EPiSTEMOLOJi PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2229 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1228
EPSTEMOLOJ
Yazar Do.Dr. Murat BA
Editr Do.Dr. Demet TADELEN
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2011 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr.Alper Tolga Kumtepe r.Gr. Hseyin Frat enol r.Gr.Yaar dl Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Serpil Kodar Dil Yazm Danman Demet Yayla Grafiker Dilek Demirba Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi Epistemoloji ISBN 978-975-06-0903-9 1. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 3.800 adet baslmtr. ESKEHR, Temmuz 2011
indekiler
iii
indekiler
nsz ............................................................................................................ viii
Bilgi zerine lk Dnceler........................................................2

GR .............................................................................................................. NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER .................................................. BLG VE LOGOS .......................................................................................... NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN ....................................... BLG VE ENFORMASYON........................................................................... BLG VE NESNELLK.................................................................................... BLGNN DEER ........................................................................................ Trsel Veya Biyolojik Nedenler ................................................................... Gndelik veya Pratik Gerekeler ................................................................. Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler................................................. zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 3 4 7 8 9 11 11 12 12 13 16 18 19 21 22 23
1. NTE
Epistemoloji Nedir?................................................................... 24
GR ............................................................................................................. KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ........................................ EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI ........................... nsan Bilgisinin Kaynaklar ........................................................................... Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar ...................................................... Bilginin Olanakll ...................................................................................... Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin Yeni Kimlii..................... FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ ........................................................... EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI ........ Norm ve Normatiflik ..................................................................................... nermesel Bilgi............................................................................................. nermesel Doru.......................................................................................... Bilisellik ........................................................................................................ nan .............................................................................................................. Kant............................................................................................................... Epistemolojik Gerekelendirme ................................................................... zet................................................................................................................ Kendimiz Snayalm....................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 25 26 28 28 29 30 31 32 33 33 33 34 34 35 35 36 37 38 39 41 41 42
2. NTE
Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44

GR .............................................................................................................. SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ 45
3. NTE
iv
indekiler
ORTAYA IKII............................................................................................. Felsefenin Balangc: Merak Duygusu ........................................................ Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn Ortaya k .................................................................................................. PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI.... Platon ve Tmeller Kuram .......................................................................... Platon ve Epistemoloji .................................................................................. Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram .............................. METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ ............................................... GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ ................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
45 45 47 49 49 52 53 54 55 57 59 60 61 62 63
4. NTE
phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu ............................ 64

GR .............................................................................................................. DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI ................. pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ....................... Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ....................................................... Yntemsel phe .......................................................................................... OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN PHECL ............. PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI.................................................................................. Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin Var Olmasnn Anlam............................................................. ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ........ Saduyu Kavramna likin Notlar................................................................ PHEC TAVRIN FELSEF DEER ............................................................ zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 65 66 66 67 69 71 72 73 73 74 75 78 80 82 83 83 84
5. NTE
Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86

GR .............................................................................................................. DENEYMCLK NEDR?................................................................................ DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI ........................................................................................................... Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ............................ JOHN LOCKE ................................................................................................ Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu................................................................ Locken Ontolojisi ........................................................................................ Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm.................................. DAVID HUME ............................................................................................... Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ......................................................... 87 87 88 89 90 91 92 93 94 94
indekiler
Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu .............................................................................. GEORGE BERKELEY..................................................................................... deaclk ve Deneyimcilik ............................................................................. Var Olmak Alglanmaktr .............................................................................. DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES........................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ...............................................
95 97 97 98 99 100 102 104 105 106 107
Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk ............................... 108

GR .............................................................................................................. USULUK NEDR? ......................................................................................... USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI .......... DESCARTES ................................................................................................... Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol.................................. Algsal Bilginin Snrlar................................................................................. KANT.............................................................................................................. Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek .................. Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ......... Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular............................. Sentetik A Priori Olanakl mdr? .................................................................. Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ........................................................ USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE ................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahar.............................................................. Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar ................................................. 109 109 110 111 111 112 113 113 114 115 117 120 121 122 124 126 128 128 129
6. NTE
Algnn Epistemolojisi.............................................................. 130

GR .............................................................................................................. ALGI PSKOLOJS......................................................................................... Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar ........................ ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI ................................................... Temsilcilik...................................................................................................... Grngclk................................................................................................ Gerekilik..................................................................................................... ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ....................................... ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES ............................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 131 132 133 134 135 136 137 138 141 144 146 148 150 150 151
7. NTE
vi
indekiler
8. NTE
nermesel Doru.................................................................... 152

GR .............................................................................................................. NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM ............................................... TEMEL DORULUK KURAMLARI................................................................ Karlk Kuram.............................................................................................. Badam Kuram .......................................................................................... Gereksizlik Kuram........................................................................................ Pragmaclk .................................................................................................... DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES ................................... zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 153 154 156 156 159 162 163 165 167 168 170 171 171 172
9. NTE
Bilgi Kavramnn zmlemesi.................................................174

GR .............................................................................................................. BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR ............................................. BLGNN ZMLEMES VE TANIMI........................................................ EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI.......................... Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar ......................... Gettierin Kar rnekleri.............................................................................. Gettiere yantlar ............................................................................................ zet ............................................................................................................... Kendimizi Snayalm ..................................................................................... Okuma Paras ........................................................................................... .. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 175 175 178 179 179 181 183 188 190 192 193 194 194
10. NTE
Bilgisel Gerekelendirme........................................................ 196

GR .............................................................................................................. GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES ............................... TEMELCLK................................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ......................................................... Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ............................................................. BADAIMCILIK ........................................................................................... Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar ...................................... Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar .......................................... Badamcln Sorunlar ............................................................................. K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES ..................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 197 199 202 203 203 204 205 205 208 208 211 213 215 216 216 217
indekiler
vii
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar... 218

GR .............................................................................................................. ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ................................................. Etik - Ahlak Fark .......................................................................................... Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler .................................................. Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol........................................... Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler .......... ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR MIDIR? ................................................................................................... Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam .................................................... Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k............................................. TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI........................................ Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ...................................... Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas................................. Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ......................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 219 220 220 221 223 224 226 226 227 229 229 230 232 233 234 236 237 237 238
11. NTE
Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler... 240

GR .............................................................................................................. GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR ........................ PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI.................................................... Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi ............................................................ Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam ............................................ Wittgenstein ve phecilik ........................................................................... EPSTEMOLOJDE DOALCILIK.................................................................. TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ ..................... RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS ............................................... Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar.......................................................... Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar.................................... roni ve Olumsallk ....................................................................................... Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi ...................................... zet................................................................................................................ Kendimizi Snayalm...................................................................................... Okuma Paras .............................................................................................. Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar ............................................... 241 242 243 243 244 245 246 247 249 249 250 250 251 254 256 258 259 259 260
12. NTE
Szlk ................................................................................... 261
viii
nsz
nsz
Epistemoloji kitab, felsefeye yeni balayanlarn veya felsefe bilgisine sahip olup zellikle epistemolojik tartmalar merak edenlerin keyifle okuyup bilgilenecekleri bir kitap niteliindedir. Kitap, hem epistemolojik sorunsallar temele alarak hem de felsefe tarihi gzetilerek yazlmtr. Metin ierisinde yer alan tartmalar okuru felsefi dnmeye yneltecek ekilde hazrlanmtr. On iki niteden oluan kitabn ilk nitesi, epistemolojinin temel kavram olan bilgi kavram zerine genel bir giri niteliinde yazlmtr. Bu nitede genel olarak insan bilgisinin ayrc nitelikleri ele alnm, bilgi ve enformasyon arasndaki farka deinilmi, bilginin nesnel yn ile bilginin z deerine dayanan gerekeler ortaya konmutur. kinci nite, felsefenin en temel alanlarndan biri olarak epistemolojinin kendisi zerine bir giri nitesidir. Bu nitede bilginin kaynaklar, bilginin tanm ve kavramsal unsurlar, bilginin olanakll, bilginin toplumsal boyutu gibi epistemolojinin temel sorunlar ve epistemolojik zmlemenin temel kavramlar olan nermesel bilgi, nermesel doru, norm ve normatiflik, bilisellik, inan, kant ve gerekelendirme gibi kimi kavramlar tantlmaktadr. Bu niteyle birlikte epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilecek ve epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konulara ilikin genel dzeyde fikir sahibi olacaksnz. nc nite, epistemoloji ile metafizik arasndaki ilikiyi gsteren bir nitedir. Buna gre, bir yandan metafizik ve ontoloji kavramlar ile epistemoloji arasndaki ilikiler, dier yandan da gereklik ve hakikat kavramlar ile epistemoloji arasndaki ilikiler aratrlmtr. Drdnc nitede, Descartesn kkten epistemolojik sorgulamalar, Humeun olgusal dzenlilik konusundaki phecilii ve pheci dncelere tepki olarak Mooreun verdii saduyusal yant ele alnm ve pheci tavrn felsefi deeri gsterilmeye allmtr. Beinci ve altnc niteler bilginin kayna ve kavramsal yaps konusunda felsefe tarihinde olduka nemli bir yere sahip olan iki gre ayrlmtr: Deneyimcilik ve usuluk. Buna gre beinci nitede deneyimciliin ne olduu ele alnm, Locke, Hume ve Berkeleyin birbirinden farkl deneyimci tez ve argmanlarna yer verilmi ve bu dorultuda da deneyimciliin genel bir felsefi deerlendirmesini yapabilmeniz amalanmtr. Altnc nitede ise usulua genel bir giri yapldktan sonra, Descartes ve Kant gibi usularn temel iddialar incelenmitir. Bu niteyle birlikte, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu kavrayabilecek, Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn renecek ve usu grn genel bir deerlendirmesini yapabildikten sonra usuluk ile deneyimcilii karlatrabileceksiniz. Algnn epistemolojisi balkl yedinci nitede ncelikle gz yanlsamalarndan yola klarak alg psikolojisine bir giri yaplm, alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklanm, daha sonra ise alg felsefesinin temel kuramlar arasnda saylan temsilcilik, grngclk, gerekilik ve zel olarak da John Searlen gereki yaklam incelenerek alg tartmasnn genel bir deerlendirmesi yaplmtr.
nsz
ix
Sekizinci nite nermesel doru kavramna ayrlm bir nitedir. Bu niteyle birlikte nermesel dorunun felsefi nemini kavrayabilecek, ve temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini renebileceksiniz. Ayrca ad geen bu kuramlarn gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz. Bilgi kavramnn zmlemesine ayrlm olan dokuzuncu nitede bilgi kavramn oluturan inan, doruluk ve gerekelendirme unsurlarn aklayabilecek, bu dorultuda epistemolojide olduka nemli bir yer tutan bilginin l tanmn yapabileceksiniz. Yine bu nitede yirminci yzylda Edmund Gettierin bilginin kavramsal koulu salansa bile bilginin oluamayabileceini gsterme amac tayan argmann ve bu argmana verilen yantlar renerek bu tartmalarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini kavrayabileceksiniz. Onuncu nite bilgisel gerekelendirme konusunu ele almaktadr. Geriye gitme kavramnn aklanmasnn ardndan, en nemli iki gerekelendirme kuram olan temelcilik ve badamclk kuramlar incelenmi, bu grler kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabileceiniz ekilde ortaya konmutur. On birinci nite etik, estetik ve dinsel bilgi trleri zerine tartmalara ayrlmtr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya ilikin bilginin tek bilgi tipi olmadn renecek, bu farkl bilgilenme biimlerini etik ilkeler bilginin nesnesi midir?, estetik yaglarn ve sanatn bilgiyle bir ilgisi var mdr? ve Tanrnn varl bilgisi sradan bilgiden hangi alardan farkldr? gibi sorularla tartabileceksiniz. Son nite olan on ikinci nite epistemolojide eletirel yaklamlara ve zellikle yirminci yzyldaki yeni gelimelere ayrlm bir nitedir. Bu niteyle birlikte bilgisel gerekelendirme konusunda balamclk kuram gibi yeni yaklamlar, Wittgensteinn anlam ve dil konusunda getirdii farkl yaklam, doalclk, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarndaki tartmalar ve son olarak ta Richard Rortynin pragmac grn kavrayabileceksiniz. Bu kitabn hazrlanmasnda byk bir titizlikle alan ve epistemoloji alannda uzman olan kitabn yazar Boazii niversitesi Felsefe Blm retim yesi Do. Dr. Murat Baa teekkrlerimi sunarm. Epistemoloji kitabnn Trkiyede bu alanda yazlan felsefe kitabnn sayca azl dnlecek olursa nemli bir a kapataca kesindir. Kitabn oluturulmasnda bata retim tasarmcs Yard. Do. Dr. Alper Kumtepe olmak zere emei geen herkese teekkrlerimi sunar, siz sevgili rencilerimizin felsefenin ok nemli bir aratrma alan olan epistemolojiyi keyif ve merakla renmenizi ve baarl olmanz dilerim. Editr Do.Dr. Demet Tadelen
1

Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilecek, basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile logosun balantsn anlayabilecek, Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna ilikin bir n fikir sahibi olabilecek, Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara ilikin aklama getirebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kavramsallatrma Bilme potansiyeli Logos Simgesellik Enformasyon Nesnellik Biyolojik deer Pratik deer z deer
erik Haritas
Bilgi zerine lk Dnceler
GR NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER BLG VE LOGOS NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN BLG VE ENFORMASYON BLG VE NESNELLK BLGNN DEER
Bilgi zerine lk Dnceler

GR
Bu kitapta felsefenin en temel alanlarndan biri olan epistemolojiyi (bilgibilim) tantp baz aklamalar, tartmalar ve irdelemeler sunacaz. Epistemoloji, ele ald konular ve zmeye alt sorunlar asndan, Bat dnyasnda felsefenin ilk ortaya kt zamanlardan itibaren merkezcil bir konuma yerlemitir. Yeni a boyunca ve zellikle 17. ve 18. yzyllarda epistemoloji, felsefenin en dinamik ve zengin alan hline gelmi ve o dnemde bilgi sorunsal zerine nemli yaklamlar ve tezler sunulmutur. Gnmzde de, hem geni bir literatre yaylm olan ada tartmalar hem de 20. yzyl balarndan bugne epistemoloji disiplininin geleneksel kimliine ve yapsna getirilen arpc eletirilerle beraber, bilgi konusundaki kuramsal tartmalar daha da renkli bir dnsel alan yaratmtr. Denebilir ki felsefenin gnmzdeki konumunu anlamann iyi bir yolu, epistemolojinin u anki konumunu anlamaktan gemektedir. Epistemoloji asl ura alan felsefe olmayan insanlar da ilgilendiren ynler barndrmaktadr. rnein, bilimsel, sanatsal ve dinsel konularda alan ve eser reten insanlar da epistemoloji disiplini iinde retilen fikirlerle ilgilenmektedirler. Bilgi, anlama, yorumlama gibi nemli hedeflere ynelen aratrmaclar, yrttkleri ilevler zerine dnrken, dncenin soyutluk dzeyinin ve sorgulamann seviyesinin ykselmesi ile birlikte zaman zaman kendilerini bilgi kavramna ve bilgilenme srelerine ilikin baz felsefi sorular sorarken bulurlar. Bu trden kuramsal soru ve tartmalarn farkl zeminlerde gndeme gelmesinin doal bir sonucu olarak, epistemolojik konular ve argmanlar dier aratrma alanlarnda da bilinir olmu ve eitli balamlarda kullanlr hle gelmitir. Epistemoloji alannn kimliine, yapsna, unsurlarna, zmeye alt sorunlara ve alt alanlarna ilikin kapsaml aklamalara ve tartmalara ilerleyen nitelerde gireceiz. Ancak epistemolojinin inceliklerine ve kuramsal ayrntlarna girmeden nce yaplmas gereken i, gnlk dilde srekli olarak kullandmz bilgi kavramnn kendisine dnmek ve baz n saptamalar yapmaktr. Felsefeciler irdeledikleri bilgi kavram konusunda belli zmlemeler ve aklamalar getirmekte, bu ilevler de sz konusu kavram anlama asndan daha ileri gitmemize olanak tanmaktadr. Buna karn aklda tutulmas gereken bir nokta, bilgi kavramnn felsefenin kuramsal giriimlerinden nce gndelik dile ve gndelik yaama ait olduu gereidir. Biz gnlk durumlar iinde doal bir ekilde bilme ilevleri iinde yer alan varlklarz. Srekli olarak ve yaygn bir biimde bilgisel alveri iinde ol-
Epistemoloji felsefe dnda aratrma yrten insanlar da ilgilendiren bir alandr.
Epistemoloji
mak bizim en sradan zelliklerimizden biri olarak grnr. Doal olarak, bu ekilde yaklaldnda bilgi, zerinde konumaya demeyecek kadar ak ve yaamn iinde barnan bir unsur veya olgu olarak kendini gsterir. Kitabn bu ilk blmlerinde insann bilgi kavram ve bilgi edinme sreleri ile olan ilikisi konularnda baz gzlemler ve saptamalar yapacaz. Elbette felsefi dncenin derinliklerine ve inceliklerine girdike, bilgiye dair baz ilgin akl yrtmelerle ve beklenmedik sorunlarla karlaacaz. Ancak ilk olarak bilgi adn verdiimiz ve zerinde ok da dnmediimiz kavramn gndelik bir resmini ekerek genel bir anlamsal tablo izmeye alalm.
NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER

Fiziksel anlamda bakldnda, insan bedeni doann bir parasdr.
Doada canllarla canszlar temel bir anlamda birbirinden ayrlrlar: Canllar kendiliklerinden devinim veya deiim yaratabilirler.
Evrende var olan eylere baktmzda insann byk oranda dier fiziksel nesnelerle ortak zellikler tadn grrz. Fiziksel bir bedene sahip olmaktan dolay, talar ve aalar gibi biz de dardan gelen etkilere maruz kalr, etkilere tepki veririz. nsan bedeni, ayn bir kaya paras gibi, yksekten brakldnda yer ekimine uygun bir ekilde dnyann merkezine doru harekete geer. Veya insann fiziksel varl, ayn bir bitki veya hayvan gibi, zaman-mekn boyutlarnda belli bir noktada ortaya kar, geliimini srdrr ve fiziksel yapsnn olgunlamasnn ardndan hcresel bozulma ve yok olma srelerine girer. Bizler hem organik olan varlklarla hem de cansz olarak nitelediimiz fiziksel nesnelerle byk ortaklklar barndrrz. Ancak gzlemleyebildiimiz dnya, tm bunlara ek olarak, insan olmann bizi dier var olan eylerden kkten bir biimde ayrdn da ortaya koymaktadr. Bir kayadan farkl olarak insan organik deiim ve geliim srelerine girme kapasitesine sahiptir. Bir bitkiden farkl olarak insan be duyusu araclyla kendini darya aar. Ve dier hayvanlardan farkl olarak, insan, artc zihinsel yetenekler barndrr ve bu yetenekleri kullanarak hem kendini hem iine doduu dnyay nemli oranda deitirebilir. Bu konu zerinde biraz duralm. nsan bedeni, doadaki nesneler arasnda bir dier fiziksel nesne gibi dursa da, dier nesnelerde bulunmayan bir dinamizme sahiptir. Ancak bu dinamizmin ne kadarnn insan trne zg olduu, ne kadarnn ise baka trden canllarla paylaldnn ortaya konulmas gerekiyor. Dier trlerle ortak ynler barndrma durumu, en genel ifadesini canl olmak kavramnda bulur. Eski Yunann nl felsefecilerinden bazlar evrelerindeki dnyann evrensel ileme ilkelerini aklamaya alrken, basit ancak nemli dnsel sonular olabilecek saptamalar yapmlard. Aristoteles (M.. 384-322), bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn kendiliklerinden hareket veya deiim yaratabilme yetisine sahipken (rnein, bir bitkinin boyunun uzamas, bir hayvann yerini deitirmesi, vb.), talarn ve kayalarn kendiliklerinden devinim veya deiim yaratabilme kapasitesinden yoksun olduklarn gzlemlemiti. Talar ve kayalar, dardan kaynaklanan nedenlerle ypranp dalsalar da, byme ve lme gibi sreler veya durumlar yaamazlar. Bu durum, eer Aristoteles haklysa, dnyann varlksal dzeninin kabaca ikiye ayrlabileceini ve canl-cansz ayrmnn nemli bir niteliksel blnmeye karlk geldiini gsterir. Aristotelesi bir tarzda dnrsek, bitkilerin, hayvanlarn ve insanlarn (yani can-llarn) kendiliklerinden devinime yol ama ya da kendiliklerinden deiimden geme potansiyelinin olduunu belirtebiliriz. Tabii ki, karmaklk ve gelimilik ynnden bakarsak, bir sincap maydanozdan, insan da bir sincaptan ok farkl bir potansiyele veya cana sahiptir. Ancak, daha genel bir ifadeyle, canllarn bu karmak evrende ilgin bir farknn ve ayrcalnn olduunu dnmek olanakl grnmektedir.
1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler
Bu balamda, insann dier varlklarla nasl benzetiinin ve nasl ayrldnn saptanmas, insan insan klan zelliklerin kavranmasnn da yolunu aar. Benzemeye bir rnek verirsek: Can olan yani, dar bir anlamda bakldnda, kendiliinden deiim yaratabilen varlklar arasnda hayvanlara ve insanlara zg zelliklerden biri, algsal olarak dnyaya ak olabilmektir. Bir ta paras veya demir ktlesi dnyadan fiziksel olarak etkilenebilir; ancak almaya ak deildir. O halde, alg yetisine sahip olma tm hayvan trlerinde ortak olarak bulunan bir zellik olarak kaydedilebilir. Buna karn, dier hayvanlarla bizim aramzdaki ayrm noktalar da dikkat ekici llerdedir. rnein, biz insanlarn dnyann etkilerine bilinli bir ekilde ak canllar olmamzn sonularndan biri, bilgi edinebilen, bilgi yoluyla karmak iler baarabilen varlklar olmamzdr. Bu da bizi bu nitenin ana temas olan bir noktaya getirir: Genel olarak ifade edildiinde, insan denen canly insan yapan (ve kayda deer bir dzeyde dierlerinden farkl klan) en nemli zelliklerden birinin bilgi kavram veya bilginin gereklemesinde yattn dnrz. nsan, fiziksel bir bedene sahip olma itibaryla fiziksel dnyann dier nesneleri arasnda bulunan, ancak dier varlklarn yapamad bir takm zel ilevleri gerekletiren bir varlktr. Bilmek, bilgi sahibi olmak, bilgiyi ileyerek yeni bilgiler ve dnyevi deiimler yaratmak insann temel ilevleri arasndadr. Bu noktada sorulabilecek kritik bir soru udur: Bilgi yalnzca ve btnyle insana zg olan ve sadece insan tanmlayan bir olgu mudur, yoksa bizim baka canl trleriyle de paylatmz ve ortaklatmz ynleri var mdr? Bu aamada, sorunun felsefi derinliklerine ok inmeksizin ve temel baz gzlemlerden hareketle, ele aldmz konu zerinde dnmeye devam edelim. rnein, evremizde gzlemlediimiz dier memeli hayvanlarn bizden daha basit canllar olmakla birlikte bir tatan, iekten veya tost makinesinden daha akll olduklarna inanrz. Kpeimiz ardmz zaman koarak gelir; kedimiz karn acknca kendisini beslememiz iin talepkr bir tavrla miyavlamaya balar. Kedinin davranlarna bakarak yaptmz Tekirin karn ackm tr bir karmn ardndan, verdiimiz mamay itahla yemesini izleyince, onun sergiledii davranlarn gerekten alktan kaynaklandn ve bize verdii sinyalleri doru yorumladmz dnrz. Baka bir deyile, kedinin srarc bir ekilde miyavlayarak ayaklarmz arasnda dolamasnn tesadfi olmadna, o tr davranlarn kedinin sahip olduu akln bir sonucu olduuna inanrz. Her ne kadar insana gre ok daha basit yapda grnse de, kedinin ortaya koyduu eylemler canszlardan ve bitkilerden farkl olarak bir tr zekya sahip olduunu gsterir. Fakat bu iyi gerekelendirilmi dncelerden ilham alarak, kedinin o anda gayet bilinli bir tarzda bizi bilgilendirdii sonucuna varmamz biraz aceleci bir karm olur. Yine de, daha az iddial olacak bir ekilde, kedinin ackmasnn bize ynelik belli davranlarda bulunmasna neden olduunu syleyebiliriz. Sahibine ynelik miyavlama davranlarna girmenin kedi asndan bilgi balamnda tam olarak ne anlama geldii ise, zerinde dnmeye ve speklasyona ak bir sorun olarak grnmektedir. Kedinin dnyaya dair neleri bildii veya baka bir canlya bilgi aktarm yapp yapamayaca son derece tartmal konulardr. Ancak daha kesin olan bir nokta udur: Kedinin kendisi, vcudunda gerekleen ve fiziksel bir olgu olan bedende yiyecek/enerji ihtiyacnn artmas durumundan bir ekilde haberdar olmal, yani acktnn isel sinyallerini almaldr aksi hlde kedi ksa srede lrd. Hem insanlar hem de hayvanlar karnlarnn acktnn veya canlarnn yandnn kolayca farknda olurlar. hllerimizin farknda olmak, zerinde dnmeden gerekletirdiimiz ok temel bir farkndalk trdr. Bir dier ilgin rnek, hayvan-
nsann en ayrc zelliklerinden biri bilinli bir ekilde bilgi edinmeye ak olmaktr.
nsanlar ve dier memeliler arasnda nemli baz benzerlikler olsa da, hayvanlarn da bilgi sahibi olduklarn sylemek tartmaya ak bir iddiadr.
Epistemoloji
eit temel veya basit farkndalk olduu sylenebilir. Bunlardan ilki i hllere ynelik farkndalklar, ikincisi evreye ynelik igdsel farkndalk ve ncs de deneyimleyerek ve bedenin pratik yapmas sonucu ortaya kan bilme durumlardr.
nsanlarn sahip olduu dnya bilgisi, hayvanlarnkinden farkl olarak dilsel ve kavramsaldr.
larn yn saptama gibi konularda kaydettikleri baarlardr. Sahiplerinden yzlerce kilometre uzaa braklan kpeklerin eve dn hikyeleri zellikle gazete ve televizyonlarda ska karmza kar. Kularn toplu hlde g etmeleri ve belli bir hedefe hi sapmadan ulamalar da dier bir rnektir. Hayvanlarn bu tr durumlarda zor bir ii baaryor olduklarna phe yoktur. Ancak, doa iinde baaryla yn tayini yapan, yani deyim yerindeyse, bir tr igdsel farkndalk sahibi olan bir hayvann bu nedenden dolay bilgi sahibi olup olmad kesin bir tarzda saptanmas daha etrefilli bir konudur. Hayvanlarda olduu iddia edilen bu iki farkndalk trnn her trl tartmadan uzak olduunu elbette syleyemeyiz. En azndan igdnn nasl bir ey olduu ve hatta gerekten olup olmad konusunda nemli soru iaretleri vardr. Ancak bu farkndalklar, eer gerekten var iseler, belki bilginin ilkel trleri olarak listemizde not edebileceimiz durumlardr. Bu doutan gelen farkndalklara ek olarak, vcudun sahip olduunu varsaydmz baka ilgin bilgi eitleri de bulunabilir. Bisiklet binmeyi renen bir insann veya bir sirk hayvannn bilgisi szel deil, bedensel bir bilmedir. Benzer bir ekilde yzmeyi renmenin yolu kitap okumaktan deil, bedeni kullanarak denemeler yapmaktan geer. Bu bilme trne de renilmi bedensel bilme adn verelim. Yukardaki paragrafta, basit ve hatta hayvans diye niteleyebileceimiz farkndalk tipinden sz ettik: hllere dair farkndalk, dnyaya/doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme. (Burada farkndalk deyimini, her hangi bilinlilik veya st dzey bilisellik anlam yklemeksizin, temel bir ifade olarak kullandk nk bu farkndaln bilgisel anlamda nasl bir duruma karlk geldii ve hangi zihinsel dzeylerde gerekletii konularnda herhangi bir argman gndeme getirmedik.) imdi konunun baka bir boyutuna geelim. rnein, bir kpein veya maymunun bilgi sahibi olduklar iddialar karsnda genelde kafamzda soru iaretleri uyanr. Bunun nedenini bir para irdelemekte yarar var. Bu soru iaretlerinin esas nedeni, bizim bilginin tipik rneklerinden bahsederken aklmza ilk gelen durumlarn, acktn bilmek veya yzmeyi bilmekten ziyade, kavramsal yaplarn varln gerektiren rnekler olmasdr. Ben u anda bir gezegende yayorum, 12nin karesi 144tr, ve Dn bir arkadamla buluup kahve imitim: Btn bu saydklarmn bilgisine sahip olduumu rahata iddia edebilirim. Tm bunlar olanakl klan nemli bir unsur, benim doal bir dil olan Trkeyi konumam ve bir kavram daarcna sahip olmamdr. Bu kavram daarc son derece eitli ve zengin bir btne karlk gelir. Benim sahip olduum kavramlar arasnda rnein unlar vardr: Benlik, gezegen, say, arkada, kahve, sv ime eylemi, renk, gl kokusu, ma, yozlama, zlem, Tanr, felsefe vb. (Burada kartrlmamas gereken bir nokta udur: Sv ime eylemi hayvanlarn da doal olarak gerekletirebilecei bir eylemdir; ancak tahminen yalnzca insanlar Sv ime eyleminin kavramna sahiptirler.) Dnyaya ilikin bilgilenmem bu kavramlarn dolaymyla ortaya kmaktadr. Eer biz insanlar karmak ve gelimi memeliler olarak dier tm canl trlerinden bir ekilde ayrlyorsak, bu farklln en nemli aklamas bizim dilsel, kavramsal ve akl yrtmeye ilikin yeteneklerle donatlm varlklar olmamzdan gemektedir. Bu yeteneklerin veya kapasitelerin tmn ksaca logos sahibi olma ifadesiyle betimleyebiliriz.
Yaamdan rnekler Hayvanlarn av peindeyken uygulad stratejilerden bazlar artc dzeyde olabilmektedir. rnein, kartallar kaplumbaa gibi sert kabuklu kara hayvanlarn gl peneleriyle kavrayp ykseklerden kayalara brakarak paralarlar ve etlerini yerler. Kartaln bylesi bir beceri sergilemesi hem davran ve zihin zerinde alan bilim insanlarn hem de bilginin kavramsal incelemesini yapan felsefecileri ilgilendiren ynler iermektedir. Burada dikkat eken temel bir nokta, kartaln stratejik planlama sonucu gibi grnen davranlarnn insanlarn bilinli eylemleri ile nemli byk bir benzerlik gsterdiidir. Ancak bu tr benzerliklere ramen, konuya eletirel ve derinlemesine bakmakta yarar var. Grne gre, kartal esas itibaryla bir problem zmektedir. Problem udur: D sert kabukla evrili olan kaplumbaa etine nasl ulalr? Kartaln bu problemi zmede eylemsel baarya ulayor olmas, insann aklna kartaln bir bildii var dncesini getirmektedir. Ancak buradan karmamz gereken genel sonu tam olarak ne olmaldr? Sonuca gtren bylesi bir yntemi bilmenin ve uygulamann bir hayvan iin doada varln srdrebilme asndan ne kadar nemli olduu ortadadr. Her zaman bilincinde olunmasa da, bilgi ve bilgisel uygulama yaamsal bir deer tar. Dahas, hayvanlar dnyas gzlendiinde, bilginin belli rneklerinin artc incelikler ierdii de sylenebilir. Bununla birlikte, yukardaki rnekteki kartaln eitli fiziksel hesaplar veya bilinli akl yrtmeler sonucu doru yntemi bulduunu sylememiz zordur. Kaplumbaann etine ulaabilmeyi salayan stratejik bilgi, doann bir paras olan kartaln derin hesaplara girmeksizin ve tahminen kendiliinden (yani doal olarak) sahip olduu bir farkndalktr. Bu elbette etkileyici bir olgudur. Kartal, zellikle de av biraz iriceyse, kaplumbaann kabuunun krlmas iin, diyelim ki, 3 metre deil de 50 metre ykselmesi gerektiini nasl bilmektedir? Daha da kritik olarak, bu tablo, kartaldan insana geldiimizde nasl deimektedir? Felsefi bir merakla sorarsak, insann bilgi daarcn zel ve farkl klan ynler nelerdir? Bilginin insana zg boyutlar hangileridir? Bu sorulara yant vermeye almak, insann kendisini daha iyi tanmasna ve tanmlamasna da olanak tanyacaktr.
SIRA SZDE nsann bilgi dnyasnn inceliklerini anlamann iyi bir yolu karlatrmal bir yntem izleyerek dnya bilgimizin dier hayvanlardan nasl farkllatn saptamaktr. Bu konuda siz de gzlemlerinize dayanarak ve akl yrtmeler yaparak insann sahip olduu bilginin DNELM zellikleri konusunda felsefi bir tablo oluturmaya aln.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
nsann sahip olduu bilginin en nemli nitelii logos iermesidir. Logos D KKAT temel olarak mantk, akl, gereke ve sz gibi kavramlarla ilikili bir SIRA SZDE deyimdir.
BLG VE LOGOS
S O R U
nceki blmde, kavramsallatrmay gerektiren ve szel dolama giren bilgi trnn, dier farkndalk veya bedensel bilme hllerinden oldukaTfarkl ynler DKKA ierdiini belirttik. Pek ok kiinin zerinde uzlaaca gibi, kavramsal/szel bilginin insana zel ve onun bilisel farkllklarn yanstan bilme tr olduu rahatSIRA SZDE lkla iddia edilebilir. Bu anlamda insan zel klan nitelikleri en iyi betimleyen felsefi deyimlerden biri olan logos konusunda bir parantez aarak bu kavramn anlam ve bilgi asndan nemine dair aklamalar getirelim. Yunanca bir deyim olan AMALARIMIZ logos, biyo-loji, psiko-loji, epistemo-loji gibi disiplin adlarnda son ek olarak da yer alr ve aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelam gibi deiik an T A P lamlara gelir. Logos, en genel anlamyla, akla ve aklcla aitK olan ile ilintilendirilmitir. Buradaki aklcln mutlaka insan aklna dair olmas gerekmez. Buna
TELEVZYON
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Epistemoloji
felsefe tarihinden bir rnek verebiliriz: nl Alman felsefeci G. W. F. Hegel (17701831), biz insanlarn akla sahip canllar iken, bizim kavramaya altmz varlk alannn baka bir deyile bizi evreleyen gerekliin aklclktan nasibini almam (veya belli bir dzenden veya mantktan yoksun) olmasnn btnyle sama olduunu dnm ve bilen-bilinen ayrmnn kesin hatlarla yaplmasna kar kmt. Bu dnceye gre, hem bilen zneler hem de bilinen nesneler ayn aklc ve sresel byk dzenin (genel olarak, bir logosun) iinde yer alrlar. Benzer rnekleri bilim alanlarndan da verebiliriz. Modern an ve Modern zihnin en parlak rnlerinden biri olan Galille-Newton fizii, evrenin yapmsal alfabesinin matematiksel olduu inancna dayanr. O yzden nesneler aras fiziksel ekimi ifade eden yasalar, Modern bilimin paradigmasna gre, belli blgelerde deil evrenin her kesinde matematiksel bir kesinlik dhilinde geerlidir. Ksacas, insann dnda kalan evren iin de aklc bir dzen (veya bir logos) erevesinde iliyor diyebiliriz. nsan bilgisinin hayvansal farkndalklardan farkl olarak logos barndrdn dnmek, insana zg bilgilenmenin temel olarak kavramsal, szel ve gerekelendirmeye ak bir ynnn olduunu sylemeye karlk gelir. Bu konunun ayrntlarna ilerideki nitelerde deineceiz. Bu aamada not etmemiz gereken dnce, felsefe tarihinde ska karmza kan logos kavramnn insan bilgisinin ayrt edici ynlerinin tanmlanmasnda nasl kullanlabileceidir. Kavramsalla veya simgesellie dayanan bilginin, logosun zsel nitelikleriyle (gereke, sebep, mantk, sz, vb.) nasl rtt ve yukarda hayvans olarak betimlediimiz basit bilme eitlerinden nasl ayrld dikkate deer bir nokta olarak kendini gstermektedir.
NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN

u ana kadar bilginin biz insanlar dier varlklardan ayran niteliinden ve trmz iin tad kritik nemden sz ettik. Bu noktada bir parantez ap, yukarda tarttmz noktalar nda, insann dnya zerindeki arpc tarihine bu kitabn ilgi perspektifinden hzl bir ku bak yorum getirelim. nsan dier hayvanlarla karlatrldnda fiziksel dnyayla ba etme asndan byk bedensel avantajlara (byk diler, iri peneler, karanlkta keskin gr yetenei vb.) sahip olmasa da, ilk zamanlardaki dezavantajn zihinsel veya ilevsel becerileri sayesinde atlatm ve etkileyici bir tarihsel yol kat ederek ta devrinden nternet ana kadar uzanmtr. Bu macerada insan dier trlerden ayran bir kopma noktas, insann dnyay alglama ve evreyle ba etme gibi basit ilevlerin tesine geerek, simgeselletirme sayesinde bilgiyi (zihninde olduu kadar) bedeni dnda biriktirmenin yollarn kefetmi olmasdr. Bir hayvan yaamsal deneyimlerini yavrularna aktarma ansna fazlaca sahip deilken, dnyaya gelen her bebek ktphaneleri ve inanlmaz hacimdeki elektronik bellei doldurmu olan bir dnya bilgisi okyanusuna domaktadr. nsan doal yetilerine ek olarak dilsel ve kavramsal bir varlk olmas sayesinde bilgiyi simgeletirerek trdeleriyle paylaabilmekte ve karlkl olarak aktarabilmektedir. nsan trnn ilk ortaya kt alardan farkl olarak, harfler, kelimeler, iaretler ve dier kavramsal simgeler insann bilgiye ulamasnn ve bilgiyi ilemesinin artk temel yolu olmulardr. Bu anlamda simgesel yaplar bizim neredeyse ikinci bir doamz hline gelmi ve varlmz tanmlayan ana unsurlara dnmlerdir. Modern insan, bu hliyle, kavramsalln ve bilginin bir rn ya da sonucudur. Eer fizik, kimya, biyoloji, matematik, mhendislik, tarm ve dier pek ok alanda biriktirdiimiz bilimsel bilgiler ve sanat, felsefe gibi alanlarn yaammzda sunduu kavramlatrmalar veya simgesel derinlikler
Gnmz insannn dnyas byk oranda kavramlar ve dilsellik araclyla ekillenmitir.
yaammzdan ekilip alnsayd, tahminen, yalnzca doada ayakta kalmaya alan basit bir memeliye dnerdik. te bylesi bir sreten geerek yoluna devam eden ve yaam boyunca dnyaya srekli olarak kavramlarn penceresinden bakan modern insann bilgi olarak ald ey, bir kedinin veya sincabn sahip olabilecei bilgilerden niteliksel ve kategorik olarak ayrlmaktadr. Bu basit nermenin sonular, aslnda, insan ve dier canllarn bilme ilevlerinin yaplar konusunda da dnmeye deer bir durum yaratmaktadr. Evimdeki kedi rneine dnelim: Benim dnya bilgim asndan bakldnda, sahip olduum kedi evcil, sevimli ve oyuncu bir hayvandr. Benim onunla ilgilenmemi ve acktka beslememi beklemektedir. Ancak kedinin asndan bakldnda ki bir kedinin asndan yaama bakmak bizim iin tahminen olanakszdr ortaya kan durum son derece farkl olabilir. Her ne kadar evde hayvan besleyen kiiler hayvanlarna insans nitelikler (candan, keyifli, kindar, iyi dost vb.) atfetmeye eilim gsterseler de, bu eilimlerin hayvanlarn gerek doasndan ziyade bizim kavramlarmz, deerlerimizi ve duygusal gereksinimlerimizi yanstyor olma olasl da dk deildir. Diyelim ben kedinin sahibi ve onu seven bir insan olduumu biliyorum. Peki, kavramlardan yoksun olduunu dndmz kedinin benim bir sahip veya onu seven bir kii olduumu bildiinden kolayca sz edebilir miyiz? Kedinin yemek vakti geldiinde ve benim yaklaan ayak seslerimi duyduunda beni elimde kedi mamas ile grme beklentisine girdiini sylemek akla uygundur; ancak bunun tesinde kediye atfedebileceimiz bilgisel ve kavramsal durumlar tartmaya daha fazla aktr. Elbette bizim buradaki amacmz kavramsallktan yoksun grnen hayvanlarn bilgi asndan ne durumda olduklarn saptamak deil bu i byk oranda deneysel bilimle uraan aratrmaclara kalan bir sorunsal oluyor. Ancak bu tr dnce deneyleri bilgi konusunda daha nce zerinde ok kafa yormadmz baz konularda zihnimizi zorlama ve bilgi kavramn daha anlalr klma ynnde yararl bir yntem olarak grlebilir. u ana kadar daha ok bilginin doas zerine fikirler retip, kavramsal (veya iinde logos barndran) bilginin nemine dikkat ekmeye altk. Yukarda sergilediimiz akl yrtmelerden, bilginin her boyutuyla insana ait ve tmyle kavramsallkla rl bir olgu olduunu karmak yanl olabilir. Ancak bu tartmalar insanlarn edindikleri bilgi trlerine ve onlarn i dinamiklerine k tutmas asndan deer tamaktadrlar.
BLG VE ENFORMASYON
imdi gndelik bilgi kavramnn baz inceliklerine girerek bu konudaki anlaymz daha rafine hle getirmeye alalm. Sradan sohbet ortamlarnda veya bilimsel balamlarda bilginin yan sra, onunla ilintili baka baz nemli kavramlar ve deyimler de kullanrz. Bunlar arasnda en kayda deer olanlardan biri enformasyondur. Enformasyon deyimi Trkeye Bat dillerinden gemi olup, Arapas malumattr (malum olan, yani bilinen eyler anlamnda). Bu deyimin tartmalarmz ve zmlemelerimiz asndan nemi, onun sk sk bilgi ile kartrlmas veya bilgi ile elenik tutulmasndan kaynaklanmaktadr. Elbette bu iki kavramn kartrlmas bouna deildir. Hem enformasyon hem de bilgi kavramlar birbirine ok benzeyen balamlarda ve benzer gramer yaplar iinde kullanlmaktadr. rnein, insanlarn bilgi ve enformasyon sahibi olma durumlarndan bahsederiz. Veya iinde bulunduumuz zamanlar tanmlarken bazen Bilgi a bazen de EnBilgi ve enformasyon kavramlar genellikle e anlaml olarak kullanlsa da bu kullanm olduka yanltcdr.
10
Epistemoloji
Enformasyon kavram, bilgi asndan, hammadde olma anlam tar.
formasyon a deyimlerini yeleriz. Fakat bu iki kavramn benzer kullanmlar olsa da, aralarnda belli farklar olduunu da sylemek olanakl grnmektedir. lk olarak, bilgi ve enformasyon kavramlarnn dilsel kullanmlarnn birbiriyle tam rtmediini belirtebiliriz. Her ne kadar sahip olma kavram hem bilgi hem de enformasyon iin kullanlabilir grnse de, bu iki kullanm arasnda nemli farklar da vardr. Enformasyon toplumsal olarak dolamda bulunan ve farkl iletiim birimleri arasnda aktarlabilen unsurlardr. Bilgi ise, enformasyonla ortak zellikler tamasnn yan sra, bilmek kelimesinin gsterdii gibi en temelinde fiil veya eylem kipinde ifade edilebilecek bir zihinsel durumdur. nsanlar ok sayda zihinsel faaliyet iinde bulunabilirler: Dnmek, inanmak, istemek, niyet etmek, zlemek, bilmek, vb. Enformasyon, her ne kadar zihnimizin iinde ileyebileceimiz bir unsur olsa da, insan bilgisi kavramna genelde atfedildii ekliyle bir zihin durumu deildir. Bu fikirlerden hareketle, enformasyonun daha ok bir tr bilisel ham madde olduunu ve insan bilgisine temel oluturabileceini dnebiliriz. Bunu gndelik bir rnek zerinden biraz amaya alalm. Diyelim ki ben iki politikac arasnda gelien gncel bir tartmann ve bu politikaclar arasnda karlkl olarak yaplan yolsuzluk sulamalarnn ardndaki gerei renmek (yani ksaca gerei bilmek) istiyorum. amzda bunu yapabilmenin en etkili ve hzl yolu basn yayn organlarn kullanarak bu konuda enformasyon edinmek olacaktr. Bu amala bavurduum resm belgeler, gazeteler, kitaplar, nternet siteleri ve yorumcularn fikirleri benim bu konu zerinde bilgi sahibi olma veya bilgilenme yolunda ilerlememi salayacaktr. Ancak, edindiim duyum paracklar veya enformasyonun her biri gerei tamak zorunda deildir. rnein, bu politikaclarn fikirleri dorultusunda yayn ve propaganda yapan nternet sitelerinin ieriklerini dikkatle okuduumu varsayalm. Bu durumda ben enformasyon edinme amacma uygun hareket ediyor olduumu syleyebilirim. Ancak, enformasyon edinme srecinde farkl kaynaklardan gelen bilisel malzemeyi toplamam benim aratrmakta olduum konuda aradm yant elde etmi olduum ve bilgiye ulatm anlamna gelmeyebilir. Ben, aklc bir bilisel varlk olarak, bana ulaan bilgisel ham maddenin ne ierdiini bilmenin tesine gemek gibi bir amaca sahibim. Eer sadece enformasyon toplamak benim iin yeterli ve tatmin edici olsayd, konuyla ilgili birka Internet sitesine girip ieriklerini okuduktan sonra bilme servenimi sonlandrdm dnrdm. Fakat, bilindii gibi, bilgi peinde koan insanlar genelde gzlerini enformasyon paralarnn tesinde bir hedefe dikerler. Bu da onlarn olduka kark, zahmetli ve logosun st dzeyde kullanmn gerektiren ilere girmelerine neden olur. (rnein, bir enformasyonun kmesinin dier enformasyon paralar ile tutarlln test etmek, eldeki enformasyonun miktarn arttrmak iin aratrmalara ve sorgulamalara devam etmek, vb.) O hlde, bilgi ile enformasyon/malumat arasnda kayda deer farklarn olduunu savlayabiliriz. Bu konunun kuramsal derinliklerine, bilginin kavramsal zmlemesi ile ilgili ksmlara geldiimizde deineceiz.
SIRA SZDE Gndelik bilgilenme durumlarmz zerinde dnerek, enformasyon kavramn daha ak hle getirmeye ve kavramsal zelliklerini ortaya karmaya aln. Bu deneme, gnlk yaamda ok sk kullandmz ancak tm inceliklerini fark edemediimiz enformasDNELM yon kavramn ve onun bilgisel roln daha anlalr klacaktr.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
11
BLG VE NESNELLK
Yukarda belirttiimiz tartmayla ilgili bir dier konu da, bilginin nesnellik kavram ile ilikisidir. Dnmek, inanmak, istemek, arzulamak nasl insana zg zihinsel durumlarsa, bilmek de insanlarn gerekletirdii zihinsel bir ilevdir. Ve bizim yaama dair edindiimiz bilgiler zihinselliimiz iinde barnrlar. Ancak meseleyi bu ekilde ortaya koymak, bilginin nesnellii balamnda belli bir oranda kafa karklna neden olabilir. Zihinsel durumlar bizim znelliklerimiz iinde yer alan, yani zneye ait unsurlardr. rnein ben, ortada belli bir neden yokken, aniden Brezilyada olmay isteyebilirim. Bu benim znelliimle ilgili ve zihnimin iinde olan bir durumdur. Veya, son derece mantksz bir ekilde, dnyann aslnda dikdrtgen prizmas eklinde olduu ynnde gl bir inanca sahip olabilirim. Eer dnyada zihinler olmasayd, inanlar, istekler ve bilgiler de olmazd. Bu anlamda her zihinsel durum, tikel bir zihinde veya zihinlerde barnabilir. Peki, eer bu doruysa, zihinsel bir durum olan bilmenin, ayn inan veya arzu gibi, nesnellikten uzak ve keyfi bir hal olduunu syleyemez miyiz? Yukarda betimlenen akl yrtme nemli bir soru iareti uyandrr nk biz bilgi kavramnn znellie ya da keyfilie yakn olmadn dnrz. rnein, ben Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzakln yaklak 384400 kilometre olduunu biliyorum. Bu bilgiyi tuttuum yer, doal olarak, belleim veya zihnimdir. Ancak bu bilginin benim zihnimde barnmas, onun mutlaka znel olduunu gstermez. Bilgi zihnimde tutulsa da, ieriinin veya doruluunun belirlenmesi benim znelliimden ve keyfi tercihlerimden bamsz gerekleir. Eer Dnya ile Ay arasndaki ortalama uzaklk gerekten 384400 kilometre civarndaysa, bunun nedeni kendim veya zihinsellik sahibi olan dier insanlar deil, evrendeki nesnelerin konumlardr diye dnrz. Yrtmekte olduumuz bu tartma, bilginin neden olduka ilgin ve kafa kartrc ynler ieren bir kavram olduunu da ortaya koymaktadr. Eer ben mart kavramn ak hle getirmeye alyor olsaydm, dnyadaki martlara ynelik aratrmalar yapar ve somut gzlemlerimi baz kuramsal unsurlarla birletirerek belli bir sonuca ulardm. Veya, eer ilgi duyduum konu, gece grdm ryalarda gezdiim yerlerin listesini karmak gibi benim znelliimi kapsayan bir durum olsayd, uyandktan sonra kendi belleimi yoklama yoluyla gerekli almay retmi olurdum. Ancak bilgi kavramnn irdelenmesi, pek ok dier felsefi kavramda olduu gibi, ne nesnel dnyann fiziksel nesneleri zerinde yaplan bilimsel aratrmalara, ne de yalnzca benim kiisel hllerimi veya znelliimi ieren ahsi bir servene benzemektedir.
znelerin zihinsel bir durumu olan bilgi, ierii nedeniyle nesnel bir yn tar.
BLGNN DEER
Bu nitede en son olarak bilgi kavramnn deeri zerine saptamalarda bulunacaz. Her ne kadar bilginin deeri kavram yaln ve olduka sradan bir konuya karlk geliyor izlenimi verse de, aslnda bu kavrama farkl alardan yaklamak olanakl grnmektedir. Bu ynlerin en nemli olanlarnn hakkn verebilmek ve tartmay biraz derinletirebilmek iin, bilginin deerini ana balk altnda inceleyeceiz. Elbette aada nerilen l ayrmn mutlak olduu ve konuyla ilgilenen herkesin kabul edecei gibi bir varsaymla hareket etmiyoruz. Yine de, bu boyutun, bilginin deeri sorunsal kapsamnda en temel baz noktalara deindiini dnebiliriz.
Bilginin farkl anlamda deeri olduu sylenebilir: Bilginin yaamsal veya trsel deeri, bilginin pratik veya arasal deeri ve bilginin z deeri.
12
Epistemoloji
Trsel Veya Biyolojik Nedenler

Yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, insan son derece gelimi bir memeli tr olarak eitli biimlerde bilgilenme kapasitesine sahip bir varlktr. Bilginin deeri konusunda en temel dzeyde belirtilebilecek bir nokta udur: Dnyaya dair bilgimizin en kritik ilevlerinden biri, d etkenlerle ba etme, doadan gelecek tehditlere kar bireyin yaamas ve trn devamnn salanmas ynnde etkin rol oynamaktr. nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri balkl blmde, i hllere dair farkndalk, doaya ynelik igdsel farkndalk ve renilmi bedensel bilme adlarn verdiimiz, tip farkndalk tanmlamtk. Bu tip bilginin, insana zg kavramsal dnya bilgilerinden farkl ve daha ilkel diyebileceimiz farkndalklara karlk geldiini belirtmitik. Bu ilkel ya da temel diyebileceimiz bilgiler yaamn devamna hizmet eder. rnein, yrtc etobur memelilerle dolu bir ormanda, eer bir ceylan yaknndaki otlarn kmldadn fark ettiinde kama refleksi gstermeseydi, yaamda kalma olasl son derece dk olurdu. lkel bir farkndalk rnei olan evredeki sra d devinimleri tehdit olarak alglayabilme, ceylan trnn yok olmadan devam edebilmesi anlamnda kritik neme sahiptir. Bu temel anlamyla bakldnda, bilgi yaam olanakl klar. Belli bir organik gelimilik dzeyinin stne kan her canl iin bilgi yaamsaldr. Biyolojik bir tr olan insann yaam mcadelesinde ayakta kalabilmesinde, kavramsal gerelerle oluturulan bilgilerin de nemli bir rol stlendiini dnebiliriz. Elbette modern bilim ve teknolojinin bizi gtrmekte olduu noktann ve ortaya kard sorunlarn (rnein, doann kirlenme hznn artk baedilemeyecek bir dzeye yaklamas) bykl ve ciddiyeti tartmasz bir gerektir. Bununla birlikte, basit bir pusuladan tp bilimi sayesinde ileri dzeye getirilmi tedavi yntemlerine kadar pek ok bulu insan trn tehlikelerden koruma, yaam sresini arttrma ve yaam niteliksel olarak iyiletirme amalarna hizmet etmektedir.
Bilgi yaamsal ve trsel nedenlerden dolay deerlidir.
Gndelik veya Pratik Gerekeler

nsann sahip olduu bilgilerin byk bir ksm, eylemsel boyutta yarattklar sonular ve nedensel ilikileri nedeniyle deerlidir. Baka bir deyile, bilgi deerlidir nk hem gndelik hem de bilimsel balamlarda ie yarar. Bu noktada, gndelik veya toplumsal nedenlerin bilgiyi deerli klmas olgusunu incelememiz gerekiyor. Pratik veya pragmatik gerekelerden dolay bilginin deerli olmas, yukarda incelediimiz trsel veya biyolojik nedenlerden kaynaklanan deerden daha farkl bir dinamie sahiptir. Yaamsal nedenler yznden ortaya kan deer, bir anlamda insana verili olan (yani insann doula beraber getirdii) unsurlar ve olgular kapsar. Buna karn, bilgiyi bizim iin deerli klan nedenlerin ezici ounluu, doal koullarmz ve biyolojik alt yapmzdan ziyade, insann bilinli olarak ortaya koyduu tasarlama ve eyleme girme srelerinin sonular ile ilgilidir. Bu kme iine giren gerekeler yani kavramsallatrmay gerektiren, toplumsal yap iinde szel dolama giren, logos barndran unsurlar, pratik anlamda teleolojik (ereksel) diyebileceimiz bir kimlie sahiptirler. Bilgi edinmeyi ekici ya da avantajl klan pratik gerekelerin daha somut bir ekilde anlalmas iin, X konusunda bilgilenmek iyidir nk Y biiminde kurulan cmlelerde Ynin iinin nasl doldurulduuna dikkat etmek yardmc olabilir. Baz tipik rneklere ksaca gz atalm. K aylarnda sokaa kmadan nce meteorolojinin hava raporunu dinleriz nk emsiyesiz yakalanmak ve hastalanmak
Bilgi pratik veya ereksel nedenlerden dolay deerlidir.
13
istemeyiz. Belediye seimleri ncesi adaylarn konumalarn takip ederiz nk bize yarar dokunacak bir adayn seilmesi bizim iin nemlidir. dnyasnn iinde olanlar, bilgi sahibi olmann onlar yaptklar ilerde gl kldn ve rakipleri karsnda avantaj saladn ksa srede kefederler. Ve bazen kuramsal bilgi edinmenin dl entelektel deil toplumsal-psikolojik yollardan gelir. Daha ak ifade dersek, zaman zaman insanlar edindikleri tarihsel, fiziksel, sportif, sanatsal bilgileri belleklerinde tutmann dln toplumsal takdir veya hayranlk gibi yollardan alrlar. vg alma ve takdir edilme nedeniyle insann benliinin doyuma ulamas, bilincinde olalm ya da olmayalm, insanlar iin ok nemli bir mutluluk kayna ve motivasyon nedenidir. zetlersek, bilgi edinme isteinin nedeni ounlukla bilgiye duyulan saf arzu deildir. Gnlk yaamda ve bilimsel/teknolojk balamlarda bilgi bu kadar iimize yarayan yani, arasal nitelikte bir olgu olmasayd, bizim iin deeri de bu denli yksek ve kritik olmazd.
Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler

imdi bilgiyi deerli veya arzu edilir klan nc tr nedene gelelim. Bilgi yalnzca doal ve arasal gerekelerle deil, kendi iinde ve kendinden dolay da deerli bir kavramdr. Baka bir deyile, belli alardan bakldnda, bilgi sonularndan ve bize salad yararlardan deil, daha dolaysz ve dorudan bir tarzda deer kazanr ve bizim iin nemli konuma gelir. Aka grlecei gibi, bu fikir veya yaklam nemli bir lde felsefi bir temele dayanr. Ancak iin bu boyutuna gemeden nce, bilginin z deerine dayanan gerekelere daha bilindik bir perspektiften yaklamaya alalm. Elimizdeki sorunsal daha somut hle getirmek iin yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, pek ok insann imrenecei, her ynyle ekici bir yaam srmektesiniz. ok iyi maddi gelir getiren, size zihinsel doyum veren ve toplumsal olarak da size yksek saygnlk salayan bir mesleiniz var. Gen bir insansnz ve salkl bir yaam srmektesiniz. evreniz sizi seven ve sizin de ok sevdiiniz insanlarla sarlm durumda. nemli sanatsal yeteneklere ve entelektel birikime sahip bir insansnz. Baka bir deyile, hem basit bedensel zevkler hem de zihinsel/manevi doyum anlamnda dolu dolu bir hayatnz var. Byle bir yaam srerken, bir gn gvendiiniz bir kaynaktan ok arpc bir duyum alyorsunuz. Bu kaynak, deneyimlediiniz dnyann gerek deil sanal olduunu, doumunuzdan bu yana teknolojik yntemler araclyla sistematik bir ekilde kandrlmakta olduunuzu, aslnda bedene sahip bir insan deil laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaadn sanan bir beyin olduunuzu size sylyor. Tabii eer bu doruysa, yaamnz btnyle bir yalan zerine kurulmu demektir. Bu senaryoda yle bir gelime daha olduunu varsayalm: Size sz konusu iddiann gerekten doru olup olmadn bilme ans verilsin. Eer dilerseniz, deneyimlediiniz dnyann gerek mi sanal m olduunu ve aslnda bedensiz bir beyin olup olmadnz kesin bir ekilde renebilirsiniz. Bu trden bir bilgiyi edinmeyi semenin basit ve kolay bir seim olacan varsayamayz. Bylesi bir kararn, bir insann verecei en zor kararlardan biri olaca aktr. Eer iddiann doruluunu renmekten vazgeerseniz, yaamnz her zamanki gibi mutluluk iinde gemeye devam edecek; ancak eer gerei renme karar verirseniz, yaamnzda sahip olduunuzu dndnz her eyi kaybetme riski ile kar karya kalacaksnz. Byle bir durumda oumuz her eye ramen iddiann doruluunu renmeyi seerdik. Neden? nk gerei renmenin bizde yaratabilecei olas psiko-
14
Epistemoloji
Bilgi, yararlarndan bamsz olarak, kendi iinde deerlidir.
lojik ykma ramen, gereklikten tamamen kopma dncesinde oumuza itici gelen bir yn vardr. Sanal veya yalan bir dnyann sunduu zevkler ve mutluluklar ne olursa olsun, srekli kandrlma hlinde yaamaktansa, gerek dnyann kendisini deneyimlemek isteriz. O yzden, yukarda betimlenen tarzda mkemmel ancak sanal bir yaam srmekte olan bir insan, iinde yaad dnyann gerek olmayabilecei phesi karsnda bilgilenmeyi ve gerei renmeyi isteyecek ve kandrlmakta olduu phesiyle yaamaya katlanamayacaktr. Bu durum bize, bilginin zaman zaman rahatsz edici sonular dourma olaslna ramen kendisi iin arzu edilebilecek bir ey olduunu gsterir. Baka bir deyile, insanlar olumsuz sonulara veya skntya neden olsa bile, cahil veya kandrlm bir konumda bulunmaktansa bir olayn dorusunu veya asln bilme ynnde tercih kullanrlar. Bunun evrensel bir kural olarak herkes iin ve her durumda geerli olduunu elbette syleyemeyiz. rnein, insanlarn gerekten kama, gerekle yzlememe, hayal dnyasna kayma gibi eilimler gstermeleri sradan olaylar olarak gzlemlenebilir. Buna karn, zellikle dnme alkanlklar bulunan insanlarn yaamnda bilginin arasal deerin tesinde bir anlam ifade ettiini belirtmemiz yanl olmaz. rdelemekte olduumuz konunun geldii bu noktada, bilginin felsefi deerine ilikin baz saptamalar yaparak bu niteyi sonlandracaz. Bilgiyi deerli klan unsurlar irdelerken, en son olarak bilginin z deeriyle ilintili olan gerekelerden sz ettik ve sonularndan bamsz olarak bilginin kendisi iin istenecek bir olgu veya zihinsel durum olabileceini belirttik. Bu durum, bilgi kavramna felsefi ilgilerle yaklaan insanlar asndan nemli bir noktay gndeme getirmektedir. nsanlar bilgi gibi kritik bir kavrama her trl yarar ve sonucundan bamsz olarak sadece dnsel veya felsefi bir merak yznden ilgi duyabilirler. Bu durumu, bir anlamda, insann logos sahibi veya logos iinde yer alan bir varlk olmasyla aklayabiliriz. Yukarda da irdelediimiz gibi insan, dier hayvanlar gibi, algsal yetenekleri olan ve dnyadan almaya ak olan bir varlktr. Dahas, insann sahip olduu merak etme yeteneinin de hayvanlarla paylalan bir zellik olduu grlebilir. Ancak, bir kedinin merakndan farkl olarak, insann meraknn nitelikleri ve karmaklk derecesi onu deimeye ve dnmeye yatkn, kendi varlksal snrlarn her zaman zorlamaya eilimli bir canlya dntrmtr. Bir rnek vermek gerekirse, tm canllar bir noktada lmle buluurlar ancak yalnzca insan sonlu bir yaamn anlamn merak eder ve lme dair kayg duyar. Benzer ekilde, tm hayvanlar dnyay alglayp doann iinde ba etme mekanizmalar kullanrlarken, yalnzca insan algnn tesine geerek eitli bilme, anlama ve yorumlama biimleri gelitirmitir. Baka bir deyile, insan yalnzca harekette veya eylemde bulunmaz; ayn zamanda hareketlerine st dzey bir yorum getirme istei de gelitirebilir. Bu yorumlama ve anlama istei/yetenei, bilim, felsefe, din, sanat gibi insana zg st dzey (yani ycelmi ve incelmi) eylem kiplerinin veya toplumsal alanlarn olumasna neden olmutur. nsann yalnzca nefes alp veren, yiyen, ien, reyen ve benzeri doal ilevlerde bulunan bir hayvan olmayp, merakn st snrlarna kabilen bir varla dnmesinin en etkileyici davurumlarndan biri, felsefi meraktr. Felsefeyle uraan kiiler, rnein, yalnzca iyi veya adil olarak kabul gren davranlarn erevesinde bulunmakla yetinmeyip, iyilik ve adalet kavramlarnn inceliklerine ilikin sorular sorar ve ounlukla sorgulanmayan varsaymlar ve fikirleri sorgularlar. Benzer ekilde, felsefe merak olan insanlar, her gn doal olarak gerekletirdiimiz bilgisel eylemlerin dzeyinde kalmayp, bilgi kavramnn incelikleri zerine kafa yormaya ynelirler. nsan olmann bir paras olan merak etme kapasitesinin bir uzants, bu balamda, bilgiye dair daha st dzey bilgi edinme ve kavraya ulama arzusudur.
15
Bir sonraki nitede inceleyeceimiz gibi bu merak duygusu ve kuramsal sorgulamalar Batnn dnsel dnyasnda epistemoloji ad verilen felsefe alannn ortaya kp gelimesine ve bugnk konumuna gelmesine neden olmutur. Bilgiyi belli bir amaca ynelik olarak veya belli bir kar nedeniyle istemek anlalr bir SIRA SZDE durumdur. Ancak bilgi sonularndan bamsz olarak istenecek bir ey olabilir mi? Bilgiyi kendisi iin isteme kavram zerinde fikir reterek bu kavram daha ak ve anlalr bir DNELM hle getirmeye aln.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
16
Epistemoloji
zet
A M A
nsan dier canllardan ayran temel zelliklerden bazlarn aklayabilmek. Her ne kadar insann dier gelimi hayvan trleriyle ok sayda ortak yn bulunsa da, bilgi sz konusu olduunda insan nemli baz noktalarda hayvanlardan ayrlmaktadr. nsann doal dilleri ve simgesel yaplar kullanmas ve bu yolla bilgiyi yalnzca belleinde deil bedeninin dnda da depolayabilmesi, karmak kavramsal sistemler gelitirmesine, dier trlerin byk oranda tesine gemesine ve bilgi/teknoloji araclyla dnyay dntrmesine neden olmutur. Bilgi asndan bizi gelimi hayvan trlerinden ayran en temel zellik, doayla ba etme srelerinde kullandmz mekanizmalarn igdsel durumlardan ibaret olmamasdr. Dier hayvan trlerine ait canllarn da belli anlamlarda bildii sylenebilir ancak bilincin ve kavramlatrmalarn sonucunda ortaya kan bilgiler hayvansal bilgiden kategorik olarak farkl olmak durumundadr. basit farkndalk eidini betimleyip, bunlar insana zg bilgiden ayrp, insan bilgisi ile logosun balantsn aklayabilmek. Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum sz konusu olduunda, ncelikle basit farkndalk durumunu ayrmak ve tanmlamak doru olacaktr. lk olarak, gelimi hayanlarda kendi i hallerini bilme diyebileceimiz bir farkndalk olduunu dnebiliriz. Acktn veya susadn bilmek bu snfa giren farkndalklardr. kinci olarak, yn bulabilme gibi durumlarda ortaya kan evreye ynelik igdsel farkndalklar vardr. nc olarak da, deneyim sonucu renilmi bedensel bilmeden bahsedebiliriz. Bisiklet srerken dengede durabilmek iin belli bir sre pratik yapmak arttr. Eer bisiklete binmeyi renmek iin yalnzca arkada tavsiyelerine kulak vermek veya bisiklet srme konusunda kitap okumak gibi bir yntem izlersek baar ansmzn dk olaca kesindir. Bu basit veya hayvans diyebileceimiz farkndalk tr, nemli ilevleri olmalarna karn, insann bilgisel dnyasn veya bilgi daarcn en iyi yanstan trler deildir. nsann bilgi dnyasnn en temel niteli-
i; dilin, kavramlarn ve akln bilinli kullanmnn bilgilenme srelerinde temel ve yapc rol oynamalardr. Bu saydmz unsurlarn tm, logos adn verdiimiz bir kavram veya nitelii tanmlar. nsan, gelimi bir hayvan olarak, basit veya temel baz farkndalklara doal olarak sahiptir. Ancak hayvanlarda bulunmadna inandmz logos, insann zihinsel dnyasn dier canllarn dnyasndan ayran bir boyuta karlk gelir. zetle dersek, insann kelimelerle ve kavramlarla ifade edebildii ve st dzey zihinsel srelerin ilevini gerektiren bilgiler, dier hayvanlarn gerekletiremeyecei bir kategoriye aittir. Bilginin znellik ve nesnellik arasnda nasl bir dengede durduuna ilikin bir n fikir sahibi olabilmek. Her zne zihinsel dnyas kapsamnda eitli bilgiler tar. Bu anlamda bir eyi bilmek, bir eyin doruluuna inanmak veya bir eyi yapmaya niyet etmek gibi znenin zihinsellii kapsamnda gerekleen bir olgudur. Ancak, bir eyi bilmek ile bir eyin doruluuna inanmann veya bir eyi arzu etmenin birbirinden olduka farkl olduu aktr. nandmz ve arzu ettiimiz eyler konusunda dnyann fiziksel bir balaycl yoktur. Bir insan Fatih Sultan Mehmetin hl yaadna inanabilir veya aalarn ikolatadan yaplm olmasn dileyebilir. Bilgi ise farkl bir zihinsel durumdur. Eer bir arkadanz Fatih Sultan Mehmetin hl yaadna inanyorum derse, onun iddiasnn akl d olduunu syleyebilirsiniz ancak Hayr, buna inanmyorsun gibi bir ifadeyle arkadanza kar kamazsnz. Buna karn Fatih Sultan Mehmetin hala yaadn biliyorum iddiasnda bulunan bir kiinin durumu olduka farkldr. Bilgi iddiasnda bulunan bir insan, dnyada gerekten ne olup bittiini doru aktarma ykmllne girmi demektir. O yzden, Kedilerin utuuna inanyorum. cmlesi o insann kendi kansn aktarma anlamnda znel bir ifade iken, Kedilerin utuunu biliyorum cmlesi dnyann nesnel yapsnn nasl olduunu aktarma iddias nedeniyle nesnel bir yn olan bir ifadedir. Bu durum bilgi kavramnn incelikler ieren ve karmak bir yaps olduunu da gstermektedir.
AM A
A M A
17
AM A
Bilginin deerinin farkl boyutlarn ayrp bunlara ilikin aklama getirebilmek. Bilginin birden ok anlamda deerli olduunu dnmek olanakl grnmektedir. lk olarak, bilmenin veya farkndaln, ok temel bir anlamda, bir tre ait canllarn yaamlarn ve trlerini devam ettirebilmeleri asndan deer tadn belirtebiliriz. kinci olarak, yaamn pratik boyutu asndan, bilgi sonular itibaryla deerlidir. Bilgi sahibi olan insanlar, genel olarak, daha baarl ve daha avantajl bir konuma gelirler. Toplumsal alanda bilginin arzu edilen bir ey olmasnn temel aklamas da budur. Ancak bu iki nedenin dnda bilgiyi deerli klan baka bir boyutun olup olmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Daha ak olarak ifade edersek, bilginin yalnzca kendi iinde bir deer olup olmad zerinde dnlmesi gereken bir tartma konusu sunmaktadr. Hi bir grnr yarar olmasa bile biz yine de bilgilenmeyi ve gerekleri bilmeyi ister miydik? Bu soruya belki bazlar hayr diyerek yantlayacaktr. Ancak u da bir gerektir ki, pek ok bilinli insan cahil kalmaktan veya dnyaya ilikin byk oranda yalan-yanl bilgilerle yayor olmaktan mutlu olmazd. Dahas, yalanlara inanmann ok byk avantajlar da olsa da, insanlarn ou doru bilgiler edinmeyi ve gereklerle balarnn kopmamasn tercih ederdi. Bu yzden, bilginin nc bir tr deer ierdiini, yani sonularndan bamsz bir ekilde kendi iinde deerli olarak da grlebileceini belirtebiliriz.
18
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi insann ayrt edici bir zelliidir? a. nsan bedeninin doann bir paras olmas b. nsann algsal kapasitelerinin olmas c. nsann karmak zihinsel niteliklere sahip olmas d. nsan bedeninin yerekimi gibi doa kanunlarna uymas e. nsann be duyuya sahip olmas 2. Aristoteles aadaki grlerden hangisini savunmutur? a. Canl varlklar hareket etme ve deime potansiyeline sahiptir. b. Canl varlklar yer ekimi kanununa aykr hareket edemezler. c. Cansz varlklar hareket etme ve deiim balatabilme potansiyeline sahiptir. d. Cansz varlklar yer ekimi kanuna aykr hareket edemezler. e. Cansz varlklar hareket etme ve deime potansiyeline sahiptir. 3. Aadakilerden hangisi i durumlara ya da hllere ilikin farkndalk rneidir? a. Bir insann bahede yeni kesilen imenlerin kokusunu almas b. Kularn g srasnda ynlerini bulma yeteneine sahip olmas c. Bir insann evrenin byklnn bilincine varmas d. Bir insann cannn skldnn farkna varmas e. Bir insann gnein konumuna bakarak gnn hangi zamannda olduunu tahmin etmesi 4. Aadakilerden hangisi renilmi bedensel bilme rneidir? a. Bir insann gmleine dkmeden ieden sv iebilmesi b. Bir insann taklmadan ve hzl bir ekilde 100e kadar ikier ikier saymas c. Bir insann Gne Sistemi'ndeki gezegenleri eksiksiz bir ekilde belirtmesi d. Kularn havalarn soumasyla birlikte gneye doru g etmeye balamas e. Bir insann ilkokula balad gn anmsamas 5. nsan bilgisinin logos ierdiini sylemek, aadaki sonulardan hangisini dourmaz? a. Dnya bilgimizin akla uygun bir yap iermesini b. Dnya bilgimizin yalnzca alglardan gelen bilgiye dayanmasn c. Dnya bilgimizin mantksal ilevleri gerekli klmasn d. Dnya bilgimizin szel bir yn olmasn e. Dnya bilgimizin gerekelendirme ve aklc yollardan destekleme sreleri iermesini 6. Aadakilerden hangisinin insann tarihsel serveninin bir paras olma olasl dktr? a. nsann yrtc hayvanlarn sahip olduu doal avantajlara sahip olmamas b. nsann dier hayvanlarda olmayan baz st dzey niteliklere sahip olmaktan dolay avantajl konuma gelmesi c. nsann simgesel yaplar kullanarak hayvanlarn sahip olmad belli avantajlar salam olmas d. Simgesel yaplarn modern insann ikinci bir doas konumuna gelmesi e. nsann grme gibi algsal yetilerinin tarihsel geliim srecinde dier hayvan trlerinden avantajl konuma gelmesine neden olmas
19
Okuma paras
7. Sradan bir evcil kedi iin aadaki nermelerden hangisi en uygun ifadeyi ierir? a. Bir kedi kavramlar kullanma yoluyla evresini anlar ve bilir. b. Bir kedinin bilgisel yaps insanlarnkinden niteliksel olarak farkl olabilir. c. Bir kedinin kavramlar onun algsal sreleri sonucu oluur. d. Kavramsallk asndan bir kedi ile insan arasnda temel bir fark yoktur. e. Bir kedi zek veya zihin sahibi olmamas dolaysyla mekanik bir alete benzer. 8. Enformasyon kavramna ilikin adaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Enformasyon ve bilgi e anlaml deyimlerdir. b. Bilgi, enformasyonun miktarnn artmas ve birikmesi sonucu oluur. c. Enformasyon, gerekelendirme ile e anlamldr. d. Enformasyon sahibi olan bir insan mutlaka bilgi sahibi olmayabilir. e. Enformasyon, bilgisel ham madde olma kavramnn tesinde bir anlam tar. 9. Bilgi-nesnellik ilikisi iin aadakilerden hangisi geerlidir? a. Bilgi insanlarn kiisel olarak tercih ettikleri zihin durumuna verdikleri addr. b. Neyin bilgi olduu ve neyin olmad konusunda belirleyici olan, her znenin kendine zg seimleridir. c. Bilginin ierii znel tercihlerden bamsz bir yn tar. d. Bilgi ile inan e anlaml deyimlerdir. e. Bilgi temel olarak arzuya benzeyen bir zihinsel durumdur. 10. Bilginin z deerini ortaya koymas asndan aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Bilgi sahibi olmak doada yaam ansmz artrr. b. Bilgi sahibi olmak genelde sonularndan bamsz olarak deer tar. c. Bilgi sahibi olan insanlar doada hedeflerine daha kolay ular. d. Bilgi sahibi olan insanlar toplumsal alanda daha fazla kabul grrler. e. Bilgi sahibi olmak doal bir trn devam iin yksek deer tar. Gelenek, insan varlndan, bir ussal hayvan olarak sz eder. Yani tm hayvanlarn en zekisi. Usla ne anlatmak istediimizi, hayvanlar a priori darda brakmakszn yeterince geni olarak yaln bir biimde belirlemek kolay deildir...ngiliz filozof Roger Scrutonun ok gzel belirttii gibi, Usun ve ussalln tanmlar byk lde deiir; ylesine deiir ki, insanlarla hayvanlar arasndaki ayrm us terimleriyle tanmlamaya alrken, filozoflar gerekte usu, insanlarla hayvanlar arasndaki ayrm olarak tanmlarlar. lk yaklam olarak, usun, insann kendisi iin belirledii amalar gerekletirmenin en etkin aralarn bulma yetenei olduunu syleyelim. Bu anlamda, hayvanlarn da kendi uslar olduu, yaamlarn korumak, trlerini srdrmek iin zekice stratejiler gelitirdikleri aktr. Doal olarak, hibir hayvan atom bombas retmez, bilgisayar da kullanmaz, ama bu, onlarn zeka eksikliinden mi ileri gelir, yoksa bunlara gereksinim duymaylarndan m? Yaamak iin, ileri sonunda karmaklatrmakszn, yalnzca en kanlmaz olan yapmann yetersiz zeka belirtisi olduunu syleyebilir miyiz? Hayvan zekasyla insan zekas arasndaki ilk fark burada: zeka hayvanlarn gereksinim duyduklar eyi salamalarna yarar; buna karlk biz insanlarn yeni gereksinimler kefetmemize yarar. nsan doymak bilmez bir hayvandr, yaamnn ufkunda baka gereksinimlerin belirdiini grmeksizin baz gereksinimlerini doyurma yetisine sahip deildir. Baka biimde sylersek: hayvan usu, belirlenmi, saptanm belli amalar gerekletirmenin en iyi yollarn aratrr; insan usu ise belirlenmi amalar gerekletirmeye alr, ama ayn zamanda, ne denli belirsiz ya da saptanmam olursa olsun, yeni amalar gerekletirmenin yollarn da arar... Hayvanlarda zeka, yalnzca, onlar gereksinimlerine ya da temel yaamsal amalara ynlendiren igdlerinin hizmetindedir. Baka bir deyile, hayvanlarn davranm yalnzca ematik olarak yineledikleri bir durumlar balamna yant verir besin, iftleme, savunma vb. gereksinimi bunun nemi, bireysel seime deil, trn yaamn srdrmesine baldr. gdlerin hizmetindeki zeka byk bir etkinlikle iler, ama hibir zaman yeni bir ey icat etmez. Kukusuz baz primatlar yiyecek elde etmek ya da dmandan korunmak iin zekice yollar bulurlar, hatta bunlar grup iinde yaymay baarrlar. Ama uralarnn temelinde deimez bir biimde ilksel igdsel model yatar. Buna karlk, biz insanlar zekamz igdlerimizi doyurmak iin oldu-
20
Epistemoloji
unca, yeni gereksinim biimlerini yorumlamak iin de kullanrz: beslenme gereksiniminden, gastronomi eitliliini gelitiririz, iftlemeden erotizme varrz, savunma igdsnden savaa alrz vb. Hayvanlarda trn, trn karnn, trn genetik yaant birikiminin ok byk nemi vardr, bireyin ve onun zel yaantsnn zel amalarnn ise hemen hemen hi nemi yoktur. yle grnyor ki, hayvanlar daha doarken yaamlar boyunca reneceklerinin ounu bilerek douyorlar, oysa insanlarn hemen hemen her eyi sonradan rendiklerini syleyebiliriz: bu farkn altn izmek iin, kimileri, hayvansal (nceden belirlenmi) davranm karsnda, insansal (nceden belirlenmemi, zgr) davrantan sz ederler, bu terminolojik ayrm pek de aydnlatc olmayabilir de. Kesin olan bir ey varsa, o da u: hayvanlar, her zaman yaptklar, onlara ar yenilikler sunmayan eyleri iyi yapmay bilirler, oysa biz insanlar onlardan ok daha fazla lp bier, yanlr, ama buna karlk koullarda meydana gelen kkl deiikliklere daha iyi yant vermeyi biliriz. Bir hayvan, trne zg igdden olumsuz bir sonu alrsa, onun yerine kendisinin rendii ya da icat ettii bir baka ey koymay glkle baarr. Bunu, Galli mizah Julio Camba, bir yumuaka trnden sz ederken ok ho bir rnekle aklyor. Bu hayvan kumsalda kum altnda yaar, ininden kmak iin kumun stnde bir kk delik brakr. Sular ykseldiinde, beslenmek iin kumun altndan kar. Onu avlamak iin, pusuya yatt deliin azna bir nebze tuz konur, bylece deliin deniz suyuyla rtl olduuna inandrlr, dar kmas salanr. btn yaz onu avlamak iin zavall yumuakay ylesine arttm ki, diye anlatyor Julio Camba, deniz ykseldiinde, zavallck bunun benim koyduum tuz taneciiyle ilgili olduunu sanyor, deliin azna gerekten tuz koyduumda da, denizin ykseldiine inanyordu, igdsne gvenini yitiren hayvan gitgide dnen bir yarata dnt; artk rastlantyla bile olsa yapmak istediini baaramyordu! aka bir yana, gerek u ki, o yumuakann dt durumda...bir insan olsayd, denizin gelgitini dorulamak iin bir ey icat ederdi...ya da alkanlklarn ve beslenme dzenini deitirmeye alrd...Biyolog Johannes Uexkll, bir sinein dnyasnda yalnzca sinekle ilgili eylere, bir denizkestanesinin dnyasnda ise, yalnzca denizkestanesiyle ilgili eylere rastladmz sylemitir. Buna karlk, biz insanlar kendimizi nesnelerden uzaklatrma, biyolojik olarak kendimizi onlardan ayrma, onlar kendi nitelikleri olan, ok kez bizim gereksinimlerimiz ya da korkularmzla
hi iliii olmayan nesneler gibi grme yeteneine sahibiz. Bu nedenle baz ada filozoflar...hayvanlarn iinde yaadklar ortam ile biz insanlarn iinde yaadmz dnyay birbirinden ayrrlar...Hayvanlarn ortamnda yansz hibir ey yoktur, her ey trn varln srdrebilmek iin gereksindii eyin yararnadr ya da ona kardr; insanlarn dnyasnda ise her ey bulunur, insanlarla hibir iliii olmayan ya da artk hibir iliii kalmam, yitirmi olduklar ya da henz erimedikleri eyler bile...Gerek u ki, ne olursa olsun, hayali bir zoolojik bahede homo sapiensin yaam koullarn, onun doal ortamn yeniden yaratmak olanaksz olurdu. Bizim doal ortammz btn ortamlarn btn; varolan, artk varolmayan, henz varolan her eyden olumu bir dnyadr. Srekli olarak deimekte olan bir dnyadr. Yalnzca yarasalarn ve yumuakalarn deil, empanzelerin, bize ok daha fazla benzeyen teki hayvanlarn yaam biimleri de, birbirlerinden binlerce kilometre uzaklkta yaasalar bile temelde ayndr; buna karlk, birka yz metrelik bir uzaklk (hepimiz ayn biyolojik tre ait olsak da) insan gruplarnn davran biimlerini deitirmeye yeter. Niin? Her eyden nce, dilin varlndan tr. nsan dili (herhangi bir insan dili), hayvan dilleri denen dillerden, insan fizyolojisinin, teki primatlardan ya da memelilerden farkllnda oranla ok daha derinden farkldr. Dil sayesinde, artk varolmayan ya da henz varolmayan eylerin insanlar iin nemi vardr...Varolamayan eylerin de! Hayvan dilleri denen diller her zaman trn biyolojik sona eriine gndermede bulunur: ceylan yaknlarda bir aslan ya da bir yangn olduu konusunda trdelerini uyarr, arnn dnp durular, bal alnacak ieklerin nerede, hangi uzaklkta olduu konusunda arkadalarna bilgi verir vb. Ama insan dilinin nceden belirlenmi bir ierii yoktur, hangi konuda olursa olsun konumaya yarar- imdi ya da gelecekteayn zamanda henz olmayan eyleri icat etmeye ya da olabilecek eylerin olanakllna yahut olanakszlna gnderme yapar. nsan dilinin anlamlar, soyutlamalardr, maddi nesneler deil... nsan dilinin belirgin zellii, znel duygular normal olarak, herhangi bir baka hayvanda olduu gibi, devinimler, tavrlarla da dile getirilebilen korku, fke, honutluk aa vurma olana salamas deil, bakalarnn bizimle paylatklar bir belirlenmi gereklikler dnyasn nesnelletirmesidir. Bazen, bir yz buruturmann ya da bir omuz silkmenin, herhangi bir szel iletiden ok daha fazla anlatabilecei sylenir. Belki de bunlar, iimizde olup biteni daha iyi dile getirirler, ama
21
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

kukusuz bizim dmzda olanlar dilden daha iyi iletemezler. Dilin baat grevi dnyadaki beni aklamak deil, dnyay anlamama ve ona katlmama yardmc olmaktr... Ne olursa olsun, Ernst Cassirerin ok tannm ada dnrlerden bir bakas insan simgesel bir hayvandr demekte hakl olduu aktr. Simge nedir? Bir fikri, bir duyguyu, bir istei, bir toplumsal treyi temsil eden bir iaret. Ayn zamanda, insan toplumunun yeleri tarafndan stnde uzlamaya varlm geleneksel bir iaret; dumann atein varln gstermesi ya da bir hayvann ayak izlerinin, o hayvann oradan getiini belirtmesi gibi, baka bir eyin varln gsteren doal bir iaret deil...Simgeler fizik gereklie yalnzca dolayl olarak gnderme yaparlar, ama buna karn zihinsel, dnlm, tasarlanm, anlamlardan oluan, az ya da ok bilgili primatlar olarak deil, yalnzca insanlar olarak iinde yaadmz bir gereklii dorudan doruya belirtirler. Sylenceler, dinler, bilim, sanat, politika, tarih, doal olarak felsefe...btn bunlar, en stn simgesel sistem olan dile dayal simgesel sistemlerdir. ylesine deer verdiimiz yaam ya da ylesine korktuumuz lm de yalnzca fizyolojik olaylar deil, ayn zamanda simgesel srelerdir: bu nedenle bazlar fiziksel yaamlarn varolusal simgeleri savunmak iin feda etmeye hazrdrlar, bedenin lmnden daha ok korktuumuz simgesel lmler de vardr. Kaynak: Fernando Savater (2001). Yaam Sorular, eviren: adan Karadeniz. stanbul: letiim Yaynlar, s. 110-123. 8. d 1. c Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. nsan zel klan nemli baz ynleri hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Aristotelesin canllara atfettii temel zellikleri zel klan ynleri okuyacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. hllere ilikin farkndaln ne anlama geldiini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nsan Bilgisinin Ayrc Nitelikleri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. renilmi bedensel bilginin tarifini hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve Logos ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilginin logos iermesinin tam olarak ne anlama geldiini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nsann Tarih indeki Bilgisel Serveni ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Algsal yetilerimizin bizi dier hayvanlardan ayrdedici bir rol stlenmediklerini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nsann Tarih indeki Bilgisel Serveni ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Hayvanlarla insanlarn bilgisel yaplarnn farkl olabilecekleri ynnde yaplan vurguyu fark edeceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve Enformasyon ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Enformasyon ve bilgi kavramlar arasndaki niteliksel fark hatrlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi ve Nesnellik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilginin znel ya da keyf olmayan bir boyutunun olmas gerektii konusunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin Deeri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilginin z deerinin dier deer trlerinden fark konusunda salam bir fikir sahibi olacaksnz.
2. a
3. d
4. a
5. b
6. e
7. b
9. c
10. b
22
Epistemoloji
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Gnlk yaamda bu konu zerinde ok fazla dnmesek de, insann sahip olduu bilgilerin ounun aslnda olduka karmak sreler gerektirdii ve dier canllarn kapasitelerini olduka aan nitelikler barndrd kesindir. Hayvanlarn doada gerekletirdii baz etkileyici eylemleri dnelim. Bir kuun aa tepesinde sabrla yuva yapmas veya su samurlarnn akarsular zerinde barnma ve beslenme amal olarak baraja benzeyen snaklar oluturmalar, hem bilgi sahibi olmann hem de onu uygulama becerisinin rnei olarak grlebilir. Ancak igdsel olarak gerekletirilen bu eylemlerin bir gkdelen veya uak yapmaya benzemedii de aktr. Bu balamda, kavramlar ve simgelerle dnebilen ve bilgi edinebilen insann canllar iinde zel bir yere sahip olduu kesindir. Kendinize u soruyu sorun: Her mevsim doal bir ekilde yuva yapan bir kuun veya su samurunun herhangi bir yuva yapma rneinde rettii yapya bir farkllk, eitlilik veya zenginlik katmas (daha dorusu, bunlar yapmaya karar vermesi) olanakl mdr? Sra Sizde 2 Bir insann enformasyon almaya ak olmas ve enformasyon kanallarn srekli kullanyor olmas o kiinin bilgili olduunu gsterir mi? Bu iliki mutlak deildir. Diyelim ki, komu lkelerden birinde devam etmekte olan bir savaa ilikin olarak savan taraflarndan bol miktarda deme ve aklama geliyor. Ayrca nternet siteleri ve televizyonlar srekli olarak savan farkl ynlerini, farkl alardan yanstyorlar. Bu tr enformasyonu eksiksiz olarak belleinde biriktiren bir insan, eer bu ilevin tesine ok fazlaca gemiyorsa, tam anlamyla bilgili olmayabilir. Ne de olsa, ham veri almak ve bellekte tutmak bir bilgisayarn ve (eer veriler kavramsal unsurlar ve derinlikler iermiyorsa) belki bir hayvann da yapabilecei bir eylemdir. Fakat bilgi sahibi olan zneler, genel olarak dersek, enformasyon araclyla gelen ham madde zerinde ilgin ve karmak ilemler yapabilme yeteneine sahip olmak durumundadr. Bir rnek vermek gerekirse, enformasyonu salayan kaynaklarn gvenilirlii konusunda yarglarda bulunabilmek ve deerlendirmeler yapmak, veri toplamann tesine geen bir faaliyet trn gerekli klar. Sra Sizde 3 Gnlk yaamda bilginin nemi konusunda karlatmz rnekler genel olarak bilgiden salanabilecek yararlar erevesinde ekillenir. Bilgi sahibi olan insanlarn, hem i dnyasnda yer edinme ve baarl olma hem de toplumsal alanda popler olma asndan bilgisiz insanlardan daha avantajl bir konumda olaca aktr. Ayrca bilginin doada sa kalabilme anlamnda yararlar olaca da aktr. Peki, eer avantaj salayan ynleri karlrsa, bilginin yine de kendisine zg bir deeri olduundan bahsedebilir miyiz? Bu soruya evet yant veren insanlar genelde akln kullanmna ve yaamda belli bir bilin gelitirmeye deer veren kiiler olurlar. Bu adan bakldnda bilgi, insan daha zengin veya daha takdir gren bir insan yapmasa bile arzu edilebilecek bir durumdur. Bilgisizlikle veya yanl bilgilerle dolu bir yaam bazen daha rahat, daha skntsz ve daha ekici grnebilir. Buna karn, insan yalnzca rahatlk ve basit zevkleri hedefleyen bir canl deildir. rnein, bir bilim insannn iinde yaadmz evrenin yapsna ilikin ok artc ve her adan ok aydnlatc bir bulu yaptn, evrene dair bir bilinmeyene yant getirdiini varsayalm. Bu bilginin o bilim insan iin temel neminin ve deerinin, o buluun getirecei para ve poplerlik olduunu dnmemiz aklc mdr? ini zevkle ve akla yapan bilim insanlarnn yaamlar incelendiinde, buna verilecek yantn genelde hayr olduu grlr. Bilgiyi hedeflemek ve bilgi edinmekten haz duymann, en azndan biz insanlar iin, avantajlarndan bamsz bir ynnn ve deerinin olduu aktr.
23
Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

Allen, B. (2004). Knowledge and Civilization. Oxford: Westview. Arslan, A. (2005). Felsefeye Giri. stanbul: Adres Yaynlar. Barnes, J. (1984). Complete Works of Aristotle. volumes I and II. New Jersey: Bollingen. Blackburn, S. (1999). Think: A Compelling Introduction to Philosophy. Oxford: Oxford University Press. Denkel, A. (2003). Bilginin Temelleri. Ankara: Doruk Yaymclk. Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, stanbul: M.E.B. Yaynlar. Fuller, S. (2007). The Knowledge Book: Key Concepts in Philosophy, Science and Culture. Stocksfield, UK: Acumen. Guillen, M. (2003). Dnyay Deitiren Be Denklem. eviren: Grsel Tanrver, Ankara: TBTAK Yaynlar. Morris, D. (1967). The Naked Ape: A Zoologists Study of the Human Animal. New York: McGraw-Hill. zlem, D. (2009). Kltr Bilimleri ve Kltr Felsefesi. Ankara: Dou Bat Yaynlar. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Platon (2002). Devlet. eviren: Hseyin Demirhan, stanbul: Sosyal Yaynlar. Russell, B. (1948). Human Knowledge: Its Scope and Limits. London: George Allen & Unwin.
2
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilecek, Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konular kendi cmlelerinizle ifade edebilecek, Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kuram Bilginin kayna Felsefe tarihi Norm nerme Bilisel nan Kant Gereke
erik Haritas
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
GR KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
Epistemoloji Nedir?
GR
Bilimlerin adlarnn genellikle loji ile bittiini oumuz bilsek de, bu adlarn o alana ilikin ilgin ipular verebileceini pek dnmeyiz. Aslnda bazen bu ipular aka gzmzn nndedir: Sosyoloji deyimini sosyal kavram ile badatrp bunun da toplumsallkla ilgili olduunu karmak grece olarak kolaydr. Benzer bir durum psikoloji deyiminde yer alan psiko iin de sylenebilir. (nsanlarn ou, hayatnda en az bir kez iinde bir psikopatn yer ald korku filmi izlemitir ve buradan da psikonun ruh veya zihinle ilgili bir tarafnn olduunu karabilirler.) Bazen, loji ile biten alann ne olduu aktr, ancak lojiden nce gelen blmn ne olduundan emin olamayz. Astrolojinin burlarla ve fallarla ilgilenen bir alan olduunu tahmin etmek kolaydr ancak astro deyiminin Yunanca yldz anlamna geldiini az kii bilir. Bazen de, hem o deyimin ne olduunu bilmeyiz hem de kelimenin iinde yer alan unsurlar bize herhangi bir ipucu vermezler. Ornitolojinin kubilimi anlamna gelebileceini dnmek zordur. Dahas, felinoloji (kedileri aratran bilim dal) veya areoloji (Mars gezegenini aratran bilim dal) gibi alanlarn var olduuna inanmak olduka zordur. Epistemolojinin durumu da tannabilirlik ve poplerlik asndan biraz Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdadr. Bununla birlikte, hem felsefeyle hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar almalarnn bir noktasnda bu nemli deyimle ve deyimin ardndaki dnsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir ekilde karlarlar. Epistemolojinin Bat felsefesinde yaklak 2500 yllk bir gemii vardr ve bu alanda gnmze dek retilen dnceler ok byk bir fikirsel birikime karlk gelmektedir. Felsefenin bilgi kavram ile uraan dalna epistemoloji ad verilir. Epistemoloji dilimize bilgibilim, bilgi kuram veya bilgi felsefesi olarak da evrilmektedir. Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanaklln, yapsn, kaynaklarn, snrlarn ve kavramsal bileenlerini irdeler. Yunanca episteme ve logos kelimelerinin birleiminden oluan epistemoloji deyiminde yer alan logos un aklama, gereke, mantk, sz ve bilim gibi anlamlara geldiinden, nceki nitede sz etmitik. Episteme kelimesi ise, genelde bilgi olarak evrilir. Ancak kitabn ilerleyen blmlerinde de greceimiz gibi, bu evirinin nitelenmesi ve tarihsel baz aklamalarla ieriinin doldurulmas gerekmektedir. ncelikle, epistemoloji kelimesini Trkeye evirme abalarnda karlalan zorluklardan bahsedelim. Bilgibilim deyimi dilimize artk olduka yerlemi olmasna karn, bu deyim felsefenin bir alt alann sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
26
Epistemoloji deyimini Trkeye evirmek belli zorluklar iermektedir.
Epistemoloji
lim kimliinde betimliyormu izlenimi vermesi itibaryla yanltc bir yn tamaktadr. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen olduu bir alan olarak ortaya km ve kavramsal kimliiyle gnmze tanmtr. O yzden, arlkl olarak deneyimsel, gzlemsel ve deneysel boyutta i gren bilimlerden olduka farkl bir yapda olduu gzden kamamaldr. Bu durum, epistemolojinin bilim kelimesiyle aklanmasnn veya tanmlanmasnn sakncalarn sergilemektedir. Sz konusu sorunsaln Almanca gibi dillerde biraz daha farkl bir grnm sergiledii dnlebilir ancak dilimiz asndan bilgibilim deyiminin uygun olduu phelidir. Epistemoloji iin bilgi kuram ve bazen de bitiik olarak bilgikuram deyiminin kullanlmas ise, Bat dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk asndan tercih edilebilmektedir. (rnein, ngilizcede hem epistemology hem de theory of knowledge deyimi yaygn olarak kullanlmaktadr.) Her ne kadar bilgi kuram iyi bir eviri seenei gibi grnse de, aslnda zerinde bir para dnldnde kayda deer bir saknca barndrd grlebilir. Kuram veya teori kelimesi ounlukla belli bir aratrma alan ve disiplini iindeki farkl kavramsal ereveler veya paradigmalar iin kullanlr. rnein, fizik alannda Newtonn kuram uzun sre etkisini srdrm ve ardndan 20. yzylda yerini Einsteinn Grecelik Kuramna brakmtr. Felsefenin alt alanlarnda da durum farkl deildir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl kuramlar birbiriyle yarmakta ve karlkl olarak argmanlar ve kar argmanlar retmektedirler. Durum byleyken, bilgi kuram ifadesini kullanmakta kafa kartrc bir yn olduu aktr nk aklmza doal olarak hangi bilgi kuram? sorusu gelir. Bu ve benzeri nedenlerden dolay, bilgikuram veya bilgibilim yerine bu kitapta epistemoloji deyimini tercih edeceiz.
KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ

Bu etimolojik (kelime kkensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin doasna ilikin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aklamalara geebiliriz. lk olarak, yukardaki paragrafta da deindiimiz kuram konusuna dnelim. Epistemolojinin bilgi kavram zerine gelitirilen kuramsal bir alma tr olduunu belirtmitik. Farkl bilim dallar, bilgi edinme, bilgi daarcn geniletme ve bilginin bilimsel niteliini ykseltme gibi amalar gderken, epistemoloji bilgi kavramnn kendisine kuramsal bir bak getirmeyi hedefler. Baka bir deyile, epistemoloji bilgi daarcmza yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi adan mercek altna alr. Bu trden ifadeler, doal olarak, felsefe metinleriyle ve felsefi sorunsallarla ilk kez karlaan insanlar iin kafa kartrc ve aklanmas gereken bir durum sunar. O hlde, sorgulamalarmzn ve aklamalarmzn bu ilk aamasnda soruyu u ekilde soralm: Epistemoloji tam olarak nasl bir kuramsal abadr? Epistemolojinin kuramsal abasnn tek bir tip veya snf altnda toplanabileceini dnmek hata olur. O yzden, bilgi zerine yrtlen felsefi almalarn nasl eitlilikler ve kuramsal renkler ierdii konusuna nmzdeki sayfalarda dneceiz. imdi bir sreliine felsefe tarihinde geriye gidelim ve kuram kavramnn kendisini irdelemeye alalm. Her ne kadar teori veya kuram denildiinde aklmza hemen bilimsel teori ve bilimsel kuram gibi kavramlar gelse de, kuram deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlamn gz nne almak yerinde olur. ncelikle, theoria Yunancada theorein (bakmak, izlemek) kknden gelir (Kuram kelimesinin Arapa karl olan nazariye de yer alan na-
Teori deyiminin kkeni Yunancadr. Trke karl kuramdr.
2. nite - Epistemoloji Nedir?
27
zar kelimesinin de bakmak veya bak anlamna gelmesi tesadf deildir ve arada tarihsel bir etkileim sz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nokta, theorein fiilindeki bakma nn, karmakszn uzaktan ilgiyle izleme gibi bir anlam tamasdr. Kelimenin bileenlerine daha yakndan bakarsak, theoria deyiminde yer alan thea, d grn veya grnt anlamlar tar. Theoria da thea ya ek olarak horao da bulunur ve bu deyim bir eye dikatle ve ilgiyle bakmak, izlemek anlamn ierir. (rnein, ngilizcedeki theater (tiyatro) kelimesi de thea kknden gelir.) Bu anlamda, theoria dan treyen theoros un evirisi izleyici olarak yaplabilir. Ancak theoros, orijinal anlam itibaryla, ilgisiz ve kopuk bir tarzda bakan kii olarak anlalmamaldr. Theoros, mdahale etmeden ve renme isteiyle izleyen insanlara verilen addr. Bu kiiler (yani, kelimenin oulunu kullanrsak, theorioi) ou zaman, renme amacyla deiik ehirlere gidip eitli festivallere katlan kltr elileriydi. Her ne kadar gsterilere karmadan izleseler de, gittikleri yerlerde gerekletirilen trenlerin, ayinlerin ve lenlerin iinde bir lde yer aldklar da bilinmektedir. Ksacas, kopuk ve ilgisiz bir seyircinin konumundan olduka uzaktlar. Kuramsal veya teorik deyiminin gnmzdeki kullanmna bu sylediklerimizin nda yaklaabiliriz. Biz gnlk yaamda teorik kelimesini gzlenebilir olgulardan uzak veya soyutluk derecesi nedeniyle anlalmas zor gibi anlamlarda kullanrz. rnein, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ou bu niteliktedir. Eer yukarda kelimenin kkenine dair sylediklerimiz bir ipucu olarak alnabilirse, kuramsal bak kavramnn ilgiyle ancak belli bir uzaklktan izleme kavramyla ilikili olduu kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Felsefe asndan bakldnda, kuramsal ilgi ya da kuramsal aratrma aslnda felsefenin olanakl olmasnn en temel kouludur. Logos un iinde yer alabilen veya varlnda logos barndran bir canl olan insann en nemli zelliklerinden biri, algnn tesine geerek kuramsal dnebilmesidir. Kuramsal bak bu anlamda zel bir baktr. Bunu bir rnek zerinden anlamaya alalm. Sradan bir insan bir atala bakt zaman o nesneyi alglanabilen zellikleri ile kavrar. Ancak ayn atal mikroskobik llerde inceleyebilen bir bilim insan iin atal, atomalt paracklardan oluan bir eydir. Bu durum elbette bilim insannn bizim grdmzden farkl bir nesneye bakt anlamna gelmez. Fizikinin kuramsal bak da ayn nesneye ynelmitir. Ancak fizikinin bak ve kavray karmak bir kuramsal sistemin dolaymndan geerek ortaya kar. atal gibi sradan bir nesnenin atomik yaps zerine konumak, st dzey bir logos un uygulanmas ile olanakl hle gelir. imdi bu dncenin felsefe alanna nasl uygulandn sergileyelim. Felsefenin alt alanlarnda da, eitli bilimsel disiplinlerde olduu gibi, nesnelerden oluan dnyaya farkl bir bak getirilmeye allr. Bu anlamda felsefenin kuramsal perspektiflerinin yneldii dnya, zerinde var olduumuz ve nefes aldmz somut dnyadr. Ancak nasl fiziki bir atala ok farkl bir bak getirip atomlardan ve molekllerden sz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dnyaya farkl bir yaklamda bulunabilir. Fizikinin betimledii atomalt dnya alglarmza verili bir dnya deildir, ancak fiziksel kuramlarn ieriklerinin masalms veya uyduruk bir dnya tasviri olduunu dnmeyiz. Tam tersine; fizikinin, kimyacnn veya biyoloun bilinen dnyaya dair bizim dorudan gremediimiz ancak nemli bir gereklik barndran daha derin bir aklama sunduuna inanrz. Felsefi irdelemeler de, bu anlamda, dnyaya ilikin derin bir bak ierir; insann logos unun st dzey uygulanmasnn bir sonucudur.
Kuram veya logos kavramlar arasnda bir iliki bulunmaktadr.
28
Epistemoloji
Kuramsal dnmenin veya logos un st dzey uygulanmasnn felsefede karmza kan arpc bir rnei tanmsal ilevlerdir. nsanlarn gndelik anlamda bilgi ve kavram sahibi olmalar son derece olaan bir olgu olarak kabul edilir. Buna karn, kavramlar veya tanmlar zerine dnmek sklkla yaptmz ilevler deildir. nsanlara bir kavramn tanm sorulduunda genelde ilk tepki aknlktr, ardndan gelen tepki ise somut bir rnek vermektir. Adalet nedir? sorusuna verilen tipik bir yant sulular cezalandrmak eklindedir. yilik nedir? sorusu pek ok kez muhta olanlara yardm etmek gibi bir ifade kullanlarak yantlanr. Ancak, sulular cezalandrmak ve muhta olanlara yardm etmek ifadeleri, ele alnan kavramlarn tanm deil, yalnzca somut sonular ya da rnekleridir. Platon ve Aristotelesin srarla zerinde durduu gibi, bir kavramn tam olarak anlalmas ile o kavramn rneklerini baaryla saptayabilme farkl trde yeteneklerdir. Ve felsefeciyi dierlerinden ayran bir zellik kuramsal ilgilerinin olmas ve zellikle de kavramlarn kendileriyle ilgilenmesidir. Bu noktada doal olarak bilgi kavram konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin neden nemli olduu sorulabilir. Bu sorunun en basit ve ksa yant, insann yalnzca merakl deil ki rnein kediler en az insanlar kadar merakldr ayn zamanda bilisel gelimilik asndan dier hayvanlardan farkl bir canl olduu gereinde yatmaktadr. Felsefenin dier konularnda olduu gibi, yaam ve dnya zerinde kuramsal dnce gelitirmek insann bilincini daha st bir dzeye karr. Epistemoloji alannda retilen irdelemeleri kavram olan insanlarn sradan bilgilenme srelerine baklar da niteliksel olarak deiir. Bunun en somut gstergesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatkn insanlarn dnsel veya bilgisel tuzaklara kolayca dmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetenei kazanmalardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Hem fizik alannda alan bilim insanlar hem de epistemoloji alannda alan felsefeciSIRA SZDE ler, dnyaya algnn tesinde bir bakla yaklarlar. Bu anlamda, bir fiziki ile bir bilgi felsefecisinin, btn farklarna karn, benzetii genel noktalarn ne olabilecei ve bu D N E L yaln gzlemden farkllat noktalarn nasl ifade edilebilecei koiki tr aratrmann M nusunda kendi dncelerinizi retmeye aln.
DKKAT
EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI

imdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald temel konular ksaca gzden geirelim ve epistemoloji alann daha somut bir tarzda anlamaya alalm. BuraSIRA aklamalar ayn zamanda nmzdeki niteler iin de bir yol hada sunacamz SZDE ritas salayacaktr. Kitabn daha sonraki blmlerinde aada zetlenen sorunsallar zerine eileceiz ve kapsaml tartmalar sunacaz.
AMALARIMIZ
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
nsan Bilgisinin Kaynaklar

K T A P
TELEVZYON
Bilginin hangi kapasitelerden NTERNET kaynakland nemli bir epistemolojik sorudur.
Bilgi sahibi olmak bizim iin en sradan grnen olgulardan biridir ancak normalK T A P de bilginin kaynaklar zerine ok fazla dnmeyiz. Bunu derken tam olarak neyi kastettiimizi ak hle getirmekte yarar var. Kaynak kavram, dar bir ekilde anlaldnda, toplumsal yaantmz iinde yer alan enformasyon kanallar eklinTELEVZYON de anlalabilir. Enformasyon anlamnda bilgiyi eitli yollardan alrz. rnein, yakn evremiz, olaylara tanklk eden insanlar, nternet ve basn-yayn organlar bizim bilgi edindiimiz kaynaklardr. Ancak bu soru daha geni, daha evrensel, daha felsefi bir N T E R N E T perspektiften de sorulabilir. Bu geni adan bakldnda, kaynak sorusunu, insann bilgilenme kapasiteleri veya yetileri balamnda ifade edebiliriz.
29
nceki nitede canl olma ve insan olmann ayrc zellikleri konularnda saptamalarda bulunmutuk. Bizi saran evrene ilikin bilgilenmemiz sz konusu olduunda, ncelikle, be duyumuz araclyla evrene aldmz gerei aklda tutulmaldr. O yzden, algsal olarak ak olmak bizim en temel bilgisel zelliimiz olarak alnabilir. Ancak bu noktann belirtilmesinin ardndan, epistemolojik adan ilgin bir tartma balar: Algsallmz, bize bilgi salayan tek kaynak tr mdr? Grdklerimiz, duyduklarmz, dokunduklarmz, kokladklarmz ve tattklarmz dnda bilgilenmenin baka bir yolu var mdr? Eer ben yalnzca grme veya duyma gibi alglar araclyla bilgilenen bir varlksam, rnein, erdem kavramnn bilgisini nasl edinebiliyorum? Bu, zerinde dnmeye deer bir sorudur nk biz davranlar gzleyebilsek de, etik (yani, ahlaka ilikin) nitelikleri duyular araclyla algladmz sylemek garip bir iddia olur. Ayrca, eer duyular dnda bir bilgi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 saylarnn toplamnn 1000 ettiini bilmem nasl aklanabilir? Bu sorularn z u ekilde ifade edilebilir: Algsal duyular st dzey logos kullanm gerektiren zihinsel veya entelektel ilevlerimi aklamada yeterli midir? Duyulardan nce ya da duyularn tesinde bir bilgilenme yolu veya yntemi var mdr? Bu trden sorular, epistemoloji ile uraanlarn zerinde durduu ve yantlamaya altklar nemli sorunsallar olarak ortaya kmlardr.
Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar

Eski Yunandan itibaren felsefecileri ok megul eden konulardan biri, tahmin edilecei gibi, bilginin tanmlanmasdr. Her ne kadar, bilgi son derece yaln ve anlalmas kolay bir kavram gibi grnse de, irdelemenin derinliklerine inildike bu kavramn nemli incelikler ierdii ve tanmlanmasna ilikin ciddi zorluklar bulunduu grlr. Bilginin tanmlanmas deyimi ilk bakta gizemli bir ileve iaret ediyor izlenimi verse de, aslnda dier sradan kavramlarmzn tanmlanmasndan ilkece ok farkl olmad sylenebilir. Penguen kavramn tanmlamann iyi bir yolu, tm penguenleri ve yalnzca penguenleri ortaklatran noktalar bulmaktr. Bu yolla, rnein, insan akll hayvan olarak tanmlayabiliriz: nsan hayvan kategorisine aittir ancak dier trlerden akll olmasyla ayrlr. Soyut kavramlar iin de benzer bir akl yrtme yapabiliriz. Erdem kavramnn tanm, erdemli davranlarn ortak ynnn saptanmasndan geer. Geleneksel olarak bakldnda, felsefeciler tanmlama ilevine bu tarzda yaklamlardr. Bu yaklamn felsefi ayrntlarna ve bilgi kavramnn tanmlanmasna ilikin tartmalara daha sonra ayrntl olarak deineceiz. Bilgi kavramn ak hle getirme abas, farkl ynler ieren ve zengin bir literatrn ortaya kmasna neden olmutur. Bu farkl ynlere bir rnek vermek gerekirse, bilginin szlksel bir tanmn vermeye ek olarak, kuramclar bilginin kavramsal zmlemelerini retme ynnde de akl yrtmlerdir. Kavramsal zmlemeler genelde, ele alnan nemli bir dnsel kavramn baka kavramlarn bileiminden nasl olutuunu gstermeyi hedefler. rnein, ak kavramnn zmlemesi yapldnda, bu kavramn sevgi, ilgi, tutku, cinsel ekim, zlem gibi baz dier kavramlar ierdii veya barndrd savlanabilir. zmlemeler nemli ve yararl zihinsel eylemlerdir nk bu tr ilevlerin sonucunda ele alnan kavram daha anlalr bir hle gelir ve kavramn unsurlar belirgin bir ekilde ortaya kar. zmlemelerin bilgi alannda nasl gerekletii ve zmlemelerin tanmsal abalar iinde nasl bir yere oturduu konusuna tekrar dneceiz.
Bilgi konusuna eilen felsefeciler bu kavram tanmlamaya veya zmlemeye alr.
30
Epistemoloji
Bilginin Olanakll
Felsefeciler, biraz artc bir ekilde, bilginin olanakll konusunda da irdelemelerde bulunup, genelde sormaya alk olmadmz sorular sorarlar. Bilginin olanakll konusu sra d bir tartma konusudur nk st dzey bilisellik veya bilgisellik bize insan olmann znde yatan bir zellik gibi grnr. Bu adan bakldnda bilgi edinmenin olanakllnn ne tr bir soruna karlk geldiini anlamak ilk bata zor grnebilir. Ancak, felsefe disiplininin iinde almaya balayan insanlarn ksa srede fark ettii gibi, felsefi sorgulamalarn derinliinin ve apnn nceden belirlenebilecek dnsel bir snr bulunmamaktadr. Elbette insanlar iin dnsel snrlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler tarafndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tr verili snrlarn iinde felsefecinin sorgulamadan kabul etmesi gereken deimez ilkeler veya dorular yoktur. Felsefeyi dier dnme ve aratrma dallarndan ayran en nemli zelliklerden birisi budur. Bir mhendis, avukat, mimar veya doktor iini yapabilmek iin sorgulamayaca temel varsaymlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsaymlar ve ynelimleri olsa da, bu varsaymlar, inanlar ve ynelimler her zaman sorgulamann hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun doal bir sonucu, felsefenin kesin ve herkesin zerinde uzlaabilecei sonulara kolayca ulaamamasdr. Ancak kesinlikten uzaklk ve her an yolda olma durumu felsefenin zgrlk alann genileten ve dier aratrma alanlarndan ayran zelliklerdir. Bu noktann hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimlii konusunda nemli mesajlar iermesinden dolay, konunun stnde biraz durmakta ve baz vurgular yapmakta yarar gryoruz. Gnlk yaamda bilgi alveriinde bulunur, bilginin ne olduunu veya gerekten olup olmadn sorgulamayz. Fakat epistemolojik almalarn st dzey bir uygulamas da, bilginin gerekten olanakl olup olmad konusunda derinlikli sorgulamalar yrtmektir. Bu sorunun nemini kavrayabilmek iin, felsefenin dier pek ok alannda olduu gibi, gnlk alkanlklarmz bir para terk etmek, kesin gzyle baktmz dorular geici bir sreliine de olsa askya almak ve sorgulamay baka bir gzle yrtmek gerekebilir. Elbette, bylesi abalar rahat ve gvenli grnen bilgisel konumumuza taze bir gzle bakmay, ksacas zahmete girmeyi gerektirmektedir. Ancak alar boyunca felsefi dnmeyi seven insanlar bu tr dnsel abalara girme cesareti gstermilerdir. Bunun en arpc rneklerinden biri, 4. nitede ayrca irdeleyeceimiz zere, nl Fransz dnr Descartesn felsefi sorgulamalarna hibir eyi peinen bilgi olarak kabul etmeden balamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartesn, daha nce bilgi olarak kabul etmi olduu dnce paralarnn nemli bir ksmnn yanl olduunun farkna varmasdr. Bu durum karsnda Descartes, ounluun (veya otoritenin) inand fikirleri askya alp, sadece dnce yoluyla dorular bulma gibi byk bir servene kalkr. Kartezyen (yani Dekart) felsefenin ulat felsefi sonularn doruluu veya yanll ayr bir tartma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle ilgilenen insanlarn ounun da takdir ettii zere, Descartesn giriimi son derece ilgin ve aydnlatc ynler ieren, dnmeyi seven insanlara her zaman ilham vermi olan bir abadr. Descartesn yapt gibi, kesin ve gvenilir bilginin olup olmad ve varsa ne olduu konusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kkten ve sra d bir irdeleme rneidir. Ancak felsefe ile uraan kiilerin aratrmalarnn nnde snrlayc duvarlar veya engelleyici dnsel tabular olmad dnlrse, bilginin
Bilginin olanakl olup olmad konusu da epistemoloji alan kapsamnda incelenir.
Descartes (Dekart okunur) bilgi felsefesi asndan nemli bir dnrdr.
31
kavramsal ayrntlarn irdelemeye ek olarak, bilginin olanakll gibi bir konuda da akl yrtme ve tartma retimi yaplabilmesi mmkn hle gelmektedir. Bilgiyi tanmlamak ve bilginin olanaklln sorgulamak felsefi SIRA SZDE ilev rnekleridir. Bununla birlikte, bu iki aratrma veya sorgulama tipi arasnda belli bir yapsal fark var gibi grnmektedir. Bu iki sorgulama trnden biri dierine gre daha kkten bir nitelie saNELM hiptir. Bu konu zerinde dnerek, aralarndaki farka ilikin fikirDretmeye aln.
S Yeni Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin O R U Kimlii
SIRA SZDE
DNELM S O R U
zellikle 20. yzyl felsefesinde kendine yer bulmu olan bir sorunsal, bilgi kavram ve bilgi edinimi sreleri ile toplumsallk arasndaki ilikinin saptanmas ile ilDKKAT gilidir. u ana kadar sunduumuz irdeleme ve tartmalar, bilgi ve toplum arasndaki felsefi ilikinin tam olarak ne olduu konusunda soru iaretleri uyandrabilir. SIRA SZDE Bu soru iaretleri elbette yersiz deildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alannda yrtlen almalarda, toplumsal unsurlar genelde tartmalara yansmam ve bilgi konusundaki aratrmalar neredeyse yaltlm bireysel giriimler olarak kimlikAMALARIMIZ lenmitir. Elbette bu durum epistemoloji alanna snrl bir olgu deildir. Felsefenin geleneksel yaps byk oranda bireysellikle rlmtr. Eski Yunanda, insan aklnn en temel ilkeleri veya dorular bilme kapasitesiK T A P ne sahip olduu dncesi hakimdi. Platon yurttalar arasnda filosofia yani bilgelik sevgisi ilevini yerine getirenlerin hakikati bir ekilde kavrayabileceinden emindi. Balangcnda Descartesn yer ald Yeni a boyunca VdaY felsefecilerin TELE Z ON ounluu insan aklnn yapabilecekleri konusunda derin bir gven tayorlard. Yukarda Descartesn felsefeye radikal ve cesur yaklamndan sz etmitik. Bu balamda, Descartesn felsefi perspektifini nasl oluturduuna yakndan bakmak NTERNET tartmamz asndan yararl olabilir. ncelikle, Descartesn dogmatizmden, otoritenin etkisinden, yanl bak alarndan, eski alkanlklardan, irdelenmeden benimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yrtme hedefi tadn belirtmemiz gerekiyor. Elbette, Descartesn dncenin zerindeki olumsuz etkiler olarak grd bu unsurlarn ou toplumsal rgtlenmelerden veya toplumdaki dier bireylerin fikir ve ynelimlerinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklamn doal bir sonucu, evresel unsurlarn bizim saf bilgiye ulamamzn nnde ciddi bir engel oluturduunun savlanmasdr. O hlde felsefeci, aklc kapasitelerini kullanarak, evreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar filtreden geirir ve bilgiye eriimi gerekletirir. Bu resimde arpc olan nokta, toplumsalln bilgiye ulamada almas gereken bir engel olarak grnmesidir. zne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, gvenilir bilgiye ulam iin, bilisel kapasitelerin veya bilgisel unsurlarnn safl gerekmektedir. Descartesn byk projesini zel klan temel neden, bu saflk araydr. Bu rnekte, safln arand yer zihinselliin ii, safl bozan yer ise zihnin dndaki dnyadr. Her ne kadar tartmay u an Kartezyen Felsefe zerinden yrtyor olsak da, felsefecilerin saflk araynn, rnein, Platondan 20. yzyln Mantk Pozitivizm akmna kadar srdn belirtmemiz yanl olmaz. zellikle epistemoloji alannda, felsefeciler bilim kavramnn gizemini toplumsall -ve sk sk tarihsellii de- devre d brakarak zmeye ynelmilerdir. Ancak, epistemoloji de dhil olmak zere, felsefenin alt dallarnn ounda artk olduka farkl bir yaklamn olduu sylenebilir. Modernizmin veya Aydnlanmann ideallerinin byk apta eletirilmekte olduu gnmzde, felsefecilerin eski alarda benimsemi olduu bilgisel, dnsel veya kavramsal normlarn bel-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Felsefenin pek ok dalnda toplumsal ve tarihsel gelere verilen nem artmaktadr.
32
Epistemoloji
li oranlarda yerinden oynadn sylemek yanl olmaz. Felsefe ve zelde epistemoloji, eski alkanlklarn ok kkl olduu disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin alt alanlarnda gerekleen dnmlerin veya dnsel devrimlerin ou zaman alan sreler olarak ortaya kmaktadr. ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tm Bat Felsefesinin Platon zerine yaplm dipnotlar olduunu ileri srmt. Bu elbette olduka tartmaya ak ve kkten bir iddiadr. Her durumda, felsefe olarak bilinen disiplinin gemiin bir miras olduu, epistemoloji alt alannn da gnmzden bin yllar nce yaplandn aklda tutmak gerekir. Gnmzde olan deiim ise, felsefenin temel alanlarnda, zellikle toplumsallk ve tarihsellik konularnda, yeni bir bilincin gelimesidir. Bu kitabn sonlarnda daha ayrntl olarak deineceimiz gibi, epistemoloji de son yz yldr bu deiim ve dnmlerden byk oranda etkilenen bir alan olmutur.
FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ

Epistemoloji, geirmekte olduu kayda deer deiimlerle birlikte, Eski Yunanda ortaya atlan sorunsallar nda i grmektedir. Bu noktada akla gelebilecek nemli bir soru udur: Eer epistemoloji gibi bir alann kuramsal grnm nemli oranda bir deiimden geiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma biimleri yerini yenilerine brakyorsa, bizim alar nce ortaya atlm ve tahminen gnmzde geerliliini yitirmeye balam sorunsallar zerine vakit harcamamzn veya felsefenin geleneksel yaplma biimlerini renmeye almamzn yarar tam olarak nedir? Eski Yunann veya Yeni an bilgi kuramclarnn kafa yorduu sorunlarn bir ksm gnmzde ilginliini koruyor olabilir. Buna karn felsefenin geleneksel konularnn belli bir blmnn (hatta belki nemli bir blmnn) bizimle ve bizim iinde yaadmz dnyayla olan ilgisi son derece phelidir. Bu durum da felsefe tarihinin yakndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar zerine eilinmesi konularnda baz soru iaretlerinin ortaya kmasna neden olur. Bu kar k, ciddiye alnmas gereken bir dnce iermektedir. Sorulan sorunun yant derinlemesine tartma gerektirdii ve konu zerindeki tartma gnmzde devam etmekte olduu iin, bu soruya dogmatik ve kesin bir yant verme abasna girmektense, imdilik konunun nemine dikkat ekip irdelemelerimize devam edeceiz. Bu balamda ksaca belirtebileceimiz bir nokta, eskiye ait metinlerdeki tartmalarn baka bir an ilgilerini yanstmakta olduu gereinden, bizim bu tartmalardan renecek bir eyimizin olmad tezinin kartlamayacadr. Felsefe tarihinin byk dnrlerinin irdeledii konular ve hatta kullanlan dil zaman zaman tuhaf ve uzak grnse de, bu konularn ounun gnmzn felsefi problemleri asndan nemli ipular tad bir gerektir. rnein, bir sonraki nitede zerinde konuacamz ve tartacamz Platonun kulland kavramlarn ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluturduu dncesi, Platonun diyaloglaryla ilk karlaanlarn sklkla edindii bir izlenimdir. Ancak Platonun kuramnn neye iaret ettiini ve neden nemli olduunu anlama ynnde samimi bir abaya girenler genellikle bu yazlarn gnmz iin de geerli olan kritik felsefi ve zelde epistemolojik mesajlar ierdiini fark etmeye balarlar. Benzer dnceleri Descartes ve onu izleyen Yeni a felsefecileri iin de syleyebiliriz. O hlde, bu konuda yararl olabilecek bir yaklam, baz felsefecilerin varsaymsal sempati adn verdikleri bir tavr benimsemektir. Varsaymsal sempati, eserini okumakta olduumuz byk bir dnrn sylediklerinin tahminen nemli baz noktalar ierdii ve yazarn nemli bir fikri aktarma abasnda olduu konusunda bir tavr gelitirip ona bir ans vermek demektir. Her ne kadar
Felsefe tarihi boyunca retilen fikirler, daha sonra gelen nesillerin dnsel ilevlerine k tutmaktadr.
33
zaman zaman kullanlan dilin eskilii veya yazarn ait olduu kltrn farkll nedeniyle anlama serveni etrefilli bir hl alabilse de, okurun olumlu tavrnn nemli dnsel dlleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay reddederek, rnein, bilgi zerine felsefi fikirler retmeye alan bir kii, gemite retilen dnceleri ve argmanlar bilmedii iin belli zmleri kendisinin yaratt izlenimine rahata kaplabilir. Dnsel servenleri ciddiye alan insanlarn gz nne almas gereken bir dier konu da budur.
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI

st dzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsamnda kullanlan merkezcil ve kritik kavramlarn nemli bir ksm gnlk dilden devralnan bildik kavramlar olsa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar daha ak hle getirerek ve bazen de belli bir oranda dntrerek kullanrlar. Bilgisel irdelemelere girmeden nce, epistemolojinin ska kulland kavramlardan bazlarnn ksaca stnden geelim ve bylece (bir anlamda) ileride kullanacamz kavramsal alet kutusunu hazr hle getirelim. Bu kavramlarn ounu bu kitapta zmleyerek aklamaya alacaz.
Norm ve Normatiflik
Felsefenin eitli alanlarnda yaplan sorgulama ve zmlemelerde sk sk gndeme gelen bir konu norm ve normatiflik kavramlar ile ilgilidir. Kitabn ilerleyen blmlerinde yer vereceimiz epistemolojik tartmalarn derinliklerine girmeden nce, bu iki kavram zerinde ksaca durmakta yarar gryoruz. Norm, en genel hliyle, dzenleyici ilke veya kural kavramna iaret eder. Etik kurallar normatif nermelerin en bilinen rnekleridir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif arl olan bir ifadeye karlk gelir. Normatif nermelerin ilevlerini ve nemini iyi anlamann bir yolu, bu tr nermeleri normatif olmayan ifadelerle karlatrmaktr. Betimleyici, tasvir edici veya anlatc nitelikte olan yani yalnzca bir durumu veya olguyu ileten cmleler, normatif olmayan ifadeler arasnda saylabilir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif bir ifade iken, Byk ehirlerde hrszlk olduka yaygndr cmlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yapdadr. Epistemoloji alan iinde norm ve normatiflik konusu nemli bir yer tutmakta, ancak tartmaya ak ynler de tamaktadr. nsan bilgisinin nasl olduu (yani, betimleyici boyut) epistemolojinin esas ura alanlarndan biridir. Ancak, bilgi konusu zerine alan felsefecilerin ou epistemolojinin normatif bir aba olduunu da syleyecektir. Bunun anlam, bilginin iyi veya doru rneklerinin yani dnyaya dair inanlarmzn nasl olmas gerektii konusunun epistemolojinin konular veya ilgileri arasnda yer alddr. Aada da szn edeceimiz gibi, bilgi kavramnn iinde gerekelendirmenin olmas, bilginin belli bir norma uygunluk gstermesi anlam tamaktadr. Gerekelerle desteklenmi inanlar, desteksiz veya kant zayf inanlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdadr. Fakat, aktr ki; daha iyi ve daha tercih edilir olma, deerlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Normatiflik kavramnn epistemolojideki yerine ilerleyen nitelerde tekrar dneceiz.
Normatif kavramnn tersi betimleyici, anlatc veya tasvir edicidir.
nermesel Bilgi
Bilgi kavram epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutunun epistemoloji alan iinde eit lde ilgi grdn ve irdelendiini syleyemeyiz. lk nitede, bilginin baz boyutlarnn, alldk anlamyla logos la ilintili olmayabileceini belirtmitik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve igdsel bilginin (tabii,
34
Epistemoloji
eer bunlar bilme trleriyse) logos barndran bilgi trleri olmad savlanabilir. Logos ieren veya logosun iinde yer alan bilgi trleri iinde felsefecileri en ok megul eden bilgi tr nermesel bilgidir. nerme deyimi, ksaca ve kabaca bir iddiada bulunan bir cmlenin ieriinde barnan dnce veya fikir olarak tanmlanabilir. O hlde, her cmle bir nerme deildir. Yaasn! veya Nasl yani? ifadeleri gramer asndan birer cmledir ancak bu cmleler birer nerme deildirler. Buna karn, Limon sardr, Geen hafta ok yoruldum ve zmir Trkiyenin bakentidir cmleleri birer nermedir nk doru ya da yanl olsunlar belli bir iddia iermektedirler. Bu kitapta bizim ilgimiz daha ok nermesel bilgi etrafnda olacak. Bir nermenin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platondan bu yana en byk felsefi sorunlardan biri olarak alglanmtr. lerleyen blmlerde bu konunun neden nemli bir sorun tekil ettii ve ne tr incelikler ve zorluklar tadna dair ortaya konan tartmalar sergileyeceiz.
nermesel Doru
Epistemolojide doru kavram nemli bir yer tutar. Bu kavramn betimleyici kullanm ile dier balamlardaki kullanmlar birbirine kartrlmamaldr.
Doru kavram, bilgi zerine dnen felsefeciler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta udur: Pek ok Bat dilinde doru ve yanl deyimlerinin normatif ve betimleyici kullanmlar iin birbirinden ayr kelimeler kullanlrken, Trkede farkl bir durum gzlenir. Dilimizde doru ve yanl hem normatif hem de tasvire ynelik anlamlar barndrmaktadr. Dorunun etik kullanmndan rnekler verirsek, doru insan ve doruluktan ayrlmamak gibi deyimlerde normatif bir taraf vardr. Yanln normatif kullanmna bir rnek htiyac olduunda kardeine yardm etmemesi ok yanlt cmlesidir. Etik kullanmda dorunun tersi, gvenilmez, knamay hak eden gibi kavramlardr. te yandan, dorunun ve yanln farkl bir kullanm olduu da aktr. Bu kullanm, kendisini betimleyici balamlarda gsterir. Biz insanlarn iddialar veya yarglar karsnda Bu sylediin yanl, Bu doru bir iddiadr gibi ifadeler kullanrz. Betimleyici balamlarda ortaya kan bu kullanm kapsamnda, bir nerme iin doru nitelemesini kullanmak, onun dnyada olan olgularla uyum iinde olduunu belirtme anlamn tar. rnein, Tavuklar uabilir ve New York talyann bakentidir nermelerinin doru olmadn sylediimiz zaman sz konusu olan durum budur. Elbette, felsefe tarihinde doru kavramnn daha geni veya daha derin kullanmlarnn olduu balamlar bulmak olanakldr. Ancak bu kitap kapsamnda bizim temel ilgi odamz, betimleyici boyuttaki nermesel doru kavram ve onun epistemolojik tartmalardaki ilevleri olacak.
Bilisellik
Yalnzca felsefecilerin deil, deneysel psikologlarn ve yapay zek zerine alan mhendislerin de ska kulland kritik deyimlerden biri biliseldir. Bu kavram, zaman zaman bilgisel ile e anlaml olarak kullanlmakta ve bilgi ile olan yakn ilikisi nedeniyle kafa karklklarna neden olmaktadr. Bilisel deyiminin ngilizcesi olan cognitivein kelime kknde bulunan gnoscere de bilmek, kavramak gibi anlamlara gelmektedir. Kelime anlam itibaryla birbirine ok yakn olan bu deyimlerin arasnda, ince bir ayrmn olduunu syleyebiliriz. Bilisel sfat, genelde, bir st dzey zihinsel ilevler yelpazesi iin kullanlr. Bu yelpazenin kapsamndaki ilevlerin en nde gelenleri duyular araclyla alglama, bellek ilevleri, akl yrtme ve bilgilenmedir. Bu ilevlerin tm, st dzey zihinsellii gerektiren sreler ierir.
Bilisel kavram ile bilgi kavram arasnda belli farklar bulunmaktadr.
35
Elbette bu son nokta tartmaya aktr. Daha aka dersek; bellek, akl yrtme ve bilgilenmeye ek olarak algnn da st dzey bir zihinsel ilev olduu iddias pheyle karlanabilecek bir savdr. Ancak 1960lardan itibaren psikolojide egemen olan bilisel ekole gre, alg, yaln duyulardan farkl olarak, bilin d ve hzl karar verme mekanizmalarnn iin iine girdii karmak bir zihinsel sretir. O hlde, bilisellik, bilgi kavramn da iine alan daha geni bir kmedir. Bilisel sfat da, buna uygun olarak, bilgisel sfatna gre daha geni bir anlama karlk gelmektedir.
nan
nan ve inanmak kavramlar denildiinde akla ilk gelen dinsel balamlardr. nan sahibi olmak deyiminin ilk artrd kavram Tanrdr. Tanr inanc dncesine ek olarak, inan kavram, gven ve kararllk kavramlar ile ilintili olarak da ska kullanlr. rnein, mcadelenin baarya ulaacana duyduu inanc kaybetmek gibi bir deyimde yer alan inan kavram bu trden bir anlam tar. imdi konunun epistemolojik boyutuna geelim. Dnya bilgimiz asndan bakldnda, inan bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye ynelmenin bir parasdr. Bu balam, aka grlecei gibi, Tanr inancna sahibim, Aka inanmyorum veya Her eye ramen insanla inanyorum cmlelerindeki balamlardan biraz farkldr. Epistemolojik balamdaki kullanmn tipik rnekleri Dinazorlarn bu gezegende yaam olduuna inanyorum, imenlerin yeil olduuna inanyorum ve zmirin Trkiyenin bakenti olduuna inanyorum gibi nermelerdir. Burada birka noktann altn izelim. ncelikle, bir inan, inan etiketini hak edebilmek iin, doru olmak zorunda deildir. nanlarmzn bir ksm doru, bir ksm ise yanltr. Eer bir insan Gnein Dnyann etrafnda dndne inanyorum gibi yanl bir inanc samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya aklclktan uzak olmakla sulayabiliriz; ancak bu, insanlarn yanl inanlara da sahip olabilecekleri gereini deitirmez. kinci olarak, her ne kadar hem doru hem de yanl inanlar edinmemizin nnde bir engel olmasa da, insanlar genelde dnyaya veya evrene dair inanlarnn doru olmasn tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleyeceimiz gibi, inan kavramnn epistemolojik boyutunun en kayda deer ynlerinden biri budur.
Kant
Epistemolojik almalarda ve zmlemelerde ok nemli yer tutan kavramlardan biri de kant kavramdr. Kant deyimi gnlk yaamda seyrek olarak ve yalnzca belli baz balamlarda karmza kar. Bu balamlara verilebilecek tipik rnekler, polisiye ve hukuksal durumlardr. Sulularn peine den polisler kant toplamaya alr, mahkemede savclar tutuklanan kiilerin aleyhine kantlar sunarlar. Bu tr balamlarda kant kavramn belirtik bir ekilde kullanrz, dier balamlarda ise zerinde fazlaca dnmeyiz. Ancak, kantn epistemolojik almalar kapsamnda nemli bir ilevi bulunmaktadr. Bu kavram, insann bilgisel durumlarnn felsefi irdelemesi srasnda ska kullanlr. Baka bir deyile kant kavram epistemolojik balamlarda yrtlen zmlemenin en nemli gerelerinden biridir. Bunu bir rnek zerinde anlamaya alalm. Benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir inancm var. Bu inancmn epistemolojik konumunu irdelediimizde ilgin bir durumla karlarz. Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr inancmn oluma nedeni benim kiisel olarak gidip Ay yzeyinde gzlemlerde bulunmam
36
Epistemoloji
deildir. Buna karn bu inancn doru olduuna sanki ben olguyu dorudan alglamm gibi gl bir ekilde inanrm. Bunun nedeni, benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr nermesinin kantlarna veya siciline duyduum gvendir. Sz konusu inancma destek salayan kaynak, rnein, komularm arasnda geen konumalar deil, bilimsel almalarn sonularn aklayan kitaplardr. Bu rnekte aktardmz noktann genel bir epistemolojik durumu temsil ettiini belirtebiliriz. nsan bilgisi, biz farknda olalm ya da olmayalm, arlkl olarak kant olgusu zerine kuruludur. Elbette, kantn yalnzca olumlu veya baarl bilgisel balamlara ait olduunu dnmek hata olur. Baz kantlar bizi yanltmalarna karn, nihayetinde, kant kavram kapsamnda yer alrlar. Gndelik bir sohbet srasnda arkadalarndan Ayn zerinde ok sayda kakts vardr gibi bir nermeyi duyan bir kiinin bu duyumu temel alarak baka baz sama inanlar oluturmas da olanakldr. Byle bir bilgisel durumu yetersiz bulma eiliminde olmamz normaldir. Ancak, kavramsal olarak bakldnda, Ayn zerinde ok sayda kakts vardr nermesine inanan bir insann da kantsal bir zincirin iinde inan oluturduunu sylemeliyiz. Baka bir deyile, kantn kavramsal betimlemesi ile kantn yeterlilii veya yetersizlii konularn birbirine kartrmamalyz.
Epistemolojik Gerekelendirme
Kant ve gerekelendirme kavramlar birbiriyle ilintilidir ve epistemolojide merkezcil bir yer tutarlar.
Kant kavram ile ok yakndan ilgili bir dier kavram gereke veya gerekelendirme dir. Gereke kavram aslnda logosun esas anlamlarndan biridir ve tahmin edilecei gibi, insan dier canllardan ayran zelliklerin banda yer alr. Yukardaki rnee dnersek, Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir inancn ortaya kmas, nemli lde salam kanta dayanmasn ve aklc bir gerekelendirmeler ann iinde yer almasn gerektirir. Bizim sahip olduumuz bilgilerin ezici bir ounluu, bir gerekelendirme sreci veya yaps sayesinde yaam bulur. Tersinden dnrsek, hibir gerekesi olmadan edindiimiz inanlarn nemli bir ksm epistemolojik adan ciddi sorunlar arz eder. Eer bir kii Marsta bitki ve hayvanlarn bulunduunu iddia eder ve ardndan bu inanca sahip olma nedeni sorulduunda tatmin edici bir yant veremezse, biz o kiinin inancn fazlaca ciddiye almayz. te yandan, bizim Dnyaya veya Evrene ilikin salam inanlarmzn ou, eer birileri bizi epistemolojik anlamda keye sktrrsa gerekelendirebileceimiz zihinsel durumlardr. O yzden, insan iin bilgi sahibi olmak byk oranda bilgisel gerekelendirme srelerinin iinde yer almaya yatkn olmak anlamna gelmektedir. Bu nitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve nmzdeki nitelerde karlaacamz sorunsallara dair baz n tartmalar sunduk. Buna ek olarak epistemoloji literatrn ve argmanlar anlamay kolaylatrc baz terimleri tanmladk. Bu aamada, felsefenin en nemli alt alanlarndan biri olan epistemolojinin inceliklerine girmeye balayabiliriz. Diyelim birisi yle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlarnn anlad anlamda kaSIRA SZDE nt ve gerekelendirme kavramlar ile logos kavram arasnda belli bir iliki bulunmaktadr. Bu ilikinin nasl olabilecei konusunda siz de aklamalar getirmeye aln. Bu D ana kadar rendiiniz farkl kavramlar ve fikirler arasnda felsefi baalma sizinu N E L M lantlar kurmanza yardmc olacaktr.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
37
zet
A M A
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilmek. Bilgi kuram, bilgi felsefesi gibi anlamlara gelen epistemoloji felsefenin en temel ve en nemli alanlarndan biridir. nsanlar gnlk yaamlarnda ve bilimsel ilevler gerekletirirken srekli olarak bilgi edinme srelerine girerler ve bilgiyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incelemesi ve kavramsal olarak ak hle getirilmesi bilgi edinme ilevlerinden ayrlmas gereken bir etkinlik trdr. Epistemoloji alannda alan insanlar pratik dnyann aknn dnsel anlamda dna karak bilgi konusunda kuramsal almalar yrtrler. Bir insann dnyann nesneleriyle pratik boyutta i grmesi kuramsal bir ilev deildir. Ancak nesnelerin, olgularn ve kavramlarn ardnda neyin yattn aratrmak kuramsal bir abadr. Bu anlamda bilim ve felsefe kuramsal boyutta gerekleen ilevlerdir. Bilim insanlar grnen niteliklerle yetinmeyip, rnein, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sosyolojik) kuramlar gelitirerek grnen dnyaya ilikin aydnlatc aklamalar getirirler. Felsefe de, bilimden ok farkl ynleri olmasna karn, ayn bilim gibi yaamn pratik boyutunu belli anlamlarda terk ederek kuramsal almalar retme ve aklamalar sunma amacyla yaama ve evrene yaklar. Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konular kendi cmlelerinizle ifade edebilmek. Epistemolojinin tam olarak nasl bir kuramsal ilev olduunu kavramann iyi bir yolu, bilgi zerine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konular veya sorunlar zerine odaklandklarn irdelemektir. lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epistemolojinin bilginin kaynaklarnn ne olduunu aratrmaya ynelen bir disiplin olduudur. Bize bilgi salayan doal kapasitelerimizin ne olduu ve deneyimin tek bilgi kayna olup olmad epistemoloji iin kritik bir sorgulama konusu oluturmaktadr. kinci olarak, bilgi kavramnn nasl tanmlanaca nemli bir konu olarak ortaya kmaktadr. Bilgi gnlk yaamn merkezinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bizim bilgi kavramn berrak bir ekilde anlayp tanmlayabileceimizi gstermez. ncs, bilginin olanakl gibi ilk bakta tuhaf gelebile-
cek bir konu bile epistemoloji alannda alan kuramclarn ilgilendii bir sorunsal olarak karmza kmaktadr. Bilgi edinmekte olduumuz ak bir gerek gibi grnse de, bu durum zerine eletirel olarak ok fazla dnmediimiz de bir gerektir. Bu nokta da epistemolojinin en ilgin ve nemli konularndan birisi olarak kabul edilir. Drdnc olarak da bilginin toplumsal boyutu epistemoloji uzmanlarnn irdeledii konular arasnda yer almaktadr. Bilginin toplumsal veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin ok ilgisini ekmemi olsa da, zellikle son 150 yldr felsefede ortaya kan gelimeler bilginin toplumsal boyutunu nemli bir konu hline getirmitir. Bu anlamda ada felsefenin eskiye gre olduka allmadk baz alt kimlikler kazand sylenebilir. Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabilmek. Her kuramsal alma alannn kendisine zg, uzman olmayanlarn kolayca bilemeyecei deyimleri vardr. rnein, gayrisafi mill hasla deyimini ekonomi uzmanlarnn, naks teebbs deyimini hukukularn, epistemoloji deyimini felsefecilerin yaygn olarak bilmesi doaldr. Ancak bu allmadk deyimlere ek olarak kuramsal bir alanda alan insanlar bazen sradan deyimlere zel anlamlar ykleyerek ve belli bir dnsel erevenin kapsamnda kavramsal bir ilev grecek ekilde kullanrlar. Epistemolojide bunun iki bilinen rnei inan ve kanttr. nan deyimini biz genellikle manevi balamlarda kullansak da, epistemolojik balamlarda bu deyim deneyimsel durumlara ynelik olarak ve genel bir ekilde kullanlmaktadr. rnein, epistemoloji kuramclar asndan, Trkiyede domu olduuma inanyorum veya imenlerin yeil olduuna inanyorum gibi tmceler deneyimsel bilginin irdelenmesi asndan nemli bir ilev barndrmaktadr. Benzer ekilde, kant kavramn da felsefeciler polisiye veya hukuksal bir anlamda deil, genel olarak deneyimsel bilgiye ulamay olanakl klan temel bir unsur olarak almaktadr. Bu tr terimlerin anlamlarnn iyi anlalmas, hem okuduunuz epistemoloji metinlerini daha iyi kavramanza hem de dile getirilen felsefi sorunlar zerine dnmekten daha ok keyif almanza neden olacaktr.
AM A
A M A
38
Epistemoloji
Kendimiz Snayalm
1. Aadakilerden hangisi epistemoloji deyiminin bir tanm olarak kabul edilebilir? a. Mantksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel kesinliin irdelenmesi b. Bilgisinin, doasnn ve oluumunun genel dzeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi c. Kesinlik araynda insanlarn karlat bilgisel zorluklarn irdelenmesi d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ulatnn irdelenmesi e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ulatnn irdelenmesi 2. Aadakilerden hangisi kuramsal bir ilev rnei deildir? a. Bir matematikinin bir teoremin doruluunu ispatlamas b. Bir psikoloun insan belleinin yapsal haritasn karmas c. Bir insann gneten gelen sy duyumsamas d. Bir fizikinin grecelik kuramn daha savunulabilir bir hle getirmesi e. Bir biyoloun insann genetik ifresini zmesi 3. Aadakilerden hangisi logos iin geerlidir? a. Logos deyimi nesnellik ile e anlamldr. b. Logos deyimi bilgi ile e anlamldr. c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir trn devam iin kesinlikle arttr. d. Logos sahibi varlklar pratik alanlarda her zaman baarl olurlar. e. Logos sahibi varlklar kuramsal dnme yeteneine sahiptir. 4. Aadakilerden hangisi epistemoloji alannda alan bir felsefecinin irdeleyebilecei bir konudur? a. Bilginin hangi psikolojik sreler sonucu olutuunu kefetmek b. Bilginin baar ile ilikisini gsteren istatistiksel almalar yapmak c. Bilginin gndelik yaamdaki rneklerinin listesini karmak d. Bilgi kavramnn bir tanmn vermek e. Bilimsel kuramlarn hangilerinin doru olduunu saptamak 5. Felsefeciler bilginin tanmn yapmaya alrken aadaki yntemlerden hangisini kullanrlar? a. Bir toplumda bilgi dzeyi yksek olan bireyleri incelerler. b. Toplumda genelde hangi enformasyon paralarnn bilgi olarak kabul edildiini saptarlar. c. nsanlara en fazla yarar getirecek olan enformasyon paralarnn ltn bulurlar. d. Matematiksel ispatlardan yararlanrlar. e. Bilgi rnei olarak kabul edilen durumlarn ortak zelliini saptarlar. 6. Aadakilerden hangisi nermesel doru kavramna bir rnek olarak verilemez? a. Suyun normal artlar altnda 100Cde kaynad dorudur. b. Doruluktan ayrlmamak toplumda kabul gren bir erdemdir. c. Koullar ne olursa olsun doruluktan ayrlmamaya al. d. klid geometrisinde doru, iki nokta arasndaki en ksa mesafedir. e. Doru ve yanl birbirine zt kavramlardr. 7. Aadakilerden hangisi bilisel bir durum deildir? a. Annenizin ya gnn anmsamak b. Mantksal yntemler kullanarak bir kiinin iddialar arasnda tutarllk kontrol yapmak c. Bir iddiann mantksal sonularnn bilincine varmak d. Odadaki s deiimini hissetmek e. Uzaktan komunuzun geldiini alglamak 8. nan kavramnn epistemolojik balamlardaki kullanmn en iyi sergileyen cmle aadakilerden hangisidir? a. Arkadalarnn iyi niyetine inanc tamd. b. General zafere ulama konusunda emri altndaki askerlere inanyordu. c. Fizikilerin ou evrenin genilemekte olduuna inanyor. d. Tanr inanc toplumdaki en yaygn inan trdr. e. Yaad hayal krklklar onun aka inanmasna engel oluyordu.
39
Okuma Paras
9. Kant ve gereke kavramlar iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Kant ve gereke birbirleriyle ilintili kavramlar deillerdir. b. Bilgi sahibi olmak ve gereke sunabilmek birbirleriyle ilgili kavramlardr. c. Sahip olduumuz bilgilerin ounun kantlarla bir ilgisi yoktur. d. Gne, Dnya etrafnda dner gibi yanl inanlar hibir kant desteklemez. e. Bilinli gerekeler ve gerekelendirme sreleri hem insanlar hem de logosa sahip olmayan hayvanlarn bilgi dnyasnda nemli bir yer tutar. 10. Aadakilerden hangisi normatif bir cmledir? a. nsanlarn ou yalan sylemenin ahlaki olarak yanl olduunu dnr. b. nsanlar zorunlu olduklar durumlarda bazen yalan sylerler. c. nsanlar yalan sylemeye iten nedenler psikologlar tarafndan aratrlmaktadr. d. nsanlar zorunlu olmadka yalan sylememelidir. e. Hi yalan sylemeden yaayan insan says azdr. Her bilgi kuram Bilgi nedir? sorusuna verilmi bir yanttr. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas gibi, ilk bakta son derece yaln grnr. Hepimiz biliriz, en azndan genel hatlaryla bilginin ne olduunu. Ama glkler tam da ayrntlar doldurmaya baladmz anda ba gsterirler. Szgelimi, bilginin kart nedir? nsann bir eyi kesinlikle bilmiyor olmas demek, insann o eyi bilip bilmediini dahi dnmyor olmas m demektir, yoksa insann o eyi gerekte bilmiyorken biliyor olduunu dnmesi mi? Yant bunlardan hangisi olursa olsun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiinin kendisine yneltilen bir soruya kar verecei yanta dair hibir dncesi olmadnda duyumsad zihinsel boluk mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir ey midir? O kiinin bir yant bulunuyor olabilir, ama yanl bir yanttr bu. Doru da olabilir yant, ama bu olsa olsa ans eseri doru km bir kestirimdir yalnzca. Yzmz ne yana dnersek dnelim, kendimizi dal budak sarm karmaalarn ortasnda buluyor olacamz gn gibi ak. Yine de Bilgi nedir? sorusu son derece yaln grnyor. Felsefe sorularna zg bu aldatc yalnlk, ounluk istenmeyen bir etkiye yol aar. nsanlar konunun aslnda sorunun ortaya koyduundan ok daha karmak olduunu grnce, doal olarak soruyu dizgeletirmek, derli toplu bir biimde dzene koymak isterler. Ne var ki, karmaklklar incelenmeden doru dzgn yaplamaz bu. Konu felsefe konusu olmayp da bilimsel bir konu olsayd, hi kimse gecikmeden dolay sabrszlk gstermeyecektir; nk bilimde kuramlarn olgular beklemek zorunda olularndan daha ak bir ey yoktur. Hi kuku yok ki deme bir blmlemeci daha alan almas yaplmamken bir blmleme dizgesi kurulmu olduunu grnce fkeden kan beynine srayacaktr. Oysa felsefede, zerine gidilen konu hep yaamlarnn bir parasn oluturduundan olacak, insanlar bir an nce ilerleme kaydetme beklentisi iinde olurlar. Platon, ilk dnem syleimlerinin birounda bu beklentiyi de, beklentinin dkrklna urayn da olanca gzelliiyle oyunlatrmtr. Henz tam anlamyla yetkinlememi bir dzeni ele alnan grngye oturtmaya almann yollarndan birisi, bilginin ya bir zihin durumu olduunu ya da bir zihin durumu olmadn sylemekten geecektir; tpk atein bir benden durumu olduunu ya da bir beden durumu olmadn sylemek gibi. Ancak bu yalnkat yant sorunu zmez. Nitekim atei olduu ya da buna-
40
Epistemoloji
lmda olduu ynnde tek bir dncesi olmadan da bir kimsenin atei olabilir, hatta bunalmda da olabilir; ama bir eyi kesinkes biliyor olduun ynnde ak bir dncesi olmadan bir eyi bilemez-yok eer biliyorsa, bunun en azndan ok zel bir aklamas olmak zorundadr; oysa bunun dndaki baka durumlara baklacak olursa, brakn atein ya da bunalmn ne olduunu bilmeyi, kii olaand bir durumda olduunu dahi bilmez. Yine de, Bilgi bir zihin durumudur savn anmsamak, savn kendisine ayn Platonun Syleimlerinde Sokratesin karsnda konuanlarn verdii ilk yantlara yaklat gibi yaklamak yararl olacaktr. Ak ki, savn hibir deiime konu olmadan balangtaki ilk haliyle olduu gibi kalmas sz konusu deildir. Gelgelelim ayrntlara daha bir yakndan bakacak olursak, acaba savn ne lde elden geirilmesi gerekecektir? Bilgi nedir? sorusunun pek ok felsefe sorusuyla paylat bir baka zellii daha vardr. Soru ilk sorulduunda yaamla yakndan balantldr; ancak soruya verilen yant belirginletike ararlndaki o yakn balant giderek zayflayarak kopma noktasna gelir. nsanlar belli ki stnde dnmek iin vakit bulur bulmaz sormulardr soruyu, yantn kendisi ya da yantn kendisi deilse bile en azndan yantn balangc yaamlarnda bir deiiklie yol amtr. Nitekim biliyor olmaktan dolay insann tadna doyulmaz bir keyif duymasndan daha doal bir ey olamayaca gibi, gerekten biliyor olmak ile yalnzca biliyor grnmek arasndaki ayrmn zenle altnn izilmesinden de daha salkl bir ey yoktur. Eski Yunandaki ilk biimiyle kukuculuk srekli zarardan ok yarar getirmitir. Bilgi kuram kukuculuktan yararl bir etki almay yine de srdryor, ama yalnzca ilk aamalarnda. Nitekim bilgi kuramnda u veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayrntda kalan gelimelerin insanlarn yaamlar zerinde ok az bir etkisi bulunur. Hi kukusuz, bilgi stne bilgi, tpk br bilgi trleri gibi, salt kendisi iin izi srlmeye deer bir bilgidir. Ne var ki burada, ounluk felsefede karlald zere ele alnan konunun gndelik yaamdan aama aama kopuyor oluu, felsefenin glnn kanlmaz bir sonucu olarak daha batan gze alnp olumlanmayacak olursa, ykc bir o denli de dkrc olabilir. Bilgi sorununun belli bal teki felsefe sorunlaryla paylat bir baka nemli zellii daha vardr. Daha ak bir deyile sylenecek olursa, bilgi sorunu ylesine genel bir sorundur ki kendi aratrma alan iine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne olduunu biliyor olabileceim gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi sorunuyla yakndan balantl olan doruluk sorunu da kukusuz yine bu ayn zellii sergiler. Nitekim bir doruluk kuramnn daha en bata kendisi, doru olabilecei gibi yanl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine uygulanabilirdir. zellikle bu trden bir sorun son derece etin bir sorun gibi grnyor. Bilgi meselesinde, genelde bilginin ne olduunu bilebilirim yollu karmaa yoktur yalnzca; daha demin deinilmi bir karmaa daha vardr ki belli bir durumda bir eyin yle olup olmadna dair hibir dncem olmasa bile, ok ender olmakla birlikte o eyin yle olduuna dair bilgim olabilir, bildiin eyin bilgi olduunu ounluk biliyorumdur, yok yle deilse en azndan bildiim eyin bilgi olduunu dnyorumdur. te tam da bu nedenden tr kukuculuk salkldr. Genel olarak bilginin ne olduunu biliyorsam, bilgi diye grme eilimine girmi bulunduum bu tikel parann gerekten bilgi olup olmadn kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu karmaa glklere yol aar. Bir eyi biliyorsam, o eyi bildiimi de bilmem gerekir mi, o eyi bildiimi bildiimi de bilmem gerekir mi? yi gzel de nerede duracak bu byle? Tek tek her aamadaki zihinsel durumun birbirlerinden bamsz olarak incelenmeleri, bilgi diye tannmalar gerekir mi? Yoksa ilk aamadaki bilgiden emin olmak, peinden gelen aamalardakileri de bir sonuca balayaca iin yeterli midir? Bilginin dnml (dnl) bir yapda oluunu ly karmadan tam olarak resmetmek bir hayli gtr. Bilgi, birincisi yalnzca nesneyi yanstan, ikicisi nesneyi yanstyla birlikte birinci aynay da yanstan, bu bylece sonsuza dek geriye dnen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerekten? Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
41

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Epistemolojinin tanmna ilikin bilgi edineceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir lev Olarak Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Kuram kavramn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir lev Olarak Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Logos kavramnn inceliklerini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojinin Temel Konular ve Sorunlar ana bal altnda verilen aklamalar okuyun. Epistemolojinin alma alanlarnn ne olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin Tanm ve Kavramsal unsurlar ksmnda yazlanlar okuyun. Felsefecilerin bilginin tanmn yaparken hangi yntemi kullandklarn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Bilgi ve nermesel Doru ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. nermesel doru kavramnn ne anlama geldiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilisellik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu deyimin anlamn ve benzer kavramlardan farkn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nan ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecilerin bu kavramdan ne anladn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Kant ve Epistemolojik Gerekelendirme ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu iki kavramn epistemoloji asndan neden nemli olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Norm ve Normatiflik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma durumlar arasndaki fark anlayacaksnz.

Sra Sizde 1 Bilim insanlar ve felsefeciler (hatta sanatlar), alglarmzla kavradmz dnyann grnyle yetinmeyip, belli kavramsal gereler ve yaplar kullanma yoluyla o grntnn ardnda neyin yatt ile ilgilenen kiilerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim arasnda bir benzerlikten sz etmemiz olas grnmektedir. Biyolojiden bir rnek vermek gerekirse, hayvanlarn kendilerine benzeyen yavrular dourarak oalmalar ve trlerini devam ettirebilmeleri olaan bir gzlemsel durumdur. Gzlem, bize bir hamile bir dii kedinin bir sre sonra kedi yavrular dourduu bilgisini verir. Ancak alg veya gzlem, bu olgunun derinliklerine inerek Nasl? sorusuna bir yant sunamaz. Genetik bilimine dndmzde, yavru kedilerin neden dii ve erkek (yetikin) kedilere benzedii konusunda ilgin bir aklama elde ederiz. Buna gre, bir tre ait hayvanlar trsel zelliklerini genler dzeyinde ve molekler dizilim dzenleri sayesinde bedenlerinde tarlar ve bu kodlar veya ifreleri yeni doan yavrularna aktarrlar. Bu yzden, dii ve erkek kediler iftletiklerinde ortaya kacak yavrular sincaplara veya fillere deil, biyolojik anne ve babalarna benzer. Bu rnekte de grld gibi, algda karmza kan durumlarn aklamas genel olarak algsal dzeyde olmayabilir. O yzden bilim adamlar, kuramsal dzey diyebileceimiz bir zeminden dnyaya yaklaarak farkl bir bak getirmeye abalarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, algsal dzeyde karmza kan olgulara st dzey bir bakla bakabilmek ve dnsel dnyamz zenginletirecek perspektifler ve aklamalar sunabilmektir. Tm farkllklarna ramen, bilim ve felsefe nemli bir ortaklk barndrr. Sra Sizde 2 Bilginin tanmlanmas ve bilginin olanakllnn sorgulanmas epistemolojinin ura alan iinde yer alan ilevlerdir. Ancak bu iki ilev arasnda ilgin bir fark bulunduu sylenebilir. Bilgi kavramnn tanmlanmas ve ak hle getirme abas, sorgulama nesnesi olan bir kavramn derinliklerine inerek onu net bir ekilde gzler nne sermeyi hedefler. Benzer bir dnceyi, bilginin kaynaklarnn felsefi olarak aratrlmas iin de syleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl olup olmadnn soruturulmas daha st dzey ve ok daha kkten bir sorgulamay gerekli klar. Bylesi bir sorgulamann tp, ziraat, hukuk, emlaklk gibi alanlarda ve-
2. c
3. e
4. d
5. e
6. c
7. d
8. c
9. b
10. d
42
Epistemoloji

ya sektrlerde bir yerinin olmad aktr. rnein, bir avukat ura alannn varlna ve olanakllna ilikin derin sorular sormaz veya kuramsal kayg tamaz. Bir doktorun aklna la gerekten var mdr? veya Tp bilimi olanakl mdr? gibi sorular gelmez. Bu adan bakldnda, felsefi sorgulamalarn baz eitlerinin olduka benzersiz olduu sylenebilir. Felsefe, hem kavramsal aydnlatma abasnn yrtld hem de kavramsal aratrmalarn konusu olan unsurlarn varlnn veya geerliliinin sorgulanabildii bir alandr. Bu konuya nmzdeki nitelerde deineceiz. Sra Sizde 3 nceki nitede insan bilgisinin ayrt edici zellikleri zerinde durmutuk. O balamda logos kavramnn kritik bir ilevi olduunu belirtmitik. Logos, insan aklnn ve aklc srelerin kullanlmasn gerektirir. imdi, bu dnceleri kant kavram ile ilintilendirelim. nsanlar nermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme sreleri nemli bir oranda kantsal destek ve gereke ierir. Yarn hava saanak yal olacak bilgisine sahip olduumuzda (burada, ertesi gn gerekten yamur yadn ve hakl ktmz varsayalm), bu bilginin zihnimizde nasl uyandn dnelim. Eer meteoroloji biliminin ilerlemi olduu bir toplumda yayorsak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye ulamamz salayabilir. te yandan, hava tahmin teknolojisinin ok gelimedii bir toplumda bile, bulutlarn dikkatlice incelenmesi ve bulut younluunun ve renginin yorumlanmas gibi basit yntemler kullanarak tahmin yapmak olanakldr. Hem normal algsal durumlarda hem de daha karmak bilgilenme durumlarnda biz kantlar ve gerekeler yoluyla i grrz. Elbette kantlarn ve gerekelerin kullanmnn hayvanlarda -en azndan insanlarda olduu hliyle- bulunmad aktr. Bu perspektiften bakldnda, kantlarn ve gerekelendirme srelerinin aklclkla veya logos la balantl olduu rahatlkla sylenebilir. Alcoff, L. M., editr (1999). Epistemology: The Big Question. Oxford: Blackwell Publishers. Cen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi. Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, stanbul: M.E.B. Yaynlar. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routlegde. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing Company. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall. Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Critical Introduction To Epistemology. Oxford: Oxford University Press.
3
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilecek, Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) neden nem tadn aklayabilecek, Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilecek, Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sokrates ncesi Tikel Tmel dea Episteme (bilgi) Doksa (kan) Tz Ontoloji Gereklik
erik Haritas
GR SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA IKII PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ
Epistemoloji
Bilginin Metafizik Temelleri

GR
Her ne kadar epistemoloji felsefenin insan bilgisi zerine odaklanan dal olsa da, bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlarndan bazlar tartmay daha geni ve kapsaml bir zeminden yrtmeyi gerekli klar. O yzden, bu nitede epistemolojinin merkezcil sorunlarnn tartma erevelerine farkl bir yoldan yaklaacaz ve felsefenin en temel alanlarndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik arasndaki ilikileri gzden geireceiz. Bu tr bir irdelemeye neden gerek olduu sorusu doal olarak akllara gelebilir. Bu sorunun yant, yalnzca, bilgi ve varlk konularnn kavramsal adan nemli bir balant iinde olmas deildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gzle bakldnda, metafizik irdelemelerin felsefenin doum noktasnda ok zsel bir yer tuttuu grlr. Bu anlamda, Batda epistemolojik sorularn sorulmaya balad dnemde felsefenin genel havasnn nasl olduunu ve tartma zemininin hangi dnsel dinamikleri ierdiini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz asndan yararl olacaktr.
SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA IKII

Bat Felsefesi tarihinde 2500 yl kadar geriye gidip kkleri incelediimizde, Eski Yunann ilk dnrlerinin zellikle belli bir konu zerinde kafa yorduklarn ve zm retmeye altklarn grrz. Bu nemli ve kritik konuya, genel olarak, varlk sorunsal adn verebiliriz. Varlk konusu, daha ok felsefecileri ilgilendiren ve gnlk yaamn ak iinde insanlarn bir sorun olarak akllarna en son gelecek konulardan biridir. Gndelik ilevlerimiz iinde srekli olarak fiziksel nesnelerle yani var olan somut eylerle evrili durumda bulunuruz. Bunun neden ilgin bir felsefi tartmaya yol aabileceini anlamak ilk bata biraz zor gelebilir. Bu blmde varlk sorunsalna bir giri yaparak konuyu ak hle getirmeye alacaz.
Felsefenin Balangc: Merak Duygusu

Yrtmekte olduumuz tartmann felsefi arlnn hakkn verebilmek iin biraz farkl bir tarihsel yk ile konuya yaklaalm. inde yaadmz yzylda, bilimin ve teknolojinin gelmi olduu ileri dzey nedeniyle, doaya veya evrene kar hayret veya hayranlk duygularmzn fazlaca trplendii bir kltrel atmosferde
46
Epistemoloji
Eski alarda insanlarn evrene yaklamlar daha fazla aknlk duygusu ieriyordu.
yayoruz. Bilimin, inceledii nesneleri gizemli varlklar olmaktan karp bildik nesnelere dntrebilmesinin bir sonucu olarak, dnyaya ilikin genel algmzn kkten bir ekilde dnm olduunu syleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve aratrmalar hlen kesintisiz bir ekilde devam ediyor olsa da, kozmos artk bizim iin eski alardaki bilgi dzeyiyle karlatrldnda grece olarak epeyce bilindik ve anlalr bir durumdadr. Gkyznde gzlemlediimiz Gne ve Ay, birer tanr veya mitolojik karakter olmaktan km, ada insan asndan yalnzca birer fiziksel nesne konumuna gelmilerdir. Newtonun fiziinden bu yana biz uzayda geerli olan yasalarn dnya zerinde geerli olan fiziksel yasalardan temelde farkl olmadn biliyoruz. Baka bir rnek vermek gerekirse, elementler konusunda kaydedilen gelimeler, yalnzca dnya zerindeki cisimler zerine deil, gnein kimyasal yapsna ilikin de bilgilenmemizi salamaktadr. Bununla birlikte, bilim ve teknolojinin gerekletirdii baarlarn biz insanlarda doaya ynelik ok yaygn bir ainalk ve bilindiklik duygusu uyandrd da not edilmelidir. Bilimsel gelimilik asndan ilkel olduunu dndmz uygarlklardan farkl olarak, modernlemi insan topluluklar, aknlk ve hayret duygularn belli bir oranda yitirmi durumdadr. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir: Nasl bir ocuk byyp rendike ve olgunluk dzeyi ykseldike evresine ilikin merak, korku, hayranlk ve aknl azalmaktaysa; eski alarn grece olarak basit grnen biliminden moden alarn bilimsel dzeyine gelindiinde de, evremizdeki evrene daha belirgin bir stnlk yaklamyla ve allmlk duygusuyla bakmaya baladmz sylenebilir. Elbette bu saptamalar yapmamzn nedeni modern bilimin kimliine ve rnlerine ynelik yarglarda bulunmak deil. Burada, daha genel bir felsefi bak ve yorum getirme amacn gdyoruz. imdi, yukarda ifade edilen dncelerin nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dnemlerine dnelim ve o dnemde yaayan insanlar asndan evrenin nasl bir grnm sunduunu anlamaya alalm. Aldmz ada eitimin bize sunduu kavramsal erevenin zerimizdeki etkisi son derece gl olduu iin, edindiimiz koullanmalardan syrlp farkl bir perspektiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunanda yaayan bir insann bak asndan dnyay grme ynnde bir deneme yapalm. Diyelim ki, fiziksel bilimlerin ok gelimedii ve sizi saran evrene ilikin fazlaca bilgi sahibi olmadnz bir zamanda yayorsunuz. Astronominin kritik bulgularnn henz ortada olmad ve rnein, teleskopla gkyzn inceleme olananzn bulunmad bir dnyada olduunuzu dnn. Dahas, byle bir durumda, bilim insanlarnn dnyay dardan izleme olana da olmad iin, Ay ve Gne gibi gkcisimleri ile dnyamz arasndaki konumsal ilikiyi de tam olarak anlam deilsiniz. evrenizde meydana gelen doal olaylara dair gndelik algnz ve genel tepkiniz nasl olurdu? Bu soruyu, yukarda szn ettiimiz ocuksu baka dnerek yantlamaya alalm. O dnyada, srekli olarak aydnlk (gndz) ve karanln (gece) birbirini izlediini grrdnz. Bu dzende hi bir aksama olmadna ve, rnein, gndzn ardndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun gereklemediine tank olurdunuz. Her sabah ufukta sar ve parlak bir cisim belirir, gkte belli bir mesafe kat eder, ardndan da belli bir sre sonra ufkun baka bir blgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim n ve snn artmasna neden olduu iin ona byk bir nem atfederdiniz. Dahas, gece olunca karanlk gkyznde parlak kk klarn yanp sndn grrdnz. Ve btn bunlarn ardnda neyin yattn anlama ynnde, hikyeler ve sylenceler retmenin ve aknlkla izlemenin dnda, yapabileceiniz fazlaca bir ey olmazd. O yzdendir ki,
3. nite - Bilginin Metafizik Temelleri
47
Eski Yunann dnrlerinden bazlar Yldzlarn aslnda gkteki delikler olduunu, gkyznn arkasnda bir k kaynann bulunduunu ve o deliklerden k szdn hayal etmilerdi. Bu fikir u an bize olduka gln gelebilir. Ancak, yalnzca izleme ve imgelem gcn kullanmann dnda fazlaca bir bilgilenme yntemine sahip olmayan bir insan topluluu iin bylesi inanlarn ok tuhaf veya yersiz olduunu syleyemeyiz. O hlde, eski dnem insanlarnn Gnee ve Yldzlara bakarken bizden olduka farkl bir bilisel ve duygusal konumda olacan yani uzaydaki cisimler konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla aknlk, korku ve hayranlk yaadklarn tahmin etmek zor deildir. Bunlara ek olarak, eski alarda yaayan insann doann iinde (yani, yeryznde) gerekleen deiimleri de ilgiyle izlediini dnebiliriz. Gksel cisimlerin devinim dzenlerinden farkl olarak, yeryznde gerekleen olaylar bir bitimlilik hli iindedirler. Yeryznde balayan hi bir fiziksel srecin sonsuza dek devam edeceini dnmeyiz. Bu nedenle, ocuksu bir ilgiyle doaya bakan bir insan, deiimi ve sonlu olmay dnyann bir gerei veya kural olarak grecektir. Eski alarda yaayan insanlar, evrelerindeki canllarn nce doup sonra gelimelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalarn gzlemledikten sonra, bu olgunun gizemi zerine varsaymlar retmeye balamlard. Elbette deiim yalnzca canllar iin deil, canszlar iin de geerli bir kuraldr. Fiziksel nesnelerin tm zamanla anr ve ypranr; rnein, bir sandalyenin sonsuza kadar dayanklln korumas olanakszdr. Bu rnekleri oaltmamz ve genellememiz mmkndr: inde yaadmz dnyada deiim evrensel bir kural olarak grnr.
Doay gzlemlediimizde, nesne ve olaylarn deiim iinde ve sonlu olduklarn fark ederiz.
Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn Ortaya k

Eski Yunann ilk dnrleri doal meraklarn yaln gzlemlerle birletirerek nemli baz sorular gndeme getirmilerdir. Gzlemledikleri olgular ve onlardan kardklar sonular basit grnmekle birlikte, ok kritik felsefi noktalar iermektedir. Etrafmzda grdmz eylerin hibiri ok eskiden yoktu; ve ok uzak bir gelecekte de u an olan nesnelerin tm yok olacaktr. Doada var olan eylerin hepsi geicidir, bitimlidir. Bu olaan saptamalarn zerinde biraz dnmekte yarar var. Bizi saran evrende srekli deiimin dnda kalc veya sabit hibir ey yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant vermek kolay deildir nk her eyin gelip geici olmas fikri bizim kozmos anlaymzla tam olarak rtmemektedir. oumuz evrenin uuup kaan, bir temeli olmayan kesitlerin toplamndan ibaret olmad gibi bir kanya sahibiz. O yzden, evrendeki nesnelerin ortaya kp yok olmalarnn veya srekli olarak deimelerinin ardnda bir dzen veya ilke arayna girmek anlalabilir bir tavrdr. Tm deiimlerin ardnda deimeyen bir unsurun veya unsurlarn olmas gerektii dncesi Eski Yunann erken dnem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmutur. O hlde, Bat Felsefesinin balang noktasnda sorulan temel soru, doadaki deiimlerin ardnda yatan ve deiimlere temel tekil eden deimeyen unsurlarn veya aklayc ilkelerin ne olduuyla ilgilidir. Bu balamda akla u soru gelebilir: Eski Yunanda karmza kan bu dnsel abay, aklama potansiyeli tayan dier toplumsal/dnsel ilevlerden ayran tam olarak nedir? Ne de olsa, eski uygarlklarn mitolojileri ve efsaneleri de dnyevi olgularn ardnda yatan nedenleri aklamaya ynelik ifadelerle doludur. rnein, Eski Yunan mitolojisinde Olympos tanrlar arasnda geen olaylar, onlarn ruh hlleri, i ekimeleri, bir e-
Eski Yunanda varlk ve deiim sorunlar birbirine paralel olarak ortaya kmtr.
Bat Felsefesinin balarnda sorulan nemli bir soru, deiimlerin ardnda yatan deimeyen unsurlar ve ilkelerle ilgilidir.
48
Epistemoloji
Sokrates ncesi olarak da bilinen dnemde, Yunan felsefesinin ilk dnsel tohumlar atlmtr.
Atom teriminin Yunanca orjinali olan atomos, blnemez anlamna gelir.
kilde dnyasal sonular veren, dnyann gidiatn belirleyen ve lmller iin bilinmezlere k tutan oluumlardr. Ksacas, mitoloji de bir tr anlamlandrma ve aklama abasna karlk gelir. yleyse, felsefeyi ayrcalkl klan zellik nedir? Eski Yunann ilk dnrlerinin ilevlerini farkl klan ok nemli bir zellik, onlarn gzlemleyebildiimiz deiimleri ve olaylar aklarken, efsanelerden ve mitolojiden farkl olarak, tek tek olgulara veya durumlara deil genellemelere bavurmalardr. O yzden, bu dnrler daha genel bir perspektiften bakarsak Bat dnyasnda hem felsefenin hem de bilimin balang noktasn temsil ederler. Bilimsel abann en belirgin zelliklerinden biri bilimin sunduu aklamalarnn evrenselliidir. Yer ekimi Kanununu bilimsel klan bir zellik, onun sonularnn dnyann belli blgelerinde deil her tarafnda geerli olmasdr. Felsefe kapsamnda retilen kuramsal aklamalar da bu zellii paylarlar. Bu noktada, felsefecilerle ve onlarn abalaryla ilikilendirdiimiz genelleme ve genel aklamalar getirme kavramlarn tarihsel rneklerle biraz somutlatralm. Deiim iinde deimeyenin ne olduunu saptama abasna giren ilk felsefeciler, var olan eylerin ardnda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne olduuna ilikin farkl grler ileri srmlerdi. Thales her eyin kaynann su olduunu, Anaksimenes ise havann en temel element olduunu savlamt. Bu dnce Empedokles ile bir aama ileri gitmi ve Empedokles nesnelerin ve deiimin temelinde drt elementin yattn iddia etmiti: toprak, su, hava ve ate. Demokritusun ban ektii atomcular ise grnr nesnelerin yaptalarnn gzle grnmeyen atomlar olduunu ve dnyamzdaki her oluum ve deiimin atomlarn birleip ayrlmalarnn bir sonucu olduunu ne srmt. Bu kuramsal giriimlerin ortak noktasn grmek zor deildir. Birincisi, Eski Yunann yukarda rneklerini verdiimiz erken dnem dnrlerinin tm dnyasal olgular aklayacak genel nitelikteki ilkelere ulamaya abalamlardr. Bir anlamda, az saydaki ilkeyi veya aklayc temel unsuru kullanarak, ok sayda olguyu aklamay hedeflemilerdir. kincisi, bu dnrler aklamalarnda ounlukla doast veya mitolojik unsurlara bavurmadan, insann dnyasna ait kavramlar kullanmay tercih etmilerdir. Ksaca dersek, kltrn mito-poetik (yani mitolojik ve iirsel) unsurlarn deil, logosu esas almlardr. Bu dnrlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin balang noktasnda yer almalarnn esas nedeni budur. Bu balamda, gze grnenler ile gze grnenlerin ilkesel temeli kavramlar arasndaki ayrmn zerinde durmak gerekiyor. rnein, atom dncesi bu ayrm ok ak bir ekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dnyasnda meydana gelen oluumlar ve deiimler bizim dorudan gzlemlediimiz olgulardr. Bu olgularn meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunandaki atomculuk gz nne alnrsa, hi bir ekilde deneyimleyemeyeceimiz fakat akl yoluyla bulabileceimiz temel elementler veya ilkelerdir. Gndelik yaamda, dorudan alglarn hedefi olan nesnelerin daha gerek olduunu varsaymamz anlalabilir bir yaklamdr. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl bir tablo karabilir. rnein, hem Eski Yunandaki atomculuun hem de modern atomcu kuramlarn bize syledii, fiziksel bir nesnenin asl yapsnn insanlara grnd gibi olmad ve nesnelerin esas olarak boluk ve bolukta hareket eden kk paracklardan ibaret olduudur. Bu bilimsel veya felsefi dncenin kkeninde, Eski Yunann deien-deimeyen sorunsal yatmaktadr: Doadaki nesneler oluur ve yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varlksal ilkeleri ise kalc niteliktedir. Eski Yunanda varlk sorunsalnn ortaya kmasnn arka plann ksaca incelemi olduk. imdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve ak bir e-
49
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini deien dnyann bildik nesneleri ve olgular ile sarlm durumda buluyorlarsa da, insan akl (veya logosu) felsefi bir sorgulama yrtp, deiimin ardnda yatan ilkeleri ve/veya gerekten var olan eyi anlamaya da ynelebilir. Bu aba, felsefede metafizik olarak bilinen alann ortaya kmasna neden olmutur. Metafizik alannn ayrntlarna, varlk kavramnn inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu nitenin ilerleyen blmlerinde tekrar dneceiz. lk olarak, Eski Yunann felsefi anlamda en tepe noktasn oluturan Platon ve Aristotelesin kuramlarn ksaca inceleyip, bu iki byk dnrn felsefe tarihinde neden ok temel ve zel bir yere sahip olduklarn anlamaya alalm.
PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI

Antik dnemin ilk dnrlerinin baka bir deyile, Sokrates ncesi dnemde fikir reten felsefecilerin ortak bir zellii, doann dzeninin anlalmas sorunsalna gsterdikleri zel ilgidir. Sokratesle gelen nemli bir deiim ise, insann etik varl ve yaama biimi konularnn felsefede n plana kmaya balamasdr. Etik ve politik konular, Sokratesi izleyen Platon ve onun rencisi olan Aristoteles iin de ok byk nem tarlar. Buna karn, Sokrates-Platon-Aristoteles izgisi, Sokrates ncesinde ortaya kan ve yukarda ksaca incelediimiz esas bir konu zerine fikir retmeye ve oradaki tartmalar ileri tamaya devam edecektir. Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tmeller Kuram

Sokratesin dikkatimizi ekmeye alt nemli bir nokta, bir kavramn rneklerinin o kavramn kendisine elenik olmad dncesidir. Kavram, algyla deil aklla anlalr. Her ne kadar Sokratesin sorgulamalar insanlar zihinsel uyuukluktan kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini gstermeye ynelmi olsa da, onun rencisi olan Platon olduka farkl bir felsefi kaygyla hareket etmitir. Platonun temel amac yalnzca dnsel sorgulamay srdrmek ve kavramlar konusunda insanlarn cahilliklerini sergilemek deil, onun da tesinde, byk apta bir felsefi kuram veya model sunmaktr. Atinallarn son derece haksz bir yarglama sonucu hocasn lme mahkm etmelerinden ok etkilenen Platon, bu gibi olaylarn yaanmamas iin, devleti ynetenlerin evrensel ilkelerin bilgisine ynelmi kiiler ksaca, filosofoi olmas gerektiini savlamtr. Bu amaca ynelik olarak Platonun savunduu kuram, tmeller kuram olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemi olan bu kuram imdi ana hatlaryla ksaca gzden geirip anlamaya alalm. Bu nitenin nceki blmlerinde, ilk felsefecilerin doaya egemen olan genel ilkeleri kefetme abasna girdiinden sz etmitik. Platonun felsefesinin de bu ynde bir giriim olduunu ancak kapsam ve derinliinin ok daha byk olduunu belirtebiliriz. Platoncu bir gzle bakarsak, evremizde alglamakta olduumuz nesneleri belli kategoriler (cinsler, trler, vb.) altnda toplayabilmemiz, olduka ilgin ve aklamay gerektiren bir yn iermektedir. Bu noktada, tartmay daha ileriye tayabilmek iin, sradan bir varlksal-dilsel duruma felsefi bir gzle bakarak sradan olmayan bir yorum getirelim. evremizdeki fiziksel nesnelerin her biri kendi balarna var olan ayr nesneler olsa da, onlarn ne olduklar sorusu gndeme geldiinde tek tek nesnelerin kendilerinin tesinde baz unsurlara bakmamz gerektii aktr. rnein, tam karmda duran bir nesneye parmamla iaret ediyorum ve te bu! kelimelerini sylyorum. Bu elbette hi de aydnlatc bir
Platonun kuram kavramlarn varlksal ve bilgisel nemini ortaya koyar.
50
Epistemoloji
Tikel deyimi tek tek nesneler, tmel ise genel kavramlar iin kullanlr.
Tikel ve tmel z Trke deyimlerdir. Anadolunun belli blgelerinde tike deyimi tek bir para anlamnda kullanlr. Tmel deyimi tm kknden gelir ve felsefeciler iin byk neme sahiptir.
betimleme deildir. te yandan uradaki gemi ifadesini kullanrsam durum tamamen deiir. te bu! ifadesinden, trlerin (veya cins isimlerin) kullanmna gei byk bir fark yaratr. Yrtmekte olduumuz tartmann varlk ve bilgi konularnda neden ok ilgin baz sonulara gebe olduunu anlamak iin somut bir rnek zerinde duralm. Diyelim ki, bizimkine ok benzeyen olanakl bir dnyada, ayn bizimkinde olduu gibi, insanlar (rnein, Mustafa Kemal Atatrk), hayvanlar (rnein, Minno) ve baz yerler (rnein, Ankara) zel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkinden farkl olarak, o dnyada cins isimlerin hi kullanlmadn varsayalm. Mutfamdaki bardaklardan her birinin Hakan veya Yasemin gibi bir ad olduunu dnelim. Ayn durumun, dnyadaki kular, elektrik direkleri, eller, vb. iin de geerli olduunu kafamzda canlandralm. Byle bir dnyada tahminen bilgi ve iletiim son derece zor olurdu. rnein, bir insan kimsenin daha nce grmedii ve isim takmad bir am aacn grp dierlerine anlatmaya kalktnda, elinde fazlaca bir iletiimsel gere bulunmayacakt. Bylesi garip bir dnyann dilsel dzeni bizimki ile karlatrldnda aradaki byk fark kolayca ortaya kar. Bir krmz karanfil ifadesini kullanan bir kiinin verdii bilgiyi kolayca alrz nk nasl bir nesneden bahsettii hemen kafamzda canlanr. Peki, bu rnekte anladmz ve bildiimiz ey nedir? Aka grlecei gibi, anladmz ve bilgisine ulatmz ey krmz ve karanfildir. Baka bir deyile bilgi, genel deyimler veya cins isimler ile tanmaktadr. Bunu daha iyi anlayabilmek iin, tikel ve tmel kavramlarn net bir ekilde tanmlayalm. Tikel, nesnelerin tekliini ve kendileri olma durumunu ifade etmek iin kullanlr. Tmel kavram ise, tikelleri tanmlayan tr adlar ve tikellerin edindii nitelikler iin kullanlmaktadr. rnein, bu satrlar okuyan insanlarn her biri, bahemdeki ceviz aac, vazomdaki krmz karanfil ve Mars gezegeni tikel birer nesnedir. nsan, aa, karanfil, krmz ve gezegen ise tmellerdir. Elbette, doadaki nesneler sz konusu olduunda tmellerle tikeller fiziksel olarak ayrlabilir eyler deillerdir. Masamdaki vazonun iinde duran karanfilden krmz rengini (veya renk zelliini) karp alamazsnz. Benzer ekilde, karanfil adn verdiimiz tr, nesnelerden kopuk bir hlde kp kendi bana evrende dolaamaz. Her tr ve zellik kendini nesneler zerinde veya onlara bal olarak gsterir. Buna karn, felsefi zmleme ve aklama abalarnn bir paras olarak, tmellerin ve tikellerin varlksal konumlarn veya ilevlerini kavramsal olarak ayrp irdeleyebiliriz. Platon ve Aristotelesin bu alanda yapt irdelemeler ok kritik bir nem tar ve kendilerinden sonra gelen dnce biimlerini felsefenin her alt alannda ok byk bir oranda belirlemilerdir. Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler sz konusu olduunda biz hem tikel hem de tmel boyutta hareket ederiz. zel isimler (rnein, Atatrk) tikellere zgdr ve ilkece evrende bulunan tek bir nesneye yneliktir. Buna karn ben iaret parmam birden ok nesneye uzatarak insan kavramn kullanabilirim. Benzer ekilde, krmz, ar, uzun gibi nitelemeler ok sayda nesneye uygulanabilir. Ancak bu nasl olanakl olmaktadr? Krmz tektir, ama birden ok eyde bulunabilir. Tek olan bir eyin ayn zamanda ok olmas, Platonun da dikkatini ektii gibi, kafa kartrc bir yn tamaktadr. Birbirinden farkl tikel varlklar iin ayn tanmlayc ifadeyi kullanmamz nasl olanakldr? Platonun buna verdii yant znde udur: rnein, bizim domates olarak bildiimiz farkl nesneler iin ayn cins ismi (domates) kullanmamz o nesnelerin
51
domates olma adn verebileceimiz evrensel bir zellii ilerinde barndrmalar yznden olanakldr. Doal olarak, tek tek domatesler ayrntlarda birbirlerinden farkl olabilir; bazlar ezik veya zedelenmi veya yamru yumru iken bazlar daha parlak ve ekici bir grnm arz eder. Ancak ayrntda birbirlerinden ok farkl olan domatesler, her eye ramen, domates olma kstasna uyduklar iin bu ad almlardr. Bu domates olma veya domates-lik durumunun, tikel domateslerin bana gelebilecek olaylardan genelde bamsz olduunu da not etmeliyiz. Tek tek domatesler dnyada var olur ve sonra dnya zerinden kaybolurlar. Bazlar doal yollardan bozulur, bazlar da baka canllarn besini olurlar. Tm bu deiimlere karn, bizim farkl nesnelere domates adn vermemize olanak salayan domates olmann tanm veya kavram ise deimez. Ben domatesler zerine younlap onlarn genel olarak ne olduunu anlamaya alrsam, zihinsel bir hedef olarak belirlediim ey u ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesnelerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve rnein, tikel kusurlar vardr. Benim bir eyin ne olduunu anlama abamn nesnesi o eyin dnyadaki rneklerinden ziyade, onun kavramdr. O yzden bilgi, en kritik anlamyla, kavramlara veya tanmlara ynelmek durumundadr. Elbette dnyadaki domatesler zerine yarg retebilmek de bir tr bilgilenmedir. rnein, te krmz bir domates veya Bu domates tezghtaki dier domateslerden daha olgun gibi gzlemlerde bulunabiliyorsam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baardr. Ancak Platona gre, insan aklnn bilgi ve kavrama adna gerekletirebilecei esas baar, dnyada domateslerin ve dier nesnelerin hangi durumda ve ne zelliklerde olduunu gzlemlemek deil, tmellerin veya kavramlarn bilgisine ulamaktr. Bilgisine ulalacak tmellerin (ki bunlarn deimeyen eyler olduunu syledik), gzlemlenen dnyann iinde olamayaca aktr. Dnyada domateslerin, insanlarn, masalarn, erdemin, iyiliin, gzelliin yalnzca mkemmellikten uzak rnekleri vardr. Dnyamz zerinde, daha nce de zerinde durduumuz gibi, deiim ve bitimlilik esastr. Fakat bir kavram bozulup yaamn sonlandrabilecek bir ey deildir. nsan bilgisine ve anlayna temel tekil eden bu deimezler iin Platon idea ve form (biim) deyimlerini kullanmtr. rnein, dnyamzda insanlarn, atlarn, ve erdemin rnekleri bulunabilir. Ancak insan ideas, at ideas ve iyilik ideas deimeyen eyler olarak doann dnda olmaldr. Deiken dnyamzda bir nesnenin at olmas, onun at ideasn barndrmas yznden mmkndr. Bu idealar veya formlar daha nce tanmladmz bir deyimi kullanrsak yeryzndeki nesnelerin at olmasnn normunu salarlar. Bu balamda, ideann hem varlksal hem de bilgisel anlamda nasl belirleyici olduuna dikkat etmekte yarar var. dealar tikel nesnelerin belli trden eyler olmalarnn varlksal koullarn sunarlar. Doadaki bir domates, domates olarak varlk alannda belirebiliyorsa, bunun nedeni deimeyen ve yok olmayan domates ideas yzndendir. Bu, iin ontolojik (yani varlksal) tarafdr. te yandan, eer biz doadaki bir nesneyi domates olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme abasna girebiliyorsak, bunun da nedeni domates ideasnn var olmas ve bizim bilgisel olarak ona ynelmemizdir. Bu da iin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur. Platonun varlk tasarmnda arpc olan bir nokta, onun varlksal hiyerariyi kurgularken, irdelemeyi asl ve kopya kavramlar zerinden yrtmesidir. Bunu yle bir rnekle anlayabiliriz. Eer ben bir arabann binlerce fotorafn eker ve yal boya resimlerini yaparsam, bunlarn hepsinin birer kopya olarak arabaya ait olduu ve onun grnmn yansttn dnebilirim. Ancak nihayetinde gerek olan arabadr, onun resimleri ise ne kadar baarl ve gereine yakn
Platon idealarn veya tmellerin doann iinde yer alamayacan savlar.
52
Epistemoloji
olsalar da birer kopyadr. Arabann kendisi ile kopyalarn kartrmak veya kopyalar asl araba sanmak olduka gln bir hata olurdu. Platona gre, herhangi bir eyin ideas ile onun dnya zerindeki rneklerini kartrmak da bu trden bir hatadr. O yzden Platon varlk hiyerarisinde en alta kelimenin tam anlamyla kopyalar (yani, sudaki yansmalar, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal almalar, vb.) koymutur. Varlksal deer sralamasnda bunlarn bir stnde, fiziksel dnyann alglar araclyla kavranabilecek nesneleri (yani doadaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise akl yoluyla kavranabilecek ideal ve deimeyen varlklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadr. Bir insan fiziksel (yani deiken) bir nesneyi algladnda belli bir bilgilenme durumu iindedir. Ancak bilginin nihai hedefi kopya deil, asl olan varlktr. Baka bir deyile, bilgi esas olarak kavramn rneklerine deil, kavramn kendisine ynelmek durumundadr. Platon felsefesinin en arpc sonularndan biri budur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
En yakn arkadanz dnn. O, tikel (tek ve belli) bir varlktr. imdi onu kendi keliSIRA SZDE melerinizle tarif etmeye aln. Bu altrmay yaparken tmellerin iin iine nasl girdiine dikkat edin. Bu deneme tmellerin nemini daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.
DNELM
Platon ve Epistemoloji
Bu deerlendirmelerin nda Platonun felsefesinin bilgi ve epistemoloji S O R U kavramlarna nasl yaklatn ak bir ekilde ifade edebiliriz. kinci nitede epistemoloji alann tantrken, deyimin kendisinin bilgibilim veya bilgikuraDKKAT m gibi anlamlara gelebileceini, ancak bu yargnn belli nitelemelere ve aklamalara gereksinimi olduunu belirtmitik. Epistemolojiyi sistematik bir ekilde uygulayan SIRAbir alan olarak kimliklendiren ilk dnr olan Platon asndan ve SZDE bakldnda, bilginin dier bilisel hllerden ayrlmas hassas bir konu olarak karmza kmaktadr. AMALARIMIZ Platon, bizim gndelik kullanmmzdan olduka farkl bir ekilde, bilgi (episteme) szcn idealarn bilgisi olarak ayr bir statde tutmu ve normal algsal yollardan Aedinilen bilgi iin kan (doksa) deyimini kullanmtr. Bu aK T P dan bakldnda epistemoloji deyimini bilgibilim anlamnda kullanmak anlalr olsa da, Platonun bu kelimeye felsefi olarak nasl bir anlam yklediini kaydetmemizTgerekmektedir. Her insan bakma ve grme yoluyla kan sahibi olabiELEVZYON lir. Ancak Platona gre yalnzca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, epistemeye ulamaya alrlar. Tmellerin veya idealarn bilgisi gerek bilgidir. Platonun varlksal ve bilgisel kuram, Thales gibi Eski Yunann ilk felsefeciNTERNET lerinin el yordamyla balattklar felsefe serveninin olgunlat ok temel bir noktay temsil eder. Bir dier nemli durak noktas olan Aristotelesten bir sonraki blmde bahsedeceiz. Bu balamda, not etmemiz gereken daha genel bir konu, Platonun devleti ynetecek krallarn, yneticilik yapabilmeleri iin, epistemoloji yeteneklerinin olmas gerektiini dnmesidir. Sradan insanlar erdemin, dorunun, adaletin ve benzeri kavramlarn rnekleri zerinde konuup, dnsel yaamlarn o dzeyde sorun yaamadan srdrebilirler. Ancak bir kral, erdemin, dorunun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu adan, zerinde oturduu taht hak ediyor diyemeyiz. O yzden, burada bilgi kavram balamnda yaptmz tartmalarn felsefi olarak ok daha geni ve nemli sonular olduunu sylemeliyiz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Platon episteme (bilgi) ile doksa (kan) kavramlarn ayrr. T A P K
TELEVZYON
NTERNET
53
Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram

Aristoteles hocas Platonu yakndan izlemi ve onun tmellerin nemi konusunda savlad fikirleri znde benimsemitir. Aristotelese gre, insan bilgisi sz konusu olduunda tikelliin ok yardmc olmayaca kesindir ve bu konuda Platon temelde hakldr. Ancak bu tabloda Aristotelesin kar kt nokta, nesnelere kimliklerini veren zsel unsurlarn deien dnyann iinde olamayaca ynndeki Platoncu dncedir. Aristotelesin kuram bu noktada Platondan belirgin bir ekilde ayrlr. Etkisini gnmzde de srdren bu nemli kuram imdi ksaca anlamaya alalm. Platona gre, nasl bir resimdeki grnt varln grntnn fiziksel karl olan nesneye borluysa, fiziksel nesneler de varlklarn idealara borludur. Eer bu doruysa, kendi bana bamszca var olabilen eyler idealardr. Aristotelesin bu konuya getirdii yaklam ise olduka farkldr. Bu fark daha iyi anlamak iin tz kavramn aklamamz gerekiyor. Aristotelesin nde gelen amalarndan biri varlk kavramnn bir snflandrmasn yapmak ve varlk hiyerarisini sergilemektir. Var olmak ilgin bir kavramdr nk bu kavram evrende karlaabileceimiz her eye uygulanabilir. Var olan eylere rnekler: toprak, hava, tavanlar, arklar, kar taneleri, zntler, krklar. Bunlarn bir ekilde var olduunu syleyebiliriz, ancak bu var olma biimlerinin birbirinden ok farkl olduu da aktr. Bir tavann varl ile onun glgesinin varl birbirine benzemez. Peki, glge gerekten var mdr? Glgeler doal veya fiziksel nesneler deillerdir. Ancak, glge bir hi de deildir. Benzer dnceler zntler ve krklar iin de dile getirilebilir. imdi, kendi bana bamszca var olabilme konusuna dnelim. Aristoteles, Platondan farkl olarak, kendi bana var olabilme olgusunu dnyann iinde arar. Baka herhangi bir varla bal olmakszn var olabilen eylere verdii isim tz veya cevherdir. Aristoteles her tzn iki temel zellii olduunu syler. lk olarak, tzler bir bu olarak gsterilebilir. kincisi, tzler ayr durabilme zelliine sahiptirler. Bu ifadeleri rneklerle aklamaya alalm. Belli bir aa veya belli bir kaplan gsterilebilir bir budur. Ancak, ekilsiz amur veya bir avu toprak (snrlar belirli bir nesne olma anlamnda) bir bu deildir. Dier lte dnersek, rnein bir insann bedeni baka hi bir eye bal olmakszn evrende var olabilir ancak, rnein tendeki yank kendi bana var olamaz; ancak bir beden zerinde varlk kazanabilir. Aristotelese gre, tikel her nesne bir tzdr. Bir insan, bir papatya, bir tencere tz statsnde olan eylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurbaa, mart gibi doal trlerin de bir anlamda tz olduunu syler.) Peki, bir kedinin veya bir tencerenin temel bir anlamda tz olduunu sylemenin tartmamz asndan ilgin taraf nedir? Bunun yantn almak iin Aristotelesin tzlerin yani tikel fiziksel varlklarn kavramsal bileenleri konusunda ne dediine bakmamz gerekir. Sradan her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biimi (veya formu) vardr. (Buradaki biim kavramn ekilden ziyade, sz konusu nesneyi belli bir tre ait klan ve onu tanmlayan yn olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not delim: Bir kedinin maddesi ile baka bir kedinin maddesi doal olarak farkldr nk onlar farkl nesnelerdir. Bunu biraz basitletirip karikatrize ederek sylersek, rnein iki kediden her biri kendi hcrelerini, kendi molekllerini tar; ikisinde birden bulunan bir doku veya hcre olamaz. Ancak ikisinin ortaklat nokta Platonun da dnd gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kediliin z veya kedi formudur. O hlde, nesneleri belli bir tre ait klan unsur veya sebep Platonda deien dnyann dndayken, Aristoteleste nesnelerin iindedir.
Aristoteles, tz kavram ile, Platonun tmeller kuramn bir adan devam ettirmekle birlikte, o kuram nemli anlamlarda deitirmeye de ynelir.
54
Epistemoloji
Platon ve Aristotelesin ortak noktas, farkllklarndan daha nemlidir. Her iki dnr iin de bilginin olanakll tmellerden veya genel karakterlerden gemektedir. Platonun fikirlerini incelerken gz nne aldmz rnekleri dnelim. Tikel bir nesne tikellii ile alnrsa (rnek: ite tam urada duran ey!), bilinecek bir ey deildir. Ancak nesne iin, rnein, bir at nitelemesi yaparsak nesnenin bilinebilir bir ynn ifade etmi oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bilinebilir tarafnn onun biimi veya z olduunu kabul eder. Biim ve z, bir trn tm yelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlardr. nsann z, diyelim ki, akll hayvan olmasdr. nsanlar sarn, esmer, uzun, ksa, yal, gen olabilirler. Fakat insan olmann z (biimi, formu, onu tanmlayan ey) her insanda ayn olmak durumundadr. zetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tmeller araclyla olanakl olduuna ancak, bununla birlikte, tmellerin fiziksel nesnelerin kavramsal paralarndan biri yani onlar tanmlayan ksm, onlarn zleri olduuna inanr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
dealarn veya tanmlayc normlarn deien dnyann bir paras olamayaca ynndeki SIRA SZDE Platoncu sav ilk bata olduka tuhaf grnmektedir. Platonun bu savn anlaml ve aklc klacak gerekenin ne olabilecei zerine dnn.
DNELM
METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ

Varlk zerineO Eski Yunanda retilen nemli baz fikirleri bu ekilde inceledikten S R U sonra, bu nitenin hareket noktasna dnp metafizik deyimini tanmlayabiliriz. Gnlk yaamda bu kavram ounlukla ruhsallk, uzaydan gelen canllar, gizemli DKKAT doast gler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin urat metafizik, esas olarak, gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kavSIRA SZDE ramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas gibi dnsel ilevleri kapsar. Ksacas, fiziksel bilimlerden farkl olarak metafizik, varln kendisiyle ilgilenir. Metafizik ile ilgili bir dier deyim ontolojidir. AMALARIMIZ Ontoloji felsefede varlkbilim veya varlk kuram anlamlarnda kullanlmaktadr. Baz felsefeciler bu iki deyimi e anlaml alrken bazlar da aralarndaki ince farklara dikkat T A P K ekmilerdir. Genel kabul gren bir yorum, ontolojinin, metafiziin varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olduudur. Bylesi bir tartma, doal olarak, bu kitabn snrlarn amaktadr. Bizim buradaki irdelemelerimiz asndan, yukarda belirttiimiz genel kabul gren yorumu doru olarak kabul edeceiz. TELEVZYON nceki blmlerde Eski Yunan dnyasnda felsefenin ne tr ilgilerin sonucu ortaya ktndan sz etmitik. Kitabn bu nitesini ontolojik (varlkbilimsel) konulara ayrmamzn temel bir nedeni bulunmaktadr. Felsefenin Bat dnyasnda NTE NET ekil ald EskiRYunanda felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri ok merkezcil bir yer igal etmiti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi byk felsefeciler bilgi konusunda nemli fikirler retmi olsalar da, zellikle Platon ve Aristotelesin epistemolojik grleri onlarn metafizik tasarmlarna sk skya balyd. Bu anlamda, felsefenin Batnn dnsel ufkunda belirdii ada varlk sorusunun alana egemen olduunu sylemek abart olmaz. O yzden, epistemolojik aratrmalarda yer yer varlksal dncelerin ve tezlerin iin iine girmesi kanlmaz bir durum olarak karmza kmaktadr. Burada sunduumuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlarn zmne ynelik ne tr nemli ipular saladn sergilemek iin Platon ve Aristotelesin metafizik grlerindeki kritik bir noktay tekrar vurgulayalm. Hem Platon hem de Aristoteles iin tmeller (yani, Platonda idealar, Aristotelesde ise doada-
DKKAT
SIRA SZDE
Ontoloji felsefede AMALARIMIZ
metafizik alannn zellikle varlk konusunun irdelenmesi ile ilgilenen daldr. A P K T
TELEVZYON
NTERNET
55
ki zler veya biimler) nesnelerin ne olduunun normunu verir, onlarn ne olduunu belirler. Benzer ekilde tmeller bilgiyi de olanakl klan eylerdir nk insan tikel nesneleri tmeller olmakszn bilemezler. Tmeller hem nesnelerin kimliini hem de insan bilgisinin olanakl olmasn salar. Metafizik ve epistemoloji alanlar arasndaki sk ilikinin kayda deer bir rnei Eski Yunann bu byk felsefecilerinde kendini aka gsterir.
Yaamdan rnekler Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi alma alanlarndan sz ederken metafizik kelimesini kullannca genellikle ortaya kavramsal karkla neden olabilecek bir durum kar. nk bir felsefecinin metafiziki olduunu duyan ve akademik felsefeyi ok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanlk odalarda ruh arma seanslar yapt, UFO gzlemcisi olduu veya tarot fal bakt dncesine kaplabilirler. (Daha sonra gerei renince de bazen biraz hayal krkl yaarlar.) Felsefecinin urat metafiziin bir ruh arma seans veya tarot kartlar yorumlama kadar heyecan verici olmad bellidir. Yine de, felsefecilerin metafizii, iinde ok ilgin sorunlar barndran ve nemli tartmalara neden olmu dnsel bir alandr. Felsefe kapsamnda yer alan metafizik, dier metafizikten farkl olarak, dnya d varlklarla veya sezgisel yollarla kazanlan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafiziin alma ekseni, dnyamzda yer alan sradan nesnelerin nesnel dayanann ve varlksal oluum yapsnn ne olduudur. Felsefeci var olanlarn zelliklerini deil, varln kendisini aratrr. Dahas, felsefecinin metafizik aratrmalarnn konusu veya nesnesi insan aklnn anlama ve akl yrtme snrlar dhilindedir. Metafizik almalara ynelen felsefecinin ilgilendii nesneler veya olgular bu dnyann veya bu evrenin nesneleri ve olgulardr; yalnzca, nesnelere ve olgulara bak daha soyut bir hal alm, biraz daha kuramsal bir dzeye ykselmitir. Bu anlamda, felsefecilerin metafiziinin gndelik yaam iinde karmza kan ve gizem veya sezgi gcyle de ilintilendirilen metafizikten ok temel bir fark vardr.
GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ

nitenin son blmnde, hem metafizik aratrmalar kapsamnda hem de gndelik dilsel iletiimde karmza kan nemli iki kavramdan bahsedeceiz. Eski Yunanda, hem Sokrates ncesi dnemde retilen kuramlar hem de Platon-Aristoteles izgisinde ne srlen tezler asndan bakldnda, grnen dnyann ardndaki gerek varl bulma abasnn belirleyici olduunu gzlemleriz. Epistemolojik irdelemelerimizi derinletirmeden nce bu konuya ilikin baz terminolojik aklamalar yapalm. Pek ok felsefi kavramda olduu gibi, gerek ve hakiki kavramlarnn da gnlk dildeki kullanmlar kuramsal sorgulamalar iin ipular tar. rnein, gerek altn ve hakiki dost gibi deyimler bir nesnenin veya varln kavramna uygun olduu veya kavramn karlad gereini vurgular. Gerek deil, gz yanlsamas gibi bir cmlede geen gerek deil ifadesi ise yalnzca grntden ibaret olma durumuna gnderme yapar. Felsefecilerin kulland gerek ve hakiki sfatlar da bu gndelik kullanmla az ok uyum iindedir. Ancak felsefi olarak daha arpc ve tartmal olan kavramlar, bu deyimlerin isim hlleri olan gereklik ve hakikattir. Anlamca birbirlerine olduka yakn olan bu iki kavramn ierikleri ve birbirleriyle olan ilikilerini tam olarak saptamak olduka etin bir felsefi sorundur. Yine de, temel baz noktalar belirtmek olanakl grnmektedir.
Gereklik metafizik aratrmalarn en kritik deyimlerinden biridir.
56
Epistemoloji
Hakikat nedir? gibi geni bir felsefi soru sorulduunda, insanlarn aklnda olan ey, genellikle metafizik veya ontolojik kayglarn biraz tesinde olan bir durumdur. Hakikat sorgulamas bazen lml bir yaamn anlam ve gizemi, lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant gibi varolusal bir boyut ieren irdelemelere gnderme yapan bir sorgulama tr olarak alnr. Buna karn gereklik nedir? sorusu, ounlukla, ontolojik arl olan bir soru olarak grlebilir. Gerekliin tersi, bu anlamda, grnt veya grnendir. Bu ztln eski Yunanda nasl kendini gsterdiini yukardaki blmlerde sergilemeye altk. rnein, Platon asndan bakarsak, gereklik alglarmza alan doada deil akn bir yerde aranmaldr. Bu yaklam, insann gndelik dnyas ile gereklik arasnda belli bir izgi izilmesini de zorunlu klar. Bylesi bir tabloda epistemolojik sorunlarn nasl ortaya kacan tahmin etmek zor deildir. Eer gereklik denen ey bizim karmza dorudan kan dnyadan farkl olabilecek bir varlk alan ise, o zaman, bizim ona dair nasl bilgileneceimiz sorusu da nemli bir tartma konusu olarak kendini gsterir. Bir sonraki nitede, bilginin olanakll konusunda baz nemli akl yrtmeleri ve tezleri inceleyeceiz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlaryla anlamaya alacaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Metafizik,SIRA SZDE ve bilgi kavramlar arasndaki karlkl ilikiler zerinde dgereklik nn. Bu altrma ayn zamanda sizi nmzdeki nitenin tartma konularna da hazrlayacaktr.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
zet
AM A
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilmek. Bat Felsefesinin en temel konularndan biri, varlk dzeninde deien ve deimeyenin hesabn verebilmektir. Gzlemlenen dnyann nesneleri kesintisiz bir deiim iindedir. Bununla birlikte, evrenin sadece kesintisiz deiimden ibaret olduu fikrinde insann kafasnda soru iaretleri uyandran bir yn bulunmaktadr. Deiim iinde deimeyen hi bir ey yok mudur? Sokratesncesi dnemde yaayan Eski Yunan felsefecileri bu konu balamnda dnceler retmiler, oluum ve varlk arasnda kavramsal bir ayrm yapmlardr. Oluum ortaya kma, deime ve yok olma srelerine aittir. Buna karn varlk deiimin ve dnmn dayanadr. Bu kartla verilebilecek gzel bir rnek, deimeyen ve yok olmayan temel paracklarn birleip ayrlmalarnn gzlemlenebilir dnyann olgularnn ortaya kmasna yol amasdr. Drt temel element (toprak, su, hava, ate) kuram ve atomculuk bu yaklamn somut rnekleridir. Deimeyen varlk, deien oluum alannn olanakl olmasn salar. Bunlardan birincisi kalc ve istikrarl olan, ikincisi ise akkan olandr. Bu ereveden bakldnda, metafizikilerin varlk terimini zel bir anlamda ve gnlk kullanmdan olduka farkl bir ekilde kullandklar sylenebilir. Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) neden nem tadn aklayabilmek. Platonun metafizik kuramnn felsefe tarihinde ok zel bir yeri vardr. Bu kuramn en belirgin zellii, yukarda zetlediimiz oluum ve varlk sorunsalna son derece arpc bir zm getirmesidir. Platona gre, gzlemleyebildiimiz dnyada karmza kan sradan nesneler, onun idea adn verdii deimez ve mkemmel nesnelerin kopyalardr. Eer idea denen ideal nesneler (bir anlamda kavramlar) olmasayd, biz bir cinse ait farkl nesnelere ayn ad veremezdik. Armut deyimi tek bir kavrama iaret eder ancak bu kelime ok sayda nesneye (armutlara) uygulanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Armut ideas ise bir tmeldir. Eer armut veya sa-
A M A
rgibi genel deyimler ve onlarn iaret ettii kavramlar olmasayd biz konuurken neyden sz ettiimizi bilemezdik. dealar veya tmeller bir nesnenin ne olduunu ve hangi ynnn bilinebileceini ifade ederler. Epistemenin yani bilginin hedefledii ey, bir nesneyi o nesne klan unsur veya zelliktir. Sradan insanlar nesnelerin durumlarna ilikin yarglarda bulunurken, felsefeciler tanmlara ulamay hedeflerler. Bu durum yle de ifade edilebilir: Algnn salad bilgi, oluumlar dnyasnda deiken bir kesitin ifadesidir. Episteme ise kavramn deimeyen ieriinin (yani varln) bilgisini ifade eder. Bu iki tr bilginin neden ok farkl nitelikler barndrdn grmek zor deildir. Aristotelesin metafizik yaklam ve kendisine sorun olarak ald konu byk oranda Platonun felsefi ilgileri ile paralellik gsterir. Platonun kuramna gre, beyaz, kuzu gibi genel kavramlar ile belli bir kuzu veya belli bir kuzunun tylerinin beyaz rengi gibi genel kavramlarn dnyadaki rnekleri arasnda metafizik bir fark bulunmaktadr. Dnyada beyaz ve kuzunun rnekleri olsa da, bunlarn normlar, biimleri, tanmlar, idealar deien dnyann iinde olamaz. Bylece, Platon idealarn fiziksel doann dnda olduunu savunur. Ancak Platonu izleyen Aristoteles, tanmlayc unsurlar doann dnda tasarlama fikrine kar kar. Aristotelese gre, her nesne (metafizik anlamda) baka eylerden bamsz bir tzdr. rnein, bir kedi, var olmas iin dier nesnelere bal olmayan bir tzdr. Kedinin maddesi ve bir biimi (daha aka, bir z veya tanm) vardr. Aristotelese gre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dnyann nesnelerinin dnda olduunu dnmekle hata yapmtr. te yandan, Platon nesnenin bilinebilecek ynnn onlarn biimi veya genel tanm olduunu sylemekte hakldr. Bu durum biimlerin veya genel tanmlarn ontolojik olduu kadar epistemolojik olarak da nem tadn gsterir.
58
Epistemoloji
A M A
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilmek. Metafizik ve ontoloji deyimleri, varlk kavramnn felsefi irdelenmesi balamnda kullanlr. Bu alanlarda fikir gelitiren dnrler, aklc yntemler araclyla varlk konusunda sistematik anlaylar gelitirmeyi hedeflerler. O yzden, metafizik deyiminin felsefedeki kullanm ile gndelik yaamdaki kullanmlar olduka farkldr. Daha aka dersek, felsefeciler genellikle metafizik deyimini gizemli veya dnya tesi unsurlarla ilintilendirmezler. Metafizikiler ounlukla neyin var olduu, evrenin esas ileme ilkelerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlarn aklanmas gibi konularla ilgilenirler. Ontoloji de, dar bir anlamda, metafiziin varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olarak tanmlanabilir. Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya bilgi kavram asndan neden nemli olduunu da tahmin etmek zor deildir. Eski Yunandan balayarak felsefeciler gerek bilgi ile varlk kavramlar arasnda yakn bir iliki kurmulardr. rnein, Platonun idealar kuram metafizik bir tasarmdr ve bununla birlikte, bilginin gerek hedefinin ne olduuna da iaret eder. Benzer bir durum elbette Aristotelesin tz kuram iin de geerlidir.
A M A
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne olduunu aklayabilmek. Gereklik ve hakikat kavramlar felsefe asndan ok nemli metafizik kavramlardr. Her ne kadar bu iki kavram birbirine olduka yakn olsa da, aralarnda belli ince farklar da bulunmaktadr. Gereklik kavram ontolojik balamlarda karmza kar. Felsefede bu kavramn tersi grn veya grntdr. rnein, Platonun idealar kuram grnen dnyann yapsnn aklamasnn farkl bir varlk dzleminde bulunabileceini savlar. Hakikat kavram ise felsefede daha genel bir balamda anlam sorunsal gibi erevelerde kendisini gsterir. Hakikat sorgulamas yapan dnrler, rnein sonlu bir yaamn anlam ve ardnda neyin yattn sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gereken bir nokta, gereklik kavramnn bilgi sorunsal ile de yakndan ilgili olduudur. Tarihsel olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel aratrmalar sklkla gerekten var olan varln bilinmesi hedefine yneltilmitir. rnein, hem Platon hem de Aristoteles bilginin doas zerine yaptklar incelemelerde tmellere ok kritik bir nem atfetmilerdir.
59
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik olarak bilinen alann ortaya kmasnda etken olmutur? a. nsan psikolojisinin inceliklerini anlama istei b. lmszle ulama istei c. Deimekte olan dnyada deimeyen unsurlarn bilgisine ulama istei d. Maddesel dnyann fiziksel yasalarn kefetme istei e. Yaamn ruhsal boyutunu anlama istei 2. Aadakilerden hangisi tmel deyimine yakn bir anlama sahiptir? a. Btncl b. Zihinsel c. Ruhsal d. Kuramsal e. Genel 3. Aadakilerden hangisi tikel nesneler iin geerlidir? a. Tikel nesneler deiim iinde bulunurlar. b. Tikel ile kavramsal elenik kavramlardr. c. u yeil balon ifadesindeki yeil bir tikeldir. d. Tikel nesneler gzlemlenebilir dnyann dndadr. e. Tikel ile normatif elenik kavramlardr. 4. Platonun kuram asndan aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir kavram ile o kavramn rnekleri arasnda ontolojik bir fark vardr. b. Tmellerin tikellere epistemolojik ncelii vardr. c. Tmeller deimeye yatkn deildir. d. Tmellerin tikellere ontolojik ncelii vardr. e. Tek bir tmel her zaman tek bir fiziksel nesneye uygulanabilir. 5. Platona gre idealar iin aadakilerden hangisini syleyebiliriz? a. dea kavram esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir. b. dealar fiziksel dnyann unsurlardr. c. dealar alg yoluyla bilinebilir. d. Epistemenin hedefi esas olarak idealardr. e. Epistemenin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir. 6. Platon ve Aristotelesin ortak felsefi noktas aadakilerden hangisidir? a. Her iki dnre gre tmeller doann dndadr. b. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre ontolojik ncelik tar. c. Her iki dnre gre tikeller yalnzca tikel olmalar dolaysyla epistemolojinin hedefi deildir. d. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre epistemolojik ncelik tar. e. Her iki dnre gre tikeller doann dndadr. 7. Aristotelesin tz kavram iin aadakilerden hangisi geerli deildir? a. Bir heykelin mermer maddesi onun tzdr. b. Her tikel nesne bir tzdr. c. Tz bir bu olarak gsterilebilir olandr. d. Tz evrende ayr durabilir ve tek bana var olabilir. e. Biim tzn unsurlarndan biridir. 8. Aristotelesin kuramn Platonun yaklamndan ayran en belirgin zellik hangisidir? a. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nesnesinin tmeller olduunu savlar. b. Aristoteles Platondan farkl olarak idealarn gzlemlenen dnyann dnda olduunu savlar. c. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nesnesi olan unsurlarn gzlemlenen dnyann iinde olduunu savlar. d. Aristoteles Platondan farkl olarak tikellerin bilginin nesnesi olabilecei fikrini reddeder. e. Aristoteles Platondan farkl olarak tzn bilinebilecei dncesini reddeder.
60
Epistemoloji
Okuma Paras
9. Eski Yunanda karmza kan metafizik geleneinin o dnemin epistemolojik almalar asndan nemi aadakilerden hangisidir? a. Metafizik ilgisi olan dnrlerin gerekten var olanlarn tasarmn yapmas, bu unsurlarn bilinmesi konusunu gndeme getirmitir. b. Bilgi kavram ile uraan felsefeciler mantk alannn ontolojik incelemesini yapmlardr. c. Epistemoloji kuramclarnn bulgular tmellerin varlna olan inanc sarsmtr. d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelitiren dnrler sosyolojik dncenin temellerini atmlardr. e. Metafizik kuramlar gelitiren dnrlerin gerekten var olanlarn tasarmn yapmas modern fiziin temellerini oluturmutur. 10. Felsefecilerin kulland gereklik kavram iin aadakilerden hangisi genel olarak sylenebilir? a. Gereklik iirsel bir kavram olarak alnmaldr. b. Gereklik ahlaki bir kavram olarak alnmaldr. c. Gereklik ontolojik bir kavram olarak alnmaldr. d. Gereklik ruhsal bir kavram olarak alnmaldr. e. Gereklik manevi bir kavram olarak alnmaldr. imdi, dedim, insan denen yarat eitimle aydnlanm ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir benzetmeyle anlataym: Yeraltnda maarams bir yer, iinde insanlar. nde boydan boya a alan bir giri... nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, boyunlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar. Ne kmldanabiliyor, ne de burunlarnn ucundan baka bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki, kafalarn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yaklm bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi arasna koyduklar ve stnde marifetlerini gsterdikleri blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri getirebiliyor musun gznn nne? - Getiriyorum. - Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Ellerinde trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insana, hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar tayorlar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor. Gelip geen insanlarn kimi konuuyor, kimi susuyor. - Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar! - Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendilerini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkalarndaki atein aydnlyla maarada karlarna vuran glgeleri grebilirler, deil mi? - mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre, baka trl olamaz. - Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de yle grrler. - phesiz. - imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlarsa, glgelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattklarn sanrlar, deil mi? - yle ya. - Bu zindann iinde bir de yank dn. Geenlerden biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki glgenin sesi sanmazlar m? - Sanrlar tabii. - Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi? - ster istemez. - imdi dn: Bu adamlarn zincirlerini zer, bilgisizliklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla ayaa kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek.
61

Glgelerini grd nesnelere gz kamaarak bakacak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgelerdi, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nnden geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne olduunu sorarsak ne der? ara kalmaz m? Demin grd eyler, ona imdikilerden daha gerek gibi gelmez mi? - Daha gerek gelir. - Ya onu aydnln ta kendisine bakmaya zorlasak? Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakakald eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gsterdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m?... Yukarda dnyay grmek isterse, buna almas gerekir. Rahata grebildii ilk ey glgeler olacak. Sonra, insanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendileri. Daha sonra da gzlerini yukar kaldrp, gneten nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek... En sonunda da gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi. - yle olsa gerek ... -... Bu benzetmeyi demin sylediklerimize uyduralm. Grnen dnya maara zindan olsun. Maaray aydnlatan ate de gnein yeryzne vuran . st dnyaya kan yoku ve yukarda seyredilen gzellikler de, ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim nereye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yanl m, orasn Tanr bilir. Herhalde benim dnceme gre kavranan dnyann snrlarnda yi ideas vardr. nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de, dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldiini anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yaratan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve kavray ondan gelir. nsan ancak onu grdkten sonra i ve d hayatnda bilgece davranabilir Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c. 1. c Yantnz doru deilse, nitenin Sokrates ncesi Dnemde Varlk Sorunsalnn Ortaya k ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Metafizik alannn ortaya kmasnda etken olan temel nedeni anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Tmel kavramn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Tikel kavramna ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Platonun felsefesini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ve Platon ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Platonun idea kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon arasndaki temel felsefi fark daha net greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn yeniden okuyun. Aristotelesin tz kavramnn ayrntlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Aristotelesin Felsefelerinde Varlk Sorunsal ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Platon ve Aristotelesin kuramlarn ana hatlaryla karlatrabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Metafizik, Ontoloji ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik almalar arasndaki balanty kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gereklik, Hakikat ve Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecilerin gereklik kavramna nasl yaklatklarn reneceksiniz.
2. e
3. a
4. e
5. d
6. c
7. a
8. c
9. a
10. c
62
Epistemoloji

Sra Sizde 1 En yakn akadanzn karnzda durduunu dnelim. Arkadanz dier nesnelerden ayr bir varlktr ve zaman-mekn iinde belli bir yer kaplamaktadr. imdi onu betimlemeye, yani nasl bir varlk olduunu anlatmaya balayalm. Arkadanz belli bir noktada durduu iin, yapabileceiniz en temel ve basit betimleme eylemi, parmanzla ona iaret ederek te o! demek olacaktr. Bu eylem, yalnzca arkadanza zg olan fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktarmn tesine geip arkadanza ilikin ayrntlar dile getirmeye getiinizde kullandnz deyimler ve ifadeler yalnzca arkadanza zg olmaktan kar. Diyelim arkadanz iin u nitelemeleri kullandnz: nsan, enerjik, esmer, gvenilir. Bu genel kavramlar, yani tmeller, arkadanzn dndaki varlklar da kapsayan niteliklerdir. Tmeller olmasayd arkadanz anlatma abanz belki yalnzca parmakla iaret etme dzeyinde kalacakt. Bu durum tmeller kuramnn bilgisel nemini de aka ortaya koymaktadr. Sra Sizde 2 Platonun idealar kuramna ilham veren dnce yle aklanabilir. Biz tikel nesnelere baktmzda onlarn tmelleri barndran veya tmellere katlan eyler olduklarn grrz. Bir aacn aa olmas ve aa adn alabilmesinin nedeni onun aa biimini veya ideasn barndrmasndan ve onun rneini oluturmasndan dolaydr. Aalar srekli olarak deiim iindedir. Mevsimlere gre renk deitirirler, boylar uzar, meyve verirler, kurumaya balarlar, vb. Ancak bu deiimler olurken o nesneler aa olma hlini hep ilerinde barndrrlar. Doadaki aalar deiir, ortaya kp yok olurlar. Ancak aac aa yapan z (yani, aacn tanm, z veya ideas) deiime ve dnme uramaz. Tikel aalarn bana ne gelirse gelsin, aalk durumu deiimin dndadr. Oysa doada deiim esas kuraldr. Bu da, Platona gre, unu gsterir: Nesnelerin tanmna olanak veren tmeller (idealar) deien dnyann dorudan iinde olamazlar. Sra Sizde 3 Metafizik (ve zelde ontoloji ) var olan eylerin zelliklerini deil varlk kavramnn kendisini inceleyen felsefe daldr. Ancak var dediimiz eylerin birbirinden ok farkl olabildii de aktr. Eriklerin glgelere gre daha gerek nesneler olduklarn dnrz. Grsel algnn nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha gerek olduu kesin gibi grnr. Bu dnce zinciri de doal olarak insann aklna neyin gerekten en gerek olduu sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin deiip bozulabilir olduunu fark edince, onlarn en temel gereklie karlk gelemeyeceini dnmt. Genel olarak dersek, gereklik aray felsefenin teden beri en temel tartma konularndan biri olmutur. Gerekliin grnenden biraz farkl olabilecei fikri de, doal olarak, bir bilgi sorununun ortaya kmasna neden olur. Bilginin, yani gerek bilginin, hedefi ne olabilir? Eer alglanan dnya ile gereklik ayr kavramlarsa, biz sorunsuz bir ekilde bilgiye ulaabiliyoruz demektir. Ancak, iler epistemolojik adan bu kadar basit olmayabilir. Platonun kuramna gre, bize grnen dnya ile gereklik birbirinden olduka farkldr. Peki, bu durum bilgiyi nasl etkiler? Eer Platon gibi iyimser bir felsefeciyseniz, insan aklnn gereklii yakalayabileceini dnrsnz. Eer deilseniz, bilgi sorunsal ciddi bir felsefi konu olarak karnza kacak demektir.
63

Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Dnrleriyle Bilgelie Yolculuk. stanbul: Yakamoz Yaynevi. Barnes, J. (2002). Aristoteles: Dncenin Ustalar. eviren: Bahar cal Dzgren, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Barnes, J. (2004). Sokrates ncesi Yunan Felsefesi. eviren: Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi. Cevizci, A. (1998). lka Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yaynevi. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: n-Sokratikler ve Sokrates. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1a, stanbul: dea Yaynlar. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1b, stanbul: dea Yaynlar. Hare, R.M. (2004). Platon: Dncenin Ustalar. eviren: Ik imek, stanbul: Altn kitaplar Yaynevi. Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Inda Bilgi. eviren: Harun Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. yi, S. (1999). amzda Metafizik Sorunu. Ankara: Ayra Yaynevi. Kim, K. ve Sosa, E., editrler (1999). Metaphysics: An Anthology. Oxford: Blackwell Publishers. Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary Introduction. 2nd ed., London: Routledge. kten, K. (2007). Aristoteles. stanbul: Say Yaynlar. Platon. (2009). Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu ve Sina Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar.
4
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tad n aklayabilecek, Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci gr leri aklayabilecek, Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini aklayabilecek, phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilecek ve pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilecek bilgiye sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
phecilik Yntemsel phe Olgusal dzenlilik Fiziksel olanakszlk Mantksal olanakszlk Saduyu Dogmatizm phenin deeri
erik Haritas
GR DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN PHECL PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI PHEC TAVRIN FELSEF DEER
Epistemoloji
phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu

Yaamdan rnekler Thomas A. Anderson dnyann en byk yazlm irketlerinden biri olan Metacortexde program yazar olarak almaktadr. Saygn bir ie sahip olan Bay Andersonun bu yaamnn yan sra bir yaam daha vardr. Sanal dnyada Neo adyla bilgisayar korsanl yapmaktadr. Neo dnyada devaml bir eylerin ters gittiinden phe duymaktadr ama bu phelerinin kaynann ne olduundan da tam olarak emin deildir. Bir gn bilgisayar banda uyurken gelen bir mesaj araclyla tant Trinity isimli kadn sayesinde bu phelerini giderebileceini dnd Morpheus ile tanr. Morpheus, Neoya bir hayal dnyasnda yaadn, gerek dnyann onun bildii dnyadan olduka farkl olduunu aklar. Ayrca Neoya insanlara gerek dnyay gstermek zorunda olduklarn ve bunu yapabilmek iin de ona ihtiyalar olduunu syler. Neo ilk bata Morpheusa inanmasa da zamanla gerei grmeye balar ve insanlar bu sahte gereklikten kurtarmak iin mcadeleye giriirler. (Matrix filminin zeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin ynetmenleri: Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss, Laurence Fishburne. Yapm yl: 1999.)
GR
nceki nitelerde insan bilgisi kavram zerine baz temel irdelemeler ve tartmalar sunduk. Kitabn banda da belirttiimiz gibi, bilgi kavram felsefecilerin aratrma konusu olmadan nce gndelik dile ait bir kavramdr. Bilgi sahibi olmann, insan olmann temel ve olaan bir yn veya boyutu olduunu dnrz. Sradan, gnlk balamlar sz konusu olduunda, bilgi byk ve derin bir soruna neden olabilecek bir konu gibi grnmez. Tarihteki felsefecilerin nemli bir blm de bilginin olanakll konusunda fazlaca bir kuramsal kayg tamamlardr. nc nitede, Bat felsefesinin ortaya k noktasnda metafiziksel sorgulamalarn nasl zsel bir rol oynadn sergilemitik. Eski Yunann byk felsefecileri Platon ve Aristotelesin tzsellik zerine rettii fikirler, varlk ve bilgi konularnda kritik bir noktaya iaret ederler: Bilinebilecek gereklik yani, bilginin asl nesnesi olan varlk alan alglayabildiimiz tikellerden farkl bir yapya sahip olabilir. Buna karn, Platon ve Aristoteles grnen dnyann temelinde yatan tzsel varlklarn bilgisine ulaabileceimizden phe duymamlardr. Bu durum felsefe tarihinde yer etmi dnrlerin ounluu iin geerlidir. Tarihte yer etmi
66
Epistemoloji
felsefi tasarmlar, genel olarak bilginin olanakll konusunda iyimser bir havaya sahiptirler. Bu nitede epistemoloji tarihinin nde gelen ve ilgin tartma konularndan birini inceleyeceiz. Bilginin gerekten var olduuna, bilgiye ulaabiliyor olduumuza veya bilginin gerekletiinin farkna varabileceimize ynelik pheler felsefe tarihinde ilk balardan bu yana kayda deer bir yer tutmutur. Sokrates, alakgnll bir tavrla ve bilgi konusunda iddial ve kibirli bir tavr sergileyen ehrin ileri gelenlerinden farkl olarak bilgi sahibi olmadn ifade etmitir. Bilgi sahibi olmadn bilme dnda bir bilgi iddiasnda bulunmayan Sokratesin felsefesinin pheciliin ana fikrini iinde barndrd dnlr. pheci dncenin adm adm nasl ilerleyebileceini en iyi gsteren felsefecinin ise Ren Descartes olduu genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda rettii fikirler ve argmanlarla balayacaz.
DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI

Descartesn akl yrtmelerine gemeden ksa bir parantez aarak, bu trden kuramsal sorunlarn tam olarak nasl bir gereksinimi karlayabilecei konusuna deinelim.
pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei

Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl olup olmadn sorgulamann veya bu konuda pheci grler belirtmenin ne tr bir amaca hizmet edecei merak edilebilir. Bu adan bakldnda, zellikle pheciliin, az sayda felsefecinin zihinsel altrma amal olarak gerekletirdii, son derece bo ve anlamsz bir etkinlik olduu dnlebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logosun iinde yer alan ve karmak bir varlk olan insann yalnzca zihinsel merak nedeniyle belli akl yrtmeler yapmas ve dncelerinin onu gtrecei noktaya gitmeyi denemesi de felsefenin olaan ilevlerinden biridir. Daha nemlisi, bir ilevin zihinsel etkinlik gibi bir amala yaplmas veya pratik sonularnn ne olduunun aka grlmemesi onun mutlaka deersiz olduunu gstermez. Gerekletirdiimiz baz ilevler, elle tutulur yararl sonular getirmese bile insanlar iin deerli olabilir. yle de syleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatnn veya matematikinin etkinliklerinin soyutluk dzeyinin yksek olmasndan dolay hor grlmesi tuhaf ve ilkel bir tepki olurdu. Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerekletirdii hliyle, pheciliin soyut akl oyunlarndan daha byk ve daha nemli bir kuramsal projeye veya amaca hizmet edebileceini de rahatlkla syleyebiliriz. Bu noktay daha iyi deerlendirmek iin Descartesn iinde bulunduu toplumsal ve tarihsel konumu anmsamakta yarar gryoruz. Descartes da kapsayan tarihsel dnem, Orta adan k ve kilise rgtlenmesinin dnce zerine koyduu kstlamalarn zlmeye balamasn temsil eden Modern Dnemdir (yaklak olarak 16-19. yzyllar aras). zellikle, Aristotelesin Hristiyan yorumlarnn, bilim de dhil olmak zere, dncenin trl alanlarn kontrol altnda tuttuu Orta ada, nesnel ve bamsz bir tarzda aratrma yrtmek son derece zordu. Dinsel inanlarla atan aratrma sonular fazlaca sorgulanmadan devre d braklyordu. Bu durumla karlatrldnda, Modern Dnemin genel toplumsal-psikolojik havasnn nemli bir deiime iaret etmekte olduunu tahmin etmek zor deildir. Modern Dnem dnrlerinin ou, kendileri olduka dindar kiiler olmakla birlikte, insan aklnn kavrama ve kefetme yeteneine byk bir gven duyuyorlard. zel-
Descartesn sunduu pheci fikirler, onun iinde bulunduu tarihsel ve toplumsal koullar iinde anlalmaldr. Dahas, Descartes pheci grleri belli bir amaca ynelik olarak sergilemektedir.
4. nite - phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu
67
likle de, Tanrnn yarattna inandklar bu karmak evrenin yapsn dinsel kabullerden ziyade matematiin ve fiziksel bilimin nderliinde anlayabilecekleri kansn tayorlard. Bu bamsz dnebilme yeteneinin ve akla duyulan gvenin en ak rneini Descartesn felsefesinde buluyoruz. Yukarda ifade ettiimiz nedenlerden dolay, Descartesn epistemolojik giriimlerini basit bir entelektel veya zihinsel altrma olarak gremeyiz. Modern an balang noktasnda duran Descartesn son derece kkten olan ynteminin arkasnda yatan asl neden, bilgilenme serveni konusunda taze bir balang yapp, Orta an insanlar dnsel olarak yavalatan ve dogmatikletiren yklerinin akl zerindeki etkilerini ortadan kaldrma arzusudur.
Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler

Descartesn Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Trkeye evirisiyle lk Felsefe zerine Dnceler veya ksaca Dnceler) bal altnda sunduu irdelemeler, okuyan artan ve felsefi meraklar olanlarn da olduka ilgisini toplayacak baz ifadelerle balar. Descartes, ald eitimin ve eletirmeden benimsedii fikirlerin sonucu olarak, kiisel bilgi dnyasnn gvenilirlikten olduka uzak bir yapda olutuuna ilikin inancn ak yreklilikle ifade eder. Ayrca, inand nermeler arasnda ne kadar ok yanln bulunduunu grmenin kendisini dnmeye sevk ettiini belirtir. Bu sakncal ve rahatsz edici durum karsnda bulduu zm, daha nceden mutlak doru veya gvenilir bilgi olarak ald eyleri doru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, salam epistemolojik temellere ulamak ve inan/bilgi sistemini bu salam temeller zerinde yaplandrmaktr. Doal olarak bylesi bir proje ok kkten bir sorgulamay gerekli klar. imdi Descartesn gznden bu sorgulamann nasl ilerlediini inceleyelim. Benim u ana kadar doru kabul ettiim inanlarn veya nermelerin ok byk bir blm alg yoluyla edindiim bilisel unsurlardr. Alg yoluyla gelen bilginin kesinlik ierdii ve gvenilir olduu yolunda bir kanmz vardr. Ancak, algnn sonucunda oluan bilgilerin inan sistemimize temel oluturma anlamnda kesin ve mutlak anlamda gvenilir olduunu syleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu yant vermemiz zordur. Alglarmz bizi, isel veya dsal artlar uygun olmad zamanlarda, ciddi oranlarda yanltabilirler. Uykudan yeni uyandmzda veya ar bir ilacn etkisindeyken algladklarmz byk oranda yanl olabilir. Benzer ekilde, karanlk basmak zereyken bir nesneye baktmzda aslnda lacivert olan bir nesneyi siyah alglayabiliriz. Ayrca, etkisinden kanamayacamz yanlsamalarn varl (rnein, suya batan dz bir ubuu eik grmek), olduka nemli bir epistemolojik gvenilirlik sorunu yaratr. Yine de, alglarn byk oranda gereklikten uzak olabileceini dnmemiz zor grnebilir. rnein, ben u an masamn banda oturmu alyorum. evreme baktmda duvarlar, odamdaki eyalar, ellerimi, ayaklarm gryorum. Bu nesnelerin ve organlarmn u anda gerek olmadn dnebilir miyim? Byle bir temel ve sradan balamda bile pheye yer olaca dnlebilir. rnein, ok canl ve inandrc olan, yani gereklikten ayrlmas son derece zor olan ryalarmz dnelim. Diyelim ki, ok canl ve geree yakn bir ryada, ben masamn banda oturmu alyorum. evremi incelediimde, odamn duvarlarn ve bana tandk gelen eyalar gryorum. Dahas, ryadayken dikkatimi ellerime ve ayaklarma ynelttiimde onlarn da normal grnmlerinde olduklarn fark ediyorum. Btn bunlar ryamn iinde gerekleebilir. Hatta ben rya-
Descartesa gre bilgi kaynaklarmzn tmne pheyle yaklamak olanakldr.
68
Epistemoloji
Descartesa gre, alg yanlabilir olduundan bilgisel kesinlii baka bir yerde aramak gerekir.
Descartesn kt niyetli ve stn gleri olan varlk rnei, bilgiye dair phelerin ne dzeye ulaabileceini gsterir.
mn iindeyken, u an btn bu gerekten algladm eyleri bir ryada grseydim, onlarn gerek olmadn fark edemezdim gibi felsefi dnceler bile retebilirim. Btn bunlarn olanaksz olduunu iddia edebilir miyiz? Eer u an gerekten bir rya gryorsam, ryann iindeyken uyank olduumu kantlama abasna girmem tamamen bo ve yararsz bir aba olmaz myd? Denebilir ki, Ama gereklik ryadan farkldr nk her ryann bir sonu olur ve rya bitince uyanrz. Bu belki dorudur; ama biz yine de ok acele etmeyelim ve yukardaki paragrafta verilen argmann felsefi zn iyi anladmzdan emin olalm. Yukarda aktarlmaya allan argmann iaret ettii arpc gerek udur: Geree yakn rya trnden deneyimler yaarken o deneyimin iinden baktmzda yaananlarn rya m yoksa gerek mi olduunu saptayacak bir ltmz yoktur. Bu tr canl ryalar tahminen oumuzun bana gelmitir: nsan derinlemesine saran bir ryann iinde, o srada yaadklarmzn gerek olduundan ok emin olduumuz anlar yaamzdr. Hatta uyannca Rya srasnda olanlar gerekten yaadmdan o kadar emindim ki ... gibi szler sylemiizdir. Peki u an Epistemoloji kitabnn 4. nitesini okuduunuzu zannederken aslnda yatanzda uyuyor ve kitab okuduunuza dair ok canl bir rya gryor olamaz msnz? Bu tartmann epistemolojik adan nemli olmasnn nedeni udur: Uykuda rya grrken algladklarmzn gerek olduundan o an emin olmamza karn, ryada algladklarmz aslnda var olmayan durumlardr. Ryamda en sevdiim mzik topluluunu karmda grdmde, topluluun elemanlarnn bedensel olarak odamda olmadklar aktr. Yani, rya balamnda gerek olduunu sandm bir alg, aslnda gereklii olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim gerek olmayan bir eyleri deneyimlemekte olduumu rya iinde bilmem genelde olanaksz bir durumdur. Eer bu dediklerimiz doruysa, alglarn ve gzlemlerin dnya bilgimizin yanlmaz temelini oluturduunu rahata iddia etmemiz zordur. yle dnelim: ok canl bir rya grrken onun bir rya olduunu bilebilseydik, bize gerek gibi grnen o grntleri bilgisel adan ciddiye almadan sabrla ryann sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karlalan bir durum deildir. Alglarn gerekliini ryalarn iinde test etmemiz olanakl deildir. Genel olarak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece gerek zannetsek de, aslnda o deneyim btnyle bir yanlg veya yanlsama olabilir. Bu irdelemelerden karlabilecek doal bir sonu, alg yoluyla edindiimizi dndmz bilgi paralarnn mutlaka gvenilir olmayabileceidir. Bilgisel kesinlii baka bir yerde aramamz gerekmektedir. Kesin bilgi iin iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. 2+3=5 eitliinin (veya nermesinin) doruluu ile gzlemsel bir nermenin doruluu olduka farkldr. Gzemlenebilir olgular ryalarmzda eitli biimlere ve bileimlere girebilir. Ryalarda insanlar uar, gkyz yeildir, evimize yeni odalar eklenmi gibidir. Yani ryalar, fiziksel gereklii aynen yanstmak zorunda deildir. Oysa 2+3 ryalarmzda bile 9 veya 144 etmez. Ryalarmzda bile bir karenin veya be kenar olamaz. O hlde, gvenilirlii algsal bilgiden ok daha fazla olan matematiksel bilginin, bilgimize temel tekil edecek kesinlie sahip olduu savlanabilir. Bu kadar gvenilir bir bilgi tipinin varlna iaret ettikten sonra, artk pheciliin anlamn kaybettiini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etmememiz gerektiini syleyecektir. En azndan olaslk dzeyinde dlayamayacamz yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, alglarmzn tesinde ok gl ve kt niyetli bir varlk bizim bilisel yetilerimize srekli olarak mdahale ediyor. Ve bu varln zerimizde oynad oyunlardan bir tanesi, gerekletirdiimiz mate-
69
matiksel ilemlerde bile bizi yanltarak yanl sonulara varmamza neden olmak. rnein, 2+3 ileminin doru sonucu 7 olmasna karn, biz, bu gl varln etkisi altnda, sonucun yanl bir ekilde 5 olduuna inanyoruz. Eer byle bir senaryonun olaslk dzeyinde de olsa ciddiye alnabileceine inanyorsak ki senaryoyu olaslk dzeyinde gz nne almay reddetmek ok kabul edilebilir veya aklc bir yaklam olmayacaktr o zaman matematik veya geometri alanlarnda edindiimize inandmz bilginin bile epistemolojik garanti iermediini kabul etmemiz gerekir. Belli bilgi paralarnn doruluundan ara sra phelensek bile, bilgi SZDE SIRA konusunda genel olarak phelenmek olaan ve normal bir ilev deildir. Epistemolojik bir altrma olarak, kapsaml ve sra d phelenme rnekleri bulmaya aln. Baka bir deyile, yaaDNEL M mnzda gerekleebilecek byk apta bilgisel yanlglar zerinde dnp bunun felsefi sonularn irdeleyin.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yntemsel phe
S O R U
Yukarda yaptmz saptamalar, bu aamada, okuyann zihninde baz soru iaretDKKAT leri olumasna neden olabilir. Birincisi, insanlarn zihinsellii ile oynayabilme yetisi olan bir varln bizim dnya bilgimizi diledii gibi deitirecek veya belirleyecek bir gce sahip olmas, insanlarn kafasndaki Tanr fikriyleSIRA SZDE elimektedir. Kt ve gl bir varln bizim evrenimize bu lde egemen olmas, Tanrnn deil o varln kozmik kontrol elinde tuttuunu gsterir. Tanr inanc gl olan DesAMALARIMIZ cartes asndan bu olduka eliik bir tablonun ortaya kmasna neden olmaz m? kincisi, eer Descartes Modern dnemde insan aklna, matematie ve bilimin bulgularna ynelik olarak byk bir gven duyan dnrlerin banda geliyorsa, K T A P onun adnn epistemolojik balamlarda phe kavram ile birlikte gemesi biraz garip bir durum deil midir? Bu sorularn yant, Descartesta grdmz pheci aklTyrtmelerinin onun ELEVZYON felsefi ynteminin bir paras olduudur. Descartesn phesi yntemsel phe olarak bilinir. Baka bir deyile, Descartes kendi felsefi kuramn savlayabilmek iin pheyi bir yntem olarak kullanmakta ve bylece phelenilmeyecek saNTERNET lamlkta baz fikirlere ulamaya almaktadr. Onun vard sonularn ayrntlarna daha sonraki nitelerde deineceiz. Ancak, bu aamada vurgulamamz gereken ve felsefi nemi byk olan konu, Descartesn pheci akl yrtmeleri belli bir amaca ynelik olarak yapyor olmas ve aslnda kendisi bir pheci olmamasna karn, pheci argmanlar ciddi, nesnel ve tarafsz bir ekilde baaryla sergiliyor olmasdr. Bu niteliin iyi bir dnr olmann en temel zelliklerinden biri olduunun altn izmemiz gerekiyor. imdi bu dnceler nda yukarda ifade ettiimiz ve phecilik balamnda Descartesn yzlemesi gerektiini kaydettiimiz iki soruna nasl yant verilebileceini inceleyelim. lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiinin felsefi sistemi iinde insanlar srekli aldatan gl bir varlk kavramna yer olup olmad konusunu ele alalm. Descartes, sorgulamalarnn balarnda, Tanrnn bylesi bir varln bizi aldatmasna izin vermeyeceini dnmenin olanakl olduunu syler. Bu hamle, pheci bulutlarn dalmasn ve felsefi sorunun kapanmasn salar denilebilir. Ancak Descartes, kkten sorgulamasn baaryla yrtebilmek iin, o aamada Tanrnn varlna dair hi bir bilgisi yokmu gibi dnmeye devam edeceini aklar. Baka bir deyile, nasl ki elleri ve ayaklar olduunu bildiini bile varsaymayarak yola ktysa, irdelemelerinin banda (epistemolojik adan i-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Descartesn sunduu TELEVZYON pheci fikirler onun felsefi ynteminin bir parasdr.
NTERNET
70
Epistemoloji
lerini kolaylatrabilecek olan) Tanry deil, kt ve aldatc bir gc varsayacan ilan eder. Descartesn, bu anlamda, eliik bir felsefi durumda olduunu syleyemeyiz. Onun yapt, Tanr dncesini hemen devreye sokarak En azndan Tanrnn var olduunu biliyorum, o hlde en salam epistemolojik dayanam bellidir gibi bir yargyla felsefi sorgulamay sonlandrmak yerine; kesinlikle pheye yer brakmayacak bir ey bulana dek en gl inanlarn ve sahip olduunu dnd bilgileri askya almaktr. Descartesa gre biz Tanrnn var olduunu akl yoluyla gsterebiliriz. Ancak bu, kestirme ve dogmatik bir hamleyle yaplamaz. Tanrnn var olduunun gsterilmesi aklc dncenin ilerleyen aamalarnda ortaya kacaktr. Descartesn kendisi Tanrnn varlna dair ok salam bir inanca sahip olsa da, ona gre, Tanrnn var olduundan kesinlikle phe duyulamayaca sylenemez. O yzden, en phe duyulamayacak zihinsel durumumuz Tanr vardr gibi bir bilgi veya inan olamaz. Bu da kt ve gl varlk senaryosunun ciddiye alnmas gerektiini gsterir. Benzer bir noktay yukarda belirttiimiz ikinci kar k iin de ifade edebiliriz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlarnn nesnel bilginin en nemli kayna (ve hatta modeli) olduunu dnyor olsa da, pheci sorgulamay ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu balamda da bir eliki yoktur nk Descartes sorgulamasna algsal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiplerinin gvenilirliini varsayarak deil, onlara kritik bir test uygulayarak balamaktadr. Bu yaklam, ciddi bir felsefi yntemin uygulanmasn beraberinde getirmektedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve algsal bilginin genel gvenilirliinin sorgulamann sonunda ortaya kmasn istemektedir. Ksaca, saduyuya ok uygun grnse bile, hibir dogmatik varsaymda bulunmadan epistemolojik anlamda yoluna devam etmektedir. Elbette phecilik her zaman yntemsel olmak zorunda deildir. Felsefe tarihinde, Descartestan farkl olarak, phecilii samimiyetle ve sonuna kadar savunan dnrler kmtr. Bu dnrlerin bazlar Sokrates gibi tek bilebileceimizin bilgi sahibi olmadmz olduunu savlarken, baz daha radikal olan felsefeciler ise, bu kadarn bile bilemeyeceimizi ne srmlerdir. Onlara gre, her ne kadar saduyumuz bize tam tersini sylese de, bilgi hi bir ekilde olanakl deildir. Bu srad dnceler zaman zaman felsefeciler arasnda eitli esprilerin retilmesine de neden olmutur. rnein, eer radikal pheciler algsal bilgi de dhil olmak zere hi bir tr bilgiye inanmyorlarsa, neden ara sra kap yerine pencerelerden binay terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aka pheci olarak niteleyen akademik felsefeciler eer srekli olarak kapdan kmaya alyorlarsa, bu durum belki bir bildikleri olduunu gsterir diyebiliriz. Tm bunlara karn, pheci perspektifin hakkn verme konusunda dikkatli olmamz gerekiyor. Bir pheci, pratik yaamda sergiledii davranlarn ve seimlerin bir eyleri bilmekten kaynaklanmadn iddia edebilir ve bu tavr, dardan garip grnse de, tamamen tutarsz olmak zorunda deildir. Radikal anlamda pheci olan kiiler genel olarak bizim gereklii snrl bilgisel yollarla kavrayabileceimize ilikin phe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaamadan ayakta kalabiliyor olma olasln tamamen dlamaz. phecilere gre pratik yaamda ilerin yolunda gidiyor gibi grnmesi ile insann varlk alannn kendisine dair bilgi sahibi olmas birbirinden ayrlmas gereken durumlardr.
71
OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA PHECLK

Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Descartes pheci akl yrtmenin en gzel rneklerini sergilemi olsa da, kendisi pheci fikirlere sahip bir dnr deildi. Descartestan sonra gelen felsefeciler arasnda pheci eilimleri en belirgin olan, sko dnr David Humedur (1711-1776). Humeun felsefesinin inceliklerinden daha sonra sz edeceiz. Bu nitede ise yalnzca Hume sayesinde nlenmi pheci argmanlardan birini ksaca sergileyip, bu argmann sonularn felsefi adan deerlendireceiz. pheciliin en kkten ekli, gerekliin bilinebilmesine ilikin irdelemeler ierir. Ancak phecilik baka biimlerde de kendini gsterebilir. Gnlk durumlarda da karmza kabilecek (baka bir deyile, metafizik derinliklere girmeyi ok fazla gerektirmeyen) bir phecilik tr, olgusal dzenlilikler daha dorusu, olgusal dzenliliklerin gzlemlenmesine dayanan tmevarmsal karmlar balamnda sahip olduumuzu dndmz bilgiye ilikindir. Bunun ne anlama geldiini aklamadan nce temel mantk bilgimizi hzlca tazeleyelim ve en nde gelen karm eitlerini ksaca anmsayalm. karm, en az bir nclden hareket edilen ve bir sonuca varlan dnce zincirine verilen addr. Tmdengelimsel karm, veya ksaca tmdengelim, ncllerden sonucun %100 kesinlikle kt durumlar iin kullanlr. rnek: Tm insanlar lmldr; Sokrates bir insandr; O hlde, Sokrates lmldr. Tmdengelimlerde, doru ncller bizi kesinlikle doru olan nermelere tar. Tmevarmsal karm, veya ksaca tmevarm, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmad durumlar iin kullanlr. rnek: Basketbolcularn ou uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hlde, byk olaslkla Melis uzun boyludur. Tmevarmlarda ncllerin doru olmas, sonucun doru olmasn garanti etmez. Eer ncller doruysa, bu yalnzca sonu nermesinin doru olma olasln ykseltir. Biz yaamda bu iki tr karm da uyguluyor olsak da, tmevarmsal karmlar gndelik balamlarda daha ska ortaya kmaktadr. karmlarmzn ounda gerekelerimiz vardmz sonular zorunlu klmaz, yalnzca daha aklc hle getirir. u ana kadar grdm tm kargalarn siyah olmas, bundan sonra karma kacak ilk kargann siyah olacann garantisi deildir. Yarn karma pembe bir karga karsa tahminen olduka arrm ve glerim, ancak, genel olarak dersem, pembe bir kargayla karlamann kesinlikle olanaksz olduunu da dnmem. Dnya bilgimizin ou, gerekelendirilmi ancak kesinlikten uzak bilisel unsurlardan oluur. imdi, tmevarmsal bir bilgi rnei olan olgusal dzenlilikleri bilme zerine younlaalm. Hepimiz Yarn gnein doacan biliriz. Bu bilginin temeli nedir? Sabahlar dzenli bir ekilde gnein domasnn ardnda yatan nedenin, evrenin dzeni veya yaps olduunu dnrz. Fiziksel bilimler bu konuda nemli kuramsal aklamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemolojik verilere bakalm. Evrenin belli bir dzende veya yapda olduu nermesinin testi nihayetinde deneyim iinde yaplabilir. Deneyimin bize syledii nedir? Gnein yarn doacan bilme karmn destekleyen deneyim duruma Humecu bir adan bakarsak gemite her sabah gnein ufuk noktasnda belirmi olmasdr. Gnein tekrar doacan biliyoruz nk gne gemite hi aksatmadan her gn domutur. Bu tmevarmsal karm elbette anlalr bir akl yrtmedir. Ancak sahip olduumuzu dndmz bilginin temelinin aslnda sandmzdan daha az salam olduunu da ortaya koymaktadr.
David Hume (Deyvid Hym okunur) phecilik balamnda felsefe tarihinde derin izler brakm bir dnrdr.
Baz nemli mantksal kavramlar: karm, tmdengelim, tmevarm.
Doadaki olgusal dzenliliklerin her zaman tekrarlanacan nereden biliyoruz?
72
Epistemoloji
yle bir durum dnelim. Diyelim bir gn, zaman asndan gecenin sonuna gelinmesine ramen gne domuyor. Byle bir durumun olanaksz olacan syleyebilir miyiz? Bunun ok sra d ve ok edici olaca aktr. Ancak yine de kafamzda bylesi bir senaryoyu canlandrabiliriz. Bunu daha net hle getirmek iin fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatralm. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksz olmas, o olgunun bizim iinde yaadmz ve anladmz fiziksel dnyann grnen yapsyla elimesi anlamna gelir. rnein, bir insann pencereden atladnda dmeyip umaya balamas fiziksel adan olanakszdr. Ancak, pencereden atlayp umak gibi fiziksel anlamda olanaksz olan durumlarn gerekletiini ben kafamda canlandrabilirim. Mantksal olanakszlk kavram ise, iinde yaadmz evrenin mantksal yapsyla atan durumlar iin kullanlr. Bizim evrenimizde bir genin drt kenarl olmas olanakszdr. Bu olanakszlk, fiziksel bir olanakszlktan ok daha byk bir olanakszlk trdr nk, fiziksel olanakszlklardan farkl olarak, mantksal adan olanaksz bir durumu kafamzda bile canlandramayz. Yarn gnein domamas fiziksel adan olanakl bir durum deildir diyebiliriz. Buna karn, kafamzda canlandrabileceimiz bir durum olan gnein domamasnn mantksal anlamda olanaksz veya eliik olmad aktr. Eer biz gne yarn doacak nermesini bildiimizi iddia ediyorsak, bundan kastettiimiz gnein yarn domamas mantksal olarak olanakszdr gibi bir dnce olamaz. Kastedilen yalnzca fiziksel dnyann yaps, gnein domasn gerektirir trnden bir nerme olabilir. Ancak, Humea gre bu inanca temel tekil eden olgu, yukarda da belirttiimiz gibi, gemite yaptmz gzlemler ve bu gzlemlerin belli bir tutarllk gstermesidir. Eldeki kstl tmevarmsal zeminin tesine geerek, Yarn Gnein doacan biliyorum iddiasnda bulunmamzn ok salam bir gerekesi olabileceini sylemek zordur. zetle, aslnda hibirimiz yarn gnein doup domayacan bilmiyoruz.
PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI

Yukardaki blmlerde Descartesn Dncelerde sergiledii yntemsel argmanlar ve olgusal dzenlilik konusunda Humecu pheleri inceledik. Tahmin edilecei gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ou dikkatlerini gerekliin bilinebilmesi sorunsal zerinde younlatrmlardr. pheciliin sonular pek ok dnre olduka rahatsz edici geldiinden dolay, felsefe tarihinin nde gelen isimlerinden bazlar bu konuyla derinlemesine ilgilenmi ve zm retmeye almlardr. Bu abalar iinde en bilinenlerden biri, ngiliz dnr George Edward Mooreun (1873-1958) saduyusal argmandr. imdi, felsefe literatrnde nemli bir yer tutan bu argman ksaca inceleyelim. ncelikle saduyu kavram zerinde biraz duralm. Saduyusal tavr, genelde, gnlk yaamn durumlar karsnda pratik, ayaklar yere basan ve ie yarar sonular verebilen kararlar alma ya da yarglarda bulunma eilimi ile ilintilendirilir. Genel olarak dersek, saduyu bizim gndelik eylemler balamnda ok sk bavurduumuz bir yeti veya zelliktir. Ayrca, metafizik erevede dile getirilen pheciliin, saduyumuzla ciddi oranda att kesindir. Descartesn Dncelerde baaryla sergiledii pheci argmanlarn normal artlar altnda kabul edilmesi olduka g grnmektedir. Buna karn, dnsel sorumluluk, belli bir fikre veya dnsel yapya yaklarken bu gr bana uygun deil demenin tesine gemeyi ve o grn neden zayf ya da kabul edilemez olduunu aka ve gerek-
ngiliz felsefesinin nemli dnrlerinden olan G.E. Moore (Muur okunur) zellikle pheci dncelere kar ald saduyusal tavrla tannr.
73
eleriyle sergilemeyi gerektirir. Mooreun phecilie yant ve kar k da bu balamda deerlendirilmeli ve anlalmaldr.
Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin Var Olmasnn Anlam
Mooreun konuyu irdelerken yapt ilk ey, kesinlikle bildiine inand baz nermeleri sralamaktr. Moore yle ifadeler kullanr: u anda bir beden vardr ve o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir sredir, deimekle birlikte, varln kesintisiz olarak srdrmektedir. Dahas, bu beden, var olduu zaman iinde, srekli olarak bir gezegenin yzeyinde veya yzeye yakn noktalarda bulunmutur. Kendisi dnda baka nesneler de, kendisinden eitli uzaklklarda, var olmulardr. Dardaki nesneler arasnda, baka insan ve hayvan bedenleri de vardr. Son olarak da, ben yalnzca bir beden deil bir kii olduumu biliyorum. Trl deneyimler yaam ve yaamakta olan akll bir varlm. Ve benim dmda da bu zelliklerde canllar olduunu bildiimi syleyebilirim. imdi, tm bu ifadeler elbette bir kanta veya argmana karlk gelmemektedir. Peki, pheci akl yrtmelerin stesinden gelip, bizi saran varlk alanna dair bilgi sahibi olduumuzu nasl savlayabiliriz? Moore kantlama iinin birden fazla yntem yoluyla olabileceini belirtir. Bir yntem, ilerleyen nitelerde inceleyeceimiz, Kantn aknsal yntemidir. Moore ise daha farkl bir yntem veya yaklam getirmektedir. Mooreun tartmasnn banda gndeme getirdii nemli bir konu nesnelerin varl kavramnn aklanmas ile ilgilidir. Bu konudaki soru iaretlerini ortadan kaldrmak iin, Moore nesnelerin varl kavramndan zihnin dnda, zamanmekn iinde var olmay anladn syler. Bu nemli bir aklamadr, nk baz dnrler nesnenin znel veya zihinsellie ait nitelikler barndrdn, yani tamamen zneden bamsz olmadn dnmeye eilimlidirler. Mooreun szn ettii nesne ise, saduyumuza da uygun bir ekilde, fiziksel zelliklere sahip ve zihinden bamsz niteliinde bulunmaktadr. Moorea gre ben u bir kartaldr nermesini dile getirdiimde kastettiim bu trden fiziksel bir nesnedir. zetle, zihinden bamsz bir tarzda fiziksel zaman-meknn iinde olmak, bizim var olan nesne kavrammzn en zsel parasdr. Elbette eer ben, rnein, u an bir halsinasyon yayor ve mavi bir filin havada uutuunu gryorsam, o zaman sz konusu fil bana ne kadar gerek grnrse grnsn yle bir nesne iin var nitelemesini kullanamam. Ksacas, Moorea gre, biz varlk kavramn zihinden ve zneden bamsz eyler iin kullanrz.
Moorea gre, nesnelerin var olmalar onlarn zihnin dnda, zaman ve mekn iinde var olmalar anlamna gelir.
ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi

Bu durumda, ben tam u anda iki elim olduunu nasl kantlayabilirim? Moorea gre, benim u anda ellerimin var olduuna ilikin sunabileceim saduyusal argman u ekildedir: BRNC NCL: Bir elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum: te bir el; KNC NCL: Dier elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum: te baka bir el; YLEYSE (SONU), Zaman-meknsal (yani, fiziksel) gereklik iinde u anda iki adet el vardr.
74
Epistemoloji
Bu argmana imdi felsefi adan yakndan bakalm. Argmanda, karmsal biime uygun olarak, baz ncller ve bir sonutan oluan bir iddia sunulmutur. Eer bu karm bir fikri veya tezi baaryla savunacaksa; (1) ncller iyi bilinen nermeler olmal, (2) sonu nermesi nclleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamal ve (3) ncller sonucu yeterince gl bir dzeyde desteklemelidir. Bu koullarn salanp salanmadn irdeleyelim. Moorea gre, ncllerin doru olmasnda bir sorun yoktur nk orada belirtilen dnceler, (1)de belirtildii gibi, kesinlikle bilinen eylerdir. (2)de belirtilen noktann da saland kabul edilebilir. Bir insann elini sallayarak ite bir el kelimelerini sylemesi ile bir nesnel varlk iddiasnda bulunmak tam olarak ayn eyler deillerdir. Ve son olarak da, (3)te sz edilen art, yani ncllerin sonucu desteklemesi de salanmaktadr. Mooreun deyimlemesi ile, sonu, ncllerden kesin bir ekilde kmaktadr. Konuya saduyuyla yaklaan herkes Mooreun tezlerine sempatiyle bakacaktr. Ancak yukarda zetlenen argmann felsefi adan kabul edilebilir olup olmadnn aklc ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. ncelikle, (1)in gerekten salanp salanmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Moore ncllerde ifade edilen savlar bildiini gerekten syleyebilir mi? phecinin bak asndan ele alndnda, bu balamda felsefi sorun yaratan ve zm getirmeye altmz konu, batan itibaren, zaten nesnelerin varlklarnn bilinmesidir. O yzden, Mooreun gsterilmeye allan noktay batan varsayd, ksacas dngsel bir aklama yapt sylenebilir. Dngsel aklamalar veya akl yrtmeler de, doal olarak, felsefi adan ok deerli olmayan argmanlardr. Elbette Moore kendi argmannn veya karmnn dngsel olmadn iddia edecektir; fakat bu nokta olduka tartmaya ak grnmektedir. Ayrca, ncllerin sonucu iyi desteklemedii, yani (3)n salanmad, iddia edebilir. Zihinden bamsz varlk alannn iinde u anda iki adet el vardr nermesi ncllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yapda olmasnn nedeni, aka grlecei gibi, biliselliimiz dnda ve ondan bamsz bir ekilde var olduunu dndmz nesnelerin dnyasna bir gnderme yapmasdr. Moorea itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun ncllerden ok farkl bir hamle gerekletirdiini ve bu yzden, ncllerden sonucu treten karmsal ban gl olmadn syleyebilir. Her durumda, Mooreun akl yrtmesi belli sorunlar olan bir karm gibi grnmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DescartesnSIRA SZDE sergiledii pheci akl yrtmelere kar, saduyunuzu kullanarneklerini rak argmanlar gelitirmeyi deneyin. Bu argmanlarn phecilerin kayglarn giderip gideremeyecei konusunda fikir retmeye aln.
DNELM
Saduyu Kavramna likin Notlar

Gnlk yaamda U S O R genel olarak saduyunun yolunu izlediimiz sylenebilir. Doal olarak, saduyudan saptmz anlar da olmaktadr; ancak biz insanlar iin somut artlarn gereklerine uygun hareket etmenin olaan ve normal bir hl olduu akDKKAT tr. Bu balamda ilgin bir nokta, felsefe ve bilimin genelde saduyuyla, somutlukla veya pratiklikle tam rtmeyen alanlar olduuna dair yaygn bir kan olmasdr. Bu konuyaSIRA SZDE ve kuramsal kavramlarn tartrken de biraz deinmitik. kuram Dnyay anlama abalarmza ve dnyaya ynelik yarglarmza genelde saduyu egemendir. Buna karn, fizikilerin szn ettii fotonlar veya alglanan dnyaya AMALARIMIZ ynelik felsefi pheler saduyuya ok yakn eyler deillerdir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
75
Ska dile getirilen ve ounlukla zerinde fazlaca dnlmeden kabul gren bu yaklamn aslnda mutlak bir doru olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor. W. V. O. Quine gibi 20. yzyl Amerikan pragmaclarnn (eylemciler olarak da anlrlar) vurgulad nemli bir nokta, bilimin aslnda saduyudan tredii ve ikisi arasnda bir uurumun deil srekliliin olduudur. Bilim ve felsefe, daha nce tarttmz gibi, st dzey bir logosun ilevselliinin sonucudur. Ancak bu durum, bilim ve felsefeyi var eden canl ile hareket eden, beslenen, reyen ve yaamn srdrmeye alan canlnn farkl varlklar olduunu gstermez. Her ne kadar, rnein, kuantum fizii veya Aristotelesin metafizii somutluktan ve gndelik yaamdan ok uzak grnse de, bilimsel ve felsefi aratrmalarn temelde somut eylemlerden ve doal ilgilerden kaynaklandn dnmek aklc bir seenek gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insann geliiminin bir sonucudur ve bu ilevleri gerekletiren zihin bu dnyaya ait bir eydir. phecilik gibi ok nemli bir felsefi soruna zm bulmak isteyenler iin bu yaklamn taze bir dnsel alm salayabileceini sylemek olanakldr. Bu noktaya kitabn ilerleyen nitelerinde, ada epistemolojik tartmalar balamnda tekrar deineceiz. Saduyu konusunda son olarak bir noktay daha belirtelim. Felsefi tartmalar ve argmanlar sz konusu olduunda, bunlarn karsna hemen saduyuyu kararak bir salamlk testi yapma eiliminde olmann sakncal ynleri olabilir. rnein, phecilii deerlendirirken ve eletirirken, pheci yaklamlarn saduyuya aykr olduu dncesini dile getirmek her zaman ok yardmc olmayabilir. Birincisi, saduyu kavramnn her durumda ve her balamda ayn sonucu vermesi beklenemez. Baka bir deyile, saduyu denilen yeti bir makine gibi ileyen yani mekanik ve evrensel bir tarzda alp belirlenmi sonular ortaya koyan bir kapasite olmayabilir. O yzden, saduyunun bir sorun karsnda nasl bir tepki veya sonu verecei, balamsal ve grece ynler ieren bir konu olabilir. kincisi, saduyunun genelde kabul gren sonular bazen son derece yanltc olup, bu sonular dzeltmek iin bilim ve felsefe gibi alanlarn ilevlerine ihtiya olabilir. rnein, yaln saduyu bize zerinde bulunduumuz dnyann dz olduunu syler. Bu yanln dzeltilmesi, sradan olaan algsalln dzleminde olanakl olmayabilir. Byle hatalarn dzeltilmesi iin logosun st dzeyde ileyiine, yani bilime gereksinim vardr. O hlde, saduyunun en st epistemolojik merci veya kapasite olarak yceltilmesinin ok da hakl olmad belirtilebilir. Akln kritik yani eletirel kullanmnn ne kadar nemli ve deerli olduunu bu balamda da gzlemleyebiliriz.
PHEC TAVRIN FELSEF DEER

Bu niteyi pheci yaklamlarn felsefi deerine ilikin baz genel saptamalar yaparak bitirelim. Tartmay yrttmz balamda, pheci-lik ile pheci tavr kavramlar arasnda bir ayrm yapmak yararl olacaktr. phecilik felsefede bilginin olanakll konusunda sunulan ok kkten ve sra d bir gr veya akmdr. Ancak phecilik grnn tezlerini benimsemeyen, kendilerini pheci olarak tanmlamayacak pek ok felsefeci iin bile pheci tavr belli bir deer ifade eder. Felsefi tavrlar ile sonu -izm ile biten akmlar arasnda, bu anlamda, nemli bir fark olduu sylenebilir. rnein, bir kii kendisini tam anlamyla feminizm akmnn ideolojik bir yesi olarak grmedii hlde feminist eilimler gsterebilir veya feminist baz fikirlerin doru veya yararl olduu inancna sahip olabilir. Benzer bir durum pheci tavr kavram iin de syleyebiliriz.
Genel olarak, pheci bir tavr gstermenin belli bir felsefi deeri vardr.
76
Epistemoloji
pheci tavr olarak betimlediimiz tavrn veya yaklamn ierii nedir? Ve bu tavr felsefi anlamda zel klan ey nedir? Bunun yantn, pheciliin tersi olan kavramlarn ieriinde ve o kavramlarn barndrd sakncalarda aramak gerekir. pheciliin tersi olan kavramlar iinde en nemlisi dogmatizmdir. Dogma deyiminin anlam belli bir kii veya topluluk tarafndan benimsenen, tartmadan ve sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inan ya da inan kmesi eklinde verilebilir. Kelimenin Yunanca kkeni fikir, kan gibi anlamlara gelmektedir. Dogmatik kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc hi sorgulamadan ve zerinde ciddi bir irdeleme yrtmeden kabul eden insanlar iin kullanlr. Ancak bu sylediklerimizden, dogmatik nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen rnein, metafizik veya epistemolojik sorunlar zerine kafa yormam sradan insanlarn tm iin geerli olduu gibi bir sonuca varmamz doru olmayabilir. Bu konu zerinde biraz duralm. Yetikin, zihinsel olarak salkl ve bir toplum iinde yetimi her insann bir dnya gr ve inan sistemi vardr. Genelde inan/bilgi sistemleri gnden gne radikal bir ekilde deiebilecek yaplar deildir. Byk fikirsel veya bilgisel dnmler, gerekletikleri durumlarda, genel olarak insanlarn zihinsel dnyasnda olduka yava ortaya karlar. Eer sevdiimiz ve derinden gvendiimiz bir insann aslnda kt niyetli ve zararl bir kii olduuna ilikin salam kantlar sunulursa, ilk tepkimiz mantksal bir robottan farkl olarak sunulan aklc kantlara direnmektir. Benzer durumlar, rnein, bilimsel balamlarda da karmza kabilir. nsan denen varln, bu genel anlamda, tutucu bir varlk olduu sylenebilir ve bu, nihayetinde, fazlaca knanabilecek bir durum olmayabilir. Yukarda sylediklerimiz nda, lml anlamda tutucu olma ile dogmatik olma kavramlarn ayrabiliriz. Dogmatik insanlar, lml anlamda tutucu kiilerden farkl olarak, inanlar ve dnceleri karsnda ne srlebilecek kar fikirleri, argmanlar veya kantlar bu argmanlar ya da kantlar ne kadar gl veya aklc olurlarsa olsunlar gz nne almay reddederler. Daha z olarak ifade edildiinde, dogmatik kiiler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun doruluuna ilikin phe duymay kesinlikle reddeden kiilerdir. Bu tavrn, logos sahibi olduunu dndmz bir varlk olan insana uymad son derece aktr. O hlde phecilik olmasa da, phelenme yetisine sahip olmak nemli bir zihinsel zellik veya meziyettir diyebiliriz. Bu noktada kritik olan bir saptama, pheci tavrn veya dogmatiklik kart duruun insanlar iin tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl olabilecei gereidir. Kesintisiz phe hlinde olmak ve srekli olarak salam dnsel zeminlerini kaybetmek insanlarn kolayca yapabilecei eylemler deillerdir. Dahas, ar pheci bir tavrn insana yaam iinde ok fazla yararnn olmayaca da bellidir. te yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip olduu fikirlere ve inanlara eletirel bir tavrla yaklaan insanlarn hem bireysel geliimlerinin daha gl olaca hem de inan sistemlerinin genelde yanllamaya ak olmasndan dolay bizi saran dnyann olgularn bilebilme anlamnda da daha avantajl bir duruma gelecei sylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta deerlendirilecek bir yarardr. Ancak konuya daha geni bir adan bakmamz da olanakldr: Felsefe tarihindeki pheci dnrleri veya pheci argmanlar incelemenin ve ciddiyetle anlamaya almann daha genel bir anlamda felsefi yarar olaca dnlebilir. Sz konusu yarar, bu tr irdelemeleri yapmann bir insann zihinsel dnyasnda sre iinde yarataca olumlu etkiyle ilgilidir. Yerlemi kanlar veya tartlmadan kabul gren aklamalar karsnda phe duyabilme ye-
77
tisi olan insanlarn bu tr ilevlere girmeyenlere gre daha esnek ve ak grl olacaklar tahmin edilebilir. Dahas, pheci ynleri olan kiilerin, kendilerini kar grlere ve akl yrtmelere ekinmeden amalarndan ve radikal sorgulama alkanl edinmelerinden dolay, inan sistemlerinin darbelere daha dayankl ve daha iyi gerekelendirilmi bir konuma gelecei de aktr. Bu durum pheciliin bir epistemolojik gr olarak doru olup olmamasndan bir para bamsz olup, felsefe alanna ilgi duyanlarn zerinde dnmeleri gereken bir konudur. phecilik epistemolojik bir gr olsa da, onun genel felsefi sonular ve uygulamalaSIRA SZDE r da bulunmaktadr. pheci yaklamn bir bireye genel olarak ne kazandrabilecei konusunda fikirler retmeye aln.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
78
Epistemoloji
zet
A M A
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tadn aklayabilmek. Descartesn epistemolojik pheleri felsefe tarihinde ok zel bir yer tutar. Descartes, inan sisteminin ok sayda yanl nerme ierdiini fark ederek, inand fikirlerin tmn kkten bir ekilde sorgulamaya giriir. Descartesn sorgulamalar birka ynden ilgin zellikler tamaktadr. ncelikle Descartesn abas bir yntemin uygulamas olarak anlalmaldr. Descartes bilgi konusunda phecilii belli bir amaca ynelik olarak yrtmektedir. Bu ama, phelenilemeyecek kesinlikte bilgiye ulamaktr. Baka bir deyile, Descartes, kendisi pheci bir felsefeci olmamasna karn, pheci akl yrtmeyi akademik dzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerekletirmektedir. pheci sorgulamalar srasnda Descartes, algsal ve matematiksel bilginin gvenilirliine ilikin kkten sorular sorar ve hatta kendisi dindar bir insan olmasna karn, Tanrnn varlna ilikin bilgimizin bile pheye ak olduunu belirtir. Onun ileri srd dnceler arasnda en dikkat ekenlerden biri udur: 2+3=5 gibi doruluundan kesinlikle phelenmeyeceimiz bir bilgi trnde bile phelenmek olanakldr. stn gleri olan ve insanlarn zihinlerini kontrol edebilen bir varlk, en kesin grnen bilgi trlerinde bile yanlmamza neden olabilir. Elbette, eer insanlar byle bir epistemolojik durum iindeyseler, srekli yanlmakta olduklarn bilmeleri sz konusu olamaz. Bu tr senaryolar, olduka sra d olsalar da, bilginin gvenilirlii konusunda nemli ipular sunarlar. Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci grleri aklayabilmek. sko felsefeci David Humeun metafizik kart grleri pheci perspektif asndan kritik bir nem tar. Humea gre, doada karlatmz olgusal dzenliliklere ilikin yaptmz varsaymlar konusunda dikkatli olmamz gerekmektedir. nsanlar genelde doada dzenli olarak tekrarlanan olgularn belli bir zorunluluk ierdiine inanrlar. Her sabah gnein doudan domas bunun iyi bir rneidir. Biz gnein her sabah domasnn rastgele bir olay olmadn iin iin-
de bir dzen, bir zorunluluk olduunu dnrz. Elden braklan bir nesnenin dmesi de byledir. Ancak, Humea gre, bu tr olaylarda elimizdeki veri yalnzca gemite gzlemlediimiz durumlardr. Yani, gzlemlediimiz dzenlilikler bizim doada bir zorunluluk olduunu dnmemize neden olmaktadr. Gemite gzlemlenen olaylardan yaplan her genelleme tmevarmsal nitelikte olmak durumundadr. Bu yzden, evrenin dzenine dair tm iddialar, kesinlikten uzak karmlar olmann tesine geemezler. Humeun argman bize olgusal dzenlilikler konusunda irdelemeden kabullendiimiz noktalar olduunu gsterir. Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini aklayabilmek. Pek ok kii pheciliin saduyu ile tam olarak rtmeyen bir gr olduunu syleyecektir. Moore bu sezgiyi dile getiren ilgin bir argman ortaya koymutur. Moore ncelikle bizim dnyaya ve kendimize ilikin pek ok temel ve basit olguyu bildiimizi ifade eder. Ardndan, baz felsefecileri ok megul etmi olan fiziksel gereklik iinde (yani, zihnimizin rnlerinin dnda) olan nesnelerin varln nasl gsterebileceimiz sorusunu ele alr. Moorea gre, eer bir kii (uygun el hareketleri eliinde) te bir el! ve te baka bir el! cmlelerini sylerse, bundan Zaman-mekn iinde, zihnin yaratm olmayan iki adet el bulunmaktadr nermesinin doruluunu gstermi olur. Bu karmda, akl yrtmeyi yapan kii, saduyusal ve basit cmlelerden hareket ederek zihnin dndaki gereklie ilikin bir sonuca ulamaktadr. Bu, kayda deer bir karmdr nk sonu nermesinde dile getirilen dnce ncllerde ifade edilen dncenin tamamen ayns deildir. te yandan, ncllerden sz konusu sonuca gei de sorunsuz grnmektedir. Bu durum, zaman-mekn iinde bulunan ve zihnin yaratmad nesnelerin varlnn saduyusal bir tarzda gsterilebileceinin gstergesidir.
A M A
A M A
79
A M A
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilmek ve pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilmek. phecilik, felsefi bir akm olarak, bilginin olanakll konusunda olumsuz bir gre karlk gelir. pheciler insanlarn nesnel bilgiye ulayor olduklar ynndeki genel geer varsaym kkten bir ekilde sorgularlar. Felsefede bir akma ait olmak, sistematik ve kapsayc bir tavrdr. phecilik gibi bir akmn iinde yer almak, bir dnrn konuyla ilgili grlerini tmyle etkiler. te yandan, bir felsefeci belli bir akma ait olmakszn bir grn genel yaklamna sempati duyabilir. Epistemolojik adan kendisini bir pheci olarak nitelemeyen bir kii de, pheci tavr ksmen benimseyebilir. rnein, sahip olduu felsefi kuramlarn veya grlerin mutlak doru olmayabileceinin bilincinde olabilir. pheciliin tam tersinin dogmatizm olduunu syleyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, kendi grlerine kar getirilebilecek kar grleri veya kantlar ciddiye almay reddederler. O yzden, phecilik ile dogmatizm birbirinin zdd yaklamlardr diyebiliriz. Bununla birlikte, insanlarn sahip olduu inan sistemlerine veya grlere bal olmalarn hemen dogmatik nitelemesini kullanarak etiketlendirmek doru olmayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fikirlere ak olmama ile kendi perspektifine genel olarak sahip kma birbirinden ayrlmas gereken zelliklerdir. Aslnda insanlarn ou iin, bu balamda, lml tutucu nitelemesi kullanlabilir. nsanlar yaama yaklamlarn ve inandklar temel nermeleri genelde bir gnde deitirmezler. Bu tr tutuculuk insanlarn tutarl ve istikrarl bir zihinsellie sahip olmasnn bir koulu olarak grlebilir. Ilml anlamda tutucu kiiler, dogmatiklerden farkl olarak, dnsel dnyalarna dardan gelecek etkileri deerlendirme yetisine sahiptirler. Ksaca zetlersek, phecilik epistemolojik bir gr olsa da, phe edebilme yetenei veya bir bilginin doruluu veya yanll konusunda ak fikirli olma zellii genel bir felsefi meziyet olarak grlebilir.
80
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Descartesn pheci sorgulamalar kapsamnda Tanrnn yeri veya ilevi nedir? a. pheci bir dnr olan Descartes, Tanrnn varln kabul etmez. b. Descartesn Tanrnn varlna inanmayan bir dnr olmas, onu pheci sorgulamalar yapmaya yneltmitir. c. Descartesn Tanr inanc, onu pheci sorgulamalar yapmaya yneltmitir. d. Descartes, Tanr inancn iin iine sokmadan pheci sorgulamalar sunmutur. e. Descartes, pheci sorgulamalar yrtmenin Hristiyan inancnn sorgulanmasna neden olacan dnmtr. 2. Descartesn sorgulamalar asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Alg en temel ve en phe duyulmayacak bilgi trdr. b. Basit alglar kesin bilginin oluma srelerinde temel olutururlar. c. ok canl ryalar, grnr bilginin kesinliinden phe duyulabileceini gsteren rneklerdir. d. Alglar yoluyla kavranan nesneler, ryalarda karmza kan nesneler gibi, var olmayan eylerdir. e. ok canl ryalar, alglar yoluyla gelen bilginin doru olmas gerektiini gsteren rneklerdir. 3. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk rneini gndeme getirmesindeki temel ama nedir? a. Matematiksel eitliklerin bile doruluundan phelenmenin olanakl olduunu gstermek b. Tanrnn bizi aldatamayacan savlayabilmek c. Alglarmzn kesinlikle gvenilir olduunu gstermek d. pheciliin en mantkl felsefi kuram olduunu gstermek e. Gerekliin bir yanlsama olduunu savlayabilmek 4. Descartesn yntemsel phe yolunu semesi ne anlama gelmektedir? a. Descartes sradan bilgilenme yollarn temel alarak pheciliin doruluunu gstermeyi hedeflemektedir. b. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamak iin ncelikle pheciliin yanl olduunu varsayarak irdelemeye balamaktadr. c. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakta ancak nihayetinde phelenilemeyecek bilgilere ulamay hedeflemektedir. d. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin sonunda pheciliin kuramsal stnln aka ifade etmektedir. e. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin banda kesin bilginin olanakl olduunu aka ifade etmektedir. 5. David Hume olgusal dzenlilikler konusunda belli bir gr ne srmtr. Onun grne bir isim vermeniz gerekse, aadakilerden hangisini seerdiniz? a. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel karm b. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel gerekilik c. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmevarmsal gerekilik d. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel phe e. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmevarmsal phe 6. Bir sabah uyandlar ve tm kedilerin gkyznde utuunu grdler. Gerekleme olasl dk grnen bu durum iin hangi felsefi niteleme kullanlabilir? a. Fiziksel olarak olanaksz ancak mantksal olarak olanakl b. Fiziksel olarak olanaksz ancak eylemsel olarak olanakl c. Mantksal olarak olanaksz ancak fiziksel olarak olanakl d. Mantksal olarak olanaksz ancak eylemsel olarak olanakl e. Eylemsel olarak olanaksz ancak fiziksel olarak olanakl
81
7. Mooreun saduyusal argman iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Moore iin, Ben yaayan bir insanm syleyen zne iin bilinen bir cmledir. b. Moore iin, var olma kavram zaman-mekn iinde var olma anlamna gelmektedir. c. Moorea gre, sunduu argmanda sonu cmlesi nclleri aynen tekrarlamamaktadr. d. Moore varlk kavramn ieren ncllerden hareketle, iinde var olma kavramnn gemedii bir sonuca karm yapmtr. e. Moore saduyusal bilgi ieren ncllerden hareketle, zaman-mekn iinde var olmaya ilikin bir karm yapmtr. 8. Aadakilerden hangisi Mooreun argman iin bir sorun olarak gsterilebilir? a. Argmann nclleri saduyuya uygun cmleler iermektedir. b. Argmann sonucu, ncllerden farkl olarak, nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir iddia sunmaktadr. c. Argmann nclleri, sonutan farkl olarak, nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir iddia sunmaktadr. d. Argmann nclleri ve sonucu arasnda tmdengelimsel bir iliki vardr. e. Argmann iki ncl yapsal olarak birbirine ok benzemektedir.
9. Dogmatizm kavramna ilikin aadakilerden hangisi yanltr? a. Dogmatizm ve phecilik nemli bir oranda zt kavramlar olarak alnabilir. b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler nda inan sistemlerini gzden geirmeye eilimlidirler. c. Dogmatik insanlarn genel tavr lml ve esnek olarak nitelendirilemez. d. Dogmatizmden farkl olarak lml tutuculuk olaan ve kabul edilebilir bir tavrdr. e. Belli bir inan sistemine sk skya bal olan insanlar iin dogmatik ifadesi kullanlabilir. 10. pheci bir tavr tamann genel felsefi deeri aadakilerden hangisi olabilir? a. pheci tavrlar olan insanlarn kesin bilgiye ulama olaslklar daha yksektir. b. pheci tavrlar olan insanlarn kapal inan sistemleri vardr. c. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri zaman iinde deiiklie uramaz. d. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri mantksal olarak daha yksek dzeyde tutarllk gsterirler. e. pheci tavrlar olan insanlarn dnceleri daha esnek, inan sistemleri de eletiriyle ba etmeye daha hazr durumdadr.
82
Epistemoloji
Okuma Paras
Birinci Meditasyon Kuku konusu edilebilecek eyler hakknda Hayatmn ilk yllarndan itibaren bir ok yanl kany doru kabul etmi olduumun ve o zamandan beri bu derece gvenilmez ilkeler zerine kurduum her eyin de ancak pek kukulu ve kesinlikten uzak olduunun farkna bugn varyor deilim; bunu anlaynca, hayatmda bir kez olsun daha nce inanm olduum btn kanlarda kurtulmaya girimemin ve her eye yeniden ve temellerden balamann gerekli olduu yargsna vardm. Fakat bu giriim bana biraz fazla byk grnd iin daha uygun bir yaa gelmeyi bekledim, yle bir yaa ki, ondan sonra geride bu grevi yerine getirmeye daha uygun olacam baka bir ya kalmasn; bu da beni o kadar uzun sre geciktirdi ki, bundan sonra da i yapmak iin kalan zamanm yine dnp tanmakla geirirsem, dorusu byk hata ilemi olurum. Dolaysyla, bu ama iin tam srasnda, zihnimi her trl dert ve kaygdan boalttm, ne mutlu bana ki hibir alkantl ruh halinin iinde kvranmadm ve kendime dingin bir yalnzlk iinde gvenli bir dinlenme ortam salam bulunduum bugn, tam bir ciddiyet ve zgrlk iinde, btn eski kanlarmn toptan ykmna giriiyorum. mdi, bunu yapmak iin bunlarn hepsinin yanl olduunu kantlamam gerekmeyecek; zaten belki de bu iin stesinden asla gelemezdim. Fakat aklm beni nceden, tamamen kesin ve kukulanlmaz olmayan eylerden de apak yanl olanlar kadar zenle kanmaa ikna etmi olduunda, bunlarn tek tek her birinde kuku konusu olabilecek bir neden bulduum takdirde hepsini birden yadsmam yeterli olacak ve bylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyacm olmayacaktr; zaten bu sonu gelmez bir angarya olurdu. Fakat temelin yklmas ister istemez btn binann da kmesi sonucunu douracandan, nce btn eski kanlarmn dayand temel ilkelere el atacam. imdiye dek en doru ve gvenilir olarak ne rendimse duyulardan veya duyular yoluyla renmi ama zaman zaman bu duyularn aldatc olduunu da yaayarak grmmdr; oysa bizi bir kez bile olsun yanltm olan eylere asla gvenmemek saknganlk gereidir. Ancak, duyular bizi pek zayf alglanabilir ya da pek uzak eyler hakknda ara sra yanltsalar bile, yine duyular araclyla bildiimiz halde usumuzu zorlamadan kukulanamayacamz birok baka eyler de yok mu? rnein, imdi burada, hrkam giymi olarak atein karsnda oturmakta ve elimde u kad tutmakta oluum ve bu trden baka eyler...Bu ellerin ve bu vcudun bana ait olduunu nasl yadsyabilirim, kendimi kimi aknlarn yerine koymakszn? (...) Yine de bir insan olduumu, dolaysyla uykularmda ve ryalarmda o aknlarn uyankken grdkleri kadar, hatta daha sama ve gerek d eyler grme alkanlm bulunduunu da gz nne almak durumundaym. Kim bilir ka kez ryamda da burada olduumu, giyinik olduumu, atein karsnda olduumu grmmdr, gerekte rplak yatamda yatarken! Ama u anda u kda uyuyan gzlerle bakmyorum, salladm u ba uykuda deil, u eli de bir amala ve bilerek isteyerek uzatyor ve skyorum; uykuda olanlar hi de btn bunlar kadar ak ve seik gibi grnmyor. Fakat inceden inceye dnnce, uyurken sk sk bu tr yanlsamalarla aldatldm hatrlyor ve bu dnce zerinde biraz durunca uyankl uykudan ayrt etmeyi salayacak kesin belirti bulunmadn o derece aklkla gryorum ki ap kalyorum ve aknlm nerdeyse beni uyankken uyumakta olduuma inandracak raddeye varyor. Kaynak: Ren Descartes (2007). Meditasyonlar, ev. smet Birkan. BilgeSu Yaynclk, s. 15-17
83

1. d Yantnz doru deilse, nitenin pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Tanr kavramnn Descartesn pheci sorgulamalarnda nasl bir yer tuttuunu kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn sorgularnn yapsn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk rneini gndeme getirmesindeki temel amaca ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Yntemsel phe ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn phelenme ilevini yrtrken ne tr bir motivasyonla hareket ettiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal Dzenlilik Konusunda phecilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Humeun grlerine ilikin temel bilgiler ediniceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal Dzenlilik Konusunda phecilik ksmn yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz nemli mantksal kavramlar reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Dncelere Tepki: Mooreun Saduyusal Yant ksmn yeniden okuyun. Mooreun argmannn ayrntlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ksmn yeniden okuyun. Mooreun argmannn kimi sorunlarna ilikin bir fikir sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Tavrn Felsefi Deeri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Dogmatizm kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Tavrn Felsefi Deeri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. pheci tavrn genel felsefi deerini kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Yaamda hi phelenmeden kabul ettiimiz veya inandmz eylerin bazlar zerinde dnmek ilgin sonular verebilir. rnein, hayatmz boyunca belli bir kiiyi anne olarak tanrz. Ancak anne olarak bildiimiz kii, aslnda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve yaam boyu bu trden yanl bir bilgi ile yaamak ve gerei renme ansn bulamamak mmkndr. Yani, yaammz ilgilendiren ok temel konularda ciddi oranda yanlabiliriz. Epistemoloji kuramclarnn deyimlemesiyle, gl kantlar ile doru birbirinden farkl kavramlardr. Yalnzca kiisel yaammz ilgilendiren konularda deil, yldzlara ve gezegenlere ilikin en temel bigilerimizde yanlmamz da olanakldr. Ancak felsefeciler bu trden tikel yanlglarn tesine geen durumlarla da ilgilenirler. rnein, alglarmzn genel olarak yanltc olmalar bu trden bir durumdur. Algsal bilgiye dair yrtlecek bu phecilii ciddiye almak zor gelebilir. Pek ok kii, gzleri ve kulaklarnn salkl bir durumda olduu gereinden hareketle, alg konusunda phecilii hafife alma eiliminde olacaktr. Ancak bu tavr, felsefecinin gndeme getirmeye alt sorunu gzden karmaktadr. pheci bir felsefeci soruyu u ekilde soracaktr: Herhangi bir bilgi kaynann genel anlamda gvenilirlii, o kayna zorunlu ve srekli olarak kullanan birisi tarafndan gerekten test edilebilir mi? Sra Sizde 2 Descartesn yntemsel phesinin ortaya koyduu bir gerek, en gvenilir bulduumuz bilgi rneklerinin veya bilgi kaynaklarnn bile yanltc olabileceidir. Saduyuya bavuran dnrler ise, pheciliin ne srd fikirlerin ar olduunu ve bizi phecilikten kurtaracak pratik gerekelerin olduunu savlarlar. Saduyusal argmanlar kullanan felsefecilerin genel olarak nasl bir yaklam sunduklarn anlamak iin etik alanndan bir rnek alalm. Hepimiz Bilinli olarak birisine eziyet etmek ahlaki olarak yanltr ilkesinin doru olduuna inanrz. Ancak pheci bir kii, bu ilkenin doruluunu nereden bildiimizi sorgulayabilir. Sz konusu ilkenin doruluuna inanmamzn gerekesi nedir? Tahmin edilebilecei gibi, u tr yantlar felsefeci iin yeterli olmayacaktr: nk bu ilke aka doru grnmektedir, nk tandm insanlarn ou bu ilkeyi kabul etmitir vb. nsanlarn ounun bir ilkeyi kabul etmesi, o ilkeyi doru klmaz. Peki bu durumda, byle bir ilkenin doruluu nasl gsterilebilir? Saduyusal bir dnr yle bir yant verebilir: Bazen biz bir ilkenin doruluunu kuramsal olarak gstere-
2. c
3. a
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. b
10. e
84
Epistemoloji

meyiz, ancak daha mtevaz ve deneyimsel bir dzeyden ie balayabiliriz. rnein, Yavru kedilere eziyet etmenin kesinlikle kabul edilemez olduunu biliyoruz gibi bir nerme, her trl kuramsallktan nce ve phe duyulamayacak bir ekilde doru grnmektedir. Bu gibi rnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal nermelere ynelmek ve kuramsal bir at oluturmak olanakldr. Evrensel ilkelerin doruluunu gstermek etin bir itir; ancak bizim en azndan rnekler zerinden, doru ile yanl ayrt ediyor olduumuzu sylemek mmkn grnmektedir. Benzer bir saduyusal argman, bilgi (yani, epistemoloji) balamnda da ne srlebilir. Elbette, bu tr akl yrtmelere pheci bir dnrn sempati ile yaklamasnn dk bir olaslk olduunu da burada eklememiz doru olur. Sra Sizde 3 Her eyin arsnn zararl olduunu dile getiren klie aslnda nemli bir geree iaret eder. Eer bir insan her eyden ve her zaman pheleniyor ve hatta phelenmekten kendini alamyorsa, bu durum tahminen felsefeyi deil klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz eder. te yandan, benimsedii fikirlerde yaam boyunca bir deiiklik yapmam, farkl perspektifleri deerlendiremeyen bir insann da olduka olumsuz bir konuma gelecei aktr. Bunu daha iyi kavramak iin, rnein, kendi mill konumumuzla ilgili bir rnek dnelim. Diyelim ki, lkemizden uzak bir yerde domu ve yaamnda fazlaca Trk grmemi bir insan Trklere kar rklk besleyen bir aile iinde byyor ve o deerleri benimsiyor. Bu insann hayatta karlat kar rnekleri ciddiye almay da reddettiini dnelim. rnein, bir yaz Trkiyeye gezmeye gelen komular dnlerinde o rk kiiye Trklere ilikin ok olumlu anlar anlatm olsun. Eer rneimizdeki dogmatik kii bu tr deneyimsel verileri srekli olarak gz ard eder ve sabit fikirli tavrn srdrrse, onun hakknda ne diyebiliriz? Byle bir insan rk grlerle dolu bir inan sistemine sahip olup yaamnn sonuna kadar rahatszlk duymadan sz konusu tavrn koruyabilir. Ancak aklc pek ok insan, hakl olarak, byle bir bireyin yanllarla dolu ve ok sorunlu bir inan dnyasna sahip olduunu syleyecektir. Burada sorun yaratan konu, rk kiinin sahip olduu deerlerin doruluundan bir an bile phe duyamamas ve alternatif sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ncelediimiz bu olas senaryo, pheci yaklamn genel felsefi yarar ve deeri konusunda bir rnek olarak alnabilir. Burnyeat, M., editr (1983). The Skeptical Tradition. Berkeley: University of California Press. ubuku, . A. (1996). Gazzali ve phecilik. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, stanbul: M.E.B. Yaynlar. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Montaigne, M. (2006). Denemeler. eviren: Engin Sunar, stanbul: Say Yaynlar. Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London: George Allen & Unwin. Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of California Press. Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism. transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard University Press. Timuin, A. (2003). Descartes Bilgi Kuramnn Temellendirilii. stanbul: Bulut Yaynlar.
5
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilecek, Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilecek, Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan John Locken felsefesini aklayabilecek, David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir yer tuttuunu aklayabilecek, George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilecek, Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Deneyimcilik Temsil dea Tabula rasa Birincil ve ikincil nitelikler Zihinden bamsz var olma Nedensellik mgelem Metafizik kartl deaclk
erik Haritas
GR DENEYMCLK NEDR? DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI JOHN LOCKE DAVID HUME GEORGE BERKELEY DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik

GR
Bu nitede felsefe tarihinin en nemli konularndan ve tartmalarndan birine giri yapyoruz. Ele alacamz soru, insan bilgisinin kaynaklarnn ne olduu ve bilginin kavramsal yapsnn nasl olduudur. Tartmann temel olarak iki taraf bulunmaktadr: Deneyimciler ve usular. Bu nitede deneyimcilik konusunda aklamalarda bulunup, bu grn en merkezcil tezlerini ve argmanlarn sunacaz. Bir sonraki nitede ise, usuluk zerinde durup bu grn nl felsefecilerini tantacaz ve zsel iddialarn inceleyeceiz. Deneyimcilik ve usuluk arasndaki tartma felsefenin epistemoloji dndaki alt-alanlarn da ok yakndan ilgilendirmektedir. Bu alt-alanlar arasnda, zellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim felsefesini sayabiliriz. Sz konusu tartmann tarihi pek ok yorumcuya gre Modern Dnemin balarna ve bazlarna gre de Eski Yunana kadar uzanmaktadr. Ancak bu tartmann felsefe tarihinin tozlu raflarnda kalm bir konu olduunu sylemek kesinlikle yanl olur. Deneyimcilik-usuluk tartmas, gnmz felsefesinde de hi hzn kesmeden hem epistemolojide hem de yukarda belirtilen alt-alanlarda devam etmektedir.
DENEYMCLK NEDR?
Bir cmleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduunu savlayan epistemolojik gre deneyimcilik ad verilir. Duyu verisi ve alg arasndaki fark, bu bilisel durumlarn karmaklk dzeyi ile ilgilidir. rnein, bitkiler dhil ou canl s ve a duyarldr. Baka bir deyile, dnyaya duyusal olarak aktrlar. Ancak alg (rnein, grmek veya iitmek) bitkilerin deil hayvanlarn gerekletirebilecei ilevlerdir. Deneyimcilik kavramnn anlamna ve inceliklerine gemeden nce, incelediimiz deyimin Trkedeki kullanmna ve eviri sorunlarna ilikin baz saptamalar yapalm. Trke yaymlanan felsefe kitaplarnda bu akm iin ska deneycilik deyimi tercih edilmektedir. Ancak dilimizde deneycilik kelimesinin kk deneydir ve bu kelimenin genel olarak kullanlan anlam zellikle bilimsel balamlarda belli bir sonu almak veya gzlem yapmak amacyla bilinli bir ekilde kurgulanm ve kontroll bir ekilde yaama geirilmi olgular veya eylemler dizisi eklinde ifade edilebilir. Eer ben eik bir yzey zerinde hareket eden bir topu gzlemleyerek ivmesini saptarsam veya resimler gsterdiim kiilerin izlenimlerini not ederek kiilik analizi yapmaya alrsam deney yapm olurum. Oysa deneyim sz yukarda verdiimiz bilDeneyimcilik bilginin kaynann duyu verileri ve alglar olduunu ne srer.
88
Epistemoloji
gimizin tek kaynann duyu verileri veya alglar olduu grnn ieriine daha iyi uymaktadr. ok deneyimsiz bir sporcu veya yeni deneyimlere ak bir insan gibi ifadelerde geen deneyim kelimesinin yukarda betimlediimiz felsefi grn zn daha iyi karlad aktr. Sz konusu deyimin Bat dillerindeki orijinal anlamna bakmak da yardmc olabilir. nsann sahip olduu bilginin temelinde duyular veya alglar olduu grne verilen adn ngilizcesi empiricismdir. Kelimenin Yunanca kk olan empeiriann anlam deneyim, ilintili baka bir kelime olan empeirosun anlam ise deneyimli veya tecrbelidir. Bu kelime-kkensel durum da empiricism kavram iin en uygun evirinin deneyimcilik olduunu gstermektedir. Bu nedenlerden dolay biz bu kitapta deneyimcilik deyimini tercih edeceiz. Kavramsal aklama getirmeye ynelik olarak son birka not daha ekleyelim. ngilizcede gnlk dilde de kullanlan ve empiricism ile ayn kkten gelen bir dier kelime de empirical dr. Deneyimsel gibi bir anlama gelebilecek bu kelime ngilizcede insanlar iin bir sfat olarak kullanld zaman ayaklar yere basan, desteksiz iddialara kulak asmayan, yalnzca grdne inanan, gereksiz speklasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen gibi anlamlara gelmektedir. Deneyimsel kiilerin bu saydmz zellikleri, felsefedeki deneyimcilik grnn ieriine ilikin de genel bir n fikir vermektedir. Bu ekilde ifade edildiinde, deneyimciliin bir dier nemli felsefi gr olan olguculuk veya daha yaygn olarak bilinen adyla, pozitivizm ile nemli bir benzerlik tad grlr. Pozitivizm, genelde, bilginin gzlemsel temelini vurgulayan ve speklasyondan ziyade bilimsel yntemlerin n plana karlmasna arlk veren bir dnce akm olarak bilinir. Pozitivistler de bilgisel balamlarda olgusal deneyime byk nem vermiler ve gerekstc, speklatif, gizemci yaklamlar iddetle reddetmilerdir. zetle, bu iki akmn birbirine yaknlama nedeni, karlarna aldklar fikirlerde veya akmlarda yatmaktadr. Deneyimciliin tam bir tarihsel yksnn verilebilmesi iin irdelemenin Sokrates ncesi dnemden balamas gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amacmz, tarihteki tm dnrlerin perspektiflerini ksaca yanstmaktan ziyade, tartmalarn merkezinde bulunan grleri mmkn olduu kadar derinlemesine incelemek olduu iin; deneyimcilii gnmzde anladmz hliyle ifade eden ve ayrntlaryla savunan byk felsefeci zerinde younlaacaz. Bu felsefeciler John Locke, David Hume ve George Berkeleydir. Bu felsefecinin rettii fikirler literatrde ngiliz deneyimcilii olarak bilinen akmn ortaya kmasn salamtr. ngiliz deneyimciliini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dnerek balayacaz.
DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI

Ele aldmz konunun tarihsel balarn koparmamak ve aratrmann arka plannda bir gedik brakmamak iin, ncelikle deneyimciliin Kartezyen felsefeden nasl bir miras devraldn varlksal-epistemolojik bir adan inceleyeceiz. Descartes deneyimci deil, usu bir dnrdr. Kartezyen felsefenin en nemli tezlerinden bazlarn bir sonraki nitede ele alacaz. Bu blmde ise, deneyimci felsefenin, kendi grlerini sunarken kulland kavramsal gereleri ve dayand sylemsel zemini aktarmaya alacaz.
5. nite - Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik
89
Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi

Descartesn metafizik grne gre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar birbirinden bamsz olarak vardr. Baka bir deyile, hem madde hem de zihin birer tzdr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu durum, Descartesn fiziksel evreni ruhsallktan bamsz, nesnel ve aklc bir tarzda aratrma niyeti tamasnn da bir sonucudur. Buna karn, zihnin maddeye ek olarak bamsz bir varlk alan olarak kabul edilmesi, olduka nemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde getirir. Eer bilen zne ve bilinecek nesne varlksal adan zerk konumdaysalar, bu iki alan arasnda nasl bir kpr kurulacaktr? Baka bir deyile, zihin, zihinden bamsz varlk alann (yani maddesel gereklii) bilmeyi nasl baarabilir? Descartesn yant udur: Zihnin iindeki idealar gerekliin unsurlarna ilikin bilgi tarlar; bu da bizim dnya bilgisi sahibi olmamza neden olur. dea, temel anlam itibaryla, ierii genelde bir nesne veya bir zellik olan dnsel ya da zihinsel durum olarak tanmlanabilir. rnein, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, altgen, Tanr, Noel Baba gibi ok farkl trde idealar bulunmaktadr. dealarn, hem gereklik iinde olan hem de gerekte olmayan eyleri temsil edebilecei dnlr. Temsil etme kavram felsefenin alt alanlarnda yaygn bir ekilde kullanlan, olduka kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baka nesneyi ya da durumu temsil etmesi farkl ekillerde gerekleebilir. rnein, bir futbol takmnn oyuncularnn sahaya kollarnda siyah bantla kmas, len bir insann ansna ynelik saygy temsil eder. Ancak felsefeciler iin en ilgin temsil tr, insan zihninin, gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesidir. Gzlerimi kapatp kardeimin grntsn kafamda canlandrdmda, biliselliim iinde oluan zihinsel durum, kardeimin (yani maddi dnyadaki bir gerekliin) bir temsilidir. Baka ekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana grnen ierii kardeimin grnmne benzemekte ve ona karlk gelmektedir. Eer ayn noktay farkl bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeime ilikin bir ideann olduunu da syleyebiliriz. Bu balamda, temsil etme zihinsel bir ilev, idea ise temsil sreci srasnda oluan zihinsel durum veya soyut nesnedir denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gereklikle rtmek zorunda deildir. u an gzlerimi kapatyorum ve kafamda kanatlar olan bir inek grnts oluturuyorum. Her ne kadar bylece kafamda kanatl bir inein ideas olumu olsa da, bu ideann maddesel gereklikte bir nesneye karlk geldiini ne sremem. Baka bir deyile, kafamda bir kanatl inek ideas gerekten oluuyor olsa da, o idea fiziksel gereklik iinde bir nesneye karlk gelmiyor demek olas grnmektedir. Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt aratrmalar, temsil epistemolojisi olarak da bilinen bir dnme ve sorgulama alannn almasna neden olmutur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilecei gibi, bir znenin kendi zihinsel durumlarndan hareketle zihninin dnda kalan gerekliin bilgisine nasl ulaabildii ve zihninde oluan temsillerin ve idealarn gerek bilgi olup olmad konusunda ne sylenebileceidir. Ele alacamz sorunsaln terminolojisini ve arka plann bu ekilde akladktan sonra, imdi tartmann iki tarafndan biri olan deneyimcilie ve nde gelen deneyimcilerin temel argmanlarna geebiliriz.
Temsil deyimini bilgi kuramclar zel bir anlamda kullanrlar. Bu kavram epistemolojik adan byk neme sahiptir.
90
Epistemoloji
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Temsil kavramnn gnlk yaamda karmza kan rneklerini bulmaya aln. Daha sonra, nitenin bu blmde felsefecilerin kendilerine sorun edindii temsil kavramn rneklendirin. Felsefecilerin temsil kavramn dierlerinden ayrt eden zellikleri genel DNELM olarak saptamaya ve ifade etmeye aln.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yaamdan rnekler Dnce deneyleri hem gndelik yaamda hem de felsefi etkinliklerde kullanlan ilDKKAT gin zihinsel ilevlerdir. rnein, Eer 40 yl nce kolum sakatlanmasayd belki ok iyi bir piyanist olacaktm; o durumda hayatm acaba nasl olurdu? diye dnen ve SIRA SZDE kafasnda o alternatif evreni canlandrmaya alan bir insann gerekletirdii ey bir dnce deneyidir. Bazen insanlar dnce deneylerini, deneyin gereini yapmak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay olanaksz olduu iin de tercih AMALARIMIZ edebilirler. Bir bebei doumundan hemen sonra kapal bir meknda tutup, ses ve grnt gibi evresel uyaranlar da ortadan kaldrp o ortamda yaltlm bir ekilde bytseydik ne olurdu? sorusu da ahlaki nedenlerden dolay gerekletirilemeyecek K T A P ancak yant zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Szn ettiimiz dnce deneyini yapmak bizi bilginin kkenine ilikin daha nce hi sormadmz baz ilgin sorular sormaya sevk edebilir. Bu sorular arasnda en kritik olanlardan birisi AlgTELEVZYON lar yoluyla edindiim bilgi paracklar ortadan kalksayd herhangi bir ey bilebilir miydim? sorusudur. Yantlamas olduka zor olan bu soruya belki farkl ynlerden yaklaarak yant vermeye alabiliriz. Doutan itibaren kulaklar duymayan bir N T E R duyularnn ve bilisel yeteneklerinin salam olduunu, bir toplum insann dier N E T iinde yaadn ve iaret diliyle iletiim kurabildiini varsayalm. Bu kiide dalgalarn sesi kavram oluabilir mi? Duyma yeteneinden doutan yoksun bir insana bir arknn veya dalga seslerinin nasl olduunu iaretlerle anlatabilir misiniz? (Merakllar iin not: Szn ettiimiz anlatma abas sahnesinin bir filmde nasl gerekletiini grmek isteyenler Baka Tanrnn ocuklar (orjinal ad: Children of A Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme ilikin bilgi iin: http://tr.wikipedia.org/ ve http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin ynetmeni: Randa Haines. Oyuncular: William Hurt, Marlee Matlin. Yapm yl: 1986.)
JOHN LOCKE
John Locke (Caan Lak okunur) nemli bir ngiliz deneyimcidir.
Locke (1632-1704) felsefenin farkl alanlarna ok deerli katklarda bulunmu bir Modern Dnem dnrdr. Bir rnek vermek gerekirse, Locken siyaset felsefesi konusunda ortaya koyduu fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda temel bir rol oynamtr. Epistemoloji konusuna gelince, zellikle Descartesla birlikte ortaya kan sorunsal balamnda, Locken fikirlerinin son derece nemli bir yer tuttuu genel olarak kabul gren bir dncedir. Aadaki blmlerde hem Locken grlerini ksaca tantacak hem de bu yolla, Modern Dnemin temel dnce akmlarndan biri olan deneyimciliin kurulu tezlerini yakndan inceleme frsat bulacaz.
91
Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu

Bu blme, yaygn bir yanl anlamay gidererek balayalm. Deneyimci felsefeciler genelde bilginin temel kayna olarak be duyuyu grdklerinden, onlarn Tanr gibi duyularn eriiminin tesinde kalan eylerin var olmadna inandklar dnlr. Bu olduka stnkr ve tarihsel adan da yanl bir karmdr ve bu anlamda, Locke yakndan incelenmesi gereken bir dnrdr. Locken genel felsefi amalardan biri, Tanrnn yaratt sonlu ve snrl bir varlk olan insann bilebilecei ve anlayabilecei eyleri bulup ortaya karmaktr. Daha zel olarak da, Locke, insan aklnn nasl bir renme mekanizmasna sahip olduunu ve zihnin sahip olduu dnce ieriklerinin hangi kaynaklara dayanabileceini aratrmay hedeflemektedir. imdi Locken epistemolojik grnn felsefe tarihinde neden ok kritik bir neme sahip olduunu anlamaya alalm. Locke da Kartezyen felsefenin idea kavramn kullanmaya devam ettii iin, tartmay o terminoloji zerinden yrteceiz. yle bir dnce deneyi yapalm. Bir bebein grme ve iitme yeteneklerinden tamamen yoksun olarak doduunu varsayalm. Renklerin ve seslerin olmad bir dnyada byyen bu ocuun bilisel dnyas nasl oluurdu? Doal olarak, bu tr engellerle doan bir ocuun zihninde sar veya hrt gibi idealar olmayacakt. rneimizi daha arpc hle getirmek iin, o ocuun kapal bir ortamda, dokunma, koku ve tat duyularnn da en az dzeyde uyarld bir ortamda bytldn varsayalm ve u soruyu soralm: Basit (yani, duyusal) verilere sahip olmayan bir insan karmak bir ideaya sahip olabilir mi? Karmak idealarn baz rnekleri unlardr: Karanfil, bitki, bahe, enflasyon, dn, erdem, Tanr, sonsuz, Noel Baba. Locken epistemolojik perspektifine gre, Bu karmak idealarn her birinin zihinde oluabilmesi, grece olarak daha basit ve temel olanlarn varlna baldr. rnein, zihnimizde bulunan dn gibi karmak bir idea, gl, gelin, pasta, dans gibi daha basit idealardan olumak durumundadr. imdi bu rnekte daha temel olarak belirttiimiz idealardan birini ele alalm. Gl ideas, belli bir renk (rnein, krmz), belli bir koku (o iek trnn kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyarm (gl yaprana dokunulunca duyulan yumuak his) gibi en temel duyusal alglarn bir araya gelmesi yoluyla olumaktadr. Ve bu bileik oluum yaps tm karmak idealar iin geerlidir. Karmak idealarn kavramsal yaptalar, krmz, scak, tuzlu gibi duyular yoluyla zihnimizde oluan basit bilisel unsurlardr. O yzden, yukarda incelediimiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yoksun olmann bir sonucu olarak, dnyaya ilikin karmak eyleri de bilemeyecekti. Bu fikri genelletirerek sylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, basit veya karmak hibir idea oluturamayacaktr. Duyu verilerinin dnya bilgimizin tmnn temelinde yatt ve bizim bilgi adn verdiimiz her bilisel durumun o temele yaslanmas gerektii fikri, Locken felsefesinin ana dncelerinden biridir. te yandan, bizim be duyumuzun doumla birlikte ilevsel duruma geldii de aktr. Bu iki dnce bir araya geldiinde, Locken insan zihnine ilikin nasl bir resim sunduu ortaya kar. Lockea gre insan zihni doum annda bo bir levha (Latincesiyle, tabula rasa) gibidir. Yaadmz deneyimler bu bo levhann zerine zaman iinde yazarlar ve bylece dnya bilgimiz birikimsel bir ekilde oluur. Dnya bilgimizin en temelinde duyu alglarndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar birletirerek soyutluk derecesi ok yksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
Lockea gre; alglar olmakszn idealarn olumas olanakszdr.
Locke insan zihnini deneyimlerin zerine yazd bo bir levhaya benzetir.
92
Epistemoloji
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu alglarndan tremi olma durumundadr. Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal dzeyde doutan idealarn olamayacan savlar. O hlde, bilgi tmyle deneyim alanna aittir. Bu aamada, Lockea gre idealarn bilgisel statsn daha ayrntl olarak irdelemekte yarar gryoruz. ncelikle, her ne kadar Locke iin insan bilgisi duyu alglarna dayanmakta ise de, ona gre be duyudan dorudan gelen veriler kelimenin tam anlamyla bilgi deildir. Bunun nedeni Lockea gre, bilginin duyu verileriyle karlatrldnda st dzey bir bilisellik gerektirmesi ve ancak akln karmak ilevleri sayesinde olanakl olabilmesidir. Locken bu fikrinin saduyuya uygun olduu dnlebilir. Biz gl kokusu veya mavi renk gibi nitelikleri duyumsarken btnyle edilgen (pasif) bir durumda bulunuruz. rnein, mavi renge bakp sar grmek veya gl koklayp benzin kokusu almak salkl ve normal bireyler iin olanakszdr. Ancak; niyet etme, arzulama, anmsama, dnme, karm yapma, inanma gibi zihinsel ilevler olduka farkl bir zihinsel ileyi gerektirirler. Bu ilevler srasnda akl etken (aktif) olarak almak durumundadr. Dahas Locke, olduka artc bir ekilde, algnn da bu st dzey ilevler arasnda yer aldna, yani dnsel kapasitelerin kapsamnda incelenmesi gerektiine inanr. (Bunu daha iyi anlamak iin u iki rnei bilisel karmaklk asndan karlatralm: Bir patlama duymak ve eski bir arkadamz parkta yrrken grmek. kinci rnein kapsaml bir anlamlandrma ve tanmlama gerektirdii aktr.) O hlde, bu gre gre, insann bilgisel yaps temel olarak iki ana unsurdan oluur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler bize dnya bilgimizin malzemesini salar; ancak bunlar gerek anlamda bilgi deillerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yalnzca basit idealarn olumasna neden olur. kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin iinde dnsellik boyutunda ilenerek karmak dnya bilgisinin ortaya kmasna yol aar. Bunun sonucu da, zihnimizde karmak idealarn olumasdr.
Locken Ontolojisi
Varlk alannn unsurlarnn aklanmas sz konusu olduunda, Locken grnn genel olarak Aristotelesin metafizii ile benzerlikler tad sylenebilir. Locke da tzsel bir ontoloji tasarlam ve tzlerin nitelikler veya zelikler tadn dnmtr. Ancak onun felsefesinin nemli farklarndan biri, kendi dneminin sylemsel havasna uygun bir ekilde, temsil epistemolojisinin dnsel gerelerini kullanmasdr. Locke temel olarak iki tip nitelik olduunu savunur. Birincil nitelikler, maddesel gereklik iinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen zelliklerdir. rnein, bir nesnenin kaplad uzam, nesnenin fiziksel biimi, ktlesi ve hareketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de algsal olarak bilebileceimiz niteliklerdir. Locke bu niteliklerden ayr olarak, ikincil niteliklerden sz eder. kincil nitelikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluan etkilerdir. rnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu snfa giren zelliklerdir. Locken bu ayrm ilk bakta anlamas biraz zor gelebilir; o yzden konuyu biraz somutlatrarak aklamaya alalm. Lockea gre, bir gln belli zellikleri (ekil gibi) benim zihnimden bamsz olarak nesnelerin kendisinde vardr. Peki, gln krmz rengi ve kokusu iin ayn eyi syleyebilir miyiz? Gln benim duyumsadm keskin kokusunu dnelim. Eer gllerin olduu bir bahede hi bir insan olmasayd, gllerin kokmasna neden olan kimyasal yap her ne kadar Locke byle bir terminoloji kullanmasa da tahminen yine gllerin iinde olacakt. Ama
Locke iki tip nitelii birbirinden ayrr: (1) Hem nesnede hem de zihinde olan nitelikler, (2) Zihinde olan ancak nesnede olmayan nitelikler.
93
insanlarn hissettii o keskin koku fiziksel gerekliin iinde olur muydu? Buna olumlu yant vermek zordur. Bir uzaylnn ayn gl koklayp ok farkl bir koku almas olasdr. Bu durum unu gsterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, varlklarn nesnel olan birincil niteliklere borlu olsalar da, kendileri aslnda o nesnelerin iinde deillerdir. Bizim bildiimiz gl kokusu zelliinin ortaya kmas iin, gl denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan insan gibi bir varln bir araya gelmesi gerekmektedir. O yzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim duyumsadmz kokular, bizim grdmz krmz renk, vs.), ne tek bana maddesel gerekliin iindedir ne de alglayan znenin zihninde durup dururken yaratabilecei olgulardr. Locken ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da) znede olduunu iddia ederken kastettii budur. Biz dnyay nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, doal olarak, niteliklerin hi bir eye tutunmadan evrende var olduklarn iddia etmek sama olur. Lockea gre tikel bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tzsel zeminden oluur. rnein, bir gl ok sayda niteliin bir araya gelmesiyle oluur: ekil, byklk, arlk, renk vs. Ancak nitelikler veya zellikler bir eyin nitelikleri veya zellikleridir. Locke, nitelikleri barndran zemine tzsel taban (substratum) adn verir. nsanlar epistemolojik adan yalnzca nitelikleri bilebilir; tzsel taban ise bilgi nesnesi olabilecek bir ey deildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan aklnn tzsel tabanlarn varlksal gerekliliini aklc bir ekilde ne srebileceini ve bu gereklilii kavrayabileceini dnr.
SIRA SZDE Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmas ilk bakta kafa kartrc gelebilir. Onun bu ayrmnn felsefi ilevinin ne olabilecei konusunda fikir retmeye aln. Locken farkl tip nitelikler tanmlamasnn felsefi motivasyonu ne olabilir? BuayrmL hangi ontoloD NE M jik ve epistemolojik amalara hizmet etmektedir?
S O R U Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lk olarak, Locken phecilie yaklamn deerlendirelim. Locke duyularmzdan gelen uyarmlarn bizim kontrolmzn dnda olmasnn, D K K A Tdnya bilgibizim mizin nesnelliine dair nemli bir iaret olduunu dnr. Yukarda da belirttiimiz gibi, duyulardan gelen bilgi gz ard edebileceimiz cinsten eyler deildir. SIRA SZDE Salkl bir algsal yapya sahip insanlar normal artlar altnda, kendilerini zorlasalar da, krmz bir duyumu mavi olarak alglayamazlar. Gnee baknca karanl grmek olanakszdr. O hlde, duyumlarn kaynann duyu AMALARIMIZ organlarmzn kendileri olduunu savlayamayz. nk eer yle olsayd, gzlerimiz karanlkta da grnt yaratabilirdi. Bu gibi rneklerden Locken kard sonu, duyu verilerinK T A de kendini gsteren uyarmlarn zihnin dndaki maddesel dnyadanPgeldiidir. Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartesn iyimserliine sahip deildir. Zihnin gereklii bilme sreleri her zaman kesinlikten uzak olmak zorundadr. Locke, Tanrnn insanlar bilme yetenei ve ahlakiE V Z Y O N T E L dorular bulma kapasitesiyle yaratt dncesindedir. Buna karn bu bilginin kayda deer epistemolojik snrlarnn olduu da aktr. rnein, Lockea gre, eer bir norm veya buyruk Tanrdan geliyorsa, o tartmasz bir ekilde dorudur. Ancak sorun, biNTERNET zim byle bir buyruun gerekten Tanrdan geldiini snrl bilisel olanaklar dhilinde nasl bilebileceimizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yoluyla maddesel gereklii bilmemizle ilgilidir. Eer bilginin temelinde duyusal veriler varsa, bunlardan hareketle gerekliin esas yapsn bilme ilevi kesinlikten olduka uzak bir ekilde gereklemek zorundadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
Epistemoloji
Locken deneyimcilii ile epistemolojinin daha az iddial bir kimlik edindii sylenebilir.
Daha genel felsefi bir perspektiften bakldnda grdmz ey, Locken yaklamyla birlikte epistemolojinin daha alakgnll veya mtevaz bir havaya girdiidir. Bilgi konusunda byk beklentilerin azalmas ve dnya bilgisini kesinlik ieren bir yapda oluturma iddialarnn zayflamas, genel olarak deneyimcilikle birlikte ortaya kan bir durum olmutur. Deneyimciliin bir sonraki byk savunucusu olan Hume ile, bu akmn tezleri bir adm teye tanacaktr.
DAVID HUME
Felsefe tarihinde insan bilgisinin nesnel temellerine duyulan salam inan konusunda en keskin eletirel gr gelitiren ve sonuta da en byk epistemolojik ykma neden olan dnr Hume olmutur. Humeun, gzlemlenen dzenlilikler ve onlara bal tmevarmsal karmlar konusunda dile getirdii pheci fikirlerden daha nce sz etmitik. Bu blmde zellikle Humeun nesnelerin nesnel varl ve nedensellik konularnda ileri srd ve felsefe tarihinde derin bir iz brakm olan tezlerinin zerinde odaklanacaz.
Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal

Humea gre, alg srasnda karmza bir nesnenin kt aktr. Asl soru udur: Nesnelerin nesnel olarak (yani zneden ayr olarak) var olduuna inanmamza neden olan ey nedir? Bu ilk bakta olduka garip gelebilecek soruyu anlamlandrmaya alalm. Bizim nesneleri alglamamz hibir zaman srekli bir tarzda gereklemez. Benim bahemdeki erik aacn alglamam dnelim. Erik aacnn, bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi sreci boyunca, ben aac bol miktarda gzlemlemiimdir. Her ne kadar aac gnde 24 saat gzlemliyor olmasam da, aacn bahemdeki varlnn benim gzlemlerimden bamsz ve srekli bir tarzda devam ettiine ilikin son derece salam bir inan tarm. Humeun deyimlerini kullanrsam, erik aacnn zihinden bamsz ve kesintisiz bir ekilde var olan bir nesne olduunu dnrm. Humea gre bu dnce, her insann son derece doal olarak edindii bir kandr ve, bu anlamda, byle inanlara sahip olan znelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri olduu sylenemez. Humeun sorduu soru udur: Nesnelerin zihinden bamsz ve srekli olarak var olduklarna ilikin inan veya idea nereden kaynaklanmaktadr? imdi, insan zihninin kapasitelerini dnerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Humea gre bir nesnenin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki ideamzn kayna algnn kendisi olamaz. Tek bana alndnda alg, kesintiler ieren bir sretir. Gzlerini kapayan veya kulaklarn tkayan bir insan iin, nesne algsal boyutta devamlln yitirir. O hlde nesnenin srekli varlnn bilgisini alglar veremez. Dahas, algsal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr varlnn bilgisini de alamayz. Bir aac alglarken zihnimde beliren grntnn hangi ynnn zihnimin dndan kaynaklandn ve hangi ynlerinin de benim znel katkm olduunu ayrt etmem olanakszdr. Bu balamda, Humea gre, duyular aracl ile dmzdaki dnyaya dair uyarmlar alma ile di ars arasnda zsel bir fark yoktur. nsanlar di arsnn kendi benlikleri veya varlklar iinde olup bittiini, fakat aa algsnn zihnimizin dndaki nesnelerden kaynaklandn dnr. Peki bu ayrm algsalln olanaklarn kullanarak yapabileceimiz bir ayrm mdr? Aa algmzn iinde, o deneyimin dardan kaynaklandn gsteren bir iaret var mdr? Bu irdelemelerden karmamz gereken sonu udur: Nesnelerin zihnimizin dnda ve srekli olarak var olduu bilgisine, duyusal ve algsal boyutta ulaamayz.
95
Bir dier olas seenek, algladmz nesnelerin ve niteliklerin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan aklnn felsefi bir tarzda almas sonucu olutuunu sylemektir. rnein, Locke gibi felsefecilere gre, biz dnyay kendi zihinselliimiz kapsamndaki idealar yoluyla kavrarz. Baka bir deyile, biz esas olarak zihnimizin ieriini bilebiliriz. Buna karn, Lockea gre, insanlar idealarn tesine ilikin de iddialarda bulunabilirler. nsan akl, zihnin tesinde neyin yattn bulup karma yeteneine sahiptir. Metafiziksel akl yrtme yoluyla, fiziksel nesnelerin (rnein, onlarn birincil niteliklerinin) bizim algmzdan bamsz olarak var olduklarn ileri srebiliriz. Humea gre bu yaklamn kard nokta, ocuklarn bile soyut akl yrtmelerden habersiz olmalarna karn nesnelerin bamsz ve srekli var olduklarna ilikin bir ideaya sahip olduklar gereidir. Nesnelerin alglanmadklar zaman var olduklar dncesine sahip olanlar yalnzca metafizik becerisi olan felsefeciler deildir. Humeun insan glmseten ifadesiyle, ocuklar, iftiler ve insanln byk bir ksm da bu olaan dnceye sahiptir. O hlde, nesnelerin algdan bamsz ve srekli var olma ideasnn zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi soyut metafizik tezleri bilinli bir ekilde uygulamamz olamaz. Humea gre sorunun doru yant imgelem veya imge oluturma yetisidir. Bunu aklamadan nce bir gzlem yapalm. Nesnelerin srekli varl ideas belli durumlarda zihnimizde oluurken belli baka durumlarda olumamaktadr. Bir bebek bir nesneye ilk kez baktnda ve ardndan o nesne grsel alanndan kaybolduunda, bebein nesnenin kesintisiz ve bamsz bir ekilde var olma fikrine hemen sahip olacan dnmeyiz. Peki, byyen bebein yava yava bu ideaya sahip olmasnn nedeni nedir? Humea gre bunun nedeni uyarmn iddeti (rnein, parlakl) olamaz. Sorunun yant, olgunun veya nesnenin tutarl bir ekilde tekrarlanmasdr. rnein, ben ne zaman atee baksam, alevlerin srekli deiim iinde olmalarna ramen belli bir tutarllk sergilediini alglarm. Alevlerin farkl zamanlarda ve durumlardaki ekli, rengi ve ss byk farkllklar gstermez. Bu deneyimler tekrarlandka, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir atein veya bahedeki aalarn veya kularn biz onlara bakmadmz zamanlarda da kesintisiz olarak var olmaya devam ettikleri ynnde bir idea oluturur. Bu trden bir ideaya veya inanca alkanlk sonucu sahip olmamz anlalabilir ve kanlmaz bir eydir. Ancak, Humeun arpc iddias odur ki, belli tr alglarn tekrarland gereinden nesnelerin zihnin dndaki gerek varlksal durumlarna dair bir karm yapmamz olanakszdr.
Humea gre, zihnimizde nesnelerin algdan bamsz ve srekli var olmaideasn oluturan yetimiz imgelemdir (hayal gc).
Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu

Humeun deneyimciliinin ontolojik anlamda olduka pheci bir sonu dourduu aktr. Onun dncelerinin etkisinin en arpc olarak grld felsefi konulardan biri de nedensellik olgusudur. Nedensellik (veya neden-sonu, etkitepki) bal altnda ifade edilen sorunsal, yaamn iinde yer alan nemli bir olgu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlarnn dnda kalanlar iin zerinde ska dnlen bir sorun deildir. Oysa nedenselliin, yani bir olgunun baka bir olguya neden olmas durumunun, bizim gzlemleyebildiimiz dnyann temelinde yatt kesindir. Nedensellik olmasayd, tahminen evrenin grnen ileyii de olanakl olmazd. rnein, bir nesne baka bir nesneye arpt zaman fiziksel anlamda ne olaca az ok bellidir. Eer tekmelenen talar tamamen rastgele bir ekilde hareket etselerdi bazen tekmelenince usalard, bazen yok olsalard ve bazen de bir
96
Epistemoloji
Hume, bizin evrensel nedensellik dncesine sahip olmamzn arkasnda dzenli tekrarlarn yattn dnr.
hayvana dnselerdi dnyamz iinde yaanamayacak ve kavranamayacak bir dnya olurdu. Oysa evren byle deildir; grnd kadaryla evrenimizde belli fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonulara neden olur. Bu durum da bizim zihnimizden tamamen bamszdr ve evrenin kurulu yapsyla ilgilidir. En azndan, ou insann genel yaklam bu ekildedir. Drdnc nitede phecilik balamnda Humeun felsefi tavrn ksaca grmtk. Orada fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatrmtk. Fiziksel olanakszlk kavram iin iyi bir rnek, bir kiinin pencereden aaya atladnda dmeyip umaya balamasdr. Pek oumuz, bunun evrenin bilinen fiziksel veya nedensel yapsyla elitiini dnrz. rnein, ktlesel ekim gc, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dnyann merkezine harekete gemesine neden olur. Evrende nedenselliin tesadfi deil srekli ve fiziksel adan zorunlu bir durum olduu belirtilebilir. Ancak Humeun bu konuya epistemolojik yaklam, beklenebilecei gibi, son derece farkldr. Hume, neden-sonu ilikisinin zorunlu olduuna inanmakta olduumuzdan ve nedenselliin zorunluluk ierdii ynnde bir ideamz olduundan phe etmez. Kritik soru, insanlarda nedenselliin zorunluluu ideasnn olup olmad deil, bu ideann nereden kaynaklanddr. Biz dnyadaki etki-tepki iftlerini izlediimiz zaman, evrenin yapsna ilikin metafizik kimlikte ve kesinlik ieren bir bilgi edinmi olur muyuz? rnein, eli atee uzatmann bir neden ve elin yanmasnn sonu olduu nedensel bir zincir dnelim. Benim znel alglarm asndan bakldnda, bu rnekteki nedenselliin zorunlu olduunu dnmemizin kkeninde ne yatmaktadr? Bunun, Humea gre tek bir yant olabilir: Benzer etki-tepki rneklerinde ayn sonucun tekrarlandn gzlemlemek. Gzlemlenen olgu aslnda yalnzca dzenli bir ekilde tekrarlanmadr. Biz hi bir zaman zorunluluu gzlemlemeyiz. Ancak bu tr dzenli tekrarlar olduka, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk ideas tretir. Bu da, bir sonraki etki gerekletiinde, daha nceden pek ok kez alglanan sonuun zorunlu olarak ortaya kacana dair bir beklentiye girmemize yol aar. Bizim dnyada var olduunu sandmz zorunluluk, aslnda, zihnin alkanlk sonucu belli bir etki ile belli bir tepkiyi (veya sonucu) badatrarak bir beklenti retmesinden baka bir ey deildir. Buna karn, elimi atee bir sonraki uzatmda yanma hissi duymamam mantksal olarak tamamen olanaksz bir durum deildir. O hlde, benim zihinden bamsz varlk alannda gerekleen zorunlu (metafizik) bir banty biliyor olmam olanakszdr. rnein, benim bir sonraki atee elimi uzatma hareketinde elimin yanacan u an bilemem. Bu konudaki ar gvenimiz, eer Hume haklysa, yanl temellendirilmi bir gvendir. Ortada bir zorunluluk varsa, bu gereklie ait bir zorunluluk deildir. Zorunluluk, tekrarlamalar sonucu zihnimizde treyen bir ideadr. Ksacas, drst olursak, bizim bildiimiz zorunluluk darda deil, ieridedir. Eer Humeun tezleri doruysa, metafizik bilgi olanakszdr. Yani biz zihnimizin ieriksel snrlarndan syrlp, onlardan bamsz bir tarzda gereklie ilikin bilgi iddialarnda bulunamayz. Bu tr iddialarda bulunan metafizik kitaplar, onun arpc szleriyle, atee atlmaldr. Bu balamda, nedensellik bants da geleneksel olarak ilendii haliyle metafizik bir dncedir ve bylesi fikirler aklc olarak gerekelendirilebilecek dnceler deildir. Biz ne kadar tersini dnmeye alm olsak da, nesnel sebep-sonu bantlar bilgisine ulaabileceimiz olgular olamazlar.
97
Humeun fikirlerinin Locken epistemolojisi ile paralellikler gsterdii aktr. Her iki dnre gre de, doutan getirdiimiz hibir idea yoktur. Dnya bilgimizin tm duyulardan gelen basit uyarmlara ve onlardan treyen daha karmak idealara dayanmak durumundadr. Ancak Hume, Lockedan farkl olarak, birincil niteliklerin varl veya substratum konusunda bir iddiada bulunamayacamz savlar. Sonuta, insann bilgisel dnyas iki tr bilgiyle snrlanmak durumundadr. lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg ve gzlem yoluyla edinebileceimiz bilgisel durumlardr. Dnya bilgimizin ou bu tr bilgilerden oluur. kinci olarak ise, bu bilgi paralar veya idealar arasndaki ilikilerin sonucunda ortaya kan biimsel bilgiler vardr. Mantk ve geometrinin sunduu bilgiler bu tre girerler. Ancak bu trlerin dna kan, yani deneyim boyutunu aan bilgi iddialar tamamen bo ve anlamszdr. Dahas, felsefecilerin tarih boyunca gereklie ilikin sunduu eitli grler de, bu anlamda, btnyle deersiz tasarmlardr.
SIRA SZDE Bu blmde grdmz gibi, Hume metafizik bilginin olanakszln gstermeye almaktadr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve rnekler zerinden aklayn (pucu: Bu soruyu, Humea gre ne tip bilgilerin olanakl olduunu dDNELM nerek yantlamaya aln.).
Humea gre yalnzca iki tr bilgi olanakldr: Olgusal bilgi ve biimsel bilgi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
George Berkeley (Corc Barkli okunur) D K K A Tda ideacl savunmu olan bir deneyimcidir.
GEORGE BERKELEY
S O R U
Deneyimciliin kuramsal temellerini atan dnrlerin Locke ve Hume olduu genel olarak kabul grr. Bununla birlikte, bir dier nl deneyimci K K A T Berkeleyin D olan belli fikirleri de epistemolojik balamlarda ska dile getirilmi ve tartlmtr. Bu blmde Berkeleyin (1685-1753) nemli tezlerinden bazlarn irdeleyeceiz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
deaclk ve Deneyimcilik
ncelikle felsefi ayrmlarmzn bazlarn netletirelim. Felsefi tartmalarda bazen AMALARIMIZ maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullanlr. Bu olduka yanltc bir uygulamadr. Maddecilik, genel olarak, var olanlarn yalK A P nzca maddesel nesneler (veya maddesel tz) olduunu, zihinselT veya ruhsal tzn olmadn savlayan felsefi grtr. Maddeciliin tersi, iine ideann veya dnsel unsurlarn girmedii bir varlksal kesitin olamayaca tezine karlk geT E L E V de N lir ve bu gre ideaclk ad verilir (Bu akm iin idealizm deyimi Z Y O yaygn olarak kullanlr). deaclk, bazen de, evrenin yapmsal temelinde maddeden ziyade madde-d, dnsel veya ruhsal unsurlarn bulunduu sav olarak da anlalr. Maddecilik ve ideaclk, metafizik (veya ontolojik) grlerdir. Deneyimcilik ise NTERNET epistemolojik bir gr veya akmdr. Bir felsefecinin deneyimci olmas, onun madde kavram konusunda nasl bir tavr alacana ilikin fazlaca bir ey sylemez. rnein, Locke maddesel dnyaya ait unsurlarn (birincil nitelikler, substratum, vs.) varln kabul ederken, Hume o tr metafizik unsurlar felsefi kurgusundan kesinlikle dlamaktadr. O yzden bu iki dnsel boyut felsefede dikkatli bir ekilde ayrlmaldr. Berkeleyin grn ilgin klan bir nokta, ontolojik anlamda ideacl ve epistemolojik adan da deneyimcilii aka savunmu olmasdr. Bu grlerin Hume tarafndan da savunulduu ve Humeun Berkeleyden ok da farkl bir konumda olmad dnlebilir. Ancak bu ilk izlenim yanltcdr nk Berkeleyden farkl olarak Hume herhangi bir metafizik veya varlksal perspektifi savunmamaktadr. Humeun gstermeye alt nokta, eer nesnelerin zihinden bamsz varlna ilikin bilgi sahibi olabileceimizi sanyorsak, bu yaklamn sonunun
AMALARIMIZ
K T A P
deaclk var T E L E V Z Y O N olanlarn temelde dnsel veya zihinsel olduunu savlayan metafizik grtr.
NTERNET
Berkeley hem bir deneyimci olup hem de aka ideacl savunmas yznden felsefe tarihinde ilgin bir yere sahiptir.
98
Epistemoloji
epistemolojik hayal krkl (yani, phecilik) olacadr. Bunun tesinde Humeun ontolojik bir tavr veya tzsel bir tercihi (maddesel veya ideac) olduunu sylemek yanl olur. Berkeleyin felsefesini incelemenin en nemli yararlarndan biri, ontolojik ve epistemolojik kavramlarn ve akmlarn karlkl ilikilerini ak hale getirmede yardmc olmasdr. Bu balamda Berkeleyin ideaclndan ksaca sz edebiliriz. Berkeleye gre, maddesel tzn veya zihinden tamamen bamsz maddesel nesnelerin varlna inanan dnrler (ve aslnda gndelik yaam iinde hepimiz), aslnda farknda olmadan son derece eliik bir gr ileri srmektedirler. Bizim alglarmza sunulan ve zihnimizde temsil ettiimiz her nesne algsal olarak duyumsanabilir bir nesnedir aksi hlde onlar bizim iin nesne olmazlard. Maddeciliin iddias ise, nesnelerin duyulardan ve algsal srelerden bamsz olduu ynndedir. Ancak bu bizim gerekten tasarlayabileceimiz bir durum mudur? Diyelim ki, ben karmdaki aacn dalnda duran kargann zihnimden bamsz ve maddesel bir nesne olduunu savlyorum. Fakat benim iin zorunlu olarak duyumsanabilir bir nesne olan kargay, iindeki alglara veya ideaya ilikin unsurlar aykladktan sonra tasarlayabilir miyim? Eer maddesel kavram zihinsel ile zt anlaml olarak alnyorsa ve, dahas, maddesel kavram iinde duyumsal, algsal veya dnsel unsurlar olmayan anlamna geliyorsa, benim iin kanlmaz olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay maddesel olarak kurgulayabilir miyim? Yani, alglama ve anlama srecinin her annda zorunlu olarak iin iine kattm bilisel geleri o kargadan ayklayp, daha sonra da kargay maddesellii veya nesnellii iinde alglayabilir miyim? Bu, doal olarak, olanakszdr. dea veya zihin tarafndan kirletilmemi (yani, mdahale edilmemi), kendi nesnellii iinde var olan madde bizim iin anlalr bir varlk paras deildir. O hlde, Berkeleye gre, maddeci dnrler nesnelerin nesnel varlndan sz ederken eliik bir dnce dile getirmektedir.
Var Olmak Alglanmaktr

Berkeleyin gr ilgin baz noktalara iaret eder. Ona gre, bir idea, yalnzca bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten arnm maddeyi temsil edemez. Dnce, iinde dnsel unsurlar olmayan varl (maddeyi) kavrayamaz. Bizim nesne olarak tanmladmz ve kavradmz bir eyin, hi kimse onu alglamasa da algland hliyle var olacan dnmek gerekelendirilmesi olanaksz bir fikirdir. Berkeleyin mehur ifadesiyle sylersek, Var olmak, alglanmaktr. (Latince ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hi kimsenin alglamad talarn, aalarn ve yldzlarn var olmadn m syleyeceiz? Berkeley bu saduyuya aykr gr savunuyor deildir. Ona gre, Tanr her an her nesneyi alglayabildii iin, Tanrnn algsnn ontolojik gvencesinde, nesnelerin kesintisiz var olduunu syleyebiliriz. Berkeleyin felsefesinin bu yn biraz pheyle karlanm olsa da, yukarda aktardmz maddecilik kart (veya ideac) argmanlar hem ontolojik hem de epistemolojik balamlarda sklkla gndeme getirilmitir.
99
DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES

Deneyimcilerin, byk oranda, Descartes ile balayan bilgi sorunsal zerine eildikleri ve o erevede fikir rettikleri gzlemlenebilir. Ancak, zellikle Locke ve Hume, kendilerini Descartesn sahip olduu iyimser epistemolojik sonularn veya noktann ok uzanda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki nitede de greceimiz gibi, Descartes gibi usular insan bilgisinin gvenilirliine ilikin fazlaca bir endie duymazlarken, deneyimciler bizim snrl bir bilisel varlk olduumuz gerei zerine younlamlardr. Bunun doal sonularndan biri, zihnimizin ieriinden hareketle zihnin dndaki gereklii bilmeye giden epistemolojik yollarn kesinlikten uzak olmas gerektiinin ve hatta ylesi bir bilginin olanakl olup olmadnn tartmaya ak olduunun ortaya kmasdr. Humeun ve Berkeleyin grlerine yaklarken, bu felsefecilerin saduyudan uzak bir tavrla evremizdeki sradan nesnelerin var olmad gibi garip iddialarda bulunmadklarn aklmzda tutmalyz. rnein Hume, doalc ynleri de olan bir felsefeci olduu iin, entelektel ilevler de dhil olmak zere tm insan etkinliinin doann iinde gerekleen olgular olduunu dnmtr. Onun mehur deyiiyle: Felsefeciler soyut pheci grlere kaplp gitmeye yatkndr, ancak doa nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar gldr. Benzer ekilde Berkeley, maddeciliin yerine, deneyimci ve ideac bir gr savunmu olsa da, hibir zaman evremizdeki masalarn veya ieklerin varln sorgulamamtr. Onlarn sorunsallatrd ve zerinde odaklat konular, temel olarak, bilgimizin kaynann ne olduunun bulunmas ve maddesel nesne veya dnyann nesnel dzeni olarak bildiimiz eylerin asl kimliklerinin epistemolojik irdelemeler sonucu ortaya kmasdr.
100
Epistemoloji
zet
A M A
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilmek. Deneyimci dnrler, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduu tezini savunurlar. Bu balamda, duyu verisi ve alg kavramlarnn ayn olmadn zellikle vurgulamamz gerekiyor. rnein bitkiler dnyaya duyusal olarak aktrlar; ancak grmek, iitmek, koklamak gibi algsal kapasiteler bitkilere deil hayvanlara zgdr. Yukarda verdiimiz tanm u ekilde de ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve alglardan gelen verilerin dnda bilginin baka bir kayna olmadn savlarlar. Trkede bazen bu akm iin deneycilik deyimi de kullanlr. Ancak, deney ve deneyim kavramlar arasnda nemli bir fark olduu aktr. Bu kitapta biz deneyimcilik deyimini tercih edeceiz. Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilmek. amzn epistemolojik grlerini iyi anlayabilmek iin, Descartes sonras felsefede ok nemli bir yer tutan temsil kavramnn doru anlalmas gerekmektedir. En basit ekliyle tanmlarsak, temsil olgusunun gereklemesi belli bir nesnenin veya durumun ifadesinde farkl bir nesnenin veya durumun kullanlmas, ilk nesnenin anlamsal boyutta yerine gemesi araclyla gerekleir. rnein, benim zihnimde Antkabirin grnts olutuunda, o grnt ile gerekte var olan yap arasnda bir iliki vardr: Zihnimdeki grnt gerek nesneyi temsil eder, onun varlna iaret eder, ona bir gnderme yapar. Bu kavramn epistemolojik adan neden ok nemli olduunu tahmin etmek zor deildir. Descartes ve onu izleyen pek ok bilgi kuramcsna gre, bilginin arac veya barnma yeri zihnimizde oluan durumlar, yani temsillerdir. Bu adan bakldnda, zihinsel temsil olgusu genelde ok aklmza gelmeyen ilgin bir durumun da ortaya kmasna neden olur. Bizim bilgilenmemize neden olan temsiller veya zihinsel durumlar maddesel eyler deillerdir. rneimize dnersek, Antkabirin zihnimdeki grnts somut, elle tutulur bir nesne deildir. Oysa temsil edilen nesnelerin zihinlerin iinde olmad genelde kabul
edilir. Sonuta ortaya tartmaya olduka ak bir durum kar nk farkl trden iki eyin temsil ilikisi iinde bulunmas bu ilikinin doas ve gvenilirlii konusunda akllarda soru iaretlerinin olumasna neden olur. Bu balamda oluan felsefi kayglar ve akl yrtmeler epistemoloji tarihinde derin tartmalarn ortaya kmasna neden olmutur. Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan John Locken felsefesini aklayabilmek. Tabula rasa deyimi Latince bo levha anlamna gelir ve bu kavram John Lockedan bu yana deneyimci felsefeciler tarafndan insan zihninin doum anndaki durumunu betimlemek iin kullanlr. Yaammzn banda herhangi bir bilgiye sahip olup olmadmz sorusu hem felsefecileri hem de bilim insanlarn yakndan ilgilendirmitir. Deneyimci felsefeciler, isimden de anlalaca gibi, insan bilgisinin oluumunda deneyimin esas olduuna inanrlar. Gereklik konusunda bildiimiz ne varsa, nihayetinde, deneyime dayanmak zorundadr. Tersten sylersek, bir bilgi paras ne kadar karmak veya soyut olursa olsun, onun kkeni mutlaka yaadmz deneyimlerdir. Basitletirerek sylersek, alg bilginin oluumunda esastr. Alg boyutunun tamamen dna karak dnyaya ilikin bilgi edinmek olankszdr. rnein eer bir insan be duyusunun hepsinden yoksun olarak dnyaya gelseydi, yaam boyunca tahminen herhangi bir bilgi sahibi olamayacakt. Lockea gre, bizim karmak kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin kkeninde, basit alglar bir araya getirebilme yeteneimiz yatmaktadr. rnein hepimiz devlet veya zgrlk kavramlarna sahibiz. Ancak bunlar dnyada grebildiimiz, dokunabildiimiz, koklayabildiimiz eyler deillerdir. Locke, devlet gibi karmak fikirlerin de, en nihayetinde, basit alg paracklarnn bilekesinden, onlarn zihin tarafndan bir araya getirilmesinden olutuunu savlar. Ksacas, dnyaya ilikin kavramlarmzn ve bilgimizin kayna deneyim dnda bir ey olamaz.
AM A
AM A
101
A M A
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir yer tuttuunu aklayabilmek. Humeun deneyimci grlerini arpc klan bir zellik, onun daha nce hi sorgulamay dnmediimiz ve kesin olarak aldmz baz bilgi trlerinin aslnda nemli bir metafizik boyut ierdiini ve varsaymlarmzn tersine, bizim iin bilinebilirlikten olduka uzak olduunu gstermesidir. Biz genellike fiziksel dnyann nesnelerinin biz onlar alglamadmz zamanlarda da kesintisiz ve bizden bamsz bir tarzda var olduklarn dnrz. Hume bu inanca kaplmamzda tuhaf veya yadrganacak bir taraf olmadn aka belirtir. Onun sorduu soru, bu tr dncelere nasl kapldmz ve bu fikirlerin kaynann ne olduudur. Bu sorulara verilebilecek ilk yant tahminen alg sayesinde olacaktr. Ancak bu doru bir yant olamaz nk alg kesintili bir sretir ve biz o yolla nesnelerin alglayan zihinden bamsz olarak gereklik iinde var olduklar fikrini edinemeyiz. Humea gre bizim bu inancmzn nedeni, belli tr alglar dzenli bir ekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (veya hayal gcmzn) fiziksel nesnelerin alglanmad zaman da var olduu dncesini yaratmasdr. Eer bu doruysa, bizim nesnelerin kesintisiz varlna ilikin dnmeden yaptmz varsaym sorunlu bir akl yrtme ieriyor demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik iin de ne srer. Biz evrende srekli olarak dzenli tekrarlar gzlemleriz. rnein, elden braklan bir nesne her zaman yere doru der. Ancak bu durumda bizim gerekten bildiimiz ey, gemite sz konusu olgunun dzenli bir ekilde tekrarladdr. Baka bir deyile, tikel gzlemlerden hareketle evrenin yapsna ilikin genel bir bilgiye sahip olduumuz karm yapamayz. rnein yarn elimizden braktmz nesneler umaya balayabilir. Ve bizim bu konuda (metafizik) bir bilgiye sahip olmamz olanakszdr.
A M A
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilmek. Berkeley hem ideac bir ontolojiyi hem de deneyimci bir epistemolojiyi savunmutur. Berkeleyin en temel ve en arpc iddias, madde dediimiz eyin, yani zihinden tamamen bamsz bir varlk kesitinin olmaddr. Kendisi, ayrca, bizim gereklie ilikin tm bilgimizin deneyimsel olarak ve idealar yoluyla geldiini savunur. Berkeleyin maddesel gereklii reddetmesinin nedeni udur: Maddeci dnrler nesnelerin alglardan bamsz bir ekilde var olduunu savlar; ancak biz bir nesneyi kavradmzda, o nesne ister istemez bizim zihinselliimizde canlanan bir nesne olmaktadr. Maddeciler, zihnin ilevlerinin hi etkilemedii bir madde kavramndan sz ederler. Berkeleye gre bu olanakszdr. Zihinselliin hi girmedii bir varl zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim maddesel olarak nitelediimiz her ey, bu anlamda, zihinsellii ve alglanmay gerekli klar. Onun deyimiyle: Var olmak alglanmaktr. Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabilmek. Deneyimciler, ounlukla, Descartesn balatt bilgisel irdelemeleri devam ettirmiler ve Descartes ile ortaya kan temsil epistemolojisi zerinden bir perspektif gelitirmilerdir. Descartes gibi felsefeciler genellikle akl yoluyla bileceklerimiz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verilerine ve alglara dayanmayan hi bir eyin bilgi olarak kabul edilemeyeceini dnmlerdir. Baka bir ekilde ifade edersek deneyimciler, ne kadar kark grnrse grnsn, dnya bilgimizin her parasnn mutlaka basit duyumlardan ve alglardan kaynaklandn ne srmlerdir. Bu adan bakldnda, deneyimciliin ayaklar yere basan ve bilgiyi somut verilere dayanarak aklamaya alan bir akm olduu sylenebilir. Bu akmn gl ve zayf ynlerinin tam olarak deerlendirilebilmesi iin elbette, bir sonraki nitenin konusu olan usuluun da incelenmesi gerekmektedir.
A M A
102
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi deneyimcilik kavramn en iyi ekilde tanmlamaktadr? a. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde be duyu olduunu savunur. b. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde akl olduunu savunur. c. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde fiziksel kuramlar olduunu savunur. d. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde bilimsel deneyler olduunu savunur. e. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde mantk olduunu savunur. 2. Descartes ile balayan Modern Felsefenin en nemli boyutlarndan biri temsil epistemolojisidir. Descartesn felsefesi asndan temsil kavram aadaki cmlelerden hangisi aracl ile en iyi ekilde ifade edilebilir? a. Bilgiyi iinde barndran ve temsil olgusunu gerekletiren insan zihni aslnda btnyle maddesel bir yapdadr. b. Fiziksel dnyann nesneleri idea ad verilen zihinsel durumlar temsil ederler. c. nsan zihnindeki idealar fiziksel gereklik iinde var olan eyleri temsil ederler. d. nsan zihnindeki idealar maddesel dnyann nesnelerinin var olmasna neden olurlar. e. nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin gerekten var olduu sylenemez. 3. Aadakilerden hangisi John Locken tabula rasa fikrini tam olarak aklar? a. nsan zihni mantksal dorular renme yeteneine sahiptir. b. nsan zihni manevi dorular renme yeteneine sahiptir. c. Doduumuz zaman zihnimiz en temel bilimsel idealar ierir. d. Doduumuz zaman zihnimiz bo bir levha gibidir. e. Doduumuz zaman zihnimiz yalnzca Tanr ideasn ierir. 4. Bir limonu grsel olarak deneyimlediimizde algladmz sar renk bir niteliktir. Lockea gre, bu nitelik iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunmaz. b. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. c. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunmaz. d. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. e. Sar renk nesnel nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. 5. Lockea gre, zihnimizde uyanan idealarn yalnzca zneye ait durumlar olmadn gstermek olanakldr. Aadakilerden hangisi Locken bu balamda kulland ya da kullanabilecei bir akl yrtme deildir? a. Grsel adan salkl insanlarn bir k kaynana baknca karanlk grmeleri olanakszdr. b. Duyusal olarak normal insanlar, bir aacn devrilme sesini bir senfoni olarak alglayamazlar. c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk ynna dokunup sert yzey duyumu alamazlar. d. Zihinsel olarak salkl insanlar iin, hatrlanan di ars ile gerek di ars ok farkl duyumlardr. e. Grsel adan salkl insanlar dnyay gzleri akken alglarlar. 6. Aadakilerden hangisi Humeun yantlamaya alt felsefi sorulardan biridir? a. Bir nesne bize grndnde, onun gerekten grndnden emin olabilir miyiz? b. Birincil ve ikincil nitelikler arasndaki temel farklar nelerdir? c. Birincil nitelikler akl yoluyla m yoksa deneyim yoluyla m kavranr? d. Nesnelerin biz alglayamadmz zamanlarda da bamsz olarak var olduklar ynndeki inancmzn kkeni nedir? e. nsanlarn zihninde doum annda var olan idealar hangileridir?
103
7. Humea gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Locken birincil nitelikleri deneyimsel bilginin hedefi olamaz. b. Locke doutan idealarn olamayaca konusunda hakldr. c. nsan zihni idealardan hareketle zihinden bamsz nesnelerin gerek niteliklerini kavrayabilir. d. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var olduklar ynndeki inancmzn nedeni insan aklnn baz soyut felsefi irdelemeler yapmas olamaz. e. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var olduklar ynndeki inancmzn nedeni alglar olamaz. 8. Humea gre, bizim nesnelerin srekli ve metafizik anlamda bamsz bir ekilde var olduuna inanmamzn nedeni nedir? a. Olgusal dzeyde dzenliliklerin ve tutarllklarn gzlenmesi, o olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. b. Olgularn fiziksel bilimlerin yntemleriyle incelenmesi o olgusal durumun nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. c. Nesnelerin srekli ve bamsz varl ideas doutan zihnimizde vardr ancak bu ideann ortaya kmasn deneyim salar. d. Olgularn ak ve seik bir ekilde alglanmas o olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. e. nsan aklnn mantksal bir ekilde almas sonucu olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanrz. 9. Aadakilerin hangisi Berkeley iin geerli deildir? a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir felsefecidir. b. Berkeley nesnelerin algdan bamsz bir ekilde var olabileceine inanmaz. c. Berkeley ideac bir dnrdr. d. Berkeley maddesel tzn varln reddeder. e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varlna inanr.
10. Aadakilerden hangisi deneyimci felsefeciler iin yanltr? a. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun Tanrnn varlna inanmad anlamna gelmez. b. Deneyimcilik znde ontolojik bir gr deil, epistemolojik bir perspektiftir. c. Bir deneyimcinin maddesel tzn varln kabul etmesi olanakszdr. d. Deneyimciler zihnin dndaki metafizik gerekliin kesin bir ekilde bilinmesinin olanakll konusunda Descartestan farkl bir yaklam iindedirler. e. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun maddeci veya ideac olmasn belirlemez.
104
Epistemoloji
Okuma Paras
GENEL OLARAK DELER ve KKENLER nsan dndnn ve dnrken zihninde dolaan eylerin ideler olduunun bilincindedir; yleyse u kesindir ki, insanlar zihinlerinde beyazlk, sertlik, tatllk, dnme, hareket, insan, fil, ordu, sarholuk ve benzeri szcklerle dile getirilen eitli ideler tarlar. Bu durumda ncelikle aratrlmas gereken Onlar nasl ediniriz? sorusunun yantdr. nsanlarn varolularnn banda zihinlerine damgalanm doutan ideler ve ilk harflere sahip olduklar yolunda kabul grm bir reti vardr. Bu san zerinde zaten olduka fazla durmutu : Anlama yetisinin sahip olduu tm ideleri nereden edindiini gsterdiimde; nceki kitapta sylemi olduklarmn ok daha kolay benimseneceini sanyorum. Zihne hangi yol ve aamalarla girdikleri de herkesin kendi gzlem ve deneyiminden ortaya kacaktr. Gelin zihni balangta zerine hibir ey yazlmam dz beyaz bir kt (tabula rasa) gibi dnelim -Bu kat nasl doldurulur? nsann snrsz kurgu yetenei ile zihne aktard bu zenginliin kayna neresidir? Tm bu bilgi ve akl malzemelerini zihin nereden edinmektedir? Bunlara tek yantm var. DENEYM. Tm bilgimiz nnde sonunda deneye dayanr ve deneyimden gelir. Anlama yetimizi tm dnme malzemeleri ile donata dmzdaki duyulur nesneler ya da kendi iimizde alglamadmz ve duyduumuz zihinsel ilemlere ynelik gzlemimizdir. Bunlar tm idelerimizin doduu bilgi pnarlardr. Duyulur nesneler alannda DUYULARIMIZ zihne bunlarn etkileme biimlerine gre eitli alglarn iletirler. Dolaysyla sar, beyaz, scak, souk, yumuak, sert, ac, tatl ve benzeri tm duyulur niteliklerin idelerini ediniriz; duyular zihne iletirler ile sylemek istediim duyularnn zihinde bu alglar reten eyleri d nesnelerden alp zihne taddr. Sahip olduumuz, duyularmz yoluyla anlama yetisine aktarlan ou idenin bu nemli kaynana ben DI DUYUM diyorum. Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmasna kaynaklk eden bir dier ey de, zihnimizin idelerine ilikin ilemlerin algsdr ki, bu ilemler dnme srasnda anlama yetisini dndaki nesnelerden salanamayacak olan baka bir grup ide ile donatr. Bilincinde olduumuz ve kendimizde gzlemlediimiz alglama, dnme, kuku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme ve benzeri eitli zihinsel edimlerle de anlama yetilerimize seik ideler katarz. Her insann iinde bu kaynak vardr; dmzdaki nesneler alannda olmadndan duyu deilse de ok benzemektedir ve isel duyu diye adlandrlmak iin uygundur. Fakat sunduu ideleri zihnin kendi iinde yrtt ilemler zerinde dnerek edinmesine bal olarak dierine DI DUYUM diyorken, bunu da DUYUM diye adlandryorum. Bu inceleme boyunca DUYUM ifadesi getiinde, zihnin kendi ilemlerini, anlama yetisinde bunlarn idelerini reten akl yardmyla anlalsn isterim. D Duyumun nesneleri olan dmzdaki somut eyler ve Duyumun nesneleri olan zihnimizdeki ilemler bence tm idelerimizin doduu kaynaklardr. Burada kullandm geni anlamyla ilemler terimi zihnin idelerine ilikin etkinlikleri yannda, bir dnceden doan doyum ya da rahatszlk gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl kimi edilginlikleri de iermektedir. Anlama yetisinde bu kaynaklar dnda bir yerlerden edinilmi hibir ide yoktur bence. Dmzdaki nesneler zihni bizde rettikleri farkl alglara karlk gelen duyulur niteliklere ilikin idelerle donatrlar; zihin de anlama yetisini kendi ilemlerine ait idelerle doldurur. Bu kaynaklar ve bileimleri ile bantlarn iyice irdelersek, tm ide varlmz onlara borlu olduumuzu grebiliriz; zihnimizde de bunlarn birinde edinilmemi hibir ideye rastlamayz. Biri kendi dnceleri ve anlama yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip olduu zgn idelerin, duyularnn nesneleri ya da zihninin ilemlerinin nesnelerinden baka eyler olup olmadklarn sylesin. Ne kadar byk bir bilgi birikimi olursa olsun titiz bir gzlemle, ileride de greceimiz zere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve tretilen sonsuz bir eitlilik iinde olsalar da bu iki kaynak dndan gelmi hibir ide tanmad bylece anlalr. Bir bebein dnyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin zn oluturan bir sr ide ile ykl olduunu dnmek iin pek az nedenimiz var. ocuk aama aama o idelere kavuur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bellek, zaman ya da sra kayd tutmaya balamadan nce yerleiyorsa da, yabanc nitelikler iin o kadar uzun bir sre gereklidir ki, onlarla tant zaman anmsayacak pek kimse yoktur. aba gsterilse kukusuz bir ocuk yetikin olana dek sradan idelerin bile ok az edindirilerek bytlebilir. Ne kadar zen gsterilse de, bebekler dnyaya geldiklerinde evrelerini saran, eitli ve srekli biimlerde etkileri altna girdikleri cisimlerin zihinlerinde brakt izlenimlerden kurtulamazlar. Ik ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
105

ocuklarn duyularn uyarma ve zihinlerine girmede etkindirler; fakat bir ocuk yetikin olana dek siyah ve beyaz dnda hibir ey grmeyecei bir yere kapatlsa, bir istiridye ya da anasnn tadn hi yemediinden bilemeyecei gibi kzl ya da yeil idelerine de sahip olamaz. yleyse insanlar evrelerindeki nesnelerin eitlilii lsnde daha az ya da daha fazla yaln ide edinirler; dolaysyla da zihinlerinin ilemleri duyumsadklar eitlilikte ideler retir. nk, zihninin ilemlerini gzlemleyen biri bunlara ilikin ak ve przsz ideler edinse de, dncelerini younlatrmadka zihninde tm olup bitenlere ilikin ak ve seik ideler edinemez: Tpk gzlerini dikip pr dikkat izlemedike bir saatin ya da bir resmin btn tikel idelerine eriemeyecei gibi. Resim ya da saat her zaman grebilecei bir yerde olabilir ancak birer birer her ayrntsn dnecek kadar dikkatini yneltmedike bunlarn tmne ilikin kark bir ideye sahip olabilir yalnzca. Kaynak: John Locke. (1999) nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme. ev. Meral Delikara Topu. Ankara: teki Yaynevi, s. 133-137. 1. a Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcilik Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Deneyimcilik kavramnn temel gelerinin ne olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn temsil kavramn nasl anladn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken savunduu bu nemli dnceye ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Locken Ontolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Nitelikler konusunda Locken hangi fikirleri ne srdn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken argmanlarn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ksmn yeniden okuyun. David Humeun hangi felsefi sorunu yantlamaya altn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ve Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu ksmlarn yeniden okuyun. Humeun felsefesini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ksmn yeniden okuyun. Humeun nesnelerin srekli ve bamsz varl konusundaki ideamzn kayna konusundaki fikirlerini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin deaclk ve Deneyimcilik ve Var Olmak Alglanmaktr ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Berkeleyin perspektifini ana hatlaryla kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, niteyi batan sona okuyun ve fikirleri aklanan felsefecilerin deneyimcilik dncesini nasl ortaya koyduuna ve hangi noktalar deneyimcilie esas aldklarna dikkat edin. Bylece deneyimciliin zne ait dnceleri dierlerinden ayrabileceksiniz.
2. c
3. d
4. a
5. e
6. d
7. c
8. a
9. e
10.c
106
Epistemoloji

Sra Sizde 1 Temsil kavramnn gnlk yaamdaki tipik rnekleri genellikle toplumsal normlarn, kurumlarn ve sembollerin kullanm dzeyinde gerekleir. nsanlarn cenazelerde koyu renk giymeleri tutulan yasn bir iaretidir. Baka bir rnek alrsak, seilmi politikaclar halk temsil ederler. Ve daha gndelik bir balamda, DNA ve TBMM gibi sembolik deyimler, gereklik iinde yer alan nesnelere veya olgulara gnderme yaparlar ve onlar temsil ederler. Felsefecilerin temsil kavramnn kullanmalar ise genellikle bilgisel ve anlamsal balamlarda gerekleir ve bu kavram baz nemli epistemolojik sorunlarn temelinde yatar. Bilgi sorunsal kapsamnda temel konu, zihinsel ieriklerle zihnin dnda olduu dnlen nesneler arasndaki ilikidir. Biz bir nesneyi algladmzda veya anmsadmzda, zihnimizde o nesnenin bir temsili oluur. rnein bir insan babasnn grntsn kafasnda canlandrdnda bilisellii iinde zihinsel bir durum veya bir temsil oluur. Genel olarak dersek, bizim algsal yoldan bilgilenmemizi olanakl klan olgu, zihinsel olan bir eyin zihinsel olmayan bir eyi temsil etmesidir. Gnlk yaamda biz alglama srecinin tamamen effaf ve dorudan olduunu dnrz. Ancak temsil epistemolojisi olduka farkl bir tablo izer. Burada felsefi sorunlara neden olan konu elbette, temsil ilikisinin iki tarafnn ok farkl yapda olmasdr. Maddi olmayan bir ey (zihin) maddeyi nasl temsil etmektedir? Tersten sorarsak, maddeden yaplm bir ey (nesne) madde olmayan bir durum tarafndan nasl temsil edilebilir? Bu ve benzeri sorular epistemolojinin en temel tartmalarndan birinin merkezinde yer almaktadrlar. Sra Sizde 2 Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmasnn gerekesi zerinde biraz dnmekte yarar var. Lockea gre, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tanrz. Alg srasnda zihnimizde eitli nitelikler veya zellikler oluur; renkler, sesler, kokular, dokular, ekiller, nesnelerin yer kaplama durumlar, hareketleri vb. Alg kapsamnda bunlarn tm elenik gibi grnse de, aslnda bu nitelikler arasnda belli ontolojik ayrmlar yapmak olanakl olabilir. John Locken birincil ve ikincil nitelikler arasnda yapmaya alt ayrmn da bu amaca ynelik olduu dnlebilir. Daha aka ifade edersek Locken amac, zihinler olmasayd var olmayacak olan nitelikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri ayrmak ve bu niteliklerin hangileri olduunu ifade edebilmektir. Birincil nitelikler, yalnzca zihnin iinde deil, nesnelerin kendisinde de olan zelliklerdir. kincil nitelikler ise, zihnin iinde var olmalarna karn, kendileri nesnelerde var olmayan zelliklerdir. rnek vermek gerekirse, bir iein biimi hem zihnimizde hem de nesnede bulunan birincil zelliktir. Ancak imenlerin rzgrda hrdarken kard ses iin hem zihnimizde hem de imenlerde vardr diyebilir miyiz? Locke bu balamda bir ayrm olduuna inanmaktadr. Elbette sesin (veya renklerin, kokularn, vb.) kayna nesnedir ve nesnenin nesnel zellikleri vardr. Ancak, Locken pespektifinden bakarsak, alglayan zihinlerin yokluunda tatlarn ve kokularn olacan sylemek zor gibi grnmektedir. Sra Sizde 3 Bilginin Metafizik Temelleri baln tayan nc nitede varlk ve gereklik konularn aydnlatmaya almtk. Metafizik aratrmalar, gerekliin ve gerekten var olanlarn yapsn anlamay ve doru bir ekilde ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci felsefeciler bu aratrmalara ve onlardan kacak bilgiye pheyle yaklama eilimindedirler. Humea gre, bizim bilgimiz temelde algya veya deneyime dayanr, bunlarn tesine geen bilgi iddialarnn ise felsefi bir dayana yoktur. Bunu bir rnek yoluyla daha ak hale getirmeye alalm. Sradan bir nesneyi alglama annda deneyimsel bir bilgi edindiimizi syleyebiliriz. Odamdaki alma masasnn stne bakp u an masamn stnde mavi kapl bir kitap var dediim anda sahip olduum bilgi bylesi bir bilgidir. Odam terkedip kapy kapadm anda da u an masamn stnde mavi kapl bir kitap var dncesine sahip olacam sylenebilir. Ancak Hume bu noktada u soruyu soracaktr: Bu deneyimsel snrlar aan dncenin kayna tam olarak nedir? Humea gre bu sorunun yant tekrarlanan dzenlilikler ve deneyimsel tutarllklar eklindedir. Eer ben odamdan ktktan sonra hemen geri dner, kapy aar ve masamn zerine bakarsam, mavi kapl kitabm orada grrm. Bu tr deneyimlerin tutarl sonular vermesi, bizim alglardan hareket ederek alglarn tesine geen metafizik nitelikli bir fikre sahip olmamza neden olur. Benzer bir akl yrtmeyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz. zetlersek, dorudan algdan farkl olarak nesnelerin srekli ve zihinden bamsz bir ekilde gereklik iinde var olmas metafizik nitelikte bir bilgi olacandan dolay, Humea gre olanakl bir bilgi deildir.
107

Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and the Problem of Causation. New York: Oxford University Press. Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous arasnda Konuma. eviren: K. Sahir Sel, stanbul: Sosyal Yaynlar. Berkeley, G. (1996). nsan Bilgisinin lkeleri zerine. eviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Companion to Locke. Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge. editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chicago: University of Illinois Press. Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yaynevi. Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Understanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P. Wright, London: Routledge. Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lanham: Totem Books. Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York: Oxford University Press.
6
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Usuluun genel bir tanmn yapabilecek ve usuluun aklclk kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilecek, Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuramsal zeminini nasl hazrladn aklayabilecek, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklayabilecek, En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilecek, Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Usuluk Akl Nous Dnyorum, o hlde varm Kopernik devrimi Snrl bilisellik Sentetik a priori
erik Haritas
GR USULUK NEDR? USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI DESCARTES KANT USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE
Epistemoloji
Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk

GR
nceki nitede ilediimiz deneyimcilik konusunun hakkyla anlalmas iin onun felsefi rakibi olan usuluun iyi dzeyde kavranmas gerekmektedir. Elbette bunun tersi de geerlidir. Bu iki grn incelenmesine deneyimcilik ile baladk. Bu nitede ncelikle usuluk konusunda dilsel ve kavramsal aklamalarda bulunacaz. Ardndan, Eski Yunanda akl kavramndan ksaca bahsedecek ve nde gelen Modern Dnem dnrlerinden Descartes ve Kant kapsayan tarihsel bir yk sunacaz.
USULUK NEDR?
Usuluun esas olarak deneyimciliin kart olduunu sylemek aslnda nemli bir ipucu vermektedir. O yzden, deneyimcilikten hareketle tanmlarsak, usu olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olmadn dnrler. Daha ak olarak ifade edildiinde, gvenilir veya kesin bilginin temelinde insan aklnn yatt veya gerekliin kavranmasnn ancak akl yoluyla olabilecei tezini ileri sren akma usuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etmemiz gereken konu, usuluun epistemolojik tablonun merkezine deneyim paralarn deil akl yerletirmi olmasdr. Bu dncenin ierii usu felsefeciler tarafndan farkl ekillerde doldurulmu olsa da, sz konusu nermenin usular iin temel bir ilkeyi ifade ettii kesindir. Usu veya usuluk deyimleri gnlk dilde karmza ok sk kan kelimeler deildir. Us kelimesi, Arapa kkenli bir kelime olan akln Trkesidir. Gnlk dilde, us kk genelikle uslu kelimesinin kullanld balamlarda ortaya kar. Felsefeciler ise usuluk deyimini teknik bir anlamda, yaygn bir ekilde kullanmaktadr. Ancak bu kullanm ilk bata tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi akmn akl kavram ile badatrlmas ne anlama gelmektedir? Usu nitelemesini biz akln kullanmna nem veren kii anlamnda m kullanyoruz? Bu olduka tuhaf bir kullanm olurdu nk bu kullanm deneyimcilerin akln varln yadsd veya deneyimcilere gre, bilgi edinirken insanlarn akla gereksinim duymadklar gibi garip anlamlara gelirdi. Bu trden yanl anlamalar nlemek iin bir noktay aka belirtelim: Felsefi bir gr olan usuluk, deneyimcilikten farkl olarak, insan aklnn (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna olduunu veya bilginin ortaya kmasnda insan aklnn yapsnn zsel ve ekillendirici rol oynadn savunur. O yzden, usu deyimi akln kullanmn savunan kii gibi basit bir anDeneyimciliin kart olan usulua gre, bilgimizin tek kayna duyu verileri veya alglar deildir.
110
Epistemoloji
Usu ve aklc kavramlar kartrlmamaldr.
lama gelmedii gibi, usu kavramnn felsefi kart da kesinlikle akl veya zihni reddeden kii deildir. Bu balamda, olas baka bir kavramsal karkla iaret etmekte fayda var. Usu felsefi bir deyimdir ve gnlk dilde ok fazla kullanlmaz. Oysa aklc deyimi (ki bu balamda rasyonel kelimesi de kullanlr) gnlk dilde ska dile getirilir ve mantkl, zek belirtisi tayan, akla uygun yntemler izleyen gibi anlamlara gelir. Us kelimesinin akl ile normalde ayn anlam tad dnlrse, usu ve aklc kavramlar arasndaki ayrm biraz kafa kartrc gelebilir. O yzden, olas karklklar ortadan kaldrmak iin; genel bir nitelik olarak aklc olmann mantkl dnmenin bir unsuru veya sonucu olduunu; usu olmann ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen akmn tezlerinin felsefi olarak karsnda duran bir gr ifade ettiini bir kez daha belirtelim.
USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI

Her ne kadar usuluk akmnn Modern aa ait olduu kabul edilse de, usuluun temelinde yatan baz dncelerin Eski Yunana kadar uzand kesindir. Bu derin konunun irdelenmesi bu kitabn snrlarn ve amacn amaktadr. Ancak, bir rnek tekil etmesi asndan, Eski Yunan felsefecilerinin ska kulland nous kavramna ksaca deineceiz. Nous, ada dillere evrilmesi olduka zor bir deyimdir. nerilen baz eviriler, zihin kavrama, sezgi ve akl olmutur. Bu evirilere baknca nousun olduka znel bir yn ierdii sanlabilir. Oysa Sokrates ncesi felsefede nous kavramnn kullanm pek ok kez znel bir zihinsellik dncesinden uzak bir tarzda gereklemitir. Yaklak 2500 yl nce yaam olan Anaksagoras, nousun, evrenin balangcndaki kaosu dzenleyen ve evrenin dzen iinde bir balang yapmasn salayan bir tr g olduunu dnmt. Ancak Anaxagoras nousu, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alglanamayan maddesel bir g veya ilke olarak tasarlamt. Ona gre, grlebilen nesnelerden daha ince bir yapda olan nous, balangtaki ilevine ek olarak, nesnelere girerek onlarn devinimini veya geliimini dzenlemekteydi. Burada, Anaksagorasn temel felsefi amacnn, evrenin aklsal ynn aka ifade etmek ve evrendeki deiimlerin olanaklln aklamak olduunu syleyebiliriz. Bu temel dncenin, zellikle akl veya aklsallk balamnda, Platonun felsefesinde de devam ettii grlr. Bilindii gibi, Platon alglar araclyla edinilen doksadan (yani kandan) ziyade akl yoluyla ulalan epistemeye (yani tmellerin veya zlerin bilgisine) deer vermi ve, belirtik bir ekilde, usu olarak nitelendirilebilecek bir gr savunmutur. Platon nousu ruhun lmsz ve akl ieren ksm olarak tanmlar ve bizim gibi sonlu varlklarn ilevleri arasnda tanrsalla yakn olan ilev olarak niteler. Platonu izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de lmsz ynleri olduuna inand nousu bizim anladmz akl kavramna yakn bir ekilde alr ve bu kavram algdan ayrr. Aristotelese gre, insanlarda bulunan nousun lmden sonra da varln srdrebilen ksm, anlama ve bilme ilevlerini olanakl klar ve bizi dier canllardan farkl bir konuma getirir. Ksacas, genel bir nokta olarak belirtirsek, nde gelen Eski Yunan dnrleri bilginin ortaya kabilmesi iin aklsal ve/veya evrensel dzeyde ileyen bir ilkenin veya ileyiin var olmas gerektii ynnde bir inan tamlardr. Baka bir deyile, bilginin ve anlamann dzeyini algnn dzeyinden farkl bir yerde konumlandrmlardr. lerleyen blmlerde de greceimiz gibi bu tavr, farkl biimlerde de olsa, Modern a usularnn grlerinin de temelinde yatmaktadr.
Eski Yunanda akl kavram iin nous (nuus okunur) deyimi kullanlmtr.
6. nite - Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk
111
DESCARTES
Modern Felsefenin kurucusu olan Descartes ayn zamanda nde gelen usulardan biridir. Pek ok usu gibi Descartes da insan zihninin doum annda belli ierie sahip olduunu dnr. dealarmzn bazlar algsal yollardan oluur ancak Descartesa gre, ok nemli baz idea trleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr ideas veya mkemmel bir daire ideas bu trden bir bilisel durumdur. Descartesn usuluunun en arpc ynne aada deineceiz. Ancak daha nce, Descartesn dnya bilgimizin olanakll konusunda dile getirdii grleri zetleyelim ve bylece 4. nitede phecilik balamnda baladmz Descartesn epistemolojisi konusundaki tartmamz tamamlayalm.
Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol

Descartesa gre, alg ve matematik de dhil olmak zere, bize en gvenilir grnen bilgi trlerinin doruluundan bile phelenme olasl bulunmaktadr. Peki doruluundan phelenilemeyecek kadar salam bir bilgi var mdr? Olabilecek en kt epistemolojik durumun gerekletiini ve stn gleri olan bir varln bizi srekli olarak yanlttn varsayalm. Kollarmn ve bacaklarmn bile varlndan emin olamadm bir noktada, tam olarak emin olabileceim ne vardr? Diyelim ki, ben bildiimi sandm her konuda yanlmaktaym ve yanltldm dnmekteyim. Byle bir durumda, evrende yanltlan bir eyin olmas gerekmez mi? te bu, phe duyulamayacak bir gerektir. Ben dndm, phelendiim her an zorunlu olarak var olmak durumundaym. Burada kastedilen ben, tahmin edilecei gibi, etten kemikten bir varlk deil, zihinsel boyutta bir var olma durumudur. Baka bir deyile, kastedilen, zihinsel tzdr. Dnme ilevi ki phe duyma da buna dhildir dnen bir eyin olmasn gerektirir. Ve bu ekilde Descartes o bilinen sloganna ular: Dnyorum, o hlde varm (Latincesiyle Cogito ergo sum.). Descartesa gre, insan bilgisinin en salam unsuru budur. Bu bilgi bizim fiziksel nesnelere ilikin bilgimizden de, Tanry bilmemizden de daha nce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha salam olan) bir bilme trdr. Descartesn bir sonraki adm, zihnin ierikleri olan idealar incelemektir. Bu idealardan ilgin bir tanesi Tanr ideasdr. Tanr; tanm gerei, sonsuz olan ve iinde snrsz zellikler barndran bir varlktr; buna karn insan zihni snrldr. Descartesa gre, zihnimizde Tanr ideasnn olumasnn sebebi sonlu deneyimler olamaz. Sonsuz nitelikleri ieren bu ideann kayna, sonsuz bir varlktr yani Tanrnn kendisidir. Ve eer Tanr varsa, Onun bizim bilgilenme srelerinde sistematik ve srekli bir ekilde yanlmamza izin vermesi beklenemez. Tanr sonsuz gte bir varlktr ve yaratt varlklarn srekli olarak yanl bilgi edinmelerine mdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas anlamsz bir durumdur. O yzden, bizim fiziksel nesneleri alglamamz ok sorunlu bir konu olamaz. Yani, insan zihninin dnyaya veya gereklie ilikin edindii alglar esas itibaryla gvenilir bilgi paralar olmak durumundadr. Bylece nesnelerin varl konusunda ortaya kan pheci gre bir yant verilmi olur.
SIRA SZDE Descartesa gre, dnyorum saptamas bir kiinin en byk gvenle ifade edebilecei nerme ve bilgi parasdr; dier tm bilgi iddiar daha dk bir kesinlik dzeyine sahiptir. Ve bundan hareketle dnen bir varlk var olduunu ne srebilir. Sizce DescarDNELM tes bu konuda hakl m? Daha gvenilir ve temel bir bilgi rnei bulunabilir mi?
S O R U
Descartes, Dnyorum, o hlde varm szleriyle tannmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
112
Epistemoloji
Algsal Bilginin Snrlar

Usuluun felsefe literatrne yapt en byk katk, pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi, algnn bilgisel stats konusunda getirdii arpc yaklamdr. Deneyimcilik kart olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklam incelemeye Descartesn Dncelerinin 2. blmnde yer alan mum rnei ile balayacaz. Yanmakta olan bir atein hemen yanna bir mum koyduumuzu ve gzlemlemeye baladmz dnelim. Mumun ksa zamanda ok boyutlu bir deiim srecine girdiini fark ederiz. Scakln etkisiyle mumun erimeye balamas ile birlikte, kat maddenin sahip olduu silindirik eklin bozulduu grlr. Mumun renginde belli bir koyulama olur ve burnumuza farkl bir koku gelir. Eer mumun yanna gidip dokunursak, normal sdaki hline gre daha yumuak ve yapkan bir kvamda olduunu hissederiz. Alglarmz araclyla nesneden aldmz bilgi, srekli bir deiimin olduu ynndedir. Nesneye ilikin alglayabildiimiz her zellik srekli deiim hlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam ettiimizi dnrz. Bu noktada sorulmas gereken soru udur: Tm deiimlere karn ayn nesneyi alglamakta olduumuz bilgisini bize salayan kaynan alglar olmas olanakl mdr? Descartesn buna yant olumsuzdur. Nesnedeki deiimleri duyular aracl ile biliyor olduumuz dorudur. Ancak tm deiimlerin ardnda, varln kesintisiz olarak srdren, belli bir nesnenin yatmakta olduu bilgisini akl yoluyla ediniriz. Deneyimci bir dnrn iddiasnn aksine, bu bilgiyi alglar veremez. Baka bir ekilde ifade edersek, nesnenin, alglanabilir baz nitelikleri kendi zerinde barndrd bilgisi (veya tzn var olduuna ilikin ideamz) doutan sahip olduumuz bir bilisel durumdur. Nesnenin, deiimler geirmesine ramen ayn nesne olduu bilgisi gzlemsel deneyimlerimiz araclyla rendiimiz bir ey olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklmzn olanaklar araclyla ortaya kabilecek bir bilgidir. Sunduumuz bu ksa deerlendirme aslnda epistemolojik adan ok kritik bir noktaya iaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dnyann nesnelerini alglar araclyla kavradmz dnmeye eilimliyizdir. Oysa Descartesn argman doruysa, deiimlerden geerken kendisi olarak kalan nesnenin kavranmas iin duyu alglar yeterli deildir. Bu temel fikrin usu bir adan nasl gelitirilebileceinin daha iyi kavranmas iin, dnce tarihinde en byk devrimlerden birini yapm olan nl Alman felsefeci Kanta dneceiz. Kantn fikirlerini incelemeye gemeden nce tarihsel bir not delim. Usuluun hakknn verilebilmesi iin, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) gibi usu kategorisinde deerlendirilen ve kuramlaryla felsefe tarihinde ok derin izler brakm olan dnrlerin fikirlerinin de incelenmesi ve tartlmas gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve olabildiince derinletirebilmek iin, bu nemli usular tartmalarmzn dnda brakacaz ve usuluun inceliklerini Kantn perspektifi zerinden sergilemeye alacaz.
Descartes insann sahip olduu ve anlamaya temel tekil eden baz kavramlarn deneyim yoluyla kazanlamayacan savlar.
113
KANT
ncelikle Immanuel Kantn (1724-1804) genel felsefi perspektifine ilikin baz aklamalarda bulunalm. Descartesn maddesel ve zihinsel olmak zere iki farkl tip tz tanmladn ve bylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varlklarn alannn birbirinden ayrdn belirtmitik. Benzer bir ekilde, Kantn da fiziin ve etiin alanlarn ayrdn syleyebiliriz. Kantn bu hamlesinin ardnda yatan gerekeyi anlamak zor deildir. Yalnzca fizik kanunlarnn egemen olduu bir evrende doa, her tr devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk erevesinde belirler. Elimizden braktmz bir elmann zorunlu olarak yere dmesi, kalbimizin dzenli bir ekilde kan pompalamas zorunlu devinimlerdir ve istemden bamszdr. Fizikselliin iinde zgr irade olamaz. Ancak eer varlk alannda fiziksellik dnda hibir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere dnerler. Byle bir durumda rnein, dnyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanlarn eylemlerini yalnzca fizik ya da fizyoloji ile aklamak durumunda kalrz. Ancak byle bir tabloda sezgilerimize aykr bir yn olaca aktr. zgr iradenin veya tercihlerin olmad yerde, etik (veya ahlaki anlamda doru ve yanl), anlamn tmyle kaybeder. O hlde, insann gerekliini yalnzca fiziksel kanunlara bavurarak aklayamayz. nsan bedeni elbette fiziksel kanunlarn etkisi altndadr; ancak akl sahibi bir varlk olan insan, ahlaki olarak seim yapma ve karar verebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer ekimi kanunlarna uymama gibi zgrle sahip olamaz fakat ahlaki ynmzn aklamas fiziksel kanunlar yoluyla deil evrensel ahlaki kanunlar araclyla yaplabilir. Bu yzden Kant, ayn Descartes gibi, ikicilik (dualizm) olarak da bilinen akmla ilikilendirilmitir.
Kantn fikirleri etik, metafizik ve epistemoloji alanlarnda son derece etkili olmutur.
Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek

Kant usu bir dnr olsa da, zelikle Humeun deneyimciliinden olduka etkilenmitir. Kantn Humea katld en nemli nokta, insan aklnn deneyime hi bavurmakszn baz evrensel veya metafizik dorular kefedebilecei tezinin kabul edilemez bir dnce olduudur. Bilindii gibi, Platondan Descartesa (ve hatta Lockea) uzanan izgide metafizik fikirler reten dnrler, insan aklnn alglara veya deneyimsellie dayanmakszn gerekliin yapsna dair nemli keifler yapabileceini, rnein tzsel dzeni anlayabileceini varsaymt. Kanta gre, bu tr abalar, ya insan bilgisine ilikin pheciliin g kazanmasna ya da dogmatik dnce sistemlerinin ortaya kmasna yol amtr. Kantn temel amalarndan biri, bu karamsar tablo karsnda yapc bir perspektif sunabilmektir. Humea gre biz temel olarak iki tr bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine dayanan deneyimsel bilgi ve mantksal (veya biimsel) bilgi. Eer bu doruysa, metafiziin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olaslnn olmad ortaya kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullanlan nermelerin ne dnyada gzlemlenebilen olgulara ne de mantksal bantlara karlk gelmesidir. Kant, deneyimciliin bu ynne kar kar ve felsefenin (veya metafiziin) olanakl olduunu savlar. Bu tavr Kant epistemolojik adan deneyimcilerden ayran en nemli noktadr. zetle, Kantn felsefesinin nemli bir sentezi hedeflediini syleyebiliriz. Kant bir yandan deneyimciliin eletirel bir tarzda gndeme getirdii baz nemli konular ve sonular kullanrken, bir yandan da deneyimciliin eksik brakt veya tam aklayamad baz felsefi noktalar sistematik ve gerekelendirilmi bir ekilde ortaya koymay ve savunmay amalamaktadr.
114
Epistemoloji
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps

Felsefe tarihi kapsamnda u ana kadar irdelediimiz epistemolojik sorunsaln belli bir eksen etrafnda ekillendiini syleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki snrl zihinsel veya bilisel verilerden hareketle, zihnimiz tarafndan yaratlmam bir gereklie ilikin nasl bilgi sahibi olabileceimiz konusudur. Eldeki konunun veya sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar olduunu dnmek olasdr. Ontolojik adan, nesnel varlk alan zihinden tamamen bamsz ve dsal bir ekilde vardr. Epistemolojik adan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir ileve sahiptir ve zihnin esas bilgisel ilevi nesnel olan kopyalamaktr. Kanta gre bu geleneksel tasarm bir skandala dnmtr ve daha nce de belirttiimiz gibi, phecilik veya dogmatizm ile sonulanmtr. Kantn nerisi, daha nce denenmemi bir dnsel deney yapmaktr. Bu deney, ayn Kopernikin dnya merkezli astronomik sistem yerine gne merkezli sistemi nermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, znenin bilisel roln merkeze alan bir kuram ne srmektir. Kantn devrimsel grne gre, bilen zne edilgen deil etkendir. Baka bir deyile, znenin zihinsellii bizim neyi nesne olarak aldmz ve bildiimiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik grler nemli bir hata yapmaktadrlar. Kantn devrimsel grn daha iyi anlayabilmek iin, onun Humeun deneyimciliine ilikin sylediklerine tekrar dnelim. Deneyimciliin tipik savlarndan biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralarnda ilintilendirmelerin kurulmas sonucu dnya bilgimizin olutuudur. Ancak bilginin oluum yks gerekten bu kadar basit olabilir mi? Eer zerinde biraz dnrsek, deneyimsel bilgimizin son derece organize bir yapya sahip olduunu fark ederiz. Bir nesneye belli bir zellik atfetme sonucu oluan bilginin, alg paralarnn bir araya gelmesi sonucu oluamayacan sylemek olasdr. Tabamdaki elma yeil renklidir gibi bir nermenin bilinmesi Descartesn mum rneini anmsarsak ncelikle bir eyi (elma) nesne olarak alabilme ve bununla birlikte ona nitelik (yeil) atfedebilme kapasitesine sahip olmay gerektirir. Bilisel adan bakldnda, be duyu ile dnyadan algsal veri alabilme yetenei ile bilgilenme yetilerini karmaklk dzeyi asndan ayrmakta yarar bulunmaktadr. yle bir rnek dnelim: Diyelim ki komada bulunan bir hasta gzlerini daha nceden grmedii bir odada ayor ve yar baygn bir ekilde etrafa bakyor. Nesneleri tam olarak seemedii bu durumda, o kiinin be duyusu az ok alsa bile, etrafndaki nesneleri tanmlandrma zorluu ekebileceini kafamzda canlandrabiliriz. rnein, o durumda bir zne yeil uyarmn alsa bile, Tabakta yeil bir elma var gibi nermesel yapda bir bilgiyi edinemeyebilir. Bu tr rnekler zerinden dnrsek, anlamann ve bilmenin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kark bir sre dizisine karlk geldii sylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini byk oranda biimlendirir ve yaplandrrz. Deneyimciliin bilginin o tarafnn hakkn verip veremeyecei phelidir. Humeun ve dier deneyimcilerin hakl olduu bir nokta, bilginin malzemesinin (veya maddesinin) alg verileri yoluyla geldiidir. Ancak o ham maddeyi ileyecek olan bilisel mekanizma, ham maddeden ayr dnlmesi gereken bir olgudur. Algsal verileri ileyen zihinsel mekanizma, bizim be duyu araclyla dardan alabileceimiz bir ey deildir. Bu mekanizma, tm normal insanlarn doumla birlikte getirdikleri bir yap olmak zorundadr. O hlde, Kanta gre, Loc-
Kant, Kopernikin astronomi alannda gerekletirdii devrimi, bilgi ve varlk konularnda gerekletirdiini iddia eder. yle ki: Kopernik, gk cisimlerinin gzlemcinin evresinde dndnden yola kmak yerine, gzlemcinin kendisini dndrp gnei sabit tutmay denemi ve daha baarl bilimsel sonular elde etmitir.
115
ken benzetmesi hataldr: Zihnimiz doum annda bir bo levha olamaz. Baka bir deyile, zihnimiz organize edecei ham maddeyi dardan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin ileyi ilkeleri deneyimsel yollardan renilemez.
Yaamdan rnekler Biz yaama genel olarak insan merkezli bir ekilde bakmaya eilimliyiz. Evcil hayvanlarn ayn bizim gibi sevdiklerini veya nefret ettiklerini dnrz. Dahas, kpeimiz bir nesneye bakarken alglad eyin bizim algmzdan farkl olabileceini dnmeyiz. Elbette bir kpein alg sistemi insanlarnkinden ok farkl olmayabilir ancak tartma kpeklerden sineklere veya yarasalara uzandnda durum daha da ilgin bir hl alr. Bilimsel almalar sineklerin gzlerinin ve grsel alg alanlarnn memelilerinkinden ok farkl olduunu ortaya koymaktadr. Yarasalarn ise, ses dalgalarn kullanarak hi bir yere arpmadan uabilmeleri hep hayret uyandran bir olgu olmutur. nsanlarn, kpeklerin, yarasalarn ve sineklerin evrelerini bir ekilde temsil edebildikleri ve duyu organlar araclyla farkl ekillerde bilgilendikleri aktr. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl trne az ok ayn ekilde grndn karamayz. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kantn da farkettii gibi, bizi ilgin bir noktaya gtrr. Eer her canl tr belli snrlar ve kapasiteler dhilinde gereklii alglyorsa, bizim dnyada algladmz eylerin algsal snrlarmzdan ve zihinsel szgelerimizden gemeden nceki hllerini hi bilemeyebiliriz. Belki nesneleri olduu gibi alglayabilen bir varlk olabilir, ama insanlarn o trden kapasitelerinin olmad kesindir. Biz tersini dnmeye alk olsak da, nesneleri bizim zihnimizin snrlar erevesinde grebilen ve duyabilen varlklarz. Be duyu sahibi olmamz az bir baar deildir ama tahminen, o kadar da abartlmamas gerekir. Bu durum gndelik alglarmza ve alglarken grdklerimize daha farkl (yani felsefi) bir gzle bakmamza neden olabilir. Daldaki bir sereyi izlerken kendimize yle sorular sorabiliriz: Bu ku, bana grnd hliyle deil de, gerekten nedir?, Eer ben gereklii olduu gibi grebilen snrsz kapasitede bir varlk olsaydm, bir sereye baknca ne grecektim?
Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular

Kantn fikirlerinin yalnzca epistemolojik adan nemli olduunu dnmek ciddi bir hata olur. Onun Kopernik Devriminin nemli bir yn, varlk alannn yeniden tasarlanmasyla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha doru bir deyile, Kantn bilgiye ve dnyamzn yapsna ilikin syledii eyler, birbirinden kopuk konular olarak alnamaz. Bu elbette son derece artc bir nermedir. Bilgi varla bal bir kavramdr nk biz var olanlar bilmeye yneliriz. Varln veya dnyann bilgiye bal olmas tam olarak ne demektir? Kantn bu nemli fikrini iyi deerlendirebilmek iin, nesne kavram konusunda sahip olduumuz salam alkanlklarmz bir sreliine bir kenara brakp farkl bir perspektiften bakmaya alalm. Biz bilisel adan snrl varlklarz. O anlamda, hem duyu organlarmzn hem de aklmzn ilevlerine, trsel kstlamalarmz ve snrlarmz erevesinde yaklamamz daha doru olur. rnein, eer be yerine tr duyumuz olsayd, evremizdeki nesneler ok daha farkl grnebilirdi. Eer dokuz duyusu olan canllar olsaydk, bilgi dnyamz bambaka olurdu ve nesneler de nitelik asndan tahminen bize daha zengin grnrd. Fakat ilgin bir ekilde, biz genellikle snrl bilisellikte oduumuzu gzden karmaya
nsanlar genellikle biliselliklerinin son derece snrl olduunu gzden karma eilimindedir.
116
Epistemoloji
Kant, her varlk trne gre grnen dnyann, o varlk trnn zihinsel zellikleri tarafndan belirlendiini savlar.
ve algsallmz mutlak bir durum gibi almaya eilimliyizdir. Nesne biz insanlara nasl grnyorsa, aslnda da yledir trnden bir varsaymla dnyaya yaklarz. Ancak bir yandan da, gece gr yeteneimizin ve iitsel kapasitelerimizin memeli hayvanlar arasnda bile en stn dzeyde olmadn gayet iyi biliriz. Bu durum, hem epistemolojik hem de ontolojik adan kritik bir noktaya iaret etmektedir. Eer konu zerinde tutarl olmaya alrsak ve (Kant adan) biraz derin dnrsek, allm dncelerle elien yle bir sonuca varabiliriz: Snrlanm olan yalnzca bilgimiz deil, ayn zamanda bize nesne olarak grnen eylerdir. Bir dnce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aklayabiliriz. Olaan deneyim asndan bakldnda biz boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman (toplamda drt boyutlu zaman-mekn) iinde var olan varlklarz. imdi, iki boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman iinde var olan varlklarn olduunu dnelim. Bu varlklar iin, zaman tahminen bizimkine benzer bir ekilde akacak ancak yaadklar dnya yaklak olarak dz bir kdn geometrik zelliklerine sahip olacakt. Eer bir gn bir kre bu basit evrenin stnden girip altndan ksa, iindeki varlklar bu olguyu nasl alglarlard? (Burada, krenin o iki boyutlu kat dnyann iinden geebildiini ve, ayrca, krenin o varlklar zerinde alglanabilir etkiler yaparak gei yaptn varsayyoruz.) Elbette, boyutlu evrende yaayan o varlklarn algladklar ey bir kre olmayacakt nk algsal kapasiteleri bunun iin yetersiz kalacakt. Onun yerine, olduka gizemli bir olay dizisi alglayacaklard: nce bir nokta belirdi (kre dnyaya dokunuyor); ardndan nokta byyen bir daireye dnt (krenin ilk yars iki boyutlu dzlemden gemeye balyor), ardndan dairenin ap en geni lsne ulat (krenin tam yars gemi durumda), ardndan dairenin ap klmeye balad ve bir nokta dzeyine gerileyerek ortadan kayboldu (krenin dier yars da iki boyutlu dzlemden geiyor ve dier taraftan kyor). Bu trden bir evrende yaayan varlklarn nesne olarak algladklar her eyin onlarn bilisel snrlar tarafndan belirlenip ekillenmekte olduunu syleyebiliriz. Dahas, bu varlklarn aslnda nesneleri olduu gibi deil de, arptlm, kstlanm ve onlarn snrlarna gre biimlenmi eyler olarak alglayp anladklar da sylenebilir. Peki biz kendimizin bu varlklardan zde farkl olduumuzu dnme hakkna sahip miyiz? Bu, tahminen daha nce hibirimizin sormay akl etmedii ok arpc bir sorudur. Kantn grne gre, bizim snrlanm varlklar olmamz yalnzca bilgi konusunda deil varlk konusunda da nemli sonular olan bir olgudur. Kanta gre, bize grnen dnya ve onun nesneleri bizim bilisel snrlarmz tarafndan ekillenmi ve snrlanm olarak karmza kmak durumundadr. Ancak Kant asndan bunun znel veya kiinin artlarna bal bir durum olmadn belirtmemiz gerekiyor. Kantn kastettii, sonlu ve snrl her varlk trnn nesne olarak ald eylerin o trn zihinsel zellikleri tarafndan belirlenmek durumunda olduudur. Elbette bizim bir tr olarak nesneyi bilisel yollardan snrlandryor ve belirliyor olmamz, o nesneyi yaratyor olduumuz anlamna gelmez. Kantn syledii yle anlalabilir: Eer hepimiz bebeklikten itibaren ve srekli olarak pembe gzlkler takyor olsaydk, dnyann bize grnen nesneleri o yolla bilgisel adan snrlanm ve belirlenmi olurdu; ancak gzlk takma ilevinin nesneleri znel bir ekilde yarattn iddia etmezdik. Kantn da kastettii, aslnda varlk alannn kendisi olarak (veya kendi iinde) var olduu, ancak bizim onu olduu gibi anlayamayacamzdr. Kantn Kopernik Devrimini imdi daha iyi aklayabiliriz. Kanta gre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak algladmz ve anladmz fikri son derece yanltcdr. Tam tersine, eer bir nesne
117
bize belli bir nesne olarak grnebilmise, bunun nedeni nesnenin bizim snrlarmza uygun hle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana aa olarak grnrken baka bir varla ki bu mutlaka dnya zerinde yaayan bir varlk olmayabilir ok daha farkl bir ekilde grnebilir. Kantn varlk konusunda Kopernik devrimini savunmasnn anlam tam olarak nedir? SIRA SZDE Eer Kant bizim nesnelere deil, nesnelerin bize uymas gerektiini sylyorsa, bu nerme, aalarn ve gezegenlerin var olmalar iin insanlara gereksinim duyduklar gibi tuhaf D EL M bir anlama gelmez mi? Kantn bu nitede incelediimiz fikirleri ndaNbu soruyu yantlamaya aln.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sentetik A Priori Olanakl mdr?
S O R U
Kantn fikirlerini aklamaya devam etmeden nce, epistemolojik adan nem taDKKAT yan baz tanmlar sunalm. Sz konusu tanmlara yer vermemizin amac, bilginin deneyime ait olan ve olmayan ksmlarn daha kesin izgilerle ayrmak ve byleSIRA SZDE ce usuluun temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir. Kant ncelikle analitik ve sentetik cmleler arasnda bir ayrm olduunu syler. Analitik cmlelerde, cmlenin yklemi znede zaten var olan bilgilere yeni bilAMALARIMIZ gi katmaz. Siyah kediler siyahtr ve Bekrlar evli olmayan insanlardr analitik cmlelerdir nk bu cmlelerin zneleri (siyah kediler ve bekrlar) o cmlelerin yklem blmnde ierilen tm bilgileri zaten ierirler. ElbetteA yukarda verK T P diimiz iki tip analitik cmle ayn statde deildir. Siyah kediler siyahtr gibi analitik cmleler ierii tmyle bo olan tekrarlama cmleleridir. Oysa Bekrlar evli olmayan insanlardr gibi analitik cmleler kavramlar tanmlamaZ ilevi grdkTELEV YON leri iin belli bir neme sahiptir. Her iki cmle tipinin ortak noktas ise, dnyaya ilikin yeni gzlemsel bilgi iermemeleridir. Analitik cmlelerden farkl olarak sentetik cmlelerin yklemleri znede ierilen bilginin tesine geer. Tahmin edileceN ERNE i gibi, gnlk dilde kullandmz cmlelerin ou analitik T deilT sentetiktir. nmde duran kedi siyah renklidir nermesi sentetiktir nk siyah zellii genel olarak dnrsek nmde duran kedi kavramnn iinde bulunmaz. Baka bir deyile, u an nmde bulunan kediye ilikin hibir ey bilmeyen bir kii, nmde duran kedi kavramndan hareketle o kedinin siyah renkli olduu iddiasnn doru mu yoksa yanl m olduunu karamaz. Aslnda, Tm siyah kediler siyahtr analitik nermesinin doruluunu test edebilmemiz iin siyah kelimesinin anlamn bile bilmeye gerek yoktur. X zellii olan tm Y nesneleri Xtir tipi nermeler cmle yaps itibaryla zorunlu olarak dorudur. O hlde, zetlersek, sentetik cmleler bizim dnyaya ilikin bilgimizi geniletirler; analitik cmleler ise ya ieriksel olarak boturlar ya da kavramlar aras ilikileri ortaya koyarlar. Baka bir deyile, deneyimsel olarak yeni bilgi tamazlar. Epistemolojik adan nemli bir baka ayrm da a priori ve a posteriori ayrmdr. Analitik-sentetik ifti cmlelerin yapsn ilgilendirir; a priori ve a posteriori ayrm ise bilginin edinilme tarzna ilikindir. A priori bilgi evrensel olarak dorudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanlamaz. Buna karn, a posteriori bilginin kazanlmas iin somut deneyim paralar gerekir. Gzlemsel bilgilerimizin tm a posteriori dir. Bu bir erik aacdr nermesinin doruluunu saptayabilmem iin gzlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 nermesi iin ne diyebiliriz? Matematie ait nermeler nasl doru stats kazanr? Biz o tr nermelerin doruluunu gzlem yoluyla m saptarz? Eer bir kii 2+3n toplamnn 5 ettiini gstermek iin, nce elmalar sonra da (emin olmak iin) armutlar masa zerinde yan yana koymak ve
DKKAT
SIRA SZDE
Analitik-sentetik ayrm, AMALARIMIZ cmle yaps ile ilgilidir. Analitik cmleler dnyaya ilikin yeni gzlemsel bilgi iermezken, sentetik K znede cmleler yklemleri T A P ierilen bilgilerin tesine geen cmlelerdir.
TELEVZYON
NTERNET
A priori - a posteriori ayrm bilginin nasl edinildii ile ilgilidir. Bu iki deyim Latince olup, a priori deneyimi nceleyen, a posteriori deneyimle gelen anlamlarnda kullanlr.
118
Epistemoloji
nesnelerin toplamna bakmak gibi bir ynteme bavurursa, bu tr bir kant yntemi bize ocuka ve gln gelecektir. Neden? nk aritmetiksel bilginin doruluunun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad ve matematiksel gerekliin farkl bir yap ierdii ynnde gl bir sezgimiz vardr. Benzer eyler Bir noktadan birbirine dik en fazla doru izilebilir ve Her fiziksel olayn bir sebebi vardr tr nermeler iin de geerlidir. Bu eit bilgiler iin de a priori nitelemesi kullanlabilir. Bu ayrmlarn ne ie yarayaca veya ayrmlarn ne lde birbirinden ayr olduu ilk bata aka grnmeyebilir. ncelikle belirtmemiz gereken nokta udur: Her ne kadar analitik kavram a priori ye, sentetik kavram da a posteriori ye ok benzese de, bunlar btnyle ayn kavramlar deillerdir. Yukarda da akladmz gibi, analitik cmleleri deneyim boyutunda yeni bilgi iermeyen nerme olarak, a priori yi ise (zellikle Kant adan) evrensel ve kesin nitelikteki bilgi tr olarak tanmlayabiliriz. Doal olarak, bu iki kavram birbirinden olduka farkl yapdadr. Peki bu ayrmlarn felsefi ilevi nedir? Kantn bu kavramlar kullanmasndaki asl ama, Humeun bilginin yalnzca iki eidinin olduu ynndeki argmanna kar kabilmektir. Kantn bunu tam olarak nasl yaptn anlamak iin, yukarda sunduumuz drt kavramn aralarnda ne tr bileimler oluturabileceini bir tablo zerinde gsterelim:
ekil 6.1
CMLE YAPISI
Analitik
Olanakl deildir Olanakldr
Sentetik
Olanakldr
Tartmaya aktr
a posteriori
a priori
BLG-DENEYM LKS
Bu tablodaki bileimleri ksaca inceleyelim. Analitik a priori nermeler (rnein, mantk) ve sentetik a posteriori nermeler (rnein, sradan algsal bilgi) Humeun olanakl olduunu dnd iki bilgi tipine karlk gelmektedir. Bunlardan birinci tr, mutlak bir ekilde doru olan nermelerdir ancak bizim gzlemleyebildiimiz dnyaya ilikin deneyimsel bilgi vermezler. kinci tr ise dnyaya dair gzlemsel bilgiler tarlar; fakat bunlar, doal olarak, evrensel veya kesin nitelik tamazlar. Baka bir deyile, analitik a priori nermeler zorunlu ve bo bir tarzda doruyken, sentetik a posteriori nermelerin bilgisi bizim iin her zaman kesinlikten uzaktr. Humecu bir adan bakarsak, insan bilgisinin genel grnm bu ekildedir. Bilgi ya basit bir ekilde deneyimseldir ya da manta aittir. imdi dier iki olas bileimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori nin olanaksz bir bileim olduunu syler. Bunun nedeni analitik cmlelerin doruluk deerlerinin tikel de-
119
neyimlere bal olmakszn belirlenmesidir. rnein, mantkta kullanlan bo ifadelerin doruluunun tek tek deneyim paralaryla (a posteriori unsurlarla) bir ilgisinin olmad bellidir. Yani analitik ve a posteriori kavramlar anlaml bir ekilde bir araya gelemezler. Bylece, geriye tartlacak yalnzca bir olas bileen kalmaktadr. Bu da bizi Kantn kritik epistemolojik sorusuna gtrr: Deneyimcilerin kabul ettii iki bilgi trne ek olarak sentetik a priori de olanakl mdr? Baka bir deyile, hem doruluu kesin ve evrensel olan hem de bilgi ierii bo olmayan bir nerme tipi var mdr? Kanta gre, metafizik bilginin olanakll bu tip nermelerin varlna baldr. Hangi nermeler sentetik a priori tr iinde yer alr? Kantn artc iddias aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduudur. Bu artcdr nk pek ok kii normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacan dnmeye eilimlidir. rnein, 2+3=5 nermesinin analitik olduuna inanmamzn esas bir nedeni 5 kavramnn 2+3 kavram tarafndan ierildiini dnmemizdir. Ayrca eer 2+3=5 sentetik ise, bu durum 2+3n 5 kavramn iermediini gsterir. Ancak bu nasl olanakldr? Kanta gre 2, + ve 3 kavramlarnn bir araya getirilmesi ile 5 kavram elenik deildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek iin baka bir aritmetik eitlii gz nne alalm: 2+3=4+1. Bu eitlikte 2+3 kavram 4+1 kavramn ierir mi? Bu sorunun yant hayr gibi grnmektedir. ki art kavramsal olarak Drt art birden olduka farkl bir dnceyi dile getirir. O hlde, eer Kant haklysa, aritmetik (ve geometrik) nermeler sentetik a prioridir. Benzer ekilde, dorudan gzlemin tesine gemeyi gerektiren Her doal olgunun doal bir nedeni vardr tr metafizik nermeler de sentetik a priori niteliktedir. Bu tr nermeleri ilgin ve nemli klan noktay ak bir ekilde belirtmekte yarar var. A priori nermeler tek tek olgulardan ziyade genel geerlii olan ilkelerle ilgilidir. Sentetik nermeler ise bilgimize katk yapan, yalnzca kavram zmlemesinin tesine gemeyi gerekli klan cmlelere karlk gelirler. Kanta gre, bu iki trn bileiminden oluan sentetik a priori nermeler, tikel deneyimlerin ieriine deil yapsna veya biimine ilikin bilgi tar. Bahemdeki gller sardr gibi sentetik a posteriori nermelerden farkl olarak genin i alarnn toplam 180 derecedir veya Her olgunun bir nedeni vardr gibi sentetik a priori nermeler, deneyimlediimiz dnyann oluumsal yapsna ilikin bilgi ierirler. Baka bir deyile, deneyimlediimiz dnyann ontolojik yaps o ekildedir ki yukarda sraladmz aritmetik, geometrik ve metafizik nermeler dorudur. Bu yzden, Kantn grne gre, sentetik a priori nermeler hem bo bir mantksal yargdan ibaret deildir hem de evrensel ve kesin bir ekilde dorudur. Ancak buradaki evrensel ve kesin kavramlarnn insana gre olduunu vurgulamalyz (ki boyutlu mekndan geen kre rneini anmsayalm.). Farkl varlk trlerinin sentetik a priori nermeleri tahminen farkl metafizik ilkeler ierecekti. Bu anlamda sentetik a priori her bilisel varlk tr iin farkl biimlerde ortaya kacaktr. Bizim sentetik a priori nermelerimiz veya ilkelerimiz bizim algladmz dnyay ve bizim bilisel normlarmz belirler. Kantn Kopernik devriminin asl anlam da budur. Eer bu gr doruysa, Humeun deneyimciliine ve pheciliine de bir yant verilmi olur. Bilgimiz gzlem ve mantk ile snrlanm deildir. nc bir bilgi tipi yani dnyaya dair metafiziksel bilgi olanakldr. Ancak Kantn metafiziksel bilgiden anlad geleneksel metafiziksel bilgiden ok farkl bir ekilde bizden bamsz tzsel yaplarn bilgisi deil, dardan gelen duyusal ham maddeye zihnin ekil verme yollarnn evrensel
Sentetik a priori, dier olas bileimler iinde en ilgin ve felsefi adan en nemli olandr.
120
Epistemoloji
yapsnn anlalmasdr. nsan akl bunu kendi olanaklarn irdeleme yoluyla baarma yeteneine sahiptir. O yzden, Kantn felsefesine bu niteliinden dolay zaman zaman eletirel veya irdelemesel felsefe ad da verilir. Bu gr eletirel/irdelemesel yapdadr nk deneyimcilikten farkl olarak gzlemsel bilginin yaplanma srelerine ve bilginin zihinsel koullarna zel bir nem vermektedir. Bu balamda, usularn bilginin oluumunda akln ok zel bir ilevi olduu dncesinin tipik bir rneini veya uygulamasn Kantta bulmamz mmkndr.
Kantn Kavram Kavram ve Usuluk

imdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin nda usulua ilikin baz genel saptamalarda bulunalm. Platondan balayarak, usu eilimleri olan dnrler her zaman bilginin algsal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biimlendiren temel unsurlarn ayrma eiliminde olmulardr. Platon-Aristoteles felsefesinde tmellerin hem nesnelerin ekillenmesinde hem de onlarn bilinmesinde nasl kritik bir rol oynadn daha nce sergilemitik. Bu yaklam Kantn felsefesinde de gzlemleyebiliriz. Kantn usu grne gre, bilginin olumas iin dardan duyusal malzeme alnmas yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak ekillendirilmesi veya anlamlandrlmas gerekir. Kavramlarmzn byk bir ksmn yaarken reniriz. Vine, mavi, veya cmert gibi kavramlarn doum annda zihnimizde olduunu dnmek sama olur. Bu dnceye usular da genel olarak katlacaktr. Ancak deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla geldiine inanrken, usular baz zel kavramlarn (veya balamna gre, baz zel idealarn ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla kazanlamayacana inanrlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin belli kavramlara veya kategorilere sokularak biimlendirilmesi yetisi doutan getirdiimiz yeteneklerdir. rnein, nedensellik ilikisi, Humeun da farkettii gibi, alglanabilecek bir olgu deildir. Alglanabilecek olan, yalnzca dzenli bir ekilde tekrarlanan olgulardr (rnek: elimi atee her uzatmamda, yanma hissi duymam). Fakat Kanta gre nedensellik tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek (baka bir deyile, a posteriori) bir kavram deildir. Neden, sentetik a priori bir kavramdr. Yani, mavi gibi renilmi kavramlardan farkl olarak, sradan deneyimin olanakl olmasn salayan dzenleyici bir normdur. Bu dnce yle de ifade edilebilir: Biz insanlar dnyay nedensel bir dzende alglamak zorundayz. Algladmz dnya bize nedensel bir yapda grnr, nk nedensellik insan aklnn evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir baka ifadesi de budur. Kantn ad usular arasnda yer alr. Ancak bu kitapta incelediimiz gibi, usularn nemSIRA SZDE li bir blm (rnein; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn zamanda metafizik alannda da fikir retmi insanlardr. Bu anlamda, Kantn metafizik kart bir dnr olarak ortaD kafa M ya kmasnda N E Lkartrc bir yn bulunmaktadr. Kantn usuluu da geleneksel metafiziin snrlar iinde bir perspektif olarak grlemez mi? Bu ilgin ve kark tabloyu daha ak hle O R U S getirmeye aln.
DKKAT
Usular her kavramn deneyim yoluyla kazanld fikrine kar karlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
121
USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE

Bu nitede, zellikle Kantn felsefesi zerinde younlaarak, usuluun en temel tezini zsel olarak inceledik. Usular bilgimizin biricik kaynann alglar olamayacan savlarlar. Daha ak olarak, bilginin olanakl olabilmesinin temel koulunun akln doutan getirdii belli kapasiteler veya kavramlarn varl olduunu ne srerler. Yukarda da akladmz gibi, nemli bir anlamda, her kavram dzenleyici ve ekillendirici bir ileve sahiptir. Ancak usulara gre; her kavram veya kategori ayn nitelikte deildir. Usular asndan, deneyimciliin en byk eksiklii alg verilerinin karmak dnya bilgisine nasl dntn tatmin edici bir ekilde aklayamayacak olmasdr. Hume gibi deneyimciler doal olarak bu fikre kar kacak ve Kant gibi metafizikilerin gerekelendirilmesi olanaksz tasarmlar icat ettiini syleyecektir. Bilginin kaynaklarna ve yapsna ilikin bu tartma gnmzde de trl biimlerde srmektedir. Deneyimci dnrler srekli olarak bilginin temeline alg verilerini veya deneyimi yerletirirken, usular bu felsefi tablonun yetersizliklerine iaret etmektedirler. O yzden, bu epistemolojik tartmann felsefe tarihinin tozlu arivinde kaldn dnmek hata olur.
122
Epistemoloji
zet
A M A
Usuluun genel bir tanmn yapabilmek ve usuluun aklclk kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilmek. nsanlarn sahip olabilecei bilgilerin deneyime dayanmas gerektiini savlayan deneyimciliin aksine usuluk, bilginin olanakl olmasnn aklamasn deneyimin veya algnn tesinde arar. Usuluk grnn ana tezi, insan aklnn bilginin olumasnda ok merkezcil ve oluturucu bir ilevi olduudur. Usular, deneyimcilerden farkl olarak, bilginin ortaya kmasnn yalnzca alg verilerinin zneye ulamas ile aklanamayacana inanrlar. z Trke bir deyim olan usuluk, aklc olma kavramn artrd iin kafa kartrc bir yn iermektedir. Potansiyel karklklar nlemek iin aradaki fark u ekilde ifade edilebilir: Gndelik dile de ait bir kavram olan aklclk yaamda akl ve mantn kullanmna nem veya arlk verme tavrna iaret eder. te yandan, usuluk felsefi bir grn addr ve deneyimciliin rakibi olan gr olarak bilinir. Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuramsal zeminini nasl hazrladn aklayabilmek. Deneyimcilik gibi usuluk grnn de kkleri Eski Yunana uzanr. Eski Yunan felsefecileri akl kavramnn karl olarak nous deyimini kullanmlardr. Modern kullanmlardan farkl olarak, Yunan felsefeciler nousu znel bir kapasite olmann tesinde evrensel bir g veya ilke olarak da almlardr. rnein, baz Yunan dnrlere gre nous hem evrenin dzeninin ardnda yatan ilke hem de insanlarn aklc dnebilmesini olanakl klan yetinin addr. Ayrca baz Yunan felsefeciler insann bedeninden farkl olarak, insan aklnn nous ieren boyutunun lmsz olduunu, yani evrensel akl iinde yer aldn dnmlerdir. Bu felsefeciler nous ile alglar arasnda bir ayrm yapmlar ve alg yetisinin kavrama yetisinden kkten bir ekilde farkl olduunu ne srmlerdir. Bu nemli fikrin hem eski hem de ada felsefeciler iin geerli olduunu belirtmemiz gerekiyor. Bir rnek vermek gerekirse; Platonun idealar kuram, akl ve alg yetilerinin salad bilgilerin son derece farkl olduu dncesine dayanr.
A M A
AM A
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklayabilmek. nl Dnyorum, o hlde varm cmlesini Descartes, pheci irdelemelerinin sonunda phelenilemeyecek bir bilgi paras bulmas zerine sylemitir. Descartesa gre bir insan bir bedene sahip olduundan veya 2+2=4 gibi bir eitlikten bile phelenebilir ancak u anda dnmekte (veya phelenmekte olan) birisi var gibi bir nermeden phe duyamaz. Bu kesin bilgiden hareketle Descartes, nce Tanr ideas gibi baz idealarn nedeninin bir insann sonlu zihni olamayacan savlar ve Tanrnn var olmas gerektiini belirtir. Ardndan da Tanrnn bizim dnya bilgimiz konusunda sistematik bir ekilde yanlmamza izin veremeyeceini syler. Descartesn bu phecilik kart yantn verirken nasl yalnzca akln kullandna dikkat etmemiz gerekiyor. Her usu gibi Descartes da akln bize salayaca bilgileri alglardan gelen bilgilere yelemektedir. Ayrca Descartes mum rneini kullanarak, deimekte olan bir nesnenin tek ve belli bir nesne olduunu kavramamzn alglar araclyla deil akl yoluyla olabileceini ne srer. Onun sunduu argman, eer doruysa, deneyimciliin nemli bir zayfln ortaya koyar. En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilmek. Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik kart durularn ve deneyimcilerin algsal verilere verdikleri nemi paylar. Bu anlamda, Kant, Platon veya Descartes gibi bir metafiziki deildir. Ancak Kantn deneyimcilere kar kt nokta, deneyimcilerin bilginin oluumunu aklarken be duyudan gelen alg verilerine younlamalar ve bilginin insan zihni tarafndan nasl organize edildii konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kantn geleneksel metafizikilere ynelttii eletiriler konusuna dnersek: Pek ok metafiziki, nesneler dnyasnn zihinden bamsz bir ekilde var olduunu ve znelerin edilgen bir ekilde gereklii zihinsel olarak temsil etmeye altklarn dnr. Ancak bizim gibi bilisellii snrl olan varlklarn alglad ve kavrad nesnelerin de
A M A
123
bizim anlama filtrelerimizden gemi, yani snrlandrlm ve belirlenmi nesneler olaca kesindir. O yzden Kant felsefede bir tr Kopernik devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var olduunu dndmz nesnelerin aslnda bize gre belirlenmi eyler olduunu ileri srer. rnein, bizim tavan olarak algladmz bir nesnenin bize grnme srelerinin algsal yeteneklerimiz tarafndan belirlendii aktr. Bu durum, bizim dnyada algladmz nesnelerin zihinden tamamen bamsz olmadn gsterir. Kantn sentetik a priori kavramn nermesinin nedeni, onun yalnzca algsal ve yalnzca mantksal (biimsel) bilginin dnda kalan bir bilgi trnn var olduunu gstermeye almasndandr. Baka bir deyile Kant, Humeun deneyimciliinin bir eletirisini sunmaktadr. Eer biz algsal (rnein, Orada bir kaplumbaa gryorum) ve mantksal (rnein, Bir ey ya vardr ya da yoktur) bilginin dna kamyorsak, bu bizim aslnda hayvanlardan ok da farkl olmadmz anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insann aklsal yeteneklerinin bunun tesine getii ynndedir. rnein, Humea gre dnyann sebep-sonusal bir yapsnn olduunu bilemeyiz. Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan aklnn algsal boyutun tesinde bilgilenebileceine inanmaktadr. Sentetik a priori cmlelerinin olanakl olmas u anlama gelir: Baz nermeler (ve bilgi trleri) hem evrensel olarak dorudur hem de bu evrenselliin nedeni mantksal ilikiler (yani, bo ierikler) deildir. Baka bir deyile, Her olayn bir nedeni vardr tr genel ilkeler insanlarn bilisel kapasitelerinin uygun olmas nedeniyle bilebilecei nermelerdir.
A M A
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabilmek. Kantn felsefesinde de aka grdmz gibi, usu dnrler bilgimizin tek kaynann alglar olamayacan ne srerler. Usulua gre, bilginin olanakl olabilmesi iin, akln sahip olduu kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulunmaktadr. Ksaca ifade edersek, deneyimciler alg yoluyla kazanlan bilgilerin oluumunu aklamakta baarsz olmulardr. Bunun temel nedeni, usu felsefecilere gre, deneyimcilerin kuram retirken dikkatlerini ounlukla basit algsal verilere odaklamalar ve algsal verileri organize eden yap ve srelere yeteri kadar ilgi gstermemeleridir.
124
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki cmlelerden hangisi usuluk grnn temel tezini en iyi biimde ifade eder? a. nsan bilgisinin temel kayna alg yoluyla edindiimiz bilgi paralardr. b. Bilginin oluumu erevesinde akl temel ve belirleyici bir rol oynar. c. Bilginin oluumunda en temel ve belirleyici unsur mantktr. d. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi Tanrnn var olduudur. e. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi alglarn yanltc olduudur. 2. Aklc olmak ile usu olmak kavramlar arasndaki temel fark nedir? a. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda deneyime nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir. b. Aklc olmak felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir; usu olmak ise mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir. c. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir. d. Aklc olmak bilginin oluumunda deneyime nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir. e. Aklc olmak gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda mantksal tutarlla nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir. 3. Eski Yunan dnrlerinin nous (akl) kavramna genel yaklamlar iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla deneyim kavramn elenik almlardr. b. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla alg kavramn elenik almlardr. c. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla tz kavramn elenik almlardr. d. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramnn mantk kavramna ncelii olduunu dnmslerdir. e. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavram ile alg kavramn ayr tutmulardr. 4. Descartesn fiziksel nesnelerin var olduunu kantlamak iin izledii yntem aadakilerden hangisidir? a. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr ideamzn kaynann gerekten Tanr olduunu savlamakta ve ardndan da nesneleri alglama srelerimiz srasnda Tanrnn bizi yanltmayacan ne srmektedir. b. Descartes zihinsel durumlarmzn fiziksel nesneleri temsil edebildikleri gereinden hareketle, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn gereklii doru bir ekilde yanstmas gerektii sonucuna varmaktadr. c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar ve bu nedensellik ilikisinin gvenilir bir iliki olduu gereinden hareketle, sz konusu idealarn gereklii doru bir ekilde yanstmas gerektii sonucuna varmaktadr. d. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, fiziksel nesnelerin dnlebilir olduunu savlamakta, ve buradan da Tanrnn fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar sonucuna varmaktadr. e. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, idealarmzn dnlebilir olduunu savlamakta ve buradan da Tanrnn fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn doru olmasn salad sonucuna varmaktadr.
125
5. Descartesn yanmakta olan mum rneinden karmamz beklenen sonu Descartesa gre aadakilerden hangisidir? a. Gzlem srasnda alglarmz bize deien bir nesnenin bilgilerini tarken, aklmz bize bu deiimlerin gelecekte de devam edecei bilgisini verir. b. Gzlem srasnda alglarmz bize gzlem srasnda deimeyen bir nesnenin bilgilerini tasa da, aklmz bize mum gibi bir nesnenin deiim geirebilecei bilgisini verir. c. Aklmz bize deiimin gerek olmadn sylese de, gzlem srasnda alglarmzdan gelen bilgi deiimin devam ettii bilgisini verir. d. Aklmz bize srekli deiimin gerekletii bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya devam etmekte olduumuz bilgisini akl deil alglar verir. e. Alglarmz bize srekli deiimin gerekletii bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya devam etmekte olduumuz bilgisini alglar deil akl verir. 6. Aadakilerden hangisi Kantn savunduu bir gr deildir? a. Hume, Deneyime bavurmakszn metafizik bilgi edinilebilir eklinde ifade edilebilecek olan gre kar kmakta hakldr. b. Fiziksel dnyada zorunlu kanunlar egemen olsa da, ahlakn olanakl olmas insanlarn iradelerinin zgr olmasn gerektirir. c. nsanlar dnyay alglama ve anlama srelerinde etken deil edilgen bir yap sergiler. d. Deneyimciler bilgi kavramn incelerken, dikkatlerini esas olarak deneyim yoluyla gelen algsal verilere odaklamakla nemli bir hata yapmlardr. e. Bize grnen dnya, bizim kendi bilisel snrlarmz tarafndan belirlenmi ve kstlanm bir dnyadr.
7. Kantn bir tr Kopernik devrimi gerekletirdiini sylemek ne anlama gelmektedir? a. nsan zihni metafizik boyutu kavrama yeteneine sahiptir; buna karn, insann kendisine grnen dnyay kesin bir ekilde bilmesi olanakszdr. b. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insan metafizik gereklii bilisellii yoluyla var eder. c. nsann alglad ve anlad eyler insan biliselliine ve snrlarna uygun hale gelmi nesneler deillerdir; tersine, insan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya ynelir. d. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann alglad ve anlad eyler zaten insan biliselliine ve snrlarna uygun hle gelmi nesnelerdir. e. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann bilisellii metafizik gereklii deitirme ve dntrme gcyle donatlmtr. 8. Aadakilerden hangisi sentetik a priori bir nermedir? a. Dnya, gne etrafnda dnen bir gezegendir. b. Fiziksel evrende gerekleen her olayn bir sebebi vardr. c. Btn slak nesneler slaktr. d. Su molekl hidrojen ve oksijen atomlarn ierir. e. Matematik fizikten daha nemli bir aratrma alandr.
126
Epistemoloji
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Kantn deneyimcilik grne ynelttii bir eletiri deildir? a. Deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla kazanlabileceini dnmlerdir. b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize edebilme yeteneini byk lde grmezden gelmilerdir. c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl olabileceini kavrayamamlardr. d. Deneyimciler bilginin oluumunun basit algsal verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi sonucu gerekleebileceini varsaymlardr. e. Deneyimciler bilginin oluumunda zihnin organize edebilme yeteneini farketseler de, bilginin esas malzemesi olan algsal verilerin nemini byk oranda grmezlikten gelmilerdir. 10. Kantn sentetik a priori kavram zerinde ok fazla durmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Metafizik bilginin dnda bir bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. b. Gzlemsel bilgi ve mantk bilgisinin dnda bir bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. c. nsanlarn be duyu araclyla dnyadan veri alabilmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. d. nsanlarn grnen dnyann tesine ilikin bilgi edinmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. e. nsanlarn nesnelerdeki birincil niteliklere ilikin bilgi edinmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarglar Arasndaki Fark zerine Metafizik bilgi sadece a priori yarglar iermelidir; onun kaynaklarna zg olan, bunu byle gerektirir. Yarglar hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mantksal biimleri bakmndan nasl olurlarsa olsunlar, ierik bakmndan aralarnda fark vardr; bu ierik sayesinde ya srf aklaycdrlar ve bilginin ieriine hibir ey eklemezler, ya da genileticidirler ve eldeki bilgiyi artrrlar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarglar ad verilebilir. Analitik yarglar yklemde, znenin kavramnda zaten var olan, ama pek o kadar ak ve bilinli dnlmemi olandan baka hibir ey sylemezler. Btn nesneler yer kaplar dediimde, nesne kavramn hibir ekilde geniletmi olmam, sadece zm olurum; nk yer kaplama o yargdan nce, aka sylenmese bile, gerekte o kavramda zaten dnlmt; o halde bu yarg analitiktir. Buna karlk baz nesneler ardr nermesi, genel olarak cisim kavramnda gerekten dnlmeyen bir eyi ykleminde ierir; dolaysyla benim kavramma bir ey ekleyerek bilgimi artrr; o halde sintetik yarg olarak adlandrlmaldr. b. Tm Analitik Yarglarn Ortak lkesi elime lkesidir. Btn analitik yarglar tamamyla elime ilkesine dayanrlar ve onlarn malzeme olarak kullandklar kavramlar deneysel olsa da olmasa da, doal yaplar gerei a priori bilgilerdir. nk evetleyici analitik bir yargnn yklemi zaten nceden znenin kavramnda dnldnden tr, o zne hakknda elimeye dmeden deillenemez. Ayn ekilde, elime ilkesinden dolay, onun tersi de, analitik fakat deilleyici bir yargda zne hakknda deillenmek zorundadr. Her cisim yer kaplar ve yer kaplamayan cisim yoktur gibi (yaln) nermelerde bu byledir. te bu nedenle btn analitik nermeler, kavramlar deneysel olsa da, a priori yarglardr, rnein altn, sar bir metaldir nermesi; nk bunu bilmek iin benim bu cismin sar ve metal olduunu ieren altn kavramndan baka bir eye ihtiyacm yoktur. Bu, benim kafamdaki altn kavramn oluturmaktayd ve bana onu baka yerlerde aramama gerek kalmadan elerine ayrmaktan baka yapacak bir ey kalmyordu. c. Sintetik Yarglar, elime lkesinde Baka Bir lkeyi Gereksinirler. Kkenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarglar vardr; ayrca saf anlama yetisinden ve akldan kaynak-
127
lanan kesin a priori olanlar da vardr. Ama her ikisi de zmlemenin temel ilkesi olan tek bana elime ilkesinde kaynaklanamama konusunda birleirler; bambaka bir ilke daha hangisi olursa olsun gerektirirler, her ne kadar bu ilkeden hep elime ilkesine gre tretilmeleri gerekiyorsa da. nk her ey bu ilkeden tretilemiyorsa da, hibir ey ona aykr olamaz. Her eyden nce sintetik yarglar snflara ayrmak istiyorum: 1. Deney yarglar her zaman sintetiktirler. Yargda bulunmak iin kavrammn dna kamayacamdan tr, analitik bir yargy deney zerine temellendirmek uygun olmaz, dolaysyla deneyin tanklna ihtiyacm yoktur. Bir cismin yer kaplamasna ilikin nerme a priori olarak kesin olan bir nermedir ve deney yargs deildir. nk deneye ynelmeden nce, kavramda yargmn tm koullarna sahibim; bu kavramda elime ilkesine gre yklemi karabilirim ve bu sayede derhal yargnn zorunluluunun bilincine varabilirim, ki bunu bana deney hibir zaman retemez. 2. Matematik yarglarn tamam sintetiktir... Hereyden nce una iaret etmek gerekir: asl matematik yarglar deneysel deil, her zaman a priori yarglardr; nk deneyden karlamayacak bir zorunluluu birlikte getirirler. Eer bu kabul edilmeyecek olursa, ben de nermemi Saf Matematikle snrlandrrm; onun kavramnn birlikte getirdii gibi, Saf Matematik deneysel bilgi deil, yalnzca saf a priori bilgi ierir. Balangta, 7+5=12 nermesinin elime ilkesinde kan yedi ve be kavramlarnn toplam olan, srf analitik bir nerme olduu belki dnlebilir. Ne var ki, dikkatle bakldnda grlr ki, 7 ve 5in toplam kavram, her iki saynn bir tek sayya birletirilmesinden baka bir ey iermemektedir; ikisini kapsayan bu bir tek saynn ise ne olduu hi mi hi dnlmyor. Oniki kavram, benim sadece yedi ile bein birletirilmesini dnmemle hibir ekilde dnlm olmaz; ve ben byle bir olanakl toplam kavramm istediim kadar elerine ayraym, yine de onun iinde onikiyi bulamam... Ayn ekilde Saf Geometrinin de hibir ilkesi analitik deildir. ki nokta arasnda izilen dorunun en ksa izgi olduu nermesi, sintetik bir nermedir. nk benim doru kavramm nicelikle ilgili hibir ey iermez, sadece bir nitelii ierir. En ksa kavram tamamyla ona eklenir ve doru izgi kavramnn elerine ayrlmasndan karlamaz. O halde burada grnn yardm gereklidir; ancak onun araclyla sintez olanakldr...
3. Hakiki metafizik yarglarn hepsi sintetiktir...Metafiziin asl ii sintetik a priori nermelerdir ve yalnzca bu, onun amacn oluturur. Bu amaca ulamak iin geri kavramlarn muhakkak ok defa elerine ayrmaya, dolaysyla analitik yarglara gerek duyar; bu i ise, kavramlar elerine ayrma yoluyla srf akla kavuturmaya altmz dier btn bilgi trlerinde yaplandan farkl deildir. u farkla ki, a priori bilginin hem grye hem de kavramlara gre meydana getirilmesi sonunda da sintetik a priori nermelerin, stelik de felsefi bilginin alan iinde meydana getirilmesi Metafiziin asl ieriini oluturur. Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena. evirenler: oanna Kuuradi, Yusuf rnek. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm Yant Anahar

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Usu grn nasl tanmlanabileceini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Aklc olmak ve usu olmak arasndaki kavramsal fark daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Usuluun Arka Plan: Eski Yunandaki Nous Kavram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Nous (akl) kavramnn ne anlama geldiini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn akl yrtmesini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Algsal Bilginin Snrlar ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn mum rneinin nemini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ve Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular ksmlarn yeniden okuyun. Kantn felsefesinin ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ksmn yeniden okuyun. Kantn tezlerinin neden devrimsel bir ynnn olduunu kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Priori Olanakl mdr? ksmn yeniden okuyun. Bu kritik felsefi kavramn anlamn aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps, Sentetik A Priori Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ksmmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn deneyimcilie nasl yaklatn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Priori Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn sentetik a priori kavramna neden byk bir nem verdiini aklayabileceksiniz.

Sra Sizde 1 Descartesn dnyorum saptamasnn en gvenilir ve temel bilgi olduunu sylemesi kafalarda soru iareti oluturabilir. Ne de olsa, gvenilir bilgi denildiinde aklmza ilk gelen eyin bir znenin dnmekte olduu gerei olmayaca aktr. Ancak Descartesn bu noktaya ulaana kadar hangi olaslklar inceleyip onlar yetersiz bulduunu anmsamakta yarar var. Descartes alg ve matematiksel bilgi rneklerini de ele alm ancak onlar kesinlik asndan tatmin edici bulmamt. Peki, dnyorum veya pheleniyorum ifadelerini zel klan ey nedir? Descartesa gre, biz matematiksel bilgilerimizin doruluundan veya bir bedenimiz olduundan bile phelenebiliriz. Bunun nedeni kt niyetli ve stn gleri olan bir varln bizi aldatma olaslnn bulunmasdr. imdi ayn eyi dnyorum balamnda uygulayalm. Ben alg ve dnce srelerim srasnda, farknda olmasam da, srekli olarak aldatlmaktaysam, bu durum en azndan dnen ve aldatlmakta olan bir eyin olduunu gstermez mi (Elbette burada var olan eyin bedensel bir varlk olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor; dnen bir zihnin var olmas Descartes asndan yeterlidir.) ? Descartesn bu dncesi, yani her konuda yanltlan bir varln en azndan (dnme hlindeyken) var olduu fikri, pek ok felsefeci tarafndan olduka gl bir argman olarak deerlendirilmitir. Sra Sizde 2 Kantn Biz zihinsel olarak nesnelere uymayz; bize grnen nesneler bizim tarafmzdan kavranabilmek iin bize uymak durumundadr trnden ifadeleri, Kant bir znelci mi? sorusunu gndeme getirebilir. Kantn fikirlerinde artc bir yn olduu kesindir. Normalde biz, gereklik iinde aa ve gezegen gibi nesnelerin olduunu ve znelerin de alg ve anlama srasnda o nesneleri olduu gibi zihinlerimizde temsil ettiimizi, onlar beynimizde bir yerlerde kopyaladmz dnmeye eilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir yapdadr. Kantn bu yaklama kar karken ne srd temel fikir, bize grnen nesneleri mutlak olarak almamzn bir hata olduudur. Eer ben bir nesneye baktmda bir aa gryorsam, bunun olanakl olmasnn nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa olsun) benim bilisel filtrelerimden geerek zihnimde bir aa grnts oluturmasdr. O yzden, Kant aslnda nesnelerin var olmalarnn insan varlna bal olduunu iddia ediyor deildir. Onun syledii, bir nesnenin bize grnme biiminin mutlak olmaktan ziyade bizim snrlarmza bal olduudur.
2. c
3. e
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. e
10.b
129
Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Kantn ad usu dnrler arasnda anlsa da, geleneksel metafizie kar kmas nedeniyle Kant, dier usulardan ayrlr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Bu soruya yant verirken, Kantn Humedan olduka etkilendiini unutmamamz gerekiyor. Humea gre, bizim deneyimin snrlarn terk ederek gereklie bakmamz olanakszdr. rnein, Platonun idealar dnyas, Aristotelesin tz anlay ve Locken birincil nitelikleri olanakl deneyimin tesine (baka bir deyile, gerekliin kendisine) ilikin tasarmlardr. Kant, ayn Hume gibi, bu tasarmlarn doruluu bilinemeyecek kuramlara yol atn dnr. Kant usu klan en nemli neden, onun sentetik a priori tr bilginin gerekliliini savlamas ve metafiziin insann kendi biliselliini irdeleyebilme anlamnda olanakl olduunu ne srmesidir. Bu bir tr metafiziktir; ancak deneyimin snrlarn gememesi ve deneyimin yapsn ortaya koyma abas nedeniyle olduka farkl bir metafizik trdr. yleyse ksaca ifade edersek, Kant algsalln tesinde bir bilgilenme trnn varln kabul etmekte ancak bu bilgilenmenin varlk dzeninin nasl kurulduunu anlama yoluyla deil, akln kendi epistemolojik olanaklarn sorgulamas sonucu gerekleebileceini savunmaktadr. Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism. Malden: Blackwell Publishing. Cevizci, A. (1998). lka Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yaynevi. Descartes, R. (1996). Sylem - Kurallar - Meditasyonlar. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion to Kant. Cambridge: Cambride University Press. Heimsoeth, H. (2009). Kantn Felsefesi. eviren: T. Mengolu, stanbul: Dou Bat Yaynlar. Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie. evirenler: Y. rnek ve I. Kuuradi, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge University Press. Platon. (2009). Devlet. eviren: S. Eybolu ve S. Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London: Totem Books. Ross, G. M. (2002). Leibniz: Dncenin Ustalar. eviren: C. Atila, stanbul: Altn Kitaplar. Spinoza, B. (2004). Etika. eviren: H. Z. lken, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
7
Amalarmz erik Haritas
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilecek, Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve gerekilik grlerini aklayabilecek, Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Yanlsama Algnn nesnesi Temsilcilik Grngclk Gerekilik Baar olarak alg
Algnn Epistemolojisi
GR ALGI PSKOLOJS ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES
Yaamdan rnekler Pek ok kii grsel olarak algladklarnn gzleriyle grdklerinin ayns olduunu dnr. Oysa ki alg aamasnda beyin salt gzden gelen uyarmlar deil, nceki deneyimlerden doan beklentileri de hesaba katarak fizik dnyada var olmayan uyaranlar sanki oradalarmasna yorumlayabilir. rnein, ok scak bir gnde araba yolculuu srasnda biraz tede asfalt zerinde sanki su birikmi gibi algladmz olmutur. Oysa tam o blgeden geerken bir de bakarz ki aslnda yol kupkuru. Bunun nedeni, scak dolaysyla asfalt zerinde buharlamann olmas ve bu buharlama nedeniyle de asfalt yzeyinin yansma orannn deimesidir. Bu noktada dikkatin nemini vurgulamamzda da fayda olacaktr. Bazen bireye baktmz halde onu gremeyebiliriz. Zihnimizden bambaka eyler geiyordur, dalmzdr... Yolda yrrken arkadamza rastlayp bir sre iin onu tanyamayabiliriz. Ya da baktmz bir nesneyi gremiyor oluumuzun tamamen biyolojik kaynakl bambaka bir nedeni vardr: Kr nokta! Gzlerimizin anatomisini incelediimizde n ksmnn bir kamera lensi gibi i grerek gelen k nlarnn retina tabakasnda net bir grnt oluturacak ekilde krlmasn saladn grrz. Retina tabakasnda yer alan k alc hcreler k nlarn elektrik akmna dntrr ve sinyaller beyne doru yol alrlar. Bu elektrik sinyalleri beyne grme siniri tarafndan iletilir. Ancak retinada, tam da grme sinirinin zerine karlk gelen noktada alc hcre bulunmaz. te bu nokta kr nokta olarak adlandrlr. Bu noktada grme gereklemez. (Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Sz konusu nternet sayfas ayn zamanda pek ok ilgin yanlsamay grsel aralarla ve elenceli bir ekilde anlatmakta ve yanlsamalarn nedenini de aklamaktadr.)
GR
Bu nitede dnya bilgimizin en byk kayna olarak kabul edilen alg konusunu ayrntl bir ekilde ele alacaz ve bylece kitabn nceki blmlerinde farkl balamlarda sergilediimiz baz nemli fikirleri daha btncl bir tablo hlinde sunmaya alacaz. Daha nce de grdmz gibi, epistemoloji tarihinin en byk tartmalarndan biri, insan bilgisinin kaynaklar ve oluumsal yaps konusunda deneyimciler ve usular arasnda gereklemitir. Aralarndaki byk farklara ramen, her iki kanada ait dnrler de alglarn bilgisel bir nem tad konusunda uzlama iindedirler. Ayrldklar nokta, algsal bilginin bilgisel dnyamz iin-
132
Epistemoloji
de ne byklkte bir yer kaplad ve epistemolojik ilevinin tam olarak ne olduudur. Deneyimciler alg paralarnn ve alglama srelerinin kendilerinin bilginin tmnn oluumunun aklanmasnda yeterli olabileceini savlarken, usular bu gr aka reddederler. Bu tartmaya ek olarak, pheci grteki felsefecilerin yaklamlarnn da alg konusunda zerinde pek dnlmeyen baz noktalar gndeme getirdiini syleyebiliriz. Bunlar arasnda en nemlisi, alglardan gelen bilginin en gvenilir bilgi tr olduu ynndeki inancmz tartmaya amasdr. Kendisi bir pheci olmayan Descartesn da net bir ekilde sergiledii gibi, aslnda her bilgilenme tr konusunda ilkece de olsa gvenilirlik sorgulamas yapmak olas grnmektedir. Descartes izleyen Hume, deneyimci grleri baaryla savunmu ve pheci ynleri ar basan bir perspektif ne srmtr. Humeu izleyen Kant, alg veya deneyim kavramn son derece ciddiye almakla birlikte deneyimciliin yetersiz kald konulara iaret etmitir. Epistemolojik adan bu iki felsefecinin ortak bir noktas, bilgi sz konusu olduunda bizim olduka snrlanm varlklar olduumuz gereini etkin bir ekilde gzler nne sermeleridir. Algnn hem gndelik anlamda hem de felsefe tartmalar asndan kritik bir nem tad aktr. Bu nitede alg konusuna odaklanarak alg-gereklik ilikisinin nasl olduu konusunda felsefecilerin ne srd temel kuramlar inceleyeceiz ve ardndan da genel bir felsefi deerlendirme sunacaz.
ALGI PSKOLOJS
Alg ve duyum kavramlar birbirine kartrlmamas gereken nemli iki kavramdr.
Algy incelemeye gemeden nce, bu kavramn duyumdan farkn aka belirtmemiz yararl olur. Be duyu araclyla bize ulaan bilgi paralar (veya duyusal ham maddeler) karmak ynler ieren dnya bilgimiz asndan temel bir neme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselliimiz asndan bilinli sreler deillerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir scakl duyumsarken zihnimiz tamamen edilgen (pasif) durumdadr. Bu sreler btnyle fizyolojik dzeyde gerekleir. O yzden, duyusal yollardan dnyadan veri alma kavram iin gnlk dilde bazen alg kavram kullanlsa da, bu durum yanltc bir yn iermektedir. Deneysel psikolojinin bilisel kanadnda yer alan kuramclara gre alg, duyulardan gelen verilerin zihinsel yapmz tarafndan seilmesi, organize edilmesi ve yorumlanmas olarak anlalmaldr. Baka bir deyile; grsel, iitsel ve dier alglar, duyulardan farkl olarak, beynin etken ilevlerini gerekli klar. Bu konuda birka saptama daha yapalm. Alg, hem felsefecileri hem de deneysel psikologlar ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlarn ilgilendiren olduka ilgin bir olgudur. rnek vermek gerekirse, insanlarn derinlik algsna sahip olduu, yani grsel alanlarnn boyutlu olduu aktr. Ancak bunda artc bir yn bulunmaktadr nk grsel alg, bildiimiz kadaryla, gzlerimize n girmesiyle balamakta ve gzbebeklerimizden szlen n gzn i tarafnda bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap olan iki adet retinaya arpmalaryla devam etmektedir. Ardndan da beynimiz, bir ekilde, boyutlu grntler oluturmaktadr. Eer, fizyolojik adan, grntlerin bedenimizdeki ilk oluum duraklar iki boyutlu retinalar ise, biz nasl oluyor da boyutu (yani derinlii) olan grsel alglara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yantnn bilimsel ayrntlarna elbette bu kitapta girmeyeceiz ama en azndan, bu ve benzeri sorularn algnn ok arpc sreler ve yaplar ieren bir olgu olduunu gsterdiini belirtebiliriz. (ki boyutlu retinalara den ktan veya grntden boyut algsnn nasl olutuuna ilikin bir ipucu: ki gzmz bir noktaya sabitleyip baktmzda, retina-
7. nite - Algnn Epistemolojisi
133
larda oluan grntler birbirinin tam olarak ayns deildir. ki gz arasndaki konum farkndan dolay, retinalardaki her bir grnt dierine gre hafif yana kaym gibi durur. Ve bu fark hemen nmzde duran nesnelere odaklannca daha fazla, uzaklardaki nesnelere odaklanrken daha azdr. ki retinadaki grnty karlatran beynimiz, grntlerin birbirinden farknn ok olmasn, nesne yaknda duruyor olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik algsn olutururken kulland mekanizmalardan yalnzca biridir. Herkes tarafndan bilinen bir dier unsur perspektiften gelen ipulardr.) Alg srelerinin zaman zaman kark ve gizemli bir hl almasnn nedenlerinden biri, sahip olduumuz dnya bilgisini bilincinde olmasak da bir ekilde algnn nesnelerine uygulamamzdr. Baka bir deyile, varsaymlarmz ve inanlarmz alg srelerinin iine sklkla dhil olmaktadrlar. Biz genellikle nesneleri anlamlandrarak alglama eilimindeyizdir. Dahas, bir nesneye bakarken iinde bulunduumuz beklentiler de algmz etkiler. 20. yzylda, J. Gibson gibi deneysel psikologlar algnn zellikle bu ynn vurgulamlar ve algsal srelerin nemli bir oranda yukardan-aaya (yani, genelden-tikele veya varsaymdan-olguya) diyebileceimiz bir zellik tadn savlamlardr. Bu gr savunanlarn kuramn glendiren bir olgu udur: Algnn anlamsal bir balama oturmas durumlarnda tanmlama ve anlama ilevlerimiz daha baarl bir hle gelir. rnein, karmak bir el yazs ile yazlm bir metinden seilerek alnm tek bir harfi tanmlamak zor olsa da, o harf bir cmlenin iindeyken alglanyorsa daha kolayca tannabilir. Byle durumlarda, balamsal dnya bilgisi (yani genel olan), algnn nesnesini (yani zel durumu) tanmlamada ilevsel olmaktadr. Eer algnn yukardanaaya bir yn bulunuyorsa bunun anlam, dnyann yapsna dair bilisel sistemimizin sahip olduu varsaymlarn alg srelerini etkileyip belirleyebileceidir.
Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar

Tahmin edilebilecei gibi felsefecileri en fazla dnmeye sevkeden algsal durumlardan biri gz yanlsamalar veya ilzyonlardr. Yanlsamalar epistemolojik adan ilgin klan temel bir neden, znelerin belli bir algsal durumun yanlsama olduunu bildikleri hallerde bile, o yanlgnn stesinden gelip gerek durumu alglamay baaramamalardr. Bunu bir rnekle aklayalm. Mller-Lyer yanlsamas olarak bilinen grsel yanlsamada, eit uzunlukta iki ubuktan biri daha uzun grnr. Bu yanlsamada, ekle bakan kiiler iki ubuun eit uzunlukta olduu bilgisini aldktan sonra bile yanlsamaya kaplmaktan kendilerini almazlar.
ekil 7.1 Mller-Lyer yanlsamas
134
Epistemoloji
Bu durum, algnn kendine zg bir eit i mant olduunu ve bizim bazen dnsel yollarla onun ileyiine etki edemeyeceimizi gstermektedir. Bilisel bilimcilere gre, algsal mekanizmalarmz srekli olarak alg verilerinin ne anlama geldiini zmeye ve nesneleri tanmlamaya alrlar. Bilincimizin dnda otomatik olarak gerekleen bu sreler i elikiler barndrdnda ise, yanlsama gibi srad durumlarla karlarz. rdek-tavan resmi olarak bilinen izim ise ok daha ilgin bir durum sunmaktadr nk burada tek bir grsel uyaran, bir rdek veya bir tavan gibi alglanabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, sz konusu izimsel uyaran, zihnimizde dnyaya ilikin iki fark bilgi kmesini tetiklemektedir.
ekil 7.2 rdek-tavan resmi
Grsel yanlsamalar alg srelerinin karmak olgular barndrdn dndrmektedir. Dahas, yanlsamalardan hareketle, spheci baz tezleri gndeme getirmek de olanakl grnmektedir.
Yukardaki rdektavan resmine bakan bir kii, belli bir anda yalnzca (sola doru bakan) bir rdek veya yalnzca (saa doru bakan) bir tavan grebilir. Dahas resme bakanlar, rdek ve tavan arasnda gidip gelebilir; yani, srayla nce birini daha sonra dierini alglayabilir. Ancak bu iki ekli ayn anda alglamak olanakszdr. Zihnin bylesi durumlarda belli karklklar ve zorluklar yaamas, insan beyninin alglama srelerinde biz bilincinde olmasak da olduka karmak ilemler gerekletirmekte olduunu ve beynin dnyaya ilikin sahip olunan varsaymlar nda anlamlandrma ve tanmlama abasna girdii zamanlarda bazen sorunlarla karlatn aka sergilemektedir. zetlersek, alg, biz farknda olalm ya da olmayalm, son derece karmak birtakm fizyolojik/psikolojik olgular iermekte gibi grnmektedir. Bu ve benzeri rnekler, felsefecileri ilgilendiren ynler tamaktadr nk bu bulgular bilginin yapsna, algnn gereklikle olan ilikisine ve insanlarn gerei bilme olanaklna ynelik kritik sonulara iaret etmektedirler. Bilim insanlar fizyolojik ve psikolojik sreleri alrken, felsefeciler de epistemolojik bir adan algnn kavramsal olarak irdelenmesi konusuna eilmektedirler. Bu iki farkl hedefin aslnda ortada var olan tek bir olguya (veya gizeme) ynelik olduu sylenebilir. Algsal yanlsamalarn epistemolojik adan ne anlama geldii ve nceki nitelerde irdeleSIRA SZDE diimiz tartmalar asndan ne nemi olduuna ilikin dnceler retmeye aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI

ounlukla S O R U ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin aratrd bir konu olan fizyoloji algnn felsefeciler iin bir tartma ve irdeleme konusu hline gelmesi genelde epistemolojik balamlarda gerekleir. Felsefecilerin alg konusunu gndeme geDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
135
tirdikleri temel sorun, alg srasnda epistemolojik ve ontolojik adan tam olarak neyin gerekletiidir. Daha ak ifade edersek, felsefecilerin bu erevede ilgilendii konu, alglar ile gerekliin bilinmesi arasndaki ilikidir. imdi alg felsefesi kapsamnda ne srlen temel felsefi grleri yakndan inceleyelim. Bu grler temsilcilik, grngclk ve gerekiliktir.
Temsilcilik
Beinci nitede yer alan Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi balkl blmde temsil kavramna ve bu kavramn epistemolojideki nemine deinmiik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dnemi betimleyen genel bir yaklama iaret eder. Buna karn, alg felsefesi sz konusu olduunda, temsilcilik daha dar ve zel bir anlama gelmektedir. Alg balamnda temsilcilik grnn ana tezi u ekilde ifade edilebilir: Alg adn verdiimiz olgu veya sre esnasnda, insanlarn zihinsel durumlar zihinden bamsz gereklii temsil ederler. Bu ksa cmlenin iinde barnan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tartmalara yol aabileceini imdi anlamaya alalm. Temsilciliin ne srd grn nasl bir felsefi tabloya karlk geldiini anlamak iin ncelikle iin metafizik veya ontolojik boyutuna bakalm. Temsilcilik akmnn savunucular, alglarmzn kaynann veya hedefinin alglardan ve bilgiden bamsz bir ekilde var olan gereklik olduunu iddia ederler. Alg zihinsel bir olaydr, ancak algnn nesneleri zihnimizin ileyiinin rnleri deildirler. kinci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg sreleri srasnda zihinsel olann zihinsel olmayan temsil etmekte olduudur. Burada not edilmesi gereken bir konu, temsil etme ilevinin gereklemesi iin temsil eden ve edilenin ayn trden varlklar olmalarnn art olmaddr. rnein, kpeim fiziksel dnyada var olan bir eydir; ancak kpeimin yz zihnimde canlandnda deneyimlediim grnt fiziksel bir nesne olarak var olan bir ey deildir. (Zihnimde canlanan grntlere dokunmam olanakszdr.) Buna karn, farkl trden varlklar olsalar da, kpeimin zihnimde oluan imgesinin fiziksel dnyadaki kpee benzedii sylenebilir. O hlde, temsilcilik grne gre, algnn olumas iin ayr ey gerekmektedir. Birincisi, algnn olumas iin alglayan bir insann varl gerekir. kincisi, alg ancak znelerce alglanan gerek bir nesne ile mmkndr. Ve son olarak da, algnn olmas, temsil ilevini gerekletirecek olan zihinsel durumlarn veya algsal verilerin dolaymn gerekli klar. Bunu bir emayla ifade edersek;
Temsilcilie gre, nesneler zihnimizin dndaki gerekliin iinde yer alrlar ancak biz dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimleriz.
ekil 7.3 Temsilciliin ematik gsterimi
136
Epistemoloji
Bu ekilde dz izgiler nesnenin alann, kesik izgilerse znel alan belirtmektedir. ncelemekte olduumuz kurama gre, alglayan znenin alg esnasnda epistemolojik anlamda yzletii ey kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel durumlardr. Alglara kaynaklk eden nesneler zihinden bamszdr ve fiziksel dnyann iindedir. Ancak biz nesneleri alg verilerinin aracl ile bilebiliriz. Temsilciliin en bilinen savunucularndan bazlar John Locke ve Bertrand Russelldr. John Locken grlerini 5. nitede akladmz iin burada ayrntlara girmeyeceiz. Altn izmemiz gereken bir nokta, Lockea gre, bize nesnel nitelikler gibi grnen niteliklerden bazlarnn (rnein biim) gerekten fiziksel nesnelerde bulunduu ve bizim idealar aracl ile bunlarn bilgisine sahip olduumuzdur. Masann dikdrtgen ekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil edilir. Genelletirerek sylersek, biz dnyay zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz ancak bu temsiller yanldmz belli durumlar saymazsak fiziksel nesnelerden kaynaklanrlar.
Grngclk
Grngcle gre, biz dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimleriz. Deneyimlerimizin dnda gerekten nesnelerin yer aldn varsaymak iin elimizde aklc gerekeler bulunmamaktadr.
Alg srelerine ynelik olarak sunulan bir dier nl kuram iin biz bu kitapta grngclk deyimini kullanacaz. Bu gr ifade eden kelime Trkeye evrilmesi oduka zor bir deyim olduu iin, nce bu deyimi kelime kkeni asndan inceleyelim. Grng (Bat dillerinden uyarlanm Trkesiyle, fenomen), bizim deneyimlediimiz dnyaya ait olan olgulara verilen genel addr. Daha aka dersek, metafizikteki gerekliin kendisi kavramndan farkl olarak bizim gibi sonlu varlklara grnen dnyann betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolojik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n plana karan gr iin grngclk deyimi kullanlabilir. (Bu gr iin Trkede, biraz yanltc bir ekilde, olayclk kelimesi de yaygn olarak kullanlmaktadr.) Grngcln en nde gelen savunucusu 5. nitede incelediimiz deneyimci felsefeci David Humedur. Humecu perspektife gre biz, bir anlamda, algsal deneyimden gelen grntlerin oluturduu zihinsel bir sinema perdesini izleyen seyircilere benzeriz. Alg srasnda zihnimizde yeil bir elmann grnts olutuunda, bu grntnn zihnin dnda bir nesneden kaynaklandn dnmeye eilimli olmamz anlalr bir durumdur. Ancak bu, Humea gre, metafizik nitelikte bir varsaymdr. Bizim zihinsel verilerin (idealarn) dzeyini aarak varlk alannda ne olup bittiini grmemiz aklc bir tasarm deildir. Humeun olduka srad bir felsefe sunduu kesindir. Buna karn, sko felsefecinin neden byle dndn anlamak da zor deildir. Gnlk yaamda zerinde fazlaca dnmesek de, alg sonucunda zihnimizde beliren bir grntden (rnein, yeil elmann grnts) hareketle, zihinsel olarak yaadmz deneyimin tesinde bir varlk (yeil elmann kendisi) olduunu varsaymak aslnda olduka byk bir ontolojik admdr. Humea gre bu adm gnlk yaamda dnmeden atyor olmamz normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine inmek ve eletirel olmak zorundadr. Bylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihnimizin ieriini bildiimizi ortaya koyar. Zihinselliimizin tesine ilikin varsaymlar ve kabullenmelere girdiimiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini terk ediyoruz demektir.
137
ekil 7.4 Grngcln ematik gsterimi
Daha nce de belirttiimiz gibi, Humeun fikirleri Locken epistemolojisi ile benzerlikler gsterse de arada ok nemli ontolojik bir fark olduu da kesindir. Her iki dnr de deneyimcilii benimsemi olsalar da, idealarn kayna konusunda ok farkl bir yaklam sergilemilerdir. Lockea gre nesneler ve onlarn birincil nitelikleri zihinden bamsz olarak var olmaldr. Humea gre ise idealar veya grngler gerekten alglanyor olsa da, onlarn nereden kaynaklandna ilikin akl yrtmemiz olanakl deildir. nk bunu yapabilmek, zihinsel olarak bize verilenlerin dna kp gereklie bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi sonlu bilisel varlklarn yapabilecei bir eylem deildir. Szn ettiimiz farkllk yukarda sunulan iki izimde aka grlebilir. Temsilcilik grn savunan Locke gibi felsefeciler ile grngcl destekleyen Hume gibi dnrlerin ortak noktas, alg yoluyla bilgi edinilebilmesi iin, zihinsel durumlarn veya zihinsel deneyimlerin araclna gerek olduuna inanmalardr. Baka bir deyile, bu iki dnr de alg srasnda deneyimlerimizle yzletiimizi veya onlar algladmz dnmektedirler. Ayrldklar nokta, Humedan farkl olarak Locken deneyimlerin nemli bir ksmnn arkasnda zihnin yaratmad ve fiziksel anlamda gerek olan nesnelerin yattn savlamasdr. Temsilcilik ve grngclk arasndaki benzerlikleri ve farklar SIRA SZDE kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu nemli konunun akla kavumas, sizi bir sonraki blmde gerekilik konusunda okuyacanz akl yrtmelere de hazrlayacaktr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gerekilik
S O R Hem temsilcilik hem de grngclk, zellikle Descartes izleyen Uiki yzyl boyunca etkisini epistemoloji alannda hissettirmi olan zihinselci yaklamn izlerini tayan alg kuramlardr. Bu yaklam, znel zihinsel durumlar zerine odaklanD KKAT m ve bilgisel eriim konusunu felsefi sorunlar iinde en n sraya tamtr. zne ve nesne arasndaki kopukluk (veya bilgisel kesinliin yokluu) hem DescarSIRA SZDE tes hem de onun ortaya att sorunsalla uraan deneyimcileri ve usular byk oranda megul etmitir. AMALARIMIZ Bu balamda anmsamamz gereken bir nokta, epistemolojik sorunlarn Bat dnyasnda ilk tartld dnemde fikir reten Eski Yunan felsefecilerinin zihinselci olmadklar, yani Modern Dnemde karmza kan nesne-zne ayrm zeK T A P rinden kuram retme gayretine girmedikleridir. rnein, Platonun idea anlay znel veya zihinsel bir yaklam olarak anlalamaz. ada felsefeye dndmzde de, zihinselcilii karsna alan ve yaygn kabul gren bir akmn olutuDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
138
Temsilcilik ve grngclkten farkl olarak, gerekilie gre, biz zihinsel durumlarmz deil dorudan nesneleri deneyimleriz.
Epistemoloji
unu syleyebiliriz. Alg felsefesi alannda gnmzde olduka ilgi gren bu akm dorudan gerekiliktir. Temsilcilik ve grngclk, algda deneyimlediimiz eylerin zihinsel olduunu, yani nesnelerin kendileriyle dolaymsz bir karlamann olanaksz olduunu savlamlardr. Dorudan gerekilik ise bu fikre net bir ekilde kar kar. Gerekilie gre, biz alg srasnda deneyimlerimizi alglamayz. Alg esnasnda alglanan ey fiziksel gerekliin iindeki nesnelerin kendileridir. Alg balamnda bu gre gerekilik ad verilmesinin nedeni de budur. Dorudan gerekiliin temel tezi ematik olarak u ekilde ifade edilebilir:
ekil 7.5 Gerekiliin ematik gsterimi
Aslnda dorudan gerekiliin ana fikri olduka basittir: Biz nesnelerin kendilerini alglarz. Bu basit dncenin, temsilcilik ve grngclkle karlatrldnda, sokaktaki insann saduyusuna da uygun olduu aktr. Ancak felsefeyle uraanlarn ok iyi bildii gibi, saduyu her zaman en salam epistemolojik dayanak deildir. Bir grn doruluunu savunmak iin onun saduyuya uyduunu sylemek tek bana ok gl bir dorulama yolu olamaz. Kart grlerin (tarttmz balamda, temsilcilik ve grngcln) tam olarak nerede hatal veya eksik olduunun felsefi yollardan gsterilmesi gerekmektedir. Bu amala, dorudan gerekiliin basit tezlerini belirtip tartmay tamamlamak yerine, algda gerekilii savunan ada Amerikal felsefeci John Searlen olduka nemli incelikler ieren gereki grnn en kritik ve ses getirmi olan blmn burada ksaca sergileyip inceleyeceiz.
ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam

Temsilci ve grngc felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu zerinde dururken, dorudan gereki felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel ieriklerin abartlmamas gerektiine inanrlar. Gerekiler iin dikkat etmemiz gereken ey algnn nesnesidir. Gereki epistemolojiye gre; biz nesneleri alglarz, zihinsel hllerimizi deil. Bu anlamda, rnein, Alg gereklemektedir gibi bir ifade eksik ve tuhaftr. Bir nesne alglanmaktadr veya alg bir nesneye ynelmitir gibi bir ifade bizim alg anlaymz daha iyi yanstmaktadr. Algnn yneldii eyin deneyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi olduu uradan da anlalabilir: Biz grsel alanmzda bulunan bir nesnenin krmz rengini algladmzda, krmz alglanan nesnenin zelliidir, deneyimin deil. Bu anlamda, dorudan gerekilie gre, temsilci ve grngc felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin srecini kartrmaktadrlar. Searle gibi dorudan gerekilerin perspektifinden bakldnda, geleneksel grlerin hata yapma nedenlerinden biri, zihin ve gereklik tartmalar ba-
139
John Searle (Caan Srl okunur, doum yl 1932) felsefenin farkl alanlarna nemli katklarda bulunmu Amerikal bir felsefecidir. Onun gereki grne gre, temsilci ve grngc perspektifler algnn epistemolojik aklamas konusunda nemli bir hata yapmlardr.
lamnda yanltc bir i-d ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg sz konusu olduunda i-d ayrmn yapmak son derece zordur. Alg, grne gre, duyu organlarmzda ve beynimizde gerekleen bir olgudur. Peki bunlar ie mi aittir, yoka da m? (Duyu organlar ve beyin fiziksel d dnyann paralar veya unsurlardr. te yandan, algladmz grntler zihnimizin iinde gibi grnr.) Bu kafa kartrc soru aslnda i-d ayrm yapmann ne kadar zor olduunu gstermektedir. Searlen dorudan gerekiliini ilgin ve farkl klan bir yn, onun bilginin zihinsel veya temsil ynnn tesini grmeye alan bir felsefi tavr sergilemesidir. Searle, zihinsel durumlarmzn ve temsil kapasitelerimizin ardnda zihinsel temsilleri nceleyen bedensel kapasitelerin olduunu vurgular. Algsal mekanizmalar araclyla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana geree sk skya baldr. Birincisi, zihinsel bir durumun anlamlandrlabilir bir deneyimsel olgu olmas iin o tr bir deneyimi yaayan znelerin pek ok baka zihinsel durumlara veya temsillere de sahip olmas gerekir. Bunun dayand gereke, yukarda da ksaca deindiimiz gibi, insan algsnn dnya bilgisine dayanan ve yorumlar ieren karmak bir yap olduu ynndeki bilisel tezdir. Bizim bir am kozalana baknca (nesne ok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir am kozala alglamamz olaandr. Ancak am aalarnn bulunmad bir yerde yetien bir insan veya bir uzayl ayn veya benzer grsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamlandrarak) alglamayacakt. O yzden, baarl her alg, ancak bellekte tutulan ve dnya bilgisi ieren baka temsil durumlarnn varlnda olanakl olabilir. kincisi, temsil etme veya zihinsel resimler oluturma gibi kapasitelerden veya bilgi trlerinden daha temel bir bilme tr, zihinsel temsilden ziyade bedenin ilevlerine ve bedenin renmesine dayanan bilmelerdir. Eer ben yzmeyi veya bisiklete binmeyi biliyorsam, bunun aklamas yalnzca zihnimizin baarl temsiller gerekletirmesi veya doru zihinsel resimler oluturmas olamaz. Searlee gre, geleneksel felsefeciler genelde bilginin zihinsellii zerine younlatklar iin, bilginin eylemsellie ilikin boyutlarn gzden karmlardr. Oysa bu iki bilme tr arasndaki ilikiler ve hatta geiimler, bilgiye farkl bir yaklam gerekli klmaktadr. Bu son belirttiimiz noktay tam deerlendirebilmek iin yle bir rnek dnelim. Diyelim ki bir kii kayak sporunu renmeye bir kitaptaki betimlemeleri okuyarak balyor. Kayak yaparken kollarn ve bacaklarn nasl bklmesi ve dengenin nasl kurulacana ilikin o kitabn ayrntl aklamalar verdiini dnelim. Byle bir kii kitabn ieriini ezberlediinde ve bu yolla nemli bir zihinsel temsil durumuna ulatnda bile, daa gidip ilk kayma denemesini yaptnda tahminen kendisini yerde bulacaktr. Ancak kitapta yazlanlar anmsayp, bunlar bedensel olarak denemeye baladnda ve srekli pratik yapmann sonucu zamanla ok usta bir kayak hline geldiinde, sahip olduu bedensel bilgi ile zihinselliin ok tesine gemi olacaktr. Usta bir kayak Tekniinizin srr nedir? gibi bir soruyu yantlarken, zihnini yoklayp bilgilerini szelletirmeye alsa da tahminen ok yararl eyler syleyemeyecektir. Searlee gre bunun nedeni, ele aldmz rnekte, szel temsillerle balayan bilme serveninin bedenselliin iin iine girmesiyle szel bilgiden bedensel bilmeye dnm olmasdr. Dahas Searle bedensel bilmelerin hem biyolojik hem de kltrel kapasitelerden kaynaklanabileceini dnmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir ieden kolayca su iebilmek veya kaplar zahmetsizce aabilmek ise belli bir kl-
Searle bilgi kuramclarnn temsil kavramn abartmalarnn ve bilgiyi tamamen zihinsel bir olgu olarak almalarnn eksik ve yanltc bir tutum olduunu dnr.
140
Epistemoloji
Searlee gre alg kavram, bir baar iermektedir. Yanlsama veya serap gibi durumlarda insanlar belli bir deneyim yaarlar ancak hibir ey grmezler.
Searle, bizim yaln nesneleri deil nesnelerin ynlerini algladmz savlar. Baka bir deyile bizim alglarmz, ayn deneyimsel inanlarmz gibi nermesel yapdadr.
trel rgtlenmenin varln ve bu toplumsal rgtlenmenin zmsenmesini gerektirir. Btn bunlar, bilgiye yalnzca zihinsellik yoluyla yaklamann ne kadar yanltc olabileceini gstermektedir. Bu noktada Searlen fikirlerinin karsnda yer alan grlerden yle bir itiraz gelebilir: Diyelim ki; gerekiliin ne srd tezler dorudur ve insanlar alg srasnda gerekten dorudan nesneleri grmektedir. te yandan, varsayalm ki bir kii yksek ateten dolay yatanda yatyor ve sanrlar yaamaya balyor. rnein yatt yerden, ok net ve belirgin bir ekilde havada daireler izen bir kurbaa gryor. Grsel algnn gereklemesine ramen bu rnekte, ortada uuan bir kurbaa olamayaca aktr. O hlde, dorudan gereki grn biz alg srasnda fiziksel nesnelerin kendilerini alglarz iddiasnn da yanl olduu gsterilebilir nk rneimizde sz konusu zne bir kurbaa grmesine ramen, grd ey gerek bir nesne deildir. Searlee gre bu kar k geersizdir nk sanr gibi yanlsamalar srasnda insanlar sz konusu nesneleri veya olgular aslnda grmezler. Yukardaki rnekte, hasta bir hlde yatanda yatan znenin bir kurbaa grdn sylemek yanltr. Grmek veya genel olarak alg bir baar deyimidir. Alg srasnda zneler dnyann nesnel olgular ile gerek ve nedensel bir bant iinde bulunurlar. Benim bir am aacn baaryla alglamamn koulu, baktm yerde gerekten bir am aacnn bulunmas ve o aacn algma neden olmasdr. Ancak aktr ki, uuan kurbaa rnei byle bir durum sunmamaktadr. Baka bir deyile, bizim birtakm grsel deneyimler yaamamz ile nesneleri alglamamz arasnda byk bir fark bulunmaktadr. Searlen iddiasna gre, her deneyim gerek bir alg olmak zorunda deildir. Eer ben yksek ate nedeniyle grsel olarak yanlmakta isem, benim zihinsel yaamm kapsamnda bir deneyim olduu elbette kesindir. Ancak bu durum benim bir eyi gerekten grdm gstermez. Yani, deneyim olgusu mutlak bir ekilde bilgisel bir baarya karlk gelmek zorunda deildir. Buna karn alglamak, fiziksel dnyada alglanan bir nesnenin olduu ve bu nesnenin grsel bir deneyime neden olduu anlamna gelir. O yzden, yanlsama durumlarnda grlen nesnelere ilikin argman, dorudan gereki grn iddialarn rtmez. Dorudan gereki gre gre alglanan ey nesnedir. Ancak Searle bu fikir zerinde nemli bir deiiklik yaparak, dnyada algladmz eylerin yaln olarak nesneler deil de olgular veya durumlar olduunu savlar. ada felsefenin farkl alanlar asndan byk nem tayan bu ayrm imdi aklamaya ve bu konunun alg iin nemini gstermeye alalm. Searlen savunduu gre gre, bizim gibi doal bir dil konuabilen varlklar yaln bir ekilde nesnelerin kendilerini alglamak yerine, nesnelerin olgusal durumlarn veya ynlerini alglar. Bu anlamda, Bir kedi algladm gibi cmleler aslnda olduka yanltc bir basitlik ierir. Daha doru ifadeler yle olabilirdi: Bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm, Kedinin kuyruunun ksa ol-duunu algladm, vb. Burada kritik olan nokta, verdiimiz rneklerdeki taklarn yaratt farktr. Bu taklar, verilen cmlede algnn hedefi olan unsurun kedi gibi tm bir nesne deil, kedinin olgusal bir yn veya ona ilikin bir durum olduunu gstermektedir. Bu trden cmlelerin yaps yle alabilir: Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin paspasn zerinde yatmasdr veya Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin kuyruunun ksa olmasdr. Aktr ki, ayn nesneye (kediye) bakan baka
141
bir kii, o an farkl bir olgu alglayabilirdi. (rnek, Kedinin siyah bir kuyruu var) Searlen, Biz nesnelere baknca yaln nesneyi deil nesnenin belli bir ynn alglarz iddiasnda bulunurken kastettii de budur. Searlen arpc iddialarndan biri, insann algsal yapsnn deneyimsel inancn yapsyla benzerlikler gsterdiidir. Deneyim sz konusu olduunda; rnein, Bir kediye inanyorum eksik ve hatal bir ifadedir. Bahemdeki kedinin siyah olduuna inanyorum ise daha doru ve anlalabilir. Ne de olsa biz nesnelere inanmayz; nesnelerin belli hllerde olduuna inanrz. O yzden, Searlen dorudan gerekilii asndan bakldnda, algnn yaps deneyimsel inancn yapsna benzer diyebiliriz. Yukarda verdiimiz aklama, Searle iin algnn neden bir baar deyimi olduunu da gstermektedir. Eer bir kii, Ben limonlarn mavi renkli olduuna inanyorum derse, inancnn deneyimsel olarak yanl olduunu nk bu inancn fiziksel dnyay doru yanstmadn syleriz. Tersinden dnrsek, Ben limonlarn sar renkli olduuna inanyorum gibi bir inancn dnyann olgularndan dolay doru olduu ne srlebilir. nan-alg benzetmesine dnersek, eer bir kii sar bir limona bakp Ben u an karmda mavi bir limon olduunu alglyorum derse, bu rnekte algsal anlamda baarsz olduunu, yani algnn gereklemediini syleyebiliriz. Alg, nesnelerin dnyadaki eitli durumlarn doru olarak yanstt lde gerekten alg nitelii kazanr. imdiye kadar sylediklerimizi zetlersek; Searle zihnimizin iini deil nesneleri algladmz iddia etmekte ancak nesneleri yaln bir ekilde deil onlarn ynleri veya durumlar asndan algladmz belirterek gereki kurama farkl bir kimlik ve nitelik kazandrmaktadr. Temsilcilerin ve grngclerin bu fikre itirazna gre ise, algda grlen ey nesnedir sav geersizdir nk bir insan sanrya kapldysa rnein uuan kurbaalar grebilir. Yani, fiziksel dnyada gerekten olmas beklenmeyecek eyleri de biz alglayabiliriz. Bu da unu gsterir: Alglanan ey zihinsel durumlardr, dmzdaki nesneler deillerdir. Searlen bu itiraza yant, daha nce de belirttiimiz gibi, bu tr durumlarda aslnda hibir eyin alglanmaddr. Yatanda yatan ateli bir hasta u an havada kurbaalarn u-tuunu gryorum gibi bir kandaysa, bunun gerekliinin testi eldeki alg iddiasnda belirtilen olgunun (yani odamda kurbaalar uuyorun) dnyada gerekten olup olmaddr. Eer biz sanr durumunda o trden bir olgunun dnyada gerekten olmadn kabul ediyorsak, sz konusu durumda bir deneyim yaandn ancak bunun alg olmadn da kabul etmeliyiz. Searlee gre, alg dier baz deneyimlerden farkl olarak bir baar deyimi olarak SIRA SZDE alnmaldr. Searlen kendi perspektifini savunurken neden baar gibi bir kavram kullandn onun gereki fikirleri nda aklamaya aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES

Daha nce de belirttiimiz gibi, dorudan gerekilik grnnO saduyuya uyan S R U ynleri olsa da, temsilci veya grngc bir felsefecinin gerekilie belli itirazlar getirmesi olasdr. lk akla gelebilecek kar k, Searlen, alglayan znenin nesDKKAT ne ile karlamasna ilikin ok fazla ey varsayddr. Searlee gre, bir algnn gereklemesi, dnyada gerekten algnn ieriine uygun bir olgunun var olmasna baldr. Ben tam u anda bir kedinin paspasn stnde SIRA SZDE algladm yat-tn ifadesinin doru olmas iin, tam u anda bir kedinin paspasn stnde yatyor olAMALARIMIZ
DKKAT Temsilci ve grngc felsefecilerin Searlen gerekiliineSIRAitirazlar belli SZDE getirmeleri olanakl grnmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
142
Epistemoloji
mas ve dahas, o kedinin znede belli bir algya neden olmas gerekmektedir. Ancak alglarmzn tesinde ne olup bittiini bizim bilmemiz konusunda epistemolojik bir sorun ortaya kaca ak deil midir? Daha net ifade edersek, Searle bir deneyimin alg sfat tayabilmesi iin dnyada yle bir olgunun olmas gerektiini dnmektedir; ancak bir znenin alglarndan hareketle alg-gereklik karlatrmas yapmas ve alglyor olduunu bilmesi olanakl mdr? Bu bilme iddias dngsel bir iddia olmaz myd? yle dnelim: Benim u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm diyebilmem iin kendi znel hlim olan algm nesnel durum ile karlatrp Birbirlerine uydular, o hlde algm gerekmi diyebilmem gerekirdi. Ama ben alglarm kullanarak, alglarmn doruluunu nasl bilebilirim? Searlen alglarn gerekleme art olarak o olgularn dnyada olmas gerektiini ne srmesi, son derece yararsz ve ilevsiz bir art olmaz m? Bu kar k olduka nemli bir noktay iaret etmektedir. Ancak bu itiraza Searlen yant u ekilde olacaktr. u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn alglyorum iddiasnn doru olma koulu kedinin paspasn stnde yatmasdr gibi bir savla gelen (yani, dorudan gerekilii savunan) bir kuramc, alglayan kii bunu o an bilmektedir gibi bir iddiada bulunuyor deildir. Gerekinin syledii udur: Eer dnyada alg gerekleiyorsa, gerekletii durumlarda olan ey, gerekli olgusal koulun salanmasdr. Bunun salandnn znelerce bilinip bilinmemesi elbette ayr bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal ile uraan bir felsefecinin ortaya koyabilecei bir ilev, algnn koullarn sergilemektir. Ama bu mutlaka ve her zaman algsal bilgi ediniyor olduumuzu gstermez. rnein, belli bir olguyu gerekten algladmzdan emin olduumuz bir anda bile tamamen yanlmamz olasdr. Ya da Descartesn mehur kt niyetli ve stn gleri olan varl bizi srekli olarak aldatyor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl bir perspektiften yaklamaktadr: Diyelim ki biz baz eyleri alglyoruz; bunun ontolojik artlar (yani varlksal koullar) tam olarak nelerdir? Searlen vard sonu aktr: Alg fiziksel bir sretir ve bu srecin epistemolojik koullar zihnin iini deil gerek dnyada olanlar gndeme getirerek ifade edilebilir. Ancak, bu yukarda sergilediimiz tartmann dnda, Searlen gerekiliini tehdit edebilecek bir olas kar k daha bulunmaktadr. Eer biz, dorudan gerekilerin dedii gibi nesneleri (daha doru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal ynlerini) alglamakta isek, grsel yanlsama gibi srelerde ortaya kan tuhaf durumlar nasl aklanabilir? Yukarda izimsel olarak da gsterdiimiz Mller-Lyer yanlsamasn dnelim. O yanlsamada, gerekte iki ubuk eit uzunluktayken; irademiz dnda ve kanlmaz olarak alglanan ey ubuklardan birinin daha uzun olduudur. Ancak Soldaki izginin sadakinden uzun olduunu alglyorum gibi bir cmle ki grlenin bu olduu kesindir gerek dnyann herhangi bir olgusal ynn yanstmamaktadr. Bu sonu da gerekilik asndan elikili ve zor bir duruma yol amaktadr. Bununla birlikte, Searlen kuramnn bu trden bir kar ka yant verme potansiyeli tadn tahmin etmek zor deildir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Searlee gre insann bilisel sistemi dinamik ve etken bir yapya sahiptir. Bir insann bir nesneyi veya olguyu alglamas esas olarak bir problem zme etkinliidir. Bu etkinlik nemli bir oranda insann sahip olduu dnya bilgisini kullanmay da gerektirir. O yzden, bu trden bir srecin hi sekmeden ve aksamadan almas beklenmemelidir. Alg, basit bir kopyalama ii deildir. Alg sisteminin, gereklii kavrama giriimleri srasnda belli durumlarda zorlanmasnn ve i mantnn eliik bilgi paralarn anlamlandrmakta baarsz olmas sonucu fiziksel gerek-
143
lii arptmasnn nedeni de budur. Buna karn, Searlee gre, alg srelerini en iyi aklayan ve en az felsefi sorun ieren gr gerekiliktir. Bu nitede gstermeye altmz gibi, alg epistemolojisi kendi iinde ilgin ve nemli tartmalar barndran bir alandr. Ancak burada sergilediimiz irdelemelerin bilgi ve varlk konularnda genel olarak da kritik bir tartma zemini oluturduunu belirtmemiz gerekiyor. Yukarda alg balamnda sunduumuz gerekilik gr ada felsefe asndan zellikle byk bir nem tamaktadr. Gerekilik akmnn nemli ynlerinden bazlarna nmzdeki nitelerde deineceiz.
144
Epistemoloji
zet
AM A
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilmek. Genelde kabul edildii zere, alg bizim en nemli bilgi kaynamzdr. Son derece yaygn bir ekilde kullandmz alglarmzn bize dnyay effaf ve dolaymsz bir tarzda yansttn dnmeye eilimliyizdir. Oysa ada psikolojinin bulgular bize alg konusunda farkl bir tablo izmektedir. Kaydedilmesi gereken nemli noktalardan biri, insan algsnn genelde olduka karmak zihinsel ilemler gerektiren bir sre olduudur. Felsefecilerin alg konusunda sorduu en nemli sorular ise, duyularmz yoluyla bize ulaarak algya dnen bilgilerin gereklik ile olan ilikisi zerinedir. Bu durum, algy en nemli epistemolojik konulardan biri konumuna getirir. Zihnimizde bir takm alglarn olumas ve bizi dnyaya ilikin bilgilendiriyor gibi grnmesi, o alglarn (grntlerin, seslerin, vb.) mutlaka zihinden bamsz gerekliin iinde de yer aldn gstermez. O yzden, alg ve gereklik ilikisinin sorgulanmas ve algnn yapsnn aa kavuturulmas kritik bir epistemolojik ilev olarak karmza kar. Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve gerekilik grlerini aklayabilmek. Alg konusunda en nde gelen kuramlardan biri temsilciliktir. J. Locke gibi nde gelen felsefecilerin savunduu temsilcilik grne gre, her ne kadar fiziksel dnyann nesneleri nesnel bir ekilde varlk alannda yer alyor olsa da, insanlarn nesneleri alglamalar effaf ve dolaysz bir ekilde gereklemez. Bu anlamda, alglarn ortaya kma sreleri srasnda, ayr unsurun iin iine girdiini syleyebiliriz. Birincisi, ortada alglanan veya alglanabilecek nesne(ler) vardr. Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg olgusu gereklese de gereklemese de) var olmaya devam edecek olan bir unsurdur. kinci olarak, znelerin veya zihinlerin varlndan sz edebiliriz. Zihinlerin, zihinden bamsz varlklar alglamalar ve kavramalar sonucu insanlarn dnya bilgisi oluur. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn trden eyler olmadklardr. Bu yzden zihinler
A M A
nesneleri alglarlar ifadesi, ilk bakta grndnden daha karmak bir olguya karlk gelmek durumundadr. Temsilcilii savunan felsefeciler, bu tablo karsnda, nesnelere ve znelere (veya zihinlere) ek olarak nc bir unsurun daha iin iinde olmas gerektiini dnrler. Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel ieriklerdir. rnein, Modern felsefecilerin idea kavram bu ilevi yerine getiren bir unsur olarak tasarlanmtr. zet olarak, temsilcilik gr, insanlarn alg srasnda dorudan algladklar eyin kendi zihinsel durumlar olduunu savlar. Ancak bu tam olarak znelci bir yaklam deildir nk algda oluan zihinsel durumlar algdan bamsz olarak gereklik iinde var olan nesneleri temsil ederler. Bu gre temsilcilik ad verilmesinin nedeni de budur. Alg konusunda nde gelen bir dier kuram grngclktr. Grng (veya fenomen) kavram, insana grnen, insann deneyimi iine giren olgular iin kullanlr. Bu allmadk deyimin felsefeciler tarafndan kullanlmasnn nedeni, nesneler dnyasndan bahsederken, metafizikilerin anlad anlamda btnyle insandan bamsz tzsel nesnelere gnderme yapmak yerine, insan deneyiminin iine giren nesneleri gndeme getirebilmektir. Grngclk, algnn gerekletii anlarda zihinlere baz grnglerin sunulduunu, ancak bunda hareketle metafizik gereklik veya fiziksel gereklik iinde zihinden bamsz nesnelerin bulunduunu karamayacamz savunur. Tahmin edilecei gibi Deneyimcilik nitesinde incelediimiz David Hume grngcln en byk temsilcilerinden biridir. O hlde; grngcle gre, alg srasnda iin iine deil iki unsurun girdiinden sz edebiliriz. Birincisi, algnn alc tarafnda zneler veya zihinler bulunur. kinci olarak da, alg srasnda karmza kan (grnen, grngsel) nesneler vardr. Bu nesneler, zihinsel ieriklerimize ait olan eylerdir. Bu iki unsur dnda, nc bir unsurdan sz etmemiz olanakl deildir. Ksaca zetlersek, grngclk belli bir anlamda temsilcilie benzer: Algda karlatmz eyler zihinsel ieriklerdir. Buna karn, grngcln temsilcilikten nemli bir fark vardr. Temsilcilik grn savunan felsefeciler, zihnin
145
dnda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas gerektiini dnrken, grngcl savunan dnrler bu nesnel unsurun var olduunu gsteremeyeceimizi, o yzden bunun metafiziksel bir varsaym olarak kalacan ne srerler. Alg konusunda nc olarak sergilenmesi gereken kuram gerekiliktir. Gerekiliin ana fikri aslnda son derece basittir. Gereki felsefecilere gre, algda karmza kan nesne gerektir, yani zihinden bamsz gereklik iinde yer almaktadr. Elbette, bu tez temsilcilik tarafndan da savunulan bir grtr. Ancak gerekilik, temsilcilikten olduka farkl olarak, algda bizim dorudan yzletiimiz eyin zihinsel durum deil nesnelerin kendileri olduunu savunur. Gerekiliin bu balamda ne srd gr, insann zihninin bo olduu veya zihinsel durumlarnn olmad deildir. Onun iddias, bizim alg sreci srasnda deneyimlerimizi deil nesnelerin kendisini alglamakta olduumuz ynndedir. Alg konusunda ada gerekilii savunan en nde gelen felsefecilerden birisi John Searle olmutur. Searlen gerekiliini ilgin klan bir zellik, onun, bizim algladmz eyin nesneler olduunu sylemesi ancak bu fikri Biz nesneleri yaln olarak deil, ynleri itibaryla alglarz eklinde gelitirmesidir. Eer bu doruysa, bizim algmzn nermesel bir yapsnn olduu sylenebilir. Baka bir deyile, insanlar nesneleri bir olu veya durum iinde alglarlar. Ben bir limon alglyorum aslnda yanltc bir ifadedir. Biz genellikle algy, rnein, Ben bir limonun sar renkte olduunu alglyorum, Ben bir limonun yuvarlak ekli olduunu alglyorum veya Ben bir limonun masa zerinde durduunu alglyorum eklinde gerekletiririz. Alglanacak ynlerin hangileri olduu ise, dnya bilgimize ve dilimizin zenginliine bal bir konudur. Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip olmak. Bu nitede ilediimiz noktalarn nda genel bir deerlendirme yapabiliriz. Gerekilik grnn saduyuya uygun ynlerinin olduu aktr. Ancak, algnn nasl olanakl olduunu ve neden bir baar ierdiini aklayan gereki grlere kar pheci bir tavr taknmak olanakl grnmektedir. Gerekiliin betimledii hliyle algnn gerekten gerekletiini nasl bilebiliriz?
Bu soruya Searle gibi gerekilerin verdii yant, algnn gerekleme koullarnn ifade edilmesi ile algnn gerekletiinin bilinmesinin birbirinden ayrlmas gereken konular olduu ynndedir. Buna ek olarak, temsilciliin ve grngcln olas bir itiraz u olabilir: Algsal yanlsamalarn bilin dzeyinde engellenemeyecek kadar gl olduu gerei, bizim nesneleri nesnel hlleriyle algladmz tezi iin nemli bir kuramsal sorun oluturur. Searlen buna yant, algnn dinamik bir yapsnn olduu ve dnya bilgimizden etkilenebilecei ynndedir. Gerekilere gre, alg srasnda biz yine de nesneleri alglarz, zihnimizin iini deil. Her durumda, gerekiliin algsal yanlsamalarda ortaya kan sra d durumu iyi aklayp aklamad, zerinde dnmeye deer bir nokta olarak n plana kmaktadr.
A M A
146
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Duyum kavramnn alg kavramndan fark ile ilgili aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihninin belli st dzey dnsel srelerden gemesi gerekir. b. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni etken konumdadr. c. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni edilgen konumdadr. d. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni dardan gelen bilgi paralarn gz ard edebilir. e. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni belli karlatrmalar ve badatrmalar yapar. 2. Alg srelerine bilisel adan yaklaan bilim insanlarna ve felsefecilere gre, algsal mekanizmalarmz byk oranda yukardan aaya bir ekilde alrlar. Aadakilerden hangisi bu dnceyi en iyi ekilde aklar? a. Algsal sreler basit duyumlarla balar ve daha karmak algsal durumlara doru giderler. b. Algsal sreler doutan itibaren sahip olduumuz idealarla balar ve daha karmak algsal durumlara doru giderler. c. Tikel alglarmz, sahip olduumuz karmak idealar zerinde belirleyici etki yapabilir. d. Genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel alglarmz zerinde belirleyici etki yapabilir. e. Tikel alglarmz, genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz zerinde belirleyici etki yapabilir. 3. Temsilcilik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Zihnimizin dnda nesnelerin olduunu syleyebiliriz. b. Zihinsel durumlarmz zihin dndaki nesneleri temsil ederler. c. Alg zihinsel bir sretir. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip olduumuz fikri yanltr. 4. Grngclk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Zihnimiz nesnelerle doludur. b. Zihinsel durumlarmz zihin dndaki nesneleri temsil ederler. c. Bizim grnen dnyay aarak nesneleri olduu gibi kavramamz olanakszdr. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip olduumuz fikri yanltr. 5. Locken temsilcilii ile Humeun grngcl arasndaki en nemli benzerlik aadakilerden hangisidir? a. Her iki gre gre biz nesneleri dorudan deil, idealar aracl ile alglar ve kavrarz. b. Her iki gre gre biz nesnelerin kendilerini dorudan alglar ve kavrarz. c. Her iki gre gre biz baz nesneleri idealarn aracl olmadan alglar ve kavrarz. d. Her iki gre gre biz baz nesneleri temsil etmeden alglar ve kavrarz. e. Her iki gre gre biz nce nesneleri dorudan alglar ve ardndan onlara ilikin idealar olutururuz. 6. Alg felsefesinde gerekilik akmn en iyi betimleyen ifade aadakilerden hangisidir? a. Alg sreleri srasnda biz gerekliin iindeki nesnelerin kendilerini alglarz. b. Alg sreleri srasnda biz temel olarak idealar alglarz. c. Alg sreleri srasnda biz nce idealar ardndan gerekliin iindeki nesneleri alglarz. d. Alg sreleri srasnda biz idealarla gerekliin iindeki nesneleri ayn anda alglarz. e. Alg sreleri srasnda biz nce gerekliin iindeki nesneleri ardndan idealar alglarz.
147
7. Aadakilerden hangisi Searlen gerekilii savunmak iin kulland bir argmandr? a. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnel deneyimin bir zelliidir, algsal nesnenin deil. Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesneleri algladmz gsterir. b. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesneleri algladmz gsterir. c. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim nesneleri deil deneyim paralarn algladmz gsterir. d. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnel deneyimin bir zelliidir, algsal nesnenin deil. Bu durum bizim nce deneyim paralarn ardndan da nesneleri algladmz gsterir. e. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim nesneleri alglarken idealara gereksinim duyduumuzu gsterir. 8. Aadakilerden hangisi Searlen ne srd grlerden biri deildir? a. Temsil epistemolojisi zerinde fazlaca duran dnrler abartlm bir i-d dnya ayrm yapmaya ynelmilerdir. b. nsanlarn temsil etme yeteneklerinin ardnda temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin yatt unutulmamaldr. c. Bir zihinsel temsil ancak baka zihinsel temsillerin varlnda anlamlandrlabilir bir zihinsel durumdur. d. Alg bir baar deyimi olmas itibaryla dier deneyim eitlerinden ayrlr. e. Alglarmzn kayna bazen nesneler bazen de zihnimizde uyanan idealardr.
9. Searlen gereki gr, nesnelerin alglanmas konusunda aadakilerden hangisini savunur? a. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini idealar araclyla alglar; baka bir deyile insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini alglar. b. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olduklar gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. c. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini zihinsel temsil yoluyla ve olduklar gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. d. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olgusal veya nermesel olarak alglar; baka bir deyile insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini alglar. e. nsanlar zihinde beliren grntleri alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. 10. Temsilcilii savunan bir felsefeci ile Searlen gr arasndaki benzerlik aadakilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. nsanlarn alglarnn nihi kayna fiziksel nesneler deil zihinsel durumlardr. b. nsanlarn alglarnn nihi kayna temsil ilevi yerine getiren idealardr. c. nsanlarn alglarnn nihi kayna zihinsel durumlar deil gerek fiziksel nesnelerdir. d. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletikleri ey ikincil niteliklerdir. e. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletikleri ey nesneler deil zihinsel durumlardr.
148
Epistemoloji
Okuma Paras
Realizme kar en yaygn ada argman perspektivizmdir. Argman deiik biimler alsa da, onlar oluturan ana akm yledir: Belli bak as, belli bir varsaymlar dizisi ve belli bir ynden, belli bir duru olmadan, gerek dnyaya dair hibir eriime, hibir temsil etme tarzna sahip deiliz ve bu dnyann bir suretini oluturabileceimiz hibir aracmz yoktur. Eer gereklie giden dolaysz bir yol yoksa o zaman argman hakiki anlamda gereklik hakknda konuulacak hibir nokta olmad sonucuna varr; aslnda durulardan, ynlerden ve bak alarndan bamsz hibir gereklik de yoktur. Bu tr perspektivizmin iyi dile getirilmi bir ifadesi Brian Fayin sosyal bilim felsefesi zerine bir ders kitabnda bulunacaktr...Perspektivizme gre, hi kimse gereklii dorudan doruya kendinde olduu haliyle asla gremez; insan gereklie kendi bak asndan, kendi varsaymlaryla ve kendi kavramlaryla yaklar. Argman, buraya kadar realizmin en basit biimine bile bir saldrya benzemiyor. Sadece, gereklii bilmek iin, onu bir bak asndan bilmek zorunda olduumuzu sylyor. Bu pasajdaki tek hata, pasajn, gereklii kendinde olduu haliyle dorudan bilmenin unu gerektirdiini ima etmesidir: Gereklik herhangi bir bak asndan biliniyor olmamaldr. Bunu yapmak haksz bir varsaymda bulunmaktr. rnein nmdeki sandalyeyi dorudan gryorum, fakat elbette onu bir bak asndan gryorum. Sandalyeyi dolaysz olarak bir perspektiften biliyorum. Gereklii dolaysz olarak kendinde olduu haliyle bilmekten bahsetmek akledilir bir ey olduu mddete, onu grdm iin orada bir sandalye olduunu bildiim zaman, onu kendinde olduu haliyle bilirim. Bu ekilde tanmlanan perspektivizm ne realizmle ne de bizim gerek dnyaya dair dorudan algsal eriime sahip olduumuzu syleyen epistemik nesnellik doktriniyle tutarszlk arz eder (...) Perspektivizm argmanyla balantl olan ikinci argman, kavramsal grelilik argmandr. Argman u ekildedir: Kavramlarmzn tamam insan varlklar olarak bizim tarafmzdan oluturulurlar. Gereklii betimlemek iin sahip olduumuz kavramlar hakknda kanlmaz hibir ey yoktur. Fakat diye devam eder anti-realistler, gerei gibi anlalrsa, bizim kavramlarmzn grelilii, kavramlarmz yoluyla erimemiz dnda dsal gereklie dair hibir eriime sahip olmadmz iin, dsal realizmin yanl olduunu gsterir. Farkl kavramsal yaplar gereklie dair farkl betimlemeler verirler ve bu betimlemeler birbirleriyle badamazlk arz ederler. rnein bir kavramsal emaya gre bana Bu odada ka nesne vardr? diye sorulursa, bu odadaki deiik mobilya paralarn sayabilirim. Fakat bir mobilya grubunun paralar arasnda ayrm gzetmeyen ve mobilya grubunu sadece tek bir ey olarak ele alan bir baka kavramsal emaya gre, Odada ka nesne vardr sorusuna farkl bir cevap olacaktr. Soruya ilk kavramsal ema iinde verilecek bir cevap olarak, odada yedi nesne vardr diyebilirim; ikinci ema ierisinde ise, tek bir nesne...yleyse, gerekten ka tane vardr? Anti-realistler bu soruya hibir cevap olmadn sylerler. Kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir maddi olgu yoktur ve dolaysyla da kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir gerek dnya yoktur. Bu argmandan ne anlam karmalyz? ok nl baz filozoflar tarafndan farkl versiyonlar halinde gelitirilmi bir argman olsa bile, bu argmann dikkat ekecek derecede zayf bir argman olduunu dndm sylemekten hicap duyuyorum. Gerekten de bir sayma sistemine gre sayldnda odada yedi nesne varken, bir dier sayma sistemine gre sayldnda sadece tek bir nesne vardr. Fakat bizim hangi sayma sistemini kullandmz gerek dnyann umurunda deildir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl bir sayma sistemini kullanarak tek bir dnyann alternatif ve doru bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya k, sadece tek bir nesne vardr ve bununla beraber yedi nesne vardr demekteki grnr tutarszlktan neet eder btnyle. Her ikisi de tutarldr ve aslnda her ikisi de dorudur. Gndelik hayatta bu trden pek ok rnek vardr. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsinden 72 kilo geliyorum. Hangi l sistemini kullandma bal olarak her ikisi de dorudur. Aslnda hibir problem ve herhangi bir tutarszlk sz konusu deildir. Realizme kar nc argman bilim tarihinden getirilen argmandr. Bu argmann kk Thomas Kuhnun The Structure of Scientific Revolutions adl kitabnda bulunur. Geri ben Kuhnun kendisinin bu argman bu formda kabul ettii konusunda pheliyim. Kuhnun aklamasna gre bilim, bilginin istikrarl bir biimde srekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi devrimle ilerler. Bylelikle, belli glkleri zmekte yetersiz kaldndan dolay bilim yaplan bir paradigmadan vazgeilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine yeni bir paradigma konur. Bulduumuz ey, kendinde
149
olduu haliyle gereklik hakkndaki bilginin srekli birikimi deil, fakat daha ziyade her biri kendi paradigmas iinde gerekletirilen bir dizi farkl sylemdir. Bilim bamsz bir biimde mevcut bir gereklik betimlemez, ilerledike daima yeni gereklikler yaratr. Bruno Latour ve Steve Woolgarn da syledii gibi; Bizim iaret ettiimiz husus udur: Orada-dardalk bilimsel almann sebebinden ok sonucudur. Daha nce de zikrettiim zere, Kuhnun bu anti-realist argman kabul ettiinden kukuluyum; fakat o Newtonun bir anlamda Aristonunkinden farkl bir dnyada altn dnyordu. Bu argmandan ne anlamamz gerekiyor? Bir kez daha sylemeliyim ki, bu argman bana, bizden btnyle bamsz bir biimde mevcut gerek bir dnyann var olduu ve doal bilimlerin grevinin de bize bu dnyann nasl ilediine dair teorik bir aklama getirmek olduu eklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna en ufak bir phe dahi oluturmaz gibi geliyor. Farz edelim ki Kuhn, bilimin dzensiz bir ekilde ve zaman zaman byk sarsntlara urayarak ilerledii hususunda hakldr. Devrimci teorilerin nceki teorilerin terminolojisine bile aktarlabilir olmadn varsayalm; yle ki bu farkl teorilerin ballar arasndaki tartmalar sadece birbirlerini anlamadklarn ortaya koymaktadr. Bundan ne kar? lgi ekici hibir eyin kmadn dnyorum. Gerek dnyay anlamak iin gsterilen bilimsel abalarn nceden zannettiimizden daha az rasyonel ve birikime daha az dayal olmas gerektii, bilim adamlarnn betimlemek iin samimi giriimler yaptklar gerek bir dnyann mevcut olduu eklindeki varsaymmza hibir phe drmez. Realizme kar Kuhnun argmanyla balantl drdnc argman, teorinin delille yeterince belirlenmedii eklindeki argmandr. Dnyann bizim gezegen sistemimizin merkezi olduu dncesinden gnein merkez olduu dncesine yani yer merkezli teoriden gne merkezli teoriye geii ele alalm. Batlamyusu yer merkezli teorinin yanl, gne merkezli teorinin doru olduunu kefetmi deildik. Bilakis gne merkezli teori gne ve ay tutulmalar, uzaklk as vb. gibi hususlarda daha iyi tahminlerde bulunmamza imkan salad iin yer merkezli teoriden vazgemitik. Mutlak bir hakikat kefetmi deil, bunun yerine esas itibaryla pratik amalardan dolay baka bir sylem tarzn benimsemitik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delille yeterince belirlenmemi olmasndandr. Teoride uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak artyla, her iki teoriyi de eldeki kantlarn tamamyla tutar-
l bir biimde benimseyebilirdik. Bu tr bilimsel keiflerin tarihi gstermektedir ki, eer doruluun zihnin bamsz gereklikle bir rtme ilikisinin ad olduu kabul edilirse bu durumda doruluk olarak byle bir ey yoktur, nk byle bir gereklik ve dolaysyla rtme ilikisi yoktur. (...) Bu argman gnmzde cereyan eden tartmalardan neredeyse yarm yz yl ncesine dayanr. Fakat yine de hala kt bir argmandr. Yer merkezli teoriden gne merkezli teoriye gei bamsz olarak mevcut hibir gereklik olmadn gstermez; tersine btn tartma, eer bu tr bir gerekliin olduu varsaylrsa ancak bizim iin eriilebilir bir hal alr. Bu tartmay ve tad nemi ancak ve ancak bu tartmann gerek nesneler gne, dnya, gezegenler ve aralarndaki fiili ilikiler konusunda yaandn kabul edersek anlayabiliriz. Dnya ve gne gibi zihinden bamsz nesneler olduunu kabul etmediimiz mddete, gnein mi dnya etrafnda dnd yoksa dnyann m gne etrafnda dnd konusundaki tartmada sz konusu olan eyin ne olduunu anlayamayz bile. Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum. eviren: Alaattin Tural. stanbul: Litera Yaynclk, s. 3036.
150
Epistemoloji

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Alg ve duyum arasndaki fark reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolojisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. ada bir gr olan biliselciliin algya yaklamn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Temsilcilik akmnn temel tezlerini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Grngclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu epistemolojik gr daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ve Grngclk ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Bu iki gr karlatrabilmek iin gerekli bilgileri edineceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gerekilik ksmn yeniden okuyun. Gerekilik akmn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen temel argmanlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen fikirlerini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen nesnelerin alglanmas olgusuna nasl yaklatn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ve ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Temsilci gr ile Searlen gerekilii arasndaki benzer noktalar reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Pek ok bilim insannn ve felsefecinin kabul ettii gibi, algsal bilginin oluumu basit bir kopyalama ilemi gibi deildir. Bu yzden, alglar yoluyla edindiimiz bilgi felsefeciler iin zel bir aratrma ve irdeleme alan aar. Bilgi kuramclar, algsal bilgimizin gereklii ne dzeyde yansttn ve znenin zihninde oluan durumlarn nesnel dnyayla ilgisinin ne olduunu sorgular. Her ne kadar bu tr sorgulamalarn gereklilii ilk bakta pheli grnse de, alg srelerinde ortaya kan baz sorunlar bilim insanlarnn ve felsefecilerin bu konudaki aratrmalarnn hakl gerekelere dayandn ortaya koymaktadr. Hepimizin bildii bir rnek, grsel yanlsamalardr. Grsel yanlsamalar yayor olmamz ve hatta bu yanlsamalara kaplmaktan kendimizi alamamamz alglarn kusursuz bir makine gibi almadn, zaman zaman sistematik hatalar yaptn ortaya koymaktadr. Elbette yanlsamalar balamnda ilgin olan nokta, bu durumlarda bize ulaan bilgi paralarnn yanl olduunu net bir ekilde bilmemizdir. Descartesn sergiledii pheci senaryolarda sorun yaratan unsurlardan birinin aldandmz bilmemek olduunu anmsarsak, grsel yanlsamalardaki durumun neden ok arpc olduu da anlalr: Algsal yanlsamalarda biz kesinlikle yanlrz ve yanldmz da biliriz. Ksacas, yzde yz gvenilir bir ekilde ilemediini bildiimiz algsal sistemimizin bu hlinin felsefi adan deerlendirilmesi, bilgi kuramclar iin ok kritik bir sorunsal oluturmaktadr. Bu sorunsalla uraan felsefeciler, bu nitede grdmz gibi, farkl kuramlarn ve yaklamlarn ortaya kmasna neden olmulardr. Sra Sizde 2 Temsilcilik ve grngclk ok nemli bir kuramsal sav paylar. Bu sav veya tez, insanlarn alg srasnda karlatklar eyin nesnelerin kendisi olamayaca dncesidir. Bu fikri bir rnek zerinde anlamaya alalm. Ben kpeimi dndm zaman kafamda kpeimin bir grnts canlanr. Kpeime dorudan bakmadm ancak onu dndm byle anlarda, zihnimde bir grntnn olutuunu ancak o grntnn tam o anda fiziksel nesneden deil, anlarmdan kaynaklandn syleyebiliriz. imdi bu durumu, kpeime gerekten bakmakta olduum baka bir durumla karlatralm. Bazlar bu durumun kkten bir ekilde farkl olduunu nk bu ikinci durumda kpeimi dorudan algladm syleyebilir. Oysa bu dnce,
2. d
3. e
4. c
5. a
6. a
7. b
8. e
9. d
10. c
151
biraz daha derinlemesine irdelersek, aslnda biraz stnkr bir aklama olabilir. Ben kpeime baktm zaman, zihnimin iinde kpeimin bir grnts oluur. Benim deneyimlemekte olduum ey kpeimin grntsdr. O hlde, kpeimin olmad bir ortamda onun grntsn zihnimde canlandrmak ile kpeime bakmak arasnda ilk bakta grnd kadar byk bir fark olamaz. Her ikisinde de olan ey, benim zihinsel olarak bir grnt edinmem ve o grnty deneyimlememdir. Bu incelediimiz senaryo, hem temsilcilere hem de grngclere ilham veren bir yn iermektedir. Her iki grup felsefeci de bizim dorudan deneyimlediimiz eyin nesnelerin kendisi deil zihinsel durumlar veya temsiller olduunu savlar. Temsilciler zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn arkasnda (onlar dorudan alglyor olmasak da) fiziksel dnyann gerek nesneleri olduunu ne srer. Grngcler ise, zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn (grnglerin veya grnen eylerin) arkasnda fiziksel dnyann gerek nesnelerinin olduunu savlayacak bir gerekemiz olmadnda srar ederler. Temsilci ve grngc felsefeciler arasndaki en temel felsefi fark budur. Sra Sizde 3 Temsilciliin ve grngcln ortak noktas, insanlarn alg srasnda dorudan nesneleri deil grngleri deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcilii savunan felsefeciler nesnelerin varln yadsmadklar iin, grngleri veya zihinsel durumlar zne ile nesne arasnda bir tr ara alan olarak alrlar. Grngcler ise, grnglerin ardnda nesnelerin olduunun varsaylmasnn aklc olarak gerekelendirilemeyeceine inanrlar. Ksaca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de alg srasnda zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi savunurlar. Searle gibi bir gereki asndan buradaki sorun, yalnzca deneyim boyutunda kalndnda gerek alg ile yanltc deneyimler arasndaki fark belirtmenin olanaksz hle gelmesidir. Searlee gre, algnn gereklemesi, belli nesnel koullarn yerine gelmesi ile olanakldr. Deneyim genel bir kavramdr. Bir insann hayal grmesi veya alg yanlsamasna uramas da bir deneyimdir. Oysa alg olduka zel bir deneyim trdr. Algy zel klan unsur, belli nesnel koullarn gereklik iinde gerekten meydana gelmesidir. rnein, bir insann lde serap grmesi epistemolojik bir baar iermez. Ancak bir nesnenin gerekten alglanmas, bilgisel bir baar ierir. Diyelim ben belli bir anda bir kavak aacn alglyorum. Searlen grne gre, byle bir algnn gereklemesi, zihnimin dndaki dn-
yada gerekten bir kavak aac olmasna ve o aacn benim algma neden olmasna baldr. Bu anlamda, alg, dnyay doru kavrayabilme asndan, bir baarya iaret eder. Oysa bir serap grmek epistemolojik bir baar deildir. Gereki felsefecilere gre baarl-baarsz ayrmn yapabilmemiz, ancak alg srasnda deneyimlediimiz eylerin zihinsel durumlar deil dmzdaki gerekliin nesneleri olduunu savlamakla olanakl olabilir. Bu durum, gerekilere gre, bu grn dier iki temel alg kuramna gre stn olduunu gsterir.

Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psikolojiye Giri. eviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arkada Yaynlar. Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York: West Publishing Company. Descartes, R. (1996). Sylem - Kurallar - Meditasyonlar. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yaynevi. nl, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu niversitesi yayn no: 1288. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and Perception. Boston: Allyn and Bacon. Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Basic Vision: An Introduction to Visual Perception. Oxford: Oxford University Press. Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction. London: Taylor & Francis.
8
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilecek, Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilecek, rendiiniz doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nermesel doru Karlk kuram Olguculuk Badam kuram Gereksizlik kuram Pragmaclk
nermesel Doru
GR NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM TEMEL DORULUK KURAMLARI DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES
nermesel Doru
Yaamdan rnekler Fletcher Reede kariyeri zerine younlam, fazlaca etik kayglar olmayan, baarl bir avukattr. Ya gnnde oluyla birlikte olacana sz vermesine ramen bu szn yerine getirmez ve her zaman yapt gibi yalan syler. Olu Max de pastasnn mumlarn sndrrken babasnn en azndan sadece bir gn boyunca yalan sylememesini diler ve bu dilei kabul olur. Fletcher iin yaam bu noktadan sonra ok zor bir hl almaya balar nk i yerinde srekli olarak aklndan geen neyse onu kelimelere dkmektedir. alt binada ie yeni balayan bir kz Burada herkes bana ok iyi davranyor deyince Fletcher Gzelsin de ondan der. Asansrde gaz kardktan sonra O bendim! itirafnda bulunur. yerinde birlikte alt bir kiinin suratna adn anmsamadn nk ona nem vermediini syler. Benzeri komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher ocuklarnn velayetini almaya alan duyarsz ve kt niyetli bir anneyi savunmaya alrken de yaanr. Jrinin nnde kadn savunmak yerine onun ne kadar kt ve haksz olduunu haykrr. Bu olaylardan ders karan Fletcher sonuta nemli bir kiisel deiime urayacaktr. (Yalanc Yalanc filminin zeti. Bavurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc_Yalanc/ Filmin ynetmeni: Tom Shadyac. Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yapm yl: 1997.)
GR
Doru kavram yalnzca epistemoloji kapsamnda deil, felsefenin genelinde byk bir neme sahiptir. Biz bu nitede dorunun tam olarak ne olduu ve bilgi balamnda dorunun neden nem tad sorular zerinde odaklanacaz ve bu konuda retilmi kuramlar inceleyeceiz. Burada sunacamz irdelemelerimizin merkezindeki kavram nermesel doru olacak. Birinci nitede de akladmz gibi, nerme kavramnn cmle kavramndan ayrlmas gerekmektedir. Gnlk yaamda biz doru nitelemesini dnceler, yarglar, inanlar ve cmleler iin kullanrz. Yalnz bu noktada dikkatli olmamz gerekir nk, rnein, bir kt zerinde yazl duran bir cmle nihayetinde fiziksel bir eydir (yazlm olan cmlenin kt ve mrekkepten olutuu dnlrse). Oysa doru dediimiz nitelik kt ve mrekkebin bir zellii deildir. Kt ince veya kaln olabilir, mrekkep koyu veya ak renkli olabilir ve bunlar araclyla yazdmz harfler eri
154
Yazlm olan cmlelerin kendileri fiziksel dnyaya ait somut eylerdir. Cmlelerin ifade ettii dnceler veya ierikler ise nermeleri olutururlar. nermeler doru veya yanl olma kapasitesine sahiptir.
Epistemoloji
br olabilir. Ancak kt zerinde mrekkep araclyla iziktirilen simgeler doru olamaz. Bu sylediin cmle doru veya Bu ktta yazan cmle yanl gibi ifadelerden kastedilen, o cmlelerin ieriklerinin veya aktardklar yarglarn doru veya yanl olma durumudur. Kt zerindeki izler ve hatta konuan bir insandan yaylan ses dalgalar grece olarak somut eylerdir; buna karn, nerme veya dile getirilen iddia soyuttur. Dnyada karmza kan ve fiziksel unsurlardan oluan tikel cmleler ile nermeleri ayrmak bu anlamda gerekli ve yararl bir felsefi admdr. imdi nerme ve doru/yanl kavramlar arasndaki ilikiye bakalm. Belirttiimiz gibi, nerme, doru veya yanl olabilen bir cmlenin ierdii dncedir. rnein, Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinin dile getirilmesinin ardnda hakl nedenler bulunsa bile, bu cmle doru veya yanl olarak nitelendirilemez. Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinden farkl olarak, rnein, Baz srcler aralarn dikkatsiz kullanrlar cmlesi bir yarg veya iddia ile karmza kt iin, iinde bir nerme barndrr ve doru veya yanl deeri alabilir. Eer baz srcler aralarn dikkatsiz kullanyorlarsa bu yukardaki cmle dorudur; eer trafikte aralarn dikkatsiz kullanan srcler yoksa bu cmle yanltr. nermesel dorunun bu basit betimlemesi hem saduyuya uygundur hem de pek ok felsefecinin itiraz etmeden kabul edebilecei genel bir tasvir sunmaktadr. Bu artlar altnda, yukarda ksaca sergilediimiz doru kavramnn neden ilgin veya nemli olduu ilk bakta okuyucuya net bir ekilde grnmeyebilir. O yzden, bu nitedeki tartmalarmza, dorunun genelde felsefe ve zelde de bilgi sorunsalasndan nemini aydnlatarak balayalm.
NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM

Doru kavram felsefenin birden ok alt alann ilgilendirir. Bu anlamda, felsefenin ilgilendii varlk veya bilgi kavramlarndan olduka farkl olduu sylenebilir.
lk olarak, doruya ilikin aratrmalarn hangi felsefi kategoriye girdii konusunda bir belirsizlik olduunu saptamamz gerekiyor. Felsefede ou kavram ve konu belirli bir alann kapsamnda incelenmektedir. rnein, varlk kavram metafizik veya ontolojinin, bilgi kavram epistemolojinin, ideoloji kavram ise ncelikli olarak siyaset felsefesinin ilgilendii kavramlardr. Ancak doru kavram iin bu trden basit bir kategorilendirme yapmamz olanakszdr. Tam tersine, dorunun felsefi olarak aratrlabilmesi iin birka alanda birden irdeleme yapmamzn gerektii sylenebilir. ncelikle konunun ontolojik boyutunu dnelim. Denebilir ki Bahemde u an drt aa var gibi bir nerme doru olduunda, dorunun ortaya kma nedeni varlk alannn (yani gerekliin) belli bir durumda veya hlde bulunmasdr. Baka bir deyile, bahemde u an drt aa olmasnn benim zihinsel durumlarmdan bamsz olmas gerektiini dnmeye eilimliyizdir. yleyse doru, bir ynyle, metafizik veya ontolojik aratrmalar ilgilendiren bir kavramdr. Ancak doru, bir nesne, olgu veya sradan bir nitelik olmad iin, yalnzca ve basit bir ekilde varlk felsefesinin bir konusu olarak n plana kmaz. nermesel dorunun, zneleri, sylemsellii ve bilisellii ilgilendiren yanlar da bulunduu dnlebilir. Bunu daha net kavramak iin doru kavramn nesne kavramyla karlatralm. ok sayda dnr fiziksel nesnelerin varlnn insanlarn (veya dar bir anlamda, zihinlerin) varlna bal olmadn savunurlar. Bu, iyi gerekeleri olan ve saduyuya uygun bir dncedir. Ancak ayn eyi doru iin syleyebilir miyiz? nsanlarn zihinsel ve dilsel etkinlii olmasa bile doru nermelerin veya doruluun var olacan sylemek tartmaya olduka ak bir felsefi
8. nite - nermesel Doru
155
iddiadr. Her durumda, dorunun yalnzca metafizik alanna ait olmadn, dil felsefesini ve semantik (anlambilimsel) almalar ilgilendiren bir ynnn olduunu sylemek olanakl grnmektedir. Bunlara ek olarak, Bahemde u an drt aa var cmlesinin doruluunun epistemolojiyi yakndan ilgilendiren bir yn de vardr. Daha nceki nitelerde sergilediimiz gibi, nermesel bilgi epistemolojinin en temel konularndan biridir. Ve nermesel bilgi kavram zerine alan felsefecilerin sk sk nermesel doru kavramyla da ilgilenmeleri ve o kavramn inceliklerine deinmeleri gerekir. Konunun kuramsal zorluklarna gemeden ve yzeysel bir akl yrtme ile sylersek, nermesel bilgi doru hedefine yneliktir diyebiliriz. yle dnelim: Ben bahemde u an drt aa olduunu biliyorum gibi bir bilgi iddiasnda bulunan bir znenin gerekten biliyor olmas iin hangi temel koul yerine gelmelidir? Pek ok kii bu soruya u yant verecektir: Bahemde u an drt aa olmaldr, yoksa o durumu bildiimi iddia edemem. te yandan, bu sylediimiz ey u ekilde de ifade edilebilir: Bahemde u an drt adet aa olduunu bilmem iin Bahemde u an drt aa var cmlesi doru olmaldr. Saduyuya uygun grnen (ancak ileride daha ayrntl olarak tartmamz gerektirecek) bu dnce zincirine gre, dnya bilgimiz nermesel doru kavramyla yakndan ilikilidir. Deneyimsel bilgimizin en ilgin ve kritik blm doru nermeleri ierir. Bu durum dorunun yalnzca metafizik ve semantik kapsamnda deil, epistemoloji asndan da ok byk nem tadn gsterir. Dorunun yapsna ilikin ne srlm temel kuramlar incelemeden nce dnce ve doruluk arasndaki iliki zerine de baz saptamalar yapalm. Doru kavramn epistemoloji kapsamnda ciddiye alan felsefecilere gre, bu kavram bilgi asndan kritik klan en temel neden, bizim etrafmzdaki dnyaya dair dnce ve inanlarmzn doal olarak doruya ynelmi olmalardr. Bu elbette dncenin yanlmaz olduu gibi bir iddiaya karlk gelmez. Burada kastedilen, dnyaya ynelik sradan deneyimsel inanlarn normal artlar altnda gereklie iyi bir uyum gsterdii ve hatta uyum gstermeye ynelik bir tarzda olutuudur. Deneyimsel inanlar, gereklii alglayp anlamaya alan ve kendileri de gereklik iinde yer alan znelerce oluturulur. Deneyimsel olarak ara sra yanlsak da, algsal inanlarmz ve yarglarmz genelde gereklii iyi bir ekilde yanstr. rnein, alg konusunu ilerken incelediimiz John Searlen gereki felsefesi bu trden bir yaklam ierir. Elbette bu sunduumuz akl yrtmesine pheci felsefeciler sempatiyle bakmayacaktr; ancak bu farkl bir tartmann konusu oluyor. Bu balamda daha kesin ve tartmasz bir ekilde belirtebileceimiz bir nokta udur: nsanlar dnyaya ynelik deneyimsel inanlarnn mmkn olduunca doru olmasn tercih ederler. Dnyaya ilikin inanlarmzn doru olup olmadklarn tam olarak bilemeyebiliriz ancak aktr ki inanlarmzn doru olmasn isteriz. Bunu bir rnek zerinde gstermeye alalm. Diyelim tehlikeli ylanlarn bulunduu bir blgede yryorsunuz. leride talarn arasnda duran bir nesne gryorsunuz ve kafanzdan urada duran ve ylana benzeyen nesne aslnda bir dal paras gibi bir dnce geiyor. Byle bir durumda, sahip olduunuz bu deneyimsel inancn doru veya yanl olmasnn sizin iin ok fazla fark yaratmayacan syleyemezsiniz. Zihnimizde oluan dnce veya inanlarn doruluu bizim iin nemlidir. Eer inanlarmzn ou yanl olsayd yaam bizim iin olduka skntl bir hle gelebilirdi.
Genel bir anlamda bakldnda, insanlarn sahip olduklar deneyimsel inanlarn yanltan ziyade doruya yneldii iddia edilebilir.
156
Epistemoloji
Dahas, dorunun bunun dnda baka trl bir deeri olduu da dnlebilir. Birinci nitede bilginin yararlar dnda bir z deerinin olduundan bahsetmitik. Buna paralel bir dnce doru iin de dile getirilebilir. nsanlar, btn yararlarndan ve getirebilecei avantajlardan bamsz olarak, doruyu kendisi iin isteyebilirler. lk nitedeki rnei (Matrix filminin senaryosunu) anmsarsak, deneyimlediimiz dnya ne kadar ekici olursa olsun, eer biz gerekte laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaad izlenimine kaplan beyinlersek, oumuz bu durumu bilmeyi ve ac gerekle yzlemeyi tercih ederdik. Hibir yarar olmad durumlarda bile iin dorusunu renmek bizim arzu ettiimiz bir durumdur.
TEMEL DORULUK KURAMLARI

Doruluk konusunda bu n saptamalar yaptktan sonra, felsefede n plana km ve ska tartlm olan doruluk kuramlarndan bazlarn aklayp tartacaz. Doruluk kuramlar nermesel dorunun ne olduunu veya felsefi anlamda nasl olutuunu aydnlatmay hedefler. Bu olduka nemli bir ilevdir nk daha nce de ifade ettiimiz gibi, bir kavramn insanlar tarafndan yaygn bir ekilde kullanlmas o kavramn ne olduunun ve nasl olutuunun iyi anlaldn gstermez. rnein, insanlar zgrlk, adalet veya varlk kavramlarn gnlk yaamda yerli yerinde kullansalar da, sz konusu kavramlar tam olarak ve tm incelikleriyle anlalmayabilir. O yzden, felsefecilerin inceledii dier nemli kavramlarda olduu gibi, dorunun yapsnn veya doasnn da felsefi yntemlerle aklanmas yararl olabilir. Bu hedefe ynelik olarak, felsefe tarihinde dnrler Eski Yunandan bu yana eitli kuramlar retmiler ve dorunun ardndaki gizemi zmeye almlardr. Aadaki blmlerde, bu kuramsal giriimlerin en nde gelen rneklerini greceiz. Doruluk kuramlarn sergilerken, A. Tarskinin anlambilimsel kuram gibi tarihsel adan ok nemli ve teknik incelikler barndran baz grlerin de incelenmesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl bir sunumu tercih ettiimiz iin belli kuramlarn irdelenmesini darda brakacaz. Bu nitede drt temel doruluk kuramndan bahsedeceiz. Bu kuramlardan zellikle ilk ikisi karlk ve badam grleri zerinde daha fazla zaman harcayaz.
Karlk Kuram
Doruluk kuramlar iinde en bilineni karlk kuramdr. Bu gr iin Trkede bazen rtme kuram ve uygunluk kuram deyimleri de kullanlr. Biz burada ngilizcedeki correspondence theory of truth deyiminin ieriiyle uyumlu olacak ekilde dorunun karlk kuram deyimini tercih edeceiz. Adndan da anlalaca gibi, karlk kuram, doruluun iki unsurun birbirine uygun dmesi, rtmesi veya birisinin dierine karlk gelmesi sonucu ortaya ktn ne srer. Burada sz konusu olan unsurlarn ne olduu konusunda farkl yaklamlar ortaya kmtr. Doruluun ortaya kmas iin hangi iki unsurun uyum iinde olmas gerektii sorusuna verilen yantlar arasnda, nesne-zne, idea-gereklik, dildnya ve nerme-olgu saylabilir. Bu ikiliklerin ortak noktalarn saptamak zor deildir. Doruluk ilikisinin bir tarafnda zneye veya znellie ait olan eyler (zihin, bilisellik, dnce, idea, inan, cmle, nerme, dil), dier tarafnda ise nesneye veya nesnellie ait olan unsurlar (nesneler, gereklik, varlk, olgu) yer alr. O hlde bizim inan ve cmle gibi nermesel unsurlarmzn doru olmasnn nede-
Karlk kuramna gre, dorunun ortaya kmas, zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gibi nesnel unsurlarn birbirine uymas veya karlk gelmesi sonucu gerekleir.
157
ni, bu unsurlarn gerekliin unsurlarna karlk gelmesidir. Eer bir nermesel unsur gerekliin unsurlarna karlk gelmezse, onlarla uygunluk iinde deilse, o nermesel unsur iin yanl dememiz gerekir. Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nasl gndeme getirildiini ksaca inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat Felsefesinde doruluk konusunu gndeme getiren ilk dnr olmasa da, onun doruluk tanm daha sonra gelen felsefecilere hem esin kayna olmu hem de epeyce tartmaya yol amtr. Aristotelesin Metafizik (1011b25) kitabnda sayl ksmnda verdii tanm udur: Olmayann olduunu sylemek ya da olann olmadn sylemek yanl, olann olduunu ya da olmayann olmadn sylemek dorudur. Aristotelesin sunduu bu tanmn bir karlk kuram oluturup oluturmayaca tartmaya olduka aktr. Grne gre Aristoteles, doru kavramn, sylenenlerin olanlara uygunluu eklinde tanmlamaktadr. Ancak bu ifadenin, karlk gelme ilikisinin unsurlarn yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad sylenebilir. Daha ak dersek, bu tanmda hem sylenebilir olan eylerin hem de olanlar snfna giren eylerin tam olarak ne olduu belli deildir. Bununla birlikte, olanlarn, dnyada meydana gelen olaylar veya durumlar olduunu dnmek aklc grnmektedir. Bu durumda, yukardaki tanmn ne demek istediini rnekler yoluyla aklayabiliriz. Eer ben imenlerin mavi olduunu sylersem, gereklik iinde olan durumu (yani, imenlerin yeil renkli olduunu) sylememi olurum. Baka bir deyile yanl dile getirmi olurum. Tersine, muzun sar renkli olduunu sylemek gerekten olan dile getirmek olduu iin doru olur. Aristotelesten yzyllar sonra yaayan ve savunduu felsefi grlerin temel yaps itibaryla Aristotelesi byk oranda izleyen Aquinolu Aziz Thomas (12251274) veya yaygn olarak bilinen adyla Thomas Aquinas doruluu u szlerle tanmlamtr: Veritas est adaequatio rei et intellectus (Doruluk var olan eylerle zihnin uygun olmasdr). Bu tanmn orjinal olarak Thomas Aquinasa ait olup olmad biraz tartmaldr ama, her durumda, sz konusu ifadenin karlk kuramnn felsefe sahnesinde net bir ekilde ortaya k noktas olarak kabul edildii sylenebilir. Buna karn, Thomas Aquinasn tanmnn baz belirsizlikler ierdiini de belirtmemiz gerekiyor. rnein, var olan eyler ve zihin kavramlar, karlk ilikisi balamnda, tam olarak nasl anlalmaldr? Bu gibi sorularn teknik ayrntlaryla yant bulabilmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Aristoteles mantna alternatif bir mantn (yani bantlar mantnn) ortaya kmas ve bununla ilintili olarak yeni bir metafizik tasarmn ekillenmesi ile olanakl olmutur. Gnmzn revata olan karlk kuramlarna baktmzda da, bundan yz yl nce retilmi fikirlere ve ontolojik yaklamlara dayandklarn grrz. O yzden, buradaki tartmalarmzn iyi anlalabilmesi asndan, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda zellikle zmleyici felsefede ortaya kan metafizik tasarm biraz aklamamz ve bunun doru ile ilintisini sergilememiz yararl olacaktr. Alg epistemolojisinden sz ederken, J. Searlen gereki bir felsefeci olduunu belirtmitik. Gerekilik, en genel anlamyla, zihnimizin gereklii yaratmadn ve zihnimizin dnda gerek bir varlk alannn (rnein, fiziksel nesnelerin) bulunduunu savlayan akmdr. Bundan yz yl kadar nce yaam olan B. Russell, G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gereki bir metafizik gr dile getirmiler ve bu gr nermesel dorunun yaps konusunda da son derece etkili olmutur. Sz konusu metafizik gre Russelln verdii isim mantksal atomculuk olmutur. Russella gre, zihnimizin dndaki varlk alan olgusal bir yapda
158
Bertrand Russell (Rasl okunur) gibi felsefecilere gre, gereklik iindeki olgular varlk alannn yap talarn olutururlar. Bir olgu, fiziksel nesnelerin belli nitelikleri veya bantlar edinmeleri sonucu oluur.
Epistemoloji
Olguculuk, karlk gelme kuramlar iinde en iyi bilinen grtr. Olgucular, doru nermelerin nesnel olgulara karlk geldiini savlar.
olumutur. Bunu aklamadan nce olgu kavramn net bir ekilde tanmlayalm. Olgu, gereklik iinde var olan eylerin belli zellikler almalar veya belli ilikiler iinde bulunmalar sonucunda ortaya kan ve durumsal snrlar nesnel olarak belirlenmi olan oluumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecilerin anlad ekliyle, temel unsurun katlmyla oluur: Nesneler, nitelikler ve bantlar. Bu sylediklerimizi imdi rneklerle aklamaya alalm. (1) Elimdeki elmann krmz olmas bir olgudur nk bu durum fiziksel bir nesnenin (yani, bir tikelin) bir nitelii (yani, bir tmeli) barndrmas sonucu olumutur. (2) Ben bahemdeki kavak aacyla am aac arasnda durduum zaman bir olgu meydana gelmektedir nk bu durum nesneyi ve nesnel bir banty (mekn/mesafe) ieren bir dnyasal durumdur. (3) Eer bahemdeki kavak aac benimle am aac arasnda duruyorsa, bu durumda, bir nceki rneimizde geen nesneler ve bant aynen bulunmasna ramen baka bir olgu oluur. Bunun nedeni, sz konusu olgusal unsurlarn dnyada farkl bir ekilde bir araya gelmeleri ve farkl bir durum yaratmalardr. Kedimin paspasn zerinde olmas ve paspasn kedimin zerinde olmas da bu trden bir rnektir: Olgunun tikelleri (kedi ve paspas) ve bant (zerinde olmak) ayndr ancak aralarndaki iliki farkl bir ekilde kurulmutur. (4) Eer ben babamn iki buuk metre uzunluunda olma durumundan bahsedersem, dnyada u an var olan bir olgudan bahsetmi olmam. Ancak, olanakl baka bir evrende babam iki buuk metre uzunluunda olsayd o dnyada babamn iki buuk metre olmas bir olgu olurdu. (5) Mantksal olarak bakldnda, bileik olgulardan sz etmek olanakl grnmektedir. Karn beyaz ve souk olmas bileik bir olgudur ve dnyada yer ald sylenebilir. (6) Olgularn mant asndan, baz bileimler olanakszdr. Mavi ve uzun gibi iki nitelii veya Aye ve Ahmet gibi iki ayr nesneyi bir araya getirince bir olgu olumaz. Ayrca, rnein, bir tan hasta veya salkl olmas da anlaml bir bileim deildir. Baka bir deyile, olgularn olumas ancak nesnelerin uygun nitelik ve bantlarla bilemesi sonucu oluur. Felsefe kariyerinin balarnda bir tr mantksal atomculuu savunan Wittgensteinn (2008, blm 1.1) szleriyle dersek, bu gr dnyay olgularn toplam olarak kurgular, nesnelerin toplam olarak deil. Yukardaki paragrafta verilen (3) rnekte belirttiimiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve bantlar farkl bir ekilde bir araya getirdiimizde farkl bir dnya ortaya kar. O hlde mantksal atomculuun yapt en nemli felsefi hamle, nesneler ontolojisinden veya Aristotelesden bu yana felsefede etkisini gsteren tzler ontolojisinden olgular ontolojisine gei yapmaktr. Bunun epistemoloji asndan neden nemli olduunu anlamak da zor deildir. Gereklii olgular temelinde tasarlayan byle bir ontoloji, nermesel bilginin hedefini de belirlemi olmaktadr. nermesel bilgi, dnyadaki olgularn bilgisidir. Olgular metafizii, veya ksaca olguculuk, bir yandan Aristotelesin ve Thomas Aquinasn doruluk tanmlarnda yer alan olanlar veya var olan eyler deyimlerine net bir aklama getirmekte ve bylece ontolojik tabloyu daha ak klmakta, te yandan da, epistemolojik adan, nermesel bilginin neyi hedeflediini ak bir ekilde sergilemektedir. Dnya olgulardan oluuyorsa, nermesel bilgi bu olgular doru temsil etme hedefine ynelme durumundadr. imdi bu trden bir olgular metafiziinin, yani olguculuun, neden bir karlk kuram olduunu aklayabiliriz. Karlk kuramlarna gre, doru, zneye veya sylemsellie ait olan bir unsurun nesneye veya gereklie ait unsurlara karlk gelmesi veya onlara uygun olmas ile gerekleir. Olguculuk gr, bu nesnel usurlarn dnyadaki olgular olduunu syler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
159
u savunan felsefeciler arasnda dorunun zne tarafnda neyin durduuna ilikin bir tartma balar. Bu tartmada, baz dnrler zihinsel durumlarn (rnein, inanlarn) olgulara karlk geldiini, bazlar szel olarak dile getirilen iddialarn olgulara karlk geldiini ve bazlar da nermelerin olgulara karlk geldiini savlamlardr. Hangi unsurlarn nesnel olgulara karlk geldii tartmas bu kitabn kapsam alannn dnda kalyor. Biz yukarda dile getirdiimiz baz nemli grleri zetleyerek bu blm noktalayacaz. Karlk kuramn savunan felsefeciler genellikle dorunun zihinsel durumlarn veya nermelerin gereklie veya varlk alanna karlk gelmeleri, onlara uymalar sonucu ktn savunurlar. Karlk kuramnda sz geen gereklik veya varlk konusunda en ayrntl felsefi aklamalar olgucu dnrlerden gelmitir. Olgucular, olgular ontolojik yap talar olarak almlar, olgunun unsurlarn aklamlar ve bylece dnyann varlksal yapsna ilikin metafizik bir tablo sunmulardr. Bu tablodaki olgular znelerden bamsz bir ekilde var olan eyler olarak anlaldndan dolay, olguculuun gereki bir gr olduunu da syleyebiliriz. Saduyuya uygun bir gr olduu sklkla dile getirilen karlk kuramn cazip klan ynSIRA SZDE lerin neler olabileceini kendi kelimelerinizle ifade etmeye aln. Bu altrma sizi karlk kuramna kar retilen grleri anlama ynnde de hazrlayacaktr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badam Kuram
Geleneksel doruluk grleri incelendiinde, karlk kuramnnOen U S R byk rakibinin badamclk olduu grlr. Badamclk F. H. Bradley ve B. Blanshard gibi dnrlerce savunulmu nemli bir felsefi grtr. Bu nitede badamc DKKAT doruluk kuramn irdeleyeceiz. Daha sonra, epistemolojik gerekelendirme nitesine geldiimizde, badamcln kant ve gereke boyutunu tartacaz. SIRA SZDE Badam kelimesi Trkede ska kullanlan bir deyim deildir. O yzden, bu deyimi net bir ekilde aklayarak tartmamza balayalm. Badam ile mantksal tutarllk birbirine olduka yakn kavramlardr, ancak aralarnda nemli bir AMALARIMIZ felsefi fark vardr. Eer bir nerme kmesi aralarnda eliki sergilemiyorlarsa bu kme tutarldr. u nermeyi gz nne alalm: KME-1: {Tavuklar suda yzemezler, Knal bir tavuktur, Knal suda ok iyi yzer} Eer bir arkadanz Knal adndaki tavuk konusunda bu nermeyi pe pee sylerse, onun tutarsz konutuunu syleyebilirsiniz. imdi baka bir kmeye bakalm.
NTERNET TELEVZYON K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
KME-2: {Tavuklar suda yzemezler, Benim kpeim suda yzebilir, Bugn deniz suyu ok souk} Eer arkadanz KME-2deki nermeleri pe pee sylerse, dediklerini tahminen biraz tuhaf ve alakasz bulursunuz ancak elikili konutuunu dnmezsiniz. KME-2deki nermeler birbirlerine aykr bir iddiada bulunmadklar iin elimezler ve tutarszlk sergilemezler.
160
Epistemoloji
Badamn ortaya kmas iin, ortada bir tutarszln veya elikinin olmamas yetmez. Badam olan bir kmenin elemanlarnn birbirlerini ieriksel olarak az ok desteklemesi beklenir. yle bir kmeyi gz nne alalm. KME-3: {Tavuklar bedensel olarak umaya uygun deillerdir, Tarihsel kaytlarda uan tavuklara ilikin bir bilgi yoktur, Bahemdeki tavuklarn kanat rpma hareketleri hibir zaman uma ile sonulanmamtr} KME-3teki nermeler birbiriyle elimemektedir ve bu anlamda KME-3 iin tutarldr diyebiliriz. Ancak bu zellikler KME-2 iin de geerlidir. KME-3n KME-2den fark, KME-3teki nermelerin ieriksel olarak birbirlerini desteklemesi, birbirlerinin doru olma olasln ykseltmeleridir. KME-3teki yarglar yalnzca mantksal olarak tutarl deildir; bu yarg ayn zamanda iyi bir ieriksel balant veya badam sergilemektedirler. Badam kavramnn felsefi anlam budur. imdi bir doruluk kuram olarak badamcl genel hatlaryla inceleyelim. Badamcla gre, belli bir inancn veya nermenin doru olmas onun dier inanlarla veya nermelerle badamasna, onlara uymasna baldr. Badamc doruluk kuram, nermelerin doru deeri kazanabilmesi iin onlarn zihinden bamsz bir gereklie (veya olguculuk asndan bakarsak, gereklik iindeki olgulara) karlk gelmesi gerektiini ileri sren karlk kuramnn hatal bir felsefi gre dayandn ne srer. Badamcla gre bu hatann temel nedeni, karlk kuramnn olgucu veya, daha genel olarak dersek, gereki bir varlk tasarmna dayanmasdr. Felsefe tarihinde ok ses getirmi olan bu nemli itiraz imdi daha ayrntl olarak irdeleyelim. lk olarak belirtmemiz gereken konu, badamcln karlk kuramna gre daha yakn alara ait bir dnce olduudur. Karlk kuram daha dorusu, karlk kuramnn metafizik altyaps belli belirsiz de olsa Platon ve Aristotelesin fikirlerinde buluna bilir. Buna karn, badamc kuramn ana fikrinin ortaya kmas Modern ada gereklemitir. Karlk kuram, belki de Eski Yunandan gelen alkanlklarla, nermesel doru bantsnn bir ucunda gerekliin kendisinin ya da znel olmayan nesnel unsurlarn bulunduunu ne srer. Badamc doruluk kuram ise bu tr bir nesnelci yaklamn ok byk bir sorun ierdiini iddia eder. Bu sorunun ne olduunu anlamak iin 5. nitede bahsettiimiz Berkeleyin ideac (veya maddecilik kart) grn tekrar gndeme getirelim. Berkeleye gre, zihinden tamamen bamsz bir madde veya nesne dncesi kabul edilemez. Algladmz nesnelerin alglanmam (veya asl) hllerinin nasl olduunu kafamzda canlandramayz. Alg, ister istemez, kendisini alglanan nesneye katar. Maddesel dnyann nesnelerinin zihinden tamamen bamsz olduunu ilan edip, ardndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, gerekten, kendi ilerinde) nasl olduklarndan sz etmek, Berkeleyci bir adan bakldnda, ok tutarl bir yaklam deildir. Eer zihnimizi kullanarak zihinsellikten etkilenmeden var olan maddesel bir gereklii aklamaya veya betimlemeye kalkarsak, madde dediimiz ey nesnelliini btnyle kaybetmez mi? Daha nemlisi, eer Berkeley haklysa, maddesel olan varlklar her tasarlaymzda zihinselliin iin iine girdiini ve maddesel olann epistemolojik anlamda elimizden katn kabul etmemiz gerekmez mi?
Badamcla gre; bir nermenin doru olmas iin o nermenin baka nermelerle badam iinde olmas gerekir.
161
Badamc gre gre; karlk kuramn savunanlar doru kavramn bir ynyle ar lde nesnelletirmektedir. Badamclarn eletirdii temel nokta, karlk kuramclarnn doru nermeleri doru klan gereklii zihinden btnyle bamsz olarak tasarlamalardr.
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerekleen bu tartmann nermesel doru konusunda kendisini nasl gstereceini tahmin etmek zor deildir. Karlk kuram, doruluk bantsnn nesnel ucunu insanlardan ve onlarn zihinlerinden bamsz bir alan olarak tasarlar. Karlk kuramna gre; talara, yldzlara ve karncalara ilikin olgularn var olmas bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kavramlarmza bal deildir. nsanlar bu evrende yok olsa bile talar belli ekillerde olacak, her yldz uzayn belli bir noktasnda yer kaplayacak ve karncalar yuvalarna yiyecek tayacaktr. Bu olgular gereklik iinde yer alrlar; sylemsellik ve zihinsellik bu trden olgular var veya yok etmez. Bizim deneyimsel nermelerimiz ite byle bir gereklie karlk gelerek doru olabilirler. Ancak, badamc dnrlere gre bu basit saptamalar ciddi bir sorun barndrmaktadr. Badamclara gre; bir nermenin gerekliin nesnel ve maddesel unsurlarna karlk gelmesi kabul edilemez bir dncedir. Bize olgu olarak grnen eyler, nemli bir anlamda, bizim olgularmz olmak, yani zihinsellikten ve sylemsellikten nasibini almak zorundadrlar. Biz ne kadar tersini dnme eilimi gsterirsek gsterelim, olgular inan sistemimizin izlerini tar. (Bu fikrin I. Kantn metafizik kart grleriyle ne kadar byk bir ortaklk tadn da gzlemleyebiliriz.) Baka bir deyile, badamsal ilikiler ve sylemsellik dnyada olgu olarak aldmz unsurlarn da iinde yer almak durumundadr. Bahemizdeki karncalara veya gkyzndeki Kutup Yldzna dair doru eyler sylediimizde, o doru nermeler kavramlarn kirletmedii bir gereklik alanndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde, karnca ve yldz bizim kavram ve inan sistemlerimizin paralar deil midir? te bu durum, dorunun ortaya kmasnda inanlarn oluturduu kavramsal sistemden ve bilgisel adan kurtulmann olanaksz olduunu gsterir. O hlde, badamclara gre, nermesel doruluk nasl oluur? Badamclarn buna verdii yant, Berkeleyin bir idea yalnzca ideaya benzeyebilir fikriyle nemli benzerlikler gsterir. Badamc felsefeciler, bir nermenin doru deeri kazanmasnn dier nermelerle badam iinde olmasyla olanakl olduunu savlar. nermelerin doruluu iin zihinlerden ve sylemsellikten bamsz nesnel olgulara veya benzeri metafiziksel kavramlara gnderme yapmamza gerek yoktur. Doru bir nerme, badam yksek bir nermeler sisteminin bir paras olduu iin dorudur. Baka bir deyile, doruluk ancak zihinselliin, dncenin veya dilsel yaplarn varlnda ve onlarn erevesinde anlalabilir. Bir nermenin badam sonucu doru deeri kazanmas fikri ilk bakta tuhaf grnebilir. Bunun temel bir nedeni, karlk kuramnn saduyuya olduka uygun bir gr sunmasdr. Dorunun ortaya kmas iin nesnel dnyann unsurlarna gereksinim olduu dncesi hem saduyusal anlamda ekicidir hem de pek ok felsefeciye olduka mantkl gelmektedir. Ancak buna yant olarak, karlk kuramnn da metafizik ynlerinden dolay baz nemli felsefi zorluklar olduuna iaret edilebilir. Badamcln pheli grnmesinin baka bir nedeni ise, bir sistem iinde badam sergilemenin doru zelliinin ortaya kmas iin yeterli olmad ynndeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiinin son derece uuk kak, hayal rn olan bir inan sistemi var. Belli bir nerme bylesi bir sistemle tutarllk iinde olursa biz o nermeyi doru mu kabul edeceiz? Bu itiraza verilecek yant, ncelikle, badam kavramnn tutarllktan ok daha fazlasn ierdiidir. Yukarda da akladmz gibi, badam gsteren bir kmenin elemanlar birbirlerinin doruluk olasln ykseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da udur: Badamsal yapda olan bir inan sisteminin iinde farkl yaplarda veya trlerde nermeler bulunur. Bunlarn bir ksm, algsal yapda deilken (rnein, Maya uy-
162
Epistemoloji
garl Avrupal igalciler tarafndan yok edildi, Bu ylki enflasyon oran geen ylkinden daha dk), bazlar algsal niteliktedir (rnein, u anda nmde duran bir sincap gryorum). Algsal ya da gzlemsel olarak ak olan badamsal bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals veya rastgele bir zemine doru kayamaz. Unutulmamaldr ki, badam kavram znel veya keyfi gibi bir anlama gelmemektedir. Badamcln tezi, dorunun yalnzca sylemin, zihinsel durumlarn, dilin ve nermelerin alannda ortaya kabileceidir. Olumsuzlama ile ifade edersek, zihinden bamsz gereklik doruluk bantlarna dorudan katlamaz. Badamcln tezini baka bir adan yle yorumlayabiliriz: Her ne kadar karlk kuram doruluun maddesel veya nesnel dnyadan kaynaklandn ne srse de, maddi dnyann nermeleri nasl doru yapt ak deildir. Karlk kuramn savunan olgucular (yani, gerekiler) nermelerimizin olgusal karlklarnn nesnel dnyada olduuna inanrlar. Ancak bu konu tartmaya ak grnmektedir. Temelde dilsel bir unsur olduunu syleyebileceimiz nermeler, dilsellikle hibir ilgisi olmayan nesnel gereklie veya olgulara nasl karlk gelir veya uygunluk gsterir? Eer bu konuda kuramsal bir sknt olduu kabul edilirse, karlk kuramnn ilk bata grnd kadar gl bir gr olmad ve badamclk kuramnn nemli bir noktaya iaret ettii de dnlebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badamcln, karlk kuramna neden olduka kkten bir kuramsal saldr olduu koSIRA SZDE nusunda kendi fikirlerinizi retin. Badamclk asndan bakldnda, dorunun karlk kuramnn en nemli kuramsal zayflnn ne olabilecei konusunda grnz beDNELM lirtin.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ada doruluk kuramlar arasnda gereksizlik kuram nemli bir yer tutar. Bu kuram (ngilizce adyla redundance) iin Trkede fazlalk ve tarlk adlar DKK T da kullanlmtr. AFrank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yzyl dnrleri tarafndan savunulmu olan gereksizlik kuramnn dier kuramlardan en byk fark, doru konusunda yeni bir seenek sunmaktansa, dorunun gereksiz bir niteleSIRA SZDE me olduunda srar etmesidir. Bu gr erevesinde gerekletirilen mantksal almalarn teknik ayrntlarAMALARIMIZ na girmeden gereksizlik kuramnn ana fikrini ve bu grn neden savunucularna aklc grndn aklayalm. Gereksizlik kuramna gre, doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhangi bir katks yoktur. Bir nermenin dile getirK T A yarg iin dorudur dediimiz zaman o dnceye bir katk dii dnce veya P yapm olmayz. rnek vermek gerekirse, P1 gibi bir nerme alalm: P1: L E V Z Y O N adet erik aac vardr. T E Bahemde Bu nermeyi iinde doru deyimi geen P2 ile karlatralm:
GereksizlikR Kuram S O U
TELEVZYON
NTERNET
Gereksizlik kuramn savunan dnrlere gre, doru yklemi fazladan bir bilgi iermez. Bir nermeyi dile getirmekle onun doru olduunu sylemek arasnda bir fark yoktur.
TERNET P2:NBahemde adet erik aac vardr nermesi dorudur.
Gereksizlik kuramna gre P2deki doru eklentisi gereksizdir. Doru nitelemesi P2de ifade edilmek istenen fikre yeni bir ierik katmaz. yle de dnebiliriz: P1i bilen bir zne, P2yi de bildiinde deneyimsel bilgisinde bir art veya genileme olmaz. O hlde, bir yklem olarak dorunun gereksiz olduunu syleyebiliriz.
163
Yukarda sunduumuz dncelerin nda akla gelecek sorulardan biri, eer gereksizlik kuram temelde haklysa doru gibi nemli bir yklemin ve kavramn ne ie yaraddr. Gereksizlik grn savunanlarn bazlar bu soruya yant verirken dorunun doal diller kapsamnda nasl kullanldna dikkat ekmilerdir. Biz doru ve yanl nitelemelerini, dile getirilen nermeleri onaylama veya deilleme iin kullanrz. rnein, eer ben Bahemde adet erik aac vardr nermesini dile getirdiimde bir baka zne Doru! kelimesini syleyerek yant verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlarm, ancak bu kelimeyi syleyenin yeni bir ey sylediini dnmem. Tersine, eer o kii Yanl! diyerek dediklerime tepki gsterirse, ben bunu sylediim yargya katlmama olarak anlarm. Doru ve yanl kavramlarnn gndelik dilsel balamlardaki bu trden kstl kullanmlar dnda bir ilevi yoktur. Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik grn savunan dnrlerin ounun, doru kavramnn felsefi olarak abartlmasndan rahatsz olduklardr. Karlk veya badamclk kuramn savunan felsefeciler dorunun bir yaps ya da en azndan deimez bir z olduunu varsayarlar. Baka bir deyile, tm doru nermeleri ortaklatran bir nitelik olduunu ve doruyu tanmlama, onun zn bulma abasnn nemli bir ilev olduunu dnrler. Gereksizlik grnn savunucular ise tam da bu noktaya kar karlar. Doruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik grne getirebilecekleri bir eletiri udur: Belli dilsel balamlarda, bir nermeden doru yklemini veya nitelemesini kaldrmann ok byk bir fark yarataca hatta doruyu kaldrmann olanaksz olduu durumlar dnebiliriz. Ustamn azndan kan her cmle dorudur gibi bir cmle yukarda verdiimiz P2ye benzememektedir nk bu cmleden dorudur yklemini kaldrmamz olanaksz grnmektedir. Ancak gereksizlik grnn savunucularnn buna bir yant bulunmaktadr. Onlara gre, Ustamn azndan kan her cmle dorudur iddias mantksal olarak yle ifade edilebilir: Her x iddias iin znesi x iddiasnda bulunuyorsa, o hlde x. Elbette bu son belirttiimiz cmlenin Ustamn azndan kan her cmle dorudur iddiasna elenik olup olmayaca, felsefeciler arasnda bir tartma konusudur.
Pragmaclk
Pragmaclk 19. yzyln sonlarndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm ve dnce tarihinde derin bir iz brakmtr. Pragmaclk deyiminin ngilizce orjinali pragmatismdir. Deyimin Yunanca kklerine indiimizde ise, pratiklik, somut ilevler, eylem gibi anlamlarla karlarz. Trkede bazen bu akm iin eylemcilik deyimi de kullanlr. Ancak eylem kavram Trkeye farkl anlamlarla yerletii iin bu deyim yanltc olma riski tamaktadr. Bu blmde pragmacln doruluk ile ilgili tezlerini inceleyeceiz. Pragmac bir perspektiften bakarsak, geleneksel karlk kuram gereklii kavramaya alan zneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktadr. Bu geleneksel (gereki) yaklama gre, insanlarn alglayaca ve kavrayaca gereklik insanlarn yaratt bir varlk alan deildir. Bilmek, esas itibaryla, nesnel gereklii zihne veya dile kopyalamaktr. Nesneler zneleri etkiler ancak bilgisel srelerde znelerin nesne zerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gereki gre ilk ciddi tepki, daha nce de belirttiimiz gibi, Kanttan gelmitir. Ancak Kant, itirazlarn temelde usu ve bilisel bir zeminde sunmutur. Her ne kadar pragmaclk da gereki metafizie kar bir akm olarak ortaya km olsa da, pragmac gr-
164
Epistemoloji
William James pragmac doruluk kuramnn en nde gelen savunucusu olmutur. Jamese gre, doruluk soyut bir kavram veya bant deildir. Doruluk kavram, eylemlerden, faydadan ve somut sonulardan bamsz olamaz.
n hareket noktas daha farkl olmutur. Pragmacln byk dnrleri arasnda Charles Sanders Peirce, William James ve John Deweyi sayabiliriz. Bu pragmac dnrlere gre, bizim bir nermenin veya yargnn doruluundan sz etmemiz, yaadmz dnya iinde gerekletirdiimiz eylemlerden, nesneleri anlama ve dntrme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir nermenin doru veya yanl olduu sav, nerme ve gereklik arasnda oluan gizemli bir felsefi (varlksal, anlambilimsel) ba yoluyla deil, o nermenin insanlarca deneyimlenebilecek sonular, belirtileri ve etkileri aracl ile geerlilik kazanr. Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum ve doru adn verdiimiz nitelik, doa ve toplum iinde eylemde ya da ilevde bulunan insanlarn ilgileri ve beklentileri tarafndan belirlenir ve ekillendirilir. Her ne kadar pragmacln kurucusu Peirce olsa da, doru kavram konusunda en ilgin pragmac (ve, genel anlamda, gerekilik kart) fikirleri W. James sunmutur. Baz yorumcularn da fark ettii gibi, Jamesin dorulua ilikin syledikleri yer yer tutarszlk gstermektedir. O yzden, Jamesin gr bazen kkten pragmaclk bazen de lml gerekilik eklinde yorumlanmtr. Jamese gre, nermesel doru konusunda karlk kuramclarnn yapt en byk hata, doru kavramn ar lde nesnelletirmek ve bylece onun gerek insanlarla ve eylemlerle olan ilikisini gzden karmaktr. Doruluk, nermeler ile gerekliin unsurlar arasnda kendiliinden kurulan duraan bir metafizik bant deildir. Tam tersine, insanlarn dnyayla olan alveriinin her aamasnda ortaya kan ve insanlarn eylemlerinden etkilenen bir olgudur. Jamese gre doru ayn zenginlik veya devlet gibi insanlarn rettii, insanlarn dnyasna ait olan bir eydir. Jamesin doruluk konusunda verdii tanmlar, karlk kuramnn sunduu metafiziin tam tersi yndedir. Jamese gre, doru inanlar ile inanmamzn faydal olaca inanlar arasnda kesin bir izgi izmek olanakszdr. Jamesin Pragmaclk adl kitabnda verdii bir betimlemeye gre, doru inanlar bizim benimsediimiz, geerliliini gsterdiimiz, desteklediimiz ve onaylayabildiklerimizdir. Baka bir deyile, doru, bizim pratikte i grmeyen, fayda getirmeyen, gvenilir veya tutarl olmayan ve eyleme dkldnde bize aykr gelen eylerin tersine karlk gelen kavrama verdiimiz bir addr. Doru, gnlk eylemlerimizin iinde ortaya kan ve felsefi ynden ok da abartlmamas gereken bir soyutlamadr. Kendisinden beklenenin aksine, James karlk kuramnn genel ifadesine itiraz etmemektedir. Onun kesin bir ekilde kar kt ey, bu tanmn arkasndaki gereki varsaymlardr. Pragmac gre gre, doruluk ve karlk ancak bireylerin eylemlerinin sonular yoluyla anlalabilir. Yaayan insanlarla ve onlarn eylemleriyle ilintilendirilmeyen karlklar ii bo felsefi soyutlamalar olmaktan teye gidemeyecektir. James bu konuda u ilgin rnei verir. Zihnimizdeki duvar saati imgesinin duvarda gerekten asl olan saatin bir kopyas olduunu ve ona uyduunu varsayalm. Sormamz gereken soru udur: Buradaki kopyalama, uyma veya karlk tam olarak ne anlama gelir? Yalnzca saatin grntsnn zihnimde belirmesi veya yalnzca saatin duvarda asl olduu olgusunu zihinsel olarak temsil etmem benim nermesel doruya ulamam veya bilgilenmem iin yeterli midir? Saatin almasna ilikin deneyimlenebilecek unsurlarn (rnein, saatin zaman gstermesi, iindeki yaylarn esneyebilme zellii, vb.) bylesi bir kopyalamann iinde nereye oturduu aka belirtilmedii srece, zihin ve nesne arasndaki rtmeler ya da uyumalar ciddi bir felsefi aklama sunma anlamnda yetersiz kalacaktr. Gereki bir felsefecinin ilgilendii konu, bir nerme ve nesnel
165
gereklik arasndaki varlksal/bilgisel ilikidir. Ve bu iliki soyut bir bantdr. Jamese gre ise, eer olgu-nerme uyumas sonucunda bir doru bants oluuyor ancak bu dorunun insanlarn pratik yaamlarn etkileyecek herhangi bir sonucu olmuyorsa, o dorunun varlndan bahsetmek anlamszdr. Elbette burada Jamesin kastettii etki, fayda ve sonu, znel veya benmerkezci bir ekilde anlalmamaldr. Pragmac gr biraz yzeysel bir ekilde yorumlayan baz dnrler, James gibi felsefecilerin doru kavram ile kiiye faydas dokunan, ksa vadede i gren, yaam kolaylatran gibi kavramlar bir tuttuklarn sanmlardr. Oysa Jamesin kastettii bu trden basit ve ocuksu bir tasarm deildir. James, insanlarn yaam iinde gerekletirdii eylerin dorunun zeminini hazrladn savlamaktadr. Farkl bir tarzda ifade edersek, James, insandan bamsz gerekliin dorular ontolojik bir ekilde oluturup evrene datmasnn olanaksz ve hatta anlamsz olduunu sylemektedir. Aalar ve talar elbette biz olmadan da var olacaktr; ancak aalara ve talara ilikin doru olarak sralayabileceimiz her ey aslnda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabileceimiz ve zerinde eylemler yapabileceimiz ynlerini iermek durumundadr. O hlde, Jamesin pragmac grlerinden karmamz gereken en nemli derslerden biri u ekilde ifade edilebilir: inde yaadmz dnyada insanlar olmasayd, doruluk bantlar ya da doruluk nitelii de olmayacakt. Ancak bu James iin insanlarn yokluunda zihinden bamsz gerekliin olmayaca anlamna gelmemektedir. Baka bir deyile, James kesinlikle Berkeleyci bir ideacl savunuyor deildir. Onun vurgulamaya alt konu, dorularn yapm sz konusu olduu srece bizi ilgilendiren varlk alannn yalnzca insann deneyimine ve eylemine alan gereklik kesitleri olduudur. James, doru nermeler balamnda, geleneksel karlk kuramn ve onun varsayd varlksal gereki bak aka reddeder. Ona gre, zihinsel veya znel olanla nesnel olan arasnda gerekten bir rtm veya karlk bants var ise, bu bant ancak deneyim iinde ve etkileri gzlemlenebilecek bir ekilde olmaldr. Karlk yoluyla ortaya kan dorular yalnzca insann kavrayabilecei ve etkileim iinde olduu bir dnya iinde anlam kazanabilir. Baka bir deyile, zihinsel olann zihinden tamamen bamsz olan kopyalamas ii bo bir felsefi tasarmdr. Pragmac grn tezlerine son nitede tekrar dneceiz ve bu akmn gnmz felsefesini ve zellikle epistemoloji alann nasl etkilediini daha yakndan irdeleyeceiz. William Jamesin grnn zaman zaman birbiriyle elien iddialar barndrd yorumSIRA SZDE cular tarafndan dile getirilmitir. Bu elikili grnen unsurlar kendi kelimelerinizle ifade edin ve Jamesin fikirlerinin nasl tutarl bir hle getirilebilecei konusunda fikirler DNELM retin.
William James, insanlarn ve onlarn eylemlerinin yokluunda dorunun olamayacan ne srer. Ancak bu fikir, bizim fiziksel gereklii yaratmakta olduumuz anlamna gelmez.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES

Bu nitede drt temel doruluk kuram inceledik. Bu drt kuramdan en bilineni DKKAT ve felsefeciler arasnda en tartlm olan karlk kuramdr. lgin bir ekilde, dier kuramn esas itibaryla karlk kuramn hedef alarak ortaya kt syleneSIRA SZDE bilir. Ald eletiriler karsnda karlk grnn kuramsal ekiciliini yitirmi olduunu sylemek zor olsa da, bu gr benimseyen dnrler rakiplerinin ynelttii ar eletirlerin nda belli dnler vermi ve dier grn belli fiAMALARIMIZ kirlerini kabul etmilerdir. Bu durum zellikle 1980lerden bu yana retilen karlk kuramlarnda kendisini gstermektedir. rnein, gnmzde pek ok gerekK T A P
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
166
Epistemoloji
i felsefeci olgu kavramna insandan, zihinden, eylemden bamsz olan gerekliin unsuru eklinde yaklamay brakmakta ve olgular yaadmz ve kavradmz dnyada gerekleen durumlar eklinde anlamaktadr. Yukarda akladmz kuramlarn bazlarnn birbirine benzer ynler tad hemen fark edilecektir. rnein, pragmacln geleneksel karlk kuramn reddetmesi sonucu badamcla yaklat dnlebilir. Yukarda da akladmz gibi, badamclk, nermelerin zihinden bamsz bir gerekliin kopyalanmas yoluyla deil, bir sistem iinde birbirleriyle badamalar ve birbirlerini desteklemeleri sonucunda doru deeri aldn savunur. James de Pragmaclk kitabnda doru deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birletirilmesi dnda bir anlam tamadn sylemektedir. Karlk kuramnn en temel iddias ile elien ve bir btn iinde badam dncesini n plana karan bu fikrin Jamesi bir badamc yapacan varsaymak ilk bakta akla uygun grlebilir. Ancak bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Jamesin burada kastettii, inanlarn veya nermelerin soyut nesneler olarak badam sergilemesi deil, eski ve yeni deneyimlerin akp birbirlerini daha ileriye tamalardr. Dahas, bu durum soyut bir bantdan ok, bireylerin eylemleri iinde kimlik bulan ve btnyle devingen olan bir srece iaret etmektedir. Jamese gre, yeni dorular, eski dorular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karlkl olarak deitirmeleriyle ortaya kar. Genel olarak dersek, pragmacln hem badamclktan hem de gereksizlik kuramndan en byk fark, doruluk bantlarn soyut zeminlerde deil, insanlarn eylemlerinde bulmaya almasdr. Kitabn sonraki nitelerinde, nermesel doru kavramnn epistemolojik tartmalarda nasl yer aldn sergileyecek ve son nitede de doru kavramna tekrar dnerek ada eletirel yaklamlarn doruluk konusunda ne srd baz kritik fikirleri tartacaz.
167
zet
A M A
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilmek. nceki nitelerde nerme ve nermesel doru kavramlarna ilikin temel baz aklamalar yapmtk. Bu nitede nermesel doru konusunu derinletirerek epistemoloji iin nemini gsterdik. nerme, bir cmlenin veya ifadenin dnsel ve (daha nemlisi) yargsal ierii olarak anlalabilir. Bu anlamda, nermeler doru veya yanl olmak zorundadr. nermesel doru kavramn incelediimizde ise, bu kavramn ontoloji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yakndan ilgilendirdiini grrz. nermelerin doru deerini kazanmasnn dnyadaki durumlar ile ilgisinin bulunduu dnlr. Bizim deneyimsel inanlarmz da genellikle doruyu yakalama hedefi tar. nsanlar dnyaya ilikin inanlarnn yanl deil, doru olmasn arzularlar. Buna ek olarak, dorunun belli bir z deeri olduu da sylenebilir. Yalanlar ve yanlsamalar ieren bir yaam zevkli olsa bile insanlar genellikle Matrix filmine ilikin tartmalarmz anmsarsak doruyu hedefler ve doru bilgiye ulamay yelerler. Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilmek. En nde gelen doruluk kuramlar karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclktr. Karlk kuramna gre, bir nermeyi doru yapan ey, nesnel ve zihinden bamsz gerekliktir. Karlk kuramnn en iyi bilinen rnei olguculuk grdr. Olgucular, dorunun ortaya kmas iin inanlar veya nermeler ile gereklik iindeki olgular arasnda bir uyum ya da karlk gelme durumunun olmas gerektiini dnrler. Bu saduyuya uygun gre nemli bir itiraz badamc felsefecilerden gelmitir. Badamclara gre, bir nermenin doru olabilmesi ancak badam olan bir kmenin veya sistemin bir paras olmakla olanakldr. Gereksizlik grne gre ise, doru son derece gereksiz bir niteleme veya yklemdir nk bir nermeyi dile getirmekle onun doru olduunu sylemek nihayetinde ayndr. Son olarak da, pragmac doruluk grne gre, do-
ru dediimiz kavram, soyut veya metafizik bir bant deil, eylemlerimizin sonucu ortaya kan, bizim dnyamza ait bir kavram olmak durumundadr. Baka bir deyile, insanlar eylemleri ile dorunun ortaya kmasn salarlar. nsan, doru kavram balamnda edilgen deil etkendir. Doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini aklayabilmek. Karlk kuram, tarihsel olarak derin bir gemie sahiptir ve saduyuya uygun grn ile de konu zerinde dnen insanlara hep ekici gelmitir. Karlk veya rtme dncesi, znel ve nesnel unsurlar bir araya getirme hedefi tar ve bu ynyle doruyu gereklikle ilintilendirme tr bir ilevi yerine getirdiini iddia eder. Ancak bu nitede incelediimiz dier grler, dorunun insanlardan bamsz, tmyle nesnel ve hatta metafizik bir boyutu olduu fikrine pheyle yaklamlardr. rnein, badamcla ve pragmacla gre, bir nermenin zihinden bamsz bir gereklik kesitine karlk gelme yoluyla doru deeri kazanmas olanakl deildir. Badamcla gre, bizim dilsel veya dnsel sistemlerimizin etkilemedii bir varlk alan dorunun olumas iini stlenemez. Pragmacla gre ise, gerek ve doru ancak insan eylemleri erevesinde anlaml hle gelir. Bu grler znel unsurlar vurgulamalar ile dikkat ekmitir. Ancak karlk kuramn savunan dnrler, nesnelliin doru iin nemli bir boyut olduunu ve dier grlerin bu boyutun hakkn tam olarak veremeyeceini savlamlardr. te yandan, her ne kadar temel yaklamlarn deitirmeseler de, karlk kuramclarnn da pragmac ve badamc eletirilerden belli dersler kardn ve grlerini ada gelimeler nda gzden geirdiklerini sylemeliyiz.
AM A
A M A
168
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte olduu konusunda, aadaki klardan hangisi sizce en doru seenei sunmaktadr? a. nermesel doru konusu felsefede mantk alan erevesinde incelenir. b. nermesel doru konusu felsefede metafizik alan erevesinde incelenir. c. nermesel doru, ok boyutlu bir sorunsal olmas nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve epistemoloji gibi alanlarn kapsamnda incelenir. d. nermesel doru, konunun doas gerei, esas olarak etik ve siyaset kuramlar kapsamnda incelenir. e. nermesel doru, konunun doas gerei, esas olarak gerekelendirme ve kant kuramlar kapsamnda incelenir. 2. Doru nerme kavramnn bilgi ve varlk aratrmalar asndan irdelenmeye deer bir konu olduunu savlayan bir felsefecinin temel bir gerekesi aadakilerden hangisi olamaz? a. Doal bir tr olan insann hayatta kalp trn devam ettirebilmesi asndan doru gzlemsel yarglara sahip olmak nemlidir. b. Dnyaya ilikin sahip olduumuz deneyimsel inanlarmzn esas hedefi doru nermelerdir. c. nermesel doru bilgisel gerekelendirme sreleri iin normatif bir ama oluturur. d. Felsefi bir adan bakldnda, doru nerme ve erdem kavramlar arasnda mantksal bir iliki olduu grlebilir. e. Doru, kendi z deerinden dolay nemli bir kavram olarak grlebilir. 3. Karlk kuramnn zn betimlemek iin tek bir deyim kullanmak gerekse, aadakilerden hangisi bu i iin uygun olmazd? a. Tutarllk b. Uyum c. rtme d. Uygunluk e. Uyuum 4. Aadakilerden hangisi olguculuk gr iin sylenebilir? a. Olguculua gre, nermesel doru iki fiziksel olgunun birbiriyle tutarllk gstermesi sonucu ortaya kar. b. nermesel doru konusu erevesinde, olguculuk kuram ve karlk kuram birbirine zt iki gr ifade eder. c. Olgucu ontolojiye gre, doru nermelere karlk gelen olgular insanlarn zihinsel durumlarnn yaratt hallerdir. d. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya kmas ancak nermelerin, inanlarn veya benzer znel unsurlarn birbirlerine karlk gelmeleri ile olanakldr. e. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya kmas nermelerin, inanlarn veya benzer znel unsurlarn gereklik iindeki olgulara karlk gelmeleri ile olanakldr. 5. Olgularn genel mantksal yaps dnlrse, aadakilerden hangisi yanltr? a. u anda okumakta olduunuz kitap gerekten olan bir olgudur. b. Yaayan her insann bir kalbinin olmas gerekten olan bir olgudur. c. Dnyann ay etrafnda dnmesi gerekte olmayan ancak olanakl bir evrende gerekleebilecek bir olgudur. d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sanda olmas ile siyah kalemimin mavi kalemimin sanda olmas farkl olgulardr. e. ki nesnenin aralarnda bir metrelik mesafe olacak ekilde yanyana bulunmalar gerek bir olgunun olumasna neden olur.
169
6. Aadakilerden hangisi badamclk gr iin sylenebilir? a. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin zihinden bamsz olgular ile badam ilikisi iinde olmasyla olanakldr. b. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin zihinden bamsz iki olgunun badam ilikisi iinde olmasyla olanakldr. c. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin badam zellii olan bir kmenin eleman olmasyla olanakl hle gelir. d. Badamclk, olguculuun zel bir trne verilen addr. e. Badamclk, karlk kuramnn zel bir trne verilen addr. 7. Aadakilerden hangisi badamcln karlk kuramna ynelttii temel bir eletiridir? a. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin nesne tarafn btnyle zihinden bamsz klarak nemli bir soruna yol aar. b. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken nesnel dnyann dorunun oluumuna katksn yeteri kadar hesaba katmamaktadr. c. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken ontolojik unsurlar yeteri kadar hesaba katmamaktadr. d. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin zne tarafn btnyle zihinden bamsz klarak nemli bir soruna yol aar. e. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinde nesnel olgular devreden kararak nemli bir soruna yol aar. 8. Pragmac doruluk kuram iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya kmasnda eylemlerin ve pratik koullarn belirleyici olduuna inanrlar. b. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya kmasnda zihinden bamsz gerekliin esas rol oynad fikrine katlmazlar. c. Pragmaclar, genel olarak, dorunun anlalmas iin znelerin zihinsel durumlar zerine odaklanlmas gerektiine inanrlar. d. Pragmaclar, genel olarak, karlk kuramnn olgusal tasarmna kar kmlardr. e. Pragmaclar, genel olarak, doruluu bireylerin anlk tercihlerine veya kiisel yararlarna indirgeme eiliminde deillerdir.
9. Aadakilerden hangisi gereksizlik kuramn en iyi ekilde ifade eder? a. P dorudur nermesi ile P faydaldr nermesi badam iindedir. b. P dorudur nermesi ile P olgusu badam iindedir. c. P olgusu ile P gerekelendirilmitir nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. d. P nermesi ile P dorudur nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. e. P nermesi ile P olgusu dorudur nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. 10. Aadakilerden hangisi William Jamesin doruluk konusundaki grn en iyi zetleyen nermedir? a. Eer iinde bulunduumuz dnyada nermeler ve onlarn anlamsal ierikleri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. b. Eer iinde bulunduumuz dnyada insanlar ve eylemleri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. c. Eer iinde bulunduumuz dnyada nesnel olgular olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. d. Eer iinde bulunduumuz dnyada badam ilikileri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. e. Eer iinde bulunduumuz dnyada zihinler ve deneyimsel bilgi olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt.
170
Epistemoloji
Okuma Paras
Pragmaclk Ne Demektir? Birka yl nce benim de ilerinde bulunduum bir grup arkadan dada kurduklar bir kampta, yalnz bama yaptm bir gezintiden dndm zaman herkesi etrefil bir metafizik tartmaya dalm grdm. Tartmann konusu bir sincapt canl bir sincabn bir aa gvdesine trmand ve bu srada da bir gzleyici adamn aacn br yannn karsnda durduu farz ediliyordu. Bu adam, aacn etrafnda hzl hzl dnerek sincab gremeye alyor, ama ne kadar hzl yrrse yrsn sincap da aacn ters yannda ayn hzla hareket ediyor ve aac daima adamla kendisi arasnda tutuyor, yle ki adamn kendisini grmesi imknsz oluyor. imdi bundan kan metafizik tartma udur: Adam, sincabn etrafnda dnyor mu, dnmyor mu? Aacn etrafnda dnyor, buras ak, sincap da aacn zerindedir; fakat sincabn etrafnda dnyor mu? aknlk iinde uzun zaman oyalandktan sonra, tartma darmadank bir hale gelmitir. Herkes bir yan tutmu ve onun zerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin says birbirine denkti, bunun iin beni grdklerinde her iki taraf da, kendilerine katlp ounluu meydana getirmek zere bana bavurdular. Aklma iskolstiklerin, ne zaman bir elimeyle karlarsanz bir ayrma yapnz, diye mehur sz geldi; hemen aranmaya koyuldum: u veya bu tarafn hakl olmas dedim, sincabn etrafnda yrmekten pratik olarak neyi anlatmak istediinize baldr. Eer sincabn kuzeyinden dousuna, sonra gneyine, sonra batsna ve tekrar kuzeyine gitmeyi demek istiyorsanz, apaktr ki adam onun etrafnda dner, nk arka arkaya gelen durularda bulunur. Yok eer nce sincabn karsnda, sonra sanda, sonra arkasnda, sonra solunda, en son olarak da yine karsnda bulunmay demek istiyorsanz, yine apaktr ki adam onun etrafnda dnemez, nk aacn etrafnda insanla birlikte dnen sincap, her defasnda nn adama kar, srtn da baka tarafa evrik tutar. Ayrmay yapn, ortada tartacak bir ey kalmaz. Etrafnda yrmek fiilini, u veya bu pratik ekil ierisinde anlaynza gre, her iki taraf da hakl, her iki taraf da hakszdr. Tartanlarn en hararetlilerinden bir ikisi, Safsatay, iskolastik kl krka yarmay brakalm, u namuslu etrafnda, kelimesi zerinde konuuyoruz diyerek benim szlerimi karmatrc bir kaamak diye adlandrdlarsa da, ounluk benim yaptm ayrmann tartmay yattrdna inanr grnd. Bu alelde hikyeyi anlatmamn sebebi, pragmatik metot diye bahsettiim eyin basit bir rnei olmasdr. Pragmatik metot, her eyden nce, baka trl son verilemiyecek olan metafizik tartmalarn yattrlmas metodudur. Dnya tek midir, ok mu? Kadere mi baldr, yoksa hr mdr? Maddi midir, ruhi mi? -te birtakm kavramlar ki dnya hakknda doru olmalar da olmamalar da kabildir; ve bu eit kavramlar zerindeki tartmalarn sonu gelmez. Byle hallerde pragmatik metot, her bir kavram, kendilerinden deer verilebilecek pratik sonular karmak suretiyle tefsir etmeye almaktr. Bu kavram, dier kavramdan daha doru olsayd, herhangi bir kimse iin, pratik bakmdan ne gibi bir ayrlk yoksa, u halde pratik bakmdan her iki fikir de ayn eye karlk olmaktadr ve her eit tartma yersizdir. Tartma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya brn doru diye kabul ettiimizde pratik bir ayrln doacan gsterebilmemiz gereklidir. (...) Kendilerinden pratik bir sonu karlmas yolundaki bu basit teste konu yaplr yaplmaz, birok felsefe tartmalarnn nasl manaszlkla kucak kucaa geldiklerini grmek, insan hayrete drr. Herhangi bir yerde bir ayrm meydana getirmeyen bir ayrm (difference), hibir yerde var olamaz somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhangi bir ahsa, herhangi bir ekilde, herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir hareket tarznda kendini aa vurmayan hibir, soyut hakikatte var olamaz. Felsefenin btn grevi, bu dnya forml, yahut u dnya formlnn doru olmasnn, hayatmzn belli anlarnda sizin ve benim zerimizde ne gibi bir ayrm douracan anlamak olmaldr. Kaynak: William James. (1986) Pragmaclk I. ev. Muzaffer Akn. stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 3234, 37
171

1. c Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Dorunun Felsefi nemi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte olduunu reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Dorunun Felsefi nemi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Doru kavramnn bilgisel nemini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Dorunun karlk kuramn esas itibaryla aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Olguculuk grn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Olgu kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Badam Kuram ksmn yeniden okuyun. Badamclk grnn inceliklerini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ve Badam Kuram ksmlarn yeniden okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine nasl bir eletiri ynelttiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk ksmn yeniden okuyun. Pragmac perspektifi daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gereksizlik Kuram ksmn yeniden okuyun. Gereksizlik kuramnn ana fikrini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk ksmn yeniden okuyun. William Jamesin grlerini daha iyi kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Karlk kuramnn saduyuya uygun bir gr olarak alglanmasnn temel nedeni, cmlelerin veya nermelerin doru olmalarn salayan koullarn fiziksel dnyaya ait olduu ynndeki sezgilerimize uygun bir yaklam sunmasdr. Saduyusal adan bakldnda, doal bir dil yoluyla ifade edilen nermelerin doru veya yanl deeri kazanmasn salayan unsurlarn, znelerin kiisel durumlarnda deil, nesneler dnyasnda bulunduunu dnmek aklc grnmektedir. rnein, herhangi bir nesnenin ekline ilikin belli bir inanca sahip isek, o inancn doru veya yanl olmasnn bizim tercihlerimiz, arzularmz, beklentilerimiz, umutlarmz, dnya grmz, tarihselliimiz, toplumsal balammz ve benzer unsurlar tarafndan belirlendiini dnmeyiz. Bu durum, doruluk bantsnn bir ucunun zneye ve znellie ilikin iken, dier ucunun da nesneye ve zneden bamsz unsurlara ilikin olduu ynndeki inancmz pekitirir. Sra Sizde 2 Karlk kuramnn saduyuya uygun bir gr olarak grldnden yukarda sz etmitik. nermelerin doru olmalar iin zihinden bamsz gereklie uygun olmalar ynndeki yaklam oumuza aklc gelir. Limonlarn sar renkte olduu konusundaki inancmzn znel koullar deil, dnyann nesnel durumlar nedeniyle doru olduunu syleriz. Ancak bu konu zerinde biraz dndmzde, daha nce aklmzdan gemeyen baka bir akl yrtmenin de olanakl olduu ortaya kar. Nesnel olgular olarak aldmz ve insana ait unsurlar tamadna inandmz gereklik kesitleri, gerekten de herhangi bir znellik tamayan oluumlar mdr? Gndelik yaammzn iinden bir rnek dnelim. Evimin nnde iki arabann arpmas sonucu bir trafik kazasnn meydana gelmesi bir olgudur. Bu durumun nesnel dnyaya ait olduu, benim zihinsel durumlarmdan bamsz olarak ortaya kt savunulabilir. Ancak bu trden bir olgunun bizim kavramlarmza, deerlerimize ve konutuumuz doal dile bal olmad sylenebilir mi? Kaza olgusu, zihinsel veya dilsel yaps bizden ok farkl bir canl iin de ayn olgu olur muydu? Eer bu dnce zincirini devam ettirirsek, badamc bir adan bakldnda, karlk kuramnn olduka metafizik (veya ar nesnelci) bir yn ierdiini ve bunun kuram zayflatabileceini dnebiliriz.
2. d
3. a
4. e
5. a
6. c
7. a
8. c
9. d
10. b
172
Epistemoloji
Sra Sizde 3 William James doru kavramyla fayda kavramn bir arada tutarak felsefe tarihinde tartmalara neden olmu bir dnrdr. Ebette fayda kavramna vurgu yapan bir felsefecinin, olduka znel ve grececi bir varlk ve bilgi kuram savunmasn bekleriz. Fayda kavram kiilere, kltrlere ve durumlara gre deikenlik gsterir. Belli bir adan bakldnda yararl olan bir olgu, baka bir adan faydal grnmeyebilir. O hlde, faydac veya pragmac bir doruluk grnn nesnellii dlamas olaan bir durum olacaktr. Ancak, James ayn zamanda kkten bir znelcilii savunuyor da diyemeyiz. Jamese gre, gerekliin, dorunun ve bilginin ortaya kmas insan eylemleri ile olanakldr. Buna karn, Jamesin zihinci veya ideac bir felsefeci olmad da aktr. Eylemler kafamzn iinde deil dnya iinde gerekletirdiimiz eylerdir ve Jamese gre, bizim zerinde yaadmz dnyay veya varlk alann yarattmz iddia etmemiz de yanl olur. James, rnein, yer ekimi gibi fiziksel gleri de insann eylemlerinin yarattn dnyor deildir. O yzden, Jamesin gr genellikle eylemlerin yaratc gcne byk bir vurgu yapsa da, baz temel gereki fikirleri de bnyesinde barndrmaktadr diyebiliriz. Bu iki eilimin bir araya gelmesinin tutarl bir tablo yaratp yaratmad ise tartmaya aktr.
Peirce, C. S. (1905). What Pragmatism Is, The Monist 15:2, 161-181. Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge: The MIT Press. Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Allen & Unvin. Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: Westview Press. Tepe, H. (2003). Platondan Habermasa Felsefede Doruluk ya da Hakikat. 2. basm, Ankara: mge Kitabevi. Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of Truth. New York: Routledge. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar.

Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth. London: Cornell University Press. Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2, New York: Macmillan Publ. Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality. Oxford: Clarendon Press. David, M. (1994). Correspondence and Disquotation. New York: Oxford University Press. Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil Blackwell. James, W. (1986). Pragmaclk. eviren: Muzaffer Akn, stanbul: Milli Eitim Basmevi. James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York: Longmans, Green and Co. Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press.
9
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilecek, Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini aklayabilecek, Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanm zmleme Kavramsal koul Bilginin gerek ve yeter koullar Gettier
Bilgi Kavramnn zmlemesi
GR BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR BLGNN ZMLEMES VE TANIMI EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI

Yaamdan rnekler Gndelik konumalarmz srasnda, doal olarak, belli anlamsal ayrmlar ve incelikleri gzetmeyiz. rnein, saysal lotoda alt rakamn hepsini birden tutturan bir ahstan sz ederken lotoyu kazanan kii, lotoyu bilen kii veya lotoda kazanan saylar bilen kii ifadelerini kullanrz. Elbette bu balamda daha doru bir ifade lotoda kazanan saylar doru tahmin eden kii ve hatta lotoda kazanan saylar atp da tutturan kii olurdu. Bu rnekte de grld gibi, bazen bilginin emek ve bilisel baar gerektiren bir sre olduunu kolayca unuturuz. Epistemoloji alannda alan dnrlerin bilgi kavramna yaklamlar ise olduka farkldr. Bilgi kuramclar genellikle bilginin aklc sreler, gerekeler ve zihinsel emekle ilgili bir yn olduuna inanrlar. Bu anlamda, loto ekiliinde saylar tutturmak parasal anlamda tabii ki ciddi bir baar olsa da, bilisel anlamda ok abartlmamas gerekir. Eer eitimsiz bir insan, molekler kimya konusunda bir cmleyi ezberleyip yksek sesle sylerse, bir bilgiyi dile getirdiini dnmeyiz. Tersine, bir kimyacnn dile getirdii dnceler bilginin da vurumudur nk bilim insanlarnn uzmanlk alanlarnda syledii szler derin bir bilgisel alt yapya dayanr. Burada daha tartmaya ak bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve zmlemeleri nda, bir derbinin sonucunun 3-3 biteceini bilmesidir. Yine de dnelim: Bu bir bilme rnei midir?
GR
Bu nitede bilgi kavramn aydnlatma amacna ynelik olarak felsefecilerin yrtm olduu abalara daha yakndan bakacaz. u ana kadar epistemolojinin temel baz konularn tantmaya altk. Bunlar arasnda algnn epistemolojisi, dnya bilgimizin oluumunda deneyimin rol, nermesel doru ve phecilik gibi konular vard. Bu noktada ok nemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nasl tanmlanabilecei veya kavramsal olarak nasl zmlenebilecei konusuna geebiliriz. Tahmin edilebilecei gibi, ilgilendiimiz konu, nermesel bilgi olacak.
BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR

nermesel bilgi nedir? Bilginin olumasnn kavramsal koullar nelerdir? ncelikle, buraya kadar sunduumuz tartmalar nda ve pheci olaslklar bir sreliine darda brakarak bilgi konusunda ne diyebileceimizi hzlca gzden ge-
176
Epistemoloji
Bir inancn doru olmas onu bilgi statsne karmayabilir. Tesadfen doru olan inanlar bilgi deildir.
irelim. nceki nitelerde incelediimiz felsefi tartmalardan karabileceimiz baz sonular unlardr: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gereklik veya dnya iindeki nesnelerin ya da oluumlarn zneler tarafndan kavranmas ile ilgilidir; bilginin doruyu yakalamakla ilgili bir yn vardr. Bu betimlemeleri oaltmamz olanakldr ancak bu saptamalarn u ana kadar bilgi konusunda sergilediimiz tabloyu genel hatlaryla yanstt dnlebilir. Ayrntlara girmeden nce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar kavramsal irdelemelerin bilimsel veya gzlemsel aklamalarndan neden farkl olduunu vurgulayalm. Sz konusu fark net bir ekilde belirtebilmek iin, bilginin olumasnn kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn birbirinden ayrmamz gerekiyor. Bilginin deneyimsel koullarnn yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik artlarn uygun olmasyla ilgilidir. rnein, alg veya gzlem yoluyla bilgi edinme srelerinde; alglanacak nesnelerin evresinde k yeterli dzeyde olmal, gzlemleyen kiilerin gzlerinde ve bilisel sistemlerinde algy engeleyecek fizyolojik sorunlar olmamaldr. Bu unsurlar, algsal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koullardr ve bu koullar ya da sreler bilim insanlarnn alma konusudur. Buna karn, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklarlar ve bilginin kavramsal gerektirmelerini aydnlatmaya alrlar. Aadaki blmlerde bu felsefi ilevin tam olarak nasl gerekletirildiini daha ak bir ekilde greceiz. Bilginin ne olduunu aydnlatma konusuyla ayrntl ve sistematik bir tarzda ilk ilgilenen dnr Platondur. Platon Theaitetos diyalounda bilginin gerekelendirilmi doru inan olabileceine ilikin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Platonun dile getirdii bu temel dnce etkisini gnmze kadar srdrm ve zerinde binlerce sayfalk yorumun retilmesine neden olmutur. nce bu temel dncenin hangi akl yrtmeden kaynaklandn ve neden nemli bir tez olduunu anlamaya alalm. kinci nitede epistemolojinin temel kavramlarn tantrken inan kavramndan sz etmitik. Bilgi ve inan, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar itibaryla, benzerlikler gsteren kavramlardr. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, bir insann sahip olabilecei deneyimsel inanlar zerinde ok byk ontolojik ve epistemolojik kstlamalar yokken, bilgi iddialar zerinde ciddi kstlamalar olaca aktr. Bir insann samimiyetle ve srarla syledii Ayn yzeyinde tavanlarn yaadna inanyorum szne Hayr, buna inanmyorsun szleriyle yant veremeyiz. Bir insan, ne kadar sama grnrse grnsn, byle bir inan edinmi olabilir. Ancak o kii samimiyetle ve srarla Ayn yzeyinde tavanlarn yaadn biliyorum derse, Hayr, bunu bildiini syleyemezsin diyerek kar kabiliriz. O hlde, deneyimsel boyutta inan sahibi olmak nermesel bilginin olumas iin yeterli deildir. Bilginin olumasnda inanlarmz, deyim yerindeyse, gerekte ne olduu konusunda sorumluluk tamak durumundadr. Daha akas, nermesel bilgi, inan olmaktan ziyade doru inan olmak zorundadr. Bu olduka akla uygun bir yaklamdr. Yine de, doru inan kavramnn tek bana bilgiyi tam olarak karladn sylemek zordur. Doru inanlar ok nemli bilisel durumlardr ancak eer doru inanlarn dier baz kritik epistemolojik zellikleri yoksa, tek balarna bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir rnekle aklamaya alalm. Diyelim, bir arkadanz Amerikada Paris adnda bir ehir olduunu size sylyor. Arkadanzn kendisinin bu sylediine tamamen inandn ancak bu sahip olduu inancnn hibir bilgi parasna veya kanta dayanmadn varsayalm. Daha akas arkadanzn Amerikada bir Paris ehri olduuna ilikin inancnn herhangi bir kitab okumaktan veya baka birisi ta-
9. nite - Bilgi Kavramnn zmlemesi
177
rafndan bilgilendirilmekten kaynaklanmadn, bu cmleyi tamamen kafadan attn ve de inat bir ekilde buna inandn dnelim. Siz Parisin Fransada olduunu bildiiniz iin, doal olarak, arkadanzn dediklerini ciddiye almyorsunuz. Ancak bir gn, Amerikada Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey dousunda, gerekten de Paris adnda kk bir ehir olduunu reniyorsunuz. Bu durumda, arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu konusundaki ifadesi iin ne diyebiliriz? Arkadanzn bu nermeye kesin bir ekilde inandn yukarda belirtmitik. Buna ek olarak imdi bu inancn doru olduunu da saptam oluyoruz. Arkadanzn bu doru nermeye ortada hibir neden olmakszn inand zamana geri dnersek, tam o anda arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu ynndeki inanc iin bilgi diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant verme eiliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadanz doruyu bilmi gibi grnmektedir. Ancak bilgi kavram zerine dnen felsefecilerin ezici ounluunun buna yant hayr olmutur. Bunun gerekesini de anlamak ok g deildir. Her ne kadar doruyu tutturma gibi bir baar ilk bakta bilgi gibi grnse de bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Tesadfen doru kan inanlar bilgi saymak, aslnda, insan bilgisinin en ayrt edici zellii olan logos yetisini devre d brakmas nedeniyle olduka sorunlu bir yaklamdr. Bunu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Henz ilkokuldayken dnya gezegeninin uzaydaki durumuna ilikin ilk bilgileri rendiimiz zaman anmsayalm. O noktada Dnya, Gnein etrafnda dner gibi doru bir nerme bir ocuk tarafndan ezberlenip aynen tekrarlansa bile ancak son derece snrl bir anlamda bilgi olarak grlebilir. Aradan yllar geip ocuk kendisine retilen o doru nermeyi baka deneyimsel ve bilimsel bilgilerle badatrp gerekelendirmeyi baard anda gerekten bilgi sahibi olmu demektir. Yetikin bir insan, bir papaandan farkl olarak, bir cmleyi dillendirmekle kalmaz, onu gerekelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Baka bir rnek dnelim. Eer bir insan bir beyin tmrnden dolay aniden ve sebepsiz yere belli bir nermesinin doru olduuna inanmaya balamsa ve nermesi de tesadfen doru bir nermeyse, sz konusu kiinin nermesi balamnda bilgi sahibi olduunu sylemekte tereddt ederiz. Bu rneklerden karlmas gereken sonu bellidir: Bilgi, doru inan kavramyla elenik olamaz; bilgi iyi gerekelendirilmi doru inan gibi bir tanmla daha doru bir ekilde ifade edilebilir. Bu tanm veya betimleme, ilk olarak Platon tarafndan ifade edilmi olsa da, onun bilgi konusunda savunduu esas gr deildir. Bununla birlikte, Platonun dile getirdii gerekesi olan doru inan ifadesi pek ok felsefeci tarafndan benimsenmi ve bilginin en iyi tanm olarak kabul edilmitir. Burada not etmemiz gereken nokta, Platondan sonra 20. yzyla gelene kadar bilginin tanm konusunda ok fazla miktarda irdeleme sunulmad, bu konunun aratrlmasnn zellikle getiimiz yzyl iinde ivme kazanm olduudur. nceki nitelerde tarttmz gibi, Descartestan balayarak Modern Dnem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kaynaklar konusundayd. 20. yzyla gelindiinde ise nermesel bilgi tekrar epistemolojinin ilgi odana yerlemi, bilgi kavram ile inan, doru ve gerekelendirme kavramlar arasndaki ilikinin ayrntlar byk bir aratrma alan amtr. O hlde, bilgi konusunda Platondan devralnan gerekelendirilmi doru inan ifadesinin bilginin tanm konusunda alan dnrler iin ok nemli olduunu syleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin l tanm veya bilginin klasik tanm ad da verilmitir. Gerekelendirilmi doru inan kavramnn barndrd kuramsal zorluklara birazdan deineceiz. Ancak ncelikle sz konusu kavramn ne tr bir tanm oluturduu konusunda biraz derinlemesine dnelim.
nan ve doruya ek olarak, gerekelendirme de bilginin nemli bir kavramsal unsurudur. Gerekelendirme insan bilgisinin temel bir unsurudur.
178
Epistemoloji
BLGNN ZMLEMES VE TANIMI

Bilginin l tanmnn bir kavramsal zmleme (veya kavramsal analiz) olduu ska dile getirilir. Bunun nedenini anlamak g deildir. Bilgi, geleneksel perspektife gre, bileik ve karmak bir kavramdr. Bu kavramn bileenleri veya kavram oluturan basit unsurlar inan, gerekelendirme ve dorudur. Eer bir zihinsel durum bilgi ise, o gerekelendirilmi doru inantr. Ve eer bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o durum iin bilgi diyebiliriz. Peki, bu kavramsal zmleme bize ayn zamanda bilginin tanmn da verir mi? Her ne kadar tarihteki bilgi kuramclar l betimlemenin bir tanm olduundan phe duymam olsalar da, zellikle son 10-15 yldr yaplan almalar bu konuda baz soru iaretlerinin olumasna neden olmutur. Bu soru iaretlerinin nedenini anlamak iin bilimsel bir zmleme rneine bakalm. rnein, molekler bir analiz yaplrsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent balarla birlemesi sonucu olutuu ortaya kar. Bununla birlikte, bu analizin su kavramnn anlamn da yanstan bir tanm olduu phelidir. Bunun nedeni, su kelimesinin szlk anlamnn oda scaklnda sv durumunda bulunan, renksiz, kokusuz, tatsz, iilebilen madde olmasdr. H2O ifadesinin suyun doru analizi veya zmlemesi olduu aktr; ancak kimyasal analizin suyun anlamn yanstt ve tanmn verdiini iddia etmek zor grnmektedir. Benzer bir durum bilginin zmlemesi iin de dnlebilir. nan, gerekelendirme ve doru kavramlarnn bilginin kavramsal unsurlarn oluturduu iddias doru olabilir; ancak bu unsurlarn oluturduu l tanmn gerekten bir tanm olup olmad ada felsefede tartlmakta olan bir konudur. O hlde, zetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik tanm aslnda kavramsal bir zmleme grnts vermekte olup, bu zmlemenin gndelik dildeki bilgi teriminin anlamn yanstan bir tanm olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Suyun kimyasal yapsna ilikin yukarda sunduumuz bilimsel rnei dnelim. Eitim almam bir insan suyun H2O olduunu bilmese de, su kelimesinin anlamn bilir ve kabaca tanmlayabilir. Benzer bir nokta belki bilgi iin de sylenebilir. Ana dili Trke olan insanlar genellikle bilgi deyimini kolayca anlarlar; ancak sokaktaki insan bilgi kelimesini duyunca aklna gerekelendirilmi doru inan gibi bir kavram gelmez. O yzden, bir deyimin analizini yapmann belki konunun uzmanlarnn ii olduunu syleyebiliriz. Kimyaclar evrendeki maddeleri molekler olarak zmlerken felsefeciler de kavramlarn zmlemelerini sunarlar. Uzmanlarn sunduu zmlemelerin, konunun uzman olmayan insanlarn zihninde bulunan kavramlarla bire bir rtmesi beklenmemelidir. Yukarda aktardmz tartmann ana fikrini u ekilde de aklayabiliriz: Bilisel adan normal ve salkl olan her bireyin zihninde dnyaya ilikin anlamlar ve tanmlar bulunur. Doal olarak, toplumdaki bireylerin ounun sahip olduu kavramlar bir para belirsiz olabilir. Dahas, insanlar iyi eitim alm olsalar bilezellikle soyut kavramlarn tanmlarn dile getirirken genellikle zorlanrlar. Buna karn, bir konunun uzmanlar yaptklar almalarn ve aratrmalarn sonucunda, toplumda kullanlan kavramlarn ilk bakta hemen fark edilemeyecek inceliklerini bulurlar ve bulgularn kuramsal bir erevede sunarlar. zmlemeler bu trden kuramsal ilevlerdir. ster kimyac olsun ister felsefeci, bir konunun uzmanlarnn sunduu zmlemeler gndelik dilsel kullanma aynen gemek zorunda deildir. Peki, bu zmlemeler ne ie yarar? Bu sorunun birden ok yant olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yantlardan birini belirtelim. Gnlk dilde deyimlere yklenen anlamlar ve gndelik kul-
Bilginin geleneksel zmlemesine gre, inan, doruluk ve gerekelendirme bilginin kavramsal bileenidir. zmlemelerin bir tanm oluturup oluturmad ise tartmaya ak bir konudur.
179
lanmlar her zaman doru olmak zorunda deildir. oumuz balinalarn byk balklar olduunu dnrz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalarn balk deil memeli olduu gereini bize anmsatr. Uzmanlarn aratrmalar ve zmlemeleri sayesinde, anlam dnyamz zerinde belli dzeltmeler ve ayarlar yapmak olanakl duruma gelir. Baka bir deyile, bilimsel ve felsefi zmlemelerin sonular bazen bizim zihnimizdeki tanmlarn hatalarn dzeltebilir veya ayrntlardaki eksiklikleri giderebilir. O yzden, bilginin gerekelendirilmi doru inan olduunu sylemek, gndelik tanmlarmz ve gndelik anlam dnyamz asndan ok yararl olmasa da, anlamay pekitiren ve gelitiren bir yn tayabilir. rnein, pek oumuz bilgi kavramnn doruluk veya gereke kavramlaryla ilgisi zerine ok kafa yormamzdr. Ancak eer bilginin klasik tanmnn hakl olduu yerler varsa, bizim gndelik bilgi anlaymz zerine dnlecek nemli noktalar var demektir. Epistemolojik zmlemenin esas ilevi ve yarar budur.
SIRA SZDE zmleme ilevi, pek ok bilim alannda olduu gibi, psikolojide kiilii daha iyi anlama erevesinde de kullanlr. Psikolojik analizlerin insan tanmlamada neyi baarp neyi baaramayacan, yani nemini ve snrlarn, ifade etmeye aln. Bu altrma, zmDNELM leme veya analiz kavramn daha iyi anlamanz salayacaktr.
O R EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI SVE U SONRASI
Felsefecilerin nerdii kavramsal zmlemeler sayesinde bazen bir kavramn gndelik dile yansmayan inceliklerini anlayabiliriz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, bilginin l tanm olarakKkabul gren D KAT zmlemenin epistemolojide ok nemli bir yer tuttuu aktr. Felsefeciler l tanmn bilgi kavramn en iyi ekilde aydnlatan betimleme olduunda uzlamlarSIRA SZDE dr. Ancak Edmund Gettierin 1963de yaymlanan Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir? balkl makalesi, bilginin koulunun birden salanmas durumunda bile tmcesel bilginin olumayabileceini gstererek nermesel bilgi alannda AMALARIMIZ byk bir sarsnt yaratmtr. Aada Gettierin makalesini zetleyeceiz ve sunulan argman epistemolojik adan deerlendirmeye alacaz. l tanm konusunda Gettierin iddias, bir inancn gerekelendirilmi ve doK T A P ru olmasnn bile onun bilgi olmas iin yeterli koullar salamayabileceidir. Eer bu doruysa, bilginin klasik tanmnn ciddi bir sorun ierdiini syleyebiliriz. Felsefeciler alar boyunca bilgi kavramnn gerekelendirilmiL E V Z Y O N T E doru inan olarak tanmlanabilecei ynnde bir kanya sahip olmulardr. Ancak eer baz zihinsel durumlar gerekelendirilmi doru inan olmalarna karn bilgi nitelii kazanamyorsa, o zaman geleneksel tanmn evrensel olarak doru olduunu savNT RNET layamayz. Ve eer bir tanm evrensel olarak doru deilse onunEgerek bir tanm olduundan sz etmek olanaksz hle gelebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
Edmund Gettierin sunduu argman, bilginin AMALARIMIZ kavramsal bileeni veya koulu salansa bile bilginin oluamayabileceini gsterme amac tar.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar

Gettierin nl makalesi, nermesel bilginin l tanmnn farkl ekillerde sunulabileceini belirterek balar. Bu seenekler aada verildii gibidir: (a) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) dorudur (ii) K kiisi ye inanr (iii) K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr
180
Epistemoloji
(b) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) K kiisi y kabul etmektedir (ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir (iii) dorudur (c) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) dorudur (ii) K kiisi nn doruluundan emindir (iii) K kiisi nn doru olduundan [elindeki kantlar itibaryla] emin olma hakkna sahiptir Bu tanm esas olarak ayn fikri tamaktadrlar. Genelde (a) tanm veya zmlemesi bilgi kuramclar tarafndan daha ok benimsenmitir. imdi ncelikle, bu mantksal ifadelerdeki eer ve sadece deyimini aklayalm. Eer ve sadece (ki bunlardan ikincisi iin yalnzca anlamna gelecek ekilde ancak da kullanlabilir), birbirlerine ters anlamlarda koul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu baz rnekler zerinde dnelim. Eer bir insan 10 kilometre yksekten uan bir uaktan (paratsz bir ekilde) derse lr. Uaktan yere dmek o kiinin lmesi iin yeter bir kouldur ama gerekli deildir nk insanlar baka yollardan da lrler. Bu durumu karlayan ifade Eer bir insan uaktan derse, o kii lr cmlesidir. Ama Bir insan ancak (veya sadece) bir uaktan derse lr ifadesi doru deildir. te yandan, bir insann lm olmas, uaktan dmenin gerektirdii bir durumdur. Bu durumu karlayan ifade Bir insann uaktan dmesi ancak (yalnzca) lm olmakla sonulanabilir cmlesidir. Tahmin edilecei gibi, bu trden bir cmlede ancak yerine eer kullanlamaz. Bir insan uaktan dmtr, eer ki o kii ldyse yanl bir genelleme olur. imdi yukardaki bilgi tanmlarnda yer alan eer ve sadece deyimini inceleyelim. Tanmlarda bu bileik deyimin gemesi, o tanmlardaki ifadelerin birbirini karlkl olarak gerektirdiini, yani karlkl gerek ve yeter koullar oluturduunu gsterir. Gerekeli doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmann gerekli kouludur; bilgi sahibi olmak da gerekeli doru inan sahibi olmann gerekli kouludur. Ayn eyleri yeter koul iin de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi u ekilde toparlamak olanakldr: Ne zaman bir znenin inand bir nerme gerekeli ve doru ise o inan o zne iin bilgidir; ne zaman bir zne bir nermeyi bilirse, o nerme o zne iin doru ve gerekeli bir inan olur. O hlde, yukarda verilen (a) gibi bir tanm veya kavramsal zmleme, bilginin gerek ve yeter koullarn aktaran bir ifade olarak karmza kar. Bu aklamadan sonra, Gettierin klasik tanma ilikin akl yrtmesinin ve itiraznn nasl bir yapda olduuna bakalm. Gettierin kulland felsefi yntem, kar rnekler ve yanllayc argmanlar araclyla bir genellemenin geersiz olduunu gsterme amacn tar. rnein, Btn kargalar siyahtr gibi evrensel bir iddiay ele alalm. Bu iddiaya gre, eer evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renktedir. Siyah bir karga gzlemlediimiz zaman, Btn kargalar siyahtr iddiasn test edip onaylam oluruz. Diyelim ki, bir gn, tylerinin rengi doal olarak yeil olan ancak bunun dnda biyolojik adan bir kargann tm zelliklerini tayan bir hayvan kefediyoruz. Eer o hayvann bir karga olduu saptanrsa, Btn kargalar siyahtr nermesi yanllanm demektir. Ele aldmz rnekteki yeil kargann da bir kar rnek oluturduunu sylememiz olanakl hle gelir.
l zmleme bilginin gerek ve yeter koullarn ortaya koyar. Bilginin koulunun her biri bilgi iin gereklidir. Geleneksel gre gre, bu koullar ayrca toplu halde bilginin yeter koulunu salar.
181
Gettierin nl makalesinde baard i, neredeyse evrensel bir bilgi tanm stats kazanm olan l tanma ilikin birbirine benzeyen iki adet kar rnek sunmas ve bylece bu klasik tanmn evrensel olarak geerli bir ifade olduu kansn felsefi bir yntem kullanarak ykmasdr. Yazsnn banda Gettier daha sonra akl yrtmesi iinde kullanaca iki nemli saptama yapar: (1) Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr. Bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir. (2) Eer bir 1 nermesinden mantksal olarak bir 2 nermesini tretirsek ve eer 1 nermesi iyi gerekeleri olan bir nermeyse, 1 nermesinin sonucu olan 2 nermesi de iyi gerekelendirilmi bir nerme olur. (1) numaral cmle aklc bir iddia ierir nk bazen bir nerme yanl bile olsa ona ynelik iyi gerekeler bulunabilir. rnein, Dnya dzdr nermesi modern insanlar asndan yanl bir nermedir ancak eski alarda bu nermeye inanmak iin yeterli miktarda gzlemsel kant vard. O dnemin insanlar gerekelendirilmi fakat yanl bir nermeye inanyorlard. (2) numaral cmle de aklc bir savla karmza kar. rnein, Btn canllar lmldr nermesi iyi gerekeleri olan bir nermedir. Bu nermeden (baka baz nclleri de kullanarak) Btn insanlar lmldr nermesini mantksal olarak karabiliriz. Btn insanlar lmldr nermesi Btn canllar lmldr nermesinin zorunlu bir sonucu olduu iin, tm canllara ilikin genel nerme nasl gerekeli bir nermeyse, ondan kartlan Btn insanlar lmldr nermesi de ayn ekilde gerekeli bir nerme olur. Gettierin (1) ve (2)yi nasl kullandn ve nasl bir kar-argman gelitirdiini aadaki blmde greceiz.
Gettierin Kar rnekleri

Gettierin bir sonraki adm iki olas senaryo sunarak klasik tanmn yetersizliini ortaya koymaktr. imdi bu arpc senaryolara dnelim: SENARYO 1: Diyelim ki Aya ve Mehmet belli bir kadro iin bir irkete bavuru yapyorlar ve bu i iin yalnzca bir kiinin seileceini biliyorlar. Dahas Aya u D nermesinin doruluuna inanyor: D: e alnacak olan kii Mehmettir ve Mehmetin cebinde tam olarak 100 Lira vardr. Bu senaryoda Ayann Dye ilikin ok gl kantlar olduunu varsayalm. rnein, Mehmetin bavurusunun irket iindeki baz yneticiler tarafndan desteklendii duyumunun alndn ve ayrca Ayann Mehmeti cebindeki tm paralar sayarken izlemi olduunu ve cebinden 100 lira ktn kendi gzleriyle grdn varsayabiliriz. Bu durumda, Aya D nermesinden u E nermesini karabilir: E: e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr. Aya D nermesine dayanarak mantksal bir ekilde E nermesini karyor ve Eye gerekeli bir ekilde inanyor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik bir ekilde geliiyor. Gl olan aday Mehmet olmasna karn ie Aya alnyor. Dahas, Aya kendi cebindeki paralar saydnda tam olarak 100 lira ktn gryor. Bu durumda Ayann inand E nermesinin doru olaca aktr. Ayrca D nermesi iyi gerekeleri olan bir nerme olduu iin, Dden mantksal yollarla tretilen E nermesinin de gerekeli olacan syleyebiliriz. Yani E nermesi Aya iin gerekeli doru inan stats kazanr. Burada sorulacak soru udur: Aya gerekeli bir ekilde inand ve doru olan E nermesini gerekten bilmekte midir?
Gettier kar argmann olutururken mantksal yap asndan birbirine benzeyen iki farkl senaryo kullanr.
182
Epistemoloji
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn iyerinde alan kiilerdir. Diyelim ki Hakan aadaki F nermesinin doru olduuna inanyor: F: Elifin Ford marka bir arabas vardr. Bu senaryoda Hakann Fye inanmak iin ok gl nedenlerinin olduunu varsayalm. rnein, Hakan birka defa Elifi Ford marka arabasndan bahsederken duymutur. Dahas, Hakan bir gn Elifi Ford marka bir araba srerken de grmtr. imdi, Hakann Ahmet adnda bir arkada daha olduunu ancak Hakann Ahmetin u an hangi ehirde olduuna ilikin bir fikri olmadn varsayalm. Hakan mantksal bir ilem olan veyay kullanarak ve rastgele tane ehir ad seerek u nermeleri oluturur: G: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an stanbuldadr. H: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr. I: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Urfadadr. Mantk asndan, 1 nermesini veya ilemi ile herhangi bir 2 nermesine balarsak, eer 1 nermesi doru ise 1 VEYA 2 nermesi de (2nin ierii ve doruluk durumu ne olursa olsun) doru bir nerme olur. Bunun nedenini grmek zor deildir. Trabzon Karadeniz blgesindedir VEYA zmir Trkiyenin bakentidir nermesi, bu bileik mantksal cmlenin Trabzonla ilgili ksm doru olduu iin tmyle doru hle gelir. Benzer ekilde, yukardaki G, H ve I nermeleri Fden mantksal olarak tretildii iin, eer F nermesi doruysa dier nerme de doru olmak zorundadr. in nermesel doru ve mantk boyutu bu ekilde zetlenebilir. Bu blmde tarttmz epistemolojik konu asndan ise unu syleyebiliriz: G, H ve I nermeleri Fnin mantksal ve zorunlu bir sonucu olduu iin, F nermesinin iyi gerekelenmi durumda olmas nedeniyle G, H ve I nermeleri de iyi gerekelenmi nermeler konumuna gelirler. u ana kadar yukarda ierikleri verilen F, G, H ve I nermelerinin doruluk deerlerinden sz etmedik; yalnzca, Hakann F nermesine (yani Elifin Ford marka bir arabas olduuna) inandn ve bunun iin de iyi gerekeleri olduunu belirttik. imdi, bu senaryo kapsamnda iki beklenmedik gelimenin olduunu dnelim. Birincisi, Hakann inancnn tersine, Elifin Ford marka bir arabas yoktur. Yani, F nermesi gerekeli de olsa yanltr. kincisi, Ahmet tesadfen u an Barselonada bulunmaktadr. Bylece Hakann VEYA balacn kullanarak rastgele bir ekilde oluturduu nermeden H doru hle gelir. Bu da ortaya garip bir epistemolojik durumun kmasna neden olur. Hakann bu konuda balang noktas olan F inanc aslnda yanl olsa da, Fden mantksal olarak kard H nermesi tesadfen doru olmutur. Dahas, iyi gerekeli bir nerme olan Fden mantksal olarak tretildii iin, H nermesi de gerekeli olma niteliindedir. Bunun nedenini yukardaki (2) numaral aklama kapsamnda belirtmitik. Sonu olarak, Hakann H inanc hem gerekeli hem de doru olan bir inantr. Burada da sorulacak soru udur: Hakan, gerekeli bir ekilde inand ve doru olan H nermesini gerekten bilmekte midir? Yukarda sergilediimiz iki senaryonun sonunda sorduumuz iki soruya da hayr yantn vermek aklc grnmektedir. Bunun nedeni olduka aktr. Her ne kadar bu iki senaryoda doru inanca ek olarak gerekelendirme unsuru da iin iinde bulunsa da, sz konusu gerekelendirmelerin aslnda olduka tesadfi bir ekilde olutuu ve senaryolardaki bilen znelerin bilgilerinin salam bir temelinin olmad aka grlmektedir. Daha nce verdiimiz Amerikadaki Paris rneinde, doru inan tesadfen ortaya km, ancak gerekelendirme btnyle eksik kalmt. Gettierin rnekleri ise ok daha ilgin bir duruma iaret etmek-
183
tedir. Eer Gettierin akl yrtmesi doruysa, bu iki senaryoda bilginin gerekelendirme de dhil olmak zere koulu da salanmakta olsa bile, inan sahibi zneler aslnda o nermeleri bilmiyorlar gibi grnmektedir. Bu koullarda da, Gettierin geleneksel bilgi tanmna veya zmlemesine olduka ar bir darbe indirdii sylenebilir.
SIRA SZDE Gettierin argman ok fazla tartlm ve yaratt ykc etki pek ok bilgi kuramcs tarafndan giderilmeye allmtr. Gettierin, mantn sunduu olanaklar baaryla kullanarak, geleneksel bilgi tanmna nasl ar bir darbe indirdiini kendi kelimelerinizle ifaDNELM de etmeye aln.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gettiere Yantlar
S O R U
Gettierin makalesi yaymlandktan sonra bilgi kuramclar bilginin klasik tanm zerinde deiiklikler yaparak ortaya kan kuramsal sorunu gidermeye ve, bir anDKKAT lamda, tanm kurtarmaya almlardr. Bu blmde, bu abalarn en nde gelenlerini aklamaya alacaz. SIRA SZDE 1. Yanl nclleri engelleme: Gettier rneklerinde epistemolojik bir sorunun ortaya kmasnn temel bir nedeni, znelerin gerekelendirilmi doru inanlarnn aslnda bir yanlla dayanyor olmas ve ardndan bu yanl dayanan, tesaAMALARIMIZ dfen, iyi gerekeleri olan doru bir inanc ortaya karmasdr. Baz felsefeciler, bu tr durumlar engellemenin bir yolu olarak yle bir art ne srmlerdir: Bir znenin gerekelendirilmi doru inancnn bilgiye dnmesi Tiin, znenin o K A P inancnn herhangi bir yanl nermeye dayanmamas gerekir. Yukardaki senaryolardan birincisini ele alalm. Orada, Ayann inand D nermesinin bir paras e alnacak olan kii Mehmettir ifadesidir. Oysa ie alnacakV kiinin Mehmet TELE ZYON olduu nermesi yanltr. O yzden, Ayann Dden trettii E nermesi iin bilgi nitelemesi kullanlamaz nk aka grlecei gibi, znenin inan sisteminde konuya ilikin yanl bir nerme bulunmaktadr. TERNE Bu olduka nemli bir zm nerisi gibi grnse de, bazN felsefi Titirazlara da hedef olmutur. Bu itirazlarn ortak noktas, konuyla ilgili olarak yanl ncllerin bulunmamas veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz sorunlarn oluabilecei ynndedir. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, ben bir baheyi gzlemliyorum ve bahenin kuzey tarafnda koyuna ok benzeyen bir hayvan gryorum. Ardndan, zihnimde Bahede bir koyun var inancn oluturuyorum. Aslnda baktm nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayadr. Dahas, ben bilmesem de, bahenin benim gremediim gney tarafnda gerekten bir koyun bulunmaktadr. Bu durumda benim inandm Bahede bir koyun var nermesi yanl deil doru bir nerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gerekeli doru bir inan olumu olsa da, tesadfen doru olan Bahede bir koyun var inancmn bir bilgi paras olduunu sylemek zordur. Bu rnekte, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tr sorunlar ortadan kaldramayaca aktr nk sahip olduum Bahede bir koyun var inanc (yukarda incelediimiz senaryolardan farkl olarak) herhangi bir yanl nermeye dayanmamaktadr. O hlde, yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier tarz durumlar devre d brakmakta tam olarak baarl olamayaca sylenebilir. Sz konusu stratejinin yetersizlii konusunda literatrde verilmi olan ilgin bir rnek de udur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta ok sayda tahl ambarnn olduu bir blgede arabayla yolculuk yapmaktasnz. Aslnda, siz bilmeseniz de, evrenizde grdnz ambarlarn neredeyse tamam kartondan yaplm ve bir
DKKAT
Gettiere verilen yantlar iinde zellikle tanesi n SIRA SZDE plana kmtr.
AMALARIMIZ
K T A P
Gettierin eletirisi nda nerilen ilk zm, gerekelendirilmi V Z Y O N TELE inanlarn yanl nermelere dayanmamas gerektii artn getirmektir.
NTERNET
184
Epistemoloji
Gettierin eletirisi nda nerilen ikinci zm, bilginin olgularla uygun bir nedensellik ilikisi iinde ortaya kmas gerektiini belirtmektir.
film irketince yol kenarna yerletirilmi maketlerdir. Yol boyunca sralanan ve ambara benzeyen yzlerce maket arasnda yalnzca bir tane gerek tahl ambar bulunmaktadr. Tesadfen o gerek ambarn nnde durup Bu bir tahl ambar inancn zihninizde oluturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun gerekeli doru inan olmasna karn, zihninizdeki nermenin tesadfen doru kmas ve sizin bu senaryoda doru ile yanl ayrt etme olanandan yoksun olmanz dolaysyla, inancnzn aslnda bilgi olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Bu rnekte de, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tarz sorunlara zm olamayaca aktr. Ayn Bahede bir koyun var inancnda olduu gibi, eldeki nerme yanl bir nermeye dayanmamaktadr. Sonu olarak, yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal zm getiremeyeceini syleyebiliriz. 2. Nedensel iliki art: Yukardaki tartmalar inceleyen bir kii, bu konuda sorun yaratan durumun aslnda gerekeli inanlarla o inanlarn dnyadaki kkenleri arasndaki nedensel ban kopukluu olduunu dnebilir. Normal algsal bilgimizin nasl gerekletiini dnelim. Ben bir kavak aacna baktmda zihnimde nmde bir kavak aac var inanc oluur. nancmn nedeni, o inancn olumasna kaynak oluturan bir olgudur. Yani, nmde bir kavak aac var nermesinin benim iin bilgiye dnmesi iin nmde gerekten bir kavak aac olmal ve bu olgu benim inancmn gerek nedeni olmaldr. Bu grn 7. nitede incelediimiz John Searlen dorudan gerekilii ile belli benzerlikleri olduu grlebilir. Nedensel iliki artn ne sren felsefeciler, bilginin olumas iin, ele alnan bir nermesinin (veya inancnn) nedeninin olgusu olmas gerektiini savlarlar. Nedensellik grnn en nde gelen savunucularndan Alvin Goldmana (1967) gre, nermesel bilginin tanmn u ekilde verebiliriz: (d) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: nermesi K kiisinin ye ilikin inanc ile uygun bir nedensel iliki iinde olmaldr. Bu tanmda ilgin olan nokta, Goldmann bilgiyi tanmlarken l yapy terketmesi ve gerekelendirme artn gndeme getirmemesidir. Goldmann nedenselci grn Gettier senaryolarna uygularsak, u sonular elde ederiz: ncelikle, birinci senaryoda, Ayann sorun yaratan (tretilmi) E nermesinin bilgi olamayaca sylenebilir. Ayann inand ve doru olan Enin, yani e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr nermesinin, ie alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira olduu olgusundan kaynaklanmad aktr. Ayann inanc D nermesine dayanmakta ve Dden kaynaklanmaktadr. O hlde, birinci senaryoda, Ayann zihinsel durumu bilgi deildir. kinci senaryo iin de benzer bir akl yrtme yaplabilir. Hakann gerekeli bir ekilde inand ve doru bir nerme olan Hnin, yani Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr nermesinin, ne Elifin Ford marka bir arabas olduu olgusuna ne de Ahmetin Barselonada olduu olgusuna dayanmad aktr. Bunun nedeni, Elifin Ford marka bir arabas olmamas ve Ahmetin Barselonada olmasnn da Hakann inancnn esas nedeni olmamasdr. Bu rnekte de, Hakann zihinsel durumu bilgi deildir. O hlde, bu iki rnek zerinden dnrsek, Goldmann kuram bilginin daha salam bir tanmn veriyor diyebiliriz. Ancak, nedensel iliki art grn eletiren felsefeciler, Goldmann tanmndaki uygun bir nedensel iliki kavramnn belirsizlikler ierdii ve bunun bir takm kuramsal sorunlara yol aabileceini dnmlerdir. David Humeun da
185
baaryla sergiledii gibi, aslnda nedensellik kavram ok etrefilli ve kuramsal incelikler ieren bir kavramdr. Bunu Richard Fumertonun (2006) kulland bir rnekle aklamaya alalm. Diyelim ki, Alper adl bir kii, ad Kaan olan ve Tanrnn varlna inanmayan bir arkadan hipnoz ederek, onun Tanrnn varln gsteren ancak kuramsal olarak olduka yetersiz olan bir felsefi argman kabul etmesini salyor. Bu dnce deneyinde unu da varsayalm: Bir Tanr gerekten vardr ve Tanr Alperin Kaan hipnoz ederek o yetersiz argman Kaann zihnine yerletirme karar vermesine bizzat kendisi neden olmutur. O hlde, Kaan Tanr vardr nermesine inanmaktadr ve bu inancnn nihai nedeni de gerekten Tanrya kadar uzanmaktadr. Yani, Goldmann nedensellik art burada salanmaktadr. Ancak, Kaann Tanr vardr inancnn bilgi olduunu sylemek zordur nk Kaann gerekeleri son derece kt argmanlardan olumaktadr. Bu durumda, nedensel ilikinin olmas, bilginin olumas iin yeterli deildir diyebiliriz. Goldmana kar sunulabilecek bir baka rnek de udur: Diyelim ki gece yolda yryen yal bir adam kalp krizi geirerek lr ve bedeni sokan ortasnda kalr. Yoldan geen bir akl hastas l adamn yanna gider ve kalbine bir bak saplar. Kalbinde bir bak sapl ekilde yatan bu yal adam gren herkes elbette Yolda yatan bu adam lmtr inancna sahip olacaktr. Bu doru inancn bilgi olduu rahatlkla sylenebilir. Ancak eer Goldmann tanmn uygularsak, Yolda yatan bu adam lmtr inanc, lmn asl nedeni olan kalp krizinden kaynaklanmad iin, bilgi nitelii kazanmayacaktr. Bu durumun Goldmann tanmn ve argmann zayflataca dnlebilir. 3. Drdnc bir koulun tanma eklenmesi: Gettier senaryolarnn yaratt sorunlu tablo balamnda getirilen nemli bir zm nerisi, geleneksel tanmn gerekli artn drdnc bir koulla desteklemek ve bylece bu drt koulun bir araya geldiinde bilginin oluumunda yeterli olmasn salamaktr. Anmsanaca gibi, Gettierin bize gsterdii nemli noktalardan biri, klasik tanmda verilen koulun gerekli olmalarna karn bilginin ortaya kmasnda yeterli olmaddr. Drdnc koul grn savunanlarn yaklam ise, geleneksel tanma yaplacak bir ekleme ile bilginin tanmnda veya analizindeki eksikliin giderilebilecei ve Gettier tr durumlarn nne geilecei ynndedir. Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazdklar bir makalede bu tarzda bir yaklam sunmulardr. K kiisinin nermesini bilmesi iin, K kiisinin gerekelendirilmi doru inan sahibi olmasna ek olarak, Lehrer ve Paxson aadaki drdnc koulun da bilgi iin gerekeceini iddia etmilerdir: (iv) K kiisi tarafndan bilinmesi durumunda Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeleri ortadan kaldracak herhangi bir doru nerme olmamaldr. Bu cmlede sz geen gerekeleri ortadan kaldran doru nerme iin teknik bir deyim olan etkisizletirici (ngilizcesiyle defeater) kelimesini kullanacaz. Ek bir koul olan (iv)n geleneksel tanma yapt katky imdi daha ak bir ekilde ifade edelim. Lehrer ve Paxsona gre, bir inancn bilgi olmas iin gerekelendirilimi ve doru olmas yetmez; o inancn gerekelendirilme sreci kapsamnda, znenin gerekelerini etkisizletiren herhangi bir doru nerme olmamaldr. Eer byle bir doru nerme varsa, znenin gerekelendirmesi bozulmu, inanc gerekelendirilimi doru inan olmaktan km ve bylece bilgi gereklememi diyebiliriz. Drdnc koul olan (iv) Gettier senaryolarna uygulamak olanakl grnmektedir. Birinci senaryoyu ele alalm. Ayann mantksal olarak trettii E nermesinin gerekelendirilimi doru inan olamayacan syleyebiliriz nk e
Gettierin eletirisi nda nerilen nc zm, l analizin drdnc bir koulla desteklenmesidir.
186
Epistemoloji
alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr (E) nermesi iin yle bir etkisizletirici doru cmle bulunmaktadr: Mehmet ii alacak kii deildir. Eer Aya bu etkisizletirici doru nermeyi bilseydi elbette Dden Eye gei yapamazd. Bylece Gettierin iaret ettii sorunlu durumun nne gemek olanakl grnmektedir. Etkisizletirici kavramn kullanan bu grn olas bir zayf noktas, bizim bilgi rnei diyebileceimiz sradan rnekleri de devre d brakma riski olmasdr. Ne de olsa, bazen bir inan baz olgular tarafndan etkisizletirilse bile yine de bilgi veya duruma gre, gerekeli inan nitelii kazanabilir. Doru olan bir 1 nermesinin (rnein, Bilezii alan kii Emredir) doru olan 2 nermesi (Arif, Emrenin olay srasnda baka bir yerde olduuna tanklk etti) gibi bir etkisizletiricisi olsa da; 2 etkisizletiricisi 3 gibi doru bir nerme (Arif psikiyatrik adan patolojik bir yalancdr) tarafndan etkisizletirilebilir. Yani, 1 gibi bir nermenin gereklik iinde bir etkisizletiricisi olsa da, sonu itibaryla 1 nermesi tekrar iyi gerekeli konuma gelebilir. Bu durumu gz nne alan John Pollock (1986) gibi baz bilgi kuramclar nihi ya da sonuta kavramn kullanmlardr. Bu dnce nda, (iv) nermesi u ekilde deitirilebilir: (v) Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeler, doru olan tm nermeler dikkate alndnda, doru nermeler tarafndan nihai anlamda etkisizletirilmi hle gelmemelidir. Eer (v) doruysa, bu ek koulun Gettier tr durumlar engelleyecei dnlebilir, ancak burada iki byk sorunun ortaya ktn syleyebiliriz. (1) Evrende doru olan tm nermelerin bizim gibi sonlu bilisel kapasiteleri olan canllarn epistemolojik ilevleri asndan nasl yardmc olacan anlamak kolay deildir. Tm doru nermeler asndan bir koul dile getirmek sorunu zer gibi grnse de, bu zmn ok gereki olmadn syleyebiliriz. Bunu bir benzetme ile aklayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki adan kabul edilebilir olmasnn gerekli koulu u ekilde belirtiliyor: sz konusu eylem evrende var olan hibir varl incitmemelidir. Byle kapsaml bir art karlayan bir eylem tahminen ahlaki adan olumlu bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu kadar kapsaml bir testi hibir sonlu varln yapmas olanakl grnmemektedir. Tabii byle bir koulun uygulanmas durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup olmad insanlar tarafndan bilinemezdi. Benzer bir ekilde yukarda betimlenen epistemolojik koulun da pek gereki veya uygulanabilir olmadn iddia etmek olanakl grnmektedir. (2) Daha genel bir sorun olarak, drdnc koul yaklamlarnn ad hoc olma riski vardr. Ad hoc Latince bir deyim olup, kabaca bu amala anlamna gelmektedir. Daha ak yazarsak, ad hoc deyimi belirli bir amaca veya soruna ynelik olarak anlamna gelir ve genellikle bir kuram veya gr zorluklarndan kurtarmak iin uydurulmu gn kurtarc aklamalar iin kullanlr. rnein, bilimsel bir kuramn nemli zorluklar ortaya ktnda o kuram reddetmek yerine kk yamalar yaparak kuram kurtarma abas iinde olan bir kiinin yapt aklamalar ve gerekelendirmeler iin ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel l tanm iin de, drdnc bir koul bularak sorunlarn ortadan kaldrma abasnn bir para ad hoc bir yapsnn olduu eletirisi ada literatrde zaman zaman dile getirilmitir.
187
Pek ok ada bilgi kuramcs, geleneksel bilgi zmlemesini ek koullarla iyiletirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlarndan bazlar zerine zellikle odaklaarak daha derin bir irdeleme sunmay denemilerdir. Bu balamda en dikkat ekici almalar nermesel bilginin gerekelendirme alt alan kapsamnda yaplmtr. Bir sonraki nitede bu konuda retien kuramlar tantp tartacaz. Goldmann Gettier rneklerine yant olduka ilgi ekmi ve bilgi kuramclarnca kapsamSIRA SZDE l olarak tartlmtr. Bu yant kendi kelimelerinizle aklayp deerlendirmeye aln.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
188
Epistemoloji
zet
A M A
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilmek. Bilgi kavramnn en temel unsurunun inan olduu genellikle kabul edilir. Eer bir kii bir nermeyi bildiini ancak o nermeye inanmadn sylerse, ortada tuhaf bir durumun olduunu dnrz. Ancak, tek bana inan, bir nermeyi bilgi statsne karmaya yetmez. nsanlarn inanlar bazen gerei yanstmayabilir. Eski alarda insanlarn ou Gne Dnyann etrafnda dner nermesine inanm olsa bile, bu inan bir bilgi deildi. O yzden, bilgi kuramclar ounluka inanlarn deil doru inanlarn bilgi olabileceini dnmlerdir. Bununla birlikte, tek bana doru inanlar da bilginin olumasnda yeterli olmayabilir. Baz inanlar tamamen tesadfen doru ksalar da, o inanlara sahip insanlarn konu zerinde iyi gerekeleri veya kantlar olmad iin, sz konusu znelerin bilgi sahibi olduklarn iddia etmek zor bir hle gelebilir. nsan bilgisini ayrcalkl klan bir zellik, insanlarn bilgilerinin ardnda gerekelerin bulunmasdr. Bylece bilginin geleneksel tanmna ularz: Bilgi gerekelendirilmi doru inantr. Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini aklayabilmek. Bir kavramn zmlemesinin (analizinin) yaplmas, onu oluturan alt unsurlar ortaya karma amacna ynelik bir ilevdir. Bilimden bir rnek vermek gerekirse, tuz moleklnn analizini yaparak onu oluturan atomlarn sodyum ve klorr olduu bulunabilir. Benzer ekide bilgi gibi bir kavram zmlediimizde onun kavramsal alt bileenlerine ularz. Geleneksel gre gre bu alt bileenler, inan, nermesel doruluk ve gerekelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabilecek ilgin bir soru udur: Kavramsal zmlemeler ayn zamanda tanmlara da karlk gelir mi? Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorr olabilir ancak tuzun normalde kullanlan szlk tanm bu deildir. Bilginin kavramsal zmlemesinin de bize bilginin gerek ve yeter koullarn verdii dnlebilir. Bu dnceyi imdi iki farkl biimde ifade edelim. Birinci olarak, eer
bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, gerekelendirilmi doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmak iin yeterlidir). kinci olarak, eer bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel durum gerekelendirilmi doru inantr (veya, bilgi sahibi olmak gerekelendirilmi doru inan olmak sahibi iin yeterlidir). Benzer ifadeleri gerek koul asndan da dile getirebiliriz. zetle, ne zaman gerekelendirilmi doru inan olma durumu gerekleirse, o zaman bilgi olma durumu da gerekleir ve bunun tersi de aynen geerlidir. Ancak bu durum, zmleme ile tanmn ayn olmayabileceini bize dndrr nk zmlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gibi grnmektedirler. Dahas, felsefe tarihinde genellikle gerekelendirilmi doru inan bilginin tanm olarak alnm olsa da, bu durumun, yukarda da ifade ettiimiz gibi tartmaya ak olduu kesindir. Her durumda, zmlemelerin nemini gzden karmamamz gerekir. zmlemeler bazen bir kavramn ilk bata fark edilemeyen inceliklerini gsterebilir. rnein, bir dnrn ya da bilim insannn zmleyici almas sayesinde bir kavrama ynelik anlaymz daha rafine hle gelebilir. Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabilmek. Gettierin argman bilginin Platondan beri gndemde olan geleneksel zmlemesine veya tanmna ar bir darbe indirmitir. Gettier mantksal baz yntem ve gereleri kullanarak ve yalnzca sayfalk ksa makalesinde epistemoloji alannda byk bir depreme yol amtr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve gerekeli olmas, o inancn bilgi olmas anlamna gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inancn (tesadfen) doru ve gerekeli olmas durumunda bile bilginin ortaya kmayabileceini gstermitir. Geleneksel tanmda oluan bu hasar onarabilmek iin bilgi kuramclar eitli nerilerde bulunmulardr. Bu neriler u ekilde belirtilebilir: (1) znenin bir nermeye ynelik bilgi iddiasnn ardnda yanl nermeler bulun-
AM A
AM A
189
mamal yani inanlan nerme yanl nermelere dayanmamaldr. (2) znenin bir konuda sahip olduu inan ile o inanca yol aan nesnel koullar arasnda nedensel bir iliki bulunmaldr. (3) Geleneksel bilginin gerek koulu drdnc bir koulla desteklenmelidir. Bu neriler epistemoloji literatrnde youn olarak tartlm ve bilginin zmlemesi konusunun temel bir parasn oluturmutur.
190
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Tam karmda krmz bir gl bulunmaktadr gibi deneyimsel bir nermeyi bilmenin kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn ayrmamz gerekse, aadakilerden hangisi iin bilginin kavramsal kouludur ifadesini kullanabiliriz? a. Sz konusu nesnenin nermeyi bilecek zneye belli bir yaknlkta bulunmas gerekir. b. Sz konusu nermenin doru olmas gerekir. c. Sz konusu nermeyi bilecek znenin alg organlarnn salkl olmas gerekir. d. Sz konusu nesnenin evreden yeterli dzeyde k almas gerekir. e. Sz konusu nermeyi bilecek znenin, ciddi beyinsel hasarlar olmamas gerekir. 2. Epistemolojik bir kavram olan deneyimsel inan iin genel olarak aadakilerden hangisi en doru ifade olur? a. nanlarmzn tm deneyimsel bilgi snfna girerler. b. nanlarmz hibir zaman bilgi snfna girmez. c. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas yeterlidir. d. Bir inancn bilgi olmas iin doru ve gerekeli olmas gereklidir. e. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas gereklidir, gerekeli olmas yeterlidir. 3. Bilginin kavramsal zmlemesi epistemolojide nemli bir yer tutar. zmlemeler iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dilde nasl kullanldn aklar. b. zmlemeler nemli bir kavram eletirme amacna hizmet eder. c. zmlemeler nemli bir kavramn toplumsal etkilerini saptama amacna hizmet eder. d. zmlemeler nemli bir kavram gzlemlenen olgular cinsinden aklama amacna hizmet eder. e. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dilde bulunmayabilecek inceliklerini ortaya karma amacna hizmet eder. 4. Eer insanlar uzun sre kt beslenirlerse, salklar bozulmaya balar cmlesinin mantksal yaps iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Saln bozulmaya balamas, uzun sre kt beslenmenin gerek kouludur. b. Saln bozulmaya balamas, uzun sre kt beslenmenin yeter kouludur. c. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin gerek kouludur. d. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin yeter kouludur. e. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin gerek ve yeter kouludur. 5. Gettierin nl makalesinde izledii genel felsefi strateji tam olarak aadakilerden hangisidir? a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanm kar rnekler araclyla yanllamak b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanm felsefi argmanlar araclyla desteklemek c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanmn mantksal tutarlln test etmek d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu varsaylan bir tanmn mantksal tutarlln test etmek e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu varsaylan bir tanm kar rnekler araclyla yanllamak 6. Epistemolojik adan bakldnda, Gettierin sunduu senaryolarn ortak noktas nedir? a. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli olsa da, sezgilerimiz onun doru inan olmadn sylemektedir. b. Bir znenin inanc tesadfen bilgi stats kazansa da, sezgilerimiz onun gerekeli doru inan olmadn sylemektedir. c. Bir znenin inanc tesadfen gerekeli doru inan stats kazansa da, sezgilerimiz onun bilgi olmadn sylemektedir. d. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli olsa da, sezgilerimiz bu gerekenin tesadfen olutuunu sylemektedir. e. Bir znenin inanc gerekeli ve doru olsa da, sezgilerimiz onun doruluunun tesadfi olduunu sylemektedir.
191
7. Gettierin yaratt sorunlu durumu zmeye ynelik olarak nerilebilecek zmlerden birisi, inanlan nermenin gerekelendirme srecinde yanl bir nermeden kaynaklanmamasn art komaktr. Bu zme getirilebilecek bir eletiri aadakilerden hangisi olabilir? a. nanlan nerme yanl nermelere dayanmasa bile Gettierin iaret ettii sorunlar oluabilir. b. nanlan nermenin yanl nermelere dayanma olasl normalde son derece dktr. c. nanlan nermenin gerekelendirilememe olasl normalde son derece dktr. d. nanlan nermenin yanl nermelere dayanmas ancak gerekelendirilmenin yetersiz olmas durumunda olanakldr. e. nanlan nermenin yanl nermelere dayanmas ancak algsal olmayan inanlar sz konusu olduunda olanakldr. 8. Gettierin sergiledii sorunun giderilmesine ynelik olarak Goldmann nerdii nedensel iliki artn aadakilerden hangisi en iyi ifade eder? a. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin gerek koulu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel bir ilikisinin olduu inancnn gerekeli olmasdr. b. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin yeter koulu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel bir ilikisinin olduu inancnn doru olmasdr. c. Bir nermenin bir zne ile nedensel ilikisinin olmas, sz konusu nermenin o zne tarafndan bilinmesinin gerek ve yeter koullar arasndadr. d. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi iin, o znenin sz konusu nermeyle nedensel bir ilikisinin olmas gerekir. e. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi iin, o znenin sz konusu nermeyle nedensel bir ilikisinin olduuna inanmas gerekir.
9. Gettierin sergiledii sorunun giderilmesine ynelik olarak nerilen zmlerden birisi drdnc bir gerek koulu ekleyerek, gerekelendirmeyi etkisizletiren hi bir nermenin bulunmadn garanti etmek olarak ifade edilebilir. Bu zmn karlaabilecei olas bir sorun aadakilerden hangisi olabilir? a. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, gerekelendirmeyi ok kolayca gerekletirilebilir bir hle getirdii iin bilginin normatif gcn azaltabilir. b. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, inan koulunun ilevini zayflatmas nedeniyle bilginin normatif gcn azaltabilir. c. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, ok kapsaml, kontrol edilemez ve bu yzden insanlarn bilgisel eriimini aan bir koul yaratabilir. d. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, gerekelendirme koulunun ifade ettii art tekrarlamaktan teye gemez. e. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, inan koulunun ifade ettii art tekrarlamaktan teye gemez.
192
Epistemoloji
Okuma Paras
10. Gettierin sunduu kar rnekler, bilginin geleneksel zmlemesinin nemli bir sorun ierdiini gsterme amac tar. Diyelim ki, bir dnr Gettierin ynteminin ve yaklamnn sorunlu olduunu ya da istenilen etkiyi yaratmayacan iddia etmek istiyor. Aadakilerden hangisi Gettiere ynelik sunabilecei hakl ve gl bir eletiri olabilir? a. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, gerekelendirmenin mantksal operasyonlar yoluyla bir nermeden dierine aktarlabileceini varsaymas asndan sorunludur. b. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, mantksal bir yapya sahip olmad iin sorunludur. c. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, gerekelendirmeyi doru kavramyla ilikilendirmedii iin sorunludur. d. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr; bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir dncesi, gerekelendirmeyi btnyle znenin kiisel tercihlerine balad iin sorunludur. e. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr; bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir dncesi, mantksal olarak eliik olduu iin sorunludur. Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir? (...) ki noktaya iaret ederek balayacam. Birincisi, P gibi bir nerme iin, Snin Pye inanmasnn gerekelendirilmilii Snin Pyi bilmesinin gerekli kouludur anlamndaki bir gerekelendirmede, bir kiinin gerekte yanl olan bir nermeye inanmasnn gerekelendirilmi olmas mmkndr. kincisi, P gibi bir nerme iin, eer Snin Pye inanmas gerekelendirilmise ve P, Qyu ierirse ve S, Qyu Pden karrsa ve bu karmn sonucu olarak Qyu kabul ederse, buna gre S, Qya inancn gerekelendirmi demektir. Bu iki noktay aklda tutalm. imdi ortaya koyacam iki durumda (a)da ifade edilen koullarn baz nermeler iin yerine getirilmesine karn sz konusu kiinin bu nermeyi bildii sylenemez. DURUM I Varsayn ki Smith ve Jones belli bir i iin bavuruda bulundular. Ve varsayn ki Smithin aadaki tmelevetlemeli nerme iin gl bir kant var: (d) e alnacak olan kii Jonesdur ve Jonesun cebinde on adet madeni para var. Smithin (d) iin kant, irket mdrnn sonuta Jonesun seilecei konusunda kendisini temin etmesi ve Smithin kendisinin on dakika nce Jonesun cebindeki paralar saym olmas olabilir. (d) nermesi unu ierir: (e) e alnacak olan kiinin cebinde on adet madeni para var. Varsayalm ki Smith (d)den (e)ye olan gerektirmeyi grr ve hakknda gl bir kanta sahip olduu (d)ye dayanarak (e)yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)nin doru olduuna ilikin inanc iin ak bir gerekelendirme yapmtr. Fakat, buna ek olarak, gerekte Jonesun deil Smithin ie alnacan, ama Smithin bunu bilmediini dnn. Dahas, Smith bilmese de kendi cebinde on adet madeni para vardr. Buna gre, Smithin (e)yi kard (d) nermesi yanl olmasna karn, (e) nermesi dorudur. Bu durumda, rneimizde aadakilerin hepsi dorudur: (1) (e) dorudur, (2) Smith (e)nin doru olduuna inanyor ve (3) Smithin (e)nin doru olduuna inanmas gerekelendirilmitir. Halbuki Smithin (e)nin doru olduunu bilmedii aktr: Smith kendi cebinde ka adet madeni para olduunu bilmezken (e)nin doruluu Smithin cebindeki paralarn saysn-
193

dan gelmektedir. Smith bu inancn Jonesun cebindeki sayd paralara dayandrd iin, yanl olarak, Jonesun ie alnacak kii olduuna inanmaktadr. (...) Kaynak: Edmund Gettier. (1963) Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, eviren: Sedat Yazc, s. 58-59, stanbul: Alfa Yaynlar. 1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavramn Oluturan Unsurlar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilmenin kavramsal koullar ile deneyimsel koullar arasndaki fark reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavramn Oluturan Unsurlar ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Deneyimsel inan kavramnn bilgi kavramyla ilikisini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin zmlemesi ve Tanm ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. zmleme kavramnn anlamn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Gerek ve yeter koul kavramn aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Edmund Gettierin Ykc Argman ve Sonras ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Gettierin stratejisini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Kar rnekleri ksmn yeniden okuyun. Gettierin rneklerinin ana fikrini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Gettierin ortaya koyduu sorun konusunda bilgi kuramclarnn nasl tepki verdiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Goldmann ne srd art anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Drdnc koul artn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin zmlemesi ve Tanm ve Edmund Gettierin Ykc Argman ve Sonras ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Gettierin grnn genel bir eletirisini yapabileceksiniz.
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. a
8. d
9. c
10. a
194
Epistemoloji

Sra Sizde 1 zmlemenin dier anlama ve aklama biimlerinden farkn ortaya koyabilmek iin olduka popler bir zmleme tr olan psikolojik kiilik zmlemesi zerinde duralm. Her insann dardan gzlemlenen bir kiilik profili vardr. Buna ek olarak her insan kendi kiilii zerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psikoloun incelemesi ve irdelemesi, bir kiinin grnen kiiliinin ardnda nelerin yattn ortaya koyabilir. Bylesi bir almann olduka deerli olaca ve gnlk yaamda yakalanamayacak baz gerekleri ortaya karaca kesindir. rnein, psikologlar ok korkak bir insann korkularnn ardnda o insann kendisinin bile bilmedii unsurlarn yattn bulabilirler. O yzden, bir anlamda, psikolojik zmleme bir insan daha iyi anlama ve tanmann yolunu aabilir. Ancak imdi durumu tersinden dnelim. Bilimsel bir ruh zm, bir insann tannmas ve tanmlanmas iin tek gvenilir yntem midir? rnein, bir annenin ocuunu tanmas ve onu tanmlamas psikolojik zmleme kadar bilimsel deildir ancak bu tanmann kendine zel bir nitelii olduu yadsnamaz. Tahminen bir psikolog bir ocukta annenin gremeyecei eyler fark edebilir. Fakat bir annenin ocuunu tanmas ve tanmlamas farkl trden incelikler, derinlikler ve ayrntlar tayabilir. Ksacas, bilimsel/mantksal zmleme ve olaan tanmlama ievleri farkl ve kendi ilerinde nemli ilevleri yerine getirebilirler. Sra Sizde 2 Gettierin argman iyi bir felsefi akl yrtmenin belirgin zelliklerini tar. Gettier, adm adm ilerleyerek ve mantksal bir ak vermeden ok nemli bir sonuca ulamaktadr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve gerekeli olmas, onun bilgi olmas iin gerekli ve yeterlidir. Gettierin baars, iki rnek kullanarak bir inancn doru ve gerekeli olmas durumunda bile bilgi olmayabileceini gstermesinden kaynaklanmaktadr. Eer yanl nermelerin de gerekelendirilmi olabilecei ve gerekeli nermelerin mantksal sonularnn da gerekeli olaca kabul edilirse, Gettierin de gsterdii gibi, bir nermenin tesadfen doru ve gerekeli hle gelmesinin yolu alm olur. Gettierin rneklerinde, bir kii belli bir nermeye inanmakta, ve o inand nermenin mantksal sonucu tesadfen hem doru hem de (orjinal nerme gerekeli olduu ve ondan treyen nerme de o yzden gerekeli konuma geldii iin) gerekesi iyi olan bir nerme stats kazand iin, ortaya gerekeli, doru bir inan kmaktadr. Ancak sonuta elimizde olan nerme her ne kadar gerekeli ve doru olsa da, sz konusu znenin o nermeyi bildiini sylemek olanaksz grnmektedir. Bylece, Gettier mantn biimsel kurallarndan ayrlmadan, yerlemi bir epistemolojik gre ar bir darbe indirmektedir. Sra Sizde 3 Gettier rneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetinde gerekeli doru inan olarak ortaya kan inancn, sz konusu znenin hareket noktas olan ilk inantan ok farkl bir grnm sergilemesi, baka bir deyile, aradaki nedensel ban bozulmasdr. Gettierin ikinci senaryosunu dnelim. znenin orjinal inanc Elifin Ford marka bir arabas olduudur. Ancak mantksal baz karmlarn sonucunda, doru ve gerekeli hle gelen nermeyi doru klan olgu Ahmetin Barselonada olmasdr. Goldmana gre, aradaki nedensel ilikinin kurulmas ve bir koul olarak korunmas Gettier tarz kar rneklerin nne geilmesinde yeterli olacaktr. Her ne kadar Goldmann bu nerisi, bu nitenin Gettiere Yantlar blmnde sergilediimiz gibi, itirazlarla karlanm olsa da, Goldmann nemli bir vurgu yaptn vurgulamamz gerekiyor. Bu balamda aklda tutulmas gereken bir konu, David Humeun da 18. yzylda baaryla sergiledii gibi, neden ve nedensellik kavramlarnn olduka byk felsefi zorluklar ve incelikler ierdii ve bu kavramlar zmlemelerinde kullanan dnrlerin bu zorluklar da ister istemez zmlemelerine tadklar gereidir.

Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd ed., New Jersey: Prentice Hall. Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Blackwell Publishing. Gettier, E. (1963). Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, eviren: Sedat Yazc, 57-60, stanbul: Alfa Yaynlar. Goldman, A. (1967). A Causal Theory of Knowing, The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
195
Goldman, A. (1976). Discrimination and Perceptual Knowledge, The Journal of Philosophy, vol.73, 771-791. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press. Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). Knowledge: Undefeated Justified True Belief, On Knowing and the Known iinde, editr: K.G.Lucey, New York: Prometheus Books. Platon (1945). Theaitetos. ev. Macit Gkberk, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New Jersey: Princeton University Press.
10
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilecek, nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik grn aklayabilecek, Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk grn aklayabilecek, Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz
Anahtar Kavramlar
Gerekelendirme Geriye gitme Gerekenin gerekesi Temelcilik Dsalclk Fiziksel olgular Alg verileri Badamclk
erik Haritas
GR GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES TEMELCLK BADAIMCILIK K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES
Epistemoloji
Bilgisel Gerekelendirme
Yaamdan rnekler Dnyaya ilikin inanlarmzn nasl gerekeli veya hakl konuma geldii konusunu biraz dnrsek, daha nce aklmza gelmeyen ilgin baz noktalar fark edebiliriz. Beyaz bir tavana bakarken zihnimizde uyanan u an beyaz bir tavana bakyorum gibi bir nermenin gerekesi nereden gelir? Bu sorunun yant tahminen Beyaz bir tavan veya Dnya zerinde beyaz bir tavann alglanmas gibi bir ifade olmaldr. Ancak nsan insann kurdudur nermesi, deneyimlediimiz dnyaya ilikin olmasna karn, beyaz tavan rneinden olduka farkldr. nsan insann kurdudur nermesi basit bir ekilde grsel alglar nedeniyle gerekeli konuma gelemez. O yzden, gerekesi dorudan algdan veya nesnel dnyadan ziyade, bir kiinin ait olduu toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekesini ondan alan inanlarn var olduu dnlebilir. Daha ilgin bir soru ise udur: Basit algsal inanlarmzn hibir inan, deer veya kavram sistemine ait olmadan, yaltlm olarak gerekelendirilmesi olanakl mdr?
GR
nceki nitede bilginin zmlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar irdeledik. Edmund Gettierin kar rneklerinin doal bir sonucu olarak, felsefeciler bilginin klasik zmlemesi konusunda yeni fikirler retmeye ve bilginin daha savunulabilir bir tanmn vermeye ynelmilerdir. Bu konuyla ilgilenen dnrlerin farkna vard nemli bir nokta, bilginin geleneksel tanmnda yer alan gereke kavramnn derinlemesine incelenip akla kavuturulmamas durumunda nermesel bilginin tanmnn veya zmlemesinin ciddi sorunlar barndraca gerei olmutur. Elbette gerekelendirme konusunda Gettierden nce de epistemoloji literatrnde kayda deer almalar yaplmtr. Ancak Gettierin makalesinin yaymlanmasndan sonra felsefeciler arasnda egemen olan genel fikir, bilginin tanmndaki K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr ifadesinin yzeysel ve belirsizlikler ieren bir nerme olduu ve bu cmledeki gereke kavramnn iinin ok farkl ekillerde doldurulabilecei ynnde olmutur. Bu farkndaln en nemli sonucu, gerekelendirme konusunda farkl tartma eksenlerinde birbirine rakip bir dizi kuramn ortaya kmasdr. Bu nitede gerekelendirme kuramlarnn en nde gelenlerini inceleyip deerlendirmeye alacaz.
198
Epistemoloji
Bilgi erevesinde gndeme getirilen gerekelendirme, dier gerekelendirme trlerinden ayr tutulmaldr.
rdelemelerimize kavramsal bir aklama ile balayalm. Epistemoloji alannda kullanlan gereke kavram, dier alanlar ilgilendiren gereke kavramlarndan ayr tutulmaldr. Bir inanca sahip olmann etik, politik veya pratik gerekeleri olabilir. Ancak bunlarn genelde bilgisel gerekelerden farkl olduu grlr. Bunu rnekler kullanarak aklamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan belli baz vitamin komplekslerinin youn kullanmnn kanser tedavisinde byk yarar saladna inanyor. Ancak, yllar boyunca yapt almalar, kulland vitamin komplekslerinin tedavi balamnda herhangi bir yarar olduunu gstermiyor. Bu durumda, sz konusu aratrmacnn inancna sahip kmaya devam etmesinin bilimsel almalarnn devam iin bir motivasyon salamas anlamnda gerekesi olabilir. Fakat bilgisel gerekesinin veya dayanann olumad kesindir. Baka bir rnek dnelim. Diyelim dnya zerinde belli bir corafyada yaayan insanlar, yaptklar bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlarnda doan kz ocuklarn tam anlalamayan nedenlerden dolay erkek ocuklardan ok daha zeki olarak doduuna ilikin gl kantlar buluyorlar. Ancak o kltrde o ana kadar Kadn ve erkek her adan eittir gibi bir inann da yaygn olarak yerlemi olduunu dnelim. Elbette kadnlarn erkeklerden ok daha stn zihinsel kapasitelerle doduunun bilimsel olarak saptand ve herkes tarafndan bilindii bir toplumda, rnein nitelikli iler iin kadn alanlarn iverenler tarafndan arlkl olarak tercih edilmeye balanacan ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar nedeniyle i bulma konusunda zorluklar yaayacan tahmin edebiliriz. Sz konusu toplumda, eldeki bilimsel veriler nda, Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda iyi gerekelendirilmi bir inan olarak grlebilir. Buna karn, o corafyadaki insanlar eitsizliin toplumsal sakncalarn gz nne alarak ve her tr ayrmcla kar ktklar iin, iki cinsiyete de eitlermi gibi davranmay tercih edebilirler. Byle bir toplumda Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda gerekeli bir inan iken, Kadnlar ve erkekler her adan eittir nermesi politik veya pratik nedenlerden dolay gerekeli bir inan konumunda bulunabilir. Bu durum, gereke kavramnn epistemolojik boyutunun dier boyutlardan ayrlmas gerektiini gstermektedir. Gereke kavramnn epistemolojideki yerine ve nemine ilikin iki farkl yaklam olduunu en bata belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz bilgi kuramclar, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekelendirme olduunda srar etmilerdir. te yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz felsefeciler bilginin asl hedefinin nermesel doru olduunu savlamlardr. Bu iki yaklamn birbirinden olduka farkl epistemolojik programlara iaret ettii aktr. Birinci gruptaki dnrler, gerekelerin ve gerekelendirme srelerinin yapsna ilikin yaplacak almalar epistemolojinin temeline yerletirirken, ikinci grup felsefeciler nermesel doruya ulama (veya ksaca doruyu bilme) konusunu asl ama olarak belirlemilerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de insanlarn doruya eriimi sz konusu olduunda, elimizdeki esas epistemolojik aracn gereke ve kant olduunu yadsmamaktadrlar. Bu noktay vurgulamakta yarar gryoruz: Eer bilginin hedefi gereklii zihnimizde doru temsil etmek, dnyay veya evreni doru bilmekse, bu yolda elimizde temel gere olan gereke kavramn ve gerekelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde olacaktr. Baka bir deyile, gerekenin ve kantn felsefi olarak anlalmas, bilginin tam olarak ne olduunun anlalmasna yardmc olacaktr. Bu dnceler bilgisel gerekelendirme konusunun epistemolojide ne kadar byk ve hassas bir yer
10. nite - Bilgisel Gerekelendirme
199
tuttuunu gstermektedir. Aadaki blmlerde bu konuda felsefecilerin hangi temel kuramlar rettiklerini aklayp bu kuramlar felsefi adan inceleyeceiz.
GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES

yle bir senaryo dnelim. u an Londrada bulunan bir arkadanzla nternet aracl ile sohbet yapyorsunuz. Sohbet srasnda arkadanz u an dary gremiyorum ama pencere camna yamur damlalarnn vurmaya baladn duyuyorum diyor. Bu cmleyi duyunca kafanzda Londrada imdi yamur yayor dncesi oluuyor. Sizin iin Londrada imdi yamur yayor nermesinin (eer arkadanz yanlmyorsa) deneyimsel bir bilgi oluturduunu syleyebiliriz. Bu bilgi oluurken dolayl bir yol izlenmi ve belli aklc karmlar yaplmtr. Sz konusu bilgi parasnn, sizin iin dorudan alg kadar olmasa da, olduka gvenilir olduu aktr. Londrada imdi yamur yayor nermesi iyi kantlar araclyla ortaya km ve bir karm zincirinin sonucu olan gerekeli bir inantr. Yukardaki senaryoda oluan epistemolojik durumu imdi tersten inceleyelim. Eer arkadanzla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeinize Londrada imdi yamur yayor derseniz, size byk olaslkla Nereden biliyorsun? diye soracaktr. Buna yant olarak siz Londradaki arkadanzn szlerini bir gereke olarak kardeinize aktarabilirsiniz. Bu rnekte de aka grld gibi, deneyimsel bilginin en nemli zelliklerinden biri, bilgi sahibi olan znenin gerekmesi durumunda her zaman belli gerekeler gsterilerek bilgi iddiasn destekleyebilecek durumda olmasdr. Bu yzdendir ki, felsefeciler ounlukla bilginin tanmnda doru inann yeterli olmadn, gerekelendirmenin de iin iinde olmas gerektiini dnmlerdir. Bu noktada sorulabilecek nemli bir soru udur: Eer bilgi iddialar gerekesel bir zincir iinde baka gerekelere balanyorsa, bu zincirin yaps ve sonu iin ne diyebiliriz? Bu konu ngilizcede the regress problem adyla anlr ve bu deyim Trkeye tam olarak geriye gitme sorunu diye evrilebilir. Ancak Trke karlnn ierik asndan daha bilgilendirici ve aklayc olmas amacyla gerekenin gerekesi sorunu deyimini kullanmak daha uygun grnmektedir. Bu sorun (ksaca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan ok nemli baz tartmalarn znde yatmaktadr. Dahas, bu kritik soruna kar felsefecilerin ald tavr ve sunduklar neriler, gerekelendirme konusunu tartan taraflarn kuramsal konumunu ve zeminini byk oranda belirlemektedir. u ana kadar GGSnin epistemolojik alt yapsna ilikin baz n dnceler sunduk. imdi sorunu zmleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGSnin bir felsefe sorunu olarak ortaya kmasndaki esas neden, insanlarn inanma ve gerekelendirme sistemlerinin arlkl olarak karmsal bir yapya sahip olmasdr. Yukardaki senaryoda da grdmz gibi, Londrada imdi yamur yayor inanc bir karm sonucu oluup bilgiye dnmtr. nan sistemlerimizin ve dnya bilgimizin nemli bir blm bu anlamda karmsaldr. Bu durum, inanlarmzn gerekelendirilmesi asndan dnldnde, yle bir sorunsala iaret eder. Diyelim ki bana Londrada imdi yamur yayor inancmn bu inanca P(1) adn verelim nasl bir gerekeden veya gerekeler dizisinden kaynakland soruldu. P(1) inancn gerekelendirmek veya hakllatrmak iin baka bir deneyimsel nerme olan P(2)yi kullandm varsayalm. rnein, P(2): Londrada yaayan bir arkadam u an orada yamur yad ynnde bir inan ifade etti gibi bir nerme olsun. Ancak, P(1)e benzer bir ekilde P(2)nin de deneyimsel bir nerme olarak kesinlikten uzak olduu iin arkasnda yatan gerekeyi sorgu-
Deneyimsel bir inan iin ne sunulabilecek bir gerekenin kendisinin nasl gerekelendirilecei bir sorun olarak ortaya konabilir. Bu durum, epistemolojide geriye gitme veya gerekenin gerekesi olarak bilinen soruna neden olur.
200
Epistemoloji
Geriye gitme sorunu (GGS) iin, bilgi kuramclar tarafndan drt temel zm nerilmitir.
lamak, yani doruluuna neden inanmamz gerektiini sormak olas ve aklc olacaktr. P(2) nermesini belli bir P(3) ile gerekelendirdiimizi varsayalm. rnein P(3): Londrada yaayan arkadam u an pencereye arpan damlalarn sesini duyduunu syledi; ayrca arkadam gvenilir bir insandr; ayrca pencereye arpan damlalarn sesini duymak genelde yamurun yamakta olduunun bir gstergesidir gibi bileik bir nerme olsun. Beklenebilecei gibi, yukarda anlatlan durum P(3), onu gerekelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi nermeler iin de ortaya kacaktr. O hlde, P(1) gibi sradan bir deneyimsel nermenin gerekelendirmesi srekli olarak bir sonraki karmsal nermeye aktarlmaktadr. Elbette bu tablo kritik bir sorunun ortaya kmasna neden olur. Verdiimiz rnekte, P(1)in en nihayetinde nasl gerekelendirilecei ve gerekelendirilmi inan niteliini nasl hakedecei net bir ekilde grlmemektedir. Geriye gitme son bulmadka gerekelendirmenin var olmas da olanaksz olacaktr. Eer P(1) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(2)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, eer P(2) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(3)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, ve eer bu gerekelendirmenin srekli ertelenmesi durumu devam ederse, o zaman ilk bata ele aldmz ve sradan bir deneyimsel nerme olan P(1)in gerekelendirilmi konuma gelmesi sorunlu bir hle gelir. O hlde, geriye gitme nasl son bulacaktr? Buna bal olarak, sradan bir deneyimsel nerme gerekelendirmesini veya haklln nereden alacaktr? Bilgi kuramclar GGS iin ilkesel olarak drt olas zm yolu olabileceini dnmlerdir. Bu zm seeneklerinden zellikle ncs ve drdncs youn bir ekilde irdelenmi ve ok sayda felsefeci tarafndan savunulmutur: (a) Gerekelerin sonsuza gitmesi: Olas bir zm, P(1)i gerekelendien zincirde yer alan nermelerin sonsuz sayda olacan sylemektir. Bu gre gre, P(1)i gerekelendirmekte kullanlacak her nerme iin baka nermelerin kullanlmasndan dolay, P(1)in gerekelendirmesi snrsz sayda nerme iermelidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olasln ciddiye alnmas gerektiini dnm olsalar da, sonsuza gitme seenei epistemoloji literatrnde pek rabet grmemitir. Bunun en temel nedeni, sradan insanlarn bilisel snrlarnn sonsuz sayda inan sahibi olmay pratikte olanaksz klmasdr. Oysa saduyumuzun bize syledii ey, inanlarmzn nemli bir ksmnn salam gerekelere dayanyor olduudur. Yani gerekelendirme veya kantlarla destekleme insanlar iin bir ekilde olanakl olmak durumundadr. Eer bir kuram bunun olanakllk koulunu sonsuz sayda inan sahibi olmaya balarsa, biz doal olarak gerekelendirmenin olanakl oluundan deil o kuramn doruluundan phe ederiz. Bu akl yrtme, sonsuza gitme seeneinin nemli zorluklar barndrdn gstermektedir. (b) Geriye gitmesinin gerekesi olmayan inanlarda son bulmas: Bir dier olas zm, P(1)in gerekelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, diyelim P(274) gibi zel bir inanta son bulmasdr. P(274)i zel klan nitelik, onun baka bir nermeyi gerekelendirmeyi baarrken, kendisinin herhangi bir gerekesinin bulunmamas ve gerekesiz inan olarak sistemde yer almasdr. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik tamas beklenemeyecek olan bir nermenin neden gerekelendirme veya hakllatrma ileminden muaf tutulmas gerektiini aklamak son derece zor grnmektedir. Bu zm nerisi de felsefeciler tarafndan ok fazla rabet grmemitir.
201
(c) Gerekelerin kendi aralarnda badamsal bir sistem veya a oluturmas: Bu seenee gre, P(1) gibi bir inanc veya nermeyi gerekelendiren neden, P(1)in bir nermeler kmesine ait olmas ve bu kmenin elemanlar arasnda bir karlkl gerekelendirme ve destek bantsnn bulunmasdr. Bu gr gerekelendirmenin yapsn sonlu sayda elemanlarn bir tr halka oluturmas olarak betimler. Daha karmak ekillerinde ise, gerekelendirme ilikisi yalnzca ardk elemanlar arasnda ve dorusal olarak deil, btnlkc bir tarzda gerekleir. Bu ikinci olasl basitletirilmi bir benzetmeyle aklarsak, yerde atlm tfeklerin birbirine destek vererek dik durmalarn gzmzde canlandrabiliriz. Genel olarak bakldnda, (c)nin dier seeneklere gre belli kuramsal avantajlar bulunmaktadr. te yandan, bu modelin ilk bakta dngsel bir durum yarataca ve yeni sorunlara yol aaca da dnlebilir. Gerekelendirme konusunda badamclk yaklamn benimseyen bilgi kuramclar (c)nin doru bir yaklam sunduuna inanrlar. lerleyen blmlerde bu grn bir aklamasn ve kuramsal inceliklerini sunacaz. (d) Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas: Buna gre, P(1) gibi bir inancn veya nermenin gerekelendirmesinin olanakll, temel nitelii tayan zel birtakm bilgisel unsurlarn varlna baldr. Biz Londrada u an yamur yayor nermesini gerekelendirirken kanlmaz olarak baka bir dizi deneyimsel nermelere bavurmaktayz. Ancak bu srecin sonunda yle bir noktaya geliriz ki, ele aldmz nermenin ait olduu karmsal aktarm zincirinin epistemolojik adan durmas gerekir. Gerekelendirmenin bu son duranda bulunan inancn gerekelendirmesi nasl olacaktr? ncelemekte olduumuz (d) grne gre sorunun yant udur: Gerekelendirme zincirinin son noktasnda gerekelendirilmi bir inan bulunur; ancak bu nihai inancn gerekesi dier inanlara balanmasndan deil algsal deneyimin kendisinden kaynaklanr. Gerekelerin geriye gitmesini engellemenin tek yolu budur. Bu zm pek ok felsefeciye ekici gelse de, temel nermelerin bylesi bir gerekelendirme statsn tam olarak nasl edindikleri tartma konusudur. Gerekelendirme alannda temelcilik kuramna scak bakan felsefeciler zellikle bu konuya aklk getirmeye ve (d)yi savunmaya almlardr. Bu grn ayrntlarna da aada tekrar dneceiz. Geleneksel epistemoloji kuramlar incelendiinde, iki byk tartmann bu alana egemen olduunu grrz. Bu tartmalar, temelcilik-badamclk ve iselcilik-dsalclk akmlar arasnda gelimitir. Temelcilik ve badamclk grleri yukarda akladmz GGS erevesinde ortaya kmtr. Yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, badamclar (c)yi desteklerken, temelciler (d)nin doru zm olduunu savlarlar. Bu tartmaya ek olarak, iselcilik ve dsalclk grleri de epistemolojide nemli bir yer tutar. ncelikle, iselcilik ve dsalclk arasndaki tartmann GGS ile ilgili olmadn vurgulayalm. Dsalcln ana fikri u ekilde ifade edilebilir: Bir zne belli bir gerekeli inanca sahipse, o inanc veya nermeyi gerekelendiren olgulara bilgisel eriiminin olmas art deildir. nemli olan, znenin inancn gerekelendiren bir olgunun gerekten var olmasdr. Gereke znenin zihinsellii veya bilgisi dnda olabilir. Bu gre dsalclk denmesinin nedeni budur. selciler ise, bir inancn veya nermenin bir zne iin gerekeli olabilmesi iin, gerekenin zne tarafndan bilinmesi, znenin zihinsel dnyasnn (veya, bazlarna gre, bilincinin) kapsam iinde olmas gerektiini ne srerler. Bu gre iselcilik denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba-
GGSye ynelik zm reten baz dnrler, sorunun zmnn badam sergileyen sistemlerde yattn savlamlardr.
GGSye ynelik sunulan kayda deer bir zm, gerekelendirme zincirinin temel inanlarda son bulmas eklinde ifade edilir.
202
Epistemoloji
damclk ve iselcilik-dsalclk tartmalar farkl sorunlara iaret etseler de, aralarnda belli ilikiler ve geiimler de bulunur. rnein badamclarn nemli bir blm ayn zamanda iselci gr benimser; ayrca, ok sayda temelci dnrn dsalcl da kabul ettii grlr. Bu tartmalarn ayrntlarna ve farkl grler arasndaki ilikilerin inceliklerine aada deineceiz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Geriye gitme sorununun epistemoloji alan iinde neden ok kritik bir sorun oluturduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu altrma sizi temel gerekelendirme kuramlarn anlama ynnde de hazrlayacaktr.
DNELM
TEMELCLK
DKKAT S O R U Tarihsel olarak bakldnda, temelciliin en belirgin savunucusu Descartes olmutur. Descartesn temel epistemolojik amac, anmsanaca gibi, dnya bilgimizin kesin, phe gtrmezK ve deneyimsel bilgilerimizin tmne dayanak oluturan bir temeli DK AT olup olmadn bulmaktr. Descartes bu temeli dnce hlindeyken zorunlu olarak var olmas gereken zihninde, yani kendi zihinsel varlnda bulur. Bir sonraki SIRA SZDE admda ise, zihnin zorunlu varlndan balayarak ve tmdengelimsel bir kesinlikle ilerleyerek, fiziksel dnyaya ilikin gvenilir bilginin olanakl olduunu gstermeyi hedefler. Her ne kadar Descartesn irdelemeleri felsefe tarihinde ok nemli bir yer AMALARIMIZ tutsa da, biz tartmann inceliklerini gsterebilmek iin ada zmleyici felsefeye dneceiz ve temelci dnceyi nermesel bilgi balamnda ileyen dnrlerin bu konu zerinde T A tr bir argman sunduunu anlamaya alacaz. K ne P Gerekelendirme zincirinde bir nermenin en sonunda varaca nokta veya dayanak ne olabilir? Temelci felsefecilere gre, gerekelendirilmesi gereken inan veya nerme EneZkadar uzun ve kark bir hakllatrma zinciri gerektirirse gerekTEL V YON tirsin, en nihayetinde algsal inanlara gelindiinde gerekelendirme sreci sonlanmak zorundadr. rnein Gelecek yl enflasyon oran %10u aacak gibi dorudan gzlemsel olmayan bir nermeyi gerekelendirme srecinde tahminen belli karmak N T E R N E T verileri gndeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin ekonomik de gerekelendirilmesi gerektiinde, en nihayetinde varlacak nokta nk Ay gryorum, nk Byi duyuyorum gibi algsal temel nermeler olmak zorundadr. Bu adan bakldnda, temelcilii savunan felsefeciler insan bilgisinin kavramsal olarak iki farkl yapda nermelerin veya inanlarn bileiminden olutuunu dnrler. Birinci olarak, gerekelendirmesini baka nermelerle olan karmsal bantlar sayesinde kazanan nermeler vardr. Eer bir kii stanbuldayken Londrada u an yamur yayor gibi bir nermeye inanyorsa, bu inancn temel bir inan olduu sylenemez. stanbuldaki bir insann Londrada u an yamur yayor inanc karmsal gerekelendirmesi olan bir inantr veya ksaca, karmsal inan snfna girmektedir. Bu nermenin hakllatrlmas veya gerekelendirmesi ancak bir baka inanca (rnein Gvenilir bir arkadam Londrada u an yamur yadn bildirdi) veya inalar dizisine gnderme yaplarak olanakldr. Ancak bu tr inanlara ek olarak, ikinci bir inan trnden de sz etmemiz aklc grnmektedir. Londrada yaayan arkadamz eer pencereden dar bakp da yamurun yadn grr ve u an darda yamur yadn gryorum derse, o zaman bu ifadesini veya yargsn hakllatrmakta hangi inanca bavurmakta olduunu sormayz. u an darda yamur yadn gryorum szlerini dile getiren kiinin sz konusu inanc temel inan snfna girer. Bu temel inan baka inanlar nedeniyle deil, tam da o deneyimi yaamaktan dolay kazanlmtr. Pencereden bakarak darda yamur yadn syleyen bir insana
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Temelcilik Y O N T E L E V Zgrne gre,
gerekelerin geriye gitmesi algsal dzleme gelindiinde durmak zorundadr.
NTERNET
203
Bu inancnn nedeni nedir? sorusunu sormamz tuhaf olur. O kii, byk olaslkla, nk yamurun yadn gryorum demenin tesinde bir aklama sunamayacaktr. Sonu olarak, insann inan/bilgi sisteminin karmsal inanlardan ve temel inanlardan olutuunu syleyebiliriz. Temelcilii savunan dnrlere gre, her karmsal inan nnde sonunda daha dorusu, gerekelendirme zinciri sonuna kadar izlendiinde gerekesini temel inanlara dayanarak almaktadr. karmsal inanlarn nasl gerekelendirildiini anlamak zor deildir. Ancak epistemolojide tartmaya neden olan asl konu, temel inanlarn olup olmad ve eer varsa bu inanlarn gerekeli olma niteliini tam olarak nasl kazanddr. Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yantlar iinde en bilinen ve ska savunulanlardan ikisini aada inceleyeceiz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik

D. M. Armstrong gibi dnrlerden esinlenen bir gr, temel dzeyde bulunan inanlarn gerekelendirmelerinin fiziksel dnyadan kaynaklandn savunur. Yukarda da belirttiimiz gibi temelcilie gre, temel inanlarn gerekelendirmesi dier inanlar nedeniyle olamaz. Baz felsefeciler gerekelendirmenin en temelde dorudan dnyada gerekleen olgulardan kaynaklandn dnmlerdir. Bu dnrler genellikle zne veya zihin kavramlarna ok fazla vurgu yaplmasnn bir hata olduuna inanrlar. Onlarn grne gre, zeki bilisel canllar da doann nedensel dzeni iinde yer alan varlklardr. Bizim zihinsel durumlarmz da nihayetinde doann ileyiinin bir parasdr. Doadaki nesneler arasnda nasl fiziksel ilikiler varsa, nesnelerle inanlar arasnda da onun benzeri ilikiler bulunur. Bu durumu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Dzgn alan bir termometre, evresel durumlardan belli ekillerde etkilenir ve evresinde gerekleen deiikliklerin izlerini tar. Eer evrede scaklk ykselmesi olursa, termometrenin iindeki cva ykselir; scakln dmesi sonucu cva dzeyi aaya iner. Bu rnekte, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemi ve o nesnede deiimlere yol amtr. imdi yolunun zerinde bir ylana rastlayan bir adam dnelim. Eer fizyolojik ve zihinsel sreleri sorunsuz bir ekilde iliyorsa, bir ylan grnts alan bir kiide Tam nmde bir ylan var inanc oluacaktr. Doada olan bir olgu fiziksel yollardan baka bir nesneyi (yani bir insan) etkilemi ve bir inancn olumasna neden olmutur. Bu anlamda, dnyadan etkilenerek zihninde bir inan oluan kiinin durumu ile termometrenin durumu arasnda kkten bir fark yoktur. Temelcilie gre, temel bir inancn gerekelendirilmi inan veya bilgi olmas iin fiziksel dnyann o inanca neden olmas yeterlidir. Aka grlecei gibi, bu srete hakllatrmann veya gerekelendirmenin nasl gerekletii, inanca sahip olan znenin tamamen dnda gereklemektedir. O yzden, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik iin temelciliin son derece dsalc ve doalc bir tr olduunu ifade etmemiz yanl olmaz.
Temelciliin bir trne gre, gerekelendirmenin temelini oluturan unsurlar dorudan dnyadaki olgularn kendileridir.
Alg Verilerine Dayanan Temelcilik

Temelci gerekelendirme kuramlar balamnda incelememiz gereken ikinci gr Alg Verilerine Dayanan Temelciliktir. Bu gr, yukarda incelediimiz Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilikten nemli bir anlamda ayrlr. Temelciliin bu trnde, bilgisel gerekelendirmeyi olanakl klan unsur doadaki olgular deil, insanlarn zihninde oluan alg verileridir. Temel inanlar gerekelendiren ey, dnyaya algsal olarak ak olan canllarn zihninde oluan yaln ve henz anlamlandTemelciliin ikinci bir trne gre, gerekelendirmenin zeminini oluturan unsurlar, alg yoluyla zihnimizde oluan verilerdir.
204
Epistemoloji
rlmam verilerdir. Diyelim ki bir zne pencereden dar bakyor ve yamuru alglyor. Bu sre iinde, duyu organlar deiik trlerde veri toplar. Dardaki grnt belli renkler, belli hareketler ierir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham veriler znede ilk bata kavramlatrlmam ve anlamlandrlmam bir farkndalk yaratrlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inancn domasna neden olurlar (rnein Pencerenin dnda yamur yayor), o zaman temel bir inan olumu ve gerekelendirilmi demektir. Algsal temel bir inancn gerekeli olmasnn nedeni, zihinsellik iinde oluan duyu verilerinin varldr. Bu iki temelci gr imdi ksaca karlatralm. Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, fiziksel dnyann olgular znelerde temel inanlarn olumasna neden olur. Bu nedensel iliki, temel inanlarn gerekelendirilmi olmasnn da nedenidir. Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre ise, fiziksel dnyann olgular znelerde nce duyu verilerinin oluumuna neden olur. Bu aamada, bilgisel gerekelendirme ilikisinin varlndan henz sz edemeyiz. Bilgisel gerekelendirme, duyu verilerinin temel inanlarn olumasna neden olmasyla birlikte ortaya kar. Bu durumda da, nedensel bir iliki gerekelendirmenin de nedeni olmutur. Fakat bu sefer gerekelendirmenin nedeni fiziksel dnya deil, zihnimizde istemimiz dnda oluan alg verileridir. Her iki gre gre, temel inanlar iyi gerekelendirilmitir; ancak gerekeyi salayan unsur baka bir inan deildir. Aka grlecei gibi, bu durum Geriye Gitme Sorununa da bir zm getirmektedir. Ancak bu zmn (ve genel olarak temelciliin) kuramsal dzeyde yeterli olup olmadn deerlendirmeden nce, kar gr olan badamcl incelememiz gerekiyor.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Temelcilik grnn kuramsal anlamda gl ve ekici ynlerini aklayn. Temelcilii SIRA SZDE bilgi kuramclar arasnda popler bir gr konumuna getiren nedenler sizce nelerdir? Bu soruyu temelciliin bu nitede ilediimiz trlerinden sizin setiiniz bir tanesi zeDN rinden yantlayn. E L M
BADAIMCILIK S O R U
Temelcilii kuramsal olarak ekici klan nedenlerden biri, temel inan kavramnn saduyuya uygun bir ynnn olmasdr. Pek ok bilgi kuramcs, Geriye GitDKKAT me Sorununun gerek zmnn temelcilikte yattn dnrler. Bu noktada, badamclk grne dnebiliriz. Badamcl felsefi olarak incelememiz, teSIRA SZDE melcilik grn daha iyi anlamamz da salayacaktr. Ancak badamclkla ilgilenmemizin bu noktann tesinde bir nemi ve deeri bulunmaktadr. Badamclk, epistemoloji kavramlar ve akmlar arasnda en kritik ve tartmal olanAMALARIMIZ lardan biridir. 8. nitede badamclk kuramndan nermesel doru balamnda sz etmitik. Oradaki dncelere paralel olarak bu blmde badamc gerekeK T A tartacaz. lendirme kuramn P lk olarak, 8. nitede deindiimiz nemli bir noktay anmsatalm. Tutarl olan bir inan sisteminin elemanlar birbirleriyle elimezler. Badam olan bir TELEV YON inan sistemininZelemanlar ise ieriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirlerinin doru olma olasln ykseltirler. Badamclk, kavramsal olarak, mantksal tutarllktan daha fazlasn ierir. Bu saptamay yaptktan sonra, badamc hakllatrma kuramn T N T E R N E aka tanmlayabiliriz. Belli bir znenin sahip olduu inan sistemine S adn verelim. Snin kapsam iinde bulunan inanlardan biri N olsun. Nyi hakllatran durum ya da olgu, N inancnn S sisteminde yer alan dier inan-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan V Z Y O N T E L Ebadamclk gr, temelciliin en byk rakibidir. Badamcla gre, bir inancn gerekelendirilmesi ancak onun badam zellii olan NTERNET bir sistemin paras olmasyla mmkndr.
205
larla badam ilikisi iinde olmasdr. O hlde, badamclar Geriye Gitme Sorununu znelerin inan sistemleri erevesinde kalarak zerler diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar

Badamc gerekelendirme kuramn daha iyi anlamak iin, bu grn temelciliin iki trne verdii yant ksaca inceleyelim. Badamc dnrler asndan bakldnda, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn en byk sorunu gerekelendirmeyi tamamen dsallatrmas ve bylece gerekelendirmenin en nemli niteliinin kaybolmasna neden olmasdr. Bu nitelik, znenin gerekelendirme srelerindeki sorumluluudur. Bir inancn bir zne iin iyi gerekelendirmi olmas, ncelikle o znenin gerekelendirme srecine ilikin bir perspektifinin olmasn gerektirir. Bu anlamda insanlar bir bilisel varlk olarak termometrelerden olduka farkldr. Bilen znenin dnda gelien baz olaylarn ve oluumlarn gerekelendirmeye neden olduunu sylemekte son derece yanltc bir yn bulunmaktadr. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, bilim insanlar deneysel amala bir zneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar aracl ile sinyaller gnderiyorlar ve bu yolla dnyaya ilikin belli doru inanlara sahip olmasn salyorlar. Bunun iin, ilk olarak, zne bir bilgisayar karsna oturtuluyor ve nndeki bir ekranda srayla beliren resimlere bakyor. rnein, ekranda bir tavan resmi belirdiinde, bilgisayara bal bir cihaz hemen hipnoz edilmi znenin zihnine u an bir tavan resmine bakyorum inancn oluturacak sinyallerin gitmesini salyor. Bu senaryoda, u olgu gerekleiyor: (1) znenin inanlarn elektronik bir cihaz oluturuyor; (2) bu inanlar dnyada olan olgulardan kaynaklanyor ve (3) sz konusu inanlar hi yanl olmuyor. Elbette bu durumda, o znenin srekli olarak dnyadan kaynaklanan ve gvenilirlii yksek olan inanlar edinecei aktr. Eer Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr doruysa, znede bu yolla oluan temel (grsel) inanlar iyi gerekelendirilmitir dememiz gerekir. Ancak, kendisi btn bu sreci hipnoz altnda geirdii iin, znenin gerekeli inanlara, veya daha genel olarak, bilgiye sahip olduunu sylemek zordur. Biz normal artlar altnda ve bilinci yerindeyken dnyay alglayan bir insana algsal bir inancnn doru olduuna neden inandn sorarsak, tahminen bir dizi aklamada bulunabilecektir. rnein, O an nesneye bakarken gzlerim salamd; ortamdaki klandrma yeterliydi; algsal bilgimin yanl olabileceini dnmeme neden olacak bir unsur ortada yoktu; baktm nesne tam olarak bir tavana benziyordu gibi bir aklama sunacaktr. Ancak bizim rneimizde, hipnoz edilerek zihninde (hem nedensel olarak dnyadan kaynaklanan hem de doru olan) inanlar uyandrlan znenin bu trden aklamalar yapamayaca, yani zihninde uyanan temel inanlarn logos sunma yoluyla arkasnda duramayaca bellidir. O yzden, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn, ar dsalcl yznden, kuramsal olarak nemli sorunlar barndrd iddia edilebilir.
Badamclara gre, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr znenin gerekelendirme iindeki sorumluluunu tamamen ortadan kaldrd iin sorunludur.
Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar

imdi badamclarn Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ne tepki verdiklerini inceleyelim. Yukarda da akladmz gibi, temelciliin bu trne gre, bilgisel gerekelendirmenin olanakl olmasnn nedeni doada baz olgular olmas ve bu olgularn nedensel olarak insanlarda algsal inanlar olumasn salamas deil, zihnin iinde meydana gelen alg verileridir. Bu grn kaba bir dsalclk olmad aktr nk temel algsal inanlarn nedeni, bu yaklamda, insan
206
Epistemoloji
Badamclara gre, Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr bir ikileme yol aar. Eer alg verileri bilisel ise, gerekelendirmeye gereksinimleri vardr; eer bilisel deillerse deneyimsel inanlar gerekelendiremezler.
zihninin iindeki unsurlara gnderme yaparak aklanmaktadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr doruysa, dardaki olgular alg srasnda zihnin iinde alg verileri olumasna neden olmakta ve alg verileri de temel inanlarn zihinde olumasna neden olmaktadr. Bunun da tesinde, alg verileri temel inanlara neden olurken ayn zamanda onlar gerekeli inan konumuna da getirmektedir. Temel inanlar gerekeli konuma gelirler nk alg verileri inanlara neden olurlar. Bu son iddia zerinde biraz dnelim. Temelcilie gre alg verileri inanlara (ister karmsal olsun, ister temel) benzeyen eyler deillerdir. Ancak alg verilerinin temel inanlarn gerekesi olduu iddia edilmektedir. Badamc bir dnr buna kar kacak ve yle bir soru yneltecektir: Alg verileri, yani henz anlamlandrlmam ham maddeler, bilisel veya nermesel ierie sahip midir, deil midir? Daha ak bir ekilde sorarsak, alg verileri dediimiz unsurlarn anlalabilecek ve bir nerme olarak ifade edilebilecek bir ierii var mdr, yok mudur? Bu soruya yant vermeye alan temelciler ciddi bir ikilemle karlar: YANIT 1. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierikten yoksundur: Yukarda sorduumuz soruya hayr yant vermenin temelciler iin bir avantaj vardr. Eer anlamlandrlmam veriler bilisel ierikten yoksun ise, bu durumda alg verilerinin inanlar (ki bunlarn bilisel ierii olduunu biliyoruz) tarafndan temellendirilmesinin ve gerekelendirilmesinin sz konusu olmayaca aktr. Daha doru bir deyile, alg verilerinin inanlar tarafndan gerekelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Gitme Sorunu zlmektedir diyebiliriz. Ancak alg verilerinin gerekelendirmeye gereksinimi olmad gibi, inanlar gerekelendiremeyecekleri de sylenebilir. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olmad iin gerekelendirmelerinin gerekmedii iddia ediliyorsa, benzer bir akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olmad iin bilisel birimler olan inanlar zerinde gerekelendirme de yapamayacaklar eklenmelidir. Bu durumda, alg verilerinin temel (algsal) inanlar gerekelendirmesi olanaksz olacaktr. YANIT 2. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierie sahiptir: imdi de temelcinin yukarda sorduumuz soruya evet yant verdiini varsayalm. Bu yantn avantaj udur: Eer algsal veriler bir ekilde bilisel ierik tayorsa, o zaman bu veriler temel algsal inanlarla ayn dzlemde olaca iin o inanlar gerekelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu verilerin gerekelendirmesi konusu gndeme gelecektir nk, ne de olsa bu veriler bilisel ierii olan, bir ekilde anlamlandrlm unsur niteliinde olacaklardr. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olduu iin gerekelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olduu iin gerekelendirmeye gereksinimleri de olacaktr diyebiliriz. Bu durumda da alg verilerinin temel (algsal) inanlar nihai olarak gerekelendirmesi olanaksz olacaktr nk o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar balayacaktr. Yukarda sunduumuz ikilem temelcilik asndan nemli bir sorun yaratmaktadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr temel inanlarn gerekelendirmesini anlamlandrlmam, kavramlatrlmam veriler yoluyla yapmay dnyorsa, bu durumda inan gibi kavramlatrlm (logos ieren) bir unsurla alg verisi gibi duyulara ait, yani kavramlatrlmam bir unsurun (logos iermeyen) nasl bir bant iine girebilecei belirsizdir. nanlar ve alg verileri farkl tr-
207
den zihinsel durumlardr. O adan, bir badamc Berkeleyin mehur dncesini tekrarlayacaktr: Bir inan yalnzca bir inanca benzeyebilir; bir inanc yalnzca bir inan hakllatrabilir. Bu dnce yolunu izlersek badamcln esas tezine ulaabiliriz: Bir inancn gerekelendirmesi ancak inanlarn a iinde gerekleebilir. Gerekelendirme sz konusu olduunda, dnyann nesnelerinin veya kavramlatrlmam duyusal unsurlarnn yalnzca var olmalar sayesinde inanlar hakl veya gerekeli klmalar olanakszdr. O hlde; badamcln, temelciliin her iki trne kar getirdii itirazn ortak bir noktas olduu sylenebilir. Nihayetinde, temelciliin bu iki nde gelen tr de dsalc bir tavr sergilemektedir. Gerek dnyann nesneleri gerekse kavramlatrlmam duyusal unsurlar znelerin inan veya bilgi dnyalarnn dnda i grmesi beklenen unsurlar veya olgulardr. Temelcilere gre, dnya veya alg verileri temel inanlarn yalnzca nedeni olmakla kalmazlar; ayn zamanda, bu nedensel iliki nedeniyle temel inanlarn gerekelendirmesini de yaparlar. Badamcla gre ise, temel inanlarn nedeni olan unsurlar, bu algsal inanlarn gerekeleri olamazlar. Nedenlerin, gerekelerin ilevlerini yerine getirmesi olanakszdr. Bu dnceleri biraz somutlatrmak iin gnlk yaamdan bir rnek zerinde dnelim. Bir znenin bir kaplumbaay grmesi durumunu ele alalm. u an nmde bir kaplumbaa var nermesi bu zne iin nasl gerekeli bir temel inan hline gelir? Yukarda incelediimiz grn bu soruya yant yledir: (a) Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, yerde bir kaplumbaann grlmesi, bu durumu gren kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmasna neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tan baka bir taa arpp onun hareket etmesine neden olmas gibi fiziksel bir sretir ve znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Sz konusu inancn gerekeli hle gelmesinin nedeni de, fiziksel dnyada gerekleen nesnel bir olgudur. nancn fiziksel nedeni, onun doru olduuna inanmann gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr. (b) Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre, bir kaplumbaann yerde durmas, bu grntye bakan bir kiinin baz duyum paralar (rnein, belli renkler, hareketler, vb.) almasna neden olur. Bu alg verileri henz anlamlandrlmam ve nermesel hle gelmemi unsurlardr. Alg verilerinin olumas fiziksel ve fizyolojik srelerdir. Ardndan, anlamlandrlmam alg verileri, alglayan kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmasna neden olur. Bu fizyolojik sre de znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Ve sz konusu inanc gerekeli hle getiren, znenin zihninde beliren ama bilincinde veya farknda olmad alg verileridir. nancn nedeni olan alg verileri, ayn zamanda znenin u an nmde bir kaplumbaa var nermesinin doruluuna inanmasnn gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr. (c) Badamcla gre, bir kaplumbaann yerde durmas (yani olgu) ile bu manzaray gren bir kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmas (yani zihin) arasnda nedensel bir ba olduu dorudur. Sorun yaratan konu, temelciliin nedensellikten hzlca gerekelendirmeye gemesidir. Oysa, nedensellik dnyada olsa da, fiziksel dnya kendi bana inanlar gerekeli hle getiremez. Gereke, yalnzca insan ve onun bilgisi kapsamnda ortaya kabilir. O yzden, u an nmde bir kaplumbaa var gibi basit bir algsal nermenin gerekelendirmesi bile, znenin sahip olduu baka inanlarla uyum veya badam iinde olmasyla olanakldr.
208
Epistemoloji
Yukarda, temelciliin belli bir saduyusal ekicilii olduunu belirtmitik. Ancak eer badamcln tezleri doruysa, temelciliin kritik bir sorun barndrd da ne srlebilir. Bu anlamda, badamcln sav u ekilde de dile getirilebilir: Eer iki temel kuramsal seenekten biri olan temelcilik byk bir sorun barndryorsa, dier seenek olan badamclk kanlmaz olarak doru gr olarak n plana kar. Ancak badamcln da kayda deer baz sorunlar olduu aktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badamclk grn temelcilik karsnda cazip konuma getiren noktalarn ne olduuSIRA SZDE nu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun zamandr savunulmu ve akla olduka uygun grnen bir grtr. Temelcilie rakip olarak D pek M ortaya kan ve N E Lok bilgi kuramcs tarafndan savunulan badamcln neden gl bir kuramsal perspektif oluturduunu aklamaya aln.
Badamcln Sorunlar
Badamc gre kar iki esas itiraz getirilmitir: DKKAT (1) Badam hakllatrma iin yeterli deildir: Alternatif sistemler itiraz olarak da bilinen bu akl yrtmeye gre, bir znenin sahip olduu inanlar arasnda SIRA SZDE oluan badam gerekelendirme iin yeterli deildir nk badam zellii tayan ok sayda inan sistemi oluturmak olanakldr. nsanlarn hayal gcnn rettii bir inan sistemi son derece tutarl ve hatta badaml olabilir. Byle bir AMALARIMIZ hayal sistem iinde, rnein, perilere ve hayaletlere ilikin nermeler kolayca gerekeli konuma gelebilir. Ancak bu durumda saduyuya aykr bir yn var gibi grnmektedir. Bir Pinancn gerekelendirmesinin kstas herhangi bir inan sistemi K T A iinde dier inanlarla iyi badam iinde olmas olamaz. (2) Badam hakllatrma iin gerekli deildir: Bu itiraza genel olarak d dnyadanTkopuklukNitiraz ad da verilebilir. Yukarda verdiimiz (1) numaral itiELEVZYO raz, badamn oluma durumunda bile gerekelendirmenin olmayabileceini ifade eder. D dnyadan kopukluk itiraz ise, gerekelendirme iin badamn gerekli bile olmadn ne srer. Gerekelendirme kavram deneyimsel bir inanNT RNET cn doruluuEile ilgilidir. Bir nermenin veya inancn doruluu ise gereklik iinde ne olduuyla ilgilidir, inanlarn oluturduu bir sistemle deil. Oysa, badamcln kuramsal tanm iinde, gerekelendirme srelerini dnyada olup bitenlerle ilikilendirmeye ynelik herhangi bir ifade bulunmamaktadr. Aktr ki, bizim gerekelendirme iin bavurduumuz yer ounlukla dier inanlar deil olgularn kendisidir. Elimde tuttuum domates krmz renklidir gibi bir inanc desteklemek (veya dorulamak) iin yaplmas gereken, zihnin iindeki dier inanlarn bu nermeyle ne kadar uyutuunu kontrol etmek deil, sadece elde duran domatese bakmaktr. Bu anlamda, inanlar-aras badamn gerekelendirme iin gerekli olmad durumlar bulunmaktadr.
S O R U
HerD K K A Ttemelcilik ne kadar gr badamclar tarafndan yeterince eletirilmi olsa da, SIRA SZDE badamcln gerekelendirmeyi bir sistem iinde tanmlamaya almas, bu grn AMALARIMIZ nesnel dnyayla balant konusunda sorunlar yaayabileceini dndrmtr. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES

Yukarda badamc gre kar getirilen iki nemli itiraz inceledik. Bu itirazlarn badamclk iin son derece ykc olduu sylenebilir. Badamclk, yukarda da ifade ettiimiz gibi, pek ok kiiye saduyudan biraz uzak gelmitir. Algsal bir inancn gerekesinin neden baka inanlardan gelmesi gerektii dncesi zihinlerde soru iaretleri uyandrabilir. O yzden, ncelikle, badamcln aslnda belli kuramsal incelikler ierdiini belirtmemiz doru olur. Elimde tuttuum domates krmz renklidir inanc ve bunun gerekelendirilmesi rnei zerinde
209
dnelim. Sz konusu nesnenin rengine ilikin bir yargda bulunurken evremizdeki aydnlatmann bizi yanltmayacak durumda olduunu varsayarz. Aydnlatmann yetersizliinin farkndaysak, o koullarda oluan algsal inanlarn tam olarak gerekelendirilemeyeceini kabul ederiz. Dahas, eer koma hlinde iken Elimde tuttuum domates krmz renklidir inancna sahip olmusak, o inancn doruluu konusunda ok srarc olmayz. Baka bir deyile, yaln gzlemsel bir inancn gerekelendirmesini bile sadece o inan zerinde younlaarak yapamayz. Gerekelendirmenin olmas iin, benim grsel alg asndan gvenilir ve kendi bilisel yeterliliimin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette badamcln karlat byk sorunlar zmek asndan yeterli olmayabilir. Ancak, temel bir inancn gerekelendirmesinin yalnzca o inanc balayan bir durum olduunu dnmenin yanl olabileceini gstermektedir. imdi yukarda anlan iki itiraza dnelim. Badamcl savunan dnrlerin ou bu sorunlarn farknda olup, zmler retmeye ynelik giriimlerde bulunmulardr. Badam hakllatrma iin yeterli deildir veya Badamclk, uuk ve uyduruk sistemlerin gerekelendirmesinin yolunu aar itirazna yant olarak, badamc felsefeciler arasnda gereki bir ontolojiyi savunanlar, iinde yaadmz dnyada insanlarn sahip olduu badam sistemlerinin kolay kolay rastgele inan sistemlerini gerekelendirmeyeceini ne srmlerdir. Bunun nedeni, badamclara gre, varlk alannn veya gerekliin bizim zerimizde baz snrlar uygulamasdr. Yani, badamc bir gr savunmak, gerekelendirmeyi keyfletirmek anlamna gelmez. Nihayetinde, badamc sistemler iinde algsal inanlar da vardr ve bunlarn gerekelendirmesi znel sreler deillerdir. rnein, bir inan sistemi iinde eer nsanlar hi nefes almadan hafta yaayabilirler gibi tuhaf bir inan ortaya karsa, varlk alannn bu inancn aksini gsterecei sylenebilir. O yzden badamclk grnden insanlarn uydurabilecei her sistem gerekeli konuma gelir gibi bir sonu karamayz. kinci itiraz olan Badam gerekelendirme iin gerekli deildir dncesi de benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da badamclar nceki paragrafta belirttiimiz trden bir yant verebilirler. Lawrence BonJour gibi badamclar, algsal inanlarmzn gerekelendirme srelerinde dardan baz verilerin geldiini reddetmemektedirler. Badam olan sistemler dnyaya kapal yaplar deillerdir. BonJoura gre, gerekelendirme sz konusu olduunda, bir inan sisteminin u kurala uymas gerekir: Sistem, bilen znenin evresi ile etkileimi sonucu oluacak gzlemsel inanlara kapal olmamaldr. BonJour bu ek koula gzlem art adn verir. Her ne kadar gzlem art badamcln en kritik sorunlarndan birine zm getiriyor gibi grnse de, bu zmn ne yazk ki felsefi bir bedeli bulunmaktadr. Gzlem art, grnd kadaryla, belli birtakm inanlara ayrcalkl veya zel epistemolojik stat tanyarak temelciliin en merkezcil tezine katlr grnmektedir. Bu nemli itiraza bir badamc nasl yant verebilir? Olas bir yant, gerekelendirmeyi dngsel (yani, tek boyutlu) olarak deil, btncl bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha nce de belirttiimiz gibi, badamc gerekelendirme bir halka olarak deil atlm tfeklerin birbirlerine destek vermesi gibi daha karmak bir yapda dnlebilir. Badamclar gzlem art gibi bir koulu kullansalar da, bu onlarn algsal inanlarn gerekelendirmesini sistem dnda halletmeyi kabul ettikleri anlamna gelmez. Bylece, gzlemsel veya algsal inanlarn gerekelendirmesi balamnda gzlem art gibi bir koulu benimsemek temelcilie teslim olmak anlamna gelmeyecektir. Bu yantn veya savunmann ne kadar kabul edilir olduu elbette tartmaya aktr.
210
Epistemoloji
Bu nitede, gerekelendirme konusunda retilen en nemli tartmann derinliklerini anlamaya ve deerlendirmeye altk. Gerekelendirme konusunda epistemolojide yakn zamanda ortaya kan gelimelere ise son nitede deineceiz.
211
zet
A M A
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilmek. Bilginin kavramsal unsurlarndan birisi olan gereke konusunda farkl kuramlar ne srlmtr. Bu kuramlarn en nde gelenlerinin ortak bir noktas, geriye gitme veya gerekenin gerekesi sorununa ynelik bir zm getirmeye almalardr. Epistemoloji literatrnde ok tartlan bu sorunu ksaca aklayalm. Belli bir deneyimsel inancn veya nermenin gerekeli konuma gelmesi kendiliinden gerekleemez. O nermenin baka nermelerce gerekelendirilmesi veya desteklenmesi gerekir. rnein yllk enflasyon konusunda sahip olduumuz bir inan, eer gerekeli bir inan olacaksa, gerekesini baka bilgisel unsurlardan almak zorundadr. Ancak, bir inanc gerekelendiren baka bir inancn veya nermenin kendisinin de gerekeli olmas gerekir (Aksi hlde, ilk bataki inancn gerekeli olduunu sylemek olanaksz hle gelir). Ve bu sorun her yeni gereke iin tekrar dile getirilebilir. Bunun sonucunda, nereye gittii belli olmayan bir gerekelendirme zinciri oluur. Ortaya kan bu soruna epistemolojide geriye gitme veya gerekenin gerekesi sorunu ad verilir. Geriye gitme sorununun zm iin temel olarak drt yol nerilmitir. Bu neriler u ekilde ifade edilebilir: (1) Gerekelerin geriye gitmesi gerekelendirilmemi inanlarda son bulabilir. (2) Gerekelendirme zinciri sonsuza dek uzanr. (3) Gerekelerin geriye gitmesi temel inanlarda son bulur. (4) Gerekeler kendi aralarnda bir a veya sistem oluturur. Bu seenekler arasnda zellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmi ve tartlmtr. nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik grn aklayabilmek. Temelcilik gr, geriye gitme sorununa verilen en nemli yantlardan birisidir. zlmesi gereken sorun udur: Gerekelendirme zincirindeki inanlarn nihai dayana nedir? Temelci felsefeciler bu sorunun yantn temel inanlarda bulurlar. nanlarmzn ou baka inanlar tarafndan gerekelendirilir. Ancak baz inanlar hem gerekelendirme zincirinin son noktasnda
yer alrlar hem de kendilerinin gerekelendirilmeleri iin baka inanlara gereksinim duymazlar. Bu temel inanlar, algsal sreler kapsamnda oluan inanlardr. Peki, temel inanlarn gerekeleri nereden kaynaklanr? Bu soruya genellikle iki tr yant verilmitir. Birinci olarak, dnya iindeki fiziksel olgularn temel inanlar gerekelendirdii dnlebilir. Byle bir durumda, inanca sahip znenin gerekelendirme srelerine veya bunlarn gvenilir olduuna dair bir fikrinin olmasna gerek yoktur. Gerekelendiren unsur, znenin dndadr. O yzden, bu gr olduka dsalc bir grnm arz eder. kinci olarak da, kavramlatrlmam alg verilerinin gerekelendirmeye neden olduu sylenebilir. Zihinde beliren alg verileri gerekelendirmeyi olanakl klar ancak bunlar inan gibi bilisel bir unsur olmadklar iin kendilerinin gerekelendirilmesi gerekli (veya mmkn) deildir. Her iki durumda da, gerekelendirme zincirinin sona erdirildii ve bilgisel gerekelendirmenin aklc bir ekilde akland iddia edilebilir. Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk grn aklayabilmek. Badamclk gr de, geriye gitme sorununa verilen nemli bir yant olarak anlalmaldr. Ancak bu grn bir dier nemli yn, geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcilie ciddi bir itiraz sunmasdr. Bu gr u ekilde tanmlayabiliriz: Belli bir znenin sahip olduu inan sistemi kapsamndaki inanlardan biri A inanc olsun. Badamcla gre, Ay hakllatran durum ya da olgu, A inancnn o znenin inan sisteminde yer alan dier inanlarla badam ilikisi iinde olmasdr. Bu anlamda, badamclar geriye gitme sorununu insanlarn inan sistemi veya bilinci dnda kalan nesnel unsurlara gnderme yaparak deil, nermesel unsurlarn oluturduu sistem iinde aklamaya alrlar. Badamclara gre, temelciliin yukarda akladmz iki tr de hataldr. Birincisi, olgulara dayanan temelcilik, znelerin epistemolojik sorumluluklarn tamamen yok ederek gerekelendirme ilevini mekanik bir oluuma d-
A M A
A M A
212
Epistemoloji
ntrme eilimindedirler. kincisi, alg verilerine dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak ne yapda olduuna ilikin bir ikileme yol aar. Eer temel inanlar gerekelendiren alg verileri anlamlandrlmam, nermesel olmayan basit yaplarsa, bunlarn nermesel yapda olan temel inanlar nasl gerekelendirdii belli deildir. Eer inanlar gerekelendiren alg verileri anlamlandrlm, nermesel unsurlarsa, bunlar da gerekelendirmeye ihtiya duyaca iin gerekelendirme zinciri tekrar harekete geecektir. ki durumda da, temelciliin bir sorun yaayaca kesindir. Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabilmek. Badamc grn temelciliin kuramsal sorunlarn baaryla gsterdii dnlebilir. Ancak bu durum, badamcln sorunsuz olduunu gstermez. Badamcln en ok itiraza neden olan taraf, gerekelendirmenin nesnel dnya ile ilgisinin olmas gerektii ynndeki sezgilere ters dyor grnmesidir. Badamcla gre, gerekelendirmeyi salayan ey nermesel (veya, basite dersek, dilsel) unsurlardan arnm varlk ya da zihin paralar olamaz. Ancak bu durumda, gerekelendirmeye temel oluturan sistemin rastgele olma veya oluma riski olduu sylenemez mi? Diyelim ki, bir insann inan sistemi iyi dzeyde badam sergilemesine ramen, olduka uuk bir ierie sahip durumdadr. Bu kiinin inanlarnn gerekelendirilmi olduunu neden dnelim? Bir inan sisteminin badamsal olmas, o sistemin bilgisel anlamda dnyaya salam balarla bal olduunu veya dnyay temsil ettiini neden gstersin? Bu nemli kar k karsnda badamc felsefeciler kuramlarn glendirmeye ve badamcln aslnda neden rastgele sistemlere yol amayacan aklamaya almlardr. Kesin olan durum, hem temelciliin hem de badamcln gl olduu kadar sorunlu veya tartmaya ak ynler de barndrddr.
A M A
213
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bilgisel bir gereke deildir? a. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk belli bir K kant Rnin doru olma olasln artrmaktadr. b. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk nn yaad toplumda R bilimsel olarak desteklenmektedir. c. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk R nermesine inanmann nn yaam kalitesini artrma olasl yksektir. d. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk nn Rye inanmamas iin bilgisel bir neden bulunmamaktadr. e. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk R nermesi nn inand deneyimsel nermelerle tutarllk iindedir. 2. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en doru ekilde ifade eder? a. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesinin kendisi de gerekelendirilmi olmaldr; bu durum gerekelendirme zincirinin ilk olarak nasl balad sorununu gndeme getirir. b. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesinin kendisi de gerekelendirilmi olmaldr; bu durum balam olan bir gerekelendirme zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. c. Bir zne belli bir A nermesine inanyorsa, bu nermeye inandna da inanmaldr; bu durum bilgisel zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. d. Bir znenin inand A nermesi doruysa, znenin Aya inanmakta olduu nermesi de doru olmaldr; bu durum bilgisel zincirin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. e. Bir A nermesi B tarafndan gerekelendiriliyorsa, B de A tarafndan gerekelendirilmelidir; bu durum balam olan bir gerekelendirme zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. 3. Aadakilerden hangisi temelcilik gr iin doru deildir? a. Temelcilik, nde gelen bir gerekelendirme kuramdr. b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde durmas gerektiini savlar. c. Temelcilik grn savunanlar gerekelendirme kuramlarn badam kavram zerine kurmazlar. d. Temelcilik grn savunanlar, gerekelendirmenin nihayetinde temel baz unsurlara dayanmas gerektiini dnrler. e. Temelci dnrlere gre gerekelendirme zinciri gerekelendirilmemi inanlarda durmak zorundadr. 4. Aadakilerden hangisi badam kavramna en yakn olan kavramdr? a. Bileim b. Aklclk c. Karlk d. Tutarllk e. Pratik 5. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun zmlerinden birisi deildir? a. Gerekelerin kendi aralarnda bir a oluturmas b. Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas c. Gerekelerin geriye gitmesinin gerekelendirilmemi inanlarda son bulmas d. Gerekelerin geriye gitmesinin mantksal nermelerde son bulmas e. Gerekelendirme zincirinin sonlanmadan devam etmesi 6. Epistemolojide dsalclk gr aadaki nermelerden hangisini savunur? a. Gerekelendirme znenin bilgisi veya bilinci dnda gerekleebilir. b. Gereke ve doru birbirini dlayan kavramlardr. c. Gereke ve kant birbirini dlayan kavramlardr. d. Gerekelendirme fiziksel olgular kapsamnda gerekleemez. e. Gerekelendirme insann alg sistemi dnda gerekleemez.
214
Epistemoloji
7. Temelcilie gre, gerekelendirmenin iki olas temeli aadakilerden hangisidir? a. Gerekesiz inanlar ve alg verileri b. Gerekesiz inanlar ve badamsal bir sistem c. Fiziksel olgular ve doru nermeler d. Fiziksel olgular ve alg verileri e. Gerekesiz inanlar ve doru nermeler 8. Badamcln Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne ynelttii temel bir eletiri nedir? a. Bu gr, gerekelendirme balamnda, znelerin bilgisel durumlar yerine fiziksel olgulara dayandndan dolay, znenin sre iindeki roln tamamen ortadan kaldrr. b. Bu gr, gerekelendirme balamnda, fiziksel olgularn nesnellik statsnn hakkn vermekten uzaktr. c. Bu gr, gerekelendirmenin zne tarafna daha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir epistemolojik tablo sunmaktadr. d. Bu gr, gerekelendirmenin badam ynne daha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir epistemolojik tablo sunmaktadr. e. Bu gr, gerekelendirme balamnda, nesnel unsurlar yerine znelerin bilgisel durumlarna dayandndan dolay, olgularn sre iindeki roln tamamen ortadan kaldrr.
9. Badamcln Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ynelttii temel bir eletiri nedir? a. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahipse uygun bir gerekelendirme salayamazlar; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o zaman kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir. b. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahipse kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o zaman inanlar iin gerekelendirme salayamazlar. c. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahip deilse, kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir; eer bilisel ierie sahiplerse, o zaman inanlar iin gerekelendirme salayamazlar. d. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sahip olmadklar iin, bu gr sonunda badamcla yakn hle gelir. e. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sahip olduklar iin, bu gr sonunda gerekelendirilmi nermelerin ayn zamanda doru olmalar gerektiini savlama noktasna gelir. 10. Badamcln yzletii en byk kuramsal sorunlardan birisi nedir? a. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetinde bilgisel bir temele sahip olmak zorunda olduundan dolay, badamclk epistemolojik anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn benimsemek durumunda kalr. b. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetinde doru deneyimsel nermeler iereceinden dolay, badamclk epistemolojik anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn benimsemek durumunda kalr. c. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi dier badaml bilgi sistemleriyle olan ban yitirebilir. d. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi nesnel dnyayla olan bilgisel ban yitirebilir. e. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi gerekelendirilmemi inanlarla olan bilgisel ban yitirebilir.
215
Okuma Paras
Temelci Bilgi Kuramnn Eletirisi Descartesla balayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume ve Kantla devam eden temelci bilgi anlayna ilk ciddi eletiri Hegel tarafndan yaplr. Hegel, bilginin duraan ve tarafsz bir temele sahip olmadn, bilginin de tinin almnda ortaya kan kullanmda olan bir sreci kapsadn ne srmektedir. Bilgi temelcilerin dedii gibi, karmza alp her eyden soyutladmz bir varlk alan deildir. Bilginin kaynan ve kapsamn bir temel inanla snrlandramayz. Bilgi, edilgen bir nesne gibi ele alnamaz. Hegele gre, bilgi, insan etkinliinde ele alnp incelenmesi gereken bir srete ortaya kar. nk temelci bilgi kuramclar yapay bir ayrmla bilgi ve bilgi nesnesini ayrmlardr. Bilen ve bilinen ayrm, zne ve nesne ayrmna dayanmaktadr. Bylece temelci anlay zneyi etkin bir varlk olmaktan kartarak, her eyden soyutlanm bir nesne durumuna sokmutur. Bu ise zneyi edilgen varlk haline getirir. Temelci olmayan bir gr savunan Hegele gre, znenin bilgisi, etkinliinden ayr olarak ortaya konulamaz. rnein, yzmeyi, suya girmeden renmek gibi. Temelci bilgi kuramclar iin, bilgi iin yine bilgiyi temele almak zorunludur. Bir eyi bilmeden nce bilme yapsn bilmek temelci bir anlaytr. Bir eyi kullanmadan nce onun ne olduunu bilmeye almak, elikidir. Hegele gre, bilgi ancak kullanm srasnda aklanabilecek bir durumdur. Temelci kuramn ilkelerini eletirmek de olanakldr. Her eyin temeline konulan inancn kendi kendine kant olmas, kendini hakllandran, rtlemeyen ve bamsz olduu inanc birbiriyle ayn olmayan ltler zerinde temellenmektedir. Kendi kendine kant olanla rtlemeyen ayn eyler deildir. rtlemeyen, henz yanlnn kantlanmas yaplamayan ya da yeterince kant bulunamayan demektir. Kendi-kendine kant olmakszn da bin inan kendini hakllandran bir inan olabilir. Kendini hakllandran veya hakllandrmayan inanlar, genelde pheden veya yanltan yola karak gsterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan durumlardr. Temel inanc, btn bilgi yapmz oluturan olarak dnmek yanltr. Baka durumlarda ayn eyi ne srebilir. rnein, znel alglarn yanllanmas olanakl deildir. Bu nedenle bir znel yargnn kantlanmaya veya temellendirmeye ihtiyac yoktur. Temelci kuram, znel inanlar merulatrma arac olabilir. Temelci kuramn tanmlad kendi kendine kant ve kendini hakllandrma ltleri matematik ve mantktan alnmaktadr. x=x ve 2+2=4 gibi nermelerden kalkarak temelci kuramn temele koyduu olanakl inanlara ok az yardm olabilir. Matematik ve mantn tmden gelimsel akl yrtmeleri rnek alarak, bilginin temelindeki ak, seik, kendi kendine kant inanlar bulmak o kadar da kolay deildir. Dier bir glk de, temel inantan temel inanlardan kartlan baml inanlara geitir. nk temelci bilgi kuramclar, temeldeki en ak ve seik bilgi bulunduktan sonra, bu bilgi zerine dier bilgilerimizi koyabiliriz iddiasn tamaktadrlar. Bu karn nasl olaca tam belirgin deildir. Acaba bu kar tmden gelimsel midir? rnein, u anda bir sandalye zerinde oturuyorum. iddias belki kantlanmaya gerek kalmadan kabul edilebilir gzkse de, ar kukucularn bu durumun niin bir ryann paras olmad iddiasn da cevaplayamaz. Eer karm eklimiz tmden gelimsel deilse, tmevarmsal ya da pheci olabilir. Bu durum ise, rtlemezlik ltn ortadan kaldrr. nk her iki akl yrtmede ek kantlara ve rneklere gereksinme duyar. Kaynak: A. Kadir en. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
216
Epistemoloji

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilgisel gereke kavramn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme veya Gerekenin Gerekesi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme kavramnn anlamn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Temelcilik akmnn temel tezlerini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Badamclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu epistemolojik gr daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme veya Gerekenin Gerekesi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme Sorununu daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmn yeniden okuyun. Dsalclk grnn ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmn yeniden okuyun. Temelciliin inceliklerini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ve Badamclk ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk grnn sunduu eletirileri daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ve Badamclk ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk grnn savunucularnn eletirilerini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Badamclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Badamclk grnn kuramsal zorluklarn reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Geriye gitme sorununun nemli bir konu olarak karmza kmasnn esas nedeni, dnya bilgimizin karmsal yapda olmasdr. Bir bilgi parasnn bilgi olmas, onun gerekelendirilmi olmasn gerektirir. Ancak gerekelendirme ilevinin grnd kadar basit olmad aktr. Eer bilgisel bir unsur dierini gerekelendiriyorsa, gerekelendirmeyi yapan unsurun gerekesini nereden ald sorusunu sorabiliriz. Bu nemli bir sorudur nk eer bu nokta akla kavuturulamazsa, bilgi konusunda net bir sonuca ulamamz da zor grnmektedir. Bunu u ekilde de ifade edebiliriz: Eer belli bir x inancn y inanc sayesinde gerekelendirebiliyorsak, ancak y inancnn neden kabul edilebilir olduu sorulduunda bu soruyu yantlayamyorsak, o zaman x inancnn da kabul edilebilir olduunu varsaymak iin bir nedenimiz olmaz. Bu durum gerekenin gerekesi sorununun nemini gstermektedir. Sra Sizde 2 Temelcilik gr gerekelendirme kuramlar iinde tarihsel olarak daha eski olan ve daha saduyusal grnendir. Bu kuram felsefeciler arasnda ekici hle getiren esas neden, insan bilgisinin belli bir zemini olduunu savlamas ve bu zemini algsal inanlarda bulmasdr. Algsal olmayan bir inan zerinde dnmek bu fikri daha iyi anlamamz salayacaktr. rnein eer ben kyden kente gn bir numaral nedenini bulduumu sylersem, bu inancmn neye dayand veya hangi kantlar yoluyla desteklendii sorulacaktr. Bu sorgulama devam ettike ve Bu inancn neye dayanyor? sorular pe pee sorulduka, en son vardm noktada, grdklerimi ve duyduklarm dile getirme dnda bir seeneimin kalmadn fark ederim. Gerekelendirme zincirleri, en sonunda, algsal inanlardan gelen gerekelere dayanr. Baka trl olduunu dnmemiz de olduka zordur. Eer gerekelendirme zincirini algsal inanlardan kaynaklanan gerekeler sonlandramazsa, baka neyin sonlandrabilecei pek ak deildir. Bu dnce, temelcilik grnn cazip bir seenek olarak ortaya kmasna neden olur.
2. b
3. e
4. d
5. d
6. a
7. d
8. a
9. b
10. d
217

Sra Sizde 3 Her ne kadar temelcilik gr belli kuramsal ekicilikler tasa da, badamcln kar k da eit derece kayda deer ve nemli olmutur. Badamcln kuramsal olarak gl yn, onun temel inanlarmzn gerekelendirmesi konusunda getirdii eletirilerin vuruculuundan kaynaklanmaktadr. Temelcilii savunan dnrler genellikle temel inanlarmzn gerekelendirilmesinde fiziksel olgularn veya basit alg verilerinin rol oynadn savlamlardr. Bu elbette, anlalr bir yaklamdr. Ancak burada sorun, bu dsal veya kavramlatrlmam unsurlarn inan gibi kavramlatrlm veya zihinsel unsurlar olan inanlar nasl gerekelendirebileceidir. Dsal veya kavramlatrlmam unsurlar nermesel ve dilsel deildir; ancak inanlarn ierii nermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade edilebilirler. ki farkl trden unsurun nasl bir gerekelendirme bants iinde yer alacan anlamak ilk bakta kolay deildir. Bu durum, temelcilik iin nemli bir sorunun ortaya kmasn ve badamcln ciddi bir seenek olarak alglanmasn salamtr. Armstrong, D. M. (2000). The Thermometer Theory of Knowledge, Knowledge: Readings in Contemporary Epistemology iinde, editrler: S. Bernecker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press. Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New York: Cambridge University Press. Audi, R. (1999). Contemporary Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings iinde, editr: L. P. Pojman, London: Wadsworth Publishing. BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Knowledge. Harvard: Harvard University Press. BonJour, L. (2001). Towards a Defence of Foundationalism, Resurrecting Old-Fashioned Foundationalism iinde, editr: M. R. DePaul, Oxford: Rowman and Littlefield. Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition. Cambridge: Harvard University Press. Goldman, A. I. (1988). Strong and Weak Justification, Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemology iinde, editr: J. Tomberlin, Atascadero: Ridgeview. Hempel, C. G. (1981). Some Remarks on Facts and Propositions, Essential Readings in Logical Positivism iinde, editr: O. Hanfling, Oxford: Basil Blackwell. Kitcher, P. (1993). Knowledge, Society, and History, Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2, 155-178. Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). Justification, Truth, and Coherence, Synthese, vol. 55, 191-207. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy of Mind. London: Harvard University Press. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall.
11
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayacak, Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri renecek, Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Bilisel deer Grecelik Etik ve bilgi Sanat ve bilgi Tanr ve bilgi Tanrnn varlnn ispatlar
indekiler
GR ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR MIDIR? TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI
Epistemoloji
Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar

Yaamdan rnekler Ruth Benedictin 1934de baslan Kltr Kalplar kitab yaymlandktan sonra byk yank uyandrmt. Kitapta farkl toplumlarn adetleri ve gelenekleri anlatlyor ve bunlarn bazlarnn ada Bat kltrnn geleneklerinden ne kadar farkl olduu gsteriliyordu. Benedict ve onun gibi kltrel grecelii savunan aratrmac ve yazarlar, ahlaki kurallarn evrenselliine dair salam inanlarmz sarsan sra d rnekler bularak bunlar etkileyici bir ekilde sergilemilerdir. Baz eski kabilelerin yelerinin lm yaknlarnn etini yemesi, Eskimolarn konukseverlik gerei elerinden bazlarn misafirlere sunmas, Hindistanda uygulanm olan Suttee gelenei uyarnca len bir adamn hayatta kalan karsnn da onunla birlikte yaklmas gibi rnekler ada okurlar son derece artm ve felsefecileri de dnceye sevk etmitir: Ahlaki normlarn eitliliini nasl yorumlamamz gerekir? Evrensel etik ilkeler var mdr, varsa bunlar bilebilir miyiz?
GR
Bilginin kaynaklar konusunu ilerken temel bir soruyu gndeme getirmitik: nsann sahip olduu bilginin tek kayna be duyu mudur? Pek ok dnrn kabul ettii gibi, be duyu (veya algsal mekanizmalarmz) dnya bilgimizin en temel kaynan oluturur. nite 6da incelediimiz usuluk grn savunan felsefeciler ise, bundan farkl olarak, a priori bilginin nemini ve yapc gcn n plana karmlar, deneyimcilerin algy esas alan epistemolojik yaklamlarn sert bir ekilde eletirmilerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usular felsefe tarihi boyunca kar karya getiren konunun aslnda belli bir tr bilgi olduunu sylemek yanl olmaz. Bu bilgi tr, ounlukla, iinde bulunduumuz fiziksel dnyaya ilikin olaan bilgidir. Daha ak bir deyile, epistemoloji alannda alan uzmanlar genellikle nesnel gerekliin bilgisinin veya algladmz dnyann bilinmesinin felsefi gizemini zmeye almlardr. Bu durumu, rnein, phecilik ve bilginin zmlemesi konular erevesinde kolayca gzlemleyebiliriz. pheci dnrlerin ou alglar yoluyla kazanlan deneyimsel bilginin gvenilirliini sorgulamtr. Bilginin zmlemesi konusunda alan felsefeciler de arlkl olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileenlerini ortaya karmaya almtr. Her ne kadar sradan deneyimsel bilginin nemi tartlmayacak kadar bykse de, bilgi kavramnn ilintilendirilebilecei tek trn algsal bilgi veya nesnel
220
Epistemoloji
dnyann bilgisi olmad aktr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya ilikin bilgiden daha karmak yapda olan ve yantlar pek ok insanda merak uyandran bilgi tipinden sz edeceiz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi trleridir. Bu yolla, hem epistemolojinin dier nemli felsefe alanlarndan bazlaryla olan ilikisini irdeleyeceiz, hem de bu kitapta imdiye dek sradan bilgiye ilikin sunduumuz zmleme ve akl yrtmelerin grece olarak biraz arka planda kalan nemli bilme eidine nasl uygulanabileceini sergileyeceiz.
ETK LKELER BLGNN NESNES MDR?

Algsal, bilimsel ve a priori bilgi trlerinden farkl olarak, etik bilginin nasl olanakl olduu ilk bakta ok ak deildir.
Pek ok kii, sradan algnn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi saladn dnr. Yuvarlak bir taa bakarak tan eklinin yuvarlak olduu fikrine ulaan bir znenin durumunu dnelim. pheci senaryolar saymazsak, bu kiinin bir bilgi sahibi olduu son derece aktr. Bunun temel bir nedeni, znenin zihninde oluan fikrin veya inancn materyal dnyada bir karlnn olmasdr. u an baktm tan ekli yuvarlaktr gibi bir inancn kayna olan yuvarlak tan, tm gzlemcilerden bamsz olarak fiziksel evrende nesnel varln srdren ve gzlemciler yok olsa bile varln srdrecek olan bir nesne olduu dnlr. Denebilir ki, ele aldmz bu rnekte gerek anlamda bilgi sahibi olunduunu iddia etmemizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. te yandan, bu fikri 9. nitede grdmz deyimlerle ifade edersek yle diyebiliriz: Eer u an baktm tan ekli yuvarlaktr inanc doru ve gerekeli ise (ve, zmlemenin yapsna gre, gerekli dier epistemolojik artlar da salanyorsa), bu inan bilgidir. Elbette, deneyimsel bilgiye ek olarak, aritmetiin ve geometrinin salad bilginin de nesnel ve gvenilir olduunu dnrz. Peki, etik nermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz? Canllara gereksiz yere ac ektirmek yanltr gibi bir etik ilkeyi dnelim. ncelikle varlk sorunsal asndan bakarsak, bu ilkenin ontolojik stats nedir? (nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geerli olur muydu? Etik ilkeler bizim icat ettiimiz eyler midir, yoksa kefettiimiz normlar mdr?) Ve epistemolojik adan dnrsek, bu evrensel ilkeyi biz nasl bilebiliriz? (Etik doru gibi soyut bir eyin nesnel bilgisi nasl olanakldr?) Etik-bilgi ilikisine dair bu kritik ve ilgin sorularn derinliklerine girmeden nce, etik kavramndan ne anladmz ak hale getirelim.
Etik - Ahlak Fark

Trkeden farkl olarak, baz Bat dillerinde karmza bu balamda iki farkl deyim kmaktadr. ngilizce kelimeleri kullanrsak, bunlar morality ve ethicstir. Dilsel ve kltrel etkileimlerin sonucu olarak, Trkede de moral ve etik deyimleri zaman iinde kendilerine bir yer bulmulardr. (Burada kullanlan moral kavramnn, moralim bozuk gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden farkl bir deyim olduunu vurgulamalyz. Bat dillerinde kullanld haliyle, ahlaki anlamdaki moralin kelime kkeni olan Latince moralis kelimesi yaklak olarak toplum iinde uygun davran anlamna gelmektedir.) Moral ve etik deyimlerinin Trkedeki kullanmna rnek vermek gerekirse, Moral deerlerin kt bir toplum veya Etik kayglar olan bir ynetici artk dilimizde sklkla duyduumuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Trkede kullandmz ahlak kavramyla olan ilikisini saptamak olduka zor bir dilsel ilevdir. Bu kitabn erevesinde, biz genelde kabul gren u ayrm not etmekle yetineceiz:
11. nite - Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar
221
1. Moralite veya ahlak, belli bir toplumdaki bireyler tarafndan ho grlen, uygun bulunan ve kabul edilen eylem kalplarna ve bu tr balamlarda insanlarn yapt iyi-kt nitelemelerine ilikindir. (rnek: Ailesinin geimine zarar verecek dzeyde kumarbaz olan bir adamn mahallesinde ahlaksz olarak nitelenmesi gibi.) 2. Etik kavram, deerler balamnda dorulara ve ilkelere ilikin kullanlr. (rnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baka bir milletten olduu iin yaral bir hastay tedavi etmeyen bir doktorun etik olarak yetersiz ve kusurlu olmas gibi.) Pek ok felsefeci, rnein, etik kavramn bireylerin ve toplumlarn sahip olduu ahlak (moralite) zerine dnme veya irdeleme olarak tanmlar. Etik iin zaman zaman ahlak felsefesi deyiminin kullanlmasnn nedeni budur. Bunu biraz amak iin yle bir rnek verebiliriz: inde bulunduu toplumun standartlarna gre ahlak sahibi kabul edilebilecek bir insan, yaamna yn veren ahlak ilkelerini hi sorgulamyorsa, onun kafasndan etik sorularn gemedii sylenebilir. Genel olarak ve zetleyerek dersek, ahlakn kiilere veya toplumlara (yani znellie veya zneler-aras alana) ait bir konu olduu, etiin ise grece olarak daha genel (ve hatta nesnel) bir boyut ierdii felsefeciler tarafndan dnlmtr. Elbette burada aktardmz tanmlarn genellemeler olduunu, bu konularda tam bir dilsel veya kavramsal uzlama olmadn tekrar belirtmeliyiz. Bu blmde biz epistemoloji-etik ilikisi balamnda bir tartma sunacaz.
Ahlak kavramndan farkl olarak, etik genel ve evrensel ilkelerle ilgilidir.
Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler

imdi bataki soruya dnelim. Ac ektirmek ve eziyet etmek yanltr veya Merhamet sahibi olmak dorudur gibi normatif nermeleri bildiimizi syleyebilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cmlelerin doru olduunu, bu yzden de bunlar dile getiren insanlarn bilgi sahibi olduklarn sylemektedir. te yandan, byle bir bilgiye nasl sahip olunduu felsefi adan ilgin bir soru olarak karmza kmaktadr. Etik bilgiye sahip olma kavram ile toplumda geerli olan deerleri ve ilkeleri ocukluktan itibaren evreden renme kavramlarnn birbirinden farkl oluunu hemen vurgulamamz gerekiyor. Bu blmde, etik bilgiye sahip olmaktan sz ettiimizde kastettiimiz, genel etik dorularn hangileri olduunu kavrama gibi bir felsefi dnce olacak. Doal olarak, her toplumda baz ahlaki kurallar ve etik ilkeler srekli olarak dolam halindedir ve toplumdaki bireyler kk yatan balayarak bu ilkeleri zmserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda geerli olan etik normlarn nasl renildiinin yantdr. Felsefecilerin zerinde kafa yorduu asl sorun, evrensel bir ekilde doru olan ilkelerin bilinmesidir. rnein, Masumlara eziyet etmek yanltr nermesini insanlarn ounluu kabul eder, benimser ve doru olduuna inanr. Ama bu nermeyi bildiimizi daha dorusu, doru bir ilke olarak bildiimizi savlamak ve aklc olarak gstermek ayr bir felsefi boyut iermektedir. Etik nermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yantlardan drt tanesini imdi ksaca inceleyeceiz. Doal olarak, verilebilecek olas yantlarn says bundan daha fazladr. Bizim buradaki amacmz, akla hemen gelebilecek baz yantlarn ne tr felsefi zorluklar ierdiini ksaca gstererek tartmay derinletirmek olacak. a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla gelebilecek bir yant, etik dorularn hangileri olduunu belli hislere dayanarak bulacamzdr. imizden gl bir sesin yardmseverliin etik olarak doru oldu-
222
Epistemoloji
unu sylemesi veya adaletsizliin yanl olduunu hissetmemiz bu fikre rnek verilebilir. Felsefe tarihinde baz dnrler tarafndan savunulan bu grn ayrntlarna burada girmeyeceiz. Bu gre getirilebilecek bir eletiri; evrensel bir boyut tad dnlen ve bilisel nitelie sahip olduu varsaylan etik ilkelerin, bilisellii tartmaya ak olan hisler yoluyla nasl bulunabileceinin ilk bakta ak olmamasdr. Daha nemlisi, sezgilerin ve benzeri i duyumlarn her zaman en gvenilir bilgi kayna olmad ve zaman zaman bizi ciddi biimde yanltabildii de not edilebilecek bir noktadr. b. Etik ilkelerin bilgisini din araclyla ediniriz: Baz dnrler etik ilkelerinin asl kaynann din olduunu savlamlardr. Eer bu doruysa, dinin retilerini bilmek veya yalnzca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu amaktadr. Dnce zinciri (semvi dinler iin) u ekildedir: Dinin kayna, her eyi yaratm olan ve bilgisi snrsz olan Tanrdr. Dindar insanlar inanlar nedeniyle Tanrnn buyruklarna uygun bir yaam srerler. Bylece, dindar insanlarn evrensel boyutta geerli olan etik dorularn bilgisine mutlak bir kesinlikle erimeleri olanakl hale gelir. Burada tartlabilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlarn olmad bir durumda etiin olup olamayacadr. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olmayan bir kii; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi nemli konularda insanln genelde benimsedii belli etik ilkeleri bilinli bir ekilde seerek ve gerekeli olarak inanarak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaam kurabilir mi? Eer bunun yant hayr ise, etik ilkelerin tek kaynann din olduu savunulabilir. Aksi takdirde, etiin kaynann veya en azndan tek kaynann din olmad dnlebilir. Felsefe tarihinde pek ok dnr etik dorular ile dini ok yakn bir ekilde ilikilendirmi ve bunlardan birincisini ikinciden karmlardr. Immanuel Kant gibi felsefeciler ise, kendileri btnyle dindar olmalarna karn, etik dorulara din araclyla ulald dncesini reddetmilerdir. Kantn etik konusundaki fikirlerini aada aklayacaz. c. Etik ilkelerin bilgisini alglar araclyla ediniriz: Yuvarlak bir taa bakarak u an baktm tan ekli yuvarlaktr inancn dile getiren bir gzlemcinin bilgi sahibi olduu aktr. Fiziksel dnyay alglayarak doru ve nesnel bilgi ediniriz. Peki, alg (daha dorusu, yalnzca alg) araclyla, kendileri normatif nermeler olan etik ilkeleri bilmek olanakl mdr? nsanlara merhamet gstermek dorudur veya Ac ektirmek yanltr gibi normatif nermeleri dnelim. lk bakta, sradan algnn ya da algsal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebileceini dnebiliriz. rnein, beden zerinde gerekletirilen baz ilemler insanlarn ac ekmesine neden olur ve ac insanlarn arzu etmedii bir eydir. Bu noktalarn fazlaca tartmaya ak bir taraf yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hareketle, ac ektirmenin veya acya izin vermenin etik olarak yanl olduunu karabilir miyiz? Tahmin edilebilecei gibi, burada ortaya kacak en temel sorun, gzlemsel nermelerle etik ilkeler arasnda kavramsal veya karmsal bir kopukluk olmasdr. Alglarmz veya algsal deneyimlerimiz bize u bilgileri verebilir: A kiisi B kiisine Y eylemini yapmaktadr. B kiisi Yden dolay ac ekiyor gibi grnmektedir. nsanlarn ounluu gibi, B de ac ekmeyi arzu etmemektedir. Bunlarn hepsi fiziksel dnyaya ilikin alg yoluyla bilinebilecek unsurlardr. Ancak normatif nitelikteki genel etik yarglar bu tr nermelerden karmak olduka zor grnmektedir. Biraz basitletirerek zetlersek, nesnelere ve olgulara ilikin gzlem yapabiliriz, fakat bu olgularla bantl olan etik ilkelerin doru veya yanll g-
223
rebileceimiz veya gzlemleyebileceimiz eyler deillerdir. Eer bu doruysa, ilk bata dnebileceimizin tersine, sradan algsal deneyimin tek bana bize bu ilkelerin bilgisini verebileceini veya bu ilkelerin bilgisinin sradan algsal deneyimden kabileceini sylememiz yanl olur. d. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla ediniriz: Ele aldmz konuyla ilgilenen pek ok dnr etik ilkelerin bilgisine akl yoluyla eriebileceimizi dnmtr. zellikle Aydnlanma a dnrleri ve felsefi olarak onlar izleyenlerde egemen olan bir kan, akln evrensel bir yeti olduudur. nsanlara merhamet gstermek dorudur, Ac ektirmek yanltr veya nsan gcn kt niyetlerle kullanmamal gibi temel ilkeler akl olan her yetikin insann bulabilecei normlardr. Bu grn tarihteki nl felsefeciler arasnda yaygn kabul grdn ve en gzde yaklamlardan biri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla edindiimiz iddias felsefede ok yaygn olarak karmza kt iin, bunu izleyen blmde Kantn bu yndeki nl etik grn zetleyeceiz. Ardndan, evrensel etik normlarnn bilinmesi konusundaki eletirel grleri inceleyeceiz.
Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol

Epistemolojik grlerini usuluk balamnda tarttmz Immanuel Kantn etii incelikler ve derinlikler barndran bir grtr. Bu nitenin kapsamnda biz Kantn felsefesinden yalnzca kk ve basitletirilmi bir kesit sunacaz. Amacmz etik bilginin nasl olanakl olduunu usu bir perspektiften aklayan nemli bir dnr ele alarak tartmay bu rnek zerinden biraz daha somutlatrmak olacak. Etik bilginin yapsna ilikin farkl kuramlarn ve aralarndaki tartmalarn incelenmesi bu kitabn snrlarnn dnda kalyor. Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geerli olduunu, yalnzca insanlar deil tm aklc varlklar baladn ve bu ilkelerin aslnda yalnzca entelektellerin zihninde deil her insann iinde bulunduunu savlar. Kanta gre, insan dier hayvanlardan ayran bir zellik, onun kurallar ve normlar tarafndan balanabilme yetisidir. Hayvanlar drtlerinin ynlendirmesiyle hareket ederler ve drtsel isteklerini dnce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip deillerdir. Yalnzca insan akln kullanarak doal arzularn kstlama tercihinde veya iradesinde bulunabilir; bu anlamda, tm hayvanlar iinde yalnzca insan zgrdr. Kant, daha nce akladmz gibi, ontoloji-epistemoloji asndan bakldnda fiziksel evrenin bilisel snrlarmza bal bir yn olmakla birlikte, fiziksel gerekliin aslnda irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan bamsz olarak var olduunu ve doann zorunlu kanunlarla belirlenmi olduunu dnr (nk, Kanta gre, algladmz olgularn grng olarak karmza kma ekillerini irademiz deil, belli evrensel bilisel kategoriler belirler). Buna karn Kant, etik alannda zorunluluun deil zgr iradenin olduunu savlar (nk, Kanta gre, zgr iradenin olmad bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek anlamsz olur). Ksacas, bir tan yere dmesinin yasalar ile bir insann etik adan doru karar vererek ona gre hareket etmesinin yasalar tamamen farkldr. Yukarda belirttiimiz gibi, Kanta gre, insanlar etik normlara uymann sonucu olarak, arzularn ve eilimlerini snrlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum insann etik seimler balamnda zgr olduu dncesi ile birlikte alnmaldr. Kstlama ve zgrlk kavramlarnn bu ekilde birlikte kullanlmas ilk bata okuyucuya kafa kartrc gelebilir. Bir rnek kullanarak Kantn grn biraz aklamaya alalm. Tm hayvanlar arasnda yalnzca insan karn ok aken bul-
Usu bir dnr olan Kant, etik bilginin kazanlmasn akln kullanmyla ilintilendirmitir.
224
Epistemoloji
duu bir ekmei hi tanmad (yani kan ba olmayan) bir baka a insanla paylamay zgr iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu rnekte, sz konusu kii doal gereksinimlerinin ve isteklerinin ynnde hareket etmektense, bilinli ve zgr bir ekilde arzularn snrlandrma karar vermektedir. Byle bir irade, elbette, yalnzca akl olan bir varlkta bulunabilecek bir yeti ya da niteliktir. Dahas, Kant asndan, insanlar balayan ve akla seslenen en yksek etik ilkeler zamana ve duruma bal deil, evrensel ve zorunlu normlardr. Kant bu ilkelere zorunlu buyruk veya koulsuz buyruk (ngilizcesiyle categorical imperative) adn verir. Koulsuz buyruklar, yaammzda geerli olan dier tr buyruklardan veya normlardan farkldrlar. rnein, eer bir insan Franszca renmek istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil zerine almaldr. Bu koullu bir buyruktur nk belli bir sonuca veya hedefe ynelik olarak ifade edilmitir. Koulsuz bir buyruk ise en yksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her eylem durumunu kapsar. Kantn dile getirdii en mehur koulsuz buyruk ana fikri itibaryla u ekildedir: Yalnzca evrensel bir kanun olmasn isteyebilecein etik kurallara uygun eylemlerde bulun. rnein, yalan syleyerek bir insan zor bir durumdan karabileceimizi, hatta hayatn kurtarabileceimizi dnelim. Byle bir durumda doru eylem tarz nedir? Kant kendimize u soruyu sormamz ister: Yalan sylemenin evrensel bir norm olmasn arzu eder miydik? Bunun yant elbette hayrdr. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan sylememiz etik olarak yanltr. zetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl olduunu ve her insann akl araclyla bu normlar kavrayabileceini savunmaktadr. Kantn kuramnn en arpc ynleri; etik seimlerimiz ve eylemlerimiz sz konusu olduunda Kantn yarar, kar, avantaj gibi kavramlar tamamen konuyla ilgisiz bulmas, en genel etik yasalarn tikel durumlardan ve insanlarn eylemlerinin sonularndan bamsz olarak ilediine inanmas ve insann etik seimlerinde evrensel bir sorumluluk veya dev duygusuyla hareket etmesi gerektiini dnmesidir. Bu anlamda, Kantn etik kuram, etik anlamda iyi ve ktnn belirlenmesinde akln evrensel ileyiinin deil sonu ve yarar kavramnn belirleyici olduunu savunan yararc dnrlerin gryle taban tabanna zt bir konumda bulunmaktadr.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler

Etik bilginin akl yoluyla edinilebileceini savunan yaygn gr, ada felsefe kapsamnda iki nemli itirazla karlamtr.
Yukarda incelediimiz Kant rneinden sonra, imdi insan akln ve evrensel normlar n plana karan ve felsefe tarihinde nemli bir yeri olan bu ve benzeri yaklamlara getirilebilecek eletirilerden ksaca bahsedelim. Evrensel geerlilii olan etik bilginin olanakll konusunda genel olarak iki nemli itiraz dile getirilmitir. 1. Grecelik itiraz: nsan aklnn en genel etik ilkeleri kavrayabilecei dncesinin karlaabilecei ok nemli bir zorluk, sz konusu ilkelerin varsaylan evrensellii ve, buna karn, onlar kavrayacak akln aslnda kltrel olarak snrl olduu gereiyle ilgilidir. Grecelik itirazna temel oluturan akl yrtme, olduka sradan bir gzlem ile balar: nsan topluluklarnn kabul ettii ve doru olarak ald ilkeler zamana ve mekna bal olarak byk deiimler gsterebilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse, u anda dnyada neredeyse evrensel olarak benimsenen Klelik etik olarak yanltr nermesi eski alarda geerli deildi. Buna paralel bir durum, bizim u anda sahip olduumuz etik ilkeler iin
225
de geerli olabilir. Belki gelecekte insanlar amzn etik normlarndan bazlarn son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklardr. Doal olarak, bu durum evrensel anlamda doru olan etik bilgiye eriimin olana konusunda ciddi bir soru iareti yaratr. Baka bir rnek verirsek, pek ok ada dnre gre Batl insann Modern zamanlarda doayla olan ilikisi (yani doann esas olarak faydal bir hammadde deposu olarak alglanmas) ile Amerikann ya da Avustralyann yerli halklarnn doayla olan ruhsal ba arasndaki byk yapsal veya ontolojik farktan dolay, evre konusunda birbiriyle olduka uyumsuz iki etik perspektif ortaya kmtr. Bu tezi destekleyen ve greceliin neden aklc olduunu ortaya koyan rnekleri oaltmak olanakldr. Durum byle iken, insan aklnn saf bir kuramsallkta alarak evrensel etik ilkeleri bulabileceini nasl iddia edebiliriz? Belli bir etik ilkeler kmesinin bize doru ve evrensel geldii phesizdir. Ama bundan hareketle o ilkelerin evrensel doruluunu savlamak ve o tarzda dnmeyenlerin yanldn ilan etmek hakllatrlmas zor bir iddia gibi grnmektedir. 2. Bilisel olmama itiraz: kinci olarak, zellikle 20. yzyln ilk yarsnda bilimsel bir dnya grn ve mantksal atomcu bir metafizii (baka bir deyile olguculuu) savunan dnrler tarafndan ak bir ekilde dile getirilmi bir itiraz inceleyeceiz. Pozitivist olarak da nitelenen bu felsefecilere gre, etik ierikli ifadeler bilisel ierie sahip deildir. Etik yarg ieren bir cmle o cmleyi dile getiren kiinin duygularn, eilimlerini ve tercihlerini aktarr; ancak etik yarglar bilisel veya bilgisel ierikten yoksundur. O yzden de etik ierii olan cmleleri bilmek sz konusu olamaz. Bu gr, aka grlecei gibi, yukarda aktardmz grecelik itirazndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktadr. Grecelii savunan dnrler, etik nermelerin ve etik dorularn olduunu ancak bunlarn yere ve zamana grece olduunu, evrensel bir etik ilkeler kmesi olmadn ne srerler. Bilisellik konusunu gndeme getirenler ise, etik cmlelerin doru veya yanl olamayacan ve etiin bilginin nesnesi olmadn savunurlar. Bu itiraz yapan dnrlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklam benimsediklerini burada vurgulamalyz. Kitabn 8. nitesinde doruluk kuramlarn sergilerken, dorunun karlk kuramn tartmtk. Bu kurama gre, dorunun ortaya kabilmesi iin zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gibi nesnel unsurlarn birbirine uymas ya da karlk gelmesi gerekir. Pozitivistler genellikle bu nesnel unsurlarn olgular olduunu ileri srmlerdir. rnein, gzlemledii bir tan eklinin yuvarlak olduunu syleyen bir znenin inancn bilgi klan neden, dnyada yle bir olgunun olmasdr. Ancak, pozitivistlere gre, etik olgularn varlndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, doadaki nesneleri ve nesnel nitelikleri kapsarlar. Ancak Yalan sylemek yanltr gibi bir ilke nesnelerle veya nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha akas, ahlaka veya etie ilikin ifadelerin karlk gelecei olgular yoktur. Bu anlamda, etik cmleler doru veya yanl deildir ve bilginin konusu olduklar savunulamaz. Bu gre gre, Yalan sylemek yanltr gibi normatif bir ifadeyi aslnda u ekilde dile getirebilirdik: X bir yalandr ve bu benim onayladm bir ey deildir. Pozitivistlerin bu balamda neyi iddia ettiini iyi anlamamz gerekiyor. Onlarn sylemeye alt, etik veya estetik nitelikteki yarglarn nemsiz veya ilevsiz olduu deildir. Bu dnrler yalnzca bu tr ifadelerin znel tercihleri yansttn ve nesnel dnyaya dair bilgi tamadn sylemektedirler. A. J. Ayer gibi pozitivistler ahlaki normlarn ve etik yarglarn bazlarnn dierlerinden daha kabul edilebilir olduunu kabul etmilerdir. Ancak, burada sz konusu olan hakllatrma-
226
Epistemoloji
nn epistemolojik deil, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gerekleebileceini dnmlerdir. 20. yzyln ilk yarsnda zmleyici felsefede olduka popler bir akm olarak kabul gren Pozitivizm, daha sonralar zamanla ekiciliini byk oranda yitirmitir. Etik ilkelerin nesnel statsnn tam olarak ne olduu ve grecelik sorununun nasl zlebilecei gnmzde halen youn olarak tartlan felsefi sorunlardan birini oluturmaktadr. Bir sonraki blmde, yukarda sergilediimiz tartmalarla belli paralellikler tayan estetik bilgi konusundan sz edeceiz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Grecelik, felsefenin farkl alanlarnda karmza kabilen ok nemli ve ilgin bir grSIRA SZDE tr. Bu grn karlaabilecei olas bir kuramsal zorluu etik balamnda dile getirmeye aln.
DNELM
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR U S O R MIDIR?

Estetiin duygular ilgilendiren bir konu olduu ve zevkler ile balants olduu yaygn klielerdir. Bu tr yzeysel klieler, doruluk pay tasalar da, aslnda esDKKAT tetik yarglarn gcne ve sanatn zne dair baz nemli felsefi konularn ya da sorularn glgede kalmasna neden olabilmektedir. Bu blmde, derin tartmalar SIRA SZDE ve felsefi kuramlar barndran estetik alanna (ve zellikle de sanata) ilikin bilgi kavram balamnda baz dnceler sunacaz. Eski Yunancaya baktmzda, estetik ve duyu kelimelerinin ilgin bir ekilde AMALARIMIZ ayn kk paylatklarn grrz. Gzel/ho/ekici nitelemeleriyle irkin/nho/itici nitelemelerinin grme, iitme, koklama, tatma ve dokunma ilevlerine temel bir anlamda Adayand dnlrse, bu durumun bir tesadf olmad syleK T P nebilir. Ancak, aktr ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz ve tartmalarmz asndan fazlaca aydnlatc saylmazlar. Ne de olsa, be duyumuz bizim Ehayvanlarla paylatmz bir ynmzdr. Oysa estetik kavramnn T LEVZYON zihnimizde uyandrd dnce olduka insana zg bir ierik barndrmaktadr. rnein, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara ekilirler; benzer ekilde hayvanlarn dnyasnda belli kokular ok ekici veya ok itici gelebilir. Fakat gzel olaNTER ET nn, incelikleriNolann veya estetik anlamda ycelmi olann anlalmas, deerlendirilmesi ve yaam iinde konumlandrlmas insana zg, olduka zel yetilerdir. nsan, rnein, yalnzca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine deil, bir iirden veya ezgiden de zevk alma, hznlenme, farkl dncelere kaplma ve yaamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteem bir doa manzarasnn, Sleymaniye Camisinin, Salvador Dalinin bir tablosunun veya J. S. Bachn mziinin bizde uyandrd dncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifade ederken kullandmz estetik ierikli yarglarn bilisel stats nedir? Estetik yarglarn ve sanatsal ilevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var mdr? Ve eer varsa, bu balant tam olarak nedir?
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam

Bu kitap farkl estetik kuramlarnn aklanmas ve karlatrlmas iin doru yer olmadndan dolay, tartmay kuramsal inceliklere ok girmeden ve genellikle sanat rnlerinin bilgisel deeri balamnda yrteceiz. Tarihsel olarak bakldnda, Platonun konu zerindeki arpc grn ilk bata hemen belirtmek yararl olacaktr. Platonun sanatsal rnlere metafizik sralamasnda en alt sray vermesi (ki sralama u ekildedir: idealar, matematiksel nesneler, doadaki nesneler
227
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve ok da tartlm bir olgudur. Platona gre, rnein, bir aacn resminin yaplmas o aacn ideas veya z ile hibir ekilde ilgilenilmeden gerekletirilebilir. Oysa, anmsanaca gibi, Platon iin bilgi (episteme) temel olarak somut veya soyut kavramlarn ne olduklarnn bilgisidir. Elbette, bu tr bir bilgi yalnzca felsefi olarak alan akl tarafndan bulunabilir. Platonun metafiziine gre, idealar var olmalar iin deiken dnyann nesnelerine bal deillerdir. te yandan, doadaki nesneler ontolojik olarak idealara baldr, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (rnek: bir nesnenin karakalem izimi) bal deillerdir. Ontolojik olarak son srada yer alan sanatsal rnler ise, varlklar iin fiziksel nesnelere baldrlar. O halde, sanatsal rnler (yani taklitler) hem ontolojik olarak varlk alannn en alt dzeyini igal ederler hem de epistemolojik adan en zayf anlamda ve dk dzeyde bilgi ierirler. Basite dersek, sanatsal rnlerin temel olarak bilgisel bir deeri yoktur. Platonun sanatsal rnlere yaklamnn, zsel olarak, ada dnrlerden bazlar tarafndan da paylaldn syleyebiliriz. Sanat konusunda ortaya kan bu felsefi tabloyu ksaca irdelememizde yarar var. Biz, rnein, nitelikli bir roman okuduumuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel epistemoloji asndan bakldnda bunun yantnn hayr olmas gerekir nk romanlar imgelerin ve tasarmn bir sonucudur; dnyada olup bitenleri yanstmazlar. Eer bilgi ok temel bir anlamda nermesel doru kavramna balysa, bir romann bir tarih kitabndan, gerek anlarn aktarld bir yapttan ya da yaanm olaylara sadk kalan bir belgeselden farkl olarak bilgilendirici olmas beklenemez. Pozitivistlerin deyimini kullanrsak, romanlarn bilisel deeri yoktur; yalnzca duygusal, kiisel, toplumsal, politik ve benzeri alardan deerli olduklar sylenebilir. Daha genel bir iddia u ekilde dile getirilebilir: X irkindir veya Y Zden daha gzeldir trnden estetik ierikli yarglar, ayn etik ierikli cmlelerde olduu gibi, olgulara karlk gelmezler, bilisel ierik tamazlar.
Geleneksel grler, estetik ierikli nermelerin bilgi tayabilecei dncesine genelde scak bakmamlardr.
Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k

Estetik yarglarn ya da sanat rnlerinin bilgisel ierikten yoksun olduu grne kar dile getirilebilecek bir fikir, bu grn aslnda bilgi kavramn son derece kstl bir ereve iinde kurgulamas ve bu erevenin dnda kalan unsurlarn hakkn tam olarak verememesidir. Bu kstl ereve, tahmin edilebilecei gibi, temelinde algya dayanan deneyimsel bilginin erevesidir. Ancak, bilginin a priori bilgiyi saymazsak yalnzca tek bir temel trnn olduu iddias, zellikle estetik ve etik alanlarnda alan veya kuramlarnda etik ve estetik unsurlara byk oranda yer veren dnrlere olduka pheli gelmitir. Buna paralel bir ekilde, doru kavramnn tek bir eidinin olduu ve bunun da, rnein, nesnel olgulara karlk gelme yoluyla olutuu pek ok dnr tarafndan tartmaya almtr. Diyelim ki, ben Ouz Atayn bayapt olan Tutunamayanlar batan sona okuyorum ve o kitabn i dnyasna girmeyi, onu kavramay baaryorum. Bunun sonucu olarak, romann ana karakterlerinden biri olan Selim Ikn nasl bir hayat yaadn, kiiliinin arpc ynlerini, ne tr skntlar, kederler, yalnzlklar ve uyumsuzluklar ekerek yaam olduunu reniyorum. Bununla birlikte, Turgut zben iin Selimin ne ifade ettiini, Selimin kiiliinin ve bandan geenlerin arkada Turgut iin nasl youn bir hzn yuma oluturduunu anlyorum. Geleneksel epistemoloji asndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman olduu ve
Eletirel yaklaan baz dnrler, geleneksel bilgi kuramlarnn deneyim ve bilgi kavramlarna yaklamn dar ve kstlayc bulmulardr.
228
Epistemoloji
Turgut ile Selim de gerekten yaamadklar iin romann nesnel, deneyimsel dnyaya ilikin doru bilgi tamad aktr. Fakat bu yaklamn, aslnda romann tamakta olabilecei baka bilgi trlerini glgeledii de sylenebilir. rnein, Tutunamayanlar kitabndaki yky zmseyen bir insann, bu eser sayesinde yaamn trajik ve hznl ynlerine ilikin ok arpc bir deneyim edindii, bu deneyimin ardndan iinde barnd dnyaya ve kendisine dair aslnda derin bir ekilde bilgilendii, hatta yaama ynelik yorum zemininin farkllat ve belki de zenginletii sylenebilir. Sonu olarak, sz konusu kitabn okuyucusunun aslnda yalnzca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad; bunun tesinde, poetik (iirsel) ve etik anlamlarda bireysel varln nemli lde etkileyecek bir zihinsel dnm yaad da belirtilebilir. Bu rnekte, okurun zihinsel veya bilisel bir kazanmnn olduunu sylemek son derece yerindedir. Ayn akl yrtmeyi srdrrsek, bu kazanmn veya bilgilenmenin olduka byk bir nem tadn, fakat bu zihinsel veya yaamsal kazanmn (bilgilenmenin) geleneksel epistemolojinin betimledii deneyimsel bilgiden farkl yapda olduunu ve bu eitliliin olaan karlanmas gerektiini savlamak da olas grnmektedir. Aristotelesin kuramlarndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalarda sergilenen ve insann iine ileyen durumlarn aslnda ok nemli bir amaca hizmet ettii dncesini vurgular. Bu ama, insanlarn (rnein tiyatroda) trajik durumlar izlerken yaadklar duygusal cokunluk ve nihayetindeki isel boalma hallerinin onlar etik olarak dntrmesi ve doru etik ilkeleri kavrama ve benimseme konusunda yardmc olmasdr. Eer bu doruysa, tiyatro ve roman gibi sanatsal eserlerin ve ilevlerin insanlarn duygusal ynlerine seslendii saptamas, olduka yetersiz ve eksik bir tanmlama olarak karmza kmaktadr. Daha doru bir betimleme, imgelemin ve duygulanmn gcnn belli bir renmeyi ve bilgilenmeyi beraberinde getirdii eklinde olacaktr. Epistemolojinin zellikle deneyimci kanadnda alan felsefeciler insann imgelem (hayl) gcn fazlaca irdelememiler ve insan zihnini edilgen bir ortam olarak varsaymlardr. Usu felsefeciler ise, bilgi kuramlarn aklarken zihnin etken ve oluturucu yapsna vurgu yapmlar ve deneyimcilerin grn bu noktada eksik bulmulardr. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de usu kanadnda kuram reten dnrlerin ortaklatklar temel sorunsal, genel olarak bakldnda, verili (ve zihinsel dnyas iine kapanm) olan bir zne ile znenin dnda var olan nesneler dnyasnn arasndaki kprnn kurulmasyla ilgilidir. Daha ak dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramclar ounlukla varl sbit olan zne ile varl sbit olan nesnenin bilgisel ilikisi zerine younlamlardr. Buna karn, tarihsel olarak bakarsak, zellikle Romantizm akmnn edebi ve felsefi erevesinin iinde yer alan yazarlarn vurgulad bir nokta, hem insana hem de onun dnyasna farkl alardan yaklalabilecei ve imgelemin devingen gcnn insan ve dnyay nemli bir biimde dntrebilecei olmutur. Bu balamda zellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yaratc bir yeti olarak imgelemin itici gcnn nasl ufuk ac olduu ve yeni anlama trlerini nasl olanakl klddr. Geleneksel epistemolojiye egemen olan nesne-zne ilikisinin kurgulanmas ynnde ortaya konan abalarn felsefi alternatifinin ne olduu bu noktada merak edilebilir. Bu sorunun bir yant, felsefede 19. yzyldan itibaren n plana kan yorumsama (hermeneutic) geleneinde bulunmaktadr. ok ksaca belirtmek gerekirse, zellikle Alman felsefe geleneinde gelitirildii hliyle, yorumsamac dnrler kuramsal abalarnn temeline zne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsaln
229
deil, anlamann gerekletii dnyasal zemini veya ufku almlardr. Epistemoloji ve metafizik alanlarnda gerekletirilen almalar nesnenin kendisini veya zihnin iini irdelemeye alrken, yorumsamac felsefeciler en genel anlamyla insan deneyimi ve yaam dnyamz zerine younlamlardr. Bu dnrler asndan genel anlamyla insan deneyimi kavram tahmin edilebilecei gibi insan yaamnn yalnzca bilgisel (algsal ve ussal) ynn deil, etik, estetik, poetik, dinsel, ve politik boyutlarn da anlama ilevinin iine sokmaktadr. Bilgi kuramclar normalde toplumsallk ve tarihsellik gibi balamsal unsurlar bir kenara ayrp, kuramsal veya saf akl yoluyla bilginin zmlemesini yapmaya alrken; yorumsama gelenei kapsamnda yazan dnrler insann her zaman verili olan bir tarihsel/balamsal zeminden yola karak dnebildiini vurgulamlar ve anlamann asla bolukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerekleemeyeceinin altn izmilerdir. zetlersek, epistemolojik adan geleneksel bir baka sahip olan bir bilgi kuramcs asndan insann estetik boyutunun veya sanatsal ilevlerin bir bilgi tamas olanakl grnmezken, deneyim kavramna daha farkl zeminlerden bakan dnrler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dnm asndan neminin yadsnamayacan savlamlardr. Bu blmde dile getirdiimiz baz itirazlar ve geleneksel epistemolojiye kar gelitirilen perspektiflerin ardnda yatan baz gerekeleri son nitede daha ayrntl olarak tartacaz. Bu blmde epistemolojik tartmalarda ok sk gndeme gelmeyen bir konuyu, bilgi-anSIRA SZDE lama ilikisini gndeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi fikirlerinizi retmeye aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI

S O R U Bu nitenin son blmnde dinsel bilgilenme konusunda temel baz tartmalar sergileyeceiz. Doal olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her ynnn kapsaml olarak tartlmas olanakszdr. O yzden, biz yalnzca bilgi felseDKKAT fesi uzmanlarnn din konusunda gndeme getirdii en temel sorunsallardan bazlarna yer vereceiz.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark

Dinsel nermeler balamnda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilgin bir soru AMALARIMIZ u ekilde ifade edilebilir: Tanr vardr veya ldkten sonra Tanr ktleri cezalandrr, iyileri dllendirir gibi nermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu bilme kavram ve onun dier zihinsel durumlardan fark zerine A P K T yaplmaktadr. Bu noktay biraz amak iin, Tanr vardr nermesinin bilinebilmesi konusunu sradan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karlatralm. u an bakmakta olduum ta yuvarlaktr deneyimsel nermesinin uygun artlarn salandnOvarsayarak TELEVZY N tipik bir bilgi rnei oluturduunu daha nce ifade etmitik. rdelememiz asndan, aadaki iki nermeyi inceleyelim: (A) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduuna inanmaktadr. NTE NET (B) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduunuRbilmektedir. Burada hem (A)nn hem de (B)nin nesnesi veya hedefi olan nerme (yani nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi) gzlemlenebilen dnyada yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) nermesi (A)dan farkl olarak iin iine nermesel doruluk boyutunu sokmaktadr. Fakat bu balamda (B)nin snamasnn yaplabilmesine ilikin bir sorun ya da gizem olduu sylenemez.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
230
Epistemoloji
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi, doruluu deneysel olarak kolayca snanabilecek bir nermedir. imdi yukardaki (A) ve (B) nermelerini (C) ve (D) ile karlatralm: (C) znesi, Tanrnn var olduuna inanmaktadr. (D) znesi, Tanrnn var olduunu bilmektedir. (C) trnden cmleler toplumda ska ifade edilen ve kiinin inancn dile getiren nermelerdir. (D) nermesinin ise (C)den olduka farkl bir iddia ierii bulunmaktadr. (D) nermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi iin, Tanr vardr nermesinin gerekten doru olmasn gerektirmektedir. Burada ortaya kan temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir nceki paragraftaki rneimize dnersek, (B) nermesi ile (D) nermesi arasnda nemli bir farkn bulunduu grlecektir. (B)nin doruluu (yani, nn u an bakmakta olduu tan yuvarlak olmas durumu) alglar normal alan her insann deneyimsel bilgisine ilkece aktr. (D) nermesinin ise byle bir yaps olmad bellidir. Baka bir adan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlalr ve sorunsuz bir iddia tasa da, bilisel olarak snrlanm varlklarn (C)den (D)ye bilgisel geii nasl yapabilecei son derece belirsizdir. Bu durum, Tanr vardr gibi nermeler asndan epistemolojik bir sorun yaratr. Bu kar ka verilebilecek en nemli felsefi yant, Tanr vardr nermesinin doruluunun basite deneyimsel veya algsal olarak deil, aklsal olarak ve mantksal dnce zincirlerini izleyerek gsterilebilecei ynndedir. Felsefe tarihinde, tanrnn varln mantksal yntemlerle gstermeye alan ve kesinlik iddiasyla gelen iki nemli ispat bulunmaktadr. Epistemolojik adan da byk nem tayan ve tartmalara neden olan bu iki kant veya akl yrtmeyi aada ksaca zetleyeceiz.
Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas

Anselmin kant, Tanr kavramnn irdelenmesi yntemini kullanr.
1. Aziz Anselmin Ontolojik Kant: Bu ispat bir tanmlama ile balar: Tanr tanm gerei sfatlar veya nitelikleri eksiksiz olandr. Eer bir kii Tanrya ilikin belli sfatlardan yoksundur gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiinin semvi dinlerde inanlan Tanrdan bahsetmediini dnrz. imdi yle bir dnce deneyi yapalm. Zihnimizde Tanr kavramn veya dncesini oluturalm. Bu noktada herhangi byk bir iddiada bulunmuyor, yalnzca zihnimizin iinde bir fikir veya kavram uyandryoruz. Bu kavramn nemli bir paras, elbette, eksiksiz veya tm sfatlara ve niteliklere sahip olmaktr. Peki, Tanrnn var olmak gibi bir sfata sahip olmamas mmkn mdr? Eer zihnimizde oluturduumuz Tanr kavramnn her nitelii olsayd ancak var olma nitelii olmasayd (ki bu eksik Tanrya X diyelim), o zaman kafamzda daha stn bir Tanrnn (bu Tanrya da X+1 diyelim) kavramn oluturabilirdik. Kurgulayabildiimiz bu daha stn Tanr veya varlk ayn X gibi olup, ondan fazla olarak varlk sfatn da tard. Ama bunu dediimiz anda ilk bataki admmzla elimi oluruz. Biz, en bata, zihnimizde Tanr kavramn oluturduumuzu iddia etmitik ve bu kavramn her sfata sahip olmay ierdiini tanm gerei kabul etmitik. Eer, kafamzda oluan Tanr dncesi varlk sfatn iermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan daha stn olan bir X+1i dnmek olanakl olurdu. Elbette bu da Tanrnn kabul edilen tanm (sfatlar eksiksiz olan) asndan eliik bir durum yaratr. O halde, eer elikiye dmek istemiyorsak, Tanr dncesi veya kavram zihnimizde olutuunda bu dncenin bir unsurunun da var olma olduunu kabul etmemiz gerekir. Yani, Tanr yalnzca dnce veya kavram iinde deil, gerekte de var olmak zorundadr. Sonu olarak, Tanr vardr.
231
Bu ispata getirilen en nemli itiraz udur: Eer bu geerli bir ispat ise, bu yntemi kullanarak gerek olamayacak pek ok eyin varln ispatlamak olanakl hle gelir. Diyelim ben zihnimde mkemmel (yani, sfatlar eksiksiz) bir ada dncesi oluturuyorum. Eer bu zihinsel ilevi baaryla gerekletirebilmisem, o zihnimde canlandrdm adann gerekten bir yerlerde var olmas gerekir; aksi halde, bataki eksiksiz ada varsaymmla eliirim. O halde, eksiksiz ada gerekten vardr. Ancak bu akl yrtmenin sonucunun kabul edilir olmad ve bizi garip bir noktaya gtrd aktr. Bu itiraza yant veren ve Anselmin ispatn savunan dnrler ise, orijinal ispatn ada ispat ve benzerlerinden farkl bir yaps olduunu savunmulardr. 2. Aziz Aquinasn Kozmolojik Kant: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat sunmu olsa da, biz burada felsefeci olmayanlar arasnda da iyi bilinen tek bir argman inceleyeceiz. Bu kant nedensellik konusunda sradan bir gzleme dayanr ve karmsal bir yaps vardr: (i) Baz eyler hareket eder; (ii) Bir eyin hareketinin nedeni her zaman kendisi dnda bir eydir; (iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz; (iv) SONU: Baka bir eyin hareket ettirmedii bir ilk hareket ettirici var olmak zorundadr. Birinci ncl olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde olduu saptamasn yapar. Bir sonraki ncl bize, eer fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket nedeninin kendisi dnda bir ey olduunu syler. (iii) numaral ncl bu zincirin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmadn kaydeder. Bunlardan kan sonu, tm hareketin kkeninde bir ilk hareket ettiricinin (Tanrnn) olmasnn gerektiidir. Aquinasn akl yrtmesi u ekilde daha iyi anlalabilir. Diyelim ki, A fiziksel nesnesi hareket ediyor. Ann harekete balama nedeni Ann kendisi olamayacana gre, hareketin aklamas ancak Ann hareketine neden olan B gibi baka bir nesne ile yaplabilir. Ancak ayn soru Bnin hareketi iin de geerli olaca iin, onun hareketini de C gibi baka bir nesneye gnderme yaparak aklayabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas gerekir, aksi halde incelemekte olduumuz nesnenin (Ann) hareketini aklayamadan brakm oluruz. Zinciri durduran unsur ise, hareketi kendi balatan ve dier tm hareketlere neden olan bir ey olmak zorundadr; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar balayacaktr. Ancak bu ilk hareket ettiricinin doadaki herhangi bir nesne olamayaca aktr. O halde, bu ilk neden Tanrdr. Bu ispata getirilebilecek ilk eletiri, (ii) numaral ncln doruluunun a priori bir ekilde ortaya konulamayacak olmasdr. rnein, atom-alt evrende bulunan baz paracklarn ortaya kma ekli fiziksel varlk alanna ilikin eski bilimsel varsaymlarn (zellikle de nedenselliin egemen olduu mekanik evren grnn) sorgulanmasna neden olmutur. Ve eer ispattaki ncllerden birinin sorunlu olduu saptanrsa, doal olarak, ispatn tm sorgulanmaya ak hale gelecektir. spata yneltilebilecek ikinci bir eletiri ise u olabilir: Yukarda A, B, C gibi simgelerle akladmz nedensellik zinciri doa iinde gereklemektedir (rnein, bir tan baka bir taa arparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zincirin durak noktas olan ilk hareket ettirici (Tanr) doa iinde bir varlk deildir. Doann tamamen iinde gerekleen bir nedensellik zincirinin doann tamamen
Aquinasn kant, nedensellik zincirinin en banda neyin olduu konusunu gndeme getirir.
232
Epistemoloji
dnda olan Tanr tarafndan balatlmas aklanmas gereken bir durum yaratmaktadr. Bu konuda da felsefeciler arasnda tartmalar devam etmektedir. Tanrnn varln gsterme hedefine ynelen her argman mantksal ispat niteliinde olmak zorunda deildir. rnein, evrenin karmak yapsnn tasarmc bir Tanrnn varln gerektirdiini savlayan argmanlar saduyuya seslenmeyi hedefler. Benzer ekilde, nl matematiki Blaise Pascaln Tanrnn varlna inanmann inanmamaktan daha kazanl ve faydal olaca ynndeki argman pragmatik eler tar.
Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu

Bu blm, nl bilgi kuramcs Robert Audinin ne srd ilgin bir dnceyle bitirelim. Audiye gre (s. 272) Tanrnn varlnn bilinmesinde asl epistemolojik sorun udur: Tanrnn varl ile karlama deneyimimiz (grsel, iitsel veya hissel boyutta) bir gn bir ekilde gereklese bile, bunun gerekten Tanryla karlama deneyimi olduunu bilemeyiz. yle bir deneyimin, rnein, bir yanlsama olup olmadn bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullanrsak, bu konuda epistemolojik bir ltmz olmad iin, bu tr bir deneyimin gerekliini saptamamz sz konusu olamaz. rnein, lde gne altnda yrrken, serap grme sonucu az ileride bir eme olduunu sanan bir kiinin olas deneyim snrlar iinde bunun gerek bir eme ile karlama olup olmadn renme ans vardr. Suya batrldnda eilmi gibi grnen bir kaa bakan bir insann deneyimi de byledir. Btn bu yanlsamalar, deneyim iinde, nnde sonunda gerek olgulardan ayrlabilirler. Ancak ayn durum, Tanryla karlatn, Onun varln deneyimlediini, byle bir karlama sonucu Onun varl konusunda bilgilendiini dnen insanlar iin geerli deildir. Audiye gre, bu tr bilgi iddialarnn bir snamas veya testi olamaz. Epistemolojik adan bakldnda, bu balamda ortaya bir lt eksiklii sorunun kt aktr. Burada ilgin olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar dnrlerinden biri olan ve Audiden yaklak 150 yl nce yaam olan Danimarkal felsefeci Sren Kierkegaardn (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri btnyle kabul ediyor grnmesidir. Ancak Kierkegaardn bu kabulden kartt sonu ve vermeye alt asl mesaj olduka deiiktir. Varoluu felsefenin kurucularndan biri saylan Kierkegaarda gre, rnein, brahim peygamber Tanr tarafndan ald arya uyarak biricik olunu kurban etmeye gtrrken, kendisine seslenenin Tanr olduunu gerekten de bilemezdi. Dahas, brahimin durumunda akla uygun veya aklla aklanabilecek hibir ey yoktu. brahim, Kierkegaardn grne gre, sonsuz olan tarafndan arlyordu ve bu durumu sonlu olan bir aklla deerlendirip anlamak olanakl deildi. O yzden, bu olaanst durum akln sylediklerinin tesine gemeyi ve bir iman sramas yapmay gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak brahimin bilebilecei bir ey yoktu; etik adan ise yapmak zere olduu ey aka bir cinayete karlk gelmekteydi. Ancak brahim eli titremeden ve tereddt etmeden ban ekti ve, Kierkegaarda gre, bu yzden olu ona geri baland. Bu yantn, Tanrnn varl balamnda bilgi sorununa bir zm salayp salamad tartmaya ak olsa da, felsefe tarihindeki dncelerin eitliliini ve perspektiflerin zenginliini sergilemesi asndan kayda deer olduu belirtilebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Aziz Aquinasn Kozmolojik kant ok tartlm bir akl yrtme ierir. Tanrnn varln kantlamaya ynelik olarak ne srlen bu ilgin dnce zincirine ilikin kendi felsefi deerlendirmenizi oluturmaya aln.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
233
zet
A M A
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayabilmek. Alglarn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi verdiini dnrz. Bu son derece aklc bir dncedir nk algsal ve bilimsel bilginin yneldii nesnelerin ya da olgularn bulunduu yer, pek ok felsefecinin zerinde uzlat gibi, zihinden bamsz gerekliktir. Oysa, etik nermelerin ieriklerinin doru veya yanl olma nedeni fiziksel olgular olamaz. Bu durum, etik nermelerin bilgi ierip iermedikleri ya da bilgiyi nasl ierdikleri konusunda bir soru iareti dourur. Eer etik nermeler bilgi ieriyorsa, bu bilginin kaynann, rnein, alglardan ziyade akl olmas beklenebilir. Her ne kadar tarihte ok sayda felsefeci bu gr savunmu olsa da, insan aklnn evrensel ilkeleri gerekten bilebilecei tezi kkten bir ekilde sorgulanmtr. Pozitivistler, etik ierikli cmlelerin bilisel niteliklerinin olmadn ne srmlerdir. Grecelii savunan dnrler ise, insan aklnn evrensel ilkelere ulaabilecei ynndeki ussalc tezin baz nemli sorunlarn gndeme getirmilerdir. Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri renebilmek. Etik bilginin olana tartmalarna paralel bir ekilde, estetik ierikli cmlelerin (veya sanatsal eserlerin) bilgisel ieriklerinin olup olmad konusu da felsefecileri olduka dndrm bir konudur. Platondan balayarak pek ok felsefeci, sanatn ya da sanatsal rnlerin bilgi ieriklerinin olamayacan savlamtr. rnein 20. yzyln pozitivist dnrleri, estetik ierikli yarglarn belli bir deer ve nem tadn ancak bu deerin bilisel olmadn iddia etmilerdir. Bu geleneksel gre getirilebilecek bir eletiri, sz konusu yaklamn bilgi kavramn olduka dar ve kstl bir anlamda alddr. Nesne-zne arasndaki bilisel badan ziyade anlama kavramyla ilgilenen felsefi yaklamlar ise, estetik yarglarn ve sanatsal almalarn insanlarn yaamsal ufuklarn dntrme gcne dikkat ekmilerdir. Bu yaklam tarzn benimseyen dnrlerin zerinde durduu bir konu, sanatn ve sanatsal rnlerin insanda neden olduu dnmlerin bilgilenme ve renme kavramlar erevesinde kritik bir rol stlenebileceidir.
A M A
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayabilmek. Felsefe tarihinin nemli baz dnrleri Tanrnn varlnn aklc yntemlerle gsterilebileceini iddia etmilerdir. Eer bu doruysa, insanlar iin yalnzca Tanrnn varlna inanmak deil, Onun varln bilmek de olanakldr. Bu amala sunulan kantlardan zellikle Aziz Anselmin ontolojik kant ve Aziz Aquinasn kozmolojik kant kuramsal adan her zaman ilgin bulunmu ve derinlemesine tartlmtr. Ontolojik kantn dayand temel fikir, Tanr kavramndan varlk kavramnn atlmas durumunda eliik bir noktaya varlacadr. Aquinasn kozmolojik kant ise fiziksel evrende devinimin (hareketin) olabilmesi iin tm hareketi balatan bir ilk balatcnn olmas gerektii dncesini esas alr. Pratik yaamn olgularna ve deneyimlerine vurgu yapan akl yrtmelerden farkl olarak, bu iki kant mantksal bir dnce zinciri izleyerek Tanrnn gerekten olmas gerektiini gstermeye alr.
AM A
234
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi etik balamnda oluturulmu bir cmledir? a. Sigara imenin tm kapal alanlarda yasaklanmas gerekir. b. Yal adam olunun ahlaksz bir yaama srklendiini dnyordu. c. Bir kiinin kadn olduu iin i bavurusunun reddedilmesini yanl buluyorum. d. Gnlk yaamn stresi iinde bazen moral bozukluu hissetmemiz normaldir. e. Yazar son kitabnda esas olarak moral deerlerin k konusunu ilemektedir. 2. Etik ilkeler konusundaki tartmalarn zellikle epistemoloji alann ilgilendiren yn aadakilerden hangisidir? a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya kma srelerinin saptanmas sorunu b. Etik ilkelerin metafizik alt yapsnn bilinmesi sorunu c. Etik ilkelerin farkl kltrlerde ald biimlerin aratrlmas d. Benimsediimiz etik ilkelerin evrensel dzeyde doru olduunun bilinmesi sorunu e. Benimsediimiz etik ilkelerin, ahlaki deerleri nasl etkilediinin bilinmesi sorunu 3. Etik ilkelerin bilgisinin alg yoluyla edinildiini savunan grn karlat nemli bir kuramsal zorluk aadakilerden hangisidir? a. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerden etik nermeleri tretmek zor grnmektedir. b. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerin fiziksel olgularla olan ilikisini aklamak zor grnmektedir. c. Etik nermelerin hangilerinin a priori bilgi ierdiini saptamak zor grnmektedir. d. Algsal anlamda kesinlik ieren nermeleri etik nermelerden tretmek zor grnmektedir. e. Etik nermelerin sezgisel bilgi ierip iermediini saptamak zor grnmektedir. 4. Kanta gre, a ocuunu beslemek iin ekmek alan bir babann eyleminin etik deerlendirmesi bize hangi sonucu verir? a. Akln kullanm yoluyla, bir babann ocuunu a brakmamakla ykml olduu kavranabilir; o yzden babann eylemi etik olarak dorudur. b. Akln kullanm yoluyla, yaama hakknn evrensel olduu kavranabilir; o yzden babann eylemi etik olarak dorudur. c. Babann eylemi temel bir etik adan doru olsa da, pratik nedenlerden dolay yanltr. d. Aklc varlklar olarak, babann eyleminin olumsuz toplumsal sonular douracan kavranabiliriz; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr. e. Aklc varlklar olarak, almann evrensel bir norm olmasn istemezdik; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr. 5. Evrensel etik normlar akl yoluyla bilebileceimiz iddiasna getirilebilecek temel bir itiraz aadakilerden hangisidir? a. Bu gr, etik ilkelerin duyular araclyla gelen fizyolojik uyarmlarla olan ilikisini gz ard etmektedir. b. Bu gr, insan aklnn evresel ve tarihsel koullarca belirlendii gereini gz ard etmektedir. c. Bu gr, insan aklnn balamsal ynlerini gereinden fazla vurgulamaktadr. d. Bu gr, insan aklnn mantksal yapsn gz ard etmektedir. e. Bu gr, etik ilkelerin bilisel ierie sahip olduu gereini gz ard etmektedir. 6. Estetik yarglar ve estetik alannn kuramsal ilevi konularnda aadakilerden hangisi yanltr? a. Estetik yarglarn gzel ve ycelmi kavramlarn ilgilendiren bir yn vardr. b. Estetik yarglarn duygular ve zevkleri ilgilendiren bir yn vardr. c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yarglarn bize bilgi verip vermediidir. d. Estetik alan esas olarak gzel kavramyla ilgili yarglarn duyu verilerinden nasl tretildiini inceler. e. Estetik alannda sunulan irdelemeler alglarmzn yapsnn zmlemesini iermez.
235
7. Pozitivist bir bak asnn estetik yarglara ilikin getirebilecei en temel eletirilerden biri aadakilerden hangisidir? a. Pozitivist bak farkl bilgilenme ve anlama kiplerini gz ard etmektedir. b. Pozitivist bak bilisel deer kavramn gz ard etmektedir. c. Pozitivist bak estetik yarglarn oluumunda deneyimin oynad rol gz ard etmektedir. d. Pozitivist bak duygularn gerek olduu dncesini reddetmektedir. e. Pozitivist bak bilgilenme kapsamnda algnn nemini gz ard etmektedir. 8. Aadakilerden hangisi Tanrnn varl konusunda temel bir epistemolojik sorunu dile getirir? a. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisinden hareketle, insann snrl algsal bilgisinin olanakl olduunun gsterilmesi b. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancndan hareketle, insann snrsz bilgi edinmesinin olanakl olduunun gsterilmesi c. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancndan hareketle, insann snrl algsal bilgisinin olanakl olduunun gsterilmesi d. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisine gei yaplmas e. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn var olduu bilgisine gei yaplmas 9. Aziz Anselmin ontolojik kant iin aadakilerden hangisi geerli deildir? a. Mantksal yaps itibaryla Anselmin kant, ncller kabul edilince sonucun zorunlu olarak doru kabul edilmesi gerektii dncesine dayanr. b. Anselmin kantna gre, Tanr var olmasa bile mkemmel ve eksiksizdir. c. Anselmin kant, Tanrnn var olduunu varsayarak deil, zihnin iinde Tanr kavramn canlandrarak balar. d. Anselmin kantna gre, gerekten var olmayan bir Tanr bizim Tanr tanmmzla eliir. e. Anselmin kantna gre, ortaya kan elikili durumun zm, Tanrnn yalnzca insann dncesinde var olduu nermesinin reddedilmesinden geer.
10. Robert Audinin dile getirdii Tanrnn varlnn bilinmesinde lt sorununu aadakilerden hangisi en iyi ekilde ifade etmektedir? a. Tanrnn varl mantksal olarak ispatlansa bile, hangi ispatn daha temel olduunu gsterecek bir ltmz yoktur. b. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu bilginin gerekesinin statsn saptayabileceimiz bir ltmz yoktur. c. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile, bu deneyimin gerei yansttn belirleyecek bir ltmz yoktur. d. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile, bu deneyimin etik sonularn gsterecek bir ltmz yoktur. e. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu deneyimin toplumsal sonularn gsterecek bir ltmz yoktur.
236
Epistemoloji
Okuma Paras
yi ve ktnn deerlerle ilgili olduu syleniyor; fakat acaba deer nedir? Tm insanlar iin geerli, ayn anlama gelmek zere, evrensel olan deerler var mdr? Yoksa deerler kiiden kiiye, gruptan gruba, toplumdan topluma, kltrden kltre deien, ayn anlama gelmek zere, hep greli kalan znel ltlerden mi ibarettir? Daha da oaltlabilecek olan bu sorular zerinde dnmeye balayan kii, artk ahlak zerine dnmeye balam demektir. O kii, artk adna etik veya ayn anlama gelmek zere ahlak felsefesi denene bir felsefe alanna admn atmtr. Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas gereken husus, etik ile ahlak arasndaki ayrmdr. Ahlak, bir kiinin, bir grubun, bir halkn, bir toplumsal snfn, bir ulusun, bir kltr evresinin vb. belli bir tarihsel dnemde yaamna giren ve eylemlerini ynlendiren inan, deer, norm, buyruk, yasak ve tasarmlar topluluu ve a olarak karmza kar. Bu bakmdan ahlak (moral), her yanda yaammzn iindedir; o tarihsel olarak kiisel ve grupsal / toplumsal dzeyde yaanan bir eydir; ona her tarihsel dnemde, her insan topluluunda mutlaka rastlarz. Bir Hristiyan ahlakndan, bir slam ahlakndan, bir Yahudi ahlakndan, bir Konfys ahlaktan, bir Budist ahlakndan sz edildiini biliriz. Bunun gibi, bir hmanist ahlak, bir hogr ahlak, bir dev ahlak olduu sylenir. Yine bunun gibi, bir aristokrat ahlak, bir burjuva ahlak, bir kle ahlak olduunu syleyenler vardr. Ayrca i ahlak, meslek ahlak (tp ahlak, ticaret ahlak, bankaclk ahlak vb.) ve bilim ahlak da, yukarda saylanlara eklenebilir. yle ki, ahlak zerine dnmeye, ahlak zerine felsefe yapmaya balayan kiinin, yani etik iine admn atm olan bir insann gzlemsel dzeyde ilk saptad ey, bir ahlaklar okluudur. Etie admn atar atmaz bir ahlaklar okluu ile karlaan kiinin yapaca ilk saptamalardan biri, tm bu ok eitli ahlaklarn dayandklar deer, norm, inan ve dncelerin greli kaldklar, ksacas ahlak ilkelerinin grelilii olabilir. O kii, sadece yaad dnemle snrl kalmayacak ekilde, tarihte de ahlak ilkelerinin hep greli kald saptamasnda bulunabilir. Hemen ardndan o kii, tm insanlar birletirici nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve halihazrda mevcut olmad ve bu greliliin alamayaca yargsna ulaabilir. O kii, bu gzlem ve yargsyla yetinip kendi znel eilimleri ve inanlar dorultusunda kendine gre bir ahlaksal yaam srdrmeye karar verebilir. Veya ayn kii, bu temel ve evrensel ahlak ilkeleri konumlamaya ve bylece kaotik nitelikteki mevcut eitlilii amaya ynelebilir. Aslnda onun karlat bu durum, felsefe tarihine bakldnda, etikle ilgilenen filozoflarn balangta karlatklar durumdur. Gerekten de, bu ilk gzlemlerden hareketle bir grecilie (relativizm) varmak veya tam tersine tek, kuatc ve balayc bir ahlak, bir evrensel ahlak gelitirmeyi denemek, evrenselcilie (niversalizm) bavurmak, daha lkadan beri rastlanan ve gnmzde de srp giden iki temel etik ii ynelim, iki ana dorultu olmutur. Kaynak: Doan zlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say Yaynlar, s. 23-24.
237

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak Fark ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Etik kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak Fark ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Felsefenin iki alt alan olan etik ve epistemoloji arasndaki ilikiyi reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Etik bilginin kayna konusundaki kavraynz gelitireceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn etik kuram balamnda akln oynad rol reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Evrensel dzeyde etik bilgi konusunda iyimser bir yaklamda bulunan perspektiflerin karlat zorluklardan bazlarn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Yarglarn ve Sanatn Bilgiyle Bir lgisi Var mdr? ksmn yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji ilikisini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k ksmn yeniden okuyun. Bilgi konusuna farkl yaklamlardan birinin eletirisinin ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ksmn yeniden okuyun. Bilgi kuramclarnn dinsel bilgi balamnda dile getirdii temel bir sorunsal anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas ksmn yeniden okuyun. Felsefe tarihinin ok nl bir kantna ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Dinsel bilgi balamnda Audinin dile getirdii lt sorununu daha iyi kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Grecelik grn ekici klan bir neden, mutlak ya da evrensel diyebileceimiz bak alarnn balamsal unsurlar gz ard etme eiliminde olmalardr. Ancak grecelik yaklamnn da belli kuramsal sorunlarla karlaaca tahmin edilebilir. Bunun en bilinen rneklerinden biri nesnellik-znellik sorunudur. Diyelim ki, grececi kuramlarn iddias dorudur. Yani, evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik dorusu kendi tarihsel ve kltrel koullar tarafndan belirlenmektedir. Ancak, eer bu ilk bakta aklc grnen dnce doruysa, rnein, bir lkede halkn ounluun uzlamas ve uygun bulmas sonucunda aznlkta kalan bir rkn katledilmesini dardan eletirilmek de olanaksz hale gelebilir. Eer evrensel etik ilkeler yerini yerel etik ilkelere brakrsa, toplumlarn zaman zaman ideolojik beyin ykama sonucunda korkun eylemler yapmalarnn ve yaptklarn hakl karmalarnn nnde hi bir genel etik norm bulunmayacaktr denebilir. Bu dnceler, greceliin tezlerinin de belli zorluklar ierdiini ve zerinde daha derin dnlmesi gerektiini gstermektedir. Sra Sizde 2 Epistemoloji alannda alan kuramclar olduka temel bir sorunla urarlar: znenin nesneyle kurduu bilisel veya bilgisel iliki. Bu yaklam ister istemez karmza ikili bir felsefi tablo kmasna neden olur. zne kendi zihinsel varl erevesinde inanlar ve gerekeleri araclyla, nesnel evrene bilgisel eriim salamaya alr. te yandan, nesnenin alan znenin inanlarndan, arzularndan ve tercihlerinden bamsz bir ekilde varln srdrr. Eer varlk alanndan tm zneler ve onlarn zihinleri kaldrlsa bile, nesneler bu durumdan etkilenmeyeceklerdir. Anlama kavramna veya eylemine dndmzde ise baka bir durumla karlarz. Anlama ilevi bir srece ve kaynama anna iaret eder. Dinamik doas yznden, anlama tarihsel ve dier balamsal unsurlardan ayr dnlemez. Bu yzden irdelemelerine bilgi yerine anlama kavramndan balayan dnrler, farkl bir kuramsal zeminde almalarn yrtrler.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. d
7. a
8. e
9. b
10. c
238
Epistemoloji

Sra Sizde 3 Aquinasn akl yrtmesi daha nce bilgisel gerekelendirme konusunu ilerken deindiimiz geriye gitme sorununun bir trn iermektedir. Geriye gitmede karlalan en tartmal nokta, ele alnan belli bir felsefi sorunun zmnn srekli olarak bir sonraki dzeye aktarlmasdr. Kozmolojik kant da, nesnelerdeki fiziksel deiimlerin nedenini aklarken, baka bir fiziksel nesneye gei yapmak zorunda kaldmz dncesini kullanr. Eer evrenin tmnde nedensellik ilkesi iliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin aklamas ancak baka bir fiziksel nesne sayesinde yaplabilir. Bu durumda, tm hareketleri balatmak iin bir balatcya gerek olaca akla uygun bir iddia olarak karmza kar. Burada ilgin olan bir nokta, bu balatcnn fiziksel evrenin bir paras olamayacadr. Eer balatc fiziksel evrenin bir paras olsayd, onun iin de bir fiziksel balatc gerekirdi. O yzden, fiziksel olmayan bir balatc (Tanr) dncesi kuramsal olarak ekici bir konuma gelir. Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. stanbul: letiim Yaynlar. Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge. New York: Routledge. Ayer, A. J. (1984). Dil, Doruluk ve Mantk. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Metis Yaynlar. Benedict, R. (2003). Kltr Kalplar. eviren: Nilgn arman, stanbul: Payel Yaynevi. (Kitabn ngilizce orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture. New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli blmleri L. P. Pojmann aada listelenen Philosophy: The Quest for Truth kitabnda bulunabilir, s. 370-375.) Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. eviren: Doan zlem, stanbul: Paradigma Yaynclk. Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press. Kant, I (2001). Pratik Usun Eletirisi. eviren: smet Zeki Eybolu, stanbul: Say Yaynlar. Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik Lirik. eviren: N. Ekrem Dzen, stanbul: Ara Yaynclk. zlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say Yaynlar. Platon. (2009). Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu ve Sina Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for Truth. 4. bask, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu felsefeye giri kitab Tanrnn varl konusunda retilmi belli bal argmanlar iermektedir. Bunlarn iinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paleyin akl yrtmeleri de bulunmaktadr.) Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar. Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Palme Yaynevi.
12
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilecek, Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik konusunda hangi sonular verdiini aklayabilecek, Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilecek, Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan almalar aklayabilecek, Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz epistemolojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Balamclk Ana dil renme Tek kiilik dil Doalclk Toplumsal epistemoloji Feminist epistemoloji Pragmac fayda kavram roni Olumsallk
erik Haritas
GR GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI EPSTEMOLOJDE DOALCILIK TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS
Epistemoloji
Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler

Yaamdan rnekler George Orwellin 1984 adl kitab, bireylerin hareketlerinin iktidar tarafndan yakndan izlendii, politik merkezde bulunanlarn olgular deitirip arptt ve dorular rettii bir dnyay anlatr. Kitabn en arpc sayfalar, ynetimin adam olan OBriann Winstona ikence ederek Winstonun kendi gzleriyle grdklerinin tam tersini ona kabul ettirmeye alt blmde bulunmaktadr. OBrian elini kaldrr ve drt parman Winstona uzatarak ka parmak grdn sorar. Winstondan drt yantn alnca, doru yantn be olduunu ifade eder ve ona ikence etmeye balar. Bu davrannn nedeni, Winstonn otoriteye kar direncini krmak ve onun zihnini istedii gibi eip bkebilmektir. Bu tabloda felsefi adan itiraz edilebilecek en temel konu nedir? Doru veya nesnel bilgiye nem veren dnrlerin perspektifinden bakarsak, 1984te sergilenen durumda bizi rahatsz eden esas sorun, dorunun veya olgularn arptlmasdr. Geleneksel nesnellik kavramna ok byk anlamlar yklemeyi istemeyen dnrler asndan ise, 1984te sergilenen durumda endie yaratan asl sorun dorunun arptlmas deil, bir insann inandn zgrce dile getirme hakknn elinden alnmasdr. Richard Rorty gibi pragmac ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer alrlar. Bu dnrlerin soyutlamalar yerine insan yaamnn pratik sorunlar ve zgr iletiim ortamnn olanakll zerine vurgu yapmalar 20. yzyl felsefesinde derin bir etki yapmtr. Pragmaclarla rakipleri arasndaki tartma balamnda zerinde dnlebilecek ilgin bir soru udur: 1984te grdmz trden baskc rejim olaslklar gz nne alndnda, nesnel (yani, kanttan bamsz ve uzlam aan) bir doruluk anlaynn bir toplumda olmas m yoksa olmamas m baskc ve totaliter bir dzenin yolunu ama potansiyeli tar?
GR
nceki nitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlarndan nde gelen bazlarn tantmaya ve tartmaya altk. Bu nitede ise bilgi konusundaki ada gelimelere ve eletirel grlere deineceiz. Aadaki blmlerde zaman zaman bilgi sorunsalnn snrlarnn dna karak ada felsefe konusunda btncl bir perspektif ve genel bir anlay oluturmaya alacaz.
242
Epistemoloji
GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR

Her ne kadar bilgisel gerekelendirme sorunsal zsel olarak temelcilik-badamclk ekseni etrafnda ekillenmi olsa da, zellikle 20. yzylda kaydedilen gelimeler nda, daha nce gndeme gelmemi baz yeni yaklamlar ortaya kmtr. Bunun en tipik ve ilgin rnei, David Annis gibi bilgi kuramclar tarafndan ne srlm olan balamclk grdr. (Bu terim badamclk terimi ile kartrlmamaldr.) Bu gr geleneksel gerekelendirme ve bilgi kuramlarndan olduka farkl bir yaklam sunmaktadr. Balamcla gre, insanlarn belli bir nermeyi bilmesinin ya da gerekeli bir ekilde o nermenin doruluuna inanmasnn olanakll ancak balamsal koullar yoluyla anlalabilir. Baka bir deyile, nermesel bilginin gerek ve yeter koullar mutlak olmayp, var olan durumlara gre deiiklik gsterebilir. Gerekelendirme veya bilginin gereklemesi, yalnzca bir zne ve doru bir nermeye bal deildir. Bilginin kavramnn anlalabilmesi iin, zne, nerme ve iinde bulunulan durumun veya balamn gz nne alnmas gerekir. Bu fikri bilimsel bir balam erevesinde anlamaya alalm. Gndelik koullarda, gerekelendirme ve kant sunma standartlarmz grece olarak dk iken, bilimsel balamlarda veya insan yaamn ilgilendiren hassas konularda gerekelendirme standartlarnn yksek olmas beklenebilir. rnein gnlk konumalarmz srasnda, Fransa altgen eklindedir gibi bir nerme iyi gerekelendirilmi bir bilgi paras olarak alnabilir. Baka bir rnek dnrsek, Dnyann Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini dile getiren bir arkadamzn gerekeli bilgi sahibi olduunu syleyebiliriz. Oysa, ince hesaplarn ve ayrntlarn n plana kt uluslararas bir corafya konferansnda Fransa altgen eklindedir gibi bir cmle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gk bilim uzmanlar Dnyann Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini bilimsel olarak yetersiz bulacaklar, Dnyann Gneten ortalama uzakl 149.597.887 kilometredir gibi daha ayrntl bir nermenin bilimsel syleme ve bilimsel ileve daha uygun olduunu ifade edeceklerdir. Bu anlamda, gerekelendirilmi kavramnn, przsz, uzun, dz gibi bantsal (bir anlamda, karlatrma gerektiren) bir kavram olduu aktr. rnein hzl bir otomobilin iinde yol alrken yaanan deneyim asndan asfalt zeminin dz olduu rahatlkla sylenebilir; fakat o yol zerinde yavaa ilerleyen kk bir bcek asndan durum ok farkldr. Bu anlamda, bir nermenin soyut bir ekilde gerekelendirilmi olduunu sylemek yetersizdir. Gerekelendirmeye sahip olan znenin alt yaps ve koullar da gz nne alnmak zorundadr. Bu felsefi tavrn, insanlarn sahip olduklar dilleri, kltrleri, tarihleri ve bilgisel arka planlar dikkate almas asndan, bilgi kavram konusunda geleneksel (yani, evrensel veya mutlak) yaklamlardan son derece farkl olduu aka grlebilir. Balamclk grnn kuramsal ekiciliini artran bir nokta, phecilie bir yant verme iddias tamasdr. Felsefi tartmalar erevesinde algsal bilgiye ncelikle pheyle yaklalmas anlaml olabilir. Ancak gnlk yaantmz ve pratik ilevlerimiz asndan u an nmde bir ylan var gibi nermelerin kesin bir ekilde bilgimiz kapsamnda yer ald sylenebilir. Olaan bilgi sz konusu olduunda, bir insann yerde bir ylann olduu bilgisine sahip olabilmesi iin kt niyetli bir varlk tarafndan aldatlmadn da ayrca bilmesine gerek yoktur. Eer zehirli bir ylanla karlama annda oradan uzaklamak yerine Kartezyen senaryolar gz-
Balamclk grne gre, bir nermenin bilinmesi ya da gerekeli bir ekilde inanlmas balama veya koullara bal bir olgudur.
12. nite - Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler
243
den geirmeye kalkarsak, yaam sremiz olduka ksalabilir. pheciler, phelenme ilevini mutlak ve genel bir ekilde uygulamak isterler. Oysa pheci perspektifin tm sylem alann kapsama abas saduyumuza ok uymayan bir epistemolojik tablo yaratr. Balamclk bu sezgileri ve saduyusal dnceleri n plana kararak geleneksel yaklama bir seenek oluturmaya alr.
PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI

4. nitede felsefenin nemli geleneksel sorunlarndan biri olan phecilii inceledik. Bilginin olanaklln sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlarnn en kritik irdeleme konular iinde yer almtr. 20. yzylda da phecilik sorunsal epistemoloji kapsamnda incelenmeye devam etmitir. Ancak biz burada farkl bir rota izleyeceiz ve 20. yzyln en nemli ve ilgin felsefecilerinden biri olan Ludwig Wittgensteinn (1889-1951) felsefesinden sz edeceiz. Ludwig Wittgensteinn geleneksel felsefeye getirdii eletiriler dnce tarihinde hlen srmekte olan derin izler brakmtr. Bu blmde onun grlerinin phecilik konusunda nasl bir sonuca iaret ettiini gstermeye alacaz. Wittgenstein bir bilgi kuramcs deildir. O yzden bu blmdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsamnda olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hatta sosyal bilimciler arasnda olduka revata olan ada bir felsefi perspektiften bakldnda nasl bir grnm arzettiini sergileyeceiz. Amacmz, bu kitapta tarttmz epistemolojik sorunlardan hareketle, gnmz felsefesinin nemli bir boyutuna ilikin genel bir fikir vermek olacak. Son olarak nemli bir tarihsel noktay ekleyelim. Wittgenstein erken ve ge dnemlerinde birbirinden olduka farkl iki yaklam sunmutur. Bu nitede ileyeceimiz grler Wittgensteinn ge dnemine aittir. (Wittgensteinn erken dnemine ait fikirleri iin (Ba 2007a)ya baknz.)
Ludwig Wittgensteinn dil ve anlam konularnda geleneksel felsefeye ynelttii eletiriler pek ok felsefeciyi derinden etkilemitir.
Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi

Dil ve anlam konularnda oumuzun basit ve akla uygun bir anlaymz vardr. Bu anlaya gre, dil dnyay yanstr. Trkedeki sincap kelimesi bir simgeler topluluudur (s+i+n+c+a+p) ve doadaki gerek sincaplara karlk gelir. Baka bir ekilde ifade edersek, Trke bir kelime olan sincap anlamn gerek sincaplardan alr. Ana dilimizi renme srecinde, hangi kelimenin hangi nesneye karlk geldiini kefederiz. Bylece nesnel dnya ile zihinsel dnyamz arasnda bir iliki kurulur. (Bu noktada Descartesn zihin ve maddeyi iki ayr tz olarak alan kuramn anmsayabiliriz.) ocuklarna bir nesnenin adn retmek isteyen anne ve babalar iaret parmaklarn o nesneye doru uzatr ve ocua nesnenin adn sylerler. Bylece ocuklar nesnelerin adlarn ve kelimelerin anlamlarn renirler. Bu bildik senaryo elbette yetikinlerin bak asndan anlatlmaktadr. Peki, kelimelerin anlamn henz renmekte olan bebekler asndan durum bu kadar basit midir? Bir insana parmakla iaret etme yntemiyle nesne adlarn retme eyleminin baarl olabilmesi iin, her eyden nce, bylesi bir retme-renme oyununu anlaml klan bir toplumsal ve dilsel altyapnn olmas ve bunun bir ekilde renilmesi gerekir. leriye doru uzanan bir parman iaret etme yoluyla dikkati bir eye ekme ve gsterme anlamna geldiini biz yetikinler elbette biliriz; ancak balangta bebeklerin bunu bile renmesi gerekir. Dahas, bir yetikin parmayla bir muza iaret edip muz dediinde ocuk o nesneye bakmay akl
Bilgi, anlam, ve zihin gibi konularda fikir reten geleneksel felsefeciler genellikle insanlarn renme sreleri konusunda derinlemesine dnmemilerdir. Bir ocuun ana dilini renmesi bir yetikinin yabanc dil renmesinden farkldr. Wittgensteina gre, bu durumun anlam ve bilgi konularnda ilgin sonular bulunmaktadr.
244
Epistemoloji
etse bile, sorun zlm saylmaz. Muz kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir? Yoksa nesnenin ekline mi gnderme yapmaktadr? Anlamsal karklk bunlarla da snrl deildir. Tm muzlarn ad muz iken insanlardan bahsederken Ebru, Kerem gibi farkl hitap kelimeleri kullanlmaktadr. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Aka grlecei gibi, bir bebein ana dilini renmesi son derece zor bir eylemdir ve byk bir anlamsal ve bilgisel baar ierir. Eer Wittgensteinn yukarda zetlediimiz akl yrtmeleri doruysa, insanlarn bebeklik dnemlerinde kelime adlarn parmakla iaret yntemiyle kolayca rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aklama gibi grnmektedir. imdi Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam grne ynelttii eletirileri biraz daha anlamaya alalm. Onun gndeme getirdii nemli noktalardan birisi, kelimelerin nesnelerle ilikilendirdiimiz duraan simgeler olmasndan ok, toplumsal/szel eylem kapsamnda kullandmz aralara benzediidir. Szlerin dnyay bir ayna gibi yansttn sylemek yanltcdr. Biz szckleri bir toplum iinde szel dolama sokarz ve szckleri uygun davran kalplar ile koutluk iinde kullanarak anlamlandrrz. Muz kelimesi dnyadaki baz nesenelerle ilgilidir ancak u kelimeler iin ayn eyleri syleyemeyiz; fakat, imdat, yaasn. Kelimeler bazen nesneleri yanstrken, bazen de emir verme veya sz verme gibi ilevlere yararlar. Ayrca, bir insann muza iaret ederek muz demesi betimleme ilevini yerine getirirken, elinde eitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen bir arkadamza muz dememiz bir istein veya seimin ifadesi olarak anlalabilir. Baka bir rnek verirsek, sz veriyorum kelimelerini syleyen bir insann yapt ey kesinlikle pasif bir ekilde dnyay betimlemek deildir. Sz vermek, o kelimeleri syleyeni balayan, kelimelerle bir eyi yapmay ieren aktif bir eylemdir. O yzden, kelimelerin nesnelere karlk gelme gibi tek ve basit bir ilevi yoktur. Kelimeler ok farkl iler iin kullanlabilir. Bir kelimenin anlamn belirleyen onun toplumsal alanda nasl kullanlddr. Simgelerle nesneler arasnda kurulmu gizemli veya evrensel bir anlamsal ba yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam

zetleyerek dersek, Wittgensteinc adan bakldnda, bir ocuun dil renmesi hangi simgenin neye karlk geldiini kavramak gibi basitletirilmi bir emayla aklanamaz. Doal dillerin renilmesi ve anlamn olumas sreleri yaltlm zihinsel ya da bilisel sreler deil, arlkl olarak toplumsal ilevlerdir. Eer toplumsal yaplar olmasayd, simgeler (yani, sesler ve iaretler) hibir anlam ieremezdi. Wittgensteinn dil anlayna gre, bir cmleyi kullanarak bir dnceyi doru ve anlalr olarak karya iletmek belli bir yaam biiminin iinde olmay, belli bir dilsel ve davransal kurallar zincirine uygun ekilde eylemde bulunmay gerektirir. Eer bir yetikin parmayla bir armuta iaret eder ve muz derse veya restoranda bir garsona Ayakkablarm boyatmaya geldim trnden bir aklama yaparsa, bu eylemler oyunu kuralna gre oynayamama veya anlamsz bir eylemde bulunma rnei oluturur. Peki, anlamn bir kiiden dierine baaryla iletilebilmesi nasl olanakldr? Bunun iin, hem konuan kiinin hem de dinleyenin, kelimelerin veya cmlelerin hangi davran dizisiyle uygun gittii konusunda iinde bulunduklar ve ortaklatklar toplumsal evre tarafndan, zaman iinde koullandrlm olmalar gerekir. Unutulmamaldr ki szel bir eylemde ki bunun kapsam belli bir i duyum iin ba ars adlandrmasn yapmaktan restoranda yemek smarlama riteline kadar uzanr- bir dizi kurallar izlenir ve bu tmyle toplumsal bir olgudur.
Wittgensteina gre, anlamn olumas ve iletilmesinin anlalmas iin zihnin iine deil toplumsal alana bakmak gerekir.
245
Bu dnceyi kavrayabilmek iin bir sreliine Wittgensteinc bir tarzda dnelim: ba ars veya manevi tatmin gibi zihinsel durumlarn (ve deyimlerin) ne anlama geldiini ve bylesi soyut kelimelerin hangi durumlara uygun dtn, nerelerde kullanlmas gerektiini nasl rendik? lk bata elimizde kelimeleri insanlarn davranlaryla ilikilendirmenin dnda bir gere var myd? Bu anlamda, hzn kelimesinin bir ocuk iin anlam kazanmas srecinde, evredeki insanlarn kafalarnn iinde olup bitenin ana dilini renen ocuk iin nasl bir yarar olabilir? Bu dncelerden hareketle u noktaya varrz: Szel eylemler bir insanda yalnzca toplumsal davran koullandrmalaryla ortaya ktklarndan dolay (rnek: anne bardak derken masann stndeki barda gsterir ve ocuk da bu eylemi izler), bu eylemlere ilikin anlamlandrmalar bireysel olarak yani tek bir bireyin keyf olarak ald kararlarla ve bu kararlara uygun davranlarda bulunmaya almasyla- gerekletirilemez. Bir insan kendi kendisini szel/davransal anlamda koullandramaz. O yzden, etrafta konuan baka insanlarn olmad bir ortamda, kedi veya ta gibi en basit ve somut ierikli kelimeler bile anlamsal karlklarn bulamaz. Ksacas, bir kii tek bana bir dil yaratamaz. Bu akl yrtme Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argman olarak bilinir ve pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi bu argman gnlk dilsel eylemlerimizde toplumsalln ya da toplumsal boyutun nasl bir rol oynad konusunda kritik bir neme sahiptir. Wittgenstein, hem anlamn oluumu hem de kelimelerin doru/yanl kullanmlarnn testinin yaplabilmesi iin bir toplumun varlnn gerektiini ne srer. rnein bir insan tek bana belli bir hissine ite o his veya o duyum gibi bir ad vererek kiisel bir dil oluturamaz. Elbette herkes yalnzca kendi hislerini ve zihinsel durumlarn deneyimleyebilir; bir kiinin zihinsel durumlarnn ieriklerini bir bakas deneyimleyemez. Bununla birlikte, renilecek veya bilinecek ey, yani anlamlar, ieride deil dardadr. phesiz bu bizim baars gibi deneyimleri yaamadmz gstermez. Gsterdii gerek, dili yeni renmekte olan bir insann ar, hzn, can sknts dediimiz eyleri iine bakarak (veya iini dinleyerek) deil, evresindeki yetikinlerin bu kelimelerle hangi davranlar eletirdiini grerek dier oluumlardan veya durumlardan ayrd ve belli bir ey olarak anlamlandrp rendiidir.
Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argmanna gre, bir kii tek bana hislerine veya alg ieriklerine isim verme yoluyla bir dil oluturamaz. Dilin olumas iin toplumsal koullandrma srelerine gereksinim vardr.
Wittgenstein ve phecilik
Wittgensteinn dncelerini doru anlamamz ve deerlendirmemiz gerekiyor. Yukarda akladmz gibi, Wittgenstein anlamn bireylere has eyler olduklar fikrine kar kmaktadr. Yani bir insann iinde hissettiklerinin yanlzca ona ait zihinsel nesnelermi gibi alglanmasnn temel bir yanllk olduunu sylemektedir. Dahas, Wittgenstein anlamn olmadn deil, zihinlerde yer tutan anlam gibi bir eyin var olmadn savlamaktadr. Basitletirerek sylersek, anlam zorunlu olarak zneler aras alandadr. Bu dnceler bizi phecilik konusunda ok ilgin bir noktaya gtrr. Doal bir dili konuabilen bir znenin, gerekliin varlndan veya dier insanlarn var olduundan phe etmesi olduka anlamszdr. nsann doal bir dil konumas, zerinde konuulabilecek bir dnyann ve o dnyann iinde yer alan toplumsal bir rgtlenmenin varln gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davransal anlam kuram, Descartes gibi bilgi kavramna temsil epistemolojisi erevesinde yaklaan dnrlerin yaklamlarna hi benzememektedir. Ayrca dilsel yaplar, kavramsal ereveleri ve pragmac unsurlar n plana almasyla 20. yzyl Bat Felsefesinin kayda deer bir boyutunu sergilemesi asndan da nemlidir. Wittgenste-
Eer Wittgensteinn dil ve anlam konularndaki gr doruysa, phecilie ilgin bir yant verilmi demektir.
246
Epistemoloji
inc yaklamn felsefeciler arasnda evrensel kabul grdn sylemek elbette olanakl deildir. Ancak pek ok yn hl tartlmakta ve eletirilmekte olsa da, Wittgensteinn grlerinin 20. yzyl felsefesini kkten bir ekilde deitirdii ve yanlzca anlam konusunda deil, varlk tasarmlar ve bilgi sorunsal erevesinde de sylem alann belirledii bir gerektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
arpc fikirleriyle 20. yzyl felsefesine damgasn vurmu bir dnr olan Ludwig WittSIRA SZDE gensteinn ne srd grlerin geleneksel felsefenin kuramlar ve yaklamlar ile hangi ynlerden elitiini aklamaya aln.
DNELM
EPSTEMOLOJDE DOALCILIK
20. yzylda S O R U felsefi grler ve yaklamlar iinde en arpc olanlardan biretilen ri kukusuz doalclk olmutur. Ontolojik anlamda doalcln tezi udur: Evrende her ne varsa doann bir parasdr ve evrende doal unsurlar dnda bir DKKAT ey yoktur. Epistemolojide ise doalclk bilginin elde edilme yntemleriyle ve bilginin doasyla ilgili bir gr olarak anlalr. Doalc bilgi kuramclar, bilinebileSIRA SZDE cek tm dorularn doaya ait olduunu, bizim iin doann dnda bilgi nesneleri olmadn dnrler. Tahmin edilebilecei gibi, epistemolojik doalclk bilgiye ulama konusunda usulardan ziyade deneyimcilere yakn bir felsefi duru serAMALARIMIZ giler. Dahas 20. yzyln en nde gelen doalclar bilime ok zel bir deer atfetmiler, epistemoloji ile fiziksel bilim arasnda nemli bir iliki olduunu veya olmas gerektiini ne srmlerdir. K T A P Baz yorumcular felsefede doalcln kklerinin Thales, Anaximender, Heraklitus, Demokritus gibi Sokrates ncesi dnrlere kadar gittiine inanmaktadrlar. Doalcln L E V temsilcisinin Aristoteles olduunu dnenler de vardr. Daha yayT E ilk Z Y O N gn olarak kabul edilen gr, David Humeun epistemolojik anlamda ilk doalc olduudur. 20. yzyl doalclna damgasn vuran felsefeci ise Amerikal dnr Willard Van Orman Quinedr (1908-2000). Quinen radikal deneyimcilii felNTERN T sefede ok bykEbir etki yaratm ve uzun tartmalara neden olmutur. Quinen kar kt epistemoloji esas olarak, Platon ile balayp Descartesn bilgi kuramnda yeni bir ekil alan ve 19. yzylda baz felsefecilerin psikolojik unsurlar mantksal ve bilimsel almalardan uzak tutma abasn da iine alan usu yaklamdr. Quinen nerdii doalc yaklam, felsefede yer etmi olan zihnini kullanarak nesnel bilgiye ulaan zne veya anlamsal bir i dnyas olan zne kavramlarn bir kenara atarak onun yerine, fiziksel ortamnda ba edip ayakta kalabilen gelimi organizma ve dilsel unsurlar gzlemlenen olgu ve davranlarla badatrabilen ve bunu dilsel davranlarla iletebilen canl gibi kavramlar getirmeyi hedefler. Quinea gre, insanlarn bilme sreleri aldklar snrl miktarda algsal veriyle balar ve soyut kuramlarla biter. nsan denilen varlk, etkilere tepki verebilen fizyolojik bir yapdr. Bizim son derece etkileyici zihinsel yetilerimizin olmas, aslnda bilginin ardnda tmyle fizyolojik ve deneyimsel yap talarnn olduu gereini deitirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekelendirme, anlam veya doruluk kuramlar deildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler nemli bir hata yapmlardr. Epistemoloji, deneyimsel yntemlere bavurarak, kantlarla kuramlar arasnda nasl bir ba olduunu inceler. Quinen ok eden szleriyle, epistemoloji deneysel psikolojinin bir alt nitesi olmak durumundadr. Quinen ne srd fikirler ok sayda bilgi kuramcsn etkilemi olsa da, bu felsefeciler genellikle Quinen deneyimcilikte biraz arya katn belirtmilerdir. Bu lml doalclarn Quinedan aldklar en temel dnce, epistemolojinin saf
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Quine E R N E T okunur) 20. N T (Kuayn yzylda doalcl savunmu ve fikirleriyle pek ok dnr etkilemitir.
Quine gibi doalc felsefeciler insan bilgisi balamnda zihinsel veya i dnya kavramnn fazlaca abartlmamas gerektiini vurgulam, insanlarn doann bir paras olduunun altn izmitir.
247
a priori bir disiplin olamayacadr. rnein Hilary Kornblith (1994), doalc epistemolojinin temel iddiasn u ekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yargya nasl varmamz gerektii sorusu, insanlarn aslnda o trden yarglara genelde nasl varyor olduklar sorusundan bamsz olarak irdelenip yantlanamaz. O yzden, epistemoloji ile fen bilimleri zellikle de deneysel psikoloji- arasnda byk oranda bir alveri olmas gerekir. Quine ile lml doalclar ayrtran kritik bir nokta norm ve normatiflik konusudur. Pek ok yorumcuya gre, Quine epistemolojiyi normatif gten yoksun brakma abasna girmitir. rnein Jaegwon Kime gre kant kavram kat bir doalcln kavramsal gereleriyle tam olarak anlalamayabilir. Bir olgunun veya nermenin baka bir nermeye kant oluturmas, onun aklclnn veya kabul edilebilirliinin artmasyla ilgilidir. Fakat bu kavramlarn basite deneyimsel deil normatif kavramlar olduklar aktr. Bu adan bakldnda, kant kavram kesinlikle normatif arlk iermek durumundadr. Dahas, inan kavramnn bile normatif olmak zorunda olduu sylenebilir. Bu fikri yle aklayabiliriz. Eer bir insan deneyimsel inanlara sahipse, bunun gereklemesinin ok temel bir n koulu o kiinin rasyonalite (aklclk) sahibi olmas ve inanlarnn sistemsel bir yapda olmasdr. Ancak aktr ki, aklclk ve sistem kavramlar, var olabilmeleri iin, normlara veya ilkelere dayanmak zorundadrlar. zetle, inan ve kant kavramlar geleneksel anlamlaryla normatif kimlikte olmak zorundadr.
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ

Yukarda akladmz Quinen doalclnn en byk hedeflerinden birisinin Kartezyen felsefe olduunu yukarda belirtmitik. Kartezyen-kart olmak, nemli bir anlamda, akln ileyiinin ve akl yoluyla bulunan dorularn deneyimsel dnyadan kopuk olamayaca dncesini ierir. O hlde, deneyimsel dnyamzn gerekleri (yani, toplumsal kimliimiz, trsel zelliklerimiz, tarihsel arka planmz, vb.) akln ve akln bulgularnn iine iler ve onlar belirler. Bu durum, epistemoloji alan iin de ilgin sonulara iaret etmektedir. Quinen doalcl, epistemolojinin soyut ve zihinsel doasna indirilmi bir darbedir. Dier iki darbe rnei ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir. Quinen doalc epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dnyas veya kavramsal soyutlamalardan ziyade ilgisini doaya, deneyime ve bilime ynelterek devrimsel bir adm atmtr. Toplumsal epistemoloji de, benzer ekilde, zmleme ve aklamalarnda znelerden ve onlarn znelliklerinden uzaklap, bilginin toplumsal koullar ve toplumsal bilgiye ynelmitir. Toplumsal epistemolojinin hareket noktas, Kornblithin yukarda aktardmz epistemolojik dzlemde olmas gerekene ancak olann dolaymyla ve irdelenmesiyle varlaca fikrinde bulunabilir. Bu alann aklamaya alt temel sorunsallarndan birisi, bir toplum iinde bilme ilevlerinin nasl organize edildii ve bilginin zneleraras alanda nasl ortaya ktdr. Ayrca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji zerine fikir reten felsefeciler, gerekelendirme srelerinin toplumsal ynnn belirleyici olduunu ve bireylerinkinden farkl olarak topluluklarn da kendilerine zg inanlar ve gerekelendirmelerinin bulunabileceini gstermeyi hedeflerler. Eer bu doruysa, geleneksel epistemolojinin zmlemelerine konu olan znenin farkl ekillerde kurgulanabileceini syleyebiliriz. Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan brakt nemli noktalar gndeme getirerek eletiriyi bir adm teye tamlardr. Bu epis-
248
Epistemoloji
Feminist felsefeciler, geleneksel epistemolojinin temel konusu olan bilen znenin soyut ve balamdan kopuk bir varlk gibi ele alnmasna kar kmlardr.
temolojik konuya girmeden nce, biraz geni bir perspektiften yaklamak ve feminizmin temel felsefi fikirlerinden birini ksaca aklamak yararl olacaktr. nsan zihninin yaratc ve yapc gcnn dnyay ekillendirdii dnlr. Ancak daha farkl (ve kkten) bir irdeleme, ters ynde bir banty veya nedensellii de gsterecektir: inde bulunduumuz dnyann toplumsal dzeni ve tarihsel alt yaps, bireylerin znel yaklamlarn, tek tek insanlarn zihinlerini, ideolojilerini, beklentilerini, seimlerini ve fikirlerini ekillendirir. Eer bu doruysa zne soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlamyla, kendi kurallarn koyan) ve bolukta fikir reten bir varlk olamaz. Bizim kavramsal erevelerimiz ve yaant biimlerimiz, znde, bireysel yollar veya bireysel tercihler deildir. Dncenin normlarn arlkl olarak tarihsel ve toplumsal yap belirler. Feminizmin esas tezine gre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal rgnn ve tarihselliin sonucudur. Hem kadnlarn hem erkeklerin bilincinde olsunlar ya da olmasnlar- bireysellikleri ve znellikleri bylesi bir altyap iinde olumutur. Felsefenin nl dnrleri (zellikle usular) epistemolojik kuramlarnda dnen/bilen zneyi yaltlm, arlatrlm ve evresel etkileri am soyut bir zihin olarak tasarlamlar veya varsaymlardr. Bu tasarmn veya yaklamn sonularn fesefe tarihinde bolca gzlemleyebiliriz. Platonun, Descartesn, Kantn kuramlar ve bilginin l zmlemesi buna rnek olarak verilebilir. Tahmin edilebilecei gibi, bilginin klasik zmlemesi zerine alan felsefeciler herhangi bir ekilde znenin alt yapsn ve toplumsal kimliini dikkate almamlardr. Vrinda Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramclar ise zellikle bu temel noktann zerinde durmulardr. Dahas, Dalmiya ve Alcoffa gre, ada literatrde epistemolojik ilginin genelde hep nermesel veya tmcesel bilgi zerinde younlamasnda yanltc bir yn bulunmaktadr. znenin iinde bulunduu durumlar ve alt yapsn gz ard eden zmleyici yaklamlar, bilginin tek ciddiye alnacak ve felsefi olarak irdelenecek trnn nermesel bilgi olduu varsaymna yaslanmlardr. Bu yaklam srekli olarak ideal bir zne varsaymakta ve kadnlar gibi marjinalletirilmi kesimlerin deneyimlerinde ortaya kan belli bilgi tiplerini dlamaktadr. rnein modern tp eitimi alm olan doktorlarn nermesel ve sistematik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dnyaya getirme konusunda sahip olduklar pratik bilginin nermesel bilginin kalplarna tam olarak smad aktr. Bilginin farkl trleri olabilecei gibi, bilen znelerin de farkl alt yaplar ve balamsal zellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklamlar ise bu farkllklar tamamen gz ard etmi ve hayal bir evrensel zne tasarlamlardr. Ve bu evrensel zne, elbette, erkeklerin niteliklerini tayacak ekilde modellenmitir. Sorun yaratan konu, tam olarak da budur. Feminist bir bilgi kuramcs olan Lorraine Codea gre de, bilginin klasik zmlemesinde ad geen zne, soyutlatrlm, evrenselletirilmi ve ii neredeyse boaltlm bir varlktr. Bylesi bir znenin ve onun bilme ilevinin ardnda yatan aklclk, bilinen felsefi iddialarn veya varsaymlarn tersine, evrensel veya doru deil, erkeklerin egemen olduu bir toplumun standartlarnn dorudan yansd, tarafl bir aklclktr. znellik kanlmaz olarak zaten hep bilgi edinme srelerinin iindedir. O yzden feminist bilgi kuramclarna gre, znellik bilgi kuramlarnda hesaba katlmas gereken bir unsurdur. Ancak bu yaplrken toplumun tarihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac dengesizlik gz nne alnmal, kadnlarn ve evrensel aklclk adna entelektel merkezden uzaklatrlan dier kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tanabilmelidir.
249
Hem lml doalclarn hem de feminist dnrlerin ortak bir noktas, Quinedan ok farkl olarak, normatif ilevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye almalardr. Bu dnrler epistemolojinin usu alkanlklarn terkederek deneyimsel ve balamsal boyutlarla ilgilenmeyi renmesi gerektii konusunda uzlamaktadr. Ancak, bu grlere gre, normatif yn elinden alnan bir epistemolojinin hem aklama dzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baarszla urayaca ve yanltc bir felsefi tablo sunaca kesindir. Feminizm genellikle kadn haklarnn savunulmas ve kadnlarn toplumSZDE SIRA iindeki durumlarnn iyiletirilmesi ynnde ortaya konulan kapsaml bir kuramsal ve eylemsel giriim olarak tanmlanr. Feminizmin epistemoloji kapsamnda nasl bir ilev ierdiini anlamak DNELM ilk bakta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nasl bir katkda bulunduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS

Yukarda da belirttiimiz gibi, getiimiz yzylda Bat Felsefesine Tdamgasnn DKKA vuran en nemli gelimelerden biri, geleneksel epistemolojiye yneltilen radikal eletirilerdir. Bu eletiriler farkl alardan ve deiik kayglarla dile getirilmi olsa SIRA SZDE da, zellikle iki kanattan gelen eletiriler literatrde derin bir etki yaratmtr. Bunlardan birincisi yukarda incelediimiz ve bilgi kavram konusunda zihinden ziyade doal ve toplumsal unsurlar vurgulayan perspektiftir. kincisi ise birinci kateAMALARIMIZ goride incelediimiz grlerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan Richard Rortynin (1931-2007) pragmac eletirisidir. Bu blmde Rortynin grlerini ksaca inceleyeceiz. Ardndan, Rortynin grlerinin epistemoloji ve genel K T A P olarak felsefe asndan nemini tartacaz.
DKKAT
SIRA SZDE
Amerikal dnr Richard AMALARIMIZ Rorty 20. yzylda pragmacln en nde gelen savunucusu olmutur.
K T A P
Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar
Rortynin karsna ald temel bir gr, Quineda olduu gibi, Kartezyen felsefe ve onun en temel zelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rortyye gre, Modern a dnrlerinin ounlukla insan zihnini bir ayna ve bilgiyi de d N T E R olduka yanldnyann zihinde brakt yansmalar eklinde kavramlatrmalar N E T tc bir felsefi gelenee yol amtr. Bilgi kuramna eletirel yaklamnda Rortyyi derinden etkileyen dnrler arasnda zellikle Friedrich Nietzsche, William James, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine saylabilir. Bu dnrlerden bazlarnn eletirlerilerinin hedefinde yalnzca belli epistemolojik yaklamlarn olmadn, felsefeye genel yaklamlar itibaryla da olduka kkten bir duru sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, bizim ruhdan ziyade bedene sahip olan ve bu dnyaya ait varlklar olduumuzu vurgular; Wittgenstein anlam kavramnn srrnn zihinlerin iinde deil toplumsallk ve eylemin alannda olduuna inanr; James ile Dewey ise doru ve gereklik konularnda ok arpc bir pragmac tavr sergilerler. Bu dnrleri ortaklatran nemli bir nokta, deneyimsel bilginin eylemsel ve balamsal bir olgu olduudur. Dahas, insan deneyimi tmyle sylemseldir. Yani, deneyim ve bilgi doal dillerin dinamikleri tarafndan belirlenir. Bu bak as, sylemin gcn fazlaca hesaba katmam olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklamlardan son derece farkldr. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralarndaki byk dnsel farklara ramen, dilin ve yorumun belirleyici gc konusunda ortak bir noktada buluurlar. Gnmzn eletirel grleri veya akmlar asndan, bu drt dnrn fikirlerinin byk bir nemi vardr.
TELEVZYON
TELEVZYON
Rortyyi en derinden etkileyen dnrler Nietzsche, James, Dewey, Wittgenstein ve Quine olmutur.
NTERNET
250
Epistemoloji
Rortynin pragmac yaklamna gre, hem znenin zihinsel hlleri zerinde odaklaan znelci gr hem de znelerin eylemlerini gz ard eden nesnelci yaklamlar hataldr.
Yukarda zetlediimiz genel felsefi grnt gz nne alndnda, Rortynin gereklik ve doru gibi kavramlara ilikin ne syleyeceini tahmin etmek zor deildir. Rortyye gre esas olan, eylem, yorumsal eitlilik ve insanln kendini gelitirmesidir saf hakikatin bulunmas deil. Geleneksel nesnelci ve zihinci yaklamlarn her ikisi de yanltcdr ve hataldr. Metafiziksel nesnelcilik, insanlarn zihinlerinden, dillerinden ve kltrlerinden etkilenmemi bir varlk tasarm yapmaya almtr. znelci eilimi olan dnrler, zihnin ierii ve temsil sorunsal zerinde younlamlardr. Pragmaclk ise ok farkl bir gr sunar. Rortyye gre, dnya ve insan srekli olarak karlkl etkileim ve deiim iindedir. nsanlar iin esas olan, eylemsel baar, hayatta kalma ve geliimdir. Soyut veya kuramsal dnme daha ncelikli ve daha temel deildir. O yzden, bilgi ve fayda kavramlar birbiriyle sk skya ilikili olmak zorundadr.
Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar

Yukarda dile getirdiimiz bu son cmle zerinde biraz daha duralm. Pragmacl eletiren felsefeciler, bilinebilecek eyler ve faydal eyler kavramlarnn birbirlerine ok fazla yaklatrlmasnn saduyuya aykr olduunu sklkla dile getirmilerdir. Bu eletiriye gre, bilgi veya doru nesnel kavramlardr ancak fayda znelere bal bir kavramdr. O yzden pragmacln tezleri ortaya sra d ve itiraza ak bir epistemolojik durum sunmaktadr. Bir insann veya insan topluluunun faydal olarak kabul ettii bir nerme, baka bir insan veya insan topluluu iin olduka yararsz olabilir. Fayda kavramnn son derece deiken ve grece olduu aktr. Oysa sezgilerimize gre, bilgi rastgele bir ekilde olumaz; nermelerin doruluu da insanlarn znel durumlarna bal deildir. Peki, bu durum pragmacln temel tezinin olduka sorunlu olduunu gstermez mi? Bu soruya pragmaclarn verdii dikkat ekici bir yant bulunmaktadr. James ve Rorty gibi pragmaclarn savunduu ie yarama veya fayda kavram yalnzca znel, anlk veya keyf durumlarla snrl deildir. Pragmac fayda, genellikle bilisel, bilimsel ve toplumsal ynleri olan geni kapsaml bir kavramdr. nsanlarn, rnein bir alnn arkasnda bir ylann olduuna, Einsteinn grecelik kuramnn doruluuna, ifade zgrlnn gelimi bir toplumun vazgeilemez bir ilkesi olduuna veya sanatn bireyi ycelttiine inanmalarnn nedeni, bu nermelerin bir ekilde yaam iinde karlklarnn olmas ve insanlarn hayatlarnda etki yaratabilmeleridir. Tersinden dnrsek, insanlarn yaamsal eriiminin veya eitli ilgilerinin dnda kalan unsurlarn, dorunun veya bilginin oluumuna katksnn olmas mmkn mdr? Pragmaclar asndan bu olanakl deildir. Bilginin hedefi olarak gsterilen doru, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, doru ve hatta gereklik bile, insan topluluklarnn gndelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel balamlar kapsamnda var olan unsurlardr. O hlde, Rorty gibi pragmaclar bizim inanlarmz keyf ve bireysel kararlarla doru klabileceimizi veya her kiinin kendi inancnn kendi faydalarna gre bilgi stats kazandn dnyor deildir. Onlarn iddias, felsefecilerin rettii geleneksel bilgi anlaynn ve kuramlarnn kabul edilemez olduudur.
roni ve Olumsallk
Rortynin pragmac yaklamnn epistemoloji alannndaki etkisini tam olarak deerlendirebilmek iin, onun felsefesinin genel hatlarn iyi anlamamz gerekiyor. Bu yolla, ada felsefenin nemli bir kesitine veya boyutuna ilikin de fikir sahibi olacaz. Rortynin yaklam, esas olarak, felsefenin kutsallarna kar kkten
251
bir kar k temsil eder. Rorty, insanlar asndan hibir eyin mutlak veya deimez olmadn dnr. Bir dnr olarak Rortyyi en iyi betimleyen deyim ironidir. roni kelimesi Trkeye genellikle tersinleme veya alayslama olarak evrilir. Dilsel kullanm asndan bakarsak, ironi genelde tuhaf veya gln ynleri olan ztlklar barndran durumlar iin kullanlr. (rnein Yalnzlktan Holananlar Dernei yelerinin otobslerle Kapadokyaya geziye gitmeleri ironik bir durumdur.) Rortynin kulland hliyle ise, ironi deyimi farkl bir ierik kazanr. ronik birey byk sorulara nihai yantlar bulma merakn hafife alan kiidir. roni yapmak felsefede Sokratesin uygulad sorgulayc ynteme geri dnmektir. Bu anlamda, ironi kavram ile yakn iliki iinde olan bir dier kavram da olumsallktr. Olumsallk, felsefi olarak, zorunluluk veya mutlaklk kavramnn tersini ifade eder. ronik ve olumsalc insanlar dnsel adan yolda olmay ve dnsel maceralarna devam ederek yaamay tercih ederler. Bu yaklam benimseyen kiiler, kendi inan sistemlerinin doruya veya hakikate karlk geldiini deil, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin dnsel bir meziyet olduunu dnrler. ronik kiiler, metafiziksel hedeflerden uzaklaarak balamsal durumlar dikkate alrlar. Ksaca sylemek gerekirse, dnsel ironi, felsefenin geleneksel sorularndan ve evrensel meraklarndan uzaklamak anlamna gelir.
Rortyye gre, bir dnrn ironik olmas ve olumsalla deer vermesi nemli niteliklerdir. ronik birey kendi dnsel zeminini sorgulama yeteneine sahiptir. Olumsal dncenin temelinde ise, hibir grn veya kuramn nihai, mutlak veya gerekli olamayaca fikri yatar.
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi

Yukarda akladmz nedenlerden dolay, Rorty 20. yzylda post-modern hareketin Amerika kanadnn en nemli temsilcisi olarak grlmtr. Rorty, modernizmi (zellikle de modernizmin bilgi, varlk veya nesnellik kavramlarn) eitli ekillerde eletiren Alman ve Fransz felsefecilerle ortak bir zemin paylatn sklkla dile getirmitir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel Foucault, Rortynin kendi perspektifine yakn bulduu isimler olarak n plana kmlardr. Nietzsche, felsefecilerin grnen dnyann tesine geme isteklerini onlarn gerek yaamla ve sonlu olduumuz gereiyle baedememeleriyle ilintilendirmitir. Heidegger, var olan eylerin anlalmasnda znelerin zihinlerine veya insandan bamsz gereklie ynelmektense, var olanlarn olanakllk zeminini sorgulam ve bu olana insann dnyadaki (sonlu) varlnda bulmutur. Foucault, toplum iindeki dorularn ortaya kmas ile tarihsel olumsallklar (yani zorunluluk tamayan tarihsel gelimeler) ve g kavram arasnda sk bir iliki olduunu gstermitir. Rortyye gre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen geleneklere ar ve olduka hakl bir darbe indirmilerdir. Rortyye gre, geleneksel bilgi kuramclar arlkl olarak bilginin temellendirilmesi veya daha genel bir adan bakldnda, gerekelendirilmesi- konusu zerinde durmulardr. Rortynin bu balamda eletirisinin hedefi yalnzca 10. nitede incelediimiz temelcilik gr deildir. Rorty, bilgi kavramna kat bir zmleyici yaklamda bulunan, konunun balamsal ve pragmac ynlerini hesaba katmayan geleneksel yaklam eletirmektedir. Rortynin yaklamna gre, bilginin kuramsal (felsefi) olarak temellendirilmesi veya gerekelendirilmesine gerek yoktur. Daha doru bir deyile, bu konuda felsefecinin tek bana yapabilecei ilgin bir aratrma olamaz. Onun eletirilerinden nasibini alan bir dier kavram da doru olmutur. Rortynin grne gre, insanlarn kant gsterme ilevleri veya eylemlerine akn olan bir doruluk boyutu dnlemez. Baka bir deyile, doruluk ve kant kavramlar normatif olarak ayr dzlemlerde bulunamazlar. Toplumsal alanda ok iyi gerekelendirdiimiz inanlarn aslnda bilgi olmayabileceini sylemek yararsz bir dncedir. (yle bir benzetme yaplabilir: merhametli
252
Epistemoloji
Rortynin dile getirdii pragmac fikirler olduka byk destek bulduu gibi, zaman zaman da ciddi biimde eletirilmitir. zellikle, Rortynin nesnel doru kavramna ynelik eletirileri byk felsefi tartmalara yol amtr.
ve yardmsever bir insan, sonsuz bilgi gcne sahip olmad iin merhametli ve yardmsever olmann ahlaki olarak belki yanl olabileceini dnmeye balarsa, bu tavrn olduka tuhaf ve anlamsz buluruz.) Pek ok felsefeci dorunun kanttan ve gerekelendirmeden bamsz olmas gerektiini dnmtr. Ancak, Rortyye gre, kanttan kavramsal olarak bamsz olan nermesel doruluk tamamen yararsz bir fikirdir. Felsefecilerin doru kavram entelektel bir zihinsel altrmann konusu olabilir; ama gerek yaamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerek yaamdaki doru ise dinamik, deiken, tarihsellik ve toplumsallk iinde srekli olarak retilen, yalnzca kantlarn ve gerekelerin zemininde yaam bulabilen bir kavramdr. Geleneksel felsefi yaklamlar eletirirken, Rorty zaman zaman pragmac ve liberal fikirleri bir araya getirmektedir. Baka bir deyile, Rortynin eletirisi ontolojik-epistemolojik zeminle snrl deildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal sorunlarla ilgilenen Rorty, felsefenin eitli alanlarndaki eletirilerini toplumsal-siyasal alana tamtr. Bunun arpc bir rnei doru konusunda gzlemlenebilir. Rortynin pragmac grne gre, felsefecilerin dorusunun toplumsal-politik boyutta da nemli bir sakncas bulunmaktadr. Tarihteki baskc ynetimler dorunun kendi tekellerinde olduunu savlam, farkl olan her zaman sindirmeye almtr. Oysa, insann dnsel ilevi sonsuza kadar srecek olan somut bir maceradr. Nesnel doru kavram ise, bu maceray bir noktada durdurma amacn tar. Felsefeciler tarafndan yceltilen ve abartlan doru kavramn terk etmek, hem epistemolojk hem de siyasal adan daha yararl olacaktr. Bu yaklamn yalnzca pragmac deil ayn zamanda liberal ynlerinin olduu da aka grlebilir. Rortynin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye at sava yalnzca bilgi kuram ile uraanlar etkilemekle kalmam genel anlamda, Batnn entelektel yaamnn son 40 ylnda nemli bir iz brakmtr. Ancak Rortyye yneltilen eletirilerin ve verilen yantlarn da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rortynin doruyu gerekelendirme veya kant boyutuna indirgeme abasna yalnzca geleneksel (nesnelci) felsefecilerden deil, onu genelde destekleyen ada pragmaclardan bile tepki gelmitir. Doru kavramn epistemolojik olarak indirgemek istemeyen bu dnrlere gre; Rortynin eletirdii doru entelektel yollardan uydurulmu bir fikir deil, gndelik dilde de yeri olan nemli bir kavramdr. Bir insan imenler yeil renklidir nermesinin doru olduunu iddia ettiinde, normal olarak dile getirmek istedii dnce yanlzca imenlerin rengi konusunda en iyi ekilde gerekelendirilmi inancn, imenlerin yeil renkte olduudur trnden bir ey deildir. O kii kantlardan deil, dnyann gerekten (yani eldeki gerekelerin tesinde) nasl olduundan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmacnn kolayca kabul edebilecei bir dnce deildir. Doru kavramnn toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rortyyi eletiren felsefeciler onu politik alan neredeyse etkisiz hle getirmekle sulamlardr. Bu dnrlerin ynelttikleri nemli bir eletiri, Rortynin bir araya getirdii liberal ve pragmac perspektiflerin ortaya kard tablonun aslnda ok ekici olmaddr. Eletirmenlere gre, eer biz Rortynin nerdii gibi doru yarg kavramn irdeleme ve tartmalarn sonucunda kabul edilen, inandrcln koruyabilen ve faydal olduu dnlen yarg ile deitirirsek bu durum, Rortynin iddiasnn tam tersine, politik gce sahip olanlarn ve toplumsal iletiim kanallarn denetleyenlerin doruyu belirledii rktc senaryolarn yolunu aacaktr. zneler aras fikirsel alveri alan kendi bana ne ontolojik ne de siyasal sorularmz yantlama anlamnda yeterlidir. Rortynin mutlak felsefi yaklamlara duyduu
253
tepki anlalabilir bir tavrdr. Ancak pek ok yorumcuya gre, Rorty sunduu eletiriden ar bir sonu karmaktadr. Bu yorumcular, Rortynin liberal/pragmac tavrnn ve uzlam-merkezli anlaynn nesnelliin veya dncenin normatif boyutunun hakkn tam veremeyeceini dnmektedir. ada zmleyici felsefe erevesinde fikir reten ve bu noktalar gz nne alan baz dnrler, hem Rorty gibi pragmaclarn itirazlarn ciddiye alan hem de gerekiliin temel sezgilerinden vazgemeyen kuramlar sunmaya ynelmilerdir. 21. yzyln balarnda olduumuz bu yllarda, bilgi felsefesi, varlk kuramlar ve tmcesel doruluk konularnda felsefi aratrmalar hlen devam etmektedir. Rortyye gre gerekelendirmeden ve insanlarn eylemlerinden bamsz nesnel doru SIRA SZDE kavram totaliter sistemler tarafndan kullanlabilecek zararl bir kavramdr. Rortyye itiraz eden dnrler ise bunun tam tersini savlamlardr. Bu ilgin tartmay aklamaya DNELM ve deerlendirmeye aln.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
254
Epistemoloji
zet
A M A
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilmek. Temelcilik ve badamclk gibi geleneksel gerekelendirme kuramlar iddialarn olduka soyut ve genel bir zeminde dile getirmilerdir. Daha ak dersek, bu kuramlar bilginin gerekleme srelerinde, farkl koullarn farkl bilgisel sonular verebileceini fazlaca gz nne almamlardr. Eer p nermesi iyi gerekelendirilmi bir nerme ise, p nermesinin gerekeli olmas koullara veya durumlara bal olamaz. Ancak, yakn zamanlarda retilen gerekelendirme kuramlarnn olduka farkl bir yaklam sergilediini syleyebiliriz. Balamclk ad verilen gre gre, bir p nermesinin gerekeli hle gelmesi, belli bir oranda, o nermeye inanan znenin iinde bulunduu koullara baldr. Tek bir nerme, belli bir durumda gerekeli bir nermeyken, ayn nerme baka bir durumda gerekesi zayf bir nerme olabilir. O hlde, bu yeni yaklama gre, gerekelendirme bir nerme ile dnya arasnda gerekleen soyut bir bant deildir. Badamclara gre, bilgisel gerekelendirme, zneler, nermeler ve gerek durumlar ieren karmak bir bantdr. Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik konusunda hangi sonular verdiini aklayabilmek. L. Wittgenstein 20. yzyln en nemli felsefecilerinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda sunduu eletiriler felsefenin yerlemi baz kavram ve kuramlarnn derinden sorgulanmaya balamasn salamtr. Wittgensteina gre anlamlarn zihinsel ve kiisel eyler olarak alglanmasnda son derece yanltc bir yn bulunmaktadr. Bunun daha iyi kavranmas iin, bir ocuun ana dilini nasl rendiine yakndan baklmas gerekir. Bir bebek dil renmeye baladnda evresindeki yetikinlerin zihinlerinde ne olduunun bebee hibir yarar olamaz. ocuklar yetikinleri gzlemleyip, hangi kelimelerle hangi davranlar bir araya getirdiklerini renirler. Wittgensteina gre, kelimeler yalnzca nesneleri adlandrmakta kullanlmaz; dilin ok farkl ilevleri vardr. Doal diller, bir benzetme yaparsak, stanbul gibi ehirlere benzerler. ehrin merkez(ler)i, kenar mahalleleri, tarihsel yaplar, modern binala-
r ve net olmayan ehir snrlar vardr. Doal diller ve anlam adn verdiimiz ey de byle bir yapdadr. nsanlar doal dillerini zihin okuyarak deil, son derece karmak olan toplumsal alanda simgeleri kullanma konusunda koullanarak renirler. Eer bu doruysa, bir dili konumak hibir zaman bireysel ya da kiisel bir erevede aklanamaz. Wittgensteinn gr phecilik konusunda ok ilgin bir sonu vermektedir. Eer biz bir dili konuabiliyorsak, bu durum dnyann ve baka insanlarn (daha dorusu, toplumsal bir yapnn) varln gerektirir. Wittgensteinn gr hem epistemolojik bir soruna bilgi felsefesi alan dndan verilmi bir yanta karlk gelir, hem de 20. yzyl felsefesinin genel havasn yanstmas asndan nemlidir. Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilmek. Ksaca ifade edersek, epistemolojide doalclk, insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel aratrmalarn ve daha da genel olarak, deneyimsel boyutun belirleyici olduunu savlar. Geleneksel epistemolojik yaklam, bilgi kavram zerinde yaplan almalarn esas olarak zihinsel veya zmlemesel olduu varsaymna dayanr. Oysa Quine gibi 20. yzyl doalclar, zihin ve zihinsellik kavramlarnn abartldn dnmlerdir. Quinen grne gre, insan doann iinde yer alan bir varlktr. Son derece karmak yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim bilgisel servenimizi anlamann en doru yolu fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere bavurmaktan gemektedir. Quinen bu yaklam olduka ilgi grm olsa da, beraberinde nemli sorular ve tartmalar da getirmitir. Eer Quinen tanmlad ekliyle kkten bir doalclk benimsenirse, bu durum epistemolojinin normatif ynn ortadan kaldrmaz m? Bilim insanlar bilgisel srelerin nasl olutuunu aklayabilirler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya uygun olduunu deneyimsel boyutta bulabilir miyiz? Bu sorularn yant iin felsefecilerin zmlemelerine gereksinim duyacamz ak deil midir? Bu ve benzeri sorular, doalclar ve doalcl eletirenler arasnda scak tartmalarn yaanmasna neden olmutur.
AM A
A M A
255
AM A
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan almalar aklayabilmek. 20. yzylda epistemolojide gerekleen en nemli gelimelerden biri toplumsal ve feminist epistemolojilerin ortaya kmasdr. Toplumsal epistemoloji alannda alan dnrler, bilen znenin yalnzca bireysel bir varlk olarak tasarlanmasna kar kmlardr. Bu dnrler, rnein, bireylere ek olarak, topluluklarn da belli inanlara sahip olabileceini, birey kavram zerine ar bir vurgu yaplmamas gerektiini dnmlerdir. Buna ek olarak, feminist felsefeciler, epistemoloji tarihinde sunulan zmlemelerin varsaymsal bir evrensellik temeli zerinde oluturulduunu savlamlardr. Feministlere gre, bilgisel zmlemelerde ad geen zne, tm evrensel grnmne karn, aslnda erkek-egemen bir zihniyetin rettii bir kavramdr. Bilgi kuramclar almalarnda nermesel doru zerinde fazlaca durmular, farkl kesimlerin deiik deneyimlerinde ortaya kan bilgi trlerini dlamlardr. Bunun bir nedeni, dier bilgi tiplerinin sistematize edilip zmleme konusu yaplmaya ok uygun grlmemesi olmutur. Feminist bilgi kuramclar bu noktaya zellikle dikkat ekmeye almlar ve rnein, kadnlarn kendilerine zg deneyimlerinde ortaya kan bilgi trlerini gndeme getirerek geleneksel bak asnn kstlayc ve yetersiz ynlerini sergilemilerdir. Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz epistemolojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabilmek. Pragmac grn yakn zamandaki en nemli temsilcisi Richard Rortydir. Rortynin ok etkili olmasnn bir nedeni, onun genel olarak felsefenin yapl biimine ar eletiriler getirmesi ve felsefenin kendisini dier dnsel alanlarn stnde bir yerlere yerletirme abasnn sakncalarna dikkat ekmesi olmutur. William Jamese benzer ekilde, Rorty doru kavramnn metafizik bir bant olmadn, doru ve fayda kavramlarnn birbiriyle sk skya ilikili olduunu savlamtr. Rortynin felsefi yaklamn en iyi ifade eden iki terim ironi ve olumsallktr. ronik bireyler, kendi inan sistemlerinin kesin ve deimez doru olduuna deil, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin nemli bir mezi-
yet olduuna inanrlar. roni kavram ile ilikili baka bir kavram olumsallktr. Olumsallk, zorunluluk ve mutlaklk kavramnn tersine karlk gelir. ronik ve olumsalc bireyler nihai felsefi sonular deil, dnsel servenlerinin devam etmesini deerli bulurlar. ronik bireyler, felsefenin geleneksel sorularn ve evrensel ilgilerini hafife almaya eilimlidirler. Rortyye gre, geleneksel epistemoloji bilginin gerekelendirilmesi konusunda neredeyse takntl bir tavr sergilemitir. Bunu yaparken de gerek insanlarn gerek eylemlerini, snrlarn ve ilgilerini gzard ederek i grmtr. Buna ek olarak, Rorty kant ve gerekelendirme boyutunun tesinde yer alan bir doru kavramna da kar kmtr. Ona gre, doruluk ve kant kavramlar birbirinden btnyle kopuk olamaz. Kantlardan ve gerekelerden bamsz olan nermesel doruluk faydasz bir felsefi dncedir. Yaam iindeki doru ise deiken, tarihsel ve toplumsal bir olgudur. Rortynin gr ve eletirilerinin epistemolojik olduu kadar toplumsal sonular da bulunmaktadr ve bu sonular felsefeciler arasnda gnmzde hlen tartlmaya devam etmektedir.
A M A
256
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi felsefecilerin kulland gerekelendirme kavramnn tarihi konusunda doru bir saptamadr? a. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, balam kavramn ancak yakn zamanlarda dikkate almaya balamlardr. b. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, gereke veya logos kavramn yakn zamanlarda kefetmilerdir. c. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, doru kavramn ancak yakn zamanlarda kefetmilerdir. d. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, her zaman balam kavramyla yakndan ilgilenmilerdir. e. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, her zaman balam kavramn doru kavramyla ilintilendirmeye almlardr. 2. Aadakilerden hangisi Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam kuramlarna ynelttii temel bir eletiridir? a. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde nermesel dorunun nemini dikkate almamlardr. b. Geleneksel anlam kuramlar doal dillerin renilme sreleri konusunu fazlaca dnmemilerdir. c. Geleneksel anlam kuramlar gerekelendirmenin nemi zerinde fazlaca dnmemilerdir. d. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde inancn nemini dikkate almamlardr. e. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana evirmilerdir. 3. phecilik konusunda Wittgensteinn grlerinden karlabilecek esas sonu nedir? a. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak bilisel kapasiteleri snrl varlklar tarafndan gerekletirilebilecei iin, phecilik ilgin bir tez olarak geerliliini korur. b. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak badamsal inan sistemleri kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik ilgin bir tez olarak geerliliini korur. c. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen varlklar tarafndan gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. d. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak dnya iinde toplumsal bir koullanma ortam kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. e. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak badamsal inan sistemleri kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. 4. Aadakilerden hangisi Quinen epistemolojik veya bilgisel yaklamn doru yanstmayan bir ifadedir? a. Quinea gre bilgi kavramna doalc bir ekilde yaklamak gerekir. b. Quinea gre deneyimcilik usuluktan daha tercih edilebilir bir gr sunmutur. c. Quinea gre temsilci epistemolojinin yaklam kuramsal adan yararl sonular vermitir. d. Quinea gre insanlarn zihinsel dnyalar ve zihinsel nitelikleri fazlaca abartlmamaldr. e. Quinea gre epistemoloji felsefi deil bilimsel bir zeminde yaplmaldr.
257
5. Aadaki nermelerden hangisi Quinen doalc yaklamna ynelik bir eletiri olarak ifade edilmitir? a. Quinen doalcl epistemolojinin normatif ynnn hakkn verememektedir. b. Quinen doalcl epistemolojinin bilimlerle olan ban koparmaktadr. c. Quinen doalcl gerekelendirme kuramlarnda badamcl fazlasyla n plana karmaktadr. d. Quinen doalcl dorunun karlk kuramn fazlasyla n plana karmaktadr. e. Quinen doalcl epistemolojinin toplumsal bilimlerle olan ban fazlasyla n plana karmaktadr. 6. Aadakilerden hangisi feministlerin bilgi konusundaki bak asn yanstr? a. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn byk ounluunun kadn olmasnn yararl olacan savlamlardr. b. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme kuramlar arasnda badamcln kadn haklarnn savunulmasnda daha yararl olacan dnmlerdir. c. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme kuramlar arasnda temelciliin kadn haklarnn savunulmasnda daha yararl olacan dnmlerdir. d. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn, doruyu gerekelendirmeye bal bir kavram olarak niteleme abalarna kar kmlardr. e. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn bilen zneyi evrensel bir aklcla sahip varlk varsaymyla kimliklendirmelerine kar kmlardr. 7. Aagdaki felsefecilerden hangisinin Rortynin pragmac grleri iin bir esin kayna oluturmas beklenemez? a. Nietzsche b. Descartes c. James d. Quine e. Wittgenstein
8. Aadakilerden hangisi pragmac yaklama uygun bir ifadedir? a. Doru deeri tayan nermeler ancak ontolojik bir aratrma sonucunda bilinebilir. b. Doru deeri tayan nermeler ancak bireysel abalar sonucunda bilinebilir. c. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn kiisel tercihleri arasnda yakn bir iliki vardr. d. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn anlk zihinsel durumlar arasnda yakn bir iliki vardr. e. Doru deeri tayan nermeler ile insanlara yararl olan eyler arasnda yakn bir iliki vardr. 9. Rortynin ironik bir tavrnn olmas ne anlama gelmektedir? a. Rorty tarihteki tm felsefi abalar deneyimci bir perspektiften eletirmektedir. b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer deitirmesi gerektiini dnmektedir. c. Rorty felsefecinin kefedebilecei nihai ve mutlak dorular olduu fikrine kar kmaktadr. d. Rorty felsefede mutlak zmlerin yalnzca epistemoloji alannda bulunduuna inanmaktadr. e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlayla yaplmas gerektiini dnmektedir. 10. Aadakilerden hangisi Rortynin grne yneltilebilecek bir eletiri olamaz? a. Rortynin grlerinin bir sonucu, bilgi ve doru arasndaki ilikinin kopmasdr. b. Rortynin liberal ve pragmac eilimleri, onun dorunun nesnel ynlerini kavramasna engel olmaktadr. c. Rortynin pragmac doru anlay, totaliter senaryolara yol aabilecek bir tablo sunmaktadr. d. Rorty doru kavramnn nemini vurgulasa da, bilginin toplumsal boyutuna yeterince nem vermemektedir. e. Rorty doru kavramn gerekelendirme kavramna indirgemektedir.
258
Epistemoloji
Okuma Paras
Dnyann orada, darda olduu iddiasyla hakikatin orada, darda olduu iddias arasnda bir ayrm yapmaya ihtiyacmz var. Dnyann orada, darda olduunu, bizim yaratmmz olmadn sylemek, saduyuya yaslanarak mekan ve zamandaki eylerin ounun insani zihinsel durumlar iermeyen nedenlerin sonular olduunu sylemektir. Hakikatin orada, darda olmadn sylemek, basite, tmcelerin olmad yerde hakikatin de olmadn, tmcelerin insan dillerinin geleri olduunu ve insan dillerinin insan yaratmlar olduunu sylemektir. Hakikat orada, darda olamaz -insan zihninden bamsz varolamaz- nk tmceler bu ekilde varolamaz ya da orada, darda olamaz. Dnya orada, dardadr, ama dnyaya dair betimler orada, darda deildir. Yalnzca dnyann betimleri doru ya da yanl olabilir. Kendi bana dnya insanlarnn betimleme faaliyetlerinden yardm almayan dnya doru ya da yanl olamaz. Dnyann yan sra hakikatin de orada, darda olduu nermesi, dnyann kendine ait bir dile sahip bir varln yaratm olarak grld bir an mirasdr. Byle bir insani olmayan dil dncesine anlam verme giriimine son verecek olursak, dnyann bizim bir tmcenin doru olduuna inanmamzn hakllatrlmasna neden olabilecei yolundaki yavan sz, dnyann kendi inisiyatifiyle kendisini olgular denilen ve tmce biimi tayan kleler halinde bld iddiasyla kartrma ayartsndan etkilenmeyiz. Ama eer bir kimse kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyonuna yapp kalrsa, o vakit hakikat szcn byk harfle yazmaya ve hakikati ya Tanryla ya da Tanrnn projesi olarak dnyayla zde bir ey olarak ele almaya balamak kolaydr. O zaman da birisi, szgelimi Hakikatin yce olduunu ve bir gn egemen olacan syleyecektir. (...) Dnya konumaz. Yalnzca biz konuuruz. Dnya, kendimizi bir kez bir dile programladktan sonra, belli inanlara sahip olmamza neden olabilir. Ama dnya, bize konuacamz bir dil neremez. Bunu yalnzca baka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dnyann bize hangi dil oyunlarn oynayacamz nermediinin anlalmas, hangi oyunun oynanaca kararnn keyfi olduunu ya da bu kararn iimizdeki derinlikte yer alan bir eylerin davurumu olduunu sylememize yol amamal. Bu kssadan karlacak hisse, szck daar seimindeki nesnel ltlerin yerine znel ltlerin, akln yerine iradenin ya da duygunun konulmas deildir. Buradaki hisse, iin bir dil oyunundan brne doru gerekleen deimelere varmasndan sonra, ltler ve seim nosyonlarnn (keyfi seim dahil olmak zere) artk anlamszlamasdr. Avrupa, Romantik iirin ya da sosyalist politikann ya da Galileici mekaniin slubunu kabul etmeye karar vermedi. Bu trden deiiklikler ne lde tartma sonucuysalar o lde de bir irade ediminin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli szckleri kullanma alkanln tedricen yitirdi ve baka szckler kullanma alkanln da yine tedricen edindi. Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, roni ve Dayanma. ev. Mehmet Kk ve Alev Trker. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 26-28.
259

1. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekelendirme Konusunda Yeni Yaklamlar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Balamclk grnn ada gerekelendirme kuramlar asndan nemini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Wittgensteinn geleneksel gre ynelttii eletirileri anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi, Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam ve Wittgenstein ve phecilik ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Wittgensteinn grn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojide Doalclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Quinen fikirlerini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojide Doalclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Quinea yneltilen eletirileri reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Toplumsal Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji ksmn yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramclarnn perspektifini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar ksmn yeniden okuyun. 20. yzylda epistemolojiyi eletiren en byk dnrlerden biri olan Rortyyi etkilemi olan felsefecilerin kimler olduunu reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ksmn yeniden okuyun. Rortynin fikirlerini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin roni ve Olumsallk ksmn yeniden okuyun. ada pragmac Rortynin ironi kavramn nasl kullandn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ve Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Rortynin pragmaclna yneltilen eletirileri reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Wittgensteinn fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi Modern a dnrlerinde karlatmz zihinselci yaklama bir tepki olarak karmza kar. Bilgi sorunsal ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zihin ve zihnin snrlar zerinde younlatrmlardr. Bu yaklamn temel bir sonucu, zihnin zerk bir dnyasnn veya alannn olduunun dnlmesidir. Wittgensteina gre ise, bizim zihin dnyamzn oluumu btnyle toplumsal alann varlna baldr. Anlamlandrma ilevlerimiz iimizdeki deil dmzdaki dnyaya baldr. Buna ek olarak, Wittgensteinn anlamlarn kesin kuramsal snrlar veya zleri olduu fikrine kar olduunu da syleyebiliriz. Doal diller byk, karmak ehirlere benzer, dzenli matematiksel yaplara deil. Anlam ve dil ancak toplumsal ilevler a iinde anlalabilir. Bu yzden, her ne kadar Wittgenstein bir bilgi kuramcs olmasa da, onun fikirleri epistemolojinin geleneksel sorunlarna ve sorularna farkl bir adan baklmasnn ve epistemolojik gelenein eletirilmesinin yolunu amtr. Sra Sizde 2 Feminist dnrlerin epistemoloji konusundaki iddialarnn olduka derin bir eletiri ierdiini kaydetmemiz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik zmlemeler genellikle u yapda sunulmutur: Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) K kiisi y kabul etmektedir; (ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir; (iii) dorudur. Bu formlde ad geen K kiisinin evrensel bir zne olarak kabul edildii aktr. Bu znenin nasl bir bilgisel ve toplumsal alt yapya sahip olduu, geleneksel epistemoloji uzmanlarnca pek sorgulanmamtr. Yukardaki bilgi tanmnn btnyle yansz ve evrensel olmad ve belli bilme tiplerini darda brakma eilimi tad aktr. rnein, ok deneyimli bir ebenin ocuk dourtma konusunda sahip olduu bilgi yukardaki nermesel bilgi emasyla kolayca aklanamayabilir. nermesel bilginin zmlemesi, rnein bir hastanenin doum kliniinde alan ve tp eitimi alm bir doktorun bilgisi asndan ilgin ve aydnlatc olabilir. Ancak bu emaya uymayan farkl bilgi tiplerinin yaam iinde bir karl ve deeri olabilecei gzden karlmamaldr. O yzden, feminist bilgi kuramclarna gre, geleneksel bilgi zmlemesinin evrensel ve nesnel bir aklama sunduunu sylemek birka adan sorunlu bir iddiaya karlk gelmektedir.
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. b
8. e
9. c
10. d
260
Epistemoloji
Sra Sizde 3 Bu kitapta gerekelendirmeden ve insandan bamsz nesnel doru kavramnn epistemolojik boyutunda gelien tartmalar sergiledik. Geleneksel bilgi zmlemesine gre, gerekelendirme ve doruluk kavramsal olarak farkl ierie sahiptir. Bir nerme ok iyi gerekelere sahip olsa da, o nermenin sonunda yanl olduu ortaya kabilir. Peki, bu durumda doru kavram tam olarak nasl bir felsefi ve toplumsal ilev stlenmektedir? Richard Rortyye gre, kantlarn tesinde doru kavram, politik adan kt ynde kullanlabilecek, tehlikeli bir kavramdr. Tarihte, kapal sistemlerin ou doru ve hakikat kavramlarn kullanarak insanlar bask altnda tutmular, farkl yaam biimlerini sindirmilerdir. O yzden, doru kavram yerine toplum iinde ie yarayan inan kavramn yelemek, insanln geliimi ve ilerlemesi asndan daha uygundur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden dnmemizde yarar var. Eer, kantlarn veya toplumsalln dinamik zemini dnda nesnel dorular yoksa, bu durumun totaliter senaryolarn yolunu ama anlamnda daha tehlikeli olduu sylenemez mi? Eer nermesel doru nesnel dnya tarafndan deil btnyle toplumsal alanda belirleniyorsa, toplumsal gcn ne tarafa kaydna bal olarak dorunun da deitirilmesi ve arptlmas riski ortaya kmaz m? Bu ilgin ikilem, Rorty ve onu eletirenler arasnda nemli bir tartmann ekillenmesine neden olmutur.

Annis, D. (1978). A Contextualist Theory of Epistemic Justification, American Philosophical Quarterly, vol.15, 213-219. Ba, M. (2001). Wittgenstein ve Anlamn Ortalkta Olmas, Felsefe Tartmalar, say 28, 47-60. Ba, M. (2007a). Yakn Dnem Felsefesi, Felsefe iinde, editr: Demet Tadelen, Anadolu niversitesi, Eskiehir: Akretim Yaynlar. Ba, M. (2007b). Epistemoloji, Felsefe Ansiklopedisi iinde, editr: Ahmet Cevizci, cilt 5, stanbul: Babil Yaynclk, 567-581. Code, L. (1993). Taking Subjectivity Into Account, Feminist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. Conant, J. (2000). Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty versus Orwell, Richard Rorty and His Critics iinde, editr: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). Are Old Wives Tales Justified, Feminist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism: Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Oxford: Oxford University Press. Dewey, J. (1981). The Practical Character of Reality, The Philosophy of John Dewey iinde, editr: J. Dermott, Chicago: University of Chicago Press. James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some Old Ways of Thinking. New York: Longman Green and Co. Kim, J. (1994). What is Naturalized Epistemology?, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Kornblith, H. (1994). What is Naturalistic Epistemology?, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. Cambridge: MIT Press. Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. evirenler: W. Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage Books. Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London: Penguin Books. Quine, W. V. (1961). Two Dogmas of Empiricism, From a Logical Point of View iinde, New York: Harper Torchbooks. Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge: Harvard University Press. Quine, W. V. (1994). Epistemology Naturalized, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. New Jersey: Princeton University Press. Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Minneapolis: University of Minnesota Press. Rorty, R. (1995). Olumsallk, roni ve Dayanma. evirenler: Mehmet Kk ve Alev Trker, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Schmitt, F. F. (1994). The Justification of Group Beliefs, Socializing Epistemology iinde, editr: F. F. Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc. Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruturmalar. eviren: Deniz Kant, stanbul: Totem Yaynclk. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar.
Szlk
261
Szlk A
A posteriori: Deneyim sonucu kazanlan, evrensel ve zorunlu olmayan bilgi tr. A priori: Tikel deneyim yoluyla kazanlmayan, evrensel ve zorunlu bir ekilde doru olan bilgi tr. Analitik cmle: Ykleminin kapsad bilgi cmlenin znesinde zaten ierilen, bu yzden yeni deneyimsel bilgi tamayan cmle. Argman (karm): Mantkta, bir nermenin belli ncllerin mantksal sonucu olduu iddiasn ifade eden nermeler dizisi. Dogmatizm: Bir inanc ya da inan sistemini sorgulamadan, irdelemeden, doruluundan phelenmeden kabul etme yaklam. Doalclk: Ontolojik olarak, var olan her eyin doaya ait olduunu savlayan gr. Epistemolojik olarak, bilinebilecek eylerin yalnzca doann unsurlar olduunu ne sren akm. Doalc dnrler, epistemolojik almalarda ve zellikle bilgisel normlarn oluturulmasnda deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla dorudan ilgisi olduunu iddia ederler. Doksa: nan veya kan kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
B
Badam: nan, yarg, iddia gibi nermesel unsurlarn birlikte tutarllk ve uyum iinde olma, birbirine dayanak tekil etme ve bir btn oluturma zellii. Badamclk: Bir nermenin gerekeli veya doru olmas iin o nermenin dier nermelerle badam iinde olmas gerektiini savlayan epistemolojik gr. Badamclk, kavramlatrlmam deneyim paralarnn veya gerekliin kendisinin tek bana gerekelendirmenin ya da dorunun ortaya kmasn salayamayacan ne srer. Temelciliin en nde gelen felsefi rakibi. Balam: Bir olguyu veya konuyu anlalr klan dier olgularn, ilikilerin ve evresel koullarn oluturduu durumsal ereve. Balamclk: Bir nermenin gerekelendirilmi olma zellii kazanmasnn o nermeye inanan znelerin iinde bulunduu balamsal durumlara bal olduunu savlayan epistemolojik gr. Bilisel: Zihnin be duyudan daha st veya karmak dzeydeki ilevlerine atfen kullanlan sfat.
E
Enformasyon: Toplumsal olarak dolamda bulunan ve bireyler arasnda aktarlabilen bilgisel unsurlar. Bu kavram, insan bilgisinin oluumsal hammaddeleri iin de kullanlr. Episteme: Bilgi kavramna karlk gelen Yunanca kelime. Platonun felsefesinde, fiziksel dnyann bilgisinden ziyade varln veya zlerin bilgisi iin kullanlmtr. Etimoloji: Doal dillerdeki kelimelerin kkenlerini inceleyen bilim dal.
G
Gerekilik (Realizm): Nesnelerin, olgularn veya gerekliin znelere ve znel unsurlara bal olmadn, nesnelerin veya gerekliin kendi balarna var olduklarn ne sren gr. Alg felsefesi kapsamnda dorudan gerekilik adyla anlan ve zihinsel durumlarmz deil dorudan nesneleri algladmz savlayan akm. Gereklik (Realite): Gerekten var olan varlk alan. Gereklik kavramnn ontolojik ve epistemolojik anlamlarda tersi grnt, grnen veya grngdr. Gerek koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin gerekli olan dier olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun gerek koulu ise, Ann gereklemesi iin Bden baka koullara gerek olabilir. Bir koulun gerekli olmas onun yeterli olduunu gstermez; yalnzca B gereklemeden Ann gerekleemeyeceini gsterir. Gerekelendirme: Bir nermeyi kantlarla destekleme ve bylece doruluk olasln ykseltme ya da inandrcln artrma ilevi. Gereksizlik kuram (Fazlalk kuram, Tarlk kuram): Doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhangi bir katks olmadn savlayan gr.
zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya kavramsal alt unsurlarn felsefi yntemlerle gsterme ilevi.
D
Deneyimcilik: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduunu savlayan epistemolojik gr. Usuluun tersi. Dsalclk: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli konuma gelmesi veya bilgi nitelii kazanmas iin, nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerekmediini savlayan epistemolojik gr. Bu gre gre, nermeleri gerekelendiren olgular znenin zihinsellii veya bilgi kapsam dnda olabilir. selciliin tersi.
262
Epistemoloji
Grng (Fenomen): Deneyimlenen varlk alanna veya dnyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel metafiziin tasarlad gerekliin kendisinden farkl olarak, sonlu varlklara grnen dnyann olgusal unsurlar. Grngclk (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolojik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n plana karan gr. Alg felsefesi kapsamnda, dorudan nesneleri deil yalnzca zihinsel durumlarmz veya zihnin ieriklerini algladmz savlayan akm.
K
Karlk kuram (rtme kuram, Uygunluk kuram): Bir nermenin doru olmasnn, o nerme ile dnya veya gereklik arasnda bir karlk, rtme ya da uygunluk olmas yoluyla olanakl olduunu savlayan felsefi gr. Kartezyen: Descartesn grlerine ilikin. Kategori: Bir ykleme karlk gelen eylerin toplamn ifade eden gruplatrma deyimi. Varlk veya var olanlar zerine deyi biimleri. En genel varlk trlerinin her biri. Kip: Felsefede, bir eyin olma veya ifade edilme biimi. Kozmos: Evren kavramna karlk gelen Yunanca kelime. Dzen iinde var olan eylerin btn.
H
Hakikat: Sonlu varln ve varlklarn tesinde neyin yattnn nihai yant. Bu deyim bazen gerekten var olan varlk alannn betimlemesi iin ontolojik bir anlamda kullanlr. Bazen de, lml bir yaamn anlam ve gizemi, lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant anlamlarnda kullanlr.
L
Logos: Aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelm kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime. Genel olarak, akla ve aklcla ait olan.
selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli konuma gelmesi iin, nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerektiini savlayan epistemolojik gr. Dsalcln tersi. dea: Platonun felsefesinde, grnen dnyadaki nesnelerin varlnn ve bilgisinin olanaklln salayan,ideal model oluturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesneler. Modern a dnrlerinin temsilci felsefesinde, zihinde beliren ve bilgi ierii olan alg veya dnce paralar. deaclk: Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin bir rol olduunu savlayan felsefi gr. Maddeciliin tersi. kicilik (Dualizm): Metafizikte, varlk alannda iki tzn olduunu savlayan gr. Descartesn felsefesi zelinde, madde ve zihnin bamsz tzler olarak ayrlmas. mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gc. Epistemolojide, zihinsel eleri, zihinsel ierikleri veya zihindeki temsilleri badatrma ve ilintilendirme yetisi. roni (Tersinleme): Tuhaf veya gln ztlklar barndran durum. Richard Rorty gibi pragmaclarn kulland haliyle, byk felsefi sorulara nihai yantlar bulma abasn hafife alma tavr.
M
Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin bir rol olmadn, maddenin zihinden bamsz bir tz olduunu savlayan felsefi gr. deacln tersi. Metafizik: Gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kavramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas hedeflerini tayan felsefe alan. Modern: Kelime anlam olarak, zamana uygun, imdiye ait olan. Felsefede, genel olarak, Descartestan 19. yzyla kadar uzanan a iin kullanlan deyim. Modern dncenin en temel zellii, akln ve dncenin gcne ve evrenselliine duyulan gven olarak ifade edilir.
N
Nesnel: zneden ziyade nesneye ait olan. Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya snrlara ait olan. Felsefede, normatif zaman zaman betimleyici kavramnn tersi olarak alnmtr. Betimleme veya betimsel bir eyin nasl olduu ile ilgiliyken, normatif bir eyin nasl olmas gerektii ile ilgilidir.
O-
Olguculuk: Metafizikte, olgular gerekliin temel yap ta alan gr. Doruluk kuramlar asndan, bir nermenin doru olabilmesi iin zihinden bamsz olgulara karlk gelmesi gerektiini savlayan akm.
Szlk Olumsallk: Metafizikte, zorunlu olma hlinin tersi. Ontoloji (Varlkbilim, Varlk kuram): Metafiziin zellikle varlk konusuyla ilgilenen dal. ncl: Mantksal bir karmda, hareket noktas olarak alnan veya kabul edilen nerme. nerme: ddia tayan bir cmlenin veya inancn ieriinde barnan dnce veya fikir. z: Metafizikte, bir eyi tanmlayan, ona nesnel kimliini kazandran temel ontolojik nitelik veya unsur. znel: Nesneden ziyade zneye ve znenin durumlarna ait olan.
263
Temelcilik: karmsal bir nermenin gerekeli veya doru olmas iin o nermenin nihayetinde temel baz nermelere dayanmas gerektiini ve temel nermelerin gerekelendirmelerini dorudan deneyimden aldn savlayan epistemolojik gr. Badamcln en nde gelen felsefi rakibi. Temsil: Felsefede, znel veya simgesel bir unsurun nesnel gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesi. Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik balamlarda, temsil olgusu zerinde younlaan ve temsilin nemini n plana karan gr. Alg felsefesi zelinde, dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi ve zihinsel durumlarmzn gereklii temsil ettiini savlayan akm. Tikel: Genel kavramlara deil tek tek nesnelere ait olan. Tz (Cevher): Varl baka bir eye bal olmayan, bamsz var olabilen ontolojik birim veya unsur. Tutarllk: Mantkta, nermelerin birbirleri ile eliki gstermemesi durumu. Tmdengelim: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmasn amalayan argman tr. Tmel: Tek tek nesnelere deil genellie veya, dar bir anlamda, kavramlara ait olan. Tmevarm: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmad, ncllerin sonucun olasln belli bir oranda ykseltmesinin amaland argman tr.
P
Paradigma: normatif aklama getiren, aratrmaya k tutan veya rnek oluturan sistematik yap ya da model. Post-modern: Modern an ardndan zellikle son 150 ylda n plana km olan, modern dncenin aklclk ve evrensellikle ilgili varsaymlarna kar bir duru sergileyen ada entelektel yaklam. Pragmaclk (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla urarken insanlarn faydalarnn ve ilgilerinin gz nnde bulundurulmas gerektiini savlayan A.B.D. kkenli dnsel akm.
S-
Sentetik cmle: Ykleminin tad bilgi cmlenin znesinde ierilmeyen ve bu yzden yeni deneyimsel bilgi veren cmle. Sorunsal (Problematik): zm belli olmayan kritik sorun veya aratrma konusu. Sylem: Konuma veya syleme eylemi. Sylenenlerin alan. Substratum: Locken felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri barndran ancak kendisi bilgi konusu olmad iin varl ancak varsaylabilecek ontolojik temel veya tz. phecilik: nsan bilgisinin olanakllndan veya gvenilirliinden phe duyma yaklamnda bulunan epistemolojik gr.
U
Usuluk: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar olmadn, insann sahip olduu zihinsel kapasitelerin veya doutan gelen bilgilerin de bir kaynak oluturduunu savlayan epistemolojik gr. Deneyimciliin tersi.
Y
Yeter koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin yeterli olan olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun yeter koulu ise, tek bana Bnin gereklemesi Ann gereklemesini salar. Ancak Ann gereklemesinin C gibi baka yeter koullar da olabilir. Bir koulun yeterli olmas onun gerekli olduunu gstermez.
T
Tabula rasa: Latince bo levha. Locken deneyimci felsefesi kapsamnda, insan zihninin doutan beyaz bir kat gibi bo olduunu ifade etmek iin kullanlr. Teleolojik: Amaca, hedefe ynelik. Telos: Ama, hedef, erek kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime.
2
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilecek, Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konular kendi cmlelerinizle ifade edebilecek, Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kuram Bilginin kayna Felsefe tarihi Norm nerme Bilisel nan Kant Gereke
erik Haritas
Epistemoloji
Epistemoloji Nedir?
GR KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI
Epistemoloji Nedir?
GR
Bilimlerin adlarnn genellikle loji ile bittiini oumuz bilsek de, bu adlarn o alana ilikin ilgin ipular verebileceini pek dnmeyiz. Aslnda bazen bu ipular aka gzmzn nndedir: Sosyoloji deyimini sosyal kavram ile badatrp bunun da toplumsallkla ilgili olduunu karmak grece olarak kolaydr. Benzer bir durum psikoloji deyiminde yer alan psiko iin de sylenebilir. (nsanlarn ou, hayatnda en az bir kez iinde bir psikopatn yer ald korku filmi izlemitir ve buradan da psikonun ruh veya zihinle ilgili bir tarafnn olduunu karabilirler.) Bazen, loji ile biten alann ne olduu aktr, ancak lojiden nce gelen blmn ne olduundan emin olamayz. Astrolojinin burlarla ve fallarla ilgilenen bir alan olduunu tahmin etmek kolaydr ancak astro deyiminin Yunanca yldz anlamna geldiini az kii bilir. Bazen de, hem o deyimin ne olduunu bilmeyiz hem de kelimenin iinde yer alan unsurlar bize herhangi bir ipucu vermezler. Ornitolojinin kubilimi anlamna gelebileceini dnmek zordur. Dahas, felinoloji (kedileri aratran bilim dal) veya areoloji (Mars gezegenini aratran bilim dal) gibi alanlarn var olduuna inanmak olduka zordur. Epistemolojinin durumu da tannabilirlik ve poplerlik asndan biraz Marsbilim veya kedibilim gibi bir konumdadr. Bununla birlikte, hem felsefeyle hem de bilim/sanatla ilgilenen insanlar almalarnn bir noktasnda bu nemli deyimle ve deyimin ardndaki dnsel alanla, yani bilginin lojisi ile, bir ekilde karlarlar. Epistemolojinin Bat felsefesinde yaklak 2500 yllk bir gemii vardr ve bu alanda gnmze dek retilen dnceler ok byk bir fikirsel birikime karlk gelmektedir. Felsefenin bilgi kavram ile uraan dalna epistemoloji ad verilir. Epistemoloji dilimize bilgibilim, bilgi kuram veya bilgi felsefesi olarak da evrilmektedir. Genel olarak ifade edersek, epistemoloji bilginin olanaklln, yapsn, kaynaklarn, snrlarn ve kavramsal bileenlerini irdeler. Yunanca episteme ve logos kelimelerinin birleiminden oluan epistemoloji deyiminde yer alan logos un aklama, gereke, mantk, sz ve bilim gibi anlamlara geldiinden, nceki nitede sz etmitik. Episteme kelimesi ise, genelde bilgi olarak evrilir. Ancak kitabn ilerleyen blmlerinde de greceimiz gibi, bu evirinin nitelenmesi ve tarihsel baz aklamalarla ieriinin doldurulmas gerekmektedir. ncelikle, epistemoloji kelimesini Trkeye evirme abalarnda karlalan zorluklardan bahsedelim. Bilgibilim deyimi dilimize artk olduka yerlemi olmasna karn, bu deyim felsefenin bir alt alann sanki bir fiziksel veya sosyal bi-
26
Epistemoloji deyimini Trkeye evirmek belli zorluklar iermektedir.
Epistemoloji
lim kimliinde betimliyormu izlenimi vermesi itibaryla yanltc bir yn tamaktadr. Epistemoloji genelde kavramsal irdelemelerin egemen olduu bir alan olarak ortaya km ve kavramsal kimliiyle gnmze tanmtr. O yzden, arlkl olarak deneyimsel, gzlemsel ve deneysel boyutta i gren bilimlerden olduka farkl bir yapda olduu gzden kamamaldr. Bu durum, epistemolojinin bilim kelimesiyle aklanmasnn veya tanmlanmasnn sakncalarn sergilemektedir. Sz konusu sorunsaln Almanca gibi dillerde biraz daha farkl bir grnm sergiledii dnlebilir ancak dilimiz asndan bilgibilim deyiminin uygun olduu phelidir. Epistemoloji iin bilgi kuram ve bazen de bitiik olarak bilgikuram deyiminin kullanlmas ise, Bat dillerindeki dilsel uygulamalara uygunluk asndan tercih edilebilmektedir. (rnein, ngilizcede hem epistemology hem de theory of knowledge deyimi yaygn olarak kullanlmaktadr.) Her ne kadar bilgi kuram iyi bir eviri seenei gibi grnse de, aslnda zerinde bir para dnldnde kayda deer bir saknca barndrd grlebilir. Kuram veya teori kelimesi ounlukla belli bir aratrma alan ve disiplini iindeki farkl kavramsal ereveler veya paradigmalar iin kullanlr. rnein, fizik alannda Newtonn kuram uzun sre etkisini srdrm ve ardndan 20. yzylda yerini Einsteinn Grecelik Kuramna brakmtr. Felsefenin alt alanlarnda da durum farkl deildir. Etik, metafizik ve epistemoloji gibi alanlarda farkl kuramlar birbiriyle yarmakta ve karlkl olarak argmanlar ve kar argmanlar retmektedirler. Durum byleyken, bilgi kuram ifadesini kullanmakta kafa kartrc bir yn olduu aktr nk aklmza doal olarak hangi bilgi kuram? sorusu gelir. Bu ve benzeri nedenlerden dolay, bilgikuram veya bilgibilim yerine bu kitapta epistemoloji deyimini tercih edeceiz.
KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ

Bu etimolojik (kelime kkensel) irdelemelerden sonra, epistemolojinin doasna ilikin olarak belli kavramsal sorgulamalara ve aklamalara geebiliriz. lk olarak, yukardaki paragrafta da deindiimiz kuram konusuna dnelim. Epistemolojinin bilgi kavram zerine gelitirilen kuramsal bir alma tr olduunu belirtmitik. Farkl bilim dallar, bilgi edinme, bilgi daarcn geniletme ve bilginin bilimsel niteliini ykseltme gibi amalar gderken, epistemoloji bilgi kavramnn kendisine kuramsal bir bak getirmeyi hedefler. Baka bir deyile, epistemoloji bilgi daarcmza yeni bilgiler eklemektense, bilgiyi felsefi adan mercek altna alr. Bu trden ifadeler, doal olarak, felsefe metinleriyle ve felsefi sorunsallarla ilk kez karlaan insanlar iin kafa kartrc ve aklanmas gereken bir durum sunar. O hlde, sorgulamalarmzn ve aklamalarmzn bu ilk aamasnda soruyu u ekilde soralm: Epistemoloji tam olarak nasl bir kuramsal abadr? Epistemolojinin kuramsal abasnn tek bir tip veya snf altnda toplanabileceini dnmek hata olur. O yzden, bilgi zerine yrtlen felsefi almalarn nasl eitlilikler ve kuramsal renkler ierdii konusuna nmzdeki sayfalarda dneceiz. imdi bir sreliine felsefe tarihinde geriye gidelim ve kuram kavramnn kendisini irdelemeye alalm. Her ne kadar teori veya kuram denildiinde aklmza hemen bilimsel teori ve bilimsel kuram gibi kavramlar gelse de, kuram deyiminin daha genel, daha derin ve daha felsefi anlamn gz nne almak yerinde olur. ncelikle, theoria Yunancada theorein (bakmak, izlemek) kknden gelir (Kuram kelimesinin Arapa karl olan nazariye de yer alan na-
Teori deyiminin kkeni Yunancadr. Trke karl kuramdr.
27
zar kelimesinin de bakmak veya bak anlamna gelmesi tesadf deildir ve arada tarihsel bir etkileim sz konusudur). Burada not etmemiz gereken bir nokta, theorein fiilindeki bakma nn, karmakszn uzaktan ilgiyle izleme gibi bir anlam tamasdr. Kelimenin bileenlerine daha yakndan bakarsak, theoria deyiminde yer alan thea, d grn veya grnt anlamlar tar. Theoria da thea ya ek olarak horao da bulunur ve bu deyim bir eye dikatle ve ilgiyle bakmak, izlemek anlamn ierir. (rnein, ngilizcedeki theater (tiyatro) kelimesi de thea kknden gelir.) Bu anlamda, theoria dan treyen theoros un evirisi izleyici olarak yaplabilir. Ancak theoros, orijinal anlam itibaryla, ilgisiz ve kopuk bir tarzda bakan kii olarak anlalmamaldr. Theoros, mdahale etmeden ve renme isteiyle izleyen insanlara verilen addr. Bu kiiler (yani, kelimenin oulunu kullanrsak, theorioi) ou zaman, renme amacyla deiik ehirlere gidip eitli festivallere katlan kltr elileriydi. Her ne kadar gsterilere karmadan izleseler de, gittikleri yerlerde gerekletirilen trenlerin, ayinlerin ve lenlerin iinde bir lde yer aldklar da bilinmektedir. Ksacas, kopuk ve ilgisiz bir seyircinin konumundan olduka uzaktlar. Kuramsal veya teorik deyiminin gnmzdeki kullanmna bu sylediklerimizin nda yaklaabiliriz. Biz gnlk yaamda teorik kelimesini gzlenebilir olgulardan uzak veya soyutluk derecesi nedeniyle anlalmas zor gibi anlamlarda kullanrz. rnein, bilimsel fikirlerin ve tezlerin ou bu niteliktedir. Eer yukarda kelimenin kkenine dair sylediklerimiz bir ipucu olarak alnabilirse, kuramsal bak kavramnn ilgiyle ancak belli bir uzaklktan izleme kavramyla ilikili olduu kaydedilebilir. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Felsefe asndan bakldnda, kuramsal ilgi ya da kuramsal aratrma aslnda felsefenin olanakl olmasnn en temel kouludur. Logos un iinde yer alabilen veya varlnda logos barndran bir canl olan insann en nemli zelliklerinden biri, algnn tesine geerek kuramsal dnebilmesidir. Kuramsal bak bu anlamda zel bir baktr. Bunu bir rnek zerinden anlamaya alalm. Sradan bir insan bir atala bakt zaman o nesneyi alglanabilen zellikleri ile kavrar. Ancak ayn atal mikroskobik llerde inceleyebilen bir bilim insan iin atal, atomalt paracklardan oluan bir eydir. Bu durum elbette bilim insannn bizim grdmzden farkl bir nesneye bakt anlamna gelmez. Fizikinin kuramsal bak da ayn nesneye ynelmitir. Ancak fizikinin bak ve kavray karmak bir kuramsal sistemin dolaymndan geerek ortaya kar. atal gibi sradan bir nesnenin atomik yaps zerine konumak, st dzey bir logos un uygulanmas ile olanakl hle gelir. imdi bu dncenin felsefe alanna nasl uygulandn sergileyelim. Felsefenin alt alanlarnda da, eitli bilimsel disiplinlerde olduu gibi, nesnelerden oluan dnyaya farkl bir bak getirilmeye allr. Bu anlamda felsefenin kuramsal perspektiflerinin yneldii dnya, zerinde var olduumuz ve nefes aldmz somut dnyadr. Ancak nasl fiziki bir atala ok farkl bir bak getirip atomlardan ve molekllerden sz edebiliyorsa, felsefeci de deneyimlenen dnyaya farkl bir yaklamda bulunabilir. Fizikinin betimledii atomalt dnya alglarmza verili bir dnya deildir, ancak fiziksel kuramlarn ieriklerinin masalms veya uyduruk bir dnya tasviri olduunu dnmeyiz. Tam tersine; fizikinin, kimyacnn veya biyoloun bilinen dnyaya dair bizim dorudan gremediimiz ancak nemli bir gereklik barndran daha derin bir aklama sunduuna inanrz. Felsefi irdelemeler de, bu anlamda, dnyaya ilikin derin bir bak ierir; insann logos unun st dzey uygulanmasnn bir sonucudur.
Kuram veya logos kavramlar arasnda bir iliki bulunmaktadr.
28
Epistemoloji
Kuramsal dnmenin veya logos un st dzey uygulanmasnn felsefede karmza kan arpc bir rnei tanmsal ilevlerdir. nsanlarn gndelik anlamda bilgi ve kavram sahibi olmalar son derece olaan bir olgu olarak kabul edilir. Buna karn, kavramlar veya tanmlar zerine dnmek sklkla yaptmz ilevler deildir. nsanlara bir kavramn tanm sorulduunda genelde ilk tepki aknlktr, ardndan gelen tepki ise somut bir rnek vermektir. Adalet nedir? sorusuna verilen tipik bir yant sulular cezalandrmak eklindedir. yilik nedir? sorusu pek ok kez muhta olanlara yardm etmek gibi bir ifade kullanlarak yantlanr. Ancak, sulular cezalandrmak ve muhta olanlara yardm etmek ifadeleri, ele alnan kavramlarn tanm deil, yalnzca somut sonular ya da rnekleridir. Platon ve Aristotelesin srarla zerinde durduu gibi, bir kavramn tam olarak anlalmas ile o kavramn rneklerini baaryla saptayabilme farkl trde yeteneklerdir. Ve felsefeciyi dierlerinden ayran bir zellik kuramsal ilgilerinin olmas ve zellikle de kavramlarn kendileriyle ilgilenmesidir. Bu noktada doal olarak bilgi kavram konusunda kuramsal bir ilgi beslemenin neden nemli olduu sorulabilir. Bu sorunun en basit ve ksa yant, insann yalnzca merakl deil ki rnein kediler en az insanlar kadar merakldr ayn zamanda bilisel gelimilik asndan dier hayvanlardan farkl bir canl olduu gereinde yatmaktadr. Felsefenin dier konularnda olduu gibi, yaam ve dnya zerinde kuramsal dnce gelitirmek insann bilincini daha st bir dzeye karr. Epistemoloji alannda retilen irdelemeleri kavram olan insanlarn sradan bilgilenme srelerine baklar da niteliksel olarak deiir. Bunun en somut gstergesi, elbette, kuramsal irdelemelere yatkn insanlarn dnsel veya bilgisel tuzaklara kolayca dmeden anlayabilme ve yorum yapabilme yetenei kazanmalardr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Hem fizik alannda alan bilim insanlar hem de epistemoloji alannda alan felsefeciSIRA SZDE ler, dnyaya algnn tesinde bir bakla yaklarlar. Bu anlamda, bir fiziki ile bir bilgi felsefecisinin, btn farklarna karn, benzetii genel noktalarn ne olabilecei ve bu D N E L yaln gzlemden farkllat noktalarn nasl ifade edilebilecei koiki tr aratrmann M nusunda kendi dncelerinizi retmeye aln.
DKKAT
EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI

imdi epistemolojinin kendisine sorun olarak ald temel konular ksaca gzden geirelim ve epistemoloji alann daha somut bir tarzda anlamaya alalm. BuraSIRA aklamalar ayn zamanda nmzdeki niteler iin de bir yol hada sunacamz SZDE ritas salayacaktr. Kitabn daha sonraki blmlerinde aada zetlenen sorunsallar zerine eileceiz ve kapsaml tartmalar sunacaz.
AMALARIMIZ
DKKAT
S O R U
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
nsan Bilgisinin Kaynaklar

K T A P
TELEVZYON
Bilginin hangi kapasitelerden NTERNET kaynakland nemli bir epistemolojik sorudur.
Bilgi sahibi olmak bizim iin en sradan grnen olgulardan biridir ancak normalK T A P de bilginin kaynaklar zerine ok fazla dnmeyiz. Bunu derken tam olarak neyi kastettiimizi ak hle getirmekte yarar var. Kaynak kavram, dar bir ekilde anlaldnda, toplumsal yaantmz iinde yer alan enformasyon kanallar eklinTELEVZYON de anlalabilir. Enformasyon anlamnda bilgiyi eitli yollardan alrz. rnein, yakn evremiz, olaylara tanklk eden insanlar, nternet ve basn-yayn organlar bizim bilgi edindiimiz kaynaklardr. Ancak bu soru daha geni, daha evrensel, daha felsefi bir N T E R N E T perspektiften de sorulabilir. Bu geni adan bakldnda, kaynak sorusunu, insann bilgilenme kapasiteleri veya yetileri balamnda ifade edebiliriz.
29
nceki nitede canl olma ve insan olmann ayrc zellikleri konularnda saptamalarda bulunmutuk. Bizi saran evrene ilikin bilgilenmemiz sz konusu olduunda, ncelikle, be duyumuz araclyla evrene aldmz gerei aklda tutulmaldr. O yzden, algsal olarak ak olmak bizim en temel bilgisel zelliimiz olarak alnabilir. Ancak bu noktann belirtilmesinin ardndan, epistemolojik adan ilgin bir tartma balar: Algsallmz, bize bilgi salayan tek kaynak tr mdr? Grdklerimiz, duyduklarmz, dokunduklarmz, kokladklarmz ve tattklarmz dnda bilgilenmenin baka bir yolu var mdr? Eer ben yalnzca grme veya duyma gibi alglar araclyla bilgilenen bir varlksam, rnein, erdem kavramnn bilgisini nasl edinebiliyorum? Bu, zerinde dnmeye deer bir sorudur nk biz davranlar gzleyebilsek de, etik (yani, ahlaka ilikin) nitelikleri duyular araclyla algladmz sylemek garip bir iddia olur. Ayrca, eer duyular dnda bir bilgi edinme yolu yoksa, 250 ile 750 saylarnn toplamnn 1000 ettiini bilmem nasl aklanabilir? Bu sorularn z u ekilde ifade edilebilir: Algsal duyular st dzey logos kullanm gerektiren zihinsel veya entelektel ilevlerimi aklamada yeterli midir? Duyulardan nce ya da duyularn tesinde bir bilgilenme yolu veya yntemi var mdr? Bu trden sorular, epistemoloji ile uraanlarn zerinde durduu ve yantlamaya altklar nemli sorunsallar olarak ortaya kmlardr.
Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar

Eski Yunandan itibaren felsefecileri ok megul eden konulardan biri, tahmin edilecei gibi, bilginin tanmlanmasdr. Her ne kadar, bilgi son derece yaln ve anlalmas kolay bir kavram gibi grnse de, irdelemenin derinliklerine inildike bu kavramn nemli incelikler ierdii ve tanmlanmasna ilikin ciddi zorluklar bulunduu grlr. Bilginin tanmlanmas deyimi ilk bakta gizemli bir ileve iaret ediyor izlenimi verse de, aslnda dier sradan kavramlarmzn tanmlanmasndan ilkece ok farkl olmad sylenebilir. Penguen kavramn tanmlamann iyi bir yolu, tm penguenleri ve yalnzca penguenleri ortaklatran noktalar bulmaktr. Bu yolla, rnein, insan akll hayvan olarak tanmlayabiliriz: nsan hayvan kategorisine aittir ancak dier trlerden akll olmasyla ayrlr. Soyut kavramlar iin de benzer bir akl yrtme yapabiliriz. Erdem kavramnn tanm, erdemli davranlarn ortak ynnn saptanmasndan geer. Geleneksel olarak bakldnda, felsefeciler tanmlama ilevine bu tarzda yaklamlardr. Bu yaklamn felsefi ayrntlarna ve bilgi kavramnn tanmlanmasna ilikin tartmalara daha sonra ayrntl olarak deineceiz. Bilgi kavramn ak hle getirme abas, farkl ynler ieren ve zengin bir literatrn ortaya kmasna neden olmutur. Bu farkl ynlere bir rnek vermek gerekirse, bilginin szlksel bir tanmn vermeye ek olarak, kuramclar bilginin kavramsal zmlemelerini retme ynnde de akl yrtmlerdir. Kavramsal zmlemeler genelde, ele alnan nemli bir dnsel kavramn baka kavramlarn bileiminden nasl olutuunu gstermeyi hedefler. rnein, ak kavramnn zmlemesi yapldnda, bu kavramn sevgi, ilgi, tutku, cinsel ekim, zlem gibi baz dier kavramlar ierdii veya barndrd savlanabilir. zmlemeler nemli ve yararl zihinsel eylemlerdir nk bu tr ilevlerin sonucunda ele alnan kavram daha anlalr bir hle gelir ve kavramn unsurlar belirgin bir ekilde ortaya kar. zmlemelerin bilgi alannda nasl gerekletii ve zmlemelerin tanmsal abalar iinde nasl bir yere oturduu konusuna tekrar dneceiz.
Bilgi konusuna eilen felsefeciler bu kavram tanmlamaya veya zmlemeye alr.
30
Epistemoloji
Bilginin Olanakll
Felsefeciler, biraz artc bir ekilde, bilginin olanakll konusunda da irdelemelerde bulunup, genelde sormaya alk olmadmz sorular sorarlar. Bilginin olanakll konusu sra d bir tartma konusudur nk st dzey bilisellik veya bilgisellik bize insan olmann znde yatan bir zellik gibi grnr. Bu adan bakldnda bilgi edinmenin olanakllnn ne tr bir soruna karlk geldiini anlamak ilk bata zor grnebilir. Ancak, felsefe disiplininin iinde almaya balayan insanlarn ksa srede fark ettii gibi, felsefi sorgulamalarn derinliinin ve apnn nceden belirlenebilecek dnsel bir snr bulunmamaktadr. Elbette insanlar iin dnsel snrlar zihinsel, dilsel ve kavramsal olanaklar veya yetiler tarafndan istemsiz olarak belirlenebilir; ancak bu tr verili snrlarn iinde felsefecinin sorgulamadan kabul etmesi gereken deimez ilkeler veya dorular yoktur. Felsefeyi dier dnme ve aratrma dallarndan ayran en nemli zelliklerden birisi budur. Bir mhendis, avukat, mimar veya doktor iini yapabilmek iin sorgulamayaca temel varsaymlara gereksinim duyar. Felsefecinin ise, belli varsaymlar ve ynelimleri olsa da, bu varsaymlar, inanlar ve ynelimler her zaman sorgulamann hedeflerinden biri olabilir. Bu durumun doal bir sonucu, felsefenin kesin ve herkesin zerinde uzlaabilecei sonulara kolayca ulaamamasdr. Ancak kesinlikten uzaklk ve her an yolda olma durumu felsefenin zgrlk alann genileten ve dier aratrma alanlarndan ayran zelliklerdir. Bu noktann hem epistemoloji hem de genel olarak felsefenin kimlii konusunda nemli mesajlar iermesinden dolay, konunun stnde biraz durmakta ve baz vurgular yapmakta yarar gryoruz. Gnlk yaamda bilgi alveriinde bulunur, bilginin ne olduunu veya gerekten olup olmadn sorgulamayz. Fakat epistemolojik almalarn st dzey bir uygulamas da, bilginin gerekten olanakl olup olmad konusunda derinlikli sorgulamalar yrtmektir. Bu sorunun nemini kavrayabilmek iin, felsefenin dier pek ok alannda olduu gibi, gnlk alkanlklarmz bir para terk etmek, kesin gzyle baktmz dorular geici bir sreliine de olsa askya almak ve sorgulamay baka bir gzle yrtmek gerekebilir. Elbette, bylesi abalar rahat ve gvenli grnen bilgisel konumumuza taze bir gzle bakmay, ksacas zahmete girmeyi gerektirmektedir. Ancak alar boyunca felsefi dnmeyi seven insanlar bu tr dnsel abalara girme cesareti gstermilerdir. Bunun en arpc rneklerinden biri, 4. nitede ayrca irdeleyeceimiz zere, nl Fransz dnr Descartesn felsefi sorgulamalarna hibir eyi peinen bilgi olarak kabul etmeden balamaya karar vermesidir. Bunun nedeni, Descartesn, daha nce bilgi olarak kabul etmi olduu dnce paralarnn nemli bir ksmnn yanl olduunun farkna varmasdr. Bu durum karsnda Descartes, ounluun (veya otoritenin) inand fikirleri askya alp, sadece dnce yoluyla dorular bulma gibi byk bir servene kalkr. Kartezyen (yani Dekart) felsefenin ulat felsefi sonularn doruluu veya yanll ayr bir tartma konusudur. Ancak, felsefe tarihiyle ilgilenen insanlarn ounun da takdir ettii zere, Descartesn giriimi son derece ilgin ve aydnlatc ynler ieren, dnmeyi seven insanlara her zaman ilham vermi olan bir abadr. Descartesn yapt gibi, kesin ve gvenilir bilginin olup olmad ve varsa ne olduu konusunda sorgulamaya girmek elbette son derece kkten ve sra d bir irdeleme rneidir. Ancak felsefe ile uraan kiilerin aratrmalarnn nnde snrlayc duvarlar veya engelleyici dnsel tabular olmad dnlrse, bilginin
Bilginin olanakl olup olmad konusu da epistemoloji alan kapsamnda incelenir.
Descartes (Dekart okunur) bilgi felsefesi asndan nemli bir dnrdr.
31
kavramsal ayrntlarn irdelemeye ek olarak, bilginin olanakll gibi bir konuda da akl yrtme ve tartma retimi yaplabilmesi mmkn hle gelmektedir. Bilgiyi tanmlamak ve bilginin olanaklln sorgulamak felsefi SIRA SZDE ilev rnekleridir. Bununla birlikte, bu iki aratrma veya sorgulama tipi arasnda belli bir yapsal fark var gibi grnmektedir. Bu iki sorgulama trnden biri dierine gre daha kkten bir nitelie saNELM hiptir. Bu konu zerinde dnerek, aralarndaki farka ilikin fikirDretmeye aln.
S Yeni Bilginin Toplumsal Boyutu ve Epistemolojinin O R U Kimlii
SIRA SZDE
DNELM S O R U
zellikle 20. yzyl felsefesinde kendine yer bulmu olan bir sorunsal, bilgi kavram ve bilgi edinimi sreleri ile toplumsallk arasndaki ilikinin saptanmas ile ilDKKAT gilidir. u ana kadar sunduumuz irdeleme ve tartmalar, bilgi ve toplum arasndaki felsefi ilikinin tam olarak ne olduu konusunda soru iaretleri uyandrabilir. SIRA SZDE Bu soru iaretleri elbette yersiz deildir. Felsefe tarihinde epistemoloji alannda yrtlen almalarda, toplumsal unsurlar genelde tartmalara yansmam ve bilgi konusundaki aratrmalar neredeyse yaltlm bireysel giriimler olarak kimlikAMALARIMIZ lenmitir. Elbette bu durum epistemoloji alanna snrl bir olgu deildir. Felsefenin geleneksel yaps byk oranda bireysellikle rlmtr. Eski Yunanda, insan aklnn en temel ilkeleri veya dorular bilme kapasitesiK T A P ne sahip olduu dncesi hakimdi. Platon yurttalar arasnda filosofia yani bilgelik sevgisi ilevini yerine getirenlerin hakikati bir ekilde kavrayabileceinden emindi. Balangcnda Descartesn yer ald Yeni a boyunca VdaY felsefecilerin TELE Z ON ounluu insan aklnn yapabilecekleri konusunda derin bir gven tayorlard. Yukarda Descartesn felsefeye radikal ve cesur yaklamndan sz etmitik. Bu balamda, Descartesn felsefi perspektifini nasl oluturduuna yakndan bakmak NTERNET tartmamz asndan yararl olabilir. ncelikle, Descartesn dogmatizmden, otoritenin etkisinden, yanl bak alarndan, eski alkanlklardan, irdelenmeden benimsenen fikirlerden etkilenmeyen bir sorgulama yrtme hedefi tadn belirtmemiz gerekiyor. Elbette, Descartesn dncenin zerindeki olumsuz etkiler olarak grd bu unsurlarn ou toplumsal rgtlenmelerden veya toplumdaki dier bireylerin fikir ve ynelimlerinden kaynaklanmaktadr. Bu yaklamn doal bir sonucu, evresel unsurlarn bizim saf bilgiye ulamamzn nnde ciddi bir engel oluturduunun savlanmasdr. O hlde felsefeci, aklc kapasitelerini kullanarak, evreden kaynaklanan ve bilgiyi kirleten unsurlar filtreden geirir ve bilgiye eriimi gerekletirir. Bu resimde arpc olan nokta, toplumsalln bilgiye ulamada almas gereken bir engel olarak grnmesidir. zne, bilme kapasitesine sahiptir. Ancak, gvenilir bilgiye ulam iin, bilisel kapasitelerin veya bilgisel unsurlarnn safl gerekmektedir. Descartesn byk projesini zel klan temel neden, bu saflk araydr. Bu rnekte, safln arand yer zihinselliin ii, safl bozan yer ise zihnin dndaki dnyadr. Her ne kadar tartmay u an Kartezyen Felsefe zerinden yrtyor olsak da, felsefecilerin saflk araynn, rnein, Platondan 20. yzyln Mantk Pozitivizm akmna kadar srdn belirtmemiz yanl olmaz. zellikle epistemoloji alannda, felsefeciler bilim kavramnn gizemini toplumsall -ve sk sk tarihsellii de- devre d brakarak zmeye ynelmilerdir. Ancak, epistemoloji de dhil olmak zere, felsefenin alt dallarnn ounda artk olduka farkl bir yaklamn olduu sylenebilir. Modernizmin veya Aydnlanmann ideallerinin byk apta eletirilmekte olduu gnmzde, felsefecilerin eski alarda benimsemi olduu bilgisel, dnsel veya kavramsal normlarn bel-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Felsefenin pek ok dalnda toplumsal ve tarihsel gelere verilen nem artmaktadr.
32
Epistemoloji
li oranlarda yerinden oynadn sylemek yanl olmaz. Felsefe ve zelde epistemoloji, eski alkanlklarn ok kkl olduu disiplinlerdir. Bu anlamda, felsefenin alt alanlarnda gerekleen dnmlerin veya dnsel devrimlerin ou zaman alan sreler olarak ortaya kmaktadr. ngiliz felsefeci Alfred Whitehead tm Bat Felsefesinin Platon zerine yaplm dipnotlar olduunu ileri srmt. Bu elbette olduka tartmaya ak ve kkten bir iddiadr. Her durumda, felsefe olarak bilinen disiplinin gemiin bir miras olduu, epistemoloji alt alannn da gnmzden bin yllar nce yaplandn aklda tutmak gerekir. Gnmzde olan deiim ise, felsefenin temel alanlarnda, zellikle toplumsallk ve tarihsellik konularnda, yeni bir bilincin gelimesidir. Bu kitabn sonlarnda daha ayrntl olarak deineceimiz gibi, epistemoloji de son yz yldr bu deiim ve dnmlerden byk oranda etkilenen bir alan olmutur.
FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ

Epistemoloji, geirmekte olduu kayda deer deiimlerle birlikte, Eski Yunanda ortaya atlan sorunsallar nda i grmektedir. Bu noktada akla gelebilecek nemli bir soru udur: Eer epistemoloji gibi bir alann kuramsal grnm nemli oranda bir deiimden geiyor, geleneksel sorunlar ve geleneksel felsefe yapma biimleri yerini yenilerine brakyorsa, bizim alar nce ortaya atlm ve tahminen gnmzde geerliliini yitirmeye balam sorunsallar zerine vakit harcamamzn veya felsefenin geleneksel yaplma biimlerini renmeye almamzn yarar tam olarak nedir? Eski Yunann veya Yeni an bilgi kuramclarnn kafa yorduu sorunlarn bir ksm gnmzde ilginliini koruyor olabilir. Buna karn felsefenin geleneksel konularnn belli bir blmnn (hatta belki nemli bir blmnn) bizimle ve bizim iinde yaadmz dnyayla olan ilgisi son derece phelidir. Bu durum da felsefe tarihinin yakndan incelenmesi ve eskinin felsefi sorunlar zerine eilinmesi konularnda baz soru iaretlerinin ortaya kmasna neden olur. Bu kar k, ciddiye alnmas gereken bir dnce iermektedir. Sorulan sorunun yant derinlemesine tartma gerektirdii ve konu zerindeki tartma gnmzde devam etmekte olduu iin, bu soruya dogmatik ve kesin bir yant verme abasna girmektense, imdilik konunun nemine dikkat ekip irdelemelerimize devam edeceiz. Bu balamda ksaca belirtebileceimiz bir nokta, eskiye ait metinlerdeki tartmalarn baka bir an ilgilerini yanstmakta olduu gereinden, bizim bu tartmalardan renecek bir eyimizin olmad tezinin kartlamayacadr. Felsefe tarihinin byk dnrlerinin irdeledii konular ve hatta kullanlan dil zaman zaman tuhaf ve uzak grnse de, bu konularn ounun gnmzn felsefi problemleri asndan nemli ipular tad bir gerektir. rnein, bir sonraki nitede zerinde konuacamz ve tartacamz Platonun kulland kavramlarn ve benzetmelerin son derece garip bir metafizik tablo oluturduu dncesi, Platonun diyaloglaryla ilk karlaanlarn sklkla edindii bir izlenimdir. Ancak Platonun kuramnn neye iaret ettiini ve neden nemli olduunu anlama ynnde samimi bir abaya girenler genellikle bu yazlarn gnmz iin de geerli olan kritik felsefi ve zelde epistemolojik mesajlar ierdiini fark etmeye balarlar. Benzer dnceleri Descartes ve onu izleyen Yeni a felsefecileri iin de syleyebiliriz. O hlde, bu konuda yararl olabilecek bir yaklam, baz felsefecilerin varsaymsal sempati adn verdikleri bir tavr benimsemektir. Varsaymsal sempati, eserini okumakta olduumuz byk bir dnrn sylediklerinin tahminen nemli baz noktalar ierdii ve yazarn nemli bir fikri aktarma abasnda olduu konusunda bir tavr gelitirip ona bir ans vermek demektir. Her ne kadar
Felsefe tarihi boyunca retilen fikirler, daha sonra gelen nesillerin dnsel ilevlerine k tutmaktadr.
33
zaman zaman kullanlan dilin eskilii veya yazarn ait olduu kltrn farkll nedeniyle anlama serveni etrefilli bir hl alabilse de, okurun olumlu tavrnn nemli dnsel dlleri olabilmektedir. Tam tersine, felsefe tarihine bakmay reddederek, rnein, bilgi zerine felsefi fikirler retmeye alan bir kii, gemite retilen dnceleri ve argmanlar bilmedii iin belli zmleri kendisinin yaratt izlenimine rahata kaplabilir. Dnsel servenleri ciddiye alan insanlarn gz nne almas gereken bir dier konu da budur.
EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI

st dzey kavramsal bir etkinlik olan epistemoloji kapsamnda kullanlan merkezcil ve kritik kavramlarn nemli bir ksm gnlk dilden devralnan bildik kavramlar olsa da, zaman zaman felsefeciler bu kavramlar daha ak hle getirerek ve bazen de belli bir oranda dntrerek kullanrlar. Bilgisel irdelemelere girmeden nce, epistemolojinin ska kulland kavramlardan bazlarnn ksaca stnden geelim ve bylece (bir anlamda) ileride kullanacamz kavramsal alet kutusunu hazr hle getirelim. Bu kavramlarn ounu bu kitapta zmleyerek aklamaya alacaz.
Norm ve Normatiflik
Felsefenin eitli alanlarnda yaplan sorgulama ve zmlemelerde sk sk gndeme gelen bir konu norm ve normatiflik kavramlar ile ilgilidir. Kitabn ilerleyen blmlerinde yer vereceimiz epistemolojik tartmalarn derinliklerine girmeden nce, bu iki kavram zerinde ksaca durmakta yarar gryoruz. Norm, en genel hliyle, dzenleyici ilke veya kural kavramna iaret eder. Etik kurallar normatif nermelerin en bilinen rnekleridir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif arl olan bir ifadeye karlk gelir. Normatif nermelerin ilevlerini ve nemini iyi anlamann bir yolu, bu tr nermeleri normatif olmayan ifadelerle karlatrmaktr. Betimleyici, tasvir edici veya anlatc nitelikte olan yani yalnzca bir durumu veya olguyu ileten cmleler, normatif olmayan ifadeler arasnda saylabilir. Hrszlk yapmak yanltr cmlesi normatif bir ifade iken, Byk ehirlerde hrszlk olduka yaygndr cmlesi ise betimleyici veya sergileyici bir yapdadr. Epistemoloji alan iinde norm ve normatiflik konusu nemli bir yer tutmakta, ancak tartmaya ak ynler de tamaktadr. nsan bilgisinin nasl olduu (yani, betimleyici boyut) epistemolojinin esas ura alanlarndan biridir. Ancak, bilgi konusu zerine alan felsefecilerin ou epistemolojinin normatif bir aba olduunu da syleyecektir. Bunun anlam, bilginin iyi veya doru rneklerinin yani dnyaya dair inanlarmzn nasl olmas gerektii konusunun epistemolojinin konular veya ilgileri arasnda yer alddr. Aada da szn edeceimiz gibi, bilgi kavramnn iinde gerekelendirmenin olmas, bilginin belli bir norma uygunluk gstermesi anlam tamaktadr. Gerekelerle desteklenmi inanlar, desteksiz veya kant zayf inanlardan daha iyi ve daha tercih edilir durumdadr. Fakat, aktr ki; daha iyi ve daha tercih edilir olma, deerlendirmesel veya normatif ifadelerdir. Normatiflik kavramnn epistemolojideki yerine ilerleyen nitelerde tekrar dneceiz.
Normatif kavramnn tersi betimleyici, anlatc veya tasvir edicidir.
nermesel Bilgi
Bilgi kavram epistemolojinin temel irdeleme konusu olsa da, bilginin her boyutunun epistemoloji alan iinde eit lde ilgi grdn ve irdelendiini syleyemeyiz. lk nitede, bilginin baz boyutlarnn, alldk anlamyla logos la ilintili olmayabileceini belirtmitik. Bisiklete binmeyi bilmenin ve igdsel bilginin (tabii,
34
Epistemoloji
eer bunlar bilme trleriyse) logos barndran bilgi trleri olmad savlanabilir. Logos ieren veya logosun iinde yer alan bilgi trleri iinde felsefecileri en ok megul eden bilgi tr nermesel bilgidir. nerme deyimi, ksaca ve kabaca bir iddiada bulunan bir cmlenin ieriinde barnan dnce veya fikir olarak tanmlanabilir. O hlde, her cmle bir nerme deildir. Yaasn! veya Nasl yani? ifadeleri gramer asndan birer cmledir ancak bu cmleler birer nerme deildirler. Buna karn, Limon sardr, Geen hafta ok yoruldum ve zmir Trkiyenin bakentidir cmleleri birer nermedir nk doru ya da yanl olsunlar belli bir iddia iermektedirler. Bu kitapta bizim ilgimiz daha ok nermesel bilgi etrafnda olacak. Bir nermenin bilinebilmesi felsefe tarihinde Platondan bu yana en byk felsefi sorunlardan biri olarak alglanmtr. lerleyen blmlerde bu konunun neden nemli bir sorun tekil ettii ve ne tr incelikler ve zorluklar tadna dair ortaya konan tartmalar sergileyeceiz.
nermesel Doru
Epistemolojide doru kavram nemli bir yer tutar. Bu kavramn betimleyici kullanm ile dier balamlardaki kullanmlar birbirine kartrlmamaldr.
Doru kavram, bilgi zerine dnen felsefeciler iin ok byk bir neme sahiptir. Bu konuda ilk olarak belirtmemiz gereken nokta udur: Pek ok Bat dilinde doru ve yanl deyimlerinin normatif ve betimleyici kullanmlar iin birbirinden ayr kelimeler kullanlrken, Trkede farkl bir durum gzlenir. Dilimizde doru ve yanl hem normatif hem de tasvire ynelik anlamlar barndrmaktadr. Dorunun etik kullanmndan rnekler verirsek, doru insan ve doruluktan ayrlmamak gibi deyimlerde normatif bir taraf vardr. Yanln normatif kullanmna bir rnek htiyac olduunda kardeine yardm etmemesi ok yanlt cmlesidir. Etik kullanmda dorunun tersi, gvenilmez, knamay hak eden gibi kavramlardr. te yandan, dorunun ve yanln farkl bir kullanm olduu da aktr. Bu kullanm, kendisini betimleyici balamlarda gsterir. Biz insanlarn iddialar veya yarglar karsnda Bu sylediin yanl, Bu doru bir iddiadr gibi ifadeler kullanrz. Betimleyici balamlarda ortaya kan bu kullanm kapsamnda, bir nerme iin doru nitelemesini kullanmak, onun dnyada olan olgularla uyum iinde olduunu belirtme anlamn tar. rnein, Tavuklar uabilir ve New York talyann bakentidir nermelerinin doru olmadn sylediimiz zaman sz konusu olan durum budur. Elbette, felsefe tarihinde doru kavramnn daha geni veya daha derin kullanmlarnn olduu balamlar bulmak olanakldr. Ancak bu kitap kapsamnda bizim temel ilgi odamz, betimleyici boyuttaki nermesel doru kavram ve onun epistemolojik tartmalardaki ilevleri olacak.
Bilisellik
Yalnzca felsefecilerin deil, deneysel psikologlarn ve yapay zek zerine alan mhendislerin de ska kulland kritik deyimlerden biri biliseldir. Bu kavram, zaman zaman bilgisel ile e anlaml olarak kullanlmakta ve bilgi ile olan yakn ilikisi nedeniyle kafa karklklarna neden olmaktadr. Bilisel deyiminin ngilizcesi olan cognitivein kelime kknde bulunan gnoscere de bilmek, kavramak gibi anlamlara gelmektedir. Kelime anlam itibaryla birbirine ok yakn olan bu deyimlerin arasnda, ince bir ayrmn olduunu syleyebiliriz. Bilisel sfat, genelde, bir st dzey zihinsel ilevler yelpazesi iin kullanlr. Bu yelpazenin kapsamndaki ilevlerin en nde gelenleri duyular araclyla alglama, bellek ilevleri, akl yrtme ve bilgilenmedir. Bu ilevlerin tm, st dzey zihinsellii gerektiren sreler ierir.
Bilisel kavram ile bilgi kavram arasnda belli farklar bulunmaktadr.
35
Elbette bu son nokta tartmaya aktr. Daha aka dersek; bellek, akl yrtme ve bilgilenmeye ek olarak algnn da st dzey bir zihinsel ilev olduu iddias pheyle karlanabilecek bir savdr. Ancak 1960lardan itibaren psikolojide egemen olan bilisel ekole gre, alg, yaln duyulardan farkl olarak, bilin d ve hzl karar verme mekanizmalarnn iin iine girdii karmak bir zihinsel sretir. O hlde, bilisellik, bilgi kavramn da iine alan daha geni bir kmedir. Bilisel sfat da, buna uygun olarak, bilgisel sfatna gre daha geni bir anlama karlk gelmektedir.
nan
nan ve inanmak kavramlar denildiinde akla ilk gelen dinsel balamlardr. nan sahibi olmak deyiminin ilk artrd kavram Tanrdr. Tanr inanc dncesine ek olarak, inan kavram, gven ve kararllk kavramlar ile ilintili olarak da ska kullanlr. rnein, mcadelenin baarya ulaacana duyduu inanc kaybetmek gibi bir deyimde yer alan inan kavram bu trden bir anlam tar. imdi konunun epistemolojik boyutuna geelim. Dnya bilgimiz asndan bakldnda, inan bilgiyi hedeflemenin ve bilgiye ynelmenin bir parasdr. Bu balam, aka grlecei gibi, Tanr inancna sahibim, Aka inanmyorum veya Her eye ramen insanla inanyorum cmlelerindeki balamlardan biraz farkldr. Epistemolojik balamdaki kullanmn tipik rnekleri Dinazorlarn bu gezegende yaam olduuna inanyorum, imenlerin yeil olduuna inanyorum ve zmirin Trkiyenin bakenti olduuna inanyorum gibi nermelerdir. Burada birka noktann altn izelim. ncelikle, bir inan, inan etiketini hak edebilmek iin, doru olmak zorunda deildir. nanlarmzn bir ksm doru, bir ksm ise yanltr. Eer bir insan Gnein Dnyann etrafnda dndne inanyorum gibi yanl bir inanc samimiyetle ifade ederse, onu cahil veya aklclktan uzak olmakla sulayabiliriz; ancak bu, insanlarn yanl inanlara da sahip olabilecekleri gereini deitirmez. kinci olarak, her ne kadar hem doru hem de yanl inanlar edinmemizin nnde bir engel olmasa da, insanlar genelde dnyaya veya evrene dair inanlarnn doru olmasn tercih ve arzu ederler. Daha sonra irdeleyeceimiz gibi, inan kavramnn epistemolojik boyutunun en kayda deer ynlerinden biri budur.
Kant
Epistemolojik almalarda ve zmlemelerde ok nemli yer tutan kavramlardan biri de kant kavramdr. Kant deyimi gnlk yaamda seyrek olarak ve yalnzca belli baz balamlarda karmza kar. Bu balamlara verilebilecek tipik rnekler, polisiye ve hukuksal durumlardr. Sulularn peine den polisler kant toplamaya alr, mahkemede savclar tutuklanan kiilerin aleyhine kantlar sunarlar. Bu tr balamlarda kant kavramn belirtik bir ekilde kullanrz, dier balamlarda ise zerinde fazlaca dnmeyiz. Ancak, kantn epistemolojik almalar kapsamnda nemli bir ilevi bulunmaktadr. Bu kavram, insann bilgisel durumlarnn felsefi irdelemesi srasnda ska kullanlr. Baka bir deyile kant kavram epistemolojik balamlarda yrtlen zmlemenin en nemli gerelerinden biridir. Bunu bir rnek zerinde anlamaya alalm. Benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir inancm var. Bu inancmn epistemolojik konumunu irdelediimizde ilgin bir durumla karlarz. Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr inancmn oluma nedeni benim kiisel olarak gidip Ay yzeyinde gzlemlerde bulunmam
36
Epistemoloji
deildir. Buna karn bu inancn doru olduuna sanki ben olguyu dorudan alglamm gibi gl bir ekilde inanrm. Bunun nedeni, benim Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr nermesinin kantlarna veya siciline duyduum gvendir. Sz konusu inancma destek salayan kaynak, rnein, komularm arasnda geen konumalar deil, bilimsel almalarn sonularn aklayan kitaplardr. Bu rnekte aktardmz noktann genel bir epistemolojik durumu temsil ettiini belirtebiliriz. nsan bilgisi, biz farknda olalm ya da olmayalm, arlkl olarak kant olgusu zerine kuruludur. Elbette, kantn yalnzca olumlu veya baarl bilgisel balamlara ait olduunu dnmek hata olur. Baz kantlar bizi yanltmalarna karn, nihayetinde, kant kavram kapsamnda yer alrlar. Gndelik bir sohbet srasnda arkadalarndan Ayn zerinde ok sayda kakts vardr gibi bir nermeyi duyan bir kiinin bu duyumu temel alarak baka baz sama inanlar oluturmas da olanakldr. Byle bir bilgisel durumu yetersiz bulma eiliminde olmamz normaldir. Ancak, kavramsal olarak bakldnda, Ayn zerinde ok sayda kakts vardr nermesine inanan bir insann da kantsal bir zincirin iinde inan oluturduunu sylemeliyiz. Baka bir deyile, kantn kavramsal betimlemesi ile kantn yeterlilii veya yetersizlii konularn birbirine kartrmamalyz.
Epistemolojik Gerekelendirme
Kant ve gerekelendirme kavramlar birbiriyle ilintilidir ve epistemolojide merkezcil bir yer tutarlar.
Kant kavram ile ok yakndan ilgili bir dier kavram gereke veya gerekelendirme dir. Gereke kavram aslnda logosun esas anlamlarndan biridir ve tahmin edilecei gibi, insan dier canllardan ayran zelliklerin banda yer alr. Yukardaki rnee dnersek, Ayn zerinde ok sayda krater bulunmaktadr gibi bir inancn ortaya kmas, nemli lde salam kanta dayanmasn ve aklc bir gerekelendirmeler ann iinde yer almasn gerektirir. Bizim sahip olduumuz bilgilerin ezici bir ounluu, bir gerekelendirme sreci veya yaps sayesinde yaam bulur. Tersinden dnrsek, hibir gerekesi olmadan edindiimiz inanlarn nemli bir ksm epistemolojik adan ciddi sorunlar arz eder. Eer bir kii Marsta bitki ve hayvanlarn bulunduunu iddia eder ve ardndan bu inanca sahip olma nedeni sorulduunda tatmin edici bir yant veremezse, biz o kiinin inancn fazlaca ciddiye almayz. te yandan, bizim Dnyaya veya Evrene ilikin salam inanlarmzn ou, eer birileri bizi epistemolojik anlamda keye sktrrsa gerekelendirebileceimiz zihinsel durumlardr. O yzden, insan iin bilgi sahibi olmak byk oranda bilgisel gerekelendirme srelerinin iinde yer almaya yatkn olmak anlamna gelmektedir. Bu nitede epistemoloji konusunda genel saptamalarda bulunduk ve nmzdeki nitelerde karlaacamz sorunsallara dair baz n tartmalar sunduk. Buna ek olarak epistemoloji literatrn ve argmanlar anlamay kolaylatrc baz terimleri tanmladk. Bu aamada, felsefenin en nemli alt alanlarndan biri olan epistemolojinin inceliklerine girmeye balayabiliriz. Diyelim birisi yle bir iddiada bulundu: Epistemoloji uzmanlarnn anlad anlamda kaSIRA SZDE nt ve gerekelendirme kavramlar ile logos kavram arasnda belli bir iliki bulunmaktadr. Bu ilikinin nasl olabilecei konusunda siz de aklamalar getirmeye aln. Bu D ana kadar rendiiniz farkl kavramlar ve fikirler arasnda felsefi baalma sizinu N E L M lantlar kurmanza yardmc olacaktr.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
37
zet
A M A
Kuramsal bir alma alan olan epistemolojinin ne tr bir ilevi yerine getirdiini aklayabilmek. Bilgi kuram, bilgi felsefesi gibi anlamlara gelen epistemoloji felsefenin en temel ve en nemli alanlarndan biridir. nsanlar gnlk yaamlarnda ve bilimsel ilevler gerekletirirken srekli olarak bilgi edinme srelerine girerler ve bilgiyi hedeflerler. Ancak bilginin kavramsal incelemesi ve kavramsal olarak ak hle getirilmesi bilgi edinme ilevlerinden ayrlmas gereken bir etkinlik trdr. Epistemoloji alannda alan insanlar pratik dnyann aknn dnsel anlamda dna karak bilgi konusunda kuramsal almalar yrtrler. Bir insann dnyann nesneleriyle pratik boyutta i grmesi kuramsal bir ilev deildir. Ancak nesnelerin, olgularn ve kavramlarn ardnda neyin yattn aratrmak kuramsal bir abadr. Bu anlamda bilim ve felsefe kuramsal boyutta gerekleen ilevlerdir. Bilim insanlar grnen niteliklerle yetinmeyip, rnein, kimyasal kuramlar veya toplumbilimsel (sosyolojik) kuramlar gelitirerek grnen dnyaya ilikin aydnlatc aklamalar getirirler. Felsefe de, bilimden ok farkl ynleri olmasna karn, ayn bilim gibi yaamn pratik boyutunu belli anlamlarda terk ederek kuramsal almalar retme ve aklamalar sunma amacyla yaama ve evrene yaklar. Epistemolojinin Bat Felsefesinde iki bin yl akn sredir urat temel konular kendi cmlelerinizle ifade edebilmek. Epistemolojinin tam olarak nasl bir kuramsal ilev olduunu kavramann iyi bir yolu, bilgi zerine kafa yoran felsefecilerin hangi temel konular veya sorunlar zerine odaklandklarn irdelemektir. lk olarak belirtilebilecek bir nokta, epistemolojinin bilginin kaynaklarnn ne olduunu aratrmaya ynelen bir disiplin olduudur. Bize bilgi salayan doal kapasitelerimizin ne olduu ve deneyimin tek bilgi kayna olup olmad epistemoloji iin kritik bir sorgulama konusu oluturmaktadr. kinci olarak, bilgi kavramnn nasl tanmlanaca nemli bir konu olarak ortaya kmaktadr. Bilgi gnlk yaamn merkezinde yer alan bir kavram olsa da, bu durum bizim bilgi kavramn berrak bir ekilde anlayp tanmlayabileceimizi gstermez. ncs, bilginin olanakl gibi ilk bakta tuhaf gelebile-
cek bir konu bile epistemoloji alannda alan kuramclarn ilgilendii bir sorunsal olarak karmza kmaktadr. Bilgi edinmekte olduumuz ak bir gerek gibi grnse de, bu durum zerine eletirel olarak ok fazla dnmediimiz de bir gerektir. Bu nokta da epistemolojinin en ilgin ve nemli konularndan birisi olarak kabul edilir. Drdnc olarak da bilginin toplumsal boyutu epistemoloji uzmanlarnn irdeledii konular arasnda yer almaktadr. Bilginin toplumsal veya tarihsel boyutu geleneksel felsefecilerin ok ilgisini ekmemi olsa da, zellikle son 150 yldr felsefede ortaya kan gelimeler bilginin toplumsal boyutunu nemli bir konu hline getirmitir. Bu anlamda ada felsefenin eskiye gre olduka allmadk baz alt kimlikler kazand sylenebilir. Epistemoloji alannda ska kullanlan baz temel kavramlar aklayabilmek. Her kuramsal alma alannn kendisine zg, uzman olmayanlarn kolayca bilemeyecei deyimleri vardr. rnein, gayrisafi mill hasla deyimini ekonomi uzmanlarnn, naks teebbs deyimini hukukularn, epistemoloji deyimini felsefecilerin yaygn olarak bilmesi doaldr. Ancak bu allmadk deyimlere ek olarak kuramsal bir alanda alan insanlar bazen sradan deyimlere zel anlamlar ykleyerek ve belli bir dnsel erevenin kapsamnda kavramsal bir ilev grecek ekilde kullanrlar. Epistemolojide bunun iki bilinen rnei inan ve kanttr. nan deyimini biz genellikle manevi balamlarda kullansak da, epistemolojik balamlarda bu deyim deneyimsel durumlara ynelik olarak ve genel bir ekilde kullanlmaktadr. rnein, epistemoloji kuramclar asndan, Trkiyede domu olduuma inanyorum veya imenlerin yeil olduuna inanyorum gibi tmceler deneyimsel bilginin irdelenmesi asndan nemli bir ilev barndrmaktadr. Benzer ekilde, kant kavramn da felsefeciler polisiye veya hukuksal bir anlamda deil, genel olarak deneyimsel bilgiye ulamay olanakl klan temel bir unsur olarak almaktadr. Bu tr terimlerin anlamlarnn iyi anlalmas, hem okuduunuz epistemoloji metinlerini daha iyi kavramanza hem de dile getirilen felsefi sorunlar zerine dnmekten daha ok keyif almanza neden olacaktr.
AM A
A M A
38
Epistemoloji
Kendimiz Snayalm
1. Aadakilerden hangisi epistemoloji deyiminin bir tanm olarak kabul edilebilir? a. Mantksal ve matematiksel sistemlerdeki bilgisel kesinliin irdelenmesi b. Bilgisinin, doasnn ve oluumunun genel dzeyde ve kavramsal olarak irdelenmesi c. Kesinlik araynda insanlarn karlat bilgisel zorluklarn irdelenmesi d. Fiziksel bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ulatnn irdelenmesi e. Sosyal bilimlerin bilgiye hangi yntemlerle ulatnn irdelenmesi 2. Aadakilerden hangisi kuramsal bir ilev rnei deildir? a. Bir matematikinin bir teoremin doruluunu ispatlamas b. Bir psikoloun insan belleinin yapsal haritasn karmas c. Bir insann gneten gelen sy duyumsamas d. Bir fizikinin grecelik kuramn daha savunulabilir bir hle getirmesi e. Bir biyoloun insann genetik ifresini zmesi 3. Aadakilerden hangisi logos iin geerlidir? a. Logos deyimi nesnellik ile e anlamldr. b. Logos deyimi bilgi ile e anlamldr. c. Logos sahibi olmak, biyolojik bir trn devam iin kesinlikle arttr. d. Logos sahibi varlklar pratik alanlarda her zaman baarl olurlar. e. Logos sahibi varlklar kuramsal dnme yeteneine sahiptir. 4. Aadakilerden hangisi epistemoloji alannda alan bir felsefecinin irdeleyebilecei bir konudur? a. Bilginin hangi psikolojik sreler sonucu olutuunu kefetmek b. Bilginin baar ile ilikisini gsteren istatistiksel almalar yapmak c. Bilginin gndelik yaamdaki rneklerinin listesini karmak d. Bilgi kavramnn bir tanmn vermek e. Bilimsel kuramlarn hangilerinin doru olduunu saptamak 5. Felsefeciler bilginin tanmn yapmaya alrken aadaki yntemlerden hangisini kullanrlar? a. Bir toplumda bilgi dzeyi yksek olan bireyleri incelerler. b. Toplumda genelde hangi enformasyon paralarnn bilgi olarak kabul edildiini saptarlar. c. nsanlara en fazla yarar getirecek olan enformasyon paralarnn ltn bulurlar. d. Matematiksel ispatlardan yararlanrlar. e. Bilgi rnei olarak kabul edilen durumlarn ortak zelliini saptarlar. 6. Aadakilerden hangisi nermesel doru kavramna bir rnek olarak verilemez? a. Suyun normal artlar altnda 100Cde kaynad dorudur. b. Doruluktan ayrlmamak toplumda kabul gren bir erdemdir. c. Koullar ne olursa olsun doruluktan ayrlmamaya al. d. klid geometrisinde doru, iki nokta arasndaki en ksa mesafedir. e. Doru ve yanl birbirine zt kavramlardr. 7. Aadakilerden hangisi bilisel bir durum deildir? a. Annenizin ya gnn anmsamak b. Mantksal yntemler kullanarak bir kiinin iddialar arasnda tutarllk kontrol yapmak c. Bir iddiann mantksal sonularnn bilincine varmak d. Odadaki s deiimini hissetmek e. Uzaktan komunuzun geldiini alglamak 8. nan kavramnn epistemolojik balamlardaki kullanmn en iyi sergileyen cmle aadakilerden hangisidir? a. Arkadalarnn iyi niyetine inanc tamd. b. General zafere ulama konusunda emri altndaki askerlere inanyordu. c. Fizikilerin ou evrenin genilemekte olduuna inanyor. d. Tanr inanc toplumdaki en yaygn inan trdr. e. Yaad hayal krklklar onun aka inanmasna engel oluyordu.
39
Okuma Paras
9. Kant ve gereke kavramlar iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Kant ve gereke birbirleriyle ilintili kavramlar deillerdir. b. Bilgi sahibi olmak ve gereke sunabilmek birbirleriyle ilgili kavramlardr. c. Sahip olduumuz bilgilerin ounun kantlarla bir ilgisi yoktur. d. Gne, Dnya etrafnda dner gibi yanl inanlar hibir kant desteklemez. e. Bilinli gerekeler ve gerekelendirme sreleri hem insanlar hem de logosa sahip olmayan hayvanlarn bilgi dnyasnda nemli bir yer tutar. 10. Aadakilerden hangisi normatif bir cmledir? a. nsanlarn ou yalan sylemenin ahlaki olarak yanl olduunu dnr. b. nsanlar zorunlu olduklar durumlarda bazen yalan sylerler. c. nsanlar yalan sylemeye iten nedenler psikologlar tarafndan aratrlmaktadr. d. nsanlar zorunlu olmadka yalan sylememelidir. e. Hi yalan sylemeden yaayan insan says azdr. Her bilgi kuram Bilgi nedir? sorusuna verilmi bir yanttr. Bu soru, filozoflarca sorulan onlarcas gibi, ilk bakta son derece yaln grnr. Hepimiz biliriz, en azndan genel hatlaryla bilginin ne olduunu. Ama glkler tam da ayrntlar doldurmaya baladmz anda ba gsterirler. Szgelimi, bilginin kart nedir? nsann bir eyi kesinlikle bilmiyor olmas demek, insann o eyi bilip bilmediini dahi dnmyor olmas m demektir, yoksa insann o eyi gerekte bilmiyorken biliyor olduunu dnmesi mi? Yant bunlardan hangisi olursa olsun, bilmiyor olmak tam olarak nedir? Kiinin kendisine yneltilen bir soruya kar verecei yanta dair hibir dncesi olmadnda duyumsad zihinsel boluk mudur? Yoksa bundan daha olumlu bir ey midir? O kiinin bir yant bulunuyor olabilir, ama yanl bir yanttr bu. Doru da olabilir yant, ama bu olsa olsa ans eseri doru km bir kestirimdir yalnzca. Yzmz ne yana dnersek dnelim, kendimizi dal budak sarm karmaalarn ortasnda buluyor olacamz gn gibi ak. Yine de Bilgi nedir? sorusu son derece yaln grnyor. Felsefe sorularna zg bu aldatc yalnlk, ounluk istenmeyen bir etkiye yol aar. nsanlar konunun aslnda sorunun ortaya koyduundan ok daha karmak olduunu grnce, doal olarak soruyu dizgeletirmek, derli toplu bir biimde dzene koymak isterler. Ne var ki, karmaklklar incelenmeden doru dzgn yaplamaz bu. Konu felsefe konusu olmayp da bilimsel bir konu olsayd, hi kimse gecikmeden dolay sabrszlk gstermeyecektir; nk bilimde kuramlarn olgular beklemek zorunda olularndan daha ak bir ey yoktur. Hi kuku yok ki deme bir blmlemeci daha alan almas yaplmamken bir blmleme dizgesi kurulmu olduunu grnce fkeden kan beynine srayacaktr. Oysa felsefede, zerine gidilen konu hep yaamlarnn bir parasn oluturduundan olacak, insanlar bir an nce ilerleme kaydetme beklentisi iinde olurlar. Platon, ilk dnem syleimlerinin birounda bu beklentiyi de, beklentinin dkrklna urayn da olanca gzelliiyle oyunlatrmtr. Henz tam anlamyla yetkinlememi bir dzeni ele alnan grngye oturtmaya almann yollarndan birisi, bilginin ya bir zihin durumu olduunu ya da bir zihin durumu olmadn sylemekten geecektir; tpk atein bir benden durumu olduunu ya da bir beden durumu olmadn sylemek gibi. Ancak bu yalnkat yant sorunu zmez. Nitekim atei olduu ya da buna-
40
Epistemoloji
lmda olduu ynnde tek bir dncesi olmadan da bir kimsenin atei olabilir, hatta bunalmda da olabilir; ama bir eyi kesinkes biliyor olduun ynnde ak bir dncesi olmadan bir eyi bilemez-yok eer biliyorsa, bunun en azndan ok zel bir aklamas olmak zorundadr; oysa bunun dndaki baka durumlara baklacak olursa, brakn atein ya da bunalmn ne olduunu bilmeyi, kii olaand bir durumda olduunu dahi bilmez. Yine de, Bilgi bir zihin durumudur savn anmsamak, savn kendisine ayn Platonun Syleimlerinde Sokratesin karsnda konuanlarn verdii ilk yantlara yaklat gibi yaklamak yararl olacaktr. Ak ki, savn hibir deiime konu olmadan balangtaki ilk haliyle olduu gibi kalmas sz konusu deildir. Gelgelelim ayrntlara daha bir yakndan bakacak olursak, acaba savn ne lde elden geirilmesi gerekecektir? Bilgi nedir? sorusunun pek ok felsefe sorusuyla paylat bir baka zellii daha vardr. Soru ilk sorulduunda yaamla yakndan balantldr; ancak soruya verilen yant belirginletike ararlndaki o yakn balant giderek zayflayarak kopma noktasna gelir. nsanlar belli ki stnde dnmek iin vakit bulur bulmaz sormulardr soruyu, yantn kendisi ya da yantn kendisi deilse bile en azndan yantn balangc yaamlarnda bir deiiklie yol amtr. Nitekim biliyor olmaktan dolay insann tadna doyulmaz bir keyif duymasndan daha doal bir ey olamayaca gibi, gerekten biliyor olmak ile yalnzca biliyor grnmek arasndaki ayrmn zenle altnn izilmesinden de daha salkl bir ey yoktur. Eski Yunandaki ilk biimiyle kukuculuk srekli zarardan ok yarar getirmitir. Bilgi kuram kukuculuktan yararl bir etki almay yine de srdryor, ama yalnzca ilk aamalarnda. Nitekim bilgi kuramnda u veren ufak tefek ilerlemelerin, daha bir ayrntda kalan gelimelerin insanlarn yaamlar zerinde ok az bir etkisi bulunur. Hi kukusuz, bilgi stne bilgi, tpk br bilgi trleri gibi, salt kendisi iin izi srlmeye deer bir bilgidir. Ne var ki burada, ounluk felsefede karlald zere ele alnan konunun gndelik yaamdan aama aama kopuyor oluu, felsefenin glnn kanlmaz bir sonucu olarak daha batan gze alnp olumlanmayacak olursa, ykc bir o denli de dkrc olabilir. Bilgi sorununun belli bal teki felsefe sorunlaryla paylat bir baka nemli zellii daha vardr. Daha ak bir deyile sylenecek olursa, bilgi sorunu ylesine genel bir sorundur ki kendi aratrma alan iine
kendisini de katar. Nitekim bilginin ne olduunu biliyor olabileceim gibi, bilmiyor da olabilirim. Bilgi sorunuyla yakndan balantl olan doruluk sorunu da kukusuz yine bu ayn zellii sergiler. Nitekim bir doruluk kuramnn daha en bata kendisi, doru olabilecei gibi yanl da olabilir, bu demektir ki kendisi kendisine uygulanabilirdir. zellikle bu trden bir sorun son derece etin bir sorun gibi grnyor. Bilgi meselesinde, genelde bilginin ne olduunu bilebilirim yollu karmaa yoktur yalnzca; daha demin deinilmi bir karmaa daha vardr ki belli bir durumda bir eyin yle olup olmadna dair hibir dncem olmasa bile, ok ender olmakla birlikte o eyin yle olduuna dair bilgim olabilir, bildiin eyin bilgi olduunu ounluk biliyorumdur, yok yle deilse en azndan bildiim eyin bilgi olduunu dnyorumdur. te tam da bu nedenden tr kukuculuk salkldr. Genel olarak bilginin ne olduunu biliyorsam, bilgi diye grme eilimine girmi bulunduum bu tikel parann gerekten bilgi olup olmadn kendime sorabilirim demektir bu. Ancak bu karmaa glklere yol aar. Bir eyi biliyorsam, o eyi bildiimi de bilmem gerekir mi, o eyi bildiimi bildiimi de bilmem gerekir mi? yi gzel de nerede duracak bu byle? Tek tek her aamadaki zihinsel durumun birbirlerinden bamsz olarak incelenmeleri, bilgi diye tannmalar gerekir mi? Yoksa ilk aamadaki bilgiden emin olmak, peinden gelen aamalardakileri de bir sonuca balayaca iin yeterli midir? Bilginin dnml (dnl) bir yapda oluunu ly karmadan tam olarak resmetmek bir hayli gtr. Bilgi, birincisi yalnzca nesneyi yanstan, ikicisi nesneyi yanstyla birlikte birinci aynay da yanstan, bu bylece sonsuza dek geriye dnen bir aynalar silsilesi gibi olabilir mi gerekten? Kaynak: David Pears. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl. Ankara: Bilim ve Sanat, s. 13-16.
41

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Epistemolojinin tanmna ilikin bilgi edineceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir lev Olarak Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Kuram kavramn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Kuramsal Bir lev Olarak Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Logos kavramnn inceliklerini anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojinin Temel Konular ve Sorunlar ana bal altnda verilen aklamalar okuyun. Epistemolojinin alma alanlarnn ne olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin Tanm ve Kavramsal unsurlar ksmnda yazlanlar okuyun. Felsefecilerin bilginin tanmn yaparken hangi yntemi kullandklarn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Bilgi ve nermesel Doru ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. nermesel doru kavramnn ne anlama geldiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilisellik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu deyimin anlamn ve benzer kavramlardan farkn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin nan ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecilerin bu kavramdan ne anladn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Kant ve Epistemolojik Gerekelendirme ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Bu iki kavramn epistemoloji asndan neden nemli olduunu anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Norm ve Normatiflik ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Normatif ve betimleyici (veya sergileyici) olma durumlar arasndaki fark anlayacaksnz.

Sra Sizde 1 Bilim insanlar ve felsefeciler (hatta sanatlar), alglarmzla kavradmz dnyann grnyle yetinmeyip, belli kavramsal gereler ve yaplar kullanma yoluyla o grntnn ardnda neyin yatt ile ilgilenen kiilerdir. Bu anlamda, felsefe ve bilim arasnda bir benzerlikten sz etmemiz olas grnmektedir. Biyolojiden bir rnek vermek gerekirse, hayvanlarn kendilerine benzeyen yavrular dourarak oalmalar ve trlerini devam ettirebilmeleri olaan bir gzlemsel durumdur. Gzlem, bize bir hamile bir dii kedinin bir sre sonra kedi yavrular dourduu bilgisini verir. Ancak alg veya gzlem, bu olgunun derinliklerine inerek Nasl? sorusuna bir yant sunamaz. Genetik bilimine dndmzde, yavru kedilerin neden dii ve erkek (yetikin) kedilere benzedii konusunda ilgin bir aklama elde ederiz. Buna gre, bir tre ait hayvanlar trsel zelliklerini genler dzeyinde ve molekler dizilim dzenleri sayesinde bedenlerinde tarlar ve bu kodlar veya ifreleri yeni doan yavrularna aktarrlar. Bu yzden, dii ve erkek kediler iftletiklerinde ortaya kacak yavrular sincaplara veya fillere deil, biyolojik anne ve babalarna benzer. Bu rnekte de grld gibi, algda karmza kan durumlarn aklamas genel olarak algsal dzeyde olmayabilir. O yzden bilim adamlar, kuramsal dzey diyebileceimiz bir zeminden dnyaya yaklaarak farkl bir bak getirmeye abalarlar. Felsefecilerin temel hedeflerinden biri de, algsal dzeyde karmza kan olgulara st dzey bir bakla bakabilmek ve dnsel dnyamz zenginletirecek perspektifler ve aklamalar sunabilmektir. Tm farkllklarna ramen, bilim ve felsefe nemli bir ortaklk barndrr. Sra Sizde 2 Bilginin tanmlanmas ve bilginin olanakllnn sorgulanmas epistemolojinin ura alan iinde yer alan ilevlerdir. Ancak bu iki ilev arasnda ilgin bir fark bulunduu sylenebilir. Bilgi kavramnn tanmlanmas ve ak hle getirme abas, sorgulama nesnesi olan bir kavramn derinliklerine inerek onu net bir ekilde gzler nne sermeyi hedefler. Benzer bir dnceyi, bilginin kaynaklarnn felsefi olarak aratrlmas iin de syleyebiliriz. Ancak, bilginin olanakl olup olmadnn soruturulmas daha st dzey ve ok daha kkten bir sorgulamay gerekli klar. Bylesi bir sorgulamann tp, ziraat, hukuk, emlaklk gibi alanlarda ve-
2. c
3. e
4. d
5. e
6. c
7. d
8. c
9. b
10. d
42
Epistemoloji

ya sektrlerde bir yerinin olmad aktr. rnein, bir avukat ura alannn varlna ve olanakllna ilikin derin sorular sormaz veya kuramsal kayg tamaz. Bir doktorun aklna la gerekten var mdr? veya Tp bilimi olanakl mdr? gibi sorular gelmez. Bu adan bakldnda, felsefi sorgulamalarn baz eitlerinin olduka benzersiz olduu sylenebilir. Felsefe, hem kavramsal aydnlatma abasnn yrtld hem de kavramsal aratrmalarn konusu olan unsurlarn varlnn veya geerliliinin sorgulanabildii bir alandr. Bu konuya nmzdeki nitelerde deineceiz. Sra Sizde 3 nceki nitede insan bilgisinin ayrt edici zellikleri zerinde durmutuk. O balamda logos kavramnn kritik bir ilevi olduunu belirtmitik. Logos, insan aklnn ve aklc srelerin kullanlmasn gerektirir. imdi, bu dnceleri kant kavram ile ilintilendirelim. nsanlar nermesel olarak bilgi edinirken, bilgilenme sreleri nemli bir oranda kantsal destek ve gereke ierir. Yarn hava saanak yal olacak bilgisine sahip olduumuzda (burada, ertesi gn gerekten yamur yadn ve hakl ktmz varsayalm), bu bilginin zihnimizde nasl uyandn dnelim. Eer meteoroloji biliminin ilerlemi olduu bir toplumda yayorsak, televizyonda hava durumunu izlemek bu bilgiye ulamamz salayabilir. te yandan, hava tahmin teknolojisinin ok gelimedii bir toplumda bile, bulutlarn dikkatlice incelenmesi ve bulut younluunun ve renginin yorumlanmas gibi basit yntemler kullanarak tahmin yapmak olanakldr. Hem normal algsal durumlarda hem de daha karmak bilgilenme durumlarnda biz kantlar ve gerekeler yoluyla i grrz. Elbette kantlarn ve gerekelerin kullanmnn hayvanlarda -en azndan insanlarda olduu hliyle- bulunmad aktr. Bu perspektiften bakldnda, kantlarn ve gerekelendirme srelerinin aklclkla veya logos la balantl olduu rahatlkla sylenebilir. Alcoff, L. M., editr (1999). Epistemology: The Big Question. Oxford: Blackwell Publishers. Cen, A. K. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi. Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, stanbul: M.E.B. Yaynlar. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routlegde. Pears, D. (2004). Bilgi Nedir? eviren: Abdlbaki Gl, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing Company. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall. Williams, M. (2001). Problems Of Knowledge: A Critical Introduction To Epistemology. Oxford: Oxford University Press.
3
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilecek, Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) neden nem tadn aklayabilecek, Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilecek, Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne olduunu aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Sokrates ncesi Tikel Tmel dea Episteme (bilgi) Doksa (kan) Tz Ontoloji Gereklik
erik Haritas
GR SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA IKII PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ
Epistemoloji

GR
Her ne kadar epistemoloji felsefenin insan bilgisi zerine odaklanan dal olsa da, bilgi felsefesinin en kritik soru ve sorunlarndan bazlar tartmay daha geni ve kapsaml bir zeminden yrtmeyi gerekli klar. O yzden, bu nitede epistemolojinin merkezcil sorunlarnn tartma erevelerine farkl bir yoldan yaklaacaz ve felsefenin en temel alanlarndan ikisi olan epistemoloji ile metafizik arasndaki ilikileri gzden geireceiz. Bu tr bir irdelemeye neden gerek olduu sorusu doal olarak akllara gelebilir. Bu sorunun yant, yalnzca, bilgi ve varlk konularnn kavramsal adan nemli bir balant iinde olmas deildir. Daha temel olarak, tarihsel bir gzle bakldnda, metafizik irdelemelerin felsefenin doum noktasnda ok zsel bir yer tuttuu grlr. Bu anlamda, Batda epistemolojik sorularn sorulmaya balad dnemde felsefenin genel havasnn nasl olduunu ve tartma zemininin hangi dnsel dinamikleri ierdiini incelemek, bu kitaptaki hedeflerimiz asndan yararl olacaktr.
SOKRATES NCES DNEMDE VARLIK SORUNSALININ ORTAYA IKII

Bat Felsefesi tarihinde 2500 yl kadar geriye gidip kkleri incelediimizde, Eski Yunann ilk dnrlerinin zellikle belli bir konu zerinde kafa yorduklarn ve zm retmeye altklarn grrz. Bu nemli ve kritik konuya, genel olarak, varlk sorunsal adn verebiliriz. Varlk konusu, daha ok felsefecileri ilgilendiren ve gnlk yaamn ak iinde insanlarn bir sorun olarak akllarna en son gelecek konulardan biridir. Gndelik ilevlerimiz iinde srekli olarak fiziksel nesnelerle yani var olan somut eylerle evrili durumda bulunuruz. Bunun neden ilgin bir felsefi tartmaya yol aabileceini anlamak ilk bata biraz zor gelebilir. Bu blmde varlk sorunsalna bir giri yaparak konuyu ak hle getirmeye alacaz.
Felsefenin Balangc: Merak Duygusu

Yrtmekte olduumuz tartmann felsefi arlnn hakkn verebilmek iin biraz farkl bir tarihsel yk ile konuya yaklaalm. inde yaadmz yzylda, bilimin ve teknolojinin gelmi olduu ileri dzey nedeniyle, doaya veya evrene kar hayret veya hayranlk duygularmzn fazlaca trplendii bir kltrel atmosferde
46
Epistemoloji
Eski alarda insanlarn evrene yaklamlar daha fazla aknlk duygusu ieriyordu.
yayoruz. Bilimin, inceledii nesneleri gizemli varlklar olmaktan karp bildik nesnelere dntrebilmesinin bir sonucu olarak, dnyaya ilikin genel algmzn kkten bir ekilde dnm olduunu syleyebiliriz. Evrene dair inceleme ve aratrmalar hlen kesintisiz bir ekilde devam ediyor olsa da, kozmos artk bizim iin eski alardaki bilgi dzeyiyle karlatrldnda grece olarak epeyce bilindik ve anlalr bir durumdadr. Gkyznde gzlemlediimiz Gne ve Ay, birer tanr veya mitolojik karakter olmaktan km, ada insan asndan yalnzca birer fiziksel nesne konumuna gelmilerdir. Newtonun fiziinden bu yana biz uzayda geerli olan yasalarn dnya zerinde geerli olan fiziksel yasalardan temelde farkl olmadn biliyoruz. Baka bir rnek vermek gerekirse, elementler konusunda kaydedilen gelimeler, yalnzca dnya zerindeki cisimler zerine deil, gnein kimyasal yapsna ilikin de bilgilenmemizi salamaktadr. Bununla birlikte, bilim ve teknolojinin gerekletirdii baarlarn biz insanlarda doaya ynelik ok yaygn bir ainalk ve bilindiklik duygusu uyandrd da not edilmelidir. Bilimsel gelimilik asndan ilkel olduunu dndmz uygarlklardan farkl olarak, modernlemi insan topluluklar, aknlk ve hayret duygularn belli bir oranda yitirmi durumdadr. Bu durum bir benzetme ile ortaya konulabilir: Nasl bir ocuk byyp rendike ve olgunluk dzeyi ykseldike evresine ilikin merak, korku, hayranlk ve aknl azalmaktaysa; eski alarn grece olarak basit grnen biliminden moden alarn bilimsel dzeyine gelindiinde de, evremizdeki evrene daha belirgin bir stnlk yaklamyla ve allmlk duygusuyla bakmaya baladmz sylenebilir. Elbette bu saptamalar yapmamzn nedeni modern bilimin kimliine ve rnlerine ynelik yarglarda bulunmak deil. Burada, daha genel bir felsefi bak ve yorum getirme amacn gdyoruz. imdi, yukarda ifade edilen dncelerin nda, Eski Yunan felsefesinin ilk dnemlerine dnelim ve o dnemde yaayan insanlar asndan evrenin nasl bir grnm sunduunu anlamaya alalm. Aldmz ada eitimin bize sunduu kavramsal erevenin zerimizdeki etkisi son derece gl olduu iin, edindiimiz koullanmalardan syrlp farkl bir perspektiften olaylara bakmak biraz zor olsa da, Eski Yunanda yaayan bir insann bak asndan dnyay grme ynnde bir deneme yapalm. Diyelim ki, fiziksel bilimlerin ok gelimedii ve sizi saran evrene ilikin fazlaca bilgi sahibi olmadnz bir zamanda yayorsunuz. Astronominin kritik bulgularnn henz ortada olmad ve rnein, teleskopla gkyzn inceleme olananzn bulunmad bir dnyada olduunuzu dnn. Dahas, byle bir durumda, bilim insanlarnn dnyay dardan izleme olana da olmad iin, Ay ve Gne gibi gkcisimleri ile dnyamz arasndaki konumsal ilikiyi de tam olarak anlam deilsiniz. evrenizde meydana gelen doal olaylara dair gndelik algnz ve genel tepkiniz nasl olurdu? Bu soruyu, yukarda szn ettiimiz ocuksu baka dnerek yantlamaya alalm. O dnyada, srekli olarak aydnlk (gndz) ve karanln (gece) birbirini izlediini grrdnz. Bu dzende hi bir aksama olmadna ve, rnein, gndzn ardndan gecenin gelmemesi gibi bir durumun gereklemediine tank olurdunuz. Her sabah ufukta sar ve parlak bir cisim belirir, gkte belli bir mesafe kat eder, ardndan da belli bir sre sonra ufkun baka bir blgesinde yok olurdu. Bu parlak cisim n ve snn artmasna neden olduu iin ona byk bir nem atfederdiniz. Dahas, gece olunca karanlk gkyznde parlak kk klarn yanp sndn grrdnz. Ve btn bunlarn ardnda neyin yattn anlama ynnde, hikyeler ve sylenceler retmenin ve aknlkla izlemenin dnda, yapabileceiniz fazlaca bir ey olmazd. O yzdendir ki,
47
Eski Yunann dnrlerinden bazlar Yldzlarn aslnda gkteki delikler olduunu, gkyznn arkasnda bir k kaynann bulunduunu ve o deliklerden k szdn hayal etmilerdi. Bu fikir u an bize olduka gln gelebilir. Ancak, yalnzca izleme ve imgelem gcn kullanmann dnda fazlaca bir bilgilenme yntemine sahip olmayan bir insan topluluu iin bylesi inanlarn ok tuhaf veya yersiz olduunu syleyemeyiz. O hlde, eski dnem insanlarnn Gnee ve Yldzlara bakarken bizden olduka farkl bir bilisel ve duygusal konumda olacan yani uzaydaki cisimler konusunda daha az bilgi sahibi olup, daha fazla aknlk, korku ve hayranlk yaadklarn tahmin etmek zor deildir. Bunlara ek olarak, eski alarda yaayan insann doann iinde (yani, yeryznde) gerekleen deiimleri de ilgiyle izlediini dnebiliriz. Gksel cisimlerin devinim dzenlerinden farkl olarak, yeryznde gerekleen olaylar bir bitimlilik hli iindedirler. Yeryznde balayan hi bir fiziksel srecin sonsuza dek devam edeceini dnmeyiz. Bu nedenle, ocuksu bir ilgiyle doaya bakan bir insan, deiimi ve sonlu olmay dnyann bir gerei veya kural olarak grecektir. Eski alarda yaayan insanlar, evrelerindeki canllarn nce doup sonra gelimelerini ve nihayetinde ortadan kalkmalarn gzlemledikten sonra, bu olgunun gizemi zerine varsaymlar retmeye balamlard. Elbette deiim yalnzca canllar iin deil, canszlar iin de geerli bir kuraldr. Fiziksel nesnelerin tm zamanla anr ve ypranr; rnein, bir sandalyenin sonsuza kadar dayanklln korumas olanakszdr. Bu rnekleri oaltmamz ve genellememiz mmkndr: inde yaadmz dnyada deiim evrensel bir kural olarak grnr.
Doay gzlemlediimizde, nesne ve olaylarn deiim iinde ve sonlu olduklarn fark ederiz.
Deiimin Felsefi Adan rdelenmesi ve Varlk Sorunsalnn Ortaya k

Eski Yunann ilk dnrleri doal meraklarn yaln gzlemlerle birletirerek nemli baz sorular gndeme getirmilerdir. Gzlemledikleri olgular ve onlardan kardklar sonular basit grnmekle birlikte, ok kritik felsefi noktalar iermektedir. Etrafmzda grdmz eylerin hibiri ok eskiden yoktu; ve ok uzak bir gelecekte de u an olan nesnelerin tm yok olacaktr. Doada var olan eylerin hepsi geicidir, bitimlidir. Bu olaan saptamalarn zerinde biraz dnmekte yarar var. Bizi saran evrende srekli deiimin dnda kalc veya sabit hibir ey yoktur diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant vermek kolay deildir nk her eyin gelip geici olmas fikri bizim kozmos anlaymzla tam olarak rtmemektedir. oumuz evrenin uuup kaan, bir temeli olmayan kesitlerin toplamndan ibaret olmad gibi bir kanya sahibiz. O yzden, evrendeki nesnelerin ortaya kp yok olmalarnn veya srekli olarak deimelerinin ardnda bir dzen veya ilke arayna girmek anlalabilir bir tavrdr. Tm deiimlerin ardnda deimeyen bir unsurun veya unsurlarn olmas gerektii dncesi Eski Yunann erken dnem felsefecilerinde ilk ifadelerini bulmutur. O hlde, Bat Felsefesinin balang noktasnda sorulan temel soru, doadaki deiimlerin ardnda yatan ve deiimlere temel tekil eden deimeyen unsurlarn veya aklayc ilkelerin ne olduuyla ilgilidir. Bu balamda akla u soru gelebilir: Eski Yunanda karmza kan bu dnsel abay, aklama potansiyeli tayan dier toplumsal/dnsel ilevlerden ayran tam olarak nedir? Ne de olsa, eski uygarlklarn mitolojileri ve efsaneleri de dnyevi olgularn ardnda yatan nedenleri aklamaya ynelik ifadelerle doludur. rnein, Eski Yunan mitolojisinde Olympos tanrlar arasnda geen olaylar, onlarn ruh hlleri, i ekimeleri, bir e-
Eski Yunanda varlk ve deiim sorunlar birbirine paralel olarak ortaya kmtr.
Bat Felsefesinin balarnda sorulan nemli bir soru, deiimlerin ardnda yatan deimeyen unsurlar ve ilkelerle ilgilidir.
48
Epistemoloji
Sokrates ncesi olarak da bilinen dnemde, Yunan felsefesinin ilk dnsel tohumlar atlmtr.
Atom teriminin Yunanca orjinali olan atomos, blnemez anlamna gelir.
kilde dnyasal sonular veren, dnyann gidiatn belirleyen ve lmller iin bilinmezlere k tutan oluumlardr. Ksacas, mitoloji de bir tr anlamlandrma ve aklama abasna karlk gelir. yleyse, felsefeyi ayrcalkl klan zellik nedir? Eski Yunann ilk dnrlerinin ilevlerini farkl klan ok nemli bir zellik, onlarn gzlemleyebildiimiz deiimleri ve olaylar aklarken, efsanelerden ve mitolojiden farkl olarak, tek tek olgulara veya durumlara deil genellemelere bavurmalardr. O yzden, bu dnrler daha genel bir perspektiften bakarsak Bat dnyasnda hem felsefenin hem de bilimin balang noktasn temsil ederler. Bilimsel abann en belirgin zelliklerinden biri bilimin sunduu aklamalarnn evrenselliidir. Yer ekimi Kanununu bilimsel klan bir zellik, onun sonularnn dnyann belli blgelerinde deil her tarafnda geerli olmasdr. Felsefe kapsamnda retilen kuramsal aklamalar da bu zellii paylarlar. Bu noktada, felsefecilerle ve onlarn abalaryla ilikilendirdiimiz genelleme ve genel aklamalar getirme kavramlarn tarihsel rneklerle biraz somutlatralm. Deiim iinde deimeyenin ne olduunu saptama abasna giren ilk felsefeciler, var olan eylerin ardnda yatan temel unsurun veya ana ilkenin ne olduuna ilikin farkl grler ileri srmlerdi. Thales her eyin kaynann su olduunu, Anaksimenes ise havann en temel element olduunu savlamt. Bu dnce Empedokles ile bir aama ileri gitmi ve Empedokles nesnelerin ve deiimin temelinde drt elementin yattn iddia etmiti: toprak, su, hava ve ate. Demokritusun ban ektii atomcular ise grnr nesnelerin yaptalarnn gzle grnmeyen atomlar olduunu ve dnyamzdaki her oluum ve deiimin atomlarn birleip ayrlmalarnn bir sonucu olduunu ne srmt. Bu kuramsal giriimlerin ortak noktasn grmek zor deildir. Birincisi, Eski Yunann yukarda rneklerini verdiimiz erken dnem dnrlerinin tm dnyasal olgular aklayacak genel nitelikteki ilkelere ulamaya abalamlardr. Bir anlamda, az saydaki ilkeyi veya aklayc temel unsuru kullanarak, ok sayda olguyu aklamay hedeflemilerdir. kincisi, bu dnrler aklamalarnda ounlukla doast veya mitolojik unsurlara bavurmadan, insann dnyasna ait kavramlar kullanmay tercih etmilerdir. Ksaca dersek, kltrn mito-poetik (yani mitolojik ve iirsel) unsurlarn deil, logosu esas almlardr. Bu dnrlerin fikirlerinin hem bilimin hem de felsefenin balang noktasnda yer almalarnn esas nedeni budur. Bu balamda, gze grnenler ile gze grnenlerin ilkesel temeli kavramlar arasndaki ayrmn zerinde durmak gerekiyor. rnein, atom dncesi bu ayrm ok ak bir ekilde sergiler. Fiziksel nesnelerin dnyasnda meydana gelen oluumlar ve deiimler bizim dorudan gzlemlediimiz olgulardr. Bu olgularn meydana gelmesinin nedeni olan atomlar ise, Eski Yunandaki atomculuk gz nne alnrsa, hi bir ekilde deneyimleyemeyeceimiz fakat akl yoluyla bulabileceimiz temel elementler veya ilkelerdir. Gndelik yaamda, dorudan alglarn hedefi olan nesnelerin daha gerek olduunu varsaymamz anlalabilir bir yaklamdr. Ancak bilimsel veya felsefi irdelemeler ortaya daha farkl bir tablo karabilir. rnein, hem Eski Yunandaki atomculuun hem de modern atomcu kuramlarn bize syledii, fiziksel bir nesnenin asl yapsnn insanlara grnd gibi olmad ve nesnelerin esas olarak boluk ve bolukta hareket eden kk paracklardan ibaret olduudur. Bu bilimsel veya felsefi dncenin kkeninde, Eski Yunann deien-deimeyen sorunsal yatmaktadr: Doadaki nesneler oluur ve yok olurlar; nesnelerin temel elementleri veya varlksal ilkeleri ise kalc niteliktedir. Eski Yunanda varlk sorunsalnn ortaya kmasnn arka plann ksaca incelemi olduk. imdi bu sorunu veya irdeleme konusunu daha somut ve ak bir e-
49
kilde ifade edebiliriz: Her ne kadar insanlar kendilerini deien dnyann bildik nesneleri ve olgular ile sarlm durumda buluyorlarsa da, insan akl (veya logosu) felsefi bir sorgulama yrtp, deiimin ardnda yatan ilkeleri ve/veya gerekten var olan eyi anlamaya da ynelebilir. Bu aba, felsefede metafizik olarak bilinen alann ortaya kmasna neden olmutur. Metafizik alannn ayrntlarna, varlk kavramnn inceliklerine ve bunun epistemoloji ile olan ilgisine bu nitenin ilerleyen blmlerinde tekrar dneceiz. lk olarak, Eski Yunann felsefi anlamda en tepe noktasn oluturan Platon ve Aristotelesin kuramlarn ksaca inceleyip, bu iki byk dnrn felsefe tarihinde neden ok temel ve zel bir yere sahip olduklarn anlamaya alalm.
PLATON VE ARSTOTELESN FELSEFELERNDE VARLIK SORUNSALI

Antik dnemin ilk dnrlerinin baka bir deyile, Sokrates ncesi dnemde fikir reten felsefecilerin ortak bir zellii, doann dzeninin anlalmas sorunsalna gsterdikleri zel ilgidir. Sokratesle gelen nemli bir deiim ise, insann etik varl ve yaama biimi konularnn felsefede n plana kmaya balamasdr. Etik ve politik konular, Sokratesi izleyen Platon ve onun rencisi olan Aristoteles iin de ok byk nem tarlar. Buna karn, Sokrates-Platon-Aristoteles izgisi, Sokrates ncesinde ortaya kan ve yukarda ksaca incelediimiz esas bir konu zerine fikir retmeye ve oradaki tartmalar ileri tamaya devam edecektir. Bu esas konu, genellik sorunudur.
Platon ve Tmeller Kuram

Sokratesin dikkatimizi ekmeye alt nemli bir nokta, bir kavramn rneklerinin o kavramn kendisine elenik olmad dncesidir. Kavram, algyla deil aklla anlalr. Her ne kadar Sokratesin sorgulamalar insanlar zihinsel uyuukluktan kurtarmaya ve bilgi eksikliklerini gstermeye ynelmi olsa da, onun rencisi olan Platon olduka farkl bir felsefi kaygyla hareket etmitir. Platonun temel amac yalnzca dnsel sorgulamay srdrmek ve kavramlar konusunda insanlarn cahilliklerini sergilemek deil, onun da tesinde, byk apta bir felsefi kuram veya model sunmaktr. Atinallarn son derece haksz bir yarglama sonucu hocasn lme mahkm etmelerinden ok etkilenen Platon, bu gibi olaylarn yaanmamas iin, devleti ynetenlerin evrensel ilkelerin bilgisine ynelmi kiiler ksaca, filosofoi olmas gerektiini savlamtr. Bu amaca ynelik olarak Platonun savunduu kuram, tmeller kuram olarak bilinir. Felsefe tarihini derinden etkilemi olan bu kuram imdi ana hatlaryla ksaca gzden geirip anlamaya alalm. Bu nitenin nceki blmlerinde, ilk felsefecilerin doaya egemen olan genel ilkeleri kefetme abasna girdiinden sz etmitik. Platonun felsefesinin de bu ynde bir giriim olduunu ancak kapsam ve derinliinin ok daha byk olduunu belirtebiliriz. Platoncu bir gzle bakarsak, evremizde alglamakta olduumuz nesneleri belli kategoriler (cinsler, trler, vb.) altnda toplayabilmemiz, olduka ilgin ve aklamay gerektiren bir yn iermektedir. Bu noktada, tartmay daha ileriye tayabilmek iin, sradan bir varlksal-dilsel duruma felsefi bir gzle bakarak sradan olmayan bir yorum getirelim. evremizdeki fiziksel nesnelerin her biri kendi balarna var olan ayr nesneler olsa da, onlarn ne olduklar sorusu gndeme geldiinde tek tek nesnelerin kendilerinin tesinde baz unsurlara bakmamz gerektii aktr. rnein, tam karmda duran bir nesneye parmamla iaret ediyorum ve te bu! kelimelerini sylyorum. Bu elbette hi de aydnlatc bir
Platonun kuram kavramlarn varlksal ve bilgisel nemini ortaya koyar.
50
Epistemoloji
Tikel deyimi tek tek nesneler, tmel ise genel kavramlar iin kullanlr.
Tikel ve tmel z Trke deyimlerdir. Anadolunun belli blgelerinde tike deyimi tek bir para anlamnda kullanlr. Tmel deyimi tm kknden gelir ve felsefeciler iin byk neme sahiptir.
betimleme deildir. te yandan uradaki gemi ifadesini kullanrsam durum tamamen deiir. te bu! ifadesinden, trlerin (veya cins isimlerin) kullanmna gei byk bir fark yaratr. Yrtmekte olduumuz tartmann varlk ve bilgi konularnda neden ok ilgin baz sonulara gebe olduunu anlamak iin somut bir rnek zerinde duralm. Diyelim ki, bizimkine ok benzeyen olanakl bir dnyada, ayn bizimkinde olduu gibi, insanlar (rnein, Mustafa Kemal Atatrk), hayvanlar (rnein, Minno) ve baz yerler (rnein, Ankara) zel isim alabilmekteler. Ancak, bizimkinden farkl olarak, o dnyada cins isimlerin hi kullanlmadn varsayalm. Mutfamdaki bardaklardan her birinin Hakan veya Yasemin gibi bir ad olduunu dnelim. Ayn durumun, dnyadaki kular, elektrik direkleri, eller, vb. iin de geerli olduunu kafamzda canlandralm. Byle bir dnyada tahminen bilgi ve iletiim son derece zor olurdu. rnein, bir insan kimsenin daha nce grmedii ve isim takmad bir am aacn grp dierlerine anlatmaya kalktnda, elinde fazlaca bir iletiimsel gere bulunmayacakt. Bylesi garip bir dnyann dilsel dzeni bizimki ile karlatrldnda aradaki byk fark kolayca ortaya kar. Bir krmz karanfil ifadesini kullanan bir kiinin verdii bilgiyi kolayca alrz nk nasl bir nesneden bahsettii hemen kafamzda canlanr. Peki, bu rnekte anladmz ve bildiimiz ey nedir? Aka grlecei gibi, anladmz ve bilgisine ulatmz ey krmz ve karanfildir. Baka bir deyile bilgi, genel deyimler veya cins isimler ile tanmaktadr. Bunu daha iyi anlayabilmek iin, tikel ve tmel kavramlarn net bir ekilde tanmlayalm. Tikel, nesnelerin tekliini ve kendileri olma durumunu ifade etmek iin kullanlr. Tmel kavram ise, tikelleri tanmlayan tr adlar ve tikellerin edindii nitelikler iin kullanlmaktadr. rnein, bu satrlar okuyan insanlarn her biri, bahemdeki ceviz aac, vazomdaki krmz karanfil ve Mars gezegeni tikel birer nesnedir. nsan, aa, karanfil, krmz ve gezegen ise tmellerdir. Elbette, doadaki nesneler sz konusu olduunda tmellerle tikeller fiziksel olarak ayrlabilir eyler deillerdir. Masamdaki vazonun iinde duran karanfilden krmz rengini (veya renk zelliini) karp alamazsnz. Benzer ekilde, karanfil adn verdiimiz tr, nesnelerden kopuk bir hlde kp kendi bana evrende dolaamaz. Her tr ve zellik kendini nesneler zerinde veya onlara bal olarak gsterir. Buna karn, felsefi zmleme ve aklama abalarnn bir paras olarak, tmellerin ve tikellerin varlksal konumlarn veya ilevlerini kavramsal olarak ayrp irdeleyebiliriz. Platon ve Aristotelesin bu alanda yapt irdelemeler ok kritik bir nem tar ve kendilerinden sonra gelen dnce biimlerini felsefenin her alt alannda ok byk bir oranda belirlemilerdir. Bu konuyu biraz daha derinlemesine irdeleyelim. Nesnelere verilen isimler sz konusu olduunda biz hem tikel hem de tmel boyutta hareket ederiz. zel isimler (rnein, Atatrk) tikellere zgdr ve ilkece evrende bulunan tek bir nesneye yneliktir. Buna karn ben iaret parmam birden ok nesneye uzatarak insan kavramn kullanabilirim. Benzer ekilde, krmz, ar, uzun gibi nitelemeler ok sayda nesneye uygulanabilir. Ancak bu nasl olanakl olmaktadr? Krmz tektir, ama birden ok eyde bulunabilir. Tek olan bir eyin ayn zamanda ok olmas, Platonun da dikkatini ektii gibi, kafa kartrc bir yn tamaktadr. Birbirinden farkl tikel varlklar iin ayn tanmlayc ifadeyi kullanmamz nasl olanakldr? Platonun buna verdii yant znde udur: rnein, bizim domates olarak bildiimiz farkl nesneler iin ayn cins ismi (domates) kullanmamz o nesnelerin
51
domates olma adn verebileceimiz evrensel bir zellii ilerinde barndrmalar yznden olanakldr. Doal olarak, tek tek domatesler ayrntlarda birbirlerinden farkl olabilir; bazlar ezik veya zedelenmi veya yamru yumru iken bazlar daha parlak ve ekici bir grnm arz eder. Ancak ayrntda birbirlerinden ok farkl olan domatesler, her eye ramen, domates olma kstasna uyduklar iin bu ad almlardr. Bu domates olma veya domates-lik durumunun, tikel domateslerin bana gelebilecek olaylardan genelde bamsz olduunu da not etmeliyiz. Tek tek domatesler dnyada var olur ve sonra dnya zerinden kaybolurlar. Bazlar doal yollardan bozulur, bazlar da baka canllarn besini olurlar. Tm bu deiimlere karn, bizim farkl nesnelere domates adn vermemize olanak salayan domates olmann tanm veya kavram ise deimez. Ben domatesler zerine younlap onlarn genel olarak ne olduunu anlamaya alrsam, zihinsel bir hedef olarak belirlediim ey u ya da bu domates olmaz; ne de olsa onlar tikel nesnelerdir ve o nesnelerin tikel nitelikleri ve rnein, tikel kusurlar vardr. Benim bir eyin ne olduunu anlama abamn nesnesi o eyin dnyadaki rneklerinden ziyade, onun kavramdr. O yzden bilgi, en kritik anlamyla, kavramlara veya tanmlara ynelmek durumundadr. Elbette dnyadaki domatesler zerine yarg retebilmek de bir tr bilgilenmedir. rnein, te krmz bir domates veya Bu domates tezghtaki dier domateslerden daha olgun gibi gzlemlerde bulunabiliyorsam, bu dar bir anlamda takdir edilebilecek bir zihinsel baardr. Ancak Platona gre, insan aklnn bilgi ve kavrama adna gerekletirebilecei esas baar, dnyada domateslerin ve dier nesnelerin hangi durumda ve ne zelliklerde olduunu gzlemlemek deil, tmellerin veya kavramlarn bilgisine ulamaktr. Bilgisine ulalacak tmellerin (ki bunlarn deimeyen eyler olduunu syledik), gzlemlenen dnyann iinde olamayaca aktr. Dnyada domateslerin, insanlarn, masalarn, erdemin, iyiliin, gzelliin yalnzca mkemmellikten uzak rnekleri vardr. Dnyamz zerinde, daha nce de zerinde durduumuz gibi, deiim ve bitimlilik esastr. Fakat bir kavram bozulup yaamn sonlandrabilecek bir ey deildir. nsan bilgisine ve anlayna temel tekil eden bu deimezler iin Platon idea ve form (biim) deyimlerini kullanmtr. rnein, dnyamzda insanlarn, atlarn, ve erdemin rnekleri bulunabilir. Ancak insan ideas, at ideas ve iyilik ideas deimeyen eyler olarak doann dnda olmaldr. Deiken dnyamzda bir nesnenin at olmas, onun at ideasn barndrmas yznden mmkndr. Bu idealar veya formlar daha nce tanmladmz bir deyimi kullanrsak yeryzndeki nesnelerin at olmasnn normunu salarlar. Bu balamda, ideann hem varlksal hem de bilgisel anlamda nasl belirleyici olduuna dikkat etmekte yarar var. dealar tikel nesnelerin belli trden eyler olmalarnn varlksal koullarn sunarlar. Doadaki bir domates, domates olarak varlk alannda belirebiliyorsa, bunun nedeni deimeyen ve yok olmayan domates ideas yzndendir. Bu, iin ontolojik (yani varlksal) tarafdr. te yandan, eer biz doadaki bir nesneyi domates olarak niteleyebiliyorsak ve ona dair bilgilenme abasna girebiliyorsak, bunun da nedeni domates ideasnn var olmas ve bizim bilgisel olarak ona ynelmemizdir. Bu da iin epistemolojik (yani bilgisel) boyutudur. Platonun varlk tasarmnda arpc olan bir nokta, onun varlksal hiyerariyi kurgularken, irdelemeyi asl ve kopya kavramlar zerinden yrtmesidir. Bunu yle bir rnekle anlayabiliriz. Eer ben bir arabann binlerce fotorafn eker ve yal boya resimlerini yaparsam, bunlarn hepsinin birer kopya olarak arabaya ait olduu ve onun grnmn yansttn dnebilirim. Ancak nihayetinde gerek olan arabadr, onun resimleri ise ne kadar baarl ve gereine yakn
Platon idealarn veya tmellerin doann iinde yer alamayacan savlar.
52
Epistemoloji
olsalar da birer kopyadr. Arabann kendisi ile kopyalarn kartrmak veya kopyalar asl araba sanmak olduka gln bir hata olurdu. Platona gre, herhangi bir eyin ideas ile onun dnya zerindeki rneklerini kartrmak da bu trden bir hatadr. O yzden Platon varlk hiyerarisinde en alta kelimenin tam anlamyla kopyalar (yani, sudaki yansmalar, fiziksel nesneleri tasvir eden sanatsal almalar, vb.) koymutur. Varlksal deer sralamasnda bunlarn bir stnde, fiziksel dnyann alglar araclyla kavranabilecek nesneleri (yani doadaki nesneler) gelmektedir. En tepede ise akl yoluyla kavranabilecek ideal ve deimeyen varlklar, yani matematiksel nesneler ve idealar bulunmaktadr. Bir insan fiziksel (yani deiken) bir nesneyi algladnda belli bir bilgilenme durumu iindedir. Ancak bilginin nihai hedefi kopya deil, asl olan varlktr. Baka bir deyile, bilgi esas olarak kavramn rneklerine deil, kavramn kendisine ynelmek durumundadr. Platon felsefesinin en arpc sonularndan biri budur.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
En yakn arkadanz dnn. O, tikel (tek ve belli) bir varlktr. imdi onu kendi keliSIRA SZDE melerinizle tarif etmeye aln. Bu altrmay yaparken tmellerin iin iine nasl girdiine dikkat edin. Bu deneme tmellerin nemini daha iyi anlamanza yardmc olacaktr.
DNELM
Platon ve Epistemoloji
Bu deerlendirmelerin nda Platonun felsefesinin bilgi ve epistemoloji S O R U kavramlarna nasl yaklatn ak bir ekilde ifade edebiliriz. kinci nitede epistemoloji alann tantrken, deyimin kendisinin bilgibilim veya bilgikuraDKKAT m gibi anlamlara gelebileceini, ancak bu yargnn belli nitelemelere ve aklamalara gereksinimi olduunu belirtmitik. Epistemolojiyi sistematik bir ekilde uygulayan SIRAbir alan olarak kimliklendiren ilk dnr olan Platon asndan ve SZDE bakldnda, bilginin dier bilisel hllerden ayrlmas hassas bir konu olarak karmza kmaktadr. AMALARIMIZ Platon, bizim gndelik kullanmmzdan olduka farkl bir ekilde, bilgi (episteme) szcn idealarn bilgisi olarak ayr bir statde tutmu ve normal algsal yollardan Aedinilen bilgi iin kan (doksa) deyimini kullanmtr. Bu aK T P dan bakldnda epistemoloji deyimini bilgibilim anlamnda kullanmak anlalr olsa da, Platonun bu kelimeye felsefi olarak nasl bir anlam yklediini kaydetmemizTgerekmektedir. Her insan bakma ve grme yoluyla kan sahibi olabiELEVZYON lir. Ancak Platona gre yalnzca bilgelik arzusu olanlar, yani felsefeciler, epistemeye ulamaya alrlar. Tmellerin veya idealarn bilgisi gerek bilgidir. Platonun varlksal ve bilgisel kuram, Thales gibi Eski Yunann ilk felsefeciNTERNET lerinin el yordamyla balattklar felsefe serveninin olgunlat ok temel bir noktay temsil eder. Bir dier nemli durak noktas olan Aristotelesten bir sonraki blmde bahsedeceiz. Bu balamda, not etmemiz gereken daha genel bir konu, Platonun devleti ynetecek krallarn, yneticilik yapabilmeleri iin, epistemoloji yeteneklerinin olmas gerektiini dnmesidir. Sradan insanlar erdemin, dorunun, adaletin ve benzeri kavramlarn rnekleri zerinde konuup, dnsel yaamlarn o dzeyde sorun yaamadan srdrebilirler. Ancak bir kral, erdemin, dorunun veya adaletin kendisiyle ilgilenmiyorsa, Platoncu adan, zerinde oturduu taht hak ediyor diyemeyiz. O yzden, burada bilgi kavram balamnda yaptmz tartmalarn felsefi olarak ok daha geni ve nemli sonular olduunu sylemeliyiz.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Platon episteme (bilgi) ile doksa (kan) kavramlarn ayrr. T A P K
TELEVZYON
NTERNET
53
Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram

Aristoteles hocas Platonu yakndan izlemi ve onun tmellerin nemi konusunda savlad fikirleri znde benimsemitir. Aristotelese gre, insan bilgisi sz konusu olduunda tikelliin ok yardmc olmayaca kesindir ve bu konuda Platon temelde hakldr. Ancak bu tabloda Aristotelesin kar kt nokta, nesnelere kimliklerini veren zsel unsurlarn deien dnyann iinde olamayaca ynndeki Platoncu dncedir. Aristotelesin kuram bu noktada Platondan belirgin bir ekilde ayrlr. Etkisini gnmzde de srdren bu nemli kuram imdi ksaca anlamaya alalm. Platona gre, nasl bir resimdeki grnt varln grntnn fiziksel karl olan nesneye borluysa, fiziksel nesneler de varlklarn idealara borludur. Eer bu doruysa, kendi bana bamszca var olabilen eyler idealardr. Aristotelesin bu konuya getirdii yaklam ise olduka farkldr. Bu fark daha iyi anlamak iin tz kavramn aklamamz gerekiyor. Aristotelesin nde gelen amalarndan biri varlk kavramnn bir snflandrmasn yapmak ve varlk hiyerarisini sergilemektir. Var olmak ilgin bir kavramdr nk bu kavram evrende karlaabileceimiz her eye uygulanabilir. Var olan eylere rnekler: toprak, hava, tavanlar, arklar, kar taneleri, zntler, krklar. Bunlarn bir ekilde var olduunu syleyebiliriz, ancak bu var olma biimlerinin birbirinden ok farkl olduu da aktr. Bir tavann varl ile onun glgesinin varl birbirine benzemez. Peki, glge gerekten var mdr? Glgeler doal veya fiziksel nesneler deillerdir. Ancak, glge bir hi de deildir. Benzer dnceler zntler ve krklar iin de dile getirilebilir. imdi, kendi bana bamszca var olabilme konusuna dnelim. Aristoteles, Platondan farkl olarak, kendi bana var olabilme olgusunu dnyann iinde arar. Baka herhangi bir varla bal olmakszn var olabilen eylere verdii isim tz veya cevherdir. Aristoteles her tzn iki temel zellii olduunu syler. lk olarak, tzler bir bu olarak gsterilebilir. kincisi, tzler ayr durabilme zelliine sahiptirler. Bu ifadeleri rneklerle aklamaya alalm. Belli bir aa veya belli bir kaplan gsterilebilir bir budur. Ancak, ekilsiz amur veya bir avu toprak (snrlar belirli bir nesne olma anlamnda) bir bu deildir. Dier lte dnersek, rnein bir insann bedeni baka hi bir eye bal olmakszn evrende var olabilir ancak, rnein tendeki yank kendi bana var olamaz; ancak bir beden zerinde varlk kazanabilir. Aristotelese gre, tikel her nesne bir tzdr. Bir insan, bir papatya, bir tencere tz statsnde olan eylerdir. (Aristoteles buna ek olarak insan, kurbaa, mart gibi doal trlerin de bir anlamda tz olduunu syler.) Peki, bir kedinin veya bir tencerenin temel bir anlamda tz olduunu sylemenin tartmamz asndan ilgin taraf nedir? Bunun yantn almak iin Aristotelesin tzlerin yani tikel fiziksel varlklarn kavramsal bileenleri konusunda ne dediine bakmamz gerekir. Sradan her nesnenin maddesi (veya materyali) ve bir biimi (veya formu) vardr. (Buradaki biim kavramn ekilden ziyade, sz konusu nesneyi belli bir tre ait klan ve onu tanmlayan yn olarak anlayabiliriz.) Bu unsurlardan birincisine dair bir not delim: Bir kedinin maddesi ile baka bir kedinin maddesi doal olarak farkldr nk onlar farkl nesnelerdir. Bunu biraz basitletirip karikatrize ederek sylersek, rnein iki kediden her biri kendi hcrelerini, kendi molekllerini tar; ikisinde birden bulunan bir doku veya hcre olamaz. Ancak ikisinin ortaklat nokta Platonun da dnd gibi kedi olma durumu, kedi-lik, kediliin z veya kedi formudur. O hlde, nesneleri belli bir tre ait klan unsur veya sebep Platonda deien dnyann dndayken, Aristoteleste nesnelerin iindedir.
Aristoteles, tz kavram ile, Platonun tmeller kuramn bir adan devam ettirmekle birlikte, o kuram nemli anlamlarda deitirmeye de ynelir.
54
Epistemoloji
Platon ve Aristotelesin ortak noktas, farkllklarndan daha nemlidir. Her iki dnr iin de bilginin olanakll tmellerden veya genel karakterlerden gemektedir. Platonun fikirlerini incelerken gz nne aldmz rnekleri dnelim. Tikel bir nesne tikellii ile alnrsa (rnek: ite tam urada duran ey!), bilinecek bir ey deildir. Ancak nesne iin, rnein, bir at nitelemesi yaparsak nesnenin bilinebilir bir ynn ifade etmi oluruz. Aristoteles de tikel bir nesnenin bilinebilir tarafnn onun biimi veya z olduunu kabul eder. Biim ve z, bir trn tm yelerinde bulunan (yani tekrarlanabilen) unsurlardr. nsann z, diyelim ki, akll hayvan olmasdr. nsanlar sarn, esmer, uzun, ksa, yal, gen olabilirler. Fakat insan olmann z (biimi, formu, onu tanmlayan ey) her insanda ayn olmak durumundadr. zetlemek gerekirse, Aristoteles de bilginin tmeller araclyla olanakl olduuna ancak, bununla birlikte, tmellerin fiziksel nesnelerin kavramsal paralarndan biri yani onlar tanmlayan ksm, onlarn zleri olduuna inanr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
dealarn veya tanmlayc normlarn deien dnyann bir paras olamayaca ynndeki SIRA SZDE Platoncu sav ilk bata olduka tuhaf grnmektedir. Platonun bu savn anlaml ve aklc klacak gerekenin ne olabilecei zerine dnn.
DNELM
METAFZK, ONTOLOJ VE EPSTEMOLOJ

Varlk zerineO Eski Yunanda retilen nemli baz fikirleri bu ekilde inceledikten S R U sonra, bu nitenin hareket noktasna dnp metafizik deyimini tanmlayabiliriz. Gnlk yaamda bu kavram ounlukla ruhsallk, uzaydan gelen canllar, gizemli DKKAT doast gler gibi konularla ilintilendirilse de, felsefecilerin urat metafizik, esas olarak, gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kavSIRA SZDE ramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas gibi dnsel ilevleri kapsar. Ksacas, fiziksel bilimlerden farkl olarak metafizik, varln kendisiyle ilgilenir. Metafizik ile ilgili bir dier deyim ontolojidir. AMALARIMIZ Ontoloji felsefede varlkbilim veya varlk kuram anlamlarnda kullanlmaktadr. Baz felsefeciler bu iki deyimi e anlaml alrken bazlar da aralarndaki ince farklara dikkat T A P K ekmilerdir. Genel kabul gren bir yorum, ontolojinin, metafiziin varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olduudur. Bylesi bir tartma, doal olarak, bu kitabn snrlarn amaktadr. Bizim buradaki irdelemelerimiz asndan, yukarda belirttiimiz genel kabul gren yorumu doru olarak kabul edeceiz. TELEVZYON nceki blmlerde Eski Yunan dnyasnda felsefenin ne tr ilgilerin sonucu ortaya ktndan sz etmitik. Kitabn bu nitesini ontolojik (varlkbilimsel) konulara ayrmamzn temel bir nedeni bulunmaktadr. Felsefenin Bat dnyasnda NTE NET ekil ald EskiRYunanda felsefecilerin metafiziksel veya ontolojik ilgileri ok merkezcil bir yer igal etmiti. Sokrates, Platon ve Aristoteles gibi byk felsefeciler bilgi konusunda nemli fikirler retmi olsalar da, zellikle Platon ve Aristotelesin epistemolojik grleri onlarn metafizik tasarmlarna sk skya balyd. Bu anlamda, felsefenin Batnn dnsel ufkunda belirdii ada varlk sorusunun alana egemen olduunu sylemek abart olmaz. O yzden, epistemolojik aratrmalarda yer yer varlksal dncelerin ve tezlerin iin iine girmesi kanlmaz bir durum olarak karmza kmaktadr. Burada sunduumuz ontolojik irdelemelerin epistemolojik sorunlarn zmne ynelik ne tr nemli ipular saladn sergilemek iin Platon ve Aristotelesin metafizik grlerindeki kritik bir noktay tekrar vurgulayalm. Hem Platon hem de Aristoteles iin tmeller (yani, Platonda idealar, Aristotelesde ise doada-
DKKAT
SIRA SZDE
Ontoloji felsefede AMALARIMIZ
metafizik alannn zellikle varlk konusunun irdelenmesi ile ilgilenen daldr. A P K T
TELEVZYON
NTERNET
55
ki zler veya biimler) nesnelerin ne olduunun normunu verir, onlarn ne olduunu belirler. Benzer ekilde tmeller bilgiyi de olanakl klan eylerdir nk insan tikel nesneleri tmeller olmakszn bilemezler. Tmeller hem nesnelerin kimliini hem de insan bilgisinin olanakl olmasn salar. Metafizik ve epistemoloji alanlar arasndaki sk ilikinin kayda deer bir rnei Eski Yunann bu byk felsefecilerinde kendini aka gsterir.
Yaamdan rnekler Felsefeciler, felsefeci olmayanlara kendi alma alanlarndan sz ederken metafizik kelimesini kullannca genellikle ortaya kavramsal karkla neden olabilecek bir durum kar. nk bir felsefecinin metafiziki olduunu duyan ve akademik felsefeyi ok bilmeyen insanlar, o felsefecinin karanlk odalarda ruh arma seanslar yapt, UFO gzlemcisi olduu veya tarot fal bakt dncesine kaplabilirler. (Daha sonra gerei renince de bazen biraz hayal krkl yaarlar.) Felsefecinin urat metafiziin bir ruh arma seans veya tarot kartlar yorumlama kadar heyecan verici olmad bellidir. Yine de, felsefecilerin metafizii, iinde ok ilgin sorunlar barndran ve nemli tartmalara neden olmu dnsel bir alandr. Felsefe kapsamnda yer alan metafizik, dier metafizikten farkl olarak, dnya d varlklarla veya sezgisel yollarla kazanlan bilgiyle ilgilenmez. Felsefedeki metafiziin alma ekseni, dnyamzda yer alan sradan nesnelerin nesnel dayanann ve varlksal oluum yapsnn ne olduudur. Felsefeci var olanlarn zelliklerini deil, varln kendisini aratrr. Dahas, felsefecinin metafizik aratrmalarnn konusu veya nesnesi insan aklnn anlama ve akl yrtme snrlar dhilindedir. Metafizik almalara ynelen felsefecinin ilgilendii nesneler veya olgular bu dnyann veya bu evrenin nesneleri ve olgulardr; yalnzca, nesnelere ve olgulara bak daha soyut bir hal alm, biraz daha kuramsal bir dzeye ykselmitir. Bu anlamda, felsefecilerin metafiziinin gndelik yaam iinde karmza kan ve gizem veya sezgi gcyle de ilintilendirilen metafizikten ok temel bir fark vardr.
GEREKLK, HAKKAT VE EPSTEMOLOJ

nitenin son blmnde, hem metafizik aratrmalar kapsamnda hem de gndelik dilsel iletiimde karmza kan nemli iki kavramdan bahsedeceiz. Eski Yunanda, hem Sokrates ncesi dnemde retilen kuramlar hem de Platon-Aristoteles izgisinde ne srlen tezler asndan bakldnda, grnen dnyann ardndaki gerek varl bulma abasnn belirleyici olduunu gzlemleriz. Epistemolojik irdelemelerimizi derinletirmeden nce bu konuya ilikin baz terminolojik aklamalar yapalm. Pek ok felsefi kavramda olduu gibi, gerek ve hakiki kavramlarnn da gnlk dildeki kullanmlar kuramsal sorgulamalar iin ipular tar. rnein, gerek altn ve hakiki dost gibi deyimler bir nesnenin veya varln kavramna uygun olduu veya kavramn karlad gereini vurgular. Gerek deil, gz yanlsamas gibi bir cmlede geen gerek deil ifadesi ise yalnzca grntden ibaret olma durumuna gnderme yapar. Felsefecilerin kulland gerek ve hakiki sfatlar da bu gndelik kullanmla az ok uyum iindedir. Ancak felsefi olarak daha arpc ve tartmal olan kavramlar, bu deyimlerin isim hlleri olan gereklik ve hakikattir. Anlamca birbirlerine olduka yakn olan bu iki kavramn ierikleri ve birbirleriyle olan ilikilerini tam olarak saptamak olduka etin bir felsefi sorundur. Yine de, temel baz noktalar belirtmek olanakl grnmektedir.
Gereklik metafizik aratrmalarn en kritik deyimlerinden biridir.
56
Epistemoloji
Hakikat nedir? gibi geni bir felsefi soru sorulduunda, insanlarn aklnda olan ey, genellikle metafizik veya ontolojik kayglarn biraz tesinde olan bir durumdur. Hakikat sorgulamas bazen lml bir yaamn anlam ve gizemi, lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant gibi varolusal bir boyut ieren irdelemelere gnderme yapan bir sorgulama tr olarak alnr. Buna karn gereklik nedir? sorusu, ounlukla, ontolojik arl olan bir soru olarak grlebilir. Gerekliin tersi, bu anlamda, grnt veya grnendir. Bu ztln eski Yunanda nasl kendini gsterdiini yukardaki blmlerde sergilemeye altk. rnein, Platon asndan bakarsak, gereklik alglarmza alan doada deil akn bir yerde aranmaldr. Bu yaklam, insann gndelik dnyas ile gereklik arasnda belli bir izgi izilmesini de zorunlu klar. Bylesi bir tabloda epistemolojik sorunlarn nasl ortaya kacan tahmin etmek zor deildir. Eer gereklik denen ey bizim karmza dorudan kan dnyadan farkl olabilecek bir varlk alan ise, o zaman, bizim ona dair nasl bilgileneceimiz sorusu da nemli bir tartma konusu olarak kendini gsterir. Bir sonraki nitede, bilginin olanakll konusunda baz nemli akl yrtmeleri ve tezleri inceleyeceiz ve epistemolojinin bu kritik sorununu ana hatlaryla anlamaya alacaz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Metafizik,SIRA SZDE ve bilgi kavramlar arasndaki karlkl ilikiler zerinde dgereklik nn. Bu altrma ayn zamanda sizi nmzdeki nitenin tartma konularna da hazrlayacaktr.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
57
zet
AM A
Sokrates ncesi dnemde varlk sorunsalnn ortaya kn aklayabilmek. Bat Felsefesinin en temel konularndan biri, varlk dzeninde deien ve deimeyenin hesabn verebilmektir. Gzlemlenen dnyann nesneleri kesintisiz bir deiim iindedir. Bununla birlikte, evrenin sadece kesintisiz deiimden ibaret olduu fikrinde insann kafasnda soru iaretleri uyandran bir yn bulunmaktadr. Deiim iinde deimeyen hi bir ey yok mudur? Sokratesncesi dnemde yaayan Eski Yunan felsefecileri bu konu balamnda dnceler retmiler, oluum ve varlk arasnda kavramsal bir ayrm yapmlardr. Oluum ortaya kma, deime ve yok olma srelerine aittir. Buna karn varlk deiimin ve dnmn dayanadr. Bu kartla verilebilecek gzel bir rnek, deimeyen ve yok olmayan temel paracklarn birleip ayrlmalarnn gzlemlenebilir dnyann olgularnn ortaya kmasna yol amasdr. Drt temel element (toprak, su, hava, ate) kuram ve atomculuk bu yaklamn somut rnekleridir. Deimeyen varlk, deien oluum alannn olanakl olmasn salar. Bunlardan birincisi kalc ve istikrarl olan, ikincisi ise akkan olandr. Bu ereveden bakldnda, metafizikilerin varlk terimini zel bir anlamda ve gnlk kullanmdan olduka farkl bir ekilde kullandklar sylenebilir. Platon ve Aristotelesin felsefelerinde varlk sorunsalnn (ve zellikle tmeller konusunun) neden nem tadn aklayabilmek. Platonun metafizik kuramnn felsefe tarihinde ok zel bir yeri vardr. Bu kuramn en belirgin zellii, yukarda zetlediimiz oluum ve varlk sorunsalna son derece arpc bir zm getirmesidir. Platona gre, gzlemleyebildiimiz dnyada karmza kan sradan nesneler, onun idea adn verdii deimez ve mkemmel nesnelerin kopyalardr. Eer idea denen ideal nesneler (bir anlamda kavramlar) olmasayd, biz bir cinse ait farkl nesnelere ayn ad veremezdik. Armut deyimi tek bir kavrama iaret eder ancak bu kelime ok sayda nesneye (armutlara) uygulanabilir. Tek tek armutlar tikel nesnelerdir. Armut ideas ise bir tmeldir. Eer armut veya sa-
A M A
rgibi genel deyimler ve onlarn iaret ettii kavramlar olmasayd biz konuurken neyden sz ettiimizi bilemezdik. dealar veya tmeller bir nesnenin ne olduunu ve hangi ynnn bilinebileceini ifade ederler. Epistemenin yani bilginin hedefledii ey, bir nesneyi o nesne klan unsur veya zelliktir. Sradan insanlar nesnelerin durumlarna ilikin yarglarda bulunurken, felsefeciler tanmlara ulamay hedeflerler. Bu durum yle de ifade edilebilir: Algnn salad bilgi, oluumlar dnyasnda deiken bir kesitin ifadesidir. Episteme ise kavramn deimeyen ieriinin (yani varln) bilgisini ifade eder. Bu iki tr bilginin neden ok farkl nitelikler barndrdn grmek zor deildir. Aristotelesin metafizik yaklam ve kendisine sorun olarak ald konu byk oranda Platonun felsefi ilgileri ile paralellik gsterir. Platonun kuramna gre, beyaz, kuzu gibi genel kavramlar ile belli bir kuzu veya belli bir kuzunun tylerinin beyaz rengi gibi genel kavramlarn dnyadaki rnekleri arasnda metafizik bir fark bulunmaktadr. Dnyada beyaz ve kuzunun rnekleri olsa da, bunlarn normlar, biimleri, tanmlar, idealar deien dnyann iinde olamaz. Bylece, Platon idealarn fiziksel doann dnda olduunu savunur. Ancak Platonu izleyen Aristoteles, tanmlayc unsurlar doann dnda tasarlama fikrine kar kar. Aristotelese gre, her nesne (metafizik anlamda) baka eylerden bamsz bir tzdr. rnein, bir kedi, var olmas iin dier nesnelere bal olmayan bir tzdr. Kedinin maddesi ve bir biimi (daha aka, bir z veya tanm) vardr. Aristotelese gre, Platon bu ikinci (normatif) unsurun dnyann nesnelerinin dnda olduunu dnmekle hata yapmtr. te yandan, Platon nesnenin bilinebilecek ynnn onlarn biimi veya genel tanm olduunu sylemekte hakldr. Bu durum biimlerin veya genel tanmlarn ontolojik olduu kadar epistemolojik olarak da nem tadn gsterir.
58
Epistemoloji
A M A
Metafizik, ontoloji ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikileri belirtebilmek. Metafizik ve ontoloji deyimleri, varlk kavramnn felsefi irdelenmesi balamnda kullanlr. Bu alanlarda fikir gelitiren dnrler, aklc yntemler araclyla varlk konusunda sistematik anlaylar gelitirmeyi hedeflerler. O yzden, metafizik deyiminin felsefedeki kullanm ile gndelik yaamdaki kullanmlar olduka farkldr. Daha aka dersek, felsefeciler genellikle metafizik deyimini gizemli veya dnya tesi unsurlarla ilintilendirmezler. Metafizikiler ounlukla neyin var olduu, evrenin esas ileme ilkelerinin irdelenmesi, nedensellik gibi kavramlarn aklanmas gibi konularla ilgilenirler. Ontoloji de, dar bir anlamda, metafiziin varlk kavram ile dorudan ilgilenen dal olarak tanmlanabilir. Metafizik veya ontolojinin epistemoloji veya bilgi kavram asndan neden nemli olduunu da tahmin etmek zor deildir. Eski Yunandan balayarak felsefeciler gerek bilgi ile varlk kavramlar arasnda yakn bir iliki kurmulardr. rnein, Platonun idealar kuram metafizik bir tasarmdr ve bununla birlikte, bilginin gerek hedefinin ne olduuna da iaret eder. Benzer bir durum elbette Aristotelesin tz kuram iin de geerlidir.
A M A
Gereklik, hakikat ve epistemoloji kavramlar arasndaki ilikilerin ne olduunu aklayabilmek. Gereklik ve hakikat kavramlar felsefe asndan ok nemli metafizik kavramlardr. Her ne kadar bu iki kavram birbirine olduka yakn olsa da, aralarnda belli ince farklar da bulunmaktadr. Gereklik kavram ontolojik balamlarda karmza kar. Felsefede bu kavramn tersi grn veya grntdr. rnein, Platonun idealar kuram grnen dnyann yapsnn aklamasnn farkl bir varlk dzleminde bulunabileceini savlar. Hakikat kavram ise felsefede daha genel bir balamda anlam sorunsal gibi erevelerde kendisini gsterir. Hakikat sorgulamas yapan dnrler, rnein sonlu bir yaamn anlam ve ardnda neyin yattn sorgulayabilirler. Burada not etmemiz gereken bir nokta, gereklik kavramnn bilgi sorunsal ile de yakndan ilgili olduudur. Tarihsel olarak bakarsak, felsefecilerin bilgisel aratrmalar sklkla gerekten var olan varln bilinmesi hedefine yneltilmitir. rnein, hem Platon hem de Aristoteles bilginin doas zerine yaptklar incelemelerde tmellere ok kritik bir nem atfetmilerdir.
59
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi felsefe tarihinde metafizik olarak bilinen alann ortaya kmasnda etken olmutur? a. nsan psikolojisinin inceliklerini anlama istei b. lmszle ulama istei c. Deimekte olan dnyada deimeyen unsurlarn bilgisine ulama istei d. Maddesel dnyann fiziksel yasalarn kefetme istei e. Yaamn ruhsal boyutunu anlama istei 2. Aadakilerden hangisi tmel deyimine yakn bir anlama sahiptir? a. Btncl b. Zihinsel c. Ruhsal d. Kuramsal e. Genel 3. Aadakilerden hangisi tikel nesneler iin geerlidir? a. Tikel nesneler deiim iinde bulunurlar. b. Tikel ile kavramsal elenik kavramlardr. c. u yeil balon ifadesindeki yeil bir tikeldir. d. Tikel nesneler gzlemlenebilir dnyann dndadr. e. Tikel ile normatif elenik kavramlardr. 4. Platonun kuram asndan aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Bir kavram ile o kavramn rnekleri arasnda ontolojik bir fark vardr. b. Tmellerin tikellere epistemolojik ncelii vardr. c. Tmeller deimeye yatkn deildir. d. Tmellerin tikellere ontolojik ncelii vardr. e. Tek bir tmel her zaman tek bir fiziksel nesneye uygulanabilir. 5. Platona gre idealar iin aadakilerden hangisini syleyebiliriz? a. dea kavram esas olarak tikel nesnelerle ilgilidir. b. dealar fiziksel dnyann unsurlardr. c. dealar alg yoluyla bilinebilir. d. Epistemenin hedefi esas olarak idealardr. e. Epistemenin hedefi esas olarak tikel nesnelerdir. 6. Platon ve Aristotelesin ortak felsefi noktas aadakilerden hangisidir? a. Her iki dnre gre tmeller doann dndadr. b. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre ontolojik ncelik tar. c. Her iki dnre gre tikeller yalnzca tikel olmalar dolaysyla epistemolojinin hedefi deildir. d. Her iki dnre gre tikeller tmellere gre epistemolojik ncelik tar. e. Her iki dnre gre tikeller doann dndadr. 7. Aristotelesin tz kavram iin aadakilerden hangisi geerli deildir? a. Bir heykelin mermer maddesi onun tzdr. b. Her tikel nesne bir tzdr. c. Tz bir bu olarak gsterilebilir olandr. d. Tz evrende ayr durabilir ve tek bana var olabilir. e. Biim tzn unsurlarndan biridir. 8. Aristotelesin kuramn Platonun yaklamndan ayran en belirgin zellik hangisidir? a. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nesnesinin tmeller olduunu savlar. b. Aristoteles Platondan farkl olarak idealarn gzlemlenen dnyann dnda olduunu savlar. c. Aristoteles Platondan farkl olarak bilginin nesnesi olan unsurlarn gzlemlenen dnyann iinde olduunu savlar. d. Aristoteles Platondan farkl olarak tikellerin bilginin nesnesi olabilecei fikrini reddeder. e. Aristoteles Platondan farkl olarak tzn bilinebilecei dncesini reddeder.
60
Epistemoloji
Okuma Paras
9. Eski Yunanda karmza kan metafizik geleneinin o dnemin epistemolojik almalar asndan nemi aadakilerden hangisidir? a. Metafizik ilgisi olan dnrlerin gerekten var olanlarn tasarmn yapmas, bu unsurlarn bilinmesi konusunu gndeme getirmitir. b. Bilgi kavram ile uraan felsefeciler mantk alannn ontolojik incelemesini yapmlardr. c. Epistemoloji kuramclarnn bulgular tmellerin varlna olan inanc sarsmtr. d. Epistemolojik ve metafizik kuramlar gelitiren dnrler sosyolojik dncenin temellerini atmlardr. e. Metafizik kuramlar gelitiren dnrlerin gerekten var olanlarn tasarmn yapmas modern fiziin temellerini oluturmutur. 10. Felsefecilerin kulland gereklik kavram iin aadakilerden hangisi genel olarak sylenebilir? a. Gereklik iirsel bir kavram olarak alnmaldr. b. Gereklik ahlaki bir kavram olarak alnmaldr. c. Gereklik ontolojik bir kavram olarak alnmaldr. d. Gereklik ruhsal bir kavram olarak alnmaldr. e. Gereklik manevi bir kavram olarak alnmaldr. imdi, dedim, insan denen yarat eitimle aydnlanm ve aydnlanmam olarak dn. Bunu yle bir benzetmeyle anlataym: Yeraltnda maarams bir yer, iinde insanlar. nde boydan boya a alan bir giri... nsanlar ocukluklarndan beri ayaklarndan, boyunlarndan zincire vurulmu, bu maarada yayorlar. Ne kmldanabiliyor, ne de burunlarnn ucundan baka bir yer grebiliyorlar. yle sk skya balanmlar ki, kafalarn bile oynatamyorlar. Yksek bir yerde yaklm bir ate parldyor arkalarnda. Mahpuslarla ate arasnda dimdik bir yol var. Bu yol boyunca alak bir duvar, hani u kukla oynatanlarn seyircilerle kendi arasna koyduklar ve stnde marifetlerini gsterdikleri blme var ya, onun gibi bir duvar. Byle bir yeri getirebiliyor musun gznn nne? - Getiriyorum. - Bu alak duvar arkasnda insanlar dn. Ellerinde trl trl aralar, tatan, tahtadan yaplm, insana, hayvana ve daha baka eylere benzer kuklalar tayorlar. Bu tadklar eyler, blmenin stnde grlyor. Gelip geen insanlarn kimi konuuyor, kimi susuyor. - Garip bir sahne dorusu ve garip mahpuslar! - Ama tpk bizler gibi! Bu durumdaki insanlar kendilerini ve yanlarndakileri nasl grrler? Ancak arkalarndaki atein aydnlyla maarada karlarna vuran glgeleri grebilirler, deil mi? - mrleri boyunca balarn oynatamadklarna gre, baka trl olamaz. - Blmenin stnden gelip geen btn nesneleri de yle grrler. - phesiz. - imdi bu adamlar aralarnda konuacak olurlarsa, glgelere verdikleri adlarla gerek nesneleri anlattklarn sanrlar, deil mi? - yle ya. - Bu zindann iinde bir de yank dn. Geenlerden biri her konutuka, mahpuslar bu sesi karlarndaki glgenin sesi sanmazlar m? - Sanrlar tabii. - Bu adamlarn gznde gerek, yapma nesnelerin glgelerinden baka bir ey olamaz ister istemez, deil mi? - ster istemez. - imdi dn: Bu adamlarn zincirlerini zer, bilgisizliklerine son verirsen, her eyi olduu gibi grrlerse, ne yaparlar? Mahpuslardan birini kurtaralm; zorla ayaa kaldralm; ban evirelim, yrtelim onu; gzlerini a kaldrsn. Btn bu hareketler ona ac verecek.
61

Glgelerini grd nesnelere gz kamaarak bakacak. Ona demin grdn eyler sadece bo glgelerdi, imdiyse geree daha yaknsn, gerek nesnelere daha evriksin, daha doru gryorsun, dersek; nnden geen her eyi birer birer ona gsterir, bunlarn ne olduunu sorarsak ne der? ara kalmaz m? Demin grd eyler, ona imdikilerden daha gerek gibi gelmez mi? - Daha gerek gelir. - Ya onu aydnln ta kendisine bakmaya zorlasak? Gzlerine ar girmez mi? Boyuna ban bakakald eylere evirmez mi? Kendi grd eyleri, sizin gsterdiklerinizden daha ak, daha seik bulmaz m?... Yukarda dnyay grmek isterse, buna almas gerekir. Rahata grebildii ilk ey glgeler olacak. Sonra, insanlarn ve nesnelerin sudaki yanslar, sonra da kendileri. Daha sonra da gzlerini yukar kaldrp, gneten nce yldzlar, ay, gkyzn seyredecek... En sonunda da gnei; ama artk sularda, ya da baka eylerdeki yanslaryla deil, olduu yerde, olduu gibi. - yle olsa gerek ... -... Bu benzetmeyi demin sylediklerimize uyduralm. Grnen dnya maara zindan olsun. Maaray aydnlatan ate de gnein yeryzne vuran . st dnyaya kan yoku ve yukarda seyredilen gzellikler de, ruhun dnceler dnyasna ykselii olsun. Benim nereye varmak istediimi merak ediyordun ya, ite bu benzetmeyle onu iyice anlam olursun. Doru mu, yanl m, orasn Tanr bilir. Herhalde benim dnceme gre kavranan dnyann snrlarnda yi ideas vardr. nsan onu kolay kolay gremez. Grebilmek iin de, dnyada iyi ve gzel ne varsa, hepsinin ondan geldiini anlam olmas gerekir. Grlen dnyada yaratan ve datan odur. Kavranan dnyada da doruluk ve kavray ondan gelir. nsan ancak onu grdkten sonra i ve d hayatnda bilgece davranabilir Kaynak: Platon. Devlet, VII. Kitap: 514a-517c. 1. c Yantnz doru deilse, nitenin Sokrates ncesi Dnemde Varlk Sorunsalnn Ortaya k ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Metafizik alannn ortaya kmasnda etken olan temel nedeni anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Tmel kavramn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Tikel kavramna ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Platonun felsefesini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Tmeller Kuram ve Platon ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Platonun idea kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn yeniden okuyun. Aristoteles ve Platon arasndaki temel felsefi fark daha net greceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Aristotelesin Platon zerine Yorumu ve Tz Kavram ksmn yeniden okuyun. Aristotelesin tz kavramnn ayrntlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Platon ve Aristotelesin Felsefelerinde Varlk Sorunsal ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Platon ve Aristotelesin kuramlarn ana hatlaryla karlatrabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Metafizik, Ontoloji ve Epistemoloji ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Metafiziksel ve epistemolojik almalar arasndaki balanty kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gereklik, Hakikat ve Epistemoloji ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Felsefecilerin gereklik kavramna nasl yaklatklarn reneceksiniz.
2. e
3. a
4. e
5. d
6. c
7. a
8. c
9. a
10. c
62
Epistemoloji

Sra Sizde 1 En yakn akadanzn karnzda durduunu dnelim. Arkadanz dier nesnelerden ayr bir varlktr ve zaman-mekn iinde belli bir yer kaplamaktadr. imdi onu betimlemeye, yani nasl bir varlk olduunu anlatmaya balayalm. Arkadanz belli bir noktada durduu iin, yapabileceiniz en temel ve basit betimleme eylemi, parmanzla ona iaret ederek te o! demek olacaktr. Bu eylem, yalnzca arkadanza zg olan fiziksel konumu ortaya koyar. Ancak bu basit aktarmn tesine geip arkadanza ilikin ayrntlar dile getirmeye getiinizde kullandnz deyimler ve ifadeler yalnzca arkadanza zg olmaktan kar. Diyelim arkadanz iin u nitelemeleri kullandnz: nsan, enerjik, esmer, gvenilir. Bu genel kavramlar, yani tmeller, arkadanzn dndaki varlklar da kapsayan niteliklerdir. Tmeller olmasayd arkadanz anlatma abanz belki yalnzca parmakla iaret etme dzeyinde kalacakt. Bu durum tmeller kuramnn bilgisel nemini de aka ortaya koymaktadr. Sra Sizde 2 Platonun idealar kuramna ilham veren dnce yle aklanabilir. Biz tikel nesnelere baktmzda onlarn tmelleri barndran veya tmellere katlan eyler olduklarn grrz. Bir aacn aa olmas ve aa adn alabilmesinin nedeni onun aa biimini veya ideasn barndrmasndan ve onun rneini oluturmasndan dolaydr. Aalar srekli olarak deiim iindedir. Mevsimlere gre renk deitirirler, boylar uzar, meyve verirler, kurumaya balarlar, vb. Ancak bu deiimler olurken o nesneler aa olma hlini hep ilerinde barndrrlar. Doadaki aalar deiir, ortaya kp yok olurlar. Ancak aac aa yapan z (yani, aacn tanm, z veya ideas) deiime ve dnme uramaz. Tikel aalarn bana ne gelirse gelsin, aalk durumu deiimin dndadr. Oysa doada deiim esas kuraldr. Bu da, Platona gre, unu gsterir: Nesnelerin tanmna olanak veren tmeller (idealar) deien dnyann dorudan iinde olamazlar. Sra Sizde 3 Metafizik (ve zelde ontoloji ) var olan eylerin zelliklerini deil varlk kavramnn kendisini inceleyen felsefe daldr. Ancak var dediimiz eylerin birbirinden ok farkl olabildii de aktr. Eriklerin glgelere gre daha gerek nesneler olduklarn dnrz. Grsel algnn nesnelerinin de hayal nesnelerinden daha gerek olduu kesin gibi grnr. Bu dnce zinciri de doal olarak insann aklna neyin gerekten en gerek olduu sorusunu getirir. Platon tikel nesnelerin deiip bozulabilir olduunu fark edince, onlarn en temel gereklie karlk gelemeyeceini dnmt. Genel olarak dersek, gereklik aray felsefenin teden beri en temel tartma konularndan biri olmutur. Gerekliin grnenden biraz farkl olabilecei fikri de, doal olarak, bir bilgi sorununun ortaya kmasna neden olur. Bilginin, yani gerek bilginin, hedefi ne olabilir? Eer alglanan dnya ile gereklik ayr kavramlarsa, biz sorunsuz bir ekilde bilgiye ulaabiliyoruz demektir. Ancak, iler epistemolojik adan bu kadar basit olmayabilir. Platonun kuramna gre, bize grnen dnya ile gereklik birbirinden olduka farkldr. Peki, bu durum bilgiyi nasl etkiler? Eer Platon gibi iyimser bir felsefeciyseniz, insan aklnn gereklii yakalayabileceini dnrsnz. Eer deilseniz, bilgi sorunsal ciddi bir felsefi konu olarak karnza kacak demektir.
63

Aksakal, A. (2005). Antik Yunan Dnrleriyle Bilgelie Yolculuk. stanbul: Yakamoz Yaynevi. Barnes, J. (2002). Aristoteles: Dncenin Ustalar. eviren: Bahar cal Dzgren, stanbul: Altn Kitaplar Yaynevi. Barnes, J. (2004). Sokrates ncesi Yunan Felsefesi. eviren: Hsen Portakal, stanbul: Cem Yaynevi. Cevizci, A. (1998). lka Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yaynevi. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: n-Sokratikler ve Sokrates. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1a, stanbul: dea Yaynlar. Copleston, F. (2009). Felsefe Tarihi: Yunan ve Roma Felsefesi. eviren: Aziz Yardml, cilt 1, blm 1b, stanbul: dea Yaynlar. Hare, R.M. (2004). Platon: Dncenin Ustalar. eviren: Ik imek, stanbul: Altn kitaplar Yaynevi. Hartmann, N. (2002). Ontolojinin Inda Bilgi. eviren: Harun Tepe, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. yi, S. (1999). amzda Metafizik Sorunu. Ankara: Ayra Yaynevi. Kim, K. ve Sosa, E., editrler (1999). Metaphysics: An Anthology. Oxford: Blackwell Publishers. Loux, M. J. (2002). Metaphysics: A Contemporary Introduction. 2nd ed., London: Routledge. kten, K. (2007). Aristoteles. stanbul: Say Yaynlar. Platon. (2009). Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu ve Sina Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar.
4
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tad n aklayabilecek, Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci gr leri aklayabilecek, Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini aklayabilecek, phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilecek ve pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilecek bilgiye sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
phecilik Yntemsel phe Olgusal dzenlilik Fiziksel olanakszlk Mantksal olanakszlk Saduyu Dogmatizm phenin deeri
erik Haritas
GR DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA HUMEUN PHECL PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI PHEC TAVRIN FELSEF DEER
Epistemoloji

Yaamdan rnekler Thomas A. Anderson dnyann en byk yazlm irketlerinden biri olan Metacortexde program yazar olarak almaktadr. Saygn bir ie sahip olan Bay Andersonun bu yaamnn yan sra bir yaam daha vardr. Sanal dnyada Neo adyla bilgisayar korsanl yapmaktadr. Neo dnyada devaml bir eylerin ters gittiinden phe duymaktadr ama bu phelerinin kaynann ne olduundan da tam olarak emin deildir. Bir gn bilgisayar banda uyurken gelen bir mesaj araclyla tant Trinity isimli kadn sayesinde bu phelerini giderebileceini dnd Morpheus ile tanr. Morpheus, Neoya bir hayal dnyasnda yaadn, gerek dnyann onun bildii dnyadan olduka farkl olduunu aklar. Ayrca Neoya insanlara gerek dnyay gstermek zorunda olduklarn ve bunu yapabilmek iin de ona ihtiyalar olduunu syler. Neo ilk bata Morpheusa inanmasa da zamanla gerei grmeye balar ve insanlar bu sahte gereklikten kurtarmak iin mcadeleye giriirler. (Matrix filminin zeti. Kaynak: http//film.com.tr/ Filmin ynetmenleri: Larry Wachowski ve Andy Wachowski. Oyuncular: Keanu Reeves, Carrie-Anne Moss, Laurence Fishburne. Yapm yl: 1999.)
GR
nceki nitelerde insan bilgisi kavram zerine baz temel irdelemeler ve tartmalar sunduk. Kitabn banda da belirttiimiz gibi, bilgi kavram felsefecilerin aratrma konusu olmadan nce gndelik dile ait bir kavramdr. Bilgi sahibi olmann, insan olmann temel ve olaan bir yn veya boyutu olduunu dnrz. Sradan, gnlk balamlar sz konusu olduunda, bilgi byk ve derin bir soruna neden olabilecek bir konu gibi grnmez. Tarihteki felsefecilerin nemli bir blm de bilginin olanakll konusunda fazlaca bir kuramsal kayg tamamlardr. nc nitede, Bat felsefesinin ortaya k noktasnda metafiziksel sorgulamalarn nasl zsel bir rol oynadn sergilemitik. Eski Yunann byk felsefecileri Platon ve Aristotelesin tzsellik zerine rettii fikirler, varlk ve bilgi konularnda kritik bir noktaya iaret ederler: Bilinebilecek gereklik yani, bilginin asl nesnesi olan varlk alan alglayabildiimiz tikellerden farkl bir yapya sahip olabilir. Buna karn, Platon ve Aristoteles grnen dnyann temelinde yatan tzsel varlklarn bilgisine ulaabileceimizden phe duymamlardr. Bu durum felsefe tarihinde yer etmi dnrlerin ounluu iin geerlidir. Tarihte yer etmi
66
Epistemoloji
felsefi tasarmlar, genel olarak bilginin olanakll konusunda iyimser bir havaya sahiptirler. Bu nitede epistemoloji tarihinin nde gelen ve ilgin tartma konularndan birini inceleyeceiz. Bilginin gerekten var olduuna, bilgiye ulaabiliyor olduumuza veya bilginin gerekletiinin farkna varabileceimize ynelik pheler felsefe tarihinde ilk balardan bu yana kayda deer bir yer tutmutur. Sokrates, alakgnll bir tavrla ve bilgi konusunda iddial ve kibirli bir tavr sergileyen ehrin ileri gelenlerinden farkl olarak bilgi sahibi olmadn ifade etmitir. Bilgi sahibi olmadn bilme dnda bir bilgi iddiasnda bulunmayan Sokratesin felsefesinin pheciliin ana fikrini iinde barndrd dnlr. pheci dncenin adm adm nasl ilerleyebileceini en iyi gsteren felsefecinin ise Ren Descartes olduu genel olarak kabul edilir. Biz de irdelemelerimize onun bu alanda rettii fikirler ve argmanlarla balayacaz.
DESCARTESIN KKTEN EPSTEMOLOJK SORGULAMALARI

Descartesn akl yrtmelerine gemeden ksa bir parantez aarak, bu trden kuramsal sorunlarn tam olarak nasl bir gereksinimi karlayabilecei konusuna deinelim.
pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei

Ortada belirli bir neden yokken bilginin olanakl olup olmadn sorgulamann veya bu konuda pheci grler belirtmenin ne tr bir amaca hizmet edecei merak edilebilir. Bu adan bakldnda, zellikle pheciliin, az sayda felsefecinin zihinsel altrma amal olarak gerekletirdii, son derece bo ve anlamsz bir etkinlik olduu dnlebilir. Ancak unutmamak gerekir ki, logosun iinde yer alan ve karmak bir varlk olan insann yalnzca zihinsel merak nedeniyle belli akl yrtmeler yapmas ve dncelerinin onu gtrecei noktaya gitmeyi denemesi de felsefenin olaan ilevlerinden biridir. Daha nemlisi, bir ilevin zihinsel etkinlik gibi bir amala yaplmas veya pratik sonularnn ne olduunun aka grlmemesi onun mutlaka deersiz olduunu gstermez. Gerekletirdiimiz baz ilevler, elle tutulur yararl sonular getirmese bile insanlar iin deerli olabilir. yle de syleyebiliriz: Bir felsefecinin, sanatnn veya matematikinin etkinliklerinin soyutluk dzeyinin yksek olmasndan dolay hor grlmesi tuhaf ve ilkel bir tepki olurdu. Buna ek olarak, Descartes gibi felsefecilerin gerekletirdii hliyle, pheciliin soyut akl oyunlarndan daha byk ve daha nemli bir kuramsal projeye veya amaca hizmet edebileceini de rahatlkla syleyebiliriz. Bu noktay daha iyi deerlendirmek iin Descartesn iinde bulunduu toplumsal ve tarihsel konumu anmsamakta yarar gryoruz. Descartes da kapsayan tarihsel dnem, Orta adan k ve kilise rgtlenmesinin dnce zerine koyduu kstlamalarn zlmeye balamasn temsil eden Modern Dnemdir (yaklak olarak 16-19. yzyllar aras). zellikle, Aristotelesin Hristiyan yorumlarnn, bilim de dhil olmak zere, dncenin trl alanlarn kontrol altnda tuttuu Orta ada, nesnel ve bamsz bir tarzda aratrma yrtmek son derece zordu. Dinsel inanlarla atan aratrma sonular fazlaca sorgulanmadan devre d braklyordu. Bu durumla karlatrldnda, Modern Dnemin genel toplumsal-psikolojik havasnn nemli bir deiime iaret etmekte olduunu tahmin etmek zor deildir. Modern Dnem dnrlerinin ou, kendileri olduka dindar kiiler olmakla birlikte, insan aklnn kavrama ve kefetme yeteneine byk bir gven duyuyorlard. zel-
Descartesn sunduu pheci fikirler, onun iinde bulunduu tarihsel ve toplumsal koullar iinde anlalmaldr. Dahas, Descartes pheci grleri belli bir amaca ynelik olarak sergilemektedir.
67
likle de, Tanrnn yarattna inandklar bu karmak evrenin yapsn dinsel kabullerden ziyade matematiin ve fiziksel bilimin nderliinde anlayabilecekleri kansn tayorlard. Bu bamsz dnebilme yeteneinin ve akla duyulan gvenin en ak rneini Descartesn felsefesinde buluyoruz. Yukarda ifade ettiimiz nedenlerden dolay, Descartesn epistemolojik giriimlerini basit bir entelektel veya zihinsel altrma olarak gremeyiz. Modern an balang noktasnda duran Descartesn son derece kkten olan ynteminin arkasnda yatan asl neden, bilgilenme serveni konusunda taze bir balang yapp, Orta an insanlar dnsel olarak yavalatan ve dogmatikletiren yklerinin akl zerindeki etkilerini ortadan kaldrma arzusudur.
Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler

Descartesn Meditationes de Prima Philosophia (Latinceden Trkeye evirisiyle lk Felsefe zerine Dnceler veya ksaca Dnceler) bal altnda sunduu irdelemeler, okuyan artan ve felsefi meraklar olanlarn da olduka ilgisini toplayacak baz ifadelerle balar. Descartes, ald eitimin ve eletirmeden benimsedii fikirlerin sonucu olarak, kiisel bilgi dnyasnn gvenilirlikten olduka uzak bir yapda olutuuna ilikin inancn ak yreklilikle ifade eder. Ayrca, inand nermeler arasnda ne kadar ok yanln bulunduunu grmenin kendisini dnmeye sevk ettiini belirtir. Bu sakncal ve rahatsz edici durum karsnda bulduu zm, daha nceden mutlak doru veya gvenilir bilgi olarak ald eyleri doru olarak kabul etmeden ve sistematik bir tarzda ilerleyerek, salam epistemolojik temellere ulamak ve inan/bilgi sistemini bu salam temeller zerinde yaplandrmaktr. Doal olarak bylesi bir proje ok kkten bir sorgulamay gerekli klar. imdi Descartesn gznden bu sorgulamann nasl ilerlediini inceleyelim. Benim u ana kadar doru kabul ettiim inanlarn veya nermelerin ok byk bir blm alg yoluyla edindiim bilisel unsurlardr. Alg yoluyla gelen bilginin kesinlik ierdii ve gvenilir olduu yolunda bir kanmz vardr. Ancak, algnn sonucunda oluan bilgilerin inan sistemimize temel oluturma anlamnda kesin ve mutlak anlamda gvenilir olduunu syleyebilir miyiz? Bu soruya olumlu yant vermemiz zordur. Alglarmz bizi, isel veya dsal artlar uygun olmad zamanlarda, ciddi oranlarda yanltabilirler. Uykudan yeni uyandmzda veya ar bir ilacn etkisindeyken algladklarmz byk oranda yanl olabilir. Benzer ekilde, karanlk basmak zereyken bir nesneye baktmzda aslnda lacivert olan bir nesneyi siyah alglayabiliriz. Ayrca, etkisinden kanamayacamz yanlsamalarn varl (rnein, suya batan dz bir ubuu eik grmek), olduka nemli bir epistemolojik gvenilirlik sorunu yaratr. Yine de, alglarn byk oranda gereklikten uzak olabileceini dnmemiz zor grnebilir. rnein, ben u an masamn banda oturmu alyorum. evreme baktmda duvarlar, odamdaki eyalar, ellerimi, ayaklarm gryorum. Bu nesnelerin ve organlarmn u anda gerek olmadn dnebilir miyim? Byle bir temel ve sradan balamda bile pheye yer olaca dnlebilir. rnein, ok canl ve inandrc olan, yani gereklikten ayrlmas son derece zor olan ryalarmz dnelim. Diyelim ki, ok canl ve geree yakn bir ryada, ben masamn banda oturmu alyorum. evremi incelediimde, odamn duvarlarn ve bana tandk gelen eyalar gryorum. Dahas, ryadayken dikkatimi ellerime ve ayaklarma ynelttiimde onlarn da normal grnmlerinde olduklarn fark ediyorum. Btn bunlar ryamn iinde gerekleebilir. Hatta ben rya-
Descartesa gre bilgi kaynaklarmzn tmne pheyle yaklamak olanakldr.
68
Epistemoloji
Descartesa gre, alg yanlabilir olduundan bilgisel kesinlii baka bir yerde aramak gerekir.
Descartesn kt niyetli ve stn gleri olan varlk rnei, bilgiye dair phelerin ne dzeye ulaabileceini gsterir.
mn iindeyken, u an btn bu gerekten algladm eyleri bir ryada grseydim, onlarn gerek olmadn fark edemezdim gibi felsefi dnceler bile retebilirim. Btn bunlarn olanaksz olduunu iddia edebilir miyiz? Eer u an gerekten bir rya gryorsam, ryann iindeyken uyank olduumu kantlama abasna girmem tamamen bo ve yararsz bir aba olmaz myd? Denebilir ki, Ama gereklik ryadan farkldr nk her ryann bir sonu olur ve rya bitince uyanrz. Bu belki dorudur; ama biz yine de ok acele etmeyelim ve yukardaki paragrafta verilen argmann felsefi zn iyi anladmzdan emin olalm. Yukarda aktarlmaya allan argmann iaret ettii arpc gerek udur: Geree yakn rya trnden deneyimler yaarken o deneyimin iinden baktmzda yaananlarn rya m yoksa gerek mi olduunu saptayacak bir ltmz yoktur. Bu tr canl ryalar tahminen oumuzun bana gelmitir: nsan derinlemesine saran bir ryann iinde, o srada yaadklarmzn gerek olduundan ok emin olduumuz anlar yaamzdr. Hatta uyannca Rya srasnda olanlar gerekten yaadmdan o kadar emindim ki ... gibi szler sylemiizdir. Peki u an Epistemoloji kitabnn 4. nitesini okuduunuzu zannederken aslnda yatanzda uyuyor ve kitab okuduunuza dair ok canl bir rya gryor olamaz msnz? Bu tartmann epistemolojik adan nemli olmasnn nedeni udur: Uykuda rya grrken algladklarmzn gerek olduundan o an emin olmamza karn, ryada algladklarmz aslnda var olmayan durumlardr. Ryamda en sevdiim mzik topluluunu karmda grdmde, topluluun elemanlarnn bedensel olarak odamda olmadklar aktr. Yani, rya balamnda gerek olduunu sandm bir alg, aslnda gereklii olmayan bir zihinsel durumdur. Ve benim gerek olmayan bir eyleri deneyimlemekte olduumu rya iinde bilmem genelde olanaksz bir durumdur. Eer bu dediklerimiz doruysa, alglarn ve gzlemlerin dnya bilgimizin yanlmaz temelini oluturduunu rahata iddia etmemiz zordur. yle dnelim: ok canl bir rya grrken onun bir rya olduunu bilebilseydik, bize gerek gibi grnen o grntleri bilgisel adan ciddiye almadan sabrla ryann sona ermesini beklerdik. Ancak bu fazlaca karlalan bir durum deildir. Alglarn gerekliini ryalarn iinde test etmemiz olanakl deildir. Genel olarak ifade edersek, belli deneyim tiplerinde, deneyimin kendisini biz son derece gerek zannetsek de, aslnda o deneyim btnyle bir yanlg veya yanlsama olabilir. Bu irdelemelerden karlabilecek doal bir sonu, alg yoluyla edindiimizi dndmz bilgi paralarnn mutlaka gvenilir olmayabileceidir. Bilgisel kesinlii baka bir yerde aramamz gerekmektedir. Kesin bilgi iin iyi bir aday aritmetik ve geometrik bilgidir. 2+3=5 eitliinin (veya nermesinin) doruluu ile gzlemsel bir nermenin doruluu olduka farkldr. Gzemlenebilir olgular ryalarmzda eitli biimlere ve bileimlere girebilir. Ryalarda insanlar uar, gkyz yeildir, evimize yeni odalar eklenmi gibidir. Yani ryalar, fiziksel gereklii aynen yanstmak zorunda deildir. Oysa 2+3 ryalarmzda bile 9 veya 144 etmez. Ryalarmzda bile bir karenin veya be kenar olamaz. O hlde, gvenilirlii algsal bilgiden ok daha fazla olan matematiksel bilginin, bilgimize temel tekil edecek kesinlie sahip olduu savlanabilir. Bu kadar gvenilir bir bilgi tipinin varlna iaret ettikten sonra, artk pheciliin anlamn kaybettiini iddia edebilir miyiz? Descartes bu noktada acele etmememiz gerektiini syleyecektir. En azndan olaslk dzeyinde dlayamayacamz yle bir senaryo dnelim. Diyelim ki, alglarmzn tesinde ok gl ve kt niyetli bir varlk bizim bilisel yetilerimize srekli olarak mdahale ediyor. Ve bu varln zerimizde oynad oyunlardan bir tanesi, gerekletirdiimiz mate-
69
matiksel ilemlerde bile bizi yanltarak yanl sonulara varmamza neden olmak. rnein, 2+3 ileminin doru sonucu 7 olmasna karn, biz, bu gl varln etkisi altnda, sonucun yanl bir ekilde 5 olduuna inanyoruz. Eer byle bir senaryonun olaslk dzeyinde de olsa ciddiye alnabileceine inanyorsak ki senaryoyu olaslk dzeyinde gz nne almay reddetmek ok kabul edilebilir veya aklc bir yaklam olmayacaktr o zaman matematik veya geometri alanlarnda edindiimize inandmz bilginin bile epistemolojik garanti iermediini kabul etmemiz gerekir. Belli bilgi paralarnn doruluundan ara sra phelensek bile, bilgi SZDE SIRA konusunda genel olarak phelenmek olaan ve normal bir ilev deildir. Epistemolojik bir altrma olarak, kapsaml ve sra d phelenme rnekleri bulmaya aln. Baka bir deyile, yaaDNEL M mnzda gerekleebilecek byk apta bilgisel yanlglar zerinde dnp bunun felsefi sonularn irdeleyin.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Yntemsel phe
S O R U
Yukarda yaptmz saptamalar, bu aamada, okuyann zihninde baz soru iaretDKKAT leri olumasna neden olabilir. Birincisi, insanlarn zihinsellii ile oynayabilme yetisi olan bir varln bizim dnya bilgimizi diledii gibi deitirecek veya belirleyecek bir gce sahip olmas, insanlarn kafasndaki Tanr fikriyleSIRA SZDE elimektedir. Kt ve gl bir varln bizim evrenimize bu lde egemen olmas, Tanrnn deil o varln kozmik kontrol elinde tuttuunu gsterir. Tanr inanc gl olan DesAMALARIMIZ cartes asndan bu olduka eliik bir tablonun ortaya kmasna neden olmaz m? kincisi, eer Descartes Modern dnemde insan aklna, matematie ve bilimin bulgularna ynelik olarak byk bir gven duyan dnrlerin banda geliyorsa, K T A P onun adnn epistemolojik balamlarda phe kavram ile birlikte gemesi biraz garip bir durum deil midir? Bu sorularn yant, Descartesta grdmz pheci aklTyrtmelerinin onun ELEVZYON felsefi ynteminin bir paras olduudur. Descartesn phesi yntemsel phe olarak bilinir. Baka bir deyile, Descartes kendi felsefi kuramn savlayabilmek iin pheyi bir yntem olarak kullanmakta ve bylece phelenilmeyecek saNTERNET lamlkta baz fikirlere ulamaya almaktadr. Onun vard sonularn ayrntlarna daha sonraki nitelerde deineceiz. Ancak, bu aamada vurgulamamz gereken ve felsefi nemi byk olan konu, Descartesn pheci akl yrtmeleri belli bir amaca ynelik olarak yapyor olmas ve aslnda kendisi bir pheci olmamasna karn, pheci argmanlar ciddi, nesnel ve tarafsz bir ekilde baaryla sergiliyor olmasdr. Bu niteliin iyi bir dnr olmann en temel zelliklerinden biri olduunun altn izmemiz gerekiyor. imdi bu dnceler nda yukarda ifade ettiimiz ve phecilik balamnda Descartesn yzlemesi gerektiini kaydettiimiz iki soruna nasl yant verilebileceini inceleyelim. lk olarak, Descartes gibi dindar bir kiinin felsefi sistemi iinde insanlar srekli aldatan gl bir varlk kavramna yer olup olmad konusunu ele alalm. Descartes, sorgulamalarnn balarnda, Tanrnn bylesi bir varln bizi aldatmasna izin vermeyeceini dnmenin olanakl olduunu syler. Bu hamle, pheci bulutlarn dalmasn ve felsefi sorunun kapanmasn salar denilebilir. Ancak Descartes, kkten sorgulamasn baaryla yrtebilmek iin, o aamada Tanrnn varlna dair hi bir bilgisi yokmu gibi dnmeye devam edeceini aklar. Baka bir deyile, nasl ki elleri ve ayaklar olduunu bildiini bile varsaymayarak yola ktysa, irdelemelerinin banda (epistemolojik adan i-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Descartesn sunduu TELEVZYON pheci fikirler onun felsefi ynteminin bir parasdr.
NTERNET
70
Epistemoloji
lerini kolaylatrabilecek olan) Tanry deil, kt ve aldatc bir gc varsayacan ilan eder. Descartesn, bu anlamda, eliik bir felsefi durumda olduunu syleyemeyiz. Onun yapt, Tanr dncesini hemen devreye sokarak En azndan Tanrnn var olduunu biliyorum, o hlde en salam epistemolojik dayanam bellidir gibi bir yargyla felsefi sorgulamay sonlandrmak yerine; kesinlikle pheye yer brakmayacak bir ey bulana dek en gl inanlarn ve sahip olduunu dnd bilgileri askya almaktr. Descartesa gre biz Tanrnn var olduunu akl yoluyla gsterebiliriz. Ancak bu, kestirme ve dogmatik bir hamleyle yaplamaz. Tanrnn var olduunun gsterilmesi aklc dncenin ilerleyen aamalarnda ortaya kacaktr. Descartesn kendisi Tanrnn varlna dair ok salam bir inanca sahip olsa da, ona gre, Tanrnn var olduundan kesinlikle phe duyulamayaca sylenemez. O yzden, en phe duyulamayacak zihinsel durumumuz Tanr vardr gibi bir bilgi veya inan olamaz. Bu da kt ve gl varlk senaryosunun ciddiye alnmas gerektiini gsterir. Benzer bir noktay yukarda belirttiimiz ikinci kar k iin de ifade edebiliriz. Her ne kadar Descartes matematik ve bilim alanlarnn nesnel bilginin en nemli kayna (ve hatta modeli) olduunu dnyor olsa da, pheci sorgulamay ciddiyetle ve sonuna kadar devam ettirmektedir. Bu balamda da bir eliki yoktur nk Descartes sorgulamasna algsal, matematiksel ve bilimsel bilgi tiplerinin gvenilirliini varsayarak deil, onlara kritik bir test uygulayarak balamaktadr. Bu yaklam, ciddi bir felsefi yntemin uygulanmasn beraberinde getirmektedir. Descartes, matematiksel, bilimsel ve algsal bilginin genel gvenilirliinin sorgulamann sonunda ortaya kmasn istemektedir. Ksaca, saduyuya ok uygun grnse bile, hibir dogmatik varsaymda bulunmadan epistemolojik anlamda yoluna devam etmektedir. Elbette phecilik her zaman yntemsel olmak zorunda deildir. Felsefe tarihinde, Descartestan farkl olarak, phecilii samimiyetle ve sonuna kadar savunan dnrler kmtr. Bu dnrlerin bazlar Sokrates gibi tek bilebileceimizin bilgi sahibi olmadmz olduunu savlarken, baz daha radikal olan felsefeciler ise, bu kadarn bile bilemeyeceimizi ne srmlerdir. Onlara gre, her ne kadar saduyumuz bize tam tersini sylese de, bilgi hi bir ekilde olanakl deildir. Bu srad dnceler zaman zaman felsefeciler arasnda eitli esprilerin retilmesine de neden olmutur. rnein, eer radikal pheciler algsal bilgi de dhil olmak zere hi bir tr bilgiye inanmyorlarsa, neden ara sra kap yerine pencerelerden binay terk etmeyi denememektedirler? Kendilerini aka pheci olarak niteleyen akademik felsefeciler eer srekli olarak kapdan kmaya alyorlarsa, bu durum belki bir bildikleri olduunu gsterir diyebiliriz. Tm bunlara karn, pheci perspektifin hakkn verme konusunda dikkatli olmamz gerekiyor. Bir pheci, pratik yaamda sergiledii davranlarn ve seimlerin bir eyleri bilmekten kaynaklanmadn iddia edebilir ve bu tavr, dardan garip grnse de, tamamen tutarsz olmak zorunda deildir. Radikal anlamda pheci olan kiiler genel olarak bizim gereklii snrl bilgisel yollarla kavrayabileceimize ilikin phe duyarlar. Bu durum, eylemsel anlamda fazlaca sorun yaamadan ayakta kalabiliyor olma olasln tamamen dlamaz. phecilere gre pratik yaamda ilerin yolunda gidiyor gibi grnmesi ile insann varlk alannn kendisine dair bilgi sahibi olmas birbirinden ayrlmas gereken durumlardr.
71
OLGUSAL DZENLLK KONUSUNDA PHECLK

Yukarda da ifade ettiimiz gibi, Descartes pheci akl yrtmenin en gzel rneklerini sergilemi olsa da, kendisi pheci fikirlere sahip bir dnr deildi. Descartestan sonra gelen felsefeciler arasnda pheci eilimleri en belirgin olan, sko dnr David Humedur (1711-1776). Humeun felsefesinin inceliklerinden daha sonra sz edeceiz. Bu nitede ise yalnzca Hume sayesinde nlenmi pheci argmanlardan birini ksaca sergileyip, bu argmann sonularn felsefi adan deerlendireceiz. pheciliin en kkten ekli, gerekliin bilinebilmesine ilikin irdelemeler ierir. Ancak phecilik baka biimlerde de kendini gsterebilir. Gnlk durumlarda da karmza kabilecek (baka bir deyile, metafizik derinliklere girmeyi ok fazla gerektirmeyen) bir phecilik tr, olgusal dzenlilikler daha dorusu, olgusal dzenliliklerin gzlemlenmesine dayanan tmevarmsal karmlar balamnda sahip olduumuzu dndmz bilgiye ilikindir. Bunun ne anlama geldiini aklamadan nce temel mantk bilgimizi hzlca tazeleyelim ve en nde gelen karm eitlerini ksaca anmsayalm. karm, en az bir nclden hareket edilen ve bir sonuca varlan dnce zincirine verilen addr. Tmdengelimsel karm, veya ksaca tmdengelim, ncllerden sonucun %100 kesinlikle kt durumlar iin kullanlr. rnek: Tm insanlar lmldr; Sokrates bir insandr; O hlde, Sokrates lmldr. Tmdengelimlerde, doru ncller bizi kesinlikle doru olan nermelere tar. Tmevarmsal karm, veya ksaca tmevarm, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmad durumlar iin kullanlr. rnek: Basketbolcularn ou uzun boyludur; Melis de bir basketbolcudur; O hlde, byk olaslkla Melis uzun boyludur. Tmevarmlarda ncllerin doru olmas, sonucun doru olmasn garanti etmez. Eer ncller doruysa, bu yalnzca sonu nermesinin doru olma olasln ykseltir. Biz yaamda bu iki tr karm da uyguluyor olsak da, tmevarmsal karmlar gndelik balamlarda daha ska ortaya kmaktadr. karmlarmzn ounda gerekelerimiz vardmz sonular zorunlu klmaz, yalnzca daha aklc hle getirir. u ana kadar grdm tm kargalarn siyah olmas, bundan sonra karma kacak ilk kargann siyah olacann garantisi deildir. Yarn karma pembe bir karga karsa tahminen olduka arrm ve glerim, ancak, genel olarak dersem, pembe bir kargayla karlamann kesinlikle olanaksz olduunu da dnmem. Dnya bilgimizin ou, gerekelendirilmi ancak kesinlikten uzak bilisel unsurlardan oluur. imdi, tmevarmsal bir bilgi rnei olan olgusal dzenlilikleri bilme zerine younlaalm. Hepimiz Yarn gnein doacan biliriz. Bu bilginin temeli nedir? Sabahlar dzenli bir ekilde gnein domasnn ardnda yatan nedenin, evrenin dzeni veya yaps olduunu dnrz. Fiziksel bilimler bu konuda nemli kuramsal aklamalar sunarlar. Ancak bu noktada bir an durup elimizdeki epistemolojik verilere bakalm. Evrenin belli bir dzende veya yapda olduu nermesinin testi nihayetinde deneyim iinde yaplabilir. Deneyimin bize syledii nedir? Gnein yarn doacan bilme karmn destekleyen deneyim duruma Humecu bir adan bakarsak gemite her sabah gnein ufuk noktasnda belirmi olmasdr. Gnein tekrar doacan biliyoruz nk gne gemite hi aksatmadan her gn domutur. Bu tmevarmsal karm elbette anlalr bir akl yrtmedir. Ancak sahip olduumuzu dndmz bilginin temelinin aslnda sandmzdan daha az salam olduunu da ortaya koymaktadr.
David Hume (Deyvid Hym okunur) phecilik balamnda felsefe tarihinde derin izler brakm bir dnrdr.
Baz nemli mantksal kavramlar: karm, tmdengelim, tmevarm.
Doadaki olgusal dzenliliklerin her zaman tekrarlanacan nereden biliyoruz?
72
Epistemoloji
yle bir durum dnelim. Diyelim bir gn, zaman asndan gecenin sonuna gelinmesine ramen gne domuyor. Byle bir durumun olanaksz olacan syleyebilir miyiz? Bunun ok sra d ve ok edici olaca aktr. Ancak yine de kafamzda bylesi bir senaryoyu canlandrabiliriz. Bunu daha net hle getirmek iin fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatralm. Bir olgunun veya durumun fiziksel olarak olanaksz olmas, o olgunun bizim iinde yaadmz ve anladmz fiziksel dnyann grnen yapsyla elimesi anlamna gelir. rnein, bir insann pencereden atladnda dmeyip umaya balamas fiziksel adan olanakszdr. Ancak, pencereden atlayp umak gibi fiziksel anlamda olanaksz olan durumlarn gerekletiini ben kafamda canlandrabilirim. Mantksal olanakszlk kavram ise, iinde yaadmz evrenin mantksal yapsyla atan durumlar iin kullanlr. Bizim evrenimizde bir genin drt kenarl olmas olanakszdr. Bu olanakszlk, fiziksel bir olanakszlktan ok daha byk bir olanakszlk trdr nk, fiziksel olanakszlklardan farkl olarak, mantksal adan olanaksz bir durumu kafamzda bile canlandramayz. Yarn gnein domamas fiziksel adan olanakl bir durum deildir diyebiliriz. Buna karn, kafamzda canlandrabileceimiz bir durum olan gnein domamasnn mantksal anlamda olanaksz veya eliik olmad aktr. Eer biz gne yarn doacak nermesini bildiimizi iddia ediyorsak, bundan kastettiimiz gnein yarn domamas mantksal olarak olanakszdr gibi bir dnce olamaz. Kastedilen yalnzca fiziksel dnyann yaps, gnein domasn gerektirir trnden bir nerme olabilir. Ancak, Humea gre bu inanca temel tekil eden olgu, yukarda da belirttiimiz gibi, gemite yaptmz gzlemler ve bu gzlemlerin belli bir tutarllk gstermesidir. Eldeki kstl tmevarmsal zeminin tesine geerek, Yarn Gnein doacan biliyorum iddiasnda bulunmamzn ok salam bir gerekesi olabileceini sylemek zordur. zetle, aslnda hibirimiz yarn gnein doup domayacan bilmiyoruz.
PHEC DNCELERE TEPK: MOOREUN SADUYUSAL YANITI

Yukardaki blmlerde Descartesn Dncelerde sergiledii yntemsel argmanlar ve olgusal dzenlilik konusunda Humecu pheleri inceledik. Tahmin edilecei gibi, bu konuda kafa yoran felsefecilerin ou dikkatlerini gerekliin bilinebilmesi sorunsal zerinde younlatrmlardr. pheciliin sonular pek ok dnre olduka rahatsz edici geldiinden dolay, felsefe tarihinin nde gelen isimlerinden bazlar bu konuyla derinlemesine ilgilenmi ve zm retmeye almlardr. Bu abalar iinde en bilinenlerden biri, ngiliz dnr George Edward Mooreun (1873-1958) saduyusal argmandr. imdi, felsefe literatrnde nemli bir yer tutan bu argman ksaca inceleyelim. ncelikle saduyu kavram zerinde biraz duralm. Saduyusal tavr, genelde, gnlk yaamn durumlar karsnda pratik, ayaklar yere basan ve ie yarar sonular verebilen kararlar alma ya da yarglarda bulunma eilimi ile ilintilendirilir. Genel olarak dersek, saduyu bizim gndelik eylemler balamnda ok sk bavurduumuz bir yeti veya zelliktir. Ayrca, metafizik erevede dile getirilen pheciliin, saduyumuzla ciddi oranda att kesindir. Descartesn Dncelerde baaryla sergiledii pheci argmanlarn normal artlar altnda kabul edilmesi olduka g grnmektedir. Buna karn, dnsel sorumluluk, belli bir fikre veya dnsel yapya yaklarken bu gr bana uygun deil demenin tesine gemeyi ve o grn neden zayf ya da kabul edilemez olduunu aka ve gerek-
ngiliz felsefesinin nemli dnrlerinden olan G.E. Moore (Muur okunur) zellikle pheci dncelere kar ald saduyusal tavrla tannr.
73
eleriyle sergilemeyi gerektirir. Mooreun phecilie yant ve kar k da bu balamda deerlendirilmeli ve anlalmaldr.
Argmann Arka Plan: Kesin Olarak Bilinenler ve Nesnelerin Var Olmasnn Anlam
Mooreun konuyu irdelerken yapt ilk ey, kesinlikle bildiine inand baz nermeleri sralamaktr. Moore yle ifadeler kullanr: u anda bir beden vardr ve o beden bana aittir. Bu beden uzunca bir sredir, deimekle birlikte, varln kesintisiz olarak srdrmektedir. Dahas, bu beden, var olduu zaman iinde, srekli olarak bir gezegenin yzeyinde veya yzeye yakn noktalarda bulunmutur. Kendisi dnda baka nesneler de, kendisinden eitli uzaklklarda, var olmulardr. Dardaki nesneler arasnda, baka insan ve hayvan bedenleri de vardr. Son olarak da, ben yalnzca bir beden deil bir kii olduumu biliyorum. Trl deneyimler yaam ve yaamakta olan akll bir varlm. Ve benim dmda da bu zelliklerde canllar olduunu bildiimi syleyebilirim. imdi, tm bu ifadeler elbette bir kanta veya argmana karlk gelmemektedir. Peki, pheci akl yrtmelerin stesinden gelip, bizi saran varlk alanna dair bilgi sahibi olduumuzu nasl savlayabiliriz? Moore kantlama iinin birden fazla yntem yoluyla olabileceini belirtir. Bir yntem, ilerleyen nitelerde inceleyeceimiz, Kantn aknsal yntemidir. Moore ise daha farkl bir yntem veya yaklam getirmektedir. Mooreun tartmasnn banda gndeme getirdii nemli bir konu nesnelerin varl kavramnn aklanmas ile ilgilidir. Bu konudaki soru iaretlerini ortadan kaldrmak iin, Moore nesnelerin varl kavramndan zihnin dnda, zamanmekn iinde var olmay anladn syler. Bu nemli bir aklamadr, nk baz dnrler nesnenin znel veya zihinsellie ait nitelikler barndrdn, yani tamamen zneden bamsz olmadn dnmeye eilimlidirler. Mooreun szn ettii nesne ise, saduyumuza da uygun bir ekilde, fiziksel zelliklere sahip ve zihinden bamsz niteliinde bulunmaktadr. Moorea gre ben u bir kartaldr nermesini dile getirdiimde kastettiim bu trden fiziksel bir nesnedir. zetle, zihinden bamsz bir tarzda fiziksel zaman-meknn iinde olmak, bizim var olan nesne kavrammzn en zsel parasdr. Elbette eer ben, rnein, u an bir halsinasyon yayor ve mavi bir filin havada uutuunu gryorsam, o zaman sz konusu fil bana ne kadar gerek grnrse grnsn yle bir nesne iin var nitelemesini kullanamam. Ksacas, Moorea gre, biz varlk kavramn zihinden ve zneden bamsz eyler iin kullanrz.
Moorea gre, nesnelerin var olmalar onlarn zihnin dnda, zaman ve mekn iinde var olmalar anlamna gelir.
ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi

Bu durumda, ben tam u anda iki elim olduunu nasl kantlayabilirim? Moorea gre, benim u anda ellerimin var olduuna ilikin sunabileceim saduyusal argman u ekildedir: BRNC NCL: Bir elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum: te bir el; KNC NCL: Dier elimi havaya kaldrp sallayarak u szleri sylyorum: te baka bir el; YLEYSE (SONU), Zaman-meknsal (yani, fiziksel) gereklik iinde u anda iki adet el vardr.
74
Epistemoloji
Bu argmana imdi felsefi adan yakndan bakalm. Argmanda, karmsal biime uygun olarak, baz ncller ve bir sonutan oluan bir iddia sunulmutur. Eer bu karm bir fikri veya tezi baaryla savunacaksa; (1) ncller iyi bilinen nermeler olmal, (2) sonu nermesi nclleri bilgisel olarak aynen tekrarlamamal ve (3) ncller sonucu yeterince gl bir dzeyde desteklemelidir. Bu koullarn salanp salanmadn irdeleyelim. Moorea gre, ncllerin doru olmasnda bir sorun yoktur nk orada belirtilen dnceler, (1)de belirtildii gibi, kesinlikle bilinen eylerdir. (2)de belirtilen noktann da saland kabul edilebilir. Bir insann elini sallayarak ite bir el kelimelerini sylemesi ile bir nesnel varlk iddiasnda bulunmak tam olarak ayn eyler deillerdir. Ve son olarak da, (3)te sz edilen art, yani ncllerin sonucu desteklemesi de salanmaktadr. Mooreun deyimlemesi ile, sonu, ncllerden kesin bir ekilde kmaktadr. Konuya saduyuyla yaklaan herkes Mooreun tezlerine sempatiyle bakacaktr. Ancak yukarda zetlenen argmann felsefi adan kabul edilebilir olup olmadnn aklc ve nesnel olarak irdelenmesi gerekiyor. ncelikle, (1)in gerekten salanp salanmad nemli bir soru olarak karmza kmaktadr. Moore ncllerde ifade edilen savlar bildiini gerekten syleyebilir mi? phecinin bak asndan ele alndnda, bu balamda felsefi sorun yaratan ve zm getirmeye altmz konu, batan itibaren, zaten nesnelerin varlklarnn bilinmesidir. O yzden, Mooreun gsterilmeye allan noktay batan varsayd, ksacas dngsel bir aklama yapt sylenebilir. Dngsel aklamalar veya akl yrtmeler de, doal olarak, felsefi adan ok deerli olmayan argmanlardr. Elbette Moore kendi argmannn veya karmnn dngsel olmadn iddia edecektir; fakat bu nokta olduka tartmaya ak grnmektedir. Ayrca, ncllerin sonucu iyi desteklemedii, yani (3)n salanmad, iddia edebilir. Zihinden bamsz varlk alannn iinde u anda iki adet el vardr nermesi ncllerde olmayan metafizik bir fikirdir. Metafizik yapda olmasnn nedeni, aka grlecei gibi, biliselliimiz dnda ve ondan bamsz bir ekilde var olduunu dndmz nesnelerin dnyasna bir gnderme yapmasdr. Moorea itiraz etmek isteyen bir felsefeci, sonucun ncllerden ok farkl bir hamle gerekletirdiini ve bu yzden, ncllerden sonucu treten karmsal ban gl olmadn syleyebilir. Her durumda, Mooreun akl yrtmesi belli sorunlar olan bir karm gibi grnmektedir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DescartesnSIRA SZDE sergiledii pheci akl yrtmelere kar, saduyunuzu kullanarneklerini rak argmanlar gelitirmeyi deneyin. Bu argmanlarn phecilerin kayglarn giderip gideremeyecei konusunda fikir retmeye aln.
DNELM
Saduyu Kavramna likin Notlar

Gnlk yaamda U S O R genel olarak saduyunun yolunu izlediimiz sylenebilir. Doal olarak, saduyudan saptmz anlar da olmaktadr; ancak biz insanlar iin somut artlarn gereklerine uygun hareket etmenin olaan ve normal bir hl olduu akDKKAT tr. Bu balamda ilgin bir nokta, felsefe ve bilimin genelde saduyuyla, somutlukla veya pratiklikle tam rtmeyen alanlar olduuna dair yaygn bir kan olmasdr. Bu konuyaSIRA SZDE ve kuramsal kavramlarn tartrken de biraz deinmitik. kuram Dnyay anlama abalarmza ve dnyaya ynelik yarglarmza genelde saduyu egemendir. Buna karn, fizikilerin szn ettii fotonlar veya alglanan dnyaya AMALARIMIZ ynelik felsefi pheler saduyuya ok yakn eyler deillerdir.
K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
75
Ska dile getirilen ve ounlukla zerinde fazlaca dnlmeden kabul gren bu yaklamn aslnda mutlak bir doru olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor. W. V. O. Quine gibi 20. yzyl Amerikan pragmaclarnn (eylemciler olarak da anlrlar) vurgulad nemli bir nokta, bilimin aslnda saduyudan tredii ve ikisi arasnda bir uurumun deil srekliliin olduudur. Bilim ve felsefe, daha nce tarttmz gibi, st dzey bir logosun ilevselliinin sonucudur. Ancak bu durum, bilim ve felsefeyi var eden canl ile hareket eden, beslenen, reyen ve yaamn srdrmeye alan canlnn farkl varlklar olduunu gstermez. Her ne kadar, rnein, kuantum fizii veya Aristotelesin metafizii somutluktan ve gndelik yaamdan ok uzak grnse de, bilimsel ve felsefi aratrmalarn temelde somut eylemlerden ve doal ilgilerden kaynaklandn dnmek aklc bir seenek gibi gelmektedir. Fizik ve felsefe, insann geliiminin bir sonucudur ve bu ilevleri gerekletiren zihin bu dnyaya ait bir eydir. phecilik gibi ok nemli bir felsefi soruna zm bulmak isteyenler iin bu yaklamn taze bir dnsel alm salayabileceini sylemek olanakldr. Bu noktaya kitabn ilerleyen nitelerinde, ada epistemolojik tartmalar balamnda tekrar deineceiz. Saduyu konusunda son olarak bir noktay daha belirtelim. Felsefi tartmalar ve argmanlar sz konusu olduunda, bunlarn karsna hemen saduyuyu kararak bir salamlk testi yapma eiliminde olmann sakncal ynleri olabilir. rnein, phecilii deerlendirirken ve eletirirken, pheci yaklamlarn saduyuya aykr olduu dncesini dile getirmek her zaman ok yardmc olmayabilir. Birincisi, saduyu kavramnn her durumda ve her balamda ayn sonucu vermesi beklenemez. Baka bir deyile, saduyu denilen yeti bir makine gibi ileyen yani mekanik ve evrensel bir tarzda alp belirlenmi sonular ortaya koyan bir kapasite olmayabilir. O yzden, saduyunun bir sorun karsnda nasl bir tepki veya sonu verecei, balamsal ve grece ynler ieren bir konu olabilir. kincisi, saduyunun genelde kabul gren sonular bazen son derece yanltc olup, bu sonular dzeltmek iin bilim ve felsefe gibi alanlarn ilevlerine ihtiya olabilir. rnein, yaln saduyu bize zerinde bulunduumuz dnyann dz olduunu syler. Bu yanln dzeltilmesi, sradan olaan algsalln dzleminde olanakl olmayabilir. Byle hatalarn dzeltilmesi iin logosun st dzeyde ileyiine, yani bilime gereksinim vardr. O hlde, saduyunun en st epistemolojik merci veya kapasite olarak yceltilmesinin ok da hakl olmad belirtilebilir. Akln kritik yani eletirel kullanmnn ne kadar nemli ve deerli olduunu bu balamda da gzlemleyebiliriz.
PHEC TAVRIN FELSEF DEER

Bu niteyi pheci yaklamlarn felsefi deerine ilikin baz genel saptamalar yaparak bitirelim. Tartmay yrttmz balamda, pheci-lik ile pheci tavr kavramlar arasnda bir ayrm yapmak yararl olacaktr. phecilik felsefede bilginin olanakll konusunda sunulan ok kkten ve sra d bir gr veya akmdr. Ancak phecilik grnn tezlerini benimsemeyen, kendilerini pheci olarak tanmlamayacak pek ok felsefeci iin bile pheci tavr belli bir deer ifade eder. Felsefi tavrlar ile sonu -izm ile biten akmlar arasnda, bu anlamda, nemli bir fark olduu sylenebilir. rnein, bir kii kendisini tam anlamyla feminizm akmnn ideolojik bir yesi olarak grmedii hlde feminist eilimler gsterebilir veya feminist baz fikirlerin doru veya yararl olduu inancna sahip olabilir. Benzer bir durum pheci tavr kavram iin de syleyebiliriz.
Genel olarak, pheci bir tavr gstermenin belli bir felsefi deeri vardr.
76
Epistemoloji
pheci tavr olarak betimlediimiz tavrn veya yaklamn ierii nedir? Ve bu tavr felsefi anlamda zel klan ey nedir? Bunun yantn, pheciliin tersi olan kavramlarn ieriinde ve o kavramlarn barndrd sakncalarda aramak gerekir. pheciliin tersi olan kavramlar iinde en nemlisi dogmatizmdir. Dogma deyiminin anlam belli bir kii veya topluluk tarafndan benimsenen, tartmadan ve sorgulamadan kabul edilmesi beklenen inan ya da inan kmesi eklinde verilebilir. Kelimenin Yunanca kkeni fikir, kan gibi anlamlara gelmektedir. Dogmatik kelimesi ise, zaman zaman, bir fikri veya inanc hi sorgulamadan ve zerinde ciddi bir irdeleme yrtmeden kabul eden insanlar iin kullanlr. Ancak bu sylediklerimizden, dogmatik nitelemesinin felsefe ile ilgilenmeyen rnein, metafizik veya epistemolojik sorunlar zerine kafa yormam sradan insanlarn tm iin geerli olduu gibi bir sonuca varmamz doru olmayabilir. Bu konu zerinde biraz duralm. Yetikin, zihinsel olarak salkl ve bir toplum iinde yetimi her insann bir dnya gr ve inan sistemi vardr. Genelde inan/bilgi sistemleri gnden gne radikal bir ekilde deiebilecek yaplar deildir. Byk fikirsel veya bilgisel dnmler, gerekletikleri durumlarda, genel olarak insanlarn zihinsel dnyasnda olduka yava ortaya karlar. Eer sevdiimiz ve derinden gvendiimiz bir insann aslnda kt niyetli ve zararl bir kii olduuna ilikin salam kantlar sunulursa, ilk tepkimiz mantksal bir robottan farkl olarak sunulan aklc kantlara direnmektir. Benzer durumlar, rnein, bilimsel balamlarda da karmza kabilir. nsan denen varln, bu genel anlamda, tutucu bir varlk olduu sylenebilir ve bu, nihayetinde, fazlaca knanabilecek bir durum olmayabilir. Yukarda sylediklerimiz nda, lml anlamda tutucu olma ile dogmatik olma kavramlarn ayrabiliriz. Dogmatik insanlar, lml anlamda tutucu kiilerden farkl olarak, inanlar ve dnceleri karsnda ne srlebilecek kar fikirleri, argmanlar veya kantlar bu argmanlar ya da kantlar ne kadar gl veya aklc olurlarsa olsunlar gz nne almay reddederler. Daha z olarak ifade edildiinde, dogmatik kiiler, belli bir fikri bir kez kabul ettikten sonra onun doruluuna ilikin phe duymay kesinlikle reddeden kiilerdir. Bu tavrn, logos sahibi olduunu dndmz bir varlk olan insana uymad son derece aktr. O hlde phecilik olmasa da, phelenme yetisine sahip olmak nemli bir zihinsel zellik veya meziyettir diyebiliriz. Bu noktada kritik olan bir saptama, pheci tavrn veya dogmatiklik kart duruun insanlar iin tahminen ancak belli bir dereceye kadar olanakl olabilecei gereidir. Kesintisiz phe hlinde olmak ve srekli olarak salam dnsel zeminlerini kaybetmek insanlarn kolayca yapabilecei eylemler deillerdir. Dahas, ar pheci bir tavrn insana yaam iinde ok fazla yararnn olmayaca da bellidir. te yandan, dogmatik olmaktan ziyade, zaman zaman da olsa, sahip olduu fikirlere ve inanlara eletirel bir tavrla yaklaan insanlarn hem bireysel geliimlerinin daha gl olaca hem de inan sistemlerinin genelde yanllamaya ak olmasndan dolay bizi saran dnyann olgularn bilebilme anlamnda da daha avantajl bir duruma gelecei sylenebilir. Bu elbette epistemolojik boyutta deerlendirilecek bir yarardr. Ancak konuya daha geni bir adan bakmamz da olanakldr: Felsefe tarihindeki pheci dnrleri veya pheci argmanlar incelemenin ve ciddiyetle anlamaya almann daha genel bir anlamda felsefi yarar olaca dnlebilir. Sz konusu yarar, bu tr irdelemeleri yapmann bir insann zihinsel dnyasnda sre iinde yarataca olumlu etkiyle ilgilidir. Yerlemi kanlar veya tartlmadan kabul gren aklamalar karsnda phe duyabilme ye-
77
tisi olan insanlarn bu tr ilevlere girmeyenlere gre daha esnek ve ak grl olacaklar tahmin edilebilir. Dahas, pheci ynleri olan kiilerin, kendilerini kar grlere ve akl yrtmelere ekinmeden amalarndan ve radikal sorgulama alkanl edinmelerinden dolay, inan sistemlerinin darbelere daha dayankl ve daha iyi gerekelendirilmi bir konuma gelecei de aktr. Bu durum pheciliin bir epistemolojik gr olarak doru olup olmamasndan bir para bamsz olup, felsefe alanna ilgi duyanlarn zerinde dnmeleri gereken bir konudur. phecilik epistemolojik bir gr olsa da, onun genel felsefi sonular ve uygulamalaSIRA SZDE r da bulunmaktadr. pheci yaklamn bir bireye genel olarak ne kazandrabilecei konusunda fikirler retmeye aln.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
78
Epistemoloji
zet
A M A
Descartesn epistemolojik grlerini ve bu grlerin neden nem tadn aklayabilmek. Descartesn epistemolojik pheleri felsefe tarihinde ok zel bir yer tutar. Descartes, inan sisteminin ok sayda yanl nerme ierdiini fark ederek, inand fikirlerin tmn kkten bir ekilde sorgulamaya giriir. Descartesn sorgulamalar birka ynden ilgin zellikler tamaktadr. ncelikle Descartesn abas bir yntemin uygulamas olarak anlalmaldr. Descartes bilgi konusunda phecilii belli bir amaca ynelik olarak yrtmektedir. Bu ama, phelenilemeyecek kesinlikte bilgiye ulamaktr. Baka bir deyile, Descartes, kendisi pheci bir felsefeci olmamasna karn, pheci akl yrtmeyi akademik dzeyde ve nesnel bir ilgiyle gerekletirmektedir. pheci sorgulamalar srasnda Descartes, algsal ve matematiksel bilginin gvenilirliine ilikin kkten sorular sorar ve hatta kendisi dindar bir insan olmasna karn, Tanrnn varlna ilikin bilgimizin bile pheye ak olduunu belirtir. Onun ileri srd dnceler arasnda en dikkat ekenlerden biri udur: 2+3=5 gibi doruluundan kesinlikle phelenmeyeceimiz bir bilgi trnde bile phelenmek olanakldr. stn gleri olan ve insanlarn zihinlerini kontrol edebilen bir varlk, en kesin grnen bilgi trlerinde bile yanlmamza neden olabilir. Elbette, eer insanlar byle bir epistemolojik durum iindeyseler, srekli yanlmakta olduklarn bilmeleri sz konusu olamaz. Bu tr senaryolar, olduka sra d olsalar da, bilginin gvenilirlii konusunda nemli ipular sunarlar. Olgusal dzenlilik konusunda Hume tarafndan ne srlen pheci grleri aklayabilmek. sko felsefeci David Humeun metafizik kart grleri pheci perspektif asndan kritik bir nem tar. Humea gre, doada karlatmz olgusal dzenliliklere ilikin yaptmz varsaymlar konusunda dikkatli olmamz gerekmektedir. nsanlar genelde doada dzenli olarak tekrarlanan olgularn belli bir zorunluluk ierdiine inanrlar. Her sabah gnein doudan domas bunun iyi bir rneidir. Biz gnein her sabah domasnn rastgele bir olay olmadn iin iin-
de bir dzen, bir zorunluluk olduunu dnrz. Elden braklan bir nesnenin dmesi de byledir. Ancak, Humea gre, bu tr olaylarda elimizdeki veri yalnzca gemite gzlemlediimiz durumlardr. Yani, gzlemlediimiz dzenlilikler bizim doada bir zorunluluk olduunu dnmemize neden olmaktadr. Gemite gzlemlenen olaylardan yaplan her genelleme tmevarmsal nitelikte olmak durumundadr. Bu yzden, evrenin dzenine dair tm iddialar, kesinlikten uzak karmlar olmann tesine geemezler. Humeun argman bize olgusal dzenlilikler konusunda irdelemeden kabullendiimiz noktalar olduunu gsterir. Mooreun phecilie kar ne srd saduyusal argmann zelliklerini aklayabilmek. Pek ok kii pheciliin saduyu ile tam olarak rtmeyen bir gr olduunu syleyecektir. Moore bu sezgiyi dile getiren ilgin bir argman ortaya koymutur. Moore ncelikle bizim dnyaya ve kendimize ilikin pek ok temel ve basit olguyu bildiimizi ifade eder. Ardndan, baz felsefecileri ok megul etmi olan fiziksel gereklik iinde (yani, zihnimizin rnlerinin dnda) olan nesnelerin varln nasl gsterebileceimiz sorusunu ele alr. Moorea gre, eer bir kii (uygun el hareketleri eliinde) te bir el! ve te baka bir el! cmlelerini sylerse, bundan Zaman-mekn iinde, zihnin yaratm olmayan iki adet el bulunmaktadr nermesinin doruluunu gstermi olur. Bu karmda, akl yrtmeyi yapan kii, saduyusal ve basit cmlelerden hareket ederek zihnin dndaki gereklie ilikin bir sonuca ulamaktadr. Bu, kayda deer bir karmdr nk sonu nermesinde dile getirilen dnce ncllerde ifade edilen dncenin tamamen ayns deildir. te yandan, ncllerden sz konusu sonuca gei de sorunsuz grnmektedir. Bu durum, zaman-mekn iinde bulunan ve zihnin yaratmad nesnelerin varlnn saduyusal bir tarzda gsterilebileceinin gstergesidir.
A M A
A M A
79
A M A
phecilii ilgilendiren baz nemli kavramlar birbirinden ayrabilmek ve pheci tavrn felsefi deerinin ne olduunu anlatabilmek. phecilik, felsefi bir akm olarak, bilginin olanakll konusunda olumsuz bir gre karlk gelir. pheciler insanlarn nesnel bilgiye ulayor olduklar ynndeki genel geer varsaym kkten bir ekilde sorgularlar. Felsefede bir akma ait olmak, sistematik ve kapsayc bir tavrdr. phecilik gibi bir akmn iinde yer almak, bir dnrn konuyla ilgili grlerini tmyle etkiler. te yandan, bir felsefeci belli bir akma ait olmakszn bir grn genel yaklamna sempati duyabilir. Epistemolojik adan kendisini bir pheci olarak nitelemeyen bir kii de, pheci tavr ksmen benimseyebilir. rnein, sahip olduu felsefi kuramlarn veya grlerin mutlak doru olmayabileceinin bilincinde olabilir. pheciliin tam tersinin dogmatizm olduunu syleyebiliriz. Dogmatik insanlar, genel olarak, kendi grlerine kar getirilebilecek kar grleri veya kantlar ciddiye almay reddederler. O yzden, phecilik ile dogmatizm birbirinin zdd yaklamlardr diyebiliriz. Bununla birlikte, insanlarn sahip olduu inan sistemlerine veya grlere bal olmalarn hemen dogmatik nitelemesini kullanarak etiketlendirmek doru olmayabilir. Yeni perspektiflere veya alternatif fikirlere ak olmama ile kendi perspektifine genel olarak sahip kma birbirinden ayrlmas gereken zelliklerdir. Aslnda insanlarn ou iin, bu balamda, lml tutucu nitelemesi kullanlabilir. nsanlar yaama yaklamlarn ve inandklar temel nermeleri genelde bir gnde deitirmezler. Bu tr tutuculuk insanlarn tutarl ve istikrarl bir zihinsellie sahip olmasnn bir koulu olarak grlebilir. Ilml anlamda tutucu kiiler, dogmatiklerden farkl olarak, dnsel dnyalarna dardan gelecek etkileri deerlendirme yetisine sahiptirler. Ksaca zetlersek, phecilik epistemolojik bir gr olsa da, phe edebilme yetenei veya bir bilginin doruluu veya yanll konusunda ak fikirli olma zellii genel bir felsefi meziyet olarak grlebilir.
80
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Descartesn pheci sorgulamalar kapsamnda Tanrnn yeri veya ilevi nedir? a. pheci bir dnr olan Descartes, Tanrnn varln kabul etmez. b. Descartesn Tanrnn varlna inanmayan bir dnr olmas, onu pheci sorgulamalar yapmaya yneltmitir. c. Descartesn Tanr inanc, onu pheci sorgulamalar yapmaya yneltmitir. d. Descartes, Tanr inancn iin iine sokmadan pheci sorgulamalar sunmutur. e. Descartes, pheci sorgulamalar yrtmenin Hristiyan inancnn sorgulanmasna neden olacan dnmtr. 2. Descartesn sorgulamalar asndan aadakilerden hangisi dorudur? a. Alg en temel ve en phe duyulmayacak bilgi trdr. b. Basit alglar kesin bilginin oluma srelerinde temel olutururlar. c. ok canl ryalar, grnr bilginin kesinliinden phe duyulabileceini gsteren rneklerdir. d. Alglar yoluyla kavranan nesneler, ryalarda karmza kan nesneler gibi, var olmayan eylerdir. e. ok canl ryalar, alglar yoluyla gelen bilginin doru olmas gerektiini gsteren rneklerdir. 3. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk rneini gndeme getirmesindeki temel ama nedir? a. Matematiksel eitliklerin bile doruluundan phelenmenin olanakl olduunu gstermek b. Tanrnn bizi aldatamayacan savlayabilmek c. Alglarmzn kesinlikle gvenilir olduunu gstermek d. pheciliin en mantkl felsefi kuram olduunu gstermek e. Gerekliin bir yanlsama olduunu savlayabilmek 4. Descartesn yntemsel phe yolunu semesi ne anlama gelmektedir? a. Descartes sradan bilgilenme yollarn temel alarak pheciliin doruluunu gstermeyi hedeflemektedir. b. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamak iin ncelikle pheciliin yanl olduunu varsayarak irdelemeye balamaktadr. c. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakta ancak nihayetinde phelenilemeyecek bilgilere ulamay hedeflemektedir. d. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin sonunda pheciliin kuramsal stnln aka ifade etmektedir. e. Descartes sradan bilgilenme yollarn eletirel bir test ile snamakla birlikte, irdelemelerinin banda kesin bilginin olanakl olduunu aka ifade etmektedir. 5. David Hume olgusal dzenlilikler konusunda belli bir gr ne srmtr. Onun grne bir isim vermeniz gerekse, aadakilerden hangisini seerdiniz? a. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel karm b. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel gerekilik c. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmevarmsal gerekilik d. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmdengelimsel phe e. Doadaki dzenli tekrarlar konusunda tmevarmsal phe 6. Bir sabah uyandlar ve tm kedilerin gkyznde utuunu grdler. Gerekleme olasl dk grnen bu durum iin hangi felsefi niteleme kullanlabilir? a. Fiziksel olarak olanaksz ancak mantksal olarak olanakl b. Fiziksel olarak olanaksz ancak eylemsel olarak olanakl c. Mantksal olarak olanaksz ancak fiziksel olarak olanakl d. Mantksal olarak olanaksz ancak eylemsel olarak olanakl e. Eylemsel olarak olanaksz ancak fiziksel olarak olanakl
81
7. Mooreun saduyusal argman iin aadakilerden hangisi sylenemez? a. Moore iin, Ben yaayan bir insanm syleyen zne iin bilinen bir cmledir. b. Moore iin, var olma kavram zaman-mekn iinde var olma anlamna gelmektedir. c. Moorea gre, sunduu argmanda sonu cmlesi nclleri aynen tekrarlamamaktadr. d. Moore varlk kavramn ieren ncllerden hareketle, iinde var olma kavramnn gemedii bir sonuca karm yapmtr. e. Moore saduyusal bilgi ieren ncllerden hareketle, zaman-mekn iinde var olmaya ilikin bir karm yapmtr. 8. Aadakilerden hangisi Mooreun argman iin bir sorun olarak gsterilebilir? a. Argmann nclleri saduyuya uygun cmleler iermektedir. b. Argmann sonucu, ncllerden farkl olarak, nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir iddia sunmaktadr. c. Argmann nclleri, sonutan farkl olarak, nesnelerin varlna ilikin metafizik ierikli bir iddia sunmaktadr. d. Argmann nclleri ve sonucu arasnda tmdengelimsel bir iliki vardr. e. Argmann iki ncl yapsal olarak birbirine ok benzemektedir.
9. Dogmatizm kavramna ilikin aadakilerden hangisi yanltr? a. Dogmatizm ve phecilik nemli bir oranda zt kavramlar olarak alnabilir. b. Dogmatik insanlar yeni bilgiler nda inan sistemlerini gzden geirmeye eilimlidirler. c. Dogmatik insanlarn genel tavr lml ve esnek olarak nitelendirilemez. d. Dogmatizmden farkl olarak lml tutuculuk olaan ve kabul edilebilir bir tavrdr. e. Belli bir inan sistemine sk skya bal olan insanlar iin dogmatik ifadesi kullanlabilir. 10. pheci bir tavr tamann genel felsefi deeri aadakilerden hangisi olabilir? a. pheci tavrlar olan insanlarn kesin bilgiye ulama olaslklar daha yksektir. b. pheci tavrlar olan insanlarn kapal inan sistemleri vardr. c. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri zaman iinde deiiklie uramaz. d. pheci tavrlar olan insanlarn inan sistemleri mantksal olarak daha yksek dzeyde tutarllk gsterirler. e. pheci tavrlar olan insanlarn dnceleri daha esnek, inan sistemleri de eletiriyle ba etmeye daha hazr durumdadr.
82
Epistemoloji
Okuma Paras
Birinci Meditasyon Kuku konusu edilebilecek eyler hakknda Hayatmn ilk yllarndan itibaren bir ok yanl kany doru kabul etmi olduumun ve o zamandan beri bu derece gvenilmez ilkeler zerine kurduum her eyin de ancak pek kukulu ve kesinlikten uzak olduunun farkna bugn varyor deilim; bunu anlaynca, hayatmda bir kez olsun daha nce inanm olduum btn kanlarda kurtulmaya girimemin ve her eye yeniden ve temellerden balamann gerekli olduu yargsna vardm. Fakat bu giriim bana biraz fazla byk grnd iin daha uygun bir yaa gelmeyi bekledim, yle bir yaa ki, ondan sonra geride bu grevi yerine getirmeye daha uygun olacam baka bir ya kalmasn; bu da beni o kadar uzun sre geciktirdi ki, bundan sonra da i yapmak iin kalan zamanm yine dnp tanmakla geirirsem, dorusu byk hata ilemi olurum. Dolaysyla, bu ama iin tam srasnda, zihnimi her trl dert ve kaygdan boalttm, ne mutlu bana ki hibir alkantl ruh halinin iinde kvranmadm ve kendime dingin bir yalnzlk iinde gvenli bir dinlenme ortam salam bulunduum bugn, tam bir ciddiyet ve zgrlk iinde, btn eski kanlarmn toptan ykmna giriiyorum. mdi, bunu yapmak iin bunlarn hepsinin yanl olduunu kantlamam gerekmeyecek; zaten belki de bu iin stesinden asla gelemezdim. Fakat aklm beni nceden, tamamen kesin ve kukulanlmaz olmayan eylerden de apak yanl olanlar kadar zenle kanmaa ikna etmi olduunda, bunlarn tek tek her birinde kuku konusu olabilecek bir neden bulduum takdirde hepsini birden yadsmam yeterli olacak ve bylece her birini tek tek incelemeye de ihtiyacm olmayacaktr; zaten bu sonu gelmez bir angarya olurdu. Fakat temelin yklmas ister istemez btn binann da kmesi sonucunu douracandan, nce btn eski kanlarmn dayand temel ilkelere el atacam. imdiye dek en doru ve gvenilir olarak ne rendimse duyulardan veya duyular yoluyla renmi ama zaman zaman bu duyularn aldatc olduunu da yaayarak grmmdr; oysa bizi bir kez bile olsun yanltm olan eylere asla gvenmemek saknganlk gereidir. Ancak, duyular bizi pek zayf alglanabilir ya da pek uzak eyler hakknda ara sra yanltsalar bile, yine duyular araclyla bildiimiz halde usumuzu zorlamadan kukulanamayacamz birok baka eyler de yok mu? rnein, imdi burada, hrkam giymi olarak atein karsnda oturmakta ve elimde u kad tutmakta oluum ve bu trden baka eyler...Bu ellerin ve bu vcudun bana ait olduunu nasl yadsyabilirim, kendimi kimi aknlarn yerine koymakszn? (...) Yine de bir insan olduumu, dolaysyla uykularmda ve ryalarmda o aknlarn uyankken grdkleri kadar, hatta daha sama ve gerek d eyler grme alkanlm bulunduunu da gz nne almak durumundaym. Kim bilir ka kez ryamda da burada olduumu, giyinik olduumu, atein karsnda olduumu grmmdr, gerekte rplak yatamda yatarken! Ama u anda u kda uyuyan gzlerle bakmyorum, salladm u ba uykuda deil, u eli de bir amala ve bilerek isteyerek uzatyor ve skyorum; uykuda olanlar hi de btn bunlar kadar ak ve seik gibi grnmyor. Fakat inceden inceye dnnce, uyurken sk sk bu tr yanlsamalarla aldatldm hatrlyor ve bu dnce zerinde biraz durunca uyankl uykudan ayrt etmeyi salayacak kesin belirti bulunmadn o derece aklkla gryorum ki ap kalyorum ve aknlm nerdeyse beni uyankken uyumakta olduuma inandracak raddeye varyor. Kaynak: Ren Descartes (2007). Meditasyonlar, ev. smet Birkan. BilgeSu Yaynclk, s. 15-17
83

1. d Yantnz doru deilse, nitenin pheci Sorgulamalarn Motivasyonu ve Descartes rnei ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Tanr kavramnn Descartesn pheci sorgulamalarnda nasl bir yer tuttuunu kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn sorgularnn yapsn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sradan Bilgiye Dair Sra D pheler ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn stn gleri olan kt niyetli varlk rneini gndeme getirmesindeki temel amaca ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Yntemsel phe ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn phelenme ilevini yrtrken ne tr bir motivasyonla hareket ettiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal Dzenlilik Konusunda phecilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Humeun grlerine ilikin temel bilgiler ediniceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Olgusal Dzenlilik Konusunda phecilik ksmn yeniden okuyun. Bilmeniz gereken baz nemli mantksal kavramlar reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Dncelere Tepki: Mooreun Saduyusal Yant ksmn yeniden okuyun. Mooreun argmannn ayrntlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin ematik Hliyle Mooreun Argman ve karmn Deerlendirmesi ksmn yeniden okuyun. Mooreun argmannn kimi sorunlarna ilikin bir fikir sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Tavrn Felsefi Deeri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Dogmatizm kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin pheci Tavrn Felsefi Deeri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. pheci tavrn genel felsefi deerini kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Yaamda hi phelenmeden kabul ettiimiz veya inandmz eylerin bazlar zerinde dnmek ilgin sonular verebilir. rnein, hayatmz boyunca belli bir kiiyi anne olarak tanrz. Ancak anne olarak bildiimiz kii, aslnda biyolojik annemiz olmayabilir. Ve yaam boyu bu trden yanl bir bilgi ile yaamak ve gerei renme ansn bulamamak mmkndr. Yani, yaammz ilgilendiren ok temel konularda ciddi oranda yanlabiliriz. Epistemoloji kuramclarnn deyimlemesiyle, gl kantlar ile doru birbirinden farkl kavramlardr. Yalnzca kiisel yaammz ilgilendiren konularda deil, yldzlara ve gezegenlere ilikin en temel bigilerimizde yanlmamz da olanakldr. Ancak felsefeciler bu trden tikel yanlglarn tesine geen durumlarla da ilgilenirler. rnein, alglarmzn genel olarak yanltc olmalar bu trden bir durumdur. Algsal bilgiye dair yrtlecek bu phecilii ciddiye almak zor gelebilir. Pek ok kii, gzleri ve kulaklarnn salkl bir durumda olduu gereinden hareketle, alg konusunda phecilii hafife alma eiliminde olacaktr. Ancak bu tavr, felsefecinin gndeme getirmeye alt sorunu gzden karmaktadr. pheci bir felsefeci soruyu u ekilde soracaktr: Herhangi bir bilgi kaynann genel anlamda gvenilirlii, o kayna zorunlu ve srekli olarak kullanan birisi tarafndan gerekten test edilebilir mi? Sra Sizde 2 Descartesn yntemsel phesinin ortaya koyduu bir gerek, en gvenilir bulduumuz bilgi rneklerinin veya bilgi kaynaklarnn bile yanltc olabileceidir. Saduyuya bavuran dnrler ise, pheciliin ne srd fikirlerin ar olduunu ve bizi phecilikten kurtaracak pratik gerekelerin olduunu savlarlar. Saduyusal argmanlar kullanan felsefecilerin genel olarak nasl bir yaklam sunduklarn anlamak iin etik alanndan bir rnek alalm. Hepimiz Bilinli olarak birisine eziyet etmek ahlaki olarak yanltr ilkesinin doru olduuna inanrz. Ancak pheci bir kii, bu ilkenin doruluunu nereden bildiimizi sorgulayabilir. Sz konusu ilkenin doruluuna inanmamzn gerekesi nedir? Tahmin edilebilecei gibi, u tr yantlar felsefeci iin yeterli olmayacaktr: nk bu ilke aka doru grnmektedir, nk tandm insanlarn ou bu ilkeyi kabul etmitir vb. nsanlarn ounun bir ilkeyi kabul etmesi, o ilkeyi doru klmaz. Peki bu durumda, byle bir ilkenin doruluu nasl gsterilebilir? Saduyusal bir dnr yle bir yant verebilir: Bazen biz bir ilkenin doruluunu kuramsal olarak gstere-
2. c
3. a
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. b
10. e
84
Epistemoloji

meyiz, ancak daha mtevaz ve deneyimsel bir dzeyden ie balayabiliriz. rnein, Yavru kedilere eziyet etmenin kesinlikle kabul edilemez olduunu biliyoruz gibi bir nerme, her trl kuramsallktan nce ve phe duyulamayacak bir ekilde doru grnmektedir. Bu gibi rnekler temelinde, daha soyut ve kuramsal nermelere ynelmek ve kuramsal bir at oluturmak olanakldr. Evrensel ilkelerin doruluunu gstermek etin bir itir; ancak bizim en azndan rnekler zerinden, doru ile yanl ayrt ediyor olduumuzu sylemek mmkn grnmektedir. Benzer bir saduyusal argman, bilgi (yani, epistemoloji) balamnda da ne srlebilir. Elbette, bu tr akl yrtmelere pheci bir dnrn sempati ile yaklamasnn dk bir olaslk olduunu da burada eklememiz doru olur. Sra Sizde 3 Her eyin arsnn zararl olduunu dile getiren klie aslnda nemli bir geree iaret eder. Eer bir insan her eyden ve her zaman pheleniyor ve hatta phelenmekten kendini alamyorsa, bu durum tahminen felsefeyi deil klinik psikolojiyi ilgilendiren bir durum arz eder. te yandan, benimsedii fikirlerde yaam boyunca bir deiiklik yapmam, farkl perspektifleri deerlendiremeyen bir insann da olduka olumsuz bir konuma gelecei aktr. Bunu daha iyi kavramak iin, rnein, kendi mill konumumuzla ilgili bir rnek dnelim. Diyelim ki, lkemizden uzak bir yerde domu ve yaamnda fazlaca Trk grmemi bir insan Trklere kar rklk besleyen bir aile iinde byyor ve o deerleri benimsiyor. Bu insann hayatta karlat kar rnekleri ciddiye almay da reddettiini dnelim. rnein, bir yaz Trkiyeye gezmeye gelen komular dnlerinde o rk kiiye Trklere ilikin ok olumlu anlar anlatm olsun. Eer rneimizdeki dogmatik kii bu tr deneyimsel verileri srekli olarak gz ard eder ve sabit fikirli tavrn srdrrse, onun hakknda ne diyebiliriz? Byle bir insan rk grlerle dolu bir inan sistemine sahip olup yaamnn sonuna kadar rahatszlk duymadan sz konusu tavrn koruyabilir. Ancak aklc pek ok insan, hakl olarak, byle bir bireyin yanllarla dolu ve ok sorunlu bir inan dnyasna sahip olduunu syleyecektir. Burada sorun yaratan konu, rk kiinin sahip olduu deerlerin doruluundan bir an bile phe duyamamas ve alternatif sesleri dinlemeyi reddetmesidir. ncelediimiz bu olas senaryo, pheci yaklamn genel felsefi yarar ve deeri konusunda bir rnek olarak alnabilir. Burnyeat, M., editr (1983). The Skeptical Tradition. Berkeley: University of California Press. ubuku, . A. (1996). Gazzali ve phecilik. stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Descartes, R. (1967). lk Felsefe zerine Metafizik Dnceler. eviren: Mehmet Karasan, 3. bask, stanbul: M.E.B. Yaynlar. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Montaigne, M. (2006). Denemeler. eviren: Engin Sunar, stanbul: Say Yaynlar. Moore, G. E. (1959). Philosophical Papers. London: George Allen & Unwin. Popkin, R. (1979). The History of Scepticism from Erasmus to Spinoza. Berkeley: University of California Press. Sextus Empiricus (1933). Outlines Of Pyrrhonism. transl.: R. G. Bury, Cambridge, MA: Harvard University Press. Timuin, A. (2003). Descartes Bilgi Kuramnn Temellendirilii. stanbul: Bulut Yaynlar.
5
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilecek, Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilecek, Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan John Locken felsefesini aklayabilecek, David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir yer tuttuunu aklayabilecek, George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilecek, Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Deneyimcilik Temsil dea Tabula rasa Birincil ve ikincil nitelikler Zihinden bamsz var olma Nedensellik mgelem Metafizik kartl deaclk
erik Haritas
GR DENEYMCLK NEDR? DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI JOHN LOCKE DAVID HUME GEORGE BERKELEY DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES
Epistemoloji

GR
Bu nitede felsefe tarihinin en nemli konularndan ve tartmalarndan birine giri yapyoruz. Ele alacamz soru, insan bilgisinin kaynaklarnn ne olduu ve bilginin kavramsal yapsnn nasl olduudur. Tartmann temel olarak iki taraf bulunmaktadr: Deneyimciler ve usular. Bu nitede deneyimcilik konusunda aklamalarda bulunup, bu grn en merkezcil tezlerini ve argmanlarn sunacaz. Bir sonraki nitede ise, usuluk zerinde durup bu grn nl felsefecilerini tantacaz ve zsel iddialarn inceleyeceiz. Deneyimcilik ve usuluk arasndaki tartma felsefenin epistemoloji dndaki alt-alanlarn da ok yakndan ilgilendirmektedir. Bu alt-alanlar arasnda, zellikle, dil felsefesi, zihin felsefesi ve bilim felsefesini sayabiliriz. Sz konusu tartmann tarihi pek ok yorumcuya gre Modern Dnemin balarna ve bazlarna gre de Eski Yunana kadar uzanmaktadr. Ancak bu tartmann felsefe tarihinin tozlu raflarnda kalm bir konu olduunu sylemek kesinlikle yanl olur. Deneyimcilik-usuluk tartmas, gnmz felsefesinde de hi hzn kesmeden hem epistemolojide hem de yukarda belirtilen alt-alanlarda devam etmektedir.
DENEYMCLK NEDR?
Bir cmleyle ifade etmek gerekirse, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduunu savlayan epistemolojik gre deneyimcilik ad verilir. Duyu verisi ve alg arasndaki fark, bu bilisel durumlarn karmaklk dzeyi ile ilgilidir. rnein, bitkiler dhil ou canl s ve a duyarldr. Baka bir deyile, dnyaya duyusal olarak aktrlar. Ancak alg (rnein, grmek veya iitmek) bitkilerin deil hayvanlarn gerekletirebilecei ilevlerdir. Deneyimcilik kavramnn anlamna ve inceliklerine gemeden nce, incelediimiz deyimin Trkedeki kullanmna ve eviri sorunlarna ilikin baz saptamalar yapalm. Trke yaymlanan felsefe kitaplarnda bu akm iin ska deneycilik deyimi tercih edilmektedir. Ancak dilimizde deneycilik kelimesinin kk deneydir ve bu kelimenin genel olarak kullanlan anlam zellikle bilimsel balamlarda belli bir sonu almak veya gzlem yapmak amacyla bilinli bir ekilde kurgulanm ve kontroll bir ekilde yaama geirilmi olgular veya eylemler dizisi eklinde ifade edilebilir. Eer ben eik bir yzey zerinde hareket eden bir topu gzlemleyerek ivmesini saptarsam veya resimler gsterdiim kiilerin izlenimlerini not ederek kiilik analizi yapmaya alrsam deney yapm olurum. Oysa deneyim sz yukarda verdiimiz bilDeneyimcilik bilginin kaynann duyu verileri ve alglar olduunu ne srer.
88
Epistemoloji
gimizin tek kaynann duyu verileri veya alglar olduu grnn ieriine daha iyi uymaktadr. ok deneyimsiz bir sporcu veya yeni deneyimlere ak bir insan gibi ifadelerde geen deneyim kelimesinin yukarda betimlediimiz felsefi grn zn daha iyi karlad aktr. Sz konusu deyimin Bat dillerindeki orijinal anlamna bakmak da yardmc olabilir. nsann sahip olduu bilginin temelinde duyular veya alglar olduu grne verilen adn ngilizcesi empiricismdir. Kelimenin Yunanca kk olan empeiriann anlam deneyim, ilintili baka bir kelime olan empeirosun anlam ise deneyimli veya tecrbelidir. Bu kelime-kkensel durum da empiricism kavram iin en uygun evirinin deneyimcilik olduunu gstermektedir. Bu nedenlerden dolay biz bu kitapta deneyimcilik deyimini tercih edeceiz. Kavramsal aklama getirmeye ynelik olarak son birka not daha ekleyelim. ngilizcede gnlk dilde de kullanlan ve empiricism ile ayn kkten gelen bir dier kelime de empirical dr. Deneyimsel gibi bir anlama gelebilecek bu kelime ngilizcede insanlar iin bir sfat olarak kullanld zaman ayaklar yere basan, desteksiz iddialara kulak asmayan, yalnzca grdne inanan, gereksiz speklasyonlara veya soyutlamalara prim vermeyen gibi anlamlara gelmektedir. Deneyimsel kiilerin bu saydmz zellikleri, felsefedeki deneyimcilik grnn ieriine ilikin de genel bir n fikir vermektedir. Bu ekilde ifade edildiinde, deneyimciliin bir dier nemli felsefi gr olan olguculuk veya daha yaygn olarak bilinen adyla, pozitivizm ile nemli bir benzerlik tad grlr. Pozitivizm, genelde, bilginin gzlemsel temelini vurgulayan ve speklasyondan ziyade bilimsel yntemlerin n plana karlmasna arlk veren bir dnce akm olarak bilinir. Pozitivistler de bilgisel balamlarda olgusal deneyime byk nem vermiler ve gerekstc, speklatif, gizemci yaklamlar iddetle reddetmilerdir. zetle, bu iki akmn birbirine yaknlama nedeni, karlarna aldklar fikirlerde veya akmlarda yatmaktadr. Deneyimciliin tam bir tarihsel yksnn verilebilmesi iin irdelemenin Sokrates ncesi dnemden balamas gerekir. Ancak bizim bu kitaptaki amacmz, tarihteki tm dnrlerin perspektiflerini ksaca yanstmaktan ziyade, tartmalarn merkezinde bulunan grleri mmkn olduu kadar derinlemesine incelemek olduu iin; deneyimcilii gnmzde anladmz hliyle ifade eden ve ayrntlaryla savunan byk felsefeci zerinde younlaacaz. Bu felsefeciler John Locke, David Hume ve George Berkeleydir. Bu felsefecinin rettii fikirler literatrde ngiliz deneyimcilii olarak bilinen akmn ortaya kmasn salamtr. ngiliz deneyimciliini incelemeye tarihsel olarak biraz daha geriye dnerek balayacaz.
DENEYMCLN ARKA PLANI: DESCARTESIN EPSTEMOLOJK MRASI

Ele aldmz konunun tarihsel balarn koparmamak ve aratrmann arka plannda bir gedik brakmamak iin, ncelikle deneyimciliin Kartezyen felsefeden nasl bir miras devraldn varlksal-epistemolojik bir adan inceleyeceiz. Descartes deneyimci deil, usu bir dnrdr. Kartezyen felsefenin en nemli tezlerinden bazlarn bir sonraki nitede ele alacaz. Bu blmde ise, deneyimci felsefenin, kendi grlerini sunarken kulland kavramsal gereleri ve dayand sylemsel zemini aktarmaya alacaz.
89
Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi

Descartesn metafizik grne gre, zihin (veya ruh) ile maddenin alanlar birbirinden bamsz olarak vardr. Baka bir deyile, hem madde hem de zihin birer tzdr. Daha nce de belirttiimiz gibi bu durum, Descartesn fiziksel evreni ruhsallktan bamsz, nesnel ve aklc bir tarzda aratrma niyeti tamasnn da bir sonucudur. Buna karn, zihnin maddeye ek olarak bamsz bir varlk alan olarak kabul edilmesi, olduka nemli bir epistemolojik sorunu da beraberinde getirir. Eer bilen zne ve bilinecek nesne varlksal adan zerk konumdaysalar, bu iki alan arasnda nasl bir kpr kurulacaktr? Baka bir deyile, zihin, zihinden bamsz varlk alann (yani maddesel gereklii) bilmeyi nasl baarabilir? Descartesn yant udur: Zihnin iindeki idealar gerekliin unsurlarna ilikin bilgi tarlar; bu da bizim dnya bilgisi sahibi olmamza neden olur. dea, temel anlam itibaryla, ierii genelde bir nesne veya bir zellik olan dnsel ya da zihinsel durum olarak tanmlanabilir. rnein, benim zihnimde, armut, kirpi, adalet, altgen, Tanr, Noel Baba gibi ok farkl trde idealar bulunmaktadr. dealarn, hem gereklik iinde olan hem de gerekte olmayan eyleri temsil edebilecei dnlr. Temsil etme kavram felsefenin alt alanlarnda yaygn bir ekilde kullanlan, olduka kritik kavramlardan biridir. Bir nesnenin (veya simgenin) bir baka nesneyi ya da durumu temsil etmesi farkl ekillerde gerekleebilir. rnein, bir futbol takmnn oyuncularnn sahaya kollarnda siyah bantla kmas, len bir insann ansna ynelik saygy temsil eder. Ancak felsefeciler iin en ilgin temsil tr, insan zihninin, gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesidir. Gzlerimi kapatp kardeimin grntsn kafamda canlandrdmda, biliselliim iinde oluan zihinsel durum, kardeimin (yani maddi dnyadaki bir gerekliin) bir temsilidir. Baka ekilde ifade edersek, zihnimdeki temsili durumun bana grnen ierii kardeimin grnmne benzemekte ve ona karlk gelmektedir. Eer ayn noktay farkl bir terminoloji ile ifade etmek istersek, benim zihnimde kardeime ilikin bir ideann olduunu da syleyebiliriz. Bu balamda, temsil etme zihinsel bir ilev, idea ise temsil sreci srasnda oluan zihinsel durum veya soyut nesnedir denebilir. Elbette temsiller veya idealar her zaman gereklikle rtmek zorunda deildir. u an gzlerimi kapatyorum ve kafamda kanatlar olan bir inek grnts oluturuyorum. Her ne kadar bylece kafamda kanatl bir inein ideas olumu olsa da, bu ideann maddesel gereklikte bir nesneye karlk geldiini ne sremem. Baka bir deyile, kafamda bir kanatl inek ideas gerekten oluuyor olsa da, o idea fiziksel gereklik iinde bir nesneye karlk gelmiyor demek olas grnmektedir. Descartes ve onu izleyenlerin insan bilgisi konusunda yapt aratrmalar, temsil epistemolojisi olarak da bilinen bir dnme ve sorgulama alannn almasna neden olmutur. Temsil epistemolojisinin en temel sorunu, tahmin edilebilecei gibi, bir znenin kendi zihinsel durumlarndan hareketle zihninin dnda kalan gerekliin bilgisine nasl ulaabildii ve zihninde oluan temsillerin ve idealarn gerek bilgi olup olmad konusunda ne sylenebileceidir. Ele alacamz sorunsaln terminolojisini ve arka plann bu ekilde akladktan sonra, imdi tartmann iki tarafndan biri olan deneyimcilie ve nde gelen deneyimcilerin temel argmanlarna geebiliriz.
Temsil deyimini bilgi kuramclar zel bir anlamda kullanrlar. Bu kavram epistemolojik adan byk neme sahiptir.
90
Epistemoloji
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Temsil kavramnn gnlk yaamda karmza kan rneklerini bulmaya aln. Daha sonra, nitenin bu blmde felsefecilerin kendilerine sorun edindii temsil kavramn rneklendirin. Felsefecilerin temsil kavramn dierlerinden ayrt eden zellikleri genel DNELM olarak saptamaya ve ifade etmeye aln.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yaamdan rnekler Dnce deneyleri hem gndelik yaamda hem de felsefi etkinliklerde kullanlan ilDKKAT gin zihinsel ilevlerdir. rnein, Eer 40 yl nce kolum sakatlanmasayd belki ok iyi bir piyanist olacaktm; o durumda hayatm acaba nasl olurdu? diye dnen ve SIRA SZDE kafasnda o alternatif evreni canlandrmaya alan bir insann gerekletirdii ey bir dnce deneyidir. Bazen insanlar dnce deneylerini, deneyin gereini yapmak pratik, bilimsel veya ahlaki nedenlerden dolay olanaksz olduu iin de tercih AMALARIMIZ edebilirler. Bir bebei doumundan hemen sonra kapal bir meknda tutup, ses ve grnt gibi evresel uyaranlar da ortadan kaldrp o ortamda yaltlm bir ekilde bytseydik ne olurdu? sorusu da ahlaki nedenlerden dolay gerekletirilemeyecek K T A P ancak yant zihinde tasarlanabilecek bir sorudur. Szn ettiimiz dnce deneyini yapmak bizi bilginin kkenine ilikin daha nce hi sormadmz baz ilgin sorular sormaya sevk edebilir. Bu sorular arasnda en kritik olanlardan birisi AlgTELEVZYON lar yoluyla edindiim bilgi paracklar ortadan kalksayd herhangi bir ey bilebilir miydim? sorusudur. Yantlamas olduka zor olan bu soruya belki farkl ynlerden yaklaarak yant vermeye alabiliriz. Doutan itibaren kulaklar duymayan bir N T E R duyularnn ve bilisel yeteneklerinin salam olduunu, bir toplum insann dier N E T iinde yaadn ve iaret diliyle iletiim kurabildiini varsayalm. Bu kiide dalgalarn sesi kavram oluabilir mi? Duyma yeteneinden doutan yoksun bir insana bir arknn veya dalga seslerinin nasl olduunu iaretlerle anlatabilir misiniz? (Merakllar iin not: Szn ettiimiz anlatma abas sahnesinin bir filmde nasl gerekletiini grmek isteyenler Baka Tanrnn ocuklar (orjinal ad: Children of A Lesser God) filmini izleyebilirler. Filme ilikin bilgi iin: http://tr.wikipedia.org/ ve http://www.imdb.com/title/tt0090830/ Filmin ynetmeni: Randa Haines. Oyuncular: William Hurt, Marlee Matlin. Yapm yl: 1986.)
JOHN LOCKE
John Locke (Caan Lak okunur) nemli bir ngiliz deneyimcidir.
Locke (1632-1704) felsefenin farkl alanlarna ok deerli katklarda bulunmu bir Modern Dnem dnrdr. Bir rnek vermek gerekirse, Locken siyaset felsefesi konusunda ortaya koyduu fikirler demokrasi ve liberalizm gibi konularda temel bir rol oynamtr. Epistemoloji konusuna gelince, zellikle Descartesla birlikte ortaya kan sorunsal balamnda, Locken fikirlerinin son derece nemli bir yer tuttuu genel olarak kabul gren bir dncedir. Aadaki blmlerde hem Locken grlerini ksaca tantacak hem de bu yolla, Modern Dnemin temel dnce akmlarndan biri olan deneyimciliin kurulu tezlerini yakndan inceleme frsat bulacaz.
91
Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu

Bu blme, yaygn bir yanl anlamay gidererek balayalm. Deneyimci felsefeciler genelde bilginin temel kayna olarak be duyuyu grdklerinden, onlarn Tanr gibi duyularn eriiminin tesinde kalan eylerin var olmadna inandklar dnlr. Bu olduka stnkr ve tarihsel adan da yanl bir karmdr ve bu anlamda, Locke yakndan incelenmesi gereken bir dnrdr. Locken genel felsefi amalardan biri, Tanrnn yaratt sonlu ve snrl bir varlk olan insann bilebilecei ve anlayabilecei eyleri bulup ortaya karmaktr. Daha zel olarak da, Locke, insan aklnn nasl bir renme mekanizmasna sahip olduunu ve zihnin sahip olduu dnce ieriklerinin hangi kaynaklara dayanabileceini aratrmay hedeflemektedir. imdi Locken epistemolojik grnn felsefe tarihinde neden ok kritik bir neme sahip olduunu anlamaya alalm. Locke da Kartezyen felsefenin idea kavramn kullanmaya devam ettii iin, tartmay o terminoloji zerinden yrteceiz. yle bir dnce deneyi yapalm. Bir bebein grme ve iitme yeteneklerinden tamamen yoksun olarak doduunu varsayalm. Renklerin ve seslerin olmad bir dnyada byyen bu ocuun bilisel dnyas nasl oluurdu? Doal olarak, bu tr engellerle doan bir ocuun zihninde sar veya hrt gibi idealar olmayacakt. rneimizi daha arpc hle getirmek iin, o ocuun kapal bir ortamda, dokunma, koku ve tat duyularnn da en az dzeyde uyarld bir ortamda bytldn varsayalm ve u soruyu soralm: Basit (yani, duyusal) verilere sahip olmayan bir insan karmak bir ideaya sahip olabilir mi? Karmak idealarn baz rnekleri unlardr: Karanfil, bitki, bahe, enflasyon, dn, erdem, Tanr, sonsuz, Noel Baba. Locken epistemolojik perspektifine gre, Bu karmak idealarn her birinin zihinde oluabilmesi, grece olarak daha basit ve temel olanlarn varlna baldr. rnein, zihnimizde bulunan dn gibi karmak bir idea, gl, gelin, pasta, dans gibi daha basit idealardan olumak durumundadr. imdi bu rnekte daha temel olarak belirttiimiz idealardan birini ele alalm. Gl ideas, belli bir renk (rnein, krmz), belli bir koku (o iek trnn kendine has keskin kokusu), belli bir tensel uyarm (gl yaprana dokunulunca duyulan yumuak his) gibi en temel duyusal alglarn bir araya gelmesi yoluyla olumaktadr. Ve bu bileik oluum yaps tm karmak idealar iin geerlidir. Karmak idealarn kavramsal yaptalar, krmz, scak, tuzlu gibi duyular yoluyla zihnimizde oluan basit bilisel unsurlardr. O yzden, yukarda incelediimiz senaryodaki bebek, basit duyu verilerinden yoksun olmann bir sonucu olarak, dnyaya ilikin karmak eyleri de bilemeyecekti. Bu fikri genelletirerek sylersek, duyu verilerinden yoksun olan bir insan, basit veya karmak hibir idea oluturamayacaktr. Duyu verilerinin dnya bilgimizin tmnn temelinde yatt ve bizim bilgi adn verdiimiz her bilisel durumun o temele yaslanmas gerektii fikri, Locken felsefesinin ana dncelerinden biridir. te yandan, bizim be duyumuzun doumla birlikte ilevsel duruma geldii de aktr. Bu iki dnce bir araya geldiinde, Locken insan zihnine ilikin nasl bir resim sunduu ortaya kar. Lockea gre insan zihni doum annda bo bir levha (Latincesiyle, tabula rasa) gibidir. Yaadmz deneyimler bu bo levhann zerine zaman iinde yazarlar ve bylece dnya bilgimiz birikimsel bir ekilde oluur. Dnya bilgimizin en temelinde duyu alglarndan gelen idealar olsa da, insanlar basit idealar birletirerek soyutluk derecesi ok yksek olan idealar edinme kapasitesine de sahiptir. Fakat zihni-
Lockea gre; alglar olmakszn idealarn olumas olanakszdr.
Locke insan zihnini deneyimlerin zerine yazd bo bir levhaya benzetir.
92
Epistemoloji
mizde var olan her idea, ne kadar soyut olursa olsun, nihayetinde temel duyu alglarndan tremi olma durumundadr. Locke hem ahlaki boyutta hem de kuramsal dzeyde doutan idealarn olamayacan savlar. O hlde, bilgi tmyle deneyim alanna aittir. Bu aamada, Lockea gre idealarn bilgisel statsn daha ayrntl olarak irdelemekte yarar gryoruz. ncelikle, her ne kadar Locke iin insan bilgisi duyu alglarna dayanmakta ise de, ona gre be duyudan dorudan gelen veriler kelimenin tam anlamyla bilgi deildir. Bunun nedeni Lockea gre, bilginin duyu verileriyle karlatrldnda st dzey bir bilisellik gerektirmesi ve ancak akln karmak ilevleri sayesinde olanakl olabilmesidir. Locken bu fikrinin saduyuya uygun olduu dnlebilir. Biz gl kokusu veya mavi renk gibi nitelikleri duyumsarken btnyle edilgen (pasif) bir durumda bulunuruz. rnein, mavi renge bakp sar grmek veya gl koklayp benzin kokusu almak salkl ve normal bireyler iin olanakszdr. Ancak; niyet etme, arzulama, anmsama, dnme, karm yapma, inanma gibi zihinsel ilevler olduka farkl bir zihinsel ileyi gerektirirler. Bu ilevler srasnda akl etken (aktif) olarak almak durumundadr. Dahas Locke, olduka artc bir ekilde, algnn da bu st dzey ilevler arasnda yer aldna, yani dnsel kapasitelerin kapsamnda incelenmesi gerektiine inanr. (Bunu daha iyi anlamak iin u iki rnei bilisel karmaklk asndan karlatralm: Bir patlama duymak ve eski bir arkadamz parkta yrrken grmek. kinci rnein kapsaml bir anlamlandrma ve tanmlama gerektirdii aktr.) O hlde, bu gre gre, insann bilgisel yaps temel olarak iki ana unsurdan oluur diyebiliriz. Birincisi, duyulardan gelen veriler bize dnya bilgimizin malzemesini salar; ancak bunlar gerek anlamda bilgi deillerdir. Duyulardan gelen veriler bizde yalnzca basit idealarn olumasna neden olur. kinci olarak, duyulardan gelen malzeme, zihin iinde dnsellik boyutunda ilenerek karmak dnya bilgisinin ortaya kmasna yol aar. Bunun sonucu da, zihnimizde karmak idealarn olumasdr.
Locken Ontolojisi
Varlk alannn unsurlarnn aklanmas sz konusu olduunda, Locken grnn genel olarak Aristotelesin metafizii ile benzerlikler tad sylenebilir. Locke da tzsel bir ontoloji tasarlam ve tzlerin nitelikler veya zelikler tadn dnmtr. Ancak onun felsefesinin nemli farklarndan biri, kendi dneminin sylemsel havasna uygun bir ekilde, temsil epistemolojisinin dnsel gerelerini kullanmasdr. Locke temel olarak iki tip nitelik olduunu savunur. Birincil nitelikler, maddesel gereklik iinde yer alan ve bizim zihnimizde de temsil edilebilen zelliklerdir. rnein, bir nesnenin kaplad uzam, nesnenin fiziksel biimi, ktlesi ve hareketi, nesnenin kendisinde olan ve bizim de algsal olarak bilebileceimiz niteliklerdir. Locke bu niteliklerden ayr olarak, ikincil niteliklerden sz eder. kincil nitelikler ise nesnelerin birincil nitelikleri nedeniyle bizim zihnimizde oluan etkilerdir. rnek vermek gerekirse, renkler ve kokular bu snfa giren zelliklerdir. Locken bu ayrm ilk bakta anlamas biraz zor gelebilir; o yzden konuyu biraz somutlatrarak aklamaya alalm. Lockea gre, bir gln belli zellikleri (ekil gibi) benim zihnimden bamsz olarak nesnelerin kendisinde vardr. Peki, gln krmz rengi ve kokusu iin ayn eyi syleyebilir miyiz? Gln benim duyumsadm keskin kokusunu dnelim. Eer gllerin olduu bir bahede hi bir insan olmasayd, gllerin kokmasna neden olan kimyasal yap her ne kadar Locke byle bir terminoloji kullanmasa da tahminen yine gllerin iinde olacakt. Ama
Locke iki tip nitelii birbirinden ayrr: (1) Hem nesnede hem de zihinde olan nitelikler, (2) Zihinde olan ancak nesnede olmayan nitelikler.
93
insanlarn hissettii o keskin koku fiziksel gerekliin iinde olur muydu? Buna olumlu yant vermek zordur. Bir uzaylnn ayn gl koklayp ok farkl bir koku almas olasdr. Bu durum unu gsterir: Renk ve koku gibi ikincil nitelikler, varlklarn nesnel olan birincil niteliklere borlu olsalar da, kendileri aslnda o nesnelerin iinde deillerdir. Bizim bildiimiz gl kokusu zelliinin ortaya kmas iin, gl denilen nesne ile duyumsal kapasiteleri olan insan gibi bir varln bir araya gelmesi gerekmektedir. O yzden, ikincil niteliklerin kendileri (yani, bizim duyumsadmz kokular, bizim grdmz krmz renk, vs.), ne tek bana maddesel gerekliin iindedir ne de alglayan znenin zihninde durup dururken yaratabilecei olgulardr. Locken ikincil niteliklerin (nesneden kaynaklansalar da) znede olduunu iddia ederken kastettii budur. Biz dnyay nitelikler yoluyla biliriz. Ancak, doal olarak, niteliklerin hi bir eye tutunmadan evrende var olduklarn iddia etmek sama olur. Lockea gre tikel bir nesne, niteliklerden ve nitelikleri kendinde toplayan bir tzsel zeminden oluur. rnein, bir gl ok sayda niteliin bir araya gelmesiyle oluur: ekil, byklk, arlk, renk vs. Ancak nitelikler veya zellikler bir eyin nitelikleri veya zellikleridir. Locke, nitelikleri barndran zemine tzsel taban (substratum) adn verir. nsanlar epistemolojik adan yalnzca nitelikleri bilebilir; tzsel taban ise bilgi nesnesi olabilecek bir ey deildir. Ancak Locke, bilinebilir olmasa da, insan aklnn tzsel tabanlarn varlksal gerekliliini aklc bir ekilde ne srebileceini ve bu gereklilii kavrayabileceini dnr.
SIRA SZDE Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmas ilk bakta kafa kartrc gelebilir. Onun bu ayrmnn felsefi ilevinin ne olabilecei konusunda fikir retmeye aln. Locken farkl tip nitelikler tanmlamasnn felsefi motivasyonu ne olabilir? BuayrmL hangi ontoloD NE M jik ve epistemolojik amalara hizmet etmektedir?
S O R U Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm
SIRA SZDE
DNELM S O R U
lk olarak, Locken phecilie yaklamn deerlendirelim. Locke duyularmzdan gelen uyarmlarn bizim kontrolmzn dnda olmasnn, D K K A Tdnya bilgibizim mizin nesnelliine dair nemli bir iaret olduunu dnr. Yukarda da belirttiimiz gibi, duyulardan gelen bilgi gz ard edebileceimiz cinsten eyler deildir. SIRA SZDE Salkl bir algsal yapya sahip insanlar normal artlar altnda, kendilerini zorlasalar da, krmz bir duyumu mavi olarak alglayamazlar. Gnee baknca karanl grmek olanakszdr. O hlde, duyumlarn kaynann duyu AMALARIMIZ organlarmzn kendileri olduunu savlayamayz. nk eer yle olsayd, gzlerimiz karanlkta da grnt yaratabilirdi. Bu gibi rneklerden Locken kard sonu, duyu verilerinK T A de kendini gsteren uyarmlarn zihnin dndaki maddesel dnyadanPgeldiidir. Ancak Locke kesinlik veya kesin bilgi gibi konularda Descartesn iyimserliine sahip deildir. Zihnin gereklii bilme sreleri her zaman kesinlikten uzak olmak zorundadr. Locke, Tanrnn insanlar bilme yetenei ve ahlakiE V Z Y O N T E L dorular bulma kapasitesiyle yaratt dncesindedir. Buna karn bu bilginin kayda deer epistemolojik snrlarnn olduu da aktr. rnein, Lockea gre, eer bir norm veya buyruk Tanrdan geliyorsa, o tartmasz bir ekilde dorudur. Ancak sorun, biNTERNET zim byle bir buyruun gerekten Tanrdan geldiini snrl bilisel olanaklar dhilinde nasl bilebileceimizdir. Benzer bir durum bizim idealara sahip olma yoluyla maddesel gereklii bilmemizle ilgilidir. Eer bilginin temelinde duyusal veriler varsa, bunlardan hareketle gerekliin esas yapsn bilme ilevi kesinlikten olduka uzak bir ekilde gereklemek zorundadr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
94
Epistemoloji
Locken deneyimcilii ile epistemolojinin daha az iddial bir kimlik edindii sylenebilir.
Daha genel felsefi bir perspektiften bakldnda grdmz ey, Locken yaklamyla birlikte epistemolojinin daha alakgnll veya mtevaz bir havaya girdiidir. Bilgi konusunda byk beklentilerin azalmas ve dnya bilgisini kesinlik ieren bir yapda oluturma iddialarnn zayflamas, genel olarak deneyimcilikle birlikte ortaya kan bir durum olmutur. Deneyimciliin bir sonraki byk savunucusu olan Hume ile, bu akmn tezleri bir adm teye tanacaktr.
DAVID HUME
Felsefe tarihinde insan bilgisinin nesnel temellerine duyulan salam inan konusunda en keskin eletirel gr gelitiren ve sonuta da en byk epistemolojik ykma neden olan dnr Hume olmutur. Humeun, gzlemlenen dzenlilikler ve onlara bal tmevarmsal karmlar konusunda dile getirdii pheci fikirlerden daha nce sz etmitik. Bu blmde zellikle Humeun nesnelerin nesnel varl ve nedensellik konularnda ileri srd ve felsefe tarihinde derin bir iz brakm olan tezlerinin zerinde odaklanacaz.
Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal

Humea gre, alg srasnda karmza bir nesnenin kt aktr. Asl soru udur: Nesnelerin nesnel olarak (yani zneden ayr olarak) var olduuna inanmamza neden olan ey nedir? Bu ilk bakta olduka garip gelebilecek soruyu anlamlandrmaya alalm. Bizim nesneleri alglamamz hibir zaman srekli bir tarzda gereklemez. Benim bahemdeki erik aacn alglamam dnelim. Erik aacnn, bir fidan olmaktan meyve verir duruma gelmesi sreci boyunca, ben aac bol miktarda gzlemlemiimdir. Her ne kadar aac gnde 24 saat gzlemliyor olmasam da, aacn bahemdeki varlnn benim gzlemlerimden bamsz ve srekli bir tarzda devam ettiine ilikin son derece salam bir inan tarm. Humeun deyimlerini kullanrsam, erik aacnn zihinden bamsz ve kesintisiz bir ekilde var olan bir nesne olduunu dnrm. Humea gre bu dnce, her insann son derece doal olarak edindii bir kandr ve, bu anlamda, byle inanlara sahip olan znelerin epistemolojik anlamda bir kabahatleri olduu sylenemez. Humeun sorduu soru udur: Nesnelerin zihinden bamsz ve srekli olarak var olduklarna ilikin inan veya idea nereden kaynaklanmaktadr? imdi, insan zihninin kapasitelerini dnerek bu konuyu biraz irdeleyelim. Humea gre bir nesnenin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki ideamzn kayna algnn kendisi olamaz. Tek bana alndnda alg, kesintiler ieren bir sretir. Gzlerini kapayan veya kulaklarn tkayan bir insan iin, nesne algsal boyutta devamlln yitirir. O hlde nesnenin srekli varlnn bilgisini alglar veremez. Dahas, algsal yollardan biz bir nesnenin bizden ayr varlnn bilgisini de alamayz. Bir aac alglarken zihnimde beliren grntnn hangi ynnn zihnimin dndan kaynaklandn ve hangi ynlerinin de benim znel katkm olduunu ayrt etmem olanakszdr. Bu balamda, Humea gre, duyular aracl ile dmzdaki dnyaya dair uyarmlar alma ile di ars arasnda zsel bir fark yoktur. nsanlar di arsnn kendi benlikleri veya varlklar iinde olup bittiini, fakat aa algsnn zihnimizin dndaki nesnelerden kaynaklandn dnr. Peki bu ayrm algsalln olanaklarn kullanarak yapabileceimiz bir ayrm mdr? Aa algmzn iinde, o deneyimin dardan kaynaklandn gsteren bir iaret var mdr? Bu irdelemelerden karmamz gereken sonu udur: Nesnelerin zihnimizin dnda ve srekli olarak var olduu bilgisine, duyusal ve algsal boyutta ulaamayz.
95
Bir dier olas seenek, algladmz nesnelerin ve niteliklerin bamsz ve srekli olarak var olduu konusundaki fikrimizin veya bilgimizin, insan aklnn felsefi bir tarzda almas sonucu olutuunu sylemektir. rnein, Locke gibi felsefecilere gre, biz dnyay kendi zihinselliimiz kapsamndaki idealar yoluyla kavrarz. Baka bir deyile, biz esas olarak zihnimizin ieriini bilebiliriz. Buna karn, Lockea gre, insanlar idealarn tesine ilikin de iddialarda bulunabilirler. nsan akl, zihnin tesinde neyin yattn bulup karma yeteneine sahiptir. Metafiziksel akl yrtme yoluyla, fiziksel nesnelerin (rnein, onlarn birincil niteliklerinin) bizim algmzdan bamsz olarak var olduklarn ileri srebiliriz. Humea gre bu yaklamn kard nokta, ocuklarn bile soyut akl yrtmelerden habersiz olmalarna karn nesnelerin bamsz ve srekli var olduklarna ilikin bir ideaya sahip olduklar gereidir. Nesnelerin alglanmadklar zaman var olduklar dncesine sahip olanlar yalnzca metafizik becerisi olan felsefeciler deildir. Humeun insan glmseten ifadesiyle, ocuklar, iftiler ve insanln byk bir ksm da bu olaan dnceye sahiptir. O hlde, nesnelerin algdan bamsz ve srekli var olma ideasnn zihnimizde belirmesinin nedeni, nedensellik ilkesi gibi soyut metafizik tezleri bilinli bir ekilde uygulamamz olamaz. Humea gre sorunun doru yant imgelem veya imge oluturma yetisidir. Bunu aklamadan nce bir gzlem yapalm. Nesnelerin srekli varl ideas belli durumlarda zihnimizde oluurken belli baka durumlarda olumamaktadr. Bir bebek bir nesneye ilk kez baktnda ve ardndan o nesne grsel alanndan kaybolduunda, bebein nesnenin kesintisiz ve bamsz bir ekilde var olma fikrine hemen sahip olacan dnmeyiz. Peki, byyen bebein yava yava bu ideaya sahip olmasnn nedeni nedir? Humea gre bunun nedeni uyarmn iddeti (rnein, parlakl) olamaz. Sorunun yant, olgunun veya nesnenin tutarl bir ekilde tekrarlanmasdr. rnein, ben ne zaman atee baksam, alevlerin srekli deiim iinde olmalarna ramen belli bir tutarllk sergilediini alglarm. Alevlerin farkl zamanlarda ve durumlardaki ekli, rengi ve ss byk farkllklar gstermez. Bu deneyimler tekrarlandka, imgelem yetimiz, yanmakta olan bir atein veya bahedeki aalarn veya kularn biz onlara bakmadmz zamanlarda da kesintisiz olarak var olmaya devam ettikleri ynnde bir idea oluturur. Bu trden bir ideaya veya inanca alkanlk sonucu sahip olmamz anlalabilir ve kanlmaz bir eydir. Ancak, Humeun arpc iddias odur ki, belli tr alglarn tekrarland gereinden nesnelerin zihnin dndaki gerek varlksal durumlarna dair bir karm yapmamz olanakszdr.
Humea gre, zihnimizde nesnelerin algdan bamsz ve srekli var olmaideasn oluturan yetimiz imgelemdir (hayal gc).
Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu

Humeun deneyimciliinin ontolojik anlamda olduka pheci bir sonu dourduu aktr. Onun dncelerinin etkisinin en arpc olarak grld felsefi konulardan biri de nedensellik olgusudur. Nedensellik (veya neden-sonu, etkitepki) bal altnda ifade edilen sorunsal, yaamn iinde yer alan nemli bir olgu olsa da, felsefecilerin ve bilim insanlarnn dnda kalanlar iin zerinde ska dnlen bir sorun deildir. Oysa nedenselliin, yani bir olgunun baka bir olguya neden olmas durumunun, bizim gzlemleyebildiimiz dnyann temelinde yatt kesindir. Nedensellik olmasayd, tahminen evrenin grnen ileyii de olanakl olmazd. rnein, bir nesne baka bir nesneye arpt zaman fiziksel anlamda ne olaca az ok bellidir. Eer tekmelenen talar tamamen rastgele bir ekilde hareket etselerdi bazen tekmelenince usalard, bazen yok olsalard ve bazen de bir
96
Epistemoloji
Hume, bizin evrensel nedensellik dncesine sahip olmamzn arkasnda dzenli tekrarlarn yattn dnr.
hayvana dnselerdi dnyamz iinde yaanamayacak ve kavranamayacak bir dnya olurdu. Oysa evren byle deildir; grnd kadaryla evrenimizde belli fiziksel nedenler her zaman belli fiziksel sonulara neden olur. Bu durum da bizim zihnimizden tamamen bamszdr ve evrenin kurulu yapsyla ilgilidir. En azndan, ou insann genel yaklam bu ekildedir. Drdnc nitede phecilik balamnda Humeun felsefi tavrn ksaca grmtk. Orada fiziksel olanakszlk ile mantksal olanakszlk kavramlarn karlatrmtk. Fiziksel olanakszlk kavram iin iyi bir rnek, bir kiinin pencereden aaya atladnda dmeyip umaya balamasdr. Pek oumuz, bunun evrenin bilinen fiziksel veya nedensel yapsyla elitiini dnrz. rnein, ktlesel ekim gc, gezegenimizde fiziksel anlamda serbest kalan nesnelerin dnyann merkezine harekete gemesine neden olur. Evrende nedenselliin tesadfi deil srekli ve fiziksel adan zorunlu bir durum olduu belirtilebilir. Ancak Humeun bu konuya epistemolojik yaklam, beklenebilecei gibi, son derece farkldr. Hume, neden-sonu ilikisinin zorunlu olduuna inanmakta olduumuzdan ve nedenselliin zorunluluk ierdii ynnde bir ideamz olduundan phe etmez. Kritik soru, insanlarda nedenselliin zorunluluu ideasnn olup olmad deil, bu ideann nereden kaynaklanddr. Biz dnyadaki etki-tepki iftlerini izlediimiz zaman, evrenin yapsna ilikin metafizik kimlikte ve kesinlik ieren bir bilgi edinmi olur muyuz? rnein, eli atee uzatmann bir neden ve elin yanmasnn sonu olduu nedensel bir zincir dnelim. Benim znel alglarm asndan bakldnda, bu rnekteki nedenselliin zorunlu olduunu dnmemizin kkeninde ne yatmaktadr? Bunun, Humea gre tek bir yant olabilir: Benzer etki-tepki rneklerinde ayn sonucun tekrarlandn gzlemlemek. Gzlemlenen olgu aslnda yalnzca dzenli bir ekilde tekrarlanmadr. Biz hi bir zaman zorunluluu gzlemlemeyiz. Ancak bu tr dzenli tekrarlar olduka, insan zihni bu izlenimlerden hareketle bir zorunluluk ideas tretir. Bu da, bir sonraki etki gerekletiinde, daha nceden pek ok kez alglanan sonuun zorunlu olarak ortaya kacana dair bir beklentiye girmemize yol aar. Bizim dnyada var olduunu sandmz zorunluluk, aslnda, zihnin alkanlk sonucu belli bir etki ile belli bir tepkiyi (veya sonucu) badatrarak bir beklenti retmesinden baka bir ey deildir. Buna karn, elimi atee bir sonraki uzatmda yanma hissi duymamam mantksal olarak tamamen olanaksz bir durum deildir. O hlde, benim zihinden bamsz varlk alannda gerekleen zorunlu (metafizik) bir banty biliyor olmam olanakszdr. rnein, benim bir sonraki atee elimi uzatma hareketinde elimin yanacan u an bilemem. Bu konudaki ar gvenimiz, eer Hume haklysa, yanl temellendirilmi bir gvendir. Ortada bir zorunluluk varsa, bu gereklie ait bir zorunluluk deildir. Zorunluluk, tekrarlamalar sonucu zihnimizde treyen bir ideadr. Ksacas, drst olursak, bizim bildiimiz zorunluluk darda deil, ieridedir. Eer Humeun tezleri doruysa, metafizik bilgi olanakszdr. Yani biz zihnimizin ieriksel snrlarndan syrlp, onlardan bamsz bir tarzda gereklie ilikin bilgi iddialarnda bulunamayz. Bu tr iddialarda bulunan metafizik kitaplar, onun arpc szleriyle, atee atlmaldr. Bu balamda, nedensellik bants da geleneksel olarak ilendii haliyle metafizik bir dncedir ve bylesi fikirler aklc olarak gerekelendirilebilecek dnceler deildir. Biz ne kadar tersini dnmeye alm olsak da, nesnel sebep-sonu bantlar bilgisine ulaabileceimiz olgular olamazlar.
97
Humeun fikirlerinin Locken epistemolojisi ile paralellikler gsterdii aktr. Her iki dnre gre de, doutan getirdiimiz hibir idea yoktur. Dnya bilgimizin tm duyulardan gelen basit uyarmlara ve onlardan treyen daha karmak idealara dayanmak durumundadr. Ancak Hume, Lockedan farkl olarak, birincil niteliklerin varl veya substratum konusunda bir iddiada bulunamayacamz savlar. Sonuta, insann bilgisel dnyas iki tr bilgiyle snrlanmak durumundadr. lk olarak, olgusal bilgiler bizim alg ve gzlem yoluyla edinebileceimiz bilgisel durumlardr. Dnya bilgimizin ou bu tr bilgilerden oluur. kinci olarak ise, bu bilgi paralar veya idealar arasndaki ilikilerin sonucunda ortaya kan biimsel bilgiler vardr. Mantk ve geometrinin sunduu bilgiler bu tre girerler. Ancak bu trlerin dna kan, yani deneyim boyutunu aan bilgi iddialar tamamen bo ve anlamszdr. Dahas, felsefecilerin tarih boyunca gereklie ilikin sunduu eitli grler de, bu anlamda, btnyle deersiz tasarmlardr.
SIRA SZDE Bu blmde grdmz gibi, Hume metafizik bilginin olanakszln gstermeye almaktadr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Kendi kelimelerinizle ve rnekler zerinden aklayn (pucu: Bu soruyu, Humea gre ne tip bilgilerin olanakl olduunu dDNELM nerek yantlamaya aln.).
Humea gre yalnzca iki tr bilgi olanakldr: Olgusal bilgi ve biimsel bilgi.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
George Berkeley (Corc Barkli okunur) D K K A Tda ideacl savunmu olan bir deneyimcidir.
GEORGE BERKELEY
S O R U
Deneyimciliin kuramsal temellerini atan dnrlerin Locke ve Hume olduu genel olarak kabul grr. Bununla birlikte, bir dier nl deneyimci K K A T Berkeleyin D olan belli fikirleri de epistemolojik balamlarda ska dile getirilmi ve tartlmtr. Bu blmde Berkeleyin (1685-1753) nemli tezlerinden bazlarn irdeleyeceiz.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
deaclk ve Deneyimcilik
ncelikle felsefi ayrmlarmzn bazlarn netletirelim. Felsefi tartmalarda bazen AMALARIMIZ maddecilik (veya materyalizm) ile deneyimcilik ilintili kavramlar olarak kullanlr. Bu olduka yanltc bir uygulamadr. Maddecilik, genel olarak, var olanlarn yalK A P nzca maddesel nesneler (veya maddesel tz) olduunu, zihinselT veya ruhsal tzn olmadn savlayan felsefi grtr. Maddeciliin tersi, iine ideann veya dnsel unsurlarn girmedii bir varlksal kesitin olamayaca tezine karlk geT E L E V de N lir ve bu gre ideaclk ad verilir (Bu akm iin idealizm deyimi Z Y O yaygn olarak kullanlr). deaclk, bazen de, evrenin yapmsal temelinde maddeden ziyade madde-d, dnsel veya ruhsal unsurlarn bulunduu sav olarak da anlalr. Maddecilik ve ideaclk, metafizik (veya ontolojik) grlerdir. Deneyimcilik ise NTERNET epistemolojik bir gr veya akmdr. Bir felsefecinin deneyimci olmas, onun madde kavram konusunda nasl bir tavr alacana ilikin fazlaca bir ey sylemez. rnein, Locke maddesel dnyaya ait unsurlarn (birincil nitelikler, substratum, vs.) varln kabul ederken, Hume o tr metafizik unsurlar felsefi kurgusundan kesinlikle dlamaktadr. O yzden bu iki dnsel boyut felsefede dikkatli bir ekilde ayrlmaldr. Berkeleyin grn ilgin klan bir nokta, ontolojik anlamda ideacl ve epistemolojik adan da deneyimcilii aka savunmu olmasdr. Bu grlerin Hume tarafndan da savunulduu ve Humeun Berkeleyden ok da farkl bir konumda olmad dnlebilir. Ancak bu ilk izlenim yanltcdr nk Berkeleyden farkl olarak Hume herhangi bir metafizik veya varlksal perspektifi savunmamaktadr. Humeun gstermeye alt nokta, eer nesnelerin zihinden bamsz varlna ilikin bilgi sahibi olabileceimizi sanyorsak, bu yaklamn sonunun
AMALARIMIZ
K T A P
deaclk var T E L E V Z Y O N olanlarn temelde dnsel veya zihinsel olduunu savlayan metafizik grtr.
NTERNET
Berkeley hem bir deneyimci olup hem de aka ideacl savunmas yznden felsefe tarihinde ilgin bir yere sahiptir.
98
Epistemoloji
epistemolojik hayal krkl (yani, phecilik) olacadr. Bunun tesinde Humeun ontolojik bir tavr veya tzsel bir tercihi (maddesel veya ideac) olduunu sylemek yanl olur. Berkeleyin felsefesini incelemenin en nemli yararlarndan biri, ontolojik ve epistemolojik kavramlarn ve akmlarn karlkl ilikilerini ak hale getirmede yardmc olmasdr. Bu balamda Berkeleyin ideaclndan ksaca sz edebiliriz. Berkeleye gre, maddesel tzn veya zihinden tamamen bamsz maddesel nesnelerin varlna inanan dnrler (ve aslnda gndelik yaam iinde hepimiz), aslnda farknda olmadan son derece eliik bir gr ileri srmektedirler. Bizim alglarmza sunulan ve zihnimizde temsil ettiimiz her nesne algsal olarak duyumsanabilir bir nesnedir aksi hlde onlar bizim iin nesne olmazlard. Maddeciliin iddias ise, nesnelerin duyulardan ve algsal srelerden bamsz olduu ynndedir. Ancak bu bizim gerekten tasarlayabileceimiz bir durum mudur? Diyelim ki, ben karmdaki aacn dalnda duran kargann zihnimden bamsz ve maddesel bir nesne olduunu savlyorum. Fakat benim iin zorunlu olarak duyumsanabilir bir nesne olan kargay, iindeki alglara veya ideaya ilikin unsurlar aykladktan sonra tasarlayabilir miyim? Eer maddesel kavram zihinsel ile zt anlaml olarak alnyorsa ve, dahas, maddesel kavram iinde duyumsal, algsal veya dnsel unsurlar olmayan anlamna geliyorsa, benim iin kanlmaz olarak duyumsal bir nesne olma durumunda olan kargay maddesel olarak kurgulayabilir miyim? Yani, alglama ve anlama srecinin her annda zorunlu olarak iin iine kattm bilisel geleri o kargadan ayklayp, daha sonra da kargay maddesellii veya nesnellii iinde alglayabilir miyim? Bu, doal olarak, olanakszdr. dea veya zihin tarafndan kirletilmemi (yani, mdahale edilmemi), kendi nesnellii iinde var olan madde bizim iin anlalr bir varlk paras deildir. O hlde, Berkeleye gre, maddeci dnrler nesnelerin nesnel varlndan sz ederken eliik bir dnce dile getirmektedir.
Var Olmak Alglanmaktr

Berkeleyin gr ilgin baz noktalara iaret eder. Ona gre, bir idea, yalnzca bir ideaya benzeyebilir; idea zihinsellikten arnm maddeyi temsil edemez. Dnce, iinde dnsel unsurlar olmayan varl (maddeyi) kavrayamaz. Bizim nesne olarak tanmladmz ve kavradmz bir eyin, hi kimse onu alglamasa da algland hliyle var olacan dnmek gerekelendirilmesi olanaksz bir fikirdir. Berkeleyin mehur ifadesiyle sylersek, Var olmak, alglanmaktr. (Latince ifade edersek, esse est percipi.). Peki, belli bir anda hi kimsenin alglamad talarn, aalarn ve yldzlarn var olmadn m syleyeceiz? Berkeley bu saduyuya aykr gr savunuyor deildir. Ona gre, Tanr her an her nesneyi alglayabildii iin, Tanrnn algsnn ontolojik gvencesinde, nesnelerin kesintisiz var olduunu syleyebiliriz. Berkeleyin felsefesinin bu yn biraz pheyle karlanm olsa da, yukarda aktardmz maddecilik kart (veya ideac) argmanlar hem ontolojik hem de epistemolojik balamlarda sklkla gndeme getirilmitir.
99
DENEYMCLN GENEL FELSEF DEERLENDRMES

Deneyimcilerin, byk oranda, Descartes ile balayan bilgi sorunsal zerine eildikleri ve o erevede fikir rettikleri gzlemlenebilir. Ancak, zellikle Locke ve Hume, kendilerini Descartesn sahip olduu iyimser epistemolojik sonularn veya noktann ok uzanda bir konumda bulunurlar. Bir sonraki nitede de greceimiz gibi, Descartes gibi usular insan bilgisinin gvenilirliine ilikin fazlaca bir endie duymazlarken, deneyimciler bizim snrl bir bilisel varlk olduumuz gerei zerine younlamlardr. Bunun doal sonularndan biri, zihnimizin ieriinden hareketle zihnin dndaki gereklii bilmeye giden epistemolojik yollarn kesinlikten uzak olmas gerektiinin ve hatta ylesi bir bilginin olanakl olup olmadnn tartmaya ak olduunun ortaya kmasdr. Humeun ve Berkeleyin grlerine yaklarken, bu felsefecilerin saduyudan uzak bir tavrla evremizdeki sradan nesnelerin var olmad gibi garip iddialarda bulunmadklarn aklmzda tutmalyz. rnein Hume, doalc ynleri de olan bir felsefeci olduu iin, entelektel ilevler de dhil olmak zere tm insan etkinliinin doann iinde gerekleen olgular olduunu dnmtr. Onun mehur deyiiyle: Felsefeciler soyut pheci grlere kaplp gitmeye yatkndr, ancak doa nihayetinde bizi bu konuda dizginleyecek kadar gldr. Benzer ekilde Berkeley, maddeciliin yerine, deneyimci ve ideac bir gr savunmu olsa da, hibir zaman evremizdeki masalarn veya ieklerin varln sorgulamamtr. Onlarn sorunsallatrd ve zerinde odaklat konular, temel olarak, bilgimizin kaynann ne olduunun bulunmas ve maddesel nesne veya dnyann nesnel dzeni olarak bildiimiz eylerin asl kimliklerinin epistemolojik irdelemeler sonucu ortaya kmasdr.
100
Epistemoloji
zet
A M A
Deneyimcilik akmn ana hatlaryla aklayabilmek. Deneyimci dnrler, bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduu tezini savunurlar. Bu balamda, duyu verisi ve alg kavramlarnn ayn olmadn zellikle vurgulamamz gerekiyor. rnein bitkiler dnyaya duyusal olarak aktrlar; ancak grmek, iitmek, koklamak gibi algsal kapasiteler bitkilere deil hayvanlara zgdr. Yukarda verdiimiz tanm u ekilde de ifade edebiliriz: Deneyimciler duyulardan ve alglardan gelen verilerin dnda bilginin baka bir kayna olmadn savlarlar. Trkede bazen bu akm iin deneycilik deyimi de kullanlr. Ancak, deney ve deneyim kavramlar arasnda nemli bir fark olduu aktr. Bu kitapta biz deneyimcilik deyimini tercih edeceiz. Deneyimciliin arka plann oluturan temsil kavramn aklayabilmek. amzn epistemolojik grlerini iyi anlayabilmek iin, Descartes sonras felsefede ok nemli bir yer tutan temsil kavramnn doru anlalmas gerekmektedir. En basit ekliyle tanmlarsak, temsil olgusunun gereklemesi belli bir nesnenin veya durumun ifadesinde farkl bir nesnenin veya durumun kullanlmas, ilk nesnenin anlamsal boyutta yerine gemesi araclyla gerekleir. rnein, benim zihnimde Antkabirin grnts olutuunda, o grnt ile gerekte var olan yap arasnda bir iliki vardr: Zihnimdeki grnt gerek nesneyi temsil eder, onun varlna iaret eder, ona bir gnderme yapar. Bu kavramn epistemolojik adan neden ok nemli olduunu tahmin etmek zor deildir. Descartes ve onu izleyen pek ok bilgi kuramcsna gre, bilginin arac veya barnma yeri zihnimizde oluan durumlar, yani temsillerdir. Bu adan bakldnda, zihinsel temsil olgusu genelde ok aklmza gelmeyen ilgin bir durumun da ortaya kmasna neden olur. Bizim bilgilenmemize neden olan temsiller veya zihinsel durumlar maddesel eyler deillerdir. rneimize dnersek, Antkabirin zihnimdeki grnts somut, elle tutulur bir nesne deildir. Oysa temsil edilen nesnelerin zihinlerin iinde olmad genelde kabul
edilir. Sonuta ortaya tartmaya olduka ak bir durum kar nk farkl trden iki eyin temsil ilikisi iinde bulunmas bu ilikinin doas ve gvenilirlii konusunda akllarda soru iaretlerinin olumasna neden olur. Bu balamda oluan felsefi kayglar ve akl yrtmeler epistemoloji tarihinde derin tartmalarn ortaya kmasna neden olmutur. Modern Dnemde deneyimcilii net bir ekilde ifade eden ilk dnr olan John Locken felsefesini aklayabilmek. Tabula rasa deyimi Latince bo levha anlamna gelir ve bu kavram John Lockedan bu yana deneyimci felsefeciler tarafndan insan zihninin doum anndaki durumunu betimlemek iin kullanlr. Yaammzn banda herhangi bir bilgiye sahip olup olmadmz sorusu hem felsefecileri hem de bilim insanlarn yakndan ilgilendirmitir. Deneyimci felsefeciler, isimden de anlalaca gibi, insan bilgisinin oluumunda deneyimin esas olduuna inanrlar. Gereklik konusunda bildiimiz ne varsa, nihayetinde, deneyime dayanmak zorundadr. Tersten sylersek, bir bilgi paras ne kadar karmak veya soyut olursa olsun, onun kkeni mutlaka yaadmz deneyimlerdir. Basitletirerek sylersek, alg bilginin oluumunda esastr. Alg boyutunun tamamen dna karak dnyaya ilikin bilgi edinmek olankszdr. rnein eer bir insan be duyusunun hepsinden yoksun olarak dnyaya gelseydi, yaam boyunca tahminen herhangi bir bilgi sahibi olamayacakt. Lockea gre, bizim karmak kavramlara ve bilgilere sahip olabilmemizin kkeninde, basit alglar bir araya getirebilme yeteneimiz yatmaktadr. rnein hepimiz devlet veya zgrlk kavramlarna sahibiz. Ancak bunlar dnyada grebildiimiz, dokunabildiimiz, koklayabildiimiz eyler deillerdir. Locke, devlet gibi karmak fikirlerin de, en nihayetinde, basit alg paracklarnn bilekesinden, onlarn zihin tarafndan bir araya getirilmesinden olutuunu savlar. Ksacas, dnyaya ilikin kavramlarmzn ve bilgimizin kayna deneyim dnda bir ey olamaz.
AM A
AM A
101
A M A
David Humeun bir deneyimci olarak felsefe tarihinde neden ok nemli bir yer tuttuunu aklayabilmek. Humeun deneyimci grlerini arpc klan bir zellik, onun daha nce hi sorgulamay dnmediimiz ve kesin olarak aldmz baz bilgi trlerinin aslnda nemli bir metafizik boyut ierdiini ve varsaymlarmzn tersine, bizim iin bilinebilirlikten olduka uzak olduunu gstermesidir. Biz genellike fiziksel dnyann nesnelerinin biz onlar alglamadmz zamanlarda da kesintisiz ve bizden bamsz bir tarzda var olduklarn dnrz. Hume bu inanca kaplmamzda tuhaf veya yadrganacak bir taraf olmadn aka belirtir. Onun sorduu soru, bu tr dncelere nasl kapldmz ve bu fikirlerin kaynann ne olduudur. Bu sorulara verilebilecek ilk yant tahminen alg sayesinde olacaktr. Ancak bu doru bir yant olamaz nk alg kesintili bir sretir ve biz o yolla nesnelerin alglayan zihinden bamsz olarak gereklik iinde var olduklar fikrini edinemeyiz. Humea gre bizim bu inancmzn nedeni, belli tr alglar dzenli bir ekilde deneyimlemenin sonucu zihnimizin (veya hayal gcmzn) fiziksel nesnelerin alglanmad zaman da var olduu dncesini yaratmasdr. Eer bu doruysa, bizim nesnelerin kesintisiz varlna ilikin dnmeden yaptmz varsaym sorunlu bir akl yrtme ieriyor demektir. Hume benzer fikirleri nedensellik iin de ne srer. Biz evrende srekli olarak dzenli tekrarlar gzlemleriz. rnein, elden braklan bir nesne her zaman yere doru der. Ancak bu durumda bizim gerekten bildiimiz ey, gemite sz konusu olgunun dzenli bir ekilde tekrarladdr. Baka bir deyile, tikel gzlemlerden hareketle evrenin yapsna ilikin genel bir bilgiye sahip olduumuz karm yapamayz. rnein yarn elimizden braktmz nesneler umaya balayabilir. Ve bizim bu konuda (metafizik) bir bilgiye sahip olmamz olanakszdr.
A M A
George Berkeleyin felsefesinin ideac ve deneyimci ynlerini aklayabilmek. Berkeley hem ideac bir ontolojiyi hem de deneyimci bir epistemolojiyi savunmutur. Berkeleyin en temel ve en arpc iddias, madde dediimiz eyin, yani zihinden tamamen bamsz bir varlk kesitinin olmaddr. Kendisi, ayrca, bizim gereklie ilikin tm bilgimizin deneyimsel olarak ve idealar yoluyla geldiini savunur. Berkeleyin maddesel gereklii reddetmesinin nedeni udur: Maddeci dnrler nesnelerin alglardan bamsz bir ekilde var olduunu savlar; ancak biz bir nesneyi kavradmzda, o nesne ister istemez bizim zihinselliimizde canlanan bir nesne olmaktadr. Maddeciler, zihnin ilevlerinin hi etkilemedii bir madde kavramndan sz ederler. Berkeleye gre bu olanakszdr. Zihinselliin hi girmedii bir varl zihnimiz bilemez, kurgulayamaz. Bizim maddesel olarak nitelediimiz her ey, bu anlamda, zihinsellii ve alglanmay gerekli klar. Onun deyimiyle: Var olmak alglanmaktr. Deneyimciliin genel felsefi deerlendirmesini yapabilmek. Deneyimciler, ounlukla, Descartesn balatt bilgisel irdelemeleri devam ettirmiler ve Descartes ile ortaya kan temsil epistemolojisi zerinden bir perspektif gelitirmilerdir. Descartes gibi felsefeciler genellikle akl yoluyla bileceklerimiz konusunda iyimser bir havaya sahiptir. Oysa Locke ve Hume gibi deneyimciler, duyu verilerine ve alglara dayanmayan hi bir eyin bilgi olarak kabul edilemeyeceini dnmlerdir. Baka bir ekilde ifade edersek deneyimciler, ne kadar kark grnrse grnsn, dnya bilgimizin her parasnn mutlaka basit duyumlardan ve alglardan kaynaklandn ne srmlerdir. Bu adan bakldnda, deneyimciliin ayaklar yere basan ve bilgiyi somut verilere dayanarak aklamaya alan bir akm olduu sylenebilir. Bu akmn gl ve zayf ynlerinin tam olarak deerlendirilebilmesi iin elbette, bir sonraki nitenin konusu olan usuluun da incelenmesi gerekmektedir.
A M A
102
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi deneyimcilik kavramn en iyi ekilde tanmlamaktadr? a. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde be duyu olduunu savunur. b. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde akl olduunu savunur. c. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde fiziksel kuramlar olduunu savunur. d. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde bilimsel deneyler olduunu savunur. e. Deneyimcilik, insann sahip olduu tm bilgilerin kkeninin temelde mantk olduunu savunur. 2. Descartes ile balayan Modern Felsefenin en nemli boyutlarndan biri temsil epistemolojisidir. Descartesn felsefesi asndan temsil kavram aadaki cmlelerden hangisi aracl ile en iyi ekilde ifade edilebilir? a. Bilgiyi iinde barndran ve temsil olgusunu gerekletiren insan zihni aslnda btnyle maddesel bir yapdadr. b. Fiziksel dnyann nesneleri idea ad verilen zihinsel durumlar temsil ederler. c. nsan zihnindeki idealar fiziksel gereklik iinde var olan eyleri temsil ederler. d. nsan zihnindeki idealar maddesel dnyann nesnelerinin var olmasna neden olurlar. e. nsan zihninde temsil edilmeyen nesnelerin gerekten var olduu sylenemez. 3. Aadakilerden hangisi John Locken tabula rasa fikrini tam olarak aklar? a. nsan zihni mantksal dorular renme yeteneine sahiptir. b. nsan zihni manevi dorular renme yeteneine sahiptir. c. Doduumuz zaman zihnimiz en temel bilimsel idealar ierir. d. Doduumuz zaman zihnimiz bo bir levha gibidir. e. Doduumuz zaman zihnimiz yalnzca Tanr ideasn ierir. 4. Bir limonu grsel olarak deneyimlediimizde algladmz sar renk bir niteliktir. Lockea gre, bu nitelik iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunmaz. b. Sar renk ikincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. c. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunmaz. d. Sar renk birincil nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. e. Sar renk nesnel nitelik snfna girdii iin limonun kendisinde bulunan bir zelliktir. 5. Lockea gre, zihnimizde uyanan idealarn yalnzca zneye ait durumlar olmadn gstermek olanakldr. Aadakilerden hangisi Locken bu balamda kulland ya da kullanabilecei bir akl yrtme deildir? a. Grsel adan salkl insanlarn bir k kaynana baknca karanlk grmeleri olanakszdr. b. Duyusal olarak normal insanlar, bir aacn devrilme sesini bir senfoni olarak alglayamazlar. c. Duyusal olarak normal insanlar, bir pamuk ynna dokunup sert yzey duyumu alamazlar. d. Zihinsel olarak salkl insanlar iin, hatrlanan di ars ile gerek di ars ok farkl duyumlardr. e. Grsel adan salkl insanlar dnyay gzleri akken alglarlar. 6. Aadakilerden hangisi Humeun yantlamaya alt felsefi sorulardan biridir? a. Bir nesne bize grndnde, onun gerekten grndnden emin olabilir miyiz? b. Birincil ve ikincil nitelikler arasndaki temel farklar nelerdir? c. Birincil nitelikler akl yoluyla m yoksa deneyim yoluyla m kavranr? d. Nesnelerin biz alglayamadmz zamanlarda da bamsz olarak var olduklar ynndeki inancmzn kkeni nedir? e. nsanlarn zihninde doum annda var olan idealar hangileridir?
103
7. Humea gre aadakilerden hangisi yanltr? a. Locken birincil nitelikleri deneyimsel bilginin hedefi olamaz. b. Locke doutan idealarn olamayaca konusunda hakldr. c. nsan zihni idealardan hareketle zihinden bamsz nesnelerin gerek niteliklerini kavrayabilir. d. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var olduklar ynndeki inancmzn nedeni insan aklnn baz soyut felsefi irdelemeler yapmas olamaz. e. Nesnelerin bizden bamsz bir ekilde var olduklar ynndeki inancmzn nedeni alglar olamaz. 8. Humea gre, bizim nesnelerin srekli ve metafizik anlamda bamsz bir ekilde var olduuna inanmamzn nedeni nedir? a. Olgusal dzeyde dzenliliklerin ve tutarllklarn gzlenmesi, o olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. b. Olgularn fiziksel bilimlerin yntemleriyle incelenmesi o olgusal durumun nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. c. Nesnelerin srekli ve bamsz varl ideas doutan zihnimizde vardr ancak bu ideann ortaya kmasn deneyim salar. d. Olgularn ak ve seik bir ekilde alglanmas o olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanmamza neden olur. e. nsan aklnn mantksal bir ekilde almas sonucu olgusal durumlarn nesnelerinin srekli ve bamsz bir ekilde var olduuna inanrz. 9. Aadakilerin hangisi Berkeley iin geerli deildir? a. Berkeley, Hume ve Locke gibi deneyimci bir felsefecidir. b. Berkeley nesnelerin algdan bamsz bir ekilde var olabileceine inanmaz. c. Berkeley ideac bir dnrdr. d. Berkeley maddesel tzn varln reddeder. e. Berkeley, Locke gibi birincil niteliklerin varlna inanr.
10. Aadakilerden hangisi deneyimci felsefeciler iin yanltr? a. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun Tanrnn varlna inanmad anlamna gelmez. b. Deneyimcilik znde ontolojik bir gr deil, epistemolojik bir perspektiftir. c. Bir deneyimcinin maddesel tzn varln kabul etmesi olanakszdr. d. Deneyimciler zihnin dndaki metafizik gerekliin kesin bir ekilde bilinmesinin olanakll konusunda Descartestan farkl bir yaklam iindedirler. e. Bir felsefecinin deneyimci olmas onun maddeci veya ideac olmasn belirlemez.
104
Epistemoloji
Okuma Paras
GENEL OLARAK DELER ve KKENLER nsan dndnn ve dnrken zihninde dolaan eylerin ideler olduunun bilincindedir; yleyse u kesindir ki, insanlar zihinlerinde beyazlk, sertlik, tatllk, dnme, hareket, insan, fil, ordu, sarholuk ve benzeri szcklerle dile getirilen eitli ideler tarlar. Bu durumda ncelikle aratrlmas gereken Onlar nasl ediniriz? sorusunun yantdr. nsanlarn varolularnn banda zihinlerine damgalanm doutan ideler ve ilk harflere sahip olduklar yolunda kabul grm bir reti vardr. Bu san zerinde zaten olduka fazla durmutu : Anlama yetisinin sahip olduu tm ideleri nereden edindiini gsterdiimde; nceki kitapta sylemi olduklarmn ok daha kolay benimseneceini sanyorum. Zihne hangi yol ve aamalarla girdikleri de herkesin kendi gzlem ve deneyiminden ortaya kacaktr. Gelin zihni balangta zerine hibir ey yazlmam dz beyaz bir kt (tabula rasa) gibi dnelim -Bu kat nasl doldurulur? nsann snrsz kurgu yetenei ile zihne aktard bu zenginliin kayna neresidir? Tm bu bilgi ve akl malzemelerini zihin nereden edinmektedir? Bunlara tek yantm var. DENEYM. Tm bilgimiz nnde sonunda deneye dayanr ve deneyimden gelir. Anlama yetimizi tm dnme malzemeleri ile donata dmzdaki duyulur nesneler ya da kendi iimizde alglamadmz ve duyduumuz zihinsel ilemlere ynelik gzlemimizdir. Bunlar tm idelerimizin doduu bilgi pnarlardr. Duyulur nesneler alannda DUYULARIMIZ zihne bunlarn etkileme biimlerine gre eitli alglarn iletirler. Dolaysyla sar, beyaz, scak, souk, yumuak, sert, ac, tatl ve benzeri tm duyulur niteliklerin idelerini ediniriz; duyular zihne iletirler ile sylemek istediim duyularnn zihinde bu alglar reten eyleri d nesnelerden alp zihne taddr. Sahip olduumuz, duyularmz yoluyla anlama yetisine aktarlan ou idenin bu nemli kaynana ben DI DUYUM diyorum. Deneyimin anlama yetisini idelerle doldurmasna kaynaklk eden bir dier ey de, zihnimizin idelerine ilikin ilemlerin algsdr ki, bu ilemler dnme srasnda anlama yetisini dndaki nesnelerden salanamayacak olan baka bir grup ide ile donatr. Bilincinde olduumuz ve kendimizde gzlemlediimiz alglama, dnme, kuku duyma, inanma, uslamlama, bilme, isteme ve benzeri eitli zihinsel edimlerle de anlama yetilerimize seik ideler katarz. Her insann iinde bu kaynak vardr; dmzdaki nesneler alannda olmadndan duyu deilse de ok benzemektedir ve isel duyu diye adlandrlmak iin uygundur. Fakat sunduu ideleri zihnin kendi iinde yrtt ilemler zerinde dnerek edinmesine bal olarak dierine DI DUYUM diyorken, bunu da DUYUM diye adlandryorum. Bu inceleme boyunca DUYUM ifadesi getiinde, zihnin kendi ilemlerini, anlama yetisinde bunlarn idelerini reten akl yardmyla anlalsn isterim. D Duyumun nesneleri olan dmzdaki somut eyler ve Duyumun nesneleri olan zihnimizdeki ilemler bence tm idelerimizin doduu kaynaklardr. Burada kullandm geni anlamyla ilemler terimi zihnin idelerine ilikin etkinlikleri yannda, bir dnceden doan doyum ya da rahatszlk gibi etkinliklerin kendilerinden kaynakl kimi edilginlikleri de iermektedir. Anlama yetisinde bu kaynaklar dnda bir yerlerden edinilmi hibir ide yoktur bence. Dmzdaki nesneler zihni bizde rettikleri farkl alglara karlk gelen duyulur niteliklere ilikin idelerle donatrlar; zihin de anlama yetisini kendi ilemlerine ait idelerle doldurur. Bu kaynaklar ve bileimleri ile bantlarn iyice irdelersek, tm ide varlmz onlara borlu olduumuzu grebiliriz; zihnimizde de bunlarn birinde edinilmemi hibir ideye rastlamayz. Biri kendi dnceleri ve anlama yetisini enine boyuna incelesin ve sonra bana sahip olduu zgn idelerin, duyularnn nesneleri ya da zihninin ilemlerinin nesnelerinden baka eyler olup olmadklarn sylesin. Ne kadar byk bir bilgi birikimi olursa olsun titiz bir gzlemle, ileride de greceimiz zere, anlama yetisinde bir araya getirilen ve tretilen sonsuz bir eitlilik iinde olsalar da bu iki kaynak dndan gelmi hibir ide tanmad bylece anlalr. Bir bebein dnyaya gelirken gelecekteki bilgilerinin zn oluturan bir sr ide ile ykl olduunu dnmek iin pek az nedenimiz var. ocuk aama aama o idelere kavuur. Kimi, bilinir niteliklere ait ideler, bellek, zaman ya da sra kayd tutmaya balamadan nce yerleiyorsa da, yabanc nitelikler iin o kadar uzun bir sre gereklidir ki, onlarla tant zaman anmsayacak pek kimse yoktur. aba gsterilse kukusuz bir ocuk yetikin olana dek sradan idelerin bile ok az edindirilerek bytlebilir. Ne kadar zen gsterilse de, bebekler dnyaya geldiklerinde evrelerini saran, eitli ve srekli biimlerde etkileri altna girdikleri cisimlerin zihinlerinde brakt izlenimlerden kurtulamazlar. Ik ve renkler, sesler ve dokunulur nitelikler
105

ocuklarn duyularn uyarma ve zihinlerine girmede etkindirler; fakat bir ocuk yetikin olana dek siyah ve beyaz dnda hibir ey grmeyecei bir yere kapatlsa, bir istiridye ya da anasnn tadn hi yemediinden bilemeyecei gibi kzl ya da yeil idelerine de sahip olamaz. yleyse insanlar evrelerindeki nesnelerin eitlilii lsnde daha az ya da daha fazla yaln ide edinirler; dolaysyla da zihinlerinin ilemleri duyumsadklar eitlilikte ideler retir. nk, zihninin ilemlerini gzlemleyen biri bunlara ilikin ak ve przsz ideler edinse de, dncelerini younlatrmadka zihninde tm olup bitenlere ilikin ak ve seik ideler edinemez: Tpk gzlerini dikip pr dikkat izlemedike bir saatin ya da bir resmin btn tikel idelerine eriemeyecei gibi. Resim ya da saat her zaman grebilecei bir yerde olabilir ancak birer birer her ayrntsn dnecek kadar dikkatini yneltmedike bunlarn tmne ilikin kark bir ideye sahip olabilir yalnzca. Kaynak: John Locke. (1999) nsann Anlama Yetisi zerine Bir Deneme. ev. Meral Delikara Topu. Ankara: teki Yaynevi, s. 133-137. 1. a Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimcilik Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Deneyimcilik kavramnn temel gelerinin ne olduunu anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn temsil kavramn nasl anladn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tabula Rasa ve Bilginin Oluumu ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken savunduu bu nemli dnceye ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Locken Ontolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Nitelikler konusunda Locken hangi fikirleri ne srdn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Locken Epistemolojisinin Genel Felsefi Grnm ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Locken argmanlarn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ksmn yeniden okuyun. David Humeun hangi felsefi sorunu yantlamaya altn anmsayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ve Nedenselliin Deneyimci zmlemesi ve Humeun Metafizik Kart Duruu ksmlarn yeniden okuyun. Humeun felsefesini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Nesnelerin Bamsz Varl Sorunsal ksmn yeniden okuyun. Humeun nesnelerin srekli ve bamsz varl konusundaki ideamzn kayna konusundaki fikirlerini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin deaclk ve Deneyimcilik ve Var Olmak Alglanmaktr ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Berkeleyin perspektifini ana hatlaryla kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, niteyi batan sona okuyun ve fikirleri aklanan felsefecilerin deneyimcilik dncesini nasl ortaya koyduuna ve hangi noktalar deneyimcilie esas aldklarna dikkat edin. Bylece deneyimciliin zne ait dnceleri dierlerinden ayrabileceksiniz.
2. c
3. d
4. a
5. e
6. d
7. c
8. a
9. e
10.c
106
Epistemoloji

Sra Sizde 1 Temsil kavramnn gnlk yaamdaki tipik rnekleri genellikle toplumsal normlarn, kurumlarn ve sembollerin kullanm dzeyinde gerekleir. nsanlarn cenazelerde koyu renk giymeleri tutulan yasn bir iaretidir. Baka bir rnek alrsak, seilmi politikaclar halk temsil ederler. Ve daha gndelik bir balamda, DNA ve TBMM gibi sembolik deyimler, gereklik iinde yer alan nesnelere veya olgulara gnderme yaparlar ve onlar temsil ederler. Felsefecilerin temsil kavramnn kullanmalar ise genellikle bilgisel ve anlamsal balamlarda gerekleir ve bu kavram baz nemli epistemolojik sorunlarn temelinde yatar. Bilgi sorunsal kapsamnda temel konu, zihinsel ieriklerle zihnin dnda olduu dnlen nesneler arasndaki ilikidir. Biz bir nesneyi algladmzda veya anmsadmzda, zihnimizde o nesnenin bir temsili oluur. rnein bir insan babasnn grntsn kafasnda canlandrdnda bilisellii iinde zihinsel bir durum veya bir temsil oluur. Genel olarak dersek, bizim algsal yoldan bilgilenmemizi olanakl klan olgu, zihinsel olan bir eyin zihinsel olmayan bir eyi temsil etmesidir. Gnlk yaamda biz alglama srecinin tamamen effaf ve dorudan olduunu dnrz. Ancak temsil epistemolojisi olduka farkl bir tablo izer. Burada felsefi sorunlara neden olan konu elbette, temsil ilikisinin iki tarafnn ok farkl yapda olmasdr. Maddi olmayan bir ey (zihin) maddeyi nasl temsil etmektedir? Tersten sorarsak, maddeden yaplm bir ey (nesne) madde olmayan bir durum tarafndan nasl temsil edilebilir? Bu ve benzeri sorular epistemolojinin en temel tartmalarndan birinin merkezinde yer almaktadrlar. Sra Sizde 2 Locken birincil ve ikincil nitelikleri ayrmasnn gerekesi zerinde biraz dnmekte yarar var. Lockea gre, biz nesneleri nitelikleri yoluyla tanrz. Alg srasnda zihnimizde eitli nitelikler veya zellikler oluur; renkler, sesler, kokular, dokular, ekiller, nesnelerin yer kaplama durumlar, hareketleri vb. Alg kapsamnda bunlarn tm elenik gibi grnse de, aslnda bu nitelikler arasnda belli ontolojik ayrmlar yapmak olanakl olabilir. John Locken birincil ve ikincil nitelikler arasnda yapmaya alt ayrmn da bu amaca ynelik olduu dnlebilir. Daha aka ifade edersek Locken amac, zihinler olmasayd var olmayacak olan nitelikler ile zihinler olmasa da var olacak olan nitelikleri ayrmak ve bu niteliklerin hangileri olduunu ifade edebilmektir. Birincil nitelikler, yalnzca zihnin iinde deil, nesnelerin kendisinde de olan zelliklerdir. kincil nitelikler ise, zihnin iinde var olmalarna karn, kendileri nesnelerde var olmayan zelliklerdir. rnek vermek gerekirse, bir iein biimi hem zihnimizde hem de nesnede bulunan birincil zelliktir. Ancak imenlerin rzgrda hrdarken kard ses iin hem zihnimizde hem de imenlerde vardr diyebilir miyiz? Locke bu balamda bir ayrm olduuna inanmaktadr. Elbette sesin (veya renklerin, kokularn, vb.) kayna nesnedir ve nesnenin nesnel zellikleri vardr. Ancak, Locken pespektifinden bakarsak, alglayan zihinlerin yokluunda tatlarn ve kokularn olacan sylemek zor gibi grnmektedir. Sra Sizde 3 Bilginin Metafizik Temelleri baln tayan nc nitede varlk ve gereklik konularn aydnlatmaya almtk. Metafizik aratrmalar, gerekliin ve gerekten var olanlarn yapsn anlamay ve doru bir ekilde ifade etmeyi hedefler. Ancak Hume gibi deneyimci felsefeciler bu aratrmalara ve onlardan kacak bilgiye pheyle yaklama eilimindedirler. Humea gre, bizim bilgimiz temelde algya veya deneyime dayanr, bunlarn tesine geen bilgi iddialarnn ise felsefi bir dayana yoktur. Bunu bir rnek yoluyla daha ak hale getirmeye alalm. Sradan bir nesneyi alglama annda deneyimsel bir bilgi edindiimizi syleyebiliriz. Odamdaki alma masasnn stne bakp u an masamn stnde mavi kapl bir kitap var dediim anda sahip olduum bilgi bylesi bir bilgidir. Odam terkedip kapy kapadm anda da u an masamn stnde mavi kapl bir kitap var dncesine sahip olacam sylenebilir. Ancak Hume bu noktada u soruyu soracaktr: Bu deneyimsel snrlar aan dncenin kayna tam olarak nedir? Humea gre bu sorunun yant tekrarlanan dzenlilikler ve deneyimsel tutarllklar eklindedir. Eer ben odamdan ktktan sonra hemen geri dner, kapy aar ve masamn zerine bakarsam, mavi kapl kitabm orada grrm. Bu tr deneyimlerin tutarl sonular vermesi, bizim alglardan hareket ederek alglarn tesine geen metafizik nitelikli bir fikre sahip olmamza neden olur. Benzer bir akl yrtmeyi elbette nedensellik konusunda da yapabiliriz. zetlersek, dorudan algdan farkl olarak nesnelerin srekli ve zihinden bamsz bir ekilde gereklik iinde var olmas metafizik nitelikte bir bilgi olacandan dolay, Humea gre olanakl bir bilgi deildir.
107

Beauchamp, T. L. and Rosenberg, A. (1981). Hume and the Problem of Causation. New York: Oxford University Press. Berkeley, G. (1996). Hylas ile Philonous arasnda Konuma. eviren: K. Sahir Sel, stanbul: Sosyal Yaynlar. Berkeley, G. (1996). nsan Bilgisinin lkeleri zerine. eviren: Halil Turan, Ankara: Bilim ve Sanat Yaynlar. Chappell, V., editor (1994). The Cambridge Companion to Locke. Cambridge: Cambridge University Press. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Hume, D. (1978). A Treatise of Human Knowledge. editor: L. A. Selby-Bigge, Oxford: Clarendon Press. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Johnson, O. A. (1995). The Mind of David Hume. Chicago: University of Illinois Press. Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yaynevi. Locke, J. (2000). An Essay Concerning Human Understanding. editor: G. Fuller, R. Stecker, J. P. Wright, London: Routledge. Robinson, D. (2004). Introducing Empricism. Lanham: Totem Books. Woolhouse, R. S. (1988). The Empiricists. New York: Oxford University Press.
6
Amalarmz

EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Usuluun genel bir tanmn yapabilecek ve usuluun aklclk kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilecek, Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuramsal zeminini nasl hazrladn aklayabilecek, Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklayabilecek, En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilecek, Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Usuluk Akl Nous Dnyorum, o hlde varm Kopernik devrimi Snrl bilisellik Sentetik a priori
erik Haritas
GR USULUK NEDR? USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI DESCARTES KANT USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE
Epistemoloji

GR
nceki nitede ilediimiz deneyimcilik konusunun hakkyla anlalmas iin onun felsefi rakibi olan usuluun iyi dzeyde kavranmas gerekmektedir. Elbette bunun tersi de geerlidir. Bu iki grn incelenmesine deneyimcilik ile baladk. Bu nitede ncelikle usuluk konusunda dilsel ve kavramsal aklamalarda bulunacaz. Ardndan, Eski Yunanda akl kavramndan ksaca bahsedecek ve nde gelen Modern Dnem dnrlerinden Descartes ve Kant kapsayan tarihsel bir yk sunacaz.
USULUK NEDR?
Usuluun esas olarak deneyimciliin kart olduunu sylemek aslnda nemli bir ipucu vermektedir. O yzden, deneyimcilikten hareketle tanmlarsak, usu olarak bilinen felsefeciler bilgimizin tek kaynann duyu verileri ve alglar olmadn dnrler. Daha ak olarak ifade edildiinde, gvenilir veya kesin bilginin temelinde insan aklnn yatt veya gerekliin kavranmasnn ancak akl yoluyla olabilecei tezini ileri sren akma usuluk denir. Bu noktada ilk olarak not etmemiz gereken konu, usuluun epistemolojik tablonun merkezine deneyim paralarn deil akl yerletirmi olmasdr. Bu dncenin ierii usu felsefeciler tarafndan farkl ekillerde doldurulmu olsa da, sz konusu nermenin usular iin temel bir ilkeyi ifade ettii kesindir. Usu veya usuluk deyimleri gnlk dilde karmza ok sk kan kelimeler deildir. Us kelimesi, Arapa kkenli bir kelime olan akln Trkesidir. Gnlk dilde, us kk genelikle uslu kelimesinin kullanld balamlarda ortaya kar. Felsefeciler ise usuluk deyimini teknik bir anlamda, yaygn bir ekilde kullanmaktadr. Ancak bu kullanm ilk bata tuhaf gelebilir. Belli bir felsefi akmn akl kavram ile badatrlmas ne anlama gelmektedir? Usu nitelemesini biz akln kullanmna nem veren kii anlamnda m kullanyoruz? Bu olduka tuhaf bir kullanm olurdu nk bu kullanm deneyimcilerin akln varln yadsd veya deneyimcilere gre, bilgi edinirken insanlarn akla gereksinim duymadklar gibi garip anlamlara gelirdi. Bu trden yanl anlamalar nlemek iin bir noktay aka belirtelim: Felsefi bir gr olan usuluk, deneyimcilikten farkl olarak, insan aklnn (veya usunun) kendisinin bilginin temel bir kayna olduunu veya bilginin ortaya kmasnda insan aklnn yapsnn zsel ve ekillendirici rol oynadn savunur. O yzden, usu deyimi akln kullanmn savunan kii gibi basit bir anDeneyimciliin kart olan usulua gre, bilgimizin tek kayna duyu verileri veya alglar deildir.
110
Epistemoloji
Usu ve aklc kavramlar kartrlmamaldr.
lama gelmedii gibi, usu kavramnn felsefi kart da kesinlikle akl veya zihni reddeden kii deildir. Bu balamda, olas baka bir kavramsal karkla iaret etmekte fayda var. Usu felsefi bir deyimdir ve gnlk dilde ok fazla kullanlmaz. Oysa aklc deyimi (ki bu balamda rasyonel kelimesi de kullanlr) gnlk dilde ska dile getirilir ve mantkl, zek belirtisi tayan, akla uygun yntemler izleyen gibi anlamlara gelir. Us kelimesinin akl ile normalde ayn anlam tad dnlrse, usu ve aklc kavramlar arasndaki ayrm biraz kafa kartrc gelebilir. O yzden, olas karklklar ortadan kaldrmak iin; genel bir nitelik olarak aklc olmann mantkl dnmenin bir unsuru veya sonucu olduunu; usu olmann ise felsefede deneyimcilik olarak bilinen akmn tezlerinin felsefi olarak karsnda duran bir gr ifade ettiini bir kez daha belirtelim.
USULUUN ARKA PLANI: ESK YUNANDAK NOUS KAVRAMI

Her ne kadar usuluk akmnn Modern aa ait olduu kabul edilse de, usuluun temelinde yatan baz dncelerin Eski Yunana kadar uzand kesindir. Bu derin konunun irdelenmesi bu kitabn snrlarn ve amacn amaktadr. Ancak, bir rnek tekil etmesi asndan, Eski Yunan felsefecilerinin ska kulland nous kavramna ksaca deineceiz. Nous, ada dillere evrilmesi olduka zor bir deyimdir. nerilen baz eviriler, zihin kavrama, sezgi ve akl olmutur. Bu evirilere baknca nousun olduka znel bir yn ierdii sanlabilir. Oysa Sokrates ncesi felsefede nous kavramnn kullanm pek ok kez znel bir zihinsellik dncesinden uzak bir tarzda gereklemitir. Yaklak 2500 yl nce yaam olan Anaksagoras, nousun, evrenin balangcndaki kaosu dzenleyen ve evrenin dzen iinde bir balang yapmasn salayan bir tr g olduunu dnmt. Ancak Anaxagoras nousu, ruhsal veya zihinsel olmaktan ziyade, alglanamayan maddesel bir g veya ilke olarak tasarlamt. Ona gre, grlebilen nesnelerden daha ince bir yapda olan nous, balangtaki ilevine ek olarak, nesnelere girerek onlarn devinimini veya geliimini dzenlemekteydi. Burada, Anaksagorasn temel felsefi amacnn, evrenin aklsal ynn aka ifade etmek ve evrendeki deiimlerin olanaklln aklamak olduunu syleyebiliriz. Bu temel dncenin, zellikle akl veya aklsallk balamnda, Platonun felsefesinde de devam ettii grlr. Bilindii gibi, Platon alglar araclyla edinilen doksadan (yani kandan) ziyade akl yoluyla ulalan epistemeye (yani tmellerin veya zlerin bilgisine) deer vermi ve, belirtik bir ekilde, usu olarak nitelendirilebilecek bir gr savunmutur. Platon nousu ruhun lmsz ve akl ieren ksm olarak tanmlar ve bizim gibi sonlu varlklarn ilevleri arasnda tanrsalla yakn olan ilev olarak niteler. Platonu izleyen Aristoteles, hem sonlu hem de lmsz ynleri olduuna inand nousu bizim anladmz akl kavramna yakn bir ekilde alr ve bu kavram algdan ayrr. Aristotelese gre, insanlarda bulunan nousun lmden sonra da varln srdrebilen ksm, anlama ve bilme ilevlerini olanakl klar ve bizi dier canllardan farkl bir konuma getirir. Ksacas, genel bir nokta olarak belirtirsek, nde gelen Eski Yunan dnrleri bilginin ortaya kabilmesi iin aklsal ve/veya evrensel dzeyde ileyen bir ilkenin veya ileyiin var olmas gerektii ynnde bir inan tamlardr. Baka bir deyile, bilginin ve anlamann dzeyini algnn dzeyinden farkl bir yerde konumlandrmlardr. lerleyen blmlerde de greceimiz gibi bu tavr, farkl biimlerde de olsa, Modern a usularnn grlerinin de temelinde yatmaktadr.
Eski Yunanda akl kavram iin nous (nuus okunur) deyimi kullanlmtr.
111
DESCARTES
Modern Felsefenin kurucusu olan Descartes ayn zamanda nde gelen usulardan biridir. Pek ok usu gibi Descartes da insan zihninin doum annda belli ierie sahip olduunu dnr. dealarmzn bazlar algsal yollardan oluur ancak Descartesa gre, ok nemli baz idea trleri deneyim yoluyla edinilemez. Tanr ideas veya mkemmel bir daire ideas bu trden bir bilisel durumdur. Descartesn usuluunun en arpc ynne aada deineceiz. Ancak daha nce, Descartesn dnya bilgimizin olanakll konusunda dile getirdii grleri zetleyelim ve bylece 4. nitede phecilik balamnda baladmz Descartesn epistemolojisi konusundaki tartmamz tamamlayalm.
Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol

Descartesa gre, alg ve matematik de dhil olmak zere, bize en gvenilir grnen bilgi trlerinin doruluundan bile phelenme olasl bulunmaktadr. Peki doruluundan phelenilemeyecek kadar salam bir bilgi var mdr? Olabilecek en kt epistemolojik durumun gerekletiini ve stn gleri olan bir varln bizi srekli olarak yanlttn varsayalm. Kollarmn ve bacaklarmn bile varlndan emin olamadm bir noktada, tam olarak emin olabileceim ne vardr? Diyelim ki, ben bildiimi sandm her konuda yanlmaktaym ve yanltldm dnmekteyim. Byle bir durumda, evrende yanltlan bir eyin olmas gerekmez mi? te bu, phe duyulamayacak bir gerektir. Ben dndm, phelendiim her an zorunlu olarak var olmak durumundaym. Burada kastedilen ben, tahmin edilecei gibi, etten kemikten bir varlk deil, zihinsel boyutta bir var olma durumudur. Baka bir deyile, kastedilen, zihinsel tzdr. Dnme ilevi ki phe duyma da buna dhildir dnen bir eyin olmasn gerektirir. Ve bu ekilde Descartes o bilinen sloganna ular: Dnyorum, o hlde varm (Latincesiyle Cogito ergo sum.). Descartesa gre, insan bilgisinin en salam unsuru budur. Bu bilgi bizim fiziksel nesnelere ilikin bilgimizden de, Tanry bilmemizden de daha nce gelen (yani, epistemolojik temellendirmesi daha salam olan) bir bilme trdr. Descartesn bir sonraki adm, zihnin ierikleri olan idealar incelemektir. Bu idealardan ilgin bir tanesi Tanr ideasdr. Tanr; tanm gerei, sonsuz olan ve iinde snrsz zellikler barndran bir varlktr; buna karn insan zihni snrldr. Descartesa gre, zihnimizde Tanr ideasnn olumasnn sebebi sonlu deneyimler olamaz. Sonsuz nitelikleri ieren bu ideann kayna, sonsuz bir varlktr yani Tanrnn kendisidir. Ve eer Tanr varsa, Onun bizim bilgilenme srelerinde sistematik ve srekli bir ekilde yanlmamza izin vermesi beklenemez. Tanr sonsuz gte bir varlktr ve yaratt varlklarn srekli olarak yanl bilgi edinmelerine mdahale etmemesi veya edecek kudretinin olmamas anlamsz bir durumdur. O yzden, bizim fiziksel nesneleri alglamamz ok sorunlu bir konu olamaz. Yani, insan zihninin dnyaya veya gereklie ilikin edindii alglar esas itibaryla gvenilir bilgi paralar olmak durumundadr. Bylece nesnelerin varl konusunda ortaya kan pheci gre bir yant verilmi olur.
SIRA SZDE Descartesa gre, dnyorum saptamas bir kiinin en byk gvenle ifade edebilecei nerme ve bilgi parasdr; dier tm bilgi iddiar daha dk bir kesinlik dzeyine sahiptir. Ve bundan hareketle dnen bir varlk var olduunu ne srebilir. Sizce DescarDNELM tes bu konuda hakl m? Daha gvenilir ve temel bir bilgi rnei bulunabilir mi?
S O R U
Descartes, Dnyorum, o hlde varm szleriyle tannmaktadr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
112
Epistemoloji
Algsal Bilginin Snrlar

Usuluun felsefe literatrne yapt en byk katk, pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi, algnn bilgisel stats konusunda getirdii arpc yaklamdr. Deneyimcilik kart olarak nitelenebilecek bu epistemolojik yaklam incelemeye Descartesn Dncelerinin 2. blmnde yer alan mum rnei ile balayacaz. Yanmakta olan bir atein hemen yanna bir mum koyduumuzu ve gzlemlemeye baladmz dnelim. Mumun ksa zamanda ok boyutlu bir deiim srecine girdiini fark ederiz. Scakln etkisiyle mumun erimeye balamas ile birlikte, kat maddenin sahip olduu silindirik eklin bozulduu grlr. Mumun renginde belli bir koyulama olur ve burnumuza farkl bir koku gelir. Eer mumun yanna gidip dokunursak, normal sdaki hline gre daha yumuak ve yapkan bir kvamda olduunu hissederiz. Alglarmz araclyla nesneden aldmz bilgi, srekli bir deiimin olduu ynndedir. Nesneye ilikin alglayabildiimiz her zellik srekli deiim hlindeyken, biz yine de belli bir nesneye bakmaya devam ettiimizi dnrz. Bu noktada sorulmas gereken soru udur: Tm deiimlere karn ayn nesneyi alglamakta olduumuz bilgisini bize salayan kaynan alglar olmas olanakl mdr? Descartesn buna yant olumsuzdur. Nesnedeki deiimleri duyular aracl ile biliyor olduumuz dorudur. Ancak tm deiimlerin ardnda, varln kesintisiz olarak srdren, belli bir nesnenin yatmakta olduu bilgisini akl yoluyla ediniriz. Deneyimci bir dnrn iddiasnn aksine, bu bilgiyi alglar veremez. Baka bir ekilde ifade edersek, nesnenin, alglanabilir baz nitelikleri kendi zerinde barndrd bilgisi (veya tzn var olduuna ilikin ideamz) doutan sahip olduumuz bir bilisel durumdur. Nesnenin, deiimler geirmesine ramen ayn nesne olduu bilgisi gzlemsel deneyimlerimiz araclyla rendiimiz bir ey olamaz. Bu temel metafiziksel bilgi, aklmzn olanaklar araclyla ortaya kabilecek bir bilgidir. Sunduumuz bu ksa deerlendirme aslnda epistemolojik adan ok kritik bir noktaya iaret etmektedir. Biz genellikle fiziksel dnyann nesnelerini alglar araclyla kavradmz dnmeye eilimliyizdir. Oysa Descartesn argman doruysa, deiimlerden geerken kendisi olarak kalan nesnenin kavranmas iin duyu alglar yeterli deildir. Bu temel fikrin usu bir adan nasl gelitirilebileceinin daha iyi kavranmas iin, dnce tarihinde en byk devrimlerden birini yapm olan nl Alman felsefeci Kanta dneceiz. Kantn fikirlerini incelemeye gemeden nce tarihsel bir not delim. Usuluun hakknn verilebilmesi iin, Baruch de Spinoza (1632-1677) ve Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) gibi usu kategorisinde deerlendirilen ve kuramlaryla felsefe tarihinde ok derin izler brakm olan dnrlerin fikirlerinin de incelenmesi ve tartlmas gerekir. Ancak biz, irdelemelerimizi odaklayabilmek ve olabildiince derinletirebilmek iin, bu nemli usular tartmalarmzn dnda brakacaz ve usuluun inceliklerini Kantn perspektifi zerinden sergilemeye alacaz.
Descartes insann sahip olduu ve anlamaya temel tekil eden baz kavramlarn deneyim yoluyla kazanlamayacan savlar.
113
KANT
ncelikle Immanuel Kantn (1724-1804) genel felsefi perspektifine ilikin baz aklamalarda bulunalm. Descartesn maddesel ve zihinsel olmak zere iki farkl tip tz tanmladn ve bylece fiziksel nesnelerle zihinsel/ruhsal varlklarn alannn birbirinden ayrdn belirtmitik. Benzer bir ekilde, Kantn da fiziin ve etiin alanlarn ayrdn syleyebiliriz. Kantn bu hamlesinin ardnda yatan gerekeyi anlamak zor deildir. Yalnzca fizik kanunlarnn egemen olduu bir evrende doa, her tr devinimi ve eylemi fiziksel zorunluluk erevesinde belirler. Elimizden braktmz bir elmann zorunlu olarak yere dmesi, kalbimizin dzenli bir ekilde kan pompalamas zorunlu devinimlerdir ve istemden bamszdr. Fizikselliin iinde zgr irade olamaz. Ancak eer varlk alannda fiziksellik dnda hibir kanun veya kural yoksa, insanlar da fiziksel veya mekanik nesnelere dnerler. Byle bir durumda rnein, dnyadaki adaletsizlikleri veya zalim insanlarn eylemlerini yalnzca fizik ya da fizyoloji ile aklamak durumunda kalrz. Ancak byle bir tabloda sezgilerimize aykr bir yn olaca aktr. zgr iradenin veya tercihlerin olmad yerde, etik (veya ahlaki anlamda doru ve yanl), anlamn tmyle kaybeder. O hlde, insann gerekliini yalnzca fiziksel kanunlara bavurarak aklayamayz. nsan bedeni elbette fiziksel kanunlarn etkisi altndadr; ancak akl sahibi bir varlk olan insan, ahlaki olarak seim yapma ve karar verebilme kapasitesine de sahiptir. Bedenimiz yer ekimi kanunlarna uymama gibi zgrle sahip olamaz fakat ahlaki ynmzn aklamas fiziksel kanunlar yoluyla deil evrensel ahlaki kanunlar araclyla yaplabilir. Bu yzden Kant, ayn Descartes gibi, ikicilik (dualizm) olarak da bilinen akmla ilikilendirilmitir.
Kantn fikirleri etik, metafizik ve epistemoloji alanlarnda son derece etkili olmutur.
Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek

Kant usu bir dnr olsa da, zelikle Humeun deneyimciliinden olduka etkilenmitir. Kantn Humea katld en nemli nokta, insan aklnn deneyime hi bavurmakszn baz evrensel veya metafizik dorular kefedebilecei tezinin kabul edilemez bir dnce olduudur. Bilindii gibi, Platondan Descartesa (ve hatta Lockea) uzanan izgide metafizik fikirler reten dnrler, insan aklnn alglara veya deneyimsellie dayanmakszn gerekliin yapsna dair nemli keifler yapabileceini, rnein tzsel dzeni anlayabileceini varsaymt. Kanta gre, bu tr abalar, ya insan bilgisine ilikin pheciliin g kazanmasna ya da dogmatik dnce sistemlerinin ortaya kmasna yol amtr. Kantn temel amalarndan biri, bu karamsar tablo karsnda yapc bir perspektif sunabilmektir. Humea gre biz temel olarak iki tr bilgi sahibi olabiliriz: Duyu verilerine dayanan deneyimsel bilgi ve mantksal (veya biimsel) bilgi. Eer bu doruysa, metafiziin veya genel olarak felsefenin herhangi bir bilgi verme olaslnn olmad ortaya kar. Bunun nedeni, felsefe yaparken kullanlan nermelerin ne dnyada gzlemlenebilen olgulara ne de mantksal bantlara karlk gelmesidir. Kant, deneyimciliin bu ynne kar kar ve felsefenin (veya metafiziin) olanakl olduunu savlar. Bu tavr Kant epistemolojik adan deneyimcilerden ayran en nemli noktadr. zetle, Kantn felsefesinin nemli bir sentezi hedeflediini syleyebiliriz. Kant bir yandan deneyimciliin eletirel bir tarzda gndeme getirdii baz nemli konular ve sonular kullanrken, bir yandan da deneyimciliin eksik brakt veya tam aklayamad baz felsefi noktalar sistematik ve gerekelendirilmi bir ekilde ortaya koymay ve savunmay amalamaktadr.
114
Epistemoloji
Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps

Felsefe tarihi kapsamnda u ana kadar irdelediimiz epistemolojik sorunsaln belli bir eksen etrafnda ekillendiini syleyebiliriz. Bu ana eksen, elimizdeki snrl zihinsel veya bilisel verilerden hareketle, zihnimiz tarafndan yaratlmam bir gereklie ilikin nasl bilgi sahibi olabileceimiz konusudur. Eldeki konunun veya sorunun hem ontolojik hem de epistemolojik boyutlar olduunu dnmek olasdr. Ontolojik adan, nesnel varlk alan zihinden tamamen bamsz ve dsal bir ekilde vardr. Epistemolojik adan, zihin tamamen edilgen (pasif) bir ileve sahiptir ve zihnin esas bilgisel ilevi nesnel olan kopyalamaktr. Kanta gre bu geleneksel tasarm bir skandala dnmtr ve daha nce de belirttiimiz gibi, phecilik veya dogmatizm ile sonulanmtr. Kantn nerisi, daha nce denenmemi bir dnsel deney yapmaktr. Bu deney, ayn Kopernikin dnya merkezli astronomik sistem yerine gne merkezli sistemi nermesi gibi, nesne merkezli metafizik projeler yerine, znenin bilisel roln merkeze alan bir kuram ne srmektir. Kantn devrimsel grne gre, bilen zne edilgen deil etkendir. Baka bir deyile, znenin zihinsellii bizim neyi nesne olarak aldmz ve bildiimiz konusunda belirleyici bir rol oynar. Bu anlamda, geleneksel epistemolojik grler nemli bir hata yapmaktadrlar. Kantn devrimsel grn daha iyi anlayabilmek iin, onun Humeun deneyimciliine ilikin sylediklerine tekrar dnelim. Deneyimciliin tipik savlarndan biri, zihinde duyu verilerinin birikmesi ve aralarnda ilintilendirmelerin kurulmas sonucu dnya bilgimizin olutuudur. Ancak bilginin oluum yks gerekten bu kadar basit olabilir mi? Eer zerinde biraz dnrsek, deneyimsel bilgimizin son derece organize bir yapya sahip olduunu fark ederiz. Bir nesneye belli bir zellik atfetme sonucu oluan bilginin, alg paralarnn bir araya gelmesi sonucu oluamayacan sylemek olasdr. Tabamdaki elma yeil renklidir gibi bir nermenin bilinmesi Descartesn mum rneini anmsarsak ncelikle bir eyi (elma) nesne olarak alabilme ve bununla birlikte ona nitelik (yeil) atfedebilme kapasitesine sahip olmay gerektirir. Bilisel adan bakldnda, be duyu ile dnyadan algsal veri alabilme yetenei ile bilgilenme yetilerini karmaklk dzeyi asndan ayrmakta yarar bulunmaktadr. yle bir rnek dnelim: Diyelim ki komada bulunan bir hasta gzlerini daha nceden grmedii bir odada ayor ve yar baygn bir ekilde etrafa bakyor. Nesneleri tam olarak seemedii bu durumda, o kiinin be duyusu az ok alsa bile, etrafndaki nesneleri tanmlandrma zorluu ekebileceini kafamzda canlandrabiliriz. rnein, o durumda bir zne yeil uyarmn alsa bile, Tabakta yeil bir elma var gibi nermesel yapda bir bilgiyi edinemeyebilir. Bu tr rnekler zerinden dnrsek, anlamann ve bilmenin duyu verilerinin birikmesi ve ilintilendirilmesinden daha kark bir sre dizisine karlk geldii sylenebilir. Biz insanlar bilgi edinirken duyu verilerini byk oranda biimlendirir ve yaplandrrz. Deneyimciliin bilginin o tarafnn hakkn verip veremeyecei phelidir. Humeun ve dier deneyimcilerin hakl olduu bir nokta, bilginin malzemesinin (veya maddesinin) alg verileri yoluyla geldiidir. Ancak o ham maddeyi ileyecek olan bilisel mekanizma, ham maddeden ayr dnlmesi gereken bir olgudur. Algsal verileri ileyen zihinsel mekanizma, bizim be duyu araclyla dardan alabileceimiz bir ey deildir. Bu mekanizma, tm normal insanlarn doumla birlikte getirdikleri bir yap olmak zorundadr. O hlde, Kanta gre, Loc-
Kant, Kopernikin astronomi alannda gerekletirdii devrimi, bilgi ve varlk konularnda gerekletirdiini iddia eder. yle ki: Kopernik, gk cisimlerinin gzlemcinin evresinde dndnden yola kmak yerine, gzlemcinin kendisini dndrp gnei sabit tutmay denemi ve daha baarl bilimsel sonular elde etmitir.
115
ken benzetmesi hataldr: Zihnimiz doum annda bir bo levha olamaz. Baka bir deyile, zihnimiz organize edecei ham maddeyi dardan alabilir ancak organize eden zihinsel sistemin ileyi ilkeleri deneyimsel yollardan renilemez.
Yaamdan rnekler Biz yaama genel olarak insan merkezli bir ekilde bakmaya eilimliyiz. Evcil hayvanlarn ayn bizim gibi sevdiklerini veya nefret ettiklerini dnrz. Dahas, kpeimiz bir nesneye bakarken alglad eyin bizim algmzdan farkl olabileceini dnmeyiz. Elbette bir kpein alg sistemi insanlarnkinden ok farkl olmayabilir ancak tartma kpeklerden sineklere veya yarasalara uzandnda durum daha da ilgin bir hl alr. Bilimsel almalar sineklerin gzlerinin ve grsel alg alanlarnn memelilerinkinden ok farkl olduunu ortaya koymaktadr. Yarasalarn ise, ses dalgalarn kullanarak hi bir yere arpmadan uabilmeleri hep hayret uyandran bir olgu olmutur. nsanlarn, kpeklerin, yarasalarn ve sineklerin evrelerini bir ekilde temsil edebildikleri ve duyu organlar araclyla farkl ekillerde bilgilendikleri aktr. Ancak bundan hareketle, nesnelerin her canl trne az ok ayn ekilde grndn karamayz. Bu durum, Alman felsefeci Immanual Kantn da farkettii gibi, bizi ilgin bir noktaya gtrr. Eer her canl tr belli snrlar ve kapasiteler dhilinde gereklii alglyorsa, bizim dnyada algladmz eylerin algsal snrlarmzdan ve zihinsel szgelerimizden gemeden nceki hllerini hi bilemeyebiliriz. Belki nesneleri olduu gibi alglayabilen bir varlk olabilir, ama insanlarn o trden kapasitelerinin olmad kesindir. Biz tersini dnmeye alk olsak da, nesneleri bizim zihnimizin snrlar erevesinde grebilen ve duyabilen varlklarz. Be duyu sahibi olmamz az bir baar deildir ama tahminen, o kadar da abartlmamas gerekir. Bu durum gndelik alglarmza ve alglarken grdklerimize daha farkl (yani felsefi) bir gzle bakmamza neden olabilir. Daldaki bir sereyi izlerken kendimize yle sorular sorabiliriz: Bu ku, bana grnd hliyle deil de, gerekten nedir?, Eer ben gereklii olduu gibi grebilen snrsz kapasitede bir varlk olsaydm, bir sereye baknca ne grecektim?
Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular

Kantn fikirlerinin yalnzca epistemolojik adan nemli olduunu dnmek ciddi bir hata olur. Onun Kopernik Devriminin nemli bir yn, varlk alannn yeniden tasarlanmasyla yani ontolojiyle ilgilidir. Daha doru bir deyile, Kantn bilgiye ve dnyamzn yapsna ilikin syledii eyler, birbirinden kopuk konular olarak alnamaz. Bu elbette son derece artc bir nermedir. Bilgi varla bal bir kavramdr nk biz var olanlar bilmeye yneliriz. Varln veya dnyann bilgiye bal olmas tam olarak ne demektir? Kantn bu nemli fikrini iyi deerlendirebilmek iin, nesne kavram konusunda sahip olduumuz salam alkanlklarmz bir sreliine bir kenara brakp farkl bir perspektiften bakmaya alalm. Biz bilisel adan snrl varlklarz. O anlamda, hem duyu organlarmzn hem de aklmzn ilevlerine, trsel kstlamalarmz ve snrlarmz erevesinde yaklamamz daha doru olur. rnein, eer be yerine tr duyumuz olsayd, evremizdeki nesneler ok daha farkl grnebilirdi. Eer dokuz duyusu olan canllar olsaydk, bilgi dnyamz bambaka olurdu ve nesneler de nitelik asndan tahminen bize daha zengin grnrd. Fakat ilgin bir ekilde, biz genellikle snrl bilisellikte oduumuzu gzden karmaya
nsanlar genellikle biliselliklerinin son derece snrl olduunu gzden karma eilimindedir.
116
Epistemoloji
Kant, her varlk trne gre grnen dnyann, o varlk trnn zihinsel zellikleri tarafndan belirlendiini savlar.
ve algsallmz mutlak bir durum gibi almaya eilimliyizdir. Nesne biz insanlara nasl grnyorsa, aslnda da yledir trnden bir varsaymla dnyaya yaklarz. Ancak bir yandan da, gece gr yeteneimizin ve iitsel kapasitelerimizin memeli hayvanlar arasnda bile en stn dzeyde olmadn gayet iyi biliriz. Bu durum, hem epistemolojik hem de ontolojik adan kritik bir noktaya iaret etmektedir. Eer konu zerinde tutarl olmaya alrsak ve (Kant adan) biraz derin dnrsek, allm dncelerle elien yle bir sonuca varabiliriz: Snrlanm olan yalnzca bilgimiz deil, ayn zamanda bize nesne olarak grnen eylerdir. Bir dnce deneyi yaparak bu durumu daha iyi aklayabiliriz. Olaan deneyim asndan bakldnda biz boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman (toplamda drt boyutlu zaman-mekn) iinde var olan varlklarz. imdi, iki boyutlu mekn ve bir boyutlu zaman iinde var olan varlklarn olduunu dnelim. Bu varlklar iin, zaman tahminen bizimkine benzer bir ekilde akacak ancak yaadklar dnya yaklak olarak dz bir kdn geometrik zelliklerine sahip olacakt. Eer bir gn bir kre bu basit evrenin stnden girip altndan ksa, iindeki varlklar bu olguyu nasl alglarlard? (Burada, krenin o iki boyutlu kat dnyann iinden geebildiini ve, ayrca, krenin o varlklar zerinde alglanabilir etkiler yaparak gei yaptn varsayyoruz.) Elbette, boyutlu evrende yaayan o varlklarn algladklar ey bir kre olmayacakt nk algsal kapasiteleri bunun iin yetersiz kalacakt. Onun yerine, olduka gizemli bir olay dizisi alglayacaklard: nce bir nokta belirdi (kre dnyaya dokunuyor); ardndan nokta byyen bir daireye dnt (krenin ilk yars iki boyutlu dzlemden gemeye balyor), ardndan dairenin ap en geni lsne ulat (krenin tam yars gemi durumda), ardndan dairenin ap klmeye balad ve bir nokta dzeyine gerileyerek ortadan kayboldu (krenin dier yars da iki boyutlu dzlemden geiyor ve dier taraftan kyor). Bu trden bir evrende yaayan varlklarn nesne olarak algladklar her eyin onlarn bilisel snrlar tarafndan belirlenip ekillenmekte olduunu syleyebiliriz. Dahas, bu varlklarn aslnda nesneleri olduu gibi deil de, arptlm, kstlanm ve onlarn snrlarna gre biimlenmi eyler olarak alglayp anladklar da sylenebilir. Peki biz kendimizin bu varlklardan zde farkl olduumuzu dnme hakkna sahip miyiz? Bu, tahminen daha nce hibirimizin sormay akl etmedii ok arpc bir sorudur. Kantn grne gre, bizim snrlanm varlklar olmamz yalnzca bilgi konusunda deil varlk konusunda da nemli sonular olan bir olgudur. Kanta gre, bize grnen dnya ve onun nesneleri bizim bilisel snrlarmz tarafndan ekillenmi ve snrlanm olarak karmza kmak durumundadr. Ancak Kant asndan bunun znel veya kiinin artlarna bal bir durum olmadn belirtmemiz gerekiyor. Kantn kastettii, sonlu ve snrl her varlk trnn nesne olarak ald eylerin o trn zihinsel zellikleri tarafndan belirlenmek durumunda olduudur. Elbette bizim bir tr olarak nesneyi bilisel yollardan snrlandryor ve belirliyor olmamz, o nesneyi yaratyor olduumuz anlamna gelmez. Kantn syledii yle anlalabilir: Eer hepimiz bebeklikten itibaren ve srekli olarak pembe gzlkler takyor olsaydk, dnyann bize grnen nesneleri o yolla bilgisel adan snrlanm ve belirlenmi olurdu; ancak gzlk takma ilevinin nesneleri znel bir ekilde yarattn iddia etmezdik. Kantn da kastettii, aslnda varlk alannn kendisi olarak (veya kendi iinde) var olduu, ancak bizim onu olduu gibi anlayamayacamzdr. Kantn Kopernik Devrimini imdi daha iyi aklayabiliriz. Kanta gre bizim zihnimizi nesnelere uydurarak algladmz ve anladmz fikri son derece yanltcdr. Tam tersine, eer bir nesne
117
bize belli bir nesne olarak grnebilmise, bunun nedeni nesnenin bizim snrlarmza uygun hle gelmesidir. Bir nesne, diyelim, bana aa olarak grnrken baka bir varla ki bu mutlaka dnya zerinde yaayan bir varlk olmayabilir ok daha farkl bir ekilde grnebilir. Kantn varlk konusunda Kopernik devrimini savunmasnn anlam tam olarak nedir? SIRA SZDE Eer Kant bizim nesnelere deil, nesnelerin bize uymas gerektiini sylyorsa, bu nerme, aalarn ve gezegenlerin var olmalar iin insanlara gereksinim duyduklar gibi tuhaf D EL M bir anlama gelmez mi? Kantn bu nitede incelediimiz fikirleri ndaNbu soruyu yantlamaya aln.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Sentetik A Priori Olanakl mdr?
S O R U
Kantn fikirlerini aklamaya devam etmeden nce, epistemolojik adan nem taDKKAT yan baz tanmlar sunalm. Sz konusu tanmlara yer vermemizin amac, bilginin deneyime ait olan ve olmayan ksmlarn daha kesin izgilerle ayrmak ve byleSIRA SZDE ce usuluun temel tezlerini daha iyi anlayabilmektir. Kant ncelikle analitik ve sentetik cmleler arasnda bir ayrm olduunu syler. Analitik cmlelerde, cmlenin yklemi znede zaten var olan bilgilere yeni bilAMALARIMIZ gi katmaz. Siyah kediler siyahtr ve Bekrlar evli olmayan insanlardr analitik cmlelerdir nk bu cmlelerin zneleri (siyah kediler ve bekrlar) o cmlelerin yklem blmnde ierilen tm bilgileri zaten ierirler. ElbetteA yukarda verK T P diimiz iki tip analitik cmle ayn statde deildir. Siyah kediler siyahtr gibi analitik cmleler ierii tmyle bo olan tekrarlama cmleleridir. Oysa Bekrlar evli olmayan insanlardr gibi analitik cmleler kavramlar tanmlamaZ ilevi grdkTELEV YON leri iin belli bir neme sahiptir. Her iki cmle tipinin ortak noktas ise, dnyaya ilikin yeni gzlemsel bilgi iermemeleridir. Analitik cmlelerden farkl olarak sentetik cmlelerin yklemleri znede ierilen bilginin tesine geer. Tahmin edileceN ERNE i gibi, gnlk dilde kullandmz cmlelerin ou analitik T deilT sentetiktir. nmde duran kedi siyah renklidir nermesi sentetiktir nk siyah zellii genel olarak dnrsek nmde duran kedi kavramnn iinde bulunmaz. Baka bir deyile, u an nmde bulunan kediye ilikin hibir ey bilmeyen bir kii, nmde duran kedi kavramndan hareketle o kedinin siyah renkli olduu iddiasnn doru mu yoksa yanl m olduunu karamaz. Aslnda, Tm siyah kediler siyahtr analitik nermesinin doruluunu test edebilmemiz iin siyah kelimesinin anlamn bile bilmeye gerek yoktur. X zellii olan tm Y nesneleri Xtir tipi nermeler cmle yaps itibaryla zorunlu olarak dorudur. O hlde, zetlersek, sentetik cmleler bizim dnyaya ilikin bilgimizi geniletirler; analitik cmleler ise ya ieriksel olarak boturlar ya da kavramlar aras ilikileri ortaya koyarlar. Baka bir deyile, deneyimsel olarak yeni bilgi tamazlar. Epistemolojik adan nemli bir baka ayrm da a priori ve a posteriori ayrmdr. Analitik-sentetik ifti cmlelerin yapsn ilgilendirir; a priori ve a posteriori ayrm ise bilginin edinilme tarzna ilikindir. A priori bilgi evrensel olarak dorudur ancak tek tek deneyimler yoluyla kazanlamaz. Buna karn, a posteriori bilginin kazanlmas iin somut deneyim paralar gerekir. Gzlemsel bilgilerimizin tm a posteriori dir. Bu bir erik aacdr nermesinin doruluunu saptayabilmem iin gzlem yapmam gerekir. Peki 2+3=5 nermesi iin ne diyebiliriz? Matematie ait nermeler nasl doru stats kazanr? Biz o tr nermelerin doruluunu gzlem yoluyla m saptarz? Eer bir kii 2+3n toplamnn 5 ettiini gstermek iin, nce elmalar sonra da (emin olmak iin) armutlar masa zerinde yan yana koymak ve
DKKAT
SIRA SZDE
Analitik-sentetik ayrm, AMALARIMIZ cmle yaps ile ilgilidir. Analitik cmleler dnyaya ilikin yeni gzlemsel bilgi iermezken, sentetik K znede cmleler yklemleri T A P ierilen bilgilerin tesine geen cmlelerdir.
TELEVZYON
NTERNET
A priori - a posteriori ayrm bilginin nasl edinildii ile ilgilidir. Bu iki deyim Latince olup, a priori deneyimi nceleyen, a posteriori deneyimle gelen anlamlarnda kullanlr.
118
Epistemoloji
nesnelerin toplamna bakmak gibi bir ynteme bavurursa, bu tr bir kant yntemi bize ocuka ve gln gelecektir. Neden? nk aritmetiksel bilginin doruluunun belirlenmesinin tek tek deneyimle ilgisinin olmad ve matematiksel gerekliin farkl bir yap ierdii ynnde gl bir sezgimiz vardr. Benzer eyler Bir noktadan birbirine dik en fazla doru izilebilir ve Her fiziksel olayn bir sebebi vardr tr nermeler iin de geerlidir. Bu eit bilgiler iin de a priori nitelemesi kullanlabilir. Bu ayrmlarn ne ie yarayaca veya ayrmlarn ne lde birbirinden ayr olduu ilk bata aka grnmeyebilir. ncelikle belirtmemiz gereken nokta udur: Her ne kadar analitik kavram a priori ye, sentetik kavram da a posteriori ye ok benzese de, bunlar btnyle ayn kavramlar deillerdir. Yukarda da akladmz gibi, analitik cmleleri deneyim boyutunda yeni bilgi iermeyen nerme olarak, a priori yi ise (zellikle Kant adan) evrensel ve kesin nitelikteki bilgi tr olarak tanmlayabiliriz. Doal olarak, bu iki kavram birbirinden olduka farkl yapdadr. Peki bu ayrmlarn felsefi ilevi nedir? Kantn bu kavramlar kullanmasndaki asl ama, Humeun bilginin yalnzca iki eidinin olduu ynndeki argmanna kar kabilmektir. Kantn bunu tam olarak nasl yaptn anlamak iin, yukarda sunduumuz drt kavramn aralarnda ne tr bileimler oluturabileceini bir tablo zerinde gsterelim:
ekil 6.1
CMLE YAPISI
Analitik
Olanakl deildir Olanakldr
Sentetik
Olanakldr
Tartmaya aktr
a posteriori
a priori
BLG-DENEYM LKS
Bu tablodaki bileimleri ksaca inceleyelim. Analitik a priori nermeler (rnein, mantk) ve sentetik a posteriori nermeler (rnein, sradan algsal bilgi) Humeun olanakl olduunu dnd iki bilgi tipine karlk gelmektedir. Bunlardan birinci tr, mutlak bir ekilde doru olan nermelerdir ancak bizim gzlemleyebildiimiz dnyaya ilikin deneyimsel bilgi vermezler. kinci tr ise dnyaya dair gzlemsel bilgiler tarlar; fakat bunlar, doal olarak, evrensel veya kesin nitelik tamazlar. Baka bir deyile, analitik a priori nermeler zorunlu ve bo bir tarzda doruyken, sentetik a posteriori nermelerin bilgisi bizim iin her zaman kesinlikten uzaktr. Humecu bir adan bakarsak, insan bilgisinin genel grnm bu ekildedir. Bilgi ya basit bir ekilde deneyimseldir ya da manta aittir. imdi dier iki olas bileimi inceleyelim. Kant, analitik a posteriori nin olanaksz bir bileim olduunu syler. Bunun nedeni analitik cmlelerin doruluk deerlerinin tikel de-
119
neyimlere bal olmakszn belirlenmesidir. rnein, mantkta kullanlan bo ifadelerin doruluunun tek tek deneyim paralaryla (a posteriori unsurlarla) bir ilgisinin olmad bellidir. Yani analitik ve a posteriori kavramlar anlaml bir ekilde bir araya gelemezler. Bylece, geriye tartlacak yalnzca bir olas bileen kalmaktadr. Bu da bizi Kantn kritik epistemolojik sorusuna gtrr: Deneyimcilerin kabul ettii iki bilgi trne ek olarak sentetik a priori de olanakl mdr? Baka bir deyile, hem doruluu kesin ve evrensel olan hem de bilgi ierii bo olmayan bir nerme tipi var mdr? Kanta gre, metafizik bilginin olanakll bu tip nermelerin varlna baldr. Hangi nermeler sentetik a priori tr iinde yer alr? Kantn artc iddias aritmetik ve geometrinin sentetik a priori olduudur. Bu artcdr nk pek ok kii normalde aritmetik ve geometrinin analitik a priori olacan dnmeye eilimlidir. rnein, 2+3=5 nermesinin analitik olduuna inanmamzn esas bir nedeni 5 kavramnn 2+3 kavram tarafndan ierildiini dnmemizdir. Ayrca eer 2+3=5 sentetik ise, bu durum 2+3n 5 kavramn iermediini gsterir. Ancak bu nasl olanakldr? Kanta gre 2, + ve 3 kavramlarnn bir araya getirilmesi ile 5 kavram elenik deildir. Bu fikri daha iyi anlayabilmek iin baka bir aritmetik eitlii gz nne alalm: 2+3=4+1. Bu eitlikte 2+3 kavram 4+1 kavramn ierir mi? Bu sorunun yant hayr gibi grnmektedir. ki art kavramsal olarak Drt art birden olduka farkl bir dnceyi dile getirir. O hlde, eer Kant haklysa, aritmetik (ve geometrik) nermeler sentetik a prioridir. Benzer ekilde, dorudan gzlemin tesine gemeyi gerektiren Her doal olgunun doal bir nedeni vardr tr metafizik nermeler de sentetik a priori niteliktedir. Bu tr nermeleri ilgin ve nemli klan noktay ak bir ekilde belirtmekte yarar var. A priori nermeler tek tek olgulardan ziyade genel geerlii olan ilkelerle ilgilidir. Sentetik nermeler ise bilgimize katk yapan, yalnzca kavram zmlemesinin tesine gemeyi gerekli klan cmlelere karlk gelirler. Kanta gre, bu iki trn bileiminden oluan sentetik a priori nermeler, tikel deneyimlerin ieriine deil yapsna veya biimine ilikin bilgi tar. Bahemdeki gller sardr gibi sentetik a posteriori nermelerden farkl olarak genin i alarnn toplam 180 derecedir veya Her olgunun bir nedeni vardr gibi sentetik a priori nermeler, deneyimlediimiz dnyann oluumsal yapsna ilikin bilgi ierirler. Baka bir deyile, deneyimlediimiz dnyann ontolojik yaps o ekildedir ki yukarda sraladmz aritmetik, geometrik ve metafizik nermeler dorudur. Bu yzden, Kantn grne gre, sentetik a priori nermeler hem bo bir mantksal yargdan ibaret deildir hem de evrensel ve kesin bir ekilde dorudur. Ancak buradaki evrensel ve kesin kavramlarnn insana gre olduunu vurgulamalyz (ki boyutlu mekndan geen kre rneini anmsayalm.). Farkl varlk trlerinin sentetik a priori nermeleri tahminen farkl metafizik ilkeler ierecekti. Bu anlamda sentetik a priori her bilisel varlk tr iin farkl biimlerde ortaya kacaktr. Bizim sentetik a priori nermelerimiz veya ilkelerimiz bizim algladmz dnyay ve bizim bilisel normlarmz belirler. Kantn Kopernik devriminin asl anlam da budur. Eer bu gr doruysa, Humeun deneyimciliine ve pheciliine de bir yant verilmi olur. Bilgimiz gzlem ve mantk ile snrlanm deildir. nc bir bilgi tipi yani dnyaya dair metafiziksel bilgi olanakldr. Ancak Kantn metafiziksel bilgiden anlad geleneksel metafiziksel bilgiden ok farkl bir ekilde bizden bamsz tzsel yaplarn bilgisi deil, dardan gelen duyusal ham maddeye zihnin ekil verme yollarnn evrensel
Sentetik a priori, dier olas bileimler iinde en ilgin ve felsefi adan en nemli olandr.
120
Epistemoloji
yapsnn anlalmasdr. nsan akl bunu kendi olanaklarn irdeleme yoluyla baarma yeteneine sahiptir. O yzden, Kantn felsefesine bu niteliinden dolay zaman zaman eletirel veya irdelemesel felsefe ad da verilir. Bu gr eletirel/irdelemesel yapdadr nk deneyimcilikten farkl olarak gzlemsel bilginin yaplanma srelerine ve bilginin zihinsel koullarna zel bir nem vermektedir. Bu balamda, usularn bilginin oluumunda akln ok zel bir ilevi olduu dncesinin tipik bir rneini veya uygulamasn Kantta bulmamz mmkndr.
Kantn Kavram Kavram ve Usuluk

imdi, bu bilgilerin ve irdelemelerin nda usulua ilikin baz genel saptamalarda bulunalm. Platondan balayarak, usu eilimleri olan dnrler her zaman bilginin algsal malzemesi (duyu verileri) ile bilginin norm sunan ve biimlendiren temel unsurlarn ayrma eiliminde olmulardr. Platon-Aristoteles felsefesinde tmellerin hem nesnelerin ekillenmesinde hem de onlarn bilinmesinde nasl kritik bir rol oynadn daha nce sergilemitik. Bu yaklam Kantn felsefesinde de gzlemleyebiliriz. Kantn usu grne gre, bilginin olumas iin dardan duyusal malzeme alnmas yetmez. Bu malzemenin kavramsal olarak ekillendirilmesi veya anlamlandrlmas gerekir. Kavramlarmzn byk bir ksmn yaarken reniriz. Vine, mavi, veya cmert gibi kavramlarn doum annda zihnimizde olduunu dnmek sama olur. Bu dnceye usular da genel olarak katlacaktr. Ancak deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla geldiine inanrken, usular baz zel kavramlarn (veya balamna gre, baz zel idealarn ya da kapasitelerin) deneyim yoluyla kazanlamayacana inanrlar. Daha genel olarak ifade edersek, duyusal malzemenin belli kavramlara veya kategorilere sokularak biimlendirilmesi yetisi doutan getirdiimiz yeteneklerdir. rnein, nedensellik ilikisi, Humeun da farkettii gibi, alglanabilecek bir olgu deildir. Alglanabilecek olan, yalnzca dzenli bir ekilde tekrarlanan olgulardr (rnek: elimi atee her uzatmamda, yanma hissi duymam). Fakat Kanta gre nedensellik tek tek deneyimler yoluyla edinilebilecek (baka bir deyile, a posteriori) bir kavram deildir. Neden, sentetik a priori bir kavramdr. Yani, mavi gibi renilmi kavramlardan farkl olarak, sradan deneyimin olanakl olmasn salayan dzenleyici bir normdur. Bu dnce yle de ifade edilebilir: Biz insanlar dnyay nedensel bir dzende alglamak zorundayz. Algladmz dnya bize nedensel bir yapda grnr, nk nedensellik insan aklnn evrensel kategorilerinden biridir. Epistemolojide Kopernik devriminin bir baka ifadesi de budur. Kantn ad usular arasnda yer alr. Ancak bu kitapta incelediimiz gibi, usularn nemSIRA SZDE li bir blm (rnein; Platon, Aristoteles, Descartes) ayn zamanda metafizik alannda da fikir retmi insanlardr. Bu anlamda, Kantn metafizik kart bir dnr olarak ortaD kafa M ya kmasnda N E Lkartrc bir yn bulunmaktadr. Kantn usuluu da geleneksel metafiziin snrlar iinde bir perspektif olarak grlemez mi? Bu ilgin ve kark tabloyu daha ak hle O R U S getirmeye aln.
DKKAT
Usular her kavramn deneyim yoluyla kazanld fikrine kar karlar.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
121
USULUK-DENEYMCLK TARTIMASI ZERNE

Bu nitede, zellikle Kantn felsefesi zerinde younlaarak, usuluun en temel tezini zsel olarak inceledik. Usular bilgimizin biricik kaynann alglar olamayacan savlarlar. Daha ak olarak, bilginin olanakl olabilmesinin temel koulunun akln doutan getirdii belli kapasiteler veya kavramlarn varl olduunu ne srerler. Yukarda da akladmz gibi, nemli bir anlamda, her kavram dzenleyici ve ekillendirici bir ileve sahiptir. Ancak usulara gre; her kavram veya kategori ayn nitelikte deildir. Usular asndan, deneyimciliin en byk eksiklii alg verilerinin karmak dnya bilgisine nasl dntn tatmin edici bir ekilde aklayamayacak olmasdr. Hume gibi deneyimciler doal olarak bu fikre kar kacak ve Kant gibi metafizikilerin gerekelendirilmesi olanaksz tasarmlar icat ettiini syleyecektir. Bilginin kaynaklarna ve yapsna ilikin bu tartma gnmzde de trl biimlerde srmektedir. Deneyimci dnrler srekli olarak bilginin temeline alg verilerini veya deneyimi yerletirirken, usular bu felsefi tablonun yetersizliklerine iaret etmektedirler. O yzden, bu epistemolojik tartmann felsefe tarihinin tozlu arivinde kaldn dnmek hata olur.
122
Epistemoloji
zet
A M A
Usuluun genel bir tanmn yapabilmek ve usuluun aklclk kavramndan nasl farkl olduunu aklayabilmek. nsanlarn sahip olabilecei bilgilerin deneyime dayanmas gerektiini savlayan deneyimciliin aksine usuluk, bilginin olanakl olmasnn aklamasn deneyimin veya algnn tesinde arar. Usuluk grnn ana tezi, insan aklnn bilginin olumasnda ok merkezcil ve oluturucu bir ilevi olduudur. Usular, deneyimcilerden farkl olarak, bilginin ortaya kmasnn yalnzca alg verilerinin zneye ulamas ile aklanamayacana inanrlar. z Trke bir deyim olan usuluk, aklc olma kavramn artrd iin kafa kartrc bir yn iermektedir. Potansiyel karklklar nlemek iin aradaki fark u ekilde ifade edilebilir: Gndelik dile de ait bir kavram olan aklclk yaamda akl ve mantn kullanmna nem veya arlk verme tavrna iaret eder. te yandan, usuluk felsefi bir grn addr ve deneyimciliin rakibi olan gr olarak bilinir. Usuluun Eski Yunan dnemindeki ilk savunucularnn bu grn kuramsal zeminini nasl hazrladn aklayabilmek. Deneyimcilik gibi usuluk grnn de kkleri Eski Yunana uzanr. Eski Yunan felsefecileri akl kavramnn karl olarak nous deyimini kullanmlardr. Modern kullanmlardan farkl olarak, Yunan felsefeciler nousu znel bir kapasite olmann tesinde evrensel bir g veya ilke olarak da almlardr. rnein, baz Yunan dnrlere gre nous hem evrenin dzeninin ardnda yatan ilke hem de insanlarn aklc dnebilmesini olanakl klan yetinin addr. Ayrca baz Yunan felsefeciler insann bedeninden farkl olarak, insan aklnn nous ieren boyutunun lmsz olduunu, yani evrensel akl iinde yer aldn dnmlerdir. Bu felsefeciler nous ile alglar arasnda bir ayrm yapmlar ve alg yetisinin kavrama yetisinden kkten bir ekilde farkl olduunu ne srmlerdir. Bu nemli fikrin hem eski hem de ada felsefeciler iin geerli olduunu belirtmemiz gerekiyor. Bir rnek vermek gerekirse; Platonun idealar kuram, akl ve alg yetilerinin salad bilgilerin son derece farkl olduu dncesine dayanr.
A M A
AM A
Descartesn fikirlerinin usuluk asndan neden nemli olduunu aklayabilmek. nl Dnyorum, o hlde varm cmlesini Descartes, pheci irdelemelerinin sonunda phelenilemeyecek bir bilgi paras bulmas zerine sylemitir. Descartesa gre bir insan bir bedene sahip olduundan veya 2+2=4 gibi bir eitlikten bile phelenebilir ancak u anda dnmekte (veya phelenmekte olan) birisi var gibi bir nermeden phe duyamaz. Bu kesin bilgiden hareketle Descartes, nce Tanr ideas gibi baz idealarn nedeninin bir insann sonlu zihni olamayacan savlar ve Tanrnn var olmas gerektiini belirtir. Ardndan da Tanrnn bizim dnya bilgimiz konusunda sistematik bir ekilde yanlmamza izin veremeyeceini syler. Descartesn bu phecilik kart yantn verirken nasl yalnzca akln kullandna dikkat etmemiz gerekiyor. Her usu gibi Descartes da akln bize salayaca bilgileri alglardan gelen bilgilere yelemektedir. Ayrca Descartes mum rneini kullanarak, deimekte olan bir nesnenin tek ve belli bir nesne olduunu kavramamzn alglar araclyla deil akl yoluyla olabileceini ne srer. Onun sunduu argman, eer doruysa, deneyimciliin nemli bir zayfln ortaya koyar. En byk usu dnrlerden Kantn ontoloji ve epistemoloji alanlarnda gerekletirdii kuramsal devrimin ayrntlarn aklayabilmek. Kant, Hume gibi deneyimcilerin metafizik kart durularn ve deneyimcilerin algsal verilere verdikleri nemi paylar. Bu anlamda, Kant, Platon veya Descartes gibi bir metafiziki deildir. Ancak Kantn deneyimcilere kar kt nokta, deneyimcilerin bilginin oluumunu aklarken be duyudan gelen alg verilerine younlamalar ve bilginin insan zihni tarafndan nasl organize edildii konusuyla fazlaca ilgilenmemeleridir. Kantn geleneksel metafizikilere ynelttii eletiriler konusuna dnersek: Pek ok metafiziki, nesneler dnyasnn zihinden bamsz bir ekilde var olduunu ve znelerin edilgen bir ekilde gereklii zihinsel olarak temsil etmeye altklarn dnr. Ancak bizim gibi bilisellii snrl olan varlklarn alglad ve kavrad nesnelerin de
A M A
123
bizim anlama filtrelerimizden gemi, yani snrlandrlm ve belirlenmi nesneler olaca kesindir. O yzden Kant felsefede bir tr Kopernik devrimi yaparak, bizim nesnel olarak var olduunu dndmz nesnelerin aslnda bize gre belirlenmi eyler olduunu ileri srer. rnein, bizim tavan olarak algladmz bir nesnenin bize grnme srelerinin algsal yeteneklerimiz tarafndan belirlendii aktr. Bu durum, bizim dnyada algladmz nesnelerin zihinden tamamen bamsz olmadn gsterir. Kantn sentetik a priori kavramn nermesinin nedeni, onun yalnzca algsal ve yalnzca mantksal (biimsel) bilginin dnda kalan bir bilgi trnn var olduunu gstermeye almasndandr. Baka bir deyile Kant, Humeun deneyimciliinin bir eletirisini sunmaktadr. Eer biz algsal (rnein, Orada bir kaplumbaa gryorum) ve mantksal (rnein, Bir ey ya vardr ya da yoktur) bilginin dna kamyorsak, bu bizim aslnda hayvanlardan ok da farkl olmadmz anlama gelir. Ancak sezgilerimiz, insann aklsal yeteneklerinin bunun tesine getii ynndedir. rnein, Humea gre dnyann sebep-sonusal bir yapsnn olduunu bilemeyiz. Kant ise, deneyimcilerin aksine, insan aklnn algsal boyutun tesinde bilgilenebileceine inanmaktadr. Sentetik a priori cmlelerinin olanakl olmas u anlama gelir: Baz nermeler (ve bilgi trleri) hem evrensel olarak dorudur hem de bu evrenselliin nedeni mantksal ilikiler (yani, bo ierikler) deildir. Baka bir deyile, Her olayn bir nedeni vardr tr genel ilkeler insanlarn bilisel kapasitelerinin uygun olmas nedeniyle bilebilecei nermelerdir.
A M A
Usu grn genel bir felsefi deerlendirmesini yapabilmek. Kantn felsefesinde de aka grdmz gibi, usu dnrler bilgimizin tek kaynann alglar olamayacan ne srerler. Usulua gre, bilginin olanakl olabilmesi iin, akln sahip olduu kapasitere ve kavramlara da gereksinim bulunmaktadr. Ksaca ifade edersek, deneyimciler alg yoluyla kazanlan bilgilerin oluumunu aklamakta baarsz olmulardr. Bunun temel nedeni, usu felsefecilere gre, deneyimcilerin kuram retirken dikkatlerini ounlukla basit algsal verilere odaklamalar ve algsal verileri organize eden yap ve srelere yeteri kadar ilgi gstermemeleridir.
124
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadaki cmlelerden hangisi usuluk grnn temel tezini en iyi biimde ifade eder? a. nsan bilgisinin temel kayna alg yoluyla edindiimiz bilgi paralardr. b. Bilginin oluumu erevesinde akl temel ve belirleyici bir rol oynar. c. Bilginin oluumunda en temel ve belirleyici unsur mantktr. d. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi Tanrnn var olduudur. e. Doruluundan emin olabileceimiz tek bilgi alglarn yanltc olduudur. 2. Aklc olmak ile usu olmak kavramlar arasndaki temel fark nedir? a. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda deneyime nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir. b. Aklc olmak felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir; usu olmak ise mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir. c. Aklc olmak mantkl ve gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir. d. Aklc olmak bilginin oluumunda deneyime nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir; usu olmak ise felsefi bir gr olarak deneyimciliin tersi olan perspektifi benimseme anlamna gelir. e. Aklc olmak gerekeli dnme yeteneiyle ilgilidir; usu olmak ise bilginin oluumunda mantksal tutarlla nem veren felsefi gr benimseme anlamna gelir. 3. Eski Yunan dnrlerinin nous (akl) kavramna genel yaklamlar iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla deneyim kavramn elenik almlardr. b. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla alg kavramn elenik almlardr. c. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramyla tz kavramn elenik almlardr. d. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavramnn mantk kavramna ncelii olduunu dnmslerdir. e. Eski Yunan felsefecileri genellikle nous kavram ile alg kavramn ayr tutmulardr. 4. Descartesn fiziksel nesnelerin var olduunu kantlamak iin izledii yntem aadakilerden hangisidir? a. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, zihinsel bir durum olan Tanr ideamzn kaynann gerekten Tanr olduunu savlamakta ve ardndan da nesneleri alglama srelerimiz srasnda Tanrnn bizi yanltmayacan ne srmektedir. b. Descartes zihinsel durumlarmzn fiziksel nesneleri temsil edebildikleri gereinden hareketle, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn gereklii doru bir ekilde yanstmas gerektii sonucuna varmaktadr. c. Descartes fiziksel nesnelerin, fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar ve bu nedensellik ilikisinin gvenilir bir iliki olduu gereinden hareketle, sz konusu idealarn gereklii doru bir ekilde yanstmas gerektii sonucuna varmaktadr. d. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, fiziksel nesnelerin dnlebilir olduunu savlamakta, ve buradan da Tanrnn fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn olumasna neden olduklar sonucuna varmaktadr. e. Descartes Dnyorum, o hlde varm fikrinden hareketle, idealarmzn dnlebilir olduunu savlamakta ve buradan da Tanrnn fiziksel nesnelere ilikin idealarmzn doru olmasn salad sonucuna varmaktadr.
125
5. Descartesn yanmakta olan mum rneinden karmamz beklenen sonu Descartesa gre aadakilerden hangisidir? a. Gzlem srasnda alglarmz bize deien bir nesnenin bilgilerini tarken, aklmz bize bu deiimlerin gelecekte de devam edecei bilgisini verir. b. Gzlem srasnda alglarmz bize gzlem srasnda deimeyen bir nesnenin bilgilerini tasa da, aklmz bize mum gibi bir nesnenin deiim geirebilecei bilgisini verir. c. Aklmz bize deiimin gerek olmadn sylese de, gzlem srasnda alglarmzdan gelen bilgi deiimin devam ettii bilgisini verir. d. Aklmz bize srekli deiimin gerekletii bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya devam etmekte olduumuz bilgisini akl deil alglar verir. e. Alglarmz bize srekli deiimin gerekletii bilgilerini tasa da, tek ve ayn nesneyi alglamaya devam etmekte olduumuz bilgisini alglar deil akl verir. 6. Aadakilerden hangisi Kantn savunduu bir gr deildir? a. Hume, Deneyime bavurmakszn metafizik bilgi edinilebilir eklinde ifade edilebilecek olan gre kar kmakta hakldr. b. Fiziksel dnyada zorunlu kanunlar egemen olsa da, ahlakn olanakl olmas insanlarn iradelerinin zgr olmasn gerektirir. c. nsanlar dnyay alglama ve anlama srelerinde etken deil edilgen bir yap sergiler. d. Deneyimciler bilgi kavramn incelerken, dikkatlerini esas olarak deneyim yoluyla gelen algsal verilere odaklamakla nemli bir hata yapmlardr. e. Bize grnen dnya, bizim kendi bilisel snrlarmz tarafndan belirlenmi ve kstlanm bir dnyadr.
7. Kantn bir tr Kopernik devrimi gerekletirdiini sylemek ne anlama gelmektedir? a. nsan zihni metafizik boyutu kavrama yeteneine sahiptir; buna karn, insann kendisine grnen dnyay kesin bir ekilde bilmesi olanakszdr. b. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insan metafizik gereklii bilisellii yoluyla var eder. c. nsann alglad ve anlad eyler insan biliselliine ve snrlarna uygun hale gelmi nesneler deillerdir; tersine, insan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya ynelir. d. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann alglad ve anlad eyler zaten insan biliselliine ve snrlarna uygun hle gelmi nesnelerdir. e. nsan zihni kendisini zihinden bamsz bir ekilde var olan eylere uyarlamaya ve onlar olduklar gibi anlamaya almaz; tersine, insann bilisellii metafizik gereklii deitirme ve dntrme gcyle donatlmtr. 8. Aadakilerden hangisi sentetik a priori bir nermedir? a. Dnya, gne etrafnda dnen bir gezegendir. b. Fiziksel evrende gerekleen her olayn bir sebebi vardr. c. Btn slak nesneler slaktr. d. Su molekl hidrojen ve oksijen atomlarn ierir. e. Matematik fizikten daha nemli bir aratrma alandr.
126
Epistemoloji
Okuma Paras
9. Aadakilerden hangisi Kantn deneyimcilik grne ynelttii bir eletiri deildir? a. Deneyimciler tm kavramlarn deneyim yoluyla kazanlabileceini dnmlerdir. b. Deneyimciler insan zihninin bilgiyi organize edebilme yeteneini byk lde grmezden gelmilerdir. c. Deneyimciler sentetik a priori bilginin olanakl olabileceini kavrayamamlardr. d. Deneyimciler bilginin oluumunun basit algsal verilerin birikmesi veya birbiriyle ilintilenmesi sonucu gerekleebileceini varsaymlardr. e. Deneyimciler bilginin oluumunda zihnin organize edebilme yeteneini farketseler de, bilginin esas malzemesi olan algsal verilerin nemini byk oranda grmezlikten gelmilerdir. 10. Kantn sentetik a priori kavram zerinde ok fazla durmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? a. Metafizik bilginin dnda bir bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. b. Gzlemsel bilgi ve mantk bilgisinin dnda bir bilgi trnn olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. c. nsanlarn be duyu araclyla dnyadan veri alabilmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. d. nsanlarn grnen dnyann tesine ilikin bilgi edinmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. e. nsanlarn nesnelerdeki birincil niteliklere ilikin bilgi edinmelerinin olanakl olup olmamas sentetik a priori bilginin olanakl olmasna baldr. a. Genel Olarak Sintetik ve Analitik Yarglar Arasndaki Fark zerine Metafizik bilgi sadece a priori yarglar iermelidir; onun kaynaklarna zg olan, bunu byle gerektirir. Yarglar hangi kaynaktan gelirlerse gelsinler ya da mantksal biimleri bakmndan nasl olurlarsa olsunlar, ierik bakmndan aralarnda fark vardr; bu ierik sayesinde ya srf aklaycdrlar ve bilginin ieriine hibir ey eklemezler, ya da genileticidirler ve eldeki bilgiyi artrrlar; birincilere analitik, ikincilere ise sintetik yarglar ad verilebilir. Analitik yarglar yklemde, znenin kavramnda zaten var olan, ama pek o kadar ak ve bilinli dnlmemi olandan baka hibir ey sylemezler. Btn nesneler yer kaplar dediimde, nesne kavramn hibir ekilde geniletmi olmam, sadece zm olurum; nk yer kaplama o yargdan nce, aka sylenmese bile, gerekte o kavramda zaten dnlmt; o halde bu yarg analitiktir. Buna karlk baz nesneler ardr nermesi, genel olarak cisim kavramnda gerekten dnlmeyen bir eyi ykleminde ierir; dolaysyla benim kavramma bir ey ekleyerek bilgimi artrr; o halde sintetik yarg olarak adlandrlmaldr. b. Tm Analitik Yarglarn Ortak lkesi elime lkesidir. Btn analitik yarglar tamamyla elime ilkesine dayanrlar ve onlarn malzeme olarak kullandklar kavramlar deneysel olsa da olmasa da, doal yaplar gerei a priori bilgilerdir. nk evetleyici analitik bir yargnn yklemi zaten nceden znenin kavramnda dnldnden tr, o zne hakknda elimeye dmeden deillenemez. Ayn ekilde, elime ilkesinden dolay, onun tersi de, analitik fakat deilleyici bir yargda zne hakknda deillenmek zorundadr. Her cisim yer kaplar ve yer kaplamayan cisim yoktur gibi (yaln) nermelerde bu byledir. te bu nedenle btn analitik nermeler, kavramlar deneysel olsa da, a priori yarglardr, rnein altn, sar bir metaldir nermesi; nk bunu bilmek iin benim bu cismin sar ve metal olduunu ieren altn kavramndan baka bir eye ihtiyacm yoktur. Bu, benim kafamdaki altn kavramn oluturmaktayd ve bana onu baka yerlerde aramama gerek kalmadan elerine ayrmaktan baka yapacak bir ey kalmyordu. c. Sintetik Yarglar, elime lkesinde Baka Bir lkeyi Gereksinirler. Kkenleri deneysel olan sintetik a posteriori yarglar vardr; ayrca saf anlama yetisinden ve akldan kaynak-
127
lanan kesin a priori olanlar da vardr. Ama her ikisi de zmlemenin temel ilkesi olan tek bana elime ilkesinde kaynaklanamama konusunda birleirler; bambaka bir ilke daha hangisi olursa olsun gerektirirler, her ne kadar bu ilkeden hep elime ilkesine gre tretilmeleri gerekiyorsa da. nk her ey bu ilkeden tretilemiyorsa da, hibir ey ona aykr olamaz. Her eyden nce sintetik yarglar snflara ayrmak istiyorum: 1. Deney yarglar her zaman sintetiktirler. Yargda bulunmak iin kavrammn dna kamayacamdan tr, analitik bir yargy deney zerine temellendirmek uygun olmaz, dolaysyla deneyin tanklna ihtiyacm yoktur. Bir cismin yer kaplamasna ilikin nerme a priori olarak kesin olan bir nermedir ve deney yargs deildir. nk deneye ynelmeden nce, kavramda yargmn tm koullarna sahibim; bu kavramda elime ilkesine gre yklemi karabilirim ve bu sayede derhal yargnn zorunluluunun bilincine varabilirim, ki bunu bana deney hibir zaman retemez. 2. Matematik yarglarn tamam sintetiktir... Hereyden nce una iaret etmek gerekir: asl matematik yarglar deneysel deil, her zaman a priori yarglardr; nk deneyden karlamayacak bir zorunluluu birlikte getirirler. Eer bu kabul edilmeyecek olursa, ben de nermemi Saf Matematikle snrlandrrm; onun kavramnn birlikte getirdii gibi, Saf Matematik deneysel bilgi deil, yalnzca saf a priori bilgi ierir. Balangta, 7+5=12 nermesinin elime ilkesinde kan yedi ve be kavramlarnn toplam olan, srf analitik bir nerme olduu belki dnlebilir. Ne var ki, dikkatle bakldnda grlr ki, 7 ve 5in toplam kavram, her iki saynn bir tek sayya birletirilmesinden baka bir ey iermemektedir; ikisini kapsayan bu bir tek saynn ise ne olduu hi mi hi dnlmyor. Oniki kavram, benim sadece yedi ile bein birletirilmesini dnmemle hibir ekilde dnlm olmaz; ve ben byle bir olanakl toplam kavramm istediim kadar elerine ayraym, yine de onun iinde onikiyi bulamam... Ayn ekilde Saf Geometrinin de hibir ilkesi analitik deildir. ki nokta arasnda izilen dorunun en ksa izgi olduu nermesi, sintetik bir nermedir. nk benim doru kavramm nicelikle ilgili hibir ey iermez, sadece bir nitelii ierir. En ksa kavram tamamyla ona eklenir ve doru izgi kavramnn elerine ayrlmasndan karlamaz. O halde burada grnn yardm gereklidir; ancak onun araclyla sintez olanakldr...
3. Hakiki metafizik yarglarn hepsi sintetiktir...Metafiziin asl ii sintetik a priori nermelerdir ve yalnzca bu, onun amacn oluturur. Bu amaca ulamak iin geri kavramlarn muhakkak ok defa elerine ayrmaya, dolaysyla analitik yarglara gerek duyar; bu i ise, kavramlar elerine ayrma yoluyla srf akla kavuturmaya altmz dier btn bilgi trlerinde yaplandan farkl deildir. u farkla ki, a priori bilginin hem grye hem de kavramlara gre meydana getirilmesi sonunda da sintetik a priori nermelerin, stelik de felsefi bilginin alan iinde meydana getirilmesi Metafiziin asl ieriini oluturur. Kaynak: Immanuel Kant (2002) Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie Prolegomena. evirenler: oanna Kuuradi, Yusuf rnek. Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu, s. 14-20.
128
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm Yant Anahar

1. b Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Usu grn nasl tanmlanabileceini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Usuluk Nedir? ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Aklc olmak ve usu olmak arasndaki kavramsal fark daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Usuluun Arka Plan: Eski Yunandaki Nous Kavram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Nous (akl) kavramnn ne anlama geldiini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Dnyorumdan Nesnelerin Bilgisine Giden Yol ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn akl yrtmesini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Algsal Bilginin Snrlar ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Descartesn mum rneinin nemini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ve Kantn Ontolojisi: Bilisel Snrlarn Varlksal Sonular ksmlarn yeniden okuyun. Kantn felsefesinin ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps ksmn yeniden okuyun. Kantn tezlerinin neden devrimsel bir ynnn olduunu kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Priori Olanakl mdr? ksmn yeniden okuyun. Bu kritik felsefi kavramn anlamn aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Deneyimciliin Hakkn Vermek ve Deneyimcilii Eletirmek, Epistemolojik Devrim ve Kanta Gre nsan Zihninin Etken Yaps, Sentetik A Priori Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ksmmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn deneyimcilie nasl yaklatn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Sentetik A Priori Olanakl mdr? ve Kantn Kavram Kavram ve Usuluk ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn sentetik a priori kavramna neden byk bir nem verdiini aklayabileceksiniz.

Sra Sizde 1 Descartesn dnyorum saptamasnn en gvenilir ve temel bilgi olduunu sylemesi kafalarda soru iareti oluturabilir. Ne de olsa, gvenilir bilgi denildiinde aklmza ilk gelen eyin bir znenin dnmekte olduu gerei olmayaca aktr. Ancak Descartesn bu noktaya ulaana kadar hangi olaslklar inceleyip onlar yetersiz bulduunu anmsamakta yarar var. Descartes alg ve matematiksel bilgi rneklerini de ele alm ancak onlar kesinlik asndan tatmin edici bulmamt. Peki, dnyorum veya pheleniyorum ifadelerini zel klan ey nedir? Descartesa gre, biz matematiksel bilgilerimizin doruluundan veya bir bedenimiz olduundan bile phelenebiliriz. Bunun nedeni kt niyetli ve stn gleri olan bir varln bizi aldatma olaslnn bulunmasdr. imdi ayn eyi dnyorum balamnda uygulayalm. Ben alg ve dnce srelerim srasnda, farknda olmasam da, srekli olarak aldatlmaktaysam, bu durum en azndan dnen ve aldatlmakta olan bir eyin olduunu gstermez mi (Elbette burada var olan eyin bedensel bir varlk olmayabileceini belirtmemiz gerekiyor; dnen bir zihnin var olmas Descartes asndan yeterlidir.) ? Descartesn bu dncesi, yani her konuda yanltlan bir varln en azndan (dnme hlindeyken) var olduu fikri, pek ok felsefeci tarafndan olduka gl bir argman olarak deerlendirilmitir. Sra Sizde 2 Kantn Biz zihinsel olarak nesnelere uymayz; bize grnen nesneler bizim tarafmzdan kavranabilmek iin bize uymak durumundadr trnden ifadeleri, Kant bir znelci mi? sorusunu gndeme getirebilir. Kantn fikirlerinde artc bir yn olduu kesindir. Normalde biz, gereklik iinde aa ve gezegen gibi nesnelerin olduunu ve znelerin de alg ve anlama srasnda o nesneleri olduu gibi zihinlerimizde temsil ettiimizi, onlar beynimizde bir yerlerde kopyaladmz dnmeye eilimliyizdir. Yani, zihnimiz edilgen bir yapdadr. Kantn bu yaklama kar karken ne srd temel fikir, bize grnen nesneleri mutlak olarak almamzn bir hata olduudur. Eer ben bir nesneye baktmda bir aa gryorsam, bunun olanakl olmasnn nedeni, o nesnenin (kendisi her ne olursa olsun) benim bilisel filtrelerimden geerek zihnimde bir aa grnts oluturmasdr. O yzden, Kant aslnda nesnelerin var olmalarnn insan varlna bal olduunu iddia ediyor deildir. Onun syledii, bir nesnenin bize grnme biiminin mutlak olmaktan ziyade bizim snrlarmza bal olduudur.
2. c
3. e
4. a
5. e
6. c
7. d
8. b
9. e
10.b
129
Yararlanlan ve Bavurulabilcek Kaynaklar

Sra Sizde 3 Kantn ad usu dnrler arasnda anlsa da, geleneksel metafizie kar kmas nedeniyle Kant, dier usulardan ayrlr. Bu tam olarak ne anlama gelmektedir? Bu soruya yant verirken, Kantn Humedan olduka etkilendiini unutmamamz gerekiyor. Humea gre, bizim deneyimin snrlarn terk ederek gereklie bakmamz olanakszdr. rnein, Platonun idealar dnyas, Aristotelesin tz anlay ve Locken birincil nitelikleri olanakl deneyimin tesine (baka bir deyile, gerekliin kendisine) ilikin tasarmlardr. Kant, ayn Hume gibi, bu tasarmlarn doruluu bilinemeyecek kuramlara yol atn dnr. Kant usu klan en nemli neden, onun sentetik a priori tr bilginin gerekliliini savlamas ve metafiziin insann kendi biliselliini irdeleyebilme anlamnda olanakl olduunu ne srmesidir. Bu bir tr metafiziktir; ancak deneyimin snrlarn gememesi ve deneyimin yapsn ortaya koyma abas nedeniyle olduka farkl bir metafizik trdr. yleyse ksaca ifade edersek, Kant algsalln tesinde bir bilgilenme trnn varln kabul etmekte ancak bu bilgilenmenin varlk dzeninin nasl kurulduunu anlama yoluyla deil, akln kendi epistemolojik olanaklarn sorgulamas sonucu gerekleebileceini savunmaktadr. Alan, N., editor (2005). A Companion to Rationalism. Malden: Blackwell Publishing. Cevizci, A. (1998). lka Felsefe Tarihi. Bursa: ASA Yaynevi. Descartes, R. (1996). Sylem - Kurallar - Meditasyonlar. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Descartes, R. (1996). Meditations on First Philosophy. transl.: John Cottingham, Cambridge: Cambridge University Press. Guyer, P., editor (1992). The Cambridge Companion to Kant. Cambridge: Cambride University Press. Heimsoeth, H. (2009). Kantn Felsefesi. eviren: T. Mengolu, stanbul: Dou Bat Yaynlar. Kant, I. (1995). Prolegomena: Gelecekte Bilim Olarak Ortaya kabilecek Her Metafizie. evirenler: Y. rnek ve I. Kuuradi, Ankara: Trkiye Felsefe Kurumu. Kant, I. (1993). Ar Usun Eletirisi. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Kant, I. (1999). Critique of Pure Reason. editor and transl.: Paul Guyer, Cambridge: Cambridge University Press. Platon. (2009). Devlet. eviren: S. Eybolu ve S. Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Robinson, D. (2001). Introducing Descartes. London: Totem Books. Ross, G. M. (2002). Leibniz: Dncenin Ustalar. eviren: C. Atila, stanbul: Altn Kitaplar. Spinoza, B. (2004). Etika. eviren: H. Z. lken, Ankara: Dost Kitabevi Yaynlar.
7
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilecek, Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve gerekilik grlerini aklayabilecek, Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Yanlsama Algnn nesnesi Temsilcilik Grngclk Gerekilik Baar olarak alg
GR ALGI PSKOLOJS ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES
Yaamdan rnekler Pek ok kii grsel olarak algladklarnn gzleriyle grdklerinin ayns olduunu dnr. Oysa ki alg aamasnda beyin salt gzden gelen uyarmlar deil, nceki deneyimlerden doan beklentileri de hesaba katarak fizik dnyada var olmayan uyaranlar sanki oradalarmasna yorumlayabilir. rnein, ok scak bir gnde araba yolculuu srasnda biraz tede asfalt zerinde sanki su birikmi gibi algladmz olmutur. Oysa tam o blgeden geerken bir de bakarz ki aslnda yol kupkuru. Bunun nedeni, scak dolaysyla asfalt zerinde buharlamann olmas ve bu buharlama nedeniyle de asfalt yzeyinin yansma orannn deimesidir. Bu noktada dikkatin nemini vurgulamamzda da fayda olacaktr. Bazen bireye baktmz halde onu gremeyebiliriz. Zihnimizden bambaka eyler geiyordur, dalmzdr... Yolda yrrken arkadamza rastlayp bir sre iin onu tanyamayabiliriz. Ya da baktmz bir nesneyi gremiyor oluumuzun tamamen biyolojik kaynakl bambaka bir nedeni vardr: Kr nokta! Gzlerimizin anatomisini incelediimizde n ksmnn bir kamera lensi gibi i grerek gelen k nlarnn retina tabakasnda net bir grnt oluturacak ekilde krlmasn saladn grrz. Retina tabakasnda yer alan k alc hcreler k nlarn elektrik akmna dntrr ve sinyaller beyne doru yol alrlar. Bu elektrik sinyalleri beyne grme siniri tarafndan iletilir. Ancak retinada, tam da grme sinirinin zerine karlk gelen noktada alc hcre bulunmaz. te bu nokta kr nokta olarak adlandrlr. Bu noktada grme gereklemez. (Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/algilab.htm/ Sz konusu nternet sayfas ayn zamanda pek ok ilgin yanlsamay grsel aralarla ve elenceli bir ekilde anlatmakta ve yanlsamalarn nedenini de aklamaktadr.)
GR
Bu nitede dnya bilgimizin en byk kayna olarak kabul edilen alg konusunu ayrntl bir ekilde ele alacaz ve bylece kitabn nceki blmlerinde farkl balamlarda sergilediimiz baz nemli fikirleri daha btncl bir tablo hlinde sunmaya alacaz. Daha nce de grdmz gibi, epistemoloji tarihinin en byk tartmalarndan biri, insan bilgisinin kaynaklar ve oluumsal yaps konusunda deneyimciler ve usular arasnda gereklemitir. Aralarndaki byk farklara ramen, her iki kanada ait dnrler de alglarn bilgisel bir nem tad konusunda uzlama iindedirler. Ayrldklar nokta, algsal bilginin bilgisel dnyamz iin-
132
Epistemoloji
de ne byklkte bir yer kaplad ve epistemolojik ilevinin tam olarak ne olduudur. Deneyimciler alg paralarnn ve alglama srelerinin kendilerinin bilginin tmnn oluumunun aklanmasnda yeterli olabileceini savlarken, usular bu gr aka reddederler. Bu tartmaya ek olarak, pheci grteki felsefecilerin yaklamlarnn da alg konusunda zerinde pek dnlmeyen baz noktalar gndeme getirdiini syleyebiliriz. Bunlar arasnda en nemlisi, alglardan gelen bilginin en gvenilir bilgi tr olduu ynndeki inancmz tartmaya amasdr. Kendisi bir pheci olmayan Descartesn da net bir ekilde sergiledii gibi, aslnda her bilgilenme tr konusunda ilkece de olsa gvenilirlik sorgulamas yapmak olas grnmektedir. Descartes izleyen Hume, deneyimci grleri baaryla savunmu ve pheci ynleri ar basan bir perspektif ne srmtr. Humeu izleyen Kant, alg veya deneyim kavramn son derece ciddiye almakla birlikte deneyimciliin yetersiz kald konulara iaret etmitir. Epistemolojik adan bu iki felsefecinin ortak bir noktas, bilgi sz konusu olduunda bizim olduka snrlanm varlklar olduumuz gereini etkin bir ekilde gzler nne sermeleridir. Algnn hem gndelik anlamda hem de felsefe tartmalar asndan kritik bir nem tad aktr. Bu nitede alg konusuna odaklanarak alg-gereklik ilikisinin nasl olduu konusunda felsefecilerin ne srd temel kuramlar inceleyeceiz ve ardndan da genel bir felsefi deerlendirme sunacaz.
ALGI PSKOLOJS
Alg ve duyum kavramlar birbirine kartrlmamas gereken nemli iki kavramdr.
Algy incelemeye gemeden nce, bu kavramn duyumdan farkn aka belirtmemiz yararl olur. Be duyu araclyla bize ulaan bilgi paralar (veya duyusal ham maddeler) karmak ynler ieren dnya bilgimiz asndan temel bir neme sahip olsa da, duyu verileri almak bizim zihinselliimiz asndan bilinli sreler deillerdir. Bir rengi, bir sesi veya bir scakl duyumsarken zihnimiz tamamen edilgen (pasif) durumdadr. Bu sreler btnyle fizyolojik dzeyde gerekleir. O yzden, duyusal yollardan dnyadan veri alma kavram iin gnlk dilde bazen alg kavram kullanlsa da, bu durum yanltc bir yn iermektedir. Deneysel psikolojinin bilisel kanadnda yer alan kuramclara gre alg, duyulardan gelen verilerin zihinsel yapmz tarafndan seilmesi, organize edilmesi ve yorumlanmas olarak anlalmaldr. Baka bir deyile; grsel, iitsel ve dier alglar, duyulardan farkl olarak, beynin etken ilevlerini gerekli klar. Bu konuda birka saptama daha yapalm. Alg, hem felsefecileri hem de deneysel psikologlar ve insan fizyolojisini inceleyen bilim insanlarn ilgilendiren olduka ilgin bir olgudur. rnek vermek gerekirse, insanlarn derinlik algsna sahip olduu, yani grsel alanlarnn boyutlu olduu aktr. Ancak bunda artc bir yn bulunmaktadr nk grsel alg, bildiimiz kadaryla, gzlerimize n girmesiyle balamakta ve gzbebeklerimizden szlen n gzn i tarafnda bulunan ve her biri iki boyutlu dokusal bir yap olan iki adet retinaya arpmalaryla devam etmektedir. Ardndan da beynimiz, bir ekilde, boyutlu grntler oluturmaktadr. Eer, fizyolojik adan, grntlerin bedenimizdeki ilk oluum duraklar iki boyutlu retinalar ise, biz nasl oluyor da boyutu (yani derinlii) olan grsel alglara sahip olabiliyoruz? Bu sorunun yantnn bilimsel ayrntlarna elbette bu kitapta girmeyeceiz ama en azndan, bu ve benzeri sorularn algnn ok arpc sreler ve yaplar ieren bir olgu olduunu gsterdiini belirtebiliriz. (ki boyutlu retinalara den ktan veya grntden boyut algsnn nasl olutuuna ilikin bir ipucu: ki gzmz bir noktaya sabitleyip baktmzda, retina-
133
larda oluan grntler birbirinin tam olarak ayns deildir. ki gz arasndaki konum farkndan dolay, retinalardaki her bir grnt dierine gre hafif yana kaym gibi durur. Ve bu fark hemen nmzde duran nesnelere odaklannca daha fazla, uzaklardaki nesnelere odaklanrken daha azdr. ki retinadaki grnty karlatran beynimiz, grntlerin birbirinden farknn ok olmasn, nesne yaknda duruyor olarak kaydeder. Bu, beynimizin derinlik algsn olutururken kulland mekanizmalardan yalnzca biridir. Herkes tarafndan bilinen bir dier unsur perspektiften gelen ipulardr.) Alg srelerinin zaman zaman kark ve gizemli bir hl almasnn nedenlerinden biri, sahip olduumuz dnya bilgisini bilincinde olmasak da bir ekilde algnn nesnelerine uygulamamzdr. Baka bir deyile, varsaymlarmz ve inanlarmz alg srelerinin iine sklkla dhil olmaktadrlar. Biz genellikle nesneleri anlamlandrarak alglama eilimindeyizdir. Dahas, bir nesneye bakarken iinde bulunduumuz beklentiler de algmz etkiler. 20. yzylda, J. Gibson gibi deneysel psikologlar algnn zellikle bu ynn vurgulamlar ve algsal srelerin nemli bir oranda yukardan-aaya (yani, genelden-tikele veya varsaymdan-olguya) diyebileceimiz bir zellik tadn savlamlardr. Bu gr savunanlarn kuramn glendiren bir olgu udur: Algnn anlamsal bir balama oturmas durumlarnda tanmlama ve anlama ilevlerimiz daha baarl bir hle gelir. rnein, karmak bir el yazs ile yazlm bir metinden seilerek alnm tek bir harfi tanmlamak zor olsa da, o harf bir cmlenin iindeyken alglanyorsa daha kolayca tannabilir. Byle durumlarda, balamsal dnya bilgisi (yani genel olan), algnn nesnesini (yani zel durumu) tanmlamada ilevsel olmaktadr. Eer algnn yukardanaaya bir yn bulunuyorsa bunun anlam, dnyann yapsna dair bilisel sistemimizin sahip olduu varsaymlarn alg srelerini etkileyip belirleyebileceidir.
Alg Srelerinin Gizemine Bir rnek: Gz Yanlsamalar

Tahmin edilebilecei gibi felsefecileri en fazla dnmeye sevkeden algsal durumlardan biri gz yanlsamalar veya ilzyonlardr. Yanlsamalar epistemolojik adan ilgin klan temel bir neden, znelerin belli bir algsal durumun yanlsama olduunu bildikleri hallerde bile, o yanlgnn stesinden gelip gerek durumu alglamay baaramamalardr. Bunu bir rnekle aklayalm. Mller-Lyer yanlsamas olarak bilinen grsel yanlsamada, eit uzunlukta iki ubuktan biri daha uzun grnr. Bu yanlsamada, ekle bakan kiiler iki ubuun eit uzunlukta olduu bilgisini aldktan sonra bile yanlsamaya kaplmaktan kendilerini almazlar.
ekil 7.1 Mller-Lyer yanlsamas
134
Epistemoloji
Bu durum, algnn kendine zg bir eit i mant olduunu ve bizim bazen dnsel yollarla onun ileyiine etki edemeyeceimizi gstermektedir. Bilisel bilimcilere gre, algsal mekanizmalarmz srekli olarak alg verilerinin ne anlama geldiini zmeye ve nesneleri tanmlamaya alrlar. Bilincimizin dnda otomatik olarak gerekleen bu sreler i elikiler barndrdnda ise, yanlsama gibi srad durumlarla karlarz. rdek-tavan resmi olarak bilinen izim ise ok daha ilgin bir durum sunmaktadr nk burada tek bir grsel uyaran, bir rdek veya bir tavan gibi alglanabilmektedir. Daha bilimsel olarak ifade edersek, sz konusu izimsel uyaran, zihnimizde dnyaya ilikin iki fark bilgi kmesini tetiklemektedir.
ekil 7.2 rdek-tavan resmi
Grsel yanlsamalar alg srelerinin karmak olgular barndrdn dndrmektedir. Dahas, yanlsamalardan hareketle, spheci baz tezleri gndeme getirmek de olanakl grnmektedir.
Yukardaki rdektavan resmine bakan bir kii, belli bir anda yalnzca (sola doru bakan) bir rdek veya yalnzca (saa doru bakan) bir tavan grebilir. Dahas resme bakanlar, rdek ve tavan arasnda gidip gelebilir; yani, srayla nce birini daha sonra dierini alglayabilir. Ancak bu iki ekli ayn anda alglamak olanakszdr. Zihnin bylesi durumlarda belli karklklar ve zorluklar yaamas, insan beyninin alglama srelerinde biz bilincinde olmasak da olduka karmak ilemler gerekletirmekte olduunu ve beynin dnyaya ilikin sahip olunan varsaymlar nda anlamlandrma ve tanmlama abasna girdii zamanlarda bazen sorunlarla karlatn aka sergilemektedir. zetlersek, alg, biz farknda olalm ya da olmayalm, son derece karmak birtakm fizyolojik/psikolojik olgular iermekte gibi grnmektedir. Bu ve benzeri rnekler, felsefecileri ilgilendiren ynler tamaktadr nk bu bulgular bilginin yapsna, algnn gereklikle olan ilikisine ve insanlarn gerei bilme olanaklna ynelik kritik sonulara iaret etmektedirler. Bilim insanlar fizyolojik ve psikolojik sreleri alrken, felsefeciler de epistemolojik bir adan algnn kavramsal olarak irdelenmesi konusuna eilmektedirler. Bu iki farkl hedefin aslnda ortada var olan tek bir olguya (veya gizeme) ynelik olduu sylenebilir. Algsal yanlsamalarn epistemolojik adan ne anlama geldii ve nceki nitelerde irdeleSIRA SZDE diimiz tartmalar asndan ne nemi olduuna ilikin dnceler retmeye aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALGI FELSEFESNN TEMEL KURAMLARI

ounlukla S O R U ve psikoloji gibi deneysel bilimlerin aratrd bir konu olan fizyoloji algnn felsefeciler iin bir tartma ve irdeleme konusu hline gelmesi genelde epistemolojik balamlarda gerekleir. Felsefecilerin alg konusunu gndeme geDKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
135
tirdikleri temel sorun, alg srasnda epistemolojik ve ontolojik adan tam olarak neyin gerekletiidir. Daha ak ifade edersek, felsefecilerin bu erevede ilgilendii konu, alglar ile gerekliin bilinmesi arasndaki ilikidir. imdi alg felsefesi kapsamnda ne srlen temel felsefi grleri yakndan inceleyelim. Bu grler temsilcilik, grngclk ve gerekiliktir.
Temsilcilik
Beinci nitede yer alan Maddesel Dnyann Bilinmesi ve Temsil Epistemolojisi balkl blmde temsil kavramna ve bu kavramn epistemolojideki nemine deinmiik. Zihinsel temsil olgusu, felsefede Modern Dnemi betimleyen genel bir yaklama iaret eder. Buna karn, alg felsefesi sz konusu olduunda, temsilcilik daha dar ve zel bir anlama gelmektedir. Alg balamnda temsilcilik grnn ana tezi u ekilde ifade edilebilir: Alg adn verdiimiz olgu veya sre esnasnda, insanlarn zihinsel durumlar zihinden bamsz gereklii temsil ederler. Bu ksa cmlenin iinde barnan felsefi incelikleri ve bu ifadenin neden tartmalara yol aabileceini imdi anlamaya alalm. Temsilciliin ne srd grn nasl bir felsefi tabloya karlk geldiini anlamak iin ncelikle iin metafizik veya ontolojik boyutuna bakalm. Temsilcilik akmnn savunucular, alglarmzn kaynann veya hedefinin alglardan ve bilgiden bamsz bir ekilde var olan gereklik olduunu iddia ederler. Alg zihinsel bir olaydr, ancak algnn nesneleri zihnimizin ileyiinin rnleri deildirler. kinci olarak belirtmemiz gereken nokta, alg sreleri srasnda zihinsel olann zihinsel olmayan temsil etmekte olduudur. Burada not edilmesi gereken bir konu, temsil etme ilevinin gereklemesi iin temsil eden ve edilenin ayn trden varlklar olmalarnn art olmaddr. rnein, kpeim fiziksel dnyada var olan bir eydir; ancak kpeimin yz zihnimde canlandnda deneyimlediim grnt fiziksel bir nesne olarak var olan bir ey deildir. (Zihnimde canlanan grntlere dokunmam olanakszdr.) Buna karn, farkl trden varlklar olsalar da, kpeimin zihnimde oluan imgesinin fiziksel dnyadaki kpee benzedii sylenebilir. O hlde, temsilcilik grne gre, algnn olumas iin ayr ey gerekmektedir. Birincisi, algnn olumas iin alglayan bir insann varl gerekir. kincisi, alg ancak znelerce alglanan gerek bir nesne ile mmkndr. Ve son olarak da, algnn olmas, temsil ilevini gerekletirecek olan zihinsel durumlarn veya algsal verilerin dolaymn gerekli klar. Bunu bir emayla ifade edersek;
Temsilcilie gre, nesneler zihnimizin dndaki gerekliin iinde yer alrlar ancak biz dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimleriz.
ekil 7.3 Temsilciliin ematik gsterimi
136
Epistemoloji
Bu ekilde dz izgiler nesnenin alann, kesik izgilerse znel alan belirtmektedir. ncelemekte olduumuz kurama gre, alglayan znenin alg esnasnda epistemolojik anlamda yzletii ey kendi zihinsel deneyimleri veya zihinsel durumlardr. Alglara kaynaklk eden nesneler zihinden bamszdr ve fiziksel dnyann iindedir. Ancak biz nesneleri alg verilerinin aracl ile bilebiliriz. Temsilciliin en bilinen savunucularndan bazlar John Locke ve Bertrand Russelldr. John Locken grlerini 5. nitede akladmz iin burada ayrntlara girmeyeceiz. Altn izmemiz gereken bir nokta, Lockea gre, bize nesnel nitelikler gibi grnen niteliklerden bazlarnn (rnein biim) gerekten fiziksel nesnelerde bulunduu ve bizim idealar aracl ile bunlarn bilgisine sahip olduumuzdur. Masann dikdrtgen ekli hem nesneye aittir hem de zihnimizde temsil edilir. Genelletirerek sylersek, biz dnyay zihinsel temsillerimiz yoluyla biliriz ancak bu temsiller yanldmz belli durumlar saymazsak fiziksel nesnelerden kaynaklanrlar.
Grngclk
Grngcle gre, biz dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimleriz. Deneyimlerimizin dnda gerekten nesnelerin yer aldn varsaymak iin elimizde aklc gerekeler bulunmamaktadr.
Alg srelerine ynelik olarak sunulan bir dier nl kuram iin biz bu kitapta grngclk deyimini kullanacaz. Bu gr ifade eden kelime Trkeye evrilmesi oduka zor bir deyim olduu iin, nce bu deyimi kelime kkeni asndan inceleyelim. Grng (Bat dillerinden uyarlanm Trkesiyle, fenomen), bizim deneyimlediimiz dnyaya ait olan olgulara verilen genel addr. Daha aka dersek, metafizikteki gerekliin kendisi kavramndan farkl olarak bizim gibi sonlu varlklara grnen dnyann betimlemesidir. Epistemolojik ve ontolojik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n plana karan gr iin grngclk deyimi kullanlabilir. (Bu gr iin Trkede, biraz yanltc bir ekilde, olayclk kelimesi de yaygn olarak kullanlmaktadr.) Grngcln en nde gelen savunucusu 5. nitede incelediimiz deneyimci felsefeci David Humedur. Humecu perspektife gre biz, bir anlamda, algsal deneyimden gelen grntlerin oluturduu zihinsel bir sinema perdesini izleyen seyircilere benzeriz. Alg srasnda zihnimizde yeil bir elmann grnts olutuunda, bu grntnn zihnin dnda bir nesneden kaynaklandn dnmeye eilimli olmamz anlalr bir durumdur. Ancak bu, Humea gre, metafizik nitelikte bir varsaymdr. Bizim zihinsel verilerin (idealarn) dzeyini aarak varlk alannda ne olup bittiini grmemiz aklc bir tasarm deildir. Humeun olduka srad bir felsefe sunduu kesindir. Buna karn, sko felsefecinin neden byle dndn anlamak da zor deildir. Gnlk yaamda zerinde fazlaca dnmesek de, alg sonucunda zihnimizde beliren bir grntden (rnein, yeil elmann grnts) hareketle, zihinsel olarak yaadmz deneyimin tesinde bir varlk (yeil elmann kendisi) olduunu varsaymak aslnda olduka byk bir ontolojik admdr. Humea gre bu adm gnlk yaamda dnmeden atyor olmamz normaldir. Ancak felsefi bir irdeleme, daha derine inmek ve eletirel olmak zorundadr. Bylesi bir irdeleme bizim esas olarak zihnimizin ieriini bildiimizi ortaya koyar. Zihinselliimizin tesine ilikin varsaymlar ve kabullenmelere girdiimiz anda, epistemolojik anlamda kesinlik zeminini terk ediyoruz demektir.
137
ekil 7.4 Grngcln ematik gsterimi
Daha nce de belirttiimiz gibi, Humeun fikirleri Locken epistemolojisi ile benzerlikler gsterse de arada ok nemli ontolojik bir fark olduu da kesindir. Her iki dnr de deneyimcilii benimsemi olsalar da, idealarn kayna konusunda ok farkl bir yaklam sergilemilerdir. Lockea gre nesneler ve onlarn birincil nitelikleri zihinden bamsz olarak var olmaldr. Humea gre ise idealar veya grngler gerekten alglanyor olsa da, onlarn nereden kaynaklandna ilikin akl yrtmemiz olanakl deildir. nk bunu yapabilmek, zihinsel olarak bize verilenlerin dna kp gereklie bakabilmeyi gerektirir. Bu da bizim gibi sonlu bilisel varlklarn yapabilecei bir eylem deildir. Szn ettiimiz farkllk yukarda sunulan iki izimde aka grlebilir. Temsilcilik grn savunan Locke gibi felsefeciler ile grngcl destekleyen Hume gibi dnrlerin ortak noktas, alg yoluyla bilgi edinilebilmesi iin, zihinsel durumlarn veya zihinsel deneyimlerin araclna gerek olduuna inanmalardr. Baka bir deyile, bu iki dnr de alg srasnda deneyimlerimizle yzletiimizi veya onlar algladmz dnmektedirler. Ayrldklar nokta, Humedan farkl olarak Locken deneyimlerin nemli bir ksmnn arkasnda zihnin yaratmad ve fiziksel anlamda gerek olan nesnelerin yattn savlamasdr. Temsilcilik ve grngclk arasndaki benzerlikleri ve farklar SIRA SZDE kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu nemli konunun akla kavumas, sizi bir sonraki blmde gerekilik konusunda okuyacanz akl yrtmelere de hazrlayacaktr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gerekilik
S O R Hem temsilcilik hem de grngclk, zellikle Descartes izleyen Uiki yzyl boyunca etkisini epistemoloji alannda hissettirmi olan zihinselci yaklamn izlerini tayan alg kuramlardr. Bu yaklam, znel zihinsel durumlar zerine odaklanD KKAT m ve bilgisel eriim konusunu felsefi sorunlar iinde en n sraya tamtr. zne ve nesne arasndaki kopukluk (veya bilgisel kesinliin yokluu) hem DescarSIRA SZDE tes hem de onun ortaya att sorunsalla uraan deneyimcileri ve usular byk oranda megul etmitir. AMALARIMIZ Bu balamda anmsamamz gereken bir nokta, epistemolojik sorunlarn Bat dnyasnda ilk tartld dnemde fikir reten Eski Yunan felsefecilerinin zihinselci olmadklar, yani Modern Dnemde karmza kan nesne-zne ayrm zeK T A P rinden kuram retme gayretine girmedikleridir. rnein, Platonun idea anlay znel veya zihinsel bir yaklam olarak anlalamaz. ada felsefeye dndmzde de, zihinselcilii karsna alan ve yaygn kabul gren bir akmn olutuDKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
138
Temsilcilik ve grngclkten farkl olarak, gerekilie gre, biz zihinsel durumlarmz deil dorudan nesneleri deneyimleriz.
Epistemoloji
unu syleyebiliriz. Alg felsefesi alannda gnmzde olduka ilgi gren bu akm dorudan gerekiliktir. Temsilcilik ve grngclk, algda deneyimlediimiz eylerin zihinsel olduunu, yani nesnelerin kendileriyle dolaymsz bir karlamann olanaksz olduunu savlamlardr. Dorudan gerekilik ise bu fikre net bir ekilde kar kar. Gerekilie gre, biz alg srasnda deneyimlerimizi alglamayz. Alg esnasnda alglanan ey fiziksel gerekliin iindeki nesnelerin kendileridir. Alg balamnda bu gre gerekilik ad verilmesinin nedeni de budur. Dorudan gerekiliin temel tezi ematik olarak u ekilde ifade edilebilir:
ekil 7.5 Gerekiliin ematik gsterimi
Aslnda dorudan gerekiliin ana fikri olduka basittir: Biz nesnelerin kendilerini alglarz. Bu basit dncenin, temsilcilik ve grngclkle karlatrldnda, sokaktaki insann saduyusuna da uygun olduu aktr. Ancak felsefeyle uraanlarn ok iyi bildii gibi, saduyu her zaman en salam epistemolojik dayanak deildir. Bir grn doruluunu savunmak iin onun saduyuya uyduunu sylemek tek bana ok gl bir dorulama yolu olamaz. Kart grlerin (tarttmz balamda, temsilcilik ve grngcln) tam olarak nerede hatal veya eksik olduunun felsefi yollardan gsterilmesi gerekmektedir. Bu amala, dorudan gerekiliin basit tezlerini belirtip tartmay tamamlamak yerine, algda gerekilii savunan ada Amerikal felsefeci John Searlen olduka nemli incelikler ieren gereki grnn en kritik ve ses getirmi olan blmn burada ksaca sergileyip inceleyeceiz.
ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam

Temsilci ve grngc felsefeciler zihinsel durumlar ve temsil olgusu zerinde dururken, dorudan gereki felsefeciler zihinsel temsilin ve zihinsel ieriklerin abartlmamas gerektiine inanrlar. Gerekiler iin dikkat etmemiz gereken ey algnn nesnesidir. Gereki epistemolojiye gre; biz nesneleri alglarz, zihinsel hllerimizi deil. Bu anlamda, rnein, Alg gereklemektedir gibi bir ifade eksik ve tuhaftr. Bir nesne alglanmaktadr veya alg bir nesneye ynelmitir gibi bir ifade bizim alg anlaymz daha iyi yanstmaktadr. Algnn yneldii eyin deneyim veya temsilden ziyade nesnenin kendisi olduu uradan da anlalabilir: Biz grsel alanmzda bulunan bir nesnenin krmz rengini algladmzda, krmz alglanan nesnenin zelliidir, deneyimin deil. Bu anlamda, dorudan gerekilie gre, temsilci ve grngc felsefeciler deneyimin nesnesiyle deneyimin srecini kartrmaktadrlar. Searle gibi dorudan gerekilerin perspektifinden bakldnda, geleneksel grlerin hata yapma nedenlerinden biri, zihin ve gereklik tartmalar ba-
139
John Searle (Caan Srl okunur, doum yl 1932) felsefenin farkl alanlarna nemli katklarda bulunmu Amerikal bir felsefecidir. Onun gereki grne gre, temsilci ve grngc perspektifler algnn epistemolojik aklamas konusunda nemli bir hata yapmlardr.
lamnda yanltc bir i-d ikilemi varsayarak hareket etmeleridir. Oysa alg sz konusu olduunda i-d ayrmn yapmak son derece zordur. Alg, grne gre, duyu organlarmzda ve beynimizde gerekleen bir olgudur. Peki bunlar ie mi aittir, yoka da m? (Duyu organlar ve beyin fiziksel d dnyann paralar veya unsurlardr. te yandan, algladmz grntler zihnimizin iinde gibi grnr.) Bu kafa kartrc soru aslnda i-d ayrm yapmann ne kadar zor olduunu gstermektedir. Searlen dorudan gerekiliini ilgin ve farkl klan bir yn, onun bilginin zihinsel veya temsil ynnn tesini grmeye alan bir felsefi tavr sergilemesidir. Searle, zihinsel durumlarmzn ve temsil kapasitelerimizin ardnda zihinsel temsilleri nceleyen bedensel kapasitelerin olduunu vurgular. Algsal mekanizmalar araclyla bilgi sahibi olabilmemiz iki ana geree sk skya baldr. Birincisi, zihinsel bir durumun anlamlandrlabilir bir deneyimsel olgu olmas iin o tr bir deneyimi yaayan znelerin pek ok baka zihinsel durumlara veya temsillere de sahip olmas gerekir. Bunun dayand gereke, yukarda da ksaca deindiimiz gibi, insan algsnn dnya bilgisine dayanan ve yorumlar ieren karmak bir yap olduu ynndeki bilisel tezdir. Bizim bir am kozalana baknca (nesne ok ilgisiz bir yerde bulunsa bile) hemen bir am kozala alglamamz olaandr. Ancak am aalarnn bulunmad bir yerde yetien bir insan veya bir uzayl ayn veya benzer grsel duyumu alsa bile nesneyi bizim gibi (anlamlandrarak) alglamayacakt. O yzden, baarl her alg, ancak bellekte tutulan ve dnya bilgisi ieren baka temsil durumlarnn varlnda olanakl olabilir. kincisi, temsil etme veya zihinsel resimler oluturma gibi kapasitelerden veya bilgi trlerinden daha temel bir bilme tr, zihinsel temsilden ziyade bedenin ilevlerine ve bedenin renmesine dayanan bilmelerdir. Eer ben yzmeyi veya bisiklete binmeyi biliyorsam, bunun aklamas yalnzca zihnimizin baarl temsiller gerekletirmesi veya doru zihinsel resimler oluturmas olamaz. Searlee gre, geleneksel felsefeciler genelde bilginin zihinsellii zerine younlatklar iin, bilginin eylemsellie ilikin boyutlarn gzden karmlardr. Oysa bu iki bilme tr arasndaki ilikiler ve hatta geiimler, bilgiye farkl bir yaklam gerekli klmaktadr. Bu son belirttiimiz noktay tam deerlendirebilmek iin yle bir rnek dnelim. Diyelim ki bir kii kayak sporunu renmeye bir kitaptaki betimlemeleri okuyarak balyor. Kayak yaparken kollarn ve bacaklarn nasl bklmesi ve dengenin nasl kurulacana ilikin o kitabn ayrntl aklamalar verdiini dnelim. Byle bir kii kitabn ieriini ezberlediinde ve bu yolla nemli bir zihinsel temsil durumuna ulatnda bile, daa gidip ilk kayma denemesini yaptnda tahminen kendisini yerde bulacaktr. Ancak kitapta yazlanlar anmsayp, bunlar bedensel olarak denemeye baladnda ve srekli pratik yapmann sonucu zamanla ok usta bir kayak hline geldiinde, sahip olduu bedensel bilgi ile zihinselliin ok tesine gemi olacaktr. Usta bir kayak Tekniinizin srr nedir? gibi bir soruyu yantlarken, zihnini yoklayp bilgilerini szelletirmeye alsa da tahminen ok yararl eyler syleyemeyecektir. Searlee gre bunun nedeni, ele aldmz rnekte, szel temsillerle balayan bilme serveninin bedenselliin iin iine girmesiyle szel bilgiden bedensel bilmeye dnm olmasdr. Dahas Searle bedensel bilmelerin hem biyolojik hem de kltrel kapasitelerden kaynaklanabileceini dnmektedir. Bir nesneyi kavrayabilmek biyolojik bir kapasitedir. Bir ieden kolayca su iebilmek veya kaplar zahmetsizce aabilmek ise belli bir kl-
Searle bilgi kuramclarnn temsil kavramn abartmalarnn ve bilgiyi tamamen zihinsel bir olgu olarak almalarnn eksik ve yanltc bir tutum olduunu dnr.
140
Epistemoloji
Searlee gre alg kavram, bir baar iermektedir. Yanlsama veya serap gibi durumlarda insanlar belli bir deneyim yaarlar ancak hibir ey grmezler.
Searle, bizim yaln nesneleri deil nesnelerin ynlerini algladmz savlar. Baka bir deyile bizim alglarmz, ayn deneyimsel inanlarmz gibi nermesel yapdadr.
trel rgtlenmenin varln ve bu toplumsal rgtlenmenin zmsenmesini gerektirir. Btn bunlar, bilgiye yalnzca zihinsellik yoluyla yaklamann ne kadar yanltc olabileceini gstermektedir. Bu noktada Searlen fikirlerinin karsnda yer alan grlerden yle bir itiraz gelebilir: Diyelim ki; gerekiliin ne srd tezler dorudur ve insanlar alg srasnda gerekten dorudan nesneleri grmektedir. te yandan, varsayalm ki bir kii yksek ateten dolay yatanda yatyor ve sanrlar yaamaya balyor. rnein yatt yerden, ok net ve belirgin bir ekilde havada daireler izen bir kurbaa gryor. Grsel algnn gereklemesine ramen bu rnekte, ortada uuan bir kurbaa olamayaca aktr. O hlde, dorudan gereki grn biz alg srasnda fiziksel nesnelerin kendilerini alglarz iddiasnn da yanl olduu gsterilebilir nk rneimizde sz konusu zne bir kurbaa grmesine ramen, grd ey gerek bir nesne deildir. Searlee gre bu kar k geersizdir nk sanr gibi yanlsamalar srasnda insanlar sz konusu nesneleri veya olgular aslnda grmezler. Yukardaki rnekte, hasta bir hlde yatanda yatan znenin bir kurbaa grdn sylemek yanltr. Grmek veya genel olarak alg bir baar deyimidir. Alg srasnda zneler dnyann nesnel olgular ile gerek ve nedensel bir bant iinde bulunurlar. Benim bir am aacn baaryla alglamamn koulu, baktm yerde gerekten bir am aacnn bulunmas ve o aacn algma neden olmasdr. Ancak aktr ki, uuan kurbaa rnei byle bir durum sunmamaktadr. Baka bir deyile, bizim birtakm grsel deneyimler yaamamz ile nesneleri alglamamz arasnda byk bir fark bulunmaktadr. Searlen iddiasna gre, her deneyim gerek bir alg olmak zorunda deildir. Eer ben yksek ate nedeniyle grsel olarak yanlmakta isem, benim zihinsel yaamm kapsamnda bir deneyim olduu elbette kesindir. Ancak bu durum benim bir eyi gerekten grdm gstermez. Yani, deneyim olgusu mutlak bir ekilde bilgisel bir baarya karlk gelmek zorunda deildir. Buna karn alglamak, fiziksel dnyada alglanan bir nesnenin olduu ve bu nesnenin grsel bir deneyime neden olduu anlamna gelir. O yzden, yanlsama durumlarnda grlen nesnelere ilikin argman, dorudan gereki grn iddialarn rtmez. Dorudan gereki gre gre alglanan ey nesnedir. Ancak Searle bu fikir zerinde nemli bir deiiklik yaparak, dnyada algladmz eylerin yaln olarak nesneler deil de olgular veya durumlar olduunu savlar. ada felsefenin farkl alanlar asndan byk nem tayan bu ayrm imdi aklamaya ve bu konunun alg iin nemini gstermeye alalm. Searlen savunduu gre gre, bizim gibi doal bir dil konuabilen varlklar yaln bir ekilde nesnelerin kendilerini alglamak yerine, nesnelerin olgusal durumlarn veya ynlerini alglar. Bu anlamda, Bir kedi algladm gibi cmleler aslnda olduka yanltc bir basitlik ierir. Daha doru ifadeler yle olabilirdi: Bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm, Kedinin kuyruunun ksa ol-duunu algladm, vb. Burada kritik olan nokta, verdiimiz rneklerdeki taklarn yaratt farktr. Bu taklar, verilen cmlede algnn hedefi olan unsurun kedi gibi tm bir nesne deil, kedinin olgusal bir yn veya ona ilikin bir durum olduunu gstermektedir. Bu trden cmlelerin yaps yle alabilir: Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin paspasn zerinde yatmasdr veya Benim algladm bir olgu vardr ve bu olgu kedinin kuyruunun ksa olmasdr. Aktr ki, ayn nesneye (kediye) bakan baka
141
bir kii, o an farkl bir olgu alglayabilirdi. (rnek, Kedinin siyah bir kuyruu var) Searlen, Biz nesnelere baknca yaln nesneyi deil nesnenin belli bir ynn alglarz iddiasnda bulunurken kastettii de budur. Searlen arpc iddialarndan biri, insann algsal yapsnn deneyimsel inancn yapsyla benzerlikler gsterdiidir. Deneyim sz konusu olduunda; rnein, Bir kediye inanyorum eksik ve hatal bir ifadedir. Bahemdeki kedinin siyah olduuna inanyorum ise daha doru ve anlalabilir. Ne de olsa biz nesnelere inanmayz; nesnelerin belli hllerde olduuna inanrz. O yzden, Searlen dorudan gerekilii asndan bakldnda, algnn yaps deneyimsel inancn yapsna benzer diyebiliriz. Yukarda verdiimiz aklama, Searle iin algnn neden bir baar deyimi olduunu da gstermektedir. Eer bir kii, Ben limonlarn mavi renkli olduuna inanyorum derse, inancnn deneyimsel olarak yanl olduunu nk bu inancn fiziksel dnyay doru yanstmadn syleriz. Tersinden dnrsek, Ben limonlarn sar renkli olduuna inanyorum gibi bir inancn dnyann olgularndan dolay doru olduu ne srlebilir. nan-alg benzetmesine dnersek, eer bir kii sar bir limona bakp Ben u an karmda mavi bir limon olduunu alglyorum derse, bu rnekte algsal anlamda baarsz olduunu, yani algnn gereklemediini syleyebiliriz. Alg, nesnelerin dnyadaki eitli durumlarn doru olarak yanstt lde gerekten alg nitelii kazanr. imdiye kadar sylediklerimizi zetlersek; Searle zihnimizin iini deil nesneleri algladmz iddia etmekte ancak nesneleri yaln bir ekilde deil onlarn ynleri veya durumlar asndan algladmz belirterek gereki kurama farkl bir kimlik ve nitelik kazandrmaktadr. Temsilcilerin ve grngclerin bu fikre itirazna gre ise, algda grlen ey nesnedir sav geersizdir nk bir insan sanrya kapldysa rnein uuan kurbaalar grebilir. Yani, fiziksel dnyada gerekten olmas beklenmeyecek eyleri de biz alglayabiliriz. Bu da unu gsterir: Alglanan ey zihinsel durumlardr, dmzdaki nesneler deillerdir. Searlen bu itiraza yant, daha nce de belirttiimiz gibi, bu tr durumlarda aslnda hibir eyin alglanmaddr. Yatanda yatan ateli bir hasta u an havada kurbaalarn u-tuunu gryorum gibi bir kandaysa, bunun gerekliinin testi eldeki alg iddiasnda belirtilen olgunun (yani odamda kurbaalar uuyorun) dnyada gerekten olup olmaddr. Eer biz sanr durumunda o trden bir olgunun dnyada gerekten olmadn kabul ediyorsak, sz konusu durumda bir deneyim yaandn ancak bunun alg olmadn da kabul etmeliyiz. Searlee gre, alg dier baz deneyimlerden farkl olarak bir baar deyimi olarak SIRA SZDE alnmaldr. Searlen kendi perspektifini savunurken neden baar gibi bir kavram kullandn onun gereki fikirleri nda aklamaya aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
ALGI TARTIMASININ DEERLENDRMES

Daha nce de belirttiimiz gibi, dorudan gerekilik grnnO saduyuya uyan S R U ynleri olsa da, temsilci veya grngc bir felsefecinin gerekilie belli itirazlar getirmesi olasdr. lk akla gelebilecek kar k, Searlen, alglayan znenin nesDKKAT ne ile karlamasna ilikin ok fazla ey varsayddr. Searlee gre, bir algnn gereklemesi, dnyada gerekten algnn ieriine uygun bir olgunun var olmasna baldr. Ben tam u anda bir kedinin paspasn stnde SIRA SZDE algladm yat-tn ifadesinin doru olmas iin, tam u anda bir kedinin paspasn stnde yatyor olAMALARIMIZ
DKKAT Temsilci ve grngc felsefecilerin Searlen gerekiliineSIRAitirazlar belli SZDE getirmeleri olanakl grnmektedir.
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
142
Epistemoloji
mas ve dahas, o kedinin znede belli bir algya neden olmas gerekmektedir. Ancak alglarmzn tesinde ne olup bittiini bizim bilmemiz konusunda epistemolojik bir sorun ortaya kaca ak deil midir? Daha net ifade edersek, Searle bir deneyimin alg sfat tayabilmesi iin dnyada yle bir olgunun olmas gerektiini dnmektedir; ancak bir znenin alglarndan hareketle alg-gereklik karlatrmas yapmas ve alglyor olduunu bilmesi olanakl mdr? Bu bilme iddias dngsel bir iddia olmaz myd? yle dnelim: Benim u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn algladm diyebilmem iin kendi znel hlim olan algm nesnel durum ile karlatrp Birbirlerine uydular, o hlde algm gerekmi diyebilmem gerekirdi. Ama ben alglarm kullanarak, alglarmn doruluunu nasl bilebilirim? Searlen alglarn gerekleme art olarak o olgularn dnyada olmas gerektiini ne srmesi, son derece yararsz ve ilevsiz bir art olmaz m? Bu kar k olduka nemli bir noktay iaret etmektedir. Ancak bu itiraza Searlen yant u ekilde olacaktr. u anda bir kedinin paspasn stnde yat-tn alglyorum iddiasnn doru olma koulu kedinin paspasn stnde yatmasdr gibi bir savla gelen (yani, dorudan gerekilii savunan) bir kuramc, alglayan kii bunu o an bilmektedir gibi bir iddiada bulunuyor deildir. Gerekinin syledii udur: Eer dnyada alg gerekleiyorsa, gerekletii durumlarda olan ey, gerekli olgusal koulun salanmasdr. Bunun salandnn znelerce bilinip bilinmemesi elbette ayr bir sorundur. Yani, bilgi sorunsal ile uraan bir felsefecinin ortaya koyabilecei bir ilev, algnn koullarn sergilemektir. Ama bu mutlaka ve her zaman algsal bilgi ediniyor olduumuzu gstermez. rnein, belli bir olguyu gerekten algladmzdan emin olduumuz bir anda bile tamamen yanlmamz olasdr. Ya da Descartesn mehur kt niyetli ve stn gleri olan varl bizi srekli olarak aldatyor olabilir. Fakat Searle konuya biraz farkl bir perspektiften yaklamaktadr: Diyelim ki biz baz eyleri alglyoruz; bunun ontolojik artlar (yani varlksal koullar) tam olarak nelerdir? Searlen vard sonu aktr: Alg fiziksel bir sretir ve bu srecin epistemolojik koullar zihnin iini deil gerek dnyada olanlar gndeme getirerek ifade edilebilir. Ancak, bu yukarda sergilediimiz tartmann dnda, Searlen gerekiliini tehdit edebilecek bir olas kar k daha bulunmaktadr. Eer biz, dorudan gerekilerin dedii gibi nesneleri (daha doru bir ifadeyle, nesnelerin olgusal ynlerini) alglamakta isek, grsel yanlsama gibi srelerde ortaya kan tuhaf durumlar nasl aklanabilir? Yukarda izimsel olarak da gsterdiimiz Mller-Lyer yanlsamasn dnelim. O yanlsamada, gerekte iki ubuk eit uzunluktayken; irademiz dnda ve kanlmaz olarak alglanan ey ubuklardan birinin daha uzun olduudur. Ancak Soldaki izginin sadakinden uzun olduunu alglyorum gibi bir cmle ki grlenin bu olduu kesindir gerek dnyann herhangi bir olgusal ynn yanstmamaktadr. Bu sonu da gerekilik asndan elikili ve zor bir duruma yol amaktadr. Bununla birlikte, Searlen kuramnn bu trden bir kar ka yant verme potansiyeli tadn tahmin etmek zor deildir. Daha nce de belirttiimiz gibi, Searlee gre insann bilisel sistemi dinamik ve etken bir yapya sahiptir. Bir insann bir nesneyi veya olguyu alglamas esas olarak bir problem zme etkinliidir. Bu etkinlik nemli bir oranda insann sahip olduu dnya bilgisini kullanmay da gerektirir. O yzden, bu trden bir srecin hi sekmeden ve aksamadan almas beklenmemelidir. Alg, basit bir kopyalama ii deildir. Alg sisteminin, gereklii kavrama giriimleri srasnda belli durumlarda zorlanmasnn ve i mantnn eliik bilgi paralarn anlamlandrmakta baarsz olmas sonucu fiziksel gerek-
143
lii arptmasnn nedeni de budur. Buna karn, Searlee gre, alg srelerini en iyi aklayan ve en az felsefi sorun ieren gr gerekiliktir. Bu nitede gstermeye altmz gibi, alg epistemolojisi kendi iinde ilgin ve nemli tartmalar barndran bir alandr. Ancak burada sergilediimiz irdelemelerin bilgi ve varlk konularnda genel olarak da kritik bir tartma zemini oluturduunu belirtmemiz gerekiyor. Yukarda alg balamnda sunduumuz gerekilik gr ada felsefe asndan zellikle byk bir nem tamaktadr. Gerekilik akmnn nemli ynlerinden bazlarna nmzdeki nitelerde deineceiz.
144
Epistemoloji
zet
AM A
Alg kavramna ilikin ada bilimsel yaklamlar aklayabilmek. Genelde kabul edildii zere, alg bizim en nemli bilgi kaynamzdr. Son derece yaygn bir ekilde kullandmz alglarmzn bize dnyay effaf ve dolaymsz bir tarzda yansttn dnmeye eilimliyizdir. Oysa ada psikolojinin bulgular bize alg konusunda farkl bir tablo izmektedir. Kaydedilmesi gereken nemli noktalardan biri, insan algsnn genelde olduka karmak zihinsel ilemler gerektiren bir sre olduudur. Felsefecilerin alg konusunda sorduu en nemli sorular ise, duyularmz yoluyla bize ulaarak algya dnen bilgilerin gereklik ile olan ilikisi zerinedir. Bu durum, algy en nemli epistemolojik konulardan biri konumuna getirir. Zihnimizde bir takm alglarn olumas ve bizi dnyaya ilikin bilgilendiriyor gibi grnmesi, o alglarn (grntlerin, seslerin, vb.) mutlaka zihinden bamsz gerekliin iinde de yer aldn gstermez. O yzden, alg ve gereklik ilikisinin sorgulanmas ve algnn yapsnn aa kavuturulmas kritik bir epistemolojik ilev olarak karmza kar. Alg felsefesinin nde gelen kuramlar olan temsilcilik, grngclk ve gerekilik grlerini aklayabilmek. Alg konusunda en nde gelen kuramlardan biri temsilciliktir. J. Locke gibi nde gelen felsefecilerin savunduu temsilcilik grne gre, her ne kadar fiziksel dnyann nesneleri nesnel bir ekilde varlk alannda yer alyor olsa da, insanlarn nesneleri alglamalar effaf ve dolaysz bir ekilde gereklemez. Bu anlamda, alglarn ortaya kma sreleri srasnda, ayr unsurun iin iine girdiini syleyebiliriz. Birincisi, ortada alglanan veya alglanabilecek nesne(ler) vardr. Nesne zihinler olsa da olmasa da (yani, alg olgusu gereklese de gereklemese de) var olmaya devam edecek olan bir unsurdur. kinci olarak, znelerin veya zihinlerin varlndan sz edebiliriz. Zihinlerin, zihinden bamsz varlklar alglamalar ve kavramalar sonucu insanlarn dnya bilgisi oluur. Ancak, burada dikkat edilmesi gereken nokta, zihin ve nesnenin ayn trden eyler olmadklardr. Bu yzden zihinler
A M A
nesneleri alglarlar ifadesi, ilk bakta grndnden daha karmak bir olguya karlk gelmek durumundadr. Temsilcilii savunan felsefeciler, bu tablo karsnda, nesnelere ve znelere (veya zihinlere) ek olarak nc bir unsurun daha iin iinde olmas gerektiini dnrler. Bu unsur zihinsel durumlar veya zihinsel ieriklerdir. rnein, Modern felsefecilerin idea kavram bu ilevi yerine getiren bir unsur olarak tasarlanmtr. zet olarak, temsilcilik gr, insanlarn alg srasnda dorudan algladklar eyin kendi zihinsel durumlar olduunu savlar. Ancak bu tam olarak znelci bir yaklam deildir nk algda oluan zihinsel durumlar algdan bamsz olarak gereklik iinde var olan nesneleri temsil ederler. Bu gre temsilcilik ad verilmesinin nedeni de budur. Alg konusunda nde gelen bir dier kuram grngclktr. Grng (veya fenomen) kavram, insana grnen, insann deneyimi iine giren olgular iin kullanlr. Bu allmadk deyimin felsefeciler tarafndan kullanlmasnn nedeni, nesneler dnyasndan bahsederken, metafizikilerin anlad anlamda btnyle insandan bamsz tzsel nesnelere gnderme yapmak yerine, insan deneyiminin iine giren nesneleri gndeme getirebilmektir. Grngclk, algnn gerekletii anlarda zihinlere baz grnglerin sunulduunu, ancak bunda hareketle metafizik gereklik veya fiziksel gereklik iinde zihinden bamsz nesnelerin bulunduunu karamayacamz savunur. Tahmin edilecei gibi Deneyimcilik nitesinde incelediimiz David Hume grngcln en byk temsilcilerinden biridir. O hlde; grngcle gre, alg srasnda iin iine deil iki unsurun girdiinden sz edebiliriz. Birincisi, algnn alc tarafnda zneler veya zihinler bulunur. kinci olarak da, alg srasnda karmza kan (grnen, grngsel) nesneler vardr. Bu nesneler, zihinsel ieriklerimize ait olan eylerdir. Bu iki unsur dnda, nc bir unsurdan sz etmemiz olanakl deildir. Ksaca zetlersek, grngclk belli bir anlamda temsilcilie benzer: Algda karlatmz eyler zihinsel ieriklerdir. Buna karn, grngcln temsilcilikten nemli bir fark vardr. Temsilcilik grn savunan felsefeciler, zihnin
145
dnda yer alan fiziksel nesnelerin var olmas gerektiini dnrken, grngcl savunan dnrler bu nesnel unsurun var olduunu gsteremeyeceimizi, o yzden bunun metafiziksel bir varsaym olarak kalacan ne srerler. Alg konusunda nc olarak sergilenmesi gereken kuram gerekiliktir. Gerekiliin ana fikri aslnda son derece basittir. Gereki felsefecilere gre, algda karmza kan nesne gerektir, yani zihinden bamsz gereklik iinde yer almaktadr. Elbette, bu tez temsilcilik tarafndan da savunulan bir grtr. Ancak gerekilik, temsilcilikten olduka farkl olarak, algda bizim dorudan yzletiimiz eyin zihinsel durum deil nesnelerin kendileri olduunu savunur. Gerekiliin bu balamda ne srd gr, insann zihninin bo olduu veya zihinsel durumlarnn olmad deildir. Onun iddias, bizim alg sreci srasnda deneyimlerimizi deil nesnelerin kendisini alglamakta olduumuz ynndedir. Alg konusunda ada gerekilii savunan en nde gelen felsefecilerden birisi John Searle olmutur. Searlen gerekiliini ilgin klan bir zellik, onun, bizim algladmz eyin nesneler olduunu sylemesi ancak bu fikri Biz nesneleri yaln olarak deil, ynleri itibaryla alglarz eklinde gelitirmesidir. Eer bu doruysa, bizim algmzn nermesel bir yapsnn olduu sylenebilir. Baka bir deyile, insanlar nesneleri bir olu veya durum iinde alglarlar. Ben bir limon alglyorum aslnda yanltc bir ifadedir. Biz genellikle algy, rnein, Ben bir limonun sar renkte olduunu alglyorum, Ben bir limonun yuvarlak ekli olduunu alglyorum veya Ben bir limonun masa zerinde durduunu alglyorum eklinde gerekletiririz. Alglanacak ynlerin hangileri olduu ise, dnya bilgimize ve dilimizin zenginliine bal bir konudur. Alg felsefesi konusunda genel bir deerlendirme yapabilecek bilgiye sahip olmak. Bu nitede ilediimiz noktalarn nda genel bir deerlendirme yapabiliriz. Gerekilik grnn saduyuya uygun ynlerinin olduu aktr. Ancak, algnn nasl olanakl olduunu ve neden bir baar ierdiini aklayan gereki grlere kar pheci bir tavr taknmak olanakl grnmektedir. Gerekiliin betimledii hliyle algnn gerekten gerekletiini nasl bilebiliriz?
Bu soruya Searle gibi gerekilerin verdii yant, algnn gerekleme koullarnn ifade edilmesi ile algnn gerekletiinin bilinmesinin birbirinden ayrlmas gereken konular olduu ynndedir. Buna ek olarak, temsilciliin ve grngcln olas bir itiraz u olabilir: Algsal yanlsamalarn bilin dzeyinde engellenemeyecek kadar gl olduu gerei, bizim nesneleri nesnel hlleriyle algladmz tezi iin nemli bir kuramsal sorun oluturur. Searlen buna yant, algnn dinamik bir yapsnn olduu ve dnya bilgimizden etkilenebilecei ynndedir. Gerekilere gre, alg srasnda biz yine de nesneleri alglarz, zihnimizin iini deil. Her durumda, gerekiliin algsal yanlsamalarda ortaya kan sra d durumu iyi aklayp aklamad, zerinde dnmeye deer bir nokta olarak n plana kmaktadr.
A M A
146
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Duyum kavramnn alg kavramndan fark ile ilgili aadakilerden hangisi sylenebilir? a. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihninin belli st dzey dnsel srelerden gemesi gerekir. b. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni etken konumdadr. c. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni edilgen konumdadr. d. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni dardan gelen bilgi paralarn gz ard edebilir. e. Alglardan farkl olarak, be duyunun ilevleri srasnda insan zihni belli karlatrmalar ve badatrmalar yapar. 2. Alg srelerine bilisel adan yaklaan bilim insanlarna ve felsefecilere gre, algsal mekanizmalarmz byk oranda yukardan aaya bir ekilde alrlar. Aadakilerden hangisi bu dnceyi en iyi ekilde aklar? a. Algsal sreler basit duyumlarla balar ve daha karmak algsal durumlara doru giderler. b. Algsal sreler doutan itibaren sahip olduumuz idealarla balar ve daha karmak algsal durumlara doru giderler. c. Tikel alglarmz, sahip olduumuz karmak idealar zerinde belirleyici etki yapabilir. d. Genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz, tikel alglarmz zerinde belirleyici etki yapabilir. e. Tikel alglarmz, genel dnya bilgimiz ve beklentilerimiz zerinde belirleyici etki yapabilir. 3. Temsilcilik ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Zihnimizin dnda nesnelerin olduunu syleyebiliriz. b. Zihinsel durumlarmz zihin dndaki nesneleri temsil ederler. c. Alg zihinsel bir sretir. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip olduumuz fikri yanltr. 4. Grngclk ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Zihnimiz nesnelerle doludur. b. Zihinsel durumlarmz zihin dndaki nesneleri temsil ederler. c. Bizim grnen dnyay aarak nesneleri olduu gibi kavramamz olanakszdr. d. Nesnel nitelikler hem nesnelerdedir hem de zihnimizde temsil edilirler. e. Zihinsel durumlara sahip olduumuz fikri yanltr. 5. Locken temsilcilii ile Humeun grngcl arasndaki en nemli benzerlik aadakilerden hangisidir? a. Her iki gre gre biz nesneleri dorudan deil, idealar aracl ile alglar ve kavrarz. b. Her iki gre gre biz nesnelerin kendilerini dorudan alglar ve kavrarz. c. Her iki gre gre biz baz nesneleri idealarn aracl olmadan alglar ve kavrarz. d. Her iki gre gre biz baz nesneleri temsil etmeden alglar ve kavrarz. e. Her iki gre gre biz nce nesneleri dorudan alglar ve ardndan onlara ilikin idealar olutururuz. 6. Alg felsefesinde gerekilik akmn en iyi betimleyen ifade aadakilerden hangisidir? a. Alg sreleri srasnda biz gerekliin iindeki nesnelerin kendilerini alglarz. b. Alg sreleri srasnda biz temel olarak idealar alglarz. c. Alg sreleri srasnda biz nce idealar ardndan gerekliin iindeki nesneleri alglarz. d. Alg sreleri srasnda biz idealarla gerekliin iindeki nesneleri ayn anda alglarz. e. Alg sreleri srasnda biz nce gerekliin iindeki nesneleri ardndan idealar alglarz.
147
7. Aadakilerden hangisi Searlen gerekilii savunmak iin kulland bir argmandr? a. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnel deneyimin bir zelliidir, algsal nesnenin deil. Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesneleri algladmz gsterir. b. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim deneyimlerimizi deil nesneleri algladmz gsterir. c. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim nesneleri deil deneyim paralarn algladmz gsterir. d. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnel deneyimin bir zelliidir, algsal nesnenin deil. Bu durum bizim nce deneyim paralarn ardndan da nesneleri algladmz gsterir. e. Biz belli bir rengi algladmzda, algladmz renk nesnenin bir zelliidir, deneyimin deil. Bu durum bizim nesneleri alglarken idealara gereksinim duyduumuzu gsterir. 8. Aadakilerden hangisi Searlen ne srd grlerden biri deildir? a. Temsil epistemolojisi zerinde fazlaca duran dnrler abartlm bir i-d dnya ayrm yapmaya ynelmilerdir. b. nsanlarn temsil etme yeteneklerinin ardnda temsile dayanmayan bilgilerin ve yeteneklerin yatt unutulmamaldr. c. Bir zihinsel temsil ancak baka zihinsel temsillerin varlnda anlamlandrlabilir bir zihinsel durumdur. d. Alg bir baar deyimi olmas itibaryla dier deneyim eitlerinden ayrlr. e. Alglarmzn kayna bazen nesneler bazen de zihnimizde uyanan idealardr.
9. Searlen gereki gr, nesnelerin alglanmas konusunda aadakilerden hangisini savunur? a. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini idealar araclyla alglar; baka bir deyile insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini alglar. b. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olduklar gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. c. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini zihinsel temsil yoluyla ve olduklar gibi alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. d. nsanlar fiziksel dnyann nesnelerini olgusal veya nermesel olarak alglar; baka bir deyile insanlar her zaman nesnelerin belli ynlerini alglar. e. nsanlar zihinde beliren grntleri alglar; baka bir deyile bir nesneyi gzlemleyen insanlar nesnelerin farkl ynlerini alglamazlar. 10. Temsilcilii savunan bir felsefeci ile Searlen gr arasndaki benzerlik aadakilerden hangisi ile ifade edilebilir? a. nsanlarn alglarnn nihi kayna fiziksel nesneler deil zihinsel durumlardr. b. nsanlarn alglarnn nihi kayna temsil ilevi yerine getiren idealardr. c. nsanlarn alglarnn nihi kayna zihinsel durumlar deil gerek fiziksel nesnelerdir. d. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletikleri ey ikincil niteliklerdir. e. nsanlarn alg srelerinde dorudan yzletikleri ey nesneler deil zihinsel durumlardr.
148
Epistemoloji
Okuma Paras
Realizme kar en yaygn ada argman perspektivizmdir. Argman deiik biimler alsa da, onlar oluturan ana akm yledir: Belli bak as, belli bir varsaymlar dizisi ve belli bir ynden, belli bir duru olmadan, gerek dnyaya dair hibir eriime, hibir temsil etme tarzna sahip deiliz ve bu dnyann bir suretini oluturabileceimiz hibir aracmz yoktur. Eer gereklie giden dolaysz bir yol yoksa o zaman argman hakiki anlamda gereklik hakknda konuulacak hibir nokta olmad sonucuna varr; aslnda durulardan, ynlerden ve bak alarndan bamsz hibir gereklik de yoktur. Bu tr perspektivizmin iyi dile getirilmi bir ifadesi Brian Fayin sosyal bilim felsefesi zerine bir ders kitabnda bulunacaktr...Perspektivizme gre, hi kimse gereklii dorudan doruya kendinde olduu haliyle asla gremez; insan gereklie kendi bak asndan, kendi varsaymlaryla ve kendi kavramlaryla yaklar. Argman, buraya kadar realizmin en basit biimine bile bir saldrya benzemiyor. Sadece, gereklii bilmek iin, onu bir bak asndan bilmek zorunda olduumuzu sylyor. Bu pasajdaki tek hata, pasajn, gereklii kendinde olduu haliyle dorudan bilmenin unu gerektirdiini ima etmesidir: Gereklik herhangi bir bak asndan biliniyor olmamaldr. Bunu yapmak haksz bir varsaymda bulunmaktr. rnein nmdeki sandalyeyi dorudan gryorum, fakat elbette onu bir bak asndan gryorum. Sandalyeyi dolaysz olarak bir perspektiften biliyorum. Gereklii dolaysz olarak kendinde olduu haliyle bilmekten bahsetmek akledilir bir ey olduu mddete, onu grdm iin orada bir sandalye olduunu bildiim zaman, onu kendinde olduu haliyle bilirim. Bu ekilde tanmlanan perspektivizm ne realizmle ne de bizim gerek dnyaya dair dorudan algsal eriime sahip olduumuzu syleyen epistemik nesnellik doktriniyle tutarszlk arz eder (...) Perspektivizm argmanyla balantl olan ikinci argman, kavramsal grelilik argmandr. Argman u ekildedir: Kavramlarmzn tamam insan varlklar olarak bizim tarafmzdan oluturulurlar. Gereklii betimlemek iin sahip olduumuz kavramlar hakknda kanlmaz hibir ey yoktur. Fakat diye devam eder anti-realistler, gerei gibi anlalrsa, bizim kavramlarmzn grelilii, kavramlarmz yoluyla erimemiz dnda dsal gereklie dair hibir eriime sahip olmadmz iin, dsal realizmin yanl olduunu gsterir. Farkl kavramsal yaplar gereklie dair farkl betimlemeler verirler ve bu betimlemeler birbirleriyle badamazlk arz ederler. rnein bir kavramsal emaya gre bana Bu odada ka nesne vardr? diye sorulursa, bu odadaki deiik mobilya paralarn sayabilirim. Fakat bir mobilya grubunun paralar arasnda ayrm gzetmeyen ve mobilya grubunu sadece tek bir ey olarak ele alan bir baka kavramsal emaya gre, Odada ka nesne vardr sorusuna farkl bir cevap olacaktr. Soruya ilk kavramsal ema iinde verilecek bir cevap olarak, odada yedi nesne vardr diyebilirim; ikinci ema ierisinde ise, tek bir nesne...yleyse, gerekten ka tane vardr? Anti-realistler bu soruya hibir cevap olmadn sylerler. Kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir maddi olgu yoktur ve dolaysyla da kavramsal bir emaya nispet edilenin dnda hibir gerek dnya yoktur. Bu argmandan ne anlam karmalyz? ok nl baz filozoflar tarafndan farkl versiyonlar halinde gelitirilmi bir argman olsa bile, bu argmann dikkat ekecek derecede zayf bir argman olduunu dndm sylemekten hicap duyuyorum. Gerekten de bir sayma sistemine gre sayldnda odada yedi nesne varken, bir dier sayma sistemine gre sayldnda sadece tek bir nesne vardr. Fakat bizim hangi sayma sistemini kullandmz gerek dnyann umurunda deildir. Bu sayma sistemlerinin her biri farkl bir sayma sistemini kullanarak tek bir dnyann alternatif ve doru bir betimlemesini verirler. Problemin ortaya k, sadece tek bir nesne vardr ve bununla beraber yedi nesne vardr demekteki grnr tutarszlktan neet eder btnyle. Her ikisi de tutarldr ve aslnda her ikisi de dorudur. Gndelik hayatta bu trden pek ok rnek vardr. Pound cinsinden 160 pound, kilogram cinsinden 72 kilo geliyorum. Hangi l sistemini kullandma bal olarak her ikisi de dorudur. Aslnda hibir problem ve herhangi bir tutarszlk sz konusu deildir. Realizme kar nc argman bilim tarihinden getirilen argmandr. Bu argmann kk Thomas Kuhnun The Structure of Scientific Revolutions adl kitabnda bulunur. Geri ben Kuhnun kendisinin bu argman bu formda kabul ettii konusunda pheliyim. Kuhnun aklamasna gre bilim, bilginin istikrarl bir biimde srekli birikimiyle ilerlemez; daha ziyade bir dizi devrimle ilerler. Bylelikle, belli glkleri zmekte yetersiz kaldndan dolay bilim yaplan bir paradigmadan vazgeilir ve bilimsel bir devrimin sonucu olarak yerine yeni bir paradigma konur. Bulduumuz ey, kendinde
149
olduu haliyle gereklik hakkndaki bilginin srekli birikimi deil, fakat daha ziyade her biri kendi paradigmas iinde gerekletirilen bir dizi farkl sylemdir. Bilim bamsz bir biimde mevcut bir gereklik betimlemez, ilerledike daima yeni gereklikler yaratr. Bruno Latour ve Steve Woolgarn da syledii gibi; Bizim iaret ettiimiz husus udur: Orada-dardalk bilimsel almann sebebinden ok sonucudur. Daha nce de zikrettiim zere, Kuhnun bu anti-realist argman kabul ettiinden kukuluyum; fakat o Newtonun bir anlamda Aristonunkinden farkl bir dnyada altn dnyordu. Bu argmandan ne anlamamz gerekiyor? Bir kez daha sylemeliyim ki, bu argman bana, bizden btnyle bamsz bir biimde mevcut gerek bir dnyann var olduu ve doal bilimlerin grevinin de bize bu dnyann nasl ilediine dair teorik bir aklama getirmek olduu eklindeki mevcut durumun en basit versiyonuna en ufak bir phe dahi oluturmaz gibi geliyor. Farz edelim ki Kuhn, bilimin dzensiz bir ekilde ve zaman zaman byk sarsntlara urayarak ilerledii hususunda hakldr. Devrimci teorilerin nceki teorilerin terminolojisine bile aktarlabilir olmadn varsayalm; yle ki bu farkl teorilerin ballar arasndaki tartmalar sadece birbirlerini anlamadklarn ortaya koymaktadr. Bundan ne kar? lgi ekici hibir eyin kmadn dnyorum. Gerek dnyay anlamak iin gsterilen bilimsel abalarn nceden zannettiimizden daha az rasyonel ve birikime daha az dayal olmas gerektii, bilim adamlarnn betimlemek iin samimi giriimler yaptklar gerek bir dnyann mevcut olduu eklindeki varsaymmza hibir phe drmez. Realizme kar Kuhnun argmanyla balantl drdnc argman, teorinin delille yeterince belirlenmedii eklindeki argmandr. Dnyann bizim gezegen sistemimizin merkezi olduu dncesinden gnein merkez olduu dncesine yani yer merkezli teoriden gne merkezli teoriye geii ele alalm. Batlamyusu yer merkezli teorinin yanl, gne merkezli teorinin doru olduunu kefetmi deildik. Bilakis gne merkezli teori gne ve ay tutulmalar, uzaklk as vb. gibi hususlarda daha iyi tahminlerde bulunmamza imkan salad iin yer merkezli teoriden vazgemitik. Mutlak bir hakikat kefetmi deil, bunun yerine esas itibaryla pratik amalardan dolay baka bir sylem tarzn benimsemitik. Bu durum, teorilerin her ikisinin de delille yeterince belirlenmemi olmasndandr. Teoride uygun ayarlamalar yapma konusunda istekli olmak artyla, her iki teoriyi de eldeki kantlarn tamamyla tutar-
l bir biimde benimseyebilirdik. Bu tr bilimsel keiflerin tarihi gstermektedir ki, eer doruluun zihnin bamsz gereklikle bir rtme ilikisinin ad olduu kabul edilirse bu durumda doruluk olarak byle bir ey yoktur, nk byle bir gereklik ve dolaysyla rtme ilikisi yoktur. (...) Bu argman gnmzde cereyan eden tartmalardan neredeyse yarm yz yl ncesine dayanr. Fakat yine de hala kt bir argmandr. Yer merkezli teoriden gne merkezli teoriye gei bamsz olarak mevcut hibir gereklik olmadn gstermez; tersine btn tartma, eer bu tr bir gerekliin olduu varsaylrsa ancak bizim iin eriilebilir bir hal alr. Bu tartmay ve tad nemi ancak ve ancak bu tartmann gerek nesneler gne, dnya, gezegenler ve aralarndaki fiili ilikiler konusunda yaandn kabul edersek anlayabiliriz. Dnya ve gne gibi zihinden bamsz nesneler olduunu kabul etmediimiz mddete, gnein mi dnya etrafnda dnd yoksa dnyann m gne etrafnda dnd konusundaki tartmada sz konusu olan eyin ne olduunu anlayamayz bile. Kaynak: John R. Searle. (2006). Zihin Dil Toplum. eviren: Alaattin Tural. stanbul: Litera Yaynclk, s. 3036.
150
Epistemoloji

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolojisi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Alg ve duyum arasndaki fark reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Alg Psikolojisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. ada bir gr olan biliselciliin algya yaklamn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Temsilcilik akmnn temel tezlerini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Grngclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu epistemolojik gr daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ve Grngclk ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Bu iki gr karlatrabilmek iin gerekli bilgileri edineceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gerekilik ksmn yeniden okuyun. Gerekilik akmn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen temel argmanlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen fikirlerini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmn yeniden okuyun. Searlen nesnelerin alglanmas olgusuna nasl yaklatn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temsilcilik ve ada Bir rnek: Searlen Gereki Yaklam ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Temsilci gr ile Searlen gerekilii arasndaki benzer noktalar reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Pek ok bilim insannn ve felsefecinin kabul ettii gibi, algsal bilginin oluumu basit bir kopyalama ilemi gibi deildir. Bu yzden, alglar yoluyla edindiimiz bilgi felsefeciler iin zel bir aratrma ve irdeleme alan aar. Bilgi kuramclar, algsal bilgimizin gereklii ne dzeyde yansttn ve znenin zihninde oluan durumlarn nesnel dnyayla ilgisinin ne olduunu sorgular. Her ne kadar bu tr sorgulamalarn gereklilii ilk bakta pheli grnse de, alg srelerinde ortaya kan baz sorunlar bilim insanlarnn ve felsefecilerin bu konudaki aratrmalarnn hakl gerekelere dayandn ortaya koymaktadr. Hepimizin bildii bir rnek, grsel yanlsamalardr. Grsel yanlsamalar yayor olmamz ve hatta bu yanlsamalara kaplmaktan kendimizi alamamamz alglarn kusursuz bir makine gibi almadn, zaman zaman sistematik hatalar yaptn ortaya koymaktadr. Elbette yanlsamalar balamnda ilgin olan nokta, bu durumlarda bize ulaan bilgi paralarnn yanl olduunu net bir ekilde bilmemizdir. Descartesn sergiledii pheci senaryolarda sorun yaratan unsurlardan birinin aldandmz bilmemek olduunu anmsarsak, grsel yanlsamalardaki durumun neden ok arpc olduu da anlalr: Algsal yanlsamalarda biz kesinlikle yanlrz ve yanldmz da biliriz. Ksacas, yzde yz gvenilir bir ekilde ilemediini bildiimiz algsal sistemimizin bu hlinin felsefi adan deerlendirilmesi, bilgi kuramclar iin ok kritik bir sorunsal oluturmaktadr. Bu sorunsalla uraan felsefeciler, bu nitede grdmz gibi, farkl kuramlarn ve yaklamlarn ortaya kmasna neden olmulardr. Sra Sizde 2 Temsilcilik ve grngclk ok nemli bir kuramsal sav paylar. Bu sav veya tez, insanlarn alg srasnda karlatklar eyin nesnelerin kendisi olamayaca dncesidir. Bu fikri bir rnek zerinde anlamaya alalm. Ben kpeimi dndm zaman kafamda kpeimin bir grnts canlanr. Kpeime dorudan bakmadm ancak onu dndm byle anlarda, zihnimde bir grntnn olutuunu ancak o grntnn tam o anda fiziksel nesneden deil, anlarmdan kaynaklandn syleyebiliriz. imdi bu durumu, kpeime gerekten bakmakta olduum baka bir durumla karlatralm. Bazlar bu durumun kkten bir ekilde farkl olduunu nk bu ikinci durumda kpeimi dorudan algladm syleyebilir. Oysa bu dnce,
2. d
3. e
4. c
5. a
6. a
7. b
8. e
9. d
10. c
151
biraz daha derinlemesine irdelersek, aslnda biraz stnkr bir aklama olabilir. Ben kpeime baktm zaman, zihnimin iinde kpeimin bir grnts oluur. Benim deneyimlemekte olduum ey kpeimin grntsdr. O hlde, kpeimin olmad bir ortamda onun grntsn zihnimde canlandrmak ile kpeime bakmak arasnda ilk bakta grnd kadar byk bir fark olamaz. Her ikisinde de olan ey, benim zihinsel olarak bir grnt edinmem ve o grnty deneyimlememdir. Bu incelediimiz senaryo, hem temsilcilere hem de grngclere ilham veren bir yn iermektedir. Her iki grup felsefeci de bizim dorudan deneyimlediimiz eyin nesnelerin kendisi deil zihinsel durumlar veya temsiller olduunu savlar. Temsilciler zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn arkasnda (onlar dorudan alglyor olmasak da) fiziksel dnyann gerek nesneleri olduunu ne srer. Grngcler ise, zihinsel olarak deneyimlediimiz durumlarn (grnglerin veya grnen eylerin) arkasnda fiziksel dnyann gerek nesnelerinin olduunu savlayacak bir gerekemiz olmadnda srar ederler. Temsilci ve grngc felsefeciler arasndaki en temel felsefi fark budur. Sra Sizde 3 Temsilciliin ve grngcln ortak noktas, insanlarn alg srasnda dorudan nesneleri deil grngleri deneyimlediklerini iddia etmeleridir. Temsilcilii savunan felsefeciler nesnelerin varln yadsmadklar iin, grngleri veya zihinsel durumlar zne ile nesne arasnda bir tr ara alan olarak alrlar. Grngcler ise, grnglerin ardnda nesnelerin olduunun varsaylmasnn aklc olarak gerekelendirilemeyeceine inanrlar. Ksaca dersek, her iki gruptaki felsefeciler de alg srasnda zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi savunurlar. Searle gibi bir gereki asndan buradaki sorun, yalnzca deneyim boyutunda kalndnda gerek alg ile yanltc deneyimler arasndaki fark belirtmenin olanaksz hle gelmesidir. Searlee gre, algnn gereklemesi, belli nesnel koullarn yerine gelmesi ile olanakldr. Deneyim genel bir kavramdr. Bir insann hayal grmesi veya alg yanlsamasna uramas da bir deneyimdir. Oysa alg olduka zel bir deneyim trdr. Algy zel klan unsur, belli nesnel koullarn gereklik iinde gerekten meydana gelmesidir. rnein, bir insann lde serap grmesi epistemolojik bir baar iermez. Ancak bir nesnenin gerekten alglanmas, bilgisel bir baar ierir. Diyelim ben belli bir anda bir kavak aacn alglyorum. Searlen grne gre, byle bir algnn gereklemesi, zihnimin dndaki dn-
yada gerekten bir kavak aac olmasna ve o aacn benim algma neden olmasna baldr. Bu anlamda, alg, dnyay doru kavrayabilme asndan, bir baarya iaret eder. Oysa bir serap grmek epistemolojik bir baar deildir. Gereki felsefecilere gre baarl-baarsz ayrmn yapabilmemiz, ancak alg srasnda deneyimlediimiz eylerin zihinsel durumlar deil dmzdaki gerekliin nesneleri olduunu savlamakla olanakl olabilir. Bu durum, gerekilere gre, bu grn dier iki temel alg kuramna gre stn olduunu gsterir.

Atkinson, R. C., Atkinson, R., Smith, E. E. (2008). Psikolojiye Giri. eviren: Yavuz Alogan, Ankara: Arkada Yaynlar. Best, J. B. (1995). Cognitive Psychology. New York: West Publishing Company. Descartes, R. (1996). Sylem - Kurallar - Meditasyonlar. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynevi. Hume, D. (1997). nsan Doas zerine Bir nceleme. eviren: Aziz Yardml, stanbul: dea Yaynlar. Hume, D. (1993). An Enquiry Concerning Human Understanding. editor: E. Steinberg, Cambridge: Hackett Publishing Company. Locke, J. (1996). nsan Anl zerine Bir Deneme. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Kabalc Yaynevi. nl, S. ve Hakan, A. (2001). Psikoloji. Anadolu niversitesi yayn no: 1288. Eskiehir: Anadolu niversitesi Yaynlar. Matlin, W. M. and Foley, H. J. (1997). Sensation and Perception. Boston: Allyn and Bacon. Searle, J. (1983). Intentionality: An Essay in the Philosophy of Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Snowden, R., Thompson, P., Troscianko, T. (2006). Basic Vision: An Introduction to Visual Perception. Oxford: Oxford University Press. Wade, J. (2001). Visual Perception: An Introduction. London: Taylor & Francis.
8
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilecek, Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilecek, rendiiniz doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
nermesel doru Karlk kuram Olguculuk Badam kuram Gereksizlik kuram Pragmaclk
nermesel Doru
GR NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM TEMEL DORULUK KURAMLARI DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES
nermesel Doru
Yaamdan rnekler Fletcher Reede kariyeri zerine younlam, fazlaca etik kayglar olmayan, baarl bir avukattr. Ya gnnde oluyla birlikte olacana sz vermesine ramen bu szn yerine getirmez ve her zaman yapt gibi yalan syler. Olu Max de pastasnn mumlarn sndrrken babasnn en azndan sadece bir gn boyunca yalan sylememesini diler ve bu dilei kabul olur. Fletcher iin yaam bu noktadan sonra ok zor bir hl almaya balar nk i yerinde srekli olarak aklndan geen neyse onu kelimelere dkmektedir. alt binada ie yeni balayan bir kz Burada herkes bana ok iyi davranyor deyince Fletcher Gzelsin de ondan der. Asansrde gaz kardktan sonra O bendim! itirafnda bulunur. yerinde birlikte alt bir kiinin suratna adn anmsamadn nk ona nem vermediini syler. Benzeri komik olaylar, mahkeme salonunda Fletcher ocuklarnn velayetini almaya alan duyarsz ve kt niyetli bir anneyi savunmaya alrken de yaanr. Jrinin nnde kadn savunmak yerine onun ne kadar kt ve haksz olduunu haykrr. Bu olaylardan ders karan Fletcher sonuta nemli bir kiisel deiime urayacaktr. (Yalanc Yalanc filminin zeti. Bavurulan kaynaklar: http://www.imdb.com/ ve http://tr.wikipedia.org/wiki/Yalanc_Yalanc/ Filmin ynetmeni: Tom Shadyac. Oyuncular: Jim Carrey, Maura Tierney. Yapm yl: 1997.)
GR
Doru kavram yalnzca epistemoloji kapsamnda deil, felsefenin genelinde byk bir neme sahiptir. Biz bu nitede dorunun tam olarak ne olduu ve bilgi balamnda dorunun neden nem tad sorular zerinde odaklanacaz ve bu konuda retilmi kuramlar inceleyeceiz. Burada sunacamz irdelemelerimizin merkezindeki kavram nermesel doru olacak. Birinci nitede de akladmz gibi, nerme kavramnn cmle kavramndan ayrlmas gerekmektedir. Gnlk yaamda biz doru nitelemesini dnceler, yarglar, inanlar ve cmleler iin kullanrz. Yalnz bu noktada dikkatli olmamz gerekir nk, rnein, bir kt zerinde yazl duran bir cmle nihayetinde fiziksel bir eydir (yazlm olan cmlenin kt ve mrekkepten olutuu dnlrse). Oysa doru dediimiz nitelik kt ve mrekkebin bir zellii deildir. Kt ince veya kaln olabilir, mrekkep koyu veya ak renkli olabilir ve bunlar araclyla yazdmz harfler eri
154
Yazlm olan cmlelerin kendileri fiziksel dnyaya ait somut eylerdir. Cmlelerin ifade ettii dnceler veya ierikler ise nermeleri olutururlar. nermeler doru veya yanl olma kapasitesine sahiptir.
Epistemoloji
br olabilir. Ancak kt zerinde mrekkep araclyla iziktirilen simgeler doru olamaz. Bu sylediin cmle doru veya Bu ktta yazan cmle yanl gibi ifadelerden kastedilen, o cmlelerin ieriklerinin veya aktardklar yarglarn doru veya yanl olma durumudur. Kt zerindeki izler ve hatta konuan bir insandan yaylan ses dalgalar grece olarak somut eylerdir; buna karn, nerme veya dile getirilen iddia soyuttur. Dnyada karmza kan ve fiziksel unsurlardan oluan tikel cmleler ile nermeleri ayrmak bu anlamda gerekli ve yararl bir felsefi admdr. imdi nerme ve doru/yanl kavramlar arasndaki ilikiye bakalm. Belirttiimiz gibi, nerme, doru veya yanl olabilen bir cmlenin ierdii dncedir. rnein, Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinin dile getirilmesinin ardnda hakl nedenler bulunsa bile, bu cmle doru veya yanl olarak nitelendirilemez. Ah bu dikkatsiz srcler! cmlesinden farkl olarak, rnein, Baz srcler aralarn dikkatsiz kullanrlar cmlesi bir yarg veya iddia ile karmza kt iin, iinde bir nerme barndrr ve doru veya yanl deeri alabilir. Eer baz srcler aralarn dikkatsiz kullanyorlarsa bu yukardaki cmle dorudur; eer trafikte aralarn dikkatsiz kullanan srcler yoksa bu cmle yanltr. nermesel dorunun bu basit betimlemesi hem saduyuya uygundur hem de pek ok felsefecinin itiraz etmeden kabul edebilecei genel bir tasvir sunmaktadr. Bu artlar altnda, yukarda ksaca sergilediimiz doru kavramnn neden ilgin veya nemli olduu ilk bakta okuyucuya net bir ekilde grnmeyebilir. O yzden, bu nitedeki tartmalarmza, dorunun genelde felsefe ve zelde de bilgi sorunsalasndan nemini aydnlatarak balayalm.
NERMESEL DORUNUN FELSEF NEM

Doru kavram felsefenin birden ok alt alann ilgilendirir. Bu anlamda, felsefenin ilgilendii varlk veya bilgi kavramlarndan olduka farkl olduu sylenebilir.
lk olarak, doruya ilikin aratrmalarn hangi felsefi kategoriye girdii konusunda bir belirsizlik olduunu saptamamz gerekiyor. Felsefede ou kavram ve konu belirli bir alann kapsamnda incelenmektedir. rnein, varlk kavram metafizik veya ontolojinin, bilgi kavram epistemolojinin, ideoloji kavram ise ncelikli olarak siyaset felsefesinin ilgilendii kavramlardr. Ancak doru kavram iin bu trden basit bir kategorilendirme yapmamz olanakszdr. Tam tersine, dorunun felsefi olarak aratrlabilmesi iin birka alanda birden irdeleme yapmamzn gerektii sylenebilir. ncelikle konunun ontolojik boyutunu dnelim. Denebilir ki Bahemde u an drt aa var gibi bir nerme doru olduunda, dorunun ortaya kma nedeni varlk alannn (yani gerekliin) belli bir durumda veya hlde bulunmasdr. Baka bir deyile, bahemde u an drt aa olmasnn benim zihinsel durumlarmdan bamsz olmas gerektiini dnmeye eilimliyizdir. yleyse doru, bir ynyle, metafizik veya ontolojik aratrmalar ilgilendiren bir kavramdr. Ancak doru, bir nesne, olgu veya sradan bir nitelik olmad iin, yalnzca ve basit bir ekilde varlk felsefesinin bir konusu olarak n plana kmaz. nermesel dorunun, zneleri, sylemsellii ve bilisellii ilgilendiren yanlar da bulunduu dnlebilir. Bunu daha net kavramak iin doru kavramn nesne kavramyla karlatralm. ok sayda dnr fiziksel nesnelerin varlnn insanlarn (veya dar bir anlamda, zihinlerin) varlna bal olmadn savunurlar. Bu, iyi gerekeleri olan ve saduyuya uygun bir dncedir. Ancak ayn eyi doru iin syleyebilir miyiz? nsanlarn zihinsel ve dilsel etkinlii olmasa bile doru nermelerin veya doruluun var olacan sylemek tartmaya olduka ak bir felsefi
155
iddiadr. Her durumda, dorunun yalnzca metafizik alanna ait olmadn, dil felsefesini ve semantik (anlambilimsel) almalar ilgilendiren bir ynnn olduunu sylemek olanakl grnmektedir. Bunlara ek olarak, Bahemde u an drt aa var cmlesinin doruluunun epistemolojiyi yakndan ilgilendiren bir yn de vardr. Daha nceki nitelerde sergilediimiz gibi, nermesel bilgi epistemolojinin en temel konularndan biridir. Ve nermesel bilgi kavram zerine alan felsefecilerin sk sk nermesel doru kavramyla da ilgilenmeleri ve o kavramn inceliklerine deinmeleri gerekir. Konunun kuramsal zorluklarna gemeden ve yzeysel bir akl yrtme ile sylersek, nermesel bilgi doru hedefine yneliktir diyebiliriz. yle dnelim: Ben bahemde u an drt aa olduunu biliyorum gibi bir bilgi iddiasnda bulunan bir znenin gerekten biliyor olmas iin hangi temel koul yerine gelmelidir? Pek ok kii bu soruya u yant verecektir: Bahemde u an drt aa olmaldr, yoksa o durumu bildiimi iddia edemem. te yandan, bu sylediimiz ey u ekilde de ifade edilebilir: Bahemde u an drt adet aa olduunu bilmem iin Bahemde u an drt aa var cmlesi doru olmaldr. Saduyuya uygun grnen (ancak ileride daha ayrntl olarak tartmamz gerektirecek) bu dnce zincirine gre, dnya bilgimiz nermesel doru kavramyla yakndan ilikilidir. Deneyimsel bilgimizin en ilgin ve kritik blm doru nermeleri ierir. Bu durum dorunun yalnzca metafizik ve semantik kapsamnda deil, epistemoloji asndan da ok byk nem tadn gsterir. Dorunun yapsna ilikin ne srlm temel kuramlar incelemeden nce dnce ve doruluk arasndaki iliki zerine de baz saptamalar yapalm. Doru kavramn epistemoloji kapsamnda ciddiye alan felsefecilere gre, bu kavram bilgi asndan kritik klan en temel neden, bizim etrafmzdaki dnyaya dair dnce ve inanlarmzn doal olarak doruya ynelmi olmalardr. Bu elbette dncenin yanlmaz olduu gibi bir iddiaya karlk gelmez. Burada kastedilen, dnyaya ynelik sradan deneyimsel inanlarn normal artlar altnda gereklie iyi bir uyum gsterdii ve hatta uyum gstermeye ynelik bir tarzda olutuudur. Deneyimsel inanlar, gereklii alglayp anlamaya alan ve kendileri de gereklik iinde yer alan znelerce oluturulur. Deneyimsel olarak ara sra yanlsak da, algsal inanlarmz ve yarglarmz genelde gereklii iyi bir ekilde yanstr. rnein, alg konusunu ilerken incelediimiz John Searlen gereki felsefesi bu trden bir yaklam ierir. Elbette bu sunduumuz akl yrtmesine pheci felsefeciler sempatiyle bakmayacaktr; ancak bu farkl bir tartmann konusu oluyor. Bu balamda daha kesin ve tartmasz bir ekilde belirtebileceimiz bir nokta udur: nsanlar dnyaya ynelik deneyimsel inanlarnn mmkn olduunca doru olmasn tercih ederler. Dnyaya ilikin inanlarmzn doru olup olmadklarn tam olarak bilemeyebiliriz ancak aktr ki inanlarmzn doru olmasn isteriz. Bunu bir rnek zerinde gstermeye alalm. Diyelim tehlikeli ylanlarn bulunduu bir blgede yryorsunuz. leride talarn arasnda duran bir nesne gryorsunuz ve kafanzdan urada duran ve ylana benzeyen nesne aslnda bir dal paras gibi bir dnce geiyor. Byle bir durumda, sahip olduunuz bu deneyimsel inancn doru veya yanl olmasnn sizin iin ok fazla fark yaratmayacan syleyemezsiniz. Zihnimizde oluan dnce veya inanlarn doruluu bizim iin nemlidir. Eer inanlarmzn ou yanl olsayd yaam bizim iin olduka skntl bir hle gelebilirdi.
Genel bir anlamda bakldnda, insanlarn sahip olduklar deneyimsel inanlarn yanltan ziyade doruya yneldii iddia edilebilir.
156
Epistemoloji
Dahas, dorunun bunun dnda baka trl bir deeri olduu da dnlebilir. Birinci nitede bilginin yararlar dnda bir z deerinin olduundan bahsetmitik. Buna paralel bir dnce doru iin de dile getirilebilir. nsanlar, btn yararlarndan ve getirebilecei avantajlardan bamsz olarak, doruyu kendisi iin isteyebilirler. lk nitedeki rnei (Matrix filminin senaryosunu) anmsarsak, deneyimlediimiz dnya ne kadar ekici olursa olsun, eer biz gerekte laboratuvarda tutulan ve elektronik uyarmlar sonucu dnyada yaad izlenimine kaplan beyinlersek, oumuz bu durumu bilmeyi ve ac gerekle yzlemeyi tercih ederdik. Hibir yarar olmad durumlarda bile iin dorusunu renmek bizim arzu ettiimiz bir durumdur.
TEMEL DORULUK KURAMLARI

Doruluk konusunda bu n saptamalar yaptktan sonra, felsefede n plana km ve ska tartlm olan doruluk kuramlarndan bazlarn aklayp tartacaz. Doruluk kuramlar nermesel dorunun ne olduunu veya felsefi anlamda nasl olutuunu aydnlatmay hedefler. Bu olduka nemli bir ilevdir nk daha nce de ifade ettiimiz gibi, bir kavramn insanlar tarafndan yaygn bir ekilde kullanlmas o kavramn ne olduunun ve nasl olutuunun iyi anlaldn gstermez. rnein, insanlar zgrlk, adalet veya varlk kavramlarn gnlk yaamda yerli yerinde kullansalar da, sz konusu kavramlar tam olarak ve tm incelikleriyle anlalmayabilir. O yzden, felsefecilerin inceledii dier nemli kavramlarda olduu gibi, dorunun yapsnn veya doasnn da felsefi yntemlerle aklanmas yararl olabilir. Bu hedefe ynelik olarak, felsefe tarihinde dnrler Eski Yunandan bu yana eitli kuramlar retmiler ve dorunun ardndaki gizemi zmeye almlardr. Aadaki blmlerde, bu kuramsal giriimlerin en nde gelen rneklerini greceiz. Doruluk kuramlarn sergilerken, A. Tarskinin anlambilimsel kuram gibi tarihsel adan ok nemli ve teknik incelikler barndran baz grlerin de incelenmesi gerekir. Ancak biz bu kitapta daha odakl bir sunumu tercih ettiimiz iin belli kuramlarn irdelenmesini darda brakacaz. Bu nitede drt temel doruluk kuramndan bahsedeceiz. Bu kuramlardan zellikle ilk ikisi karlk ve badam grleri zerinde daha fazla zaman harcayaz.
Karlk Kuram
Doruluk kuramlar iinde en bilineni karlk kuramdr. Bu gr iin Trkede bazen rtme kuram ve uygunluk kuram deyimleri de kullanlr. Biz burada ngilizcedeki correspondence theory of truth deyiminin ieriiyle uyumlu olacak ekilde dorunun karlk kuram deyimini tercih edeceiz. Adndan da anlalaca gibi, karlk kuram, doruluun iki unsurun birbirine uygun dmesi, rtmesi veya birisinin dierine karlk gelmesi sonucu ortaya ktn ne srer. Burada sz konusu olan unsurlarn ne olduu konusunda farkl yaklamlar ortaya kmtr. Doruluun ortaya kmas iin hangi iki unsurun uyum iinde olmas gerektii sorusuna verilen yantlar arasnda, nesne-zne, idea-gereklik, dildnya ve nerme-olgu saylabilir. Bu ikiliklerin ortak noktalarn saptamak zor deildir. Doruluk ilikisinin bir tarafnda zneye veya znellie ait olan eyler (zihin, bilisellik, dnce, idea, inan, cmle, nerme, dil), dier tarafnda ise nesneye veya nesnellie ait olan unsurlar (nesneler, gereklik, varlk, olgu) yer alr. O hlde bizim inan ve cmle gibi nermesel unsurlarmzn doru olmasnn nede-
Karlk kuramna gre, dorunun ortaya kmas, zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gibi nesnel unsurlarn birbirine uymas veya karlk gelmesi sonucu gerekleir.
157
ni, bu unsurlarn gerekliin unsurlarna karlk gelmesidir. Eer bir nermesel unsur gerekliin unsurlarna karlk gelmezse, onlarla uygunluk iinde deilse, o nermesel unsur iin yanl dememiz gerekir. Felsefe tarihinde geriye giderek bu konunun nasl gndeme getirildiini ksaca inceleyelim. Her ne kadar Aristoteles Bat Felsefesinde doruluk konusunu gndeme getiren ilk dnr olmasa da, onun doruluk tanm daha sonra gelen felsefecilere hem esin kayna olmu hem de epeyce tartmaya yol amtr. Aristotelesin Metafizik (1011b25) kitabnda sayl ksmnda verdii tanm udur: Olmayann olduunu sylemek ya da olann olmadn sylemek yanl, olann olduunu ya da olmayann olmadn sylemek dorudur. Aristotelesin sunduu bu tanmn bir karlk kuram oluturup oluturmayaca tartmaya olduka aktr. Grne gre Aristoteles, doru kavramn, sylenenlerin olanlara uygunluu eklinde tanmlamaktadr. Ancak bu ifadenin, karlk gelme ilikisinin unsurlarn yeteri kadar net bir tarzda ortaya koymad sylenebilir. Daha ak dersek, bu tanmda hem sylenebilir olan eylerin hem de olanlar snfna giren eylerin tam olarak ne olduu belli deildir. Bununla birlikte, olanlarn, dnyada meydana gelen olaylar veya durumlar olduunu dnmek aklc grnmektedir. Bu durumda, yukardaki tanmn ne demek istediini rnekler yoluyla aklayabiliriz. Eer ben imenlerin mavi olduunu sylersem, gereklik iinde olan durumu (yani, imenlerin yeil renkli olduunu) sylememi olurum. Baka bir deyile yanl dile getirmi olurum. Tersine, muzun sar renkli olduunu sylemek gerekten olan dile getirmek olduu iin doru olur. Aristotelesten yzyllar sonra yaayan ve savunduu felsefi grlerin temel yaps itibaryla Aristotelesi byk oranda izleyen Aquinolu Aziz Thomas (12251274) veya yaygn olarak bilinen adyla Thomas Aquinas doruluu u szlerle tanmlamtr: Veritas est adaequatio rei et intellectus (Doruluk var olan eylerle zihnin uygun olmasdr). Bu tanmn orjinal olarak Thomas Aquinasa ait olup olmad biraz tartmaldr ama, her durumda, sz konusu ifadenin karlk kuramnn felsefe sahnesinde net bir ekilde ortaya k noktas olarak kabul edildii sylenebilir. Buna karn, Thomas Aquinasn tanmnn baz belirsizlikler ierdiini de belirtmemiz gerekiyor. rnein, var olan eyler ve zihin kavramlar, karlk ilikisi balamnda, tam olarak nasl anlalmaldr? Bu gibi sorularn teknik ayrntlaryla yant bulabilmesi, 19. yzyln ikinci yarsnda Aristoteles mantna alternatif bir mantn (yani bantlar mantnn) ortaya kmas ve bununla ilintili olarak yeni bir metafizik tasarmn ekillenmesi ile olanakl olmutur. Gnmzn revata olan karlk kuramlarna baktmzda da, bundan yz yl nce retilmi fikirlere ve ontolojik yaklamlara dayandklarn grrz. O yzden, buradaki tartmalarmzn iyi anlalabilmesi asndan, 19. yzyln sonunda ve 20. yzyln banda zellikle zmleyici felsefede ortaya kan metafizik tasarm biraz aklamamz ve bunun doru ile ilintisini sergilememiz yararl olacaktr. Alg epistemolojisinden sz ederken, J. Searlen gereki bir felsefeci olduunu belirtmitik. Gerekilik, en genel anlamyla, zihnimizin gereklii yaratmadn ve zihnimizin dnda gerek bir varlk alannn (rnein, fiziksel nesnelerin) bulunduunu savlayan akmdr. Bundan yz yl kadar nce yaam olan B. Russell, G. E. Moore ve L. Wittgenstein gibi felsefeciler gereki bir metafizik gr dile getirmiler ve bu gr nermesel dorunun yaps konusunda da son derece etkili olmutur. Sz konusu metafizik gre Russelln verdii isim mantksal atomculuk olmutur. Russella gre, zihnimizin dndaki varlk alan olgusal bir yapda
158
Bertrand Russell (Rasl okunur) gibi felsefecilere gre, gereklik iindeki olgular varlk alannn yap talarn olutururlar. Bir olgu, fiziksel nesnelerin belli nitelikleri veya bantlar edinmeleri sonucu oluur.
Epistemoloji
Olguculuk, karlk gelme kuramlar iinde en iyi bilinen grtr. Olgucular, doru nermelerin nesnel olgulara karlk geldiini savlar.
olumutur. Bunu aklamadan nce olgu kavramn net bir ekilde tanmlayalm. Olgu, gereklik iinde var olan eylerin belli zellikler almalar veya belli ilikiler iinde bulunmalar sonucunda ortaya kan ve durumsal snrlar nesnel olarak belirlenmi olan oluumlara verilen isimdir. Olgular, Russell gibi felsefecilerin anlad ekliyle, temel unsurun katlmyla oluur: Nesneler, nitelikler ve bantlar. Bu sylediklerimizi imdi rneklerle aklamaya alalm. (1) Elimdeki elmann krmz olmas bir olgudur nk bu durum fiziksel bir nesnenin (yani, bir tikelin) bir nitelii (yani, bir tmeli) barndrmas sonucu olumutur. (2) Ben bahemdeki kavak aacyla am aac arasnda durduum zaman bir olgu meydana gelmektedir nk bu durum nesneyi ve nesnel bir banty (mekn/mesafe) ieren bir dnyasal durumdur. (3) Eer bahemdeki kavak aac benimle am aac arasnda duruyorsa, bu durumda, bir nceki rneimizde geen nesneler ve bant aynen bulunmasna ramen baka bir olgu oluur. Bunun nedeni, sz konusu olgusal unsurlarn dnyada farkl bir ekilde bir araya gelmeleri ve farkl bir durum yaratmalardr. Kedimin paspasn zerinde olmas ve paspasn kedimin zerinde olmas da bu trden bir rnektir: Olgunun tikelleri (kedi ve paspas) ve bant (zerinde olmak) ayndr ancak aralarndaki iliki farkl bir ekilde kurulmutur. (4) Eer ben babamn iki buuk metre uzunluunda olma durumundan bahsedersem, dnyada u an var olan bir olgudan bahsetmi olmam. Ancak, olanakl baka bir evrende babam iki buuk metre uzunluunda olsayd o dnyada babamn iki buuk metre olmas bir olgu olurdu. (5) Mantksal olarak bakldnda, bileik olgulardan sz etmek olanakl grnmektedir. Karn beyaz ve souk olmas bileik bir olgudur ve dnyada yer ald sylenebilir. (6) Olgularn mant asndan, baz bileimler olanakszdr. Mavi ve uzun gibi iki nitelii veya Aye ve Ahmet gibi iki ayr nesneyi bir araya getirince bir olgu olumaz. Ayrca, rnein, bir tan hasta veya salkl olmas da anlaml bir bileim deildir. Baka bir deyile, olgularn olumas ancak nesnelerin uygun nitelik ve bantlarla bilemesi sonucu oluur. Felsefe kariyerinin balarnda bir tr mantksal atomculuu savunan Wittgensteinn (2008, blm 1.1) szleriyle dersek, bu gr dnyay olgularn toplam olarak kurgular, nesnelerin toplam olarak deil. Yukardaki paragrafta verilen (3) rnekte belirttiimiz gibi, nesneleri, nitelikleri ve bantlar farkl bir ekilde bir araya getirdiimizde farkl bir dnya ortaya kar. O hlde mantksal atomculuun yapt en nemli felsefi hamle, nesneler ontolojisinden veya Aristotelesden bu yana felsefede etkisini gsteren tzler ontolojisinden olgular ontolojisine gei yapmaktr. Bunun epistemoloji asndan neden nemli olduunu anlamak da zor deildir. Gereklii olgular temelinde tasarlayan byle bir ontoloji, nermesel bilginin hedefini de belirlemi olmaktadr. nermesel bilgi, dnyadaki olgularn bilgisidir. Olgular metafizii, veya ksaca olguculuk, bir yandan Aristotelesin ve Thomas Aquinasn doruluk tanmlarnda yer alan olanlar veya var olan eyler deyimlerine net bir aklama getirmekte ve bylece ontolojik tabloyu daha ak klmakta, te yandan da, epistemolojik adan, nermesel bilginin neyi hedeflediini ak bir ekilde sergilemektedir. Dnya olgulardan oluuyorsa, nermesel bilgi bu olgular doru temsil etme hedefine ynelme durumundadr. imdi bu trden bir olgular metafiziinin, yani olguculuun, neden bir karlk kuram olduunu aklayabiliriz. Karlk kuramlarna gre, doru, zneye veya sylemsellie ait olan bir unsurun nesneye veya gereklie ait unsurlara karlk gelmesi veya onlara uygun olmas ile gerekleir. Olguculuk gr, bu nesnel usurlarn dnyadaki olgular olduunu syler. Ancak bu noktadan sonra, olguculu-
159
u savunan felsefeciler arasnda dorunun zne tarafnda neyin durduuna ilikin bir tartma balar. Bu tartmada, baz dnrler zihinsel durumlarn (rnein, inanlarn) olgulara karlk geldiini, bazlar szel olarak dile getirilen iddialarn olgulara karlk geldiini ve bazlar da nermelerin olgulara karlk geldiini savlamlardr. Hangi unsurlarn nesnel olgulara karlk geldii tartmas bu kitabn kapsam alannn dnda kalyor. Biz yukarda dile getirdiimiz baz nemli grleri zetleyerek bu blm noktalayacaz. Karlk kuramn savunan felsefeciler genellikle dorunun zihinsel durumlarn veya nermelerin gereklie veya varlk alanna karlk gelmeleri, onlara uymalar sonucu ktn savunurlar. Karlk kuramnda sz geen gereklik veya varlk konusunda en ayrntl felsefi aklamalar olgucu dnrlerden gelmitir. Olgucular, olgular ontolojik yap talar olarak almlar, olgunun unsurlarn aklamlar ve bylece dnyann varlksal yapsna ilikin metafizik bir tablo sunmulardr. Bu tablodaki olgular znelerden bamsz bir ekilde var olan eyler olarak anlaldndan dolay, olguculuun gereki bir gr olduunu da syleyebiliriz. Saduyuya uygun bir gr olduu sklkla dile getirilen karlk kuramn cazip klan ynSIRA SZDE lerin neler olabileceini kendi kelimelerinizle ifade etmeye aln. Bu altrma sizi karlk kuramna kar retilen grleri anlama ynnde de hazrlayacaktr.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badam Kuram
Geleneksel doruluk grleri incelendiinde, karlk kuramnnOen U S R byk rakibinin badamclk olduu grlr. Badamclk F. H. Bradley ve B. Blanshard gibi dnrlerce savunulmu nemli bir felsefi grtr. Bu nitede badamc DKKAT doruluk kuramn irdeleyeceiz. Daha sonra, epistemolojik gerekelendirme nitesine geldiimizde, badamcln kant ve gereke boyutunu tartacaz. SIRA SZDE Badam kelimesi Trkede ska kullanlan bir deyim deildir. O yzden, bu deyimi net bir ekilde aklayarak tartmamza balayalm. Badam ile mantksal tutarllk birbirine olduka yakn kavramlardr, ancak aralarnda nemli bir AMALARIMIZ felsefi fark vardr. Eer bir nerme kmesi aralarnda eliki sergilemiyorlarsa bu kme tutarldr. u nermeyi gz nne alalm: KME-1: {Tavuklar suda yzemezler, Knal bir tavuktur, Knal suda ok iyi yzer} Eer bir arkadanz Knal adndaki tavuk konusunda bu nermeyi pe pee sylerse, onun tutarsz konutuunu syleyebilirsiniz. imdi baka bir kmeye bakalm.
NTERNET TELEVZYON K T A P
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
KME-2: {Tavuklar suda yzemezler, Benim kpeim suda yzebilir, Bugn deniz suyu ok souk} Eer arkadanz KME-2deki nermeleri pe pee sylerse, dediklerini tahminen biraz tuhaf ve alakasz bulursunuz ancak elikili konutuunu dnmezsiniz. KME-2deki nermeler birbirlerine aykr bir iddiada bulunmadklar iin elimezler ve tutarszlk sergilemezler.
160
Epistemoloji
Badamn ortaya kmas iin, ortada bir tutarszln veya elikinin olmamas yetmez. Badam olan bir kmenin elemanlarnn birbirlerini ieriksel olarak az ok desteklemesi beklenir. yle bir kmeyi gz nne alalm. KME-3: {Tavuklar bedensel olarak umaya uygun deillerdir, Tarihsel kaytlarda uan tavuklara ilikin bir bilgi yoktur, Bahemdeki tavuklarn kanat rpma hareketleri hibir zaman uma ile sonulanmamtr} KME-3teki nermeler birbiriyle elimemektedir ve bu anlamda KME-3 iin tutarldr diyebiliriz. Ancak bu zellikler KME-2 iin de geerlidir. KME-3n KME-2den fark, KME-3teki nermelerin ieriksel olarak birbirlerini desteklemesi, birbirlerinin doru olma olasln ykseltmeleridir. KME-3teki yarglar yalnzca mantksal olarak tutarl deildir; bu yarg ayn zamanda iyi bir ieriksel balant veya badam sergilemektedirler. Badam kavramnn felsefi anlam budur. imdi bir doruluk kuram olarak badamcl genel hatlaryla inceleyelim. Badamcla gre, belli bir inancn veya nermenin doru olmas onun dier inanlarla veya nermelerle badamasna, onlara uymasna baldr. Badamc doruluk kuram, nermelerin doru deeri kazanabilmesi iin onlarn zihinden bamsz bir gereklie (veya olguculuk asndan bakarsak, gereklik iindeki olgulara) karlk gelmesi gerektiini ileri sren karlk kuramnn hatal bir felsefi gre dayandn ne srer. Badamcla gre bu hatann temel nedeni, karlk kuramnn olgucu veya, daha genel olarak dersek, gereki bir varlk tasarmna dayanmasdr. Felsefe tarihinde ok ses getirmi olan bu nemli itiraz imdi daha ayrntl olarak irdeleyelim. lk olarak belirtmemiz gereken konu, badamcln karlk kuramna gre daha yakn alara ait bir dnce olduudur. Karlk kuram daha dorusu, karlk kuramnn metafizik altyaps belli belirsiz de olsa Platon ve Aristotelesin fikirlerinde buluna bilir. Buna karn, badamc kuramn ana fikrinin ortaya kmas Modern ada gereklemitir. Karlk kuram, belki de Eski Yunandan gelen alkanlklarla, nermesel doru bantsnn bir ucunda gerekliin kendisinin ya da znel olmayan nesnel unsurlarn bulunduunu ne srer. Badamc doruluk kuram ise bu tr bir nesnelci yaklamn ok byk bir sorun ierdiini iddia eder. Bu sorunun ne olduunu anlamak iin 5. nitede bahsettiimiz Berkeleyin ideac (veya maddecilik kart) grn tekrar gndeme getirelim. Berkeleye gre, zihinden tamamen bamsz bir madde veya nesne dncesi kabul edilemez. Algladmz nesnelerin alglanmam (veya asl) hllerinin nasl olduunu kafamzda canlandramayz. Alg, ister istemez, kendisini alglanan nesneye katar. Maddesel dnyann nesnelerinin zihinden tamamen bamsz olduunu ilan edip, ardndan zihnimizi kullanarak o nesnelerin fiziksel olarak (yani, gerekten, kendi ilerinde) nasl olduklarndan sz etmek, Berkeleyci bir adan bakldnda, ok tutarl bir yaklam deildir. Eer zihnimizi kullanarak zihinsellikten etkilenmeden var olan maddesel bir gereklii aklamaya veya betimlemeye kalkarsak, madde dediimiz ey nesnelliini btnyle kaybetmez mi? Daha nemlisi, eer Berkeley haklysa, maddesel olan varlklar her tasarlaymzda zihinselliin iin iine girdiini ve maddesel olann epistemolojik anlamda elimizden katn kabul etmemiz gerekmez mi?
Badamcla gre; bir nermenin doru olmas iin o nermenin baka nermelerle badam iinde olmas gerekir.
161
Badamc gre gre; karlk kuramn savunanlar doru kavramn bir ynyle ar lde nesnelletirmektedir. Badamclarn eletirdii temel nokta, karlk kuramclarnn doru nermeleri doru klan gereklii zihinden btnyle bamsz olarak tasarlamalardr.
Ontolojik ve epistemolojik boyutlarda gerekleen bu tartmann nermesel doru konusunda kendisini nasl gstereceini tahmin etmek zor deildir. Karlk kuram, doruluk bantsnn nesnel ucunu insanlardan ve onlarn zihinlerinden bamsz bir alan olarak tasarlar. Karlk kuramna gre; talara, yldzlara ve karncalara ilikin olgularn var olmas bizim zihnimize, bilgimize, dilimize veya kavramlarmza bal deildir. nsanlar bu evrende yok olsa bile talar belli ekillerde olacak, her yldz uzayn belli bir noktasnda yer kaplayacak ve karncalar yuvalarna yiyecek tayacaktr. Bu olgular gereklik iinde yer alrlar; sylemsellik ve zihinsellik bu trden olgular var veya yok etmez. Bizim deneyimsel nermelerimiz ite byle bir gereklie karlk gelerek doru olabilirler. Ancak, badamc dnrlere gre bu basit saptamalar ciddi bir sorun barndrmaktadr. Badamclara gre; bir nermenin gerekliin nesnel ve maddesel unsurlarna karlk gelmesi kabul edilemez bir dncedir. Bize olgu olarak grnen eyler, nemli bir anlamda, bizim olgularmz olmak, yani zihinsellikten ve sylemsellikten nasibini almak zorundadrlar. Biz ne kadar tersini dnme eilimi gsterirsek gsterelim, olgular inan sistemimizin izlerini tar. (Bu fikrin I. Kantn metafizik kart grleriyle ne kadar byk bir ortaklk tadn da gzlemleyebiliriz.) Baka bir deyile, badamsal ilikiler ve sylemsellik dnyada olgu olarak aldmz unsurlarn da iinde yer almak durumundadr. Bahemizdeki karncalara veya gkyzndeki Kutup Yldzna dair doru eyler sylediimizde, o doru nermeler kavramlarn kirletmedii bir gereklik alanndan bahsediyor olmazlar. Nihayetinde, karnca ve yldz bizim kavram ve inan sistemlerimizin paralar deil midir? te bu durum, dorunun ortaya kmasnda inanlarn oluturduu kavramsal sistemden ve bilgisel adan kurtulmann olanaksz olduunu gsterir. O hlde, badamclara gre, nermesel doruluk nasl oluur? Badamclarn buna verdii yant, Berkeleyin bir idea yalnzca ideaya benzeyebilir fikriyle nemli benzerlikler gsterir. Badamc felsefeciler, bir nermenin doru deeri kazanmasnn dier nermelerle badam iinde olmasyla olanakl olduunu savlar. nermelerin doruluu iin zihinlerden ve sylemsellikten bamsz nesnel olgulara veya benzeri metafiziksel kavramlara gnderme yapmamza gerek yoktur. Doru bir nerme, badam yksek bir nermeler sisteminin bir paras olduu iin dorudur. Baka bir deyile, doruluk ancak zihinselliin, dncenin veya dilsel yaplarn varlnda ve onlarn erevesinde anlalabilir. Bir nermenin badam sonucu doru deeri kazanmas fikri ilk bakta tuhaf grnebilir. Bunun temel bir nedeni, karlk kuramnn saduyuya olduka uygun bir gr sunmasdr. Dorunun ortaya kmas iin nesnel dnyann unsurlarna gereksinim olduu dncesi hem saduyusal anlamda ekicidir hem de pek ok felsefeciye olduka mantkl gelmektedir. Ancak buna yant olarak, karlk kuramnn da metafizik ynlerinden dolay baz nemli felsefi zorluklar olduuna iaret edilebilir. Badamcln pheli grnmesinin baka bir nedeni ise, bir sistem iinde badam sergilemenin doru zelliinin ortaya kmas iin yeterli olmad ynndeki sezgidir. Diyelim ki, bir kiinin son derece uuk kak, hayal rn olan bir inan sistemi var. Belli bir nerme bylesi bir sistemle tutarllk iinde olursa biz o nermeyi doru mu kabul edeceiz? Bu itiraza verilecek yant, ncelikle, badam kavramnn tutarllktan ok daha fazlasn ierdiidir. Yukarda da akladmz gibi, badam gsteren bir kmenin elemanlar birbirlerinin doruluk olasln ykseltirler. Burada kaydedilmesi gereken bir nokta da udur: Badamsal yapda olan bir inan sisteminin iinde farkl yaplarda veya trlerde nermeler bulunur. Bunlarn bir ksm, algsal yapda deilken (rnein, Maya uy-
162
Epistemoloji
garl Avrupal igalciler tarafndan yok edildi, Bu ylki enflasyon oran geen ylkinden daha dk), bazlar algsal niteliktedir (rnein, u anda nmde duran bir sincap gryorum). Algsal ya da gzlemsel olarak ak olan badamsal bir sistem, bu anlamda, kolay kolay masals veya rastgele bir zemine doru kayamaz. Unutulmamaldr ki, badam kavram znel veya keyfi gibi bir anlama gelmemektedir. Badamcln tezi, dorunun yalnzca sylemin, zihinsel durumlarn, dilin ve nermelerin alannda ortaya kabileceidir. Olumsuzlama ile ifade edersek, zihinden bamsz gereklik doruluk bantlarna dorudan katlamaz. Badamcln tezini baka bir adan yle yorumlayabiliriz: Her ne kadar karlk kuram doruluun maddesel veya nesnel dnyadan kaynaklandn ne srse de, maddi dnyann nermeleri nasl doru yapt ak deildir. Karlk kuramn savunan olgucular (yani, gerekiler) nermelerimizin olgusal karlklarnn nesnel dnyada olduuna inanrlar. Ancak bu konu tartmaya ak grnmektedir. Temelde dilsel bir unsur olduunu syleyebileceimiz nermeler, dilsellikle hibir ilgisi olmayan nesnel gereklie veya olgulara nasl karlk gelir veya uygunluk gsterir? Eer bu konuda kuramsal bir sknt olduu kabul edilirse, karlk kuramnn ilk bata grnd kadar gl bir gr olmad ve badamclk kuramnn nemli bir noktaya iaret ettii de dnlebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badamcln, karlk kuramna neden olduka kkten bir kuramsal saldr olduu koSIRA SZDE nusunda kendi fikirlerinizi retin. Badamclk asndan bakldnda, dorunun karlk kuramnn en nemli kuramsal zayflnn ne olabilecei konusunda grnz beDNELM lirtin.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
ada doruluk kuramlar arasnda gereksizlik kuram nemli bir yer tutar. Bu kuram (ngilizce adyla redundance) iin Trkede fazlalk ve tarlk adlar DKK T da kullanlmtr. AFrank Ramsey ve Peter Strawson gibi 20. yzyl dnrleri tarafndan savunulmu olan gereksizlik kuramnn dier kuramlardan en byk fark, doru konusunda yeni bir seenek sunmaktansa, dorunun gereksiz bir niteleSIRA SZDE me olduunda srar etmesidir. Bu gr erevesinde gerekletirilen mantksal almalarn teknik ayrntlarAMALARIMIZ na girmeden gereksizlik kuramnn ana fikrini ve bu grn neden savunucularna aklc grndn aklayalm. Gereksizlik kuramna gre, doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhangi bir katks yoktur. Bir nermenin dile getirK T A yarg iin dorudur dediimiz zaman o dnceye bir katk dii dnce veya P yapm olmayz. rnek vermek gerekirse, P1 gibi bir nerme alalm: P1: L E V Z Y O N adet erik aac vardr. T E Bahemde Bu nermeyi iinde doru deyimi geen P2 ile karlatralm:
GereksizlikR Kuram S O U
TELEVZYON
NTERNET
Gereksizlik kuramn savunan dnrlere gre, doru yklemi fazladan bir bilgi iermez. Bir nermeyi dile getirmekle onun doru olduunu sylemek arasnda bir fark yoktur.
TERNET P2:NBahemde adet erik aac vardr nermesi dorudur.
Gereksizlik kuramna gre P2deki doru eklentisi gereksizdir. Doru nitelemesi P2de ifade edilmek istenen fikre yeni bir ierik katmaz. yle de dnebiliriz: P1i bilen bir zne, P2yi de bildiinde deneyimsel bilgisinde bir art veya genileme olmaz. O hlde, bir yklem olarak dorunun gereksiz olduunu syleyebiliriz.
163
Yukarda sunduumuz dncelerin nda akla gelecek sorulardan biri, eer gereksizlik kuram temelde haklysa doru gibi nemli bir yklemin ve kavramn ne ie yaraddr. Gereksizlik grn savunanlarn bazlar bu soruya yant verirken dorunun doal diller kapsamnda nasl kullanldna dikkat ekmilerdir. Biz doru ve yanl nitelemelerini, dile getirilen nermeleri onaylama veya deilleme iin kullanrz. rnein, eer ben Bahemde adet erik aac vardr nermesini dile getirdiimde bir baka zne Doru! kelimesini syleyerek yant verirse, ben bunu bir onay olarak yorumlarm, ancak bu kelimeyi syleyenin yeni bir ey sylediini dnmem. Tersine, eer o kii Yanl! diyerek dediklerime tepki gsterirse, ben bunu sylediim yargya katlmama olarak anlarm. Doru ve yanl kavramlarnn gndelik dilsel balamlardaki bu trden kstl kullanmlar dnda bir ilevi yoktur. Burada not etmemiz gereken bir konu, gereksizlik grn savunan dnrlerin ounun, doru kavramnn felsefi olarak abartlmasndan rahatsz olduklardr. Karlk veya badamclk kuramn savunan felsefeciler dorunun bir yaps ya da en azndan deimez bir z olduunu varsayarlar. Baka bir deyile, tm doru nermeleri ortaklatran bir nitelik olduunu ve doruyu tanmlama, onun zn bulma abasnn nemli bir ilev olduunu dnrler. Gereksizlik grnn savunucular ise tam da bu noktaya kar karlar. Doruyu ciddiye alan felsefecilerin gereksizlik grne getirebilecekleri bir eletiri udur: Belli dilsel balamlarda, bir nermeden doru yklemini veya nitelemesini kaldrmann ok byk bir fark yarataca hatta doruyu kaldrmann olanaksz olduu durumlar dnebiliriz. Ustamn azndan kan her cmle dorudur gibi bir cmle yukarda verdiimiz P2ye benzememektedir nk bu cmleden dorudur yklemini kaldrmamz olanaksz grnmektedir. Ancak gereksizlik grnn savunucularnn buna bir yant bulunmaktadr. Onlara gre, Ustamn azndan kan her cmle dorudur iddias mantksal olarak yle ifade edilebilir: Her x iddias iin znesi x iddiasnda bulunuyorsa, o hlde x. Elbette bu son belirttiimiz cmlenin Ustamn azndan kan her cmle dorudur iddiasna elenik olup olmayaca, felsefeciler arasnda bir tartma konusudur.
Pragmaclk
Pragmaclk 19. yzyln sonlarndan itibaren felsefe sahnesinde yer alm ve dnce tarihinde derin bir iz brakmtr. Pragmaclk deyiminin ngilizce orjinali pragmatismdir. Deyimin Yunanca kklerine indiimizde ise, pratiklik, somut ilevler, eylem gibi anlamlarla karlarz. Trkede bazen bu akm iin eylemcilik deyimi de kullanlr. Ancak eylem kavram Trkeye farkl anlamlarla yerletii iin bu deyim yanltc olma riski tamaktadr. Bu blmde pragmacln doruluk ile ilgili tezlerini inceleyeceiz. Pragmac bir perspektiften bakarsak, geleneksel karlk kuram gereklii kavramaya alan zneleri temelde edilgen bir konumda tasarlamaktadr. Bu geleneksel (gereki) yaklama gre, insanlarn alglayaca ve kavrayaca gereklik insanlarn yaratt bir varlk alan deildir. Bilmek, esas itibaryla, nesnel gereklii zihne veya dile kopyalamaktr. Nesneler zneleri etkiler ancak bilgisel srelerde znelerin nesne zerinde bir etkisi olamaz. Bu geleneksel gereki gre ilk ciddi tepki, daha nce de belirttiimiz gibi, Kanttan gelmitir. Ancak Kant, itirazlarn temelde usu ve bilisel bir zeminde sunmutur. Her ne kadar pragmaclk da gereki metafizie kar bir akm olarak ortaya km olsa da, pragmac gr-
164
Epistemoloji
William James pragmac doruluk kuramnn en nde gelen savunucusu olmutur. Jamese gre, doruluk soyut bir kavram veya bant deildir. Doruluk kavram, eylemlerden, faydadan ve somut sonulardan bamsz olamaz.
n hareket noktas daha farkl olmutur. Pragmacln byk dnrleri arasnda Charles Sanders Peirce, William James ve John Deweyi sayabiliriz. Bu pragmac dnrlere gre, bizim bir nermenin veya yargnn doruluundan sz etmemiz, yaadmz dnya iinde gerekletirdiimiz eylemlerden, nesneleri anlama ve dntrme yetilerimizden kopuk olamaz. Deneyimsel bir nermenin doru veya yanl olduu sav, nerme ve gereklik arasnda oluan gizemli bir felsefi (varlksal, anlambilimsel) ba yoluyla deil, o nermenin insanlarca deneyimlenebilecek sonular, belirtileri ve etkileri aracl ile geerlilik kazanr. Bilgi adn verdiimiz zihinsel durum ve doru adn verdiimiz nitelik, doa ve toplum iinde eylemde ya da ilevde bulunan insanlarn ilgileri ve beklentileri tarafndan belirlenir ve ekillendirilir. Her ne kadar pragmacln kurucusu Peirce olsa da, doru kavram konusunda en ilgin pragmac (ve, genel anlamda, gerekilik kart) fikirleri W. James sunmutur. Baz yorumcularn da fark ettii gibi, Jamesin dorulua ilikin syledikleri yer yer tutarszlk gstermektedir. O yzden, Jamesin gr bazen kkten pragmaclk bazen de lml gerekilik eklinde yorumlanmtr. Jamese gre, nermesel doru konusunda karlk kuramclarnn yapt en byk hata, doru kavramn ar lde nesnelletirmek ve bylece onun gerek insanlarla ve eylemlerle olan ilikisini gzden karmaktr. Doruluk, nermeler ile gerekliin unsurlar arasnda kendiliinden kurulan duraan bir metafizik bant deildir. Tam tersine, insanlarn dnyayla olan alveriinin her aamasnda ortaya kan ve insanlarn eylemlerinden etkilenen bir olgudur. Jamese gre doru ayn zenginlik veya devlet gibi insanlarn rettii, insanlarn dnyasna ait olan bir eydir. Jamesin doruluk konusunda verdii tanmlar, karlk kuramnn sunduu metafiziin tam tersi yndedir. Jamese gre, doru inanlar ile inanmamzn faydal olaca inanlar arasnda kesin bir izgi izmek olanakszdr. Jamesin Pragmaclk adl kitabnda verdii bir betimlemeye gre, doru inanlar bizim benimsediimiz, geerliliini gsterdiimiz, desteklediimiz ve onaylayabildiklerimizdir. Baka bir deyile, doru, bizim pratikte i grmeyen, fayda getirmeyen, gvenilir veya tutarl olmayan ve eyleme dkldnde bize aykr gelen eylerin tersine karlk gelen kavrama verdiimiz bir addr. Doru, gnlk eylemlerimizin iinde ortaya kan ve felsefi ynden ok da abartlmamas gereken bir soyutlamadr. Kendisinden beklenenin aksine, James karlk kuramnn genel ifadesine itiraz etmemektedir. Onun kesin bir ekilde kar kt ey, bu tanmn arkasndaki gereki varsaymlardr. Pragmac gre gre, doruluk ve karlk ancak bireylerin eylemlerinin sonular yoluyla anlalabilir. Yaayan insanlarla ve onlarn eylemleriyle ilintilendirilmeyen karlklar ii bo felsefi soyutlamalar olmaktan teye gidemeyecektir. James bu konuda u ilgin rnei verir. Zihnimizdeki duvar saati imgesinin duvarda gerekten asl olan saatin bir kopyas olduunu ve ona uyduunu varsayalm. Sormamz gereken soru udur: Buradaki kopyalama, uyma veya karlk tam olarak ne anlama gelir? Yalnzca saatin grntsnn zihnimde belirmesi veya yalnzca saatin duvarda asl olduu olgusunu zihinsel olarak temsil etmem benim nermesel doruya ulamam veya bilgilenmem iin yeterli midir? Saatin almasna ilikin deneyimlenebilecek unsurlarn (rnein, saatin zaman gstermesi, iindeki yaylarn esneyebilme zellii, vb.) bylesi bir kopyalamann iinde nereye oturduu aka belirtilmedii srece, zihin ve nesne arasndaki rtmeler ya da uyumalar ciddi bir felsefi aklama sunma anlamnda yetersiz kalacaktr. Gereki bir felsefecinin ilgilendii konu, bir nerme ve nesnel
165
gereklik arasndaki varlksal/bilgisel ilikidir. Ve bu iliki soyut bir bantdr. Jamese gre ise, eer olgu-nerme uyumas sonucunda bir doru bants oluuyor ancak bu dorunun insanlarn pratik yaamlarn etkileyecek herhangi bir sonucu olmuyorsa, o dorunun varlndan bahsetmek anlamszdr. Elbette burada Jamesin kastettii etki, fayda ve sonu, znel veya benmerkezci bir ekilde anlalmamaldr. Pragmac gr biraz yzeysel bir ekilde yorumlayan baz dnrler, James gibi felsefecilerin doru kavram ile kiiye faydas dokunan, ksa vadede i gren, yaam kolaylatran gibi kavramlar bir tuttuklarn sanmlardr. Oysa Jamesin kastettii bu trden basit ve ocuksu bir tasarm deildir. James, insanlarn yaam iinde gerekletirdii eylerin dorunun zeminini hazrladn savlamaktadr. Farkl bir tarzda ifade edersek, James, insandan bamsz gerekliin dorular ontolojik bir ekilde oluturup evrene datmasnn olanaksz ve hatta anlamsz olduunu sylemektedir. Aalar ve talar elbette biz olmadan da var olacaktr; ancak aalara ve talara ilikin doru olarak sralayabileceimiz her ey aslnda o nesnelerin bizi etkileyen, bizim anlayabileceimiz ve zerinde eylemler yapabileceimiz ynlerini iermek durumundadr. O hlde, Jamesin pragmac grlerinden karmamz gereken en nemli derslerden biri u ekilde ifade edilebilir: inde yaadmz dnyada insanlar olmasayd, doruluk bantlar ya da doruluk nitelii de olmayacakt. Ancak bu James iin insanlarn yokluunda zihinden bamsz gerekliin olmayaca anlamna gelmemektedir. Baka bir deyile, James kesinlikle Berkeleyci bir ideacl savunuyor deildir. Onun vurgulamaya alt konu, dorularn yapm sz konusu olduu srece bizi ilgilendiren varlk alannn yalnzca insann deneyimine ve eylemine alan gereklik kesitleri olduudur. James, doru nermeler balamnda, geleneksel karlk kuramn ve onun varsayd varlksal gereki bak aka reddeder. Ona gre, zihinsel veya znel olanla nesnel olan arasnda gerekten bir rtm veya karlk bants var ise, bu bant ancak deneyim iinde ve etkileri gzlemlenebilecek bir ekilde olmaldr. Karlk yoluyla ortaya kan dorular yalnzca insann kavrayabilecei ve etkileim iinde olduu bir dnya iinde anlam kazanabilir. Baka bir deyile, zihinsel olann zihinden tamamen bamsz olan kopyalamas ii bo bir felsefi tasarmdr. Pragmac grn tezlerine son nitede tekrar dneceiz ve bu akmn gnmz felsefesini ve zellikle epistemoloji alann nasl etkilediini daha yakndan irdeleyeceiz. William Jamesin grnn zaman zaman birbiriyle elien iddialar barndrd yorumSIRA SZDE cular tarafndan dile getirilmitir. Bu elikili grnen unsurlar kendi kelimelerinizle ifade edin ve Jamesin fikirlerinin nasl tutarl bir hle getirilebilecei konusunda fikirler DNELM retin.
William James, insanlarn ve onlarn eylemlerinin yokluunda dorunun olamayacan ne srer. Ancak bu fikir, bizim fiziksel gereklii yaratmakta olduumuz anlamna gelmez.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DORULUK KURAMLARININ DEERLENDRMES

Bu nitede drt temel doruluk kuram inceledik. Bu drt kuramdan en bilineni DKKAT ve felsefeciler arasnda en tartlm olan karlk kuramdr. lgin bir ekilde, dier kuramn esas itibaryla karlk kuramn hedef alarak ortaya kt syleneSIRA SZDE bilir. Ald eletiriler karsnda karlk grnn kuramsal ekiciliini yitirmi olduunu sylemek zor olsa da, bu gr benimseyen dnrler rakiplerinin ynelttii ar eletirlerin nda belli dnler vermi ve dier grn belli fiAMALARIMIZ kirlerini kabul etmilerdir. Bu durum zellikle 1980lerden bu yana retilen karlk kuramlarnda kendisini gstermektedir. rnein, gnmzde pek ok gerekK T A P
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
166
Epistemoloji
i felsefeci olgu kavramna insandan, zihinden, eylemden bamsz olan gerekliin unsuru eklinde yaklamay brakmakta ve olgular yaadmz ve kavradmz dnyada gerekleen durumlar eklinde anlamaktadr. Yukarda akladmz kuramlarn bazlarnn birbirine benzer ynler tad hemen fark edilecektir. rnein, pragmacln geleneksel karlk kuramn reddetmesi sonucu badamcla yaklat dnlebilir. Yukarda da akladmz gibi, badamclk, nermelerin zihinden bamsz bir gerekliin kopyalanmas yoluyla deil, bir sistem iinde birbirleriyle badamalar ve birbirlerini desteklemeleri sonucunda doru deeri aldn savunur. James de Pragmaclk kitabnda doru deyiminin eski deneyimlerimizin yenilerle bir araya getirilmesi ve birletirilmesi dnda bir anlam tamadn sylemektedir. Karlk kuramnn en temel iddias ile elien ve bir btn iinde badam dncesini n plana karan bu fikrin Jamesi bir badamc yapacan varsaymak ilk bakta akla uygun grlebilir. Ancak bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Jamesin burada kastettii, inanlarn veya nermelerin soyut nesneler olarak badam sergilemesi deil, eski ve yeni deneyimlerin akp birbirlerini daha ileriye tamalardr. Dahas, bu durum soyut bir bantdan ok, bireylerin eylemleri iinde kimlik bulan ve btnyle devingen olan bir srece iaret etmektedir. Jamese gre, yeni dorular, eski dorular ile yeni deneyimlerin bir araya gelmeleri ve birbirlerini karlkl olarak deitirmeleriyle ortaya kar. Genel olarak dersek, pragmacln hem badamclktan hem de gereksizlik kuramndan en byk fark, doruluk bantlarn soyut zeminlerde deil, insanlarn eylemlerinde bulmaya almasdr. Kitabn sonraki nitelerinde, nermesel doru kavramnn epistemolojik tartmalarda nasl yer aldn sergileyecek ve son nitede de doru kavramna tekrar dnerek ada eletirel yaklamlarn doruluk konusunda ne srd baz kritik fikirleri tartacaz.
167
zet
A M A
nermesel dorunun felsefi nemini aklayabilmek. nceki nitelerde nerme ve nermesel doru kavramlarna ilikin temel baz aklamalar yapmtk. Bu nitede nermesel doru konusunu derinletirerek epistemoloji iin nemini gsterdik. nerme, bir cmlenin veya ifadenin dnsel ve (daha nemlisi) yargsal ierii olarak anlalabilir. Bu anlamda, nermeler doru veya yanl olmak zorundadr. nermesel doru kavramn incelediimizde ise, bu kavramn ontoloji, dil felsefesi ve epistemolojiyi yakndan ilgilendirdiini grrz. nermelerin doru deerini kazanmasnn dnyadaki durumlar ile ilgisinin bulunduu dnlr. Bizim deneyimsel inanlarmz da genellikle doruyu yakalama hedefi tar. nsanlar dnyaya ilikin inanlarnn yanl deil, doru olmasn arzularlar. Buna ek olarak, dorunun belli bir z deeri olduu da sylenebilir. Yalanlar ve yanlsamalar ieren bir yaam zevkli olsa bile insanlar genellikle Matrix filmine ilikin tartmalarmz anmsarsak doruyu hedefler ve doru bilgiye ulamay yelerler. Temel doruluk kuramlar olan karlk kuram, badam kuram gereksizlik kuram ve pragmaclk grlerini aklayabilmek. En nde gelen doruluk kuramlar karlk kuram, badam kuram, gereksizlik kuram ve pragmaclktr. Karlk kuramna gre, bir nermeyi doru yapan ey, nesnel ve zihinden bamsz gerekliktir. Karlk kuramnn en iyi bilinen rnei olguculuk grdr. Olgucular, dorunun ortaya kmas iin inanlar veya nermeler ile gereklik iindeki olgular arasnda bir uyum ya da karlk gelme durumunun olmas gerektiini dnrler. Bu saduyuya uygun gre nemli bir itiraz badamc felsefecilerden gelmitir. Badamclara gre, bir nermenin doru olabilmesi ancak badam olan bir kmenin veya sistemin bir paras olmakla olanakldr. Gereksizlik grne gre ise, doru son derece gereksiz bir niteleme veya yklemdir nk bir nermeyi dile getirmekle onun doru olduunu sylemek nihayetinde ayndr. Son olarak da, pragmac doruluk grne gre, do-
ru dediimiz kavram, soyut veya metafizik bir bant deil, eylemlerimizin sonucu ortaya kan, bizim dnyamza ait bir kavram olmak durumundadr. Baka bir deyile, insanlar eylemleri ile dorunun ortaya kmasn salarlar. nsan, doru kavram balamnda edilgen deil etkendir. Doruluk kuramlarn felsefi olarak deerlendirerek, bu grlerin gl ve zayf ynlerini aklayabilmek. Karlk kuram, tarihsel olarak derin bir gemie sahiptir ve saduyuya uygun grn ile de konu zerinde dnen insanlara hep ekici gelmitir. Karlk veya rtme dncesi, znel ve nesnel unsurlar bir araya getirme hedefi tar ve bu ynyle doruyu gereklikle ilintilendirme tr bir ilevi yerine getirdiini iddia eder. Ancak bu nitede incelediimiz dier grler, dorunun insanlardan bamsz, tmyle nesnel ve hatta metafizik bir boyutu olduu fikrine pheyle yaklamlardr. rnein, badamcla ve pragmacla gre, bir nermenin zihinden bamsz bir gereklik kesitine karlk gelme yoluyla doru deeri kazanmas olanakl deildir. Badamcla gre, bizim dilsel veya dnsel sistemlerimizin etkilemedii bir varlk alan dorunun olumas iini stlenemez. Pragmacla gre ise, gerek ve doru ancak insan eylemleri erevesinde anlaml hle gelir. Bu grler znel unsurlar vurgulamalar ile dikkat ekmitir. Ancak karlk kuramn savunan dnrler, nesnelliin doru iin nemli bir boyut olduunu ve dier grlerin bu boyutun hakkn tam olarak veremeyeceini savlamlardr. te yandan, her ne kadar temel yaklamlarn deitirmeseler de, karlk kuramclarnn da pragmac ve badamc eletirilerden belli dersler kardn ve grlerini ada gelimeler nda gzden geirdiklerini sylemeliyiz.
AM A
A M A
168
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte olduu konusunda, aadaki klardan hangisi sizce en doru seenei sunmaktadr? a. nermesel doru konusu felsefede mantk alan erevesinde incelenir. b. nermesel doru konusu felsefede metafizik alan erevesinde incelenir. c. nermesel doru, ok boyutlu bir sorunsal olmas nedeniyle, felsefede metafizik, dil felsefesi ve epistemoloji gibi alanlarn kapsamnda incelenir. d. nermesel doru, konunun doas gerei, esas olarak etik ve siyaset kuramlar kapsamnda incelenir. e. nermesel doru, konunun doas gerei, esas olarak gerekelendirme ve kant kuramlar kapsamnda incelenir. 2. Doru nerme kavramnn bilgi ve varlk aratrmalar asndan irdelenmeye deer bir konu olduunu savlayan bir felsefecinin temel bir gerekesi aadakilerden hangisi olamaz? a. Doal bir tr olan insann hayatta kalp trn devam ettirebilmesi asndan doru gzlemsel yarglara sahip olmak nemlidir. b. Dnyaya ilikin sahip olduumuz deneyimsel inanlarmzn esas hedefi doru nermelerdir. c. nermesel doru bilgisel gerekelendirme sreleri iin normatif bir ama oluturur. d. Felsefi bir adan bakldnda, doru nerme ve erdem kavramlar arasnda mantksal bir iliki olduu grlebilir. e. Doru, kendi z deerinden dolay nemli bir kavram olarak grlebilir. 3. Karlk kuramnn zn betimlemek iin tek bir deyim kullanmak gerekse, aadakilerden hangisi bu i iin uygun olmazd? a. Tutarllk b. Uyum c. rtme d. Uygunluk e. Uyuum 4. Aadakilerden hangisi olguculuk gr iin sylenebilir? a. Olguculua gre, nermesel doru iki fiziksel olgunun birbiriyle tutarllk gstermesi sonucu ortaya kar. b. nermesel doru konusu erevesinde, olguculuk kuram ve karlk kuram birbirine zt iki gr ifade eder. c. Olgucu ontolojiye gre, doru nermelere karlk gelen olgular insanlarn zihinsel durumlarnn yaratt hallerdir. d. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya kmas ancak nermelerin, inanlarn veya benzer znel unsurlarn birbirlerine karlk gelmeleri ile olanakldr. e. Olguculua gre, nermesel dorularn ortaya kmas nermelerin, inanlarn veya benzer znel unsurlarn gereklik iindeki olgulara karlk gelmeleri ile olanakldr. 5. Olgularn genel mantksal yaps dnlrse, aadakilerden hangisi yanltr? a. u anda okumakta olduunuz kitap gerekten olan bir olgudur. b. Yaayan her insann bir kalbinin olmas gerekten olan bir olgudur. c. Dnyann ay etrafnda dnmesi gerekte olmayan ancak olanakl bir evrende gerekleebilecek bir olgudur. d. Mavi kalemimin siyah kalemimin sanda olmas ile siyah kalemimin mavi kalemimin sanda olmas farkl olgulardr. e. ki nesnenin aralarnda bir metrelik mesafe olacak ekilde yanyana bulunmalar gerek bir olgunun olumasna neden olur.
169
6. Aadakilerden hangisi badamclk gr iin sylenebilir? a. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin zihinden bamsz olgular ile badam ilikisi iinde olmasyla olanakldr. b. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin zihinden bamsz iki olgunun badam ilikisi iinde olmasyla olanakldr. c. Badamcla gre, bir nermenin doru olmas o nermenin badam zellii olan bir kmenin eleman olmasyla olanakl hle gelir. d. Badamclk, olguculuun zel bir trne verilen addr. e. Badamclk, karlk kuramnn zel bir trne verilen addr. 7. Aadakilerden hangisi badamcln karlk kuramna ynelttii temel bir eletiridir? a. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin nesne tarafn btnyle zihinden bamsz klarak nemli bir soruna yol aar. b. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken nesnel dnyann dorunun oluumuna katksn yeteri kadar hesaba katmamaktadr. c. Karlk kuram, doruluun yapsn tasarlarken ontolojik unsurlar yeteri kadar hesaba katmamaktadr. d. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinin zne tarafn btnyle zihinden bamsz klarak nemli bir soruna yol aar. e. Karlk kuram, karlk gelme ilikisinde nesnel olgular devreden kararak nemli bir soruna yol aar. 8. Pragmac doruluk kuram iin aadakilerden hangisi yanltr? a. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya kmasnda eylemlerin ve pratik koullarn belirleyici olduuna inanrlar. b. Pragmaclar, genel olarak, dorunun ortaya kmasnda zihinden bamsz gerekliin esas rol oynad fikrine katlmazlar. c. Pragmaclar, genel olarak, dorunun anlalmas iin znelerin zihinsel durumlar zerine odaklanlmas gerektiine inanrlar. d. Pragmaclar, genel olarak, karlk kuramnn olgusal tasarmna kar kmlardr. e. Pragmaclar, genel olarak, doruluu bireylerin anlk tercihlerine veya kiisel yararlarna indirgeme eiliminde deillerdir.
9. Aadakilerden hangisi gereksizlik kuramn en iyi ekilde ifade eder? a. P dorudur nermesi ile P faydaldr nermesi badam iindedir. b. P dorudur nermesi ile P olgusu badam iindedir. c. P olgusu ile P gerekelendirilmitir nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. d. P nermesi ile P dorudur nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. e. P nermesi ile P olgusu dorudur nermesinin iddia ierikleri btnyle ayndr. 10. Aadakilerden hangisi William Jamesin doruluk konusundaki grn en iyi zetleyen nermedir? a. Eer iinde bulunduumuz dnyada nermeler ve onlarn anlamsal ierikleri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. b. Eer iinde bulunduumuz dnyada insanlar ve eylemleri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. c. Eer iinde bulunduumuz dnyada nesnel olgular olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. d. Eer iinde bulunduumuz dnyada badam ilikileri olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt. e. Eer iinde bulunduumuz dnyada zihinler ve deneyimsel bilgi olmasayd, doruluk denen bant da olmayacakt.
170
Epistemoloji
Okuma Paras
Pragmaclk Ne Demektir? Birka yl nce benim de ilerinde bulunduum bir grup arkadan dada kurduklar bir kampta, yalnz bama yaptm bir gezintiden dndm zaman herkesi etrefil bir metafizik tartmaya dalm grdm. Tartmann konusu bir sincapt canl bir sincabn bir aa gvdesine trmand ve bu srada da bir gzleyici adamn aacn br yannn karsnda durduu farz ediliyordu. Bu adam, aacn etrafnda hzl hzl dnerek sincab gremeye alyor, ama ne kadar hzl yrrse yrsn sincap da aacn ters yannda ayn hzla hareket ediyor ve aac daima adamla kendisi arasnda tutuyor, yle ki adamn kendisini grmesi imknsz oluyor. imdi bundan kan metafizik tartma udur: Adam, sincabn etrafnda dnyor mu, dnmyor mu? Aacn etrafnda dnyor, buras ak, sincap da aacn zerindedir; fakat sincabn etrafnda dnyor mu? aknlk iinde uzun zaman oyalandktan sonra, tartma darmadank bir hale gelmitir. Herkes bir yan tutmu ve onun zerinde inadediyordu. Her iki taraftakilerin says birbirine denkti, bunun iin beni grdklerinde her iki taraf da, kendilerine katlp ounluu meydana getirmek zere bana bavurdular. Aklma iskolstiklerin, ne zaman bir elimeyle karlarsanz bir ayrma yapnz, diye mehur sz geldi; hemen aranmaya koyuldum: u veya bu tarafn hakl olmas dedim, sincabn etrafnda yrmekten pratik olarak neyi anlatmak istediinize baldr. Eer sincabn kuzeyinden dousuna, sonra gneyine, sonra batsna ve tekrar kuzeyine gitmeyi demek istiyorsanz, apaktr ki adam onun etrafnda dner, nk arka arkaya gelen durularda bulunur. Yok eer nce sincabn karsnda, sonra sanda, sonra arkasnda, sonra solunda, en son olarak da yine karsnda bulunmay demek istiyorsanz, yine apaktr ki adam onun etrafnda dnemez, nk aacn etrafnda insanla birlikte dnen sincap, her defasnda nn adama kar, srtn da baka tarafa evrik tutar. Ayrmay yapn, ortada tartacak bir ey kalmaz. Etrafnda yrmek fiilini, u veya bu pratik ekil ierisinde anlaynza gre, her iki taraf da hakl, her iki taraf da hakszdr. Tartanlarn en hararetlilerinden bir ikisi, Safsatay, iskolastik kl krka yarmay brakalm, u namuslu etrafnda, kelimesi zerinde konuuyoruz diyerek benim szlerimi karmatrc bir kaamak diye adlandrdlarsa da, ounluk benim yaptm ayrmann tartmay yattrdna inanr grnd. Bu alelde hikyeyi anlatmamn sebebi, pragmatik metot diye bahsettiim eyin basit bir rnei olmasdr. Pragmatik metot, her eyden nce, baka trl son verilemiyecek olan metafizik tartmalarn yattrlmas metodudur. Dnya tek midir, ok mu? Kadere mi baldr, yoksa hr mdr? Maddi midir, ruhi mi? -te birtakm kavramlar ki dnya hakknda doru olmalar da olmamalar da kabildir; ve bu eit kavramlar zerindeki tartmalarn sonu gelmez. Byle hallerde pragmatik metot, her bir kavram, kendilerinden deer verilebilecek pratik sonular karmak suretiyle tefsir etmeye almaktr. Bu kavram, dier kavramdan daha doru olsayd, herhangi bir kimse iin, pratik bakmdan ne gibi bir ayrlk yoksa, u halde pratik bakmdan her iki fikir de ayn eye karlk olmaktadr ve her eit tartma yersizdir. Tartma ciddi ise, her iki fikirden ya birini ya brn doru diye kabul ettiimizde pratik bir ayrln doacan gsterebilmemiz gereklidir. (...) Kendilerinden pratik bir sonu karlmas yolundaki bu basit teste konu yaplr yaplmaz, birok felsefe tartmalarnn nasl manaszlkla kucak kucaa geldiklerini grmek, insan hayrete drr. Herhangi bir yerde bir ayrm meydana getirmeyen bir ayrm (difference), hibir yerde var olamaz somut bir olguda ve bu olgunun sonucu olup herhangi bir ahsa, herhangi bir ekilde, herhangi bir yerde ve herhangi bir zamanda kendini zorla kabul ettiren bir hareket tarznda kendini aa vurmayan hibir, soyut hakikatte var olamaz. Felsefenin btn grevi, bu dnya forml, yahut u dnya formlnn doru olmasnn, hayatmzn belli anlarnda sizin ve benim zerimizde ne gibi bir ayrm douracan anlamak olmaldr. Kaynak: William James. (1986) Pragmaclk I. ev. Muzaffer Akn. stanbul: Milli Eitim Basmevi, s. 3234, 37
171

1. c Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Dorunun Felsefi nemi ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. nermesel dorunun felsefenin hangi alt alan kapsamnda incelenmekte olduunu reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin nermesel Dorunun Felsefi nemi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Doru kavramnn bilgisel nemini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Dorunun karlk kuramn esas itibaryla aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Olguculuk grn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Olgu kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Badam Kuram ksmn yeniden okuyun. Badamclk grnn inceliklerini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Karlk Kuram ve Badam Kuram ksmlarn yeniden okuyun. Bu kuramlardan ikincisinin ilkine nasl bir eletiri ynelttiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk ksmn yeniden okuyun. Pragmac perspektifi daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gereksizlik Kuram ksmn yeniden okuyun. Gereksizlik kuramnn ana fikrini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Pragmaclk ksmn yeniden okuyun. William Jamesin grlerini daha iyi kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Karlk kuramnn saduyuya uygun bir gr olarak alglanmasnn temel nedeni, cmlelerin veya nermelerin doru olmalarn salayan koullarn fiziksel dnyaya ait olduu ynndeki sezgilerimize uygun bir yaklam sunmasdr. Saduyusal adan bakldnda, doal bir dil yoluyla ifade edilen nermelerin doru veya yanl deeri kazanmasn salayan unsurlarn, znelerin kiisel durumlarnda deil, nesneler dnyasnda bulunduunu dnmek aklc grnmektedir. rnein, herhangi bir nesnenin ekline ilikin belli bir inanca sahip isek, o inancn doru veya yanl olmasnn bizim tercihlerimiz, arzularmz, beklentilerimiz, umutlarmz, dnya grmz, tarihselliimiz, toplumsal balammz ve benzer unsurlar tarafndan belirlendiini dnmeyiz. Bu durum, doruluk bantsnn bir ucunun zneye ve znellie ilikin iken, dier ucunun da nesneye ve zneden bamsz unsurlara ilikin olduu ynndeki inancmz pekitirir. Sra Sizde 2 Karlk kuramnn saduyuya uygun bir gr olarak grldnden yukarda sz etmitik. nermelerin doru olmalar iin zihinden bamsz gereklie uygun olmalar ynndeki yaklam oumuza aklc gelir. Limonlarn sar renkte olduu konusundaki inancmzn znel koullar deil, dnyann nesnel durumlar nedeniyle doru olduunu syleriz. Ancak bu konu zerinde biraz dndmzde, daha nce aklmzdan gemeyen baka bir akl yrtmenin de olanakl olduu ortaya kar. Nesnel olgular olarak aldmz ve insana ait unsurlar tamadna inandmz gereklik kesitleri, gerekten de herhangi bir znellik tamayan oluumlar mdr? Gndelik yaammzn iinden bir rnek dnelim. Evimin nnde iki arabann arpmas sonucu bir trafik kazasnn meydana gelmesi bir olgudur. Bu durumun nesnel dnyaya ait olduu, benim zihinsel durumlarmdan bamsz olarak ortaya kt savunulabilir. Ancak bu trden bir olgunun bizim kavramlarmza, deerlerimize ve konutuumuz doal dile bal olmad sylenebilir mi? Kaza olgusu, zihinsel veya dilsel yaps bizden ok farkl bir canl iin de ayn olgu olur muydu? Eer bu dnce zincirini devam ettirirsek, badamc bir adan bakldnda, karlk kuramnn olduka metafizik (veya ar nesnelci) bir yn ierdiini ve bunun kuram zayflatabileceini dnebiliriz.
2. d
3. a
4. e
5. a
6. c
7. a
8. c
9. d
10. b
172
Epistemoloji
Sra Sizde 3 William James doru kavramyla fayda kavramn bir arada tutarak felsefe tarihinde tartmalara neden olmu bir dnrdr. Ebette fayda kavramna vurgu yapan bir felsefecinin, olduka znel ve grececi bir varlk ve bilgi kuram savunmasn bekleriz. Fayda kavram kiilere, kltrlere ve durumlara gre deikenlik gsterir. Belli bir adan bakldnda yararl olan bir olgu, baka bir adan faydal grnmeyebilir. O hlde, faydac veya pragmac bir doruluk grnn nesnellii dlamas olaan bir durum olacaktr. Ancak, James ayn zamanda kkten bir znelcilii savunuyor da diyemeyiz. Jamese gre, gerekliin, dorunun ve bilginin ortaya kmas insan eylemleri ile olanakldr. Buna karn, Jamesin zihinci veya ideac bir felsefeci olmad da aktr. Eylemler kafamzn iinde deil dnya iinde gerekletirdiimiz eylerdir ve Jamese gre, bizim zerinde yaadmz dnyay veya varlk alann yarattmz iddia etmemiz de yanl olur. James, rnein, yer ekimi gibi fiziksel gleri de insann eylemlerinin yarattn dnyor deildir. O yzden, Jamesin gr genellikle eylemlerin yaratc gcne byk bir vurgu yapsa da, baz temel gereki fikirleri de bnyesinde barndrmaktadr diyebiliriz. Bu iki eilimin bir araya gelmesinin tutarl bir tablo yaratp yaratmad ise tartmaya aktr.
Peirce, C. S. (1905). What Pragmatism Is, The Monist 15:2, 161-181. Quine, W. V. (1970). Word and Object. Cambridge: The MIT Press. Russell, B. (1910). Philosophical Essays. London: Allen & Unvin. Schmitt, F. F. (1995). Truth: A Primer. Boulder: Westview Press. Tepe, H. (2003). Platondan Habermasa Felsefede Doruluk ya da Hakikat. 2. basm, Ankara: mge Kitabevi. Walker, R. C. S. (1989). The Coherence Theory of Truth. New York: Routledge. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar.

Alston, W. P. (1996). A Realist Conception of Truth. London: Cornell University Press. Blanshard, B. (1941). The Nature of Thought. vol. 2, New York: Macmillan Publ. Bradley, F. H. (1914). Essays on Truth and Reality. Oxford: Clarendon Press. David, M. (1994). Correspondence and Disquotation. New York: Oxford University Press. Devitt, M. (1991). Realism and Truth. Oxford: Basil Blackwell. James, W. (1986). Pragmaclk. eviren: Muzaffer Akn, stanbul: Milli Eitim Basmevi. James, W. (1911). The Meaning of Truth. New York: Longmans, Green and Co. Johnson, L. E. (1992). Focusing on Truth. New York: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press.
9
Epistemoloji
EPSTEMOLOJ
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilecek, Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini aklayabilecek, Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Tanm zmleme Kavramsal koul Bilginin gerek ve yeter koullar Gettier
GR BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR BLGNN ZMLEMES VE TANIMI EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI VE SONRASI

Yaamdan rnekler Gndelik konumalarmz srasnda, doal olarak, belli anlamsal ayrmlar ve incelikleri gzetmeyiz. rnein, saysal lotoda alt rakamn hepsini birden tutturan bir ahstan sz ederken lotoyu kazanan kii, lotoyu bilen kii veya lotoda kazanan saylar bilen kii ifadelerini kullanrz. Elbette bu balamda daha doru bir ifade lotoda kazanan saylar doru tahmin eden kii ve hatta lotoda kazanan saylar atp da tutturan kii olurdu. Bu rnekte de grld gibi, bazen bilginin emek ve bilisel baar gerektiren bir sre olduunu kolayca unuturuz. Epistemoloji alannda alan dnrlerin bilgi kavramna yaklamlar ise olduka farkldr. Bilgi kuramclar genellikle bilginin aklc sreler, gerekeler ve zihinsel emekle ilgili bir yn olduuna inanrlar. Bu anlamda, loto ekiliinde saylar tutturmak parasal anlamda tabii ki ciddi bir baar olsa da, bilisel anlamda ok abartlmamas gerekir. Eer eitimsiz bir insan, molekler kimya konusunda bir cmleyi ezberleyip yksek sesle sylerse, bir bilgiyi dile getirdiini dnmeyiz. Tersine, bir kimyacnn dile getirdii dnceler bilginin da vurumudur nk bilim insanlarnn uzmanlk alanlarnda syledii szler derin bir bilgisel alt yapya dayanr. Burada daha tartmaya ak bir durum, deneyimli bir futbol yorumcusunun, bilgileri ve zmlemeleri nda, bir derbinin sonucunun 3-3 biteceini bilmesidir. Yine de dnelim: Bu bir bilme rnei midir?
GR
Bu nitede bilgi kavramn aydnlatma amacna ynelik olarak felsefecilerin yrtm olduu abalara daha yakndan bakacaz. u ana kadar epistemolojinin temel baz konularn tantmaya altk. Bunlar arasnda algnn epistemolojisi, dnya bilgimizin oluumunda deneyimin rol, nermesel doru ve phecilik gibi konular vard. Bu noktada ok nemli ve merkezcil bir soruya, bilginin nasl tanmlanabilecei veya kavramsal olarak nasl zmlenebilecei konusuna geebiliriz. Tahmin edilebilecei gibi, ilgilendiimiz konu, nermesel bilgi olacak.
BLG KAVRAMINI OLUTURAN UNSURLAR

nermesel bilgi nedir? Bilginin olumasnn kavramsal koullar nelerdir? ncelikle, buraya kadar sunduumuz tartmalar nda ve pheci olaslklar bir sreliine darda brakarak bilgi konusunda ne diyebileceimizi hzlca gzden ge-
176
Epistemoloji
Bir inancn doru olmas onu bilgi statsne karmayabilir. Tesadfen doru olan inanlar bilgi deildir.
irelim. nceki nitelerde incelediimiz felsefi tartmalardan karabileceimiz baz sonular unlardr: Bilgi rastgele olmayan bir zihinsel durumdur; bilgi gereklik veya dnya iindeki nesnelerin ya da oluumlarn zneler tarafndan kavranmas ile ilgilidir; bilginin doruyu yakalamakla ilgili bir yn vardr. Bu betimlemeleri oaltmamz olanakldr ancak bu saptamalarn u ana kadar bilgi konusunda sergilediimiz tabloyu genel hatlaryla yanstt dnlebilir. Ayrntlara girmeden nce, felsefecilerin bilgi konusunda sunduklar kavramsal irdelemelerin bilimsel veya gzlemsel aklamalarndan neden farkl olduunu vurgulayalm. Sz konusu fark net bir ekilde belirtebilmek iin, bilginin olumasnn kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn birbirinden ayrmamz gerekiyor. Bilginin deneyimsel koullarnn yerine gelmesi genellikle fiziksel ve pratik artlarn uygun olmasyla ilgilidir. rnein, alg veya gzlem yoluyla bilgi edinme srelerinde; alglanacak nesnelerin evresinde k yeterli dzeyde olmal, gzlemleyen kiilerin gzlerinde ve bilisel sistemlerinde algy engeleyecek fizyolojik sorunlar olmamaldr. Bu unsurlar, algsal yoldan bilgilenmenin deneyimsel koullardr ve bu koullar ya da sreler bilim insanlarnn alma konusudur. Buna karn, felsefeciler bilgiye kavramsal olarak yaklarlar ve bilginin kavramsal gerektirmelerini aydnlatmaya alrlar. Aadaki blmlerde bu felsefi ilevin tam olarak nasl gerekletirildiini daha ak bir ekilde greceiz. Bilginin ne olduunu aydnlatma konusuyla ayrntl ve sistematik bir tarzda ilk ilgilenen dnr Platondur. Platon Theaitetos diyalounda bilginin gerekelendirilmi doru inan olabileceine ilikin irdelemeler sunar. Bilgi konusunda Platonun dile getirdii bu temel dnce etkisini gnmze kadar srdrm ve zerinde binlerce sayfalk yorumun retilmesine neden olmutur. nce bu temel dncenin hangi akl yrtmeden kaynaklandn ve neden nemli bir tez olduunu anlamaya alalm. kinci nitede epistemolojinin temel kavramlarn tantrken inan kavramndan sz etmitik. Bilgi ve inan, her ikisi de zihinsel durumlar olmalar itibaryla, benzerlikler gsteren kavramlardr. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi, bir insann sahip olabilecei deneyimsel inanlar zerinde ok byk ontolojik ve epistemolojik kstlamalar yokken, bilgi iddialar zerinde ciddi kstlamalar olaca aktr. Bir insann samimiyetle ve srarla syledii Ayn yzeyinde tavanlarn yaadna inanyorum szne Hayr, buna inanmyorsun szleriyle yant veremeyiz. Bir insan, ne kadar sama grnrse grnsn, byle bir inan edinmi olabilir. Ancak o kii samimiyetle ve srarla Ayn yzeyinde tavanlarn yaadn biliyorum derse, Hayr, bunu bildiini syleyemezsin diyerek kar kabiliriz. O hlde, deneyimsel boyutta inan sahibi olmak nermesel bilginin olumas iin yeterli deildir. Bilginin olumasnda inanlarmz, deyim yerindeyse, gerekte ne olduu konusunda sorumluluk tamak durumundadr. Daha akas, nermesel bilgi, inan olmaktan ziyade doru inan olmak zorundadr. Bu olduka akla uygun bir yaklamdr. Yine de, doru inan kavramnn tek bana bilgiyi tam olarak karladn sylemek zordur. Doru inanlar ok nemli bilisel durumlardr ancak eer doru inanlarn dier baz kritik epistemolojik zellikleri yoksa, tek balarna bilgi olarak nitelenmeleri zor olabilir. Bunu bir rnekle aklamaya alalm. Diyelim, bir arkadanz Amerikada Paris adnda bir ehir olduunu size sylyor. Arkadanzn kendisinin bu sylediine tamamen inandn ancak bu sahip olduu inancnn hibir bilgi parasna veya kanta dayanmadn varsayalm. Daha akas arkadanzn Amerikada bir Paris ehri olduuna ilikin inancnn herhangi bir kitab okumaktan veya baka birisi ta-
177
rafndan bilgilendirilmekten kaynaklanmadn, bu cmleyi tamamen kafadan attn ve de inat bir ekilde buna inandn dnelim. Siz Parisin Fransada olduunu bildiiniz iin, doal olarak, arkadanzn dediklerini ciddiye almyorsunuz. Ancak bir gn, Amerikada Texas eyaletinin 158 kilometre kuzey dousunda, gerekten de Paris adnda kk bir ehir olduunu reniyorsunuz. Bu durumda, arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu konusundaki ifadesi iin ne diyebiliriz? Arkadanzn bu nermeye kesin bir ekilde inandn yukarda belirtmitik. Buna ek olarak imdi bu inancn doru olduunu da saptam oluyoruz. Arkadanzn bu doru nermeye ortada hibir neden olmakszn inand zamana geri dnersek, tam o anda arkadanzn Parisin Amerikada bir ehir olduu ynndeki inanc iin bilgi diyebilir miyiz? Bu soruya evet yant verme eiliminde olabilirsiniz. Ne de olsa arkadanz doruyu bilmi gibi grnmektedir. Ancak bilgi kavram zerine dnen felsefecilerin ezici ounluunun buna yant hayr olmutur. Bunun gerekesini de anlamak ok g deildir. Her ne kadar doruyu tutturma gibi bir baar ilk bakta bilgi gibi grnse de bu konuda dikkatli olmamz gerekiyor. Tesadfen doru kan inanlar bilgi saymak, aslnda, insan bilgisinin en ayrt edici zellii olan logos yetisini devre d brakmas nedeniyle olduka sorunlu bir yaklamdr. Bunu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Henz ilkokuldayken dnya gezegeninin uzaydaki durumuna ilikin ilk bilgileri rendiimiz zaman anmsayalm. O noktada Dnya, Gnein etrafnda dner gibi doru bir nerme bir ocuk tarafndan ezberlenip aynen tekrarlansa bile ancak son derece snrl bir anlamda bilgi olarak grlebilir. Aradan yllar geip ocuk kendisine retilen o doru nermeyi baka deneyimsel ve bilimsel bilgilerle badatrp gerekelendirmeyi baard anda gerekten bilgi sahibi olmu demektir. Yetikin bir insan, bir papaandan farkl olarak, bir cmleyi dillendirmekle kalmaz, onu gerekelerle destekleme becerisine veya potansiyeline de sahiptir. Baka bir rnek dnelim. Eer bir insan bir beyin tmrnden dolay aniden ve sebepsiz yere belli bir nermesinin doru olduuna inanmaya balamsa ve nermesi de tesadfen doru bir nermeyse, sz konusu kiinin nermesi balamnda bilgi sahibi olduunu sylemekte tereddt ederiz. Bu rneklerden karlmas gereken sonu bellidir: Bilgi, doru inan kavramyla elenik olamaz; bilgi iyi gerekelendirilmi doru inan gibi bir tanmla daha doru bir ekilde ifade edilebilir. Bu tanm veya betimleme, ilk olarak Platon tarafndan ifade edilmi olsa da, onun bilgi konusunda savunduu esas gr deildir. Bununla birlikte, Platonun dile getirdii gerekesi olan doru inan ifadesi pek ok felsefeci tarafndan benimsenmi ve bilginin en iyi tanm olarak kabul edilmitir. Burada not etmemiz gereken nokta, Platondan sonra 20. yzyla gelene kadar bilginin tanm konusunda ok fazla miktarda irdeleme sunulmad, bu konunun aratrlmasnn zellikle getiimiz yzyl iinde ivme kazanm olduudur. nceki nitelerde tarttmz gibi, Descartestan balayarak Modern Dnem felsefecilerinin temel epistemolojik sorunu bilginin kaynaklar konusundayd. 20. yzyla gelindiinde ise nermesel bilgi tekrar epistemolojinin ilgi odana yerlemi, bilgi kavram ile inan, doru ve gerekelendirme kavramlar arasndaki ilikinin ayrntlar byk bir aratrma alan amtr. O hlde, bilgi konusunda Platondan devralnan gerekelendirilmi doru inan ifadesinin bilginin tanm konusunda alan dnrler iin ok nemli olduunu syleyebiliriz. Bu ifadeye bazen bilginin l tanm veya bilginin klasik tanm ad da verilmitir. Gerekelendirilmi doru inan kavramnn barndrd kuramsal zorluklara birazdan deineceiz. Ancak ncelikle sz konusu kavramn ne tr bir tanm oluturduu konusunda biraz derinlemesine dnelim.
nan ve doruya ek olarak, gerekelendirme de bilginin nemli bir kavramsal unsurudur. Gerekelendirme insan bilgisinin temel bir unsurudur.
178
Epistemoloji
BLGNN ZMLEMES VE TANIMI

Bilginin l tanmnn bir kavramsal zmleme (veya kavramsal analiz) olduu ska dile getirilir. Bunun nedenini anlamak g deildir. Bilgi, geleneksel perspektife gre, bileik ve karmak bir kavramdr. Bu kavramn bileenleri veya kavram oluturan basit unsurlar inan, gerekelendirme ve dorudur. Eer bir zihinsel durum bilgi ise, o gerekelendirilmi doru inantr. Ve eer bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o durum iin bilgi diyebiliriz. Peki, bu kavramsal zmleme bize ayn zamanda bilginin tanmn da verir mi? Her ne kadar tarihteki bilgi kuramclar l betimlemenin bir tanm olduundan phe duymam olsalar da, zellikle son 10-15 yldr yaplan almalar bu konuda baz soru iaretlerinin olumasna neden olmutur. Bu soru iaretlerinin nedenini anlamak iin bilimsel bir zmleme rneine bakalm. rnein, molekler bir analiz yaplrsa, suyun iki hidrojen atomu ve bir oksijen atomunun kovalent balarla birlemesi sonucu olutuu ortaya kar. Bununla birlikte, bu analizin su kavramnn anlamn da yanstan bir tanm olduu phelidir. Bunun nedeni, su kelimesinin szlk anlamnn oda scaklnda sv durumunda bulunan, renksiz, kokusuz, tatsz, iilebilen madde olmasdr. H2O ifadesinin suyun doru analizi veya zmlemesi olduu aktr; ancak kimyasal analizin suyun anlamn yanstt ve tanmn verdiini iddia etmek zor grnmektedir. Benzer bir durum bilginin zmlemesi iin de dnlebilir. nan, gerekelendirme ve doru kavramlarnn bilginin kavramsal unsurlarn oluturduu iddias doru olabilir; ancak bu unsurlarn oluturduu l tanmn gerekten bir tanm olup olmad ada felsefede tartlmakta olan bir konudur. O hlde, zetle tekrarlamak gerekirse, bilginin klasik tanm aslnda kavramsal bir zmleme grnts vermekte olup, bu zmlemenin gndelik dildeki bilgi teriminin anlamn yanstan bir tanm olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Suyun kimyasal yapsna ilikin yukarda sunduumuz bilimsel rnei dnelim. Eitim almam bir insan suyun H2O olduunu bilmese de, su kelimesinin anlamn bilir ve kabaca tanmlayabilir. Benzer bir nokta belki bilgi iin de sylenebilir. Ana dili Trke olan insanlar genellikle bilgi deyimini kolayca anlarlar; ancak sokaktaki insan bilgi kelimesini duyunca aklna gerekelendirilmi doru inan gibi bir kavram gelmez. O yzden, bir deyimin analizini yapmann belki konunun uzmanlarnn ii olduunu syleyebiliriz. Kimyaclar evrendeki maddeleri molekler olarak zmlerken felsefeciler de kavramlarn zmlemelerini sunarlar. Uzmanlarn sunduu zmlemelerin, konunun uzman olmayan insanlarn zihninde bulunan kavramlarla bire bir rtmesi beklenmemelidir. Yukarda aktardmz tartmann ana fikrini u ekilde de aklayabiliriz: Bilisel adan normal ve salkl olan her bireyin zihninde dnyaya ilikin anlamlar ve tanmlar bulunur. Doal olarak, toplumdaki bireylerin ounun sahip olduu kavramlar bir para belirsiz olabilir. Dahas, insanlar iyi eitim alm olsalar bilezellikle soyut kavramlarn tanmlarn dile getirirken genellikle zorlanrlar. Buna karn, bir konunun uzmanlar yaptklar almalarn ve aratrmalarn sonucunda, toplumda kullanlan kavramlarn ilk bakta hemen fark edilemeyecek inceliklerini bulurlar ve bulgularn kuramsal bir erevede sunarlar. zmlemeler bu trden kuramsal ilevlerdir. ster kimyac olsun ister felsefeci, bir konunun uzmanlarnn sunduu zmlemeler gndelik dilsel kullanma aynen gemek zorunda deildir. Peki, bu zmlemeler ne ie yarar? Bu sorunun birden ok yant olabilir. Biz burada ilk akla gelebilecek yantlardan birini belirtelim. Gnlk dilde deyimlere yklenen anlamlar ve gndelik kul-
Bilginin geleneksel zmlemesine gre, inan, doruluk ve gerekelendirme bilginin kavramsal bileenidir. zmlemelerin bir tanm oluturup oluturmad ise tartmaya ak bir konudur.
179
lanmlar her zaman doru olmak zorunda deildir. oumuz balinalarn byk balklar olduunu dnrz. Oysa zoologlar (hayvanbilimciler) balinalarn balk deil memeli olduu gereini bize anmsatr. Uzmanlarn aratrmalar ve zmlemeleri sayesinde, anlam dnyamz zerinde belli dzeltmeler ve ayarlar yapmak olanakl duruma gelir. Baka bir deyile, bilimsel ve felsefi zmlemelerin sonular bazen bizim zihnimizdeki tanmlarn hatalarn dzeltebilir veya ayrntlardaki eksiklikleri giderebilir. O yzden, bilginin gerekelendirilmi doru inan olduunu sylemek, gndelik tanmlarmz ve gndelik anlam dnyamz asndan ok yararl olmasa da, anlamay pekitiren ve gelitiren bir yn tayabilir. rnein, pek oumuz bilgi kavramnn doruluk veya gereke kavramlaryla ilgisi zerine ok kafa yormamzdr. Ancak eer bilginin klasik tanmnn hakl olduu yerler varsa, bizim gndelik bilgi anlaymz zerine dnlecek nemli noktalar var demektir. Epistemolojik zmlemenin esas ilevi ve yarar budur.
SIRA SZDE zmleme ilevi, pek ok bilim alannda olduu gibi, psikolojide kiilii daha iyi anlama erevesinde de kullanlr. Psikolojik analizlerin insan tanmlamada neyi baarp neyi baaramayacan, yani nemini ve snrlarn, ifade etmeye aln. Bu altrma, zmDNELM leme veya analiz kavramn daha iyi anlamanz salayacaktr.
O R EDMUND GETTIERN YIKICI ARGMANI SVE U SONRASI
Felsefecilerin nerdii kavramsal zmlemeler sayesinde bazen bir kavramn gndelik dile yansmayan inceliklerini anlayabiliriz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Kuramsal incelikleri ne olursa olsun, bilginin l tanm olarakKkabul gren D KAT zmlemenin epistemolojide ok nemli bir yer tuttuu aktr. Felsefeciler l tanmn bilgi kavramn en iyi ekilde aydnlatan betimleme olduunda uzlamlarSIRA SZDE dr. Ancak Edmund Gettierin 1963de yaymlanan Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir? balkl makalesi, bilginin koulunun birden salanmas durumunda bile tmcesel bilginin olumayabileceini gstererek nermesel bilgi alannda AMALARIMIZ byk bir sarsnt yaratmtr. Aada Gettierin makalesini zetleyeceiz ve sunulan argman epistemolojik adan deerlendirmeye alacaz. l tanm konusunda Gettierin iddias, bir inancn gerekelendirilmi ve doK T A P ru olmasnn bile onun bilgi olmas iin yeterli koullar salamayabileceidir. Eer bu doruysa, bilginin klasik tanmnn ciddi bir sorun ierdiini syleyebiliriz. Felsefeciler alar boyunca bilgi kavramnn gerekelendirilmiL E V Z Y O N T E doru inan olarak tanmlanabilecei ynnde bir kanya sahip olmulardr. Ancak eer baz zihinsel durumlar gerekelendirilmi doru inan olmalarna karn bilgi nitelii kazanamyorsa, o zaman geleneksel tanmn evrensel olarak doru olduunu savNT RNET layamayz. Ve eer bir tanm evrensel olarak doru deilse onunEgerek bir tanm olduundan sz etmek olanaksz hle gelebilir.
DKKAT
SIRA SZDE
Edmund Gettierin sunduu argman, bilginin AMALARIMIZ kavramsal bileeni veya koulu salansa bile bilginin oluamayabileceini gsterme amac tar.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar

Gettierin nl makalesi, nermesel bilginin l tanmnn farkl ekillerde sunulabileceini belirterek balar. Bu seenekler aada verildii gibidir: (a) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) dorudur (ii) K kiisi ye inanr (iii) K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr
180
Epistemoloji
(b) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) K kiisi y kabul etmektedir (ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir (iii) dorudur (c) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) dorudur (ii) K kiisi nn doruluundan emindir (iii) K kiisi nn doru olduundan [elindeki kantlar itibaryla] emin olma hakkna sahiptir Bu tanm esas olarak ayn fikri tamaktadrlar. Genelde (a) tanm veya zmlemesi bilgi kuramclar tarafndan daha ok benimsenmitir. imdi ncelikle, bu mantksal ifadelerdeki eer ve sadece deyimini aklayalm. Eer ve sadece (ki bunlardan ikincisi iin yalnzca anlamna gelecek ekilde ancak da kullanlabilir), birbirlerine ters anlamlarda koul ifade eden deyimlerdir. Bu konuyu baz rnekler zerinde dnelim. Eer bir insan 10 kilometre yksekten uan bir uaktan (paratsz bir ekilde) derse lr. Uaktan yere dmek o kiinin lmesi iin yeter bir kouldur ama gerekli deildir nk insanlar baka yollardan da lrler. Bu durumu karlayan ifade Eer bir insan uaktan derse, o kii lr cmlesidir. Ama Bir insan ancak (veya sadece) bir uaktan derse lr ifadesi doru deildir. te yandan, bir insann lm olmas, uaktan dmenin gerektirdii bir durumdur. Bu durumu karlayan ifade Bir insann uaktan dmesi ancak (yalnzca) lm olmakla sonulanabilir cmlesidir. Tahmin edilecei gibi, bu trden bir cmlede ancak yerine eer kullanlamaz. Bir insan uaktan dmtr, eer ki o kii ldyse yanl bir genelleme olur. imdi yukardaki bilgi tanmlarnda yer alan eer ve sadece deyimini inceleyelim. Tanmlarda bu bileik deyimin gemesi, o tanmlardaki ifadelerin birbirini karlkl olarak gerektirdiini, yani karlkl gerek ve yeter koullar oluturduunu gsterir. Gerekeli doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmann gerekli kouludur; bilgi sahibi olmak da gerekeli doru inan sahibi olmann gerekli kouludur. Ayn eyleri yeter koul iin de tekrarlayabiliriz. Bu dediklerimizi u ekilde toparlamak olanakldr: Ne zaman bir znenin inand bir nerme gerekeli ve doru ise o inan o zne iin bilgidir; ne zaman bir zne bir nermeyi bilirse, o nerme o zne iin doru ve gerekeli bir inan olur. O hlde, yukarda verilen (a) gibi bir tanm veya kavramsal zmleme, bilginin gerek ve yeter koullarn aktaran bir ifade olarak karmza kar. Bu aklamadan sonra, Gettierin klasik tanma ilikin akl yrtmesinin ve itiraznn nasl bir yapda olduuna bakalm. Gettierin kulland felsefi yntem, kar rnekler ve yanllayc argmanlar araclyla bir genellemenin geersiz olduunu gsterme amacn tar. rnein, Btn kargalar siyahtr gibi evrensel bir iddiay ele alalm. Bu iddiaya gre, eer evrende bulunan bir nesne karga ise, o nesne siyah renktedir. Siyah bir karga gzlemlediimiz zaman, Btn kargalar siyahtr iddiasn test edip onaylam oluruz. Diyelim ki, bir gn, tylerinin rengi doal olarak yeil olan ancak bunun dnda biyolojik adan bir kargann tm zelliklerini tayan bir hayvan kefediyoruz. Eer o hayvann bir karga olduu saptanrsa, Btn kargalar siyahtr nermesi yanllanm demektir. Ele aldmz rnekteki yeil kargann da bir kar rnek oluturduunu sylememiz olanakl hle gelir.
l zmleme bilginin gerek ve yeter koullarn ortaya koyar. Bilginin koulunun her biri bilgi iin gereklidir. Geleneksel gre gre, bu koullar ayrca toplu halde bilginin yeter koulunu salar.
181
Gettierin nl makalesinde baard i, neredeyse evrensel bir bilgi tanm stats kazanm olan l tanma ilikin birbirine benzeyen iki adet kar rnek sunmas ve bylece bu klasik tanmn evrensel olarak geerli bir ifade olduu kansn felsefi bir yntem kullanarak ykmasdr. Yazsnn banda Gettier daha sonra akl yrtmesi iinde kullanaca iki nemli saptama yapar: (1) Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr. Bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir. (2) Eer bir 1 nermesinden mantksal olarak bir 2 nermesini tretirsek ve eer 1 nermesi iyi gerekeleri olan bir nermeyse, 1 nermesinin sonucu olan 2 nermesi de iyi gerekelendirilmi bir nerme olur. (1) numaral cmle aklc bir iddia ierir nk bazen bir nerme yanl bile olsa ona ynelik iyi gerekeler bulunabilir. rnein, Dnya dzdr nermesi modern insanlar asndan yanl bir nermedir ancak eski alarda bu nermeye inanmak iin yeterli miktarda gzlemsel kant vard. O dnemin insanlar gerekelendirilmi fakat yanl bir nermeye inanyorlard. (2) numaral cmle de aklc bir savla karmza kar. rnein, Btn canllar lmldr nermesi iyi gerekeleri olan bir nermedir. Bu nermeden (baka baz nclleri de kullanarak) Btn insanlar lmldr nermesini mantksal olarak karabiliriz. Btn insanlar lmldr nermesi Btn canllar lmldr nermesinin zorunlu bir sonucu olduu iin, tm canllara ilikin genel nerme nasl gerekeli bir nermeyse, ondan kartlan Btn insanlar lmldr nermesi de ayn ekilde gerekeli bir nerme olur. Gettierin (1) ve (2)yi nasl kullandn ve nasl bir kar-argman gelitirdiini aadaki blmde greceiz.
Gettierin Kar rnekleri

Gettierin bir sonraki adm iki olas senaryo sunarak klasik tanmn yetersizliini ortaya koymaktr. imdi bu arpc senaryolara dnelim: SENARYO 1: Diyelim ki Aya ve Mehmet belli bir kadro iin bir irkete bavuru yapyorlar ve bu i iin yalnzca bir kiinin seileceini biliyorlar. Dahas Aya u D nermesinin doruluuna inanyor: D: e alnacak olan kii Mehmettir ve Mehmetin cebinde tam olarak 100 Lira vardr. Bu senaryoda Ayann Dye ilikin ok gl kantlar olduunu varsayalm. rnein, Mehmetin bavurusunun irket iindeki baz yneticiler tarafndan desteklendii duyumunun alndn ve ayrca Ayann Mehmeti cebindeki tm paralar sayarken izlemi olduunu ve cebinden 100 lira ktn kendi gzleriyle grdn varsayabiliriz. Bu durumda, Aya D nermesinden u E nermesini karabilir: E: e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr. Aya D nermesine dayanarak mantksal bir ekilde E nermesini karyor ve Eye gerekeli bir ekilde inanyor. Ancak olaylar bu noktadan sonra beklenmedik bir ekilde geliiyor. Gl olan aday Mehmet olmasna karn ie Aya alnyor. Dahas, Aya kendi cebindeki paralar saydnda tam olarak 100 lira ktn gryor. Bu durumda Ayann inand E nermesinin doru olaca aktr. Ayrca D nermesi iyi gerekeleri olan bir nerme olduu iin, Dden mantksal yollarla tretilen E nermesinin de gerekeli olacan syleyebiliriz. Yani E nermesi Aya iin gerekeli doru inan stats kazanr. Burada sorulacak soru udur: Aya gerekeli bir ekilde inand ve doru olan E nermesini gerekten bilmekte midir?
Gettier kar argmann olutururken mantksal yap asndan birbirine benzeyen iki farkl senaryo kullanr.
182
Epistemoloji
SENARYO 2: Hakan ve Elif ayn iyerinde alan kiilerdir. Diyelim ki Hakan aadaki F nermesinin doru olduuna inanyor: F: Elifin Ford marka bir arabas vardr. Bu senaryoda Hakann Fye inanmak iin ok gl nedenlerinin olduunu varsayalm. rnein, Hakan birka defa Elifi Ford marka arabasndan bahsederken duymutur. Dahas, Hakan bir gn Elifi Ford marka bir araba srerken de grmtr. imdi, Hakann Ahmet adnda bir arkada daha olduunu ancak Hakann Ahmetin u an hangi ehirde olduuna ilikin bir fikri olmadn varsayalm. Hakan mantksal bir ilem olan veyay kullanarak ve rastgele tane ehir ad seerek u nermeleri oluturur: G: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an stanbuldadr. H: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr. I: Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Urfadadr. Mantk asndan, 1 nermesini veya ilemi ile herhangi bir 2 nermesine balarsak, eer 1 nermesi doru ise 1 VEYA 2 nermesi de (2nin ierii ve doruluk durumu ne olursa olsun) doru bir nerme olur. Bunun nedenini grmek zor deildir. Trabzon Karadeniz blgesindedir VEYA zmir Trkiyenin bakentidir nermesi, bu bileik mantksal cmlenin Trabzonla ilgili ksm doru olduu iin tmyle doru hle gelir. Benzer ekilde, yukardaki G, H ve I nermeleri Fden mantksal olarak tretildii iin, eer F nermesi doruysa dier nerme de doru olmak zorundadr. in nermesel doru ve mantk boyutu bu ekilde zetlenebilir. Bu blmde tarttmz epistemolojik konu asndan ise unu syleyebiliriz: G, H ve I nermeleri Fnin mantksal ve zorunlu bir sonucu olduu iin, F nermesinin iyi gerekelenmi durumda olmas nedeniyle G, H ve I nermeleri de iyi gerekelenmi nermeler konumuna gelirler. u ana kadar yukarda ierikleri verilen F, G, H ve I nermelerinin doruluk deerlerinden sz etmedik; yalnzca, Hakann F nermesine (yani Elifin Ford marka bir arabas olduuna) inandn ve bunun iin de iyi gerekeleri olduunu belirttik. imdi, bu senaryo kapsamnda iki beklenmedik gelimenin olduunu dnelim. Birincisi, Hakann inancnn tersine, Elifin Ford marka bir arabas yoktur. Yani, F nermesi gerekeli de olsa yanltr. kincisi, Ahmet tesadfen u an Barselonada bulunmaktadr. Bylece Hakann VEYA balacn kullanarak rastgele bir ekilde oluturduu nermeden H doru hle gelir. Bu da ortaya garip bir epistemolojik durumun kmasna neden olur. Hakann bu konuda balang noktas olan F inanc aslnda yanl olsa da, Fden mantksal olarak kard H nermesi tesadfen doru olmutur. Dahas, iyi gerekeli bir nerme olan Fden mantksal olarak tretildii iin, H nermesi de gerekeli olma niteliindedir. Bunun nedenini yukardaki (2) numaral aklama kapsamnda belirtmitik. Sonu olarak, Hakann H inanc hem gerekeli hem de doru olan bir inantr. Burada da sorulacak soru udur: Hakan, gerekeli bir ekilde inand ve doru olan H nermesini gerekten bilmekte midir? Yukarda sergilediimiz iki senaryonun sonunda sorduumuz iki soruya da hayr yantn vermek aklc grnmektedir. Bunun nedeni olduka aktr. Her ne kadar bu iki senaryoda doru inanca ek olarak gerekelendirme unsuru da iin iinde bulunsa da, sz konusu gerekelendirmelerin aslnda olduka tesadfi bir ekilde olutuu ve senaryolardaki bilen znelerin bilgilerinin salam bir temelinin olmad aka grlmektedir. Daha nce verdiimiz Amerikadaki Paris rneinde, doru inan tesadfen ortaya km, ancak gerekelendirme btnyle eksik kalmt. Gettierin rnekleri ise ok daha ilgin bir duruma iaret etmek-
183
tedir. Eer Gettierin akl yrtmesi doruysa, bu iki senaryoda bilginin gerekelendirme de dhil olmak zere koulu da salanmakta olsa bile, inan sahibi zneler aslnda o nermeleri bilmiyorlar gibi grnmektedir. Bu koullarda da, Gettierin geleneksel bilgi tanmna veya zmlemesine olduka ar bir darbe indirdii sylenebilir.
SIRA SZDE Gettierin argman ok fazla tartlm ve yaratt ykc etki pek ok bilgi kuramcs tarafndan giderilmeye allmtr. Gettierin, mantn sunduu olanaklar baaryla kullanarak, geleneksel bilgi tanmna nasl ar bir darbe indirdiini kendi kelimelerinizle ifaDNELM de etmeye aln.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Gettiere Yantlar
S O R U
Gettierin makalesi yaymlandktan sonra bilgi kuramclar bilginin klasik tanm zerinde deiiklikler yaparak ortaya kan kuramsal sorunu gidermeye ve, bir anDKKAT lamda, tanm kurtarmaya almlardr. Bu blmde, bu abalarn en nde gelenlerini aklamaya alacaz. SIRA SZDE 1. Yanl nclleri engelleme: Gettier rneklerinde epistemolojik bir sorunun ortaya kmasnn temel bir nedeni, znelerin gerekelendirilmi doru inanlarnn aslnda bir yanlla dayanyor olmas ve ardndan bu yanl dayanan, tesaAMALARIMIZ dfen, iyi gerekeleri olan doru bir inanc ortaya karmasdr. Baz felsefeciler, bu tr durumlar engellemenin bir yolu olarak yle bir art ne srmlerdir: Bir znenin gerekelendirilmi doru inancnn bilgiye dnmesi Tiin, znenin o K A P inancnn herhangi bir yanl nermeye dayanmamas gerekir. Yukardaki senaryolardan birincisini ele alalm. Orada, Ayann inand D nermesinin bir paras e alnacak olan kii Mehmettir ifadesidir. Oysa ie alnacakV kiinin Mehmet TELE ZYON olduu nermesi yanltr. O yzden, Ayann Dden trettii E nermesi iin bilgi nitelemesi kullanlamaz nk aka grlecei gibi, znenin inan sisteminde konuya ilikin yanl bir nerme bulunmaktadr. TERNE Bu olduka nemli bir zm nerisi gibi grnse de, bazN felsefi Titirazlara da hedef olmutur. Bu itirazlarn ortak noktas, konuyla ilgili olarak yanl ncllerin bulunmamas veya engellenmesi durumunda bile Gettier tarz sorunlarn oluabilecei ynndedir. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, ben bir baheyi gzlemliyorum ve bahenin kuzey tarafnda koyuna ok benzeyen bir hayvan gryorum. Ardndan, zihnimde Bahede bir koyun var inancn oluturuyorum. Aslnda baktm nesne, koyuna benzeyen beyaz bir kayadr. Dahas, ben bilmesem de, bahenin benim gremediim gney tarafnda gerekten bir koyun bulunmaktadr. Bu durumda benim inandm Bahede bir koyun var nermesi yanl deil doru bir nerme konumuna gelir. Ancak, her ne kadar bu durumda gerekeli doru bir inan olumu olsa da, tesadfen doru olan Bahede bir koyun var inancmn bir bilgi paras olduunu sylemek zordur. Bu rnekte, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tr sorunlar ortadan kaldramayaca aktr nk sahip olduum Bahede bir koyun var inanc (yukarda incelediimiz senaryolardan farkl olarak) herhangi bir yanl nermeye dayanmamaktadr. O hlde, yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier tarz durumlar devre d brakmakta tam olarak baarl olamayaca sylenebilir. Sz konusu stratejinin yetersizlii konusunda literatrde verilmi olan ilgin bir rnek de udur (Goldman, 1976): Diyelim ki etrafta ok sayda tahl ambarnn olduu bir blgede arabayla yolculuk yapmaktasnz. Aslnda, siz bilmeseniz de, evrenizde grdnz ambarlarn neredeyse tamam kartondan yaplm ve bir
DKKAT
Gettiere verilen yantlar iinde zellikle tanesi n SIRA SZDE plana kmtr.
AMALARIMIZ
K T A P
Gettierin eletirisi nda nerilen ilk zm, gerekelendirilmi V Z Y O N TELE inanlarn yanl nermelere dayanmamas gerektii artn getirmektir.
NTERNET
184
Epistemoloji
Gettierin eletirisi nda nerilen ikinci zm, bilginin olgularla uygun bir nedensellik ilikisi iinde ortaya kmas gerektiini belirtmektir.
film irketince yol kenarna yerletirilmi maketlerdir. Yol boyunca sralanan ve ambara benzeyen yzlerce maket arasnda yalnzca bir tane gerek tahl ambar bulunmaktadr. Tesadfen o gerek ambarn nnde durup Bu bir tahl ambar inancn zihninizde oluturuyorsunuz. Bu durumda, zihinsel durumunuzun gerekeli doru inan olmasna karn, zihninizdeki nermenin tesadfen doru kmas ve sizin bu senaryoda doru ile yanl ayrt etme olanandan yoksun olmanz dolaysyla, inancnzn aslnda bilgi olmadn sylemek olanakl grnmektedir. Bu rnekte de, yanl nclleri engelleme ynteminin Gettier tarz sorunlara zm olamayaca aktr. Ayn Bahede bir koyun var inancnda olduu gibi, eldeki nerme yanl bir nermeye dayanmamaktadr. Sonu olarak, yanl nclleri engelleme stratejisinin Gettier sorununa iyi bir kuramsal zm getiremeyeceini syleyebiliriz. 2. Nedensel iliki art: Yukardaki tartmalar inceleyen bir kii, bu konuda sorun yaratan durumun aslnda gerekeli inanlarla o inanlarn dnyadaki kkenleri arasndaki nedensel ban kopukluu olduunu dnebilir. Normal algsal bilgimizin nasl gerekletiini dnelim. Ben bir kavak aacna baktmda zihnimde nmde bir kavak aac var inanc oluur. nancmn nedeni, o inancn olumasna kaynak oluturan bir olgudur. Yani, nmde bir kavak aac var nermesinin benim iin bilgiye dnmesi iin nmde gerekten bir kavak aac olmal ve bu olgu benim inancmn gerek nedeni olmaldr. Bu grn 7. nitede incelediimiz John Searlen dorudan gerekilii ile belli benzerlikleri olduu grlebilir. Nedensel iliki artn ne sren felsefeciler, bilginin olumas iin, ele alnan bir nermesinin (veya inancnn) nedeninin olgusu olmas gerektiini savlarlar. Nedensellik grnn en nde gelen savunucularndan Alvin Goldmana (1967) gre, nermesel bilginin tanmn u ekilde verebiliriz: (d) Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: nermesi K kiisinin ye ilikin inanc ile uygun bir nedensel iliki iinde olmaldr. Bu tanmda ilgin olan nokta, Goldmann bilgiyi tanmlarken l yapy terketmesi ve gerekelendirme artn gndeme getirmemesidir. Goldmann nedenselci grn Gettier senaryolarna uygularsak, u sonular elde ederiz: ncelikle, birinci senaryoda, Ayann sorun yaratan (tretilmi) E nermesinin bilgi olamayaca sylenebilir. Ayann inand ve doru olan Enin, yani e alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr nermesinin, ie alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira olduu olgusundan kaynaklanmad aktr. Ayann inanc D nermesine dayanmakta ve Dden kaynaklanmaktadr. O hlde, birinci senaryoda, Ayann zihinsel durumu bilgi deildir. kinci senaryo iin de benzer bir akl yrtme yaplabilir. Hakann gerekeli bir ekilde inand ve doru bir nerme olan Hnin, yani Elifin Ford marka bir arabas vardr VEYA Ahmet u an Barselonadadr nermesinin, ne Elifin Ford marka bir arabas olduu olgusuna ne de Ahmetin Barselonada olduu olgusuna dayanmad aktr. Bunun nedeni, Elifin Ford marka bir arabas olmamas ve Ahmetin Barselonada olmasnn da Hakann inancnn esas nedeni olmamasdr. Bu rnekte de, Hakann zihinsel durumu bilgi deildir. O hlde, bu iki rnek zerinden dnrsek, Goldmann kuram bilginin daha salam bir tanmn veriyor diyebiliriz. Ancak, nedensel iliki art grn eletiren felsefeciler, Goldmann tanmndaki uygun bir nedensel iliki kavramnn belirsizlikler ierdii ve bunun bir takm kuramsal sorunlara yol aabileceini dnmlerdir. David Humeun da
185
baaryla sergiledii gibi, aslnda nedensellik kavram ok etrefilli ve kuramsal incelikler ieren bir kavramdr. Bunu Richard Fumertonun (2006) kulland bir rnekle aklamaya alalm. Diyelim ki, Alper adl bir kii, ad Kaan olan ve Tanrnn varlna inanmayan bir arkadan hipnoz ederek, onun Tanrnn varln gsteren ancak kuramsal olarak olduka yetersiz olan bir felsefi argman kabul etmesini salyor. Bu dnce deneyinde unu da varsayalm: Bir Tanr gerekten vardr ve Tanr Alperin Kaan hipnoz ederek o yetersiz argman Kaann zihnine yerletirme karar vermesine bizzat kendisi neden olmutur. O hlde, Kaan Tanr vardr nermesine inanmaktadr ve bu inancnn nihai nedeni de gerekten Tanrya kadar uzanmaktadr. Yani, Goldmann nedensellik art burada salanmaktadr. Ancak, Kaann Tanr vardr inancnn bilgi olduunu sylemek zordur nk Kaann gerekeleri son derece kt argmanlardan olumaktadr. Bu durumda, nedensel ilikinin olmas, bilginin olumas iin yeterli deildir diyebiliriz. Goldmana kar sunulabilecek bir baka rnek de udur: Diyelim ki gece yolda yryen yal bir adam kalp krizi geirerek lr ve bedeni sokan ortasnda kalr. Yoldan geen bir akl hastas l adamn yanna gider ve kalbine bir bak saplar. Kalbinde bir bak sapl ekilde yatan bu yal adam gren herkes elbette Yolda yatan bu adam lmtr inancna sahip olacaktr. Bu doru inancn bilgi olduu rahatlkla sylenebilir. Ancak eer Goldmann tanmn uygularsak, Yolda yatan bu adam lmtr inanc, lmn asl nedeni olan kalp krizinden kaynaklanmad iin, bilgi nitelii kazanmayacaktr. Bu durumun Goldmann tanmn ve argmann zayflataca dnlebilir. 3. Drdnc bir koulun tanma eklenmesi: Gettier senaryolarnn yaratt sorunlu tablo balamnda getirilen nemli bir zm nerisi, geleneksel tanmn gerekli artn drdnc bir koulla desteklemek ve bylece bu drt koulun bir araya geldiinde bilginin oluumunda yeterli olmasn salamaktr. Anmsanaca gibi, Gettierin bize gsterdii nemli noktalardan biri, klasik tanmda verilen koulun gerekli olmalarna karn bilginin ortaya kmasnda yeterli olmaddr. Drdnc koul grn savunanlarn yaklam ise, geleneksel tanma yaplacak bir ekleme ile bilginin tanmnda veya analizindeki eksikliin giderilebilecei ve Gettier tr durumlarn nne geilecei ynndedir. Keith Lehrer ve Thomas Paxson (1996), birlikte yazdklar bir makalede bu tarzda bir yaklam sunmulardr. K kiisinin nermesini bilmesi iin, K kiisinin gerekelendirilmi doru inan sahibi olmasna ek olarak, Lehrer ve Paxson aadaki drdnc koulun da bilgi iin gerekeceini iddia etmilerdir: (iv) K kiisi tarafndan bilinmesi durumunda Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeleri ortadan kaldracak herhangi bir doru nerme olmamaldr. Bu cmlede sz geen gerekeleri ortadan kaldran doru nerme iin teknik bir deyim olan etkisizletirici (ngilizcesiyle defeater) kelimesini kullanacaz. Ek bir koul olan (iv)n geleneksel tanma yapt katky imdi daha ak bir ekilde ifade edelim. Lehrer ve Paxsona gre, bir inancn bilgi olmas iin gerekelendirilimi ve doru olmas yetmez; o inancn gerekelendirilme sreci kapsamnda, znenin gerekelerini etkisizletiren herhangi bir doru nerme olmamaldr. Eer byle bir doru nerme varsa, znenin gerekelendirmesi bozulmu, inanc gerekelendirilimi doru inan olmaktan km ve bylece bilgi gereklememi diyebiliriz. Drdnc koul olan (iv) Gettier senaryolarna uygulamak olanakl grnmektedir. Birinci senaryoyu ele alalm. Ayann mantksal olarak trettii E nermesinin gerekelendirilimi doru inan olamayacan syleyebiliriz nk e
Gettierin eletirisi nda nerilen nc zm, l analizin drdnc bir koulla desteklenmesidir.
186
Epistemoloji
alnacak olan kiinin cebinde tam olarak 100 lira vardr (E) nermesi iin yle bir etkisizletirici doru cmle bulunmaktadr: Mehmet ii alacak kii deildir. Eer Aya bu etkisizletirici doru nermeyi bilseydi elbette Dden Eye gei yapamazd. Bylece Gettierin iaret ettii sorunlu durumun nne gemek olanakl grnmektedir. Etkisizletirici kavramn kullanan bu grn olas bir zayf noktas, bizim bilgi rnei diyebileceimiz sradan rnekleri de devre d brakma riski olmasdr. Ne de olsa, bazen bir inan baz olgular tarafndan etkisizletirilse bile yine de bilgi veya duruma gre, gerekeli inan nitelii kazanabilir. Doru olan bir 1 nermesinin (rnein, Bilezii alan kii Emredir) doru olan 2 nermesi (Arif, Emrenin olay srasnda baka bir yerde olduuna tanklk etti) gibi bir etkisizletiricisi olsa da; 2 etkisizletiricisi 3 gibi doru bir nerme (Arif psikiyatrik adan patolojik bir yalancdr) tarafndan etkisizletirilebilir. Yani, 1 gibi bir nermenin gereklik iinde bir etkisizletiricisi olsa da, sonu itibaryla 1 nermesi tekrar iyi gerekeli konuma gelebilir. Bu durumu gz nne alan John Pollock (1986) gibi baz bilgi kuramclar nihi ya da sonuta kavramn kullanmlardr. Bu dnce nda, (iv) nermesi u ekilde deitirilebilir: (v) Knn nermesi konusunda sahip olduu gerekeler, doru olan tm nermeler dikkate alndnda, doru nermeler tarafndan nihai anlamda etkisizletirilmi hle gelmemelidir. Eer (v) doruysa, bu ek koulun Gettier tr durumlar engelleyecei dnlebilir, ancak burada iki byk sorunun ortaya ktn syleyebiliriz. (1) Evrende doru olan tm nermelerin bizim gibi sonlu bilisel kapasiteleri olan canllarn epistemolojik ilevleri asndan nasl yardmc olacan anlamak kolay deildir. Tm doru nermeler asndan bir koul dile getirmek sorunu zer gibi grnse de, bu zmn ok gereki olmadn syleyebiliriz. Bunu bir benzetme ile aklayabiliriz. Diyelim ki, bir eylemin ahlaki adan kabul edilebilir olmasnn gerekli koulu u ekilde belirtiliyor: sz konusu eylem evrende var olan hibir varl incitmemelidir. Byle kapsaml bir art karlayan bir eylem tahminen ahlaki adan olumlu bir eylem olarak nitelendirilebilir. Ancak bu kadar kapsaml bir testi hibir sonlu varln yapmas olanakl grnmemektedir. Tabii byle bir koulun uygulanmas durumunda, en basit eylemin bile ahlaki olup olmad insanlar tarafndan bilinemezdi. Benzer bir ekilde yukarda betimlenen epistemolojik koulun da pek gereki veya uygulanabilir olmadn iddia etmek olanakl grnmektedir. (2) Daha genel bir sorun olarak, drdnc koul yaklamlarnn ad hoc olma riski vardr. Ad hoc Latince bir deyim olup, kabaca bu amala anlamna gelmektedir. Daha ak yazarsak, ad hoc deyimi belirli bir amaca veya soruna ynelik olarak anlamna gelir ve genellikle bir kuram veya gr zorluklarndan kurtarmak iin uydurulmu gn kurtarc aklamalar iin kullanlr. rnein, bilimsel bir kuramn nemli zorluklar ortaya ktnda o kuram reddetmek yerine kk yamalar yaparak kuram kurtarma abas iinde olan bir kiinin yapt aklamalar ve gerekelendirmeler iin ad hoc diyebiliriz. Bilginin geleneksel l tanm iin de, drdnc bir koul bularak sorunlarn ortadan kaldrma abasnn bir para ad hoc bir yapsnn olduu eletirisi ada literatrde zaman zaman dile getirilmitir.
187
Pek ok ada bilgi kuramcs, geleneksel bilgi zmlemesini ek koullarla iyiletirme yerine, bilginin temel kavramsal unsurlarndan bazlar zerine zellikle odaklaarak daha derin bir irdeleme sunmay denemilerdir. Bu balamda en dikkat ekici almalar nermesel bilginin gerekelendirme alt alan kapsamnda yaplmtr. Bir sonraki nitede bu konuda retien kuramlar tantp tartacaz. Goldmann Gettier rneklerine yant olduka ilgi ekmi ve bilgi kuramclarnca kapsamSIRA SZDE l olarak tartlmtr. Bu yant kendi kelimelerinizle aklayp deerlendirmeye aln.
DNELM S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
188
Epistemoloji
zet
A M A
Bilgi kavramn oluturan esas unsurlar aklayabilmek. Bilgi kavramnn en temel unsurunun inan olduu genellikle kabul edilir. Eer bir kii bir nermeyi bildiini ancak o nermeye inanmadn sylerse, ortada tuhaf bir durumun olduunu dnrz. Ancak, tek bana inan, bir nermeyi bilgi statsne karmaya yetmez. nsanlarn inanlar bazen gerei yanstmayabilir. Eski alarda insanlarn ou Gne Dnyann etrafnda dner nermesine inanm olsa bile, bu inan bir bilgi deildi. O yzden, bilgi kuramclar ounluka inanlarn deil doru inanlarn bilgi olabileceini dnmlerdir. Bununla birlikte, tek bana doru inanlar da bilginin olumasnda yeterli olmayabilir. Baz inanlar tamamen tesadfen doru ksalar da, o inanlara sahip insanlarn konu zerinde iyi gerekeleri veya kantlar olmad iin, sz konusu znelerin bilgi sahibi olduklarn iddia etmek zor bir hle gelebilir. nsan bilgisini ayrcalkl klan bir zellik, insanlarn bilgilerinin ardnda gerekelerin bulunmasdr. Bylece bilginin geleneksel tanmna ularz: Bilgi gerekelendirilmi doru inantr. Bilginin zmlemesi ve bilginin tanm kavramlarnn inceliklerini aklayabilmek. Bir kavramn zmlemesinin (analizinin) yaplmas, onu oluturan alt unsurlar ortaya karma amacna ynelik bir ilevdir. Bilimden bir rnek vermek gerekirse, tuz moleklnn analizini yaparak onu oluturan atomlarn sodyum ve klorr olduu bulunabilir. Benzer ekide bilgi gibi bir kavram zmlediimizde onun kavramsal alt bileenlerine ularz. Geleneksel gre gre bu alt bileenler, inan, nermesel doruluk ve gerekelendirmedir. Ancak bu noktada sorulabilecek ilgin bir soru udur: Kavramsal zmlemeler ayn zamanda tanmlara da karlk gelir mi? Tuzun kimyasal analizi sodyum ve klorr olabilir ancak tuzun normalde kullanlan szlk tanm bu deildir. Bilginin kavramsal zmlemesinin de bize bilginin gerek ve yeter koullarn verdii dnlebilir. Bu dnceyi imdi iki farkl biimde ifade edelim. Birinci olarak, eer
bir zihinsel durum gerekelendirilmi doru inan ise, o zihinsel durum bilgidir (veya, gerekelendirilmi doru inan sahibi olmak bilgi sahibi olmak iin yeterlidir). kinci olarak, eer bir zihinsel durum bilgi ise, o zihinsel durum gerekelendirilmi doru inantr (veya, bilgi sahibi olmak gerekelendirilmi doru inan olmak sahibi iin yeterlidir). Benzer ifadeleri gerek koul asndan da dile getirebiliriz. zetle, ne zaman gerekelendirilmi doru inan olma durumu gerekleirse, o zaman bilgi olma durumu da gerekleir ve bunun tersi de aynen geerlidir. Ancak bu durum, zmleme ile tanmn ayn olmayabileceini bize dndrr nk zmlemeler bir denklik ifadesi sunuyor gibi grnmektedirler. Dahas, felsefe tarihinde genellikle gerekelendirilmi doru inan bilginin tanm olarak alnm olsa da, bu durumun, yukarda da ifade ettiimiz gibi tartmaya ak olduu kesindir. Her durumda, zmlemelerin nemini gzden karmamamz gerekir. zmlemeler bazen bir kavramn ilk bata fark edilemeyen inceliklerini gsterebilir. rnein, bir dnrn ya da bilim insannn zmleyici almas sayesinde bir kavrama ynelik anlaymz daha rafine hle gelebilir. Edmund Gettierin argmannn ve ona verilen yantlarn bilgi kavramnn zmlemesi asndan ne sonular verdiini aklayabilmek. Gettierin argman bilginin Platondan beri gndemde olan geleneksel zmlemesine veya tanmna ar bir darbe indirmitir. Gettier mantksal baz yntem ve gereleri kullanarak ve yalnzca sayfalk ksa makalesinde epistemoloji alannda byk bir depreme yol amtr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve gerekeli olmas, o inancn bilgi olmas anlamna gelir. Gettier ise, iki senaryo kullanarak, bir inancn (tesadfen) doru ve gerekeli olmas durumunda bile bilginin ortaya kmayabileceini gstermitir. Geleneksel tanmda oluan bu hasar onarabilmek iin bilgi kuramclar eitli nerilerde bulunmulardr. Bu neriler u ekilde belirtilebilir: (1) znenin bir nermeye ynelik bilgi iddiasnn ardnda yanl nermeler bulun-
AM A
AM A
189
mamal yani inanlan nerme yanl nermelere dayanmamaldr. (2) znenin bir konuda sahip olduu inan ile o inanca yol aan nesnel koullar arasnda nedensel bir iliki bulunmaldr. (3) Geleneksel bilginin gerek koulu drdnc bir koulla desteklenmelidir. Bu neriler epistemoloji literatrnde youn olarak tartlm ve bilginin zmlemesi konusunun temel bir parasn oluturmutur.
190
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Tam karmda krmz bir gl bulunmaktadr gibi deneyimsel bir nermeyi bilmenin kavramsal koullar ile deneyimsel koullarn ayrmamz gerekse, aadakilerden hangisi iin bilginin kavramsal kouludur ifadesini kullanabiliriz? a. Sz konusu nesnenin nermeyi bilecek zneye belli bir yaknlkta bulunmas gerekir. b. Sz konusu nermenin doru olmas gerekir. c. Sz konusu nermeyi bilecek znenin alg organlarnn salkl olmas gerekir. d. Sz konusu nesnenin evreden yeterli dzeyde k almas gerekir. e. Sz konusu nermeyi bilecek znenin, ciddi beyinsel hasarlar olmamas gerekir. 2. Epistemolojik bir kavram olan deneyimsel inan iin genel olarak aadakilerden hangisi en doru ifade olur? a. nanlarmzn tm deneyimsel bilgi snfna girerler. b. nanlarmz hibir zaman bilgi snfna girmez. c. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas yeterlidir. d. Bir inancn bilgi olmas iin doru ve gerekeli olmas gereklidir. e. Bir inancn bilgi olmas iin doru olmas gereklidir, gerekeli olmas yeterlidir. 3. Bilginin kavramsal zmlemesi epistemolojide nemli bir yer tutar. zmlemeler iin aadakilerden hangisi sylenebilir? a. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dilde nasl kullanldn aklar. b. zmlemeler nemli bir kavram eletirme amacna hizmet eder. c. zmlemeler nemli bir kavramn toplumsal etkilerini saptama amacna hizmet eder. d. zmlemeler nemli bir kavram gzlemlenen olgular cinsinden aklama amacna hizmet eder. e. zmlemeler nemli bir kavramn gnlk dilde bulunmayabilecek inceliklerini ortaya karma amacna hizmet eder. 4. Eer insanlar uzun sre kt beslenirlerse, salklar bozulmaya balar cmlesinin mantksal yaps iin aadakilerden hangisi dorudur? a. Saln bozulmaya balamas, uzun sre kt beslenmenin gerek kouludur. b. Saln bozulmaya balamas, uzun sre kt beslenmenin yeter kouludur. c. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin gerek kouludur. d. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin yeter kouludur. e. Saln bozulmaya balamas ve uzun sre kt beslenme birbirlerinin gerek ve yeter kouludur. 5. Gettierin nl makalesinde izledii genel felsefi strateji tam olarak aadakilerden hangisidir? a. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanm kar rnekler araclyla yanllamak b. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanm felsefi argmanlar araclyla desteklemek c. Belli bir zaman diliminde kabul edilen ancak evrensel olduu varsaylmayan bir tanmn mantksal tutarlln test etmek d. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu varsaylan bir tanmn mantksal tutarlln test etmek e. Genel olarak kabul edilen ve evrensel olduu varsaylan bir tanm kar rnekler araclyla yanllamak 6. Epistemolojik adan bakldnda, Gettierin sunduu senaryolarn ortak noktas nedir? a. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli olsa da, sezgilerimiz onun doru inan olmadn sylemektedir. b. Bir znenin inanc tesadfen bilgi stats kazansa da, sezgilerimiz onun gerekeli doru inan olmadn sylemektedir. c. Bir znenin inanc tesadfen gerekeli doru inan stats kazansa da, sezgilerimiz onun bilgi olmadn sylemektedir. d. Bir znenin inanc yeterli dzeyde gerekeli olsa da, sezgilerimiz bu gerekenin tesadfen olutuunu sylemektedir. e. Bir znenin inanc gerekeli ve doru olsa da, sezgilerimiz onun doruluunun tesadfi olduunu sylemektedir.
191
7. Gettierin yaratt sorunlu durumu zmeye ynelik olarak nerilebilecek zmlerden birisi, inanlan nermenin gerekelendirme srecinde yanl bir nermeden kaynaklanmamasn art komaktr. Bu zme getirilebilecek bir eletiri aadakilerden hangisi olabilir? a. nanlan nerme yanl nermelere dayanmasa bile Gettierin iaret ettii sorunlar oluabilir. b. nanlan nermenin yanl nermelere dayanma olasl normalde son derece dktr. c. nanlan nermenin gerekelendirilememe olasl normalde son derece dktr. d. nanlan nermenin yanl nermelere dayanmas ancak gerekelendirilmenin yetersiz olmas durumunda olanakldr. e. nanlan nermenin yanl nermelere dayanmas ancak algsal olmayan inanlar sz konusu olduunda olanakldr. 8. Gettierin sergiledii sorunun giderilmesine ynelik olarak Goldmann nerdii nedensel iliki artn aadakilerden hangisi en iyi ifade eder? a. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin gerek koulu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel bir ilikisinin olduu inancnn gerekeli olmasdr. b. Bir znenin bir nermeyi bilmesinin yeter koulu, sz konusu znenin o nermeyle nedensel bir ilikisinin olduu inancnn doru olmasdr. c. Bir nermenin bir zne ile nedensel ilikisinin olmas, sz konusu nermenin o zne tarafndan bilinmesinin gerek ve yeter koullar arasndadr. d. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi iin, o znenin sz konusu nermeyle nedensel bir ilikisinin olmas gerekir. e. Bir nermenin bir zne tarafndan bilinebilmesi iin, o znenin sz konusu nermeyle nedensel bir ilikisinin olduuna inanmas gerekir.
9. Gettierin sergiledii sorunun giderilmesine ynelik olarak nerilen zmlerden birisi drdnc bir gerek koulu ekleyerek, gerekelendirmeyi etkisizletiren hi bir nermenin bulunmadn garanti etmek olarak ifade edilebilir. Bu zmn karlaabilecei olas bir sorun aadakilerden hangisi olabilir? a. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, gerekelendirmeyi ok kolayca gerekletirilebilir bir hle getirdii iin bilginin normatif gcn azaltabilir. b. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, inan koulunun ilevini zayflatmas nedeniyle bilginin normatif gcn azaltabilir. c. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, ok kapsaml, kontrol edilemez ve bu yzden insanlarn bilgisel eriimini aan bir koul yaratabilir. d. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, gerekelendirme koulunun ifade ettii art tekrarlamaktan teye gemez. e. Etkisizletiricilerin olmamas gerektiini art komak, inan koulunun ifade ettii art tekrarlamaktan teye gemez.
192
Epistemoloji
Okuma Paras
10. Gettierin sunduu kar rnekler, bilginin geleneksel zmlemesinin nemli bir sorun ierdiini gsterme amac tar. Diyelim ki, bir dnr Gettierin ynteminin ve yaklamnn sorunlu olduunu ya da istenilen etkiyi yaratmayacan iddia etmek istiyor. Aadakilerden hangisi Gettiere ynelik sunabilecei hakl ve gl bir eletiri olabilir? a. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, gerekelendirmenin mantksal operasyonlar yoluyla bir nermeden dierine aktarlabileceini varsaymas asndan sorunludur. b. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, mantksal bir yapya sahip olmad iin sorunludur. c. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Eer bir nermeden mantksal olarak baka bir nerme tretirsek ve bunlardan birincisi gerekeliyse, ikincisi de gerekeli olur dncesi, gerekelendirmeyi doru kavramyla ilikilendirmedii iin sorunludur. d. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr; bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir dncesi, gerekelendirmeyi btnyle znenin kiisel tercihlerine balad iin sorunludur. e. Gettierin varsaymlarndan birisi olan Gerekelendirme ve doruluk farkl kavramlardr; bir nerme yanl olmasna ramen iyi gerekelere sahip olabilir dncesi, mantksal olarak eliik olduu iin sorunludur. Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir? (...) ki noktaya iaret ederek balayacam. Birincisi, P gibi bir nerme iin, Snin Pye inanmasnn gerekelendirilmilii Snin Pyi bilmesinin gerekli kouludur anlamndaki bir gerekelendirmede, bir kiinin gerekte yanl olan bir nermeye inanmasnn gerekelendirilmi olmas mmkndr. kincisi, P gibi bir nerme iin, eer Snin Pye inanmas gerekelendirilmise ve P, Qyu ierirse ve S, Qyu Pden karrsa ve bu karmn sonucu olarak Qyu kabul ederse, buna gre S, Qya inancn gerekelendirmi demektir. Bu iki noktay aklda tutalm. imdi ortaya koyacam iki durumda (a)da ifade edilen koullarn baz nermeler iin yerine getirilmesine karn sz konusu kiinin bu nermeyi bildii sylenemez. DURUM I Varsayn ki Smith ve Jones belli bir i iin bavuruda bulundular. Ve varsayn ki Smithin aadaki tmelevetlemeli nerme iin gl bir kant var: (d) e alnacak olan kii Jonesdur ve Jonesun cebinde on adet madeni para var. Smithin (d) iin kant, irket mdrnn sonuta Jonesun seilecei konusunda kendisini temin etmesi ve Smithin kendisinin on dakika nce Jonesun cebindeki paralar saym olmas olabilir. (d) nermesi unu ierir: (e) e alnacak olan kiinin cebinde on adet madeni para var. Varsayalm ki Smith (d)den (e)ye olan gerektirmeyi grr ve hakknda gl bir kanta sahip olduu (d)ye dayanarak (e)yi kabul eder. Bu durumda, Smith (e)nin doru olduuna ilikin inanc iin ak bir gerekelendirme yapmtr. Fakat, buna ek olarak, gerekte Jonesun deil Smithin ie alnacan, ama Smithin bunu bilmediini dnn. Dahas, Smith bilmese de kendi cebinde on adet madeni para vardr. Buna gre, Smithin (e)yi kard (d) nermesi yanl olmasna karn, (e) nermesi dorudur. Bu durumda, rneimizde aadakilerin hepsi dorudur: (1) (e) dorudur, (2) Smith (e)nin doru olduuna inanyor ve (3) Smithin (e)nin doru olduuna inanmas gerekelendirilmitir. Halbuki Smithin (e)nin doru olduunu bilmedii aktr: Smith kendi cebinde ka adet madeni para olduunu bilmezken (e)nin doruluu Smithin cebindeki paralarn saysn-
193

dan gelmektedir. Smith bu inancn Jonesun cebindeki sayd paralara dayandrd iin, yanl olarak, Jonesun ie alnacak kii olduuna inanmaktadr. (...) Kaynak: Edmund Gettier. (1963) Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis, vol. 23, 121-123. Makalenin Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, eviren: Sedat Yazc, s. 58-59, stanbul: Alfa Yaynlar. 1. b Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavramn Oluturan Unsurlar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilmenin kavramsal koullar ile deneyimsel koullar arasndaki fark reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilgi Kavramn Oluturan Unsurlar ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Deneyimsel inan kavramnn bilgi kavramyla ilikisini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin zmlemesi ve Tanm ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. zmleme kavramnn anlamn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Serimlemesi: Bilginin Gerek ve Yeter Koullar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Gerek ve yeter koul kavramn aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Edmund Gettierin Ykc Argman ve Sonras ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Gettierin stratejisini kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettierin Kar rnekleri ksmn yeniden okuyun. Gettierin rneklerinin ana fikrini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Gettierin ortaya koyduu sorun konusunda bilgi kuramclarnn nasl tepki verdiini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Goldmann ne srd art anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Gettiere Yantlar ksmn yeniden okuyun. Drdnc koul artn daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Bilginin zmlemesi ve Tanm ve Edmund Gettierin Ykc Argman ve Sonras ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Gettierin grnn genel bir eletirisini yapabileceksiniz.
2. d
3. e
4. a
5. e
6. c
7. a
8. d
9. c
10. a
194
Epistemoloji

Sra Sizde 1 zmlemenin dier anlama ve aklama biimlerinden farkn ortaya koyabilmek iin olduka popler bir zmleme tr olan psikolojik kiilik zmlemesi zerinde duralm. Her insann dardan gzlemlenen bir kiilik profili vardr. Buna ek olarak her insan kendi kiilii zerinde genel bir fikir sahibidir. Ancak bir psikoloun incelemesi ve irdelemesi, bir kiinin grnen kiiliinin ardnda nelerin yattn ortaya koyabilir. Bylesi bir almann olduka deerli olaca ve gnlk yaamda yakalanamayacak baz gerekleri ortaya karaca kesindir. rnein, psikologlar ok korkak bir insann korkularnn ardnda o insann kendisinin bile bilmedii unsurlarn yattn bulabilirler. O yzden, bir anlamda, psikolojik zmleme bir insan daha iyi anlama ve tanmann yolunu aabilir. Ancak imdi durumu tersinden dnelim. Bilimsel bir ruh zm, bir insann tannmas ve tanmlanmas iin tek gvenilir yntem midir? rnein, bir annenin ocuunu tanmas ve onu tanmlamas psikolojik zmleme kadar bilimsel deildir ancak bu tanmann kendine zel bir nitelii olduu yadsnamaz. Tahminen bir psikolog bir ocukta annenin gremeyecei eyler fark edebilir. Fakat bir annenin ocuunu tanmas ve tanmlamas farkl trden incelikler, derinlikler ve ayrntlar tayabilir. Ksacas, bilimsel/mantksal zmleme ve olaan tanmlama ievleri farkl ve kendi ilerinde nemli ilevleri yerine getirebilirler. Sra Sizde 2 Gettierin argman iyi bir felsefi akl yrtmenin belirgin zelliklerini tar. Gettier, adm adm ilerleyerek ve mantksal bir ak vermeden ok nemli bir sonuca ulamaktadr. Geleneksel bilgi tanmna gre, bir inancn doru ve gerekeli olmas, onun bilgi olmas iin gerekli ve yeterlidir. Gettierin baars, iki rnek kullanarak bir inancn doru ve gerekeli olmas durumunda bile bilgi olmayabileceini gstermesinden kaynaklanmaktadr. Eer yanl nermelerin de gerekelendirilmi olabilecei ve gerekeli nermelerin mantksal sonularnn da gerekeli olaca kabul edilirse, Gettierin de gsterdii gibi, bir nermenin tesadfen doru ve gerekeli hle gelmesinin yolu alm olur. Gettierin rneklerinde, bir kii belli bir nermeye inanmakta, ve o inand nermenin mantksal sonucu tesadfen hem doru hem de (orjinal nerme gerekeli olduu ve ondan treyen nerme de o yzden gerekeli konuma geldii iin) gerekesi iyi olan bir nerme stats kazand iin, ortaya gerekeli, doru bir inan kmaktadr. Ancak sonuta elimizde olan nerme her ne kadar gerekeli ve doru olsa da, sz konusu znenin o nermeyi bildiini sylemek olanaksz grnmektedir. Bylece, Gettier mantn biimsel kurallarndan ayrlmadan, yerlemi bir epistemolojik gre ar bir darbe indirmektedir. Sra Sizde 3 Gettier rneklerinde sorun yaratan konu, en nihayetinde gerekeli doru inan olarak ortaya kan inancn, sz konusu znenin hareket noktas olan ilk inantan ok farkl bir grnm sergilemesi, baka bir deyile, aradaki nedensel ban bozulmasdr. Gettierin ikinci senaryosunu dnelim. znenin orjinal inanc Elifin Ford marka bir arabas olduudur. Ancak mantksal baz karmlarn sonucunda, doru ve gerekeli hle gelen nermeyi doru klan olgu Ahmetin Barselonada olmasdr. Goldmana gre, aradaki nedensel ilikinin kurulmas ve bir koul olarak korunmas Gettier tarz kar rneklerin nne geilmesinde yeterli olacaktr. Her ne kadar Goldmann bu nerisi, bu nitenin Gettiere Yantlar blmnde sergilediimiz gibi, itirazlarla karlanm olsa da, Goldmann nemli bir vurgu yaptn vurgulamamz gerekiyor. Bu balamda aklda tutulmas gereken bir konu, David Humeun da 18. yzylda baaryla sergiledii gibi, neden ve nedensellik kavramlarnn olduka byk felsefi zorluklar ve incelikler ierdii ve bu kavramlar zmlemelerinde kullanan dnrlerin bu zorluklar da ister istemez zmlemelerine tadklar gereidir.

Chisholm, R. M. (1989). Theory of Knowledge. 3rd ed., New Jersey: Prentice Hall. Fumerton, R. A. (2006). Epistemology. Malden: Blackwell Publishing. Gettier, E. (1963). Is Justified True Belief Knowledge?, Analysis, vol.23, 121-123. Makalenin Trke evirisi Felsefeye Giri (1999) kitab iinde baslmtr: Gerekelendirilmi Doru nan Bilgi midir?, eviren: Sedat Yazc, 57-60, stanbul: Alfa Yaynlar. Goldman, A. (1967). A Causal Theory of Knowing, The Journal of Philosophy, vol.64, 357-372.
195
Goldman, A. (1976). Discrimination and Perceptual Knowledge, The Journal of Philosophy, vol.73, 771-791. Hospers, J. (1997). An Introduction to Philosophical Analysis. 4th edition, London: Routledge. Kirkham, R. L. (1992). Theories of Truth: A Critical Introduction. Cambridge: The MIT Press. Lehrer, K. and Paxson, T. (1996). Knowledge: Undefeated Justified True Belief, On Knowing and the Known iinde, editr: K.G.Lucey, New York: Prometheus Books. Platon (1945). Theaitetos. ev. Macit Gkberk, stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar. Pojman, L. P. (1999). The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings. 2nd ed., London: Wadsworth Publishing. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Shope, R. K. (1983). The Analysis of Knowing. New Jersey: Princeton University Press.
10
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilecek, nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik grn aklayabilecek, Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk grn aklayabilecek, Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabileceksiniz
Anahtar Kavramlar
Gerekelendirme Geriye gitme Gerekenin gerekesi Temelcilik Dsalclk Fiziksel olgular Alg verileri Badamclk
erik Haritas
GR GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES TEMELCLK BADAIMCILIK K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES
Epistemoloji
Yaamdan rnekler Dnyaya ilikin inanlarmzn nasl gerekeli veya hakl konuma geldii konusunu biraz dnrsek, daha nce aklmza gelmeyen ilgin baz noktalar fark edebiliriz. Beyaz bir tavana bakarken zihnimizde uyanan u an beyaz bir tavana bakyorum gibi bir nermenin gerekesi nereden gelir? Bu sorunun yant tahminen Beyaz bir tavan veya Dnya zerinde beyaz bir tavann alglanmas gibi bir ifade olmaldr. Ancak nsan insann kurdudur nermesi, deneyimlediimiz dnyaya ilikin olmasna karn, beyaz tavan rneinden olduka farkldr. nsan insann kurdudur nermesi basit bir ekilde grsel alglar nedeniyle gerekeli konuma gelemez. O yzden, gerekesi dorudan algdan veya nesnel dnyadan ziyade, bir kiinin ait olduu toplumsal sistemden kaynaklanan, gerekesini ondan alan inanlarn var olduu dnlebilir. Daha ilgin bir soru ise udur: Basit algsal inanlarmzn hibir inan, deer veya kavram sistemine ait olmadan, yaltlm olarak gerekelendirilmesi olanakl mdr?
GR
nceki nitede bilginin zmlemesi konusunu ve onunla ilgili sorunlar irdeledik. Edmund Gettierin kar rneklerinin doal bir sonucu olarak, felsefeciler bilginin klasik zmlemesi konusunda yeni fikirler retmeye ve bilginin daha savunulabilir bir tanmn vermeye ynelmilerdir. Bu konuyla ilgilenen dnrlerin farkna vard nemli bir nokta, bilginin geleneksel tanmnda yer alan gereke kavramnn derinlemesine incelenip akla kavuturulmamas durumunda nermesel bilginin tanmnn veya zmlemesinin ciddi sorunlar barndraca gerei olmutur. Elbette gerekelendirme konusunda Gettierden nce de epistemoloji literatrnde kayda deer almalar yaplmtr. Ancak Gettierin makalesinin yaymlanmasndan sonra felsefeciler arasnda egemen olan genel fikir, bilginin tanmndaki K kiisinin ye inanmas iin gereke vardr ifadesinin yzeysel ve belirsizlikler ieren bir nerme olduu ve bu cmledeki gereke kavramnn iinin ok farkl ekillerde doldurulabilecei ynnde olmutur. Bu farkndaln en nemli sonucu, gerekelendirme konusunda farkl tartma eksenlerinde birbirine rakip bir dizi kuramn ortaya kmasdr. Bu nitede gerekelendirme kuramlarnn en nde gelenlerini inceleyip deerlendirmeye alacaz.
198
Epistemoloji
Bilgi erevesinde gndeme getirilen gerekelendirme, dier gerekelendirme trlerinden ayr tutulmaldr.
rdelemelerimize kavramsal bir aklama ile balayalm. Epistemoloji alannda kullanlan gereke kavram, dier alanlar ilgilendiren gereke kavramlarndan ayr tutulmaldr. Bir inanca sahip olmann etik, politik veya pratik gerekeleri olabilir. Ancak bunlarn genelde bilgisel gerekelerden farkl olduu grlr. Bunu rnekler kullanarak aklamakta yarar var. Diyelim ki bir bilim insan belli baz vitamin komplekslerinin youn kullanmnn kanser tedavisinde byk yarar saladna inanyor. Ancak, yllar boyunca yapt almalar, kulland vitamin komplekslerinin tedavi balamnda herhangi bir yarar olduunu gstermiyor. Bu durumda, sz konusu aratrmacnn inancna sahip kmaya devam etmesinin bilimsel almalarnn devam iin bir motivasyon salamas anlamnda gerekesi olabilir. Fakat bilgisel gerekesinin veya dayanann olumad kesindir. Baka bir rnek dnelim. Diyelim dnya zerinde belli bir corafyada yaayan insanlar, yaptklar bilimsel testler sonucunda, kendi toplumlarnda doan kz ocuklarn tam anlalamayan nedenlerden dolay erkek ocuklardan ok daha zeki olarak doduuna ilikin gl kantlar buluyorlar. Ancak o kltrde o ana kadar Kadn ve erkek her adan eittir gibi bir inann da yaygn olarak yerlemi olduunu dnelim. Elbette kadnlarn erkeklerden ok daha stn zihinsel kapasitelerle doduunun bilimsel olarak saptand ve herkes tarafndan bilindii bir toplumda, rnein nitelikli iler iin kadn alanlarn iverenler tarafndan arlkl olarak tercih edilmeye balanacan ve erkeklerin zihinsel dezavantajlar nedeniyle i bulma konusunda zorluklar yaayacan tahmin edebiliriz. Sz konusu toplumda, eldeki bilimsel veriler nda, Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda iyi gerekelendirilmi bir inan olarak grlebilir. Buna karn, o corafyadaki insanlar eitsizliin toplumsal sakncalarn gz nne alarak ve her tr ayrmcla kar ktklar iin, iki cinsiyete de eitlermi gibi davranmay tercih edebilirler. Byle bir toplumda Kadnlarla erkeklerin kapasiteleri zihinsel olarak eit deildir nermesi bilgisel anlamda gerekeli bir inan iken, Kadnlar ve erkekler her adan eittir nermesi politik veya pratik nedenlerden dolay gerekeli bir inan konumunda bulunabilir. Bu durum, gereke kavramnn epistemolojik boyutunun dier boyutlardan ayrlmas gerektiini gstermektedir. Gereke kavramnn epistemolojideki yerine ve nemine ilikin iki farkl yaklam olduunu en bata belirtmemiz gerekiyor. J. L. Pollock gibi baz bilgi kuramclar, epistemolojinin merkezinde yatan esas konunun bilgisel gerekelendirme olduunda srar etmilerdir. te yandan, A. Goldman ve P. Kitcher gibi baz felsefeciler bilginin asl hedefinin nermesel doru olduunu savlamlardr. Bu iki yaklamn birbirinden olduka farkl epistemolojik programlara iaret ettii aktr. Birinci gruptaki dnrler, gerekelerin ve gerekelendirme srelerinin yapsna ilikin yaplacak almalar epistemolojinin temeline yerletirirken, ikinci grup felsefeciler nermesel doruya ulama (veya ksaca doruyu bilme) konusunu asl ama olarak belirlemilerdir. Ancak bu ikinci gruptaki felsefeciler de insanlarn doruya eriimi sz konusu olduunda, elimizdeki esas epistemolojik aracn gereke ve kant olduunu yadsmamaktadrlar. Bu noktay vurgulamakta yarar gryoruz: Eer bilginin hedefi gereklii zihnimizde doru temsil etmek, dnyay veya evreni doru bilmekse, bu yolda elimizde temel gere olan gereke kavramn ve gerekelendirmenin kavramsal inceliklerini irdelememiz yerinde olacaktr. Baka bir deyile, gerekenin ve kantn felsefi olarak anlalmas, bilginin tam olarak ne olduunun anlalmasna yardmc olacaktr. Bu dnceler bilgisel gerekelendirme konusunun epistemolojide ne kadar byk ve hassas bir yer
199
tuttuunu gstermektedir. Aadaki blmlerde bu konuda felsefecilerin hangi temel kuramlar rettiklerini aklayp bu kuramlar felsefi adan inceleyeceiz.
GERYE GTME VEYA GEREKENN GEREKES

yle bir senaryo dnelim. u an Londrada bulunan bir arkadanzla nternet aracl ile sohbet yapyorsunuz. Sohbet srasnda arkadanz u an dary gremiyorum ama pencere camna yamur damlalarnn vurmaya baladn duyuyorum diyor. Bu cmleyi duyunca kafanzda Londrada imdi yamur yayor dncesi oluuyor. Sizin iin Londrada imdi yamur yayor nermesinin (eer arkadanz yanlmyorsa) deneyimsel bir bilgi oluturduunu syleyebiliriz. Bu bilgi oluurken dolayl bir yol izlenmi ve belli aklc karmlar yaplmtr. Sz konusu bilgi parasnn, sizin iin dorudan alg kadar olmasa da, olduka gvenilir olduu aktr. Londrada imdi yamur yayor nermesi iyi kantlar araclyla ortaya km ve bir karm zincirinin sonucu olan gerekeli bir inantr. Yukardaki senaryoda oluan epistemolojik durumu imdi tersten inceleyelim. Eer arkadanzla sohbetinizi bitirdikten sonra gidip yan odadaki kardeinize Londrada imdi yamur yayor derseniz, size byk olaslkla Nereden biliyorsun? diye soracaktr. Buna yant olarak siz Londradaki arkadanzn szlerini bir gereke olarak kardeinize aktarabilirsiniz. Bu rnekte de aka grld gibi, deneyimsel bilginin en nemli zelliklerinden biri, bilgi sahibi olan znenin gerekmesi durumunda her zaman belli gerekeler gsterilerek bilgi iddiasn destekleyebilecek durumda olmasdr. Bu yzdendir ki, felsefeciler ounlukla bilginin tanmnda doru inann yeterli olmadn, gerekelendirmenin de iin iinde olmas gerektiini dnmlerdir. Bu noktada sorulabilecek nemli bir soru udur: Eer bilgi iddialar gerekesel bir zincir iinde baka gerekelere balanyorsa, bu zincirin yaps ve sonu iin ne diyebiliriz? Bu konu ngilizcede the regress problem adyla anlr ve bu deyim Trkeye tam olarak geriye gitme sorunu diye evrilebilir. Ancak Trke karlnn ierik asndan daha bilgilendirici ve aklayc olmas amacyla gerekenin gerekesi sorunu deyimini kullanmak daha uygun grnmektedir. Bu sorun (ksaca GGS diyelim), epistemolojide devam etmekte olan ok nemli baz tartmalarn znde yatmaktadr. Dahas, bu kritik soruna kar felsefecilerin ald tavr ve sunduklar neriler, gerekelendirme konusunu tartan taraflarn kuramsal konumunu ve zeminini byk oranda belirlemektedir. u ana kadar GGSnin epistemolojik alt yapsna ilikin baz n dnceler sunduk. imdi sorunu zmleyici ve sistematik bir tarzda ifade edebiliriz. GGSnin bir felsefe sorunu olarak ortaya kmasndaki esas neden, insanlarn inanma ve gerekelendirme sistemlerinin arlkl olarak karmsal bir yapya sahip olmasdr. Yukardaki senaryoda da grdmz gibi, Londrada imdi yamur yayor inanc bir karm sonucu oluup bilgiye dnmtr. nan sistemlerimizin ve dnya bilgimizin nemli bir blm bu anlamda karmsaldr. Bu durum, inanlarmzn gerekelendirilmesi asndan dnldnde, yle bir sorunsala iaret eder. Diyelim ki bana Londrada imdi yamur yayor inancmn bu inanca P(1) adn verelim nasl bir gerekeden veya gerekeler dizisinden kaynakland soruldu. P(1) inancn gerekelendirmek veya hakllatrmak iin baka bir deneyimsel nerme olan P(2)yi kullandm varsayalm. rnein, P(2): Londrada yaayan bir arkadam u an orada yamur yad ynnde bir inan ifade etti gibi bir nerme olsun. Ancak, P(1)e benzer bir ekilde P(2)nin de deneyimsel bir nerme olarak kesinlikten uzak olduu iin arkasnda yatan gerekeyi sorgu-
Deneyimsel bir inan iin ne sunulabilecek bir gerekenin kendisinin nasl gerekelendirilecei bir sorun olarak ortaya konabilir. Bu durum, epistemolojide geriye gitme veya gerekenin gerekesi olarak bilinen soruna neden olur.
200
Epistemoloji
Geriye gitme sorunu (GGS) iin, bilgi kuramclar tarafndan drt temel zm nerilmitir.
lamak, yani doruluuna neden inanmamz gerektiini sormak olas ve aklc olacaktr. P(2) nermesini belli bir P(3) ile gerekelendirdiimizi varsayalm. rnein P(3): Londrada yaayan arkadam u an pencereye arpan damlalarn sesini duyduunu syledi; ayrca arkadam gvenilir bir insandr; ayrca pencereye arpan damlalarn sesini duymak genelde yamurun yamakta olduunun bir gstergesidir gibi bileik bir nerme olsun. Beklenebilecei gibi, yukarda anlatlan durum P(3), onu gerekelendirecek P(4) ve onu izleyecek P(5) gibi nermeler iin de ortaya kacaktr. O hlde, P(1) gibi sradan bir deneyimsel nermenin gerekelendirmesi srekli olarak bir sonraki karmsal nermeye aktarlmaktadr. Elbette bu tablo kritik bir sorunun ortaya kmasna neden olur. Verdiimiz rnekte, P(1)in en nihayetinde nasl gerekelendirilecei ve gerekelendirilmi inan niteliini nasl hakedecei net bir ekilde grlmemektedir. Geriye gitme son bulmadka gerekelendirmenin var olmas da olanaksz olacaktr. Eer P(1) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(2)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, eer P(2) nermesinin gerekelendirmesi ancak P(3)nin gerekelendirmesi ile olanaklysa, ve eer bu gerekelendirmenin srekli ertelenmesi durumu devam ederse, o zaman ilk bata ele aldmz ve sradan bir deneyimsel nerme olan P(1)in gerekelendirilmi konuma gelmesi sorunlu bir hle gelir. O hlde, geriye gitme nasl son bulacaktr? Buna bal olarak, sradan bir deneyimsel nerme gerekelendirmesini veya haklln nereden alacaktr? Bilgi kuramclar GGS iin ilkesel olarak drt olas zm yolu olabileceini dnmlerdir. Bu zm seeneklerinden zellikle ncs ve drdncs youn bir ekilde irdelenmi ve ok sayda felsefeci tarafndan savunulmutur: (a) Gerekelerin sonsuza gitmesi: Olas bir zm, P(1)i gerekelendien zincirde yer alan nermelerin sonsuz sayda olacan sylemektir. Bu gre gre, P(1)i gerekelendirmekte kullanlacak her nerme iin baka nermelerin kullanlmasndan dolay, P(1)in gerekelendirmesi snrsz sayda nerme iermelidir. Her ne kadar Ernest Sosa gibi felsefeciler bu olasln ciddiye alnmas gerektiini dnm olsalar da, sonsuza gitme seenei epistemoloji literatrnde pek rabet grmemitir. Bunun en temel nedeni, sradan insanlarn bilisel snrlarnn sonsuz sayda inan sahibi olmay pratikte olanaksz klmasdr. Oysa saduyumuzun bize syledii ey, inanlarmzn nemli bir ksmnn salam gerekelere dayanyor olduudur. Yani gerekelendirme veya kantlarla destekleme insanlar iin bir ekilde olanakl olmak durumundadr. Eer bir kuram bunun olanakllk koulunu sonsuz sayda inan sahibi olmaya balarsa, biz doal olarak gerekelendirmenin olanakl oluundan deil o kuramn doruluundan phe ederiz. Bu akl yrtme, sonsuza gitme seeneinin nemli zorluklar barndrdn gstermektedir. (b) Geriye gitmesinin gerekesi olmayan inanlarda son bulmas: Bir dier olas zm, P(1)in gerekelendirmesinin geriye gitmenin en sonunda, diyelim P(274) gibi zel bir inanta son bulmasdr. P(274)i zel klan nitelik, onun baka bir nermeyi gerekelendirmeyi baarrken, kendisinin herhangi bir gerekesinin bulunmamas ve gerekesiz inan olarak sistemde yer almasdr. Tabii P(274) gibi, deneyimsel olan ve bu anlamda kesinlik tamas beklenemeyecek olan bir nermenin neden gerekelendirme veya hakllatrma ileminden muaf tutulmas gerektiini aklamak son derece zor grnmektedir. Bu zm nerisi de felsefeciler tarafndan ok fazla rabet grmemitir.
201
(c) Gerekelerin kendi aralarnda badamsal bir sistem veya a oluturmas: Bu seenee gre, P(1) gibi bir inanc veya nermeyi gerekelendiren neden, P(1)in bir nermeler kmesine ait olmas ve bu kmenin elemanlar arasnda bir karlkl gerekelendirme ve destek bantsnn bulunmasdr. Bu gr gerekelendirmenin yapsn sonlu sayda elemanlarn bir tr halka oluturmas olarak betimler. Daha karmak ekillerinde ise, gerekelendirme ilikisi yalnzca ardk elemanlar arasnda ve dorusal olarak deil, btnlkc bir tarzda gerekleir. Bu ikinci olasl basitletirilmi bir benzetmeyle aklarsak, yerde atlm tfeklerin birbirine destek vererek dik durmalarn gzmzde canlandrabiliriz. Genel olarak bakldnda, (c)nin dier seeneklere gre belli kuramsal avantajlar bulunmaktadr. te yandan, bu modelin ilk bakta dngsel bir durum yarataca ve yeni sorunlara yol aaca da dnlebilir. Gerekelendirme konusunda badamclk yaklamn benimseyen bilgi kuramclar (c)nin doru bir yaklam sunduuna inanrlar. lerleyen blmlerde bu grn bir aklamasn ve kuramsal inceliklerini sunacaz. (d) Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas: Buna gre, P(1) gibi bir inancn veya nermenin gerekelendirmesinin olanakll, temel nitelii tayan zel birtakm bilgisel unsurlarn varlna baldr. Biz Londrada u an yamur yayor nermesini gerekelendirirken kanlmaz olarak baka bir dizi deneyimsel nermelere bavurmaktayz. Ancak bu srecin sonunda yle bir noktaya geliriz ki, ele aldmz nermenin ait olduu karmsal aktarm zincirinin epistemolojik adan durmas gerekir. Gerekelendirmenin bu son duranda bulunan inancn gerekelendirmesi nasl olacaktr? ncelemekte olduumuz (d) grne gre sorunun yant udur: Gerekelendirme zincirinin son noktasnda gerekelendirilmi bir inan bulunur; ancak bu nihai inancn gerekesi dier inanlara balanmasndan deil algsal deneyimin kendisinden kaynaklanr. Gerekelerin geriye gitmesini engellemenin tek yolu budur. Bu zm pek ok felsefeciye ekici gelse de, temel nermelerin bylesi bir gerekelendirme statsn tam olarak nasl edindikleri tartma konusudur. Gerekelendirme alannda temelcilik kuramna scak bakan felsefeciler zellikle bu konuya aklk getirmeye ve (d)yi savunmaya almlardr. Bu grn ayrntlarna da aada tekrar dneceiz. Geleneksel epistemoloji kuramlar incelendiinde, iki byk tartmann bu alana egemen olduunu grrz. Bu tartmalar, temelcilik-badamclk ve iselcilik-dsalclk akmlar arasnda gelimitir. Temelcilik ve badamclk grleri yukarda akladmz GGS erevesinde ortaya kmtr. Yukarda da ksaca belirttiimiz gibi, badamclar (c)yi desteklerken, temelciler (d)nin doru zm olduunu savlarlar. Bu tartmaya ek olarak, iselcilik ve dsalclk grleri de epistemolojide nemli bir yer tutar. ncelikle, iselcilik ve dsalclk arasndaki tartmann GGS ile ilgili olmadn vurgulayalm. Dsalcln ana fikri u ekilde ifade edilebilir: Bir zne belli bir gerekeli inanca sahipse, o inanc veya nermeyi gerekelendiren olgulara bilgisel eriiminin olmas art deildir. nemli olan, znenin inancn gerekelendiren bir olgunun gerekten var olmasdr. Gereke znenin zihinsellii veya bilgisi dnda olabilir. Bu gre dsalclk denmesinin nedeni budur. selciler ise, bir inancn veya nermenin bir zne iin gerekeli olabilmesi iin, gerekenin zne tarafndan bilinmesi, znenin zihinsel dnyasnn (veya, bazlarna gre, bilincinin) kapsam iinde olmas gerektiini ne srerler. Bu gre iselcilik denmesinin nedeni de budur. Temelcilik-ba-
GGSye ynelik zm reten baz dnrler, sorunun zmnn badam sergileyen sistemlerde yattn savlamlardr.
GGSye ynelik sunulan kayda deer bir zm, gerekelendirme zincirinin temel inanlarda son bulmas eklinde ifade edilir.
202
Epistemoloji
damclk ve iselcilik-dsalclk tartmalar farkl sorunlara iaret etseler de, aralarnda belli ilikiler ve geiimler de bulunur. rnein badamclarn nemli bir blm ayn zamanda iselci gr benimser; ayrca, ok sayda temelci dnrn dsalcl da kabul ettii grlr. Bu tartmalarn ayrntlarna ve farkl grler arasndaki ilikilerin inceliklerine aada deineceiz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Geriye gitme sorununun epistemoloji alan iinde neden ok kritik bir sorun oluturduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln. Bu altrma sizi temel gerekelendirme kuramlarn anlama ynnde de hazrlayacaktr.
DNELM
TEMELCLK
DKKAT S O R U Tarihsel olarak bakldnda, temelciliin en belirgin savunucusu Descartes olmutur. Descartesn temel epistemolojik amac, anmsanaca gibi, dnya bilgimizin kesin, phe gtrmezK ve deneyimsel bilgilerimizin tmne dayanak oluturan bir temeli DK AT olup olmadn bulmaktr. Descartes bu temeli dnce hlindeyken zorunlu olarak var olmas gereken zihninde, yani kendi zihinsel varlnda bulur. Bir sonraki SIRA SZDE admda ise, zihnin zorunlu varlndan balayarak ve tmdengelimsel bir kesinlikle ilerleyerek, fiziksel dnyaya ilikin gvenilir bilginin olanakl olduunu gstermeyi hedefler. Her ne kadar Descartesn irdelemeleri felsefe tarihinde ok nemli bir yer AMALARIMIZ tutsa da, biz tartmann inceliklerini gsterebilmek iin ada zmleyici felsefeye dneceiz ve temelci dnceyi nermesel bilgi balamnda ileyen dnrlerin bu konu zerinde T A tr bir argman sunduunu anlamaya alacaz. K ne P Gerekelendirme zincirinde bir nermenin en sonunda varaca nokta veya dayanak ne olabilir? Temelci felsefecilere gre, gerekelendirilmesi gereken inan veya nerme EneZkadar uzun ve kark bir hakllatrma zinciri gerektirirse gerekTEL V YON tirsin, en nihayetinde algsal inanlara gelindiinde gerekelendirme sreci sonlanmak zorundadr. rnein Gelecek yl enflasyon oran %10u aacak gibi dorudan gzlemsel olmayan bir nermeyi gerekelendirme srecinde tahminen belli karmak N T E R N E T verileri gndeme getirmek gerekecektir. Ancak o verilerin ekonomik de gerekelendirilmesi gerektiinde, en nihayetinde varlacak nokta nk Ay gryorum, nk Byi duyuyorum gibi algsal temel nermeler olmak zorundadr. Bu adan bakldnda, temelcilii savunan felsefeciler insan bilgisinin kavramsal olarak iki farkl yapda nermelerin veya inanlarn bileiminden olutuunu dnrler. Birinci olarak, gerekelendirmesini baka nermelerle olan karmsal bantlar sayesinde kazanan nermeler vardr. Eer bir kii stanbuldayken Londrada u an yamur yayor gibi bir nermeye inanyorsa, bu inancn temel bir inan olduu sylenemez. stanbuldaki bir insann Londrada u an yamur yayor inanc karmsal gerekelendirmesi olan bir inantr veya ksaca, karmsal inan snfna girmektedir. Bu nermenin hakllatrlmas veya gerekelendirmesi ancak bir baka inanca (rnein Gvenilir bir arkadam Londrada u an yamur yadn bildirdi) veya inalar dizisine gnderme yaplarak olanakldr. Ancak bu tr inanlara ek olarak, ikinci bir inan trnden de sz etmemiz aklc grnmektedir. Londrada yaayan arkadamz eer pencereden dar bakp da yamurun yadn grr ve u an darda yamur yadn gryorum derse, o zaman bu ifadesini veya yargsn hakllatrmakta hangi inanca bavurmakta olduunu sormayz. u an darda yamur yadn gryorum szlerini dile getiren kiinin sz konusu inanc temel inan snfna girer. Bu temel inan baka inanlar nedeniyle deil, tam da o deneyimi yaamaktan dolay kazanlmtr. Pencereden bakarak darda yamur yadn syleyen bir insana
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Temelcilik Y O N T E L E V Zgrne gre,
gerekelerin geriye gitmesi algsal dzleme gelindiinde durmak zorundadr.
NTERNET
203
Bu inancnn nedeni nedir? sorusunu sormamz tuhaf olur. O kii, byk olaslkla, nk yamurun yadn gryorum demenin tesinde bir aklama sunamayacaktr. Sonu olarak, insann inan/bilgi sisteminin karmsal inanlardan ve temel inanlardan olutuunu syleyebiliriz. Temelcilii savunan dnrlere gre, her karmsal inan nnde sonunda daha dorusu, gerekelendirme zinciri sonuna kadar izlendiinde gerekesini temel inanlara dayanarak almaktadr. karmsal inanlarn nasl gerekelendirildiini anlamak zor deildir. Ancak epistemolojide tartmaya neden olan asl konu, temel inanlarn olup olmad ve eer varsa bu inanlarn gerekeli olma niteliini tam olarak nasl kazanddr. Temelci felsefecilerin bu soruya verdikleri yantlar iinde en bilinen ve ska savunulanlardan ikisini aada inceleyeceiz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik

D. M. Armstrong gibi dnrlerden esinlenen bir gr, temel dzeyde bulunan inanlarn gerekelendirmelerinin fiziksel dnyadan kaynaklandn savunur. Yukarda da belirttiimiz gibi temelcilie gre, temel inanlarn gerekelendirmesi dier inanlar nedeniyle olamaz. Baz felsefeciler gerekelendirmenin en temelde dorudan dnyada gerekleen olgulardan kaynaklandn dnmlerdir. Bu dnrler genellikle zne veya zihin kavramlarna ok fazla vurgu yaplmasnn bir hata olduuna inanrlar. Onlarn grne gre, zeki bilisel canllar da doann nedensel dzeni iinde yer alan varlklardr. Bizim zihinsel durumlarmz da nihayetinde doann ileyiinin bir parasdr. Doadaki nesneler arasnda nasl fiziksel ilikiler varsa, nesnelerle inanlar arasnda da onun benzeri ilikiler bulunur. Bu durumu bir rnekle daha iyi aklayabiliriz. Dzgn alan bir termometre, evresel durumlardan belli ekillerde etkilenir ve evresinde gerekleen deiikliklerin izlerini tar. Eer evrede scaklk ykselmesi olursa, termometrenin iindeki cva ykselir; scakln dmesi sonucu cva dzeyi aaya iner. Bu rnekte, fiziksel olaylar bir nesneyi etkilemi ve o nesnede deiimlere yol amtr. imdi yolunun zerinde bir ylana rastlayan bir adam dnelim. Eer fizyolojik ve zihinsel sreleri sorunsuz bir ekilde iliyorsa, bir ylan grnts alan bir kiide Tam nmde bir ylan var inanc oluacaktr. Doada olan bir olgu fiziksel yollardan baka bir nesneyi (yani bir insan) etkilemi ve bir inancn olumasna neden olmutur. Bu anlamda, dnyadan etkilenerek zihninde bir inan oluan kiinin durumu ile termometrenin durumu arasnda kkten bir fark yoktur. Temelcilie gre, temel bir inancn gerekelendirilmi inan veya bilgi olmas iin fiziksel dnyann o inanca neden olmas yeterlidir. Aka grlecei gibi, bu srete hakllatrmann veya gerekelendirmenin nasl gerekletii, inanca sahip olan znenin tamamen dnda gereklemektedir. O yzden, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik iin temelciliin son derece dsalc ve doalc bir tr olduunu ifade etmemiz yanl olmaz.
Temelciliin bir trne gre, gerekelendirmenin temelini oluturan unsurlar dorudan dnyadaki olgularn kendileridir.
Alg Verilerine Dayanan Temelcilik

Temelci gerekelendirme kuramlar balamnda incelememiz gereken ikinci gr Alg Verilerine Dayanan Temelciliktir. Bu gr, yukarda incelediimiz Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilikten nemli bir anlamda ayrlr. Temelciliin bu trnde, bilgisel gerekelendirmeyi olanakl klan unsur doadaki olgular deil, insanlarn zihninde oluan alg verileridir. Temel inanlar gerekelendiren ey, dnyaya algsal olarak ak olan canllarn zihninde oluan yaln ve henz anlamlandTemelciliin ikinci bir trne gre, gerekelendirmenin zeminini oluturan unsurlar, alg yoluyla zihnimizde oluan verilerdir.
204
Epistemoloji
rlmam verilerdir. Diyelim ki bir zne pencereden dar bakyor ve yamuru alglyor. Bu sre iinde, duyu organlar deiik trlerde veri toplar. Dardaki grnt belli renkler, belli hareketler ierir; kulaklar belli sesleri duyar. Bu ham veriler znede ilk bata kavramlatrlmam ve anlamlandrlmam bir farkndalk yaratrlar. Ne zaman ki bu duyu verileri temel bir inancn domasna neden olurlar (rnein Pencerenin dnda yamur yayor), o zaman temel bir inan olumu ve gerekelendirilmi demektir. Algsal temel bir inancn gerekeli olmasnn nedeni, zihinsellik iinde oluan duyu verilerinin varldr. Bu iki temelci gr imdi ksaca karlatralm. Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, fiziksel dnyann olgular znelerde temel inanlarn olumasna neden olur. Bu nedensel iliki, temel inanlarn gerekelendirilmi olmasnn da nedenidir. Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre ise, fiziksel dnyann olgular znelerde nce duyu verilerinin oluumuna neden olur. Bu aamada, bilgisel gerekelendirme ilikisinin varlndan henz sz edemeyiz. Bilgisel gerekelendirme, duyu verilerinin temel inanlarn olumasna neden olmasyla birlikte ortaya kar. Bu durumda da, nedensel bir iliki gerekelendirmenin de nedeni olmutur. Fakat bu sefer gerekelendirmenin nedeni fiziksel dnya deil, zihnimizde istemimiz dnda oluan alg verileridir. Her iki gre gre, temel inanlar iyi gerekelendirilmitir; ancak gerekeyi salayan unsur baka bir inan deildir. Aka grlecei gibi, bu durum Geriye Gitme Sorununa da bir zm getirmektedir. Ancak bu zmn (ve genel olarak temelciliin) kuramsal dzeyde yeterli olup olmadn deerlendirmeden nce, kar gr olan badamcl incelememiz gerekiyor.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Temelcilik grnn kuramsal anlamda gl ve ekici ynlerini aklayn. Temelcilii SIRA SZDE bilgi kuramclar arasnda popler bir gr konumuna getiren nedenler sizce nelerdir? Bu soruyu temelciliin bu nitede ilediimiz trlerinden sizin setiiniz bir tanesi zeDN rinden yantlayn. E L M
BADAIMCILIK S O R U
Temelcilii kuramsal olarak ekici klan nedenlerden biri, temel inan kavramnn saduyuya uygun bir ynnn olmasdr. Pek ok bilgi kuramcs, Geriye GitDKKAT me Sorununun gerek zmnn temelcilikte yattn dnrler. Bu noktada, badamclk grne dnebiliriz. Badamcl felsefi olarak incelememiz, teSIRA SZDE melcilik grn daha iyi anlamamz da salayacaktr. Ancak badamclkla ilgilenmemizin bu noktann tesinde bir nemi ve deeri bulunmaktadr. Badamclk, epistemoloji kavramlar ve akmlar arasnda en kritik ve tartmal olanAMALARIMIZ lardan biridir. 8. nitede badamclk kuramndan nermesel doru balamnda sz etmitik. Oradaki dncelere paralel olarak bu blmde badamc gerekeK T A tartacaz. lendirme kuramn P lk olarak, 8. nitede deindiimiz nemli bir noktay anmsatalm. Tutarl olan bir inan sisteminin elemanlar birbirleriyle elimezler. Badam olan bir TELEV YON inan sistemininZelemanlar ise ieriksel olarak birbirlerini destekler ve birbirlerinin doru olma olasln ykseltirler. Badamclk, kavramsal olarak, mantksal tutarllktan daha fazlasn ierir. Bu saptamay yaptktan sonra, badamc hakllatrma kuramn T N T E R N E aka tanmlayabiliriz. Belli bir znenin sahip olduu inan sistemine S adn verelim. Snin kapsam iinde bulunan inanlardan biri N olsun. Nyi hakllatran durum ya da olgu, N inancnn S sisteminde yer alan dier inan-
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan V Z Y O N T E L Ebadamclk gr, temelciliin en byk rakibidir. Badamcla gre, bir inancn gerekelendirilmesi ancak onun badam zellii olan NTERNET bir sistemin paras olmasyla mmkndr.
205
larla badam ilikisi iinde olmasdr. O hlde, badamclar Geriye Gitme Sorununu znelerin inan sistemleri erevesinde kalarak zerler diyebiliriz.
Fiziksel Olgulara Dayanan Temelciliin Sorunlar

Badamc gerekelendirme kuramn daha iyi anlamak iin, bu grn temelciliin iki trne verdii yant ksaca inceleyelim. Badamc dnrler asndan bakldnda, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn en byk sorunu gerekelendirmeyi tamamen dsallatrmas ve bylece gerekelendirmenin en nemli niteliinin kaybolmasna neden olmasdr. Bu nitelik, znenin gerekelendirme srelerindeki sorumluluudur. Bir inancn bir zne iin iyi gerekelendirmi olmas, ncelikle o znenin gerekelendirme srecine ilikin bir perspektifinin olmasn gerektirir. Bu anlamda insanlar bir bilisel varlk olarak termometrelerden olduka farkldr. Bilen znenin dnda gelien baz olaylarn ve oluumlarn gerekelendirmeye neden olduunu sylemekte son derece yanltc bir yn bulunmaktadr. Bunu bir rnekle aklayalm. Diyelim ki, bilim insanlar deneysel amala bir zneyi hipnoz ettikten sonra beynine elektrotlar aracl ile sinyaller gnderiyorlar ve bu yolla dnyaya ilikin belli doru inanlara sahip olmasn salyorlar. Bunun iin, ilk olarak, zne bir bilgisayar karsna oturtuluyor ve nndeki bir ekranda srayla beliren resimlere bakyor. rnein, ekranda bir tavan resmi belirdiinde, bilgisayara bal bir cihaz hemen hipnoz edilmi znenin zihnine u an bir tavan resmine bakyorum inancn oluturacak sinyallerin gitmesini salyor. Bu senaryoda, u olgu gerekleiyor: (1) znenin inanlarn elektronik bir cihaz oluturuyor; (2) bu inanlar dnyada olan olgulardan kaynaklanyor ve (3) sz konusu inanlar hi yanl olmuyor. Elbette bu durumda, o znenin srekli olarak dnyadan kaynaklanan ve gvenilirlii yksek olan inanlar edinecei aktr. Eer Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr doruysa, znede bu yolla oluan temel (grsel) inanlar iyi gerekelendirilmitir dememiz gerekir. Ancak, kendisi btn bu sreci hipnoz altnda geirdii iin, znenin gerekeli inanlara, veya daha genel olarak, bilgiye sahip olduunu sylemek zordur. Biz normal artlar altnda ve bilinci yerindeyken dnyay alglayan bir insana algsal bir inancnn doru olduuna neden inandn sorarsak, tahminen bir dizi aklamada bulunabilecektir. rnein, O an nesneye bakarken gzlerim salamd; ortamdaki klandrma yeterliydi; algsal bilgimin yanl olabileceini dnmeme neden olacak bir unsur ortada yoktu; baktm nesne tam olarak bir tavana benziyordu gibi bir aklama sunacaktr. Ancak bizim rneimizde, hipnoz edilerek zihninde (hem nedensel olarak dnyadan kaynaklanan hem de doru olan) inanlar uyandrlan znenin bu trden aklamalar yapamayaca, yani zihninde uyanan temel inanlarn logos sunma yoluyla arkasnda duramayaca bellidir. O yzden, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grnn, ar dsalcl yznden, kuramsal olarak nemli sorunlar barndrd iddia edilebilir.
Badamclara gre, Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik gr znenin gerekelendirme iindeki sorumluluunu tamamen ortadan kaldrd iin sorunludur.
Alg Verilerine Dayanan Temelciliin Sorunlar

imdi badamclarn Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ne tepki verdiklerini inceleyelim. Yukarda da akladmz gibi, temelciliin bu trne gre, bilgisel gerekelendirmenin olanakl olmasnn nedeni doada baz olgular olmas ve bu olgularn nedensel olarak insanlarda algsal inanlar olumasn salamas deil, zihnin iinde meydana gelen alg verileridir. Bu grn kaba bir dsalclk olmad aktr nk temel algsal inanlarn nedeni, bu yaklamda, insan
206
Epistemoloji
Badamclara gre, Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr bir ikileme yol aar. Eer alg verileri bilisel ise, gerekelendirmeye gereksinimleri vardr; eer bilisel deillerse deneyimsel inanlar gerekelendiremezler.
zihninin iindeki unsurlara gnderme yaparak aklanmaktadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr doruysa, dardaki olgular alg srasnda zihnin iinde alg verileri olumasna neden olmakta ve alg verileri de temel inanlarn zihinde olumasna neden olmaktadr. Bunun da tesinde, alg verileri temel inanlara neden olurken ayn zamanda onlar gerekeli inan konumuna da getirmektedir. Temel inanlar gerekeli konuma gelirler nk alg verileri inanlara neden olurlar. Bu son iddia zerinde biraz dnelim. Temelcilie gre alg verileri inanlara (ister karmsal olsun, ister temel) benzeyen eyler deillerdir. Ancak alg verilerinin temel inanlarn gerekesi olduu iddia edilmektedir. Badamc bir dnr buna kar kacak ve yle bir soru yneltecektir: Alg verileri, yani henz anlamlandrlmam ham maddeler, bilisel veya nermesel ierie sahip midir, deil midir? Daha ak bir ekilde sorarsak, alg verileri dediimiz unsurlarn anlalabilecek ve bir nerme olarak ifade edilebilecek bir ierii var mdr, yok mudur? Bu soruya yant vermeye alan temelciler ciddi bir ikilemle karlar: YANIT 1. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierikten yoksundur: Yukarda sorduumuz soruya hayr yant vermenin temelciler iin bir avantaj vardr. Eer anlamlandrlmam veriler bilisel ierikten yoksun ise, bu durumda alg verilerinin inanlar (ki bunlarn bilisel ierii olduunu biliyoruz) tarafndan temellendirilmesinin ve gerekelendirilmesinin sz konusu olmayaca aktr. Daha doru bir deyile, alg verilerinin inanlar tarafndan gerekelendirmeye gereksinimi yoktur. Bu durumda Geriye Gitme Sorunu zlmektedir diyebiliriz. Ancak alg verilerinin gerekelendirmeye gereksinimi olmad gibi, inanlar gerekelendiremeyecekleri de sylenebilir. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olmad iin gerekelendirmelerinin gerekmedii iddia ediliyorsa, benzer bir akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olmad iin bilisel birimler olan inanlar zerinde gerekelendirme de yapamayacaklar eklenmelidir. Bu durumda, alg verilerinin temel (algsal) inanlar gerekelendirmesi olanaksz olacaktr. YANIT 2. Anlamlandrlmam algsal ham maddeler bilisel ierie sahiptir: imdi de temelcinin yukarda sorduumuz soruya evet yant verdiini varsayalm. Bu yantn avantaj udur: Eer algsal veriler bir ekilde bilisel ierik tayorsa, o zaman bu veriler temel algsal inanlarla ayn dzlemde olaca iin o inanlar gerekelendirebilir. Ancak bu durumda da, bu verilerin gerekelendirmesi konusu gndeme gelecektir nk, ne de olsa bu veriler bilisel ierii olan, bir ekilde anlamlandrlm unsur niteliinde olacaklardr. Eer anlamlandrlmam ham verilerin bilisel ierikleri olduu iin gerekelendirme yapabilecekleri iddia ediliyorsa, benzer bir akl yrtmeyle, bu ham verilerin yine bilisel ierikleri olduu iin gerekelendirmeye gereksinimleri de olacaktr diyebiliriz. Bu durumda da alg verilerinin temel (algsal) inanlar nihai olarak gerekelendirmesi olanaksz olacaktr nk o noktada Geriye Gitme Sorunu tekrar balayacaktr. Yukarda sunduumuz ikilem temelcilik asndan nemli bir sorun yaratmaktadr. Eer Alg Verilerine Dayanan Temelcilik gr temel inanlarn gerekelendirmesini anlamlandrlmam, kavramlatrlmam veriler yoluyla yapmay dnyorsa, bu durumda inan gibi kavramlatrlm (logos ieren) bir unsurla alg verisi gibi duyulara ait, yani kavramlatrlmam bir unsurun (logos iermeyen) nasl bir bant iine girebilecei belirsizdir. nanlar ve alg verileri farkl tr-
207
den zihinsel durumlardr. O adan, bir badamc Berkeleyin mehur dncesini tekrarlayacaktr: Bir inan yalnzca bir inanca benzeyebilir; bir inanc yalnzca bir inan hakllatrabilir. Bu dnce yolunu izlersek badamcln esas tezine ulaabiliriz: Bir inancn gerekelendirmesi ancak inanlarn a iinde gerekleebilir. Gerekelendirme sz konusu olduunda, dnyann nesnelerinin veya kavramlatrlmam duyusal unsurlarnn yalnzca var olmalar sayesinde inanlar hakl veya gerekeli klmalar olanakszdr. O hlde; badamcln, temelciliin her iki trne kar getirdii itirazn ortak bir noktas olduu sylenebilir. Nihayetinde, temelciliin bu iki nde gelen tr de dsalc bir tavr sergilemektedir. Gerek dnyann nesneleri gerekse kavramlatrlmam duyusal unsurlar znelerin inan veya bilgi dnyalarnn dnda i grmesi beklenen unsurlar veya olgulardr. Temelcilere gre, dnya veya alg verileri temel inanlarn yalnzca nedeni olmakla kalmazlar; ayn zamanda, bu nedensel iliki nedeniyle temel inanlarn gerekelendirmesini de yaparlar. Badamcla gre ise, temel inanlarn nedeni olan unsurlar, bu algsal inanlarn gerekeleri olamazlar. Nedenlerin, gerekelerin ilevlerini yerine getirmesi olanakszdr. Bu dnceleri biraz somutlatrmak iin gnlk yaamdan bir rnek zerinde dnelim. Bir znenin bir kaplumbaay grmesi durumunu ele alalm. u an nmde bir kaplumbaa var nermesi bu zne iin nasl gerekeli bir temel inan hline gelir? Yukarda incelediimiz grn bu soruya yant yledir: (a) Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne gre, yerde bir kaplumbaann grlmesi, bu durumu gren kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmasna neden olur. Bu, yerde yuvarlanan bir tan baka bir taa arpp onun hareket etmesine neden olmas gibi fiziksel bir sretir ve znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Sz konusu inancn gerekeli hle gelmesinin nedeni de, fiziksel dnyada gerekleen nesnel bir olgudur. nancn fiziksel nedeni, onun doru olduuna inanmann gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr. (b) Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne gre, bir kaplumbaann yerde durmas, bu grntye bakan bir kiinin baz duyum paralar (rnein, belli renkler, hareketler, vb.) almasna neden olur. Bu alg verileri henz anlamlandrlmam ve nermesel hle gelmemi unsurlardr. Alg verilerinin olumas fiziksel ve fizyolojik srelerdir. Ardndan, anlamlandrlmam alg verileri, alglayan kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmasna neden olur. Bu fizyolojik sre de znenin bilinci veya bilgisi olmadan gerekleebilir. Ve sz konusu inanc gerekeli hle getiren, znenin zihninde beliren ama bilincinde veya farknda olmad alg verileridir. nancn nedeni olan alg verileri, ayn zamanda znenin u an nmde bir kaplumbaa var nermesinin doruluuna inanmasnn gerekesidir. Gerekeli temel inanlar bylece olanakl klnr. (c) Badamcla gre, bir kaplumbaann yerde durmas (yani olgu) ile bu manzaray gren bir kiinin u an nmde bir kaplumbaa var nermesine inanmas (yani zihin) arasnda nedensel bir ba olduu dorudur. Sorun yaratan konu, temelciliin nedensellikten hzlca gerekelendirmeye gemesidir. Oysa, nedensellik dnyada olsa da, fiziksel dnya kendi bana inanlar gerekeli hle getiremez. Gereke, yalnzca insan ve onun bilgisi kapsamnda ortaya kabilir. O yzden, u an nmde bir kaplumbaa var gibi basit bir algsal nermenin gerekelendirmesi bile, znenin sahip olduu baka inanlarla uyum veya badam iinde olmasyla olanakldr.
208
Epistemoloji
Yukarda, temelciliin belli bir saduyusal ekicilii olduunu belirtmitik. Ancak eer badamcln tezleri doruysa, temelciliin kritik bir sorun barndrd da ne srlebilir. Bu anlamda, badamcln sav u ekilde de dile getirilebilir: Eer iki temel kuramsal seenekten biri olan temelcilik byk bir sorun barndryorsa, dier seenek olan badamclk kanlmaz olarak doru gr olarak n plana kar. Ancak badamcln da kayda deer baz sorunlar olduu aktr.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Badamclk grn temelcilik karsnda cazip konuma getiren noktalarn ne olduuSIRA SZDE nu kendi kelimelerinizle ifade edin. Temelcilik, epistemolojik bir kuram olarak uzun zamandr savunulmu ve akla olduka uygun grnen bir grtr. Temelcilie rakip olarak D pek M ortaya kan ve N E Lok bilgi kuramcs tarafndan savunulan badamcln neden gl bir kuramsal perspektif oluturduunu aklamaya aln.
Badamcln Sorunlar
Badamc gre kar iki esas itiraz getirilmitir: DKKAT (1) Badam hakllatrma iin yeterli deildir: Alternatif sistemler itiraz olarak da bilinen bu akl yrtmeye gre, bir znenin sahip olduu inanlar arasnda SIRA SZDE oluan badam gerekelendirme iin yeterli deildir nk badam zellii tayan ok sayda inan sistemi oluturmak olanakldr. nsanlarn hayal gcnn rettii bir inan sistemi son derece tutarl ve hatta badaml olabilir. Byle bir AMALARIMIZ hayal sistem iinde, rnein, perilere ve hayaletlere ilikin nermeler kolayca gerekeli konuma gelebilir. Ancak bu durumda saduyuya aykr bir yn var gibi grnmektedir. Bir Pinancn gerekelendirmesinin kstas herhangi bir inan sistemi K T A iinde dier inanlarla iyi badam iinde olmas olamaz. (2) Badam hakllatrma iin gerekli deildir: Bu itiraza genel olarak d dnyadanTkopuklukNitiraz ad da verilebilir. Yukarda verdiimiz (1) numaral itiELEVZYO raz, badamn oluma durumunda bile gerekelendirmenin olmayabileceini ifade eder. D dnyadan kopukluk itiraz ise, gerekelendirme iin badamn gerekli bile olmadn ne srer. Gerekelendirme kavram deneyimsel bir inanNT RNET cn doruluuEile ilgilidir. Bir nermenin veya inancn doruluu ise gereklik iinde ne olduuyla ilgilidir, inanlarn oluturduu bir sistemle deil. Oysa, badamcln kuramsal tanm iinde, gerekelendirme srelerini dnyada olup bitenlerle ilikilendirmeye ynelik herhangi bir ifade bulunmamaktadr. Aktr ki, bizim gerekelendirme iin bavurduumuz yer ounlukla dier inanlar deil olgularn kendisidir. Elimde tuttuum domates krmz renklidir gibi bir inanc desteklemek (veya dorulamak) iin yaplmas gereken, zihnin iindeki dier inanlarn bu nermeyle ne kadar uyutuunu kontrol etmek deil, sadece elde duran domatese bakmaktr. Bu anlamda, inanlar-aras badamn gerekelendirme iin gerekli olmad durumlar bulunmaktadr.
S O R U
HerD K K A Ttemelcilik ne kadar gr badamclar tarafndan yeterince eletirilmi olsa da, SIRA SZDE badamcln gerekelendirmeyi bir sistem iinde tanmlamaya almas, bu grn AMALARIMIZ nesnel dnyayla balant konusunda sorunlar yaayabileceini dndrmtr. K T A P
TELEVZYON
NTERNET
K GEREKELENDRME KURAMININ DEERLENDRMES

Yukarda badamc gre kar getirilen iki nemli itiraz inceledik. Bu itirazlarn badamclk iin son derece ykc olduu sylenebilir. Badamclk, yukarda da ifade ettiimiz gibi, pek ok kiiye saduyudan biraz uzak gelmitir. Algsal bir inancn gerekesinin neden baka inanlardan gelmesi gerektii dncesi zihinlerde soru iaretleri uyandrabilir. O yzden, ncelikle, badamcln aslnda belli kuramsal incelikler ierdiini belirtmemiz doru olur. Elimde tuttuum domates krmz renklidir inanc ve bunun gerekelendirilmesi rnei zerinde
209
dnelim. Sz konusu nesnenin rengine ilikin bir yargda bulunurken evremizdeki aydnlatmann bizi yanltmayacak durumda olduunu varsayarz. Aydnlatmann yetersizliinin farkndaysak, o koullarda oluan algsal inanlarn tam olarak gerekelendirilemeyeceini kabul ederiz. Dahas, eer koma hlinde iken Elimde tuttuum domates krmz renklidir inancna sahip olmusak, o inancn doruluu konusunda ok srarc olmayz. Baka bir deyile, yaln gzlemsel bir inancn gerekelendirmesini bile sadece o inan zerinde younlaarak yapamayz. Gerekelendirmenin olmas iin, benim grsel alg asndan gvenilir ve kendi bilisel yeterliliimin bilincinde olmam gerekmektedir. Bu saptamalar elbette badamcln karlat byk sorunlar zmek asndan yeterli olmayabilir. Ancak, temel bir inancn gerekelendirmesinin yalnzca o inanc balayan bir durum olduunu dnmenin yanl olabileceini gstermektedir. imdi yukarda anlan iki itiraza dnelim. Badamcl savunan dnrlerin ou bu sorunlarn farknda olup, zmler retmeye ynelik giriimlerde bulunmulardr. Badam hakllatrma iin yeterli deildir veya Badamclk, uuk ve uyduruk sistemlerin gerekelendirmesinin yolunu aar itirazna yant olarak, badamc felsefeciler arasnda gereki bir ontolojiyi savunanlar, iinde yaadmz dnyada insanlarn sahip olduu badam sistemlerinin kolay kolay rastgele inan sistemlerini gerekelendirmeyeceini ne srmlerdir. Bunun nedeni, badamclara gre, varlk alannn veya gerekliin bizim zerimizde baz snrlar uygulamasdr. Yani, badamc bir gr savunmak, gerekelendirmeyi keyfletirmek anlamna gelmez. Nihayetinde, badamc sistemler iinde algsal inanlar da vardr ve bunlarn gerekelendirmesi znel sreler deillerdir. rnein, bir inan sistemi iinde eer nsanlar hi nefes almadan hafta yaayabilirler gibi tuhaf bir inan ortaya karsa, varlk alannn bu inancn aksini gsterecei sylenebilir. O yzden badamclk grnden insanlarn uydurabilecei her sistem gerekeli konuma gelir gibi bir sonu karamayz. kinci itiraz olan Badam gerekelendirme iin gerekli deildir dncesi de benzer bir noktadan hareket etmektedir ve bu itiraza da badamclar nceki paragrafta belirttiimiz trden bir yant verebilirler. Lawrence BonJour gibi badamclar, algsal inanlarmzn gerekelendirme srelerinde dardan baz verilerin geldiini reddetmemektedirler. Badam olan sistemler dnyaya kapal yaplar deillerdir. BonJoura gre, gerekelendirme sz konusu olduunda, bir inan sisteminin u kurala uymas gerekir: Sistem, bilen znenin evresi ile etkileimi sonucu oluacak gzlemsel inanlara kapal olmamaldr. BonJour bu ek koula gzlem art adn verir. Her ne kadar gzlem art badamcln en kritik sorunlarndan birine zm getiriyor gibi grnse de, bu zmn ne yazk ki felsefi bir bedeli bulunmaktadr. Gzlem art, grnd kadaryla, belli birtakm inanlara ayrcalkl veya zel epistemolojik stat tanyarak temelciliin en merkezcil tezine katlr grnmektedir. Bu nemli itiraza bir badamc nasl yant verebilir? Olas bir yant, gerekelendirmeyi dngsel (yani, tek boyutlu) olarak deil, btncl bir tarzda tasarlamak olabilir. Daha nce de belirttiimiz gibi, badamc gerekelendirme bir halka olarak deil atlm tfeklerin birbirlerine destek vermesi gibi daha karmak bir yapda dnlebilir. Badamclar gzlem art gibi bir koulu kullansalar da, bu onlarn algsal inanlarn gerekelendirmesini sistem dnda halletmeyi kabul ettikleri anlamna gelmez. Bylece, gzlemsel veya algsal inanlarn gerekelendirmesi balamnda gzlem art gibi bir koulu benimsemek temelcilie teslim olmak anlamna gelmeyecektir. Bu yantn veya savunmann ne kadar kabul edilir olduu elbette tartmaya aktr.
210
Epistemoloji
Bu nitede, gerekelendirme konusunda retilen en nemli tartmann derinliklerini anlamaya ve deerlendirmeye altk. Gerekelendirme konusunda epistemolojide yakn zamanda ortaya kan gelimelere ise son nitede deineceiz.
211
zet
A M A
Geriye gitme veya gerekenin gerekesi kavramlarn aklayabilmek. Bilginin kavramsal unsurlarndan birisi olan gereke konusunda farkl kuramlar ne srlmtr. Bu kuramlarn en nde gelenlerinin ortak bir noktas, geriye gitme veya gerekenin gerekesi sorununa ynelik bir zm getirmeye almalardr. Epistemoloji literatrnde ok tartlan bu sorunu ksaca aklayalm. Belli bir deneyimsel inancn veya nermenin gerekeli konuma gelmesi kendiliinden gerekleemez. O nermenin baka nermelerce gerekelendirilmesi veya desteklenmesi gerekir. rnein yllk enflasyon konusunda sahip olduumuz bir inan, eer gerekeli bir inan olacaksa, gerekesini baka bilgisel unsurlardan almak zorundadr. Ancak, bir inanc gerekelendiren baka bir inancn veya nermenin kendisinin de gerekeli olmas gerekir (Aksi hlde, ilk bataki inancn gerekeli olduunu sylemek olanaksz hle gelir). Ve bu sorun her yeni gereke iin tekrar dile getirilebilir. Bunun sonucunda, nereye gittii belli olmayan bir gerekelendirme zinciri oluur. Ortaya kan bu soruna epistemolojide geriye gitme veya gerekenin gerekesi sorunu ad verilir. Geriye gitme sorununun zm iin temel olarak drt yol nerilmitir. Bu neriler u ekilde ifade edilebilir: (1) Gerekelerin geriye gitmesi gerekelendirilmemi inanlarda son bulabilir. (2) Gerekelendirme zinciri sonsuza dek uzanr. (3) Gerekelerin geriye gitmesi temel inanlarda son bulur. (4) Gerekeler kendi aralarnda bir a veya sistem oluturur. Bu seenekler arasnda zellikle (3) ve (4) derinlemesine incelenmi ve tartlmtr. nde gelen gerekelendirme kuramlarndan birisi olan temelcilik grn aklayabilmek. Temelcilik gr, geriye gitme sorununa verilen en nemli yantlardan birisidir. zlmesi gereken sorun udur: Gerekelendirme zincirindeki inanlarn nihai dayana nedir? Temelci felsefeciler bu sorunun yantn temel inanlarda bulurlar. nanlarmzn ou baka inanlar tarafndan gerekelendirilir. Ancak baz inanlar hem gerekelendirme zincirinin son noktasnda
yer alrlar hem de kendilerinin gerekelendirilmeleri iin baka inanlara gereksinim duymazlar. Bu temel inanlar, algsal sreler kapsamnda oluan inanlardr. Peki, temel inanlarn gerekeleri nereden kaynaklanr? Bu soruya genellikle iki tr yant verilmitir. Birinci olarak, dnya iindeki fiziksel olgularn temel inanlar gerekelendirdii dnlebilir. Byle bir durumda, inanca sahip znenin gerekelendirme srelerine veya bunlarn gvenilir olduuna dair bir fikrinin olmasna gerek yoktur. Gerekelendiren unsur, znenin dndadr. O yzden, bu gr olduka dsalc bir grnm arz eder. kinci olarak da, kavramlatrlmam alg verilerinin gerekelendirmeye neden olduu sylenebilir. Zihinde beliren alg verileri gerekelendirmeyi olanakl klar ancak bunlar inan gibi bilisel bir unsur olmadklar iin kendilerinin gerekelendirilmesi gerekli (veya mmkn) deildir. Her iki durumda da, gerekelendirme zincirinin sona erdirildii ve bilgisel gerekelendirmenin aklc bir ekilde akland iddia edilebilir. Gerekelendirme kuramlar arasnda nemli bir yer tutan badamclk grn aklayabilmek. Badamclk gr de, geriye gitme sorununa verilen nemli bir yant olarak anlalmaldr. Ancak bu grn bir dier nemli yn, geleneksel bir felsefi perspektif olan temelcilie ciddi bir itiraz sunmasdr. Bu gr u ekilde tanmlayabiliriz: Belli bir znenin sahip olduu inan sistemi kapsamndaki inanlardan biri A inanc olsun. Badamcla gre, Ay hakllatran durum ya da olgu, A inancnn o znenin inan sisteminde yer alan dier inanlarla badam ilikisi iinde olmasdr. Bu anlamda, badamclar geriye gitme sorununu insanlarn inan sistemi veya bilinci dnda kalan nesnel unsurlara gnderme yaparak deil, nermesel unsurlarn oluturduu sistem iinde aklamaya alrlar. Badamclara gre, temelciliin yukarda akladmz iki tr de hataldr. Birincisi, olgulara dayanan temelcilik, znelerin epistemolojik sorumluluklarn tamamen yok ederek gerekelendirme ilevini mekanik bir oluuma d-
A M A
A M A
212
Epistemoloji
ntrme eilimindedirler. kincisi, alg verilerine dayanan temelcilik, bu verilerin tam olarak ne yapda olduuna ilikin bir ikileme yol aar. Eer temel inanlar gerekelendiren alg verileri anlamlandrlmam, nermesel olmayan basit yaplarsa, bunlarn nermesel yapda olan temel inanlar nasl gerekelendirdii belli deildir. Eer inanlar gerekelendiren alg verileri anlamlandrlm, nermesel unsurlarsa, bunlar da gerekelendirmeye ihtiya duyaca iin gerekelendirme zinciri tekrar harekete geecektir. ki durumda da, temelciliin bir sorun yaayaca kesindir. Temelcilik ve badamclk grlerinin kuramsal olarak gl ve zayf ynlerini tartabilmek. Badamc grn temelciliin kuramsal sorunlarn baaryla gsterdii dnlebilir. Ancak bu durum, badamcln sorunsuz olduunu gstermez. Badamcln en ok itiraza neden olan taraf, gerekelendirmenin nesnel dnya ile ilgisinin olmas gerektii ynndeki sezgilere ters dyor grnmesidir. Badamcla gre, gerekelendirmeyi salayan ey nermesel (veya, basite dersek, dilsel) unsurlardan arnm varlk ya da zihin paralar olamaz. Ancak bu durumda, gerekelendirmeye temel oluturan sistemin rastgele olma veya oluma riski olduu sylenemez mi? Diyelim ki, bir insann inan sistemi iyi dzeyde badam sergilemesine ramen, olduka uuk bir ierie sahip durumdadr. Bu kiinin inanlarnn gerekelendirilmi olduunu neden dnelim? Bir inan sisteminin badamsal olmas, o sistemin bilgisel anlamda dnyaya salam balarla bal olduunu veya dnyay temsil ettiini neden gstersin? Bu nemli kar k karsnda badamc felsefeciler kuramlarn glendirmeye ve badamcln aslnda neden rastgele sistemlere yol amayacan aklamaya almlardr. Kesin olan durum, hem temelciliin hem de badamcln gl olduu kadar sorunlu veya tartmaya ak ynler de barndrddr.
A M A
213
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bilgisel bir gereke deildir? a. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk belli bir K kant Rnin doru olma olasln artrmaktadr. b. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk nn yaad toplumda R bilimsel olarak desteklenmektedir. c. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk R nermesine inanmann nn yaam kalitesini artrma olasl yksektir. d. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk nn Rye inanmamas iin bilgisel bir neden bulunmamaktadr. e. znesinin R nermesine inanmas gerekelidir nk R nermesi nn inand deneyimsel nermelerle tutarllk iindedir. 2. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununu en doru ekilde ifade eder? a. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesinin kendisi de gerekelendirilmi olmaldr; bu durum gerekelendirme zincirinin ilk olarak nasl balad sorununu gndeme getirir. b. Bir A nermesini gerekelendiren B nermesinin kendisi de gerekelendirilmi olmaldr; bu durum balam olan bir gerekelendirme zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. c. Bir zne belli bir A nermesine inanyorsa, bu nermeye inandna da inanmaldr; bu durum bilgisel zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. d. Bir znenin inand A nermesi doruysa, znenin Aya inanmakta olduu nermesi de doru olmaldr; bu durum bilgisel zincirin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. e. Bir A nermesi B tarafndan gerekelendiriliyorsa, B de A tarafndan gerekelendirilmelidir; bu durum balam olan bir gerekelendirme zincirinin nasl sona erecei sorununu gndeme getirir. 3. Aadakilerden hangisi temelcilik gr iin doru deildir? a. Temelcilik, nde gelen bir gerekelendirme kuramdr. b. Temelcilik, geriye gitme zincirinin nihayetinde durmas gerektiini savlar. c. Temelcilik grn savunanlar gerekelendirme kuramlarn badam kavram zerine kurmazlar. d. Temelcilik grn savunanlar, gerekelendirmenin nihayetinde temel baz unsurlara dayanmas gerektiini dnrler. e. Temelci dnrlere gre gerekelendirme zinciri gerekelendirilmemi inanlarda durmak zorundadr. 4. Aadakilerden hangisi badam kavramna en yakn olan kavramdr? a. Bileim b. Aklclk c. Karlk d. Tutarllk e. Pratik 5. Aadakilerden hangisi Geriye Gitme Sorununun zmlerinden birisi deildir? a. Gerekelerin kendi aralarnda bir a oluturmas b. Gerekelerin geriye gitmesinin temel inanlarda son bulmas c. Gerekelerin geriye gitmesinin gerekelendirilmemi inanlarda son bulmas d. Gerekelerin geriye gitmesinin mantksal nermelerde son bulmas e. Gerekelendirme zincirinin sonlanmadan devam etmesi 6. Epistemolojide dsalclk gr aadaki nermelerden hangisini savunur? a. Gerekelendirme znenin bilgisi veya bilinci dnda gerekleebilir. b. Gereke ve doru birbirini dlayan kavramlardr. c. Gereke ve kant birbirini dlayan kavramlardr. d. Gerekelendirme fiziksel olgular kapsamnda gerekleemez. e. Gerekelendirme insann alg sistemi dnda gerekleemez.
214
Epistemoloji
7. Temelcilie gre, gerekelendirmenin iki olas temeli aadakilerden hangisidir? a. Gerekesiz inanlar ve alg verileri b. Gerekesiz inanlar ve badamsal bir sistem c. Fiziksel olgular ve doru nermeler d. Fiziksel olgular ve alg verileri e. Gerekesiz inanlar ve doru nermeler 8. Badamcln Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik grne ynelttii temel bir eletiri nedir? a. Bu gr, gerekelendirme balamnda, znelerin bilgisel durumlar yerine fiziksel olgulara dayandndan dolay, znenin sre iindeki roln tamamen ortadan kaldrr. b. Bu gr, gerekelendirme balamnda, fiziksel olgularn nesnellik statsnn hakkn vermekten uzaktr. c. Bu gr, gerekelendirmenin zne tarafna daha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir epistemolojik tablo sunmaktadr. d. Bu gr, gerekelendirmenin badam ynne daha ok arlk vermesinden dolay, yanltc bir epistemolojik tablo sunmaktadr. e. Bu gr, gerekelendirme balamnda, nesnel unsurlar yerine znelerin bilgisel durumlarna dayandndan dolay, olgularn sre iindeki roln tamamen ortadan kaldrr.
9. Badamcln Alg Verilerine Dayanan Temelcilik grne ynelttii temel bir eletiri nedir? a. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahipse uygun bir gerekelendirme salayamazlar; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o zaman kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir. b. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahipse kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir; eer bilisel ierikten yoksunlarsa, o zaman inanlar iin gerekelendirme salayamazlar. c. Temel oluturacak alg verileri eer bilisel ierie sahip deilse, kendilerinin de gerekelendirilmeleri gerekir; eer bilisel ierie sahiplerse, o zaman inanlar iin gerekelendirme salayamazlar. d. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sahip olmadklar iin, bu gr sonunda badamcla yakn hle gelir. e. Temel oluturacak alg verileri bilisel ierie sahip olduklar iin, bu gr sonunda gerekelendirilmi nermelerin ayn zamanda doru olmalar gerektiini savlama noktasna gelir. 10. Badamcln yzletii en byk kuramsal sorunlardan birisi nedir? a. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetinde bilgisel bir temele sahip olmak zorunda olduundan dolay, badamclk epistemolojik anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn benimsemek durumunda kalr. b. Badam sergileyen bir inan sistemi nihayetinde doru deneyimsel nermeler iereceinden dolay, badamclk epistemolojik anlamda rakibi olan temelciliin iddialarn benimsemek durumunda kalr. c. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi dier badaml bilgi sistemleriyle olan ban yitirebilir. d. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi nesnel dnyayla olan bilgisel ban yitirebilir. e. Gerekelendirme iin badam yeterli deildir; badam salayan bir inan sistemi gerekelendirilmemi inanlarla olan bilgisel ban yitirebilir.
215
Okuma Paras
Temelci Bilgi Kuramnn Eletirisi Descartesla balayan Spinoza, Locke, Berkeley, Hume ve Kantla devam eden temelci bilgi anlayna ilk ciddi eletiri Hegel tarafndan yaplr. Hegel, bilginin duraan ve tarafsz bir temele sahip olmadn, bilginin de tinin almnda ortaya kan kullanmda olan bir sreci kapsadn ne srmektedir. Bilgi temelcilerin dedii gibi, karmza alp her eyden soyutladmz bir varlk alan deildir. Bilginin kaynan ve kapsamn bir temel inanla snrlandramayz. Bilgi, edilgen bir nesne gibi ele alnamaz. Hegele gre, bilgi, insan etkinliinde ele alnp incelenmesi gereken bir srete ortaya kar. nk temelci bilgi kuramclar yapay bir ayrmla bilgi ve bilgi nesnesini ayrmlardr. Bilen ve bilinen ayrm, zne ve nesne ayrmna dayanmaktadr. Bylece temelci anlay zneyi etkin bir varlk olmaktan kartarak, her eyden soyutlanm bir nesne durumuna sokmutur. Bu ise zneyi edilgen varlk haline getirir. Temelci olmayan bir gr savunan Hegele gre, znenin bilgisi, etkinliinden ayr olarak ortaya konulamaz. rnein, yzmeyi, suya girmeden renmek gibi. Temelci bilgi kuramclar iin, bilgi iin yine bilgiyi temele almak zorunludur. Bir eyi bilmeden nce bilme yapsn bilmek temelci bir anlaytr. Bir eyi kullanmadan nce onun ne olduunu bilmeye almak, elikidir. Hegele gre, bilgi ancak kullanm srasnda aklanabilecek bir durumdur. Temelci kuramn ilkelerini eletirmek de olanakldr. Her eyin temeline konulan inancn kendi kendine kant olmas, kendini hakllandran, rtlemeyen ve bamsz olduu inanc birbiriyle ayn olmayan ltler zerinde temellenmektedir. Kendi kendine kant olanla rtlemeyen ayn eyler deildir. rtlemeyen, henz yanlnn kantlanmas yaplamayan ya da yeterince kant bulunamayan demektir. Kendi-kendine kant olmakszn da bin inan kendini hakllandran bir inan olabilir. Kendini hakllandran veya hakllandrmayan inanlar, genelde pheden veya yanltan yola karak gsterilmektedir. Fakat bunlar zaten problem olan durumlardr. Temel inanc, btn bilgi yapmz oluturan olarak dnmek yanltr. Baka durumlarda ayn eyi ne srebilir. rnein, znel alglarn yanllanmas olanakl deildir. Bu nedenle bir znel yargnn kantlanmaya veya temellendirmeye ihtiyac yoktur. Temelci kuram, znel inanlar merulatrma arac olabilir. Temelci kuramn tanmlad kendi kendine kant ve kendini hakllandrma ltleri matematik ve mantktan alnmaktadr. x=x ve 2+2=4 gibi nermelerden kalkarak temelci kuramn temele koyduu olanakl inanlara ok az yardm olabilir. Matematik ve mantn tmden gelimsel akl yrtmeleri rnek alarak, bilginin temelindeki ak, seik, kendi kendine kant inanlar bulmak o kadar da kolay deildir. Dier bir glk de, temel inantan temel inanlardan kartlan baml inanlara geitir. nk temelci bilgi kuramclar, temeldeki en ak ve seik bilgi bulunduktan sonra, bu bilgi zerine dier bilgilerimizi koyabiliriz iddiasn tamaktadrlar. Bu karn nasl olaca tam belirgin deildir. Acaba bu kar tmden gelimsel midir? rnein, u anda bir sandalye zerinde oturuyorum. iddias belki kantlanmaya gerek kalmadan kabul edilebilir gzkse de, ar kukucularn bu durumun niin bir ryann paras olmad iddiasn da cevaplayamaz. Eer karm eklimiz tmden gelimsel deilse, tmevarmsal ya da pheci olabilir. Bu durum ise, rtlemezlik ltn ortadan kaldrr. nk her iki akl yrtmede ek kantlara ve rneklere gereksinme duyar. Kaynak: A. Kadir en. (2001). Bilgi Felsefesi. Bursa: Asa Kitabevi, s. 94-96.
216
Epistemoloji

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Giri ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Bilgisel gereke kavramn anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme veya Gerekenin Gerekesi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme kavramnn anlamn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Temelcilik akmnn temel tezlerini aklayabileceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Badamclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Sz konusu epistemolojik gr daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geriye Gitme veya Gerekenin Gerekesi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Geriye Gitme Sorununu daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmn yeniden okuyun. Dsalclk grnn ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Temelcilik ksmn yeniden okuyun. Temelciliin inceliklerini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Fiziksel Olgulara Dayanan Temelcilik ve Badamclk ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk grnn sunduu eletirileri daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Alg Verilerine Dayanan Temelcilik ve Badamclk ksmlarn yeniden okuyun. Badamclk grnn savunucularnn eletirilerini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Badamclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Badamclk grnn kuramsal zorluklarn reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Geriye gitme sorununun nemli bir konu olarak karmza kmasnn esas nedeni, dnya bilgimizin karmsal yapda olmasdr. Bir bilgi parasnn bilgi olmas, onun gerekelendirilmi olmasn gerektirir. Ancak gerekelendirme ilevinin grnd kadar basit olmad aktr. Eer bilgisel bir unsur dierini gerekelendiriyorsa, gerekelendirmeyi yapan unsurun gerekesini nereden ald sorusunu sorabiliriz. Bu nemli bir sorudur nk eer bu nokta akla kavuturulamazsa, bilgi konusunda net bir sonuca ulamamz da zor grnmektedir. Bunu u ekilde de ifade edebiliriz: Eer belli bir x inancn y inanc sayesinde gerekelendirebiliyorsak, ancak y inancnn neden kabul edilebilir olduu sorulduunda bu soruyu yantlayamyorsak, o zaman x inancnn da kabul edilebilir olduunu varsaymak iin bir nedenimiz olmaz. Bu durum gerekenin gerekesi sorununun nemini gstermektedir. Sra Sizde 2 Temelcilik gr gerekelendirme kuramlar iinde tarihsel olarak daha eski olan ve daha saduyusal grnendir. Bu kuram felsefeciler arasnda ekici hle getiren esas neden, insan bilgisinin belli bir zemini olduunu savlamas ve bu zemini algsal inanlarda bulmasdr. Algsal olmayan bir inan zerinde dnmek bu fikri daha iyi anlamamz salayacaktr. rnein eer ben kyden kente gn bir numaral nedenini bulduumu sylersem, bu inancmn neye dayand veya hangi kantlar yoluyla desteklendii sorulacaktr. Bu sorgulama devam ettike ve Bu inancn neye dayanyor? sorular pe pee sorulduka, en son vardm noktada, grdklerimi ve duyduklarm dile getirme dnda bir seeneimin kalmadn fark ederim. Gerekelendirme zincirleri, en sonunda, algsal inanlardan gelen gerekelere dayanr. Baka trl olduunu dnmemiz de olduka zordur. Eer gerekelendirme zincirini algsal inanlardan kaynaklanan gerekeler sonlandramazsa, baka neyin sonlandrabilecei pek ak deildir. Bu dnce, temelcilik grnn cazip bir seenek olarak ortaya kmasna neden olur.
2. b
3. e
4. d
5. d
6. a
7. d
8. a
9. b
10. d
217

Sra Sizde 3 Her ne kadar temelcilik gr belli kuramsal ekicilikler tasa da, badamcln kar k da eit derece kayda deer ve nemli olmutur. Badamcln kuramsal olarak gl yn, onun temel inanlarmzn gerekelendirmesi konusunda getirdii eletirilerin vuruculuundan kaynaklanmaktadr. Temelcilii savunan dnrler genellikle temel inanlarmzn gerekelendirilmesinde fiziksel olgularn veya basit alg verilerinin rol oynadn savlamlardr. Bu elbette, anlalr bir yaklamdr. Ancak burada sorun, bu dsal veya kavramlatrlmam unsurlarn inan gibi kavramlatrlm veya zihinsel unsurlar olan inanlar nasl gerekelendirebileceidir. Dsal veya kavramlatrlmam unsurlar nermesel ve dilsel deildir; ancak inanlarn ierii nermeseldir ve ancak dilsel yollarla ifade edilebilirler. ki farkl trden unsurun nasl bir gerekelendirme bants iinde yer alacan anlamak ilk bakta kolay deildir. Bu durum, temelcilik iin nemli bir sorunun ortaya kmasn ve badamcln ciddi bir seenek olarak alglanmasn salamtr. Armstrong, D. M. (2000). The Thermometer Theory of Knowledge, Knowledge: Readings in Contemporary Epistemology iinde, editrler: S. Bernecker ve F. Dretske, Oxford: Oxford University Press. Audi, R. (1993). The Structure of Justification. New York: Cambridge University Press. Audi, R. (1999). Contemporary Foundationalism, The Theory of Knowledge: Classical and Contemporary Readings iinde, editr: L. P. Pojman, London: Wadsworth Publishing. BonJour, L. (1985). The Structure of Empirical Knowledge. Harvard: Harvard University Press. BonJour, L. (2001). Towards a Defence of Foundationalism, Resurrecting Old-Fashioned Foundationalism iinde, editr: M. R. DePaul, Oxford: Rowman and Littlefield. Goldman, A. I. (1986). Epistemology and Cognition. Cambridge: Harvard University Press. Goldman, A. I. (1988). Strong and Weak Justification, Philosophical Perspectives, Vol. 2: Epistemology iinde, editr: J. Tomberlin, Atascadero: Ridgeview. Hempel, C. G. (1981). Some Remarks on Facts and Propositions, Essential Readings in Logical Positivism iinde, editr: O. Hanfling, Oxford: Basil Blackwell. Kitcher, P. (1993). Knowledge, Society, and History, Canadian Journal of Philosophy, vol. 23, no. 2, 155-178. Lehrer, K. ve Cohen S. (1983). Justification, Truth, and Coherence, Synthese, vol. 55, 191-207. Pollock, J. L. (1986). Contemporary Theories of Knowledge. Lanham: Rowman & Littlefield, Inc. Sellars, W. (1997). Empiricism and the Philosophy of Mind. London: Harvard University Press. Steup, W. (1996). An Introduction to Contemporary Epistemology. New Jersey: Prentice Hall.
11
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayacak, Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri renecek, Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Bilisel deer Grecelik Etik ve bilgi Sanat ve bilgi Tanr ve bilgi Tanrnn varlnn ispatlar
indekiler
GR ETK LKELER BLGNN NESNES MDR? ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR MIDIR? TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI
Epistemoloji

Yaamdan rnekler Ruth Benedictin 1934de baslan Kltr Kalplar kitab yaymlandktan sonra byk yank uyandrmt. Kitapta farkl toplumlarn adetleri ve gelenekleri anlatlyor ve bunlarn bazlarnn ada Bat kltrnn geleneklerinden ne kadar farkl olduu gsteriliyordu. Benedict ve onun gibi kltrel grecelii savunan aratrmac ve yazarlar, ahlaki kurallarn evrenselliine dair salam inanlarmz sarsan sra d rnekler bularak bunlar etkileyici bir ekilde sergilemilerdir. Baz eski kabilelerin yelerinin lm yaknlarnn etini yemesi, Eskimolarn konukseverlik gerei elerinden bazlarn misafirlere sunmas, Hindistanda uygulanm olan Suttee gelenei uyarnca len bir adamn hayatta kalan karsnn da onunla birlikte yaklmas gibi rnekler ada okurlar son derece artm ve felsefecileri de dnceye sevk etmitir: Ahlaki normlarn eitliliini nasl yorumlamamz gerekir? Evrensel etik ilkeler var mdr, varsa bunlar bilebilir miyiz?
GR
Bilginin kaynaklar konusunu ilerken temel bir soruyu gndeme getirmitik: nsann sahip olduu bilginin tek kayna be duyu mudur? Pek ok dnrn kabul ettii gibi, be duyu (veya algsal mekanizmalarmz) dnya bilgimizin en temel kaynan oluturur. nite 6da incelediimiz usuluk grn savunan felsefeciler ise, bundan farkl olarak, a priori bilginin nemini ve yapc gcn n plana karmlar, deneyimcilerin algy esas alan epistemolojik yaklamlarn sert bir ekilde eletirmilerdir. Genel olarak dersek, deneyimcilerle usular felsefe tarihi boyunca kar karya getiren konunun aslnda belli bir tr bilgi olduunu sylemek yanl olmaz. Bu bilgi tr, ounlukla, iinde bulunduumuz fiziksel dnyaya ilikin olaan bilgidir. Daha ak bir deyile, epistemoloji alannda alan uzmanlar genellikle nesnel gerekliin bilgisinin veya algladmz dnyann bilinmesinin felsefi gizemini zmeye almlardr. Bu durumu, rnein, phecilik ve bilginin zmlemesi konular erevesinde kolayca gzlemleyebiliriz. pheci dnrlerin ou alglar yoluyla kazanlan deneyimsel bilginin gvenilirliini sorgulamtr. Bilginin zmlemesi konusunda alan felsefeciler de arlkl olarak deneyimsel bilginin kavramsal bileenlerini ortaya karmaya almtr. Her ne kadar sradan deneyimsel bilginin nemi tartlmayacak kadar bykse de, bilgi kavramnn ilintilendirilebilecei tek trn algsal bilgi veya nesnel
220
Epistemoloji
dnyann bilgisi olmad aktr. Bu nitede, dorudan algladmz dnyaya ilikin bilgiden daha karmak yapda olan ve yantlar pek ok insanda merak uyandran bilgi tipinden sz edeceiz. Bunlar etik, estetik ve dinsel bilgi trleridir. Bu yolla, hem epistemolojinin dier nemli felsefe alanlarndan bazlaryla olan ilikisini irdeleyeceiz, hem de bu kitapta imdiye dek sradan bilgiye ilikin sunduumuz zmleme ve akl yrtmelerin grece olarak biraz arka planda kalan nemli bilme eidine nasl uygulanabileceini sergileyeceiz.
ETK LKELER BLGNN NESNES MDR?

Algsal, bilimsel ve a priori bilgi trlerinden farkl olarak, etik bilginin nasl olanakl olduu ilk bakta ok ak deildir.
Pek ok kii, sradan algnn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi saladn dnr. Yuvarlak bir taa bakarak tan eklinin yuvarlak olduu fikrine ulaan bir znenin durumunu dnelim. pheci senaryolar saymazsak, bu kiinin bir bilgi sahibi olduu son derece aktr. Bunun temel bir nedeni, znenin zihninde oluan fikrin veya inancn materyal dnyada bir karlnn olmasdr. u an baktm tan ekli yuvarlaktr gibi bir inancn kayna olan yuvarlak tan, tm gzlemcilerden bamsz olarak fiziksel evrende nesnel varln srdren ve gzlemciler yok olsa bile varln srdrecek olan bir nesne olduu dnlr. Denebilir ki, ele aldmz bu rnekte gerek anlamda bilgi sahibi olunduunu iddia etmemizin esas nedeni bu ontolojik durumdur. te yandan, bu fikri 9. nitede grdmz deyimlerle ifade edersek yle diyebiliriz: Eer u an baktm tan ekli yuvarlaktr inanc doru ve gerekeli ise (ve, zmlemenin yapsna gre, gerekli dier epistemolojik artlar da salanyorsa), bu inan bilgidir. Elbette, deneyimsel bilgiye ek olarak, aritmetiin ve geometrinin salad bilginin de nesnel ve gvenilir olduunu dnrz. Peki, etik nermeler konusunda da benzer bir durumu dile getirebilir miyiz? Canllara gereksiz yere ac ektirmek yanltr gibi bir etik ilkeyi dnelim. ncelikle varlk sorunsal asndan bakarsak, bu ilkenin ontolojik stats nedir? (nsanlar var olmasa da nesnel etik ilkeler geerli olur muydu? Etik ilkeler bizim icat ettiimiz eyler midir, yoksa kefettiimiz normlar mdr?) Ve epistemolojik adan dnrsek, bu evrensel ilkeyi biz nasl bilebiliriz? (Etik doru gibi soyut bir eyin nesnel bilgisi nasl olanakldr?) Etik-bilgi ilikisine dair bu kritik ve ilgin sorularn derinliklerine girmeden nce, etik kavramndan ne anladmz ak hale getirelim.
Etik - Ahlak Fark

Trkeden farkl olarak, baz Bat dillerinde karmza bu balamda iki farkl deyim kmaktadr. ngilizce kelimeleri kullanrsak, bunlar morality ve ethicstir. Dilsel ve kltrel etkileimlerin sonucu olarak, Trkede de moral ve etik deyimleri zaman iinde kendilerine bir yer bulmulardr. (Burada kullanlan moral kavramnn, moralim bozuk gibi ifadelerde yer alan psikolojik betimlemeden farkl bir deyim olduunu vurgulamalyz. Bat dillerinde kullanld haliyle, ahlaki anlamdaki moralin kelime kkeni olan Latince moralis kelimesi yaklak olarak toplum iinde uygun davran anlamna gelmektedir.) Moral ve etik deyimlerinin Trkedeki kullanmna rnek vermek gerekirse, Moral deerlerin kt bir toplum veya Etik kayglar olan bir ynetici artk dilimizde sklkla duyduumuz ifadelerdir. Ancak bu deyimlerin Trkede kullandmz ahlak kavramyla olan ilikisini saptamak olduka zor bir dilsel ilevdir. Bu kitabn erevesinde, biz genelde kabul gren u ayrm not etmekle yetineceiz:
221
1. Moralite veya ahlak, belli bir toplumdaki bireyler tarafndan ho grlen, uygun bulunan ve kabul edilen eylem kalplarna ve bu tr balamlarda insanlarn yapt iyi-kt nitelemelerine ilikindir. (rnek: Ailesinin geimine zarar verecek dzeyde kumarbaz olan bir adamn mahallesinde ahlaksz olarak nitelenmesi gibi.) 2. Etik kavram, deerler balamnda dorulara ve ilkelere ilikin kullanlr. (rnek: Hipokrat yeminine uymayarak, baka bir milletten olduu iin yaral bir hastay tedavi etmeyen bir doktorun etik olarak yetersiz ve kusurlu olmas gibi.) Pek ok felsefeci, rnein, etik kavramn bireylerin ve toplumlarn sahip olduu ahlak (moralite) zerine dnme veya irdeleme olarak tanmlar. Etik iin zaman zaman ahlak felsefesi deyiminin kullanlmasnn nedeni budur. Bunu biraz amak iin yle bir rnek verebiliriz: inde bulunduu toplumun standartlarna gre ahlak sahibi kabul edilebilecek bir insan, yaamna yn veren ahlak ilkelerini hi sorgulamyorsa, onun kafasndan etik sorularn gemedii sylenebilir. Genel olarak ve zetleyerek dersek, ahlakn kiilere veya toplumlara (yani znellie veya zneler-aras alana) ait bir konu olduu, etiin ise grece olarak daha genel (ve hatta nesnel) bir boyut ierdii felsefeciler tarafndan dnlmtr. Elbette burada aktardmz tanmlarn genellemeler olduunu, bu konularda tam bir dilsel veya kavramsal uzlama olmadn tekrar belirtmeliyiz. Bu blmde biz epistemoloji-etik ilikisi balamnda bir tartma sunacaz.
Ahlak kavramndan farkl olarak, etik genel ve evrensel ilkelerle ilgilidir.
Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler

imdi bataki soruya dnelim. Ac ektirmek ve eziyet etmek yanltr veya Merhamet sahibi olmak dorudur gibi normatif nermeleri bildiimizi syleyebilir miyiz? Elbette sezgilerimiz, bu cmlelerin doru olduunu, bu yzden de bunlar dile getiren insanlarn bilgi sahibi olduklarn sylemektedir. te yandan, byle bir bilgiye nasl sahip olunduu felsefi adan ilgin bir soru olarak karmza kmaktadr. Etik bilgiye sahip olma kavram ile toplumda geerli olan deerleri ve ilkeleri ocukluktan itibaren evreden renme kavramlarnn birbirinden farkl oluunu hemen vurgulamamz gerekiyor. Bu blmde, etik bilgiye sahip olmaktan sz ettiimizde kastettiimiz, genel etik dorularn hangileri olduunu kavrama gibi bir felsefi dnce olacak. Doal olarak, her toplumda baz ahlaki kurallar ve etik ilkeler srekli olarak dolam halindedir ve toplumdaki bireyler kk yatan balayarak bu ilkeleri zmserler. Ancak bu olgusal saptama, belli bir toplumda geerli olan etik normlarn nasl renildiinin yantdr. Felsefecilerin zerinde kafa yorduu asl sorun, evrensel bir ekilde doru olan ilkelerin bilinmesidir. rnein, Masumlara eziyet etmek yanltr nermesini insanlarn ounluu kabul eder, benimser ve doru olduuna inanr. Ama bu nermeyi bildiimizi daha dorusu, doru bir ilke olarak bildiimizi savlamak ve aklc olarak gstermek ayr bir felsefi boyut iermektedir. Etik nermeleri bilme sorusuna verilebilecek temel yantlardan drt tanesini imdi ksaca inceleyeceiz. Doal olarak, verilebilecek olas yantlarn says bundan daha fazladr. Bizim buradaki amacmz, akla hemen gelebilecek baz yantlarn ne tr felsefi zorluklar ierdiini ksaca gstererek tartmay derinletirmek olacak. a. Etik ilkelerin bilgisini sezgiler veya benzer hislerimiz yoluyla ediniriz: Akla gelebilecek bir yant, etik dorularn hangileri olduunu belli hislere dayanarak bulacamzdr. imizden gl bir sesin yardmseverliin etik olarak doru oldu-
222
Epistemoloji
unu sylemesi veya adaletsizliin yanl olduunu hissetmemiz bu fikre rnek verilebilir. Felsefe tarihinde baz dnrler tarafndan savunulan bu grn ayrntlarna burada girmeyeceiz. Bu gre getirilebilecek bir eletiri; evrensel bir boyut tad dnlen ve bilisel nitelie sahip olduu varsaylan etik ilkelerin, bilisellii tartmaya ak olan hisler yoluyla nasl bulunabileceinin ilk bakta ak olmamasdr. Daha nemlisi, sezgilerin ve benzeri i duyumlarn her zaman en gvenilir bilgi kayna olmad ve zaman zaman bizi ciddi biimde yanltabildii de not edilebilecek bir noktadr. b. Etik ilkelerin bilgisini din araclyla ediniriz: Baz dnrler etik ilkelerinin asl kaynann din olduunu savlamlardr. Eer bu doruysa, dinin retilerini bilmek veya yalnzca dindar olmak etik anlamda bilgilenmenin yolunu amaktadr. Dnce zinciri (semvi dinler iin) u ekildedir: Dinin kayna, her eyi yaratm olan ve bilgisi snrsz olan Tanrdr. Dindar insanlar inanlar nedeniyle Tanrnn buyruklarna uygun bir yaam srerler. Bylece, dindar insanlarn evrensel boyutta geerli olan etik dorularn bilgisine mutlak bir kesinlikle erimeleri olanakl hale gelir. Burada tartlabilecek bir konu, dinin ya da dinsel unsurlarn olmad bir durumda etiin olup olamayacadr. Dindar olmayan bir toplum veya dindar olmayan bir kii; merhamet, adalet, sorumluluk, gibi nemli konularda insanln genelde benimsedii belli etik ilkeleri bilinli bir ekilde seerek ve gerekeli olarak inanarak (ve belki de bilerek), etik temeli olan bir yaam kurabilir mi? Eer bunun yant hayr ise, etik ilkelerin tek kaynann din olduu savunulabilir. Aksi takdirde, etiin kaynann veya en azndan tek kaynann din olmad dnlebilir. Felsefe tarihinde pek ok dnr etik dorular ile dini ok yakn bir ekilde ilikilendirmi ve bunlardan birincisini ikinciden karmlardr. Immanuel Kant gibi felsefeciler ise, kendileri btnyle dindar olmalarna karn, etik dorulara din araclyla ulald dncesini reddetmilerdir. Kantn etik konusundaki fikirlerini aada aklayacaz. c. Etik ilkelerin bilgisini alglar araclyla ediniriz: Yuvarlak bir taa bakarak u an baktm tan ekli yuvarlaktr inancn dile getiren bir gzlemcinin bilgi sahibi olduu aktr. Fiziksel dnyay alglayarak doru ve nesnel bilgi ediniriz. Peki, alg (daha dorusu, yalnzca alg) araclyla, kendileri normatif nermeler olan etik ilkeleri bilmek olanakl mdr? nsanlara merhamet gstermek dorudur veya Ac ektirmek yanltr gibi normatif nermeleri dnelim. lk bakta, sradan algnn ya da algsal deneyimin bize bu ilkelerin bilgisini verebileceini dnebiliriz. rnein, beden zerinde gerekletirilen baz ilemler insanlarn ac ekmesine neden olur ve ac insanlarn arzu etmedii bir eydir. Bu noktalarn fazlaca tartmaya ak bir taraf yoktur. Peki, bu deneyimsel bilgilerden hareketle, ac ektirmenin veya acya izin vermenin etik olarak yanl olduunu karabilir miyiz? Tahmin edilebilecei gibi, burada ortaya kacak en temel sorun, gzlemsel nermelerle etik ilkeler arasnda kavramsal veya karmsal bir kopukluk olmasdr. Alglarmz veya algsal deneyimlerimiz bize u bilgileri verebilir: A kiisi B kiisine Y eylemini yapmaktadr. B kiisi Yden dolay ac ekiyor gibi grnmektedir. nsanlarn ounluu gibi, B de ac ekmeyi arzu etmemektedir. Bunlarn hepsi fiziksel dnyaya ilikin alg yoluyla bilinebilecek unsurlardr. Ancak normatif nitelikteki genel etik yarglar bu tr nermelerden karmak olduka zor grnmektedir. Biraz basitletirerek zetlersek, nesnelere ve olgulara ilikin gzlem yapabiliriz, fakat bu olgularla bantl olan etik ilkelerin doru veya yanll g-
223
rebileceimiz veya gzlemleyebileceimiz eyler deillerdir. Eer bu doruysa, ilk bata dnebileceimizin tersine, sradan algsal deneyimin tek bana bize bu ilkelerin bilgisini verebileceini veya bu ilkelerin bilgisinin sradan algsal deneyimden kabileceini sylememiz yanl olur. d. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla ediniriz: Ele aldmz konuyla ilgilenen pek ok dnr etik ilkelerin bilgisine akl yoluyla eriebileceimizi dnmtr. zellikle Aydnlanma a dnrleri ve felsefi olarak onlar izleyenlerde egemen olan bir kan, akln evrensel bir yeti olduudur. nsanlara merhamet gstermek dorudur, Ac ektirmek yanltr veya nsan gcn kt niyetlerle kullanmamal gibi temel ilkeler akl olan her yetikin insann bulabilecei normlardr. Bu grn tarihteki nl felsefeciler arasnda yaygn kabul grdn ve en gzde yaklamlardan biri olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Etik ilkelerin bilgisini akl araclyla edindiimiz iddias felsefede ok yaygn olarak karmza kt iin, bunu izleyen blmde Kantn bu yndeki nl etik grn zetleyeceiz. Ardndan, evrensel etik normlarnn bilinmesi konusundaki eletirel grleri inceleyeceiz.
Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol

Epistemolojik grlerini usuluk balamnda tarttmz Immanuel Kantn etii incelikler ve derinlikler barndran bir grtr. Bu nitenin kapsamnda biz Kantn felsefesinden yalnzca kk ve basitletirilmi bir kesit sunacaz. Amacmz etik bilginin nasl olanakl olduunu usu bir perspektiften aklayan nemli bir dnr ele alarak tartmay bu rnek zerinden biraz daha somutlatrmak olacak. Etik bilginin yapsna ilikin farkl kuramlarn ve aralarndaki tartmalarn incelenmesi bu kitabn snrlarnn dnda kalyor. Kant en temel etik ilkelerin genel olarak geerli olduunu, yalnzca insanlar deil tm aklc varlklar baladn ve bu ilkelerin aslnda yalnzca entelektellerin zihninde deil her insann iinde bulunduunu savlar. Kanta gre, insan dier hayvanlardan ayran bir zellik, onun kurallar ve normlar tarafndan balanabilme yetisidir. Hayvanlar drtlerinin ynlendirmesiyle hareket ederler ve drtsel isteklerini dnce yoluyla dizginleyecek kapasiteye sahip deillerdir. Yalnzca insan akln kullanarak doal arzularn kstlama tercihinde veya iradesinde bulunabilir; bu anlamda, tm hayvanlar iinde yalnzca insan zgrdr. Kant, daha nce akladmz gibi, ontoloji-epistemoloji asndan bakldnda fiziksel evrenin bilisel snrlarmza bal bir yn olmakla birlikte, fiziksel gerekliin aslnda irademizden, isteklerimizden ve benzeri bireysel unsurlardan bamsz olarak var olduunu ve doann zorunlu kanunlarla belirlenmi olduunu dnr (nk, Kanta gre, algladmz olgularn grng olarak karmza kma ekillerini irademiz deil, belli evrensel bilisel kategoriler belirler). Buna karn Kant, etik alannda zorunluluun deil zgr iradenin olduunu savlar (nk, Kanta gre, zgr iradenin olmad bir durumda etik olan ve olmayan eylemlerden bahsetmek anlamsz olur). Ksacas, bir tan yere dmesinin yasalar ile bir insann etik adan doru karar vererek ona gre hareket etmesinin yasalar tamamen farkldr. Yukarda belirttiimiz gibi, Kanta gre, insanlar etik normlara uymann sonucu olarak, arzularn ve eilimlerini snrlama kapasitesine sahiptirler. Bu durum insann etik seimler balamnda zgr olduu dncesi ile birlikte alnmaldr. Kstlama ve zgrlk kavramlarnn bu ekilde birlikte kullanlmas ilk bata okuyucuya kafa kartrc gelebilir. Bir rnek kullanarak Kantn grn biraz aklamaya alalm. Tm hayvanlar arasnda yalnzca insan karn ok aken bul-
Usu bir dnr olan Kant, etik bilginin kazanlmasn akln kullanmyla ilintilendirmitir.
224
Epistemoloji
duu bir ekmei hi tanmad (yani kan ba olmayan) bir baka a insanla paylamay zgr iradesini kullanarak tercih etme kapasitesine sahiptir. Bu rnekte, sz konusu kii doal gereksinimlerinin ve isteklerinin ynnde hareket etmektense, bilinli ve zgr bir ekilde arzularn snrlandrma karar vermektedir. Byle bir irade, elbette, yalnzca akl olan bir varlkta bulunabilecek bir yeti ya da niteliktir. Dahas, Kant asndan, insanlar balayan ve akla seslenen en yksek etik ilkeler zamana ve duruma bal deil, evrensel ve zorunlu normlardr. Kant bu ilkelere zorunlu buyruk veya koulsuz buyruk (ngilizcesiyle categorical imperative) adn verir. Koulsuz buyruklar, yaammzda geerli olan dier tr buyruklardan veya normlardan farkldrlar. rnein, eer bir insan Franszca renmek istiyorsa, kurslar ve dersler yoluyla o dil zerine almaldr. Bu koullu bir buyruktur nk belli bir sonuca veya hedefe ynelik olarak ifade edilmitir. Koulsuz bir buyruk ise en yksek etik normu ifade eder ve evrensel olarak herkesi ve her eylem durumunu kapsar. Kantn dile getirdii en mehur koulsuz buyruk ana fikri itibaryla u ekildedir: Yalnzca evrensel bir kanun olmasn isteyebilecein etik kurallara uygun eylemlerde bulun. rnein, yalan syleyerek bir insan zor bir durumdan karabileceimizi, hatta hayatn kurtarabileceimizi dnelim. Byle bir durumda doru eylem tarz nedir? Kant kendimize u soruyu sormamz ister: Yalan sylemenin evrensel bir norm olmasn arzu eder miydik? Bunun yant elbette hayrdr. O halde, sonucu ne olursa olsun, yalan sylememiz etik olarak yanltr. zetlersek, Kant evrensel etik ilkelerin bilgisinin olanakl olduunu ve her insann akl araclyla bu normlar kavrayabileceini savunmaktadr. Kantn kuramnn en arpc ynleri; etik seimlerimiz ve eylemlerimiz sz konusu olduunda Kantn yarar, kar, avantaj gibi kavramlar tamamen konuyla ilgisiz bulmas, en genel etik yasalarn tikel durumlardan ve insanlarn eylemlerinin sonularndan bamsz olarak ilediine inanmas ve insann etik seimlerinde evrensel bir sorumluluk veya dev duygusuyla hareket etmesi gerektiini dnmesidir. Bu anlamda, Kantn etik kuram, etik anlamda iyi ve ktnn belirlenmesinde akln evrensel ileyiinin deil sonu ve yarar kavramnn belirleyici olduunu savunan yararc dnrlerin gryle taban tabanna zt bir konumda bulunmaktadr.
Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler

Etik bilginin akl yoluyla edinilebileceini savunan yaygn gr, ada felsefe kapsamnda iki nemli itirazla karlamtr.
Yukarda incelediimiz Kant rneinden sonra, imdi insan akln ve evrensel normlar n plana karan ve felsefe tarihinde nemli bir yeri olan bu ve benzeri yaklamlara getirilebilecek eletirilerden ksaca bahsedelim. Evrensel geerlilii olan etik bilginin olanakll konusunda genel olarak iki nemli itiraz dile getirilmitir. 1. Grecelik itiraz: nsan aklnn en genel etik ilkeleri kavrayabilecei dncesinin karlaabilecei ok nemli bir zorluk, sz konusu ilkelerin varsaylan evrensellii ve, buna karn, onlar kavrayacak akln aslnda kltrel olarak snrl olduu gereiyle ilgilidir. Grecelik itirazna temel oluturan akl yrtme, olduka sradan bir gzlem ile balar: nsan topluluklarnn kabul ettii ve doru olarak ald ilkeler zamana ve mekna bal olarak byk deiimler gsterebilmektedir. Bir rnek vermek gerekirse, u anda dnyada neredeyse evrensel olarak benimsenen Klelik etik olarak yanltr nermesi eski alarda geerli deildi. Buna paralel bir durum, bizim u anda sahip olduumuz etik ilkeler iin
225
de geerli olabilir. Belki gelecekte insanlar amzn etik normlarndan bazlarn son derece ilkel ve kabul edilemez bulacaklardr. Doal olarak, bu durum evrensel anlamda doru olan etik bilgiye eriimin olana konusunda ciddi bir soru iareti yaratr. Baka bir rnek verirsek, pek ok ada dnre gre Batl insann Modern zamanlarda doayla olan ilikisi (yani doann esas olarak faydal bir hammadde deposu olarak alglanmas) ile Amerikann ya da Avustralyann yerli halklarnn doayla olan ruhsal ba arasndaki byk yapsal veya ontolojik farktan dolay, evre konusunda birbiriyle olduka uyumsuz iki etik perspektif ortaya kmtr. Bu tezi destekleyen ve greceliin neden aklc olduunu ortaya koyan rnekleri oaltmak olanakldr. Durum byle iken, insan aklnn saf bir kuramsallkta alarak evrensel etik ilkeleri bulabileceini nasl iddia edebiliriz? Belli bir etik ilkeler kmesinin bize doru ve evrensel geldii phesizdir. Ama bundan hareketle o ilkelerin evrensel doruluunu savlamak ve o tarzda dnmeyenlerin yanldn ilan etmek hakllatrlmas zor bir iddia gibi grnmektedir. 2. Bilisel olmama itiraz: kinci olarak, zellikle 20. yzyln ilk yarsnda bilimsel bir dnya grn ve mantksal atomcu bir metafizii (baka bir deyile olguculuu) savunan dnrler tarafndan ak bir ekilde dile getirilmi bir itiraz inceleyeceiz. Pozitivist olarak da nitelenen bu felsefecilere gre, etik ierikli ifadeler bilisel ierie sahip deildir. Etik yarg ieren bir cmle o cmleyi dile getiren kiinin duygularn, eilimlerini ve tercihlerini aktarr; ancak etik yarglar bilisel veya bilgisel ierikten yoksundur. O yzden de etik ierii olan cmleleri bilmek sz konusu olamaz. Bu gr, aka grlecei gibi, yukarda aktardmz grecelik itirazndan daha radikal bir fikir ortaya koymaktadr. Grecelii savunan dnrler, etik nermelerin ve etik dorularn olduunu ancak bunlarn yere ve zamana grece olduunu, evrensel bir etik ilkeler kmesi olmadn ne srerler. Bilisellik konusunu gndeme getirenler ise, etik cmlelerin doru veya yanl olamayacan ve etiin bilginin nesnesi olmadn savunurlar. Bu itiraz yapan dnrlerin belli bir ontolojik-epistemolojik yaklam benimsediklerini burada vurgulamalyz. Kitabn 8. nitesinde doruluk kuramlarn sergilerken, dorunun karlk kuramn tartmtk. Bu kurama gre, dorunun ortaya kabilmesi iin zihin veya inan gibi znel unsurlarla nesne veya gereklik gibi nesnel unsurlarn birbirine uymas ya da karlk gelmesi gerekir. Pozitivistler genellikle bu nesnel unsurlarn olgular olduunu ileri srmlerdir. rnein, gzlemledii bir tan eklinin yuvarlak olduunu syleyen bir znenin inancn bilgi klan neden, dnyada yle bir olgunun olmasdr. Ancak, pozitivistlere gre, etik olgularn varlndan bahsedilemez. Fiziksel olgular, doadaki nesneleri ve nesnel nitelikleri kapsarlar. Ancak Yalan sylemek yanltr gibi bir ilke nesnelerle veya nesnelerin nitelikleriyle ilgili olamaz. Daha akas, ahlaka veya etie ilikin ifadelerin karlk gelecei olgular yoktur. Bu anlamda, etik cmleler doru veya yanl deildir ve bilginin konusu olduklar savunulamaz. Bu gre gre, Yalan sylemek yanltr gibi normatif bir ifadeyi aslnda u ekilde dile getirebilirdik: X bir yalandr ve bu benim onayladm bir ey deildir. Pozitivistlerin bu balamda neyi iddia ettiini iyi anlamamz gerekiyor. Onlarn sylemeye alt, etik veya estetik nitelikteki yarglarn nemsiz veya ilevsiz olduu deildir. Bu dnrler yalnzca bu tr ifadelerin znel tercihleri yansttn ve nesnel dnyaya dair bilgi tamadn sylemektedirler. A. J. Ayer gibi pozitivistler ahlaki normlarn ve etik yarglarn bazlarnn dierlerinden daha kabul edilebilir olduunu kabul etmilerdir. Ancak, burada sz konusu olan hakllatrma-
226
Epistemoloji
nn epistemolojik deil, ancak psikolojik veya sosyolojik bir boyutta gerekleebileceini dnmlerdir. 20. yzyln ilk yarsnda zmleyici felsefede olduka popler bir akm olarak kabul gren Pozitivizm, daha sonralar zamanla ekiciliini byk oranda yitirmitir. Etik ilkelerin nesnel statsnn tam olarak ne olduu ve grecelik sorununun nasl zlebilecei gnmzde halen youn olarak tartlan felsefi sorunlardan birini oluturmaktadr. Bir sonraki blmde, yukarda sergilediimiz tartmalarla belli paralellikler tayan estetik bilgi konusundan sz edeceiz.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
Grecelik, felsefenin farkl alanlarnda karmza kabilen ok nemli ve ilgin bir grSIRA SZDE tr. Bu grn karlaabilecei olas bir kuramsal zorluu etik balamnda dile getirmeye aln.
DNELM
ESTETK YARGILARIN VE SANATIN BLGYLE BR LGS VAR U S O R MIDIR?

Estetiin duygular ilgilendiren bir konu olduu ve zevkler ile balants olduu yaygn klielerdir. Bu tr yzeysel klieler, doruluk pay tasalar da, aslnda esDKKAT tetik yarglarn gcne ve sanatn zne dair baz nemli felsefi konularn ya da sorularn glgede kalmasna neden olabilmektedir. Bu blmde, derin tartmalar SIRA SZDE ve felsefi kuramlar barndran estetik alanna (ve zellikle de sanata) ilikin bilgi kavram balamnda baz dnceler sunacaz. Eski Yunancaya baktmzda, estetik ve duyu kelimelerinin ilgin bir ekilde AMALARIMIZ ayn kk paylatklarn grrz. Gzel/ho/ekici nitelemeleriyle irkin/nho/itici nitelemelerinin grme, iitme, koklama, tatma ve dokunma ilevlerine temel bir anlamda Adayand dnlrse, bu durumun bir tesadf olmad syleK T P nebilir. Ancak, aktr ki, bu ve benzeri saptamalar buradaki felsefi irdelemelerimiz ve tartmalarmz asndan fazlaca aydnlatc saylmazlar. Ne de olsa, be duyumuz bizim Ehayvanlarla paylatmz bir ynmzdr. Oysa estetik kavramnn T LEVZYON zihnimizde uyandrd dnce olduka insana zg bir ierik barndrmaktadr. rnein, belli hayvanlar belli renklere ve tatlara ekilirler; benzer ekilde hayvanlarn dnyasnda belli kokular ok ekici veya ok itici gelebilir. Fakat gzel olaNTER ET nn, incelikleriNolann veya estetik anlamda ycelmi olann anlalmas, deerlendirilmesi ve yaam iinde konumlandrlmas insana zg, olduka zel yetilerdir. nsan, rnein, yalnzca bir kokudan zevk alma ve etkilenme kapasitesine deil, bir iirden veya ezgiden de zevk alma, hznlenme, farkl dncelere kaplma ve yaamsal olarak etkilenme yetisine sahiptir. Peki, muhteem bir doa manzarasnn, Sleymaniye Camisinin, Salvador Dalinin bir tablosunun veya J. S. Bachn mziinin bizde uyandrd dncelerin ve bu eserlerin niteliklerini ifade ederken kullandmz estetik ierikli yarglarn bilisel stats nedir? Estetik yarglarn ve sanatsal ilevlerin bilgiyle veya bilgi edinmeyle bir ilgisi var mdr? Ve eer varsa, bu balant tam olarak nedir?
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Platonun Sanat-Bilgi likisine Yaklam

Bu kitap farkl estetik kuramlarnn aklanmas ve karlatrlmas iin doru yer olmadndan dolay, tartmay kuramsal inceliklere ok girmeden ve genellikle sanat rnlerinin bilgisel deeri balamnda yrteceiz. Tarihsel olarak bakldnda, Platonun konu zerindeki arpc grn ilk bata hemen belirtmek yararl olacaktr. Platonun sanatsal rnlere metafizik sralamasnda en alt sray vermesi (ki sralama u ekildedir: idealar, matematiksel nesneler, doadaki nesneler
227
ve son olarak da nesnelerin taklitleri ve tasvirleri) felsefe tarihinde iyi bilinen ve ok da tartlm bir olgudur. Platona gre, rnein, bir aacn resminin yaplmas o aacn ideas veya z ile hibir ekilde ilgilenilmeden gerekletirilebilir. Oysa, anmsanaca gibi, Platon iin bilgi (episteme) temel olarak somut veya soyut kavramlarn ne olduklarnn bilgisidir. Elbette, bu tr bir bilgi yalnzca felsefi olarak alan akl tarafndan bulunabilir. Platonun metafiziine gre, idealar var olmalar iin deiken dnyann nesnelerine bal deillerdir. te yandan, doadaki nesneler ontolojik olarak idealara baldr, fakat kendilerini tasvir eden sanat eserlerine (rnek: bir nesnenin karakalem izimi) bal deillerdir. Ontolojik olarak son srada yer alan sanatsal rnler ise, varlklar iin fiziksel nesnelere baldrlar. O halde, sanatsal rnler (yani taklitler) hem ontolojik olarak varlk alannn en alt dzeyini igal ederler hem de epistemolojik adan en zayf anlamda ve dk dzeyde bilgi ierirler. Basite dersek, sanatsal rnlerin temel olarak bilgisel bir deeri yoktur. Platonun sanatsal rnlere yaklamnn, zsel olarak, ada dnrlerden bazlar tarafndan da paylaldn syleyebiliriz. Sanat konusunda ortaya kan bu felsefi tabloyu ksaca irdelememizde yarar var. Biz, rnein, nitelikli bir roman okuduumuzda bilgilenir miyiz? Geleneksel epistemoloji asndan bakldnda bunun yantnn hayr olmas gerekir nk romanlar imgelerin ve tasarmn bir sonucudur; dnyada olup bitenleri yanstmazlar. Eer bilgi ok temel bir anlamda nermesel doru kavramna balysa, bir romann bir tarih kitabndan, gerek anlarn aktarld bir yapttan ya da yaanm olaylara sadk kalan bir belgeselden farkl olarak bilgilendirici olmas beklenemez. Pozitivistlerin deyimini kullanrsak, romanlarn bilisel deeri yoktur; yalnzca duygusal, kiisel, toplumsal, politik ve benzeri alardan deerli olduklar sylenebilir. Daha genel bir iddia u ekilde dile getirilebilir: X irkindir veya Y Zden daha gzeldir trnden estetik ierikli yarglar, ayn etik ierikli cmlelerde olduu gibi, olgulara karlk gelmezler, bilisel ierik tamazlar.
Geleneksel grler, estetik ierikli nermelerin bilgi tayabilecei dncesine genelde scak bakmamlardr.
Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k

Estetik yarglarn ya da sanat rnlerinin bilgisel ierikten yoksun olduu grne kar dile getirilebilecek bir fikir, bu grn aslnda bilgi kavramn son derece kstl bir ereve iinde kurgulamas ve bu erevenin dnda kalan unsurlarn hakkn tam olarak verememesidir. Bu kstl ereve, tahmin edilebilecei gibi, temelinde algya dayanan deneyimsel bilginin erevesidir. Ancak, bilginin a priori bilgiyi saymazsak yalnzca tek bir temel trnn olduu iddias, zellikle estetik ve etik alanlarnda alan veya kuramlarnda etik ve estetik unsurlara byk oranda yer veren dnrlere olduka pheli gelmitir. Buna paralel bir ekilde, doru kavramnn tek bir eidinin olduu ve bunun da, rnein, nesnel olgulara karlk gelme yoluyla olutuu pek ok dnr tarafndan tartmaya almtr. Diyelim ki, ben Ouz Atayn bayapt olan Tutunamayanlar batan sona okuyorum ve o kitabn i dnyasna girmeyi, onu kavramay baaryorum. Bunun sonucu olarak, romann ana karakterlerinden biri olan Selim Ikn nasl bir hayat yaadn, kiiliinin arpc ynlerini, ne tr skntlar, kederler, yalnzlklar ve uyumsuzluklar ekerek yaam olduunu reniyorum. Bununla birlikte, Turgut zben iin Selimin ne ifade ettiini, Selimin kiiliinin ve bandan geenlerin arkada Turgut iin nasl youn bir hzn yuma oluturduunu anlyorum. Geleneksel epistemoloji asndan, elbette, Tutunamayanlar bir roman olduu ve
Eletirel yaklaan baz dnrler, geleneksel bilgi kuramlarnn deneyim ve bilgi kavramlarna yaklamn dar ve kstlayc bulmulardr.
228
Epistemoloji
Turgut ile Selim de gerekten yaamadklar iin romann nesnel, deneyimsel dnyaya ilikin doru bilgi tamad aktr. Fakat bu yaklamn, aslnda romann tamakta olabilecei baka bilgi trlerini glgeledii de sylenebilir. rnein, Tutunamayanlar kitabndaki yky zmseyen bir insann, bu eser sayesinde yaamn trajik ve hznl ynlerine ilikin ok arpc bir deneyim edindii, bu deneyimin ardndan iinde barnd dnyaya ve kendisine dair aslnda derin bir ekilde bilgilendii, hatta yaama ynelik yorum zemininin farkllat ve belki de zenginletii sylenebilir. Sonu olarak, sz konusu kitabn okuyucusunun aslnda yalnzca kurgusal bir eseri okuyup bir kenara koymad; bunun tesinde, poetik (iirsel) ve etik anlamlarda bireysel varln nemli lde etkileyecek bir zihinsel dnm yaad da belirtilebilir. Bu rnekte, okurun zihinsel veya bilisel bir kazanmnn olduunu sylemek son derece yerindedir. Ayn akl yrtmeyi srdrrsek, bu kazanmn veya bilgilenmenin olduka byk bir nem tadn, fakat bu zihinsel veya yaamsal kazanmn (bilgilenmenin) geleneksel epistemolojinin betimledii deneyimsel bilgiden farkl yapda olduunu ve bu eitliliin olaan karlanmas gerektiini savlamak da olas grnmektedir. Aristotelesin kuramlarndan ve fikirlerinden esinlenen bir gelenek, tragedyalarda sergilenen ve insann iine ileyen durumlarn aslnda ok nemli bir amaca hizmet ettii dncesini vurgular. Bu ama, insanlarn (rnein tiyatroda) trajik durumlar izlerken yaadklar duygusal cokunluk ve nihayetindeki isel boalma hallerinin onlar etik olarak dntrmesi ve doru etik ilkeleri kavrama ve benimseme konusunda yardmc olmasdr. Eer bu doruysa, tiyatro ve roman gibi sanatsal eserlerin ve ilevlerin insanlarn duygusal ynlerine seslendii saptamas, olduka yetersiz ve eksik bir tanmlama olarak karmza kmaktadr. Daha doru bir betimleme, imgelemin ve duygulanmn gcnn belli bir renmeyi ve bilgilenmeyi beraberinde getirdii eklinde olacaktr. Epistemolojinin zellikle deneyimci kanadnda alan felsefeciler insann imgelem (hayl) gcn fazlaca irdelememiler ve insan zihnini edilgen bir ortam olarak varsaymlardr. Usu felsefeciler ise, bilgi kuramlarn aklarken zihnin etken ve oluturucu yapsna vurgu yapmlar ve deneyimcilerin grn bu noktada eksik bulmulardr. Bununla birlikte, epistemolojinin hem deneyimci hem de usu kanadnda kuram reten dnrlerin ortaklatklar temel sorunsal, genel olarak bakldnda, verili (ve zihinsel dnyas iine kapanm) olan bir zne ile znenin dnda var olan nesneler dnyasnn arasndaki kprnn kurulmasyla ilgilidir. Daha ak dersek, Kartezyen gelenekten etkilenen bilgi kuramclar ounlukla varl sbit olan zne ile varl sbit olan nesnenin bilgisel ilikisi zerine younlamlardr. Buna karn, tarihsel olarak bakarsak, zellikle Romantizm akmnn edebi ve felsefi erevesinin iinde yer alan yazarlarn vurgulad bir nokta, hem insana hem de onun dnyasna farkl alardan yaklalabilecei ve imgelemin devingen gcnn insan ve dnyay nemli bir biimde dntrebilecei olmutur. Bu balamda zellikle belirtilen bir konu, dinamik ve yaratc bir yeti olarak imgelemin itici gcnn nasl ufuk ac olduu ve yeni anlama trlerini nasl olanakl klddr. Geleneksel epistemolojiye egemen olan nesne-zne ilikisinin kurgulanmas ynnde ortaya konan abalarn felsefi alternatifinin ne olduu bu noktada merak edilebilir. Bu sorunun bir yant, felsefede 19. yzyldan itibaren n plana kan yorumsama (hermeneutic) geleneinde bulunmaktadr. ok ksaca belirtmek gerekirse, zellikle Alman felsefe geleneinde gelitirildii hliyle, yorumsamac dnrler kuramsal abalarnn temeline zne-nesne ikilemini ve bilgi sorunsaln
229
deil, anlamann gerekletii dnyasal zemini veya ufku almlardr. Epistemoloji ve metafizik alanlarnda gerekletirilen almalar nesnenin kendisini veya zihnin iini irdelemeye alrken, yorumsamac felsefeciler en genel anlamyla insan deneyimi ve yaam dnyamz zerine younlamlardr. Bu dnrler asndan genel anlamyla insan deneyimi kavram tahmin edilebilecei gibi insan yaamnn yalnzca bilgisel (algsal ve ussal) ynn deil, etik, estetik, poetik, dinsel, ve politik boyutlarn da anlama ilevinin iine sokmaktadr. Bilgi kuramclar normalde toplumsallk ve tarihsellik gibi balamsal unsurlar bir kenara ayrp, kuramsal veya saf akl yoluyla bilginin zmlemesini yapmaya alrken; yorumsama gelenei kapsamnda yazan dnrler insann her zaman verili olan bir tarihsel/balamsal zeminden yola karak dnebildiini vurgulamlar ve anlamann asla bolukta ya da saf bir kuramsal zeminde gerekleemeyeceinin altn izmilerdir. zetlersek, epistemolojik adan geleneksel bir baka sahip olan bir bilgi kuramcs asndan insann estetik boyutunun veya sanatsal ilevlerin bir bilgi tamas olanakl grnmezken, deneyim kavramna daha farkl zeminlerden bakan dnrler bu boyutun anlama, bilgilenme ve bireysel dnm asndan neminin yadsnamayacan savlamlardr. Bu blmde dile getirdiimiz baz itirazlar ve geleneksel epistemolojiye kar gelitirilen perspektiflerin ardnda yatan baz gerekeleri son nitede daha ayrntl olarak tartacaz. Bu blmde epistemolojik tartmalarda ok sk gndeme gelmeyen bir konuyu, bilgi-anSIRA SZDE lama ilikisini gndeme getirdik. Genel bir felsefi perspektiften bakarak bu konuda kendi fikirlerinizi retmeye aln.
DNELM
SIRA SZDE
DNELM S O R U
TANRI KONUSUNDA BLGLENME SORUNSALI

S O R U Bu nitenin son blmnde dinsel bilgilenme konusunda temel baz tartmalar sergileyeceiz. Doal olarak, konunun burada tam olarak irdelenmesi ve her ynnn kapsaml olarak tartlmas olanakszdr. O yzden, biz yalnzca bilgi felseDKKAT fesi uzmanlarnn din konusunda gndeme getirdii en temel sorunsallardan bazlarna yer vereceiz.
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark

Dinsel nermeler balamnda, epistemolojik olarak irdelenebilecek ilgin bir soru AMALARIMIZ u ekilde ifade edilebilir: Tanr vardr veya ldkten sonra Tanr ktleri cezalandrr, iyileri dllendirir gibi nermeler bilinebilir mi? Elbette, burada vurgu bilme kavram ve onun dier zihinsel durumlardan fark zerine A P K T yaplmaktadr. Bu noktay biraz amak iin, Tanr vardr nermesinin bilinebilmesi konusunu sradan deneyimsel bilgi sahibi olmayla karlatralm. u an bakmakta olduum ta yuvarlaktr deneyimsel nermesinin uygun artlarn salandnOvarsayarak TELEVZY N tipik bir bilgi rnei oluturduunu daha nce ifade etmitik. rdelememiz asndan, aadaki iki nermeyi inceleyelim: (A) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduuna inanmaktadr. NTE NET (B) znesi, u an bakmakta olduu tan yuvarlak olduunuRbilmektedir. Burada hem (A)nn hem de (B)nin nesnesi veya hedefi olan nerme (yani nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi) gzlemlenebilen dnyada yer alan nesnel bir olguyu ifade etmektedir. (B) nermesi (A)dan farkl olarak iin iine nermesel doruluk boyutunu sokmaktadr. Fakat bu balamda (B)nin snamasnn yaplabilmesine ilikin bir sorun ya da gizem olduu sylenemez.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
230
Epistemoloji
nn u an bakmakta olduu ta yuvarlaktr nermesi, doruluu deneysel olarak kolayca snanabilecek bir nermedir. imdi yukardaki (A) ve (B) nermelerini (C) ve (D) ile karlatralm: (C) znesi, Tanrnn var olduuna inanmaktadr. (D) znesi, Tanrnn var olduunu bilmektedir. (C) trnden cmleler toplumda ska ifade edilen ve kiinin inancn dile getiren nermelerdir. (D) nermesinin ise (C)den olduka farkl bir iddia ierii bulunmaktadr. (D) nermesi, bir iddia olarak ortaya konulabilmesi iin, Tanr vardr nermesinin gerekten doru olmasn gerektirmektedir. Burada ortaya kan temel epistemolojik sorun da tam olarak bunun bilinebilmesi ile ilgilidir. Bir nceki paragraftaki rneimize dnersek, (B) nermesi ile (D) nermesi arasnda nemli bir farkn bulunduu grlecektir. (B)nin doruluu (yani, nn u an bakmakta olduu tan yuvarlak olmas durumu) alglar normal alan her insann deneyimsel bilgisine ilkece aktr. (D) nermesinin ise byle bir yaps olmad bellidir. Baka bir adan ifade edersek, her ne kadar (C) tamamen anlalr ve sorunsuz bir iddia tasa da, bilisel olarak snrlanm varlklarn (C)den (D)ye bilgisel geii nasl yapabilecei son derece belirsizdir. Bu durum, Tanr vardr gibi nermeler asndan epistemolojik bir sorun yaratr. Bu kar ka verilebilecek en nemli felsefi yant, Tanr vardr nermesinin doruluunun basite deneyimsel veya algsal olarak deil, aklsal olarak ve mantksal dnce zincirlerini izleyerek gsterilebilecei ynndedir. Felsefe tarihinde, tanrnn varln mantksal yntemlerle gstermeye alan ve kesinlik iddiasyla gelen iki nemli ispat bulunmaktadr. Epistemolojik adan da byk nem tayan ve tartmalara neden olan bu iki kant veya akl yrtmeyi aada ksaca zetleyeceiz.
Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas

Anselmin kant, Tanr kavramnn irdelenmesi yntemini kullanr.
1. Aziz Anselmin Ontolojik Kant: Bu ispat bir tanmlama ile balar: Tanr tanm gerei sfatlar veya nitelikleri eksiksiz olandr. Eer bir kii Tanrya ilikin belli sfatlardan yoksundur gibi bir iddiada bulunursa, normalde o kiinin semvi dinlerde inanlan Tanrdan bahsetmediini dnrz. imdi yle bir dnce deneyi yapalm. Zihnimizde Tanr kavramn veya dncesini oluturalm. Bu noktada herhangi byk bir iddiada bulunmuyor, yalnzca zihnimizin iinde bir fikir veya kavram uyandryoruz. Bu kavramn nemli bir paras, elbette, eksiksiz veya tm sfatlara ve niteliklere sahip olmaktr. Peki, Tanrnn var olmak gibi bir sfata sahip olmamas mmkn mdr? Eer zihnimizde oluturduumuz Tanr kavramnn her nitelii olsayd ancak var olma nitelii olmasayd (ki bu eksik Tanrya X diyelim), o zaman kafamzda daha stn bir Tanrnn (bu Tanrya da X+1 diyelim) kavramn oluturabilirdik. Kurgulayabildiimiz bu daha stn Tanr veya varlk ayn X gibi olup, ondan fazla olarak varlk sfatn da tard. Ama bunu dediimiz anda ilk bataki admmzla elimi oluruz. Biz, en bata, zihnimizde Tanr kavramn oluturduumuzu iddia etmitik ve bu kavramn her sfata sahip olmay ierdiini tanm gerei kabul etmitik. Eer, kafamzda oluan Tanr dncesi varlk sfatn iermezse (yani, X olursa), o durumda, her zaman ondan daha stn olan bir X+1i dnmek olanakl olurdu. Elbette bu da Tanrnn kabul edilen tanm (sfatlar eksiksiz olan) asndan eliik bir durum yaratr. O halde, eer elikiye dmek istemiyorsak, Tanr dncesi veya kavram zihnimizde olutuunda bu dncenin bir unsurunun da var olma olduunu kabul etmemiz gerekir. Yani, Tanr yalnzca dnce veya kavram iinde deil, gerekte de var olmak zorundadr. Sonu olarak, Tanr vardr.
231
Bu ispata getirilen en nemli itiraz udur: Eer bu geerli bir ispat ise, bu yntemi kullanarak gerek olamayacak pek ok eyin varln ispatlamak olanakl hle gelir. Diyelim ben zihnimde mkemmel (yani, sfatlar eksiksiz) bir ada dncesi oluturuyorum. Eer bu zihinsel ilevi baaryla gerekletirebilmisem, o zihnimde canlandrdm adann gerekten bir yerlerde var olmas gerekir; aksi halde, bataki eksiksiz ada varsaymmla eliirim. O halde, eksiksiz ada gerekten vardr. Ancak bu akl yrtmenin sonucunun kabul edilir olmad ve bizi garip bir noktaya gtrd aktr. Bu itiraza yant veren ve Anselmin ispatn savunan dnrler ise, orijinal ispatn ada ispat ve benzerlerinden farkl bir yaps olduunu savunmulardr. 2. Aziz Aquinasn Kozmolojik Kant: Her ne kadar Aquinas birden fazla ispat sunmu olsa da, biz burada felsefeci olmayanlar arasnda da iyi bilinen tek bir argman inceleyeceiz. Bu kant nedensellik konusunda sradan bir gzleme dayanr ve karmsal bir yaps vardr: (i) Baz eyler hareket eder; (ii) Bir eyin hareketinin nedeni her zaman kendisi dnda bir eydir; (iii) Hareket konusunda nedensellik zinciri sonsuza dek uzanamaz; (iv) SONU: Baka bir eyin hareket ettirmedii bir ilk hareket ettirici var olmak zorundadr. Birinci ncl olan (i) evrendeki cisimlerin hareket halinde olduu saptamasn yapar. Bir sonraki ncl bize, eer fiziksel bir cisim hareket ediyorsa hareket nedeninin kendisi dnda bir ey olduunu syler. (iii) numaral ncl bu zincirin sonsuza kadar gitmesinin akla uygun olmadn kaydeder. Bunlardan kan sonu, tm hareketin kkeninde bir ilk hareket ettiricinin (Tanrnn) olmasnn gerektiidir. Aquinasn akl yrtmesi u ekilde daha iyi anlalabilir. Diyelim ki, A fiziksel nesnesi hareket ediyor. Ann harekete balama nedeni Ann kendisi olamayacana gre, hareketin aklamas ancak Ann hareketine neden olan B gibi baka bir nesne ile yaplabilir. Ancak ayn soru Bnin hareketi iin de geerli olaca iin, onun hareketini de C gibi baka bir nesneye gnderme yaparak aklayabiliriz. Bu zincirin bir yerde durmas gerekir, aksi halde incelemekte olduumuz nesnenin (Ann) hareketini aklayamadan brakm oluruz. Zinciri durduran unsur ise, hareketi kendi balatan ve dier tm hareketlere neden olan bir ey olmak zorundadr; aksi halde nedensel geriye gitme tekrar balayacaktr. Ancak bu ilk hareket ettiricinin doadaki herhangi bir nesne olamayaca aktr. O halde, bu ilk neden Tanrdr. Bu ispata getirilebilecek ilk eletiri, (ii) numaral ncln doruluunun a priori bir ekilde ortaya konulamayacak olmasdr. rnein, atom-alt evrende bulunan baz paracklarn ortaya kma ekli fiziksel varlk alanna ilikin eski bilimsel varsaymlarn (zellikle de nedenselliin egemen olduu mekanik evren grnn) sorgulanmasna neden olmutur. Ve eer ispattaki ncllerden birinin sorunlu olduu saptanrsa, doal olarak, ispatn tm sorgulanmaya ak hale gelecektir. spata yneltilebilecek ikinci bir eletiri ise u olabilir: Yukarda A, B, C gibi simgelerle akladmz nedensellik zinciri doa iinde gereklemektedir (rnein, bir tan baka bir taa arparak hareket ettirmesi). Ancak bu geriye giden zincirin durak noktas olan ilk hareket ettirici (Tanr) doa iinde bir varlk deildir. Doann tamamen iinde gerekleen bir nedensellik zincirinin doann tamamen
Aquinasn kant, nedensellik zincirinin en banda neyin olduu konusunu gndeme getirir.
232
Epistemoloji
dnda olan Tanr tarafndan balatlmas aklanmas gereken bir durum yaratmaktadr. Bu konuda da felsefeciler arasnda tartmalar devam etmektedir. Tanrnn varln gsterme hedefine ynelen her argman mantksal ispat niteliinde olmak zorunda deildir. rnein, evrenin karmak yapsnn tasarmc bir Tanrnn varln gerektirdiini savlayan argmanlar saduyuya seslenmeyi hedefler. Benzer ekilde, nl matematiki Blaise Pascaln Tanrnn varlna inanmann inanmamaktan daha kazanl ve faydal olaca ynndeki argman pragmatik eler tar.
Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu

Bu blm, nl bilgi kuramcs Robert Audinin ne srd ilgin bir dnceyle bitirelim. Audiye gre (s. 272) Tanrnn varlnn bilinmesinde asl epistemolojik sorun udur: Tanrnn varl ile karlama deneyimimiz (grsel, iitsel veya hissel boyutta) bir gn bir ekilde gereklese bile, bunun gerekten Tanryla karlama deneyimi olduunu bilemeyiz. yle bir deneyimin, rnein, bir yanlsama olup olmadn bilmenin bir yolu yoktur. Felsefi deyimlemeyi kullanrsak, bu konuda epistemolojik bir ltmz olmad iin, bu tr bir deneyimin gerekliini saptamamz sz konusu olamaz. rnein, lde gne altnda yrrken, serap grme sonucu az ileride bir eme olduunu sanan bir kiinin olas deneyim snrlar iinde bunun gerek bir eme ile karlama olup olmadn renme ans vardr. Suya batrldnda eilmi gibi grnen bir kaa bakan bir insann deneyimi de byledir. Btn bu yanlsamalar, deneyim iinde, nnde sonunda gerek olgulardan ayrlabilirler. Ancak ayn durum, Tanryla karlatn, Onun varln deneyimlediini, byle bir karlama sonucu Onun varl konusunda bilgilendiini dnen insanlar iin geerli deildir. Audiye gre, bu tr bilgi iddialarnn bir snamas veya testi olamaz. Epistemolojik adan bakldnda, bu balamda ortaya bir lt eksiklii sorunun kt aktr. Burada ilgin olan bir nokta, felsefe tarihinin en dindar dnrlerinden biri olan ve Audiden yaklak 150 yl nce yaam olan Danimarkal felsefeci Sren Kierkegaardn (1813-1855) eserlerinde bu epistemolojik fikri btnyle kabul ediyor grnmesidir. Ancak Kierkegaardn bu kabulden kartt sonu ve vermeye alt asl mesaj olduka deiiktir. Varoluu felsefenin kurucularndan biri saylan Kierkegaarda gre, rnein, brahim peygamber Tanr tarafndan ald arya uyarak biricik olunu kurban etmeye gtrrken, kendisine seslenenin Tanr olduunu gerekten de bilemezdi. Dahas, brahimin durumunda akla uygun veya aklla aklanabilecek hibir ey yoktu. brahim, Kierkegaardn grne gre, sonsuz olan tarafndan arlyordu ve bu durumu sonlu olan bir aklla deerlendirip anlamak olanakl deildi. O yzden, bu olaanst durum akln sylediklerinin tesine gemeyi ve bir iman sramas yapmay gerektirmekteydi. Epistemolojik olarak brahimin bilebilecei bir ey yoktu; etik adan ise yapmak zere olduu ey aka bir cinayete karlk gelmekteydi. Ancak brahim eli titremeden ve tereddt etmeden ban ekti ve, Kierkegaarda gre, bu yzden olu ona geri baland. Bu yantn, Tanrnn varl balamnda bilgi sorununa bir zm salayp salamad tartmaya ak olsa da, felsefe tarihindeki dncelerin eitliliini ve perspektiflerin zenginliini sergilemesi asndan kayda deer olduu belirtilebilir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
SIRA SZDE Aziz Aquinasn Kozmolojik kant ok tartlm bir akl yrtme ierir. Tanrnn varln kantlamaya ynelik olarak ne srlen bu ilgin dnce zincirine ilikin kendi felsefi deerlendirmenizi oluturmaya aln.
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
233
zet
A M A
Etik ilkelerin bilinmesi konusundaki temel tartmalar ve sorunlar kavrayabilmek. Alglarn ve doal bilimlerin bize nesnel bilgi verdiini dnrz. Bu son derece aklc bir dncedir nk algsal ve bilimsel bilginin yneldii nesnelerin ya da olgularn bulunduu yer, pek ok felsefecinin zerinde uzlat gibi, zihinden bamsz gerekliktir. Oysa, etik nermelerin ieriklerinin doru veya yanl olma nedeni fiziksel olgular olamaz. Bu durum, etik nermelerin bilgi ierip iermedikleri ya da bilgiyi nasl ierdikleri konusunda bir soru iareti dourur. Eer etik nermeler bilgi ieriyorsa, bu bilginin kaynann, rnein, alglardan ziyade akl olmas beklenebilir. Her ne kadar tarihte ok sayda felsefeci bu gr savunmu olsa da, insan aklnn evrensel ilkeleri gerekten bilebilecei tezi kkten bir ekilde sorgulanmtr. Pozitivistler, etik ierikli cmlelerin bilisel niteliklerinin olmadn ne srmlerdir. Grecelii savunan dnrler ise, insan aklnn evrensel ilkelere ulaabilecei ynndeki ussalc tezin baz nemli sorunlarn gndeme getirmilerdir. Estetik yarglarn ve sanatn bilgiyle olan ilgisi konusundaki farkl grleri renebilmek. Etik bilginin olana tartmalarna paralel bir ekilde, estetik ierikli cmlelerin (veya sanatsal eserlerin) bilgisel ieriklerinin olup olmad konusu da felsefecileri olduka dndrm bir konudur. Platondan balayarak pek ok felsefeci, sanatn ya da sanatsal rnlerin bilgi ieriklerinin olamayacan savlamtr. rnein 20. yzyln pozitivist dnrleri, estetik ierikli yarglarn belli bir deer ve nem tadn ancak bu deerin bilisel olmadn iddia etmilerdir. Bu geleneksel gre getirilebilecek bir eletiri, sz konusu yaklamn bilgi kavramn olduka dar ve kstl bir anlamda alddr. Nesne-zne arasndaki bilisel badan ziyade anlama kavramyla ilgilenen felsefi yaklamlar ise, estetik yarglarn ve sanatsal almalarn insanlarn yaamsal ufuklarn dntrme gcne dikkat ekmilerdir. Bu yaklam tarzn benimseyen dnrlerin zerinde durduu bir konu, sanatn ve sanatsal rnlerin insanda neden olduu dnmlerin bilgilenme ve renme kavramlar erevesinde kritik bir rol stlenebileceidir.
A M A
Tanrnn varlnn bilinmesi konusunda retilen fikirleri anlayabilmek. Felsefe tarihinin nemli baz dnrleri Tanrnn varlnn aklc yntemlerle gsterilebileceini iddia etmilerdir. Eer bu doruysa, insanlar iin yalnzca Tanrnn varlna inanmak deil, Onun varln bilmek de olanakldr. Bu amala sunulan kantlardan zellikle Aziz Anselmin ontolojik kant ve Aziz Aquinasn kozmolojik kant kuramsal adan her zaman ilgin bulunmu ve derinlemesine tartlmtr. Ontolojik kantn dayand temel fikir, Tanr kavramndan varlk kavramnn atlmas durumunda eliik bir noktaya varlacadr. Aquinasn kozmolojik kant ise fiziksel evrende devinimin (hareketin) olabilmesi iin tm hareketi balatan bir ilk balatcnn olmas gerektii dncesini esas alr. Pratik yaamn olgularna ve deneyimlerine vurgu yapan akl yrtmelerden farkl olarak, bu iki kant mantksal bir dnce zinciri izleyerek Tanrnn gerekten olmas gerektiini gstermeye alr.
AM A
234
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi etik balamnda oluturulmu bir cmledir? a. Sigara imenin tm kapal alanlarda yasaklanmas gerekir. b. Yal adam olunun ahlaksz bir yaama srklendiini dnyordu. c. Bir kiinin kadn olduu iin i bavurusunun reddedilmesini yanl buluyorum. d. Gnlk yaamn stresi iinde bazen moral bozukluu hissetmemiz normaldir. e. Yazar son kitabnda esas olarak moral deerlerin k konusunu ilemektedir. 2. Etik ilkeler konusundaki tartmalarn zellikle epistemoloji alann ilgilendiren yn aadakilerden hangisidir? a. Etik ilkelerin bir toplumda ortaya kma srelerinin saptanmas sorunu b. Etik ilkelerin metafizik alt yapsnn bilinmesi sorunu c. Etik ilkelerin farkl kltrlerde ald biimlerin aratrlmas d. Benimsediimiz etik ilkelerin evrensel dzeyde doru olduunun bilinmesi sorunu e. Benimsediimiz etik ilkelerin, ahlaki deerleri nasl etkilediinin bilinmesi sorunu 3. Etik ilkelerin bilgisinin alg yoluyla edinildiini savunan grn karlat nemli bir kuramsal zorluk aadakilerden hangisidir? a. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerden etik nermeleri tretmek zor grnmektedir. b. Alg yoluyla bilinebilecek nermelerin fiziksel olgularla olan ilikisini aklamak zor grnmektedir. c. Etik nermelerin hangilerinin a priori bilgi ierdiini saptamak zor grnmektedir. d. Algsal anlamda kesinlik ieren nermeleri etik nermelerden tretmek zor grnmektedir. e. Etik nermelerin sezgisel bilgi ierip iermediini saptamak zor grnmektedir. 4. Kanta gre, a ocuunu beslemek iin ekmek alan bir babann eyleminin etik deerlendirmesi bize hangi sonucu verir? a. Akln kullanm yoluyla, bir babann ocuunu a brakmamakla ykml olduu kavranabilir; o yzden babann eylemi etik olarak dorudur. b. Akln kullanm yoluyla, yaama hakknn evrensel olduu kavranabilir; o yzden babann eylemi etik olarak dorudur. c. Babann eylemi temel bir etik adan doru olsa da, pratik nedenlerden dolay yanltr. d. Aklc varlklar olarak, babann eyleminin olumsuz toplumsal sonular douracan kavranabiliriz; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr. e. Aklc varlklar olarak, almann evrensel bir norm olmasn istemezdik; o yzden babann eylemi etik olarak yanltr. 5. Evrensel etik normlar akl yoluyla bilebileceimiz iddiasna getirilebilecek temel bir itiraz aadakilerden hangisidir? a. Bu gr, etik ilkelerin duyular araclyla gelen fizyolojik uyarmlarla olan ilikisini gz ard etmektedir. b. Bu gr, insan aklnn evresel ve tarihsel koullarca belirlendii gereini gz ard etmektedir. c. Bu gr, insan aklnn balamsal ynlerini gereinden fazla vurgulamaktadr. d. Bu gr, insan aklnn mantksal yapsn gz ard etmektedir. e. Bu gr, etik ilkelerin bilisel ierie sahip olduu gereini gz ard etmektedir. 6. Estetik yarglar ve estetik alannn kuramsal ilevi konularnda aadakilerden hangisi yanltr? a. Estetik yarglarn gzel ve ycelmi kavramlarn ilgilendiren bir yn vardr. b. Estetik yarglarn duygular ve zevkleri ilgilendiren bir yn vardr. c. Epistemolojiyi ilgilendiren bir soru, estetik yarglarn bize bilgi verip vermediidir. d. Estetik alan esas olarak gzel kavramyla ilgili yarglarn duyu verilerinden nasl tretildiini inceler. e. Estetik alannda sunulan irdelemeler alglarmzn yapsnn zmlemesini iermez.
235
7. Pozitivist bir bak asnn estetik yarglara ilikin getirebilecei en temel eletirilerden biri aadakilerden hangisidir? a. Pozitivist bak farkl bilgilenme ve anlama kiplerini gz ard etmektedir. b. Pozitivist bak bilisel deer kavramn gz ard etmektedir. c. Pozitivist bak estetik yarglarn oluumunda deneyimin oynad rol gz ard etmektedir. d. Pozitivist bak duygularn gerek olduu dncesini reddetmektedir. e. Pozitivist bak bilgilenme kapsamnda algnn nemini gz ard etmektedir. 8. Aadakilerden hangisi Tanrnn varl konusunda temel bir epistemolojik sorunu dile getirir? a. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisinden hareketle, insann snrl algsal bilgisinin olanakl olduunun gsterilmesi b. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancndan hareketle, insann snrsz bilgi edinmesinin olanakl olduunun gsterilmesi c. Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu inancndan hareketle, insann snrl algsal bilgisinin olanakl olduunun gsterilmesi d. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn sonsuz bilgiye sahip olduu bilgisine gei yaplmas e. Tanrnn var olduu inancndan Tanrnn var olduu bilgisine gei yaplmas 9. Aziz Anselmin ontolojik kant iin aadakilerden hangisi geerli deildir? a. Mantksal yaps itibaryla Anselmin kant, ncller kabul edilince sonucun zorunlu olarak doru kabul edilmesi gerektii dncesine dayanr. b. Anselmin kantna gre, Tanr var olmasa bile mkemmel ve eksiksizdir. c. Anselmin kant, Tanrnn var olduunu varsayarak deil, zihnin iinde Tanr kavramn canlandrarak balar. d. Anselmin kantna gre, gerekten var olmayan bir Tanr bizim Tanr tanmmzla eliir. e. Anselmin kantna gre, ortaya kan elikili durumun zm, Tanrnn yalnzca insann dncesinde var olduu nermesinin reddedilmesinden geer.
10. Robert Audinin dile getirdii Tanrnn varlnn bilinmesinde lt sorununu aadakilerden hangisi en iyi ekilde ifade etmektedir? a. Tanrnn varl mantksal olarak ispatlansa bile, hangi ispatn daha temel olduunu gsterecek bir ltmz yoktur. b. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu bilginin gerekesinin statsn saptayabileceimiz bir ltmz yoktur. c. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile, bu deneyimin gerei yansttn belirleyecek bir ltmz yoktur. d. Tanrnn varln gerekten deneyimlesek bile, bu deneyimin etik sonularn gsterecek bir ltmz yoktur. e. Tanrnn varl gerekten bilinse bile, bu deneyimin toplumsal sonularn gsterecek bir ltmz yoktur.
236
Epistemoloji
Okuma Paras
yi ve ktnn deerlerle ilgili olduu syleniyor; fakat acaba deer nedir? Tm insanlar iin geerli, ayn anlama gelmek zere, evrensel olan deerler var mdr? Yoksa deerler kiiden kiiye, gruptan gruba, toplumdan topluma, kltrden kltre deien, ayn anlama gelmek zere, hep greli kalan znel ltlerden mi ibarettir? Daha da oaltlabilecek olan bu sorular zerinde dnmeye balayan kii, artk ahlak zerine dnmeye balam demektir. O kii, artk adna etik veya ayn anlama gelmek zere ahlak felsefesi denene bir felsefe alanna admn atmtr. Bu noktada hemen, ivedilikle saptanmas gereken husus, etik ile ahlak arasndaki ayrmdr. Ahlak, bir kiinin, bir grubun, bir halkn, bir toplumsal snfn, bir ulusun, bir kltr evresinin vb. belli bir tarihsel dnemde yaamna giren ve eylemlerini ynlendiren inan, deer, norm, buyruk, yasak ve tasarmlar topluluu ve a olarak karmza kar. Bu bakmdan ahlak (moral), her yanda yaammzn iindedir; o tarihsel olarak kiisel ve grupsal / toplumsal dzeyde yaanan bir eydir; ona her tarihsel dnemde, her insan topluluunda mutlaka rastlarz. Bir Hristiyan ahlakndan, bir slam ahlakndan, bir Yahudi ahlakndan, bir Konfys ahlaktan, bir Budist ahlakndan sz edildiini biliriz. Bunun gibi, bir hmanist ahlak, bir hogr ahlak, bir dev ahlak olduu sylenir. Yine bunun gibi, bir aristokrat ahlak, bir burjuva ahlak, bir kle ahlak olduunu syleyenler vardr. Ayrca i ahlak, meslek ahlak (tp ahlak, ticaret ahlak, bankaclk ahlak vb.) ve bilim ahlak da, yukarda saylanlara eklenebilir. yle ki, ahlak zerine dnmeye, ahlak zerine felsefe yapmaya balayan kiinin, yani etik iine admn atm olan bir insann gzlemsel dzeyde ilk saptad ey, bir ahlaklar okluudur. Etie admn atar atmaz bir ahlaklar okluu ile karlaan kiinin yapaca ilk saptamalardan biri, tm bu ok eitli ahlaklarn dayandklar deer, norm, inan ve dncelerin greli kaldklar, ksacas ahlak ilkelerinin grelilii olabilir. O kii, sadece yaad dnemle snrl kalmayacak ekilde, tarihte de ahlak ilkelerinin hep greli kald saptamasnda bulunabilir. Hemen ardndan o kii, tm insanlar birletirici nitelikte, temel ve evrensel ahlak ilkelerinin tarihte ve halihazrda mevcut olmad ve bu greliliin alamayaca yargsna ulaabilir. O kii, bu gzlem ve yargsyla yetinip kendi znel eilimleri ve inanlar dorultusunda kendine gre bir ahlaksal yaam srdrmeye karar verebilir. Veya ayn kii, bu temel ve evrensel ahlak ilkeleri konumlamaya ve bylece kaotik nitelikteki mevcut eitlilii amaya ynelebilir. Aslnda onun karlat bu durum, felsefe tarihine bakldnda, etikle ilgilenen filozoflarn balangta karlatklar durumdur. Gerekten de, bu ilk gzlemlerden hareketle bir grecilie (relativizm) varmak veya tam tersine tek, kuatc ve balayc bir ahlak, bir evrensel ahlak gelitirmeyi denemek, evrenselcilie (niversalizm) bavurmak, daha lkadan beri rastlanan ve gnmzde de srp giden iki temel etik ii ynelim, iki ana dorultu olmutur. Kaynak: Doan zlem. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say Yaynlar, s. 23-24.
237

1. c Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak Fark ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Etik kavramn daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik - Ahlak Fark ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Felsefenin iki alt alan olan etik ve epistemoloji arasndaki ilikiyi reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Etik Bilginin Kkenine likin Dnceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Etik bilginin kayna konusundaki kavraynz gelitireceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Bir rnek: Kantn Etik Grnde Akln Rol ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Kantn etik kuram balamnda akln oynad rol reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Evrensel Boyutta Etik Bilginin Olanakll Konusunda ekinceler ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Evrensel dzeyde etik bilgi konusunda iyimser bir yaklamda bulunan perspektiflerin karlat zorluklardan bazlarn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Estetik Yarglarn ve Sanatn Bilgiyle Bir lgisi Var mdr? ksmn yeniden okuyun. Estetik - epistemoloji ilikisini anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Bilgisel Yaklama Bir Kar k ksmn yeniden okuyun. Bilgi konusuna farkl yaklamlardan birinin eletirisinin ana hatlarn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varl Bilgisinin Sradan Bilgiden Fark ksmn yeniden okuyun. Bilgi kuramclarnn dinsel bilgi balamnda dile getirdii temel bir sorunsal anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varlnn Aklc Yntemlerle Kantlanmas ksmn yeniden okuyun. Felsefe tarihinin ok nl bir kantna ilikin bilgi sahibi olacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Tanrnn Varlnn Bilinmesinde lt Sorunu ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Dinsel bilgi balamnda Audinin dile getirdii lt sorununu daha iyi kavrayacaksnz.

Sra Sizde 1 Grecelik grn ekici klan bir neden, mutlak ya da evrensel diyebileceimiz bak alarnn balamsal unsurlar gz ard etme eiliminde olmalardr. Ancak grecelik yaklamnn da belli kuramsal sorunlarla karlaaca tahmin edilebilir. Bunun en bilinen rneklerinden biri nesnellik-znellik sorunudur. Diyelim ki, grececi kuramlarn iddias dorudur. Yani, evrensel etik ilkeler yoktur ve her toplumun etik dorusu kendi tarihsel ve kltrel koullar tarafndan belirlenmektedir. Ancak, eer bu ilk bakta aklc grnen dnce doruysa, rnein, bir lkede halkn ounluun uzlamas ve uygun bulmas sonucunda aznlkta kalan bir rkn katledilmesini dardan eletirilmek de olanaksz hale gelebilir. Eer evrensel etik ilkeler yerini yerel etik ilkelere brakrsa, toplumlarn zaman zaman ideolojik beyin ykama sonucunda korkun eylemler yapmalarnn ve yaptklarn hakl karmalarnn nnde hi bir genel etik norm bulunmayacaktr denebilir. Bu dnceler, greceliin tezlerinin de belli zorluklar ierdiini ve zerinde daha derin dnlmesi gerektiini gstermektedir. Sra Sizde 2 Epistemoloji alannda alan kuramclar olduka temel bir sorunla urarlar: znenin nesneyle kurduu bilisel veya bilgisel iliki. Bu yaklam ister istemez karmza ikili bir felsefi tablo kmasna neden olur. zne kendi zihinsel varl erevesinde inanlar ve gerekeleri araclyla, nesnel evrene bilgisel eriim salamaya alr. te yandan, nesnenin alan znenin inanlarndan, arzularndan ve tercihlerinden bamsz bir ekilde varln srdrr. Eer varlk alanndan tm zneler ve onlarn zihinleri kaldrlsa bile, nesneler bu durumdan etkilenmeyeceklerdir. Anlama kavramna veya eylemine dndmzde ise baka bir durumla karlarz. Anlama ilevi bir srece ve kaynama anna iaret eder. Dinamik doas yznden, anlama tarihsel ve dier balamsal unsurlardan ayr dnlemez. Bu yzden irdelemelerine bilgi yerine anlama kavramndan balayan dnrler, farkl bir kuramsal zeminde almalarn yrtrler.
2. d
3. a
4. e
5. b
6. d
7. a
8. e
9. b
10. c
238
Epistemoloji

Sra Sizde 3 Aquinasn akl yrtmesi daha nce bilgisel gerekelendirme konusunu ilerken deindiimiz geriye gitme sorununun bir trn iermektedir. Geriye gitmede karlalan en tartmal nokta, ele alnan belli bir felsefi sorunun zmnn srekli olarak bir sonraki dzeye aktarlmasdr. Kozmolojik kant da, nesnelerdeki fiziksel deiimlerin nedenini aklarken, baka bir fiziksel nesneye gei yapmak zorunda kaldmz dncesini kullanr. Eer evrenin tmnde nedensellik ilkesi iliyorsa, belli bir nesnenin hareketinin aklamas ancak baka bir fiziksel nesne sayesinde yaplabilir. Bu durumda, tm hareketleri balatmak iin bir balatcya gerek olaca akla uygun bir iddia olarak karmza kar. Burada ilgin olan bir nokta, bu balatcnn fiziksel evrenin bir paras olamayacadr. Eer balatc fiziksel evrenin bir paras olsayd, onun iin de bir fiziksel balatc gerekirdi. O yzden, fiziksel olmayan bir balatc (Tanr) dncesi kuramsal olarak ekici bir konuma gelir. Atay, O. (2005). Tutunamayanlar. stanbul: letiim Yaynlar. Audi, R. (1998). Epistemology: A Contemporary Introduction to the Theory of Knowledge. New York: Routledge. Ayer, A. J. (1984). Dil, Doruluk ve Mantk. eviren: Vehbi Hackadirolu, stanbul: Metis Yaynlar. Benedict, R. (2003). Kltr Kalplar. eviren: Nilgn arman, stanbul: Payel Yaynevi. (Kitabn ngilizce orijinali: Benedict, R. (1934). Patterns of Culture. New York: Houghton Mifflin. Bu eserin belli blmleri L. P. Pojmann aada listelenen Philosophy: The Quest for Truth kitabnda bulunabilir, s. 370-375.) Dilthey, W. (1999). Hermeneutik ve Tin Bilimleri. eviren: Doan zlem, stanbul: Paradigma Yaynclk. Hales, S. D. (2006). Relativism and the Foundations of Philosophy. Cambridge, MA: MIT Press. Kant, I (2001). Pratik Usun Eletirisi. eviren: smet Zeki Eybolu, stanbul: Say Yaynlar. Kierkegaard, S. (1990). Korku ve Titreme: Diyalektik Lirik. eviren: N. Ekrem Dzen, stanbul: Ara Yaynclk. zlem, D. (2010). Etik: Ahlak Felsefesi. stanbul: Say Yaynlar. Platon. (2009). Devlet. eviren: Sabahattin Eybolu ve Sina Cimcoz, stanbul: Bankas Kltr Yaynlar. Pojman, L. P. (ed.) (1999). Philosophy: The Quest for Truth. 4. bask, Belmont, CA: Wadsworth. (Bu felsefeye giri kitab Tanrnn varl konusunda retilmi belli bal argmanlar iermektedir. Bunlarn iinde, Anselm, Aquinas, B. Pascal ve W. Paleyin akl yrtmeleri de bulunmaktadr.) Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar. Yetkin, S. K. (2007). Estetik Doktrinler. Ankara: Palme Yaynevi.
12
EPSTEMOLOJ
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilecek, Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik konusunda hangi sonular verdiini aklayabilecek, Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilecek, Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan almalar aklayabilecek, Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz epistemolojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Balamclk Ana dil renme Tek kiilik dil Doalclk Toplumsal epistemoloji Feminist epistemoloji Pragmac fayda kavram roni Olumsallk
erik Haritas
GR GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI EPSTEMOLOJDE DOALCILIK TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS
Epistemoloji

Yaamdan rnekler George Orwellin 1984 adl kitab, bireylerin hareketlerinin iktidar tarafndan yakndan izlendii, politik merkezde bulunanlarn olgular deitirip arptt ve dorular rettii bir dnyay anlatr. Kitabn en arpc sayfalar, ynetimin adam olan OBriann Winstona ikence ederek Winstonun kendi gzleriyle grdklerinin tam tersini ona kabul ettirmeye alt blmde bulunmaktadr. OBrian elini kaldrr ve drt parman Winstona uzatarak ka parmak grdn sorar. Winstondan drt yantn alnca, doru yantn be olduunu ifade eder ve ona ikence etmeye balar. Bu davrannn nedeni, Winstonn otoriteye kar direncini krmak ve onun zihnini istedii gibi eip bkebilmektir. Bu tabloda felsefi adan itiraz edilebilecek en temel konu nedir? Doru veya nesnel bilgiye nem veren dnrlerin perspektifinden bakarsak, 1984te sergilenen durumda bizi rahatsz eden esas sorun, dorunun veya olgularn arptlmasdr. Geleneksel nesnellik kavramna ok byk anlamlar yklemeyi istemeyen dnrler asndan ise, 1984te sergilenen durumda endie yaratan asl sorun dorunun arptlmas deil, bir insann inandn zgrce dile getirme hakknn elinden alnmasdr. Richard Rorty gibi pragmac ve liberal felsefeciler genellikle ikinci grupta yer alrlar. Bu dnrlerin soyutlamalar yerine insan yaamnn pratik sorunlar ve zgr iletiim ortamnn olanakll zerine vurgu yapmalar 20. yzyl felsefesinde derin bir etki yapmtr. Pragmaclarla rakipleri arasndaki tartma balamnda zerinde dnlebilecek ilgin bir soru udur: 1984te grdmz trden baskc rejim olaslklar gz nne alndnda, nesnel (yani, kanttan bamsz ve uzlam aan) bir doruluk anlaynn bir toplumda olmas m yoksa olmamas m baskc ve totaliter bir dzenin yolunu ama potansiyeli tar?
GR
nceki nitelerde epistemolojinin geleneksel sorunlarndan nde gelen bazlarn tantmaya ve tartmaya altk. Bu nitede ise bilgi konusundaki ada gelimelere ve eletirel grlere deineceiz. Aadaki blmlerde zaman zaman bilgi sorunsalnn snrlarnn dna karak ada felsefe konusunda btncl bir perspektif ve genel bir anlay oluturmaya alacaz.
242
Epistemoloji
GEREKELENDRME KONUSUNDA YEN YAKLAIMLAR

Her ne kadar bilgisel gerekelendirme sorunsal zsel olarak temelcilik-badamclk ekseni etrafnda ekillenmi olsa da, zellikle 20. yzylda kaydedilen gelimeler nda, daha nce gndeme gelmemi baz yeni yaklamlar ortaya kmtr. Bunun en tipik ve ilgin rnei, David Annis gibi bilgi kuramclar tarafndan ne srlm olan balamclk grdr. (Bu terim badamclk terimi ile kartrlmamaldr.) Bu gr geleneksel gerekelendirme ve bilgi kuramlarndan olduka farkl bir yaklam sunmaktadr. Balamcla gre, insanlarn belli bir nermeyi bilmesinin ya da gerekeli bir ekilde o nermenin doruluuna inanmasnn olanakll ancak balamsal koullar yoluyla anlalabilir. Baka bir deyile, nermesel bilginin gerek ve yeter koullar mutlak olmayp, var olan durumlara gre deiiklik gsterebilir. Gerekelendirme veya bilginin gereklemesi, yalnzca bir zne ve doru bir nermeye bal deildir. Bilginin kavramnn anlalabilmesi iin, zne, nerme ve iinde bulunulan durumun veya balamn gz nne alnmas gerekir. Bu fikri bilimsel bir balam erevesinde anlamaya alalm. Gndelik koullarda, gerekelendirme ve kant sunma standartlarmz grece olarak dk iken, bilimsel balamlarda veya insan yaamn ilgilendiren hassas konularda gerekelendirme standartlarnn yksek olmas beklenebilir. rnein gnlk konumalarmz srasnda, Fransa altgen eklindedir gibi bir nerme iyi gerekelendirilmi bir bilgi paras olarak alnabilir. Baka bir rnek dnrsek, Dnyann Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini dile getiren bir arkadamzn gerekeli bilgi sahibi olduunu syleyebiliriz. Oysa, ince hesaplarn ve ayrntlarn n plana kt uluslararas bir corafya konferansnda Fransa altgen eklindedir gibi bir cmle uzmanlara basit ve yetersiz gelebilir. Gk bilim uzmanlar Dnyann Gneten uzakl 150 milyon kilometredir nermesini bilimsel olarak yetersiz bulacaklar, Dnyann Gneten ortalama uzakl 149.597.887 kilometredir gibi daha ayrntl bir nermenin bilimsel syleme ve bilimsel ileve daha uygun olduunu ifade edeceklerdir. Bu anlamda, gerekelendirilmi kavramnn, przsz, uzun, dz gibi bantsal (bir anlamda, karlatrma gerektiren) bir kavram olduu aktr. rnein hzl bir otomobilin iinde yol alrken yaanan deneyim asndan asfalt zeminin dz olduu rahatlkla sylenebilir; fakat o yol zerinde yavaa ilerleyen kk bir bcek asndan durum ok farkldr. Bu anlamda, bir nermenin soyut bir ekilde gerekelendirilmi olduunu sylemek yetersizdir. Gerekelendirmeye sahip olan znenin alt yaps ve koullar da gz nne alnmak zorundadr. Bu felsefi tavrn, insanlarn sahip olduklar dilleri, kltrleri, tarihleri ve bilgisel arka planlar dikkate almas asndan, bilgi kavram konusunda geleneksel (yani, evrensel veya mutlak) yaklamlardan son derece farkl olduu aka grlebilir. Balamclk grnn kuramsal ekiciliini artran bir nokta, phecilie bir yant verme iddias tamasdr. Felsefi tartmalar erevesinde algsal bilgiye ncelikle pheyle yaklalmas anlaml olabilir. Ancak gnlk yaantmz ve pratik ilevlerimiz asndan u an nmde bir ylan var gibi nermelerin kesin bir ekilde bilgimiz kapsamnda yer ald sylenebilir. Olaan bilgi sz konusu olduunda, bir insann yerde bir ylann olduu bilgisine sahip olabilmesi iin kt niyetli bir varlk tarafndan aldatlmadn da ayrca bilmesine gerek yoktur. Eer zehirli bir ylanla karlama annda oradan uzaklamak yerine Kartezyen senaryolar gz-
Balamclk grne gre, bir nermenin bilinmesi ya da gerekeli bir ekilde inanlmas balama veya koullara bal bir olgudur.
243
den geirmeye kalkarsak, yaam sremiz olduka ksalabilir. pheciler, phelenme ilevini mutlak ve genel bir ekilde uygulamak isterler. Oysa pheci perspektifin tm sylem alann kapsama abas saduyumuza ok uymayan bir epistemolojik tablo yaratr. Balamclk bu sezgileri ve saduyusal dnceleri n plana kararak geleneksel yaklama bir seenek oluturmaya alr.
PHECLE ADA BR YANIT: KONUUYORUZ, O HLDE PHECLK YANLI OLMALI

4. nitede felsefenin nemli geleneksel sorunlarndan biri olan phecilii inceledik. Bilginin olanaklln sorgulamak her zaman epistemoloji uzmanlarnn en kritik irdeleme konular iinde yer almtr. 20. yzylda da phecilik sorunsal epistemoloji kapsamnda incelenmeye devam etmitir. Ancak biz burada farkl bir rota izleyeceiz ve 20. yzyln en nemli ve ilgin felsefecilerinden biri olan Ludwig Wittgensteinn (1889-1951) felsefesinden sz edeceiz. Ludwig Wittgensteinn geleneksel felsefeye getirdii eletiriler dnce tarihinde hlen srmekte olan derin izler brakmtr. Bu blmde onun grlerinin phecilik konusunda nasl bir sonuca iaret ettiini gstermeye alacaz. Wittgenstein bir bilgi kuramcs deildir. O yzden bu blmdeki irdelemelerimiz bilgi felsefesi kapsamnda olmayacak. Daha ziyade, kritik bir epistemolojik problemin, felsefeciler ve hatta sosyal bilimciler arasnda olduka revata olan ada bir felsefi perspektiften bakldnda nasl bir grnm arzettiini sergileyeceiz. Amacmz, bu kitapta tarttmz epistemolojik sorunlardan hareketle, gnmz felsefesinin nemli bir boyutuna ilikin genel bir fikir vermek olacak. Son olarak nemli bir tarihsel noktay ekleyelim. Wittgenstein erken ve ge dnemlerinde birbirinden olduka farkl iki yaklam sunmutur. Bu nitede ileyeceimiz grler Wittgensteinn ge dnemine aittir. (Wittgensteinn erken dnemine ait fikirleri iin (Ba 2007a)ya baknz.)
Ludwig Wittgensteinn dil ve anlam konularnda geleneksel felsefeye ynelttii eletiriler pek ok felsefeciyi derinden etkilemitir.
Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi

Dil ve anlam konularnda oumuzun basit ve akla uygun bir anlaymz vardr. Bu anlaya gre, dil dnyay yanstr. Trkedeki sincap kelimesi bir simgeler topluluudur (s+i+n+c+a+p) ve doadaki gerek sincaplara karlk gelir. Baka bir ekilde ifade edersek, Trke bir kelime olan sincap anlamn gerek sincaplardan alr. Ana dilimizi renme srecinde, hangi kelimenin hangi nesneye karlk geldiini kefederiz. Bylece nesnel dnya ile zihinsel dnyamz arasnda bir iliki kurulur. (Bu noktada Descartesn zihin ve maddeyi iki ayr tz olarak alan kuramn anmsayabiliriz.) ocuklarna bir nesnenin adn retmek isteyen anne ve babalar iaret parmaklarn o nesneye doru uzatr ve ocua nesnenin adn sylerler. Bylece ocuklar nesnelerin adlarn ve kelimelerin anlamlarn renirler. Bu bildik senaryo elbette yetikinlerin bak asndan anlatlmaktadr. Peki, kelimelerin anlamn henz renmekte olan bebekler asndan durum bu kadar basit midir? Bir insana parmakla iaret etme yntemiyle nesne adlarn retme eyleminin baarl olabilmesi iin, her eyden nce, bylesi bir retme-renme oyununu anlaml klan bir toplumsal ve dilsel altyapnn olmas ve bunun bir ekilde renilmesi gerekir. leriye doru uzanan bir parman iaret etme yoluyla dikkati bir eye ekme ve gsterme anlamna geldiini biz yetikinler elbette biliriz; ancak balangta bebeklerin bunu bile renmesi gerekir. Dahas, bir yetikin parmayla bir muza iaret edip muz dediinde ocuk o nesneye bakmay akl
Bilgi, anlam, ve zihin gibi konularda fikir reten geleneksel felsefeciler genellikle insanlarn renme sreleri konusunda derinlemesine dnmemilerdir. Bir ocuun ana dilini renmesi bir yetikinin yabanc dil renmesinden farkldr. Wittgensteina gre, bu durumun anlam ve bilgi konularnda ilgin sonular bulunmaktadr.
244
Epistemoloji
etse bile, sorun zlm saylmaz. Muz kelimesi nesnenin rengi ile mi ilgilidir? Yoksa nesnenin ekline mi gnderme yapmaktadr? Anlamsal karklk bunlarla da snrl deildir. Tm muzlarn ad muz iken insanlardan bahsederken Ebru, Kerem gibi farkl hitap kelimeleri kullanlmaktadr. Bu rnekleri oaltmak mmkndr. Aka grlecei gibi, bir bebein ana dilini renmesi son derece zor bir eylemdir ve byk bir anlamsal ve bilgisel baar ierir. Eer Wittgensteinn yukarda zetlediimiz akl yrtmeleri doruysa, insanlarn bebeklik dnemlerinde kelime adlarn parmakla iaret yntemiyle kolayca rendikleri fikri biraz basit ve yetersiz bir aklama gibi grnmektedir. imdi Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam grne ynelttii eletirileri biraz daha anlamaya alalm. Onun gndeme getirdii nemli noktalardan birisi, kelimelerin nesnelerle ilikilendirdiimiz duraan simgeler olmasndan ok, toplumsal/szel eylem kapsamnda kullandmz aralara benzediidir. Szlerin dnyay bir ayna gibi yansttn sylemek yanltcdr. Biz szckleri bir toplum iinde szel dolama sokarz ve szckleri uygun davran kalplar ile koutluk iinde kullanarak anlamlandrrz. Muz kelimesi dnyadaki baz nesenelerle ilgilidir ancak u kelimeler iin ayn eyleri syleyemeyiz; fakat, imdat, yaasn. Kelimeler bazen nesneleri yanstrken, bazen de emir verme veya sz verme gibi ilevlere yararlar. Ayrca, bir insann muza iaret ederek muz demesi betimleme ilevini yerine getirirken, elinde eitli meyveler tutan ve bunlardan birini bize ikram etmek isteyen bir arkadamza muz dememiz bir istein veya seimin ifadesi olarak anlalabilir. Baka bir rnek verirsek, sz veriyorum kelimelerini syleyen bir insann yapt ey kesinlikle pasif bir ekilde dnyay betimlemek deildir. Sz vermek, o kelimeleri syleyeni balayan, kelimelerle bir eyi yapmay ieren aktif bir eylemdir. O yzden, kelimelerin nesnelere karlk gelme gibi tek ve basit bir ilevi yoktur. Kelimeler ok farkl iler iin kullanlabilir. Bir kelimenin anlamn belirleyen onun toplumsal alanda nasl kullanlddr. Simgelerle nesneler arasnda kurulmu gizemli veya evrensel bir anlamsal ba yoktur.
Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam

zetleyerek dersek, Wittgensteinc adan bakldnda, bir ocuun dil renmesi hangi simgenin neye karlk geldiini kavramak gibi basitletirilmi bir emayla aklanamaz. Doal dillerin renilmesi ve anlamn olumas sreleri yaltlm zihinsel ya da bilisel sreler deil, arlkl olarak toplumsal ilevlerdir. Eer toplumsal yaplar olmasayd, simgeler (yani, sesler ve iaretler) hibir anlam ieremezdi. Wittgensteinn dil anlayna gre, bir cmleyi kullanarak bir dnceyi doru ve anlalr olarak karya iletmek belli bir yaam biiminin iinde olmay, belli bir dilsel ve davransal kurallar zincirine uygun ekilde eylemde bulunmay gerektirir. Eer bir yetikin parmayla bir armuta iaret eder ve muz derse veya restoranda bir garsona Ayakkablarm boyatmaya geldim trnden bir aklama yaparsa, bu eylemler oyunu kuralna gre oynayamama veya anlamsz bir eylemde bulunma rnei oluturur. Peki, anlamn bir kiiden dierine baaryla iletilebilmesi nasl olanakldr? Bunun iin, hem konuan kiinin hem de dinleyenin, kelimelerin veya cmlelerin hangi davran dizisiyle uygun gittii konusunda iinde bulunduklar ve ortaklatklar toplumsal evre tarafndan, zaman iinde koullandrlm olmalar gerekir. Unutulmamaldr ki szel bir eylemde ki bunun kapsam belli bir i duyum iin ba ars adlandrmasn yapmaktan restoranda yemek smarlama riteline kadar uzanr- bir dizi kurallar izlenir ve bu tmyle toplumsal bir olgudur.
Wittgensteina gre, anlamn olumas ve iletilmesinin anlalmas iin zihnin iine deil toplumsal alana bakmak gerekir.
245
Bu dnceyi kavrayabilmek iin bir sreliine Wittgensteinc bir tarzda dnelim: ba ars veya manevi tatmin gibi zihinsel durumlarn (ve deyimlerin) ne anlama geldiini ve bylesi soyut kelimelerin hangi durumlara uygun dtn, nerelerde kullanlmas gerektiini nasl rendik? lk bata elimizde kelimeleri insanlarn davranlaryla ilikilendirmenin dnda bir gere var myd? Bu anlamda, hzn kelimesinin bir ocuk iin anlam kazanmas srecinde, evredeki insanlarn kafalarnn iinde olup bitenin ana dilini renen ocuk iin nasl bir yarar olabilir? Bu dncelerden hareketle u noktaya varrz: Szel eylemler bir insanda yalnzca toplumsal davran koullandrmalaryla ortaya ktklarndan dolay (rnek: anne bardak derken masann stndeki barda gsterir ve ocuk da bu eylemi izler), bu eylemlere ilikin anlamlandrmalar bireysel olarak yani tek bir bireyin keyf olarak ald kararlarla ve bu kararlara uygun davranlarda bulunmaya almasyla- gerekletirilemez. Bir insan kendi kendisini szel/davransal anlamda koullandramaz. O yzden, etrafta konuan baka insanlarn olmad bir ortamda, kedi veya ta gibi en basit ve somut ierikli kelimeler bile anlamsal karlklarn bulamaz. Ksacas, bir kii tek bana bir dil yaratamaz. Bu akl yrtme Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argman olarak bilinir ve pek ok yorumcunun da zerinde uzlat gibi bu argman gnlk dilsel eylemlerimizde toplumsalln ya da toplumsal boyutun nasl bir rol oynad konusunda kritik bir neme sahiptir. Wittgenstein, hem anlamn oluumu hem de kelimelerin doru/yanl kullanmlarnn testinin yaplabilmesi iin bir toplumun varlnn gerektiini ne srer. rnein bir insan tek bana belli bir hissine ite o his veya o duyum gibi bir ad vererek kiisel bir dil oluturamaz. Elbette herkes yalnzca kendi hislerini ve zihinsel durumlarn deneyimleyebilir; bir kiinin zihinsel durumlarnn ieriklerini bir bakas deneyimleyemez. Bununla birlikte, renilecek veya bilinecek ey, yani anlamlar, ieride deil dardadr. phesiz bu bizim baars gibi deneyimleri yaamadmz gstermez. Gsterdii gerek, dili yeni renmekte olan bir insann ar, hzn, can sknts dediimiz eyleri iine bakarak (veya iini dinleyerek) deil, evresindeki yetikinlerin bu kelimelerle hangi davranlar eletirdiini grerek dier oluumlardan veya durumlardan ayrd ve belli bir ey olarak anlamlandrp rendiidir.
Wittgensteinn tek kiiye zg bir dilin olanakszl argmanna gre, bir kii tek bana hislerine veya alg ieriklerine isim verme yoluyla bir dil oluturamaz. Dilin olumas iin toplumsal koullandrma srelerine gereksinim vardr.
Wittgenstein ve phecilik
Wittgensteinn dncelerini doru anlamamz ve deerlendirmemiz gerekiyor. Yukarda akladmz gibi, Wittgenstein anlamn bireylere has eyler olduklar fikrine kar kmaktadr. Yani bir insann iinde hissettiklerinin yanlzca ona ait zihinsel nesnelermi gibi alglanmasnn temel bir yanllk olduunu sylemektedir. Dahas, Wittgenstein anlamn olmadn deil, zihinlerde yer tutan anlam gibi bir eyin var olmadn savlamaktadr. Basitletirerek sylersek, anlam zorunlu olarak zneler aras alandadr. Bu dnceler bizi phecilik konusunda ok ilgin bir noktaya gtrr. Doal bir dili konuabilen bir znenin, gerekliin varlndan veya dier insanlarn var olduundan phe etmesi olduka anlamszdr. nsann doal bir dil konumas, zerinde konuulabilecek bir dnyann ve o dnyann iinde yer alan toplumsal bir rgtlenmenin varln gerektirir. Bu dilsel, toplumsal ve davransal anlam kuram, Descartes gibi bilgi kavramna temsil epistemolojisi erevesinde yaklaan dnrlerin yaklamlarna hi benzememektedir. Ayrca dilsel yaplar, kavramsal ereveleri ve pragmac unsurlar n plana almasyla 20. yzyl Bat Felsefesinin kayda deer bir boyutunu sergilemesi asndan da nemlidir. Wittgenste-
Eer Wittgensteinn dil ve anlam konularndaki gr doruysa, phecilie ilgin bir yant verilmi demektir.
246
Epistemoloji
inc yaklamn felsefeciler arasnda evrensel kabul grdn sylemek elbette olanakl deildir. Ancak pek ok yn hl tartlmakta ve eletirilmekte olsa da, Wittgensteinn grlerinin 20. yzyl felsefesini kkten bir ekilde deitirdii ve yanlzca anlam konusunda deil, varlk tasarmlar ve bilgi sorunsal erevesinde de sylem alann belirledii bir gerektir.
SIRA SZDE
DNELM S O R U
arpc fikirleriyle 20. yzyl felsefesine damgasn vurmu bir dnr olan Ludwig WittSIRA SZDE gensteinn ne srd grlerin geleneksel felsefenin kuramlar ve yaklamlar ile hangi ynlerden elitiini aklamaya aln.
DNELM
EPSTEMOLOJDE DOALCILIK
20. yzylda S O R U felsefi grler ve yaklamlar iinde en arpc olanlardan biretilen ri kukusuz doalclk olmutur. Ontolojik anlamda doalcln tezi udur: Evrende her ne varsa doann bir parasdr ve evrende doal unsurlar dnda bir DKKAT ey yoktur. Epistemolojide ise doalclk bilginin elde edilme yntemleriyle ve bilginin doasyla ilgili bir gr olarak anlalr. Doalc bilgi kuramclar, bilinebileSIRA SZDE cek tm dorularn doaya ait olduunu, bizim iin doann dnda bilgi nesneleri olmadn dnrler. Tahmin edilebilecei gibi, epistemolojik doalclk bilgiye ulama konusunda usulardan ziyade deneyimcilere yakn bir felsefi duru serAMALARIMIZ giler. Dahas 20. yzyln en nde gelen doalclar bilime ok zel bir deer atfetmiler, epistemoloji ile fiziksel bilim arasnda nemli bir iliki olduunu veya olmas gerektiini ne srmlerdir. K T A P Baz yorumcular felsefede doalcln kklerinin Thales, Anaximender, Heraklitus, Demokritus gibi Sokrates ncesi dnrlere kadar gittiine inanmaktadrlar. Doalcln L E V temsilcisinin Aristoteles olduunu dnenler de vardr. Daha yayT E ilk Z Y O N gn olarak kabul edilen gr, David Humeun epistemolojik anlamda ilk doalc olduudur. 20. yzyl doalclna damgasn vuran felsefeci ise Amerikal dnr Willard Van Orman Quinedr (1908-2000). Quinen radikal deneyimcilii felNTERN T sefede ok bykEbir etki yaratm ve uzun tartmalara neden olmutur. Quinen kar kt epistemoloji esas olarak, Platon ile balayp Descartesn bilgi kuramnda yeni bir ekil alan ve 19. yzylda baz felsefecilerin psikolojik unsurlar mantksal ve bilimsel almalardan uzak tutma abasn da iine alan usu yaklamdr. Quinen nerdii doalc yaklam, felsefede yer etmi olan zihnini kullanarak nesnel bilgiye ulaan zne veya anlamsal bir i dnyas olan zne kavramlarn bir kenara atarak onun yerine, fiziksel ortamnda ba edip ayakta kalabilen gelimi organizma ve dilsel unsurlar gzlemlenen olgu ve davranlarla badatrabilen ve bunu dilsel davranlarla iletebilen canl gibi kavramlar getirmeyi hedefler. Quinea gre, insanlarn bilme sreleri aldklar snrl miktarda algsal veriyle balar ve soyut kuramlarla biter. nsan denilen varlk, etkilere tepki verebilen fizyolojik bir yapdr. Bizim son derece etkileyici zihinsel yetilerimizin olmas, aslnda bilginin ardnda tmyle fizyolojik ve deneyimsel yap talarnn olduu gereini deitirmez. Epistemolojinin ana konusu soyut gerekelendirme, anlam veya doruluk kuramlar deildir ve bu konuda geleneksel felsefeciler nemli bir hata yapmlardr. Epistemoloji, deneyimsel yntemlere bavurarak, kantlarla kuramlar arasnda nasl bir ba olduunu inceler. Quinen ok eden szleriyle, epistemoloji deneysel psikolojinin bir alt nitesi olmak durumundadr. Quinen ne srd fikirler ok sayda bilgi kuramcsn etkilemi olsa da, bu felsefeciler genellikle Quinen deneyimcilikte biraz arya katn belirtmilerdir. Bu lml doalclarn Quinedan aldklar en temel dnce, epistemolojinin saf
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Quine E R N E T okunur) 20. N T (Kuayn yzylda doalcl savunmu ve fikirleriyle pek ok dnr etkilemitir.
Quine gibi doalc felsefeciler insan bilgisi balamnda zihinsel veya i dnya kavramnn fazlaca abartlmamas gerektiini vurgulam, insanlarn doann bir paras olduunun altn izmitir.
247
a priori bir disiplin olamayacadr. rnein Hilary Kornblith (1994), doalc epistemolojinin temel iddiasn u ekilde ifade eder: Belli bir inanca veya yargya nasl varmamz gerektii sorusu, insanlarn aslnda o trden yarglara genelde nasl varyor olduklar sorusundan bamsz olarak irdelenip yantlanamaz. O yzden, epistemoloji ile fen bilimleri zellikle de deneysel psikoloji- arasnda byk oranda bir alveri olmas gerekir. Quine ile lml doalclar ayrtran kritik bir nokta norm ve normatiflik konusudur. Pek ok yorumcuya gre, Quine epistemolojiyi normatif gten yoksun brakma abasna girmitir. rnein Jaegwon Kime gre kant kavram kat bir doalcln kavramsal gereleriyle tam olarak anlalamayabilir. Bir olgunun veya nermenin baka bir nermeye kant oluturmas, onun aklclnn veya kabul edilebilirliinin artmasyla ilgilidir. Fakat bu kavramlarn basite deneyimsel deil normatif kavramlar olduklar aktr. Bu adan bakldnda, kant kavram kesinlikle normatif arlk iermek durumundadr. Dahas, inan kavramnn bile normatif olmak zorunda olduu sylenebilir. Bu fikri yle aklayabiliriz. Eer bir insan deneyimsel inanlara sahipse, bunun gereklemesinin ok temel bir n koulu o kiinin rasyonalite (aklclk) sahibi olmas ve inanlarnn sistemsel bir yapda olmasdr. Ancak aktr ki, aklclk ve sistem kavramlar, var olabilmeleri iin, normlara veya ilkelere dayanmak zorundadrlar. zetle, inan ve kant kavramlar geleneksel anlamlaryla normatif kimlikte olmak zorundadr.
TOPLUMSAL EPSTEMOLOJ VE FEMNST EPSTEMOLOJ

Yukarda akladmz Quinen doalclnn en byk hedeflerinden birisinin Kartezyen felsefe olduunu yukarda belirtmitik. Kartezyen-kart olmak, nemli bir anlamda, akln ileyiinin ve akl yoluyla bulunan dorularn deneyimsel dnyadan kopuk olamayaca dncesini ierir. O hlde, deneyimsel dnyamzn gerekleri (yani, toplumsal kimliimiz, trsel zelliklerimiz, tarihsel arka planmz, vb.) akln ve akln bulgularnn iine iler ve onlar belirler. Bu durum, epistemoloji alan iin de ilgin sonulara iaret etmektedir. Quinen doalcl, epistemolojinin soyut ve zihinsel doasna indirilmi bir darbedir. Dier iki darbe rnei ise, toplumsal epistemoloji ve feminist epistemolojidir. Quinen doalc epistemolojisi, bireysel zihin, idealar dnyas veya kavramsal soyutlamalardan ziyade ilgisini doaya, deneyime ve bilime ynelterek devrimsel bir adm atmtr. Toplumsal epistemoloji de, benzer ekilde, zmleme ve aklamalarnda znelerden ve onlarn znelliklerinden uzaklap, bilginin toplumsal koullar ve toplumsal bilgiye ynelmitir. Toplumsal epistemolojinin hareket noktas, Kornblithin yukarda aktardmz epistemolojik dzlemde olmas gerekene ancak olann dolaymyla ve irdelenmesiyle varlaca fikrinde bulunabilir. Bu alann aklamaya alt temel sorunsallarndan birisi, bir toplum iinde bilme ilevlerinin nasl organize edildii ve bilginin zneleraras alanda nasl ortaya ktdr. Ayrca F. F. Schmitt, W. P. Alston, C. Coady gibi toplumsal epistemoloji zerine fikir reten felsefeciler, gerekelendirme srelerinin toplumsal ynnn belirleyici olduunu ve bireylerinkinden farkl olarak topluluklarn da kendilerine zg inanlar ve gerekelendirmelerinin bulunabileceini gstermeyi hedeflerler. Eer bu doruysa, geleneksel epistemolojinin zmlemelerine konu olan znenin farkl ekillerde kurgulanabileceini syleyebiliriz. Feminist felsefeciler de geleneksel epistemolojinin sorgulamadan brakt nemli noktalar gndeme getirerek eletiriyi bir adm teye tamlardr. Bu epis-
248
Epistemoloji
Feminist felsefeciler, geleneksel epistemolojinin temel konusu olan bilen znenin soyut ve balamdan kopuk bir varlk gibi ele alnmasna kar kmlardr.
temolojik konuya girmeden nce, biraz geni bir perspektiften yaklamak ve feminizmin temel felsefi fikirlerinden birini ksaca aklamak yararl olacaktr. nsan zihninin yaratc ve yapc gcnn dnyay ekillendirdii dnlr. Ancak daha farkl (ve kkten) bir irdeleme, ters ynde bir banty veya nedensellii de gsterecektir: inde bulunduumuz dnyann toplumsal dzeni ve tarihsel alt yaps, bireylerin znel yaklamlarn, tek tek insanlarn zihinlerini, ideolojilerini, beklentilerini, seimlerini ve fikirlerini ekillendirir. Eer bu doruysa zne soyut, otonom (yani orjinal Yunanca anlamyla, kendi kurallarn koyan) ve bolukta fikir reten bir varlk olamaz. Bizim kavramsal erevelerimiz ve yaant biimlerimiz, znde, bireysel yollar veya bireysel tercihler deildir. Dncenin normlarn arlkl olarak tarihsel ve toplumsal yap belirler. Feminizmin esas tezine gre bu normlar genel olarak erkek-egemen bir toplumsal rgnn ve tarihselliin sonucudur. Hem kadnlarn hem erkeklerin bilincinde olsunlar ya da olmasnlar- bireysellikleri ve znellikleri bylesi bir altyap iinde olumutur. Felsefenin nl dnrleri (zellikle usular) epistemolojik kuramlarnda dnen/bilen zneyi yaltlm, arlatrlm ve evresel etkileri am soyut bir zihin olarak tasarlamlar veya varsaymlardr. Bu tasarmn veya yaklamn sonularn fesefe tarihinde bolca gzlemleyebiliriz. Platonun, Descartesn, Kantn kuramlar ve bilginin l zmlemesi buna rnek olarak verilebilir. Tahmin edilebilecei gibi, bilginin klasik zmlemesi zerine alan felsefeciler herhangi bir ekilde znenin alt yapsn ve toplumsal kimliini dikkate almamlardr. Vrinda Dalmiya ve Linda Alcoff gibi feminist bilgi kuramclar ise zellikle bu temel noktann zerinde durmulardr. Dahas, Dalmiya ve Alcoffa gre, ada literatrde epistemolojik ilginin genelde hep nermesel veya tmcesel bilgi zerinde younlamasnda yanltc bir yn bulunmaktadr. znenin iinde bulunduu durumlar ve alt yapsn gz ard eden zmleyici yaklamlar, bilginin tek ciddiye alnacak ve felsefi olarak irdelenecek trnn nermesel bilgi olduu varsaymna yaslanmlardr. Bu yaklam srekli olarak ideal bir zne varsaymakta ve kadnlar gibi marjinalletirilmi kesimlerin deneyimlerinde ortaya kan belli bilgi tiplerini dlamaktadr. rnein modern tp eitimi alm olan doktorlarn nermesel ve sistematik bilgilerinin aksine, geleneksel ebelerin bebek dnyaya getirme konusunda sahip olduklar pratik bilginin nermesel bilginin kalplarna tam olarak smad aktr. Bilginin farkl trleri olabilecei gibi, bilen znelerin de farkl alt yaplar ve balamsal zellikleri olabilir. Geleneksel epistemolojik yaklamlar ise bu farkllklar tamamen gz ard etmi ve hayal bir evrensel zne tasarlamlardr. Ve bu evrensel zne, elbette, erkeklerin niteliklerini tayacak ekilde modellenmitir. Sorun yaratan konu, tam olarak da budur. Feminist bir bilgi kuramcs olan Lorraine Codea gre de, bilginin klasik zmlemesinde ad geen zne, soyutlatrlm, evrenselletirilmi ve ii neredeyse boaltlm bir varlktr. Bylesi bir znenin ve onun bilme ilevinin ardnda yatan aklclk, bilinen felsefi iddialarn veya varsaymlarn tersine, evrensel veya doru deil, erkeklerin egemen olduu bir toplumun standartlarnn dorudan yansd, tarafl bir aklclktr. znellik kanlmaz olarak zaten hep bilgi edinme srelerinin iindedir. O yzden feminist bilgi kuramclarna gre, znellik bilgi kuramlarnda hesaba katlmas gereken bir unsurdur. Ancak bu yaplrken toplumun tarihsel bilincinde derin bir yeri olan hegemonyac dengesizlik gz nne alnmal, kadnlarn ve evrensel aklclk adna entelektel merkezden uzaklatrlan dier kesimlerin perspektifleri felsefi zeminine tanabilmelidir.
249
Hem lml doalclarn hem de feminist dnrlerin ortak bir noktas, Quinedan ok farkl olarak, normatif ilevi epistemolojik irdelemelerde ciddiye almalardr. Bu dnrler epistemolojinin usu alkanlklarn terkederek deneyimsel ve balamsal boyutlarla ilgilenmeyi renmesi gerektii konusunda uzlamaktadr. Ancak, bu grlere gre, normatif yn elinden alnan bir epistemolojinin hem aklama dzeyinde hem de toplumsal-politik alanlarda baarszla urayaca ve yanltc bir felsefi tablo sunaca kesindir. Feminizm genellikle kadn haklarnn savunulmas ve kadnlarn toplumSZDE SIRA iindeki durumlarnn iyiletirilmesi ynnde ortaya konulan kapsaml bir kuramsal ve eylemsel giriim olarak tanmlanr. Feminizmin epistemoloji kapsamnda nasl bir ilev ierdiini anlamak DNELM ilk bakta zor gelebilir. Feminist epistemolojinin, bilgi felsefesi konusuna nasl bir katkda bulunduunu kendi kelimelerinizle aklamaya aln.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
RICHARD RORTYNN PRAGMACI TEPKS

Yukarda da belirttiimiz gibi, getiimiz yzylda Bat Felsefesine Tdamgasnn DKKA vuran en nemli gelimelerden biri, geleneksel epistemolojiye yneltilen radikal eletirilerdir. Bu eletiriler farkl alardan ve deiik kayglarla dile getirilmi olsa SIRA SZDE da, zellikle iki kanattan gelen eletiriler literatrde derin bir etki yaratmtr. Bunlardan birincisi yukarda incelediimiz ve bilgi kavram konusunda zihinden ziyade doal ve toplumsal unsurlar vurgulayan perspektiftir. kincisi ise birinci kateAMALARIMIZ goride incelediimiz grlerden felsefi anlamda tamamen kopuk olmayan Richard Rortynin (1931-2007) pragmac eletirisidir. Bu blmde Rortynin grlerini ksaca inceleyeceiz. Ardndan, Rortynin grlerinin epistemoloji ve genel K T A P olarak felsefe asndan nemini tartacaz.
DKKAT
SIRA SZDE
Amerikal dnr Richard AMALARIMIZ Rorty 20. yzylda pragmacln en nde gelen savunucusu olmutur.
K T A P
Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar
Rortynin karsna ald temel bir gr, Quineda olduu gibi, Kartezyen felsefe ve onun en temel zelliklerinden biri olan temsil epistemolojisidir. Rortyye gre, Modern a dnrlerinin ounlukla insan zihnini bir ayna ve bilgiyi de d N T E R olduka yanldnyann zihinde brakt yansmalar eklinde kavramlatrmalar N E T tc bir felsefi gelenee yol amtr. Bilgi kuramna eletirel yaklamnda Rortyyi derinden etkileyen dnrler arasnda zellikle Friedrich Nietzsche, William James, John Dewey, Ludwig Wittgenstein ve Willard Van Orman Quine saylabilir. Bu dnrlerden bazlarnn eletirlerilerinin hedefinde yalnzca belli epistemolojik yaklamlarn olmadn, felsefeye genel yaklamlar itibaryla da olduka kkten bir duru sergilediklerini belirtmeliyiz. Nietzsche, bizim ruhdan ziyade bedene sahip olan ve bu dnyaya ait varlklar olduumuzu vurgular; Wittgenstein anlam kavramnn srrnn zihinlerin iinde deil toplumsallk ve eylemin alannda olduuna inanr; James ile Dewey ise doru ve gereklik konularnda ok arpc bir pragmac tavr sergilerler. Bu dnrleri ortaklatran nemli bir nokta, deneyimsel bilginin eylemsel ve balamsal bir olgu olduudur. Dahas, insan deneyimi tmyle sylemseldir. Yani, deneyim ve bilgi doal dillerin dinamikleri tarafndan belirlenir. Bu bak as, sylemin gcn fazlaca hesaba katmam olan geleneksel felsefi (metafizik ve epistemolojik) yaklamlardan son derece farkldr. Nietzsche, James, Wittgenstein ve Quine aralarndaki byk dnsel farklara ramen, dilin ve yorumun belirleyici gc konusunda ortak bir noktada buluurlar. Gnmzn eletirel grleri veya akmlar asndan, bu drt dnrn fikirlerinin byk bir nemi vardr.
TELEVZYON
TELEVZYON
Rortyyi en derinden etkileyen dnrler Nietzsche, James, Dewey, Wittgenstein ve Quine olmutur.
NTERNET
250
Epistemoloji
Rortynin pragmac yaklamna gre, hem znenin zihinsel hlleri zerinde odaklaan znelci gr hem de znelerin eylemlerini gz ard eden nesnelci yaklamlar hataldr.
Yukarda zetlediimiz genel felsefi grnt gz nne alndnda, Rortynin gereklik ve doru gibi kavramlara ilikin ne syleyeceini tahmin etmek zor deildir. Rortyye gre esas olan, eylem, yorumsal eitlilik ve insanln kendini gelitirmesidir saf hakikatin bulunmas deil. Geleneksel nesnelci ve zihinci yaklamlarn her ikisi de yanltcdr ve hataldr. Metafiziksel nesnelcilik, insanlarn zihinlerinden, dillerinden ve kltrlerinden etkilenmemi bir varlk tasarm yapmaya almtr. znelci eilimi olan dnrler, zihnin ierii ve temsil sorunsal zerinde younlamlardr. Pragmaclk ise ok farkl bir gr sunar. Rortyye gre, dnya ve insan srekli olarak karlkl etkileim ve deiim iindedir. nsanlar iin esas olan, eylemsel baar, hayatta kalma ve geliimdir. Soyut veya kuramsal dnme daha ncelikli ve daha temel deildir. O yzden, bilgi ve fayda kavramlar birbiriyle sk skya ilikili olmak zorundadr.
Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar

Yukarda dile getirdiimiz bu son cmle zerinde biraz daha duralm. Pragmacl eletiren felsefeciler, bilinebilecek eyler ve faydal eyler kavramlarnn birbirlerine ok fazla yaklatrlmasnn saduyuya aykr olduunu sklkla dile getirmilerdir. Bu eletiriye gre, bilgi veya doru nesnel kavramlardr ancak fayda znelere bal bir kavramdr. O yzden pragmacln tezleri ortaya sra d ve itiraza ak bir epistemolojik durum sunmaktadr. Bir insann veya insan topluluunun faydal olarak kabul ettii bir nerme, baka bir insan veya insan topluluu iin olduka yararsz olabilir. Fayda kavramnn son derece deiken ve grece olduu aktr. Oysa sezgilerimize gre, bilgi rastgele bir ekilde olumaz; nermelerin doruluu da insanlarn znel durumlarna bal deildir. Peki, bu durum pragmacln temel tezinin olduka sorunlu olduunu gstermez mi? Bu soruya pragmaclarn verdii dikkat ekici bir yant bulunmaktadr. James ve Rorty gibi pragmaclarn savunduu ie yarama veya fayda kavram yalnzca znel, anlk veya keyf durumlarla snrl deildir. Pragmac fayda, genellikle bilisel, bilimsel ve toplumsal ynleri olan geni kapsaml bir kavramdr. nsanlarn, rnein bir alnn arkasnda bir ylann olduuna, Einsteinn grecelik kuramnn doruluuna, ifade zgrlnn gelimi bir toplumun vazgeilemez bir ilkesi olduuna veya sanatn bireyi ycelttiine inanmalarnn nedeni, bu nermelerin bir ekilde yaam iinde karlklarnn olmas ve insanlarn hayatlarnda etki yaratabilmeleridir. Tersinden dnrsek, insanlarn yaamsal eriiminin veya eitli ilgilerinin dnda kalan unsurlarn, dorunun veya bilginin oluumuna katksnn olmas mmkn mdr? Pragmaclar asndan bu olanakl deildir. Bilginin hedefi olarak gsterilen doru, metafizik bir kavram olamaz. Bilgi, doru ve hatta gereklik bile, insan topluluklarnn gndelik, bilimsel, sanatsal, siyasal, tarihsel balamlar kapsamnda var olan unsurlardr. O hlde, Rorty gibi pragmaclar bizim inanlarmz keyf ve bireysel kararlarla doru klabileceimizi veya her kiinin kendi inancnn kendi faydalarna gre bilgi stats kazandn dnyor deildir. Onlarn iddias, felsefecilerin rettii geleneksel bilgi anlaynn ve kuramlarnn kabul edilemez olduudur.
roni ve Olumsallk
Rortynin pragmac yaklamnn epistemoloji alannndaki etkisini tam olarak deerlendirebilmek iin, onun felsefesinin genel hatlarn iyi anlamamz gerekiyor. Bu yolla, ada felsefenin nemli bir kesitine veya boyutuna ilikin de fikir sahibi olacaz. Rortynin yaklam, esas olarak, felsefenin kutsallarna kar kkten
251
bir kar k temsil eder. Rorty, insanlar asndan hibir eyin mutlak veya deimez olmadn dnr. Bir dnr olarak Rortyyi en iyi betimleyen deyim ironidir. roni kelimesi Trkeye genellikle tersinleme veya alayslama olarak evrilir. Dilsel kullanm asndan bakarsak, ironi genelde tuhaf veya gln ynleri olan ztlklar barndran durumlar iin kullanlr. (rnein Yalnzlktan Holananlar Dernei yelerinin otobslerle Kapadokyaya geziye gitmeleri ironik bir durumdur.) Rortynin kulland hliyle ise, ironi deyimi farkl bir ierik kazanr. ronik birey byk sorulara nihai yantlar bulma merakn hafife alan kiidir. roni yapmak felsefede Sokratesin uygulad sorgulayc ynteme geri dnmektir. Bu anlamda, ironi kavram ile yakn iliki iinde olan bir dier kavram da olumsallktr. Olumsallk, felsefi olarak, zorunluluk veya mutlaklk kavramnn tersini ifade eder. ronik ve olumsalc insanlar dnsel adan yolda olmay ve dnsel maceralarna devam ederek yaamay tercih ederler. Bu yaklam benimseyen kiiler, kendi inan sistemlerinin doruya veya hakikate karlk geldiini deil, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin dnsel bir meziyet olduunu dnrler. ronik kiiler, metafiziksel hedeflerden uzaklaarak balamsal durumlar dikkate alrlar. Ksaca sylemek gerekirse, dnsel ironi, felsefenin geleneksel sorularndan ve evrensel meraklarndan uzaklamak anlamna gelir.
Rortyye gre, bir dnrn ironik olmas ve olumsalla deer vermesi nemli niteliklerdir. ronik birey kendi dnsel zeminini sorgulama yeteneine sahiptir. Olumsal dncenin temelinde ise, hibir grn veya kuramn nihai, mutlak veya gerekli olamayaca fikri yatar.
Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi

Yukarda akladmz nedenlerden dolay, Rorty 20. yzylda post-modern hareketin Amerika kanadnn en nemli temsilcisi olarak grlmtr. Rorty, modernizmi (zellikle de modernizmin bilgi, varlk veya nesnellik kavramlarn) eitli ekillerde eletiren Alman ve Fransz felsefecilerle ortak bir zemin paylatn sklkla dile getirmitir. Bu anlamda, Friedrich Nietzsche, Martin Heidegger ve Michel Foucault, Rortynin kendi perspektifine yakn bulduu isimler olarak n plana kmlardr. Nietzsche, felsefecilerin grnen dnyann tesine geme isteklerini onlarn gerek yaamla ve sonlu olduumuz gereiyle baedememeleriyle ilintilendirmitir. Heidegger, var olan eylerin anlalmasnda znelerin zihinlerine veya insandan bamsz gereklie ynelmektense, var olanlarn olanakllk zeminini sorgulam ve bu olana insann dnyadaki (sonlu) varlnda bulmutur. Foucault, toplum iindeki dorularn ortaya kmas ile tarihsel olumsallklar (yani zorunluluk tamayan tarihsel gelimeler) ve g kavram arasnda sk bir iliki olduunu gstermitir. Rortyye gre, bu felsefeciler Platoncu ve Kartezyen geleneklere ar ve olduka hakl bir darbe indirmilerdir. Rortyye gre, geleneksel bilgi kuramclar arlkl olarak bilginin temellendirilmesi veya daha genel bir adan bakldnda, gerekelendirilmesi- konusu zerinde durmulardr. Rortynin bu balamda eletirisinin hedefi yalnzca 10. nitede incelediimiz temelcilik gr deildir. Rorty, bilgi kavramna kat bir zmleyici yaklamda bulunan, konunun balamsal ve pragmac ynlerini hesaba katmayan geleneksel yaklam eletirmektedir. Rortynin yaklamna gre, bilginin kuramsal (felsefi) olarak temellendirilmesi veya gerekelendirilmesine gerek yoktur. Daha doru bir deyile, bu konuda felsefecinin tek bana yapabilecei ilgin bir aratrma olamaz. Onun eletirilerinden nasibini alan bir dier kavram da doru olmutur. Rortynin grne gre, insanlarn kant gsterme ilevleri veya eylemlerine akn olan bir doruluk boyutu dnlemez. Baka bir deyile, doruluk ve kant kavramlar normatif olarak ayr dzlemlerde bulunamazlar. Toplumsal alanda ok iyi gerekelendirdiimiz inanlarn aslnda bilgi olmayabileceini sylemek yararsz bir dncedir. (yle bir benzetme yaplabilir: merhametli
252
Epistemoloji
Rortynin dile getirdii pragmac fikirler olduka byk destek bulduu gibi, zaman zaman da ciddi biimde eletirilmitir. zellikle, Rortynin nesnel doru kavramna ynelik eletirileri byk felsefi tartmalara yol amtr.
ve yardmsever bir insan, sonsuz bilgi gcne sahip olmad iin merhametli ve yardmsever olmann ahlaki olarak belki yanl olabileceini dnmeye balarsa, bu tavrn olduka tuhaf ve anlamsz buluruz.) Pek ok felsefeci dorunun kanttan ve gerekelendirmeden bamsz olmas gerektiini dnmtr. Ancak, Rortyye gre, kanttan kavramsal olarak bamsz olan nermesel doruluk tamamen yararsz bir fikirdir. Felsefecilerin doru kavram entelektel bir zihinsel altrmann konusu olabilir; ama gerek yaamda fazlaca bir yeri yoktur. Gerek yaamdaki doru ise dinamik, deiken, tarihsellik ve toplumsallk iinde srekli olarak retilen, yalnzca kantlarn ve gerekelerin zemininde yaam bulabilen bir kavramdr. Geleneksel felsefi yaklamlar eletirirken, Rorty zaman zaman pragmac ve liberal fikirleri bir araya getirmektedir. Baka bir deyile, Rortynin eletirisi ontolojik-epistemolojik zeminle snrl deildir. Kuramlardan ziyade pratik toplumsal sorunlarla ilgilenen Rorty, felsefenin eitli alanlarndaki eletirilerini toplumsal-siyasal alana tamtr. Bunun arpc bir rnei doru konusunda gzlemlenebilir. Rortynin pragmac grne gre, felsefecilerin dorusunun toplumsal-politik boyutta da nemli bir sakncas bulunmaktadr. Tarihteki baskc ynetimler dorunun kendi tekellerinde olduunu savlam, farkl olan her zaman sindirmeye almtr. Oysa, insann dnsel ilevi sonsuza kadar srecek olan somut bir maceradr. Nesnel doru kavram ise, bu maceray bir noktada durdurma amacn tar. Felsefeciler tarafndan yceltilen ve abartlan doru kavramn terk etmek, hem epistemolojk hem de siyasal adan daha yararl olacaktr. Bu yaklamn yalnzca pragmac deil ayn zamanda liberal ynlerinin olduu da aka grlebilir. Rortynin epistemolojiye ve geleneksel felsefeye at sava yalnzca bilgi kuram ile uraanlar etkilemekle kalmam genel anlamda, Batnn entelektel yaamnn son 40 ylnda nemli bir iz brakmtr. Ancak Rortyye yneltilen eletirilerin ve verilen yantlarn da dikkatle incelenmesi gerekiyor. Rortynin doruyu gerekelendirme veya kant boyutuna indirgeme abasna yalnzca geleneksel (nesnelci) felsefecilerden deil, onu genelde destekleyen ada pragmaclardan bile tepki gelmitir. Doru kavramn epistemolojik olarak indirgemek istemeyen bu dnrlere gre; Rortynin eletirdii doru entelektel yollardan uydurulmu bir fikir deil, gndelik dilde de yeri olan nemli bir kavramdr. Bir insan imenler yeil renklidir nermesinin doru olduunu iddia ettiinde, normal olarak dile getirmek istedii dnce yanlzca imenlerin rengi konusunda en iyi ekilde gerekelendirilmi inancn, imenlerin yeil renkte olduudur trnden bir ey deildir. O kii kantlardan deil, dnyann gerekten (yani eldeki gerekelerin tesinde) nasl olduundan bahsetmektedir. Elbette, bu fikir bir pragmacnn kolayca kabul edebilecei bir dnce deildir. Doru kavramnn toplumsal ve siyasal alana etkisi konusunda Rortyyi eletiren felsefeciler onu politik alan neredeyse etkisiz hle getirmekle sulamlardr. Bu dnrlerin ynelttikleri nemli bir eletiri, Rortynin bir araya getirdii liberal ve pragmac perspektiflerin ortaya kard tablonun aslnda ok ekici olmaddr. Eletirmenlere gre, eer biz Rortynin nerdii gibi doru yarg kavramn irdeleme ve tartmalarn sonucunda kabul edilen, inandrcln koruyabilen ve faydal olduu dnlen yarg ile deitirirsek bu durum, Rortynin iddiasnn tam tersine, politik gce sahip olanlarn ve toplumsal iletiim kanallarn denetleyenlerin doruyu belirledii rktc senaryolarn yolunu aacaktr. zneler aras fikirsel alveri alan kendi bana ne ontolojik ne de siyasal sorularmz yantlama anlamnda yeterlidir. Rortynin mutlak felsefi yaklamlara duyduu
253
tepki anlalabilir bir tavrdr. Ancak pek ok yorumcuya gre, Rorty sunduu eletiriden ar bir sonu karmaktadr. Bu yorumcular, Rortynin liberal/pragmac tavrnn ve uzlam-merkezli anlaynn nesnelliin veya dncenin normatif boyutunun hakkn tam veremeyeceini dnmektedir. ada zmleyici felsefe erevesinde fikir reten ve bu noktalar gz nne alan baz dnrler, hem Rorty gibi pragmaclarn itirazlarn ciddiye alan hem de gerekiliin temel sezgilerinden vazgemeyen kuramlar sunmaya ynelmilerdir. 21. yzyln balarnda olduumuz bu yllarda, bilgi felsefesi, varlk kuramlar ve tmcesel doruluk konularnda felsefi aratrmalar hlen devam etmektedir. Rortyye gre gerekelendirmeden ve insanlarn eylemlerinden bamsz nesnel doru SIRA SZDE kavram totaliter sistemler tarafndan kullanlabilecek zararl bir kavramdr. Rortyye itiraz eden dnrler ise bunun tam tersini savlamlardr. Bu ilgin tartmay aklamaya DNELM ve deerlendirmeye aln.
S O R U
SIRA SZDE
DNELM S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
254
Epistemoloji
zet
A M A
Bilgisel gerekelendirme konusunda yeni yaklamlar aklayabilmek. Temelcilik ve badamclk gibi geleneksel gerekelendirme kuramlar iddialarn olduka soyut ve genel bir zeminde dile getirmilerdir. Daha ak dersek, bu kuramlar bilginin gerekleme srelerinde, farkl koullarn farkl bilgisel sonular verebileceini fazlaca gz nne almamlardr. Eer p nermesi iyi gerekelendirilmi bir nerme ise, p nermesinin gerekeli olmas koullara veya durumlara bal olamaz. Ancak, yakn zamanlarda retilen gerekelendirme kuramlarnn olduka farkl bir yaklam sergilediini syleyebiliriz. Balamclk ad verilen gre gre, bir p nermesinin gerekeli hle gelmesi, belli bir oranda, o nermeye inanan znenin iinde bulunduu koullara baldr. Tek bir nerme, belli bir durumda gerekeli bir nermeyken, ayn nerme baka bir durumda gerekesi zayf bir nerme olabilir. O hlde, bu yeni yaklama gre, gerekelendirme bir nerme ile dnya arasnda gerekleen soyut bir bant deildir. Badamclara gre, bilgisel gerekelendirme, zneler, nermeler ve gerek durumlar ieren karmak bir bantdr. Wittgensteinn felsefenin her alannda iz brakan grlerinin phecilik konusunda hangi sonular verdiini aklayabilmek. L. Wittgenstein 20. yzyln en nemli felsefecilerinden birisidir. Onun anlam ve zihin konusunda sunduu eletiriler felsefenin yerlemi baz kavram ve kuramlarnn derinden sorgulanmaya balamasn salamtr. Wittgensteina gre anlamlarn zihinsel ve kiisel eyler olarak alglanmasnda son derece yanltc bir yn bulunmaktadr. Bunun daha iyi kavranmas iin, bir ocuun ana dilini nasl rendiine yakndan baklmas gerekir. Bir bebek dil renmeye baladnda evresindeki yetikinlerin zihinlerinde ne olduunun bebee hibir yarar olamaz. ocuklar yetikinleri gzlemleyip, hangi kelimelerle hangi davranlar bir araya getirdiklerini renirler. Wittgensteina gre, kelimeler yalnzca nesneleri adlandrmakta kullanlmaz; dilin ok farkl ilevleri vardr. Doal diller, bir benzetme yaparsak, stanbul gibi ehirlere benzerler. ehrin merkez(ler)i, kenar mahalleleri, tarihsel yaplar, modern binala-
r ve net olmayan ehir snrlar vardr. Doal diller ve anlam adn verdiimiz ey de byle bir yapdadr. nsanlar doal dillerini zihin okuyarak deil, son derece karmak olan toplumsal alanda simgeleri kullanma konusunda koullanarak renirler. Eer bu doruysa, bir dili konumak hibir zaman bireysel ya da kiisel bir erevede aklanamaz. Wittgensteinn gr phecilik konusunda ok ilgin bir sonu vermektedir. Eer biz bir dili konuabiliyorsak, bu durum dnyann ve baka insanlarn (daha dorusu, toplumsal bir yapnn) varln gerektirir. Wittgensteinn gr hem epistemolojik bir soruna bilgi felsefesi alan dndan verilmi bir yanta karlk gelir, hem de 20. yzyl felsefesinin genel havasn yanstmas asndan nemlidir. Epistemolojide doalcln ne olduunu aklayabilmek. Ksaca ifade edersek, epistemolojide doalclk, insan bilgisinin irdelenmesinde bilimsel aratrmalarn ve daha da genel olarak, deneyimsel boyutun belirleyici olduunu savlar. Geleneksel epistemolojik yaklam, bilgi kavram zerinde yaplan almalarn esas olarak zihinsel veya zmlemesel olduu varsaymna dayanr. Oysa Quine gibi 20. yzyl doalclar, zihin ve zihinsellik kavramlarnn abartldn dnmlerdir. Quinen grne gre, insan doann iinde yer alan bir varlktr. Son derece karmak yeteneklerimiz ve kapasitelerimiz olsa da, bizim bilgisel servenimizi anlamann en doru yolu fizyoloji ve deneysel psikoloji gibi bilimlere bavurmaktan gemektedir. Quinen bu yaklam olduka ilgi grm olsa da, beraberinde nemli sorular ve tartmalar da getirmitir. Eer Quinen tanmlad ekliyle kkten bir doalclk benimsenirse, bu durum epistemolojinin normatif ynn ortadan kaldrmaz m? Bilim insanlar bilgisel srelerin nasl olutuunu aklayabilirler. Ancak bilginin hangi durumlarda yeterli veya uygun olduunu deneyimsel boyutta bulabilir miyiz? Bu sorularn yant iin felsefecilerin zmlemelerine gereksinim duyacamz ak deil midir? Bu ve benzeri sorular, doalclar ve doalcl eletirenler arasnda scak tartmalarn yaanmasna neden olmutur.
AM A
A M A
255
AM A
Toplumsal epistemoloji ve feminist epistemoloji alanlarnda yaplan almalar aklayabilmek. 20. yzylda epistemolojide gerekleen en nemli gelimelerden biri toplumsal ve feminist epistemolojilerin ortaya kmasdr. Toplumsal epistemoloji alannda alan dnrler, bilen znenin yalnzca bireysel bir varlk olarak tasarlanmasna kar kmlardr. Bu dnrler, rnein, bireylere ek olarak, topluluklarn da belli inanlara sahip olabileceini, birey kavram zerine ar bir vurgu yaplmamas gerektiini dnmlerdir. Buna ek olarak, feminist felsefeciler, epistemoloji tarihinde sunulan zmlemelerin varsaymsal bir evrensellik temeli zerinde oluturulduunu savlamlardr. Feministlere gre, bilgisel zmlemelerde ad geen zne, tm evrensel grnmne karn, aslnda erkek-egemen bir zihniyetin rettii bir kavramdr. Bilgi kuramclar almalarnda nermesel doru zerinde fazlaca durmular, farkl kesimlerin deiik deneyimlerinde ortaya kan bilgi trlerini dlamlardr. Bunun bir nedeni, dier bilgi tiplerinin sistematize edilip zmleme konusu yaplmaya ok uygun grlmemesi olmutur. Feminist bilgi kuramclar bu noktaya zellikle dikkat ekmeye almlar ve rnein, kadnlarn kendilerine zg deneyimlerinde ortaya kan bilgi trlerini gndeme getirerek geleneksel bak asnn kstlayc ve yetersiz ynlerini sergilemilerdir. Richard Rortynin pragmac eletirisini ve bu grn hem gnmz epistemolojisi hem de ada felsefe asndan nemini tartabilmek. Pragmac grn yakn zamandaki en nemli temsilcisi Richard Rortydir. Rortynin ok etkili olmasnn bir nedeni, onun genel olarak felsefenin yapl biimine ar eletiriler getirmesi ve felsefenin kendisini dier dnsel alanlarn stnde bir yerlere yerletirme abasnn sakncalarna dikkat ekmesi olmutur. William Jamese benzer ekilde, Rorty doru kavramnn metafizik bir bant olmadn, doru ve fayda kavramlarnn birbiriyle sk skya ilikili olduunu savlamtr. Rortynin felsefi yaklamn en iyi ifade eden iki terim ironi ve olumsallktr. ronik bireyler, kendi inan sistemlerinin kesin ve deimez doru olduuna deil, farkl bak alarndan dnyaya bakabilmenin nemli bir mezi-
yet olduuna inanrlar. roni kavram ile ilikili baka bir kavram olumsallktr. Olumsallk, zorunluluk ve mutlaklk kavramnn tersine karlk gelir. ronik ve olumsalc bireyler nihai felsefi sonular deil, dnsel servenlerinin devam etmesini deerli bulurlar. ronik bireyler, felsefenin geleneksel sorularn ve evrensel ilgilerini hafife almaya eilimlidirler. Rortyye gre, geleneksel epistemoloji bilginin gerekelendirilmesi konusunda neredeyse takntl bir tavr sergilemitir. Bunu yaparken de gerek insanlarn gerek eylemlerini, snrlarn ve ilgilerini gzard ederek i grmtr. Buna ek olarak, Rorty kant ve gerekelendirme boyutunun tesinde yer alan bir doru kavramna da kar kmtr. Ona gre, doruluk ve kant kavramlar birbirinden btnyle kopuk olamaz. Kantlardan ve gerekelerden bamsz olan nermesel doruluk faydasz bir felsefi dncedir. Yaam iindeki doru ise deiken, tarihsel ve toplumsal bir olgudur. Rortynin gr ve eletirilerinin epistemolojik olduu kadar toplumsal sonular da bulunmaktadr ve bu sonular felsefeciler arasnda gnmzde hlen tartlmaya devam etmektedir.
A M A
256
Epistemoloji
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi felsefecilerin kulland gerekelendirme kavramnn tarihi konusunda doru bir saptamadr? a. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, balam kavramn ancak yakn zamanlarda dikkate almaya balamlardr. b. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, gereke veya logos kavramn yakn zamanlarda kefetmilerdir. c. Bilgi konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, doru kavramn ancak yakn zamanlarda kefetmilerdir. d. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, her zaman balam kavramyla yakndan ilgilenmilerdir. e. Gerekelendirme konusunda Eski Yunandan bu yana fikir reten felsefeciler, her zaman balam kavramn doru kavramyla ilintilendirmeye almlardr. 2. Aadakilerden hangisi Wittgensteinn geleneksel dil ve anlam kuramlarna ynelttii temel bir eletiridir? a. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde nermesel dorunun nemini dikkate almamlardr. b. Geleneksel anlam kuramlar doal dillerin renilme sreleri konusunu fazlaca dnmemilerdir. c. Geleneksel anlam kuramlar gerekelendirmenin nemi zerinde fazlaca dnmemilerdir. d. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde inancn nemini dikkate almamlardr. e. Geleneksel kuramlar anlamn oluma srelerinde dikkatlerini zihin yerine toplumsal alana evirmilerdir. 3. phecilik konusunda Wittgensteinn grlerinden karlabilecek esas sonu nedir? a. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak bilisel kapasiteleri snrl varlklar tarafndan gerekletirilebilecei iin, phecilik ilgin bir tez olarak geerliliini korur. b. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak badamsal inan sistemleri kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik ilgin bir tez olarak geerliliini korur. c. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak nesneleri zihinsel olarak temsil edebilen varlklar tarafndan gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. d. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak dnya iinde toplumsal bir koullanma ortam kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. e. Doal bir dilin renilmesi ve konuulmas ancak badamsal inan sistemleri kapsamnda gerekleebilecei iin, phecilik felsefi bir tez olarak nemini yitirir. 4. Aadakilerden hangisi Quinen epistemolojik veya bilgisel yaklamn doru yanstmayan bir ifadedir? a. Quinea gre bilgi kavramna doalc bir ekilde yaklamak gerekir. b. Quinea gre deneyimcilik usuluktan daha tercih edilebilir bir gr sunmutur. c. Quinea gre temsilci epistemolojinin yaklam kuramsal adan yararl sonular vermitir. d. Quinea gre insanlarn zihinsel dnyalar ve zihinsel nitelikleri fazlaca abartlmamaldr. e. Quinea gre epistemoloji felsefi deil bilimsel bir zeminde yaplmaldr.
257
5. Aadaki nermelerden hangisi Quinen doalc yaklamna ynelik bir eletiri olarak ifade edilmitir? a. Quinen doalcl epistemolojinin normatif ynnn hakkn verememektedir. b. Quinen doalcl epistemolojinin bilimlerle olan ban koparmaktadr. c. Quinen doalcl gerekelendirme kuramlarnda badamcl fazlasyla n plana karmaktadr. d. Quinen doalcl dorunun karlk kuramn fazlasyla n plana karmaktadr. e. Quinen doalcl epistemolojinin toplumsal bilimlerle olan ban fazlasyla n plana karmaktadr. 6. Aadakilerden hangisi feministlerin bilgi konusundaki bak asn yanstr? a. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn byk ounluunun kadn olmasnn yararl olacan savlamlardr. b. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme kuramlar arasnda badamcln kadn haklarnn savunulmasnda daha yararl olacan dnmlerdir. c. Feministler, tm geleneksel gerekelendirme kuramlar arasnda temelciliin kadn haklarnn savunulmasnda daha yararl olacan dnmlerdir. d. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn, doruyu gerekelendirmeye bal bir kavram olarak niteleme abalarna kar kmlardr. e. Feministler, geleneksel bilgi kuramclarnn bilen zneyi evrensel bir aklcla sahip varlk varsaymyla kimliklendirmelerine kar kmlardr. 7. Aagdaki felsefecilerden hangisinin Rortynin pragmac grleri iin bir esin kayna oluturmas beklenemez? a. Nietzsche b. Descartes c. James d. Quine e. Wittgenstein
8. Aadakilerden hangisi pragmac yaklama uygun bir ifadedir? a. Doru deeri tayan nermeler ancak ontolojik bir aratrma sonucunda bilinebilir. b. Doru deeri tayan nermeler ancak bireysel abalar sonucunda bilinebilir. c. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn kiisel tercihleri arasnda yakn bir iliki vardr. d. Doru deeri tayan nermeler ile insanlarn anlk zihinsel durumlar arasnda yakn bir iliki vardr. e. Doru deeri tayan nermeler ile insanlara yararl olan eyler arasnda yakn bir iliki vardr. 9. Rortynin ironik bir tavrnn olmas ne anlama gelmektedir? a. Rorty tarihteki tm felsefi abalar deneyimci bir perspektiften eletirmektedir. b. Rorty epistemolojinin deneysel psikoloji ile yer deitirmesi gerektiini dnmektedir. c. Rorty felsefecinin kefedebilecei nihai ve mutlak dorular olduu fikrine kar kmaktadr. d. Rorty felsefede mutlak zmlerin yalnzca epistemoloji alannda bulunduuna inanmaktadr. e. Rorty felsefenin Platoncu bir anlayla yaplmas gerektiini dnmektedir. 10. Aadakilerden hangisi Rortynin grne yneltilebilecek bir eletiri olamaz? a. Rortynin grlerinin bir sonucu, bilgi ve doru arasndaki ilikinin kopmasdr. b. Rortynin liberal ve pragmac eilimleri, onun dorunun nesnel ynlerini kavramasna engel olmaktadr. c. Rortynin pragmac doru anlay, totaliter senaryolara yol aabilecek bir tablo sunmaktadr. d. Rorty doru kavramnn nemini vurgulasa da, bilginin toplumsal boyutuna yeterince nem vermemektedir. e. Rorty doru kavramn gerekelendirme kavramna indirgemektedir.
258
Epistemoloji
Okuma Paras
Dnyann orada, darda olduu iddiasyla hakikatin orada, darda olduu iddias arasnda bir ayrm yapmaya ihtiyacmz var. Dnyann orada, darda olduunu, bizim yaratmmz olmadn sylemek, saduyuya yaslanarak mekan ve zamandaki eylerin ounun insani zihinsel durumlar iermeyen nedenlerin sonular olduunu sylemektir. Hakikatin orada, darda olmadn sylemek, basite, tmcelerin olmad yerde hakikatin de olmadn, tmcelerin insan dillerinin geleri olduunu ve insan dillerinin insan yaratmlar olduunu sylemektir. Hakikat orada, darda olamaz -insan zihninden bamsz varolamaz- nk tmceler bu ekilde varolamaz ya da orada, darda olamaz. Dnya orada, dardadr, ama dnyaya dair betimler orada, darda deildir. Yalnzca dnyann betimleri doru ya da yanl olabilir. Kendi bana dnya insanlarnn betimleme faaliyetlerinden yardm almayan dnya doru ya da yanl olamaz. Dnyann yan sra hakikatin de orada, darda olduu nermesi, dnyann kendine ait bir dile sahip bir varln yaratm olarak grld bir an mirasdr. Byle bir insani olmayan dil dncesine anlam verme giriimine son verecek olursak, dnyann bizim bir tmcenin doru olduuna inanmamzn hakllatrlmasna neden olabilecei yolundaki yavan sz, dnyann kendi inisiyatifiyle kendisini olgular denilen ve tmce biimi tayan kleler halinde bld iddiasyla kartrma ayartsndan etkilenmeyiz. Ama eer bir kimse kendi kendine varolan [self-subsistent] olgular nosyonuna yapp kalrsa, o vakit hakikat szcn byk harfle yazmaya ve hakikati ya Tanryla ya da Tanrnn projesi olarak dnyayla zde bir ey olarak ele almaya balamak kolaydr. O zaman da birisi, szgelimi Hakikatin yce olduunu ve bir gn egemen olacan syleyecektir. (...) Dnya konumaz. Yalnzca biz konuuruz. Dnya, kendimizi bir kez bir dile programladktan sonra, belli inanlara sahip olmamza neden olabilir. Ama dnya, bize konuacamz bir dil neremez. Bunu yalnzca baka insanlar yapabilir. Gelgelelim, dnyann bize hangi dil oyunlarn oynayacamz nermediinin anlalmas, hangi oyunun oynanaca kararnn keyfi olduunu ya da bu kararn iimizdeki derinlikte yer alan bir eylerin davurumu olduunu sylememize yol amamal. Bu kssadan karlacak hisse, szck daar seimindeki nesnel ltlerin yerine znel ltlerin, akln yerine iradenin ya da duygunun konulmas deildir. Buradaki hisse, iin bir dil oyunundan brne doru gerekleen deimelere varmasndan sonra, ltler ve seim nosyonlarnn (keyfi seim dahil olmak zere) artk anlamszlamasdr. Avrupa, Romantik iirin ya da sosyalist politikann ya da Galileici mekaniin slubunu kabul etmeye karar vermedi. Bu trden deiiklikler ne lde tartma sonucuysalar o lde de bir irade ediminin sonucudurlar. Tersine, Avrupa belli szckleri kullanma alkanln tedricen yitirdi ve baka szckler kullanma alkanln da yine tedricen edindi. Kaynak: Richard Rorty. (1995) Olumsallik, roni ve Dayanma. ev. Mehmet Kk ve Alev Trker. stanbul: Ayrnt Yaynlar, s. 26-28.
259

1. a Yantnz doru deilse, nitenin Gerekelendirme Konusunda Yeni Yaklamlar ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Balamclk grnn ada gerekelendirme kuramlar asndan nemini reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi ksmnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Wittgensteinn geleneksel gre ynelttii eletirileri anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Geleneksel Dil Anlaynn Eletirisi, Anlam ve Dil Konusunda Farkl Bir Yaklam ve Wittgenstein ve phecilik ksmlarnda yazlanlar yeniden gzden geirin. Wittgensteinn grn reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojide Doalclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Quinen fikirlerini daha iyi kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Epistemolojide Doalclk ksmnda yazlanlar yeniden okuyun. Quinea yneltilen eletirileri reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Toplumsal Epistemoloji ve Feminist Epistemoloji ksmn yeniden okuyun. Feminist bilgi kuramclarnn perspektifini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Pragmaclnn Ana Hatlar ksmn yeniden okuyun. 20. yzylda epistemolojiyi eletiren en byk dnrlerden biri olan Rortyyi etkilemi olan felsefecilerin kimler olduunu reneceksiniz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ksmn yeniden okuyun. Rortynin fikirlerini daha iyi anlayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin roni ve Olumsallk ksmn yeniden okuyun. ada pragmac Rortynin ironi kavramn nasl kullandn kavrayacaksnz. Yantnz doru deilse, nitenin Rortynin Fayda Kavram Konusunda Tartmalar ve Rortynin Dncelerinin Genel Deerlendirmesi ksmlarnda yazlanlar yeniden okuyun. Rortynin pragmaclna yneltilen eletirileri reneceksiniz.

Sra Sizde 1 Wittgensteinn fikirleri Descartes, Hume ve Kant gibi Modern a dnrlerinde karlatmz zihinselci yaklama bir tepki olarak karmza kar. Bilgi sorunsal ile ilgilenen geleneksel felsefeciler dikkatlerini zihin ve zihnin snrlar zerinde younlatrmlardr. Bu yaklamn temel bir sonucu, zihnin zerk bir dnyasnn veya alannn olduunun dnlmesidir. Wittgensteina gre ise, bizim zihin dnyamzn oluumu btnyle toplumsal alann varlna baldr. Anlamlandrma ilevlerimiz iimizdeki deil dmzdaki dnyaya baldr. Buna ek olarak, Wittgensteinn anlamlarn kesin kuramsal snrlar veya zleri olduu fikrine kar olduunu da syleyebiliriz. Doal diller byk, karmak ehirlere benzer, dzenli matematiksel yaplara deil. Anlam ve dil ancak toplumsal ilevler a iinde anlalabilir. Bu yzden, her ne kadar Wittgenstein bir bilgi kuramcs olmasa da, onun fikirleri epistemolojinin geleneksel sorunlarna ve sorularna farkl bir adan baklmasnn ve epistemolojik gelenein eletirilmesinin yolunu amtr. Sra Sizde 2 Feminist dnrlerin epistemoloji konusundaki iddialarnn olduka derin bir eletiri ierdiini kaydetmemiz gerekiyor. Geleneksel epistemolojik zmlemeler genellikle u yapda sunulmutur: Eer ve sadece aadaki koullar salanrsa K kiisi nermesini biliyordur: (i) K kiisi y kabul etmektedir; (ii) K kiisi iin yeterli kanta sahiptir; (iii) dorudur. Bu formlde ad geen K kiisinin evrensel bir zne olarak kabul edildii aktr. Bu znenin nasl bir bilgisel ve toplumsal alt yapya sahip olduu, geleneksel epistemoloji uzmanlarnca pek sorgulanmamtr. Yukardaki bilgi tanmnn btnyle yansz ve evrensel olmad ve belli bilme tiplerini darda brakma eilimi tad aktr. rnein, ok deneyimli bir ebenin ocuk dourtma konusunda sahip olduu bilgi yukardaki nermesel bilgi emasyla kolayca aklanamayabilir. nermesel bilginin zmlemesi, rnein bir hastanenin doum kliniinde alan ve tp eitimi alm bir doktorun bilgisi asndan ilgin ve aydnlatc olabilir. Ancak bu emaya uymayan farkl bilgi tiplerinin yaam iinde bir karl ve deeri olabilecei gzden karlmamaldr. O yzden, feminist bilgi kuramclarna gre, geleneksel bilgi zmlemesinin evrensel ve nesnel bir aklama sunduunu sylemek birka adan sorunlu bir iddiaya karlk gelmektedir.
2. b
3. d
4. c
5. a
6. e
7. b
8. e
9. c
10. d
260
Epistemoloji
Sra Sizde 3 Bu kitapta gerekelendirmeden ve insandan bamsz nesnel doru kavramnn epistemolojik boyutunda gelien tartmalar sergiledik. Geleneksel bilgi zmlemesine gre, gerekelendirme ve doruluk kavramsal olarak farkl ierie sahiptir. Bir nerme ok iyi gerekelere sahip olsa da, o nermenin sonunda yanl olduu ortaya kabilir. Peki, bu durumda doru kavram tam olarak nasl bir felsefi ve toplumsal ilev stlenmektedir? Richard Rortyye gre, kantlarn tesinde doru kavram, politik adan kt ynde kullanlabilecek, tehlikeli bir kavramdr. Tarihte, kapal sistemlerin ou doru ve hakikat kavramlarn kullanarak insanlar bask altnda tutmular, farkl yaam biimlerini sindirmilerdir. O yzden, doru kavram yerine toplum iinde ie yarayan inan kavramn yelemek, insanln geliimi ve ilerlemesi asndan daha uygundur. Ancak, bu tabloyu bir de tersinden dnmemizde yarar var. Eer, kantlarn veya toplumsalln dinamik zemini dnda nesnel dorular yoksa, bu durumun totaliter senaryolarn yolunu ama anlamnda daha tehlikeli olduu sylenemez mi? Eer nermesel doru nesnel dnya tarafndan deil btnyle toplumsal alanda belirleniyorsa, toplumsal gcn ne tarafa kaydna bal olarak dorunun da deitirilmesi ve arptlmas riski ortaya kmaz m? Bu ilgin ikilem, Rorty ve onu eletirenler arasnda nemli bir tartmann ekillenmesine neden olmutur.

Annis, D. (1978). A Contextualist Theory of Epistemic Justification, American Philosophical Quarterly, vol.15, 213-219. Ba, M. (2001). Wittgenstein ve Anlamn Ortalkta Olmas, Felsefe Tartmalar, say 28, 47-60. Ba, M. (2007a). Yakn Dnem Felsefesi, Felsefe iinde, editr: Demet Tadelen, Anadolu niversitesi, Eskiehir: Akretim Yaynlar. Ba, M. (2007b). Epistemoloji, Felsefe Ansiklopedisi iinde, editr: Ahmet Cevizci, cilt 5, stanbul: Babil Yaynclk, 567-581. Code, L. (1993). Taking Subjectivity Into Account, Feminist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. Conant, J. (2000). Freedom, Cruelty, and Truth: Rorty versus Orwell, Richard Rorty and His Critics iinde, editr: R. Brandom, Oxford: Blackwell.
Dalmiya, V. ve Alcoff, L. (1993). Are Old Wives Tales Justified, Feminist Epistemologies iinde, editrler: L. Alcoff ve E. Potter, New York: Routledge. DeRose, K. (2009). The Case For Contextualism: Knowlege, Skepticism and Context, vol.1. Oxford: Oxford University Press. Dewey, J. (1981). The Practical Character of Reality, The Philosophy of John Dewey iinde, editr: J. Dermott, Chicago: University of Chicago Press. James, W. (1907). Pragmatism: A New Way for Some Old Ways of Thinking. New York: Longman Green and Co. Kim, J. (1994). What is Naturalized Epistemology?, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Kornblith, H. (1994). What is Naturalistic Epistemology?, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Lynch, M. P. editor (2001). The Nature of Truth: Classic and Contemporary Perspectives. Cambridge: MIT Press. Nietzsche, F. (1968). The Will to Power. evirenler: W. Kaufmann ve R. J. Hollingdale, New York: Vintage Books. Orwell, G. (2008). Nineteen Eighty-Four. London: Penguin Books. Quine, W. V. (1961). Two Dogmas of Empiricism, From a Logical Point of View iinde, New York: Harper Torchbooks. Quine, W. V. (1990). Pursuit of Truth. Cambridge: Harvard University Press. Quine, W. V. (1994). Epistemology Naturalized, Naturalizing Epistemology iinde, editr: H. Kornblith, Cambridge: The MIT Press. Rorty, R. (1979). Philosophy and the Mirror of Nature. New Jersey: Princeton University Press. Rorty, R. (1982). Consequences of Pragmatism. Minneapolis: University of Minnesota Press. Rorty, R. (1995). Olumsallk, roni ve Dayanma. evirenler: Mehmet Kk ve Alev Trker, stanbul: Ayrnt Yaynlar. Schmitt, F. F. (1994). The Justification of Group Beliefs, Socializing Epistemology iinde, editr: F. F. Schmitt, London: Rowman & Littlefield Publ. Inc. Wittgenstein, L. (2006). Felsefi Soruturmalar. eviren: Deniz Kant, stanbul: Totem Yaynclk. Wittgenstein, L. (2008). Tractatus Logico-Philosophicus. eviren: Oru Aruoba, stanbul: Metis Yaynlar.
Szlk
261
Szlk A
A posteriori: Deneyim sonucu kazanlan, evrensel ve zorunlu olmayan bilgi tr. A priori: Tikel deneyim yoluyla kazanlmayan, evrensel ve zorunlu bir ekilde doru olan bilgi tr. Analitik cmle: Ykleminin kapsad bilgi cmlenin znesinde zaten ierilen, bu yzden yeni deneyimsel bilgi tamayan cmle. Argman (karm): Mantkta, bir nermenin belli ncllerin mantksal sonucu olduu iddiasn ifade eden nermeler dizisi. Dogmatizm: Bir inanc ya da inan sistemini sorgulamadan, irdelemeden, doruluundan phelenmeden kabul etme yaklam. Doalclk: Ontolojik olarak, var olan her eyin doaya ait olduunu savlayan gr. Epistemolojik olarak, bilinebilecek eylerin yalnzca doann unsurlar olduunu ne sren akm. Doalc dnrler, epistemolojik almalarda ve zellikle bilgisel normlarn oluturulmasnda deneyimsel ve bilimsel bilgilerin konuyla dorudan ilgisi olduunu iddia ederler. Doksa: nan veya kan kavramna karlk gelen Yunanca kelime.
B
Badam: nan, yarg, iddia gibi nermesel unsurlarn birlikte tutarllk ve uyum iinde olma, birbirine dayanak tekil etme ve bir btn oluturma zellii. Badamclk: Bir nermenin gerekeli veya doru olmas iin o nermenin dier nermelerle badam iinde olmas gerektiini savlayan epistemolojik gr. Badamclk, kavramlatrlmam deneyim paralarnn veya gerekliin kendisinin tek bana gerekelendirmenin ya da dorunun ortaya kmasn salayamayacan ne srer. Temelciliin en nde gelen felsefi rakibi. Balam: Bir olguyu veya konuyu anlalr klan dier olgularn, ilikilerin ve evresel koullarn oluturduu durumsal ereve. Balamclk: Bir nermenin gerekelendirilmi olma zellii kazanmasnn o nermeye inanan znelerin iinde bulunduu balamsal durumlara bal olduunu savlayan epistemolojik gr. Bilisel: Zihnin be duyudan daha st veya karmak dzeydeki ilevlerine atfen kullanlan sfat.
E
Enformasyon: Toplumsal olarak dolamda bulunan ve bireyler arasnda aktarlabilen bilgisel unsurlar. Bu kavram, insan bilgisinin oluumsal hammaddeleri iin de kullanlr. Episteme: Bilgi kavramna karlk gelen Yunanca kelime. Platonun felsefesinde, fiziksel dnyann bilgisinden ziyade varln veya zlerin bilgisi iin kullanlmtr. Etimoloji: Doal dillerdeki kelimelerin kkenlerini inceleyen bilim dal.
G
Gerekilik (Realizm): Nesnelerin, olgularn veya gerekliin znelere ve znel unsurlara bal olmadn, nesnelerin veya gerekliin kendi balarna var olduklarn ne sren gr. Alg felsefesi kapsamnda dorudan gerekilik adyla anlan ve zihinsel durumlarmz deil dorudan nesneleri algladmz savlayan akm. Gereklik (Realite): Gerekten var olan varlk alan. Gereklik kavramnn ontolojik ve epistemolojik anlamlarda tersi grnt, grnen veya grngdr. Gerek koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin gerekli olan dier olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun gerek koulu ise, Ann gereklemesi iin Bden baka koullara gerek olabilir. Bir koulun gerekli olmas onun yeterli olduunu gstermez; yalnzca B gereklemeden Ann gerekleemeyeceini gsterir. Gerekelendirme: Bir nermeyi kantlarla destekleme ve bylece doruluk olasln ykseltme ya da inandrcln artrma ilevi. Gereksizlik kuram (Fazlalk kuram, Tarlk kuram): Doru nitelemesinin bir nermenin anlamna herhangi bir katks olmadn savlayan gr.
zmleme (Analiz): Bir kavramn kavramsal bileenlerini veya kavramsal alt unsurlarn felsefi yntemlerle gsterme ilevi.
D
Deneyimcilik: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar olduunu savlayan epistemolojik gr. Usuluun tersi. Dsalclk: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli konuma gelmesi veya bilgi nitelii kazanmas iin, nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerekmediini savlayan epistemolojik gr. Bu gre gre, nermeleri gerekelendiren olgular znenin zihinsellii veya bilgi kapsam dnda olabilir. selciliin tersi.
262
Epistemoloji
Grng (Fenomen): Deneyimlenen varlk alanna veya dnyadaki olgulara verilen genel isim. Geleneksel metafiziin tasarlad gerekliin kendisinden farkl olarak, sonlu varlklara grnen dnyann olgusal unsurlar. Grngclk (Fenomenalizm): Epistemolojik ve ontolojik balamlarda grngler dnyas zerinde younlaan ve onun nemini n plana karan gr. Alg felsefesi kapsamnda, dorudan nesneleri deil yalnzca zihinsel durumlarmz veya zihnin ieriklerini algladmz savlayan akm.
K
Karlk kuram (rtme kuram, Uygunluk kuram): Bir nermenin doru olmasnn, o nerme ile dnya veya gereklik arasnda bir karlk, rtme ya da uygunluk olmas yoluyla olanakl olduunu savlayan felsefi gr. Kartezyen: Descartesn grlerine ilikin. Kategori: Bir ykleme karlk gelen eylerin toplamn ifade eden gruplatrma deyimi. Varlk veya var olanlar zerine deyi biimleri. En genel varlk trlerinin her biri. Kip: Felsefede, bir eyin olma veya ifade edilme biimi. Kozmos: Evren kavramna karlk gelen Yunanca kelime. Dzen iinde var olan eylerin btn.
H
Hakikat: Sonlu varln ve varlklarn tesinde neyin yattnn nihai yant. Bu deyim bazen gerekten var olan varlk alannn betimlemesi iin ontolojik bir anlamda kullanlr. Bazen de, lml bir yaamn anlam ve gizemi, lmden sonra bizi neyin bekledii, en derin yaamsal sorularmzn nihai yant anlamlarnda kullanlr.
L
Logos: Aklama, gereke, sebep, mantk, bilim, kelm kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime. Genel olarak, akla ve aklcla ait olan.
selcilik: Bir znenin inand belli bir nermenin gerekeli konuma gelmesi iin, nermeyi gerekelendiren olgulara o znenin bilgisel eriiminin olmasnn gerektiini savlayan epistemolojik gr. Dsalcln tersi. dea: Platonun felsefesinde, grnen dnyadaki nesnelerin varlnn ve bilgisinin olanaklln salayan,ideal model oluturan, zihin yoluyla kavranabilen soyut nesneler. Modern a dnrlerinin temsilci felsefesinde, zihinde beliren ve bilgi ierii olan alg veya dnce paralar. deaclk: Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin bir rol olduunu savlayan felsefi gr. Maddeciliin tersi. kicilik (Dualizm): Metafizikte, varlk alannda iki tzn olduunu savlayan gr. Descartesn felsefesi zelinde, madde ve zihnin bamsz tzler olarak ayrlmas. mgelem: Genel bir terim olarak, hayal gc. Epistemolojide, zihinsel eleri, zihinsel ierikleri veya zihindeki temsilleri badatrma ve ilintilendirme yetisi. roni (Tersinleme): Tuhaf veya gln ztlklar barndran durum. Richard Rorty gibi pragmaclarn kulland haliyle, byk felsefi sorulara nihai yantlar bulma abasn hafife alma tavr.
M
Maddecilik (Materyalizm): Metafizikte, nesnelerin var olmasnda veya oluumunda idealarn, zihinsel unsurlarn veya dncenin bir rol olmadn, maddenin zihinden bamsz bir tz olduunu savlayan felsefi gr. deacln tersi. Metafizik: Gerekliin yapsnn aklc yntemlerle ortaya konulmas, varlk kavramnn aydnlatlmas ve varlk alannda egemen olan temel ilkelerin aa karlmas hedeflerini tayan felsefe alan. Modern: Kelime anlam olarak, zamana uygun, imdiye ait olan. Felsefede, genel olarak, Descartestan 19. yzyla kadar uzanan a iin kullanlan deyim. Modern dncenin en temel zellii, akln ve dncenin gcne ve evrenselliine duyulan gven olarak ifade edilir.
N
Nesnel: zneden ziyade nesneye ait olan. Normatif: Norma, kurala, standarda, modele veya snrlara ait olan. Felsefede, normatif zaman zaman betimleyici kavramnn tersi olarak alnmtr. Betimleme veya betimsel bir eyin nasl olduu ile ilgiliyken, normatif bir eyin nasl olmas gerektii ile ilgilidir.
O-
Olguculuk: Metafizikte, olgular gerekliin temel yap ta alan gr. Doruluk kuramlar asndan, bir nermenin doru olabilmesi iin zihinden bamsz olgulara karlk gelmesi gerektiini savlayan akm.
Szlk Olumsallk: Metafizikte, zorunlu olma hlinin tersi. Ontoloji (Varlkbilim, Varlk kuram): Metafiziin zellikle varlk konusuyla ilgilenen dal. ncl: Mantksal bir karmda, hareket noktas olarak alnan veya kabul edilen nerme. nerme: ddia tayan bir cmlenin veya inancn ieriinde barnan dnce veya fikir. z: Metafizikte, bir eyi tanmlayan, ona nesnel kimliini kazandran temel ontolojik nitelik veya unsur. znel: Nesneden ziyade zneye ve znenin durumlarna ait olan.
263
Temelcilik: karmsal bir nermenin gerekeli veya doru olmas iin o nermenin nihayetinde temel baz nermelere dayanmas gerektiini ve temel nermelerin gerekelendirmelerini dorudan deneyimden aldn savlayan epistemolojik gr. Badamcln en nde gelen felsefi rakibi. Temsil: Felsefede, znel veya simgesel bir unsurun nesnel gerekliin bir parasna veya unsuruna soyut bir ekilde karlk gelmesi, onunla benzemesi, rtmesi veya onu ifade etmesi. Temsilcilik: Epistemolojik ve ontolojik balamlarda, temsil olgusu zerinde younlaan ve temsilin nemini n plana karan gr. Alg felsefesi zelinde, dorudan nesneleri deil zihinsel durumlarmz deneyimlediimizi ve zihinsel durumlarmzn gereklii temsil ettiini savlayan akm. Tikel: Genel kavramlara deil tek tek nesnelere ait olan. Tz (Cevher): Varl baka bir eye bal olmayan, bamsz var olabilen ontolojik birim veya unsur. Tutarllk: Mantkta, nermelerin birbirleri ile eliki gstermemesi durumu. Tmdengelim: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmasn amalayan argman tr. Tmel: Tek tek nesnelere deil genellie veya, dar bir anlamda, kavramlara ait olan. Tmevarm: Mantkta, ncllerden sonucun kesin bir ekilde kmad, ncllerin sonucun olasln belli bir oranda ykseltmesinin amaland argman tr.
P
Paradigma: normatif aklama getiren, aratrmaya k tutan veya rnek oluturan sistematik yap ya da model. Post-modern: Modern an ardndan zellikle son 150 ylda n plana km olan, modern dncenin aklclk ve evrensellikle ilgili varsaymlarna kar bir duru sergileyen ada entelektel yaklam. Pragmaclk (Eylemcilik): Felsefi sorunlarla urarken insanlarn faydalarnn ve ilgilerinin gz nnde bulundurulmas gerektiini savlayan A.B.D. kkenli dnsel akm.
S-
Sentetik cmle: Ykleminin tad bilgi cmlenin znesinde ierilmeyen ve bu yzden yeni deneyimsel bilgi veren cmle. Sorunsal (Problematik): zm belli olmayan kritik sorun veya aratrma konusu. Sylem: Konuma veya syleme eylemi. Sylenenlerin alan. Substratum: Locken felsefesinde, bilinebilecek nitelikleri barndran ancak kendisi bilgi konusu olmad iin varl ancak varsaylabilecek ontolojik temel veya tz. phecilik: nsan bilgisinin olanakllndan veya gvenilirliinden phe duyma yaklamnda bulunan epistemolojik gr.
U
Usuluk: Bilginin tek kaynann duyu verileri ve alglar olmadn, insann sahip olduu zihinsel kapasitelerin veya doutan gelen bilgilerin de bir kaynak oluturduunu savlayan epistemolojik gr. Deneyimciliin tersi.
Y
Yeter koul: Bir olgunun meydana gelmesi iin yeterli olan olgu veya olgular. Eer B olgusu A olgusunun yeter koulu ise, tek bana Bnin gereklemesi Ann gereklemesini salar. Ancak Ann gereklemesinin C gibi baka yeter koullar da olabilir. Bir koulun yeterli olmas onun gerekli olduunu gstermez.
T
Tabula rasa: Latince bo levha. Locken deneyimci felsefesi kapsamnda, insan zihninin doutan beyaz bir kat gibi bo olduunu ifade etmek iin kullanlr. Teleolojik: Amaca, hedefe ynelik. Telos: Ama, hedef, erek kavramlarna karlk gelen Yunanca kelime.

EPiSTEMOLOJi PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

EPiSTEMOLOJi PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

Yazar Do.Dr. Murat BA

Editr Do.Dr. Demet TADELEN

Bilgi zerine lk Dnceler........................................................2

Bilginin Metafizik Temelleri ................................................... 44

phecilik ve Bilginin Olanakll Sorunu ............................ 64

Bilginin Kaynaklar Sorunu (1): Deneyimcilik....................... 86

95 97 97 98 99 100 102 104 105 106 107

Bilginin Kaynaklar Sorunu (2): Usuluk ............................... 108

Algnn Epistemolojisi.............................................................. 130

nermesel Doru.................................................................... 152

Bilgi Kavramnn zmlemesi.................................................174

Bilgisel Gerekelendirme........................................................ 196

Etik, Estetik ve Dinsel Bilgi Trleri zerine Tartmalar... 218

Epistemolojide Eletirel Yaklamlar ve Yeni Gelimeler... 240

Szlk ................................................................................... 261

Bilgi zerine lk Dnceler

Bilgi zerine lk Dnceler

Epistemoloji felsefe dnda aratrma yrten insanlar da ilgilendiren bir alandr.

NSAN BLGSNN AYIRICI NTELKLER

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

NSANIN TARH NDEK BLGSEL SERVEN

Gnmz insannn dnyas byk oranda kavramlar ve dilsellik araclyla ekillenmitir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

Enformasyon kavram, bilgi asndan, hammadde olma anlam tar.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

Trsel Veya Biyolojik Nedenler

Bilgi yaamsal ve trsel nedenlerden dolay deerlidir.

Gndelik veya Pratik Gerekeler

Bilgi pratik veya ereksel nedenlerden dolay deerlidir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

Bilginin z Deerine Dayanan Gerekeler

Bilgi, yararlarndan bamsz olarak, kendi iinde deerlidir.

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. nite - Bilgi zerine lk Dnceler

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

KURAMSAL BR LEV OLARAK EPSTEMOLOJ

Teori deyiminin kkeni Yunancadr. Trke karl kuramdr.

2. nite - Epistemoloji Nedir?

Kuram veya logos kavramlar arasnda bir iliki bulunmaktadr.

EPSTEMOLOJNN TEMEL KONULARI VE SORUNLARI

nsan Bilgisinin Kaynaklar

Bilginin hangi kapasitelerden NTERNET kaynakland nemli bir epistemolojik sorudur.

2. nite - Epistemoloji Nedir?

Bilginin Tanm ve Kavramsal Unsurlar

Bilgi konusuna eilen felsefeciler bu kavram tanmlamaya veya zmlemeye alr.

Bilginin olanakl olup olmad konusu da epistemoloji alan kapsamnda incelenir.

Descartes (Dekart okunur) bilgi felsefesi asndan nemli bir dnrdr.

2. nite - Epistemoloji Nedir?

Felsefenin pek ok dalnda toplumsal ve tarihsel gelere verilen nem artmaktadr.

FELSEFE TARH VE EPSTEMOLOJ

2. nite - Epistemoloji Nedir?

EPSTEMOLOJK ZMLEMENN BAZI ANAHTAR KAVRAMLARI

Normatif kavramnn tersi betimleyici, anlatc veya tasvir edicidir.

Bilisel kavram ile bilgi kavram arasnda belli farklar bulunmaktadr.

2. nite - Epistemoloji Nedir?

2. nite - Epistemoloji Nedir?