan-
mac› düflüncenin evrenselci ve bütünlüklü toplum ve siyaset anlay›fl›ndan uzaklafl-
may› hedeflemektedir. Bu yüzden, s›n›f, devlet ve toplum gibi makro ölçekli sos-
yolojik kavramlar yerine birey, kimlikler, farkl›l›k, hegemonya, özne konumlar›,
söylem vb. daha mikro ölçekli kavramlar kullanm›fllard›r.
Postmarksist düflünürler, post-yap›salc› kuramdan derinden etkilenmifl ve kura-

m›n temel ilkelerini post-yap›salc› anlay›fla dayand›rm›fllard›r. Toplum, özne ko-
numlar› ve söylemler öbe¤ine dönüflmüfltür. Buna göre, bir s›n›fa kimli¤ini sadece
bir hegemonik formasyon içindeki eklemlenifli vermektedir. Bu anlamda kimlik ya
da Laclau ve Mouffe’un deyifliyle özne konumlar› sabit ve kararl› olmay›p tama-
men iliflkiseldir. Siyaset ise, hegemonik pratikler yoluyla kurulacak özne konumla-
r›na dayanmaktad›r (1992: 111). Bu tip bir post-yap›salc› anlay›fl›n sonucunda, Lac-
lau ve Mouffe siyasetin ve siyasal mücadelenin istikrars›z, oluflsal, temelsiz, belir-
lenmemifl ve çok parçal› oldu¤unu iddia ederler.
Bu anlamda postmarksistlere göre siyaset, birbirine söylemsel düzeyde eklem-
lenen ancak birbirini belirlemeyen ve yan yana duran kimlikler, farklar veya özne
konumlar› üzerinden üretilebilir. Çünkü bu ba¤lamda, toplum bir failler öbe¤in-
den (toplumsal formasyon durumunda) bir söylemler öbe¤ine (hegemonik for-
masyon durumunda) dönüflmüfl durumdad›r. Bu, eklemleyici pratikler olmaks›z›n
toplumsal faillerin herhangi bir formasyon oluflturamayaca¤› anlam›na gelmekte-
dir. Baflka bir deyiflle, “bir s›n›fa kimli¤ini sadece bir hegemonik formasyon için-
deki eklemlenifli vermektedir”, bu nedenle kimlik (onlar›n deyimiyle özne konum-
lar›), sabit ve kararl› olmay›p tamamen iliflkiseldir. Siyaset ise hegemonik pratikler
yoluyla kurulacak konjonktürel özne konumlar›na dayanmaktad›r (1992: 111).
SIRA S‹ZDE Postmarksizmin oldukça etkilendi¤i Marksist teorisyen Althusser’in ideoloji kavram›n›
SIRA S‹ZDE
3 araflt›r›n›z?
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N EPostmarksizm
L‹M
Genel olarak kuram›n›n, post-yap›salc›l›k, psikanaliz, dilbilim ve
postmodern felsefenin birey (özne), toplum ve siyaset tasavvurlar›ndan etkilene-
S O R U rek, Marksizmden
S O R U ilham ald›¤›n› iddia eden ancak Marksizmin çok temel ilkelerini
dönüfltürerek ve farkl›laflt›rarak oluflturulmufl siyasal ve teorik bir kuram oldu¤u
söylenebilir.
D‹KKAT D‹KKAT
Ekonomik ve siyasal alan aras›ndaki zorunlu iliflkinin kopar›lmas› ve nedensel-
li¤in reddi, toplumsal s›n›flar›n siyasal kimliklerinin nas›l olufltu¤u sorusunu orta-
N N
ya ç›kar›r. Bu noktada Laclau ve Mouffe, hegemonik öznelerin zorunlu olarak te-
mel toplumsal s›n›flar düzleminde kurulduklar›n› reddederek (Laclau ve Mouffe,
AMAÇLARIMIZ 1992: 172),AMAÇLARIMIZ
hegemonyan›n alan›n› art›k farkl› tikelliklerin bir arada bulundu¤u bir
alan olarak de¤erlendirir. Toplumsal kimli¤in belirlenmesi, sonsuz say›da anlamsal
farklar aras›nda bir sabitleme oyunu, yani söylemin kurulufludur (Üflür, 1997: 55).
K ‹ T A P Öyleyse, toplumsal
K ‹ T A P olan her fley ve bunun içerisindeki özneler ancak söy-
lemsel olarak kurulur ve hegemonya alan› da farkl› tikelliklerin birbirine
eklemlendikleri alan olarak ortaya ç›kar. Politik özneler bundan dolay› s›-
TELEV‹ZYON n›fsal de¤il,
T E L Efakat
V ‹ Z Y O N“karmafl›k kolektif iradeler”dir (Laclau ve Mouffe, 1992:
87). Sonuç olarak, Postmarksizmin temel iddias›, günümüzde art›k iflçi s›n›f›n› te-
mel alan s›n›f politikalar›n›n sonuna gelindi¤i ve bunun yerini söylem yo-
luyla bir araya getirilmifl çeflitli toplumsal öznelerin demokratik mücade-
lelerinin ald›¤›d›r.
Postmarksizme göre, siyasal
ve ekonomik ç›karlar maddi
Laclau ve Mouffe, söylemle ilgili olarak, “ideolojik ve politik ç›karlar›n söy-
pratikten türemezler, lem yoluyla kurulabilece¤ini”, “siyasetin hegemonik pratiklere yönelen bir
söylemsel pratikler yoluyla söylem kurma süreci oldu¤unu” ve “siyasetin herhangi bir s›n›f›n maddi
oluflturulurlar. Dolay›s›yla,
söylemsel pratikler, ç›karlar› ç›karlar› üzerinden biçimlendirilemeyece¤ini ancak bir söylem kurma sü-
infla etmenin ve politika recinde infla edilece¤ini” iddia etmektedirler.
yapman›n temel araçlar›d›r.
Söylem kategorisi, Laclau ve Mouffe’un Postmarksizm kuram›nda en belirleyici

kategorilerden birisi olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r. Laclau ve Mouffe (1992) söyle-
mi, eklemleyici pratikten kaynaklanan yap›land›r›lm›fl bütünlük olarak ta-
n›mlar. Ancak toplumsal›n aç›kl›¤›, söylemin nihai olarak kapanmas›n› ve anlam›n
nihai olarak sabitlenmesini engeller. Nihai anlam sabitli¤inin olanaks›zl›¤› ise k›s-
mi sabitlenmeleri gerektirir ki bu durum ayn› zamanda, bir söylemin di¤er tüm ola-
s› anlamlar›n d›fllanmas› yoluyla kuruldu¤unu da gösterir. Tam da bu nedenle söy-
lemler d›flar›da b›rakt›klar› politik güçlere karfl› savunmas›z, oluflsal ve tarihi yap›-
lard›r. Anlam›n k›smi sabitlenmesi ise dü¤üm noktalar› ve bofl gösterenler sayesin-
de mümkün olur.
Laclau ve Mouffe, Foucault’nun etkisi alt›nda söylemin mutlak üstünlü¤üne da- Söyleme dayal› ve söylem-
yal› farkl›l›¤a ve heterojenli¤e iliflkin radikal bir mant›k ortaya koyarlar. Laclau ve d›fl› diye bir ayr›m yoktur,
toplumsal iliflkiler ve
Mouffe’a göre, söyleme dayal› ve söyleme dayanmayan pratikler aras›nda ayr›m çeliflkiler de dahil
yapmak mümkün de¤ildir. Tüm nesneler söylem nesneleri olarak oluflmufltur ve toplumdaki her fley söyleme
dayal› olarak oluflur.
her söylem maddi bir karaktere sahiptir (Larrain, 1995: 142). Buna göre, söylem d›-
fl›nda tan›mlanabilecek hiçbir özne, hiçbir sabit kimlik, hiçbir mutlak ç›kar, hiçbir
belirleyici koflul, hiçbir çeliflki ve mücadele, hiçbir zorunlu iliflki yoktur. Toplum-
daki her fley sonsuz derecede de¤iflken ve rastlant›sald›r, çünkü söyleme dayal›
olarak oluflur ve bir söylemde k›smi ve geçici anlam kesinli¤i oluflur.
Laclau ve Mouffe’a göre politik özneler art›k bir s›n›f içinde konumlanm›fl öz- Bütün iflçi s›n›f› dahil özne
konumlar›n›n “söylemsel”
neler de¤il, karmafl›k kolektif özneler oldu¤u ve bu özneler de söylem arac›l›¤›yla karakterde oldu¤u iddia
kuruldu¤u için, toplumsal ve tarihsel geliflmeler/olaylar aras›nda bir nedensellik ve edilmektedir. Postmarksizme
göre, “toplumsal” olan her
zorunluluk iliflkisi kurmak olanakl› de¤ildir. Zorunluluk, evrensellik ve nedensel- fley söylemseldir. ‹deolojik ve
lik mant›¤› yerine “olumsall›k” mant›¤›n› yerlefltirerek, bir kiflinin sosyo-ekonomik politik ç›karlar ancak,
söylem yoluyla kurulabilir.
aç›dan iflgal etti¤i yer ile siyasal-ideolojik ç›karlar› aras›nda zorunlu bir iliflki oldu- Siyaset, hegemonik
¤unu reddetmek gerekti¤ini (Eagleton, 1996: 287) ileri sürmektedir. pratiklere yönelen bir söylem
Laclau ve Mouffe’un bütünsellik ve evrensellik ilkelerine karfl› ç›karak, toplum- kurma sürecidir ve herhangi
bir s›n›f›n maddi ç›karlar›
sal›, sabitlenmemifl karaktere sahip özne konumlar› ve oluflsall›klarla dolu bir alan üzerinden biçimlendirilemez.
olarak tan›mlamalar›, söylem öncesi bir nesnel gerçekli¤e yer b›rakmad›klar› yo-
lunda ciddi elefltirilere yol açm›flt›r. Laclau ve Mouffe ise, nesnelerin söylemsel
ba¤lam d›fl›nda bir varl›¤a sahip oldu¤unu inkar etmediklerini, reddettikleri fleyin
ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir olufla sahip olduklar› düflüncesi oldu-
¤unu belirtmifllerdir. Bu noktada, Postmarksist kuramda her fley söyleme indirgen-
di¤i için (Wood, 1985; Geras, 1987) kapitalist sömürü art›k, de¤er yasas›n›n ve ar-
t› de¤ere el konulmas›n›n bir sonucu de¤il, fakat iflçiler bunu söylemsel olarak di-
le getirir ya da temsil ederse vard›r.
Ayr›ca, son olarak eklemek gerekir ki, Laclau ve Mouffe söylem konusunda
postmodernist kuramc›lardan say›lan Derrida’dan da oldukça etkilenmifllerdir.
Derrida’n›n söylem tan›m›n›n kendilerinin toplumsall›k tan›mlar›yla çak›flt›¤›n› be-
lirten yazarlar kendi tezlerini tüm farkl›l›klar alan›n› belirleyen tek ilke olarak top-
lum öncülünü terk ederek olufltururlar. Derrida dilin evrensel sorunsal durumuna
geldi¤i an›, bir merkezin ya da kökenin noksanl›¤›nda her fleyin söyleme dönüfltü-
¤ü an olarak görür. Derrida için söylem, içinde temel belirlenenin hiçbir zaman bir
farkl›l›klar dizgesinin tam olarak d›fl›nda bulunmad›¤› bir dizgedir. Bu söylem tan›-
m›n› benimseyen Laclau ve Mouffe için toplumsal, ya da farkl›l›klar alan›, sabitle-
yici tek bir ilkenin yoklu¤unda oluflur (Çelik, 1997: 50).
Laclau ve Mouffe’un “toplumun imkans›zl›¤›” tezini tart›fl›n›z? SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE
4
S O R U S O R U
Hegemonya
Laclau ve Mouffe’un söylem kuram›nda hegemonya belirli bir tarihsel öznenin si-
Marksizmin hegemonya yasal bir stratejisi olarak ortaya ç›kmaz. Hegemonya, sembolik alana özgü, bu
anlay›fl› s›n›f indirgemecidir alanda iflleyen ve bir tarihsel özneyle zorunlu bir aidiyet iliflkisi d›fl›nda
ve merkezcidir. Temel
s›n›flar olan burjuvazi ve kavranmas› gereken bir siyasal iliflki biçimidir; sembolik alanda anlam›n
iflçi s›n›f› yegane hegemonik sabitlendi¤i noktalar› kuran siyasal momenttir. Hegemonya, herhangi bir
öznelerdir. Her toplumsal
oluflumda tek bir hegemonik kurucu öznenin ya da merkezin üretti¤i bir iktidar de¤ildir. Foucault’nun
merkez vard›r. iktidar kavramsallaflt›rmas›na benzer biçimde, söylemsel olarak kavran-
mas› gereken, sonsuz söylemsellik alan›nda anlam›n s›n›rlar›n› belli dü-
¤üm noktalar› üzerinden kuran, güç iliflkilerine ba¤l› bir momenttir (Çelik,
1999: 39; Kubilay, 2010: 139)
Laclau ve Mouffe, Lenin’in hegemonya anlay›fl›n› elefltirerek ifle bafllamaktad›r.
Lenin’e göre hegemonya kavram› s›n›flar aras› yap›lan ittifak içinde iflçi s›n›f›n›n ön-
derlik etti¤i bir siyasal eylemdir. Laclau ve Mouffe’a göre, Leninist gelene¤in hege-
monya kavram› önderlik edenle önderlik edilen aras›nda kesin bir ayr›m›n varoldu-
¤u önermesine dayan›r ki bu bask›c› ve olumsuz e¤ilimler bar›nd›rmaktad›r. Buna
göre, Leninist anlay›fl içinde iflçi s›n›f› ve onun lideri kendi s›n›f kimliklerini, hege-
monik pratikler taraf›ndan siyasal olarak yeniden biçimlendirilmifl ço¤ul demokra-
tik taleplerle kaynaflt›rmak yoluyla dönüfltürmezler; bunun yerine, bu talepleri, ken-
di s›n›fsal hedeflerine giden yolda aflamalar, zorunlu ancak geçici ad›mlar olarak
görürler.
Bu anlamda, radikal demokrasi projesinin öne sürdü¤ü hegemonya anlay›fl›,
Marksist teorinin Lenin ve Gramsci üzerinden önerdi¤i hegemonya yaklafl›m›n›n
ötesinde bir tak›m anlamlar tafl›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 168). Laclau ve Mouf-
fe’un hegemonyaya bak›fl› ekonomik belirlenimcilikten, altyap›-üstyap› ayr›m›n-
dan ya da Lenin’in ortaya koydu¤u ‘s›n›f ittifak›’ndan farkl› bir fleydir ve bu say›lan
varsay›mlar› reddeder. Radikal demokratlara göre hegemonya ekonomiyle ilgili bir
olgu de¤ildir (Laclau ve Mouffe, 1992: 98) ya da hegemonyan›n temeli olarak her-
hangi belirli bir s›n›ftan bahsedilemez.
Hegemonya sadece s›n›flar Laclau ve Mouffe’a göre, kendi hegemonya anlay›fllar› s›n›f indirgemeci de¤il-
aras›ndaki ittifak ve ege- dir. Bu “s›n›f indirgemeci olmayan hegemonya kavram›” siyasall›¤›n nas›l kuruldu-
menlik iliflkilerine indirgene-
mez, toplumsal formasyon- ¤unu ve bu kurulufla karfl› mücadelelerin hangi ba¤lamlarda yap›labilece¤ini, s›n›r-
daki çok çeflitli mücadeler lar›n›n ne olabilece¤ini anlatmaktad›r. Gramsci’deki hegemonya kavram› da kimli-
ve hareketler de hegemonik
mücadele yürütebilir. Bu ¤in nas›l kuruldu¤unu aç›klamaktad›r. Ancak, Laclau ve Mouffe’a göre, Marksist
toplumsal formasyon da tek söylem içindeki hegemonya kavram› iki sorunu içermektedir ve bu anlamda s›n›f
hegemonik merkezli de¤il,
çok merkezli ve tarihselli¤e
indirgemeci, merkezci (köktenci) bir niteli¤e sahip oldu¤unu öne sürer. Birincisi,
göre de¤iflebilen merkezsiz Gramsci’de hegemonik özneler temel s›n›flard›r: iflçi ve burjuvazi olarak. ‹kinci
ve bütünsellik yaratmayan olarak, Gramsci her toplumsal oluflumda tek bir hegemonik merkezin oldu¤u fik-
bir durumdad›r.
rini savunur. Laclau ve Mouffe’un hegemonya anlay›fl› ise hegemonyay› te-
mel s›n›flara ba¤l› de¤il fakat toplumsal formasyonda geliflen farkl› ve çe-
flitli mücadelelere ve hareketlere ba¤l› düflünmeye; ikincisi, toplumsal for-
Hegemonya, Marksist masyonu da, bu anlamda tek hegemonik merkezli de¤il, fakat çok-merkez-
anlamda basitçe s›n›flar›n li, aç›k, tarihselli¤e göre de¤iflebilir, bir bütünsellik yaratmayan bir biçim-
bir s›n›f›n (iflçi s›n›f›)
önderli¤inde bir araya de kurgulamaktad›r (Keyman, 1993: 144).
gelmesi de¤il, karmafl›k Laclau ve Mouffe ‘hegemonya’n›n Marksist kuramda oldu¤u gibi özcü bir man-
toplumsal formasyonu farkl›
ve çeflitli mücadeleleri
t›ktan kurtar›ld›ktan sonra farkl› kimliklerin tan›nmas›nda, ço¤ulculu¤un yerleflme-
birbirine ba¤layan bir sinde ve karmafl›kl›¤›n anlamland›r›lmas›nda anahtar bir kavram olaca¤›n› düflün-
“eklemlenme süreci”dir. mektedir. Bu sürecin tamamlanmas› da yeni toplumsal hareketlerin s›n›f mücade-
lelerinden özerk hareketler olarak kavran›lmas› ve radikal demokrasinin koflullar›-

n›n infla edilmesi aç›s›ndan hegemonyay› hayati bir kavram olarak öne ç›karmak-
tad›rlar. Postmarksizm ve radikal demokrasi anlay›fl›nda hegemonya kavram›, siya-
setin tek merkezli olmad›¤›n›, karmafl›k, farkl›laflabilen, çok merkezli, tarihselli¤e
göre de¤iflebilen, bir kesinlik arz etmeyen ve parçal› bir yap›da oldu¤una iflaret et-
mektedir. Böylece, hegemonya, bu karmafl›k toplumsal formasyonu farkl› ve çeflit-
li mücadeleleri birbirine ba¤layan bir “eklemlenme süreci” olmaktad›r.
Radikal demokrasi kuramc›lar›, özledikleri demokratik devrimi derinlefltirmek
ve geniflletebilmek için gerekli olan fleyin ‘demokratik de¤erlerin bir hegemonya-
s› ve demokratik pratiklerin ço¤alt›lmas›’ oldu¤unu vurgulam›fllard›r (Mouffe, 1993:
193). Bunun yolu olarak da ‘bir özne-konumlar› ço¤ullu¤unun demokratik matris
arac›l›¤›yla oluflturulmas›na imkân verecek flekilde, çok daha farkl› toplumsal ilifl-
kiler dâhilinde kurumlaflt›r›lmas›n›’ gerçeklefltirmek olarak düflünürler (Mouffe,
1993: 193). Demokratik vatandafll›k anlay›fl›n› ilke edinen projenin ana öngörüsü
sivil toplum platformundaki demokratik mücadeleleri (anti›rkç›, anti-kapitalist, öz-
gürlükçü, protest, vs.) birbirine eklemleyecek demokratik efl de¤erlerin oluflturul-
mas› için ‘çeflitli gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir ortak payda sa¤lan-
mas›’ gereklili¤idir (Mouffe, 1993: 193; Bat›, 2010: 12).
Buna göre, radikal demokrasiyi hegemonik k›lan fley; çok merkezcili¤i, farkl›
ve de¤iflik oluflumlar› birbirine ba¤layan ‘radikal bir olgu’, bir ‘eklemlenme süre-
ci’dir. Bu eklemlenme süreci; hegemonyay›, klasik bir s›n›f olgusunda de¤il ama
toplumsal formasyonda geliflen farkl› ve çeflitli mücadelelere ve hareketlere ba¤l›
olarak düflünmek anlam›na gelir. Bunun neticesinde kurulan toplumsal formasyon
da; tek hegemonik merkezli de¤il; çok merkezli, aç›k, tarihselli¤e göre de¤iflebilir,
bir bütünsellik yaratmayan biçimde geliflecektir (1992: 111). Bu noktada, Laclau ve
Mouffe hegemonya kavram›yla iliflkili olarak, belli söylemsel pratiklerle
farkl› özne konumlar›n›n birbirlerine eklemlenebilece¤ini iddia etmektedir.
Ancak, bu hegemonyan›n nas›l kurulaca¤› ya da bu eklemlenme sürecinin na-
s›l gerçekleflece¤i hakk›nda Laclau ve Mouffe nerdeyse hiçbir fley söylememekte-
dir. Bu yönüyle, Laclau ve Mouffe birçok düflünür taraf›ndan hegemonya kavram›-
n› ve eklemlenme süreçlerini mu¤lak b›rakt›klar› yönünde ciddi elefltiriler almak-
tad›rlar. Gerçekten de Postmarksizm, farkl› siyasal pozisyonlar›n, farkl› kimliklerin
veya onlar›n deyimiyle farkl› özne konumlar›n›n eklemlenme süreçlerinde nas›l bir
araya getirilebilece¤i hakk›nda yeterince bilgi ve fikir vermemektedir.
Postmarksist kuramc›lar için en önemli iki kategori “söylem” ve “farkl›l›k”t›r. Bu
iki kategori Laclau ve Mouffe’un Gramsci’nin “hegemonya” kavram›n› s›n›f indirge-
meci olmayan bir tarzda okumas›n› sa¤lar ve hegemonya kavram›n›n “s›n›f” yeri-
ne “tarihsel ve söylemsel olarak kurulmufl özne olarak birey” önermesiyle yeniden
düflünülmesini önermektedirler. Genel olarak, “söylem”, “farkl›l›k” ve “hegemon-
ya”, kimlik politikas› olarak tan›mlanabilecek radikal demokrasi projesinin temel
kavramsal düzeyini olufltururlar.
Laclau ve Mouffe’un söylem kuram›n›n kilit kavram› hegemonyad›r. Hegemon-
ya ise, eklemleyici pratiklerin egemen oldu¤u bir alanda ortaya ç›kmakla birlikte,
hegemonyadan söz edebilmek için bu eklemleme yeterli de¤ildir. Ayn› zamanda
eklemlemenin, kendisine antagonist olan eklemleyici pratiklerle karfl› karfl›ya gel-
mesi yoluyla oluflmas› gerekir. Dolay›s›yla hegemonya, antagonizmalar›n kesiflti¤i
bir alanda ortaya ç›kar ve bu nedenle de eflde¤erlilik ve s›n›r etkileri fenomenleri-
ni varsayar. Hegemonik bir eklemlenmenin iki koflulu oldu¤u söylenebilir:
‹lki antagonist güçlerin varl›¤›, ikincisi ise bunlar› ay›ran s›n›rlar›n ka-
rars›zl›¤›d›r (Laclau ve Mouffe, 1992: 170-172).
Laclau ve Mouffe’un Hegemonya ve Sosyalist Strateji’de gelifltirdikleri hege-

monya yaklafl›m›, yukar›da da bahsedildi¤i gibi, kimliklerin hegemonya mücadele-
si içerisinde oluflturulduklar›n› ve toplumsal öznelere yeni bir kimlik verilirken on-
lar›n ayn› zamanda ‘kolektif iradeler’ olarak kurulduklar›n› öne sürer. Bu anlamda
hegemonya, “iflçi s›n›f›n›n ya da baflka herhangi bir özne konumunun önsel birli¤i
ya da ilerici karakteri anlay›fl›n› reddeden bir totalli¤i bozucu ‘eklemlenme ve olum-
sall›k mant›¤›’ gerektirir” (Best ve Kellner, 1998: 237; aktaran: Coflkun, 2004: 65).
Hegemonya mant›¤› da, iflçi s›n›f›n›n öncü k›l›nmas›ndan vazgeçen ve ço¤ulcu
bir mücadeleyi hayata geçiren bir politika ihtiyac›n› do¤urur. Laclau ve Mouffe,
Gramsci’den devrald›klar› hegemonya kavram›n› s›n›f temelinde düflünmemifl,
ekonomi ile siyaset aras›ndaki iliflkiyi büsbütün kopararak sivil toplumcu bir siya-
setin en önemli temsilcileri olmufllard›r. Ayr›ca bu kuramc›lar, kapitalist toplumda
s›n›f çeliflkilerini di¤er çeliflkilerle eflit düzeyde görmektedirler.
Laclau ve Mouffe, ayn› zamanda toplumu, toplumsal de¤iflimi, demokrasiyi ve
tarihi aç›klayacak evrensel bütünsel ilkelerin imkâns›zl›¤›na da iflaret etmifllerdir.
Dolay›s›yla bu her anlam›yla, evrenselli¤i ve evrenselcili¤i reddeden bir anlay›flt›r.
Postmarksistlere göre, tikelci siyasal kimlikler günümüzde giderek artmakta, dola-
y›s›yla hem modernizmin hem de Marksizmin herkes için geçerli evrenselci ilkele-
ri ya da herhangi bir evrenselci iddia kriz içine girmektedir.
Laclau ve Mouffe’a göre, evrensellik art›k, Marksizmdeki iflçi s›n›f› gibi, ‘s›n›rlan-
mam›fl’ bir toplumsal aktörün ayr›cal›¤› de¤ilse, yaln›zca daima s›n›rl› nitelikteki ak-
törlerin yürüttü¤ü mücadelelerin eflitleyici etkileri yoluyla pragmatik bir biçimde
kurulabilir. Bu anlamda, di¤er talepler gibi sosyalist talepler de hegemonya müca-
delesinde eklemlenebilir (articulation). Bu taleplerin tutucu bir biçimde eklemlen-
meleri de olas›d›r ve ortaya ç›kacak sonuç di¤er her fley gibi hegemonya mücade-
lesince belirlenecektir. Toplumsal mücadelelerin bafllang›çta kesin hedefleri yoktur,
ancak mücadele boyunca bu hedefleri kurar ve dönüfltürürler. Bu mücadeleler, bir-
çok toplumsal aktörün ve taleplerin iç içe geçti¤i karmafl›k alanlarda verildi¤i için,
eklemlenme bireysel taleplere d›flsal bir süreç de¤ildir. Çevreci hareketi düflünecek
olursak, ortaya konan talepler bask›c› bir devletin çevreyi koruma ad›na toplumsal
alana müdahalesini meflrulaflt›rabilece¤i gibi, siyasal ve ekonomik sistemlerdeki ak›l
d›fl›l›¤a (irrasyonelli¤e) yönelik radikal bir elefltirinin önünü de açabilirler (Laclau,
1990: 229-30). Eklemlenme, en bafltan ya da hareketlerin belirli bir siyasal önem ka-
zand›¤› andan itibaren önemli bir sorun olacakt›r; bu eklemlenme biçimininse bir
siyasal parti formunda olmas› gerekmemektedir (Laclau, 1990: 231).
SIRA S‹ZDE Laclau ve Mouffe’un evrensellik ve tikellik kavramlar› hakk›ndaki görüfllerini analiz ediniz?
SIRA S‹ZDE
5
Son olarak, hegemonik pratiklerin “toplumsal›n tamamlanmam›fl ve aç›k karak-
D Ü fi Ü N E L ‹ M D Ü fi Ü N E L ‹ M düflünen Laclau ve Mouffe (1992: 73), “politikan›n hegemonik
terini” gerektirdi¤ini
boyutu ancak toplumsal›n aç›k, dikiflsiz karakteri geliflirken yükseldi¤ine” iflaret et-
S O R U mektedir. Yazarlar
S O R U psikanalizden ald›klar›n› belirttikleri “dikifl” terimini kitaplar›n-
da s›k s›k kullan›yorlar. Bu terimle öznenin toplumdaki konumu, bir özdeflleflme
va bütünleflmeden çok bir yerini alma ve kolaj durumu olarak tarif edilmektedir.
D‹KKAT D‹KKAT
Toplumsal›n aç›kl›¤› ve bunu gösterenlerin sabitsizli¤i “dikiflleyici” hegemonik pra-
tikleri gerektirmektedir. Zira toplumsal›n kapanmas› imkâns›z olsa da kapanma
N N
SIRA S‹ZDE ideali hala SIRA S‹ZDE
bir imkâns›z ideal olarak ifllev görür. Toplumlar, böylece, bu imkâns›z
idealler temelinde örgütlenir ve merkezlenir. Bu ideallerin ortaya ç›k›fl› ve iflleyi-
flinde gerekli olan bofl gösterenlerdir (Laclau ve Mouffe, 1992: 62).
Özetleyecek olursak, özellikle Lenin’in hegemonya kavram›n› k›yas›ya eleflti-

rip ancak yine bir Marksist olan Gramsci’nin hegemonya kavram›n› büyük ölçüde
kullanan Laclau ve Mouffe, kendilerine özgü bir hegemonya tan›m› oluflturmaya
çal›flmaktad›r. Gramsci’nin, hegemonya kavram›na baflvuran yazarlar Gramsci’nin
hegemonya kavram›n› gelifltirmede Lenin’in s›n›f ittifaklar›n›n ötesine geçti¤ini sa-
vunmaktad›rlar. Asl›nda onlar, Gramsci’nin hegemonya kavram›n› “radikallefltirme-
yi” hedeflemektedirler. Onlara göre Gramsci, hegemonya kavram›n› olufltururken
iki yeni ve temel yer de¤ifltirme yapm›flt›r: Birinci olarak ideolojinin maddi bir te-
meli oldu¤u, bu nedenle kolayca üstyap›sal olarak yorumlanamayaca¤› ve ikinci
olarak da politik öznelerin art›k s›n›flar de¤il “karmafl›k kolektif iradeler” oldu-
¤udur. Gramsci’nin yapt›¤›n› söyledikleri bu kavramsallaflt›rmadan hareketle, Lac-
lau ve Moufee, politik özne olarak s›n›fsal kimli¤in art›k geçersiz oldu¤u tezine
ulaflmaktad›rlar. Böylece 1970’lerde ve 80’lerde önemli bir hareketlilik yakalam›fl
olan bar›fl eylemcileri, feministler, eflcinseller, çevreciler, ö¤renciler, etnik az›nl›k-
lar gibi “özne konumlar›”n›n hegemonya oluflturmada “s›n›f”›n yerini ald›¤›n› sav-
lamaktad›rlar. Oysa, Laclau ve Mouffe’un iddia etti¤inin tersine Gramsci, politika-
n›n öznesi olarak s›n›ftan baflka bir “karmafl›k kolektif irade” göstermemifltir.
Gramsci, yaln›zca temel s›n›flar›n -burjuvazi ve proletarya- hegemonik güç olabi-
lece¤ini, bu iki s›n›f d›fl›nda kalan toplumsal katmanlar ve ara tabakalar›n temel s›-
n›flar›n hegemonyas› alt›nda yer alaca¤›n› söylemifltir. Yazarlar›n Gramsci’den söz
açt›kça s›k s›k baflvurduklar› “tarihsel blok” ise, toplumsal güçler fleklinde birlefl-
mifl çeflitli müttefiklerle bir araya gelmifl hakim bir s›n›f›n hegemonyas›na dayan›r.
Bu hegemonyan›n kayna¤›n› ald›¤› maddi temel ise söz konusu s›n›f›n ekonomik
gücünden baflka bir fley de¤ildir.
YEN‹ TOPLUMSAL HAREKETLER

1960’lar›n sonlar›ndan itibaren Avrupa ülkeleri ve Amerika Birleflik Devletleri’nde
yerli halklar, ulusal az›nl›klar, eski ve yeni göçmenler, eflcinsel kad›n ve erkekler,
feministler gibi farkl› gruplar›n bafl›n› çekti¤i bir dizi düflünsel ak›m ve politik ha-
reket ortaya ç›km›flt›r. Bu gruplar toplumdaki bask›n kültürden farkl› olan, onay-
lanmayan ve bast›r›lmaya çal›fl›lan görenek ve hayat tarzlar›n› temsil etmekte-
dirler. Sözü edilen gruplar birbirinden oldukça farkl› gündemlere sahip olmakla
birlikte, toplumun büyük k›sm›n›n, yaflam›n söz konusu alanlar›n› anlamak ve ya-
p›land›rmak için yaln›zca bir “do¤ru”, “gerçek” ve “normal” yol oldu¤u biçimin-
deki tektiplefltiren ya da asimile eden bask›s›na karfl› direnmektedirler (Parekh,
2002: 1). Yeni toplumsal hareketler paradigmas› alt›nda temellendirilen bu hare-
ketlerin “yenili¤i” kimlik temelli olmalar›ndan kaynaklanmaktad›r (aktaran: Kubi-
lay, 2010: 136).
1960’l› y›llardan bafllayarak Bat› sanayi toplumlar›nda oluflan “yeni de¤erler” Yeni toplumsal hareketler
kavram›, özellikle feminist
ve “yeni toplumsal hareketler” yeni bir siyaset ve siyasal eylemlilik anlay›fl›na yol hareketi, ekoloji hareketini,
açt›. Bu de¤erler ve hareketler ça¤›nda, siyaset, refah devletinin ve Fordist/Key- nükleer karfl›t› hareketleri,
bar›fl hareketlerini ve az›nl›k
nesyen ekonominin sa¤layabilece¤i politikalar›n ötesinde, bireysel yaflam›n ken- hareketlerini ifade etmek
disiyle ilgili ve yaflam›n de¤iflik biçimlerine dayal› olarak tan›mlanmaya bafllar. amac›yla kullan›lmaktad›r.
Bu tan›mlamadaki ‘yeni’
Kad›n, çevre, bar›fl, anti-nükleer, ›rk, etnik kimlik, insan haklar› ve cinsel kimlik kavram› ise, kronolojik bir
sorunlar› etraf›nda örgütlenen toplumsal hareketler, kendi aralar›ndaki farkl›l›kla- s›ralamaya de¤il fakat ‘eski’
ra ra¤men, bu yeni siyaset anlay›fl›n›n öncüsü oldular. Modern toplumun dev- s›n›f temelli ve ç›kar
gruplar›na dayal›
let/parti ya da s›n›f ba¤lam›nda gelifltirilmifl, evrensel politikalara dayal›, bütünlefl- hareketlerden bir farkl›l›¤a
tirici, birlefltirici, belli bir merkezden hareket eden ve sorunlara global çözümler iflaret etmektedir.
bulmaya çal›flan siyasal söylemlere (baflta Marksizm, liberalizm vb. ) elefltirel bir
gözle bak›lmaya bafllanm›flt›r. Bunun yerine, “farkl›l›klar›n tan›nmas›” temelinde

geliflen yeni bir siyaset anlay›fl› ortaya ç›kt› (Keyman, 1993: 131).
Özellikle 1960’l› y›llardan itibaren, s›n›flara dayal› politikalar güçten düflerken
“öteki” çat›flma biçimleri ve yeni toplumsal hareketler olarak adland›r›lan farkl› çe-
liflkilere dayal› politik hareketler çoktan belirmeye bafllam›flt›. Bu yeni toplumsal
hareketlerin, ço¤u zaman, sosyalist hareketlerle ba¤lant›s› olmad›¤› ve emek ser-
maye çat›flmas›n›n d›fl›nda kalan bir dizi muhalif grubu kapsad›¤› düflünülmekte-
dir (Dursun, 1998). Buna göre, yeni toplumsal hareketlerin “yenili¤i” s›n›f çat›flma-
s›na dayanmayan bireysel, kimlik, çevre, cinslerin eflitli¤i, kat›l›m ve insan haklar›
vb. düflünce ve eylem odaklar› olmalar›ndan gelmektedir.
Yeni toplumsal hareketlerin Yeni toplumsal hareketleri siyasetin merkezine alan Postmarksizm kuram›n›
SIRA S‹ZDE
“yenili¤ini” sa¤layan esas post-modern SIRA S‹ZDE s›n›f kategorisinden farkl› olarak, yaflam›n farkl› biçimlerinin
yapan,
unsur, bu hareketlerin
temelinde bir s›n›f ve farkl› kimliklerin meflrulu¤unu ve özgünlü¤ünü savunan bir kimlik politikas› ve
perspektifi de¤il, bireysel, ço¤ulcu siyaset anlay›fl›d›r denilebilir. Zaten Postmarksizm kuram›n›n, ortaya ç›kan
D Ü fibelirsiz
tekil, Ü N E L ‹ ve
M ço¤ul D Ü fi Ü N E L ‹ M
kimliklerin bulunmas›d›r. yeni toplumsal hareketlerin ço¤ullaflmas› ve boyutlanmas› gerçekli¤ini kavramak
için, postmodern ve post-yap›salc› argümanlar› kullanarak Marksizmin radikal bir
S O R U S O R U
flekilde yeniden yap›lanmas› çabas› oldu¤u iddia edilmektedir.
D‹KKAT Postmodernizmin
D ‹ K K AveT post-yap›salc›l›¤›n temel varsay›mlar› için kitab›n›zda postmoderniz-
min ve post-yap›salc›l›¤›n anlat›ld›¤› üniteleri gözden geçiriniz.
N N
SIRA S‹ZDE Postmarksizm ve Postmodernizm
SIRA S‹ZDE aras›ndaki belli bafll› benzerlikler ve farkl›l›klar› tart›fl›n›z?
6
AMAÇLARIMIZ Yeni toplumsal
AMAÇLARIMIZhareketlerin ortaya ç›k›fl› afla¤›daki dört toplumsal süreçle
aç›klanmaktad›r:
1. Teknolojik geliflmelerin ve endüstriyel büyümenin yaratt›¤› yeni sorunlar,
K S‹ OT RA U P K S‹ OTR AU P
2. Kapitalizmin yeniden yap›lanmas›yla birlikte, üretim yap›s›nda esnek üreti-
me do¤ru gerçekleflen de¤iflimler (Esnek üretim, üretimin teknolojik gelifl-
D‹KKAT melerDsayesinde
‹KKAT daha az maliyetli olmas›, ürün farkl›laflmas›n›n yüksek ve
üretim süresinin daha k›sa olmas› anlam›na gelmektedir).
3. S›n›f SIRA
çat›flmalar›ndan farkl› olarak ortaya ç›kan yeni toplumsal çat›flma bi-
N N
çimleri. Bu geliflmeler çerçevesinde s›n›f çat›flmas› yerini, çevrecilik, bar›fl,
‹NTERNET kad›n‹ N Tsorunlar›
E R N E T etraf›nda somutlaflan daha toplumsal çat›flmalara b›rakm›flt›r,
4. E¤itimli bir yeni orta s›n›f›n geliflmesi.
Yeni toplumsal hareketler, genel olarak, “endüstriyel toplumdan” “postendüstri-
K ‹ T A P yel topluma”,K ‹ “örgütlü
T A P kapitalizm”den “örgütsüz kapitalizm”e geçiflin sonucu ola-
rak ortaya ç›km›fl, geçmiflin nesnel s›n›f ç›karlar›na dayal› olarak hareket eden ifl-
çi s›n›f› hareketlerine karfl›l›k, merkezine da¤›t›m meseleleri yerine kültür, kimlik,
TELEV‹ZYON
özerklik,Tnitelikli
ELEV‹ZYON
yaflam meselelerini koyan hareketler olarak ele al›nmakta-
d›r. Bu hareketler protestonun s›n›fla ilgili de¤il kimlik ve farkl›l›klarla ilgili yeni
bir biçimini sunar ve ileri endüstriyel toplumlar›n özelliklerini yans›t›r.
Yeni
‹ N Ttoplumsal
E R N E T hareketlerin Yeni toplumsal
‹ N T E R N E T hareketlerin geliflimi genellikle ileri kapitalizmin ya da geç
hedefi ekonomik eflitsizlikten modern dönemin ürünü olarak görülmektedir. Ne var ki, burada da tam bir kav-
do¤an çat›flmalar› dile
getirmek yerine, a¤›rl›kl› ram netli¤i yoktur. Kapitalizmin ileri aflamas› olarak ya da endüstriyel toplumun
olarak kültür, kimlik, özerklik geliflmifl aflamas› olarak kimi yazarlar “post-endüstriyel toplum” (Bell, Piore ve
ve iyi yaflam sorunlar›n›
merkeze almakt›r. Sabel), kimileri “örgütsüz kapitalizm” (Urry, Offe), kimileri “programlanm›fl top-
lum” (Touraine), kimileri “a¤ toplumu” (Castells) ya da daha genel olarak “enfor-
masyon toplumu”, “postfordist toplum”, “post-modernizasyon” gibi kavramlar›

kullanmaktad›rlar.
Özellikle sosyalist blok ülkelerinin 1989’dan sonraki çözülmesi süreciyle birlik-
te, baz› sosyoloji ve siyaset bilimi teorisyenleri, devlet, demokrasi ve toplumsal de-
¤iflim süreçleri üzerine yap›lan çal›flmalarda art›k “iflçi s›n›f›”, “tarihsel materya-
lizm”, “s›n›f mücadeleleri” vb. kavramlar› esas alan ekonomi-politik perspektifin
yerini, özellikle “kimlik ve fark siyaseti”, “hegemonya”, “radikal demokrasi” ve bu
kavramsallaflt›rmalar›n dayand›¤› teorik çerçeve olarak Postmarksizme b›rakt›¤›n›
iddia etmektedirler. Dolay›s›yla, Postmarksist kuramc›lar, Marksist teorinin öncelik
verdi¤i s›n›f analizinin, kendi teorik ve eylem nesnesini ciddi biçimde s›n›rland›r-
d›¤›n› ve bundan vazgeçmesinin gereklili¤ini savunmaktad›rlar.
1989 sonras›nda sendikalar›n ve iflçileri merkeze alan s›n›f politikalar›n›n siya- Postmarksizm, kendi
öncüllerini buldu¤u ve sol
sette a¤›rl›¤›n› kaybetti¤i bir dönemde etkili hale gelmifl olan Postmarksizm, özel- için bir imkan olarak
likle sosyoloji ve siyaset biliminde yaratt›¤› etkiyi Ernesto Laclau ve Chantal Mouf- gördü¤ü “68” hareketinin
fe’un çal›flmalar›na borçludur. Laclau ve Mouffe yay›nlad›klar› Hegemonya ve tafl›d›¤› idealler ile
sosyalizm aras›ndaki
Sosyalist Strateji: Radikal Bir Demokrasiye Do¤ru (Hegemony and Socia- hegemonik ba¤› tamamen
list Strategy: Towards a Radical Democracy) kitap baflta olmak üzere di¤er reddederek, solun
program›n› mutlak olarak
çal›flmalar›yla Postmarksist bir siyasal tasar›m›n temellerini atm›fllard›r. Postmark- s›n›ftan ar›nd›rma
sizmin temel iddias›, günümüzde art›k iflçi s›n›f›n› temel alan s›n›f politikalar›n›n çabas›ndad›r. Bu çerçevede
de¤erlendirilen yeni
sonuna gelindi¤i ve bunun yerini söylem yoluyla bir araya getirilmifl çeflitli toplum- toplumsal hareketler,
sal öznelerin demokratik mücadelelerinin ald›¤›d›r. Bu sava göre, tarihi de¤ifltire- radikal demokrasi
ideallerinin uygulanma
cek bir siyasal özne olarak iflçi s›n›f›n›n kendisi tarih olmufltur. Temelde bu siyasal alanlar› olarak
tasar›m, sosyalist politika ve ekonomi politi¤i ça¤›n demokratik ve insan haklar› görülmektedir.
söylemiyle müzakereye ça¤›ran “sosyalist bir demokrasi” iddias›na dayanan “Radi-
kal Demokrasi” projesidir. Baflka flekilde söylecek olursak, Laclau ve Mouffe’un ra-
dikal demokrasi projesinin, iflçilerin merkezde oldu¤u ve s›n›f mücadeleleri anali-
zine dayand›r›lan Marksizmi liberalizmle bar›flt›rmak ve uzlaflt›rmak aray›fl›nda ol-
duklar› söylenebilir.
Postmarksizme ve onun radikal demokrasi projesine göre, Marksizmin s›n›f an-
lay›fl›ndan kopmam›z acilen gereklidir. Çünkü, Marksizm tarihin özünü ve anlam›-
n› kavramada sadece s›n›f mücadelesi ve onun kaynakl›k etti¤i antagonizmalar
olan emek-sermaye çeliflkisi analizi art›k günümüz toplumlar›nda yeterli olmamak-
tad›r. Klasik Marksizmin sahip oldu¤u s›n›f-eksenli yaklafl›m, kapitalizmin yaratt›¤›
sars›c› geliflmelerle karmafl›klaflan toplum yap›s›n› ve yükselen yeni toplumsal ha-
reketleri anlamaya yeterli de¤ildir . Buna karfl›l›k, Marksizmin ekonomik ve politik
eylemlerin temeli olarak kabul etti¤i s›n›f anlay›fl›n›n d›fl›na ç›kmay› öneren Lacla-
u ve Mouffe, Marksizmin tekçi öznesi s›n›f yerine anonim özneler koyarak, siyaset
gündeminin merkezine ço¤ulculuk, kimlik ve farkl›l›k, özne konumlar› ve birey gi-
bi kavramlar› oturturlar.
Genel olarak, Postmarksizm, ekonominin tüm toplumsal yaflam› belirledi¤ini Yeni toplumsal hareketlerin
ortaya ç›kmas›yla birlikte
savunan ekonomik-belirlenimci (determinist) ve iflçi s›n›f›n›n da toplumsal de¤ifl- siyaset de art›k s›n›flar
mede devrimci rol oynamas› gerekti¤ini savunan Marksist anlay›fl› elefltirmekte ve aras›ndaki mücadelelerin
flekillendirdi¤i bir eylem
Marksist teorideki bu determinist anlay›fl› de¤ifltirmeye çal›flmaktad›r. Bunu yapar- de¤il, farkl› kimliklerin ço¤ul
ken Postmarksizm asl›nda siyasetin, ekonomiden ve s›n›fsal iliflkilerden uzaklaflt›- taleplerini birbirine
r›lmas›n› savunmaktad›r. Bu anlamda Postmarksizm, Marksizmin; iflçi s›n›f›n›n ön- söylemsel olarak
eklemlemeyi sa¤layan
cülü¤ü, sosyalizme politik bir devrim ile ulafl›laca¤› gibi temel kabullerini sorgula- hegemonik bir performans
makta ve reddetmektedir. Klasik Marksist teoriden farkl› olarak Laclau ve Mouf- olmaktad›r.
fe’un ortaya koyduklar› anlay›fl, anti-kapitalist bir yaklafl›ma da sahip de¤ildir, çün-
kü onlar kapitalizm-sonras› bir topluma geçildi¤i kabulünden hareket etmekte-
dirler. Laclau ve Mouffe, s›n›fl› toplumun kapitalizmin karakteristik bir unsuru ol-
maktan ç›kt›¤›n›, burjuvazi ve proletaryan›n farkl›laflt›¤›n› ve çal›flanlar›n üretici
kimliklerinden çok tüketici, yurttafl ya da az›nl›k kimlikleri ile tan›mlanan özne ko-
numlar› edindiklerini öne sürmektedirler (Kaygalak, 2001).
Postmarksist teorisyenler, sosyoloji ve siyaset biliminin temel konusunun Mark-
sizmdeki s›n›f çat›flmalar›n›n yerine heterojenli¤in olmas› gerekti¤ini vurgulamak-
tad›rlar. Siyaset böylece s›n›flar aras› mücadelelerin flekillendirdi¤i bir eylem de¤il,
çeflitli gruplar›n rastlant›sal olarak bir araya gelmesiyle yap›lan bir performans ola-
rak anlafl›lmaktad›r. Siyaset, ço¤ul taleplerin bir araya getirilip eklemlendi¤i bir dü-
¤üm noktas›d›r. Laclau’nun (2006: 112) ifadesiyle söyleyecek olursak, siyaset rast-
lant›sal olarak eklemlenmelerin gerçekleflti¤i bir dünyad›r (“the world of contin-
gent articulations”).
Yeni toplumsal hareketler, Laclau ve Mouffe, yeni toplumsal hareketlerin, toplumsal hayat›n metalaflmas›-
s›n›f hareketlerinden farkl› na, bürokratikleflmesine ve homojenlefltirilmesine karfl› direniflin ifadesi olarak or-
olarak toptan bir siyasal ve
toplumsal dönüflümü taya ç›kt›¤›n› öne sürmektedirler. (Laclau ve Mouffe, 1992: 201). Bu yeni toplum-
sa¤lamak, iktidar› ele sal hareketlerin iktidar› ele geçirmek gibi bir amaçlar› yoktur. Daha çok,
geçirip devrim yapmak gibi
bir perspektife sahip
sivil toplumda özerklik ve eflitsizliklerin giderilmesi türünden kültürel bir tak›m ta-
de¤illerdir. lepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hareketler, yukar›da bah-
setti¤imiz yeni tabiyet biçimlerini sorgulamaktad›rlar ve onlara yeni olma özelli¤i-
ni veren fley de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Ama as›l önemlisi, bu hare-
ketlerin herhangi bir ideolojiyle eklemlenme biçimleridir. Çünkü bu eklemlenme
sayesinde herhangi bir hareket muhafazakar, otoriteryan, özgürlükçü, sosyalist vb.
bir kimli¤e bürünebilir. Ne var ki, yeni toplumsal hareketler toplumu bir bütün
olarak dönüfltürebilme anlam›nda ayr›cal›kl› bir konuma sahip de¤ildir. Daha do¤-
rusu, toplumda böyle bir konuma sahip olan bir hareketten ya da özneden bahse-
dilemez (Laclau ve Mouffe, 1992: 206-208).
Tarihin motoru art›k s›n›f Postmarksist kuramc›lar, s›n›fsal bir perspektifi terk ederek, bunun yerine çok-
mücadeleleri yürüten iflçi lu kimlik ve farkl›l›klar› ve dolay›s›yla Bat› Avrupa’da geliflen yeni toplumsal hare-
s›n›f› de¤il, s›n›rlar›n› tam
olarak tan›mlayamad›¤›m›z ketleri siyasetin yeni özneleri olarak kabul etmektedir. Bu anlamda, siyasetin ve
belirsiz, tekil kimlikler ve toplumsal de¤iflimin dönüfltürücü özneleri proleterya veya iflçi s›n›f› de¤il, belirsiz
özne konumlar› olarak
tan›mlanabilecek de¤iflik tekil özneler ve kimlikler olmak durumundad›r. Marksizmin makro ölçekli s›n›f gi-
türde yeni toplumsal bi kollektif özneleri yerine, tekil özneler olarak farkl› kimlikler çekirdek yap›lar
hareketlerdir.
olarak siyaset ve toplumsal iliflkilerin temeline yerlefltirilmifltir. Bu anlamda Mark-
sizmin tekçi öznesi olan s›n›f yerine ço¤ul kimlikler ve özne konumlar›n› getirmifl-
lerdir. Yeni toplumsal hareketlerin toplumsal temelini s›n›fla de¤il, fakat hareketi
tan›mlayan farkl› de¤erler ve ideolojilerle özdefllefltirir. Bu anlamda yeni toplumsal
hareketler, s›n›f mücadelesinin “yerini almakta”, dolay›s›yla da s›n›f politikas› afl›l-
maktad›r (Savran, 1992: 9).
Buna göre, yeni toplumsal hareketler “ideoloji ve amaçlar” aç›s›ndan
ekonomik yeniden da¤›t›m meselelerine odaklanmaktan çok yaflam kalite-
si ve yaflam biçimleri üzerine vurgu yapmakta, “yap›s›” aç›s›ndan lidersiz
ya da dönüflümlü bir liderlik anlay›fl›n› kabul eden, “kat›l›mc›lar” aç›s›n-
dan ise orta s›n›f bireyleri, gençleri ve yüksek e¤itim alm›fl bireyleri kapsa-
yan hareketler olarak de¤erlendirilir (Pichardo, 1997; aktaran: Coflkun, 2004:
136). Laclau ve Mouffe’a göre yeni toplumsal hareketler, toplumsal hayat›n meta-
laflmas›na, bürokratikleflmesine ve homojenlefltirilmesine karfl› direniflin ifadesi
olarak ortaya ç›km›fl (Laclau ve Mouffe, 1992: 201) olmas›na ra¤men, bu hareket-
lerin iktidar› ele geçirmek gibi bir amaçlar› ve perspektifleri bulunmamaktad›r. Bu
hareketler, daha çok, sivil toplumda özerklik ve eflitsizliklerin giderilmesi türünden

kültürel bir tak›m talepleri dillendirmektedirler. Bu anlamda yeni toplumsal hare-
ketler, yeni tabiyet biçimlerini sorgulamaktad›rlar ve onlara yeni olma özelli¤ini
veren fley de budur (Laclau ve Mouffe, 1992: 196). Dolay›s›yla yeni toplumsal ha-
reketler sosyalist ideolojinin, modernleflme sürecinin, refah devletinin, geleneksel
din ve ahlak anlay›fllar›n›n bir elefltirisini yaparak ortaya ç›km›fl ve daha çok kültü-
rel ve kimliksel problemleri öne ç›karan hareketler olarak de¤erlendirilir.
‹lginç olan, Postmarksist kurama göre, örne¤in bir iflçi sendikas› ile di¤er sivil
toplum kurulufllar› aras›nda, kad›n dernekleri, çevreci dernekler ve eflcinsel hare-
ketler aras›nda hiçbir öncelik/sonral›k iliflkisi yoktur, hepsi birbirine eflde¤er de-
mektir. Çünkü art›k tüm kimliklerin konumlar› de¤iflken, istikrars›z, sabitlenemez,
uçucu, iliflkisel ve ço¤uldur. Bu anlamda siyasetin ve toplumsal de¤iflimin öncüsü
say›labilecek hiçbir ayr›cal›kl› kimlik ve özne yoktur. Postmarksizm, Marksizmin
iddia etti¤i gibi ekonomik durum gibi nesnel toplumsal belirlenimlerin ve konum-
lar›n kendili¤inden politik özneleri vermedi¤ini iddia etmektedir. Aksine, politik
özneler rastlant›sal kimliklere dönüflmüfltür. Yeni toplumsal hareketler, eylem ve
örgütlenme tarz› aç›s›ndan da merkezili¤in ve tekçili¤in karfl›s›nda farkl›l›¤›n ve ço-
¤ulculu¤un vurguland›¤›, gevflek, hiyerarflik olmayan yap›lara dayan›r.
Ayr›ca, Postmarksistler, iflçi s›n›f›n›n yerine “halk” ya da “sivil toplumu” geçire-
rek ve halk-devlet çeliflkisinin de ekonomik de¤il fakat siyasal bir mücadele oldu-
¤unu vurgulayarak, demokrasi mücadelesi için “yeni toplumsal hareketleri” öne ç›-
karmaktad›rlar. Postmarksistler, Marx’›n toplumsal de¤iflimi sa¤layacak temel ak-
tör/özne olarak gördü¤ü iflçi s›n›f› yerine yeni toplumsal hareketleri koyarlar. An-
cak, toplumsal de¤iflimde öncü olabilecek önceden verili herhangi bir kimlik veya
s›n›f yoktur.
Laclau ve Mouffe, sivil toplumu dönüfltürecek siyasal partilerden çok yeni top-
lumsal hareketlerin gücüne dayanan liberal-demokratik bir toplum önerirler. Yeni
toplumsal hareketlere iliflkin olarak Laclau ve Mouffe’un söyledikleri en iyi biçim-
de, Hegemonya ve Sosyalist Strateji’den hareket ederek anlafl›labilir. Bu kitap-
ta Laclau ve Mouffe, söylem teorisi çerçevesinden Marksizm sonras› bir bak›fl aç›-
s› ile günümüz toplumlar›nda siyasetin ve yürütülecek hegemonya mücadeleleri-
nin niteli¤ine iliflkin tezlerini gelifltirirler. Sonuç olarak, radikal demokrasi projesi,
özselcili¤i reddeden ve siyasal mücadelelerin hedefini ve alan›n› söylemsel strate-
jiler yoluyla eklemlenen (articulate) özne konumlar›ndan yürütülecek hegemonya
mücadeleleri olarak tan›mlayan bir projedir.
POSTMARKS‹ZM VE RAD‹KAL DEMOKRAS‹ S‹YASET‹

Radikal demokrasi projesi, liberal demokratik ideolojiyi reddetmek yerine Toplumsal bir devrime gerek
onu ço¤ul bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirme ve geniflletme siya- duymayan, kapitalizmin
dönüflümünü mümkün gören
seti olarak tan›mlanabilir. Radikal demokrasi projesi, tabiiyet iliflkisine karfl› yü- radikal demokrasi projesi,
rütülen her türlü mücadeleyi kapsar fakat onlarla s›n›rl› de¤ildir. Bu ayn› zamanda Postmarksist yaklafl›m›n
sosyalizme alternatif sunan
Marksizmle bir kopufltur, çünkü örgütleyici ilkeleri, her fleyden önce, demokratik kurumsal bir çabas› olarak
idealler olan eflitlik ve özgürlüktür. Bunlar halen modern kapitalist devletlerin ege- de¤erlendirilebilir.
men gruplar›n›n retori¤indeki mevcut ideallerdir. Öyleyse, radikal demokrasi pro-
jesinin, toplumdan radikal bir kopufl gerekti¤i fikrinden -devrimci anlay›fltan- vaz-
geçtikleri söylenebilir. Radikal demokrasi siyasetini, liberal kapitalizmde tatmin
edilemeyen, ancak zaten var olan fikir ve de¤erlerin radikallefltirilmesi olarak an-
lamak mümkündür (Coflkun, 2004: 67). Bu durumda radikal demokrasi, liberal de-
mokrasiyi “radikal ve ço¤ulcu bir demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmek ve ge-

niflletmek” ten (Laclau ve Mouffe, 1992: 216; Giddens, 2000: 89; Keyman, 1998:
205) ibarettir.
Laclau ve Mouffe post-yap›salc› ve postmodernist ak›mlar›n etkisinde kalarak
bir radikal demokrasi projesi önermifllerdir. Laclau ve Mouffe postmodern ve post-
yap›salc› argümanlar› izleyerek, radikal demokrasi projesinin evrenselcili¤i, özcü-
lü¤ü ve özne mitini terk etmeyi gerektirdi¤ini ileri sürmüfllerdir (Mouffe, 1994:
196). Bu noktada, bütünsel, saydam ve dikiflli bir varl›k olarak özne kategorisinin
terk edilmesi ve farkl› özne konumlar› temelinde oluflmufl antagonizmalar›n tan›n-
mas› Radikal Demokrasi nosyonuna ait teorik zeminin ilk koflullar›d›r. Bunun yan›
s›ra, ayr›cal›kl› kopufl noktalar›n›n reddedilmesi ve toplumsal›n ço¤ullu¤unun ve
belirlenmemiflli¤inin kabul edilmesi, “radikal demokrasi” olarak adland›r›lan ve
köklü bir flekilde özgürlükçü ve klasik solunkilerle karfl›laflt›r›lamayacak ölçüde
büyük hedefleri oldu¤u iddia edilen yeni bir politik tasavvurun iki temel dayana-
¤› olarak gösterilmektedir (1992: 187). Sonuç olarak, Radikal Demokrasi stratejisi,
Ayd›nlanman›n soyut evrenselcili¤inden, özcü bir totalite anlay›fl›ndan ve bütün-
lüklü bir özne mitinden vazgeçmemiz gerekti¤ini iddia etmektedir.
Radikal Demokrasi stratejisi, toplumsal›n tamamlanmam›fl ve aç›k bir
karakteri oldu¤undan hareket eden, politik alanlar›n ve öznelerin ço¤ul-
laflt›¤›n› ve bu ço¤ullu¤un indirgenemez bir karaktere sahip oldu¤unu id-
dia eden, birey merkezli haklar› temel alan ve evrensellik ilkesini tan›ma-
yan bir hegemonik tasar›dan ibarettir. Bu içeri¤iyle de belli toplumsal kate-
gorileri politik ve epistemolojik ayr›cal›klarla donatan, evrenselci klasik sosyalizm
söyleminden farkl›laflt›¤›n› iddia etmektedir (Kaygalak, 2001: 54)
Liberalizme ve Marksizme bir Dolay›s›yla, Laclau ve Mouffe’a göre s›n›fç›l›k, devletçilik, ekonomizm ve bun-
alternatif olarak sunulan lar›n nihai çekirde¤ini oluflturan devrim, radikal bir demokrasinin gerektirdi¤i ço-
radikal demokrasi siyaseti,
bir toplumsal devrim ¤ulluk ve aç›lma ile ba¤daflmayan bir perspektiftir (1992: 218). Buna karfl›l›k, tabii-
program›na baflvurmaks›z›n yet iliflkilerinin kökünde bulunan kapitalist üretim iliflkilerine son vermenin gerek-
kapitalizmin dönüflümünü
olanakl› gören anlay›fl› solun lili¤ine inanan Radikal Demokrasi tasar›s›n›n sosyalist bir boyut içerdi¤i de aç›klan-
yeni paradigmas› olarak maktad›r. Yazarlar, sosyalizmin de bu tasar›n›n bileflenlerinden biri oldu¤unu be-
görmektedir.
lirtmektedirler (1992: 219). Ancak, kapitalist üretim iliflkilerinin son bulmas›, di¤er
eflitsizliklerin de ortadan kald›r›lmas›n›n izleyece¤i fikri reddedilmektedir (1992:
235). Radikal Demokrasi projesinin sosyalizm hedefini de içerdi¤ini belirten Lacla-
u ve Mouffe, ancak post-kapitalist argümanlardan hareket ederek sosyalizmin bu-
güne kadarki kavran›fl› içinde önemli yer tutan proletarya diktatörlü¤ü kavram›n›
da reddetmektedirler.
Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine, onu radikal ve ço¤ul bir de-
mokrasi do¤rultusunda derinlefltirmesi ve geniflletmesi önerilmektedir (1992:
216). Çünkü yazarlara göre, bireyin insani kapasitelerini gerçeklefltirme özgürlü-
¤ünü savunan ahlaki bir ilke olarak liberalizm bugün her zamankinden daha faz-
la geçerlidir (1992: 226). Liberal demokrasinin evrenselcili¤i ve ak›lc›l›¤›n› elefl-
tirmekle birlikte Laclau ve Mouffe’a göre, solun görevi, Liberal Demokratik ide-
olojiyi reddetmek de¤il, tersine, onu radikal ve ço¤ul bir demokrasi do¤rultusun-
da derinlefltirmek ve geniflletmek olabilir. Örne¤in radikal demokrasi projesinin
konumuna bakt›¤›m›zda, çat›flma kavram›n› yok ederek s›n›f sistemine dayal›
tüm perspektifleri ortadan kald›ran Mouffe’un bu anlay›fl›, liberal demokrasiye
karfl›t bir söylem olmas›na ra¤men, sadece liberal demokrasinin bir üst projesi
olarak de¤erlendirilmektedir. Mouffe’a (1994) göre, liberal demokratik gelenek
bir çok yoruma aç›kt›r ve radikal demokrasi di¤er stratejilerden yaln›zca biridir.
Radikal demokrasi projesinin baflar›s›n› hiçbir fley garantilemez, ama bu proje
modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve derinlefltirmeyi bir görev olarak
önüne koymufltur.
Radikal demokrasi projesi, demokrasiyi savunmaya ve demokrasinin uygulana- Radikal Demokrasi projesini
bilirlik alanlar›n› yeni toplumsal iliflkileri kapsayacak flekilde geniflletmeye çal›fl- ortaya koyan Postmarksist
anlay›fl›n amac› liberal
maktad›r. Haklar› bireyci bir çerçevede de¤il, “demokratik haklar” olarak gören ra- demokrasiyi ve onun burjuva
dikal demokrasi projesi, liberal demokratik gelene¤in ö¤eleri aras›nda çok say›da de¤erlerini ve ideolojisini
terk etmek de¤il, aksine
demokratik mücadelelerin eklemlenmesinin sonucu olacak yeni bir hegemonya liberal demokratik de¤erleri
yaratacakt›r (Mouffe, 1994: 192). Mouffe’a göre ihtiyac›m›z olan fley, demokratik radikal ve ço¤ul bir
demokrasi do¤rultusunda
de¤erlerin bir hegemonyas›d›r ve bu da demokratik pratiklerin ço¤alt›lmas›n›, bir derinlefltirmek ve
özne-konumlar› ço¤ullu¤unun demokratik matris yoluyla oluflturulmas›na el vere- geniflletmektir.
cek flekilde çok daha çeflitli toplumsal iliflkiler içinde kurumlaflt›r›lmas›n› gerektirir.
‹flte bu flekilde, Mouffe, demokrasiyi savunmakla kalmay›p, onun derinlefltirilme-
sini de önermifl olmaktad›r.
E¤er radikal demokrasinin görevi asl›nda demokratik devrimi derinlefltirmek ve
çeflitli demokratik mücadeleleri birbirlerine ba¤lamaksa, böyle bir görev, örne¤in
anti-›rkç›l›k, anti-cinsiyetçilik ve anti-kapitalizmin müflterek eklemlenmesine izin
verecek yeni özne-konumlar›n›n yarat›lmas›n› gerektirir. Bu mücadeleler kendilik-
lerinden yöndefllik içine girmez ve demokratik eflde¤erlikler yaratabilmek için
farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek yeni bir “ortakduyu” (common sense)
gereklidir. Öyle ki, bu ortakduyu sayesinde her grubun talebi öbürlerininkiyle de-
mokratik eflde¤erlilik ilkesi uyar›nca eklemlenebilir. Çünkü mesele yaln›zca verili
ç›karlar aras›nda bir ittifak oluflturma meselesi de¤il, tam da bu güçlerin kimlikle-
rini dönüfltürme meselesidir. ‹flte yaln›zca bu koflullar alt›nda iktidara karfl› yap›lan
mücadeleler hakikaten demokratikleflir (Mouffe, 1994: 193). Son olarak, radikal
demokrasi kuramc›lar›, hak aray›fllar›n›n bireyci bir çerçevede de¤il demokratik
haklar aray›fl› olarak yerini bulabilece¤ine vurgu yapm›fllar ve bunun da çok say›-
da demokratik mücadelenin eklemlenmesinin sonucu olarak geliflebilecek bir he-
gemonya sonucu gerçekleflebilece¤ini vurgulam›fllard›r. Ancak, radikal demokrasi
için merkezi sorun, kimlikleri bast›r›lan gruplar aras›ndaki olumsall›klar› kullana-
rak, kolektif bir eylemi ortaya ç›karacak söylemsel koflullar›n tan›mlanmas›d›r.
Son olarak, farkl› özne konumlar›n›n kat›l›mc›l›¤›n sa¤lanmas›yla demokraside
radikal bir geçiflin/dönüflümün sa¤lanmas›, ‘demokrasiyi demokratiklefltirmek’ dü-
flüncesinin dayand›¤› temel ilke olarak gösterilebilir. Bu ba¤lamda teorilefltirilen
radikal demokrasi, Marksist elefltirilerin demokrasi penceresinden yeniden olufltu-
rulmas›n› ve farkl›/yeni sosyal hareketlerin yaklafl›mlar›n›n dikkate al›nmas›n›
önermektedir. Radikal demokrasi anlay›fl›, siyasall›¤›, devlet ve devlet kurumlar›n›
içeren siyasal düzeyde de¤il, toplumsal ve bireysel iliflkiler içinde görür; di¤er bir
deyiflle, bu iliflkilerin siyasal iliflkiler olarak alg›lanmas›, radikal ço¤ulcu demokra-
sinin temel niteliklerinden biridir (Keyman, 2000: 73).
Agonistik Demokrasi
Liberal demokrasinin daha fazla gelifltirilmesi olarak formüle edilen radikal de-
mokrasi kuramlar› iki bafll›k alt›nda incelenebilir: Biri, Jürgen Habermas, Seyla
Benhabib ve John Rawls taraf›ndan, di¤eri Ernesto Laclau, Chantall Mouffe ve Wil-
liam Connolly taraf›ndan gelifltirilen, s›ras›yla “müzakereci demokrasi” ve “agonis-
tik demokrasi” (çat›flmal› ço¤ulculuk) teorileri. “Müzakereci demokrasi” teorisi si-
vil toplum alan›n›, kamusal alanda siyasi ve ahlaki aç›lardan özgür ve eflit bireyle-
rin rasyonel bir diyalog ile konsensüse varabilecekleri bir alan olarak kavrar. Bu-
na ba¤l› olarak, “müzakereci demokrasi” teorisi iki nedenle yeni toplumsal hare-
ketler ile iliflkilendirilmektedir: Bu hareketler (a) müzakere yoluyla ortak bir kon-
sensüse varabilmenin ve kamusal konuflman›n gerçekleflmesinin koflullar›n› yarat-
maktad›rlar ve (b) yaflam alan›na yönelik taleplerde bulunmaktad›rlar (Benhabib,
1999). Di¤er taraftan, Laclau ve Mouffe’un ortaya att›¤› “agonistik demokrasi”
modeli, kamusal alandaki iliflkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, or-
tak bir konsensüse varmak yerine çat›flmac› bir “kimlik siyaseti” gelifltir-
me gereklili¤ine vurgu yapar. Bunun nedeni ise, II. Dünya Savafl› sonras›nda
geliflen yeni hegemonik formasyonun, toplumsal iliflkilerin metalaflmas›na, bürok-
ratikleflmeye ve homojenleflmeye neden olmas›d›r (Laclau ve Mouffe, 1992). Bu
çerçevede düflünüldü¤ünde, yeni toplumsal hareketler Laclau ve Mouffe taraf›n-
dan bu üç etkene karfl› olarak geliflmifl hareketler biçiminde de¤erlendirilir (1992:
201) ve bu hareketler ayn› zamanda kimlik ve fark temeline dayal› agonistik bir
demokrasinin gelifltirilmesinin koflullar›n› yarat›rlar (Coflkun, 2004: 6).
Radikal demokrasi, sürekli olarak ço¤ulcu bir yap›dan dem vursa da; amac›n›n
kabul edilebilir bir fikir birli¤i sa¤lamaktan öte farkl› gruplar için farkl› zeminlerde
çözümler üretebilme gereklili¤i oldu¤unu savunur. Bu yönüyle, Laclau ve Mouffe,
Habermas’›n uzlaflmac› demokrasi anlay›fl› yerine antagonistik yani çat›flmac› bir
demokrasiyi önermektedir. Chantal Mouffe verdi¤i bir röportaj›nda, Habermas gi-
bi “uzlaflmac›” liberallere karfl› ç›kt›¤›n› ve ‘çat›flman›n her daim var olaca¤›n› söy-
leyerek, radikal demokrasi içinde “çat›flmac›” bir siyaset bilimi teorisi önerdikleri-
nin alt›n› çizmektedir.
Laclau ve Mouffe, “siyasetin yeni ba¤lam›n›” kimlik siyasetinin oluflturdu¤unu
ileri sürerek, “agonistik demokrasi” (“çat›flmac› ço¤ulculuk”) ad›n› verdikleri ve
kimlik ve fark iliflkisini dikkate alan bir demokrasi ve bu demokrasinin iflleyece¤i
bir kamusal alan yaklafl›m› gelifltirmifllerdir. Agonistik demokrasi teorisi, yeni top-
lumsal hareketlerin bir “kimlik siyaseti” uygulad›¤›na vurgu yapar. Bu nedenle de
bu hareketler kimlik ve fark temelinde çat›flmay› da içine alan bir demokrasinin
gelifltirilmesinin koflullar›n› yarat›rlar (Laclau ve Mouffe, 1992).
Postmarksistler, kamusal alan›n kimlik/fark temelinde anlafl›lmas› gerekti¤ini
ileri sürerler. ‹kinci elefltiri noktalar›, uzlaflmaya dayal› demokrasi anlay›fl›n›n ço-
¤ulculuk anlay›fl›n› öne ç›karaca¤›, bunun ise karfl›tl›klar›n yok say›lmas› anlam›na
gelece¤i konusunda ortaya ç›kar. Örne¤in, Mouffe’a göre, demokrasinin karfl›s›n-
daki gerçek tehdit, “karfl›tl›¤›n silinmesi olanaks›z niteli¤ini yads›mak ve evrensel
rasyonel bir uzlaflmay› hedeflemektir” (Mouffe, 1999: 352). Mouffe’a göre; demok-
ratik toplum, toplumsal iliflkilerde kusursuz bir uyum düflünü gerçeklefltirecek bir
toplum olarak anlafl›lamaz. Demokratik topluma, demokratik olma niteli¤i ancak
s›n›rl› bir toplumsal aktörün kendisine bütünü temsil etme yetisini atfedememesiy-
le verilebilir. O zaman, demokrasi politikas›n›n ana sorunu, iktidar›n nas›l ortadan
kald›r›laca¤› de¤il, demokratik de¤erlerle ba¤dafl›r iktidar biçimlerinin nas›l olufltu-
rulabilece¤i olur (aktaran: Coflkun, 2004: 59).
Connolly, agonistik, yani çat›flmac› ve tart›flmac› bir demokrasiyi flöyle tan›mlar:
Kimli¤in hayat aç›s›ndan gereklili¤ini olumlayan, onun dogma haline getirilmesine

karfl› ç›kan ve insan yaflam›n›n çok biçimli çeflitlili¤ini koruma kayg›s›n› kimlik ve
farkl›l›k aras›ndaki karfl›l›kl› ba¤›ml›l›k ve mücadeleyle birlefltiren bu siyasi hayale ben
‘agonistik demokrasi’ diyorum (1995: 11). Dolay›s›yla agonistik demokrasi biçimi,
müzakereci demokrasi savunucular›n›n yapt›¤› gibi çat›flma ve çeliflkileri ortadan kal-

d›rmay› ya da bunlar aras›nda rasyonel bir uzlaflma sa¤lamay› amaçlamaz. Bunun
yerine, demokratik bir projenin gerçekleflmesi için, birbirleriyle çat›flan bu unsurlar›
harekete geçirerek çat›flmac› bir konsensüs ortam› yaratmay› hedefler (aktaran: Cofl-
kun, 2004: 67).
Agonistik demokrasiyi öne ç›karan kuramc›lar, sivil toplum örgütleri- Agonistik demokrasi anlay›fl›
nin gerek devlet kurumlar›yla gerekse kendi aralar›ndaki iliflkilerde çeflit- kimlik siyaseti üzerine infla
edilmektedir. Buna göre,
lilik, ço¤ulculuk ve çat›flman›n bir arada yaflayabilece¤ini öngörürler. On- tüm farkl› kimlikler
lara göre siyasetin temeli çat›flmad›r. Bu çat›flan ç›karlar aras›nda de- çeflitlilik, ço¤ulculuk ve
çat›flma esas›na göre bir
mokratik bir eflde¤erlili¤in yarat›labilmesi, “farkl› gruplar›n kimliklerini arada yaflayabilir. Agonistik
dönüfltürecek yeni bir ortakduyunun” gelifltirilebilmesiyle olanakl›d›r (Mo- demokraside siyasetin asli
unsuru ve temeli çat›flmad›r.
uffe, 1994: 192). Laclau ve Mouffe’a göre, siyasal mücadeleyi tek bir birleflik kana- Bu çat›flan ç›karlar aras›nda
la ak›tmak demek, demokrasiyi heba etmek, farklar›n zenginli¤ini tek bir özne ko- demokratik bir eflde¤erlili¤in
yarat›labilmesi, farkl›
numuna indirgeyerek yok saymak anlam›na gelir. gruplar›n kimliklerini
Radikal demokrasi projesi modernitenin demokratik projesini izlemeyi ve de- dönüfltürecek yeni bir
rinlefltirmeyi bir görev olarak önüne koymufltur. Böyle bir strateji, Ayd›nlanman›n ortakduyunun
gelifltirilebilmesiyle
soyut evrenselcili¤inin, özcü bir toplumsal totalite anlay›fl›n›n ve üniter bir özne olanakl›d›r.
mitinin ilga edilmesini gerektirmektedir (Mouffe, 1994: 196). Dolay›s›yla demokra-
tik bir toplum, Habermasc› de¤iflik müzakereci yaklafl›mlar›n ileri sürdü¤ünün ter-
sine, birbiriyle uyumlu birey ve gruplardan oluflmufl bir toplum olarak kavrana-
maz. Çünkü, gerçekte siyaset, “bir farkl›l›k ve çat›flma temelinde birli¤in yarat›lma-
s›yla ilgilidir” (Mouffe, 2002: 106). Bu noktada çat›flma ya da antagonizmalar›n or-
tadan kald›r›lmas› olanakl› olmad›¤› gibi, böyle bir çaba demokrasiyle uyuflmaz.
POSTMARKS‹ZME YÖNELT‹LEN TEMEL ELEfiT‹R‹LER

‹lk olarak, her türlü maddi prati¤i, üretim iliflkilerini, s›n›f mücadelelerini vb. tart›fl-
man›n d›fl›na iterek bütün bir tarihin ve yaflam›n söylemsel olarak kuruldu-
¤unu iddia eden Postmarksistlerin söylemi tarih-d›fl›, kuflat›c› ve herfleyi
kurucu bir kategori varsaymalar› da özcü bir yaklafl›m olarak elefltiril-
mektedir. Örne¤in, Norman Geras (1987) her nesnenin söylemsel olarak anlafl›la-
bilece¤ini söyleyen Laclau ve Mouffe için söylemsel idealizme yakalanmakla suç-
lamaktad›r. Ayr›ca, bununla ba¤lant›l› olarak, bireyin sosyo-ekonomik aç›dan iflgal
etti¤i yerle, politik-ideolojik ç›karlar aras›nda herhangi bir zorunlu iliflki olmad›¤›-
n›n iddia edilmesi ve bu flekilde, s›n›f ile politik ç›karlar aras›ndaki zorunlu ba¤›n
kopar›lmas›, politika ve ideolojiyi kendi kendini yaratan pratikler haline getirmek-
tedir (Eagleton, 1991: 295).
Postmarksistlerin söylem olgusuna atfetti¤i önem radikal demokrasi projesini Postmarksizm, Marksizmi
gelifltiren ve ileriye götüren
sorunlu k›lan bir baflka alan açm›flt›r. Tüm analizlerinde maddi olandan uzaklafl›p postmarksist bir konum
onun yerine söyleme, aflk›n bir önem atfeden radikal demokratlar, tarih olgusunu olmaktan çok, “post-liberal”
her nevi maddi belirlenimden ar›nd›ran, siyaseti s›n›flardan uzaklaflt›ran bir anlay›fl bir konum oldu¤u yönünde
elefltiriler alm›flt›r.
sunarlar. Sonuçta da, siyasal olan› ve alan› devlet ve s›n›ftan uzaklaflt›rarak maddi
olana önem vermeyen genel geçer bir kurama ulaflm›fl olurlar. Bunun sonucunda,
radikal demokrasi projesi içinde siyaset tümüyle olumsal bir statü kazanm›fl olur.
Radikal demokrasi yaklafl›m› siyaseti maddi belirlenimden ve s›n›f anlay›fl›ndan tü-
müyle ba¤›ms›z bir olumsall›k alan› olarak konumland›rarak asl›nda siyasal alan›
olumsallaflt›rm›fl, içeriksizlefltirmifl olur. Üstelik dönüfltürücü özne olarak belirli, ta-
n›ml› iflçi s›n›f› yerine istikrars›z ve mu¤lâk bir özne konumu yarat›rlar ki, böylece
siyasal alan› da bitimsiz bir flekilde özerklefltirmifl olurlar.
Bu ba¤lamda, ayd›nlanman›n totaliter anlay›fl›na hararetle karfl› duran, s›n›f kar-

fl›t› bir kuram sunduklar›n› savunan radikal demokratlar›n kuramlar› içinde söylem,
siyasal olan›n önceli¤i, hegemonya ve eklemleme gibi afl›lamaz, sorgulanamaz,
mutlak kategorileri bar›nd›rd›¤›n› görüyoruz. Örne¤in, hegemonyaya iliflkin Grams-
cici temel okumay› reddeden ve onu post-yap›salc› bir bak›flla tekrar okuyan radi-
kal demokratlar, toplumsal dinamiklerden ba¤›ms›z ve kendi içinde mutlak bir he-
gemonya anlay›fl›na ulafl›rlar ki, bu da projeyi sonu hiç gelmeyen, hegemonya kav-
ram›na Marksizmin Ortodoks yorumundaki ekonominin ifllevine benzer bir statü
kazand›ran sorunlu bir yap› do¤urmaktad›r.
Tüm bu aç›klamalar ›fl›¤›nda de¤erlendirecek olursak, Laclau ve Mouffe’un
Postmarksist kuram›n›n Marksist teoriyle uzaktan yak›ndan bir iliflkisi olmad›¤›n›
düflünen Norman Geras (1987: 43) bu kuram›n esasen Marksizm-sonras› (post-
Marksizm) olarak de¤il de Marksizm-d›fl› (ex-Marxism) olarak adland›r›lmas› ge-
rekti¤ini savunmaktad›r. Baz›lar› da Postmarksist yaklafl›m›, Marksizmin yenilen-
mesi olarak de¤il, fakat suland›r›lmas› olarak yorumlamaktad›r.
Ne var ki, Laclau ve Mouffe, söylemsel pratiklerin ç›karlar› infla etmenin ve po-
litika yapman›n temel araçlar› haline geldi¤ini öne sürerken toplumsal formasyon-
da bu söylem çeflit1ili¤ini üreten fleyin ne oldu¤unu aç›klam›yorlar. Terry Eagle-
ton’un deyifliyle, ç›karlar›n nereden geldi¤i Postmarksizm için küçük bir çocuk için
bebeklerin nereden geldi¤i meselesi kadar karanl›k bir meseledir (Eagleton, 1991:
285). Örne¤in bu noktada, Laclau ve Mouffe flöyle demektedir: “E¤er kad›nlar› öz-
neler olarak kuran söylemler onlar› -onyedinci yüzy›la kadar oldu¤u gibi- safça ve
basitçe tabi bir konumda sabitlefltirseydi, kad›nlar›n tabi olmalar›na karfl› bir müca-
dele hareketi olarak feminizm ortaya ç›kmazd›” (1992: 189). Demek ki, bütün top-
lumsallaflma ve mücadele biçimleri havada çarp›flan söylemlerin marifetidir, özne-
lerin bu olup bitenlerle iradi hiçbir iliflkisi yoktur (Kaygalak, 2001: 47).
Öngen’in de (1993: 39) belirtti¤i gibi Laclau ve Mouffe’un ortaya koydu¤u an-
lay›fl, anti-kapitalist bir yaklafl›ma sahip de¤ildir, çünkü post-kapitalist bir topluma
geçildi¤i kabulünden hareket etmektedir. S›n›fl› toplumun kapitalizmin karakteris-
tik bir unsuru olmaktan ç›kt›¤›, burjuvazi ve proletaryan›n farkl›laflm›fl ve çal›flan-
lar›n üretici kimliklerinden (ekonomik koflullar›ndan) çok tüketici, yurttafl ya da
az›nl›k kimlikleri ile tan›mlanan özne konumlar› edindikleri öne sürülmektedir
(Kaygalak, 2001: 47).
‹kinci olarak yazarlar, günümüz toplumlar›ndaki yeni sorun alanlar› ve biçim-
lerinin en onemli kayna¤› olarak devleti gördüklerini belirtmelerine ra¤men öner-
dikleri siyaset modelinde (radikal demokrasi) devlete iliflkin herhangi bir mücade-
le anlay›fl› ya da biçiminden söz etmemektedirler. Bu siyaset anlay›fl›n›n ufku sivil
toplumla s›n›rl› oldu¤undan devlet hiçbir flekilde siyasal mücadele alanlar›ndan bi-
ri olarak telaffuz edilmemektedir.
Sivil toplumculu¤u, söylem stratejilerini öne ç›karan Radikal Demokrasi teoris-
yenleri ve daha genel olarak ekonomi ve politikay› birbirinden kopararak demok-
rasiyi ve onun geliflimini aç›klamaya çal›flan tüm di¤er yaklafl›mlar, günümüzün
karmafl›klaflm›fl olsa da hala kapitalist olmaya devam eden toplumlar›nda, devletin
ve demokrasinin bu s›n›fsal niteli¤ini göz ard› etmekte, ekonomik düzlemdeki ba-
¤›ml›l›k ve sömürü iliflkileri sürerken, siyasal alanda demokrasinin geliflece¤i yan›l-
samas›n› içinde tafl›maktad›rlar.
Radikal Demokrasi, toplumdaki mülkiyet iliflkilerine ba¤l› ekonomik ve top-
lumsal sömürü biçimlerini, devletin bu eflitsizliklerin kurulmas› ve sürdürülmesin-
deki rolü ve ifllevini görmezden gelerek siyasetin amac›n› bir kimlik kurma müca-
delesine indirgemektedir.
Yazarlara göre, Yeni “Sa¤”›n yükselifli karfl›s›nda “Sol”un bir alternatif yaratabil- Postmarksist bir çerçeveden
mesi için Liberal Demokratik ideolojiyi reddetmek yerine onu “radikal ve ço¤ul bir toplumsal de¤iflime
bak›ld›¤›, kimin hangi
demokrasi do¤rultusunda derinlefltirmesi ve geniflletmesi” gerekmektedir. Ancak güdüyle ve neden toplumsal
Radikal Demokrasi teorisinin hayata geçmesinin önünde duran merkezi bir sorun bir dönüflümü
gerçeklefltirmeye
var: Stratejisini üzerine kurduklar› gruplar›n kolektif bir eylemi ortaya ç›karacak niyetlenece¤i, sorusu
söylemsel koflullar›n tan›mlanmas› sorunu. Yazarlar bunun, sosyalist de¤il, liberal asl›nda yan›ts›z
kalmaktad›r.
bir zemin üzerinde kurulmas›n›n mümkün oldu¤unu belirtiyorlar.
Ne var ki, Laclau ve Mouffe gerçekten de sosyalist bir politikan›n görmezden
gelemeyece¤i bir toplumsal muhalefet potansiyelini temsil eden yeni toplumsal
hareketlerin de¤iflken ve kimi zaman birbirinin karfl›t› özneleri ayn› politik proje
içinde nas›l bir araya getirebilecekleri konusunda hiçbir fley söylemiyorlar. Ayr›ca,
Laclau ve Mouffe’un radikal demokrasi projesinin merkezinde yer alan yeni top-
lumsal hareketlerin hangisinin ne kadar “yeni” oldu¤u tart›flmal›d›r. Örne¤in femi-
nizm, 19. yüzy›l›n bafl›nda ve sonunda farkl› biçimlerde varl›¤›n› ortaya koymufl bir
ideoloji; ya da bar›fl hareketi, 20. yüzy›l›n bafl›nda hem de oldukça güçlü bir biçim-
de yükselmifl bir hareket. Dahas›, cinsel özgürlükleri gündemlerinin ön s›ralar›na
alan liberterler ve anarflistler, yine 19. yüzy›l›n sonunda belirli ülkelerde de olsa,
seslerini duyurmam›fllar m›yd›? (Savran, 1992: 8)
Örne¤in Eagleton, bu noktada hakl› olarak flu elefltiriyi yapmaktad›r:
(...) kad›nlarla feminizm ya da iflçilerle sosyalizm aras›nda herhangi bir ‘zorunlu’

iliflki yoksa, bu durumda ulafl›lacak sonuç, kendi tasar›s›na uygun düflen toplumsal
grup hangisi olursa olsun onu kendi projesi içine çeken, feci halde eklektik ve f›rsat-
ç› bir siyaset olacakt›r. Erkeklerin babaerkli¤e karfl› yürütülen mücadeleye öncülük
etmemeleri (...) için hiçbir geçerli neden kalmayacakt›r (Eagleton,1996: 301).
Kad›n olmakla feminist olmak, Türk olmakla Türk milliyetçisi olmak, erkek ol-
makla ataerkillik savunucusu olmak aras›nda zorunlu ve do¤al bir iliflki olmad›¤›-
n› söylemek oldukça do¤rudur. Nitekim her Türk, milliyetçi olmak zorunda de¤il-
dir. Ne var ki, bunlar aras›ndaki iliflkinin sadece olumsal ve keyfi oldu¤unu söyle-
mek de do¤ru de¤ildir. Çünkü bu, bir Türk’ün Türk milliyetçisi olma olas›l›¤› ile
bir Eskimo’nun Türk milliyetçisi olma olas›l›¤› aras›nda görünürde hiçbir fark ol-
mad›¤›n› söylemek demektir (Coflkun, 2004: 70). Nitekim, benzer bir flekilde Post-
marksist bak›fl› elefltiren Wood’a göre, “bu argümandan ç›kar›labilecek niha-
i sonuca göre, bir ma¤ara adam›n›n sosyalist olma ihtimali, bir proleterinkiyle ay-
n›d›r - bunun için, o ma¤ara adam›n›n, uygun söylemi iflitebilece¤i uzakl›kta olma-
s› yeterlidir” (Wood, 1985: 72).
Özet
N
A M A Ç
Postmarksizmin temel varsay›mlar›n› aç›klaya- N
A M A Ç
Yeni Toplumsal Hareketlerin özelliklerini de¤er-
1 bilmek. 3 lendirebilmek.
Postmarksizme göre, günümüzde kapitalist top- Özellikle sosyalist blok ülkelerinin 1989’dan son-
lumsal düzenin dayand›¤› özgül iliflki biçimi ser- raki çözülmesi süreciyle birlikte, siyaset bilimi-
maye ve emek aras›nda varoldu¤u söylenen çe- nin gündeminde s›n›f analizleri a¤›rl›¤›n› iyice
liflkinin ve sömürü iliflkilerinin yerini devlet ve kaybetmifl, yerine birey, özne, ço¤ulculuk gibi
sivil toplum aras›ndaki tabiiyet iliflkileri ve çelifl- kavramlar ikame edilmifltir. ‹flçi s›n›f›n›n siyase-
kiler alm›flt›r. Onun için art›k günümüzde s›n›f tin aktif bir öznesi olarak a¤›rl›¤›n›n kalmad›¤›
kavram› yerini vatandafl, az›nl›klar, fakl› kimlik- bir dönemde, Postmarksist radikal demokrasi ku-
ler, özne konumlar›, ‘öteki’ler ve bireylere b›rak- ramc›lar›, siyasetin merkezine Bat›’da geliflen bir-
m›flt›r. Art›k bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›- birinden ba¤›ms›z çevreci, feminist, anti-milita-
dan iflgal etti¤i yer ile siyasi-ideolojik ç›karlar› rist, feminist vb. “yeni toplumsal hareketleri” koy-
aras›nda herhangi zorunlu iliflki yoktur. Bu an- maktad›rlar. Böylelikle, siyasetin merkezine bi-
lamda, ideoloji ve politika kategorileri, ekonomi rey, farkl› kimlikler, ço¤ulculuk gibi özne ko-
ve s›n›fsal iliflkilerden ayr› ve ba¤›ms›z toplumsal numlar›n› yerlefltirmifllerdir. Yeni toplumsal ha-
kategorilerdir. ‹deolojik ve politik ç›karlar ancak, reketler, s›n›f hareketlerinden farkl› olarak top-
söylem yoluyla kurulabilir. Siyaset, hegemonik tan bir siyasal ve toplumsal dönüflümü sa¤lamak,
pratiklere yönelen bir söylem kurma sürecidir ve iktidar› ele geçirip devrim yapmak gibi bir pers-
herhangi bir s›n›f›n maddi ç›karlar› üzerinden bi- pektife sahip de¤illerdir. Postmarksist kuramc›-
çimlendirilemez. Yeni toplumsal hareketler radi- lar, s›n›fsal bir perspektifi terk ederek, bunun ye-
kal demokratik siyasetin yeni özneleri durumuna rine çoklu kimlik ve farkl›l›klar› dolay›s›yla Bat›
gelmifltir ve bunun için iflçi s›n›f›n›n devrimci bir Avrupa’da geliflen yeni toplumsal hareketleri si-
rolü oldu¤u fikri terkedilmelidir. yasetin yeni özneleri olarak kabul etmektedirler.
N
Bu anlamda, siyasetin ve toplumsal de¤iflimin
Postmarksizmin Marksizmi elefltirdi¤i temel nok- dönüfltürücü özneleri proleterya veya iflçi s›n›f›
A M A Ç
2 talar› s›ralayabilmek. de¤il, belirsiz tekil özneler ve kimlikler olmak

Laclau ve Mouffe, Marksist teoriyi, siyaset ile eko- durumundad›r.
N
nomi aras›nda bire bir bir iliflki tan›mlam›fl olmak
ve bir politik özne olarak iflçi s›n›f›n› merkeze Radikal demokrasi siyasetinin özelliklerini ay›rt
A M A Ç
koymakla elefltirmektedirler. Buna göre, Mark- 4 edebilmek.

sizmdeki ekonominin toplumsal süreçleri belir- Radikal demokrasi stratejisine göre, solun hedefi
lemedeki göreli a¤›rl›¤› ya da iflçi s›n›f›n›n politik liberal-demokratik ideolojiyi tümüyle yads›mak
önder oldu¤u fleklindeki “özcü” anlay›fllar terk olmamal›d›r; tam tersine, liberal demokrasiyi ra-
edilmelidir. Postmarksistler, Marksistlerin ideolo- dikal ve ço¤ulcu demokrasi yönünde derinlefltir-
ji ve politika gibi üstyap›sal unsurlar›n son kerte- mek ve yayg›nlaflt›rmak olmal›d›r. Radikal de-
de ekonomik iliflkiler taraf›ndan biçimlendirildi¤i mokrasinin teorik zeminin ilk koflulu olarak bü-
fikrine ideoloji ve politikan›n sadece söylemsel tünsel saydam ve dikiflli bir varl›k olarak özne ve
olarak biçimlendirilebilece¤ini öne sürerek itiraz s›n›f kategorisinin terk edilmesi ve farkl› özne
etmektedirler. Dolay›s›yla, Laclau ve Mouffe’un konumlar› temelinde oluflmufl antagonizmalar›n
öncülük yapt›¤› Postmarksist kuram, s›n›f iliflki- tan›nmas› gerekmektedir. Kentsel, ekolojik, anti-
lerinin toplumun ve tarihin belirleyici unsuru ol- otoritaryan, anti-kurumsal ve feminist hareketler
du¤u; politika ve ideolojiyi üretim tarz›na ba¤l› gibi farkl› kimlik ve siyasetleri ifade eden yeni
toplumsal iliflkilerin belirledi¤i; iflçi s›n›f›n›n sos- toplumsal hareketler radikal demokrasi siyase-
yalizmden nesnel ç›kar› oldu¤u ve bu nesnel ç›- tinin temel özneleri olacaklard›r. Ancak bu nok-
karlar›n iflçi s›n›f›n› zorunlu olarak birlefltirici ya- tada, liberalizme ve Marksizme bir alternatif ola-
p›sal e¤ilimler oluflturdu¤u; özgürlükçü bir toprak sunulan radikal demokrasi siyaseti, bir top-
lumsal dönüflüm için kapitalist üretim iliflkileri- lumsal devrim program›na baflvurmaks›z›n kapi-
nin ortadan kald›r›lmas›n›n gerekli koflul oldu¤u talizmin dönüflümünü olanakl› gören anlay›fl› so-
gibi temel Marksist ilkeleri reddetmektedir. lun yeni paradigmas› olarak görmektedir.
N
AM A Ç
Agonistik demokrasinin temel önermelerini
5 analiz etmek.
Agonistik demokrasi anlay›fl›, kamusal alandaki
iliflkileri kimlik ve fark temelinde kurarak, ortak
bir konsensüse varmak yerine çat›flmac› bir “kim-
lik siyaseti” gelifltirme gereklili¤ine vurgu yapar.
Bu ba¤lamda, agonistik demokrasi anlay›fl›, fark-
l›l›klar ve kimlik siyaseti üzerine infla edilmekte-
dir. Buna göre, tüm farkl› kimlikler çeflitlilik, ço-
¤ulculuk ve çat›flma esas›na göre bir arada yafla-
yabilir. Agonistik demokraside siyasetin asli un-
suru ve temeli çat›flmad›r. Bu çat›flan ç›karlar ara-
s›nda demokratik bir eflde¤erlili¤in yarat›labil-
mesi, farkl› gruplar›n kimliklerini dönüfltürecek
yeni bir ortakduyunun gelifltirilebilmesiyle ola-
nakl›d›r. Agonistik demokrasi anlay›fl› çerçeve-
sinde, radikal demokrasi, sürekli olarak ço¤ulcu
bir yap›dan dem vursa da; amac›n›n kabul edile-
bilir bir fikir birli¤i sa¤lamaktan öte farkl› gruplar
için farkl› zeminlerde farkl›l›klar› koruyarak çö-
zümler üretebilme gereklili¤i oldu¤unu savunur.
N
A M A Ç
Postmarksizme yöneltilen temel elefltirileri özet-
6 lemek.
Laclau ve Mouffe, önerdikleri hegemonik eklem-
lenme formasyonunun neye dayan›larak olufltu-
ruldu¤una, hangi araçlarla, neden ve nas›l olufl-
tu¤una dair ayr›nt›l› bir analiz yapmad›klar› yö-
nünde de elefltiriler almaktad›rlar. Bu yönüyle,
Laclau ve Mouffe birçok düflünür taraf›ndan he-
gemonya kavram›n› ve eklemlenme süreçlerini
mu¤lak b›rakt›klar› yönünde ciddi elefltiriler al-
maktad›rlar. Gerçekten de Postmarksizm, farkl›
siyasal pozisyonlar›n, farkl› kimliklerin veya on-
lar›n deyimiyle farkl› özne konumlar›n›n eklem-
lenme süreçlerinde nas›l bir araya getirilebilece-
¤i hakk›nda yeterince bilgi ve fikir vermemekte-
dir. Bu noktada, politikan›n öznesi olarak “özne
konumlar›”n› gösteren yazarlar, bu gruplar›n de-
¤iflken ve kimi zaman karfl›t ç›kar sahibi gruplar
olarak ayn› politik proje içinde nas›l yer alabile-
cekleri konusunda bir fley söylememektedirler.
Ayr›ca Postmarksizmin her fleyi söylemin etraf›n-
da anlamaya çal›flmas› da ciddi elefltiriler alm›fl-
t›r. Her türlü maddi prati¤i, üretim iliflkilerini, s›-
n›f mücadelelerini vb. tart›flman›n d›fl›na iterek
bütün bir tarihin ve yaflam›n söylemsel olarak
kuruldu¤unu iddia eden Postmarksistlerin söyle-
mi, tarih-d›fl›, kuflat›c› ve her fleyi kurucu bir ka-
tegori varsaymalar› da özcü bir yaklafl›m olarak
elefltirilmektedir.
1. Afla¤›daki kuramc›lardan hangisi Laclau ve Mouffe’un 7. Afla¤›dakilerden hangisi Postmarksizmin Marksizme
söylem kuram›n› do¤rudan etkilemifl bir kuramc›d›r? yöneltti¤i elefltiriler aras›nda say›lamaz?
a. Deleuze a. Marksizmde siyasal ve toplumsal alan çok afl›r›
b. Rorty bir flekilde ekonomi taraf›ndan belirlenmektedir.
c. Lyotard b. Marksizm s›n›f› her fleyin merkezine koymaktad›r.
d. Bernstein c. Proletarya diktatörlü¤ü anlay›fl›, demokratik de-
e. Foucault ¤erleri liberallefltirmifltir.
d. Toplumsal de¤iflimin en önemli öznesi iflçilerdir.
2. Laclau ve Mouffe, Postmarksist kuram› infla ederken
özellikle afla¤›daki Markist düflünürlerin hangisinden e. Tarih, emek-sermaye çat›flmas›n›n bir ürünü ola-
etkilenmemifllerdir? rak geliflmektedir.
a. Gramsci 8. Afla¤›dakilerden hangisi yeni toplumsal hareketler
b. Luxemburg için söylendi¤inde do¤ru olur?
c. Bernstein a. Siyaset devrim perspektifiyle de¤il demokrasi-
d. Sorel nin geniflletilmesi amac›yla yap›lmal›d›r.
e. Stalin b. Art›k siyaset s›n›f mücadeleleri fleklinde ger-
3. Laclau ve Mouffe, Postmarksizme özgü kendi hege- çekleflmektedir.
monya kavramlar›n› olufltururken afla¤›daki Marksist c. Farkl› kimliklerin eklemleyici tek öznesi iflçi s›-
teorisyenlerin hangisinden etkilenmifllerdir? n›f› olmak durumundad›r.
a. Marx d. Yeni toplumsal hareketler emek-sermaye çelifl-
b. Stalin kisini dönüfltürmek üzere ortaya ç›km›fllard›r.
c. Bernstein e. Yeni toplumsal hareketlerin yenili¤i 2000’li y›l-
d. Gramsci lardan sonra ortaya ç›kmas›ndan gelmektedir.
e. Kautsky 9. Afla¤›dakilerden hangisi Postmarksizme yöneltilen
4. Afla¤›dakilerden hangisi, Postmarksizmin etkilendi¤i elefltirilerden biridir?
kuramsal yaklafl›mlardan biri de¤ildir? a. Postmarksistler söylemi, tarih-d›fl›, kuflat›c› ve
a. Dilbilim her fleyi kurucu bir kategori varsayd›klar› için
b. Post-yap›salc›l›k özcüdür.
c. Postmodernizm b. S›n›f› temele alan bir yaklafl›md›r.
d. Psikanaliz c. Ekonomiye çok fazla özerklik tan›m›flt›r ve eko-
e. Pozitivizm nominin son kertede tüm toplumsal iliflkileri et-
kiledi¤ini savunmaktad›r.
5. Laclau ve Mouffe’a göre günümüzde kapitalist sis-
d. Tarihin tek dönüfltürücü ö¤esinin iflçi s›n›f› ol-
tem içinde bir toplumsal grup ya da hareket di¤er grup-
du¤unu iddia etmektedir.
lar›n r›zas›n› kazanmak ve egemenliklerini kurmak için
e. Toplumsal de¤iflimi sadece devrimle sa¤lanabi-
hangi siyaset araçlar›n› kullanmal›d›r?
lece¤inden söz etti¤i için radikal bir kuramd›r.
a. ‹ktidar-fiiddet
b. Söylem-Hegemonya 10. I. ‹flçi s›n›f›n›n ayr›cal›kl› konumunun ve buna ba¤l›
c. Kapitalist sömürü-fiiddet olarak siyasetteki merkezili¤inin ortadan kalkt›¤›,
d. Art› de¤ere el koyma-Metalaflma II. Art›k s›n›fsal kimliklerle politika aras›ndaki ba¤-
e. Bürokrasi-Güvenlik lant›n›n koptu¤u,
6. Afla¤›daki ifadelerden hangisi Postmarksist bir ilke III. Siyasal özne ve aktörlerin s›n›fsal niteli¤inin ve
olamaz? pozisyonunun belirleyici olmad›¤›
a. Postmarksistler, ekonomiye karfl› siyaseti a¤›r- Yukar›daki öncüller afla¤›daki kuramlardan hangisine
l›kl› olarak ön plana ç›karm›fllard›r. aittir?
b. Bu bak›fl aç›s›na göre, toplum bir failler öbe¤in- a. Marksizm
den bir söylemler öbe¤ine dönüflmüfl durumdad›r. b. Postmarksizm
c. Bir kimsenin sosyo-ekonomik aç›dan bulundu- c. Yap›salc›l›k
¤u yer ile, siyasi ya da ideolojik ç›karlar› aras›n- d. Yap›-bozum
da bir zorunlu iliflki vard›r. e. Dilbilim
d. Kimlikler siyasal alanda söylemsel olarak infla
edilir.
e. Marksizm s›n›f indirgemeci ve özcü bir anlay›fl
oldu¤u için elefltirilmelidir.

1. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Kav- tarihsel geliflmeler, burjuva demokratik yollarla sosya-
ramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. lizme geçifli ve esas olarak da, s›n›flar aras› “halk” ittifa-
2. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel k› temalar›n› merkezilefltiren Avrupa komünizminin or-
Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. taya ç›k›fl koflullar›n› haz›rlam›flt›r. Avrupa komüniz-
3. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel mi, Marksizmin s›n›f egemenli¤i ve protelarya dik-
Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. tatörlü¤ü kavramsallaflt›rmalar›n›n terk edilerek,
4. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel s›n›f politikas› yerine, kitle demokrasisine a¤›rl›k
Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. verilmesini gerekli gören bir teorik konumlan›fl
5. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel olarak 1970’lerin sonlar›nda geliflmifl ve Postmark-
Kavramlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. sist anlay›fl›n da esin kayna¤› olmufltur (Kaygalak,
6. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel 2001: 35).
Varsay›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
7. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizm Kuram›n›n S›ra Sizde 2
Marksizm Üzerine Elefltirileri” konusunu yeni- Postmarksist yönelimin ortaya ç›kmas›nda Marksizm d›-
den gözden geçiriniz. fl›ndan etkili olan düflünsel atmosfer yap›salc›l›k ve post-
8. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Yeni Toplumsal Hareketler” yap›salc›l›k kuramlar›n tart›flmalar› etraf›nda geliflmifltir.
konusunu yeniden gözden geçiriniz. Yap›salc›l›k, toplumsal olgular› dilsel ve toplumsal yap›-
9. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizme Yöneltilen lar, kurallar, kodlar ve sistemler çerçevesinde analiz et-
Temel Elefltiriler” konusunu yeniden gözden mifltir. Özneyi de söylemsel bir infla olarak kabul eden
geçiriniz. yap›salc›l›k, yarat›c› bir etkinli¤in olmad›¤›n› savunmufl-
10. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Postmarksizmin Temel Varsa- tur. Post-yap›salc›l›k ise bu iddialar› daha da ileri tafl›ya-
y›mlar›” konusunu yeniden gözden geçiriniz. rak, öznenin asl›nda söylem ve iktidar yoluyla üretildi¤i-
ni ve öznenin asl›nda öldü¤ünü ilan etmifltir. Postmark-
sizm, bütün bu kuramlar›n kald›¤› yerden devam ederek,
S›ra Sizde Yan›t Anahtar› bu anlay›fllar›n siyasal alandaki izdüflümlerini ortaya koy-
S›ra Sizde 1 mufltur. Postmarksizm, yap›salc›l›k ve post-yap›salc›l›k-
Postmarksizmin siyasal öncülleri, siyasal boyutta Avru- tan söylem kategorisini alarak, s›n›fsal örgütleme ve ey-
pa komünizmine dayanmaktad›r. Detayl› olarak söyler- lemler yerine, söylemi hegemonya kurman›n en önemli
sek, ‹kinci Dünya Savafl› sonras›nda Bat› Avrupa ülke- arac› olarak de¤erlendirmifltir. ‹deoloji ve politik söylem
lerindeki “refah devleti uygulamalar›” (h›zl› bir biri- kategorilerine a¤›rl›k veren Postmarksizm, ekonomik ve
kim süreci sayesinde bu uygulamalar›n ekonomik ve s›n›fsal çeliflkilere indirgenemeyecek olan “yeni toplum-
toplumsal haklar› geniflletmesi ve böylece s›n›fsal çelifl- sal hareketleri”, “farkl› kimlikleri” ve “özne konumlar›n›”
kileri k›smen örtmesi), bir gençlik hareketi olarak kalan radikal demokrasi stratejisinin temel bileflenleri olarak
“1968” ve “Nükleer Karfl›t› Hareket” ve “Bar›fl Ha- selamlam›flt›r. Ayr›ca, Postmarksist teorinin geliflimine
reketi” ile di¤er yeni toplumsal hareketlerin Bat› Avru- katk› sa¤layan temel bir pozisyon olarak postmodernizm
pa’da iflçi s›n›f eksenli politikay› tart›fl›l›r hale getirmesi üzerinde mutlaka durulmas› gerekir. Postmodernlik, mo-
Postmarksizmin politik öncülleri olarak say›labilir. Ayr›- dernizmin temel prensiplerini ifade eden ak›lc›l›k, rasyo-
ca, SSCB’nin Kruflçev’den itibaren kapitalist dünyayla nalite, kimlik vb. kavramlardan kopuflu ifade etmektedir.
“bar›fl içinde bir arada yaflama” yolunu seçerek Avru- Postmodernlik, ayd›nlanman›n bu normlar›na karfl› dün-
pa’daki komünist partilerin önüne hedef olarak koydu- yan›n oluflsal, temelsiz, çeflitli, istikrars›z, belirlenmemifl
¤u mu¤lak ve evrimci bir niteli¤i olan “ileri demokrasi” nitelikte ve bir dizi da¤›n›k kültürlerden ya da yorumlar-
ve “yenilenmifl demokrasi” stratejileri de Postmarksiz- dan ibaret oldu¤unu iddia eder. Postmodernizm, moder-
min siyasal düzlemdeki kaynaklar› aras›ndad›r. Sonuç nitenin ‘tan›ml› ve belirli’ konumu üzerine içsel bir elefl-
olarak, yeni toplumsal muhalefet odaklar›n›n (ö¤renci- tiri gerçeklefltirmifl; modernitenin s›n›rlar›n› yaklafl›mla-
lerin, feministlerin, çevrecilerin, eflcinsellerin vb) belir- r›yla geniflletmifl, bu ba¤lamda modernist söylemin mer-
mesi ve bunlar›n da toplumsal dönüflüme öncülük ede- keze ba¤l› siyaset anlay›fl›n› alt üst eden yeni bir ‘toplum-
bilece¤i düflüncesinin yay›lmas›na neden olan tüm bu sal’ kavram› ortaya koymufltur.
S›ra Sizde 3 Mouffe, ayn› zamanda toplumu, toplumsal de¤iflimi,

Althusser’in kuramsal çabas› Gramsci’ye benzer bir fle- demokrasiyi ve tarihi aç›klayacak evrensel bütünsel il-
kilde, geliflmifl bir kapitalist sistem içinde ideoloji ile ik- kelerin imkâns›zl›¤›na iflaret etmifllerdir. Dolay›s›yla bu
tidar aras›ndaki ba¤lant›y› aç›¤a ç›karmaya yöneliktir. her anlam›yla, evrenselli¤i ve evrenselcili¤i reddeden
Bu ba¤lamda ideoloji Althusser için toplumsal bütünlü- bir anlay›flt›r. Radikal demokrasinin söylemi evrenselli-
¤ü yeniden üreten temel bir iflleve sahiptir. Sistemin ye- ¤in söylemi de¤ildir; “evrensel” s›n›f ve öznelerin için-
niden-üretilmesinin temeli ise siyasal ve ekonomik ikti- den konufltuklar› epistemolojik yuva bütünüyle ortadan
dar›n ideolojik bir ikna sürecine dayanarak var olabil- kalkm›flt›r ve onun yerini her biri kendi indirgenmez
mesinde yatar. ‹deoloji, yap›n›n özne üzerindeki bir et- söylemsel kimli¤ini kuran seslerin bir polifonisi alm›fl-
kisidir; özneye d›flsald›r, ço¤u zaman bilinçd›fl› olarak t›r. Bu nokta belirleyicidir: Evrenselin söylemini ve onun
yaflan›r ve öznelere egemen de¤erleri benimseterek on- ancak az say›da öznenin ulaflabilece¤i “do¤ru”ya ayr›-
lar› sistemle uyumlu hale getirir. Althusser’in ideoloji cal›kl› bir yaklaflma noktas›n›n var oldu¤u fleklindeki
örtük varsay›m›n› terk etmeden hiçbir radikal ve ço¤ul
kavram›n›n iki temel özelli¤i vard›r: Birincisi, Althus-
demokrasi olamaz (1992: 234). Laclau ve Mouffe’un bü-
ser’e göre ideoloji bir temsil (representation) sistemidir;
tünsellik ve evrensellik ilkelerine karfl› ç›karak, toplum-
bireylerin gerçek dünya ile kurduklar› iliflkiyi yaflama
sal›, sabitlenmemifl karaktere sahip özne konumlar› ve
biçimlerini belirleyen bir temsiller bütünüdür. ‹kincisi,
oluflsall›klarla dolu bir alan olarak tan›mlamalar›, söy-
ideoloji, öznelerin ça¤r›lmas›/adland›r›lmas› (interpella-
lem öncesi bir nesnel gerçekli¤e yer b›rakmad›klar› yo-
tion) olarak tan›mlad›¤› bir mekanizma olarak tan›m-
lunda ciddi elefltirilere yol açm›flt›r. Laclau ve Mouffe
lanmaktad›r. Buna göre, özneler, massi pratik olarak ta-
ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir varl›¤a sa-
n›mlad›¤› ritüeller içinde, bu ritüellerin ideolojik gerek- hip oldu¤unu inkar etmediklerini, reddettikleri fleyin
sinmeleriyle ba¤lamland›r›lm›fl olarak tan›mlan›r, adlan- ise, nesnelerin söylemsel ba¤lam d›fl›nda bir olufla sa-
d›r›l›r, ça¤r›l›r ve oluflturulurlar. (Üflür, 1997: 41-45) Lac- hip olduklar› düflüncesi oldu¤unu belirtmifllerdir. Bi-
lau, Althusser’den ald›¤› “öznelerin ideolojik adland›r›l- reysel ve tekil (particularist) siyasal kimliklerin giderek
mas› ve ça¤r›lmas›” çözümlemesine de üzerinde ideolo- günümüzde a¤›rl›k kazand›¤›n› savunan Laclau, moder-
jik eklemlenme mücadelesinin yürüdü¤ü ö¤elerin s›n›f- lik projesinin en önemli sonuçlar›ndan birisinin, her
sal aidiyetlerinin olmad›¤› tezini ekler. türden evrenselci hareketlere karfl› bir güvensizlik ya-
ratmas› oldu¤unu varsayar (Adakl›, 2001: 21).
S›ra Sizde 4
Laclau ve Mouffe’a göre, her bütünlü¤ün noksan olma S›ra Sizde 6
niteli¤ine olan inançlar›, onlar› dikiflli ve kendinden ta- Farkl›l›klara yap›lan vurgu, postmodern ve Postmark-
n›ml› bir bütünlük olarak “toplum” öncülünden bir çö- sist yaklafl›m›n her ikisi taraf›ndan da teorik olarak des-
zümleme alan› olarak vazgeçmeye götürür. “Toplum” teklenmifltir. Modernli¤in öldü¤üne ya da en az›ndan
geçerli bir söylem nesnesi de¤ildir. Tüm farkl›l›klar ala- afl›ld›¤›na, modern sonras› bir döneme geçildi¤ine ifla-
n›n› sabitleyen-dolay›s›yla kuran- tek bir temel ilke yok- ret eden postmodern teoriler, Ayd›nlanman›n evrensel-
tur. Laclau ve Mouffe’a göre, hegemonya kavram› top- lefltirici varsay›mlar›na ya da üst-anlat›lar›na karfl›l›k çe-
lumsal olan›n “tamamlanmam›fl ve aç›k” karakterini ge- flitlilik ve farkl›l›¤a, tikel olana yapt›klar› vurguyla (Po-
rektirmektedir. Siyasetin hegemonik karakteri onlara well ve Moody, 2003: 4), Postmarksistlerin bir karfl› ta-
göre, “toplumsal” olan anlamlar üzerinde yürüyen son- arruz bafllatmalar›na kavramsal olarak destek vermifltir.
suz say›daki mücadelenin alan›d›r ve hiçbir söylemsel Lyotard’›n modernli¤in üst-anlat›lar›na karfl› dil oyunla-
pratik toplumsal anlamlar›n bütününü tek bir anlamsal r›n›n ço¤ullu¤una yönelik vurgusu, Foucault’nun ikti-
merkez etraf›nda eklemleyemez. Dolay›s›yla toplumsal dar iliflkilerinin mikro-politikas›na dönük ilgisi bu ba¤-
yap› bütünden de¤il birlefltirilmiflliklerden oluflmufltur. lamda an›labilir. Postmodernizmin ötekilik konusunda-
Birlefltirilmifllikler ise nedensellik ve belirlenme mant›¤› ki ilgisi ise “yeni toplumsal hareketler” konusundaki
ile de¤il olumsall›k mant›¤› ile düflünülmelidir Üflür’e duyarl›l›¤›n geliflmesine neden olmufltur (Harvey, 1999:
göre Postmarksistlerin “toplumsal bütünlü¤ün olanak- 60-64). Postmarksist yaklafl›mlar, tikellik üzerindeki vur-
s›zl›¤›” tezi “toplumsal öznelerin bilinçlerini önceden gular›yla postmodernizmle benzerlik tafl›makla birlikte
belirleme konumunda olan ayr›cal›kl› bir merkezi red- evrensel olan› kesin biçimde reddetmemekle farkl›lafl›r-
detme anlam›na gelmektedir (Üflür, 1997: 55-57). lar. Laclau, günümüzde demokrasiyi düflünmenin eflit-
likten de¤il, ço¤ullu¤un ve farkl›l›klar›n kabulünden
S›ra Sizde 5 geçti¤ini belirterek ço¤ul ve farkl› olanlar üzerinde si-
Öncelikle, Laclau ve Mouffe’a göre, evrenselci söylem yasetin nas›l infla edilebilece¤i sorusunu sorar. Ona gö-
terk edilmeden demokrasi mümkün de¤ildir. Laclau ve re toplumsal s›n›f kavram›, toplumsal aktörlerin kimlik-
lerini belirlemeye devam etmekle birlikte, art›k öznele- Demokrasi, Toplum ve Bilim, say›: 62, s.126-156
rin kimliklerini sistematik biçimde belirlememektedir. Keyman, F (2000). Türkiye ve Radikal Demokrasi:
Öznelerin kimlikleri da¤›lmakta ve ço¤ullaflmaktad›r. Geç Modern Zamanlarda Siyaset ve Demokratik
Postmodernizm bu da¤›lmay› mutlaklaflt›rarak, öznele- Yönetim. ‹stanbul: Alfa.
rin evrensel ortak kimliklerinin art›k mümkün olmad›- Kubilay, Ç (2010), “Türban Sorunu Ba¤lam›nda Siyasal
¤›n› iddia eder ve evrensel olan› bir kenara atar. Lacla-
‹slamda Söylemin Alternatif Yurttafll›k Tasar›m›”,
u ise postmodernizmden farkl› olarak evrenselin bir ke-
Anadolu Üniversitesi, Sosyal Bilimler Dergisi,
nara at›lmas›na karfl› ç›kar; evrenseli mutlak biçimde
Cilt: 10, Say›/No: 2:135-164.
reddetmek yerine, evrenseli kendine ait somut bir içe-
rikten yoksun, bir bofl yer olarak görmek gerekti¤ini be- Laclau, E. (1990). New Reflections on the revolution
lirtir. Laclau’ya göre saf tikellik ça¤r›s› günümüz top- of Our Time, London; New York: Verso.
lumlar›nda ortaya ç›kan sorunlara çözüm getirmekten Laclau, E.-Mouffe, C. (1992). Hegemonya ve Sosyalist
uzakt›r (Kubilay, 2010: 143). Strateji: Radikal Demokrasi Siyasetine Do¤ru,
(çev. A. Kardam-D. fiahiner), ‹stanbul: Birikim
Yay›nlar›.
Yararlan›lan ve Baflvurulabilecek Laclau, E. (1994). Evrenselcilik, Tikelcilik ve Kimlik
Kaynaklar Sorunu. Çev. Emel Kurma. Birikim. Say›: 6240-48.
Adakl›, G (2001). Postmarksizmin Kuramsal ve Siyasal Laclau, E. (1998). ‹deoloji ve Politika, (çev.: H.
Açmazlar›, Praksis, say›:1, s.13-32. Sar›ca),.‹stanbul: Belge Yay›nlar›
Anderson, P. (2004). Bat› Marksizmi Üzerine Laclau, E. (2000). Evrensellik, Kimlik ve Özgürleflme,
Düflünceler. Çev: Bülent Aksoy. Birikim Yay›nlar›. (çev. E. Bafler), ‹stanbul: Birikim Yay›nlar›.
‹stanbul. Laclau, E.(2006). Ideology and post-marxism, Journal
Barrett, M. (1996). Marx’tan Foucault’ya ‹deoloji. of Political Ideologies, 11: 2, pp.103 - 114
Çev: Ahmet Fethi. Sarmal Yay›nevi: ‹stanbul. Larrain, J. (1995). ‹deoloji ve Kültürel Kimlik,
Bat›, U. (2010). Liberal Demokrasinin Dönüflümü ya da ‹stanbul: Sarmal Yay.
Postmarksist Teorinin Zafiyeti: “Radikal Demokrasi Mouffe, C. (1993) Demokratik Yurtttafll›k ve Siyasi
Projesinin Elefltirisi, Akademik Bak›fl, Topluluk. Çev. Koray Çal›flkan. Birikim. Say›: 47-
www.akademikbakis.com, ss.1-20 56.
Castle, D.(1998). E.Laclau ve C. Mouffe ile Söylefli: Savran, G. (1992). Yeni Toplumsal Hareketler, S›n›f
Kalpler, Zihinler ve Demokrasi. Çev. Asena Günal. bilinci, Say›: 11, s.6-28
Birikim. Say›: 113: 47-50. Üflür, S (1997). ‹deolojinin Serüveni: Yanl›fl Bilinç
Coflkun, M. K (2004). Eski ve Yeni Toplumsal ve Hegemonyadan Söyleme. Ankara: ‹mge Yay.
Hareketler: Türkiye’de Demokratik Aç›l›mlar, Wood, E. M. (1985). S›n›ftan Kaç›fl, (çev.: fi. Alpagut),
Ankara Üniversitesi: Yay›nlanmam›fl Doktora Tezi. ‹stanbul: Ak›fl Yay›nc›l›k.
Çelik, N. B. (1997). Radikal Demokrasi ve Sol,
Mürekkep, Say›: 7, s.49-59
Geras, N. (1987). Postmarxism?, New Left Review, 163,
pp.40-82
Eagleton, T. (1996). ‹deoloji, (çev. M. Özcan), ‹stanbul:
Ayr›nt› Yay›nlar›.
Harvey, D. (1999). Postmodernli¤in Durumu, Çev.
Sungur Savran, ‹stanbul: Metis
Kad›o¤lu, A. (2008), Vatandafll›¤›n Dönüflümü,
Üyelikten Haklara. ‹stanbul: Metis.
Kaygalak, S. (2001) “Post-marksist Siyasetin Sefaleti:
Radikal Demokrasi”, Praksis, say›:1, s.33-59.
Keyman, F. (1993). Postmodernizm ve Radikal
8
Amaçlar›m›z
N
N
Immanuel Wallerstein’›n genel yaklafl›m›n› aç›klayabilecek,
N
Wallerstein’›n Dünya sistemi yaklafl›m›n›n önemini de¤erlendirebilecek,
Wallerstein’›n Kapitalist Dünya Ekonomisi yaklafl›m›n›n özelliklerini s›rala-
N
yabilecek,
N
Wallerstein’›n merkez, çevre ve yar› çevre kavramlar›n› tan›mlayabilecek,
Wallerstein’›n küreselleflmeye bak›fl›n› özetleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
• Dünya Sistemi • Sömürü
• Kapitalist Dünya Ekonomisi • Sermaye Birikimi
• Merkez, Çevre, Yar›-Çevre • Küreselleflme
• Uluslararas› ‹fl Bölümü • Sistem Karfl›t› Hareketler
‹çindekiler
• G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL

YAKLAfiIMI
• DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹
Ça¤dafl Sosyoloji Dünya Sistemi
Kuram›: Immanuel • KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹
Kuramlar› Wallerstein • GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK
KÜRESELLEfiME
• SONUÇ
Dünya Sistemi Kuram›:
Immanuel Wallerstein
G‹R‹fi: WALLERSTEIN’IN GENEL YAKLAfiIMI

Immanuel Wallerstein, yaflad›¤›m›z dünyan›n içinden geçti¤i derin dönüflümleri
çok disiplinli ve makro ölçekli bir yaklafl›m olan “dünya sistemleri analizi” ile aç›k-
lamaya çal›flan, ça¤›m›z›n tart›flmas›z en önemli sosyal bilimcilerinden ve ‹kinci
Dünya Savafl› sonras›n›n en etkili Amerikan sosyologlar›ndan biri olarak kabul
edilmektedir. Wallerstein’›n dünya tarihi ile ilgili 14 dile çevrilen ve baflta sosyolo-
ji olmak üzere politik ekonomi, tarih, co¤rafya, antropoloji ve karfl›laflt›rmal› ede-
biyat üzerinde önemli bir etkiye sahip olan Modern Dünya Sistemi adl› çal›flmas›,
toplumsal de¤iflme konusunda sosyal bilimler yaz›n›nda bugüne kadar gelifltirilen
en önemli yaklafl›mlar›ndan biri olarak kabul edilmektedir.
Wallerstein hem geçmifli hem de günümüzü anlayabilmenin ve aç›klayabilme-
nin ancak varolan sosyal bilim anlay›fl›n›, bak›fl aç›lar›n› ve kavramlar› elefltirmek-
le; bunlar›n yerine yeni bak›fl aç›lar› ve kavramsal çerçeveler önermekle mümkün
oldu¤unu belirtir. Dünya sistemi yaklafl›m›nda temel olarak bütüncül bir bak›fl aç›-
s›yla kapitalizmin, ulusal temelden ziyade ulus-devletleri aflan, küresel çapta örgüt-
leniflini ve bir dünya sistemi olarak yay›lmas›n› analiz etmifltir. Wallerstein’a göre
16. yüzy›lda Bat› Avrupa’da ortaya ç›kan kapitalizm sürekli bir sermaye birikimi
aray›fl› ile dünya çap›nda yay›lm›fl; kendine has bir iflbölümü olan bir dünya eko-
nomisi yaratm›flt›r. Bu dünya ekonomisi merkez, çevre ve yar› çevre aras›nda eflit
olmayan ve hiyerarflik iflbölümü ile varl›¤›n› sürdürmektedir. Kapitalist dünya eko-
nomisinin en temel özelli¤i sürekli kâr elde edilmesini ve sermaye birikimini sa¤-
lamas›d›r. Günümüzde kapitalizmin bir durgunluk döneminde oldu¤unu iddia
eden Wallerstein küreselleflme sürecini bir geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Wal-
lerstein’›n çal›flmalar› bu nedenle küreselleflme tart›flmalar› içinde önemli bir yere
sahiptir.
Wallerstein’›n her zaman siyasetle iç içe olan ve siyasal tart›flmalar›n yap›ld›¤›
bir ailede büyümesi onun entelektüel merak›n›n biçimlenmesinde oldukça önem-
li bir rol oynam›flt›r. Bu nedenle 1950’lerin bafllar›nda Afrika’dan yay›lan ulusal ba-
¤›ms›zl›k hareketlerine hem politik olarak hem de entelektüel olarak dâhil olmufl-
tur. 1970’lere kadar çal›flmalar› Afrika k›tas›n›n ekonomik ve politik meseleleri üze-
rine odaklanm›flt›r. Wallerstein’›n koloni tarz› sömürüye karfl› yürütülen ba¤›ms›z-
l›k mücadeleleri ile dayan›flma içinde olmas› 1970’lerde gelifltirdi¤i “dünya sistem-
leri analiz”inde oldukça etkili olmufltur.
Resim 8.1 Immanuel Maurice Wallerstein (1930- )

1930 y›l›nda New York’ta do¤an Wallerstein lisans,
yüksek lisans ve doktora e¤itimini Columbia Üniversi-
tesi’nde tamamlad›. 13 y›l ayn› üniversitenin sosyoloji
bölümünde çal›flan, 68 Hareketi içinde yer alan Wal-
SIRA S‹ZDE SIRA S‹ZDE lerstein daha sonra 1971’de Montreal’de McGill Üni-
versitesinde çal›flmalar›n› sürdürdü. Wallerstein 1976
y›l›nda New York State Üniversitesi’ne ba¤l› Fernand
Braudel Ekonomiler, Tarihsel Sistemler ve Uygarl›klar
‹ncelemeleri Merkezi’nin yöneticili¤ini yapmaya bafl-
S O R U S O R U lad›. Son olarak çal›flmalar›n› Yale Üniversitesi’nde
sürdüren Wallerstein, ekonomik, tarihsel sistemler ve
uygarl›klar üzerine çal›flma yapan bu merkezin yöne-
D‹KKAT D‹KKAT
ticili¤ini halen devam ettirmektedir. Bu merkezde Wallerstein’›n dünya sistemi yaklafl›-
m›ndan etkilenen ve bu do¤rultuda çal›flmalar yürüten di¤er sosyal bilimciler yer almak-
N N
tad›r. Wallerstein 1994-1998 y›llar› aras›nda Uluslararas› Sosyoloji Derne¤i’nin baflkan-
l›¤›n› yapm›flt›r. Wallerstein’›n üç ciltten oluflan Modern Dünya Sistemi (Wallerstein,
AMAÇLARIMIZ
2010a, 2010b, 2011) en çok bilinen çal›flmas›d›r ve 14 dile çevrilmifltir. Wallerstein’›n
AMAÇLARIMIZ
yazd›¤› çok fazla say›da kitap ve makalenin yan› s›ra, güncel politika yaz›lar› ve yorum-
lar› da bulunmaktad›r. Türkçe’ye çevrilen eserlerinden baz›lar› flunlard›r: Liberalizm-
K ‹ T A P den Sonra K(1998);‹ T A PSosyal Bilimleri Düflünmemek- 19. Yüzy›l Paradigmas›n›n S›n›rlar›
(1999); Geçifl Ça¤›/Dünya Sisteminin Yörüngesi 1945-2025 (2000) T. K. Hopkins ile bir-
likte; Yeni Bir Sosyal Bilim ‹çin (2005); Amerikan Gücünün Gerileyifli Kaotik Bir Dün-
TELEV‹ZYON yada ABDT E(2004);
L E V ‹ Z Y Ütopistik
ON ya da 21. Yüzy›l›n Tarihsel Seçimleri (2005); Avrupa Evren-
selcili¤i: ‹ktidar›n Retori¤i (2007).
‹NTERNET Wallerstein’›n
‹ N T Ekendisi
R N E T ve yay›nlar› ile ilgili bütün kaynaklara www.yale.edu/socdept/fa-
culty/wallerstein.html ve http://www.iwallerstein.com adreslerinden ulaflabilirsiniz.
Wallerstein’›n entelektüel duruflundaki en önemli noktalardan biri de¤erden

SIRA S‹ZDE ar›nm›fl bir SIRA
tarihselS‹ZDE çal›flma yapman›n imkâns›z oldu¤unu iddia etmesidir. Ona gö-
re her bir kavramsal çerçevenin seçimi do¤rudan politik durufla göre belirlenir. Ger-
D Ü fi Ü N E L ‹ M çe¤in ne oldu¤una
dair gelifltirilen her iddia asl›nda bir de¤ere ba¤l› olarak geliflti-
rilen iddiad›r. Wallerstein bunun tersinin olabilece¤ini düflünen bilim insanlar›n›n
bilimsel tarafs›zl›k ve nesnellik iddias›n›n alt›nda asl›nda onlar›n kendi de¤er yarg›-
S O R U S O R U
lar›n›n bulundu¤unu belirtmektedir. “Dünya sistemi analizi bir teori de¤ildir, dünya
sistemi analizi ihmal edilmifl konulara ve sahte epistemolojilere karfl› bir protesto-
D‹KKAT dur. Entelektüel
D ‹ K Kde¤iflim
AT için bir ça¤r›d›r...” (Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 797).
Wallerstein’›n Sosyal Bilim Anlay›fl›
N N
Wallerstein “Bir Geçifl Ça¤›nda Entelektüeller” (2007) çal›flmas›nda “iki kültür” ola-
rak da adland›rd›¤› bilimsel bilgi ve felsefi/befleri bilgi ayr›m›n›n asl›nda modern
AMAÇLARIMIZ dünya sisteminin ideolojik çerçevesine uygun olarak icat edilen bir kavram oldu-
AMAÇLARIMIZ
¤unu iddia etmektedir.
K ‹ T A P K ‹ Tdetayl›
Bu konuda daha A P bilgi için Richard E. Lee ve I. Wallerstein’›n koordinasyonlu¤unda
gerçeklefltirilen Metis Yay›nlar›ndan ç›kan “‹ki Kültürü Aflmak: Modern Dünya Sisteminde
Fen Bilimleri ile Befleri Bilimler Ayr›l›¤›” (2007) isimli kitab› inceleyebilirsiniz.
8. Ünite - Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein 175
Modern dünya sisteminin beklenen çöküflü ile birlikte bu “iki kültür” kavram-
sallaflt›rmas› da ortadan kalkacakt›r. Wallerstein bu beklenen çöküflün, bir tarihsel
sistemden bir di¤erine geçiflin belirsiz ve kaotik olabilece¤ini, bu durumda da aka-
demisyen/bilim insan›n›n rolünün ne olmas› gerekti¤inin sorgulanmas› gerekti¤ini
belirtir. Bunun sonucunda “akademisyen/bilim insan›n›n rolü bu geçiflin do¤as›n›
etkilemek için yeteneklerini seferber etmek ve en önemlisi buSIRA S‹ZDE bireysel ve
geçiflin SIRA S‹ZDE
kolektif olarak hepimize sundu¤u tarihsel seçenekleri ana hatlar›yla ortaya koy-
makt›r” (Wallerstein, 2005: 37). Wallerstein’a göre de¤erden ar›nm›fl ya da de¤er-
tarafs›z akademisyen/bilim insan› miti, eflit haklara sahip yurttafllar, serbest pazar
ve egemen devletlerle birlikte modern dünya sisteminin iflleyifli için gerekli olan
S O R U S O R U
mitler aras›nda yer al›r. Dönüflüm süreçlerinde bu mitlerin alafla¤› edilmesi ve sü-
rece dair entelektüel, ahlaki ve politik düzeyde tart›flmalar›n yap›lmas› gerekir.
Bunlardan “ilki nereye do¤ru gitti¤imizin entelektüel olarak Dde¤erlendirilmesi.
‹KKAT D‹KKAT
‹kincisi, nereye do¤ru gitmek istedi¤imizin ahlaki olarak de¤erlendirilmesi. Üçün-
cüsü ise gitmemiz gerekti¤ine inand›¤›m›z yere en yüksek ihtimalle nas›l ulaflabi-
N N
lece¤imizin politik olarak de¤erlendirilmesidir” (Wallerstein, 2005: 36).
Wallerstein modern dünya sistemi analizinde ana ak›m teorileri ve araflt›rma
pratiklerini elefltirir ve niteliksel ve tarihsel metotlar›n önemini vurgular. Bat› ya da
Avrupa merkezli sosyal bilim anlay›fl›n›n de¤ifltirilmesi gerekti¤ini iddia eder.
K ‹ T Ataraf›ndan
Wallerstein’›n sosyal bilimlerle ilgili yaklafl›m› için Gulbenkian komisyonu P ken- K ‹ T A P
disinin baflkanl›¤› ile haz›rlanan “Sosyal Bilimleri Aç›n: Sosyal Bilimlerin Yeniden Ya-
p›lanmas› Üzerine Rapor”u (1996) inceleyebilirsiniz.
“Gulbenkian Komisyonu” ne amaçla ve ne zaman kurulmufltur, araflt›r›n›z.
1
Wallerstein’a göre böylesi bir anlay›fl kendisi d›fl›nda kalan co¤rafyalardaki eko-
‹DNÜTfiEÜRNNEEL T‹ M ‹DNÜTfiEÜRNNE EL ‹TM
nomik-tarihi süreci kavramsallaflt›ramamakta, adeta bu toplumlar› tarihsiz toplumlar
olarak göstermektedir. Buna örnek olarak özellikle modernleflme kuramlar›n› gös-
teren Wallerstein bu tür yaklafl›mlar›n Avrupa d›fl›ndaki toplumlara S O R Ugerikalm›fll›k S O R U
kavram›yla yaklaflt›¤›n› belirtir. Bu durum ise asl›nda dünya sistemi içindeki hiye-
rarflik iflbölümü ve sömürünün görülmesini engellemektedir. Ayr›ca D‹KKAT
söz konusu D‹KKAT
yaklafl›mlar karfl›tl›klar üzerine kurulmufl modern-geleneksel, geliflmifl-gerikalm›fl,
azgeliflmifl-geliflmifl gibi ikili toplum modellerine dayanmaktad›r. Wallerstein dünya-
N N
n›n bu ikili toplum modelleri ile aç›klanamayacak karmafl›k bir yap›da oldu¤unu
belirtir. Bu modellerin elefltirisi sonucunda kendisinin gelifltirdi¤i dünya sistemi
yaklafl›m› merkez, çevre ve yar› çevre’den oluflmaktad›r ve tarihsel olarak bunlar ara-
s›nda dinamik bir iliflki bulunmakta ve birbirleri aras›nda geçifller yaflanmaktad›r.
Wallerstein sosyal bilimler içindeki ayr›mlar›n yapay olarak oluflturulmufl ay-
r›mlar oldu¤unu belirtir ve dünya sistemi analizinde bu ayr›mlar› K ‹ TortadanA P kald›ra- K ‹ T A P
cak yöntemsel önermelerde bulunur. Antropoloji, siyaset bilimi, sosyoloji, co¤raf-
ya, psikoloji ve tarih ayr› bir disiplin olarak üniversite ve araflt›rma alanlar›na sa-
hiptir. Wallerstein disiplinler fleklinde oluflturulan bu ayr›mlar›
T E L E Vsorgulamak
‹ZYON için TELEV‹ZYON
sosyal bilimlerin tarihsel geliflimini inceler. 19. yy. da geliflmeye bafllayan bu ay-
r›mlar 1945’lerde bugünkü kulland›¤›m›z anlamda kategorilere dönüflmüfltür. 19.
yüzy›l›n hâkim ideolojisi olan liberalizm bu ayr›mlarda etkili olmufltur. Buna gö-
re devlet-siyaset ve piyasa-ekonomi analitik düzeyde iki ayr› alan ‹ N T E Rolarak
NET ele al›n- ‹NTERNET
maktad›r. Sosyoloji, siyaset ve ekonominin d›fl›nda kalan alanlar›, konular› aç›kla-
mak için; antropoloji de uygar dünyan›n d›fl›ndaki ilkel toplumlar› incelemek için
Wallerstein entelektüel oluflturulmufl disiplinlerdir. Oysa Wallerstein’a göre ekonomik, politik ve sosyo-
gelifliminde birincisi, Karl
Marx, ikincisi, iktisatç› olan kültürel alanlar ayr› ve özerk alanlar de¤ildirler; farkl› iflleyen mant›klar› yoktur.
Joseph Schumpeter ve Karl (So, 1990: 176)
Polanyi ve üçüncüsü de
bafl›n› Frans›z tarihçi
Wallerstein kendisinin entelektüel geliflimini etkileyen düflünürler aras›nda Karl
Fernand Braudel’in çekti¤i Marx, ikisi de iktisatç› olan Joseph Schumpeter (1883-1950) ve Karl Polanyi (1886-
Annales Okulu olmak üzere 1964) ve Frans›z tarihçi Fernand Braudel’i (1902-1985) s›ralamaktad›r (Appelrouth
üç entelektüel kökenden
beslendi¤ini belirtir. & Desfor Eldes; 2008: 798).
Fernand Braudel, tarih disiplini içinde 1920’lerde kurulan Anneles Okulu’nun
Anneles Okulu temel olarak kurucular›ndand›r. Anneles Okulu temel olarak olay ya da vaka merkezli çal›flma-
olay ya da vaka merkezli lar yerine tarihsel yap›lar›n uzun dönemde incelenmesi yaklafl›m›n› getirerek tarih
çal›flmalar yerine tarihsel
yap›lar›n uzun dönemde alan›nda yap›lan çal›flmalar› tamam›yla de¤ifltirmifltir. Bir baflka ifadeyle bu okulda
incelenmesi yaklafl›m›n› yer alan tarihçiler savafllar, büyük devlet adamlar› ve bunlara dair yaz›lan belgele-
getirerek tarih alan›nda
yap›lan çal›flmalar›
re odaklanmaktan ziyade co¤rafya, sosyoloji ve ekonomiyi bir araya getiren ve ça-
tamam›yla de¤ifltirmifltir. l›flt›klar› dönemin zihniyetine, psikolojisine odaklanan bir yöntem önermifllerdir.
Braudel’e göre uzun dönem- longue durée, de¤iflimin yavafl oldu¤u tarihsel
Frans›zca bir kavram olan süreçtir, sürekli tekrarlar›n, tekrar eden dalgalanmalar›n tarihidir. Braudel uzun dö-
longue durée olaylar›n
gerisinde uzun dönem nem ile tarihsel çal›flmalarda iklim, co¤rafya, do¤al afetler, nüfus yap›s›, gelenek ve
tarihsel yap›lara öncelik görenekler, moda, yemek, teknolojiden ekonomi ve siyasal kurumlara kadar uza-
veren tarih yaz›m›
yaklafl›m›n› ifade
nan genifl bir yelpaze önermifltir.
etmektedir. Braudel’in çal›flmalar›n›n Wallerstein üzerindeki etkisi üç noktada s›ralanabilir
(Appelrouth & Desfor Eldes; 2008: 799). Birincisi, Braudel gibi Wallerstein’›n çal›fl-
“‹diografik epistemoloji: Her malar› da uzun dönemleri kapsamaktad›r. “Modern Dünya Sistemi” çal›flmas› 400
sosyal görüngü/olay/sürecin y›la yay›lan bir süreçte dünyan›n birkaç bölgesinde ekonomik geliflmenin detayla-
tekil oldu¤u ve ancak
görüngü/ olay/ sürecin
r› üzerine yap›lm›flt›r. ‹kincisi, yine benzer biçimde Wallerstein modern kapitaliz-
kültürel ba¤lam›n› min kökenlerini ve kapitalist yay›lman›n neden ve sonuçlar›n› küresel düzeyde
derinlemesine bilmeye aç›klamaya çal›flm›flt›r. Son olarak, Wallerstein da Braudel gibi disiplinler aras›nda-
dayanan empatik bir
anlay›flla anlafl›labilece¤i ki ayr›ma özellikle tarih ve sosyolojiyi birbirinden ay›ran geleneksel yönteme kar-
inanc›; buna paralel olarak, fl› ç›km›flt›r. Bu geleneksel yaklafl›m, tarihin tek ve özel bir olay›n ya da vakan›n
bu anlay›fllar› evrensel
yasalara çevirecek üzerine odaklanmas› sosyolojinin ise soyut ve nedensel genellemeler yapmas›na
genellemeler yapmak dayanmaktad›r. Wallerstein, bu yanl›fl ikili karfl›tl›k yerine befleri bilimlerle iliflki-
imkâns›zd›r” (Ragin ve
Chirot, 1999: 303). lendirilen idiografik epistemoloji ve fen bilimleri ile iliflkilendirilen nomotetik
epistemolojinin birlikte kullan›lmas›n› önerir.
“Nomotetik epistemoloji:
toplumsal davran›fllar›
Karl Polanyi ve Joseph Schumpeter, Wallerstein’›n ekonomik geliflmenin tarihi
yöneten evrensel yasalar üzerine yapt›¤› çal›flmalar›nda etkili olmufllard›r. Wallerstein ikisi de iktisatç› olan
oldu¤u inanc›, bu yasalar Polanyi ve Schumpeter gibi ekonomik geliflmenin tarihsel bir aç›klamas›n› yapar.
bilimsel yöntemleri
kullanarak ortaya Bunu yaparken ekonomik geliflmelerle toplumun di¤er alanlar›ndaki dönüflümle-
ç›kar›labilir ve e¤er bu rin iliflkisini kurmaktad›r. Yine benzer biçimde Polanyi ve Schumpeter gibi Wal-
yasalar› bilirsek sadece
geçmifl olaylar› aç›klamakla lerstein da bir ekonomik sistem olarak ele ald›¤› kapitalizmin hâkimiyetinin ileride
kalmay›z, gelecekteki son bulaca¤›n› iddia etmektedirler.
olaylar›n yönünü de tahmin
edebiliriz” (Ragin ve Chirot, Wallerstein’›n üzerinde en etkili olan kifli olarak Karl Marx gösterilmektedir.
1999: 303) Wallerstein’›n gelifltirdi¤i model ister tekil ulus devletler olsun isterse de dünya sis-
temi olsun bütün toplumsal sistemlerin çat›flma temelinde olufltu¤u, varl›¤›n› sür-
dürdü¤ü ve y›k›laca¤› varsay›m›na dayanmaktad›r (Appelrouth & Desfor Eldes;
Wallerstein’›n gelifltirdi¤i 2008: 800). Marx’›n tarihi s›n›f savafllar›n›n tarihi olarak ele almas› gibi, Wallerste-
model ister tekil ulus
devletler olsun isterse de in’da toplumsal geliflmenin tarihini anlamak için kaynaklar› elde etmek üzerinden
dünya sistemi olsun bütün
toplumsal sistemlerin yürütülen rekabete dayal› mücadelelerin tarihine bakmak gerekti¤ini belirtir. Bu-
çat›flma temelinde olufltu¤u, nunla birlikte Marx ve Wallerstein’›n modern topluma bak›fllar› üzerinde farkl›l›k-
varl›¤›n› sürdürdü¤ü ve
y›k›laca¤› varsay›m›na lar bulunmaktad›r. Afla¤›da Marx ve Wallerstein aras›ndaki benzerlikler ve farkl›l›k-
dayanmaktad›r
lar yer almaktad›r.
Ana Tema Marx Wallerstein Tablo 8.1
Birincil toplumsal yap› Ulus-devlet Dünya sistemi Kaynak:

Appelrouth & Desfor
Toplumun temeli Kapitalist ekonomi Kapitalist ekonomi Eldes; 2008: 804
Birincil toplumsal iliflkiler Burjuvazi ve proleterya Merkez, çevre ve yar› çevre
Toplumsal iliflkilerin temeli Çat›flma/sömürü Çat›flma/sömürü
Gelecekteki toplum Zorunlu komünist devrim Muhtemel sosyalist dünya
Yukar›da görüldü¤ü üzere Wallerstein, dünya sistemi yaklafl›m›nda, Marx gibi

kapitalist üretim biçimine ve bu üretim biçimi içindeki temel toplumsal iliflki ola-
rak gördü¤ü sömürü kavram›na odaklanm›flt›r. Bilindi¤i üzere Marx’ta temel sömü-
rü iliflkisi burjuvazi ve proleterya-iflçi s›n›f› aras›ndaki iliflkidir. Fakat Wallerstein,
Marx’tan farkl› olarak bu sömürü iliflkilerini ulus devletleri aflan bir dünya sistemi
içinde merkez, çevre ve yar› çevre aras›ndaki iliflkiler olarak ele alm›flt›r. Wallers-
tein da Marx gibi kapitalizmin bir gün sona erece¤ini vurgulamakla birlikte yeni
toplumun nas›l bir toplum olaca¤›na dair kesin bir belirlemesi yoktur.
DÜNYA S‹STEM‹ ANAL‹Z‹

Dünya sistemi “kapitalist iktisadi sistemin merkezden periferiye (çevreye) do¤ru Dünya sistemi “kapitalist
iktisadi sistemin merkezden
büyümesini ve bu büyümenin kapitalist toplumlar ile pre-kapitalist toplumlar üze- periferiye (çevreye) do¤ru
rindeki benzer etkilerini anlatan bir tarihsel aç›klama” olarak tan›mlan›r (Marshall, büyümesini ve bu
1999:168). büyümenin kapitalist
toplumlar ile pre-kapitalist
Wallerstein’a göre 19. yüzy›lda devlet ve toplum kavramlar› birbirlerinin karfl›t› toplumlar üzerindeki benzer
olarak kurulmufltur ve o dönemin sosyal bilim anlay›fl› içinde temel sorunlar›ndan etkilerini anlatan bir tarihsel
aç›klama” olarak
birisi de toplumun ve devletin nas›l yeniden ba¤daflt›r›laca¤› üzerine olmufltur. Bu- tan›mlanmaktad›r.
nun sonucunda ise devletin ve toplumun s›n›rlar›n›n eflde¤er oldu¤u, ulus devlet- (Marshall, 1999:168).
lerin toplumsal hayat›n kuruldu¤u temel yap›lar oldu¤una dair yayg›n bir düflün-
me biçimi geliflmifltir. Bu düflünüfle göre her devletin bir toplumu vard›r dolay›s›y-
la da devletlerin tarihi ve gelenekleri vard›r. Devletler de¤iflir; devletlerin s›n›rlar›
içindeki faktörler -toplumsal, kültürel- içsel faktörler olarak, d›fl›ndakiler ise d›flsal
faktörler olarak ele al›n›r. Böylelikle ba¤›ms›z tekil devletler birbiriyle karfl›laflt›r›-
labilir. Bu bak›fl aç›s›n› elefltiren Wallerstein bu durumun hem toplumsal tarihin
yanl›fl aç›klanmas›na hem de gelecekteki de¤iflimlere dair yap›lacak yanl›fl varsa-
y›mlara neden olaca¤›n› iddia eder. Bu nedenle, Wallerstein devlet ve toplum ye-
rine tarihsel bir sistem olan “dünya sistemini analiz birimi olarak önerir. Ayr›ca ta-
rihsel olarak kavranan bir dünya sistemi ile modern toplumsal de¤iflme incelene-
bilir ve aç›klanabilir. “‹çinde ülkelerin faaliyet gösterdi¤i teorik bir dünya sistemi
modeli kurulursa, d›fltan kaynaklanan de¤iflimi bilimsel olarak ele almak mümkün-
dür... De¤iflimi oluflturan görünüflte tesadüfî krizler ve kesintiler hakk›nda genelle-
me yapma imkân›, bu tür olaylar› üreten daha genifl bir sistem modeli kurmakla
Tekil bir toplumsal sistem
kan›tlan›r. Her fleyden önce, tek tek ülkeler için d›fltan kaynaklanan fley, daha bü- olarak kapitalist dünya
yük bir varl›k için, yani hepsini kucaklayan dünya sistemi için içten kaynaklanan ekonomisi “kapitalist ulus-
devletlerin gevflek bir
olmal›d›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 303). derlemesi de¤il, k›talar› ve
Wallerstein dünya sistemi analizini gelifltirirken toplumsal de¤iflme alan›nda va- siyasal topluluklar›
kapsayan ekonomik bir
rolan iki yaklafl›m› birlefltirmeye çal›fl›r. Bu yaklafl›mlardan ilki tarihin her dönemin- varl›k, benzersiz ve
de ve bütün toplumlar için geçerli olabilecek düzenli de¤iflim yasalar›na, makro kapsay›c› bir toplumsal
sistem”dir (Ragin ve Chirot,
sosyolojik yasalara ulaflmay› hedeflemektedir. Di¤er yaklafl›m ise toplumlar›n tikel- 1999: 285-286).
li¤i üzerine odaklanmaktad›r. Bu ikinci yaklafl›ma göre genel yasalara ulaflmak im-
kâns›zd›r, her toplum ancak kendi tarihi ile anlafl›labilir. Bu durumda ise toplumlar
aras›nda karfl›laflt›rma yapman›n neredeyse faydas› yoktur. Wallerstein bu iki yak-
lafl›m aras›ndaki ayr›ma karfl› ç›karak tekil bir sistem olarak kapitalizmin içinde bü-
yüdü¤ü toplumsal sistemi bir bütünlük olarak ele almaktad›r. Tekil bir toplumsal
sistem olarak kapitalist dünya ekonomisi “kapitalist ulus-devletlerin gevflek bir der-
lemesi de¤il, k›talar› ve siyasal topluluklar› kapsayan ekonomik bir varl›k, benzer-
siz ve kapsay›c› bir toplumsal sistem”dir (Ragin ve Chirot, 1999: 285-286).
Wallerstein’a göre dünya ba¤›ms›z toplumlar›n ya da ulus devletlerin toplam›n-
dan baflka bir fleydir. Bu nedenle dünya sistemi sosyal bilimcilerin temel analiz bi-
rimi olmal›d›r. Bütüncül olarak ele ald›¤› dünya sistemleri afliret toplumlar›ndan ya
da uluslardan farkl›d›r. Dünya sistemleri kendi s›n›rlar› içinde çeflitli kültürleri ve
uyumlu bir bütün oluflturabilmek için en küçük birimlerin içine dâhil olabilece¤i
geniflleyen bir uluslararas› iflbölümünü bar›nd›r›r.
Dünya Sistemi: Dünya ‹mparatorluklar› ve Dünya

Ekonomileri
Wallerstein tarihsel olarak Wallerstein tarihsel olarak bak›ld›¤›nda dünya imparatorluklar› ve dünya ekono-
bak›ld›¤›nda dünya mileri olmak üzere iki tane dünya sisteminin var oldu¤unu belirtir.
imparatorluklar› ve dünya
ekonomileri olmak üzere iki Dünya imparatorluklar›na örnek olarak M.Ö. 8000 ve M. S. 1500 y›llar› aras›n-
tane dünya sisteminin var da eski Roma veya M›s›r gösterilmektedir. Bu imparatorluklar kendi bütünlükleri-
oldu¤unu belirtir.
ni kurduklar› askeri ve politik hâkimiyet üzerinden sa¤lamaktad›rlar ve yönetim bi-
çimleri de bu anlay›fla dayanmaktad›r. ‹mparatorluk kendi bünyesindeki bölgeler-
den haraç biçiminde vergi toplamaktad›r.
Dünya ekonomileri ise dünya imparatorluklar›n›n tersine politik hâkimiyet üze-
rine kurulmam›flt›r. Dünya ekonomileri ekonomik de¤iflim üzerine yap›land›r›lm›fl-
t›r ve bu durum politik olarak tan›mlanm›fl s›n›rlar›n ve herhangi bir devletin kon-
trolünün d›fl›ndad›r. Dolay›s›yla dünya ekonomilerindeki bütünleflmeyi sa¤layan
güç siyaset de¤il ekonomidir. Fakat hâlâ hâkimiyet iliflkileri varl›¤›n› sürdürmekte-
dir. Siyasal bütünleflmeden yoksun olmak dünya ekonomileri için avantajl› bir du-
rumdur. Çünkü “merkezi denetimin yoklu¤undan ötürü, ekonomik aktörlerin da-
ha fazla hareket özgürlü¤ü vard›r, bu da onlar›n servet biriktirme ve küresel ölçek-
te birikimi gelifltirme f›rsatlar›n› güçlendirir” (Ragin ve Chirot, 1999: 286).
Wallerstein’›n dünya sistem analizinin belli bafll› ilkeleri flu flekilde s›ralanabilir:
1. “‹flbölümü ve s›n›fsal bölünmeler evrensel olgulard›r. Wallerstein 20. yüzy›l-
da bu durumun tarihsel gelifliminin ve kapitalist sistemin yay›lmas›n›n de-
tayl› analizini yapm›flt›r.
2. Hâkim olan unsur siyaset de¤il ekonomidir. Politik bölünmeler ekonomik ge-
reksinmelere hizmet eder ve politik hâkimiyet geliflmeye engel bile olabilir.
3. Dünya sistemi merkez, yar›çevre ve çevreden oluflmaktad›r. Bu ayr›mlar
ulusal gibi görünmekle beraber asl›nda daha çok bölgesel ayr›mlard›r.
4. De¤iflim süreklidir ama tek yönlü ve do¤rusal de¤ildir” (Adams ve Sydie,
2002: 123)
Wallerstein’in dünya sistemi KAP‹TAL‹ST DÜNYA EKONOM‹S‹

yaklafl›m›nda kapitalizm on Wallerstein’a göre yaklafl›k olarak 16. yüzy›ldan bu yana sadece bir tek dünya sis-
alt›nc› yüzy›lda Avrupa’da
ortaya ç›kan ve oradan temi varl›¤›n› sürdürmektedir o da kapitalist dünya ekonomisidir. Kapitalist dünya
giderek yay›lan bir dünya ekonomisi kâr›n maksimize edilmesi amac›yla üretimin yap›ld›¤› tek üretim biçimi-
sistemi olarak analiz edilir.
dir. Dolay›s›yla belirli ürünler üretilmesindeki amaç onlar›n kullan›lmas›ndan öte
pazarda sat›ld›klar› zaman elde edilecek olan kârd›r. Wallerstein, kapitalizmin Wallerstein’›n dünya sistemi
teorisi “kapitalist dünya
mant›¤›n›n pazardan elde edilen kâr›n biriktirilmesini gerektirdi¤ini belirtir. Böyle- ekonomisi”nin dinamiklerini
likle sermaye artt›kça ondan elde edilen kâr da aratacakt›r. Bu da kapitalist giriflim- bir bütün olarak aç›klamaya
çal›flan makro-sosyolojik bir
cili¤in sürekli olarak yay›lmas›na neden olur. Wallerstein 16. yüzy›lda modern yaklafl›md›r.
dünya kapitalist sisteminin ortaya ç›k›fl›n› üç durumla aç›klar:
1. Keflifler ve sömürgelefltirme sonucunda dünya co¤rafyas›n›n yay›lmas›, ge-
nifllemesi
2. Farkl› co¤rafi bölgelerde farkl› emek kontrol yöntemlerinin geliflmesi
3. Uluslararas› ekonomik ticarette, kendi avantajlar› ad›na, istedikleri koflullar›
zorla kabul ettirme gücüne sahip olan yeni güçlü devletlerin geliflmesi. (Ap-
pelrouth & Desfor Eldes; 2008: 800)
Avrupa’n›n yönetici elitleri, güçlerini korumak için yabanc› topraklardaki hem
insan hem de do¤al kaynaklar› sömürme aray›fl›na girmifllerdir. Bat› Avrupa’n›n sa-
hip oldu¤u avantajlarla birlikte “Bat›’n›n Bat›l› olmayan çeperleri (çevreyi) sömü-
rerek daha büyük bir üstünlük elde etti¤i” (Ragin ve Chirot, 1999: 276) düflüncesi,
Wallerstein’›n sentezinin temelini oluflturmaktad›r. Sömürgelefltirilen topraklardaki
kaynaklara el konulmas› Avrupa’y› zenginlefltirirken ayn› zamanda dünya üzerin-
deki denetim alanlar›n›n genifllemesini sa¤lam›flt›r. Bu durum Wallerstein’›n çevre
diye adland›rd›¤› yoksul, geri kalm›fl ve kendi geliflimini neredeyse sa¤layamaya-
cak olan toplumlar›n ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Böylesi bütüncül bir ana-
liz asl›nda Wallerstein’›n toplumsal de¤iflmeyi tek tek ülkeler üzerinden de¤il, ter-
sine bir bütün olarak dünya sistemi içinde ele almas›n›n bir sonucudur. Bütüncül
dünya sistemi içinde üst s›n›flar merkez ülkeler, proletarya (iflçi) s›n›f› çevre ülke-
ler, orta s›n›f ise yar› çevre ülkelerde konumland›r›l›r. Kapitalist dünya ekonomisi-
nin en çok sömürülen parças› çevredir ve kapitalizmin zenginli¤i merkez ülkeler-
deki iflçi s›n›f›n›n sömürüsüne de¤il çevre ülkelerin sömürüsüne ba¤l›d›r. Bu ne-
denle de Wallerstein’a göre “Sistemin en çok sömürülen parças› olarak çeper, ge-
lecek dünya sosyalist devriminin mekân› olacakt›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 277).
Bu durum küresel düzeyde ve hiyerarflik olan bir iflbölümü ve ekonomik uz- Wallerstein’a göre
“kapitalizmin baflar›s›
manlaflmaya neden olmufltur. Kâr› art›rmak amac›yla, pazar için yap›lan üretimin çekirdek ile çeper aras›nda
temel amaç oldu¤u bugünkü dünya kapitalist sisteminin temeli de böylelikle at›l- bir iflbölümünün
m›flt›r. Wallerstein’›n “Modern Dünya Sistemi” çal›flmas›n›n ilk cildinde üzerinde yarat›lmas›na ve
sürdürülmesine ba¤l›d›r.”
durdu¤u bu aç›klamalar›n bugünde geçerliliklerini sürdürdü¤ü iddia edilmektedir. (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
(Ragin ve Chirot, 1999: 294). Wallerstein hareket edebilen sermayenin baflar›l› ol-
du¤unu iddia eder. “Kapitalist devletler, piyasaya kar›flmaktan sak›nan devletler
de¤il, kârlar› azamilefltirmeye yard›m eden devletlerdir. Kendi kapitalistlerini koru-
yamayan devletler, kapitalist dünya sisteminin bir parças› olarak kald›klar› sürece
sermayelerini kaybederler. Kapitalizmin baflar›s› çekirdek ile çeper aras›nda bir ifl-
bölümünün yarat›lmas›na ve sürdürülmesine ba¤l›d›r.” (Ragin ve Chirot, 1999: 294)
Kapitalist Dünya Ekonomisi: Merkez, Çevre ve Yar› Çevre

Wallerstein kapitalist dünya ekonomisi içinde üç tane hiyerarflik yap›sal konum ol- Wallerstein’›n kapitalist
dünya ekonomisi veya
du¤unu iddia eder. Bunlar merkez, çevre ve yar›çevredir. kapitalist dünya sistemi,
Tarihsel olarak bak›ld›¤›nda ilk olarak Kuzeybat› Avrupa merkez konumuna dünya ülkelerini merkez,
yar›çevre ve çevre olarak
gelmifltir. Günümüzde ise Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Japonya ve benzer bölen uluslararas› bir
endüstrileflmifl ulus devletler merkez konumdad›rlar. Dünya zenginli¤inin büyük iflbölümü varsay›m›na
bir k›sm› merkezin kontrolü alt›ndad›r. Merkezdeki oldukça vas›fl› iflgücü, ücret dayan›r.
politikalar› ile kontrol edilmektedir. Merkez, ekonomik ve politik üstünlü¤ünü kul-

lanarak çevre üzerinde hâkimiyet kurar ve çevreyi kontrol eder.
Çevre pamuk, fleker, kauçuk ve alt›n gibi hammaddeleri nedeniyle sömürülür

ve bu hammaddeler merkeze ihraç edilir. Ço¤unlukla merkezin kolonileri olan
çevrenin zay›f devletleri ekonomik, politik ve askeri güçten yoksundurlar. Tarihsel
olarak çevredeki iflgücü zor kullanarak ya da kölelik sistemi ile kontrol edilmifltir.
Bugün, dünyadaki en kötü çal›flma koflullar› çevre ülkelerdedir. Bafllang›çta Do¤u
Avrupa çevre konumundayken günümüzde Afrika, Karayipler, Orta Amerika ve di-
¤er üçüncü dünya ülkeleri çevre konumundad›rlar. Çevrede ilerleme ve geliflme-
nin olmamas›n›n nedeni, onlar›n ekonomik ve politik olarak merkeze ba¤›ml› ol-
S O R U
malar›d›r. BirS Obaflka
R U deyiflle çevrenin geri kalm›fll›¤› uygulanan ekonomi politikala-
r›n›n sonucudur. Bu ekonomi politikalar› çevreyi sadece hammadde ihraç edici

D‹KKAT konumda tutmaya
D ‹ K K A T ve ürettikleri kâr›n kendileri taraf›ndan kullan›lmas›n› engelle-
meye yöneliktir. Wallerstein’a göre “dünya kapitalist sistemiyle bir kez bütünlefltik-
ten sonra, çeperin kaderi salt durgunluktan çok, aktif geri b›rak›lm›fll›k”t›r (Ragin
N N
ve Chirot, 1999: 294). Böylesi bir aç›klama Wallerstein’›n toplumsal de¤iflmede iç-
sel faktörlerden daha çok d›flsal faktörlere yapt›¤› vurguyu göstermektedir. Benzer
AMAÇLARIMIZ bir vurgu AMAÇLARIMIZ
Üçüncü Dünya’n›n azgeliflmiflli¤ini aç›klamaya çal›flan Ba¤›ml›l›k Oku-
lu’nda da vard›r.
K ‹ T A P Ba¤›ml›l›k Okulu’nun
K ‹ T A P yapt›¤› çal›flmalar için “Toplumsal De¤iflme Kuramlar›” kitab›n›n 4.
Ünitesi “Marksist Geliflme Kuramlar›-1”e bak›n›z.
T ESIRA
L E V ‹S‹ZDE
ZYON Ba¤›ml›l›k TOkulu
ESIRA ve
Z Y ODünya
L E V ‹S‹ZDE N Sistemi Kuram›n› karfl›laflt›r›n›z.
2
Dünya sistemi içinde çevre bir ülkenin yar› çevre konuma geçmesi uygulad›¤›
geliflme stratejilerine ba¤l›d›r. Wallerstein bu konuda üç tane strateji oldu¤unu be-
lirtir (So; 1991: 182-184). Bunlardan ilk olan› flu süreçlerle aç›klanmaktad›r: Dünya
S O R U pazarlar›n›n Sdaralma
O R U dönemlerinde, çevre ülkelerden ihraç edilen birincil ürünle-
rin fiyatlar›, merkez ülkelerden ihraç edilen teknoloji yo¤un endüstriyel ürünlerin
D‹KKAT
fiyatlar›ndanDdaha ‹KKAT
h›zl› düfler. Bu durumda çevre ülkelerin devletleri için ödeme-
ler dengesinin bozulmas›, iflsizlikte art›fl ve devlet gelirlerinin azalmas› sorunlar›
yaflan›r. ‹thalata dayal› ekonomi programlar› bu sorunlara çözüm yollar›ndan biri-
N N
si olabilir. Wallerstein bu durumun çevre ülkeler için yar› çevre olabilmek ad›na
baz› durumlarda bir f›rsat olabilece¤ini belirtir. Az da olsa endüstriyel üretim yapa-
AMAÇLARIMIZ bilen göreceli olarak güçlü olan çevre ülkeler ayn› zamanda giriflimci politikalar
AMAÇLARIMIZ
gelifltirebilecek bir devlet yönetimine sahiplerse bu flans› ele geçirebilirler. Fakat
bu stratejinin baz› dezavantajlar› bulunmaktad›r. Merkezden imalat ürünleri ithal
K ‹ T A P etmek yerine K ‹ üretim
T A P için gerekli olan makineleri ithal etmek, ba¤›ml›l›¤› teknolo-
jik düzeyde devam ettirmektir. Dolay›s›yla bu durumda teknolojiye olan ba¤›ml›-
l›k devam etmektedir. Bunun yan› s›ra büyük toprak sahipleri tar›msal sektörde
TELEV‹ZYON tam anlam›ylaT E L E Vproleterleflme
‹ZYON (iflçileflme) sürecine karfl›d›rlar. Bu durumda, iç piya-
sa, endüstriyel ürünlerin sat›n al›nabilece¤i kadar h›zl› büyüyemeyebilir. Bu süreç
ayn› zamanda merkez ülkelerde üretilmeyen ürünlerin yar› çevre ülkelerde üretili-
yor olmas› ile sonuçlan›r.
‹NTERNET ‹ N T E R Nçevre
Wallerstein’›n ET ülkelerin yar› çevre olabilmesi için aç›klad›¤› ikinci strateji
ise flöyledir: Merkez ülkelerde yeni geliflen endüstrilerin korunmas›, tekelcilik kar-
fl›t› yasalar gibi giriflimcili¤in üzerindeki siyasi s›n›rlamalar, buradaki giriflimcileri
baflka yerlerde yat›r›m yapmaya yöneltmifltir. Bu durumda yar› çevre olmay› hedef-
leyen ülkeler çok uluslu yat›r›mlar için rekabet eder hale gelirler. Çok uluslu flir-
ketler ile devlet bürokrasisi iflbirli¤i içindedir, çünkü çok uluslu yat›r›mlar›n avan-
tajlar› çok fazlad›r.
Wallerstein son strateji olarak s›k› bir flekilde uygulanan ve ekonomik ba¤›m-
s›zl›¤›n da içinde oldu¤u bir geliflme stratejisinin, yaln›zca ekonomik geliflmeyi de-
¤il, ayn› zamanda toplumsal ve siyasi geliflmeyi de sa¤layabilme olana¤›n›n oldu-
¤unu belirtir. Fakat Wallerstein böylesi bir stratejinin ancak çok az çevre ülke için
uygulanabilir oldu¤unu belirtir.
Yar› çevre, merkez ve çevre aras›nda yer al›r. Wallerstein daha önce de belirtil-
di¤i gibi ikili toplum modellerinin elefltirisi ile birlikte dünya sisteminin karmafl›k-
l›¤›n› aç›klayabilmek için yar› çevre kavramsallaflt›rmas›n› kullan›r.
Yar› çevre ekonomik ve politik olarak merkezden güçsüz ama çevreden daha
güçlü konumdad›r. ‹lk olarak Akdeniz Bölgesi yar› çevre olarak gösterilmektedir
ve tarihsel olarak emek gücü “ortakç›l›k” sistemi ile kontrol edilmifltir. Ortakç›l›k
sistemi toprak sahibinin elde edilecek olan mahsulün %50 si karfl›l›¤›nda topra¤›n›
kiralamas›na dayanmaktad›r. Günümüzde ise Do¤u Avrupa, Meksika ve Güney
Amerika’n›n baz› bölümleri yar› çevre konumundad›rlar. Yar› çevre modern dün-
ya sisteminde politik istikrar›n sa¤lanmas›nda önemli bir rol oynamaktad›r. Çevre-
den merkeze do¤ru oluflabilecek baz› politik protestolar› karfl› tampon görevi gö-
rür ve böylelikle tamam›yla kutuplaflm›fl bir dünya sisteminin geliflmesini engeller.
Wallerstein’a göre yar› çevre ülkeler “çekirde¤in kirli ifllerini yaparak, çeper düfl-
manl›¤›n›n oda¤› olarak ve eski s›naî merkezlerde ücretler çok yükseldi¤inde çe-
kirde¤in yat›r›mlar›na ev sahipli¤i yaparak sistemde bir tür orta s›n›f gibi hareket
eder” (Ragin ve Chirot, 1999: 299). Ayn› zamanda da merkez olabilmek için birbir-
leriyle rekabet etmeleri dünya sistemini sürekli dengesizlik içinde tutar.
Wallerstein, yar› çevre olan ülkelerin merkez konumuna nas›l ve hangi koflul-
larda geçtikleri üzerine de çal›flmalar yapm›flt›r. Yar› çevre konumundan merkez
konumuna geçiflteki kilit nokta, bir ülkenin daha düflük üretim maliyetleri ile üre-
tim yapabilmesini sa¤layabilecek geliflmifl teknolojiye yaslanabilecek bir pazara
sahip olmas›d›r. Yar› çevre bir ülke, kendi ulusal ürünleri için gerekli olan pazar›
afla¤›da s›ralanan stratejilerden bir ya da birkaç›n› kullanarak geniflletebilir: (So;
1990: 184-185)
1. Ulusal s›n›rlar›n›, komflular› ile birleflerek ya da fetih yoluyla geniflletebilir.
Bu durum kendi iç pazar›n büyümesini sa¤lar.
2. Gümrük tarifeleri ve kotalarla ithal edilen ürünlerin fiyatlar›n› art›rarak iç pa-
zar›n büyük bir k›sm›n› elinde tutabilir.
3. Ulusal ürünlere sa¤lanan destekleme politikalar› ile üretim maliyetlerini dü-
flürebilir. Böylelikle göreceli de olsa ithal edilen ürünlerin fiyatlar› ulusal
olarak üretilenlere göre art›r›lm›fl olur. Üretim maliyetleri ücret seviyelerini
düflürerek de azalt›labilir. Fakat bu politika d›fl sat›fllar›n iç sat›fllardan daha
yüksek olmas›na neden olabilir.
4. Ücretler art›r›larak al›m seviyesi yükseltilebilir fakat bu durum da iç sat›fllar›
yükseltip d›fl sat›fllar›n azalmas›na neden olabilir.
5. Devlet ya da di¤er kurumlar, ideoloji ve propaganda arac›l›¤› ile yerel tüke-
ticinin zevklerini, be¤enilerini yönlendirebilir.
Dünya sistemine bakt›¤›m›zda yar› çevre konumdan merkez konuma geçen ül-
kelere verdi¤i örnekler aras›nda Amerika Birleflik Devletleri, Kanada, Avustralya ve
Yeni Zelanda bulunmaktad›r. Bu ülkelerin durumunda yüksek ücretler ve endüs-
trileflme merkez konuma gelmelerinde önemli olmufltur. Bunun yan› s›ra üretimin
dünya merkezlerinden fiziksel olarak uzak olmalar› nedeniyle ithal ürünlerin ula-
fl›m maliyetleri, bu pazarlar için do¤al olarak bir koruma sa¤lam›flt›r.
Wallerstein dünya sisteminde yaflanan dönüflümlerin analizini yaparken K-dön-
güsü ya da Kondratieff döngüsü olarak adland›r›lan yaklafl›m› kullan›r.
SIRA S‹ZDE Kondratieff döngüsü ne demektir, araflt›r›n›z.

SIRA S‹ZDE
3
Her bir Kondratieff döngüsü yaklafl›k olarak 50-60 y›l sürer; büyüme ve dur-
gunluk dönemleri s›rayla birbirini takip eder. Sömürü ve birikim her bir dönemde
temel itici gücü oluflturur. Buna göre her bir dönemde flunlar gerçekleflir: (›) hâkim
S O R U S Obiçim
olan kapitalist R U de¤iflir, (››) iflbölümü yay›ld›kça co¤rafi sistem genifller ve (››-
›) merkez ve çevre de özgül devletler ortaya ç›kar. Wallerstein’a göre dünya siste-
D‹KKAT minde afla¤›daki
D ‹ K K flekilde
AT verilen dört dönemden söz edilebilir.
Tablo 8.2 ‹spanya Hollanda/Fransa ‹ngiltere Birleflik Devletler
N N
Kaynak: 1450 1640 1750 1917
Allan, 2006: 202 • Osmanl› ‹mp. ve • Durgunluk • Endüstri Devrimi • Rus Devrimi
Hapsburg Krall›¤› • Kolonileflme • Muazzam Co¤rafi • I. Ve II. Dünya
Çöküflü • Merkantalist Yay›lma Savafllar›
• Ulus-Devletin Kapitalizm • Merkez: ‹ngiltere, • Sömürgecilikten
Yükselifli A.B.D. ve Almanya Ç›kma
• Tar›msal Kapitalizm • Çevre: Asya, Afrika • ‹ngiliz hâkimiyetinin
ve Latin Amerika düflüflü
• Yar› çevre: Rusya, • K›sa süren
TELEV‹ZYON TELEV‹ZYON Japonya Amerikan
• Endüstriyel hegemonyas›
Kapitalizm • Çok uluslu fiirketler
• Kapitalizmin
‹NTERNET ‹NTERNET pekiflmesi
Birinci dönem 1450 ile 1640 y›llar› aras›nda gerçekleflmifltir. Bu dönemin en

önemli özelli¤i feodalizm ve dünya imparatorluklar›ndan ulus devletlere geçifltir.
Hem Osmanl› ‹mparatorlu¤u hem de Hapsburg Krall›¤› 16. yüzy›lda gerilemeye
bafllam›flt›r. Ayr›ca bu dönemde tar›msal kapitalizm hâkimdir.
‹kinci dönem 1640 ile 1750 y›llar› aras›nda yaflanm›flt›r ve bu süre içinde 80 y›l
süren durgunluk dönemi olmufltur. Kolonileflme ile co¤rafi yay›lma gerçekleflmifl-
tir. Co¤rafi yay›lma ise merkantilist kapitalizmin gere¤i olarak alt›n, uygun ticari
koflullar ve yabanc› ticari tekeller ile uluslar›n zenginli¤i ve refah›n› art›rm›flt›r.
Üçüncü aflaman›n bafllang›c›nda endüstri devrimi yer alm›flt›r. Endüstriyel kapi-
talizm hâkim olan biçimdir ve sistem co¤rafi olarak yay›lmaya devam etmifltir.
Üçüncü dönem 1917 Rus devrimi ile sonlanm›flt›r.
Wallerstein’a göre Dördüncü dönemde ‹ngiltere baflta sömürgecilik karfl›t› hareketler olmak üze-
hegemonik devlet geçici bir re birkaç faktörden dolay› merkez konumunu kaybetmifl ve yerine Almanya ve
süreli¤ine dünya
ekonomisine hâkim olan Amerika Birleflik Devletleri merkez konumunu elde etmifltir. II. Dünya savafl›’ndan
devlettir. sonra Amerika Birleflik Devletleri lider, hegemonik konumunu devam ettirmifltir.
Wallerstein hegemonik devlet kavram›n› belirli bir dönem için devletleraras› iliflki-
lerde kurallar› koyabilen; üretim, ticaret ve finans düzeylerinde dünya ekonomisi-
ne hâkim olabilen; politik olarak yollar›na devam edebilmek için minimum düzey-
de askeri güç kullanabilen ve dünyada tart›fl›lan kültürel bir dil biçimlendirebilen
devletleri tarif etmek için kullan›r (Allan, 2006: 202). Hegemonik ya da lider konu-
munda olan devletlerin s›n›rl› bir ömrü vard›r. Wallerstein hegemonik konuma ge-
lebilmek için kapitalistlerin üretim yapma koflullar›n›n gelifltirilmesi gerekti¤ini be-
lirtir. Fakat hegemonik konumu sürdürebilmek için bunun yan› s›ra politik ve as-
keri yat›r›mlar›n yap›lmas› da gerekir. Zaman içinde di¤er devletlerin ekonomik re-
kabet koflullar›nda daha iyi yere gelmeleri, hegemonik devletin ekonomik gücünü
azalt›r. Bu durumda hegemonik devlet, kendi konumunu koruyabilmek için önce
askeri gücüne baflvurmak durumunda kal›r. Wallerstein’a göre ise askeri gücün
kullan›lmas›, yaln›zca güçsüzlü¤ün iflareti de¤ildir ayn› zamanda gelecekte ortaya
ç›kacak olan çöküflünde iflaretidir. Wallerstein bu kavramsallaflt›rmas›n› Amerika
Birleflik Devletleri’nin 1960’lardan sonra gerilemeye bafllayan konumunu aç›kla-
mak için kullan›r. O tarihten itibaren kapitalist özgürlü¤ün artmas›yla beraber kü-
resel flirketler güçlenmeye bafllam›flt›r. Günümüzde, birçok ulus-devletten daha
güçlü olan çok uluslu flirket bulunmaktad›r.
GEÇ‹fi SÜREC‹ OLARAK KÜRESELLEfiME

Wallerstein, küreselleflme sürecini geçifl süreci olarak ele almaktad›r. Buna göre
neredeyse bütün dünyada k›rsal alanlar boflalm›flt›r. Sermaye birikimi anlam›nda
art›k ücretli emek de¤il, maddi girdi maliyetleri önemli hale gelmifltir. Günümüz
devletleri sosyal hizmet sunma anlam›nda bir kriz yaflamaktad›rlar. Devletler vergi
indirimi bask›s› ile bu hizmetlerin sürdürülmesi aras›nda s›k›fl›p kalm›fllard›r. Bütün
bunlar ise sermaye birikimi krizine ve bunal›m›na yol açmaktad›r.
Geçifl süreci kavramsallaflt›rmas›n› aç›klayabilmek için Wallerstein’›n önemle
üzerinde durdu¤u kavramlar› gözden geçirmek yerinde olacakt›r. Dünya sistemi
yaklafl›m› içinde iflbölümü ve sömürü temel kavramlar olarak yer almaktad›r. Bu-
na göre iflbölümü ba¤›ml›l›k iliflkileri olarak da adland›rabilecek belirli toplumsal
iliflkilerin ortaya ç›kmas›na neden olmufltur. Ba¤›ml›l›k iliflkileri farkl› insanlar› ve
farkl› toplumlar› yap›sal bir bütünlük içinde birbirine ba¤›ml› k›lm›flt›r. Wallerste-
in’a göre dünya sistemi kapitalist iflbölümü ile birbirine ba¤lanm›flt›r. ‹flbölümünün
en temel özelli¤i ise sömürüye dayanmas›d›r. Sömürü kapitalizme esas bir durum-
dur ve farkl› toplumlarda farkl› sömürü düzeyleri vard›r. Kapitalizmde kâr elde et-
me sömürüye dayan›r, fakat kâr elde etmenin de s›n›rl›l›klar› vard›r. Bu s›n›rl›l›kla-
r› aflma çabas› yeni sömürü araçlar›, mekanizmalar› bulmay› gerektirir. Bu durum-
da ulusal s›n›rlar da afl›lmas› gereken bir engel olarak görülür. Merkez ülkelerdeki
iflçilerin sömürüsünün iflçi hareketleri, yasalar vb. nedenlerle s›n›rl› olmas› giriflim-
cileri sömürünün daha yüksek oldu¤u di¤er iflgücü piyasalar›na yöneltir. Wallers-
tein bu durumu sömürünün ihraç edilmesi olarak tan›mlar (Allan, 2006: 196-197).
Wallerstein’a göre sonsuz sermaye birikimi aray›fl› modern kapitalist dünya sis-
teminin en temel özelli¤idir ve kapitalizmin iflleyifli güçlü devletler arac›l›¤› ile sa¤-
lanabilir. Devlet paran›n kontrolünü, üretimin merkezileflmesini; pazar›n, ulusal s›-
n›rlar›n, uluslararas› iliflkilerin düzenlenmesini sa¤lar. Ayn› zamanda devlet, üretim
maliyetlerinin ne kadar›n›n üretim yapan flirketler taraf›ndan ödenece¤ini belirler ve
bu anlamda kapitalistleri destekler. Devlet, özellikle d›flsal maliyetler olarak adlan-
d›r›lan ulafl›m maliyetleri, çevre kirlili¤i ve hammadde tükenmesi ve yeni hammad-
de aray›fllar› konusunda destek sunar. Wallerstein’a göre bütün bunlar›n yan› s›ra
devletin sa¤lad›¤› çok önemli bir unsur vard›r o da nispi tekellerdir. Wallerstein, ta-
mamen serbest pazarlar›n oldu¤u bir sistemde kâr sa¤lanamayaca¤›n› iddia eder.
“Diyelim ki Adam-Smithçi, mükemmel bir pazar›n›z var; say›s›z sat›c›n›n, say›s›z

al›c›n›n ve mükemmel bilginin oldu¤u bir pazar.... Al›c›lar mükemmel bilgiye sahip
olduklar› için de, bulacaklar› mümkün olan en düflük fiyat, üretim maliyetinin çok
az üstünde bir rakam olurdu ve kâr yap›lamazd›. Dünyadaki birçok düflük kârl› sa-
nayi bu flekilde iflliyor. Bugün giyimden çok fazla para kazan›lam›yorsa bunun se-
bebi giyim iflini herkesin yap›yor olmas›d›r.... Kapitalizmin gerçek anlamda kâr ya-
pabilmesi için ihtiyaç duydu¤u fley nispi tekellerdir. Bu baz›lar›n›n iddia etti¤i gibi
sistemin yeni bir durumu de¤il, asl›nda en temel prensibidir. Öyle bir durum yarat-
mal›s›n›z ki çok fazla say›da sat›c› olmamal› ve bu sat›c›lar›n statüleri az çok koru-
nabilmeli. Bu serbest bir pazar de¤ildir. Bunun için devletin birçok de¤iflik kanaldan
müdahalesine ihtiyaç var. Kapitalizm devlete muhtaç. Devlet karfl›t› bir çizgide ko-
nufluyor ama asl›nda fazlas›yla devlet yanl›s›. Ve iflin asl›, devletler kapitalizme bu
flekilde yard›m etme yeteneklerini art›k gerçek anlamda yitirmeye bafll›yorlar” (Wal-
lerstein, “Dünya Kapitalizminin Çeliflkileri”, http://www.metiskitap.com/Metis/Cata-
log/Interview/2894)
Wallerstein’›n yukar›da belirtti¤i gibi, günümüzde dünya sistemi duraklama dö-

nemindedir ve bu duraklama dönemini aflmas›n› engelleyen üç tane yap›sal kriz
bulunmaktad›r. Bunlardan birincisi, dünya üzerinde sömürünün ihraç edilmesini
sa¤layacak yer kalmam›flt›r, sistem co¤rafi olarak yay›lman›n s›n›rlar›na ulaflm›flt›r.
‹kinci olarak, Wallerstein orta s›n›f›n konumunu inceler. Krizden ç›kman›n yolla-
r›nda birisi ya ücret art›fllar›yla ya da vergi indirimi yoluyla orta s›n›f›n harcama gü-
cünü art›rmak olarak görülmektedir. Bu durum, meta al›m›n› dolay›s›yla da üreti-
min ve sermaye birikiminin artmas›na neden olur. Fakat, orta s›n›f›n bu artan üc-
retlerinin maliyetleri devletler ve flirketler için çok yüksek olmaya bafllam›flt›r. Üc-
retlerin geri çekilmesi, düflürülmesi ise varolan dünya sistemine en çok destek ve-
SIRA S‹ZDE ren grup olanSIRAortaS‹ZDE s›n›f aras›nda siyasi hoflnutsuzlu¤a neden olacakt›r. Üçüncü s›-
rada yap›sal kriz olarak daha önce d›flsal maliyetler olarak bahsedilen hammadde-
nin tükenmesi ve çevre kirlili¤i yer almaktad›r. Çevre kirlili¤i ile bafl edebilmenin
maliyetleri hükümetler için oldukça yüksek olmaktad›r.
Wallerstein dünya sistemi bak›fl aç›s›yla kapitalizmin küresel düzeyde yay›lma-
S O R U s›n› tarihsel SbirO bütünlük
R U içinde aç›klamaya çal›flm›flt›r. Bir önceki bölümde anlat›l-
d›¤› üzere bu yay›lma sürecinde yükselme ve duraklama dönemleri mevcuttur.
D‹KKAT Wallerstein, D1968
‹ K K A isyan›n›
T önemli bir dönüm noktas› olarak ele al›r. Ona göre bu-
günkü dünya sisteminin sonu o tarihlerde bafllam›flt›r. Bu süreç, Kondratieff dön-
güsüne göre geçifl ve belirsizlik dönemidir.
N N
Wallerstein, bu geçifl döneminin belirsizli¤ine dair yap›sal ve kültürel gösterge-
lerden söz eder. Kültürel gösterge olarak fen bilimlerinde kaos kuram›n›n, sosyal
AMAÇLARIMIZ bilimlerde AMAÇLARIMIZ
ise postmodern sosyal teorinin ortaya ç›k›fl› geçifl döneminin belirsizli-
¤ine iflaret etmektedir.
K ‹ T A P PostmodernKsosyal
‹ T A teori
P için kitab›n›z›n üçüncü ünitesini gözden geçiriniz.
Geçifl döneminin belirsizlik ve karmafl›kl›¤›n› iflaret eden iki tane yap›sal göster-
TELEV‹ZYON ge vard›r. TBunlar
E L E V ‹ Z Yfinansal
ON spekülasyon ve küresel düzeyde örgütlenen yeni sistem
karfl›t› hareketlerdir. Üretim maliyetlerinin artmas› nedeniyle kâr oranlar›n›n düflme-
si, yat›r›mc›lar› üretim alan›ndan finans alan›na yöneltmifltir. Belirsizlik durumunun
hâkim oldu¤u bu geçifl süreci Wallerstein için asl›nda kökten bir de¤iflime de ola-
nak sunmaktad›r. Bu noktada da yeni “sistem karfl›t› hareket”ler önem kazanmak-
tad›r. Küresel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketler ise ulusal düzeyden öte
dünya sistemi içinde de¤ifliklik yapmay› amaçlamaktad›r. Dünya Sosyal Forumu ise
küresel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketlere örnek olarak verilebilir.
Wallerstein sistem karfl›t› hareketleri üç tane eski ve üç tane yeni olmak üzere
iki grupta incelemifltir (Wallerstein, 1993). Eski sistem karfl›t› hareketler 1848 ile
1968 y›llar› aras›nda gerçekleflmifltir ve bu grupta yer alan hareketlerin üçü de ik-
tidara gelmifl hareketlerdir. Bat›’da sosyal demokratlar, Do¤u’da komünistler ve
Güney’de ulusal kurtulufl/ba¤›ms›zl›k hareketleri eski toplumsal hareketler olarak
iktidar›n ele geçirilmesini hedefleyen hareketlerdir. 1968’den sonra ise yeni sistem
karfl›t› hareketler ortaya ç›km›flt›r. Bunlar Bat›’da “yeni toplumsal hareketler” (et-
nik, kad›n, eflcinseller, çevre, göçmen vb. hareketleri) Do¤u’da “anti-bürokratik”
(bürokrasiye, parti kadrolar›na, yeni ayr›cal›kl› s›n›flara karfl› yürütülen hareketler)
hareketler ve Güney’de “Bat›l›laflma karfl›t›” (milliyetçi, radikal dinsel hareketler)
hareketlerdir. Wallerstein yeni sistem karfl›t› hareketlerin, eskilerde oldu¤u gibi bir
strateji belirleyememesi, örgütlü ve kal›c› bir kitle deste¤ini harekete geçirememe-
leri nedeniyle “bunal›m” içinde olduklar›n› belirtmektedir. Bu noktada kendisi de
aktif olarak bu sürecin içinde yer alan Wallerstein “sistem karfl›t hareketler”in ba-
flar›l› olabilmeleri için, geçifl sürecinden sonra ne tür alternatif yeni toplumlar orta-
ya ç›kabilece¤i konusunda entelektüellerin ve akademisyenlerin önemli bir role
sahip olduklar›n› vurgulamaktad›r.
SONUÇ
Dünya sistemi kuram› “kapitalizmin ulusal temelden ziyade art›k küresel çapta ör-
gütlenmifl oldu¤u, egemen olan merkezdeki bölgelerin ileri sanayi sistemlerini ge-
lifltirip periferi (çevre) ülkelerinin hammaddelerini sömürdü¤ü, modern dünyan›n
uluslararas› bir ekonomik düzen ve de¤iflik siyasal sistemlerle kök sald›¤›, oysa
pre-modern imparatorluklar›n bunun tam z›tt› bir modele göre kurulduklar› dü-
flüncesiyle” (Marshall, 1999: 168-169) özetlenmektedir.
Wallerstein yayg›n mal üretimi, kâr amac›yla yap›lan giriflimler, ücretli emek ve
yüksek teknoloji gibi unsurlar› önkapitalizm olarak adland›rmaktad›r. O’na göre
bu unsurlar›n varl›¤› tarihsel bir sistemi kapitalist bir sistem olarak tan›mlamak için
yeterli de¤ildir. Kapitalizmin ay›rt edici özelli¤i, kesintisiz sermaye birikimi ve bu
birikimin yap›lmas›n› sa¤layan bir yap›ya sahip olmas›d›r. 16. yüzy›lda Avrupa’da
ortaya ç›kan bu sistem bütün dünyaya yay›lm›flt›r (Wallerstein, 2003: 528-529).
Wallerstein kapitalist sistemin sürekli sermaye birikimi aray›fl› ile dünya çap›n-
da yay›ld›¤›n›; iflbölümü sonucunda da hiyerarflik bir sistem ortaya ç›kt›¤›n› belir-
tir. ‹flbölümüne dayal› bu hiyerarflik sistem merkez ülkelerin ç›karlar›na uygun ola-
rak ifllemektedir. Wallerstein bu bütünlüklü iliflkiye bakmadan ne günümüzün ne
de geçmiflin ya da tarihin yeterince kavranamayaca¤›n› iddia eder.
Wallerstein’›n dünya sistemi yaklafl›m› Marksist tarihçi Robert Brenner taraf›n-
dan elefltirilmifltir (Peet, 1991: 52-53). Wallerstein’a göre kapitalizm kâr elde etmek
için üretim yap›lan, kâr›n de¤iflimle sa¤land›¤› ve bunun sonucunda dünya paza-
r›n›n geniflledi¤i bir sistem olarak tan›mlamaktad›r. Pazar›n genifllemesi ile ifl bölü-
mü yayg›nlafl›r, dünyan›n farkl› bölgelerinde ifl gücünü kontrol etmek için farkl›
metotlar uygulan›r, merkez ve çevrede güçlü ve zay›f devletler ortaya ç›kar. Bren-
ner’a göre böylesi bir aç›klamada temel sorun s›n›f iliflkilerine yer verilmemesidir.
Burada üretim alan›nda daha çok sermayenin hareketlili¤ine, yani dolafl›m alan›na
vurgu yap›lm›flt›r. Üretici kaynaklar›n dünya sistemi içinde birleflmeleri, Brenner’a
göre ekonomik geliflme sürecini, merkezdeki zenginli¤i, art›¤›n transfer edilmesini
ve ifl gücü kontrol sistemlerinin geliflmesini belirlemez. Kapitalizm daha önceki

bütün toplumlardan farkl›d›r. Kendi içinde ekonomik geliflme e¤ilimi vard›r. Fakat
bu artan ifl verimlili¤i ile sa¤lanabilir. ‹fl verimlili¤i ise iflçilerin kendilerini daha ön-
cekinden k›sa bir sürede yeniden üretmelerini sa¤lar, dolay›yla daha çok art›k üre-
tebilirler. Kapitalist geliflmede belirtilmesi gereken fley bir bütün olarak ekonomi-
nin s›n›f yap›s›d›r.
Wallerstein’a getirilen bir baflka elefltiri modern dünya sistemi üzerine yapt›¤›
çal›flmalarda kültürel farkl›l›klara yer vermemesidir. “Ekonomik geliflmenin kaba-
ca benzer kültürel geleneklere sahip genifl alanlar›, dünya sistemindeki güç ya da
konum bak›m›ndan köklü farkl›l›klar›na ra¤men çok benzer biçimlerde etkileme-
sinin nedenlerini aç›klayamam›flt›r” (Ragin ve Chirot, 1999: 305). Çünkü Wallers-
tein’a göre kültürel farkl›l›klar farkl› geliflme düzeylerini aç›klamak için gerekli de-
¤ildir. Benzer biçimde etnisite “dünya sistemi görüngüleriyle aç›kça ba¤lant›l› ol-
du¤u zaman vard›r; aksi takdirde etnisite de¤ildir” (Ragin ve Chirot, 1999: 307).
Wallerstein ise dünya sistemini bütüncül olarak, birleflik sistemler olarak ele ald›-
¤›n› belirtmektedir. Bu çerçevede Wallerstein kültürü bilgi, din, dil, sanat gibi dün-
ya sistemlerini analiz etmek için kulland›¤›m›z fikirler olarak ele almaktad›r. “Bü-
tün bunlar, toplumsal hayat› örgütlememizi mümkün k›lan flekiller olarak baflka
alanlara yans›r ve bu alanlar› yans›t›r. Mesela pazar kavram›, kültürel bir fikirdir.
Bizim pazar konusunda analitik olarak yanl›fl baz› inançlar›m›z var ve bu bize ba-
z› s›n›rlamalar getiriyor. Siyasi ba¤›ms›zl›k çok güçlü bir kültürel fikirdir. Biz bu
fikre inan›yoruz ve ona göre hareket ediyoruz.” (Wallerstein, “Dünya Sistemi Ana-
lizi ve Kültürel Çal›flmalar” http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Intervi-
ew/2894). Buna göre her tarihsel sistemin, dünya sisteminin kendine ait kültürel
düflünme biçimleri vard›r ve dünyay› buna uygun olarak örgütlemektedirler. Wal-
lerstein önemli olan›n ekonomi siyaset ya da kültür gibi ayr› ayr› alanlar› incele-
mek olmad›¤›n›; bütün bunlar›n tek bir sürecin parças› oldu¤unu belirtmektedir.
Daha önce de belirtildi¤i üzere liberal ideolojinin sosyal bilimler üzerindeki etkisi
nedeniyle bu ayr›mlar ortaya ç›km›flt›r. Bu ayr›m “devlet etraf›nda odaklanm›fl si-
yasi alan, ekonomi etraf›nda odaklanm›fl iktisadi alan ve daha belirsizce sivil top-
lum etraf›nda odaklanm›fl bir çeflit sosyo-kültürel alan” tan›mlamaktad›r. Buna gö-
re “modern dünyay› inceleyen üç ana bilim dal› vard›r: ekonomi, pazar›,” siyaset
bilim, devleti; sosyoloji de sivil toplumu çal›fl›r... Ben kültürün iktisadi alandan ve
siyasi süreçten ayr› bir fley oldu¤u fikrine karfl›y›m. Bence bugünün ana entelek-
tüel sorunlar›ndan biri bütün bunlardan bileflik süreçler olarak bahsedebilece¤i-
miz bir dil oluflturmak - bunu önümüzdeki on, yirmi, otuz y›l için büyük bir ihti-
yaç olarak görüyorum çünkü kavramsal olarak bu süreçleri birleflik olarak görsek
bile dil aç›s›ndan bu konulardan bahsederken ayn› ayr›mc› tuza¤a düflüyoruz.”
(Wallerstein, “Dünya Sistemi Analizi ve Kültürel Çal›flmalar” http://www.metiski-
tap.com/Metis/Catalog/Interview/2894.
Özet
N
A M A Ç
Immanuel Wallerstein’›n genel yaklafl›m›n› aç›k- önerir. Ayr›ca tarihsel olarak kavranan bir dünya
1 layabilmek. sistemi ile modern toplumsal de¤iflme incelene-
Wallerstein modern dünya sistemi analizinde ana bilir ve aç›klanabilir. Wallerstein’a göre dünya
ak›m teorileri ve araflt›rma pratiklerini elefltirir ve ba¤›ms›z toplumlar›n ya da ulus devletlerin top-
niteliksel ve tarihsel metotlar›n önemini vurgulam›ndan baflka bir fleydir. Wallerstein dünya sis-
lar. Bat› ya da Avrupa merkezli sosyal bilim an- temi analizini gelifltirirken toplumsal de¤iflme ala-
lay›fl›n›n de¤ifltirilmesi gerekti¤ini iddia eder. Bu n›nda var olan iki yaklafl›m› birlefltirmeye çal›fl›r.
bak›fl aç›s›n›n modern-geleneksel gibi ikili top- Bu yaklafl›mlardan ilki tarihin her döneminde ve
lum modelleri üzerine kuruldu¤unu oysa dünya- bütün toplumlar için geçerli olabilecek düzenli
n›n bu ikili modellerle aç›klanamayacak kadar de¤iflim yasalar›na, makro sosyolojik yasalara
karmafl›k bir yap›da oldu¤unu belirtir. Dünya ulaflmay› hedeflemektedir. Di¤er yaklafl›m ise
sistemi yaklafl›m› içinde ikili toplum modelleri toplumlar›n tikelli¤i üzerine odaklanmaktad›r.
yerine merkez, çevre ve yar› çevre kavramsallafl- Wallerstein, tekil bir sistem olarak kapitalizmin
t›rmas›n› kullan›r. Wallerstein dünya sistemi ana- içinde büyüdü¤ü toplumsal sistemi bir bütünlük
lizinde befleri bilimlerle iliflkilendirilen idiografik olarak ele almaktad›r. Wallerstein, tarihsel olarak
epistemoloji ve fen bilimleri ile iliflkilendirilen bak›ld›¤›nda dünya imparatorluklar› ve dünya
nomotetik epistemolojinin birlikte kullan›lmas›n› ekonomileri olmak üzere iki tane dünya sistemi-
önerir. De¤erden ar›nm›fl bir tarihsel çal›flma yap- nin var oldu¤unu belirtir. Dünya imparatorlukla-
mak imkâns›zd›r çünkü her bir kavramsal çerçe- r› kendi bütünlüklerini kurduklar› askeri ve poli-
venin seçimi do¤rudan politik durufla göre belir- tik hâkimiyet üzerinden sa¤lamaktad›rlar ve yö-
lenir. Wallerstein bilimsel bilgi ve felsefi/befleri netim biçimleri de bu anlay›fla dayanmaktad›r.
bilgi ayr›m›na karfl› ç›kmaktad›r ve modern dün- Dünya ekonomileri ise dünya imparatorluklar›-
ya sisteminin beklenen çöküflü ile birlikte bu “iki n›n tersine politik hâkimiyet üzerine kurulma-
kültür” kavramsallaflt›rmas›n›n da ortadan kalka- m›flt›r. Dünya ekonomilerindeki bütünleflmeyi
ca¤›n› belirtmektedir. Wallerstein’a göre ekono- sa¤layan güç, siyaset de¤il ekonomidir.
N
mik, politik ve sosyo-kültürel alanlar ayr› ve
özerk alanlar de¤ildirler; farkl› iflleyen mant›kla- Wallerstein’›n Kapitalist Dünya Ekonomisi yak-
AM A Ç
r› yoktur. Wallerstein sosyal bilimler içindeki ay- 3 lafl›m›n›n özelliklerini s›ralayabilmek.
r›mlar›n yapay olarak oluflturulmufl ayr›mlar ol- Yaklafl›k olarak 16. yüzy›ldan bu yana sadece bir
du¤unu belirtir ve dünya sistemi analizinde bu tek dünya sistemi varl›¤›n› sürdürmektedir, o da
ayr›mlar› ortadan kald›racak yöntemsel önerme- kapitalist dünya ekonomisidir. Kapitalist dünya
lerde bulunur. Karl Marx, Joseph Schumpeter, ekonomisi kâr›n maksimize edilmesi amac›yla
Karl Polanyi ve Fernand Braudel Wallerstein’›n üretimin yap›ld›¤› tek üretim biçimidir. Wallers-
entelektüel geliflimi üzerinde etkili olmufl düflü- tein’a göre kapitalizmin mant›¤› pazardan elde
nürlerdir. edilen kâr›n biriktirilmesini gerektirir. Böylelikle
N
sermaye artt›kça ondan elde edilen kar da arata-
Wallerstein’›n Dünya sistemi yaklafl›m›n›n öne- cakt›r. Bu da kapitalist giriflimcili¤in sürekli ola-
A M A Ç
2 mini de¤erlendirebilmek. rak yay›lmas›na neden olur. Bat› Avrupa, Bat›l›

Wallerstein’›n dünya sistemi analizinin temel olmayan çevre ülkeleri sömürerek üstünlük sa¤-
özellikleri flunlard›r: ‹flbölümü ve s›n›fsal bölün- lam›flt›r. Bu durum, küresel düzeyde ve hiyerar-
meler evrensel olgulard›r; ekonomi hâkim olan flik olan bir iflbölümü ve ekonomik uzmanlaflma-
unsurdur; dünya sistemi merkez, yar› çevre ve ya neden olmufltur. Kâr› art›rmak amac›yla pazar
çevreden oluflur ve son olarak sürekli ama tek için yap›lan üretimin temel amaç oldu¤u bugün-
yönlü ve do¤rusal olmayan bir de¤iflim vard›r. kü dünya kapitalist sistemin temeli de böylelikle
Wallerstein devlet ve toplum yerine tarihsel bir at›lm›flt›r. Kapitalist dünya ekonomisinde serma-
sistem olan “dünya sistemini analiz birimi olarak yenin hareket edebilmesi çok önemlidir. Bu nok-
tada kapitalist dünya ekonomisi içinde güçlü dev- N

AM A Ç
Wallerstein’›n küreselleflmeye bak›fl›n› özetleye-
letlerin önemi ortaya ç›kmaktad›r. Wallerstein’a 5 bilmek.
göre bu sistem kendi kapitalistlerini koruyabilen, 1968 isyan› ile bugünkü dünya sisteminin sonu
piyasaya müdahale eden devletler en güçlü dev- bafllam›flt›r. O tarihten bu yana da Kondratieff
letlerdir ve bu durumda kâr›n art›r›lmas›nda çok döngüsüne göre geçifl ve belirsizlik dönemi ya-
önemli bir etkendir. flanmaktad›r. Bu nedenle Wallerstein, küresellefl-
N
me sürecini geçifl süreci olarak ele almaktad›r.
Wallerstein’›n merkez, çevre ve yar› çevre kav- Bu geçifl döneminin belirsizli¤ine dair yap›sal ve
A M A Ç
4 ramlar›n› tan›mlayabilmek. kültürel göstergeler vard›r. Kültürel gösterge ola-

Wallerstein kapitalist dünya ekonomisi içinde üç rak, fen bilimlerinde kaos kuram›n›n, sosyal bi-
tane hiyerarflik yap›sal konum oldu¤unu iddia limlerde ise postmodern teorinin ortaya ç›k›fl› ge-
eder. Bunlar merkez, çevre ve yar› çevredir. Dün- çifl döneminin belirsizli¤ine iflaret etmektedir. Ya-
ya zenginli¤inin büyük bir k›sm› merkezin kon- p›sal göstergeler ise finansal spekülasyon ve kü-
trolü alt›ndad›r. Merkez ekonomik ve politik üs- resel düzeyde örgütlenen yeni sistem karfl›t› ha-
tünlü¤ünü kullanarak çevre üzerinde hâkimiyet reketlerdir. Üretim maliyetlerinin artmas› nede-
kurar ve çevreyi kontrol eder. Yar› çevre, mer- niyle kâr oranlar›n›n düflmesi, yat›r›mc›lar› üre-
kez ve çevre aras›nda yer al›r. Ekonomik ve po- tim alan›ndan finans alan›na yöneltmifltir. Küre-
litik olarak merkezden güçsüz ama çevreden da- sel düzeyde örgütlenen toplumsal hareketler ise
ha güçlü konumdad›r. Yar› çevre, modern dünya ulusal düzeyden öte dünya sistemi içinde de¤i-
sisteminde politik istikrar›n sa¤lanmas›nda önem- fliklik yapmay› amaçlamaktad›r. Günümüzde
li bir rol oynamaktad›r. Çevreden merkeze do¤- dünya sistemi duraklama dönemindedir ve bu
ru oluflabilecek baz› politik protestolar› karfl› tam- duraklama dönemini aflmas›n› engelleyen üç ta-
pon görevi görür ve böylelikle tamam›yla kutup- ne yap›sal kriz bulunmaktad›r. Bunlardan birin-
laflm›fl bir dünya sisteminin geliflmesini engeller. cisi, dünya üzerinde sömürünün ihraç edilmesini
Ayn› zamanda da merkez olabilmek için birbirle- sa¤layacak yer kalmam›flt›r, sistem co¤rafi olarak
riyle rekabet etmeleri dünya sistemini sürekli yay›lman›n s›n›rlar›na ulaflm›flt›r. ‹kinci olarak,
dengesizlik içinde tutar. Dünya sistemi içinde, Wallerstein orta s›n›f›n konumuna odaklan›r ve
çevre bir ülkenin yar› çevre konuma geçmesi üç krizden ç›kabilmek için orta s›n›f›n harcama gü-
tane stratejiye ba¤l›d›r. ‹lk olarak dünya pazarla- cünü art›rman›n, maliyetlerinin devletler ve flir-
r›n›n daralma dönemlerinde çevre ülkelerin ya- ketler için çok yüksek olmaya bafllad›¤›n› belir-
flad›¤› sorunlar, ithalata dayal› ekonomi program- tir. Ücretlerin geri çekilmesi, düflürülmesi ise va-
lar› ile çözülebilir. ‹kinci olarak merkez ülkeler- rolan dünya sistemine en çok destek veren grup
deki giriflimciler baflka yerlerde yat›r›m yapmaya olan orta s›n›f aras›nda siyasi hoflnutsuzlu¤a ne-
yönelebilir. Son olarak yaln›zca ekonomik gelifl- den olacakt›r. Son yap›sal kriz olarak daha önce
meyi de¤il ayn› zamanda toplumsal ve siyasi ge- d›flsal maliyetler olarak bahsedilen hammadde-
liflmeyi de hedefleyen bir geliflme stratejisi uygu- nin tükenmesi ve çevre kirlili¤i yer almaktad›r.
lanabilir fakat bunun gerçekleflme olas›l›¤› çok
az çevre ülke ile s›n›rl›d›r. Yar› çevre konumun-
dan merkez konumuna geçiflteki en önemli un-
sur ise, daha düflük üretim maliyetleri ile üretim
yap›labilmesini sa¤layabilecek geliflmifl teknolo-
jiye yaslanan bir pazara sahip olmakt›r.
1. Afla¤›dakilerden hangisi Wallerstein’›n entelek- 6. Wallerstein’›n en çok bilinen ve 14 dile çevrilen ça-
tüel geliflimini etkileyen düflünürler aras›nda yer l›flmas› afla¤›dakilerden hangisidir?
almaz? a. Kapital
a. F. Braudel b. Modern Kapitalist Toplumlar
b. K. Polanyi c. Küresel Dünya
c. J. Schumpeter d. Modern Dünya Sistemi
d. T. Parsons e. Kapitalizm ve Toplum
e. K. Marx
7. “‹ki kültür” kavram› afla¤›dakilerden hangisi için kul-
2. Wallerstein’›n düflünce sisteminde oldukça etkili lan›lmaktad›r?
olan Annales Okulu ne zaman kurulmufltur? a. Modern-geleneksel
a. 1910’lar b. Bilimsel bilgi- befleri bilgi
b. 1920’ler c. Alt kültür- üst kültür
c. 1930’lar d. Popüler kültür-üst kültür
d. 1940’lar e. Yerel kültür- evrensel kültür
e. 1950’ler
8. Dünya sistemi içinde zenginli¤in büyük bir k›sm›n›
3. Kapitalist iktisadi sistemin merkezden çevreye do¤- kontrol eden bölge afla¤›dakilerden hangisidir?
ru büyümesini ve bu büyümenin kapitalist toplumlar a. Çevre
ile kapitalizm öncesi toplumlar üzerindeki benzer etki- b. Serbest ticaret bölgeleri
lerini ifade eden kavram afla¤›dakilerden hangisidir? c. Yar› çevre
a. Üretim biçimi d. Tampon bölge
b. Toplumsal yap› e. Merkez
c. Ekonomik ilerleme
d. Toplumsal de¤iflme 9. Dünya sistemi içinde askeri, politik ve ekonomik
e. Dünya sistemi olarak zay›f devletlerin bulundu¤u bölgeleri tan›mla-
mak için afla¤›dakilerden hangisi kullan›lmaktad›r?
4. Wallerstein’a göre kapitalist dünya ekonomisi ne za- a. Yoksul bölgeler
mandan beri varl›¤›n› sürdürmektedir? b. Yar› çevre
a. 14. yüzy›l c. Çevre
b. 15. yüzy›l d. Azgeliflmifl bölgeler
c. 16. yüzy›l e. Merkez
d. 17. yüzy›l
e. 18. yüzy›l 10. Güçlü ve zay›f devletler aras›nda tampon bölge ro-
lüne sahip olan bölgeleri tan›mlamak için afla¤›dakiler-
5. Wallerstein’a göre afla¤›dakilerden hangisi günü- den hangisi kullan›lmaktad›r?
müzde dünya sistemi içinde merkez ülke konumunda a. Yar› çevre
de¤ildir? b. Serbest bölge
a. G. Kore c. Merkez
b. Japonya d. Azgeliflmifl bölgeler
c. Kanada e. Çevre
d. Amerika Birleflik Devletleri
e. ‹ngiltere
Okuma Parças›
“Wallerstein’dan konferans: Jeopolitika, ekonomik kriz ¤›n› ve sonra da çöp tahviller döneminin geldi¤ini, so-
ve kapitalizm çökerken özne olmak” 13 Mart 2009 - Im- nunda onun da çöktü¤ünü belirtti. Bu sürecin sonunda
manuel Wallerstein, ABD’nin en büyük borçlu haline geldi¤ini, ayn› flekilde
............. ABD’li tüketicilerin de borçland›¤›n› belirten Wallerste-
Sistem yap›sal bir kriz içinde in, bunun da bu borç balonunun patlamas›yla sonuç-
“ABD hegemonyas›n›n ertesindeyiz. ABD geriliyor. land›¤›n› belirtti. “Bu inan›lmaz borç, Kondradief B ev-
Kondratief 1 evresinin sonunday›z. Bu çok görüldü. resinde patl›yor. Çöküfl yaflan›yor. Bu, eskilerden daha
fiimdi sistemin yap›sal krizi yaflan›yor” diyen Wallerste- büyük. Burada bir fasit daire ç›k›yor. Bankalar kredi
in, ABD’nin gerilemesinin 40 y›ll›k bir geçmifli oldu¤u- vermiyor, hükümetler istiyor ama bankalar do¤al ola-
nu, yavafl bir flekilde aç›¤a ç›kan bu gerileyiflin flimdi rak vermiyor. Fabrikalar kapan›yor, iflsizlik olufluyor, ifl-
h›zland›¤›n› belirtti. ler daha da kötülefliyor.”
“ABD, 50’ler-60’larda gücünün doru¤undayd› ve istedi- ............
¤inin %95’ini yapabiliyordu” diyen Wallerstein, ABD “Obama ne yapabilir?”
hegemonyas›n›n ekonomik güç, askeri güç ve dolar›n Wallerstein, Obama’n›n ne yapabilece¤i konusunda ise
rezerv para olmas›na dayand›¤›n› flimdi ise bu dayanak- flunlar› söyledi: “Fazla bir fley yapamaz. Bu afla¤› gidifli
lar›n büyük ölçüde zay›flad›¤›na dikkat çekti. durdurabilece¤ini sanm›yorum. Hasar denetimi yapabi-
ABD’nin ekonomik gücünün dünyan›n geri kalan›na lir. Nas›l? Pek çok ülke baflkan› ayaklanmadan korku-
göre daha çok ve daha ucuza üretim yapabilmesi oldu- yor. Sarkozy de neoliberal bir liderdi ama geri ad›m at›-
¤unu belirten Wallerstein, bu avantaj›n temel olarak yor. Fransa sömürgelerinde halk sokaklara dökülüyor.
1940’lar ile 1960’lar aras› dönem için geçerli oldu¤una Guadulop’ta halk›n %10’u sokaklara döküldü ve kazan-
dikkat çekti. Daha sonra da Avrupa ve Japonya’n›n öne d›. Bu dalga Martinik’e de s›çrad›, Reunion’a da gidebi-
geçti¤ine iflaret ederek, “60’lar›n sonundan itibaren bu lir. Fransa tarihinde 68 dâhil böyle bir isyan yaflanmad›.
dayanak ortadan kalkt›” dedi. Rusya da ayn› durumla karfl› karfl›ya, Çin de, ABD de
................. ayn›...”
Dünya Ekonomisi “Leap Europe adl› Avrupal› bir think-tank kuruluflunun
Dünya ekonomisinin 400-500 y›ld›r döngüsel bir hare- 2-3 ay önce yay›nlanan raporuna göre bu geliflmifl ülke-
kete sahne oldu¤unu belirten Wallerstein, bu döngüyü lerde iç savafla kadar gidebilir. Halk›n silaha eriflimi ne
flu flekilde tarif etti: “Önce geniflliyor, büyüyor. Belli kadar kuvvetli ise o kadar tehlikeli. ABD’de iç sorun
ürünler bir süre gelifliyor, gelifltiriyor, bir süre sonra t›- çok büyük.”
kan›yor. Bir üründen birileri kâr ediyor, sonra di¤erle- “ (...) Obama yoksullara yard›m etmeye çal›flacak. Ben
ri dahil olup tekeli k›r›yor, paylafl›yor. Kâr göz kamafl- de bundan yanay›m. Bunu yapmayan hükümetler ayak-
t›r›c›l›¤›n› yitiriyor. Art›k burada evre B Kontradief’tir. ta kalamayacak. Ama bu da çözüm de¤il. Ekonomi dü-
B evresinde üretim yer de¤ifltiriyor. Fabrikalar düflük zelmeyecek. Sadece yoksullar›n yaflam› biraz daha çe-
maliyete gidiyor. 1945 sonras›nda fabrikalar ABD, Av- kilir hale gelecek.”
rupa ve Japonya’dan di¤er ülkelere ak›yor. Ama ger- Kapitalist dünya sona yaklafl›rken...
çekte olan, düflük gelirli üretimin bu ülkelere gitmesi- Jeopolitika ve ekonominin çok kötü oldu¤una de¤inen
dir. Bu ülkeler kalk›n›yor ama bu sorunlu bir kalk›n- Wallerstein, geçmiflte de böylesi durumlarla karfl›lafl›ld›-
ma. (...) Fabrikalar yer de¤ifltirince iflsizlik oluyor. Bu- ¤›n› ve krizdeki hegemonyac› gücün yerinin yeni bir
nun üzerine iflsizlik ihraç edilmeye çal›fl›l›yor. ABD, hegemonyac› güçle dolduruldu¤unu ancak henüz böy-
Avrupa, Japonya birbiri aras›nda bunu yap›yor. Üretim lesi bir yeni hegemonyac› gücün kendini ortaya koya-
zay›flad›kça para sahibi paras›n› üretimden çekip, spe- mad›¤›n› belirtti.
külasyona yat›r›yor. Bu sürece finansallaflma deniyor. Bugün dünya ekonomisinin girdi¤i krizin kapitalist eko-
Bu yeni de¤il, daha önce de çok kez yafland›. Kontra- nomik sistemin yap›sal krizi oldu¤unu belirten Wallers-
dief B’nin karakteri bu.” tein, “bir sistemin tarihinde tek bir kriz vard›r. O da bu
Wallerstein bu süreçte, üretimin 3. Dünya Ülkelerine evre” diyerek tart›flman›n oda¤›nda kapitalizmin yerine
kayd›¤›n›, geliflmifl kapitalist ülkelerin 3. Dünya’ya borç neyin geçece¤i sorusu oldu¤unu vurgulad›.
verdiklerini, ard›ndan 1980’lerin borç krizinin yafland›-

Mevcut krizi anlayabilmek için 400-500 y›ll›k geçmifle 1. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel
bakmak gerekti¤ini söyleyen Wallerstein, 1945 sonras› Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
al›m gücünün art›r›ld›¤› 20-25 y›ll›k verimli bir döngü 2. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel
ve eme¤e sald›r›yla geçen 1980-2000 aras›ndaki neoli- Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
beral dönemin ard›ndan kapitalist sistemin bir s›n›ra 3. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Dünya Sistemi Analizi”
geldi¤ini ifade etti. Kapitalist aç›s›ndan üç temel maliyet konusunu yeniden gözden geçiriniz.
kaleminin, yani iflçi ücreti, girdi maliyeti ve vergilerin 4. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomi-
1980’e k›yasla düflük olsa bile 1945’le k›yasland›¤›nda si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
artt›¤›n›, döngüsel olarak yükselen bir e¤riye iflaret etti- 5. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomi-
¤ini belirten Wallerstein, bu süreci 500 y›l öncesine si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
uzatt›¤›n›zda da ayn› döngüsel yükseliflin ad›m ad›m
6. d Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel
gerçekleflmesinin görülece¤ini ve nihayetinde de bu
Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
döngünün s›n›ra dayand›¤›n› söyledi.
7. b Yan›t›n›z yanl›fl ise “Girifl: Wallerstein’›n Genel
Sistem çökerken özne olmak
Yaklafl›m›” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
Wallerstein krizden nas›l ç›k›labilece¤i konusunda ise
8. e Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomi-
flunlar› söyledi: “Teknik olarak iki farkl› çözüm olabili-
si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
yor. Biz yeni bir sistemi oluflturmaya ilerliyoruz. ‹ki ih-
9. c Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomi-
timal var. Sistem gere¤i gibi iflleyemiyor. Kapitalizm ye-
rine geçecek olan nedir? Ya daha iyi ya da daha kötü si” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
bir sistem. Bilemeyece¤imiz bir fleyden söz ediyorum. 10. a Yan›t›n›z yanl›fl ise “Kapitalist Dünya Ekonomi-
30 y›l sonras› belirsiz. Bu bir aflamada tek bir kanala gesi” konusunu yeniden gözden geçiriniz.
lip oturacak. Bunu biliyorum.”
Bu iki olas›l›k aras›ndaki fark› “Davos ruhu ile Porto
Alegre aras›ndaki fark” fleklinde tarif eden Wallerstein,
“Davos hiyerarflik, sömürgeci bir sistem. Porto Alegre S›ra Sizde Yan›t Anahtar›
demokratik, insanc›l. Gerçekleflecek olan nas›l bir fley S›ra Sizde 1
bilmiyorum, kimse bilemez” dedi. Fundação Calouste Gulbenkian vakf›na ba¤l› olarak
Feodalizmin çözüldü¤ü “1450 y›llar›nda da yeni sistem 1993 y›l›nda kurulan Gulbenkian Komisyonu sosyal bi-
neye benzeyecek diye bir tart›flma vard›, kimse bilmi- limler, do¤a bilimleri ve insan bilimleri alan›ndan 10 bi-
yordu” diyen Wallerstein, ancak bu durumun bizi çare- lim insan›n›n, sosyal bilimlerin bugününü ve gelece¤ini
siz duruma düflürmeyece¤ini ifade etti. tart›flmak üzere bir araya gelmeleri ile oluflturulmufltur.
Bugünkü esas meselenin “özne olmak” oldu¤unu belirten Merkezi Lizbon’da bulunan komisyonun çal›flmalar›
Wallerstein, tart›flman›n determinizm ile özgür irade ara- Wallerstein baflkanl›¤›nda yürütülmüfl ve 1996 y›l›nda
s›ndaki, ‘kader mi irade mi’ tart›flmas› oldu¤unun alt›n› çiz- yap›lan çal›flmalar bir rapor halinde yay›nlanm›flt›r.
di. “Bir sistem normal bir evresinde iken deterministtir. Siz Türkçe’ye “Sosyal Bilimleri Aç›n: Sosyal Bilimlerin Ye-
ne yaparsan›z yap›n, denge noktas›na çekilir. Rus ve Fran- niden Yap›lanmas› Üzerine Rapor” bafll›¤› ile çevrilen
s›z devrimlerinde insanlar dünyay› de¤ifltirmek için çok raporun tan›t›m› flu flekilde yap›lm›flt›r:
çal›flt› ama sistem denge noktas›na çekildi” diyen Wallers- “Bilginin sosyal olarak kurulmufl olmas› gerçe¤i, daha
tein bugüne iliflkin ise daha umutlu bir tespitte bulundu. geçerli bilgiye ulaflman›n da ancak sosyal olarak müm-
“Ama kriz ortam›nda birdenbire bir özgürlük an› yaflan›- kün olmas› anlam›na gelir. Bilginin sosyal temelleri ol-
yor. Bugün ne yapt›¤›m›z çok önem tafl›yor. Berbat bir du¤unu kabul etmek, nesnellik kavram›yla çeliflkili de-
keflmekefl içindeyiz. Al›fl›ld›¤›n d›fl›nda...” diyerek bugün ¤ildir. Tam tersine, biz, geçmiflteki uygulamalara yöne-
yürütülecek öznel/iradi çabalar›n geçmifle nazaran çok lik elefltirileri de¤erlendirerek ve hakikaten daha ço¤ul-
daha etkili sonuçlar do¤urabilece¤ini ifade etti. cu ve evrenselci yap›lar kurarak yap›lacak bir yeniden
yap›land›rman›n, sosyal bilimlerin nesnelli¤ini art›rabi-
Kaynak: lece¤ine inan›yoruz.
http://www.sendika.org/yazi.php?yazi_no=22685, “Bu raporda üç fleyi göstermeye çal›flt›k. Birincisi, bir
Eriflim tarihi: 21.06.2011 bilgi biçimi olarak sosyal bilimin nas›l tarihsel olarak
olufltu¤u ve neden, on sekizinci yüzy›l sonundan 1945’e
uzanan süreçte, görece standart bir dizi disipline ayr›fl- odaklanmaktad›r. Ba¤›ml›l›k Okulu merkez ve çevre ol-
t›¤›d›r. ‹kincisi, 1945’ten bu yana dünya genelinde mey- mak üzere ikili karfl›tl›klar üzerine kurulmufltur ve bu
dana gelen geliflmelerin bu entelektüel iflbölümüyle il- ikisi aras›ndaki ba¤›ml›l›k iliflkisinin zarar vermek üze-
gili ne gibi sorular sorulmas›na yol açt›¤› ve böylece bir rinden bir belirleyicilik iliflkisi oldu¤unu iddia etmekte-
önceki dönemde yerli yerine oturtulan örgütlenme ya- dir. Dünya Sistemi kuram› ise bunun tersine merkez,
p›s›n› yeniden tart›flma gündemine getirdi¤idir. Üçün- çevre ve yar› çevre aras›ndaki belirleyicilik iliflkisine
cüsü de, son y›llarda çok tart›fl›lan bir dizi temel ente- karfl› ç›kar ve olas› yukar› ve afla¤› hareketlilikler oldu-
lektüel soruyu aç›mlayarak, ‘flimdi nas›l bir sosyal bi- ¤unu iddia eder.
lim?’ sorusuna cevap oluflturmakta daha ileri gidebil-
mek için bize optimal görünen bir tav›r belirlemektir. S›ra Sizde 3
Sonuçta, sosyal bilimlerin bu tarihin ve yak›n dönem 20. yüzy›l›n bafl›nda yaflam›fl olan Rus iktisatç› Nikolai
tart›flmalar›n›n ›fl›¤›nda yeniden yap›land›r›lmas›n› tar- Dimitrieviç Kondratieff’in geliflirdi¤i iktisadi analiz yön-
t›flmak istiyoruz. Önerebilece¤imiz basit, aç›k seçik for- temi K-döngüsü ya da Kondratieff döngüsü olarak ad-
müllerimiz yok; sadece bize do¤ru yönde ilerlememize land›r›lmaktad›r. Buna göre uluslararas› piyasalar ve ifl-
yard›mc› olacakm›fl gibi görünen birkaç tart›flmaya aç›k leyifllerine bak›ld›¤›nda yaklafl›k 50 y›l süren yükselme
önerimiz var. ve dura¤anlaflma dönemleri yaflanmaktad›r. Her K-dön-
“Kuflkusuz do¤ru yönde ad›m atmay› sa¤layacak baflka güsünde farkl› bir emek-sermaye iliflkisi vard›r ve dura-
çözümler de vard›r ve baflkalar›n› böyle öneriler gelifl- ¤anl›k dönemi, üretim sistemlerinde ortaya ç›kan bir
tirmeye ça¤›r›yoruz. Bizce her fleyden önemlisi, bir kez yenilik ya da yeni bir teknoloji ile son bulmaktad›r.
daha tekrarlayal›m, sorunun temelinde yatan meselele- “Kondratieff çevrimleri yaklafl›k 50 y›l sürer. Çevrimin
ri acilen ve aç›k seçik ortaya koyarak, ak›l s›n›rlar› için- ilk evresi Bahar (Spring)’dir. Bu evre krizden ilk ç›k›fl
de tart›flabilmektir.” - Gulbenkian Komisyonu ve ekonomik geniflleme dönemidir. Bahar’› Yaz (Sum-
(http://www.metiskitap.com/Catalog/Book/4355), mer) takip eder. Yaz döneminde enflasyon artar ve bor-
Eriflim tarihi: 21.06.2011 sa yükseliflleri bafllar. Ancak bu yükselifller, enflasyon
baz›nda ciddi getiriler sa¤lamaks›z›n ilerler. Yaz, keskin
S›ra Sizde 2 bir resesyonla sona erer ve plato dönemine girilir. Pla-
Ba¤›ml›l›k Okulu ve Dünya Sistem Kuram› analiz birim- to dönemi, yazdan k›fla geçifl, yani Sonbahar’d›r (Au-
leri, teorik yap›lar›, araflt›rma sürecinde neye odaklan- tumn). Borsalar›n en kuvvetli yükselifl aflamas›, bu dö-
d›klar› ve geliflmenin yönüne dair bak›fl aç›lar› üzerin- nemde gerçekleflir. Buna karfl›l›k, enflasyon yavafllam›fl
den karfl›laflt›r›lmaktad›r. Afla¤›daki tabloda bu karfl›lafl- ve bir dezenflasyon dönemine girilmifltir. Plato’dan def-
t›rman›n bir özeti yer almaktad›r. (So, 1990: 195) lasyona geçilir. Bu dönemde hem mal piyasalar›, hem
de borsalar büyük de¤er kaybeder. Likit’in kral oldu¤u
Dünya-Sistem
Ba¤›ml›l›k Okulu dönemdir bu. Geçmifl dönemlerdeki kredi genifllemesi,
Kuram›
yerini borçlar›n likidasyonuna b›rak›r ve çevrim, a¤›r
Analiz birimi Ulus-Devlet Dünya Sistemi
bir depresyonla sona erer.” (http://finans.ekibi.net/fo-
tarihsel yap›salc›: ulus dünya sisteminin rum/kondratieff-dalgalari-tuncer-sengoz-t-3218.html,
Metodoloji devletlerin yükselifli ve tarihsel dinamikleri:
Eriflim tarihi 21.06.2011)
gerilemesi döngüsel de¤iflimler
Kondratieff’in gelifltirdi¤i döngüsellik analizi afla¤›daki
merkez-yar›çevre-
Teorik yap› merkez-çevre gibidir:
çevre
1790’dan 1810-17’ye yükselifl
deterministik: dünya ekonomisi içinde
1810-17’den 1844-51’e alçal›fl
Geliflmenin yönü ba¤›ml›l›k genellikle olas› yukar› ve afla¤›
zarar verir hareketlilik 1844-51’den 1870-75’e yükselifl
1870-75’den 1890-96’ya alçal›fl
merkez, çevre ve
Araflt›rma oda¤› çevre yar›-çevre olmak üzere 1890-96’dan 1914-20’ye yükselifl
dünya ekonomisi Bu döngüsellikler daha sonra baflka iktisatç›lar taraf›n-
dan günümüz de uyarlanm›flt›r. Kondratieff döngüsü
Buna göre Ba¤›ml›l›k Okulu çevreye, tekil ulus devlet- kapitalizmin yükseliflten alçal›fla ve alçal›fltan yükselifle
ler ve ulus devletlerin yükselifli ve gerilemesi üzerine do¤ru uzun dalgalar ya da döngüsellikler biçiminde
odaklan›rken Dünya Sistemi yaklafl›m› bu ulus devletle- sonsuza dek yaflayaca¤› düflüncesini hakl› göstermek
rin oluflturdu¤u bütüne, yani kapitalist dünya ekonomi- için kullan›lmas› nedeniyle elefltirilmifltir.
sine ve bu bütün içinde yaflanan döngüsel de¤iflimlere
Adams, B. N. ve Sydie, R. A. (2002) Contemporary Wallerstein, I. (2004) Amerikan Gücünün Gerileyifli
Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Kaotik Bir Dünyada ABD, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Allan, K. (2006), Contemporary Social and Wallerstein, I. (2005) 21. Yüzy›lda Siyaset, ‹stanbul:
Sociological Theory, California: Pine Forge Press. Aram Yay›nlar›.
Appelrouth, S. ve Desfor Eldes, L. (2008) Classical And Wallerstein, I. (2005) Yeni Bir Sosyal Bilim ‹çin, ‹s-
Contemporary Sociological Theory, California: tanbul: Aram Yay›nlar›.
Pine Forge Press. Wallerstein, I. (2005) Ütopistik ya da 21. Yüzy›l›n Ta-
Gulbenkian Komisyonu, (1996) Sosyal Bilimleri Aç›n, rihsel Seçimleri, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›.
‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2005) Avrupa Evrenselcili¤i: ‹ktida-
Lee, R. E. ve Wallerstein, I. (2007) ‹ki Kültürü Aflmak: r›n Retori¤i, ‹stanbul: Aram Yay›nlar›.
Modern Dünya Sisteminde Fen Bilimleri ile Be- Wallerstein, I. (2010a) Modern Dünya Sistemi Cilt 1:
fleri Bilimler Ayr›l›¤›, ‹stanbul: Metis Yay›nlar›. Kapitalist Tar›m ve 16. Yüzy›lda Avrupa Dünya
Marshall, G. (1999) Sosyoloji Sözlü¤ü, Ankara: Bilim Ekonomisinin Kökenleri, ‹stanbul: Yar›n Yay›nlar›.
ve Sanat Yay›nlar›. Wallerstein, I. (2010b) Modern Dünya Sistemi Cilt
Peet, R. (1991) Global Capitalism: Theories of Societal 2: Merkantalizm ve Dünya Avrupa Ekonomisi-
Development, London: Routledge Publications. nin Güçlendirilmesi 1600-1750, ‹stanbul: Yar›n
Ragin, C. ve Chirot, D. (1999) “Immanuel Wallerstein’›n Yay›nlar›.
Dünya Sistemi: Tarih Olarak Siyaset ve Sosyoloji” Wallerstein, I. (2011) Modern Dünya Sistemi, Cilt 3:
Tarihsel Sosyoloji, der. Theda Skocpol, ‹stanbul: Kapitalist Dünya Ekonomisinin Büyük Yay›l-
Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›. mas›n›n Birinci Evresi, 1750-1840, ‹stanbul: Yar›n
So, Alvin. (1990) Social Change and Development, Yay›nlar›.
Beverly Hills: Sage Publications. Wallerstein, “Dünya Sistemi Analizi ve Kültürel Çal›flma-
Wallerstein, I. (1992) Tarihsel Kapitalizm, ‹stanbul: lar” http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Inter-
Metis Yay›nlar›. view/2894. Eriflim tarihi0 21.06.2011.
Wallerstein, I. (1993) “Sistem Karfl›t› Hareketlerin Tarihi Wallerstein, “Dünya Kapitalizminin Çeliflkileri”,
ve ‹kilemleri”, Büyük Kargafla-Yeni Toplumsal http://www.metiskitap.com/Metis/Catalog/Intervi-
Hareketlerin Krizi, ‹stanbul: Alan Yay›nc›l›k. ew/2894. Eriflim tarihi: 21.06.2011.
Wallerstein, I. (1995) Sistem Karfl›t› Hareketler,
Giovanni Arrighi ve Terence K. Hopkins ile birlikte,
‹stanbul: Metis Yay›nlar›.
Wallerstein, I. (1998) Liberalizmden Sonra, ‹stanbul:
Metis Yay›nlar›.
Wallerstein, I. (1999) Sosyal Bilimleri Düflünmemek,
19. Yüzy›l Paradigmas›n›n S›n›rlar›, ‹stanbul:
Avesta Yay›nlar›.
Wallerstein, I. (2000) Geçifl Ça¤› / Dünya Sisteminin
Yörüngesi (1945-2025), Terence K. Hopkins ile
birlikte, ‹stanbul: Avesta Yay›nlar›.
Wallerstein, I. (2003) “Dünya Sistemleri Kavramlar›na
Karfl› Dünya Sistemi Kavram›: Bir Elefltiri” Dünya
Sistemi, der. A. G. Frank ve B. K. Gills, Ankara: ‹m-
ge Yay›nevi.
Wallerstein, I. (2003) Bildi¤imiz Dünyan›n Sonu, ‹s-
tanbul: Metis Yay›lar›.
Wallerstein, I. (2004) Dünya Sistemleri Analizi, ‹stan-
bul: Aram Yay›nlar›.

Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Çağdaş Sosyoloji̇ Kuramlari PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU ÜN‹VERS‹TES‹ YAYINI NO: 2673

Copyright © 2012 by Anadolu University

UZAKTAN Ö⁄RET‹M TASARIM B‹R‹M‹

Genel Koordinatör Yard›mc›s›

Grafik Tasar›m Yönetmenleri

Dil Yaz›m Dan›flman›

Kitap Koordinasyon Birimi

Ça¤dafl Sosyoloji Kuramlar›

Sanayi Sonras› Toplum: Daniel Bell....................................... 2 1. ÜN‹TE

Alain Touraine: Modernlik ve Demokrasi............................. 28 2. ÜN‹TE

Postmodern Sosyal Teori.. ..................................................... 50 3. ÜN‹TE

4. ÜN‹TE Zygmunt Bauman: Modernlik ve Postmodernlik ................ 76

5. ÜN‹TE Tüketim Toplumu, Simülasyon / Simülakrlar ve

6. ÜN‹TE Post-Yap›salc›l›k: Michel Foucault ve Jacques Derrida ........ 118

Foucault’un Yaflam›....................................................................................... 122

Postmarksizim ve Radikal Demokrasi................................... 142 7. ÜN‹TE

Dünya Sistemi Kuram›: Immanuel Wallerstein ................... 172 8. ÜN‹TE

DANIEL BELL’‹N SOSYOLOJ‹S‹

SIRA S‹ZDE Toplumsal önkestirim

TELEV‹ZYON Bell, 1950’lerde

gi...e¤er...sonra” senaryolar›na göre analiz edebilir; e¤ilimleri izole edebilir ve pro-

‹deolojinin Sonu Tezi

“SANAY‹ SONRASI TOPLUM” KAVRAMI

SANAY‹ SONRASI TOPLUM KURAMI

Sanayi Öncesi Toplum, Sanayi Toplumu ve Sanayi Sonras›

törler aras›nda denge kurmakta, bilinçli politikalarla ekonominin yönünü flekillen-

SIRA S‹ZDE Sanayi toplumu

Bell, insanlar›n gündelik yaflamlar›n› etkileyen istihdam, fabrikalar›n yeri, yeni

ENDÜSTR‹ Tablo 2.1

K ‹ T A P Saint SimonKile‹ ilgili

“...Saint-Simon’un yönteminden ziyade ruhu ile düflünecek olursak, “eski” en-

Sanayi Sonras› Toplumlar›n Genel Karakteristikleri

3. Bilginin artan rolü

SIRA S‹ZDE Post-endüstriyel

DDÜ ‹fiKÜKN AE LT‹ M DDÜ fi‹ KÜ NKsonras›

K ‹ T A P t›r. Kültürün K ba¤›ms›z

re tahmin edebilece¤i iddias› üzerinden kurumsallaflm›flt›r. Oysa yaflam tarz›, de¤er

SANAY‹ SONRASI TOPLUM TEOR‹S‹NE YÖNEL‹K

de aileye iliflkin ciddi dönüflümleri getirmifltir. Aileyle ilgili en belirgin dönüflüm,

zer (Slattery, 2007, s. 464). Sosyolojide gelece¤e iliflkin toplumsal ç›kar›mlarda ya

SIRA S‹ZDE Sanayi sonras›

‹NTERNET Türkiye’deki‹ Niflgücünün

Türkiye sanayi sonras› toplumun en tipik özelliklerinden biri olan geleneksel

Kendimizi S›nayal›m Yan›t Anahtar›

Alain Touraine 1925 y›l›nda Fransa’n›n Hermanville kentinde Resim 2.1

Weber’ci yaklafl›ma paralel olarak Touraine, sosyolojinin konusunun toplumsal ey-

Touraine bu gözlemlerini 1968’de baflta Fransa ve ABD olmak üzere geliflmifl

TOPLUMU ANLAMANIN YÖNTEM‹ VE GEÇ MODERN

ra “eylem sadece mevcut de¤erlerin gerçeklefltirilmesinden ortaya ç›kmaz; in-

The Self-Production of Society [Toplumun Kendini Üretimi] (1973; ‹ngilizce çeviri

Touraine’in Critique of Modernity [Modernli¤in Elefltirisi] (1995), What is

olabilece¤ini tart›fl›r, öneriler getirir (Touraine, 1988: 91-100). Benzer flekilde

Liberalizm, modern dönemin önde gelen ideolojilerinden birisidir. Bu ideolojiye

Touraine’e göre kültürel demokrasinin hayat bulabilmesi için entelektüellere

MODERNL‹K VE MODERN TOPLUMLARIN TEMEL

törleri aras›ndaki mekanik bir mübadele iliflkisine indirgemektedir. Hâlbuki in-

Touraine’in görüflleri dikkate al›nd›¤›nda, ›rki, etnik milliyetçiliklerSIRA S‹ZDE

ihtiyac› olmad›¤›n› teyit eder (Touraine, 1995: 31, 33).

On dokuzuncu yüzy›l›n sonundan beri içinde yaflamakta oldu¤umuz kültürel ve

SIRA S‹ZDE Sizce, “kutsal olandan

Touraine taraf›ndan bir toplumun ya da onun aktörlerinin kendilerini pür

uzlaflt›rma olarak tan›mlanabilir. Onun nazar›nda, özgürlük arzusu bireyli¤i, kültü-