T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2470 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1441

YURTTALIK VE EVRE BLGS

Yazarlar Yrd.Do.Dr. Yasemin ZGN (nite 1-4) Do.Dr. Sleyman SZEN (nite 5-8)

Editr Yrd.Do.Dr. Blend Aydn ERTEKN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2012 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM Genel Koordinatr Do.Dr. Mjgan Bozkaya Genel Koordinatr Yardmcs Do.Dr. Hasan alkan retim Tasarmclar Yrd.Do.Dr. Seil Banar r.Gr.Dr. Mediha Tezcan Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz r.Gr. Nilgn Salur Kitap Koordinasyon Birimi Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Yurttalk ve evre Bilgisi

ISBN 978-975-06-1139-1

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 23.300 adet baslmtr. ESKEHR, Mays 2012

ii

indekiler
nsz .... iv

1. Devletin Oluumu: Toplum ve Topluluk 2. Demokratik Hukuk Devleti 3. Modern Devlette Laiklik ve nsan Haklar

2 18 34

4. Sosyal Devlet 52 5. Devletin Temel Organlar ve leyii: Yasama, Yrtme ve Yarg 68 6. Kamu Ynetim Yaps: Merkezi Ynetim 88 7. Kamu Ynetim Yaps: Yerinden Ynetim Kurulular.. 110 8. Kamu Ynetimi ve evresi 126

iii

nsz
Deerli renciler; Yurttalk ve evre Bilgisi dersi kapsamnda hazrlanan bu kitabnzda, siyaset biliminin genel kavramlar ele alnarak sizlere temel bilgiler verilmeye allmaktadr. Gnmz siyasal bilgiler anlaynn en nemli zellii, toplum iinde yer alan bireyin doal olarak kendisini tamamen saran siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel bir yaplama ve kurumsallama ile evrelenmesidir. Tarihsel sre iinde deerlendirildiinde, her geen gn birey toplum iinde kendisine doumu ile birlikte atfedilen bir yurttalk aidiyeti ile iinde bulunduu toplumun ve hatta uluslararas hukuk asndan ele alndnda iinde yaad dnyann bir parasn tekil etmektedir. Bir toplumu meydan getiren bireyler ayn zamanda o toplumun kendine hukuki bir ba ile balad yurttalardr. Doal olarak, yurttalarn biyolojik varlklar ile birlikte, sosyo-ekonomik ve kltrel varlklarn srdrebilmelerini ve bu kimliklerini nesilden nesile aktarabilmelerini, kendilerine koruyuculuk yapan ve iinde yaad toplum iinde yer alan sosyo-ekonomik ve kltrel kurumlar salamaktadr. Dier taraftan unutulmamas gereken nokta, kurumlaan bir toplum ulusu, ulus da, tm bu kurumlar somutlatran devleti yaratmaktadr. Ksaca, bireysiz toplum, toplumsuz ulus ve ulussuz bir devlet dnlemez. Bir anlamda, hepsi birbirini tamamlayan bir yap-boz paralarn oluturmaktadr. Btn meydana getiren paralarn eksik olmas durumunda da bir btnn oluturulmas imknszdr. Unutulmamas gereken temel nokta, bu sosyo-ekonomik ve kltrel kurumlamaya can katan etken, her biri ayn zamanda yurtta sfatn tayan bireylerdir. Bir lde dnldnde, birey-yurtta devaml bir hareket halinde olan bir geri besleme sistemi iinde yer alr ve btn temsil eden toplum, kurumlarnn kendisine verdii renk ile renklenir. Bir anlamda, bu rengin canll yurtta kimliindeki bireyin sosyo-ekonomik, sosyo-kltrel ve hatta eitim dzeyindeki gelimesine baldr. Belki bu adan da ele alndnda, yirmibirinci yzylda lkelerin gelimilii llrken, o lke insanlarnn refah dzeyleri, kii bana den deerler ile llmektedir. Bir devletin gc ne olursa olsun, onun esas gc kii bana den sosyo-ekonomik, kltrel vb. verileri temel gsterge kabul edilmektedir. Bir bakma, birey-yurttan gcn de onu evreleyen devlet kurumlar salamaktadr. Ksaca, gl devlet- gl bireyi ifade ederken, gl birey-gl devletin yansmasn ifade etmektedir. Bir devlet gl kurumlar ile var olurken, gcn de toplumdan ve tek tek bir araya gelerek toplumu oluturan gl bireylerden alr. te bu kitabn nitelerinde yer alan konular, birey-yurtta ve onu evreleyen kurumlara ynelik temel bilgilendirmeyi, n-lisans eitimi kapsamnda snrlayarak, sizlere vermeyi amalamaktadr. Bu balamda, bu kitabn, siz deerli rencilerimize kamusal, siyasal ve hukuksal analizlerinizde de yardmc olacana inanmaktaym. Ayrca, bu vesile ile, bu kitabn hazrlanmasnda, bata deerli yazarlarmz Sayn Do.Dr. Sleyman Szen ve Yard.Do.Dr. Yasemin zgn ile retim tasarm ekibinin deerli retim yeleri olmak zere emei geen tm alma arkadalarmza kranlarm sunar, siz deerli rencilerimize de eitimrenim ve alma hayatnzda stn baarlar dilerim.

Editr Yrd.Do.Dr. Blend Aydn ERTEKN

iv

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Toplum ve topluluu aklayabilecek nsanlarn neden ynetime gereksinim duyduklarn listeleyebilecek Devlet kavramnn temel elerini ve ulus- devletin gnmzde ki temel duruunu aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplum Topluluk Devlet Ynetim Egemenlik Otorite Meruiyet Kreselleme

indekiler
v v v v Giri Toplum ve Topluluk Ynetim Devlet

Devletin Oluumu: Toplum ve Topluluk

GR
Belirli bir toprak paras zerinde egemen olan, bir yasal sisteme dayanan ve politikalarn yrtmek iin askeri g kullanma yeteneinde olan bir siyasal aygt bulunduunda devletten sz edebiliriz. Gnmzde ulus-devletlerden oluan siyasal bir dnya sistemi sz konusudur. Bir baka deyile, bugn var olan toplumlarn hkmet sistemleri belirli toprak paras zerinde sz sahibidirler. Biimselletirilmi yasal kodlar vardr ve askeri gcn denetlenmesine dayanrlar. Bu nitede, devlet dediimiz bu yaplanmann toplum ve topluluk ayrmndan yola karak nasl olutuunu inceleyeceiz. Bunu yaparken de insanlarn neden ynetime ihtiya duyduklar sorusunun yantn esas alacaz ve devletin kurumlamas ve rgtlenmesinin temel unsurlarna odaklanacaz. Devlet ve hkmet kavramlar kimi zaman birbirlerinin yerine kullanlr. Oysa ikisi arasnda bir ayrm yapmak zorunludur. Devlet, hkmete gre ok daha geni bir kavramdr. Devlet, kamusal alann btn kurumlarn kapsar ve toplumun btn yurtta yelerini de iinde barndrr. Hkmet ise sadece devletin bir parasn oluturur ve bu anlamda hkmet devlet otoritesinin uygulama arac olarak tanmlanabilir. Ek olarak devlet kalc, srekli bir oluumken hkmet geicidir. u an pek ok lkede geerli olan devlet yapsnda yer alan hkmetler iktidara gelip gidebilir, hkmet sistemleri reformlar geirebilir ya da yeniden yaplandrlabilir. Ayn zamanda devlet, personel istihdam ederek, siyaseten yansz ve brokratik anlamda i yapacak biimde bu personelini eitimden geirir. Bylelikle devlet kiisel olmayan bir otorite uygular. Dier taraftan, devlet kamusal karlar ya da varsaylan ortak iyiyi temsil ederken hkmet byk lde kendisini destekleyenler sayesinde belli bir sre iin iktidara gelir ve yrtmeyi temsil eder.

TOPLUM VE TOPLULUK
Toplumlarn snflandrlmas ok eitli biimlerde yaplabilir. Bunlardan en nemlisi yeleri arasndaki ilikinin niteliinden yola klarak yaplan toplum ve topluluk arasndaki snflandrmadr. Tnniesin yapt bu snflandrmaya gre topluluk, bir arada, ok yakn ve youn ilikiler yaayanlardan oluurken toplum ise bilinli ve gnll olarak ye olunan bir oluumdur. Tnnies ilkine rnek olarak aile ve yakn akraba gruplarn, arkada topluluklarn rnek gsterirken ikincisine ekonomik karlarla ilgili rgtllkleri rnek vermektedir (Bottomore, 2000: 102).

Toplum
nsanlk tarihi boyunca insanlarn hem karlkl gereksinimlerini gidermek hem de doa karsnda gl olmak iin bir arada yaadklar grlr. nsanlar srekli bir arada yaamak ve dayanma iinde olmak gereksinimi duymulardr. lk insan gruplarna bakldnda da bu sav kantlayan rnekler mevcuttur. yle ki, bir insann gereksinimlerinin giderilmesi teki insanlarn da almasna ve retmesine baldr. Yaam srdrebilmek iin doann glerine kar bir insann tek bana mcadele edememesi zorunlu olarak insanlarn glerini birletirmi bir arada ve dayanma iinde olmalarn salamtr. Bylelikle insanlar doa karsnda hem maddi ham de manevi gereksinimlerini karlamak iin karlkl dayanma iinde btnlemeye gitmilerdir (li, 2002: 32). Toplum kavram sosyal bilimler alannda en sk kullanlan kavramlardan bir tanesidir. Toplum, insanlar arasndaki etkileimin rgtlenmi dzenidir. Bu anlamda da, toplum soyut ve belirsiz bir btn
3

deildir. Toplum somut bir olgudur nk insan-doa ve insan-insan etkileimi dorultusunda oluan ve btnleen nesnel bir gerekliktir. Toplum, bata kendini korumak ve srdrmek olmak zere birok temel karlarn gerekletirmek iin kimi zaman atsa da genelde ibirlii iinde olan insanlardan oluan, greli bir sreklilii olan, genellikle belli bir corafi yeri ve ortak kltr bulunan karmak ilikiler btndr (Trk Toplumu, talyan toplumu, Afrika toplumlar vb) (Ozankaya, 1976: 11). Toplumu geliigzel ya da geici olarak bir araya toplanm insan kmelerinden farkl bir yap oluturur. Toplum, onu oluturan bireylerden veya gruplardan daha kapsamldr. Bireysel yaamlarn ve yaantlarn tesine uzanr. Toplum, iinde barndrd bireylerle var olmutur. Toplumun biimlenmesi bizlerin doumundan ok nceden var olmu, biz doduktan sonra da devam edecek bir yapy tekil etmektedir. Bir baka deyile bizler gemite var olan toplumun devamlln salamaktayz. Toplumu oluturan normlar, deerler ve inanlar kurulmu ve dzenlenmi yaplar olarak bireylerin yaamlarnn tesinde nesnel gereklik, sosyal olgular olarak var olurlar (Akan, 2003: 83). rnein; binlerce yldan beri Avrupada Avrupa toplumlar var olduu gibi yine uzun yllardan beri Anadoluda bir Trk toplumu vardr. Oysa binlerce yl iinde hem Avrupada hem Anadoluda milyonlarca birey yaam ve lmtr. Toplumbilimciler, toplumun srekliliini, insan meydana getiren hcrelerin durmadan yenilenmesi karsnda, kiinin ayn kii olarak kalmasna benzetmektedirler. rnein bireylerin vcudunu oluturan fiziksel maddeler belli bir sre iinde tmyle deiip yerini baka molekllerden oluan yeni bir fiziksel maddeye brakmasna ramen, kimlikleri ayn kalmaktadr (Ozankaya, 1976: 12). Kimse anatomik (yalanma, byme) olarak deien bu bireylerin farkl bir kii olduunu iddia edemez. Dier bir deyile, iki yzyl nceki Fransz toplumunu ya da Fransz toplumunu oluturan bireylerden hibiri bugn yaamad halde yine bir Fransz toplumu devamlln srdrmektedir ve gemi ve bugnk Fransz toplumu ayn sfatlarla tanmlanmaktadr. Ne var ki, toplumun sreklilii grelidir. ki yzyl nceki Trk toplumuna gre bugnk Trk toplumu ok nemli, temel niteliksel deimelerden gemitir. Ayn bak asyla bugnk Trk toplumu geen yzyllardaki Trk toplumuna zde deildir. Ayrca ayn zaman diliminde de ayn toplumlar farkllklar gsterebilirler. rnein, bireyler olarak yaammz boyunca ayn ismi tarz ancak temel toplumsal, ekonomik biimlenmemiz, maddi koullarmz, dncelerimiz, ilgilerimiz, beenilerimiz ve yeteneklerimiz ayn kalmayp byk lde deiime urarlar (Ozankaya, 1976: 12).

Toplumu oluturan temel unsurlar nelerdir? Toplumun tanm, ibirlii ve atmann toplum yaamnda bir arada var olduunu sylemektedir. Ancak bir toplumda kar ortakl ve ibirlii elerinin greli olduunu; yalnz uyumun, ya da yalnz uyumsuzluun var olduu bir toplum yaamnn dnlemeyeceini belirtmek gerekir.

Serol Teberin Say Yaynlarndan kan kitab nsanlamasn okuyarak insann doadan zgrlemesinin izini srebilirsiniz.

Doann

Ancak yine belirtmek gerekir ki; greli olarak uyumun ar basmad, egemen olmad durumlarda toplum zlm ya da zlyor demektir. Toplumun yeleri olan bireyler, birbirleriyle etkileime girdikleri anda dierlerinin tutumlarn, beklentilerini dikkate almak zorundadr. Her bireyin davran, bir dereceye kadar, dierinin tutumuna ve kendisine kar gsterecei olas tepki beklentilerine gre biimlenir. Bu adan her toplumdaki birey eitli oluumlardaki etkileimleri anlamlandrabilmek iin sosyal yapy dikkate almak zorundadr.

Toplumun zellikleri
Fichtere gre topluma ilikin eler u ekilde snflandrlabilirler: Toplumdaki insanlar demografik bir birim olutururlar ve bunun sonucunda toplum bir nfus olarak grlebilir.
4

Toplum ortak bir corafi meknda varln srdrr. Toplum, aile, din, ekonomi gibi ilevsel olarak farkllam temel gruplardan olumutur. Toplum kltrel adan benzer gruplar bir araya getirir. Toplumda ibirlii yaygndr. Toplumu oluturan insanlar arasnda dzenli karlkl ilikiler vardr (li, 2002: 34).

Toplumun Snflandrlmas
Toplumlar benzer zelliklerine gre birletirilmeye allsa da, belli bak alarna gre de farkllklar tarlar. Bu snflandrmalar farkl zellikler gz nne alnarak farkl biimlerde yaplabilir. Szgelimi ky toplumu, kent toplumu ya da gelimi veya az gelimi toplumlar gibi snflandrmalar yapmak mmkndr. Sosyolojinin babas saylabilecek Emile Durkheim, toplumlar mekanik dayanma zerine kurulmu toplumlar ve organik dayanma zerine kurulmu toplumlar olarak ikiye ayrr. Durkheim, bireyler arasnda iblm ve uzmanlamann yok denecek kadar az olduu toplum biimini mekanik dayanma zerine kurulmu toplumlar olarak adlandrr. Bu toplumlarda bireyler arasnda dayanma daha ok benzerlie dayanr ve bunlar kendi kendine yeterli homojen toplumlardr. Organik dayanma zerine kurulu toplumlar ise daha karmak bir yapya sahiptirler ve bunlar nfusun daha youn olmasyla bireyler arasndaki iblmnn de artm olduu toplumlardr. Bu toplumlarda, kendi kendine yeterlilik kaybolmaya yz tutmutur ve toplumsal dzen ve denetim toplumun bireyler zerindeki basksyla salanmaya balanmtr. Durkheima gre, sanayilemeyle birlikte ilkel iblmnn yerini mesleki uzmanlama, bylelikle de mekanik dayanmann yerini organik dayanma almtr (li, 2002: 35). Ferdinand Tnnies toplumlar cemaat ve cemiyet olmak zere ikiye ayrarak bir snflandrma yapar. Buna gre cemaatler etnik kken, rk, kltr bakmndan farkllamam bireylerden oluurlar. Bireyler arasnda yakn ve scak ilikiler vardr ve cemaatler kk ve homojen toplumlardr. Cemaatlerde homojen bir kltr sz konusudur ve toplumsal ve corafi hareketlilik azdr. Tnniese gre cemaatlerdeki ilikilerin altnda organik bir irade sz konusudur. Cemiyetler ise rk, etnik kken, kltr vb. bakmndan farkllam, bireysel olmayan, ilikilerin mesafeli olduu toplumlardr. Cemiyetlerdeki bir aklc bir deerlendirme ile belli hedeflere ynelmi rasyonel iradeden sz edilebilir. Karl Marx ilkel komnal toplum, kleci toplum, feodal toplum, kapitalist toplum be sosyalist toplum olmak zere toplumlar ekonomik sisteme dayanarak snflandrmtr. Marxa gre toplumlarn tarihi esas olarak snf savann tarihidir. Her toplumsal snf retim aralaryla olan ilikisi temelinde belirlenir ve retim aralarna sahip olanlar burjuvazi snfn olutururken, retim aralarndan yoksun olup emeiyle geinenler ise proletarya snfn olutururlar ve temel eliki bu iki snf arasnda gerekleir. Sanayileme dzeyi toplumlar snflandrmada kullanlan bir baka lttr. Sanayileme dzeylerine gre toplumlar birinci, ikinci ve nc dnya toplumlar olarak snflandrlrlar. Birinci dnya toplumlar onsekizinci yzyldan bu yana sanayilemeleri en ileri dzeye ulam kapitalist toplumlardr. Bu toplumlarda insanlarn ou genellikle kentlerde yaar ve krsal alanda tarm da ok gelimemitir. Snflar aras eitsizlikler greceli olarak daha azdr. kinci dnya toplumlar genel olarak yirminci yzylda ulus-devlet aamasna ulam toplumlardr. Bu toplumlarda genellikle sanayi retimine dayanrlar ancak uzun yllar ekonomi merkezi planlama ile ynetilmitir. zellikle bu tip rnek yaplanmalar Sovyetler Birlii ve Dou Avrupada 1989dan nceki dnemde olumutur. Nfusun kk bir blm tarmda istihdam edilirken byk ounluu kasaba ve kentlerde yaarlar. Toplumsal eitsizlikler birinci dnya toplumlarna gre ok daha fazladr. Kapitalist sisteme geiten sonra bu toplumlarn bir blm birinci dnya toplumlarna yaknlamdr. nc dnya toplumlar ise yirminci Yzyln yarsna kadar smrgeletirilmi olarak varlklarn srdrmlerdir. Bu toplumlarda nfusun ounluu tarmda istihdam edilir. Hindistan, in, Afrika ve Gney Afrika lkeleri bu toplumlara rnek olarak gsterilebilir. Ek olarak yeni ykselen ekonomiler, ya da yeni sanayileen lkeler adyla anlan toplumlar nc dnya lkesiyken hzl kalknan, sanayilemeleri gelimi ancak snf farkllklarnn hlihazrda srd toplumlardr. Hong-Kong, Gney Kore, Tayvan, Brezilya gibi lkeler, bu toplumlara rnek olarak verilebilir.
5

Topluluk
Topluluk, gnlk ihtiyalarnn byk bir blmnn karlanmas konusunda birbirine karlkl olarak baml, genellikle birbirine yakn yerlerde yerleik olan insan gruplar olarak tanmlanabilir (Dnmezer, 1994: 208). Bir baka tanma gre topluluk, ortak bir kimlii paylaan bireylerin birliine verilen addr. Bir topluluk onlar birletiren unsurlarn, onlar blen unsurlardan daha gl ve daha nemli olduu bir gruptur. yeler arasndaki farkllklar asli benzerliklerle kyaslandnda nemsiz ya da talidir. Bunun yan sra tesadf ve belli bir ama iin bir araya gelen gruplar da topluluklar oluturmaktadr. Bu topluluklarn amalar ve tesadflkleri sona erdiinde, bu gruplar topluluk olma zelliklerini kaybederler. Oysa bir toplum iinde etnik, kltrel, dinsel, sosyal ve ekonomik farkllklar oluturan topluluklar varlklarn srdrmeye devam etmektedirler. Bununla beraber, bir trendeki yolcular, bir basketbol ma seyircileri geliigzel bir araya gelmi insan ynlardr. Yolculuun ya da man bitiminde bu ynlar da ortadan kalkarlar (Ozankaya, 1976: 3). Bu ortak kimlik ksmen corafi olarak belirlenir. nk birbirlerine yakn yaayan insanlar birbirlerini tanrlar, ortak deneyimleri vardr, ortak beenileri vardr, ayn dili konuurlar, benzer deerlere ve karlara sahiptirler. Ancak bazen, ortak bir ama ortaya konularak ya da farkl gruplar arasndaki siyasal ittifaklar yoluyla yeni bir topluluk yaratlabilir. rnein, 1991 yl ncesine kadar farkl bir grnm sergilemi olan eski Sovyetler Birlii Cumhuriyetleri ve Yugoslavya snrlar iinde yaayan topluluklardan bugnk mevcut uluslararas sisteminin birer parasn oluturan Rusya Federasyonu, Ukrayna, Trki cumhuriyetleri, Bosna-Hersek, Hrvatistan, Slovenya, Makedonya ve Srbistan-Karada vb. lkeler ortaya kmtr.

Resim 1.1: Anadolu niversitesi mezunlar da bir topluluk olutururlar.

Kkenleri ne olursa olsun topluluklar, fiziksel gvenlik, ekonomik refah, kltrel zenginlik gibi ok eitli ilevleri yerine getirmek zere ortaya karlar. Bu trden hedeflere bireylerin kendi balarna erimeleri mmkn deildir. Kendine yetme asndan her topluluk ayn biimde baarl deildir. Baz topluluklar, daha geni topluluklarn alt birimlerini olutururlar.

YNETM
Her topluluk siyasal bir dzene sahiptir; bir ynetsel organ tarafndan idare edilir ve srekli klnr. Ynetim, en geni topluluk iin kurallar koyan, yasalar yapan ve bunlar uygulayan ve uygulamay denetleyen kiileri ve kurumlar anlatan bir terimdir. Bir ynetim, belli bir toprak paras zerinde ynetme iddiasn baaryla ortaya koyduunda (yani yasa yaptnda ve bunlar uyguladnda), onun egemenlik sahibi olduu sylenir. Ortaada egemenlik, bir monarkn kralln ynetme iktidar anlamna geliyordu. Sonradan terimin kapsamnn lke topraklar zerinde ulusal denetim bir baka deyile ulusal egemenlik anlamna gelecek biimde genilediini gryoruz. Egemenlik kaytsz artsz milletindir ibaresi bunu ok gzel anlatmaktadr. Uluslar, egemenlikleri konusunda kskantrlar ve hkmetler bunu korumak iin aba gsterirler. Bu balamda, uluslarn, topraklarn korumak iin ordular kurmalar, snrlarn ihlallere kar pasaport ve vize yoluyla denetlemeleri, yabanclarn tanmaz mallar edinmesine snr koymalar ve lke parasn yabanc paralar karsnda korumak iin yasa yapmalar gibi benzer eylemleri bu abalara rnek olarak gsterilebilir. Egemen bir devlet otorite sahibidir; bunun anlam, egemen devletin, devletin ynetme hakkna inanan toplum yelerine kararlarna uyma buyruu verebilmesidir. Ayrca egemen bir devlet, ynetme iddias gnll biimde kabul edildii, yani kararlarna rza ile uyulduu lde de meru bir devlettir. Meruluk, yalnzca yasalarda ngrlm bir ynetme hakkn iermez; yani yasallk ve yasaya uygunluk, meruluun tek gstergesi deildir. Ayn zamanda, yurttalarn, ynetimdekilerin ynetebilirliklerine duyduklar inanc ve ynetimi oluturan partinin ya da kiilerin politik inanlarn paylamasa bile, onlarn ynetme hakkn tand ve kararlarna uymaya raz olduu bir durumu anlatan bir terimdir. Vergi vermekten holanmasak bile drste vergimizi dediimizde gsterdiimiz, ynetimin vergi alma hakkna duyduumuz saygdr. Meruluk rzaya dayanr. Rza yoksa ynetimlerin zora bavurduklar da grlr. Bir ynetimin meruluunu snamann en iyi yollarndan birinin sokaktaki asker ve polis saysna bakmak olduu sylenebilir: Bir lkenin sokaklarnda ne kadar ok polis varsa orada ynetimin meruluunun o kadar tartmal olduu dnlr. Bu temel kavramlar tandktan sonra ynetime neden ihtiya vardr sorusunu tartmaya geebiliriz.

Bir Toplumda Ynetime Neden htiya Vardr?

nsanlar niin bir ynetime ihtiya duyarlar? Baka bir deyile, ynetim neden bir ihtiya olarak domutur? Tarih boyunca filozoflar bu sorulara farkl yantlar vermilerdir. Bazlar, siyasetle insan doas arasnda bir iliki kurmutur. atma ve saldrganln, iddet ve iktidar tutkusunun insan doasna ait olduunu, bar iinde yaamak iin gl ynetimlere ihtiya olduunu savunmulardr. Devlet her zaman siyasi analizin merkezinde yer almtr. yle ki siyaset zerine almak devlet zerine almakla e tutulmutur. Devletin merkezi nemini gsteren iki nemli gr vardr. Bu grlerden en nemlisi devlete duyulan ihtiya ve siyasal zorunluluun nemi zerinde durur. Devletin klasik anlamda savunusu toplumsal szleme kuramlar ile yaplr. Toplumsal szleme kuramlar devletsiz bir toplumun nasl olacan doa durumu kavram ile tasvir eder. rnein dnr Thomas Hobbes Leviathan adl eserinde bu dnceyi gelitirmitir. onaltnc ve onyedinci yzyllarda klasik siyasal dnrlerin ou, Hobbes gibi, bir ynetime sahip olma ve ona uyma gereksinimini, orijinal bir doa durumu kavramndan kartarak savunmulardr. Doa durumu ile bireyler arasnda araclk ve hakemlik edecek bir ynetim aygtnn olmad tasarlanr. Hobbes, doa durumunda insanlar arasnda srekli bir sava olduunu dnr. Ona gre, gvenliin salanmas bir ynetimin varlna baldr. Ynetimin salayaca bu gvenli ortamda elde edilecek kazanlarn, bu ynetimin otoritesine uymakla zgrln yitirilmesine deecek kadar byk olmas nedeniyle insanlar ynetime uymaya rza gsterirler. nsan doas ve siyaset arasnda bir ilikinin varln reddetmeyen ama bu doaya olumlu zellikler ykleyen dnrler de vardr. Bu dnrler insan doasnda var olan oydama ve ibirlii potansiyelinden sz ederler. Onlara gre, atma ve saldrganlk sonradan renilmi davranlardr. More, Locke, Rousseau, Tolstoy gibi dnrler, insanlarn bir ynetsel aygt olmadan da uyum ve
7

ibirlii iinde olabilecek sosyal yaratklar olduunu sylerler. Ynetim sorusu devletin ne olduu sorusuyla i ie gemitir. zleyen ksm bu ikinci soruya verilen yantlarn irdelenmesine ayrlmtr.

nsan doas btn insanlarn zsel ve deimeyen bir karaktere sahip olmas anlamnda kullanlr. nsan doas kavram, eitim ve toplumsal deneyim yoluyla sonradan kazanlan birtakm zellikler yerine insan yaamnda doal ve insana ikin olduu varsaylan birtakm zelliklerin altn izer. Ancak insan davranlarnn deimeyen ve doutan gelen zellikler tarafndan deil daha ok toplumsal olarak belirlendiini sylemek insan doas fikrini tamamen terk etmek anlamna gelmez. Aksine insan doasnn dardan gelen etkenlerle biimlendirip deitirilmeye ak olduu anlamna gelir.

DEVLET
Devlet ile ilgili bir baka tartma alan devlet gcnn doas ile ilgilidir. Bu konuda ok eitli grler mevcuttur. Bu konudaki temel durular u ekilde sralanabilir: Liberaller devleti, toplumda atan grup ve bireyler arasnda yansz bir arabulucu, toplumsal dzenin yegne gvencesi, bir tr gerekli bir ktlk olarak nitelerler. Devleti en kapsayc topluluk ve birletirici bir kurum, bir deer ve bir ama olarak gren gr, toplumu devletin bir alt birimi sayar. Aristo (Aristotales)dan balayan ve Hegel ile geliimi tamamlanan bu gr, devleti ulalmas gereken en yce deer olarak tanmlar. ounlukla Marksist dnrlerce dile getirilen ve devleti, bir snfn dier snflar egemenlii altnda bulundurmasn salayan bir bask arac olarak gren gre gre, devlet; snflarn ya da egemen toplumsal gruplarn varlklarnn bir gvencesi saylmaktadr. Muhafazakrlar devleti, toplumu bozulmadan ve rmeden nlemenin bir arac olarak grrler ve daha ok disiplin ve otorite ile ilikilendirirler. Bu bakn bir sonucu olarak da devlete geleneksel baklar daha ok gl bir devlet ynndedir. Sosyal demokratlar ise devleti snfsal eitsizlikleri azaltacak bir ara olarak, ortak iyinin cisimlemesi olarak grrler. Feministler ise devleti erkek egemenliinin bir arac olarak grrler, onlara gre patriarkal devlet kadn kamusal alandan ve siyasetten dlamaya ya da bu alanlarda ikincil klmaya hizmet eden bir aratr. Anaristler ise devlet mlk, imtiyaz ve g sahiplerinin hizmetinde bir aratr. Devlet ile ilgili ileri srlen dier grleri de; toplum dzeninin korunmas ve barn salanmas iin bir ara, topluluklar ve snflar st kapsayc bir kurum, salt bir hukuksal varlk ve bir normlar sistemi olarak gren kamu hukuku eklinde zetleyebiliriz.

Devletin bir kurum olarak tarihsel geliim srecine dair sylenebileceklerin banda insanlk tarihinin devletle yat olmad tespiti gelir. Tarih boyunca insanln devlete sahip olmadan var olduu dnemler olmutur. Ayrca egemenlik, merkezi olma, g kullanma gibi devleti oluturan temel eler de zaman iinde farkl anlamlar edinip deiiklikler gstermilerdir. Bir baka deyile devlet ilk alardan bu yana farkl isimler altnda bir merkezi rgtlenme olarak var olagelmitir (Trkne, 2003: 72).

Ulus-Devletlerin Ortaya k
Ulus- devlet bir siyasi rgtlenme biimi ve ayn zamanda siyasi bir idealdir. ncelikle vatandalk ve milliyeti bir araya getiren zerk bir siyasi rgtlenmedir. Bu anlamda da okuluslu imparatorluk ve kentdevletlerine bir alternatif olarak ortaya kmtr. Ne var ki esas olarak ulus-devlet bir ideal olarak var olur ve dnyann hi bir yerinde ideal haliyle var olmaz. Bir baka deyile, dnyada hi bir ulus- devlet homojen olmayp etnik ya da kltrel adan kark bir biimde var olmutur.
8

Modern devlet kavram yeni bir olgudur ve onaltnc yzylda Bat Avrupada feodalitenin k ve kilisenin siyasi nfuzunun krl ile beraber ortaya kan ve zamanla dnyann her yanna yaylan bir devlet biimini ifade etmektedir. Ulus-devlet, dank ve atan otoriteler arasnda blnm olan insanlar lke ve ulus kavramlar etrafnda toplayan bir oluumdur. 1919 Versailles anlamasna kadar, Avrupada ulus-devletlerin oluturduu dnya modeline uygun bir yaplanma tam olarak tamamlanmam iken, Afrikada ise, 1960lara kadar ulus-devletlerden oluan bir kta grnmnden bahsetmek hemen hemen imknszd. Bugn ise uluslararas sistemin yapsn ve ileyiini daha ok ulus-devletler oluturmaktadr. Max Weber bugnk anlamyla modern devleti u ekilde tanmlamaktadr: Devlet belli bir lkede g kullanma tekelini meru biimde elinde tutan insan topluluudur.

Fransz Devrimi ulus- devletlerin ortaya knda nasl bir etkide bulunmutur? Bu tanm gnmzde ou insann dnyaya bak biimini ortaya koymaktadr. Bu dnya, haritalarda olduu gibi, snrlarla birbirinden ayrlm corafi blgelerden (lkeler ya da uluslardan) olumaktadr. Bu blgelerin her biri bir hkmet tarafndan ynetilmektedir. Bu blgelerde yaayan insanlar dzeni kurmak ve korumakla grevli bu hkmetin otoritesini tanrlar. Buralarda ynetim, merkezi, blgesel ve yerel dzeyde rgtlenmi olabilir. Ynetimin yasama, yrtme ve yarg kollar vardr. Btn bunlar, bir arada ulus ya da toplum adna kararlar alan, kanunu ve dzeni koruyan bir sistemi olutururlar. Ulus-devletler meruluklarnn kaynan, her ulusun kendi kaderini belirleme hakkna sahip olmas ilkesinden alr. Bir ulusun yeleri, kendi geleneklerine ve kltrlerine uygun bir hukuk sistemi erevesinde hareket eden bir ynetimin varlna rza gsterirler. Bu dncenin ak biimde ifade edilii, onsekizinci yzyl sonlarnda Fransz ve Amerikan devrimleri ile mmkn olmutur. Ulusun bir devlet araclyla karar ald ynetim modeli olarak ulus- devlet, ynetimi oluturan farkl kurumlarn anayasal ileyileri sonucunda ortaya kan uygulamalar ulusun karar sayar. Bu anayasal yapnn baz birimlerinin ulusal iradeyi temsil eden bir yap oluturduu dnlr. rnein, Trk anayasal sisteminde TBMM ulusal iradenin temsilcisi saylmaktadr. 1991 ncesi eski Sovyet geleneinde, Sovyetler Birlii Komnist Partisi ulusal iradeyi temsil ediyordu. Liberal gelenekte ise iktidar ile devlet, yani iktidardaki mevcut hkmet ile devlet arasndaki ayrm kesindir ve nemlidir. Ulus-devlet geni apta siyasi ynetimin tek geerli birimi olarak dnlr ve uluslararas siyasette de de temel edir. Ulus devletin asl gc kltrel uyum ve siyasal birlik konusunda bir beklenti ortaya koymasdr. nsanlar ortak bir kltr ve kimlie sahip olduklarnda kendi kendilerini ynetme hakkna sahip olabilir ve bylelikle topluluu oluturanlar vatanda olarak ulus-devlet iinde yer alrlar. Bundan yola karak milliyetiler, bamsz ulus-devletlerden, oluan bir dnyann doal ve kar konulmaz bir gereklik olduuna ve baka hi bir siyasal birimin anlaml bir siyasal topluluk oluturamayacana inanrlar. Bu gr, Avrupa Birlii gibi uluslarst oluumlarn, ulusal hkmetlerin salad meruluk ve popler balla hibir zaman eriemeyeceklerini dnr. Bununla birlikte, ulus-devletin artk geersiz olduunu ve ulus-devlet idealinin gerici bir fikir olduunu ne sren siyasi dnceler de sz konusudur. Buna gre, i basklar ve d tehditler ulus-devletin krizi denilen durumu ortaya karmtr. Uluslararas arenada kuvvetlerin blgesel ve etnik siyasetlerin ykseliiyle ulus- devletler merkezka basklarn etkisine maruz kalmaktadr. Bu da etnik aidiyet ya da dinin merkezi rgtleyici ile olarak baz durumlarda ulusal aidiyetlerin yerini aldn gsterir. Ulus- devletleri tehdit eden d glerin banda ise kreselleme olgusu gelir (kreselleme olgusunu bu nitenin son blmnde ayrca ele alacaz).

Devlet ve Anayasaclk
Modern devletin dayand en nemli felsefi ve fikri temellerden biri egemenlik doktrinidir. Balangta bir monarkn mutlak iradesine dayanan, onun snrlanmam ve kendisinin uymak zorunda olmad yasalarla anlalan egemenlie dayal devlet anlay zaman iinde deiime uramtr. Oysa on yedinci yzylda kral tek egemendi ve bu egemenlik geometrideki noktalar gibi blnmezdi. On sekizinci yzyl ise devleti bir kiiyle zdeletiren anlayn daha ciddi bir biimde sorgulanmasna sahne olmutur ve
9

yerini monarkn yetkilerinin arta baland bir devlet anlayna brakmtr. Devlet, nce monarkn ahsna, daha sonra ise millete ve halka dayal bir anlam kazanan egemenlik kavramna gre farkl meruluk temelleri erevesinde farkl biimler almtr. Amerikan Anayasasnda biz halk diye yazyordu. Ancak ister bir kii adna olsun, isterse millet veya halk adna, devlet gcn kullanan otoritenin snrlandrlmas ciddi bir ihtiya olarak kendisini hissettiriyordu. Anayasaclk hareketi, devleti snrlamaya ve hukukla balamaya ilikin bu ihtiyaca karlk olarak ortaya kmtr. On altnc yzylda devlet iktidarn snrlayan kurallar manzumesi anlamnda kullanlmaya balanan anayasa kavram, on yedinci ve on sekizinci yzyllarda liberal hukuk ve siyaset kuramclar tarafndan gelitirilmitir. Bylelikle uygulamada ngiliz, Fransz ve Amerikan devrimleriyle devlet iktidarnn ynetilenler ve birey zgrlkleri lehine snrlandrlmas abasna ynelik bir ilev grmtr.

Devletin Temel zellikleri

Modern devletin temel zellikleri u ekilde sralanabilir: Egemenlik: Devlet, snrlanmam mutlak bir iktidarn temsilcisi olarak tm dier grup ve topluluklarn en tepesinde yer alr ve btn bu rgtlerin ve topluklarn zerinde bir yaptrm gc vardr. Kamusallk: Kamusal organlar aile gibi zel kurumlarn aksine kolektif olarak karar alr ve uygularlar Meruluk: Devlet dier toplumsal gruplardan farkl olarak meru olarak g kullanma tekeline sahip tek rgttr ve bunu toplumun ortak iyi sini gerekletirmek zere yapar. Toprak ilkesi: Devlet snrlar belli bir toprak paras zerinde faaliyetlerini yrtr. Siyasal iktidar: Devlet saylabilmek iin siyasal iktidara ve onun kurum ve kurulularna gereksinim vardr (ztekin, 2001: 35).

Devlet Biimleri
Yaplar bakmndan devletler arasndaki temel ayrmlar u ekilde snflandrlabilir: Teki ya da niter Yapl Devletler: Bir lkede siyasal iktidar tek elde toplanyorsa ve blnmemise niter devlet sz konusudur. Bu devletlerde diyelim belediyelerin daha etkin almas asndan yerinden ynetim ilkesi benimsense de merkezi ynetim tek elde topland iin yine niter ya da teki devlet yaps geerlidir. Trkiye, Yunanistan, Fransa niter yapl devletlere rneklerdir. Federal Devletler: Federal devletler birden fazla devletin ya da eyaletin birlemesinden meydana gelirler. Bu anlamda da yasama ve yrtme federal ve merkezi dzeylerde ayr ayr yer alr. Bu anlamda da federe devletleri ve merkezi devletleri temsil eden ayr meclisler sz konusudur. (ztekin, 2001: 35- 36). rnein, Amerika Birleik Devletlerinde bu meclislerden birine Temsilciler Meclisi dierine ise Senato ad verilir. Federal yapl devletlere rnek olarak Amerika Birleik Devletleri, Rusya Federasyonu, Federal Almanya gibi devletler gsterilebilir. Bu tr devletlerde merkezi ynetim, genelde lkenin d politikas, i ve d gvenlii ve savunulmas, genel ekonomik politikalar gibi lkenin tmn ilgilendiren ortak konularla urarken eyalet ya da blge ynetimleri kendi blgeleriyle ilgili konularda kararlar alma hakkna sahiptirler. (ztekin, 2001: 36).

Devletin Tannmas
Bir devletin devlet olabilmesi iin gerekli olan corafi alan, siyasi otorite gibi unsurlara sahip olmasnn o devletin devlet saylmas iin yeterli olup olmayaca gnmzde hala tartlmaktadr. Bu konuda ada toplumlardaki baskn gre gre; bir devletin devlet saylabilmesi ve devletleraras yardmlama ve dayanmalardan yararlanabilmesi iin teki devletlerce de devlet olarak tannmas ve uluslararas kurulularda temsil edilmesi, devletleraras toplantlarda, rgtlerde etkili olabilmesi gerekmektedir. Btn bunlarn gereklemedii halde, devletler yalnz ve dier lkelerle ibirlii ve dayanma iinde olmadan varlklarn srdrmek zorunda kalrlar. Devlet olarak tannmann asgari koulu yeni devlet ile devleti tanyan lkeler arasnda siyasi ve hukuksal ilikilerin kurulmasdr. (ztekin, 2001: 42).
10

Bir devletin devlet saylabilmesi ve devletleraras yardmlama ve dayanmalardan yararlanabilmesi iin neden teki devletlerce de devlet olarak tannmas ve uluslararas kurulularda temsil edilmesi, devletleraras toplantlarda, rgtlerde etkili olabilmesi gerekmektedir? Bu nedenle de tanma hukuksal ve siyasal olmak zere iki trldr. Hukuksal tanma, tanyan devletin tannan devleti uluslararas hukuk alannda, uluslararas ilikilerde devlet olarak gzlemesi ve gzetmesidir. Bir baka deyile; yeni devletin devlet olarak tannd ilan edilmeden ve onunla diplomatik ilikiler kurulmadan baz ticari ilikiler iine girebilmesidir. Bugn Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetini birok devlet siyasi ynden tanmad ve onunla diplomatik ilikiler kurmad halde, zellikle baz slam lkeleri, ticari ilikilere girebilmekte, kendi aralarndaki uluslararas rgtlerde bu devlete de yer vermektedirler. Siyasi tanma ise; bir toplumun devlet olduunun teki devlet ya da devletlerce resmen tannd ilan edilerek, diplomatik ilikilerin kurulmasdr. Bir devleti siyasi olarak tanmak iin hukuksal tanmann art olmasna karn, bir topluluk siyasi ilikiler kurmadan da hukuksal ilikiler kurup devlet gibi ilem grebilir (ztekin, 2001: 42).

Devlet ve Toplum
Devlet sorunu zerine yzyllardr sorgulamalar srerken deien, hatta btnyle tersine dnen ey, devlet ve toplum arasndaki ilikinin kendisidir. Yzyllarca siyasal rgtlenme toplumsal yaamla ilgili dnce altrmalarnn deimez nesnesi oldu. nsan toplumsal bir hayvan, bir politikon zoon olarak tanmland. Buradaki politikon toplumsal ve siyasal olan arasnda bir ayrm yapmadan her ikisini birden kapsyordu. Bir baka deyile toplumda zel alan, kamusal alan ayrm sz konusu deildi ve remeden cinsellie, aile meselelerinden yiyeceklerin datlmasna kadar her trl sorun siyasetin konusu saylyordu ve her sorun yurttalarn ortak kararlaryla zme balanyordu. rnein, Aristotales, Politika adl eserinin hemen banda aileyi polisin (kent devletinin) ekirdei, onun mkemmel olmayan bir ilk biimi saymtr. Baka rgtlenme biimlerinin varolduunu btnyle reddetmeyen Aristotales, yine de siyasal toplumu insanln tm adna genel bir iyi gzettii iin dier rgtlenme biimlerine stn saymtr. Siyasal toplum kendi bana mkemmeldir ve bu toplumla dier zel topluluklar arasndaki iliki, btnle paralar arasndaki ilikidir. Polis, aileyi ve btn dier topluluklar kapsar. Devlet ve toplum arasndaki bu btn para ilikisi Hegele kadar btn siyasal dnrlerde ayn kalmtr. Hegel, devleti ulalmas gereken en mkemmel form ve en yce deer sayarak bu gelenein son temsilcisi olmutur. Sanayilemeyle beraber siyasal kurumlarla toplum arasndaki ilikiler tersine dnd. Giderek toplum btn haline gelmeye balad. Buna karlk devlet daralarak toplumun bir blmnn dier blmleri zerinde iktidar uygulamasn salayan bir bask arac olarak anlalmaya balad. O ana kadar insanln aile gibi kk topluluklardan devlete doru gelitii dnlyordu. Sanayileme ile beraber, bir yandan insanlarn bir siyasal gce ve bask aracna pek az ihtiya duyarak bir arada uyum iinde yaamalarn salayan ekonomi yasalarnn kefi, te yandan bilginlerle sanayicilerin balarnda zorlayc bir g olmakszn oluturduklar sanayi rgtlenmesinin geliimi sayesinde tam tersi bir srecin ortaya ktn gryoruz: Bu durum, baskc devletten, zgr topluma doru olan bir geliim srecidir. Bilimsel ve topik sosyalizmde, zgrlkln eitli biimlerinde ve liberalizmin en radikal yorumlarnda ortak olan bu dnceye gre, devlet ya kanlmaz bir biimde yok olacaktr ya da hi deilse iyice klecektir.

Toplumda Ynetenler ve Ynetilenler Arasndaki liki

Devlet sorununa bak asndaki deimelerden biri de ynetenler ve ynetilenler, bir baka deyile egemen ve uyruklar ya da devlet ve yurttalar arasndaki ilikide ortaya kmtr. Uzun yllar boyunca siyasal dnce bu ikilik temelinde iki kart kampa blnmtr. Bu ikilik, sttekilerle alttakiler arasndaki bir ilikiyi varsayar. Siyasal iliki bir tarafn buyruk verme hakkna sahip olduu, dier tarafnsa uyma ykmllnde olduu bir iliki olarak anlaldnda, devlet sorunu, yneten ya da ynetilen asndan farkl biimlerde irdelenecektir.
11

Platonun Devletinden Machiavellinin Hkmdarna uzanan uzun gelenek iinde siyasal dnrler devleti esas olarak ynetenlerin bak asndan grmlerdir. Bu gelenein ana temalar u ekilde sralanabilir: yi ynetim sanat yi bir ynetim iin gerekli erdemler, beceriler eitli ynetim biimleri yi ve kt ynetim ayrm Tiranln eitli grnmleri Yneticilerin haklar, ykmllkleri ve sorumluluklar Devletin ilevleri ve bu ilevleri yerine getirmek iin gerekli gler (yasama, yrtme ve yarg) Ynetsel rgtn eitli kollar Egemenlik, otorite, iktidar gibi kavramlar.

www.turkiye.gov.tr ya da dier adyla e-devlet kaps tm kamu hizmetlerine tek bir noktadan eriim salayan bir internet sitesidir. Bu gelenek iinde, topluma alttakiler asndan bakan bir bak asnn tamamen yok olduu sylenemez. Siyasal topluma, karla, gereksinimler, haklar ve hkmetten salanacak fayda asndan yaklaan perspektif unutulmu deildir. Ancak siyasal sylemde, siyasal ilikinin betimlemelerinde sk sk srsn gden oban, uaklarna buyruk veren efendi, ocuklarna bakan ebeveyn gibi benzetmelerin kullanlyor olmas ynetenlerin egemen bak asn aka gstermektedir. Modern an banda bireyin doal haklarnn kefi tam bir dnm noktas olmutur. Bu haklar, herhangi bir siyasal toplumun ve bu toplumun iktidar yapsnn oluumundan daha nce gelir. Ailenin ve aristokratik toplumun tersine siyasal toplum, karlkl szlemeyle toplum iinde yaamaya ve bir ynetim oluturmaya karar veren bireylerin gnll bir yapnts olarak kabul edilmeye balar. Bu szleme dncesini ilk ileyenlerden birisi olan Johannes Althusius (1603) siyasete yeni bir tanm getirmitir: Siyaset, insanlarn aralarnda toplumsal hayat balatmak, gelitirmek ve korumak amacyla bir araya gelmeleri sanatdr. Balang noktasndaki bu deime baz sonular dourmutur. nem verilen siyasal sorunlar deimitir: Hkmetin yetkileri yerine yurtta zgrl; devlet iktidar yerine bireylerin iyilii, refah ve mutluluu; itaat etme ykmll yerine adil olmayan yasalara (aktif ya da pasif) direnme hakk, siyasal toplumun blnmez btnl yerine muhalif paralardan oluan oulcu siyasal toplum, younlam ve merkezi iktidarn karsnda iktidarn eitli merkezlere dalmas ve blnmesi; ynetimin iyi olup olmadnn yneticilerin sahip olduklar iktidar lsnde deil, bireye tannan haklar lsnde deerlendirilmesi yer almtr. Bu bak asnn temsilcilerinden olan Locke iin sivil ynetimin amac, bireyin devleti nceleyen haklarndan biri olan mlkiyet hakkn korumaktr. Spinoza ve Rousseau, ynetimin zgrl amalamas gerektiini savunurlar. Bu dnceleri gelitiren Fransz ve Amerikan Haklar Bildirgeleri, birey devlet iindir ilkesinin yerine devlet birey iindir ilkesinin gemesine hizmet emilerdir. Bu dnrlerden sonra bu ilke, temel bir anayasal ilke haline gelmitir (elik, 2000: s. 34).

Kreselleme ve Ulus Devlet

Ulus-devletler, ekonomik gvencelerin ve eitliin yan sra yasalarda dayanan bulan zgrlk ve katlm fikirleri gibi baka zelliklerini de gnmzde giderek yitirmeye baladlar. Daha nce grnmeyen birok gelime ile birlikte, zellikle Avrupada, bu kurumlarn iyaps deiime uramaya balad. Kendi yurttalarn sk sk sarmalayan ve bina ettii hukuk ile haklar da sadece onlara tanyan
12

ulus-devlet, bir yandan vaat ettiklerini (zellikle eitlik vaadini) gerekletiremezken dier yandan da iine girdii kresel ilikilerden dolay bu zglemeyi yava yava terk etmek zorunda kald (Uar, 2011: 423). Kreselleme ile birlikte sermayenin, ulusaln snrlarn tanmayan bir biimde srekli genilemesi ya da dnya ekonomisinin btnlemesi olgusu bir baka deiimi daha tetiklemektedir. Son yz yl aan bir sredir, dnyann ulus-devlet merkezli rgtlenmesi sreci giderek deimeye balamtr. Bunun dnda, kapitalizmin arlklarn trplemeye katk yapan ve pek ok lkede ulus- devletin ilevleri arasna giren sosyal devlet anlayn srdrme grevi askya alnmaya balamtr. Bu srecin balamasnda finans sermayesinin giderek arlk kazanmasnn etkisi olmutur. Temel ama, kamusal harcamalarn drlmesi, eitim, salk, bakm vb. hizmetlerin cretsiz olarak salamaktan vazgeilmesi ve bylelikle byk sermayenin hibir direnle karlamadan dnya pazarndaki krn en st dzeyde oklatrlmasdr (Kazgan, 2009: 18). Ulus-devlet ile ilgili yaplan eletirilere gre, ulus devletin anmas iki aamada gereklemitir. lk aamada ulus- devlet ekonomi alanndaki yetkilerini giderek ulus-st kurumlara devretti. Bylelikle Dnya Bankas, IMF, OECD gibi rgtler byk lde ulus- devletin yerini alarak ekonomi alannda baat rol oynamaya baladlar. Ulus-devlet gcnn almasnda ikinci boyut yerel ynetimlerin giderek glendirilmesi, merkezi devletin olanak, yetki ve sorumluluklarnn kendi iindeki alt birimlere devredilmesi sreci oldu. Bir baka deyile yerel ynetimlerin mali, idari ve ekonomik anlamda zerkleerek devlete olan ballklar azald. Sermaye iin dnya pazar kurulurken kresel boyutta yaanan bu yeniden yaplanmada ama, yerel ynetimlerin dorudan kresel pazarla iliki kurmasn salamakt. Bylelikle ulus-devletin ulusal pazar, ulusal sermaye ve emee ilikin ekonomi alanndaki ilevleri, yetkileri ve sorumluluklar bakmndan gc en aza indirilmi bir rgt haline getirilmesi hedeflenmektedir (Kazgan, 2009: 19). Yukardan kreselleme aadan yerel ynetimlerin yetki ve sorumluluklarnn artrlmas sonucu siyasi rgtlenmenin doas ve biimi de farkllam siyasi eylemler ve karar alma sreleri giderek sklaan bir biimde kresel lekte gereklemeye balam ve bir anlamda kresel ynetiimin kurallar, kurumlar ve mekanizmalar oluturulmutur. Dnya Ticaret rgt, Dnya Bankas, IMF gibi uluslararas rgtlerin yan sra, dnyann gl devletleri, okuluslu/ ulus tesi iletmeler, hkmet d rgtler uluslararas alanda kimin, nasl ve ne kadar yneteceine dair tartmann ba aktrleri olarak ortaya kmaktadrlar (Tol Gktrk, 2006: 62).

Kresellemenin yaratt ekonomik ve demokrasi ve yurttalk kavramlarn nasl etkilemitir, tartnz.

toplumsal

sonular

Kazgana gre piyasa ekonomisi ve kr kstasnn bu biimde temel belirleyici olduu bu ortamda asl yaanan sermayenin giderek tekelleerek, kaynak dalmnn piyasann tekellerinin talepleri dorultusunda gerekletirilmesidir (Kazgan, 2009: 22). Yine bu ortamda asl yaanan kapitalizmin finansal krizleri, milyonlarca kiinin isizlie mahkm edilmesi ve zellikle nc dnya lkelerinde uluslararas sermayenin bu kadar belirleyici olduu bir ortamda yaratlabilir kaynaklarn faiz, gelir, rant gibi yollarla srekli da aktarlmasnn yarataca yoksullama ve yoksunlama olacaktr. Btn bu deiikliklere karn ulus-devletlerin halen varlklarn devam ettirdikleri de bir gerektir. Yerel, blgesel, ulusal ve uluslararas ileyiin, rgtlenmenin ve etkinliklerin bir blmnn iradi ya da zorlamalar sonucu uluslararaslamas ekonomik ve ynetsel anlamda bir dnm ifade etmektedir. Ancak bu dnmn mevcut siyasi iktidarlarn onayyla ya da onlarn zorlamas sonucu olan deiiklikler olduu da unutulmamaldr. Bunun en nemli nedeni kresel dzlemde yaanan bu deiikliklerin hayata geirilmesi ve merulatrlmas iin halen ulusal iktidarlara ihtiya duyulmasdr (Tol Gktrk, 2006: 104).

13

zet
Devlet ve hkmet kavramlar kimi zaman birbirlerinin yerine kullanlr. Oysa ikisi arasnda bir ayrm yapmak zorunludur. Devlet hkmete gre ok daha geni bir kavramdr. Devlet, kamusal alann btn kurumlarn kapsar ve toplumun btn yurtta yelerini de iinde barndrr. Hkmet ise sadece devletin bir parasn oluturur ve bu anlamda hkmet devlet otoritesinin uygulama arac olarak tanmlanabilir. Ek olarak devlet kalc, srekli bir oluumken hkmet geicidir. u an pek ok lkede geerli olan devlet yapsnda hkmetler i bana gelip gidebilirler, hkmet sistemleri reformda geirilebilir ya da yeniden yaplandrlabilir. Toplum, insanlar arasndaki etkileimin rgtlenmi dzenidir. Toplum soyut ve belirsiz bir btn deildir. Toplum somut bir olgudur nk insan-doa ve insan-insan etkileimi dorultusunda oluan ve btnleen nesnel bir gerekliktir. Toplumlar benzer zelliklerine gre birletirilmeye allsa da belli bak alarna gre de farkllklar tarlar. Bu snflandrmalar farkl zellikler gz nne alnarak farkl biimlerde yaplabilir. Topluluk, gnlk ihtiyalarnn byk bir blmnn karlanmas konusunda birbirine karlkl olarak baml, genellikle birbirine yakn yerlerde yerleik olan insan gruplar olarak tanmlanabilir Her topluluk siyasal bir dzene sahiptir; bir ynetsel organ tarafndan idare edilir ve srekli klnr. Ynetim, en geni topluluk iin kurallar koyan, yasalar yapan ve bunlar uygulayan ve uygulamay denetleyen kiileri ve kurumlar anlatan bir terimdir. Bir ynetim, belli bir toprak paras zerinde ynetme iddiasn baaryla ortaya koyduunda egemenlik sahibi olduu sylenir. Devlet gcnn doas ile ilgili ok eitli grler mevcuttur. Bu konudaki temel durular u ekilde sralanabilir: Liberaller devleti, toplumda atan grup ve bireyler arasnda yansz bir arabulucu, toplumsal dzenin yegne gvencesi, bir tr gerekli bir ktlk olarak nitelerler. Devleti en kapsayc topluluk ve birletirici bir kurum olarak gren gr, toplumu devletin bir alt birimi sayar. Aristodan balayan ve Hegel ile geliimi tamamlanan bu gr, devleti ulalmas gereken en yce deer olarak tanmlar. ounlukla Marksist dnrlerce dile getirilen ve devletin, bir snfn dier snflar egemenlii altnda bulundurmasn salayan bir bask arac olarak gren gre gre, devlet; snflarn ya da
14

egemen toplumsal gruplarn varlklarnn bir gvencesi saylmaktadr. Devlet, nce monarkn ahsna, daha sonra ise millete ve halka dayal bir anlam kazanan egemenlik kavramna gre farkl meruluk temelleri erevesinde farkl biimler almtr. Bir devletin devlet saylabilmesi ve devletleraras yardmlama ve dayanmalardan yararlanabilmesi iin teki devletlerce de devlet olarak tannmas ve uluslararas kurulularda temsil edilmesi, devletleraras toplantlarda, rgtlerde etkili olabilmesi gerekmektedir. Devlet sorunu zerine yzyllardr sorgulamalar srerken deien, hatta btnyle tersine dnen ey, devlet ve toplum arasndaki ilikinin kendisidir. Yzyllarca siyasal rgtlenme toplumsal yaamla ilgili dnce altrmalarnn deimez nesnesi oldu. Sanayilemeyle beraber siyasal kurumlarla toplum arasndaki ilikiler tersine dnd. Giderek toplum btn haline gelmeye balad. Buna karlk devlet daralarak toplumun bir blmnn dier blmleri zerinde iktidar uygulamasn salayan bir bask arac olarak anlalmaya balad. Siyasal iliki bir tarafn buyruk verme hakkna sahip olduu, dier tarafnsa uyma ykmllnde olduu bir iliki olarak anlaldnda, devlet sorunu, yneten ya da ynetilen asndan farkl biimlerde irdelenecektir. Modern an banda bireyin doal haklarnn kefi tam bir dnm noktas olmutur. Bu haklar, herhangi bir siyasal toplumun ve bu toplumun iktidar yapsnn oluumundan daha nce gelir. Kreselleme ile birlikte sermayenin ulusaln snrlarn tanmayan bir biimde srekli genilemesi ya da dnya ekonomisinin btnlemesi olgusu bir baka deiimi daha ateledi. Son yz yl aan bir sredir dnyann ulus-devlet merkezli rgtlenmesi sreci giderek anmaya balad. Bunun dnda kapitalizmin arlklarn trplemeye katk yapan ve pek ok lkede ulus- devletin ilevleri arasnda giren sosyal devlet anlayn srdrme grevi askya alnd.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi toplumu oluturan temel unsurlardan biri deildir? a. birlii b. Corafi birliktelik c. Kltrel ortaklk d. Sreklilik e. Gelir eitlii 2. Aadakilerden hangisi topluluk kavramnn zelliklerinden biri deildir? a. Bir topluluk onlar birletiren unsurlarn, onlar blen unsurlardan daha gl olduu bir gruptur. b. yeler arasndaki farkllklar asli benzerliklerle kyaslandnda nemsiz ya da talidir. c. Topluluun ortak kimlii ksmen corafi olarak belirlenir. d. Ortak bir ama ortaya konularak ya da farkl gruplar arasndaki siyasal ittifaklar yoluyla yeni bir topluluk yaratmak mmkn deildir. e. Kkenleri ne olursa olsun topluluklar fiziksel gvenlik, ekonomik refah, kltrel zenginlik gibi ok eitli ilevleri yerine getirmek zere ortaya karlar. 3. Bir ynetim, belli bir toprak paras zerinde ynetme iddiasn baaryla ortaya koyduunda aadakilerden hangisinden sz edebilir? a. Egemenlik b. Meruiyet c. ktidar d. Hkmranlk e. Buyurma 4. Egemen bir devletin meru olabilmesi iin aadaki koullardan hangisinin salanm olmas gerekir? a. Ynetme iddias gnll biimde kabul edildii, kararlarna rza ile uyulduu zaman b. Yasalara uygun ynetildii zaman c. Baka lkelerle iyi geindii zaman d. Kendi kendini idare edebildii zaman e. Cumhuriyetle ynetiliyor olmas gerekir.
15

5. Aadaki dnrlerden hangisi insan doasna olumlu zellikler ykleyerek oydama ve ibirlii potansiyelinden sz eden dnrlerden biri deildir? a. Rousseau b. Hobbes c. More d. Tolstoy e. Locke 6. Doa durumunda insanlar arasnda srekli bir sava olduunu ve gvenliin salanmasnn bir ynetimin varlna bal olduunu iddia eden dnr aadakilerden hangisidir? a. Locke b. Hobbes c. Tolstoy d. Marx e. Aristo 7. Bir ulusun yelerinin, kendi geleneklerine ve kltrlerine uygun bir hukuk sistemi erevesinde hareket eden bir ynetimin varlna rza gstermeleri hangi olaylarn sonucunda gereklemitir? a. Amerikan ve Fransz Devrimleri sonrasnda b. Hal seferleri sonrasnda c. stanbulun fethi sonrasnda d. Sanayileme sonrasnda e. Kapitalizmin ortaya k sonrasnda 8. Aadakilerden hangisi zelliklerinden biri deildir? a. Kamusallk b. Corafi alan c. Egemenlik d. Meruluk e. Sivil iktidar devletin temel

9. Temel zellii lkede siyasal iktidarn tek elde toplanm olmas ve blnmemesi olan devlet biimleri aadakilerden hangisidir? a. Birleik yapl devlet b. Federal devlet c. Teki devlet d. Parlamenter devlet e. lkel devlet 10. Baskc devletten zgr topluma doru geliim sreci aadaki olgulardan hangisinin sonucunda belirgin olarak ortaya kmtr? a. Sanayileme b. Rnesans c. Reform d. Fransz htilali e. Hal seferleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Toplum konuyu yeniden gzden geiriniz. balkl

2. d Yantnz yanl ise Topluluk balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise Ynetim balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. a Yantnz yanl ise Devlet balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. b Yantnz yanl ise Ynetim balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz yanl ise Ynetim balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Devlet balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Devlet balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. c Yantnz yanl ise Devlet balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. a Yantnz yanl ise Devlet balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Toplumu somutlatran ve ona toplum olma zelliini vererek, devaml olmasn salayan temel unsurlar, bir toplumun iinde yer alan; ibirlii, sreklilik, corafi ve kltrel birlikteliktir. Toplumlarn bir anlamda yaamlarnn devamll bu temel unsurlara bal olup, bunlardan birinin eksiklii toplumun farkl ekilde deiime uramasna (asimile edilmesine) neden olabilir.

Sra Sizde 2
Fransz htilali ile beraber eitlik- zgrlkkardelik doktrinleri ortaya atlm ve her ulusun kendi kaderini belirleme hakk tannmtr. Bu kavramlarla beraber, ayn zamanda milliyetilik (ulusuluk) kavramnn gelimesine neden olmutur. 1789 Fransz htilali sonras, Avrupada bu akm hzla yaylm hatta dank yaayan milletlerin bir araya gelmesini hzlandrmtr. Milliyetilik etkisi ile kurulan birlikteliklere, bugnn birlikteliklerinin temelini
16

oluturan talyan Birlii (1870) ve Alman Birlii (1871) rnek olarak verilebilir. Bunlarn dnda, milliyetilik akmlarnn yaratt bamszlk duygusu ile Osmanl Devletinden kopan Yunanistan (1821), Romanya, Srbistan, Karada (1878), Bulgaristan (1908) ve Arnavutluk (1912) bamszlklarn ilan etmilerdir.

Yararlanlan Kaynaklar
Bottomore, T. B (2000), Toplumbilim (ev. nsal Oskay), stanbul: Der Yaynlar elik, N. B, Yaynlanmam Siyaset Bilimi Ders Notlar Dnmezer, S. (1994). Toplumbilim, stanbul: Beta Basm Datm. Eroul, C. (2002). Devlet Nedir, Ankara: mge Yaynlar li, G. (2002). Sosyolojiye Giri, Ankara: An Yaynclk Kazgan, G. (2009). Kreselleme ve Ulus Devlet. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar Klal, A. T. (1996), Siyaset Bilimi, Ankara: mge Kitabevi. Mills, C. W, (2000) Toplumbilimsel Dn (ev: nsal Oskay), Der Yaynlar. Ozankaya, . (1976) Toplumbilim, stanbul: Cem Yaynevi. Poggi, G. (2001). Modern Devletin Geliimi, (ev: ule Kut, Binnaz Toprak), stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. ztekin, A. (2001). Siyaset Bilimine Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi Trkne, M. (2003). Siyaset, Ankara: Lotus Yaynlar. Tol Gktrk, E. D. (2008). Dnden Yarna Yurttalk: 21. Yzylda Yurttalk, Ulusal Devlet ve Kreselleme, stanbul: SAV. Uar, M. (2011). Post- Ulusal Yurtta ve Etik. www.etikturkiye.com/etik/siyasetetik/4MetinUC AR.pdf. ndirilme tarihi: 19.03.2011.

Sra Sizde 3
Bir devletin devlet olabilmesi iin gerekli olan corafi alan, siyasi otorite gibi unsurlara sahip olmasnn o devletin devlet saylmas iin yeterli olup olmayaca gnmzde hala tartlmaktadr. Bu konuda ada toplumlardaki baskn gre gre; bir devletin devlet saylabilmesi ve devletleraras yardmlama ve dayanmalardan yararlanabilmesi iin teki devletlerce de devlet olarak tannmas ve uluslararas kurulularda temsil edilmesi, devletleraras toplantlarda, rgtlerde etkili olabilmesi gerekmektedir. Bir devlet bu biimde tannmazsa iine kapank, kendi kendine yetmeye alan, yalnz, ancak kendi kendini tanyan bir devlet olarak kalr, daryla, ekonomik, siyasi ve hukuksal ilikiler kurmakta glk eker.

Sra Sizde 4
Esas olarak yurttalk bir yandan bireyleri yasalar nnde eit klarak onlarn siyasal alanda eitliini ngrrken toplumsal ve ekonomik alanda var olan eitsizlikler konusunda suskun kalr ve bireyi onlarla ba baa brakr. Bir baka deyile kamusal alanda eit ve zgr yurttalarn varl ve devletin egemenliinin ve meruluunun halk/ulus egemenliine dayandrlmas, zel alanda var olan statye, snfa ve kimlie dayal eitsizlikleri gizlemenin bir forml olarak ortaya kmaktadr. Aslnda yurttalk idealinin zledii eitlik hibir zaman gerekleemedi. zellikle de sosyal refah devleti politikalarndan geri adm atlmasyla birlikte bu idealden iyiden iyiye uzaklald. Ulus-devlet projesi ncelikle eitlik ideali olarak baarsz kalmtr. te, ayrcalklarn ortadan kaldrlaca iddiasyla gelitirilen ulusal yurttalk, isteneni verememi hatta yeni ayrcalklar yaratmtr. Sz gelimi etnik, snf, dil, din, kltr, mezhep, cinsiyet, rk vb farkllklarn ulusal dzeyde herhangi bir ayrcala yol amayaca vurgusu pratie ou zaman gememi, ulus-devletlerin hi biri etnik adan tarafsz olmam, egemen grup tm kurumlar kendi egemenliini srdrmenin arac olarak kullanmtr.
17

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Demokrasinin tarihsel geliimini listeleyebilecek Trkiyede demokratik devletin tarihsel olarak oluum srecini aklayabilecek Demokrasinin temel koullarnn neler olduunu aklayabilecek Demokratik ynetimlerde siyasi partiler, bask gruplar ve kamuoyunun nasl ilediini listeleyebilecek Demokratik ynetimlerde seimlerin nasl yapldn aklayabilecek Demokratik ynetimlerde cumhuriyet ve demokrasi ile zgrlk ve eitlik arasndaki farkllklar sralayabilecek Hukuk devletinin temel anlam ve ilkelerini listeleyebilecek Hukukun evrensel ilkelerine saygnn anlamn aklayabilecek Kazanlm hakkn temel unsurlarn listeleyebilecek Hukuk devleti erevesinde su ve cezalara ilikin temel ilkeleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Demokrasi zgrlk Eitlik ounluun Ynetimi Bask Grubu Hukuka ballk Siyasi Parti Hukuk Devleti Yasa Devleti Adalet Yargsal Denetim Evrensel Hukuk

indekiler
Giri Demokrasi tarihi Trkiyede Demokrasinin Geliimi Demokrasinin Temel Koullar Siyasi Partiler, Bask Gruplar ve Kamuoyu Demokrasi ve Cumhuriyet zgrlk ve Eitlik Hukuk Devletinin Anlam Hukuk Devletinin Temel Gerekleri Hukukun Evrensel lkelerine Sayg Kazanlm Haklara Sayg Su ve Cezalara likin lkeler Hak Arama Gvencesi

18

Demokratik Hukuk Devleti

GR
Demokrasi, tanmlamann g olduu kavramlardan bir tanesidir. Kime sorsanz demokrasiden yana ve demokrat olduunu syleyecektir. Demokrasiye kar kanlarn says olduka az olmakla beraber demokrasinin ierii konusunda net bir uzlama olduu sylenemez. Demokrasi kavram olarak Eski Yunana kadar uzanr. Demokrasi halk ynlar, yoksullar anlamna gelen demos ile g, iktidar anlamna gelen kratos szcklerinin birlemesinden meydana gelmitir. Bundan dolay da demokrasi ksaca, halkn ynetimi anlamna gelmektedir. Faaliyetlerini yrrlkte bulunan hukuk kurallaryla snrlayan ve vatandalarna da hukuk gvencesi veren devlet hukuk devletidir. Hukuk devletinden ama toplum kurallarna bir ya da birka kiinin keyfi iradesinin deil yasalarn egemen olmasn salamaktr. Hukuk devleti, hukuku evrensel normlara uygun olan ve bu anlamdaki hukuk erevesinde hareket eden devlet anlamna gelir. Evrensel anlamda hukuk ise uygar ve bar bir toplumsal varoluun temeli olan eitlik, adalet ve insan haklar ve demokrasiye dayanan bir normlar sisteminden oluur. Demokratik hukuk devleti ise kendi izdii snr ile kendini snrlayan ve demokrasinin temel ilkelerine gre ynetilen devlet anlamnda gelmektedir.

DEMOKRAS TARH
Demokrasi szc ilk olarak Eski Yunanda karmza kyor. Demokrasinin ilk rneklerini de Eski Yunan kent devletlerinde grmekteyiz. O dnemde Atinada Atinallar toplumu ilgilendiren btn konularda beraberce toplanp, tartarak kararlar alrlard. Ancak kadnlar, kleler ve yabanclar bu toplantlara katlma ve oy kullanma hakkndan yoksundular. Dolaysyla o dnemde halkn ynetimi dendiinde kadnlar, kleler ve yabanclar dnda yirmi yan doldurmu mlk sahibi vatandalarn bir araya gelerek kendileri hakknda karar almalar yani kendi kendilerini ynetmeleri anlalyordu. Bu anlamda dorudan demokrasinin ilk rneine iki bin yl kadar nce Atinada rastlyoruz. Atina demokrasisinde vatandalar sadece meclis toplantlarna dzenli olarak katlmakla kalmayp ayn zamanda bu toplantlar ynetmek konusunda da srayla grev alyorlard. Dolaysyla da vatandalar aracsz, temsile gerek duymadan kendi sorun ve ihtiyalarn dile getirme hakkna sahip oluyorlard. Zaman iinde hem insan nfusunun artmas hem de savalarla toplumda baz kesimlerin snrsz g elde etmesi sonucu bu tr bir dorudan demokrasi modeli rafa kaldrlmtr. Dnyadaki farkl toplumlar imparatorluklar, krallklar altnda varlklarn srdrmlerdir. Uzun yllar boyunca da imparator ve krallarn snrsz iktidarna kar verilen mcadeleler sonucunda tek kiinin snrsz iktidarna baz snrlamalar getirmiler ve ynetimde temsil kurumlar araclyla da olsa sz sahibi olmay baarmlardr. Bu mcadele dnemi Avrupada bin yl kadar srmtr. 15. yzyln sonlarna doru balayan Rnesans ve Reform hareketleri ile beraber yeni lkeler, ticari yollar kefedilmi bu da ticaret ve sanayinin hareketlenmesine yol aarak kapitalizmin douunu hazrlamtr. Kapitalist ekonomi sistemiyle beraber de yeni bir snf olan burjuvazi, iktidar yava yava daha nceki egemen snf olan aristokrasinin elinden almtr. Burjuvazi, soylularn doutan gelen ve babadan oula geen ayrcalklarn krmak ve kendi geleceini kurmak iin uzunca bir mcadeleye girimiti ve halkn yoksul kesimlerini de bu mcadelede yanna ekmeyi baarmtr.

19

Dorudan demokrasinin rneklerine gnmzde rastlamak mmkn mdr? 1789 yl ayn zamanda Fransz Devrimi ve burjuvazinin, iktidar aristokrasinin elinden almasnn da tarihidir. Burjuvazi snf zaman iinde gelimi ancak bu geliim yeni yeni kurulmaya balayan fabrikalarda iilerin uzun saatler boyunca son derece dk cretlerle almas pahasna gereklemitir. Bu defa da ii snf smrye ve haksz alma ve yaama koullarna kar mcadeleye girimi ve rgtl mcadeleleri sonucu u anda da geerli olan sendika hakk, insanca yaama hakk gibi pek ok demokratik hak ve zgrlkler kazanlmtr. Gnmzde de demokrasi mcadelesi bitmi bir mcadele olmayp kadnlarn, evrecilerin, bar yanllarnn ya da toplumsal olarak ezilen, dlanan kesimlerin temsil edilmek, seslerini duyurmak iin toplumdaki eitsizliklere kar verdikleri mcadelelerle halen srmektedir (ztekin, 2001: 59-60).

Eski Yunan Devletlerinden gnmze demokrasinin ayrntl geliimini anlamak iin Mehmet Ali Aaoullarnn mge Kitabevinden kan Kent Devletinden mparatorlua ve yine ayn yazarn letiim Yaynevinden kan Batda Siyasi Dnceler kitaplarn inceleyebilirsiniz.

TRKYEDE DEMOKRASNN GELM

lkemizde u anda uygulanmakta olan temsili demokratik sisteme bir dizi tarihsel deneyim sonucu ulalmtr. Uzun yllar sren ve padiahn mutlak egemenliine dayanan Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde Batdaki gelimelere kout olarak bir dizi reform gerekletirilmitir. Tanzimat Ferman 1839 ylnda ilan edilmi ve bu ferman ile Mslman ve Mslman olmayan btn halkn can, mal ve namus gvenlii padiah tarafndan bahedilmitir. Devletin keyfi vergi almasna son verilmi ve askerlik hizmeti makul bir sre ile snrlandrlmtr. Bir baka deyile ferman, Avrupa devletlerinin desteini salamak amacyla da olsa temel insan haklarn gvence altna alan bir nitelik tamaktadr. 1856 ylnda ilan edilen Islahat Ferman ile Mslman olmayanlara getirilen dini eitsizlikler kaldrlmtr. Islahat Ferman ile farkl dinlere mensup vatandalar hukuk nnde eit saylmlar ve demokrasiye geiin nemli bir unsuru olan laiklik konusunda byk bir adm atlmtr (Trkne, 2005: 211). Demokrasi konusunda atlan bir dier nemli adm da I. Merutiyetin ilandr. Bir grup medreselinin ayaklanmas sonucu ilk Osmanl Anayasas Kanun-i Esasi 23 Aralk 1876 ylnda ilan edilmitir. Bu anayasann temel zellii padiahlk makamn lkenin en yce ve yetkili kurumu olarak ilan etmesidir. Buna gre padiah kutsaldr ve sorumsuzdur. Taht Osmanl ailesinin en yal yesine aittir. Padiah ayn zamanda halifedir. Bylesine gl bir yrtme karsnda son derece zayf bir parlamento kurulmasna karlk o dnem iin bu, yine de byk bir adm saylabilir (Eroul, 1993: 168). 1908 ylnda Makedonyada patlak veren ve ttihat ve Terakki adndaki gen subaylar nclnde gerekleen mdahalenin ardndan padiah 23 Temmuz 1908de Meclis-i Mebusan toplantya arm ve bylece kinci Merutiyet dnemi balamtr. II. Merutiyetle beraber lkemize parlamenter ynetimin geldii sylenebilir (Eroul, 1993: 173). Cumhuriyetin ilanndan sonraki tek partili dnemin ardndan 1946da CHPden ayrlan bir grubun kurduu Demokrat Partinin seimlere katlmasyla beraber lkemizde ok partili hayata geilmitir.

DEMOKRASNN TEMEL KOULLARI

Demokrasinin sz konusu olabilmesi belli koullara baldr. Bu temel koullardan birinin eksiklii demokrasinin uygulanabilirliini engeller veya gerek anlam ile bir demokrasi varlndan bahsetmemizi imknsz hale getirir. Bu koullar, temel olarak, zgrlk, eitlik, ounluun ynetme hakk eklinde sralanabilir.
20

zgrlk
Demokrasinin en nemli koullarndan birisi zgrlktr. Burada zgrlkten kast herkesin anayasal ve yasal snrlar iinde bakalarnn zgrlklerine zarar vermeksizin istediini yapabilmesidir. Demokrasiler iinde belli bal zgrlkler salkl yaama, eitim, alma, haberleme, hak arama, temiz bir evrede yaamadr. En nemlisi de dndklerini zgrce aklayabilme ve dndkleri dorultusunda rgtlenme zgrldr. zgr dnceye snrlar getiren toplumlarda demokrasiden sz edilemez (ztekin, 2001: 62). Dolaysyla rklk ve temel insan haklarna aykr olmamak kouluyla demokratik rejimler her trl dncenin serbeste savunulabildii rejimlerdir. Herhangi bir dnceyi savunanlara ya da dnceleri dorultusunda rgtlenenlere kstlamalar getirildiinde gerek anlamda demokrasiden sz edilemez.

Eitlik
Eitlik kavramyla ifade edilen mutlak anlamda bir eitlik deildir. Elbette insanlar arasnda d grnmden dnya grne, yeteneklere kadar bir dizi doal farkllklar vardr. Burada sz edilen eitlik devlet-vatanda ilikilerinde hibir ayrm yaplmamas, btn vatandalarn eit olarak hizmetlerden yararlanmas ve yasalar karsnda herkesin eit olmas, kimsenin ayrmcla tabii tutulmamasdr.

ounluun Ynetme Hakk

Demokrasinin bir dier temel koulu ounluun temsilcilerinin toplumu ynetme hakkdr. ounluun ynetimi de zgr, serbest gizli oy ilkesiyle yaplan seimlerle gerekletirilebilir. oulcu, katlmc, demokratik siyasal sistemlerde drst ve kurallarna uygun olarak yaplan seimlerle ancak halkn zgr iradesi ortaya kabilir (ztekin, 2001: 63). Ayrca ounluun ynetimi aznln haklarna saygnn ortadan kalkmas anlamna gelmez. Demokratik bir sistemde aznlklarn kendilerini temsil etmelerine, hak ve karlarn savunmalarna olanak verilir.

Demokratik sistemlerde ounluun ynetimi ve oulculuk arasnda nasl bir farkllk vardr, tartnz.

SYAS PARTLER, BASKI GRUPLARI VE KAMUOYU

Bir toplumda doal olarak, yukarda belirtilen demokrasinin temel koullarn yerine getirme grevini stlenen veya ynetime / siyasi iktidara talip olan siyasi partilerin, kendi kar ve taleplerini geniletmeye veya uygulatmaya alan bask gruplarnn ve sosyo-ekonomik, kltrel, siyasi geliimlerinin yaratt etkileime gre tutum ve davranlarn ayarlayarak, karar ve etki mekanizmas oluturan/oluturulan kamuoyu varlndan bahsedebiliriz. Demokratik bir toplumda, zgrln, eitliin, ounluu ynetme hakknn olmas demek, o toplumda, yasama ve yrtmede yer alacak siyasi partilerin, katlmc demokrasinin gerei olarak sz syleme zgrlne sahip bask gruplarnn ve kamuoyunun olumas ve oluturulmas iin tm imknlarn seferber edilmesi demektir.

Siyasi Partiler
Siyasi parti, siyasal iktidar ele geirmek ya da ortak olmak amacyla rgtlenmi topluluklara verilen isimdir. Siyasi partileri dier topluluklardan ayran en nemli zellii iktidar ele geirmek ya da en azndan iktidara ortak olmak amacdr. Siyasi partiler dnda hibir toplumsal rgt iktidar ele geirmek amacyla kurulmu olamaz. Ayrca siyasi partiler resmi ye tabanna dayanrlar ve hem zel hem de toplumun ve lkenin btnn ilgilendiren konularda politikalara sahiptirler (Trkne, 2005: 254).

21

Resim 1.1: Trkiye Byk Millet Meclisi

Modern siyasi partilerin ilk rneklerini Amerika Birleik Devletleri ile ngilterede grrz. nk oy hakknn kitlelere yaylmas ilk olarak bu lkelerde gereklemitir. Daha nceleri ancak belirli bir servete sahip olanlarn oy kullanabilmelerine dayal anlay ABDde 1827 ylnda, ngilterede ise 1832 ylnda deitirilmi ve oy hakk byk lde geniletilmitir. lk siyasi parti yine ABDde Cumhuriyeti Parti adyla 1795 ylnda kurulmutur. kinci Dnya Savan izleyen dnemde siyasi partiler pek ok lkenin anayasalarnda yer almlar ve siyasal hayatn vazgeilmez unsurlar olmulardr (ztekin, 2001: 74). Trkiyede siyasi partiler ilk olarak 1961 Anayasas ile hukuki bir nitelik kazanmlardr. Bu sayede hem ok partililiin srdrlmesi amacyla siyasi partiler anayasal gvenceye kavuturulmu hem de siyasi partiler demokratik dzenin srdrlmesi adna faaliyetlerini anayasal bir erevede yapma imknna kavumulardr (Tezi, 2003: 318). 12 Eyll askeri ynetiminin Anayasada ve Siyasi Partiler Kanununda getirdii otoriter dzenlemeler 1995 Anayasa deiiklikleri ve 1999 Siyasi Partiler Kanununda yaplan deiikliklerle zgrlk ynde deitirilmitir (Trkne, 2005: 288).

Bask Gruplar
Halkn kendi temsilcilerini seerek parlamentoya gndermesi ada demokrasilerde yeterli deildir. Halkn siyasi iktidar denetleme gcnn artrlmas ve siyasi karar mekanizmasna daha fazla etkide bulunabilmesi iin bask gruplarna ihtiya vardr. Siyasi partileri siyasal iktidar yarnda etkileyen, onlara yardm eden ve onlarla dayanma ve yardmlama iinde olan toplumsal gruplar vardr. Bu gruplarn kurulu amalar siyasi iktidar ele geirmek deil yelerinin karlarn savunmaktr. Esas olarak yelerinin her trl maddi ve manevi karlarn korumak iin oluturulan gruplara kar gruplar ad verilir. Her trl dernek, sendika, meslek kuruluu kar gruplar arasnda saylabilir. Bask gruplar ise yelerinin maddi ve manevi karlar iin siyasi iktidar ya da varolan siyasal sistem zerinde bask yapmaya baladklar andan itibaren bask grubuna dnm olurlar. Her bask grubu kar grubu olduu halde her kar grubu bask grubu olmayabilir. Bask gruplar dorudan parlamento zerinde bask oluturabilecei gibi toplant, gsteri, yry ya da kitle iletiim aralar yoluyla karar organlarn etkileme yoluna da bavurarak demokrasi mcadelesi verebilirler.

22

Kamuoyu
Bugn oulcu demokrasilerin en ok nem verdikleri konulardan biri de kamuoyudur. Kamuoyu kavram toplumun oyu anlamna gelmez. Kamu szc ile anlatlmak istenen belli sorunlar etrafnda ya da karsnda toplanm grup ya da gruplardr. Oy ise bu grup ya da gruplarn belli sorunlar karsndaki tutumlar, davranlar, o konuya ya da olaya baklardr (Burdeau, 1964: 11). Dolaysyla kamuoyu, belirli sorun ya da olaylar karsnda toplumda oluan genel eilimi anlatr. Belirli olay denen konu toplumun genelini ilgilendiriyorsa o zaman kamuoyu btn toplumda oluan genel eilim olacaktr. Burada nemli olan husus ounluun genel eiliminin nasl oluturulduudur. Gl demokrasilerde insanlar belli konularda aznlk olmalarna karn zgrce rgtlenerek belli konulara dikkat ekmeyi baarabilirler. Kamuoyunun oluumunda birinci kaynak aile, ikinci kaynak ise okuldur. nc kaynak ise meslek ve i rgtleridir. Kiilerin gr ve dnceleri nce aileleri tarafndan sonra okul, sonra ise iinde bulunduklar mesleki evre ve sendika, oda gibi meslek rgtleri tarafndan ekillendirilir. Kamuoyu oluturmada drdnc nemli kaynak ise kitle iletiim aralar ad verilen radyo, televizyon ve basn yayn aralardr. Kamuoyunun zgrce oluabilmesi bir lkedeki kitle iletiim aralarnn sansrsz ve zgrce yayn yapabilmeleriyle byk lde ilgilidir. Kitle iletiim aralarnn siyasi iktidarn denetiminde olduu lkelerde zgr ve gerek bir kamuoyundan sz edilemez (ztekin, 2001: 105).

Seimler ve Seim Sistemleri

Demokratik ynetimlerde siyasi iktidar elde etmenin yolu serbest seimlerden gemektedir. Bu nedenle seimlerle demokrasi arasnda dorudan bir iliki olduundan sz edilebilir. Bugn dnyada daha ok temsili demokratik sistemlerin geerli olduunu grmekteyiz. Halk sahip olduu egemenlii setii temsilciler araclyla kullanmaktadr. Kamu yneticisinin otoritesi seimden gelir ve yneticiye toplumu ynetme hakkn veren de seimdir. Demokratik ynetimin kayna ve olmazsa olmaz saylan halkn onay ya da popler deyimiyle halkn iradesi zgr, eit ve serbest seimlerle ortaya kar.

Genel ve Eit Oy
Seimlerin bugnk demokratik ilkelerle yaplmas srecine gei uzun bir tarihi mcadele sonunda gereklemitir. Oy vermede genellik ilkesine ulalmadan nce toplumun ancak snrl bir kesimi oy kullanabiliyordu. Kadnlar, servetleri belli miktarn altnda kalanlar ve vergi mkellefi olmayan kesimler uzun sre oy kullanma hakkndan yoksun brakldlar. Ancak Fransz Devrimiyle balayan uzun mcadeleler sonucunda ayrmsz herkesin oy kullanma hakkna sahip olmas sz konusu olabilmi ve snrl oydan genel oy ilkesine geilmitir. Seimlerde genellik ilkesi semenler arasnda servet, renim, meslek, gelir, stat, din, dil, rk ayrm yaplmakszn belirli ya doldurmu herkesin oy kullanma hakk kazanmasdr. Ekonomik durumu ve toplumsal konumu ne olursa olsun herkesin bir tek oy kullanma ilkesine de eit oy ilkesi ad verilir. Bir baka deyile eitlik ilkesi her semenin her seim dneminde bir tek ve bir kere oy kullanmas anlamna gelir.

Bireysellik lkesi
Seimlerde bireysellik ilkesi seme hakknn kiiye zg olduu ve bu hakkn hibir suretle bakasna devredilemeyecei anlamna gelir. Bir baka deyile her trl seimde her vatanda oyunu ancak kendi adna ve kendisi kullanabilir, kendi adna bir bakas oy kullanamaz.

Gizlilik lkesi
Seimlerde gizlilik ilkesi vatandalarn seme haklarn hibir etki ya da bask altnda kalmakszn yalnzca kendi istekleri dorultusunda oylarn kullanabilmelerini anlatr. Buna gre hi kimsenin vatandan kime oy verdiini bilmemesi temeline dayanr. Semen kapal bir yerde, kendi z iradesine dayanarak d etkilerden ve basklardan uzak bir biimde oyunu kullanmaldr. Btn bu koullarn
23

hazrlanmas da demokrasiye inanan, halkn zgr iradesine saygl olan devletin grevidir (ztekin, 2001: 167). Gizlilik ilkesinin zedelenmesi ile yaplan seimler asla demokratik olmayp, bu tr seimlerle oluan ynetim de aibe altnda kalr ve demokratik saylamaz.

Serbestlik lkesi
Seimlerde serbestlik ilkesi yaplan seimlerin her trl siyasal, ekonomik, toplumsal bask ve korkulardan uzak olarak gereklemesi anlamna gelir. Semen vatandalar hibir bask, korku ya da endieye kaplmakszn tercihleri dorultusunda oy vermelidir ve bunun iin gerekli ortam salanmaldr. Ancak halkn oyunu diledii gibi kullanabilecei koullarda seimler yaplyorsa gerek anlamda bir demokratik ynetimden sz edilebilir.

Ak Saym ve Dkm lkesi

Seimlerde ak saym ve dkm ilkesi, seim srasnda oylarn saym ve dkmne hile kartrlmamas ve bylelikle semenin iradesinin yanltlmasnn nlenmesi anlayna dayanr. Buna gre oylarn saym ve dkm kamuya ak olmaldr. Dier ilkeler gibi bu ilke de lkemizde 1950 seimleriyle beraber kabul edilmitir (Sabuncu, 1994: 51).

DEMOKRAS VE CUMHURYET
Cumhuriyet ve demokrasi kavramlar yan yana kullanlan kavramlar olmakla beraber gerekte farkl anlamlar tarlar. Teknik anlamyla cumhuriyet devletin banda bulunan kiinin halkn btnn temsil etmek zere dorudan ya da dolayl yoldan halk tarafndan seilmi olmas anlamna gelir. Bir baka deyile cumhuriyet daha ok bir ynetim biimi iken, demokrasi kavram ynetimin oluum ve ileyi kurallarn ortaya koyan ierie ilikin bir kavramdr (Sabuncu, 1996: 44). Bir ynetim kendisini cumhuriyet olarak nitelemekle beraber aslnda demokratik bir nitelik tamayabilir. Gnmzde pek ok lke kendisini cumhuriyet olarak nitelemekle beraber demokratik bir ynetime sahip olduklar iddia edilemez. Ayn biimde cumhuriyetle ynetilmedikleri halde demokratik ynetimlere sahip olan lkeler de sz konusudur. Gnmzde ayrca cumhuriyetten ya da demokrasiden yana daha ar basan grler de mevcuttur. Bu ayrm yapanlara gre demokrasi zgrlk bir tutumu temsil ederken cumhuriyetiler zgrlkler konusunda snrlama getirilmezse cumhuriyetin temellerine zarar verilecei grn savunurlar. kisi arasndaki farkllk dayandklar gelenek ile de aklanabilir. Demokrasi gelenei Eski Yunana dayanr ve halkn ynetici g olarak yer ald bir gelenei ifade eder. Cumhuriyeti gr ise Roma mparatorluuna dayanr ve insann doas gerei siyasi bir varlk olduunu ve potansiyellerini gerekletirmek iin insanlarn ortak bir siyasal rgtlenme iinde bir arada yaamas gerektiini, iyi bir insann ayn zamanda iyi bir vatanda olmas gerektiini ve toplumun da iyi vatandalardan kurulu olduunu ileri srer (Trkne, 2005: 154).

Demokratik bir ynetime sahip olmakla beraber cumhuriyet rejimiyle ynetilmeyen lkelere bir rnek verebilir misiniz?

ZGRLK VE ETLK
Aralarndaki yaknla ramen bu iki kavramn ayn zamanda bir gerilim iinde olduklar sylenebilir. Bir tarafta eitliin zgrlkten zarar grd, dier tarafta da eitliin zgrl tehlikeye att dncesi vardr. Eitlii zgrle gre daha fazla nemseyen dnrler geni biimsel zgrln var olmas halinde kabul edilemez boyutlarda bir eitsizliin ortaya kacan ileri srerler (Erdoan, 2001: 212). Bu anlaya gre bireylerin devletin denetimi ya da mdahalesi olmadan zgrce hareket etmeleri byk oranda ekonomik eitsizliklere yol aacaktr. Bireyler baka bireyler pahasna ve onlar smrerek ekonomik olarak gleneceklerdir. zgrlkten yana tutum alan dnrlere gre ise toplumsal eitliin
24

var olduu ve bir ideal olarak izlendii yerde bireysel zgrlk tehlike altna girecektir. Buna gre devlet daha fazla eitlik salamak iin ekonomik ilikilere daha ok mdahale edecek bu da bireysel zgrlklerin tehlike altna girmesi anlamna gelecektir. Esas olarak demokrasi, devlet iktidarnn halkn ellerinde olmasna vurgu yaparken liberal szc bu iktidarn bireysel zgrlklere zarar vermeyecek biimde snrlandrlmasn anlatr. Bu dncelerden yola kan baz siyaset bilimciler de, liberal demokrasiyi iktidarn belirlenmesinde ve kamu politikalarnn oluturulmasnda halkn sz sahibi olduu; ancak bu hakkn bireysel zgrlklerin garanti altna alnd snrlar iinde kullanabildii bir siyasal sistem(Trkne, 2005: 201) olarak tanmlamaktadr. Liberal demokrasinin temel zellikleri nelerdir?

HUKUK DEVLETNN ANLAMI

Esas olarak hukuk devleti ideali, ismi bu biimde konmamakla beraber ilk adan bu yana mevcuttur ve bu ideal devlet iktidarnn snrlandrma ihtiyacnn bir rn olarak ortaya kmtr. lk adan bu yana devlet iktidar, bu iktidar elinde tutan bir krala, bir despota, bir hanedana, bir gller ittifakna kar genellikle Tanr ya da din adna eitli yntemlerle snrlandrlmak istenmitir. Buna karn modern demokratik hukuk devleti idealinin zellii devlet iktidarnn bireyin hak ve zgrlkleri adna ve bunlar lehine snrlandrlmak istenmesidir. Dolaysyla modern demokratik hukuk devleti tasarmnn ana deerleri bireyin zgrl ve insan haklardr (zlem, 2001: 13). Hukuk devleti hukuku olan devlet ya da yasa devleti demek deildir. Sadece yasalara uygun dayanmak, bireylerin doal hukuktan gelen ve varln devlete borlu olmayan haklarn ineyen devleti bir hukuk devleti yapmaya yetmez. Bir devletin hukuk devleti olabilmesi iin esas olarak demokrasi ve insan haklarnn yer ald anlamyla hukuka dayanmas, kendi koyduu yasalara kendisinin de uymas ve devlet gcn kullananlarn eylem ve ilemlerinin denetlenebilir olmas gerekir. Bu da, hukuk devleti ilkesiyle uyumlu bir hukuk baz ilkelerin yerine getirilmesiyle salanabilir. Bu ilkeler u ekilde sralanabilir: Genellik ilkesi: Hukuk devletinden sz edebilmek iin hukuk sisteminin kurallar kiiler iin genel davran standartlar koymaldr. Hukuk kurallar ak ve net olarak bu kurallardan yararlanacak vatandalarn bilgisine sunulmaldr. Yasalar gemie deil ileriye dnk olmaldr. Yasalar eliik olmamaldr ve olanaksz olan bir eyi emretmemelidir. Resmi ilemle yasa arasnda uyum olmaldr (Erdoan, 2001: 97).

HUKUK DEVLETNN TEMEL GEREKLER

Bir devletin hukuk devleti olabilmesi iin belli koullar tamas gerekir. Bunlar; devletin hukuka ballnn yargsal denetimi, temel haklarn gvence altna alnmas ve hukuk nnde eitliktir.

Devletin Hukuka Ballnn Yargsal Denetimi

Bir hukuk devletinde devletin yapm olduu faaliyetlerin hukuk kurallarna uygunluunun yargsal denetimi ilgili devletin anayasasnda belirlendii ekilde yrtlr. Bunlar, yasama, yrtme ve yarg organlarnn hukuka ball ile deerlendirilir.

25

Yasama Organnn Hukuka Ball

Hukuk devletinin en nemli gerei yasama, yrtme ve yarg organlarnn grev alanlarnn aka tanmlanm olmas ve bu grev snrlarna kesinlikle uyulmasdr. Yasa yapma yetkisine sahip olan yasama organnn yasayla bal olmas mmkn olamayaca iin yasama organnn hukuka bal olmas anayasaya bal olmas anlamna gelir. Yasalarn anayasaya uygunluunun bir denetim yolu siyasal denetimdir. Siyasal denetim, yasalarn anayasaya uygun olup olmadklarnn siyasal organlarca denetlenmesi anlamna gelmektedir. Ancak, yasalar yrrle girmeden yaplan byle bir denetimde, hukuki deerlendirmelerden ok siyasal dnceler n plana kmaktadr. Bu yzden bu yntemin anayasann stnln salama bakmndan pek de yeterli olmad grlmtr. Bu nedenle yasalarn Anayasaya uygunluunun en etkili denetim yolu yargsal denetimdir. rnek olarak, Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 11. maddesine gre yasama organ Anayasayla baldr ve yasalar Anayasaya aykr olamaz. Yasama organnn yapt bir yasa Anayasaya aykr ise bu yasa Anayasa Mahkemesi tarafndan iptal edilir. Bylelikle Trkiyede yargsal denetim zel bir mahkeme kurma yoluyla salanm bulunmaktadr (Sabuncu, 1994: 34).

www.tbmm.gov.tr internet adresinde kanun ve kanun hkmnde kararnamelerde yaplan deiiklikleri ve hkmetin ald kararlar incelemeniz mmkn.

Yrtme Organnn Hukuka Ball

Bir devletin hukuk devleti olabilmesi iin yrtme organnn da hukuka bal olmas gerekir. Tarihsel srete zgrlklere ynelik olarak en ciddi tehlikelerin yrtme ve ynetim makamlarndan geldii bilindii iin bu konu ayrca nemlidir. dari ilem ve eylemler hukuki ilikilerimizi, hak ve ykmllklerimizi dorudan doruya etkileyen sonular yaratr. Ayrca idari faaliyet devletin zor kullanma alanndan sonra vatandan en ok kar karya geldii alandr. Yrtmenin vatandalara uygulad baz yaptrmlar ceza yaptrmlarna benzer ve ounlukla vatandan iktisadi zgrlklerini kstlar. Bundan dolay idari faaliyetin bamsz mahkemelerce denetlenmesi kesin bir gereklilik olarak karmza kar. Trkiyedeki hukuk dzeni yrtme organnn Anayasayla bal olduu esasn kabul eder. Anayasamzn 11. maddesine gre Anayasa hkmleri yrtme organn ve idari makamlarn balayan temel hukuk kurallardr. Buna gre yrtme organ Anayasaya aykr idari ilem yapamaz. Yrtme organ ayrca yasalarla da baldr. darenin yasaya ball ilkesi veya yasaya sayg ilkesi, Anayasamzn 8. maddesinde yrtme grevi ve yetkisi yasalara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir denilerek kabul edilmitir. Buna gre yrtme organ sahip olduu yetkileri kullanrken ve stlendii grevleri yerine getirirken yasalara uygun davranmak zorundadr. Yrtme organ hukuka uygun hareket etmezse ilemleri idari yarg organlar tarafndan iptal edilir (Gzler, 2007: 95). Anayasann 125. maddesine gre; idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. Bu durumda bizzat anayasann getirdii istisnalar dnda, idari eylem ve ilemlere kar yarg yolunu kapatan yasalar anayasaya aykr olacaktr. Anayasann bu konuda getirdii istisnalar ise 125. maddenin 2. fkrasnda Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ile Yksek Askeri urann kararlar yarg denetiminin dndadr denilerek belirtilmektedir (www.anayasa.gov.tr).

Yarg Organnn Hukuka Ball, Yarg Bamszl ve Tarafszl

Yarg organ hukuka bal olmayan bir devlette vatandalarn kendilerini gvencede hissetmeleri mmkn deildir. Anayasamzda yarg organlarnn da hukuka bal olmalar gerektii ynnde dzenlemeler yaplmtr. Anayasamzn 11. maddesi Anayasa hkmleri yarg organlarn balayan temel hukuk kurallardr denilmektedir. Ayrca yarg denetiminin gerekten etkin olabilmesi mahkemelerin bamsz ve yarglarn gvenceli olmalarna baldr. Mahkemelerin bamszl hem organik hem de ilevsel anlamda dnlmelidir. Organik bamszlk, mahkemelerin yasama ve yrtmeden bamsz olarak rgtlenmeleri ve zlk ilerini kendilerinin yerine getirmeleridir. levsel bamszlk ise hkimlerin grevlerini yerine getirirken bamsz olmalar yani yasama yrtme ve idareden hatta dier yarg yerlerinden emir ve talimat almakszn sadece hukuka ve kendi vicdani kanaatlerine gre karar verebilmeleri demektir. Yarg
26

gvencesi ise bir tr stat garantisidir. Yarg gvencesi, yarglarn siyasi nedenlerle grevden alnamamalarn, kendi istekleri dnda yasal ya haddinden nce emekli edilememelerini gerektirir.

Yargnn hukuka ballna ilikin olarak 1961 ve 1982 Anayasalar arasnda ne gibi farkllklar vardr? Yargya ait bir baka gereklilik tarafsz olmasdr. Hukukun otoritesi politik olmamasndan gelir. Tarafszlk ise ancak hukukun bamsz ve tarafsz hkimler tarafndan yorumland varsaymna dayanr. Mahkemelerin bamszl ve hkim gvencesi ilk bakta yargya salanan zel ayrcalklar gibi grnmekle beraber, bu dzenlemelerin asl amac kiilere devlet karsnda gvence salamaktr. Hkimlerin ideolojik tarafszl iin de ayn ey sz konusudur. Hkimlerin bamsz ve tarafsz olmadklar yerde dier btn kurumsal dzenlemeler anayasacln gereklerine uygun olsa dahi kiiler gvence altnda saylmazlar (Erdoan, 2001: 105).

Temel Haklarn Gvence Altna Alnmas

On sekizinci yzyldan bu yana ortaya kan anayasaclk hareketlerinin temel amac, devlet yapsn ve bu yapnn alma mekanizmasn belli kurallara balamak olmutur. Devlet iindeki glerin bir elde toplanmasn nlemek, yetki kullananlar karlkl denetleme yollarna bal tutmak, belli grevleri belli dnemlere ve belli yetkilere balamak anayasa metinlerini hazrlarken iktidar snrlamak zere bavurulan arelerdir. Bir baka deyile hukuk devletini gerekletirme abalar anayasaclk hareketinin bir baka yn saylabilir (Soysal,1997: 247). Temel haklarn gvence altna alnmasnn pratik anlam ise insan haklarnn anayasal haklar olarak tannmasdr. Bylelikle devlet bireyler karsnda ikinci konuma itilerek ara haline getirilmektedir. Bu ayn zamanda, devleti ehliletirmenin ve onu kaba bir zorunluluk olmaktan karp ahlakiletirmenin de temelidir (Erdoan, 2001:105).

Hukuk nnde Eitlik

Hukuk devleti yukarda saylan gvenceleri herkese salamas beklenen devlet olduu iin eitlik hukuk devletinin hem bir ilkesi hem de pratik gereidir. Yasa ya da hukuk nnde eitlik kamu otoritelerinin herkese hibir ayrm gzetmeksizin eit davranmas demektir. Bu ilke bir yandan hukuk kurallarnn genel olmasn dier yandan ise ayrmsz herkese eit davranlmasn gerektirir. Yasalarn genel olmas benzer durumlarn ayn zmlere balanmas demektir. 1982 Anayasas 10. maddesinde devlet organlarnn ve idare makamlarnn btn ilemlerinde yasa nnde eitlik ilkesine uygun olarak hareket etmek zorunda olduu kuraln getirmitir (Gzbyk, 2002: 164). Baka bir deyile, yasalar nnde eitlik ilkesi, devlete, bireyler arasnda ayrm yapmama borcunu yklerken, kiilere de eit davranlmasn isteme hakkn verir. Bu ilke bir dzenleme yaparken yasama organnn eitlii gzetme devi olduunu da beyan eder. Aksi halde, yasalar eit uygulansa bile, yasa yaplrken eitlik ilkesi gzetilmemise eitsizlik durumu yine ortaya kacaktr (Sabuncu, 1994: 36).

Yasalarn farkl konumda bulunan kiilere farkllklar lsnde farkl kurallarn uygulanmasn ngrd durumlara rnek verebilir misiniz? Genel eitlik ilkesi de kiiler arasnda hakl neden olmakszn ayrm yaplmamasn gerektirmektedir. Evrensel anlaya gre din, dil, rk, cinsiyet, soy, snf, felsefi ve siyasi inan farkllklar farkl muameleyi hakl klmazlar. Ayrca nsan Haklar Evrensel Bildirgesi ve Avrupa nsan Haklar Szlemesi de bu ilkeye yer vermilerdir. Bu konuda genel bir uzlama olmasna karlk eitlik dna klmasn gerektiren durumlarn neler olduu konusunda bir fikir birlii tam olarak yoktur. Aslnda bu konularda somut koullarn dnda genel- geer bir lt koymak da ok olanakl deildir. Bu konuda genel kar ya da kamu yarar gibi birtakm ltler baz eitsizlikleri hakl gsterebilir. Ne var ki kamu yararnn ounluun, devletin veya Hazinenin yarar anlamna gelmedii de unutulmamaldr (Erdoan, 2001: 106). Ancak btn bunlardan yasalarn farkl konumlarda bulunan kiilere farkllklar lsnde farkl kurallarn uygulanmasn ngremeyecei sonucu da karlamaz.
27

HUKUKUN EVRENSEL LKELERNE SAYGI

Hukuka bal devletin ayrca uymakla ykml olduu hukukun evrensel ilkeleri vardr. Esasnda yukarda gereklilik olarak saydmz ilkeler de hukukun evrensel ilkeleridir. Ancak evrensel ilkeler bunlarla snrl deildir. nk evrensel dzeyde kabul gren hukuk ilkeleri dediimiz zaman belli bir anda varolan belli ilkelerden sz etmeyiz. Hukukun evrensel ilkeleri hukuk anlayndaki gelimeye gre zaman iinde deikenlik gsterirler. Bu dorultuda yerel ve uluslararas yarg organlar da evrensel ilkeler kategorisinin ieriini zaman zaman deitirmektedirler. lkemizde ulusal ve uluslar st yarg itihatlarnda hukukun evrensel ilkelerini anayasa- st deerde saymak ynnde genel bir eilim vardr.

KAZANILMI HAKLARA SAYGI

Hukuk gvenliini salamada nemli bir unsur da hukuki istikrardr. Hukuki istikrar ilk olarak hukuk kurallarnn sk sk ve keyfi olarak deitirilmemesi anlamnda gelir. Bylelikle insanlar var olan hukuki dzenin ayn biimde kalacana gvenerek gelecei ngrebilirler. kinci olarak ise hukuki istikrar kazanlm hak ilkesi ile ilgilidir. Kazanlm hak ile kastedilen yrrlkteki hukuk kurallarna uygun olarak kiiler lehine domu olan hukuki durumlardr. Bunlar her zaman teknik anlamda hak olmak durumunda deillerdir; hukuka gven bakmndan korunmasnda yarar olan karlar biiminde de ortaya kabilirler. Burada belirtilmesi gereken, henz tamamlanmam olan hukuki durumlar genellikle kiiler lehine kazanlm hak yaratmazlar. Dolaysyla kesin bir koruma talep edebilmek iin hakkn gerekten kazanlm olmas gerekmektedir (Erdoan, 2001: 109).

SU VE CEZALARA LKN LKELER

Su ve cezalara ilikin birtakm evrensel kurallarn kabul edilmesi hukuk devleti anlaynn gereidir. 1982 Anayasasnn 38. maddesi bu ilkeleri birer anayasa kural haline getirip anayasal gvenceye almaktadr (Sabuncu, 1994: 38). Buna gre bu ilkeler unlardr: Kimse iledii zaman yrrlkte bulunan yasann su saymad bir fiilden dolay cezalandrlamaz. Kimseye suu iledii zaman yasada o su iin konulmu olan cezadan daha ar bir ceza verilemez. Ceza ve ceza yerine geen gvenlik nlemleri ancak yasayla korunur. Sululuu hkmen sabit oluncaya kadar kimse sulu saylamaz. Hi kimse kendisini ve yasada gsterilen yaknlarn sulayan bir beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gstermeye zorlanamaz. Ceza sorumluluu ahsidir. Genel msadere cezas verilemez. dare, kii zgrlklerinin kstlanmas sonucunu douran bir yaptrm uygulayamaz. Vatanda su nedeniyle yabanc bir lkeye geri verilemez.

HAK ARAMA GVENCES

Ayrca hukuk devletinde hak ve zgrlklerin gerek anlamda gvence altnda olabilmesi iin, kiilerin haklarnn inendiini dndkleri zaman bu ihlalin ortadan kaldrlmas ve gerekiyorsa telafi edilmesini salamak zere bavurabilecekleri hak arama yollarnn da ak olmas gerekir. Kiiler meru yollardan haklarn arama gvencesine sahip olmaldrlar. Meru hak arama yollarndan en nemlileri dava ama, resmi bavuru, sivil haklarn serbeste kullanlmasdr. Sivil haklardan kast ifade zgrl, dernek toplant ve gsteri yryleri gibi haklardr.

28

zet
Demokrasi szc ilk olarak Eski Yunanda karmza kyor. Demokrasinin ilk rneklerini de Eski Yunan kent devletlerinde grmekteyiz. 1789 yl ayn zamanda Fransz Devrimi, burjuvazinin, iktidar aristokrasinin elinden almasnn da tarihidir. Burjuvazi snf zaman iinde gelimi ancak bu geliim yeni yeni kurulmaya balayan fabrikalarda iilerin uzun saatler boyunca son derece dk cretlerle almas pahasna gereklemitir. lkemizde u anda uygulanmakta olan temsili demokratik sisteme bir dizi tarihsel deneyim sonucu ulalmtr. Cumhuriyetin ilanndan sonraki tek partili dnemin ardndan 1946da CHPden ayrlan bir grubun kurduu Demokrat Partinin seimlere katlmasyla beraber lkemizde ok partili hayata geilmitir. Demokrasinin sz konusu olabilmesi iin gerekli koullar zgrlk, eitlik, ounluun ynetme hakk eklinde sralanabilir. Bir toplumda doal olarak, yukarda belirtilen demokrasinin temel koullarn yerine getirme grevini stlenen veya siyasi iktidara talip olan siyasi partilerin varlndan sz edebiliriz. Ayn ekilde kendi kar ve taleplerini geniletmeye veya uygulatmaya alan bask gruplarnn ve sosyoekonomik, kltrel, siyasi geliimlerinin yaratt etkileime gre tutum ve davranlarn ayarlayarak, karar ve etki mekanizmas oluturan/oluturulan kamuoyu varlndan bahsedebiliriz. Demokratik ynetimin kayna ve olmazsa olmaz saylan halkn onay ya da popler deyimiyle halkn iradesi zgr, eit ve serbest seimlerle ortaya kar. Bir ynetim kendisini cumhuriyet olarak nitelemekle beraber aslnda demokratik bir nitelik tamayabilir. Ayn biimde cumhuriyetle ynetilmedikleri halde demokratik ynetimlere sahip olan lkeler de sz konusudur. Dahas, demokrasi, devlet iktidarnn halkn ellerinde olmasna vurgu yaparken liberal szc bu iktidarn bireysel zgrlklere zarar vermeyecek biimde snrlandrlmasn anlatr. Modern demokratik hukuk devleti idealinin zellii devlet iktidarnn bireyin hak ve zgrlkleri adna ve bunlar lehine snrlandrlmak istenmesidir. Dolaysyla modern demokratik hukuk devleti tasarmnn ana deerleri bireyin zgrl ve insan haklardr. Bir devletin hukuk devleti olabilmesi iin esas olarak demokrasi ve insan haklarnn yer ald anlamyla hukuka dayanmas, kendi koyduu yasalara kendisinin de uymas ve devlet gcn
29

kullananlarn eylem ve ilemlerinin denetlenebilir olmas gerekir. Bir devletin hukuk devleti olabilmesi iin belli koullar tamas gerekir. Bunlar; devletin hukuka ballnn yargsal denetimi, temel haklarn gvence altna alnmas ve hukuk nnde eitliktir. Bir hukuk devletinde devletin yapm olduu faaliyetlerin hukuk kurallarna uygunluunun yargsal denetimi ilgili devletin anayasasnda belirlendii ekilde yrtlr. Bunlar, yasama, yrtme ve yarg organlarnn hukuka ball ile deerlendirilir. Devlet iindeki glerin bir elde toplanmasn nlemek, yetki kullananlar karlkl denetleme yollarna bal tutmak, belli grevleri belli dnemlere ve belli yetkilere balamak anayasa metinlerini hazrlarken iktidar snrlamak zere bavurulan arelerdir. Hukuk nnde eitlik kamu otoritelerinin herkese hibir ayrm gzetmeksizin eit davranmas demektir. Bu ilke bir yandan hukuk kurallarnn genel olmasn dier yandan ise ayrmsz herkese eit davranlmasn gerektirir. Hukuka bal devletin ayrca uymakla ykml olduu hukukun evrensel ilkeleri vardr. Evrensel dzeyde kabul gren hukuk ilkeleri dediimiz zaman belli bir anda var olan belli ilkelerden sz etmeyiz. Hukukun evrensel ilkeleri hukuk anlayndaki gelimeye gre zaman iinde deikenlik gsterirler. Hukuk gvenliini salamada nemli bir unsur da hukuki istikrar hukuk kurallarnn sk sk ve keyfi olarak deitirilmemesi anlamnda gelir. Su ve cezalara ilikin birtakm evrensel kurallarn kabul edilmesi hukuk devleti anlaynn gereidir. Ayrca hukuk devletinde hak ve zgrlklerin gerek anlamda gvence altnda olabilmesi iin, kiilerin haklarnn inendiini dndkleri zaman bu ihlalin ortadan kaldrlmas ve gerekiyorsa telafi edilmesini salamak zere bavurabilecekleri hak arama yollarnn da ak olmas gerekir.

Kendimizi Snayalm
1. Demokrasinin rastlarz? ilk rneklerine nerede 6. Hukuk devletinin kart olan devlet tipine ne ad verilir? a. Jandarma devlet b. Zorba devlet c. Polis devleti d. Mutlak devlet e. lkel devlet 7. Aadakilerden hangisi devletin hukuka ballnn yargsal denetimini salamann koullarndan biri deildir? a. Yasama organnn hukuka bal olmas b. Yrtme organnn hukuka bal olmas c. Yarg organnn hukuka bal olmas d. Yargnn bamsz ve tarafsz olmas e. Yasama ve yrtme organlarnn tek elde toplanmas 8. Anayasann 125. maddesine gre; idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. Bu konuya getirilen istisnai durumlardan biri aadakilerden hangisidir? a. Yksek retim Kurulu kararlar b. Yksek Askeri ura kararlar c. Yksek Seim Kurulu kararlar d. Bankaclk ve Devlet Denetleme Kurulu kararlar e. Yksek Mahkeme kararlar 9. Hukuk kurallarnn sk sk ve keyfi olarak deitirilmemesine ne ad verilir? a. Hukuki gvence b. Hukuki istikrar c. Hukuki yasa d. Hukuk ilkesi e. Hukuki temel 10. Aadakilerden hangisi meru hak arama yollarndan biridir? a. Adam kayrma b. Dava ama c. Kiisel cezalandrma d. Rvet verme e. Tehdit etme
30

a. Osmanl mparatorluunda b. Roma mparatorluunda c. Amerika Birleik Devletlerinde d. Gney Fransada e. Eski Yunan Kent Devletlerinde 2. Burjuvazinin iktidar, aristokrasinin elinden almas hangi olayla gereklemitir? a. Roma mparatorluunun yklmas b. stanbulun fethi c. Dou Romann k d. Rus Devrimi e. Fransz Devrimi 3. Osmanl mparatorluunda padiahlk makamn lkenin en yce ve yetkili kurumu olarak ilan eden ilk belge aadakilerden hangisidir? a. Tanzimat Ferman b. Sened-i ttifak c. Kanun-i Esasi d. I. Merutiyet e. II. Merutiyet 4. Siyasi partileri dier topluluklardan ayran en nemli zellik aadakilerden hangisidir? a. Belli sayda yeye dayanmas b. Kitlelere hitap etmesi c. Aydnlar tarafndan ynetilmesi d. Yasalar erevesinde hareket etmesi e. Siyasal iktidar ele geirmek amacyla kurulmas 5. Modern siyasi partilerin ilk rnekleri aadaki lkelerin hangilerinde grlr? a. ABD ve ngiltere b. svire ve Finlandiya c. Rusya ve Bulgaristan d. talya ve Fransa e. Yunanistan ve Belika

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Demokrasi Tarihi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. e Yantnz yanl ise Demokrasi Tarihi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Trkiyede Demokrasinin Geliimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. e Yantnz yanl ise Siyasi Partiler, Bask Gruplar ve Kamuoyu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. a Yantnz yanl ise Siyasi Partiler, Bask Gruplar ve Kamuoyu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. c Yantnz yanl ise Hukuk Devletinin Anlam balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. e Yantnz yanl ise Hukuk Devletinin Gerekleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. b Yantnz yanl ise Hukuk Devletinin Gerekleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. b Yantnz yanl ise Kazanlm Haklara Sayg balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. b Yantnz yanl ise Hak Arama Gvencesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Gnmzde insan nfusunun artmasyla dorudan demokrasiyi Eski Yunanda olduu gibi bir arenada toplanp kararlar almak biiminde uygulamak mmkn deildir. Ancak teknolojinin gelimesiyle beraber tele-demokrasi uygulamalar bir dorudan demokrasi rnei saylabilse de bugn ancak temsili demokratik sistemin, toplumun farkl kesimlerinin temsilini salamas ve katlmc demokrasinin yaygnlamasyla dorudan demokrasi anlayna bir para yaklalabilir.

Sra Sizde 2
oulculuk, modern toplumun oklu karmak yaps iinde oluan farkl kar ve dolaysyla taleplerin kamusal ifadesine, buradan da siyasi karar alma srelerine aktarlmasna imkn veren bir kavramdr. okluk ile oulculuk fark farkllklarn kamusal siyasi ifadesinin mmkn olmas gerektiinin kabulnde kamza kar. Byle konulduunda da, oulculuk, siyasi sistemin kuruluunda ve ileyiinde muhalefetin varl ve nitelii ile yakndan ilgilidir. nk muhalefet, iktidar sahiplerinden farkl bir kamusal ifadelendirme imknnn somutlamas demektir. Farkllk olmadan oulculuk olmayacana gre, muhalefetin varl oulculuun varl iin, oulculuun varl da seimin ve dolaysyla siyasal sistemin demokratiklii, bu da devlet dzeninin meruluu iin zorunlu olmaktadr.

Sra Sizde 3
ngiltere, Hollanda, sve gibi lkelerde meruti monari geerli olmakla beraber bu lkelerin demokratik ynetimlere sahip olduklar sylenebilir.

Sra Sizde 4
Liberal demokrasi demokrasinin temsili ve dolayl bir biimidir. Siyasi eitlik ilkesine uygun olarak yaplan dzenli seimlerle iktidarn belirlendii bir sistemi anlatr. Liberal demokrasi ancak rekabete dayanan seimlerle srdrlr. Liberal demokrasinin bir dier zellii devlet ile sivil toplum arasnda ak bir ayrmn var olmasdr. Bu ayrm ekonomik hayatn piyasa kurallarna gre ilemesi ve devlet dnda zerk olarak alan grup ve kurumlarn meru kabul edilmesi esasna dayanr.
31

Sra Sizde 5
1961 Anayasas yarglardaki sorumluluk duygusunu ve yarg onurunu glendirmek amacyla yarg kurulularn ve yarglar baka anayasalarda ender rastlanacak lde yceltmiti. Yarglara tam bir bamszlk ve geni bir gvence salamak isteyen hkmlerin gerisinde Anayasa yoluyla karakter yaratma abas yatyordu. 1982 Anayasas, yarg bamszl ve yarg gvencesi bakmndan geri gidi gibi gzkecek birtakm kk deiiklikler getirmi olmakla beraber zde bu abadan vazgemi deildir. Yarglarn karakteri 1982 Anayasasnda da hukuk devletinin temel dayana olarak kalmaktadr.

Yararlanlan Kaynaklar
Burdeau, George. (1964). Demokrasi. Ankara. Erdoan, Mustafa. (2001). Anayasal Demokrasi, Ankara: Siyasal Kitabevi. Gzler, Kemal (2007). Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa: Ekin Yaynlar. Gzbyk eref (2002). Anayasa Hukuku, Ankara: Turhan Yaynevi. zlem, Doan (2001). Hukuk Devleti stne, Dou- Bat, Yl: 4, say: 13, Kasm, Aralk. ztekin, Ali (2001). Siyaset Bilimine Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi. Sabuncu, Yavuz. (1994.) Anayasaya Giri, Ankara: maj Yaynclk. Soysal, Mmtaz (1997). 100 Soruda Anayasann Anlam. Ankara: mge Yaynlar. Trkne, Mmtazer. (2005). Siyaset. Ankara: Lotus Yaynlar.

Sra Sizde 6
Bu duruma rnek olarak gelir dzeyleri birbirinden farkl olanlara farkl vergi uygulanmasn ya da farkl sreler alm olanlara farkl sosyal gvenlik haklarnn salanmasn ya da deiik toplum kesimlerine deiik mali mevzuat uygulanmasn verebiliriz. Btn bu durumlarda yaplan farkl dzenlemeler hakl nedenlere dayanmas ve imtiyaz oluturmamas kouluyla eitlik ilkesiyle elimezler.

32

3
Laiklik Reform

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Laiklik kavramnn anlamn ve tarihsel srete Batda din-devlet ilikisinin dnmn aklayabilecek Trkiyede laikliin geliimi ve din eitiminin nasl gerekletiini listeleyebilecek nsan haklar kavramnn anlamn aklayabilecek nsan haklarn tarihsel evrimine gre snflandrabilecek nsan Haklarnn korunmasnn hangi mekanizmalarla gerekletiini listeleyebilecek Kadnlarn nsan haklarnn gnmzde ald biimi aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Kamu zgrlkleri Yurtta haklar Dayanma haklar Anayasa hukuk Seklarizm

nan hrriyeti nsan haklar

indekiler
Giri Tarihsel Srete Batda Din- Devlet likisi Trkiyede Laikliin Tarihsel Geliimi nsan Haklar Kavram nsan Haklarnn Tarihsel Geliimi nsan Haklarnn Korunmas Kadnn nsan Haklar
34

Modern Devlette Laiklik ve nsan Haklar

GR
Din, insanolunun var olduu gnden bu tarafa temel bir toplumsal kurum olarak toplumsal yapnn ve kltrn nemli unsurlarndan biri olmutur. nsanlar kendilerini iine doduklar toplumsal grupta belirli bir dinin deer ve inanlaryla rl olarak bulurlar. Tarihsel srete gc ve etkinlii deimi olsa da, rgtl ya da rgtlenmemi biimleriyle din toplumsal yapy oluturan ekonomi, siyaset, hukuk, ahlak, kltr vb. alanlarla karlkl ve srekli bir iliki iinde bulunmutur (Trkne, 2005: 524). Farkl din ve mezheplerin olduu kadar fakl dnce ve kimliklerin de bir arada bar ve zgrlk bir ortam iinde var olabilmelerinin mekanizmasn kurma abas olarak laiklik kken olarak Yunanca laikos szcnden gelmitir. Eski Yunanllar din adam snfndan olmayan halktan kiilere laikos demekteydi. Laikliin szlk anlam, din adam snfndan olmayan kii, dini olmayan ey, dnce, sistem ve prensiptir (ba, 2005: 335). Laiklik yalnzca dindarlarn deil dinsizlerin de kamu gcnn gvencesi altnda olmasna ynelik bir ilkedir. Laiklik ilkesinin yrrlkte olduu rejimlerde insanlarn dindar ya da dinsiz olmalarnn bir nemi yoktur. nsanlar kendilerini ait hissettii dinsel gruba kar balln zgrlk iinde srdrebilirler. Anayasal bir ilke olarak laiklik pozitif hukukun konusudur. Bu anlamdaki hukuki laiklik, temel insan haklarn basklardan korur, kamu hizmetlerinden yararlanma eitlii salar. Bylelikle kimse dini inancn bakasna dayatamaz ve kimse dinin inanlarndan dolay bask altna alnamaz. Demokrasinin siyasal eitlik ilkesi ancak laik bir hukuki temelde yaama olana bulabilecei iin, bu tr bir laiklik anlay demokrasinin yaamas iinde bir n kouldur (Trkne, 2005: 540). Seklerizm kavram ngilizceden gelmektedir ve dnyevilik ve dnyaya ait olma anlamnda laikliin bir baka tanmn oluturmaktadr. Ancak iki kavram arasndaki u fark nemlidir: Seklerizm din ve devletin ayr ayr zerk ve bamsz kurumlar olmalarn laiklik ise dinin devletin mutlak otoritesi altnda olmasn savunmaktadr. Laiklik, Katolik, Ortodoks ve Fransz kltrnde egemen bir oluumdur. Seklerizm ise Protestan, Anglikan Kilisesi, ngiliz ve Alman kltrnde etkili olmutur. Katolik toplumlarda laiklik dinin siyasal alannn dnda faaliyet gstermesi anlamn tarken, Protestan toplumlarda sadece siyasal alan deil sivil ve kiisel alanlarn da din alannn dna karlmas sz konusudur (ba, 2005: 335). nsan haklarnn gvence altna alnmas ise insanlk tarihinin en nemli ve en byk mcadelelerinden biridir. nsan haklar alannda yllarca alm bir hukuku olan Blent Tanre gre insan haklar, belli bir tarihsel evrede insanlarn sahip olmalar gerekli saylan hak ve zgrlkleri ifade eder (Tanr, 1990: 16). nsan haklar her ne kadar bugn ada dnyada vazgeilmez bir deerler sistemi olarak kabul edilmise de geen yzylda, insanlk pek ok insan haklar ihlalleriyle karlam ve pek ok lkede siyasal iktidarlara ynelik en yaygn ar insan haklarnn gerekletirilmesi talebi olmutur. Gnmzde de ne yazk ki insan haklarnn gerekletirilmesi ile ilgili sorunlar dnya apnda halen ok nemli bir yer igal etmektedir. Bundan dolay da bir devlet dzeninin temel deerlendirmesi insan haklar karsnda taknd tavrla llmektedir. O halde insan haklarnn neden bu kadar nemli olduunu ve ne anlama geldiini hep beraber inceleyelim.
35

nsan haklar kavram btn insanlarn hibir ayrm gzetmeksizin yalnzca insan olularndan dolay, insanlk onurunun gerei olarak sahip olduklar haklarn btnn kapsar ve esas olarak gereklemi bir durumdan ok varlmak istenen bir amac, ideali belirler (Soysal, 1987: 83). Esas olarak insan haklar, szleme ya da hukuktan deil ahlakilik dncesinden kaynaklansa da nitelii itibariyle dier herhangi bir ahlaki haktan da farkllar. nk insan haklar dier btn ahlaki haklardan stndr. Bu stnlk ise insan haklarnn en stn ahlaki deer olan insan deerini korumasndan kaynaklanr (Erdoan, 1997: 14). Sadece belli bir yer ve zamanda yazl belgelerle tannan hak ve zgrlkler deil, insanln ulat btn gelime evrelerinde tm insanlara tannmas gereken hak ve zgrlkler insan haklar kavramnn kapsamndadr. Bu da insan haklarnn evrensellik zelliini iaret eder. Belli bir yere, belli bir zamana ve belli insanlara zg olmayan insan haklar, btn yer ve zamanlar, btn insanlar iindir. Bir hakkn insan hakk olarak tanmlanabilmesi iin z asndan genel ya da evrensel nitelikte olmas gerekir. Ayrca insan haklar insanlarn doutan sahip olduklar ve var oluumuzun ve kiiliimizin ayrlmaz bir paras olan haklardr (Erdoan, 2006: 20). Bir baka deyile bu haklar, domam olanlar da dhil olmak zere btn insanlarndr. Bu nitede ilk olarak ada toplumlarn devlet ynetimlerinde herhangi bir dini referans almadan uygulamalarn ifade eden laiklik kavram ilenecektir. Devamnda ise insan haklar ve st kurum olarak bu haklar vatandalarna eit bir ekilde uygulamaktan sorumlu olan devlet konusu ilenecektir.

TARHSEL SRETE BATIDA DN- DEVLET LKS

Siyasal ve dinsel alanlar arasndaki ayrmlar ve ilikiler tarih boyunca farkl biimler almtr. Bat dnyasnda modern devletin tek bir merkezde toplanmasna kadar geen srete din- devlet ilikisi kilise ile devlet arasnda deiik atmalara sahne olmutur. Siyasal toplumun rgtlenmesinde bat dnce ve uygarlnn rn olarak ortaya kan laiklik ilkesi Avrupa tarihinde kilise ve devlet arasndaki mcadele sonucu ortaya kmtr (Trkne, 2005: 528). Hristiyanlk balangta siyasal iktidarla dorudan ilgili grnmezken zaman iinde kilisenin hiyerarik biimde rgtlenmesiyle beraber kilise kendi devlet ve toplum felsefesini oluturmutur. Hristiyanln dnyevi iktidar karsndaki ilk tavr pasifizm biiminde olmutur. Roma egemenlii altnda geen ilk yzyllar iinde Hristiyanlar siyasi ilerden kendilerini uzak tutmular ve cemaatlerini korumaya almlardr. Hristiyanln ikinci kurucusu saylan Aziz Paulusa gre btn iktidarlar Tanrdan kaynakland iin Hristiyanlar otoriteye boyun emelidirler. Bu grler nda Roma mparatorluunun resmi dinsel inan sistemi haline gelen Hristiyanlk, kilise erevesinde hiyerarik biimde rgtlenmi bir devlet kurumu niteliini kazanmtr. Bat Romann zayflamas ve kyle bat dnyasnda merkezi ve gl bir iktidarn olmaynn yaratt boluk kilisenin siyasal iktidara stn olduu tezleriyle doldurulmutur (Trkne, 2005: 528). Onuncu ve onikinci yzyllar arasnda ki kl kuramna gre kilisenin dnyevi iktidar zerindeki egemenlii kurumsallat. Bu kurama gre kilise hem devlet ilerini idare etme, dzeni, adaleti salama gcn yani maddi klc hem de ruhsal alan ynetme glerini yani ruhani klc elinde bulundurmaktayd, ancak kilise maddi klc kendisinin buyruklarna uygun olarak kullanmak kouluyla, krallarn Tanrnn yeryzndeki temsilcileri olma kouluyla krallara vermiti. On ikinci yzyl, ngilterede din otoriteleri ile laik dnrler arasnda byk atmalara sahne olmutur. (Dinkol, 1992: 14). Onnc yzylda ise bu kurama karlk Aquinumlu Thomas, insan yaps yasann yrrlkte olduu devlet ile Tanrsal yasaya gre ileyen kilisenin ayr alanlarda egemen olmalar dncesini savundu. Ortaan sonlarnda siyasal iktidarn laikleme sreci hzland. Hem imparatorlar, hem de ulusal krallar iktidarlarn papazlardan bamsz klmak amacyla Roma Kilisesine kar zorlu bir mcadeleye giritiler. Bu dnemde Dante, Padoval Marsilius, Ockhaml William gibi dnrler imparatorun gcnn kiliseye dayandrlamayacan ve kilisenin bamsz olduunu ileri srmlerdir (Dinkol, 1992: 15).
36

Resim 3.1: Hindistanda bir Hindu tapna

Reform hareketi her ne kadar Lutherci kiliselerin katln gevetemediyse de laikleme srecine deiik biimlerde katkda bulunmutur. Bu katklardan en nemlileri Katolikliin tek inan dizgesi olmaktan karlmas, dinsel konularda deiik inan sistemlerine olanak tannmas ve ncilin herkese anlalmasn salayacak olan konuma diline evrilmesidir (Ozankaya, 2000: 79).

16. yzyldan itibaren Avrupann neredeyse btn batsndan dousuna yaygnlaan Reform hareketinin sonular neler olmutur? Bylelikle laik modern devletin Avrupada onaltnc ve onyedinci yzyllarda olumaya balad ileri srlebilir. O dnemde modern devlet kuramnn ihtiyac olan temel eyi yani egemenlik kavramn ortaya karan Jean Bodin olmutur. Bodin, krallarn kutsal haklar kuramn reddederek mutlak monariyi hukuksal temeller zerine oturtmu ve ona laik bir anlam kazandrmtr. Buna gre egemenlik kuram, feodal siyasi yapy dlamaya ek olarak papalk ile imparatorluun Fransa zerinde hibir hak iddiasnda bulunamayacaklarn gsterir. Egemenlik kuramn daha da gelitiren Hobbesa gre ruhani ve dnyevi otorite ayrm yaplamaz. Devlet ynetiminde dinsel kurallara bavurulmas sava durumuna dlmesine yol aacak ve devletin sonunu getirecektir. Hobbes kilisenin devlet egemenlii altna alnarak denetim altnda tutulacan dnr (Trkne, 2005: 530).

Din ve laikliin gnmzde ald biimi incelemek iin Oya Pakerin Vadi yaynlarndan kan Gnlk Dncede Modernlik Din ve Laiklik kitabn okuyabilirsiniz.

37

Rnesans hareketiyle beraber dinsel dncenin sanat, bilim, dnce, siyaset felsefesi zerindeki egemenlii sona ermitir. Devlet ve toplumun ynetilmesi artk pozitif bilimlerle halledilebilecek bir uzmanlk ii haline dnt. Descartes, Voltaire gibi dnrler akla dayal fikirler ne srerken toplumu ynetecek yasalarn da akl ve deneyime dayanmas ilkesinin yolunu amlardr (Ozankaya, 2000: 80). Toplum szlemesi kuramlarnn gelimesi ve doal hukukun dinden ayrmasyla birlikte Tanrnn yerine bireylerin ya da ynetilenlerin egemen olduu bir toplumsal kuram anlay belirmeye balamtr. Sonu olarak, Batda laiklik anlaynn gelimesinin ruhani iktidara sahip kilise ile dnyevi iktidarlar arasndaki mcadelenin bir sonucu olduu sylenebilir.

TRKYEDE LAKLN TARHSEL GELM

Batdan gelen ve laiklik konusunda birtakm dzenlemeleri ieren dnce akmlar Tanzimat dneminde gelimeye balamtr. Bu dnemde batllama konusunda nasl bir yol izlenmesi gerektii zerine tartan aydnlar olmakla beraber laikliin slamn toplumsal ve siyasal dzenini tehdit ettiini iddia eden dini evrelerin etkisiyle ok da etkili olamamlardr. Tanzimat dneminde, laiklik alannda kaydedilen en nemli gelimelerden biri eriye mahkemelerini yetkisinin snrlandrlarak Nizamiye mahkemelerinin kurulmu olmasdr. Dolaysyla Tanzimat dneminde laiklik konusunda birtakm atlmlar yaplmsa da Osmanl Devletinin kuruluundan bu yana uygulanan slami ilkelerden bsbtn vazgeilmemitir (Dinkol, 1992: 29- 30). zellikle 1876 ylnda ilan edilen Merutiyetle beraber ilkel biimde de olsa laik bir dzene geilmitir. lk kez bu dnemle beraber halkn kendi yasalarn setii temsilcilerle yapmas anlay sz konusu olmutur (Hafzoullar, 1999: 64). Cumhuriyetin ilk yllarnda Kemalist hareket modernlemeci bir tutumla Tanzimattan beri devam eden ve ttihat ve Terakki Partisi dneminde de duraksamayan batllama abalarna hz vermitir (ba, 2005: 336). Cumhuriyet dnemi zellikle tek partili dnem sonras en ok tartlan sorun alanlarndan birisi din- siyaset ilikisi ve bu balamda laiklik konusu olmutur. Farkl kesimler, eitli kii ve gruplar bu kavramlardan farkl eyler anlamakta, laiklii farkl tanmlamaktadr. Modernleme de diyebileceimiz toplum projesi aklc ve btncl bir bu proje olarak devletin kltr, sanat, dil ve din gibi alanlarda bir dizi dnm ve deiimin ncln yapmas esasna dayanr. Kkenlerini Osmanlnn son dnemlerinden alan seklerleme sreci lkemizde de Fransada olduu gibi devrimci ve kkten yollardan ivme kazanmtr. Bu yzden bu dnemi bir tr laik toplumsallama srecinin ifadesi olarak laisizm olarak adlandrmak gerekecektir (Trkne, 2005: 554).

Laikliin Trkiyede farkl biimlerde tanmlanmasnn siyasal sonular nelerdir? Bu kavramla anlatlmak istenen dinin bireylerin zel alannda bir zgrlk konusu olmasna karlk zel alann dnda resmi ve hiyerarik bir rgtlenmeye konu olacak biimde denetim altnda olmasdr. Bir baka deyile zel alan dnda bireyler dinlerini ancak devletin tanmlad biimde renebilirler. Bu dnemdeki bu laiklik tanm, devlet eliyle batllamann gerekletirilmesi ve bunun iin de btncl bir kltr devrimini gerekletirmeye ynelen Cumhuriyetin, dini oluumlar bu hedefinin nnde engel olarak grmesi ve laiklik politikalarn irticay nlemek, gericilii nlemek iin zorunlu uygulamalar olarak dnmesinden kaynaklanmtr (Trkne, 2005: 554).

Cumhuriyet Dneminde Yaplan Deiiklikler

1924 Anayasasnn Trkiye devletinin dini slamdr ibaresi ve onunla ilikili baz maddelerinin karlmas 1928 ylnda gereklemi ve laiklik bir ilke olarak anayasalarmza 1924 Anayasasnda 1937 ylnda yaplan deiiklikle girmitir. Laikliin hukuksal adan kurumsallatrlmas iin atlan admlar arasnda, en nemlileri olarak, hilafetin kaldrlmas ve eitimin birletirilmesi ile ilgili kanunlar (1924), tekke ve zaviyelerin kapatlmas (1925), Medeni Kanununun Kabul (1926) saylabilir.
38

Bir baka deiiklik, 1924de eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlarak din ile ilgili ilerin ve hizmetlerin grlmesinin Babakanla bal Diyanet leri Bakanlna verilmesidir. Bylelikle dinin zerk bir biimde rgtlenmesinden ok devlet yaps iinde yer alan Diyanet leri Bakanl Kurumu ile din hizmetlerinin devlet tarafndan karlanmasna allmtr. 1982 Anayasasnn 136. maddesine gre Genel idare iinde yer alan Diyanet leri Bakanl, laiklik ilkesi dorultusunda, btn siyasi gr ve dnlerin dnda kalarak ve millete dayanma ve btnlemeyi ama edinerek grevlerini yerine getirir (Sabuncu, 1994: 59- 62).

Din ve nan zgrl Konusundaki Dzenlemeler

nsanlarn Tanr ve dinler konusundaki dnceleri, inan ve davranlar din ve inan zgrl bal altnda hukukun korumas altna girer. nan ve din zgrlkleri sadece inananlarn ve dindarlarn deil, tanrsal veya dinsel bir inan beslemeyenlerin de zgrl demektir. Dini inanlara sahip biri inancndan dolay sulanamayaca gibi ayn ekilde inanmayan kii de bundan dolay sulanamaz ve knanamaz. Bunun gibi kiiler dinsel inanlarnn gerei olan ibadetleri yerine getirmekten dolay zgr olduklar gibi, ibadete ve ayine zorlanmama hak ve zgrlne de sahiptirler. Tanr ve dinler konusundaki tercihleri, kiinin kendi i dnyasnn en dokunulmaz alan olmak durumundadr. nsan haklar ve zgrlkleri ana gelene kadar bu konuda epeyce basklarla karlalmtr. Hatta bugn bile baz lkelerde ve dnemlerde bu alanda basklarla karlalabilmektedir (Tanr: 2000: 98-99). Laikliin yneldii temel ama olan dini inan zgrl ve bu inancn gerektirdii ibadeti uygulayabilme hakk konusunda da anayasalarmzda eitli dzenlemeler yaplmtr. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna paralel olarak din ve vicdan hrriyeti bal altnda bu konuyu dzenlemitir: Herkes, vicdan, dini inan ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz; dini inan ve kanaatlerinden dolay knanamaz ve sulanamaz. (m. 24). badet zgrl ise evrensel bir ilke olan temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmamas (m. 14) koulu ayrca belirterek tannmtr. Bu dzenlemelerle birlikte 24. maddenin son fkras, din zgrlkleriyle ilgili kstlayc bir hkm ya da laiklii gvence altna alan ve yalnzca istismar ve ktye kullanmay yasaklayan bir hkm olduu zerinde ciddi tartmalar yaanm olan bir hkm de iermektedir: Kimse devletin sosyal, ekonomik, siyasi veya hukuki temel dzenini ksmen de olsa, din kurallarna dayandrma veya siyasi veya kiisel kar yahut nfuz salama amacyla her ne surette olursa olsun, dini veya din duygularn yahut dince kutsal saylan eyleri istismar edemez ve ktye kullanamaz. (m. 24). Hangi davranlarn istismar etme ya da ktye kullanma anlamna gelecei ise yasalar ve yarg kararlar araclyla saptanacaktr (Tanr, 2000: 100- 101). Laikliin bir dier ynn oluturan dini inan zgrl 1982 Anayasas 10.maddesinde kanun nnde eitlik bal altnda dzenlenmitir: Herkes, dil, din, rk, renk, cinsiyet, siyasi dnce, felsefi inan, mezhep vb. sebeplerle ayrm gzetmeksizin kanun nnde eittir. Devlet organlar ve idare makamlar btn ilemlerinde kanun nnde eitlik ilkesine uygun hareket etmek zorundadr.

nklp Kanunlarnn Korunmas

Laiklikle ilgili Anayasann 174. maddesi nklp Kanunlarnn Korunmas baln tar ve tarihleri ve yasalaryla sayd sekiz yasay lkenin dier yasalarndan farkl bir konuma oturtur (Trkne, 2005: 552). Bu maddeye gre Anayasann hibir hkm, Trk toplumunu ada uygarlk seviyesinin stne karma ve Trkiye Cumhuriyetinin laiklik niteliini koruma amacn gden, aada gsterilen inklp kanunlarnn, Anayasann halkoyu ile kabul edildii tarihte yrrlkte bulunan hkmlerinin, Anayasaya aykr olduu eklinde anlalamaz ve yorumlanamaz (Soysal, 1969: 232). Maddede saylan yasalar u ekildedir: Tevhidi Tedrisat kanunu apka ktisas Hakknda Kanun Tekke ve Zaviyelerle Trbelerin Seddi ne ve Trbedarlklar ile Birtakm Unvanlarn Men ve lgasna Dair Kanun
39

Trk Kanunu Medeniyesiyle Kabul Edilen, Evlenme Akdinin Evlendirme Memuru nnde Yaplacana Dair Medeni Nikh Esasi ile ayn kanunun 110. maddesi hkm. Beynelmilel Erknn Kabul Hakknda Kanun Trk Harflerinin Kabul ve Tatbiki Hakknda Kanun Efendi, Bey, Paa gibi Lakap ve Unvanlarn Kaldrldna Dair Kanun Baz Kisvelerin Giyilemeyeceine Dair Kanun (T.C. 1982 Anayasas, md.174).

Mmtaz Soysal bu yasay u ekilde yorumlamaktadr: Aslnda bu ifadelerle sylenmek istenen udur: Sz konusu yasalarda zellikle klasik zgrlkler bakmndan, Anayasaya aykr grlebilecek ynler olabilir; ama bu hkmlerin hepsi Trkiye Cumhuriyetinin laik niteliini koruma amacn gtmektedir. Onun iin bunlar u ya da bu yoldan Anayasaya aykr bulmak doru olmaz (Soysal, 1969, s.233).

Trkiyede Devlet ve Din Eitimi

lkemizde din eitim ve retimi deiik yollarla yerine getirilmektedir. Bunlardan balcalar; Diyanet leri Bakanlnn faaliyetleri, Milli Eitim Bakanl denetimindeki Kuran kurslar, TRT yaynlar, mam Hatip Liseleri ve zorunlu din dersleri olarak saylabilir.

lkemizde son dnemde laiklik alannda deiikliklerini www.anayasa.gov.tr adresinden inceleyebilirsiniz.

yaplan

anayasa

Zorunlu din dersleri konusu tarihsel geliimi iinde deerlendirildiinde 1948-49 retim ylnda ilkokullarn 4 ve 5. snflarna din dersleri yeniden konulduu grlr. rencilerin, velilerinin talepleriyle katlabilecekleri bu dersler ilk bata snf retmenleri tarafndan veriliyor ve rencinin snf gemesinde etkisi bulunmuyordu. Ancak daha sonralar fiili olarak derse katlma deil katlmama velinin talebine baland ve bylelikle bu dersler fiilen zorunlu hale getirilmi oldu (Tanr, 2000: 102).

lkemizde bugn din eitim ve retimi hangi yollarla yerine getirilmektedir, bu konudaki son gelimeler nelerdir? Tartnz. 1982 Anayasasnda din eitimini dzenleyen 24. maddesinin drdnc fkrasna gre; din ve ahlak eitim ve retimi devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr. Din kltr ahlak retimi ilk ve orta retim kurumlarnda okutulan zorunlu dersler arasnda yer alr. Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak, kiilerin kendi isteine, kklerin de kanuni temsilcilerinin talebine baldr. Ancak Tanre gre uygulamada bu dersler genel olarak bir din ve mezhebin alanmas dorultusunda ilenmitir(Tanr, 2000: 102). Dier taraftan, ortaya konan temel gre gre de, Trkiye Cumhuriyeti uyruklu Hristiyan ve Musevi ocuklara slam dinine ilikin pratik bilgiler verilemeyecei ve rencilerin bunlardan sorumlu tutulamayacaklar vurgulanmaktadr.

NSAN HAKLARI KAVRAMI

nsan haklar kendisine yakn anlamlarda baz kavramlarla beraber anlan bir alandr. Bu kavramlar arasnda temel haklar ve zgrlkler, kamu zgrlkleri, kii haklar ve zgrlkleri ve yurtta haklar yer almaktadr (zdek, 1993: 9). nsan haklar yerine de kullanlan temel hak ve zgrlkler deyimi insan haklar kavramnn ieriini tam olarak yanstamaz. nk bu haklar bugn genellikle, yalnzca anayasalarda dzenlenmi olan hak ve zgrlkleri anlatrlar. Ayrca anayasa koyucunun, anayasa dnda brakt haklar kapsamazlar ve
40

temel hak, temel olmayan hak ayrmnn bir sonucu olarak temel kabul edilmeyen haklar iermeme tehlikesini de tarlar. Bu nedenle temel hak ve zgrlkler, insan haklar kavramna oranla daha dar bir kavramdr. nsan haklar anlamnda kullanlan bir baka kavram kamu zgrlkleridir. zgrlk, devletle ilgili bir balamda belirdiinde, zgrlkler szcnn bana kamu teriminin eklenmesi ile kamu zgrlkleri kavram yaratlmtr. Bu kavram kamu otoritelerince tannan ve hukuk eliyle dzenlenen zgrlkleri ierir. nsan haklarnn devlet tarafndan tannan ve pozitif (yrrlkteki) hukuka girmi olan blmn ifade eder (Tanr, 1990:16,17).

NSAN HAKLARININ TARHSELGELM

nsan haklar alanndaki tarihsel devamllk ve deiim srecini bilmek, bugnk birikmi deneyimin bir sonucu olarak kavramn zn ve biimini anlamaya yardm eder. nsan haklarn, tarihsel geliimine dayanarak kuak olarak snflandrmak mmkndr. Bunlar srasyla, birinci kuak kii haklar ve siyasal haklar, ikinci kuak ekonomik, sosyal ve kltrel haklar ve nc kuak dayanma haklar" olarak tanmlanmaktadr.

Birinci Kuak Kii Haklar ve Siyasal Haklar

Birinci kuak insan haklar ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleri ile rgtlenen XVII. ve XVIII. yzyl reformist kuramlarndan ve pozitif hukukun geliiminden kaynaklanr (Tomuschat, 2003: 26). Klasik haklarn arkasnda o dnemde ticaret yoluyla zenginleen yeni bir snf olan burjuvazi vardr. O dnem ileri srlen hak talepleri, toplumsal ve siyasal dzen deiiklii anlamna gelen devrimler sonucunda ilerlik kazanmtr. Burjuvazi feodal dzenden ve kapitalizme gei srecinde eski egemen snf olan aristokrasiden kurtulmutur (Uygun, 2000: 22). Dolaysyla dnemin insan haklarnn karakteristii haklarn bireyci bir nitelik tamas ve devlete bireylerin zel alanna karmama ykmll getirmesidir. Gerekte buradaki birey o dnemde ykselie geen burjuva bireydir. nk o dnem ekonomik dzenin temelini karlarnn oluturduu birey, mlkiyet hakkna, serbest rekabet olanaklarna, szleme zgrlne gereksinimi olan burjuvadr. Dolaysyla birey haklar olarak ifade edilen haklar da o dnemin koullar iinde zmlendiinde, yeni ykselen toplumsal snf olan burjuvazinin haklardr (zdek, 1993: 29). Tarihte ilk olarak burjuvazinin kendi snfsal karlarn savunmak iin klasik haklar ileri srmesi biiminde ortaya km olsa da insan haklar kuram, zaman iinde bu kkenden ayrlm ve evrensellemitir. Onyedinci ve onsekizinci yzyllarda, eitli lkelerde, bildirge ve anayasalarla kabul edilen haklara bakldnda belli ballarnn unlar olduu grlr: Birinci Kuak Haklar (klasik haklar): Yaam hakk ve kii dokunulmazl Kii zgrl ve gvenlii Dnce ve dnceyi aklama zgrl nan ve ibadet zgrl Konut dokunulmazl Mlkiyet hakk Eitlik hakk Dernek kurma hakk Toplant ve gsteri yry hakk alma zgrl
41

Dileke hakk Seme ve seilme hakk Kamu hizmetine girme hakk Tarafsz bir yarg nnde yarglanma hakk (Uygun, 2000: 22).

XVII. yzyl dnrleri iin, insann doal hak ve zgrlklerinin siyasal otoritenin basksna kar gvence altna alnmas nem tadndan, insann doutan zgr ve eit olduu grn kabul etmek gerekmitir. Birinci kuak haklarn dayal olduu doal hukuk retisinin varsaym toplum szlemesinin ana ilkeleri zgrlk, eitlik ve mlkiyettir. te yandan zgrlk ve bireycilik kavramlar kapitalizmi rasyonalize etmitir. zgrlk fikri zgr mlkiyet ve ona eklemlenen zgr giriim fikridir, eitlik ise mlkiyetin yeni tipinin bir grnmdr. Klasik haklar kiiye devlet, toplum ve nc kiilerce dokunulamayacak zel, bamsz bir eylem alan salar ve kiileri devlete kar korur. Bu alan iinde bireyler diledikleri gibi hareket etme zgrlne sahiptirler. Devletin de bireylerin zel alanna karmama ykmll vardr. Siyasal haklar da birinci kuak haklardan saylr ve siyasal iktidarn ve kamusal iradenin kurulu ve ileyiine yurttalarn katlma haklarn ifade eder. Siyasal haklar bakmndan burjuvazi, ilke edindii hukuksal eitlii tam olarak gerekletirmemi, yurttalar gelir ya da servet dzeylerine gre aktif ya da pasif yurttalar biiminde ikiye ayrarak, seme ve seilme hakkn yalnz aktif yurttalara tanm, geni halk kesimleri bu haklarn kapsam dnda braklmtr (Tanr, 1990: 49) .

Siyasal haklarn yasalarla gvence altna alnm olmas demokratik lkeler asndan yeterli midir? Bugne kadar, farkl lkelerdeki uygulamalara ramen, birinci kuak haklar anayasalardan asla karlmamtr. Bu haklarn hkmetlerin keyfi g kullanmna kar bir savunma stratejisinin merkezinde yer ald dnlmtr (Tomuschat, 2003: 26).

kinci Kuak Ekonomik, Sosyal ve Kltrel Haklar

kinci kuak haklar, anayasal gelimeler sonucunda ortaya kmlardr ve toplumlarn toplumsal meselelerle ilgilenmeye balad 20. yzyln rnleridir. Onsekizinci yzyl sonlarnda ngilterede balayan ve daha sonra Kta Avrupasna srayan sanayi devrimi ve ona elik eden endstriyel kapitalizm, sermayenin belli ellerde toplanmasna yol am ve bunun sonucunda toplumsal eitsizlikler ok daha derinlemitir (zdek, 1993: 34). Kii haklarnn anayasalarla gvence altna alnd Avrupa lkelerinde her ne kadar herkesin bu haklara doutan sahip olduklar ileri srlse de insanlarn byk ounluu bu haklardan yararlanamyordu. nsanlarn yaam hakk vard ama salk hizmetlerinden yararlanacak paralar dahi yoktu ve en basit hastalklar sonucunda hayatlarn yitirebiliyorlard. Konut dokunulmazlklar vard ama balarn sokacak konutlar yoktu. Dnce zgrlkleri de vard ama sabahn krnden akamn ge saatlerine kadar almaktan ne dnecek zamanlar ne de dnmek iin gerekli asgari eitimleri vard (Uygun, 2000: 23). Tarif etmeye altmz bu dnem, bir taraftan hmanist felsefenin ve baz insancl, ahlak dncelerin etkisiyle dier yandan da Avrupay sarsan 1848 Fransz Komn ve 1871 Paris Komn deneyinden, 1917 Sovyet Devrimine ve kinci Dnya Savana kadar bir dizi tarihsel mcadeleye tanklk etmitir (zdek, 1993: 3435). Esas olarak Portekizden spanyaya, Almanyadan ngiltereye kadar anayasal haklar konusunda bir duyarllk ortaya km ve devletler birey haklar konusunda epeyce yol kat etmilerdir (Tomuschat, 2003: 28). Sonuta toplum yapsnda meydana gelen deiiklikler sosyal haklarn tannd yasa ve anayasalarn doumu ile sonulanmtr. Birlemi Milletler nsan Haklar
42

Evrensel Bildirgesi ile ilk defa, uluslararas dzleme de yansyan bu yeni sosyal, ekonomik ve kltrel haklar insan haklarnn ikinci kuan oluturur. Bylelikle bir yandan birey haklar ve siyasal haklar gvence altna alnrken dier yandan sosyal, ekonomik ve kltrel haklarda da ilerlemeler salanmaya balanmtr. Genellikle sosyal haklar olarak anlan bu kuak haklarn en nemlilerinden biri olan eitim hakk bu konuda iyi bir rnektir. Anayasamzda Kimse eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. lkretim kz ve erkek btn vatandalar iin zorunludur ve devlet okullarnda paraszdr denmektedir.

kinci kuak sosyal ve kltrel haklarn geliiminde etkili olan tarihsel olaylar hangileridir? kinci kuak haklarn nemli bir blm pozitif stat haklar (isteme haklar) da ad verilen haklardr ve kiiye devlet ya da nc kiilerden olumlu bir davrann yerine getirilmesini isteme yetkisini verir. Devlet ve nc kiilere de bu davran gerekletirme ykmll ykler. Sosyal gvenlik hakk, salk hakk, konut hakk, alma hakk, renim zgrl gibi hak ve zgrlklerde devlet, sosyal alanda belirli dev ve ilevler yklenmitir. Bununla beraber, isteme haklar yalnz devleti devli klmaz. rnein, ii- iveren ilikileri de iilerin iverene baz haklarn yneltmeleri sonucunu dourur. alma koullarnn iyiletirilmesi, cretlerin ykseltilmesi gibi istemler dorudan doruya iverene yneltilen istemlerdir (Tanr, 1978: 53). Birinci kuak haklarn gvence altna alnmasnda burjuvazi nemli rol oynarken kinci kuak haklar bakmndan itici g, sanayi devrimi ile ortaya kan ii snf olmutur. (Uygun, 2000: 23).

nc Kuak Dayanma Haklar

Dayanma haklar da denilen nc kuak insan haklar, II. Dnya Savandan sonra ortaya kan yeni insan haklardr ve bu haklarn oluum ve geliim sreci halen devam etmektedir. Bu haklar douran nedenlerin banda, bilimsel ve teknik ilerlemenin yaratt sorunlar gelmektedir. Bunlar evre kirlilii, nkleer silahlarn insanl tehdit etmesi, lkeler ve blgeler aras gelime bakmndan eitsizlikler gibi sorunlardr (Uygun, 2000: 24). nc kuak haklar ayn zamanda halkalarla birbirine balanan daha nceki iki kuak hak ile yeniden kavramlatrlan rgtl taleplerin bir rn olarak anlalr. Bu kategoride bar hakk ve onun doal bir sonucu olarak silahszlandrlm bir dnyada yaama hakk, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakk, ekonomik ve sosyal adan gelime hakk, halklarn kendi durumlarn zgrce belirleme hakk, herkesin insanln ortak malvarlndan yararlanma hakk yer alr (zdek, 1993: 41). Birinci kuak haklar burjuvazi ile aristokrasi, ikinci kuak haklar ii snf ile burjuvazi arasnda bir ekime ya da mcadeleyi yanstr. nsan haklarnn hukuksal gvenceye balanmas bakmndan nc kuak haklar iin kiiler, kurumlar ve devletler kadar snflar aras bir dayanmann da gerekliliinden sz edilir. rnein; temiz ve salkl bir evrede yaamak iin evrenin kirletilmemesi, kirletenlerin de yasa ve yaptrmlarla engellenmesi gerekir. Devlet, kiiler, gruplar ve kurumlar bu haklar gerekletirebilmek iin dayanma iinde beraber almaldrlar. hak kuana onlar gl biimde savunan devletler asndan bakldnda, birinci kuak haklarda batl lkeler, ikinci kuak haklarda sosyalist lkeler ve gelimekte olan lkeler, nc kuak haklarda ise daha ok gelimekte olan lkelerin n planda olduu grlr (Uygun, 2000: 25).

NSAN HAKLARININ KORUNMASI

Gnmzde insan haklarnn korunmasna ilikin abalar zellikle kinci Dnya Sava sonras 1948 Birlemi Milletler (BM) nsan Haklar Evrensel Beyannamesi ile balamtr. Uluslararas alanda BM nsan Haklar Evrensel Beyannamesini Avrupa nsan Haklar Beyannamesi (1950) izlemitir. nsan haklarna gsterilen nem gelimekte olan lkelerin i hukuklarnda yer almaya balam ve zerinde dn verilemeyecek bir olgu olmutur. Dier gelimekte ve az gelimi lkelere de emsal tekil etmi
43

olan insan haklar konusu, bugn uluslararas boyutta birok uluslararas rgtn temel ilkeleri arasnda yer almaktadr.

Hukuka Gre nsan Haklarnn Korunmas

hukukumuza gre, usulne gre yrrle konulmu anlamalar kanun hkmnde olduundan taraf olduumuz anlamalardaki uluslararas insan haklar kurallar yasa kural gibi uygulanabilir. Bu bakmdan teki i hukuk kurallar gibi asli nitelik tarlar. Ancak, bu kurallarn uluslararas koruma sistemleri nnde ne srlebilmeleri iin i hukuk yollarnn tketilmesi gerekmektedir (Akllolu, 1995: 326). nk uluslararas koruma i hukuka gre ikincil niteliktedir. Ancak i hukuk yollarnn tketilme koulundan sz edebilmek iin sadece bir i hukuk kuralna aykrlk deil fakat ayn zamanda bir uluslararas insan haklar kuralnn da ihlal edilmesi gerekir (Akllolu, 1995: 326). nsan haklarnn i hukukta korunmas, insan haklarna uymakla ykml olanlarn (devlet, kamusal ve zel topluluklar ile bireyler), bu ykmllklerini yerine getirmeleri konusunda nlem alnmasn gerektirir. lke iinde insan haklarn korunmas konusunda, zellikle yasama ve yarg erklerine nemli grevler der. Burada yrtme organnn insan haklarna saygl bir hukuk dzeninin gereklemesine ynelik politikalar retmesinin yan sra, yasama ve yarg organlar tarafndan bizzat yrtme organndan insan haklarna gelebilecek ihlallerin nlenmesi ve giderilmesi nem tar. Trkiyede insan haklarnn yasama organna kar korunmasnda 1982 Anayasasnn 148. maddesi nem tar. Buna gre Anayasa Mahkemesi, kanunlarn kanun hkmnde kararnamelerin ve TBMM i tznn Anayasaya ekil ve esas bakmndan uygunluunu denetler. Bu maddeye gre anayasa, insan haklarn, yasama organnn bunlar ihlal edecek ilevlerine kar korumu olmaktadr (Yzbaolu, 2000: 399). Tarihsel geliimi iinde insan haklarnn korunmas denince akla ilk olarak yrtmeye kar korunma gelir. Bunun nedeni zgrlk mcadelelerinin ilk olarak o dnem yrtmenin banda bulunan kral, padiah ya da imparatorlara kar yrtlmesidir. Bugn yrtme organn oluturan cumhurbakan ve hkmetin demokratik yntemlerle seilmeleri ve i banda kalmalar insan haklar asndan en temel gvenceyi oluturur. Nitekim 1982 Anayasasnn 125. maddesi idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolunun ak olduunu belirtir. Yargnn kendisi insan haklarna kar koruyucu ilev grd iin insan haklarnn yarg ynnden korunmasnda ilke olarak sorun yoktur. Ancak, yine de, belli nedenler ileri srldnde taraflarca yarg reddetme hakk veya yargcn kendiliinden davadan ekilme hakk da bir koruma ilevi olarak yer bulur (Yzbaolu, 2000: 403).

Uluslararas Alanda nsan Haklarnn Korunmas

Gnmzde insan haklarnn tannmas ve korunmas i hukuk boyutunu aarak evrensel nitelik kazanmtr. Bata Birlemi Milletler rgt ve Avrupa Konseyi olmak zere, evrensel ve blgesel rgtlerin kurulu nedeni ve bu rgtlerce kabul edilen insan haklarna ilikin bildiri, szleme ve dier belgelerin amac insan haklarn uluslar- st koruma altna almak ve bunlara ilikin evrensel standartlar belirlemektir. Birlemi Milletler rgtnn balca kurulu amalarndan biri olan insan haklarna ve temel zgrlklerine kar saygy salamak ve gelitirmek amac Birlemi Milletlerin nsan Haklar Evrensel Bildirgesini 10 Aralk 1948 tarihinde ilan etmesi ile somutlamtr.

Birlemi Milletler rgt

Trkiyenin de aralarnda bulunduu Birlemi Milletler rgtnn kurucusu olan devletler, byk lde, kendisine kar savatklar, Nazi Almanyas ve yanda lkelerin savunduu deerlerin karsnda insan haklarnn da korunmasn ieren bir deerler dizisi savunuyorlard. Birlemi Milletlerin kurulmasndan sonraki ilk dnem, temel insan haklar konusundaki uluslararas standartlarn belirlenmesine ynelik almalarn n planda olduu bir dnem olmutur. nsan Haklar Evrensel Bildirgesinin (10 Aralk 1948) kabul de, bu srecin ilk admn oluturmutur. Ancak bu
44

dnemde dahi smrgecilik hala gz ard edilemeyecek bir olguydu ve birok lkede, smrgeci yntemlere kar kurtulu mcadeleleri srmekteydi (Tarhanl, 2000: 407). Birlemi Milletler sisteminde, insan haklarnn uluslararas zeminde korunmasyla ilgili ilevi iki balk altnda incelenebilir: Birlemi Milletlerin Kurucu Anlamas Balamnda Oluturulan, nsan Haklarn Korumaya Dair Usuller ve Mekanizmalar Bu balk altnda aslnda Birlemi Milletler sistemine dhil btn organlarn bir ekilde insan haklar alannda bir ileve sahip olduunu sylemek gerekir. Birlemi Milletlerin insan haklarnn korunmasyla ilgili olarak uygulad usuller veya mekanizmalar, her eyden nce, Birlemi Milletler rgtnn asli organlarnn grev ve yetkileri balamnda ele alnmaldr. Birlemi Milletler rgtnn alt asli organ vardr: Genel Kurul, Gvenlik Konseyi, Ekonomik ve Sosyal Konsey, Sekreterlik, Vesayet Konseyi ve Uluslararas Adalet Divan. Birlemi Milletler inde Hazrlanan nsan haklar Anlamalar ile ngrlen Usuller ve Mekanizmalar BM sistemine bal organ, kurum ve deiik dzeylerdeki birimlerde, hukuken anlama saylmamakla beraber, insan haklarnn korunmas konusunda uluslararas standartlarn oluumuna katkda bulunacak nitelikte metinler de kabul edilir (ahin Kanat, 2007: 32). Bu metinler bir anlama gibi hukuki balaycla sahip olmasalar da bunlarn kabulnde oy vermi, desteklemi devletler bakmndan, bir uluslararas rf ve adet kuralnn oluumu balamnda balayc olduklar ileri srlebilir.( ahin Kanat, 2007: 32) Bu balk altnda ele alnacak uluslararas anlamalar ve oluturulmasn ngrdkleri denetim yaplar unlardr: Medeni ve Siyasi Haklara Dair Uluslararas Misak- nsan Haklar Komitesi Irk Ayrmclnn Tm Biimlerinin Ortadan kaldrlmasna Dair Uluslararas Szleme- Irk Ayrmclnn Ortadan kaldrlmasna Dair Komite kenceye ve Dier Zalimane, Gayriinsan veya Kltc Muamele ve Cezaya Kar Birlemi Milletler Szlemesi- kenceye Kar Komite Kadnlara Kar Ayrmcln Tm Biimlerinin Ortadan kaldrlmasna Dair Szleme Kadnlara Kar Ayrmcln Ortadan kaldrlmasna Dair Komite ocuk Haklar Szlemesi- ocuk haklar Komitesi (Tarhanl, 2000: 409).

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat

Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) Souk sava dneminde bloklara ye devletlerle, tarafsz ve balantszlarn bir araya geldii bir grme sreci olarak balam, 1990 sonrasnda kurumsallamasna ramen gemiinin balca niteliklerini korumutur. AGTin hazrlk evresinden sonra 30 Temmuz - 1 Austos 1975 tarihleri arasnda yaplan Helsinki Zirvesi ile doduu sylenebilir. Dnemin Arnavutluk dndaki btn Avrupa devletleri ile ABD ve Kanadann devlet ya da hkmet bakanlarnn katld zirvenin sonunda kabul edilen Helsinki Sonu Belgesi, katlan devletler arasndaki ilikileri yneten ilkeleri belirlemi ve bir konferans diplomasisi balatmt. Ksaca on ilke ad verilen bu ilkeler, egemen eitlik; uyumazlklarn bar zm; iilerine karmama; insan haklar ve temel zgrlklere sayg; halklarn hak eitlii ve self determinasyon hakk; devletler arasnda ibirlii ve uluslararas hukuk ykmllklerinin iyi niyetle yerine getirilmesine ilikindi. Bu ilkelerin kapsamlar sre iinde deise de hala AGTin temel ilkeleri olarak dorulanmaktadrlar (Alpkaya, 2000: 437).

Avrupa Konseyi
Birlemi Milletler ve nsan Haklar Evrensel Bildirgesiyle ekillenmeye balayan insan haklarnn uluslararas dzeyde korunmas srecine Avrupa Konseyi alannda hukuki balayclk kazandran belge Avrupa nsan Haklar Szlemesidir. Bu belge iki temel zelliiyle uluslararas insan haklar hukukunda
45

nemli bir dneme noktas oluturur. Bunlardan ilki szlemenin 1. maddesi uyarnca taraf devletlerin kendi yarg etkileri iinde bulunan herkes iin Szlemede tanmlanan hak ve hrriyetleri gvence altna alma ykmlldr. Szlemeyi onaylayan devletler i hukuklarn szlemeye gre uyarlama ykmll altna girerler. Szleme bununla paralel olarak bireylere de Szlemeyle tannm hak ve hrriyetlerinin ihlal edilmesi durumunda, ulusal makamlar nnde etkili sonu douracak bavuruda bulunma hakk tanr. Szlemenin dier zellii ise taraf devletlerin Szlemenin 1. maddesinden kaynaklanan ykmllklerini yerine getirmelerini salamak amacyla ngrd denetim mekanizmasdr. Trkiye 28 Ocak 1987 tarihinde kiisel bavuru hakkn tanmtr (avuolu, 2000: 457).

KADINLARIN NSAN HAKLARI

nsan Haklar Hukukunun geliiminin kuak hakkn geliimiyle tanmlandn ikinci blmde grdk. Ne var ki kadnlar asndan bakldnda her kuak hakkn tanm ve geliiminin nemli bir ortak paydaya sahip olduklar grlr. Bu haklar, erkeklerin yaam deneyimlerini ve nceliklerini temel ald iin, varolan yaplaryla, kadnlarn kar karya kald riskleri tam olarak dikkate almamakta ve kadnlarn ihtiyalarna yant vermemektedir. Kadnlarn insan haklar kavram da bu noktada gndeme gelmitir. Kadnlarn deneyimleri insan haklarna ilikin egemen tanmlardan dlanm olsa dahi insan haklar kavram tpk demokrasi gibi ne tek bir grubun tekelindedir ne de duraandr. Kadnlar son yllarda insan haklar kavramn, kadnlarn insan onurunu zedeleyen ve insann yaama, zgrlk ve gvenlik haklarn tehdit eden temel ihlalleri ve aalamalar kapsayacak biimde dntryorlar. Yasa karsnda herkesin eit olduu anlayyla yetinmeyip cinsiyete dayal iktidar ilikilerinin eitsizliki niteliini ortaya koyan ve somut farkllklar dikkate alan bir feminist haklar sylemi gelitirmek bugn teorik ve pratik adan ok nemli hale gelmitir (Berktay, 2000: 350). Uluslararas hukukun kadnlar asndan yeniden yorumlanmas, kadnlara aile iinde ya da topluluk iinde, bar ya da sava zamannda yneltilen iddetin onlarn fiziksel ve ahlaki btnlne ve insanlk onuruna saldr olduunun kabul edilmesini iermektedir. Bu adan, kamusal ile zel alanlar arasndaki yapay snrlarn ortadan kaldrlmas ve kltrel, dinsel ya da dier geleneksel nyarglar evresindeki suskunluun ortadan kaldrlmasn ierir. Bylece kadna ynelik aile iinde ve dndaki dayan, tecavzn vb. aka insan haklar ihlalleri olarak tannmas ve cezalandrlmas ynnde atlan admlar can alc bir nem tamaktadr. BMin 1979da zel bir szleme Kadnlara Kar her Trl Ayrmcln nlenmesi Szlemesi (CEDAW) ile kadnlarn insan haklarnn zglln tanm olmas, nemli bir aamadr. Bu szleme kadnlara ynelik ayrmcln kendine zg niteliine yant veren hukuksal bir yaklama sahiptir. nk kadnlara ynelik ayrmcln kapsaml ve sistemli niteliini ortaya koyar ve ayrmcln her trl biiminden sz ederek kadn- erkek eitsizliinin toplumsal nedenlerini de dikkate alr. Bu adan teki insan haklar belgelerinden daha ileri bir tutum almakta ve bylece kadnlarn karlatklar ayrmcln zel niteliine ve farkllna yant verebilmektedir (Berktay, 2000: 365).

46

zet
Siyasal toplumun rgtlenmesinde bat dnce ve uygarlnn rn olarak ortaya kan laiklik ilkesi Avrupa tarihinde kilise ve devlet arasndaki mcadele sonucu ortaya kmtr. Laiklik, bir reti olarak Hristiyan dininin, dini alan- siyasi alan ayrm yapmasndan ok tarihsel sreteki rgtlenmesinin ve iktidar mcadelesinin sonucudur. 10. ve 12. yzyllar arasnda ki kl kuramna gre kilisenin dnyevi iktidar zerindeki egemenlii kurumsallat. 13. yzylda ise bu kurama karlk Aquinumlu Thomas, insan yaps yasann yrrlkte olduu devlet ile Tanrsal yasaya gre ileyen Kilisenin ayr alanlarda egemen olmalar dncesini savundu. Ortaan sonlarnda siyasal iktidarn laikleme sreci hzland. onaltnc yzyldan itibaren Reform hareketi devlet iktidarn Roma kilisesinin etkisinden kurtararak daha da glendirmitir. Btn bu gelimeler erevesinde laik modern devlet Avrupada 16. ve 17. yzyllarda somutlamtr. Her ne kadar Osmanl mparatorluunda bir aydnlanma dneminde sz edilemese de laik dnce akmlar Tanzimat dneminde gelimeye balamtr. Bat tarznda idari sistemin yeniden dzenlenmesi, okullarn almas, ticaret kanunlarnn karlmas, yeni mahkemelerin kurulmas vb. abalar da laik bir hukukun gelimesinde etkili olmutur. Tanzimat ve Merutiyet dnemlerinde balayan askeri, idari ve kltrel reformlar Bat uygarlnn etkisini git gide artrmtr. Cumhuriyetin ilk yllarnda Kemalist hareket modernlemeci bir tutumla Tanzimatla balayan ve ttihat ve Terakki Partisi dneminde de devam eden batllama abalarna yeniden hz vermitir. Cumhuriyet ile birlikte 1928 ylnda, Anayasada yer alan Trkiye devletinin dini slamdr ibaresi karlm, laiklik bir ilke olarak anayasalarmza 1937 ylnda yaplan deiiklikle girmitir. Laikliin yneldii temel ama olan dini inan zgrl ve bu inancn gerektirdii ibadeti uygulayabilme hakk konusunda da anayasalarmzda eitli dzenlemeler yaplmtr. 1982 Anayasas, 1961 Anayasasna paralel olarak din ve vicdan hrriyeti bal altnda bu konuyu dzenlemitir.
47

nsan haklar, belli bir tarihsel evrede insanlarn sahip olmalar gerekli saylan hak ve zgrlkleri ifade eder. Btn insanlarn hibir ayrm gzetmeksizin yalnzca insan olularndan dolay, insanlk onurunun gerei olarak sahip olduklar haklarn btnn kapsayan terim, bu niteliiyle gereklemi bir durumdan ok varlmak istenen bir amac, ideali belirler. Birinci kuak insan haklar ngiliz, Amerikan ve Fransz devrimleri ile rgtlenen onyedinci ve onsekizinci yzyl reformist kuramlarndan kaynaklanr. Bu dnemin insan haklarnn karakteristii haklarn bireyci bir nitelik tamasdr. Yalnz hmanist felsefenin ve baz insancl, ahlak dncelerin etkisiyle deil ayn zamanda 1848 Fransz Komn ve 1871 Paris Komn deneyinden, 1917 Sovyet Devrimine ve kinci Dnya Savana kadar bir dizi tarihsel mcadeleyle bizzat toplum yapsnda meydana gelen deiiklikler sosyal haklarn tannd yasa ve anayasalarn doumu ile sonuland. Dayanma haklar da denilen nc kuak insan haklar, son yllarda ortaya kan yeni insan haklardr. Bu haklar douran nedenlerin banda, bilimsel ve teknik ilerlemenin yaratt sorunlar gelmektedir. Bunlar evre kirlilii, nkleer silahlarn insanl tehdit etmesi, lkeler ve blgeler aras gelime bakmndan eitsizlikler gibi sorunlardr. nsan haklarnn i hukukta korunmas, insan haklarna uymakla ykml olanlarn (devlet, kamusal ve zel topluluklar ile bireyler), bu ykmllklerini yerine getirmeleri konusunda nlem alnmasn gerektirir. Gnmzde insan haklarnn tannmas ve korunmas i hukuk boyutunu aarak evrensel nitelik kazanmtr. Kadnlarn deneyimleri insan haklarna ilikin egemen tanmlardan dlanm olsa dahi kadnlar son yllarda insan haklar kavramn, kadnlarn insan onurunu zedeleyen ve insann yaama, zgrlk ve gvenlik haklarn tehdit eden temel ihlalleri ve aalamalar kapsayacak biimde dntryorlar. Yasa karsnda herkesin eit olduu anlayyla yetinmeyip cinsiyete dayal iktidar ilikilerinin eitsiz niteliini ortaya koyan ve somut farkllklar dikkate alan bir feminist haklar sylemi gelitirmek bugn teorik ve pratik adan ok nemli hale gelmitir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi seklerizmin etkili olduu kltrlerden biri deildir? a. Protestan, b. Fransz c. ngiliz d. Alman e. Anglikan Kilisesi 2. Bat dnce ve uygarlnn rn olarak ortaya kan laiklik ilkesi Avrupa tarihinde hangi iki kurum arasndaki mcadele sonucu arasndaki mcadele sonucu ortaya kmtr. a. Kilise ile ii snf b. Kilise ile devlet c. Ordu ile devlet d. Ordu ile halk e. Burjuvazi ile devlet 3. Ortaan sonlarnda Roma Kilisesine kar zorlu bir mcadeleye girien Dante, Padoval Marsilius, Ockhaml William gibi dnrler hangi grler ileri srmlerdir? a. Dnyevi iktidarn bamszln savunan grler. b. Ruhani iktidar savunan grler c. Kilisenin stnln savunan grler d. Ordunun stnln savunan grler e. Burjuvazinin iktidarn savunan grler 4. lkemizde laik bir hukukun gelimesinde aadakilerden hangisinin dorudan etkisi olmamtr? a. dari sistemin yeniden dzenlenmesi b. Okullarn almas c. Ticaret kanunlarnn karlmas d. Yeni mahkemelerin kurulmas e. Batya eliler gnderilmesi 5. 1982 Anayasasnda kanun nnde eitlik bal altnda dzenlenen ve laikliin bir dier ynn oluturan zgrlk eidi aadakilerden hangisidir? a. fade zgrl b. Mlkiyet zgrl c. Dini inan zgrl d. Laik dnce zgrl e. Din deitirme zgrl 6. Yalnzca anayasalarda dzenlenmi olan hak ve zgrlkleri anlatan terim aadakilerden hangisidir? a. Temel hak ve zgrlkler b. nsan haklar c. Yurtta haklar d. Sosyal haklar e. Kltrel haklar 7. Birinci kuak diye bilinen klasik haklar arkasnda aadaki toplumsal snflardan hangisi vardr? a. Burjuvazi b. i snf c. Orta snflar d. Kyl snf e. Aristokrasi 8. Birinci kuak insan haklar nasl bir nitelik tamaktadr? a. Kolektif b. Bireyci c. Kylden yana d. Aristokrat e. Sosyal

48

9. nc kuak dayanma haklarn douran temel nedenler aadakilerden hangisidir? a. Bilimsel ve teknik ilerlemenin yaratt sorunlar b. lkeler aras ekimeler c. Demokrasinin geliimi d. i snfnn ykselmesi e. Orta snflarn ykselmesi 10. kinci Kuak nsan Haklarnn konusunu oluturan sosyal eitsizlikler aadaki olaylarn hangisinin sonucunda ortaya kmtr? a. Fetih hareketleri b. Dinsel eitsizlikler c. Endstriyel kapitalizm d. Rnesans e. Aydnlanma

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Tarihsel srete batda din- devlet ilikisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise Tarihsel srete batda din- devlet ilikisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. e Yantnz yanl ise Tarihsel srete batda din- devlet ilikisi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. c Yantnz yanl ise Trkiyede Devlet ve Din Eitimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise nsan Haklar Kavram balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Birinci Kuak Kii Haklar ve Siyasal Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. b Yantnz yanl ise Birinci Kuak Kii Haklar ve Siyasal Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. a Yantnz yanl ise nc kuak kii haklar ve siyasal haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. c Yantnz yanl ise kinci Kuak Kii Haklar ve Siyasal Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

49

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Reform sonucunda, Bat da aydnlanma hareketinin balamasna neden olmutur. Yeni kilise rgtlenmelerinin birlemesi, dnya zerinde iktidarn teklemesi olmutur. Reformla birlikte yaanan kilise ile devletin ayrlmas anlamnda bir laiklik deil, dinsel olann (kilise) dnyevi olana (devlet) baml olmas anlamnda bir dnyevilemedir

Sra Sizde 4
Siyasal haklar demokratik lkelerde siyasal katlmn n koulu olmakla birlikte ve baz toplumlarda yasalar cins, dil, din, rk, cinsiyet ayrm gzetmeksizin herkese eit haklar verdii halde uygulamada bu haklarn yeterince kullanlamad grlmtr. Bunun balca nedeni sosyal ve ekonomik haklarn yeterince gelimemi olmasdr. rnein Trkiyede kadnlara erkeklerle pek ok konuda eit hak verilmekle beraber zellikle krsal kesimde kadnlarn bu haklarn yeterince kullanamadklar bilinmektedir.

Sra Sizde 2
Dini siyasete alet ederek laikliin ortadan kaldrlmaya alld iddias, demokratik siyasal sreci kesintiye uratan otoriter mdahalelerin laiklii korumak adna yaplmas, temel hukuki metinlerdeki birok hkmn devletin temel niteliklerinden biri olan laiklie atfla aklanmas gibi noktalar laiklik kavramnn anlamlandrlmas erevesinde dnlebilir. Buna gre Laiklik kavram Trkiyedeki siyasi kutuplamann etrafnda ekillendii temel kilit kavramlardan bir tanesidir.

Sra Sizde 5
1848 Fransz Komn ve 1871 Paris Komn deneyinden, 1917 Sovyet Devrimine ve kinci Dnya Savana kadar bir dizi tarihsel mcadeleyle bizzat toplum yapsnda meydana gelen deiiklikler ikinci kuak sosyal ve kltrel haklarn gndeme gelmesinde etkili olmutur.

Sra Sizde 3
lkemizde din eitim ve retimi deiik yollarla yerine getirilmektedir. Bunlardan balcalar; Diyanet leri Bakanlnn faaliyetleri, Milli Eitim Bakanl denetimindeki Kuran kurslar, TRT yaynlar, mam Hatip Liseleri ve zorunlu din dersleridir. 28 ubat 1997 tarihli Milli Gvenlik Kurulu tavsiye kararyla, zorunlu ilkretim sresi be yldan sekiz yla karlm ve mam Hatip Liselerinin orta ksmlar bu uygulama kapsamnda kapatlmtr.

50

Yararlanlan Kaynaklar
Akllolu, Tekin (1995). nsan Haklar, Ankara: nsan Haklar Merkezi, Siyasal Bilgiler Fakltesi. Alpkaya, Gken, (2000). Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGT) iinde edt Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Berktay, Fatmagl, (2000). Kadnlarn nsan Haklar: nsan Haklar Hukukunda Yeni Bir Alm iinde edt. Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. avuolu, Naz (2000). Avrupa Konseyi: nsan Haklar Avrupa Szlemesinin Denetim Sistemi iinde edt. Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Dinkol, Bihterin (1992). 1982 Anayasas erevesinde ve Anayasa Mahkemesi Kararlarnda Laiklik, stanbul. Hafzoullar, Zeki (1997). Laiklik, nan, Dnce ve fade Hrriyeti, Ankara: Us- A Yaynclk. ba, aban (2005), Laiklik, iinde edt. Fikret Bakaya, Kavram Szl, Ankara: Maki Basm Yayn. Kapani, Mnci, (1991). nsan Haklarnn Uluslararas Boyutlar, Ankara: Bilgi Yaynevi. Kapani, Mnci, (1981). Kamu Hrriyetleri, Ankara: AHF Yaynlar. ztekin, Ali, (2001). Siyaset Bilimine Giri, Ankara: Siyasal Kitabevi. Ozankaya, zer (2000), Trkiyede LaiklikAtatrk Devrimlerinin Temeli, stanbul: Cem Yaynevi. zdek, Yasemin. E, (1993). nsan Hakk Olarak evre Hakk, Ankara: TODAE Yaynlar. Sabuncu, Yavuz (2006) Ankara: maj Yaynlar. Anayasaya Giri, ahin, Nee ve Kanat, Levent (2007). zleme Rehberi, Ankara: Trkiye nsan Haklar Vakf, Yayn No.42, Tanr, Blent (2000). nan ve Din zgrl, iinde nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Tanr, Blent, (1991). Trkiyenin nsan Haklar Sorunu, stanbul: BDS Yaynlar. Tanr, Blent (1978). Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, stanbul: May Yaynlar. Tarhanl, Turgut (2000). Birlemi Milletler rgt ve nsan Haklarnn Korunmasna likin Balca Usuller, iinde edt. Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Trkne, Mmtazer (2005). Siyaset, Ankara: Lotus Yaynlar. Tomuschat, Christian (2003). Human Rights: Between Idealism and Realism, Oxford: Oxford University Press. Uygun, Oktay (2000). nsan Haklar Kuram, iinde edt Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar. Yzbaolu, Nemci, (2000). nsan Haklarnn Ulusal Dzeyde Korunmas, iinde edt Korkut Tankuter, nsan Haklar, stanbul: Yap Kredi Yaynlar.

Soysal, Mmtaz, (1987). 100 Soruda Anayasann Anlam, Ankara: Gerek Yaynlar. Soysal, Mmtaz (1969), Anayasaya Giri, Ankara: A. . Siyasal Bilgiler Fakltesi.

51

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sosyal devletin anlamn ve tarihsel olarak nasl bir deiim geirdiini listeleyebilecek, Sosyal devletin gereklemesinin hangi koullara bal olduunu aklayabilecek, Sendikal haklarn neler olduunu ve sosyal devlet asndan sendikal haklarn nemini aklayabilecek Sosyal ve ekonomik haklarn snrllklarn listeleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Sosyal devlet Kamu yarar Sendikal haklar Toplu szleme Sosyal gvenlik Neo-liberal politikalar

indekiler
Giri Sosyal Devletin Anlam Sosyal Devletin Tarihsel Geliimi Trkiyede Sosyal Devlet Sosyal Devletin Gerekleme Koullar Sosyal Devlet ve Sendikal Haklar Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snr

52

Sosyal Devlet
GR
Sanayi Devrimi ve liberal ekonomi anlaynn ortaya kartt toplumsal sorunlar karsnda giderek byyen toplumsal muhalefetin sisteme ynelik tepkileri karsnda devlet, ekonomik ve sosyal anlamda dzenleyici bir rol stlenmek durumunda kalmtr. zellikle yirminci yzyln ilk yarsnda yaanan iki dnya sava ve bir byk ekonomik kriz, devletin sosyal bir ilev stlenerek toplumsal yaamda etkin hale gelmesini salamtr. Bu balamda zellikle kinci Dnya Sava sonrasnda toplumsal snflar ve devlet arasnda bir uzlamann da rn olarak sosyal/refah devleti uygulamalar yaygnlamtr. 1940larn ikinci yarsndan itibaren dnyada yaanan ekonomik ve toplumsal krizin k yolu olarak grlen sosyal/refah devleti uygulamalar, 1970lerin balarnda ortaya kan yeni bir krizin nedeni olarak grlmtr. 1970lerden balayarak gnmze kadar hkimiyetini devam ettiren kresel kapitalizm ve neo-liberal ekonomi anlay ierisinde sosyal/refah devletinin tasfiyesi srdrlmektedir. Sosyal / refah devleti kavramn aklamadan nce sosyal devlet ile refah devleti arasndaki kavramsal benzeme/ayrmay aklamak gerekmektedir. Refah devleti gelimi kapitalist lkeler iin kullanlrken, toplumsal dzeyde refahtan sz edilemeyen gelimekte olan ya da azgelimi lkelerde sosyal devlet kavram tercih edilmektedir. En genel tanmyla sosyal/refah devleti, ekonomik ve toplumsal yaama kamusal aralarla dorudan ve dolayl olarak mdahale etme yetkisiyle donatlm devlettir. Sosyal/refah devleti, her eyden nce kendisine verilmi olan bu yetkiyle, kamusal hizmetlerin vergilendirme yoluyla finanse edildii bir model uygular. Bu yetki devletin, piyasada fiyatlar denetlemesinden kamu iktisadi teebbsleri araclyla dorudan retimde yer almasna ve fiyatlarn oluumunda belirleyici rol stlenmesine kadar uzanr. Kapsaml vergilendirme ve dorudan kamu reticilii zerinde ykselen eitim, salk, sosyal gvenlik, barnma, istihdam ihtiyalarnn karlanmas ve bu ihtiyalarn nfusun her kesimine eit biimde ulalabilir olmas devlete gvence altna alnan hak alanlar olarak grlr. Byle bir devlet biimi, kapitalist toplumlarda nfusun byk ounluunu oluturan emeki kitleler iin ileri tarihsel kazanmlar alann temsil eder. Sosyal devlet kavram Anayasa hukukumuza 1961 Anayasas ile girmitir. Tartmalara yol aan bu kavram 1982 Anayasasnda da yer alm ve ayrntl olarak dzenlenmitir. Her ne kadar sosyal haklara temelden kar kan neo-muhafazakr ideolojinin gnmzde egemen olmasyla sosyal devlet anlayndan geriye gidilmise de bir ideal olarak sosyal devlet hl varln korumaktadr. Sosyal devletin gerekletirilebilmesi ancak devletin ekonomik ve toplumsal alanda etkili olarak bir dizi hak ve zgrle imza atmasyla mmkn olabilir.

SOSYAL DEVLETN ANLAMI

Sosyal/refah devleti, bireysel ya da kurumsal riskleri toplumsallatrma ilevi stlenmitir. Burada risklerin toplumsallatrlmas sadece emeki snflar iin deil ayn zamanda sermaye snf iin de geerlidir. rnein zel iletmelerin baarszlnn yalnzca bireysel hatalardan deil, ekonomik sistemin dalgalanmalarndan da kaynaklanabilecei kabul edilerek iflas zararlarnn kamu kaynaklarndan karlanabilecei bir yaplanmaya gidilmitir. Devlet fonlar, toplumsal yarar adna, tek tek irketlerce
53

gerekletirilmesi g byk yatrmlarda kimi zaman nder-ortak, kimi zaman desteki-itiraki, kimi zaman da tevik uygulaycs olarak zel sermaye iin harekete geirilmitir. Bu ibirlii, sisteme tekelci devlet kapitalizmi adnn verilmesine neden olacak kadar gelimi ve sosyal devlet yaps, zel tekellerle devlet kurumlarnn i ie getii bir birlikte ynetim ekline doru deiime uramtr. Bylece sosyal/refah devleti, yalnzca emeki kitleleri dorudan ilgilendiren ilev ve aktarmlarla toplumun bu kesimine deil, ayn zamanda riskleri toplumsallatrma ve snf olarak sermaye kesiminin karlarn gerekletirme hedefiyle dorudan sermaye kesimine de ak bir kategori olmutur. Sosyal devlet; genellikle vatandalarn sosyal durumlaryla, refahlaryla ilgilenen, onlara asgari bir yaam dzeyi salamay dev bilen devlet diye tanmlanmaktadr. Sosyal devlet, vatandalarnn sosyal gvenlik, sendika, toplu szleme ve grev, asgari cret, eitim, insan haklar ve salk haklar gibi ekonomik ve sosyal haklardan yararlanmalar iin gerekli nlemleri alr. Byle bir tanmlama, Bat toplumlarnda ounlukla refah devleti (welfare state) denilen devlet anlayndan pek farkl deildir. Refah ok eitli anlamlara sahip bir terimdir. Fakat genellikle sosyal politikann zel bir esini belli etmek anlamnda kullanlmtr. ABDde bu terim; dar anlamyla kullanlr ve llen gelirin dnda kalan miktar devletin salad yardm anlamna gelir. Oysa ngilterede ve dier ou Avrupa lkelerinde bu terim geni bir anlam kazanmtr. Burada, politika sahalar sk sk refah terimi bnyesinde- bazen sosyal refah denilmektedir- gelir gvencesi, salk, sosyal konut, eitim ve kiisel sosyal hizmetlerle evrelenmitir.

SOSYAL DEVLETN TARHSEL GELM

Sosyal devlet anlay ondokuzuncu yzylda egemen olan polis (jandarma) devlet anlaynn yerinden edilmesiyle gerekletirilmitir. Blent Tanre gre sosyal devlet ekonomik, toplumsal ve siyasal nitelikli olaylarn sonucu olarak belirmitir (Tanr, 1978: 106). Ondokuzuncu yzylda gelien Bat burjuvazisi sanayileme sonucunda gelien ii snfnn bilinlenmesi ve mcadelelere girimesi sonucunda baz dnler vermek zorunda kalmtr. Ancak burjuvazinin esas amac bu dnleri vererek ii snfn yanna ekmek ve siyasal iktidarn srdrmektir. Bylece sosyal nitelikli anayasalar ve sosyal devlet anlay ortaya kmtr. Bir baka deyile kapitalizmin ayakta kal ve ii hareketleriyle dnyadaki uyanla ve sisteme getirilen eletirilere ramen ayakta kalabilmesi bu tr bir sosyal devlet anlayn benimsemesiyle mmkn olabilmitir (Soysal, 1994: 232).

Sosyal Devletin Ortaya k

Sanayi devrimi ve kapitalist dnm yaamaya balayan toplumlarda yepyeni bir sosyoekonomik dzen ortaya kmtr. Sanayiler aras yeni tr ilikiler ve blm gerilimi, bu srelerin belirledii politik oluumlardr. Bu srete belirleyici olan, alan snflarn toplumsal ve politik mcadelesi olarak tanmlanabilir. Sanayi devriminin giderek yaygnlk kazanmas ve dnyann nemli bir blmnn sanayi kapitalizmine almas ve sanayileen lkelerde toplumsal gerilimin ykselmesiyle birlikte kapitalist merkezler arasnda giderek keskinleen bir rekabetin gndeme gelmesi bu dnemin temel zellikleri olarak saylabilir (aylan, 2003: 72). Sanayi devrimi ile birlikte egemen olan kapitalist retim tarz ve ona elik eden liberal devlet anlay, ekonomik ve toplumsal yapda byk bir deiime neden olmutur. Bu deiim srecinde bir taraftan, mlkiyet dndaki aile, kilise, cemaat gibi aidiyet mekanizmalar nemli lde ortadan kalkm, dier taraftan ise kapitalist retim sisteminin ortaya kartt yeni risklerle sosyal gvence, ok daha yaamsal hale gelmitir. Kapitalist retim tarznn iki temel zelliinden birincisi, retimin deiim, kr etme amacyla yaplmas, dieri ise emein metalam olmas yani, emek gc haline gelmesidir. Emein metalamas, bir piyasa mekanizmas iinde satlmas ve karlnda emek gc sahibinin cret elde etmesi anlamna gelmektedir. Bu, emek gcnn alnp satlamad durumda dier metalar gibi ortadan kalkmas sonucunu da beraberinde getirmektedir. Ancak, emek gcnn sahibi insandr ve emek gcnn satlamayarak ortadan kalkmas, insann yaamn srdremeyecei anlamna gelmektedir (Arn, 69). Sanayi devriminin ilk yllarndan itibaren emek gcn satamama yani isizlik, hastalk, malullk gibi
54

riskler emeki kesimlerin yaamlarn srdrecek bir gelire ulamaktan yoksun kalmalar sonucunu ortaya kartmtr. Bu srete bir taraftan nemli bir sermaye birikimi yaratlrken, dier taraftan, i bulabilenler son derece kt koullarda almay kabullenmek zorunda kalmlar, i bulabilme olanana sahip olamayanlar ise btnyle yoksullua ve sefalete srklenmilerdir. Emekilerin iinde bulunduklar sefaletten kurtularak gvence ierisinde yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli koullar, kapitalist retim sistemine ve dnemin sermaye birikim modeline btnyle aykrdr. Bu nedenle, ...ondokuzuncu yzyl balarnda insanca alma ve yaam hakk, siyasal ve ekonomik eitlik gibi taleplerde bulunan emekiler, mlkiyeti korumakla grevli liberal devlet tarafndan bask altnda tutulmu, rgtlenmeleri ve siyaset yapmalar engellenmitir (Okur- Gzel, 2003: 16). Buna karlk emeki kesimler, yzyl boyunca srecek toplumsal bir mcadeleye girimilerdir. Sermaye snf ve onlarn iktidarda bulunan temsilcileri emekilerden gelen bu tepkiler karsnda, emekileri sistemle btnletirmek iin bir takm demokratik dzenlemelere gitmek durumunda kalmlardr. Buna da ii snfnn en yaamsal talebi olan sosyal gvenceyi salamaya ynelik dzenlemelerden balanmtr. Sosyal devletin n dzenlemeleri saylabilecek sosyal gvenlik konusunda ilk kurumsal dzenlemelerin, o dnemde sosyalist akmlarn merkezi saylan Almanyada ortaya kt grlr. Almanyada Bismarck, ii snfndan gelen youn tepkiler karsnda, sosyalizmin etkisini azaltmak ve ii snfn sistemle btnletirmek amacyla, bir yandan sosyalist partileri kapatmak, dernek kurmay yasaklamak gibi geleneksel bask politikalarn uygularken dier yandan da devlete sosyal bir nitelik kazandrmaya almtr. Bu dorultuda 1883te hastalk sigortas, 1884te kaza sigortas, 1889da emeklilik sigortasn yrrle koymutur. Almanyadaki uygulamalarn ii snfnn tepkisini byk lde azaltt ve reform yanls sosyal demokratlarca da desteklendii grlnce dier lkeler tarafndan da benimsenmi ve sosyal gvenlik uygulamalar yaygnlamtr (Okur Gzel, 2003: 17). Birinci Dnya Savann sona ermesiyle birlikte Avrupada ekonomik ve toplumsal sorunlar derinlemi ve siyasal alanda belirsizlikler hkim olmutur. Bu koullar ierisinde savatan nemli kazanmlar elde ederek kan Sovyetler Birlii, kapitalist dnya karsnda nemli bir g haline gelmitir. Sovyetler Birliinin gc sadece uluslararas ilikiler boyutuyla snrl kalmam, 19. yzyln sosyalizm tehdidini yeniden canlandrmtr. Ekonomik ve toplumsal knt yaayan kapitalist lkeler, sosyalizme ynelimi engellemek amacyla sosyal devletin oluumuna basamak oluturacak biimde sosyal haklarda yeniden bir takm iyiletirmeler yapmak durumunda kalmtr (Mftolu, 2005: 11). ki sava aras dnemde yaanan ekonomik ve toplumsal kntnn kapitalist devlet dzenini sorgulanr hale getirmesi ile mevcut dzene alternatif dzen neren ii ya da emeki snf siyasal hareketler zerinde devlet basksn arlatrmtr. Birinci dnya savandan sonra btn Avrupada yaygnlk gsteren faist devlet oluumu da bu ereve iinde dnlmesi gereken bir olgudur (aylan: 2003, 73). Faizm, zellikle Avrupa lkelerinde ve Avrupann yakn evresinde demokrasi zleminin ve demokrasiyi temel alan siyasi deerlerin ykseliinde belirleyici bir rol oynamtr. Sovyetler Birliinin varl ve onun temsil ettii ya da olumasna neden olduu dnce akmlar da demokrasinin mutlak eitliki bir zellik tamas gerektii yolunda yaygn bir uzlamaya yol amtr. Bu srece kinci Dnya Savann kan ve ykm ile ynlarn zverisi katlnca sava sonras dnyann yeniden yaplanmas kanlmaz hale gelmitir. Bunalmdan alnan dersler ve gelitirilen zmler, yaygn demokrasi talebi ve gelime arzusu bir araya gelerek yeni bir uzlamaya ve bu uzlama temeli zerinde yeni bir yaplanmaya yol amtr. Bu oluumu ksaca refah devletinin ykselii biiminde tanmlamak olanakldr (aylan: 2003, 92- 93).

Sosyal devlet ile sosyalist devlet kavramlar arasnda ne gibi farkllklar vardr, tartnz.

55

Yirminci yzyln ilk eyreine kadar byk lde ii snfnn ve reel sosyalizmin tehdidi ile gelime gsteren sosyal devlet, 1929 ylnda kapitalist sistemin isel elikileri nedeniyle ortaya kan krizle birlikte yeni bir boyuta tanmtr. Taylorizm ve Fordizmin retim sisteminde yaratm olduu byk deiim ile gerekleen kitleselleen retim, tketimin de kitlesellemesini gerektirmitir. Artk retilen mallarn sadece varlkllar tarafndan deil, o retimi gerekletiren iiler tarafndan da satn alnmasna ihtiya vardr. Yeni retim ve ynetim teknikleri emek verimliliini ve karll ylesine arttrmt ki iilerin rettikleri mallar satn almalarn salayacak bir miktar cret art iletme ynetimlerince kabul edilebilir hale gelmiti. Bu koullar ierisinde ekonomide talebi dzenleyici politikalarn uygulanmas benimsenmitir. lk uygulamalarna 1930lu yllarda ABDde balanan talep ynl ekonomi politikalar; parasal ve mali nlemler, alma hayat ve sendikalarn rolne yasal bir ereve getirilmesi, tarmsal rn stoklarnn dzenlenmesi gibi devlet mdahalesinin tm ynlerini bir araya getirmektedir. Bu kapsamda retim aralar byk lde devletin eline gemekte, ayrca devlet, talebi arttrmak zere sosyal harcamalar ykseltmektedir (Brunhoff, 1988: 398).

Sosyal Devletin Ykselii

kinci Dnya Savann ardndan zellikle merkez kapitalist lkeler olarak da ifade edebileceimiz erken sanayilemi lkelerde sosyal gvenlik bata olmak zere sosyal haklar, kurumsal bir yap ierisinde dzenlenmi ve bu haklar hukuksal olarak da gvence altna alnmtr. Bylece devlet, yalnzca mlkiyeti gvence altna almakla kalmayp sosyal haklar da gvence altna alan sosyal devlet kimliine brnmtr. Sosyal devlet anlay, gerek retim srecinde gerekse ekonomik ve sosyal politikalarn belirlenmesinde sendikalar aracl ile ii snfn da karar mekanizmalarna dhil etmitir. zellikle kamu iletmeciliinin bu noktada nemli katklar olmutur. Zira devletin ekonomideki etkin rolnn bir gerei olarak benimsenen politikalar ncelikle kamu iyerlerinde uygulanmaktadr. Bu balamda kamu iyerlerinde sendikal rgtlenme iin son derece uygun bir ortam salanrken, toplu pazarlk sistemi ve sendikalar aracl ile iilerin ynetime katlmas salanmtr (Mftolu, 2001: 265). kinci Dnya Savandan sonra sanayilemi, gelimi lkelerde alan kesimler, iverenler ve devlet arasnda varlan bir uzlamaya bal olarak refah devleti uygulamalar geliim gstermitir. Bu balamda refah devleti, bir siyasal oluumun kurumsal yapsn simgeleyen bir kavram olarak da alglanmtr. Bu siyasal oluum, kendini devletin meruiyet temellerinde ve ilevlerinde deiim biiminde gstermitir. Bylece bir taraftan devletin toplumsal rol ve ilevleri deiirken, siyasal rejim hzla demokratikleme srecine girmitir. Devletin bu yeni meruiyet ltn, kamu kurulular araclyla toplumda retilen mal ve hizmetlerin blmne mdahale etmesi biiminde tanmlamak mmkndr. Bu uzlama, tm yurttalarn retilen mal ve hizmetlere sahip olmalar ya da yararlanmalar gerekliliine dayanmaktadr. Burada devletin ilevi, mal ve hizmetlerin adil, eitliki bir biimde paylalmasn salamaktr. Yani, liberal devlet anlayna tamamen kart olarak, refah devletinin temel zellii sosyoekonomik yaama mdahaledir (aylan, 2003: 93-94).

Refah devletinin zellikle kuramsal alanda oluumuna en byk katk ngiliz iktisat John Maynard Keynes tarafndan salanmtr. Bu nedenle refah devleti ya da sosyal devlet Keynezyen devlet anlay olarak da anlmaktadr. ki sava aras dnemde yaanan ekonomik sorunlar ele alan ve zme ynelik olarak almalar yapan Keynes, devletin ekonomiye mdahalesinin gereklilii sonucuna ulamtr. Keynes, 1936 ylnda yaynlad stihdam, Faiz ve Parann Genel Teorisi (General Theory of Employment, Interest and Money) adl eseriyle bu almalarnn sonularn kuramsal hale getirmitir. Refah devleti, etkin talebi salamak zere vergi-sosyal harcama dngs ierisinde yeniden bltrme ilevini yerine getirirken dier taraftan da adil bir toplum dzeni salamak, ekonominin salkl biimde ilemesini gvence altna almak iin bizzat iletmeci olmay da kapsayan biimde ekonomiye mdahale etmektedir. Devletin yatrmlar ve iletmecilii zellikle temel endstriler, alt yap ve sosyal hizmetler alanlarnda younlamaktadr. Bu sektrler, dier sektrler ve zellikle imalat sanayi
56

iin yaamsal nem tamaktadr. nk zel imalat sanayi sektr iin hem retim maliyetlerinin belirlenmesi asndan hem de toplam talep iin sz edilen kamu kesiminin bykl belirleyici bir neme sahiptir. Temel endstriler ile enerji, ulam, haberleme gibi sektrler dier sektrlerin mal ve hizmet retimi iin gerekli olan girdileri salar, yani dier sektrlerin maliyet yaplarn nemli lde etkilerler. Bu sektrlerin devletin elinde olmas, talep ynetimi ve gerektii zaman zel kesimi canlandracak kaynak aktarm bakmndan byk avantajlar salar. Keynesyen politikalara da uygun olan kamu iletmecilii 1950- 1980 yllar arasnda Avrupada yaygn olarak uygulanmtr. Btn gelimi Avrupa lkelerinde temel sanayiler alannda nemli lde kamulatrmalara gidilmi, devlet altyap inas grevini de stlenmitir (aylan, 2003: 99, 100).

Keynes, nasl bir ekonomi anlay ileri srmtr, tartnz. Bu ereve iinde sosyal devletin amac ve program genel olarak burjuva demokrasisinin ekonomik ve siyasal temellerine dokunmadan sosyal gvenlik, isizliin nlenmesi, hayat dzeylerinin ykseltilmesi, emekilerin korunmas gibi alanlarda reformlar yapmay ierir. Ancak gelimi ve geri kalm lkeler arasnda yle bir farktan da sz edilebilir: Gelimi lkelerde sosyal devlet anlay burjuvazilerinin i ve d smr yoluyla biriktirdikleri servet ve zenginliklerin devlet eliyle biraz daha adil bir biimde yeniden paylatrlmas anlamna gelirken geri kalm lkelerde bu anlay her eyden nce ulusal zenginliklerin yaratlmas iin kalknma sorunlarn n plana karmtr. Bu da, devletin sosyal alanda daha aktif olmasn ve kkl reformlara nclk etmesini gerektirmitir (Tanr, 1978: 109).

Sosyal Devletin zl
1970lere kadar uzanan dnemde gelimi kapitalist lkelerde Keynesyen devlet mdahalecilii ve sosyal/refah devleti uygulamalar, azgelimi lkelerde ise ulusal kalknmac devlet politikalar eliinde grece genilemeci bir dnem yaanmtr. Kapitalizm, den kr oranlaryla birlikte hzl byme ve kalknmann gerekletii, toplumsal refahn st seviyelere ulat, snf mcadeleleriyle birlikte toplumsal ilikilerin belirli bir istikrar kazand altn an geride brakmtr. nceki dnemin Keynesyen projesi ile birlikte refah devleti uygulamalar ve ulusal kalknmac devlet projesi, krizin ardndan kapitalizmin kresel ar birikime ynelmesiyle zlmeye balamtr.

Sosyal devletin ykselie getii dnemde uygulamalar farkl lkelerde nasl grnmler almtr, tartnz.

sosyal

devlet

1970li yllarn ikinci yarsnda iyice belirginleen ve etkileri halen srmekte olan kriz, kapitalizmin dier tarihsel bunalmlarndan nemli yapsal farkllklar gstermitir. Bunalm erevesinde genel olarak retim dmekle beraber baz sektrlerde retim art salanmtr. Bununla beraber retim art salanan sektrlerde istihdam artmam, aksine retim dmesiyle beraber hzla bir isizlik sorunu gndeme gelmitir. Toplam yatrmlarda genel bir azalma eilimi gzlenirken enflasyon artmay srdrm ve birok lkede ift hanelere kmtr. Bylece yaklak yirmi yllk bir dnemi kapsayan gelime ve zenginleme, yerini karmak ve uzun dnemli bir bunalma brakmtr. Bunalmn sosyopolitik yaamdaki etkisi, refah devletinin k olmutur. Mdahaleci kalknma politikasna olan inan kknden sarslm ve dnya pazarndaki performans, retkenlik lt haline gelmitir. Uygulamada refah devleti gerilerken, kapsaml zelletirme giriimleriyle devletin klmesi gndeme gelmitir (aylan, 2003: 121, 122).

Anadolu niversitesi Hukuk Fakltesi retim yesi Uur Karann Maki Basm Yayndan kan Sosyal Devletin Ykselii ve D isimli kitabnda sosyal devletin urad dnmleri ayrntl olarak inceleyebilirsiniz.

57

1980lerden sonra sosyo-ekonomik temeldeki kkl deiiklerle beraber sosyal devleti ne karan iktisat anlay yerini neo-liberal politikalara brakmtr. Kuramsal kkenleri 1930lara kadar giden neoliberalizm, Keynesyen ve dier devleti ekonomi politikalarnn alternatifi olarak 1980 sonrasnda daha geni bir etki alan bularak yaygnlamtr. Bylelikle kreselleme neo-liberalizmin hegemonik sylemi haline gelmitir (Gzelsar, 2008: 30, 31). Neo-liberal iktisat anlay, isizlii azaltmak ve kitlelerin satn alma gcn artrmak zere devletin ekonomiye mdahalesine kar km ve bu dorultuda sosyal devlet anlaynda geriye gidilmitir. Bylelikle hem dnyada hem de Trkiyede sosyal devlet uygulamalarnda azalma gzlenmitir. Sosyal haklara temelden kar kan neo-muhafazakr ideolojinin btn dnyada egemen olmasyla beraber sosyal adalet, kamu yarar devletin kamu hizmetlerindeki sorumluluu gibi kavramlar bir kenara braklm sosyal devlet ilkesinden vazgeilerek zelletirme politikalaryla devletin daha nceden salad hizmetlerin vatandaa cret karl sunulmas gndeme gelmitir (Kara, 2004: 251).

TRKYEDE SOSYAL DEVLET

Trkiyede devletin sosyal alana mdahalesinde nemli bir artn grld 1. Dnya Sava yllarna kadar oluturulan refah sisteminde devletin rol asli olmaktan ok, toplumdan gelen giriimleri tamamlayc nitelikte olmutur. Merkezi devlet ve yerel ynetimler, genel olarak fukaraperver cemiyetleri olarak isimlendirilen hayr cemiyetleri araclyla oluacak sosyal yardm sistemini destekleyici bir ilev grmtr. alma ilikilerine ilikin dzenlemeler ise genellikle maden sektrne ilikin olmutur. II. Merutiyet dneminin alma yaamna ilikin iki dzenlemesi, alanlarn rgtlenmesi ve grev gibi konulara dnemin bakn yanstmas bakmndan arpcdr. 1908 tarihli Tatili Egal Cemiyetleri Hakknda Kanunu Muvakkatta (lerin Durdurulmas Cemiyetleri Hakknda Geici Yasa) greve ve sendikalamaya iyi gzle baklmam, fiili bir grev yasa ve sendika kurmay zendirme ve tevik iin de hapis cezas ngrlmtr. 1909 Tatili Egal Kanunu (lerin Durdurulmas Yasas) ile 1908 tarihli, geici yasa geniletilmi, kamu hizmeti gren kurumlarda alanlarn sendika kurmalar aka yasaklanmtr (Kara, 2004: 214). Cumhuriyet ncesi dnemde zellikle II. Merutiyet sonrasnda devletin sosyal ilevler stlendii uygulamalar olmutur. Sosyal yardm temeline dayanan bu uygulamalar zellikle sava yllarnda devletin toplumsal ve ekonomik yaama daha fazla mdahale etmesinin bir gerei olarak yorumlamak da mmkndr. Cumhuriyetin ilk yllarnda ekonomi politikalar liberal bir ereve ierisinde belirlenmi ve daha ok sermaye kesiminin tevik edilmesine ynelik dzenlemeler yaplmtr. 1877 tarihli Mecelle ile ii- iveren ilikileri tmyle bireyci ve liberal esaslara balanm, ii yararna hkmler konmamtr. 1921 Anayasasnda hak ve zgrlkler konusu ele alnmamtr. 1924 Anayasasnda ise sosyal devlet ve sosyal haklarla ilgili dzenlemeler ve bu dnemdeki sosyal devlet uygulamalar son derece snrldr. 1923- 1929 yllarnn da ak, zel sektr esas alan ekonomi politikas 1929 dnya apnda yaanan ekonomik krizle yerini devleti- korumac politikalara brakmtr. Dier kapitalist lkeler gibi Trkiyede de sosyal devlet uygulamalar kinci Dnya Sava sonras dnemde younlamtr. zellikle sava sonrasnda yeniden ekillenen dnyada uluslararas toplum ierisinde yer bulabilmenin bir koulu olarak getirilen Keynesyen politikalar ve sosyal devlet uygulamalar Trkiyedeki bu gelimede nemli rol olmutur. 1930- 1939 yllarnda sanayi kesiminde Cumhuriyet tarihinin hibir dneminde gereklemeyen byme hzna ulalmtr (Kara, 2004: 218). Ayn dnemde Trkiye, ILO (Uluslararas alma rgt)nun sosyal haklar ve alma standartlarn dzenleyen temel szlemelerini imzalamtr.

http://www.ilo.org/global/lang--en/index.htm ve http://www.ilo.org/public/turkish/region/eurpro/ankara/index.htm internet adreslerine bakabilirsiniz. Ancak Trkiye de sosyal devlet anlaynn yerlemesinin balangc olarak 1961 Anayasas gsterilebilir. Anayasann 2. maddesinde Cumhuriyetin Nitelikleri bal altnda Trkiye Cumhuriyeti,
58

insan haklarna ve balangta belirtilen temel ilkelere dayanan, milli, demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devletidir ibaresiyle sosyal devlet anlayn aka kabul etmitir. Ayrca 1961 Anayasas devlete, ekonomik ve sosyal hayat dzenleme grevi vermi ve bu kapsamda herkese i ve insan onuruna yarar bir yaam salamak zere kalknma planlar yapma grevi vermitir. Sosyal gvenlik hakk ve bu dorultuda sosyal sigortalar ve sosyal yardm tekilat kurma grevi de yine devlete verilmitir. Bylece devlet 1961 Anayasasnda kabul edilen sosyal devlet ilkesini kartt kanunlarla destekleyerek devletin sosyal alandaki dzenleyici, denetleyici gcn ortaya koymutur. 1961 Anayasas ile devlet, ekonomik ve sosyal hayat dzenlemek zere sosyal devlet anlayna da uygun olarak kalknma planlar yapmaya balamtr. Kalknma planlar aracl ile devlet Anayasada belirlenen hedefler dorultusunda lkenin sosyal ekonomik ve kltrel politikasn dzenleyici, yol gsterici ve bizzat bu politikalarn uygulaycs olarak ekonomik ve sosyal hayata mdahalelerini arttrmtr. 1961 Anayasasn rafa kaldran 1982 Anayasasnda da Trkiye Cumhuriyeti Devleti demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olarak tanmlanmsa da sosyal devlet uygulamalarna ynelik getirilen dzenlemeler 1961 Anayasasna gre snrlandrlmtr. kinci Dnya Sava sonras srete sosyal refah rejimi pek ok lkede olduu gibi Trkiyede de toplumsal uzlama temelinde ekillenmitir. Bu dnemde toplumsal kalknma ve tam istihdam eksenli bir zihniyet hkim olmu, toplumun ok geni kesimlerini kapsayacak sosyal gvenlik kurumlar oluturulmu ve refah rejimi, sosyal politikalar ve sosyal hizmetler araclyla tamamlanmaya allmtr. O dnemde Trkiyede sosyal devletin zayf olduu ve sosyal gvenlik sisteminin kapsayc olmad ve biimsel, dar, enformel bir nitelik tad dncesi olduka yaygndr. Ne var ki, paral sosyal gvenlik yaps, gecekondulamann sunmu olduu olanaklar, kamu iktisadi teebbslerindeki istihdam politikalar ve tarm kesimine ynelik destekleme politikalar dnldnde Trkiyede sosyal politikalarn olduka kapsaml olduu ortaya kmaktadr (zbek, 2006: 343). Kapitalist dnyada 1970li yllarn ortalarndan itibaren sosyal/refah devleti uygulamalarndan uzaklalmas ve neo-liberal politikalarn benimsenmesi, 1980li yllardan itibaren Trkiyede de geerli olmutur. Bu balamda zellikle 12 Eyll 1980 askeri mdahalesiyle birlikte toplumsal snflar ve devlet arasndaki uzlama ortadan kalkm, devlet kreselleme srecinde kendisine izilen ereve ierisinde sosyal ilevlerinden hzla uzaklamaya balamtr. Bir taraftan kamu iktisadi teebbslerinin zelletirilmesine gidilirken dier taraftan da bte tercihleri sosyal harcamalardan, sermaye kesimine tevikler ynne kaymtr. Bir baka deyile Trkiyede sosyal devlet anlaynn byk lde sorgulanmaya balanmas sosyal devlet konusundaki yaklam deiiklii, kapitalizmin 1970lerdeki ikinci yapsal krizi sonrasna Trkiyenin da dnk kalknma stratejisine getii dneme denk dmektedir. 24 Ocak 1980 kararlar sosyal devlet anlaynn ve devletin sosyo- ekonomik konumunun deimesiyle ilgili olarak dnm noktas olmutur. 1982 Anayasasnn sosyal devlet olgusuna yaklam 1961 Anayasasna gre belirgin biimde farkldr. Bu farkllk sosyal devlet anlayndan geriye gidi ynnde olmutur (Kara, 2003: 234). Kresel rekabet ierisinde tutunabilmek adna istihdam maliyetlerinin drlmesi savunularak, cretler ve dier sosyal demelerde ksntya gidilmi ve kayt d istihdam yaygnlamtr. zellikle 1990l yllarda uluslararas kurumlarla imzalanan ikili ve ok tarafl szlemelerle devlet, eitim ve salk bata olmak zere hemen tm kamu hizmet alanlarn zel sektre devretmeyi ve/veya serbest piyasa kurallar ierisinde iletmeyi taahht etmitir. Tm bu taahhtler 2001 krizi sonrasnda yapsal uyum programlar ad altnda uygulamaya konulmu ve Trkiyede sosyal devlet uygulamalar nemli lde sonlanmtr.

59

SOSYAL DEVLETN GEREKLEME KOULLARI

Sosyal devletin gereklemesi iin bir dizi hukuki, ekonomik ve sosyal hak ve zgrlklerin devlet tarafndan gvenceye kavuturulmas gerekmektedir. Bu hak ve zgrlkler aada belirtilen alt balklardan olumaktadr.

Sosyal ve Ekonomik Haklarn Salanmas

Esas olarak sosyal devlet, sosyal adalet ilkesine dayanan devlet demektir. Anayasa Mahkemesinin bir kararnda belirttii gibi sosyal devlet gszleri, gller karnda koruyarak gerek eitlii, yani sosyal adaleti ve bylece toplumsal dengeyi salamakla ykml devlet demektir (Sabuncu, 1994: 71). Grld zere sosyal devletin salamakla ykml olduu sosyal adalet, toplumda belli kesimlerin ezilmesine izin vermemeyi, ekonomik ve toplumsal bakmdan zayf olanlar korumay ve desteklemeyi gerektirir. Sosyal ve ekonomik haklar, bireyi, topluma ve devlete kar koruyan kii haklarndan farkl olarak bireyin toplumdan ve onun rgtlenmi biimi olan devletten baz eyler ve belirli tutumlar istemesini mmkn klan haklardr. Bundan dolay bu haklara isteme haklar ad da verilir (Soysal, 1997: 71).

Resim 4.1: Sosyal devlet ayn zamanda engelliler iin en uygun koullar salamakla ykml devlettir.

Sosyal ve Ekonomik haklardan en nemlileri unlardr:

alma Hakk
nsan onuruna yaraan asgari bir yaam seviyesi kazandrmak iin her eyden nce, herkese alma olanann salanmas gerekir (zbudun, 2002: 128). sizlerin, yoksullarn insan onuruna yaraan asgari bir yaam dzeyini srdrmeleri mmkn deildir. Ayrca alma ayn zamanda bir dev nitelii tadndan dolay bireyin topluma kar her zaman ileri srebilecei bir haktr. Sosyal devlet ilkesine gre mali kaynaklarn yetersizlii yznden insanlar btnyle isiz braklamazlar ya da cinsiyetlerine, yalarna, glerine uymayan ilerde altrlamazlar. rnein, mali kaynaklarn yetersiz oluu kk ocuklarn ar maden ilerinde altrlmalar iin zr saylamaz (Soysal, 1997: 241).
60

Esas olarak alma herkesin sahip olmas gereken bir haktr ve alanlarn dinlenme haklar da vardr. Ancak, bu haklarn gerek bir anlam ifade edebilmeleri isizlii nleyici ekonomi politikalarnn uygulanmas ve cretli tatil ya da izin haklarnn dzenlenmesiyle mmkndr. Ayrca aada bahsedilecek olan adil cret hakk, sendika kurma, toplu szleme yapma ve grev hakk yoksa yine alma hakknn tam olarak uygulanabilmesi mmkn deildir.

Adil cret Hakk

alan insanlarn insan onuruna yarar bir geim seviyesine ulaabilmeleri iin gerekli koullardan biri de adil bir cret elde etmeleridir. i olmakla beraber ok dk bir cret alan bir bireyin geim dzeyini belli bir dzeyde tutmas mmkn deildir. Anayasamz alanlarn cret haklarn 55. maddede dzenlemitir. Buna gre; cret emein karldr. Devlet cretlilerin yaptklar ie uygun adaletli bir cret elde etmeleri ve dier sosyal yardmlardan yararlanmalar iin gerekli tedbirleri alr. Asgari cretin tespitinde lkenin sosyal ve ekonomik durumunu gz nnde bulundurur demektedir. (Gzler, 2007: 85).

Sosyal Gvenlik Hakk

Sosyal gvenlik, yallk, hastalk, sakatlk veya isizlik gibi nedenlerle alamayan, bu nedenle de srekli ya da geici olarak gelir kaybna urayan kiilerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli destein devlet tarafndan salanmas anlamna gelir. Sosyal gvenliin yetersiz olmas durumunda kiiler yallk, hastalk, sakatlk, isizlik gibi durumlarla karlatklarnda insanca yaam dzeyini srdremezler. 1982 Anayasasnn 60. maddesinde sosyal gvenlikle ilgili dzenlemelere yer verilmitir. Buna gre herkes sosyal gvenlik hakkna sahiptir. Devlet, bu gvenlii salayacak gerekli tedbirleri alr ve tekilat kurar. Anayasamzn 61. maddesinde de zel olarak korunmas gereken kiiler u ekilde saylmtr: Devlet, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleriyle, malul ve gazileri korur ve toplumda kendilerine yarar bir hayat seviyesi salar. Ayrca sakatlar, yallar ve korunmaya muhta ocuklar iin de gerekli dzenlemeler yaplmtr (Sabuncu, 1994: 76).

Konut Hakk
nsann insan onuruna yarar asgari bir yaam dzeyi iinde yaayabilmesi iin bir dier gereklilik insana yakr bir konutta yaamn srdrmesidir. Anayasamz konut hakkn 57. maddesinde dzenlemitir. Buna gre devlet, ehirlerin zelliklerini ve evre koullarn gzeten bir planlama erevesinde konut ihtiyacn karlayacak tedbirleri alr, ayrca konut teebbslerini destekler. (Gzler, 2007: 85).

Salk Hakk
Yine vatandan asgari yaam dzeyinde yaamasnn en nemli koulu salk hizmetlerinden yararlanabilmesidir. 1982 Anayasas salk hakkn 56. maddesinde dzenlemitir. Buna gre, herkes, salkl ve dengeli bir evrede yaama hakkna sahiptir. Devlet, herkesin hayatn beden ve ruh sal iinde srdrmesini salamak; insan ve madde gcnde tasarruf ve verimi artrarak, ibirliini gerekletirmek amacyla salk kurulularn tek elden planlayp hizmet vermesini dzenler. (Gzler, 2007: 86)

Eitim Hakk
Devlet ayn zamanda vatandalarnn eitim ve renimlerini salamak zorundadr. Anayasamzn 42. maddesine gre kimse eitim ve renim hakkndan yoksun braklamaz. Bu nedenle, kz ve erkek btn vatandalar iin zorunlu olan ilkretim devlet okullarnda paraszdr. Trkiyede toplam bte iinde eitime yaplan harcamada 1989dan itibaren zaman zaman gzle grnr artlar yaanmakla birlikte son yirmi yln genel eilimi eitime ayrlan payn azald ynndedir. Dier taraftan bu sre iinde, eitimin her kademesinde zel kesimin paynda bir art olduu gzlenmitir (Kara, 2004: 238).

61

SOSYAL DEVLET VE SENDKAL HAKLAR

Sosyal devlet ilkesinin tam anlamyla gerekleebilmesi iin sendikal haklar ad verilen sendika kurma hakk, toplu i szlemesi hakk ve grev hakknn tannm olmas gerekir. Bu haklarn tannmad durumlarda tek tek iilerin ve kamu alanlarnn alma, adil cret, dinlenme gibi haklarn iveren ve devletten talep etmeleri mmkn olamayacaktr.

www.sgk.gov.tr adresinden sosyal gvenlik ve salk alannda yaplan son dzenlemeleri izleyebilirsiniz. Trkiyede ilk defa 20 ubat 1947 tarihli ve 5018 sayl i ve veren Sendikalar ve Sendika Birlikleri Hakknda Kanun ile iilere sendika kurma hakk tannmtr (Gzler, 2007: 89).

Sendika Kurma Hakk

Anayasamzn 51. maddesine gre alanlar ve iverenler, yelerinin alma ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin nceden izin almakszn sendikalar ve st kurulular kurma, bunlara serbeste ye olma ve yelikten serbeste ekilme haklarna sahiptir. Burada zerinde durulmas gereken nokta Anayasada sendika kurma hakknn sadece ii ve iverenlere deil btn alanlara verilmi olmasdr. Dolaysyla memurlar da sendika kurma hakkna sahiptir. Maddenin beinci fkras ii nitelii tamayan kamu grevlilerinin bu alandaki haklarnn kapsam, istisna ve snrlar grdkleri hizmetin niteliine uygun olarak kanunla dzenlenir demekte ve memurlarn da sendika kurma hakkn kabul etmektedir. 51. maddenin ilk eklinde sendika kurma hakk, btn alanlara deil sadece iilere tannyordu. 2001 ylnda yaplan deiiklikle iiler kelimesi alanlar olarak deitirilmitir. Ayrca sendika kurma hakknn kullanlmasnda izin sistemi deil bildirim sistemi geerlidir (Gzler, 2007: 176- 177).

Grev Hakk
ilerin var olan alma ve cret koullarn kendi lehlerine deitirmek iin topluca i brakmalarna grev ad verilir. 1982 Anayasas grev hakkn yalnzca iiler iin ngrmtr. Ayrca Anayasa bu hakk toplu i szlemesinin yaplmas srasnda uyumazlk kmas durumuyla snrl olarak gvenceye almtr. Bir baka deyile kazanlm ii haklarnn ihlal edilmesi durumunda yaplabilecek hak grevleri gvence dnda braklmtr (Sabuncu, 1994: 78).

Anayasamzda grev hakk sadece iilere mi tannmtr? Nedenini tartnz.

Toplu Szleme Hakk

Toplu Szlemesi, ii ve iverenlerin karlkl olarak ekonomik ve sosyal durumlarn, alma koullarn dzenlemek amacyla yaptklar szlemeye verilen isimdir. Anayasamzn 53. maddesi toplu i szlemesi hakkn tanmtr. 1982 Anayasasnn getirdii bir yenilie gre ayn iyerinde, ayn dnem iin, birden fazla toplu i szlemesi yaplamaz ve uygulanamaz (Soysal, 1997: 243). Anayasann 53. maddesine 1995 senesinde eklenen bir fkrayla da kamu grevlilerine de toplu i grmesi yapma hakk tannmtr (Gzler, 2007: 90).

SOSYAL VE EKONOMK HAKLARIN SINIRI

Yukarda bahsettiimiz, sendika, toplu i szlemesi, grev, cretsiz ilkretim hakk gibi sosyal haklar dorudan uygulanabilir bir nitelik tarlar ve bunlar gerekletirmenin devletin mali kaynaklaryla ilgisi yoktur. Buna karn alma, sosyal gvenlik, konut, eitim, salk gibi sosyal haklarn gereklemesi iin devletin bunlar tanm olmas yeterli deildir. Bunlarn gerekletirilebilmeleri iin devletin yasal sorumluluk yklenmesi gerekmektedir. rnein, devletin okul, hastane, bakmevi vb. yapmas gerekir ki
62

bu haklar gerekleebilsin. Dolaysyla bu tr haklarn salt Anayasada yer almalar kiilere dava yoluyla talep edebilecekleri sbjektif kamu haklar vermez. Bu tr dava ve talep haklar ancak yasama organnn o alandaki yasal dzenlemesinden doabilir. Bu adan bu tr sosyal haklar tanyan Anayasa hkmleri, dorudan doruya uygulanabilir hukuk kurallar deil, yasama organna siyasal nitelikte direktifler veren veya yol gsteren programlar niteliindedir (Gzler, 2007: 86).

Sosyal haklar iinde, yasalara giri sras bakmndan bir nceliksonralk eiliminden sz edilebilir mi? 1982 Anayasasnn sosyal ve ekonomik haklarn snr balkl 65. maddesi sosyal haklarn bu niteliini ortaya koymaktadr: Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek mali kaynaklarn yeterlilii lsnde yerine getirir. Dolaysyla lkemizde sosyal devletin ne lde ve hangi aralarla salanacann takdiri siyasal iktidarn ekonomi politikalarna kalm bir konudur (Gzler, 2007: 86).

63

zet
En genel tanmyla sosyal/refah devleti, ekonomik ve toplumsal yaama kamusal aralarla dorudan ve dolayl olarak mdahale etme yetkisiyle donatlm devlettir. Sosyal devlet anlay ondokuzuncu yzylda egemen olan polis (jandarma) devlet anlaynn yerinden edilmesiyle gerekletirilmitir. Sosyal devlet ekonomik, toplumsal ve siyasal nitelikli olaylarn sonucu olarak belirmitir. Sosyal devletin n dzenlemeleri olarak da saylabilecek sosyal gvenlik konusunda ilk kurumsal dzenlemeler, sosyalist akmlarn merkezi durumunda bulunan Almanyada gerekletirilmitir. 1970lere kadar uzanan dnemde gelimi kapitalist lkelerde Keynesyen devlet mdahalecilii ve sosyal/refah devleti uygulamalar, azgelimi lkelerde ise ulusal kalknmac devlet politikalar eliinde grece genilemeci bir dnem yaanmtr. 1980lerden sonra sosyo-ekonomik temeldeki kkl deiiklerle beraber sosyal devleti ne karan iktisat anlay yerini neo-liberal politikalara brakmtr. Neo-liberalizm, Keynesyen ve dier devleti ekonomi politikalarnn alternatifi olarak 1980 sonrasnda daha geni bir etki alan bularak yaygnlamtr. Bylelikle kreselleme neo-liberalizmin hegemonik sylemi haline gelmitir. Trkiyede devletin sosyal alana mdahalesinde nemli bir artn grld 1. Dnya Sava yllarna kadar oluturulan refah sisteminde devletin toplumdan gelen giriimleri tamamlayc nitelikte olmutur. 24 Ocak 1980 kararlar sosyal devlet anlaynn ve devletin sosyo- ekonomik konumunun deimesiyle ilgili olarak dnm noktas olmutur. 1982 Anayasasnn sosyal devlet olgusuna yaklam 1961 Anayasasna gre belirgin biimde farkldr. Bu farkllk sosyal devlet anlayndan geriye gidi ynnde olmutur. Sosyal devletin gereklemesi iin bir dizi hukuki, ekonomik ve sosyal hak ve zgrlklerin devlet tarafndan gvenceye kavuturulmas gerekmektedir. Bu hak ve zgrlklerin balcalar unlardr. 1. alma Hakk: Herkese insan onuruna yaraan asgari bir yaam seviyesi kazandrmak iin her eyden nce, herkese alma olanann salanmas gerekir sizlerin, yoksullarn insan onuruna yaraan asgari bir yaam dzeyini srdrmeleri mmkn deildir. 2. Adil cret Hakk.: alan insanlarn insan onuruna yarar bir geim seviyesine ulaabilmeleri iin gerekli koullardan biri de adil
64

bir cret elde etmeleridir. 3. Sosyal Gvenlik Hakk: Sosyal gvenlik, yallk, hastalk, sakatlk veya isizlik gibi nedenlerle alamayan, bu nedenle de srekli ya da geici olarak gelir kaybna urayan kiilerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli destein devlet tarafndan salanmas anlamna gelir. 4. Konut Hakk: nsann insan onuruna yarar asgari bir yaam dzeyi iinde yaabilmesi iin bir dier gereklilik insana yakr bir konutta yaamn srdrmesidir. Sosyal devlet ilkesinin tam anlamyla gerekleebilmesi iin sendikal haklar ad verilen sendika kurma hakk, toplu i szlemesi hakk ve grev hakknn tannm olmas gerekir. 1.Sendika Kurma Hakk: Anayasamzn 51. maddesine gre alanlar ve iverenler, yelerinin alma ilikilerinde, ekonomik ve sosyal hak ve menfaatlerini korumak ve gelitirmek iin nceden izin almakszn sendikalar ve st kurulular kurma, bunlara serbeste ye olma ve yelikten serbeste ekilme haklarna sahiptir. 2.Grev Hakk: ilerin var olan alma ve cret koullarn kendi lehlerine deitirmek iin topluca i brakmalarna grev ad verilir. 3. Toplu Szleme Hakk: Toplu Szleme, ii ve iverenlerin karlkl olarak ekonomik ve sosyal durumlarn, alma koullarn dzenlemek amacyla yaptklar szlemeye verilen isimdir. Sendika, toplu i szlemesi, grev, cretsiz ilkretim hakk gibi sosyal haklar dorudan uygulanabilir bir nitelik tarlar ve bunlar gerekletirmesinin devletin mali kaynaklaryla ilgisi yoktur. Buna karn alma, sosyal gvenlik, konut, eitim, salk gibi sosyal haklarn gereklemesi iin devletin bunlar tanm olmas yeterli deildir. Bunlarn gerekletirilebilmeleri iin devletin yasal sorumluluk yklenmesi gerekmektedir. 1982 Anayasasnn sosyal ve ekonomik haklarn snr balkl 65. maddesi sosyal haklarn bu niteliini ortaya koymaktadr: Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek mali kaynaklarn yeterlilii lsnde yerine getirir.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi sosyal devletin gerekletirilmesi ynnde bir hak deildir? a. Konut hakk b. Eitim hakk c. alma hakk d. Tketim hakk e. Sosyal gvenlik hakk 2. On dokuzuncu yzylda gelien bat burjuvazisi hangi snf yanna ekmek iin baz dnler vermek zorunda kalmtr? a. Kk burjuvazi b. i snf c. Kyl snf d. Aristokrat snf e. Aydn snf 3. Ulusal zenginliklerin yaratlmas iin kalknma sorunlarnn n plana kt lke biimleri aadakilerden hangisidir? a. Geri kalm lkeler b. Sanayilemi lkeler c. Gelimi lkeler d. Avrupa lkeleri e. Tarm lkeleri 4. 1980lerden sonra sosyo- ekonomik temeldeki kkl deiiklerle beraber sosyal devleti ne karan iktisat anlay yerini hangi politikalara brakmtr? a. Refah devleti politikalarna b. Neoliberal politikalara c. Keynesyen politikalara d. Gelimeci politikalara e. Kalknmac politikalara 5. Sosyal ve ekonomik haklara verilen bir dier isim aadakilerden hangisidir? a. steme haklar b. Pozitif haklar c. Kii haklar d. Temel haklar e. Birey haklar 6. Aadakilerden hangisi alma hakknn tam olarak uygulanabilmesi iin gerekli koullardan biri deildir? a. Adil cret hakk b. Sendika kurma, hakk c. Toplu szleme yapma hakk d. Grev hakk e. Mlkiyet hakk. 7. Yallk, hastalk, sakatlk veya isizlik gibi nedenlerle alamayan, bu nedenle de srekli ya da geici olarak gelir kaybna urayan kiilerin yaamlarn srdrebilmeleri iin gerekli destein devlet tarafndan salanmasna ne ad verilir? a. Sosyal gvenlik b. Yardmlama c. Dayanma d. Geim yardm e. Devlet yardm 8. 2001 ylnda yaplan deiiklikle sendika kurma hakkn kazana kesimler saylrken iiler kelimesin yerine hangi kelime kullanlmtr? a. Kyller b. alanlar c. Emekiler d. Patronlar e. Sermaye sahipleri 9. Devlet, sosyal ve ekonomik alanlarda Anayasa ile belirlenen grevlerini, bu grevlerin amalarna uygun ncelikleri gzeterek hangi lde yerine getirir? a. Mali kaynaklarn yeterlilii b. Askeri gc c. Sanayi gelimilik derecesi d. Petrole sahip olup olmamas e. Gelimi bir lke olup olmamas

65

10. Toplu i szlemesiyle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Toplu i Szlemesi, ii ve iverenlerin karlkl olarak yaptklar bir szlemedir. b. Toplu i szlemesi ii ve iverenlerin c. Ekonomik ve sosyal durumlarn, alma koullarn dzenlemek amacyla yaptklar szlemeye verilen isimdir. d. Anayasamzn 53. maddesi toplu i szlemesi hakkn tanmtr. e. Kamu grevlilerine toplu i grmesi yapma hakk tannmamtr.

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Sosyalist devlet retim aralarnn kamulatrlmas sonucunda smrnn ortadan kalkaca ve egemenliin emekilerin elinde olaca iddiasna dayan devlet demektir. Sosyal devlet kavraynda ise retim aralarnn kamulatrlmas sz konusu deildir, ne de ynetimin emekilerin eline gemesinden sz edilebilir. Batdaki anlamyla refah devleti ya da sosyal devlet anlayn kapitalist sistem iinde yrtmek mmkndr.

Sra Sizde 2
Refah devleti uygulamalarnda ngiltere nc bir yere sahiptir. Savatan hemen sonra yaplan 1946 seimlerinde, adil ve eitliki bir toplum dzeni iin radikal reformlar uygulayacan ne sren i Partisi iktidara gelmitir. i Partisi iktidar tarafndan hazrlanan ve uygulamaya konan Beveridge Planyla birlikte refah devletinin inas bir taraftan yaygn kamulatrmalar ile dier taraftan da salk ve dier toplumsal sigortalar alannda yaplan dzenlemeler ile yrtlmtr Refah devleti uygulamalarna ynelik eilim, kinci Dnya Savandan sonra yrrle giren 1947 talyan Anayasas, 1949 Alman Anayasas ve 1958 Fransz Anayasas tarafndan da benimsenmitir. Refah devleti uygulamasnn farkl llerde de olsa Amerikadan Bat Avrupaya, Kanada ve Avustralyaya uzanan bir alanda yaygnlat sylenebilmektedir. Refah devleti uygulamas ile kapitalizm, altn a olarak adlandrlacak kadar byk bir gelime gstermitir. Bu uygulama iinde devlet, en byk iveren haline gelmi; eitli devlet kurumlar mal ve hizmet retmeye balamtr. Bylece toplam ekonomik ve mali kaynaklarn nemli bir blm devlet tarafndan denetlenip ynlendirilmilerdir. alan kesimler iin refah ve gvence salayc ilevler yerine getirilmi ve kapitalizmin aresiz brakt bireyi koruyucu nlemler yaama geirilmitir. Bununla beraber, refah devleti emeki kesimlere ynelik faaliyetlerini nemli lde emeki kesime finanse ettirmektedir. bulabilenler, dedikleri vergiler ve sosyal gvenlik pay ile refah devletinin finansmanna katlmlardr (aylan, 2003: 116, 117).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Gerekleme Koullar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Tarihsel Geliimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. a Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Tarihsel Geliimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. b Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Tarihsel Geliimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. a Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Gerekleme Koullar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. e Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Gerekleme Koullar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Sosyal Devletin Gerekleme Koullar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. b Yantnz yanl ise Sosyal Devlet ve Sendikal Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. a Yantnz yanl ise Sosyal ve Ekonomik Haklarn Snrlar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise Sosyal Devlet ve Sendikal Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

66

Sra Sizde 3
Keynesin kuramsal yaklam oluturduu srete hakim olan liberal devletten beklenen, kamu harcamalarnn mmkn olan en alt snrda tutulmas, devletin bir giriimci gibi piyasada mal ve hizmet retmemesi, gelirleri mmkn olan en dk oranda vergilendirmesi ve yalnzca piyasa ilemleri araclyla ve dolayl olarak faiz oranlarn enflasyon ortamnda ykseltmeye, deflasyon (durgunluk) ortamnda da drmeye almasdr. Bylelikle ekonominin kendi ileyi kurallar erevesinde en etkin kaynak dalmn gerekletiren retim biim ve dzeyini salayaca, devlet mdahalesinin varl halinde ise bundan uzaklalaca ileri srlmektedir. Keynes ise bu dncenin tam aksine piyasann kendiliinden dengeye gelemeyeceini, etkin kaynak dalm ve tam istihdam ancak devlet mdahalesiyle gerekleebileceini savunmutur. Keynese gre kamu harcamalarnn dzeyi; ihracat-ithalat dengesi ve faiz oranlar devlet tarafndan dolaysz bir biimde denetlenmelidir. Aksi halde toplumda etkin taleple arz dk dzeyde dengeye gelecektir ki bunun sonucu 1929 Krizinde grlen yksek isizlik ve ekonomik durgunluktur.

Yararlanlan Kaynaklar
Arn, T. (1985). Kapitalist Dzenleme, Birikim Rejimi ve Kriz (I): Gelimi Kapitalizm. Onbirinci Tez Kitap Dizisi: 1. Kasm, (104138). Brunhoff, S. (1988). Kapitalist Bunalm ve Ekonomik Politika Dnya Kapitalizminin Bunalm. Der. Nail Satlgan ve Sungur Savran. stanbul: Alan Yaynclk (391-406). Erdoan, M. (2001). Anayasal Demokrasi, Ankara: Siyasal Kitabevi. Gzler, K. (2007). Trk Anayasa Hukuku Dersleri, Bursa: Ekin Yaynlar. Gzbyk, . (2002). Anayasa Hukuku, Ankara: Turhan Yaynevi. Gzelsar, S. (2008). Kresel Kapitalizm ve Devletin Dnm, stanbul: Sosyal Aratrmalar Vakf Yaynlar. Kara, U. (2004). Sosyal Devletin Ykselii ve D. Ankara: Maki Basm Yayn. Kazgan, G. (2000). Kreselleme ve UlusDevlet. stanbul: Bilgi niversitesi Yaynlar. Mftolu, . (2005). Tarihsel Srete Bir Parantez: Sosyal Gvenlik Hakk, Toplum ve Hekim Dergisi, Mart-Nisan 2005, Cilt 20, Say 2. Mftolu . (2001). Kapitalizmde Dnm Dinamikleri ve Sendikal Kriz, TMMOB Sanayi Kongresi 2001 Bildiriler Kitab, Yayn no. E/2001/291, (263-269). Okur, A. R. ve Gzel, A. (2003) Sosyal Gvenlik Hukuku. stanbul: Beta Yaynevi. zbek, N. (2006). Cumhuriyet Trkiye'sinde Sosyal Gvenlik ve Sosyal Politikalar, stanbul: Tarih Vakf. zbudun, E. (2002). Trk Anayasa Hukuku, Ankara: Yetkin Yaynlar. Sabuncu, Y. (1994). Anayasaya Giri, Ankara: maj Yaynclk. Soysal, M. (1997). 100 Soruda Anayasann Anlam, Ankara: mge Yaynlar. aylan, G. (2003). Deiim, Kreselleme ve Devletin Yeni levi, Ankara: mge Kitapevi. Tanr, B. (1978). Anayasa Hukukunda Sosyal Haklar, stanbul: May Yaynlar.
67

Sra Sizde 4
Anayasamzda grev hakk tm alanlara deil sadece iilere tanna bir haktr. Memurlar kamu hizmeti yerine getirdiinden ve kamu hizmetinin devamll esas alndndan dolay memurlarn grev yapma haklar yoktur. Ayrca yine Anayasaya gre grev bir i hukuku kurumudur. Memurlar ise i hukukuna deil idare hukukuna tabi olarak alrlar.

Sra Sizde 5
Bu konuda gze arpan eilim neredeyse btn gelimi kapitalist lkelerde ilk yasal dzenlemelerin alan ocuklar ve kadnlarla ilgili oluudur. Yetikin iilerin sorunlarna, genel eilim olarak bundan sonra el atld grlmektedir. alan ocuk ve kadnlarn sefaletinin ondokuzuncu yzyldaki vahi kapitalist alma koullarnn en sivri rneini vermesi, konunun o dnemdeki btn insancl dncelerin yakn ilgisini ekmi olmas ve nihayet toplumun genel saln da ok yakndan ilgilendirmesi, bu nceliklerde rol oynamtr.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trkiye Byk Millet Meclisinin (TBMM) oluumunu aklayabilecek, TBMM yelerinin hukuki statsn tanmlayabilecek, TBMMnin ileyii ile grev ve yetkilerini ifade edebilecek, Yrtme organnn kimlerden olutuunu ve yrtmenin dzenleyici ilemlerini aklayabilecek, Trk yarg dzeninde yer alan mahkemelerin grev ve yetkilerini sralayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Yasama Yrtme Yarg Trkiye Byk Millet Meclisi Cumhurbakan Bakanlar Kurulu Kanun Hkmnde Kararname Anayasa Mahkemesi Adli Yarg dari Yarg

indekiler
Giri Yasama Organ: Trkiye Byk Millet Meclisi Yrtme Organ: Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu Yarg Organ: Bamsz Mahkemeler Yarg Dzenleri

68

Devletin Temel Organlar ve leyii: Yasama, Yrtme ve Yarg

GR
Devletin yasama, yrtme ve yarg olmak zere temel ilevi vardr. Bu ilevleri yerine getiren organlar Anayasamzda belirtilmitir. Buna gre yasama ilevi Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan, yrtme ilevi Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, yarg ilevi ise bamsz mahkemeler tarafndan yerine getirilmektedir. Genelleme yaplacak olursa, TBMM yasa yapma yoluyla genel hukuk kurallarn koyar; yrtme organ, ilke olarak, bu hukuk kurallarn uygular; yarg ise, kiisel olaylara hukuk kurallarn uygulayarak anlamazlklar kesin zme kavuturur. Grld gibi, yasama, yrtme ve yarg organlar devletin temel kuruluunu oluturur.

YASAMA ORGANI: TRKYE BYK MLLET MECLS

1982 Anayasas, yasama yetkisinin Trk milleti adna Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM)ne ait olduunu ve bu yetkinin devredilemeyeceini belirtmitir (AY md. 7).

Trkiye Byk Millet Meclisinin Oluumu

1961 Anayasas, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan oluan iki meclisli bir yasama organ kurmutu. 1961 Anayasas dneminde uygulanan iki meclisli yapdan umulan yararlarn gereklemedii ve yasama ilevinde tkanklklar yaand iin 1982 Anayasas iki meclisli yapy kaldrarak 1924Anayasasnn tek meclisli sistemine geri dnmtr (Sabuncu, 1997:123). Anayasamza gre Trkiye Byk Millet Meclisi genel oyla seilen be yz elli milletvekilinden oluur (AY md. 75). 1982 Anayasasnn ilk eklinde TBMMnin ye says 400 olarak belirlenmiti. Milletvekili says, 1987 ylnda Anayasada deiiklik yaplarak 450ye ykseltilmitir. Anayasada 1995 ylnda yeniden yaplan bir deiiklikle de TBMM ye says 550ye karlmtr (zbudun, 2005:259). Anayasann 77. maddesinde 2007 ylnda yaplan deiiklikle daha nce be ylda bir yaplan TBMM seimlerinin drt ylda bir yaplmas kararlatrlmtr. Ancak, Meclis, bu sre dolmadan seimin yenilenmesine karar verebilecei gibi, Anayasada belirtilen artlar altnda Cumhurbakannca verilecek karara gre de seimler yenilenir. Sresi biten milletvekili yeniden seilebilir. Yenilenmesine karar verilen Meclisin yetkileri, yeni Meclisin seilmesine kadar srer (AY md. 77). Trkiyede milletvekili seilebilme ya 2006 ylnda yaplan Anayasa deiiklii ile 30dan 25e indirilmitir. Buna gre 25 yan dolduran ve milletvekili seilebilmek iin Anayasada ngrlen gerekli dier koullar tayan her Trk vatanda milletvekili seilebilir (AY md. 76). Seimler ve halk oylamas serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre, yarg ynetim ve denetimi altnda yaplr. On sekiz yan dolduran her Trk vatanda seme ve halk oylamasna katlma haklarna sahiptir (AY md. 67). Seimlerin ynetim ve denetim mekanizmasnn banda Yksek Seim Kurulu vardr.

TBMM yelerinin Hukuki Stats

Yasama grevinin nitelii ve neminden dolay TBMM yelerinin hukuki statsne ilikin Anayasada eitli hkmler bulunmaktadr. Bunlar arasnda milletin temsili, yasama sorumsuzluu, yasama dokunulmazl ve yeliin dmesi saylabilir.
69

Milletin Temsili
Anayasann 80. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn milleti temsil ederler. Milletin temsili ilkesiyle milletvekillerinin kendilerini seenlerin istek ve direktifleriyle bal bir delege deil, kendi serbest iradeleriyle tm milletin yararnn ne olduuna karar verebilecek birer temsilci olduklar vurgulanmaktadr (zbudun, 2005:275). Usulne gre seilip mazbatasn alan milletvekili, milleti temsil ehliyetini kazanm olur ve and ierek grevine balar (Erdoan, 2005:258).

Yasama Sorumsuzluu
Tm demokratik lkelerde, parlamento yelerine yasama faaliyetlerini serbeste yerine getirebilmelerini salamak amacyla, kiisel deil, fakat kamu yarar iin baz baklklar (muafiyet) tannmtr (Tezi, 2004:374). Parlamenter baklklardan birisi yasama sorumsuzluudur. Yasama sorumsuzluu Anayasamzn 83. maddesinin 1. fkrasnda dzenlenmitir. Buna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri dncelerden, o oturumdaki Bakanlk Divannn teklifi zerine Meclise baka bir karar alnmadka bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazlar (AY md. 83/1). Yasama sorumsuzluunun amac, bir yandan millet iradesinin tam bir serbestlikle parlamentoda gereklemesini salamak, dier yandan da milletvekillerine grevlerini hibir bask altnda kalmadan bamszca yerine getirme gvencesini salamaktr. Yasama sorumsuzluu srekli nitelikte olup, milletvekillii sfat sona erdikten sonra da geerlidir (Tezi, 2004).

Yasama Dokunulmazl
Parlamenter bakln bir dier tr de yasama dokunulmazldr. Yasama sorumsuzluu, milletvekilinin yasama almalarndaki sz ve dnce hrriyetini korumaya ynelik olmasna karn, yasama dokunulmazl milletvekilini keyf veya aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan korumaya yneliktir. Yasama dokunulmazl, yasama sorumsuzluundan farkl olarak, milletvekillii sresince geerli olduu iin geici bir koruma salar. Ayrca, yasama dokunulmazl Meclis kararyla kaldrlabilir (zbudun, 2005). Yasama dokunulmazl, Anayasamzn 83. maddesinin 2. fkrasnda dzenlenmitir. Buna gre, Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ar cezay gerektiren sust hli ve seimden nce soruturmasna balanlm olmak kaydyla Anayasann 14. maddesindeki durumlar bu hkmn dndadr. Ancak, bu hlde yetkili makam, durumu hemen ve dorudan doruya Trkiye Byk Millet Meclisine bildirmek zorundadr. (AY md. 83/2). Ayrca, Trkiye Byk Millet Meclisi yesi hakknda, seiminden nce veya sonra verilmi bir ceza hkmnn yerine getirilmesi, yelik sfatnn sona ermesine braklr; yelik sresince zaman am ilemez (AY md. 83/3).

yeliin Dmesi
Anayasann 84. maddesine gre milletvekili yelii aadaki durumlarda sona erer: stifa eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesi, istifann geerli olduu TBMM Bakanlk Divannca tespit edildikten sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunca kararlatrlr. Anayasann 82. maddesinde belirtilen milletvekilliiyle badamayan bir grev veya hizmeti srdrmekte srar eden milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, yetkili komisyonun bu durumu tespit eden raporu zerine Genel Kurul gizli oyla karar verir. Meclis almalarna zrsz veya izinsiz olarak bir ay ierisinde toplam be birleim gn katlmayan milletvekilinin milletvekilliinin dmesine, durumun Meclis Bakanlk Divannca tespit edilmesi zerine, Genel Kurulca ye tam saysnn salt ounluunun oyuyla karar verilebilir (AY md. 84).

70

Yasama sorumsuzluu ve yasama dokunulmazl arasnda ne tr benzerlikler ve farkllklar vardr? Size gre bu ayrcalklara gerek var m?

TBMMnin Yaps ve leyii

Trkiye Byk Millet Meclisinin i yaps ve ileyiine ilikin dzenlemeler Anayasa ve Meclis Tznde yer almtr.

Tzk
Anayasamzn 95. maddesine gre, Trkiye Byk Millet Meclisi, almalarn, kendi yapt tzk hkmlerine gre yrtr. tzk hkmleri, siyas parti gruplarnn, Meclisin btn faaliyetlerine ye says orannda katlmalarn salayacak yolda dzenlenir. Hukuki adan Meclis tz bir TBMM karardr. Tzkn Anayasaya uygunluu Anayasa Mahkemesi tarafndan denetlenir (Sabuncu, 1997:134).

Bakanlk Divan
Anayasaya gre Trkiye Byk Millet Meclisinin Bakanlk Divan, Meclis yeleri arasndan seilen Meclis Bakan, Bakan vekilleri, Ktip yeler ve dare Amirlerinden oluur. Bakanlk Divan, Meclisteki siyasi parti gruplarnn ye says orannda Divana katlmalarn salayacak ekilde kurulur. Siyasi parti gruplar Bakanlk iin aday gsteremezler. Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlk Divan iin, bir yasama dneminde iki seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki yldr, ikinci devre iin seilenlerin grev sresi ise o yasama dneminin sonuna kadar devam eder (AY md. 94). Meclis Bakan gizli oyla ve en fazla drt oylamada seilir. Buna gre ilk iki oylamada ye tam saysnn te ikisi, nc oylamada ise ye tam saysnn salt ounluu aranr. nc oylamada salt ounluk salanamazsa bu oylamada en ok oy alan iki aday iin drdnc oylama yaplr; drdnc oylamada en fazla oy alan ye, Bakan seilmi olur (AY md. 94/4).

Siyasal Parti Gruplar

TBMM almalarnda siyasal partilerin nemli bir yeri vardr. Siyasal partiler Meclis almalarn parti meclis gruplar araclyla yrtrler. Anayasamza gre, bir siyasal partinin TBMMde grup kurabilmesi iin en az 20 milletvekiline sahip olmas gerekmektedir (AY md. 95/2).

TBMM Komisyonlar
TBMM Komisyonlar bir konunun Meclis Genel Kuruluna gelmeden nce grlp olgunlatrld kurullardr. Komisyonlar, kendilerine verilen iler hakknda rapor hazrlarlar ve bunu Meclis Bakanlna sunarlar. Komisyonlarda siyasal parti gruplar ye saylar orannda temsil edilir (zbudun, 2005).

TBMMde Toplant ve Karar Yeter Says

Anayasamzn 96. maddesine gre Trkiye Byk Millet Meclisi, yapaca seimler dahil btn ilerinde ye tam saysnn en az te biri ile toplanr. Trkiye Byk Millet Meclisi, Anayasada bakaca bir hkm yoksa toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tam saysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz. Bakanlar Kurulu yeleri, Trkiye Byk Millet Meclisinin katlamadklar oturumlarnda, kendileri yerine oy kullanmak zere bir bakana yetki verebilirler. Ancak bir bakan kendi oyu ile birlikte en ok iki oy kullanabilir (AY md. 96). TBMM ye says 550 olduuna gre, bu durumda TBMMnin toplant yeter says 184, karar yeter says ise en az 139dur.

71

TBMMde ka tane komisyon vardr? Bunlarn adlarn saynz.

TBMMnin Grev ve Yetkileri

Parlamenter sistemlerde yasama organnn yasa yapma, hkmeti denetleme ve devlet btesini kabul etmek olmak zere temel ilevi vardr (zbudun, 2005: 293). Trkiye Byk Millet Meclisinin grev ve yetkileri, genel olarak, 1982 Anayasasnn 87. maddesinde dzenlenmitir. Bunlar: Kanun koymak, deitirmek ve kaldrmak Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetlemek Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek Bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek Para baslmasna ve sava ilanna karar vermek Milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulmak Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn bete ounluunun karar ile genel ve zel af ilanna karar vermek Anayasann dier maddelerinde ngrlen yetkileri kullanmak ve grevleri yerine getirmektir.

TBMMnin en temel ilevi yasa yapmak olduu iin yasa yapma sreci hakknda bilgi vermek yararl olacaktr.

Yasalarn Yaplmas
TBMMnin en kapsaml yetkisi yasa yapma yetkisidir. TBMM, Anayasaya aykr olmamak kouluyla her konuda yasal dzenleme yapabilir. Bu onun Anayasadan ald genel yetkidir (Sabuncu, 1997:140). Anayasamza gre, yasa nermeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir (AY md. 88). Bakanlar Kurulu tarafndan yaplan neri kanun tasars, milletvekillerince yaplan neri ise kanun teklifi olarak adlandrlmaktadr. Kanun tasar ve tekliflerinin Trkiye Byk Millet Meclisinde grlme usul ve esaslar Meclis Tznde dzenlenmitir. Tzke gre, gerekeli olarak TBMM Bakanlna sunulan kanun tasars ve teklifleri ilgili komisyonlara gnderilir. Komisyonlarda yrtlen incelemelerden sonra Meclis Genel Kurulunda grlr. Genel Kurulda oylanp kabul edilen tasar veya teklif yasalam olur. Ancak, TBMMde kabul edilen yasalarn yrrle girebilmeleri ve uygulanabilmeleri iin yaymlanmalar gerekir. Yasalarn 15 gn iinde yaymlanmas grevi Cumhurbakanna aittir. Anayasamza gre, Cumhurbakan yaymlanmasn ksmen veya tamamen uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere, bu hususta gsterdii gereke ile birlikte ayn sre iinde, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir. Cumhurbakannca ksmen uygun bulunmama durumunda, Trkiye Byk Millet Meclisi sadece uygun bulunmayan maddeleri grebilir. Bte kanunlar bu hkme tbi deildir. Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca yaymlanr; Meclis, geri gnderilen kanunda yeni bir deiiklik yaparsa, Cumhurbakan deitirilen kanunu tekrar Meclise geri gnderebilir. (AY md. 89).

Trkiye Byk Millet Meclisinin ileyii ve faaliyetleri hakknda daha fazla bilgi www.tbmm.gov.tr adresinden edinilebilir.

72

YRTME ORGANI: CUMHURBAKANI VE BAKANLAR KURULU

Gnmzn zgrlk demokrasilerinde yrtme organnn grevleri ve devlet iindeki arl gitgide artmaktadr. Yrtme organ, yapsal olarak, teki (monist) ve ikici (dalist) olmak zere iki ana gruba ayrlmaktadr. Teki sistemde yrtme yetkisi tek bir organda toplanmtr. Buna rnek olarak, yrtme yetkisinin tmnn, halk tarafndan seilmi bir bakana ait olduu Amerikan bakanlk sistemi verilebilir. kici sistemde ise yrtme yetkisi, bir kii (devlet bakan) ile bir kurul (Bakanlar Kurulu) arasnda paylalmaktadr. kici yrtme sistemi, parlamenter sistemlerin temel zelliklerinden biridir (zbudun, 2005:305). Parlamenter rejimi benimseyen Trkiyede de yrtme organ iki baldr. Anayasann 8. maddesine gre Yrtme yetkisi ve grevi, Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu tarafndan, Anayasaya ve kanunlara uygun olarak kullanlr ve yerine getirilir. 1982 Anayasas, kendinden nceki Anayasalara gre daha gl bir yrtme organ oluturmay dnd iin yrtmeyi yalnz bir grev olarak deil, ayn zamanda bir yetki olarak da dzenlemitir. Yrtme organnn bir kanadn oluturan Cumhurbakannn parlamentoya kar siyasal bir sorumluluu yoktur. Parlamentoya kar sorumlu olan yrtme organ Bakanlar Kuruludur. zetle, Cumhurbakan yrtmenin sorumluluk tamayan kanadn, Bakanlar Kurulu da sorumlu kanadn oluturmaktadr. Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulunun grev, yetki ve sorumluluklar merkez ynetimin incelendii 6. nitede ele alnd iin burada sadece yrtmenin dzenleyici ilemleri zerinde durulacaktr.

Yrtmenin Dzenleyici lemleri

Anayasamzda yrtmenin dzenleyici ilemleri olarak kanun hkmnde kararname, Cumhurbakanl kararnamesi, tzk ve ynetmelik yer almtr.

Kanun Hkmnde Kararnameler

1924 Anayasasnda ve 1961 Anayasasnn ilk biiminde ngrlmeyen Kanun Hkmnde Kararname (KHK), 1971 ylnda 1488 sayl Yasayla 1961 Anayasasnda yaplan deiiklikten sonra hukuk sistemimize girmitir. 1982 Anayasas da Bakanlar Kuruluna Kanun Hkmnde Kararname karma yetkisi vermitir (AY md. 91). Anayasamz biri olaan dnem KHKleri, dieri skynetim ve olaanst hllerde karlabilen KHKler olmak zere iki tr KHK ngrmtr. Anayasada bunlarla ilgili hukuksal dzenlemeler farkllk gstermektedir. Olaan dnem Kanun Hkmnde Kararnamelerle ilgili temel dzenlemeler yle sralanabilir: KHK karma yetkisi Bakanlar Kuruluna aittir. Yrtmenin baka bir organ KHK karamaz. Bakanlar Kurulunun KHK karabilmesi iin TBMMnin yetki vermesi (yetki yasas) gerekir. Yetki yasasnda, karlacak KHKnin amac, kapsam, ilkeleri, kullanma sresi ve sresi iinde birden fazla kararname karlp karlamayaca belirtilir. Bakanlar Kurulu bu yetki erevesinde KHK karabilir. Anayasann temel haklar, kii haklar ve devleri ile siyasi haklar ve devler blmleri KHK ile dzenlenemez. KHKler Cumhurbakan tarafndan imzalanr. KHKler Resm Gazetede yaymlanr ve yaymlandklar gn yrrle girerler. Ancak kararnamede yrrlk tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gsterilebilir. KHKler Resm Gazetede yaymland gn TBMMnin onayna sunulur. Yetki kanunlar ve bunlara dayanan KHKler, Trkiye Byk Millet Meclisi komisyonlar ve genel kurulunda ncelikle ve ivedilikle grlr.
73

Trkiye Byk Millet Meclisince reddedilen kararnameler bu kararn Resmi Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar. KHKler, Anayasa Mahkemesinin yargsal denetimine tabidir.

Yukarda anlatlanlar olaan dnem KHKler iin geerlidir. Ancak olaanst hl ve skynetim dnemlerinde karlabilen KHKler, olaan KHKlerden olduka farkldr. Bu farkllklar Anayasann 91, 121 ve 122. maddelerinden hareketle u ekilde zetlenebilir: Skynetim ve olaanst hl KHKleri Cumhurbakannn bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. Skynetim ve olaanst hl kararnameleri iin TBMM tarafndan bir yetki yasas karlmasna gerek yoktur. Skynetim ve olaanst hl KHKleriyle temel haklar, kii haklar ile siyasi haklar ve devler dzenleme konusu yaplabilir. Skynetim ve olaanst hl KHKleri Resm Gazetede yaymlanr ve ayn gn Trkiye Byk Millet Meclisinin onayna sunulur. TBMM bu kararnameleri otuz gn iinde grp sonulandrr. Skynetim ve olaanst hl KHKleri iin Anayasaya aykrl iddias ile Anayasa Mahkemesinde dava alamaz.

Ancak hemen belirtelim ki skynetim ve olaanst hal KHKleri skynetim ve olaanst halin yrrlkte olduu blge ve zaman dilimi iinde geerlidir.

Cumhurbakanl Kararnamesi
1982 Anayasas, 1961 Anayasasnda yer almayan yeni bir dzenleyici ilem tr olarak Cumhurbakanl kararnamesine yer vermitir. Anayasann 107. maddesine gre Cumhurbakanl Genel Sekreterliinin kuruluu, tekilat ve alma esaslar, personel atama ilemleri Cumhurbakanl kararnamesi ile dzenlenir.

Tzkler
Tzk, yrtmenin dzenleyici kurallarndan bir tanesidir ve Anayasada dzenlenmitir. Anayasann 115. maddesi tzkleri u ekilde dzenlemitir: Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara aykr olmamak ve Dantayn incelemesinden geirilmek artyla tzkler karabilir. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi yaymlanr. Anayasadaki bu dzenlemeden yola karak tzklerin zelliklerini yle sralayabiliriz: Tzk karmaya yetkili tek organ Bakanlar Kuruludur. Bakanlklar ve kamu tzel kiileri tzk yapma yetkisine sahip deildir. Tzklerin konusu, yasann uygulanmasn gstermek veya yasann emrettii ileri belirtmektir. Tzkler yasalarn boluklarn doldurmak iin karlamaz. Tzkler her zaman bir yasaya dayanmaldr. Yasayla dzenlenmemi bir konuda tzk karlamaz. Tzkler, Dantayn incelemesinden geirilmelidir. Dantayn incelemesinden gememi bir tzk tasars tzk olarak karlamaz. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr. Cumhurbakannca imzalanan tzkler yasalar gibi Resmi Gazetede yaymlanr. Tzkler, yasalara aykr olamaz. Yasaya aykr olan tzn iptali iin Dantaya dava alabilir.
74

Ynetmelikler
Yrtme organnn bir dier dzenleyici ilemi ynetmeliklerdir. Bakanlar Kurulu ynetmelik karabilir. Ancak hemen belirtelim ki tzk karma yetkisi sadece Bakanlar Kuruluna verilen bir yetki olmasna karn Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri de kendi grev alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak kouluyla, ynetmelikler karabilirler (AY md. 124). Ynetmeliklerin tmnn Resm Gazetede yaymlanmas zorunluluu yoktur. Hangi ynetmeliklerin Resm Gazetede yaymlanaca konusu yasal dzenlemeye braklmtr. Ayrca, ynetmelikler idari yarg denetimine tabidir. st hukuk kurallarna aykr olan ynetmeliklerin iptali iin idari yargya dava alabilir.

Tzkler ve ynetmelikler arasndaki benzerlik ve farkllklar nelerdir?

YARGI ORGANI: BAIMSIZ MAHKEMELER

Devletin temel ilevlerinden birisi de yargdr. Yarg ilevi, hukuki uyumazlklarn bamsz mahkemelerce kesin olarak zme kavuturulmas ve karara balanmasdr. Yarg ilevinin amac, hukuk dzeninin korunmas ve gerekletirilmesidir. Anayasamza gre yarg yetkisi, Trk milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr (AY. Md. 9).

Yargya likin Temel lkeler

Demokratik hukuk devletinde mahkemelerin siyasal organlar olarak nitelendirilen yasama ve yrtme organlar karsnda bamszl ilkesi kabul edilmitir (zbudun, 2005:354). Yarglarn bamszl, hukuk devletinin vazgeilmez kouludur. Yarg bamszln gerekletirmek iin yarg ilevini yerine getiren yarglarn, dier kamu grevlilerinden daha gvenceli bir statye kavuturulmalar benimsenmitir. Anayasamzda da yargnn ve yarglarn bamszln gvence altna alacak dzenlemeler yer almtr. 1982 Anayasasnn Mahkemelerin Bamszl baln tayan 138. maddesine gre: Hkimler, grevlerinde bamszdrlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve hkimlere emir ve talimat veremez; genelge gnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz. Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili soru sorulamaz, grme yaplamaz veya herhangi bir beyanda bulunulamaz. Yasama ve yrtme organlar ile idare, mahkeme kararlarna uymak zorundadr; bu organlar ve idare, mahkeme kararlarn hibir suretle deitiremez ve bunlarn yerine getirilmesini geciktiremez (AY md.138).

Yarg bamszl ise ancak yarg gvencesiyle salanabilir (Eroul, 2004:347). Anayasann Hakimlik ve Savclk Teminat balkl 139. maddesine gre ise Hkimler ve savclar azlolunamaz, kendileri istemedike Anayasada gsterilen yatan nce emekliye ayrlamaz; bir mahkemenin veya kadronun kaldrlmas sebebiyle de olsa, aylk, denek ve dier zlk haklarndan yoksun klnamaz. Bunlardan baka, mahkemelerin kuruluu, ileyii, grev ve yetkileri, yarglama yntemlerinin yasayla belirlenecei, durumalarn kural olarak herkese ak olduu ve btn mahkemelerin her trl kararlarn gerekeli olarak yazaca, hkimler ve savclarn altm be yan bitirinceye kadar hizmet grebilecekleri Anayasada belirtilmitir. Ayrca, Anayasada yarg ve savclarn gvencesini salamak zere Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu adnda anayasal bir organ oluturulmutur.

75

YARGI DZENLER!
Trk yarg sisteminde drt yarg dzeni vardr. Bunlar anayasa yargs, adli yarg, ynetsel yarg ve asker yargdr. $imdi bunlarla ilgili genel bilgiler verelim:

Anayasa Yargs ve Anayasa Mahkemesi

Geni! anlamda anayasa yargs, do"rudan do"ruya anayasaya uyulmasn sa"lamak amacn gden her trl yarg i!lemini veya anayasa hukuku sorunlarnn yargsal usuller ierisinde bir karara ba"lanmas srecini ifade eder. Dar ve teknik anlamda anayasa yargsndan ise, kanunlarn ve di"er baz yasama i!lemlerinin, anayasaya uygunlu"unun yarg organlar tarafndan denetimi anla!lr. Anayasa yargs, hukuk devletinin geli!iminde ula!lan son ve en nemli a!ama olarak tanmlanmaktadr (zbudun, 2005:367). Trkiyede ilk kez 1961 Anayasas ile anayasa yargsn gerekle!tirmek ve anayasa ile verilen di"er grevleri yerine getirmek zere bir yksek mahkeme olan Anayasa Mahkemesi kurulmu!tur. 1982 Anayasas da Anayasa Mahkemesinin kurulu!, grev ve yetkilerini ayrntl bir biimde 146 ve 153. maddeler arasnda dzenlemi!tir.

1982 Anayasasnda yer alan yksek mahkemeleri saynz.

Anayasa Mahkemesinin Kurulu"u

1982 Anayasasnda Anayasa Mahkemesinin ye says on bir asl ve drt yedek ye olarak belirlenmi!ken, 12 Eyll 2010 tarihinde Anayasada gerekle!tirilen de"i!iklikle ye says on yediye karlm!tr. ye seimine ili!kin hkmler Anayasann 146 ve 147. maddelerinde dzenlenmi!tir. Buna gre: Trkiye Byk Millet Meclisi; iki yeyi Say!tay Genel Kurulunun kendi ba!kan ve yeleri arasndan, her bo! yer iin gsterecekleri er aday iinden, bir yeyi ise baro ba!kanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iinden yapaca" gizli oylamayla seer. Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak bu seimde, her bo! yelik iin ilk oylamada ye tam saysnn te iki ve ikinci oylamada ye tam saysnn salt o"unlu"u aranr. #kinci oylamada salt o"unluk sa"lanamazsa, bu oylamada en ok oy alan iki aday iin nc oylama yaplr; nc oylamada en fazla oy alan aday ye seilmi! olur. Cumhurba!kan; yeyi Yargtay, iki yeyi Dan!tay, bir yeyi Asker Yargtay, bir yeyi Asker Yksek #dare Mahkemesi genel kurullarnca kendi ba!kan ve yeleri arasndan her bo! yer iin gsterecekleri er aday iinden; en az ikisi hukuku olmak zere yeyi Yksek"retim Kurulunun kendi yesi olmayan yksek"retim kurumlarnn hukuk, iktisat ve siyasal bilimler dallarnda grev yapan "retim yeleri arasndan gsterece"i er aday iinden; drt yeyi st kademe yneticileri, serbest avukatlar, birinci snf hkim ve savclar ile en az be! yl raportrlk yapm! Anayasa Mahkemesi raportrleri arasndan seer. Yargtay, Dan!tay, Asker Yargtay, Asker Yksek #dare Mahkemesi ve Say!tay genel kurullar ile Yksek"retim Kurulundan Anayasa Mahkemesi yeli"ine aday gstermek iin yaplacak seimlerde, her bo! yelik iin, en fazla oy alan ki!i aday gsterilmi! saylr. Baro ba!kanlarnn serbest avukatlar arasndan gsterecekleri aday iin yaplacak seimde en fazla oy alan ki!i aday gsterilmi! saylr. Anayasa Mahkemesine ye seilebilmek iin, krkbe! ya!n doldurulmu! olmas kaydyla; yksek"retim kurumlar "retim yelerinin profesr veya doent unvann kazanm!, avukatlarn en az yirmi yl fiilen avukatlk yapm!, st kademe yneticilerinin yksek"renim grm! ve en az yirmi yl kamu hizmetinde fiilen al!m!, birinci snf hkim ve savclarn adaylk dhil en az yirmi yl al!m! olmas !arttr. Anayasa Mahkemesi yeleri arasndan gizli oyla ve ye tam saysnn salt o"unlu"u ile drt yl iin bir Ba!kan ve iki ba!kanvekili seilir. Sresi bitenler yeniden seilebilirler.
76

Anayasa Mahkemesi yeleri asl grevleri dnda resm veya zel hibir grev alamazlar. Anayasa Mahkemesi yeleri on iki yl iin seilirler. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi yesi seilemez. Anayasa Mahkemesi yeleri altm be yan doldurunca emekliye ayrlrlar. Zorunlu emeklilik yandan nce grev sresi dolan yelerin baka bir grevde almalar ve zlk ileri kanunla dzenlenir. Anayasa Mahkemesi yelii, bir yenin hkimlik mesleinden karlmay gerektiren bir sutan dolay hkm giymesi halinde kendiliinden; grevini salk bakmndan yerine getiremeyeceinin kesin olarak anlalmas halinde de, Anayasa Mahkemesi ye tamsaysnn salt ounluunun karar ile sona erer.

Anayasa Mahkemesinin Grev ve Yetkileri

Anayasa Mahkemesinin grevlerinin neler olduu, Anayasann ilgili maddelerinde gsterilmitir. Buna gre, Anayasa Mahkemesinin grev ve yetkileri unlardr: Kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi tznn Anayasaya ekil ve esas bakmlarndan uygunluunu denetlemek (AY md. 148/1), Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla Anayasa Mahkemesine yaplan bireysel bavurular karara balamak, Cumhurbakann, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakann, Bakanlar Kurulu yelerini, Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini, Basavclarn, Cumhuriyet Basavcvekilini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu ve Saytay Bakan ve yelerini grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglamak (AY md. 148/3), Genelkurmay Bakann, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ile Jandarma Genel Komutann grevleriyle ilgili sulardan dolay Yce Divan sfatyla yarglamak, Siyasal partilerin mali denetimini yapmak (AY md. 69/4), Siyasal partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak (AY md. 69/6), Milletvekillerinin yasama dokunulmazlklarnn kaldrlmasna veya yeliin dtne Trkiye Byk Millet Meclisince karar verilmesi hallerinde, ilgililerin kararn Anayasaya, kanuna veya tzk hkmlerine aykrl iddiasyla ileri srdkleri iptal istemlerini karara balamak (AY md. 85), Uyumazlk Mahkemesine Bakanlk edecek yeyi, kendi yeleri arasndan semek (AY md. 158/2).

Anayasaya Uygunluk Denetimi

Anayasa Mahkemesinin yukarda saylan grevleri iinde en nemlisi, kukusuz, yasalarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve TBMM Tznn Anayasaya uygunluunu denetlemektir. Anayasa Mahkemesi bu denetimi ekil (biim) ve esas (z) olmak zere iki adan yapabilir. ekil bakmndan denetim, yasalarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Meclis Tznn Anayasada belirtilmi usul ve ekil kurallarna uygun olarak yaplp yaplmadklarnn aratrlmasdr. Esas bakmndan denetim ise bir yasa, KHK ya da TBMM tz hkmlerinin Anayasa hkmleri ile atp atmadnn denetlenmesidir (zbudun, 2005; Sabuncu, 1997). Yasalarn Anayasaya uygunluunun denetiminde Anayasa Mahkemesi kendiliinden harekete gemez. Yasalarn Anayasaya uygunluunun Anayasa Mahkemesince denetlenmesi iptal davas (soyut norm denetimi) ve itiraz yolu (somut norm denetimi) olmak zere iki yolla olmaktadr. Anayasann 150. maddesine gre, Anayasa Mahkemesinde dorudan doruya iptal davas ama yetkisi unlara tannmtr:

77

Cumhurbakan, ktidar ve ana muhalefet partisi meclis gruplar, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az bete biri tutarndaki yeler. ktidarda birden fazla siyas partinin bulunmas hlinde, iktidar partilerinin dava ama hakkn en fazla yeye sahip olan parti kullanr (AY md. 150).

ptal davas ama sresi, iptali istenen kanun, kanun hkmnde kararname veya Tzkn Resm Gazetede yaymlanmasndan balayarak altm gndr (AY md. 151). tiraz yolu ise Anayasann 152. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre: Bir davaya bakmakta olan mahkeme, uygulanacak bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin hkmlerini Anayasaya aykr grrse veya taraflardan birinin ileri srd aykrlk iddiasnn ciddi olduu kansna varrsa, Anayasa Mahkemesinin bu konuda verecei karara kadar davay geri brakr. Mahkeme, Anayasaya aykrlk iddiasn ciddi grmezse bu iddia, temyiz merciince esas hkmle birlikte karara balanr. Anayasa Mahkemesi, iin kendisine geliinden balamak zere be ay iinde kararn verir ve aklar. Bu sre iinde karar verilmezse mahkeme davay yrrlkteki kanun hkmlerine gre sonulandrr. Ancak, Anayasa Mahkemesinin karar, esas hakkndaki karar kesinleinceye kadar gelirse, mahkeme buna uymak zorundadr. Anayasa Mahkemesinin iin esasna girerek verdii red kararnn Resm Gazetede yaymlanmasndan sonra on yl gemedike ayn kanun hkmnn Anayasaya aykrl iddiasyla tekrar bavuruda bulunulamaz.

Anayasa Mahkemesi Kararlarnn Nitelii

Anayasa Mahkemesi kararlarnn nitelii 1982 Anayasasnn 153. maddesinde dzenlenmitir. Buna gre: Anayasa Mahkemesinin kararlar kesindir. ptal kararlar gerekesi yazlmadan aklanamaz. Anayasa Mahkemesi bir kanun veya kanun hkmnde kararnamenin tamamn veya bir hkmn iptal ederken, kanun koyucu gibi hareketle, yeni bir uygulamaya yol aacak biimde hkm tesis edemez. Kanun, kanun hkmnde kararname veya Trkiye Byk Millet Meclisi tz ya da bunlarn hkmleri, iptal kararlarnn Resm Gazetede yaymland tarihte yrrlkten kalkar. Gereken hllerde Anayasa Mahkemesi iptal hkmnn yrrle girecei tarihi ayrca kararlatrabilir. Bu tarih, kararn Resm Gazetede yaymland gnden balayarak bir yl geemez. ptal kararlar geriye yrmez. Anayasa Mahkemesi kararlar Resm Gazetede hemen yaymlanr ve yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar (AY md. 153).

Adli Yarg ve Yargtay

Adli yarg, adliye mahkemeleri olarak da bilinir. Bu mahkemeler, kiiler arasnda ortaya kan zel hukuk uyumazlklarn zmek ve Ceza Kanununu uygulamakla grevli adliye mahkemeleridir. Adli yarg dzeni esas itibariyle hukuk ve ceza davalarna bakan mahkemelerden oluur. Adli yargda ilk derece mahkemeleri olarak sulh hukuk, asliye hukuk, sulh ceza, asliye ceza ve ar ceza mahkemeleri bulunmaktadr. Ayrca, her iki grupta da i mahkemeleri, ocuk mahkemeleri gibi zel grevli mahkemeler vardr.

78

Adli yarg alanndaki en yksek mahkeme Yargtaydr. Yargtay, adliye mahkemelerince verilen ve kanunun baka bir adli yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Yargtay yeleri, birinci snfa ayrlm adli yarg hkimleri ve Cumhuriyet savclar arasndan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulunca ye tam saysnn salt ounluu ile ve gizli oyla seilir. Yargtay Birinci Bakan, birinci bakan vekilleri ve daire bakanlar kendi yeleri arasndan Yargtay Genel Kurulunca ye tam saysnn salt ounluu ve gizli oyla drt yl iin seilirler; sresi bitenler yeniden seilebilirler. Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Cumhuriyet Basavcvekili, Yargtay Genel Kurulunun kendi yeleri arasndan gizli oyla belirleyecei beer aday arasndan Cumhurbakan tarafndan drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler (AY md. 154).

Ynetsel (dari) Yarg ve Dantay

Anayasann 125. maddesinde, idarenin her trl eylem ve ilemine kar yarg yolunun ak olduu ve kendi eylem ve ilemlerinden doan zarar demekle ykml olduu aka belirtilmitir. Bu anayasal hkm erevesinde, idari yarg, idare ve bireyler arasnda idari ilem ve eylemler nedeniyle ortaya kan uyumazlklar zen yarg koludur (Sabuncu, 1997:203). Trk ynetsel yarg dzeninde yer alan mahkemeler Dantay, blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. Bunlardan idare ve vergi mahkemeleri ilk derece mahkemeleridir. Blge idare mahkemeleri, ilk derece mahkemelerinin kararlarna yaplan itirazlar inceler. dari yargdaki en yksek mahkeme olan Dantay ise temyiz merciidir (Erdoan, 2005:290). 1982 Anayasasnn 155. maddesinde Dantayla ilgili hkmler yer almaktadr. Buna gre: Dantay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Dantay, davalar grmek, Babakan ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla grevlidir. Dantay yelerinin drtte , birinci snf idari yarg hkim ve savclar ile bu meslekten saylanlar arasndan Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu; drtte biri, nitelikleri kanunda belirtilen grevliler arasndan Cumhurbakan tarafndan seilir. Dantay Bakan, Basavc, bakan vekilleri ve daire bakanlar, kendi yeleri arasndan Dantay Genel Kurulunca ye tam saysnn salt ounluu ve gizli oyla drt yl iin seilirler. Sresi bitenler yeniden seilebilirler (AY md. 155).

Adli yarg ve idari yarg ayrm her lkede var mdr?

Asker Yarg
Anayasa, asker yargy sivil yargnn dnda tutmutur. Askeri yarg dzeninde Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesi vardr. Asker Yargtay, asker mahkemelerde verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Ayrca, asker kiilerin kanunla gsterilen belli davalarna ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Asker Yargtay yeleri, birinci snf asker hkimler arasndan Asker Yargtay Genel Kurulunca gsterilen adaylar iinden Cumhurbakan tarafndan seilir (AY md. 156). Asker Yksek dare Mahkemesi, asker olmayan makamlarca tesis edilmi olsa bile, asker kiileri ilgilendiren ve asker hizmete ilikin idar ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn yarg denetimini yapan ilk ve son derece mahkemesidir. Ancak, askerlik ykmllnden doan uyumazlklarda ilgilinin asker kii olmas art aranmaz. Asker Yksek dare Mahkemesinin yeleri Cumhurbakannca seilir (AY md. 157).

79

Uyumazlk Mahkemesi
Anayasann 158. maddesinde dzenlenen Uyumazlk Mahkemesi, adli, idari ve asker yarg yerleri arasndaki grev ve hkm uyumazlklarn kesin olarak zmekle grevli bir yksek mahkemedir. Uyumazlk Mahkemesi Yargtay, Dantay, Askeri Yargtay ve Askeri Yksek dare Mahkemesinden gelen yarglardan oluur. Bu mahkemenin bakanln Anayasa Mahkemesince, kendi yeleri arasndan grevlendirilen ye yapar. Dier mahkemelerle, Anayasa Mahkemesi arasndaki grev uyumazlklarnda, Anayasa Mahkemesinin karar esas alnr.

Saytay
Saytay, bir yandan mali denetim organ, bir yandan da zel ynetsel yarg kuruluudur (Gzbyk, 2006:392). Anayasann 160. maddesine gre Saytay, merkez ynetim btesi kapsamndaki kamu idareleri ile sosyal gvenlik kurumlarnn btn gelir ve giderleri ile mallarn Trkiye Byk Millet Meclisi adna denetlemek ve sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balamak ve kanunlarla verilen inceleme, denetleme ve hkme balama ilerini yapmakla grevlidir. Ayrca, mahall idarelerin hesap ve ilemlerinin denetimi ve kesin hkme balanmas Saytay tarafndan yaplr. Saytayn verdii kararlara kar idari yarg yoluna bavurulamaz. Her ne kadar Saytay, Anayasa tarafndan yksek mahkeme olarak dzenlenmemise de sorumlularn hesap ve ilemlerini kesin hkme balad iin Saytaya hesap mahkemesi de denir (Gzbyk, 2006:392).

80

zet
Devletin yasama, yrtme ve yarg olmak zere temel ilevi vardr. Yasama yetkisi, Trkiye Byk Millet Meclisine (TBMM) aittir. Trkiye Byk Millet Meclisi genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluur. TBMM yeleri, seildikleri blgeyi veya kendilerini seenleri deil, btn milleti temsil ederler. Milletvekilleri yasama faaliyetlerini serbeste yerine getirebilmek iin baz gvencelere sahiptir. Bunlardan birincisi yasama sorumsuzluudur. Buna gre TBMM yeleri, Meclis almalarndaki oy ve szlerinden, Mecliste ileri srdkleri dncelerden, bunlar Meclis dnda tekrarlamak ve aa vurmaktan sorumlu tutulamazlar. Milletvekillerin sahip olduu bir dier gvence de yasama dokunulmazldr. Buna gre, seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen bir milletvekili, Meclisin karar olmadka tutulamaz, sorguya ekilemez, tutuklanamaz ve yarglanamaz. Ayrca, milletvekili yeliinin decei durumlar Anayasada saylmtr. Milletvekillii ancak Anayasada saylan durumlarda drlebilir. Trkiye Byk Millet Meclisinin i yapsna ve ileyiine ilikin kurallarn bir ksm Anayasada, bir ksm da Meclis Tznde yer almtr. TBMM, almalarn kendi yapt i tzk hkmlerine gre yrtr. Buna gre, milletvekili genel seiminden sonra TBMMde Bakanlk Divan oluturulur. Bakanlk Divan, Meclis yeleri arasndan seilen Meclis Bakan, Bakan vekilleri, Ktip yeler ve dare Amirlerinden oluur. TBMM almalarnda siyasal partilerin nemli bir yeri vardr. Bir siyasal partinin TBMMde grup kurabilmesi iin en az 20 milletvekiline sahip olmas gerekmektedir. Ayrca, konularn Meclis Genel Kuruluna gelmeden nce grlp olgunlatrlmas iin TBMMde komisyonlar kurulmutur. Toplant yeter ve karar yeter saysna gelince, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az te biri ile toplanr ve toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir; ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz. TBMMnin iki temel grevi vardr. Bunlardan birincisi yasa yapmak, dieri de Bakanlar Kurulunu denetlemektir. Bunlarn dnda, Bakanlar Kuruluna belli konularda kanun hkmnde kararname karma yetkisi vermek;
81

bte ve kesin hesap kanun tasarlarn grmek ve kabul etmek; para baslmasna ve sava ilanna karar vermek; milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulmak; Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn bete ounluunun karar ile genel ve zel af ilanna karar vermek ve Anayasann dier maddelerinde ngrlen yetkileri kullanmak ve grevleri yerine getirmektir. TBMMnin en kapsaml yetkisi yasa yapma yetkisidir. Anayasamza gre, yasa nermeye Bakanlar Kurulu ve milletvekilleri yetkilidir. Bakanlar Kurulu tarafndan yaplan neri kanun tasars, milletvekillerince yaplan neri ise kanun teklifi olarak adlandrlmaktadr. TBMM Bakanlna sunulan kanun tasars ve teklifleri ilgili komisyonlarda incelendikten sonra Meclis Genel Kurulunda grlr. Genel Kurulda oylanp, kabul edilen tasar veya teklif yasalam olur. Anayasamza gre, Cumhurbakan yaymlanmasn uygun bulmad kanunlar, bir daha grlmek zere, 15 gn iinde, Trkiye Byk Millet Meclisine geri gnderir. Trkiye Byk Millet Meclisi, geri gnderilen kanunu aynen kabul ederse, kanun Cumhurbakannca yaymlanr. Yrtme yetkisi ve grevi Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruluna aittir. Anayasamzda yrtmenin dzenleyici ilemleri olarak kanun hkmnde kararname, Cumhurbakanl kararnamesi, tzk ve ynetmelik yer almtr. Kanun Hkmnde Kararname, Bakanlar Kurulunun yasama organnn verdii yetki yasasna dayanarak kard ve normlar hiyerarisinde yasa gcnde olan yazl hukuk kurallardr. KHKler olaan dnem Kanun Hkmnde Kararnameler ve olaanst Kanun Hkmnde Kararnameler olmak zere iki trldr. Yrtmenin bir dzenleyici ilemi olan tzk, bir yasann uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, yasaya aykr olmamak kouluyla Bakanlar Kurulu tarafndan karlan dzenleyici kurallardr. Yrtme organnn bir dier dzenleyici ilemi de ynetmeliklerdir. Ynetmelik, Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiilerinin kendi grev alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak amacyla kardklar yazl hukuk kurallardr.

Devletin temel organlarndan ncs de yargdr. Yarg yetkisi, Trk milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr. Trk yarg sisteminde drt yarg dzeni vardr. Bunlar anayasa yargs, adli yarg, ynetsel yarg ve asker yargdr. Trkiyede Anayasa yargsn gerekletirmek ve Anayasa ile verilen dier grevleri yerine getirmek zere Anayasa Mahkemesi kurulmutur. Anayasa Mahkemesinin temel grevi, kanunlarn, kanun hkmnde kararnamelerin ve Trkiye Byk Millet Meclisi Tznn Anayasaya uygunluunu denetlemektir. Bunun dnda Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla yarglama yapma yetkisine sahiptir. Ayrca, siyasal partilerin mali denetimini yapmak ve siyasal partilerin kapatlmas hakkndaki davalara bakmak da Anayasa Mahkemesinin grevleri arasndadr.

Adli yarg, esas itibariyle, hukuk ve ceza davalarna bakar. Adli yarg alanndaki en yksek mahkeme Yargtaydr. Yargtay, adliye mahkemelerince verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. dari yarg ise idare ve bireyler arasnda idari ilem ve eylemler nedeniyle ortaya kan uyumazlklar zen yarg koludur. Trk ynetsel yarg dzeninde yer alan mahkemeler Dantay, blge idare mahkemeleri, idare mahkemeleri ve vergi mahkemeleridir. dari yargdaki en yksek mahkeme Dantaydr. Dantay, idari mahkemelerce verilen ve kanunun baka bir idari yarg merciine brakmad karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Kanunla gsterilen belli davalara da ilk ve son derece mahkemesi olarak bakar. Dantay, davalar grmek, Babakan ve Bakanlar Kurulunca gnderilen kanun tasarlar, kamu hizmetleri ile ilgili imtiyaz artlama ve szlemeleri hakknda dncesini bildirmek, tzk tasarlarn incelemek, idari uyumazlklar zmek ve kanunla gsterilen dier ileri yapmakla grevlidir. Son olarak, Anayasamz asker yargy sivil yargnn dnda tutmutur. Asker yarg dzeninde Asker Yargtay ve Asker Yksek dare Mahkemesi vardr.

82

Kendimizi Snayalm
1. Trkiye Byk Millet Meclisi ka yeden oluur? a. 400 b. 450 c. 500 d. 550 e. 600 2. Milletvekillii ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Milletvekili seilme ya 25tir. b. Milletvekili, seildii blgeyi temsil eder. c. Milletvekilleri 4 yl iin seilirler. d. Sresi biten milletvekili yeniden seilebilir. e. 18 yan dolduran her Trk vatanda seme hakkna sahiptir. 3. Bir siyasal partinin Trkiye Byk Millet Meclisinde grup kurabilmesi iin en az ka milletvekiline sahip olmas gerekir? a. 10 b. 15 c. 20 d. 25 e. 30 4. Yasa yapma sreciyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Yasa yapma yetkisi TBMMye aittir. b. Bakanlar Kurulu tarafndan yaplan neriye kanun tasars denir. c. Milletvekillerince teklifi denir. yaplan neriye kanun Resmi TBMM 5. Tzk ile ilgili olarak aadakilerden hangisi yanltr? a. Dantay incelemesinden geer. b. Bakanlar Kurulu karr. c. Kamuoyunu ilgilendirmeyen tzkler Resm Gazetede yaymlanmaz. d. Tzklerin yargsal tarafndan yaplr. e. Cumhurbakan imzalar. 6. Aadakilerden hangisi tm ynetmeliklerin zelliklerinden biridir? a. Yargsal denetime tabi olmalar b. Resm Gazetede yaymlanmalarnn zorunlu olmas c. Dantay incelemesinden geirilmeleri d. Sadece Bakanlar karlabilmeleri Kurulu tarafndan denetimi Dantay

e. Balayclklar bakmndan kanunlardan sonra gelen normatif dzenlemeler olmas 7. Aadakilerden hangisi Anayasa Mahkemesinin grevleri arasnda yer almaz? a. Kanunlarn denetlemek Anayasaya Yce uygunluunu Divan sfatyla

b. Milletvekillerini yarglamak

c. Siyasal partilerin mali denetimini yapmak d. Siyasal partilerin davalara bakmak kapatlmas hakkndaki

e. Uyumazlk Mahkemesine bakanlk edecek yeyi, kendi yeleri arasndan semek 8. Aadakilerden hangisi, bir kanunun Anayasaya aykr olduu iddiasyla Anayasa Mahkemesinde iptal davas aabilir? a. TBMMde grubu bulunan siyasi partiler b. Bakanlar Kurulu c. ktidar Partisi Meclis Grubu d. TBMM ye tam saysnn onda biri tutarnda milletvekili e. Anayasa Mahkemesi Bakan

d. Yasalarn yrrle girmesi iin Gazetede yaymlanmas gerekir. e. Yasalar yaymlama Bakanna aittir. grevi

83

9. Aadaki mahkemelerden yargda yer almaz? a. Dantay b. Yargtay c. dare Mahkemesi d. Blge dare Mahkemesi e. Vergi Mahkemesi

hangisi

idari

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d Yantnz yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Oluumu blmn yeniden okuyunuz. 2. b Yantnz yanl ise Trkiye Byk Millet Meclisinin Oluumu ve TBMM yelerinin Hukuki Stats blmlerini yeniden okuyunuz. 3. c Yantnz yanl ise TBMMnin Yaps ve leyii blmn yeniden okuyunuz. 4. e Yantnz yanl ise TBMMnin Grev ve Yetkileri blmn yeniden okuyunuz. 5. c Yantnz yanl ise Yrtmenin Dzenleyici lemleri blmn yeniden okuyunuz. 6. a Yantnz yanl ise Yrtmenin Dzenleyici lemleri blmn yeniden okuyunuz. 7. b Yantnz yanl ise Yarg Dzenleri blmn yeniden okuyunuz. 8. c Yantnz yanl ise Yarg Dzenleri blmn yeniden okuyunuz. 9. b Yantnz yanl ise Yarg Dzenleri blmn yeniden okuyunuz. 10. e Yantnz yanl ise Yarg Dzenleri blmn yeniden okuyunuz.

10. Trkiyede idari yargda genel grevli temyiz mercii (en st mahkeme) hangisidir? a. Saytay b. Blge idare mahkemesi c. Anayasa Mahkemesi d. Uyumazlk mahkemesi e. Dantay

84

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Hem yasama sorumsuzluu hem de yasama dokunulmazl, TBMM yelerinin yasama faaliyetlerini hibir bask altnda kalmadan, serbeste yerine getirebilmeleri iin kamu yarar amacyla milletvekillerine tannan gvencelerdir. Yasama sorumsuzluuna gnlk dilde krs dokunulmazl da denilmektedir. Yasama sorumsuzluu srekli nitelikte olup, milletvekillii sfat sona erdikten sonra da geerlidir. Buna karn yasama dokunulmazl, yasama sorumsuzluundan farkl olarak, milletvekillii sresince geerlidir. Dolaysyla, geici niteliktedir. Ayrca, yasama dokunulmazl TBMM kararyla kaldrlabilir. Yasama sorumsuzluu ise mutlaktr. Sorumsuzluk cezalandrlmamay, dokunulmazlk ise cezay ertelemeyi ierir. Tm demokratik lkelerde, parlamento yelerine yasama faaliyetlerini serbeste yerine getirebilmelerini salamak amacyla baz baklklar (muafiyet) tannmtr. Yasama sorumsuzluu, milletvekilinin yasama almalarndaki sz ve dnce hrriyetini korumaya ynelik olduu iin bu gvencenin varl genel kabul grmektedir. Genelde tartma konusu olan, yasama dokunulmazlnn lsdr. Yasama dokunulmazlnn temel amac ise milletvekilini keyf veya aslsz ceza kovuturmalarndan ve tutuklamalardan korumaktr. Trk kamuoyunda yasama dokunulmazlnn gereinden fazla geni kapsaml olduu ve bunun kapsamnn daraltlmas gerektii ska ifade edilmektedir.

Komisyonu, Kamu ktisadi Teebbsleri Komisyonu, Plan ve Bte Komisyonu ve Avrupa Birlii Uyum Komisyonudur.

Sra Sizde 3
Her eyden nce tzk ve ynetmelikler idarenin dzenleyici ilemleridir. Dzenleyici ilemler, idarenin bireysel olmayan genel nitelikte kurallar koymasdr. Bu benzerliin yannda tzk ve ynetmelikler u ynlerden birbirlerinden farkldr: Tzkler sadece Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. Ynetmelikler ise Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri tarafndan karlabilir. Bakanlar Kurulu da ynetmelik karabilir. Normlar hiyerarisinde tzkler ynetmeliklerin stnde yer aldklar iin ynetmelik hkmleri tze aykr olamaz. Tzklerin hepsi Resm Gazetede yaymlanmak zorundadr. Ayrca, tzkler Cumhurbakannca imzalanr. Ynetmeliklerin tmnn Resm Gazetede yaymlanmas zorunluluu yoktur. Ynetmelikler Cumhurbakan tarafndan imzalanmaz. Son olarak, tzkler Dantay incelemesinden gemek zorundadr. Ynetmelikler iin byle bir zorunluluk yoktur.

Sra Sizde 4
1982 Anayasas, yksek mahkemeler bal altnda Anayasa Mahkemesi, Yargtay, Dantay, Asker Yargtay, Asker Yksek dare Mahkemesi ve Uyumazlk Mahkemesine yer vermitir.

Sra Sizde 5
Her lkede adli yarg ve idari yarg ayrm olduu sylenemez. Baz lkelerde, zellikle Amerika Birleik Devletleri, ngiltere ve Kanada gibi Anglo-Amerikan lkelerin yarg rgtlenmesinde yarg birlii sistemi benimsenmitir. Bu sistemde, esas olarak hem kiiler aras uyumazlklar hem de kiilerle idare arasndaki uyumazlklar genel mahkemelerde zme kavuturulmaktadr. Trkiyenin de iinde bulunduu, Fransa, Almanya, Belika gibi Kara Avrupa lkelerinde ise adli yarg, idari yarg ayrm sz konusudur. Bu lkelerde adli yarg dzeninin yannda, bir de ynetsel yarg dzeni vardr ve idare yarg denetimi bakmndan idari yarg dzenine tabidir. Ynetimle ilgili davalar adli mahkemelerde deil, idari mahkemelerde grlr.

Sra Sizde 2
Trkiye Byk Millet Meclisinde yasama ve denetleme grevini yerine getiren 17 htisas Komisyonu vardr. Bunlar: Anayasa Komisyonu; Adalet Komisyonu; Milli Savunma Komisyonu; ileri Komisyonu; Dileri Komisyonu; Mill Eitim, Kltr, Genlik ve Spor Komisyonu; Sanayi, Ticaret, Enerji, Doal Kaynaklar, Bilim ve Teknoloji Komisyonu; Bayndrlk, mar, Ulatrma ve Turizm Komisyonu; Tarm, Orman ve Kyileri Komisyonu; Salk, Aile, alma ve Sosyal ler Komisyonu; Kadn Erkek Frsat Eitlii Komisyonu; Dileke Komisyonu, nsan Haklarn nceleme Komisyonu, evre
85

Yararlanlan Kaynaklar
Erdoan, M. (2005), Anayasa Hukuku, 3. bask, Ankara: Orion Yaynevi. Eroul, C. (2004), Anatzeye Giri, 7. bas, Ankara: maj Yaynclk. Erylmaz, B. (2006), Kamu Ynetimi, stanbul. Gzler, K. (2006), dare Hukukuna Giri, 5. bask, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gzbyk, . (2006), Ynetim Hukuku, 24. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gnday, M. (2006), dare Hukuku, Yldrm, T. (Der), Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. rnek, A. (1992), Kamu Ynetimi, stanbul: Meram Yayn Datm. zbudun, E. (2005), Trk Anayasa Hukuku, 8. bas, Ankara: Yetkin Yaynlar. Polatolu, A. (2001), Kamu Ynetimi: Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas, Ankara: METU Press. Sabuncu, Y. (1997), Anayasaya Giri, 5. bas, Ankara: maj Yaynclk. T.C 1982 Anayasas Tezi, E. (2004), Anayasa Hukuku, 9. bas, stanbul: Beta.

86

6
!

! ! ! ! ! !

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Merkez ynetimin merkez ve ta!ra rgtnde yer alan kurulu!lar sralayabilecek, Cumhurba!kannn grev, yetki ve sorumluluklarn zetleyebilecek, Bakanlar Kurulunun grev, yetki ve sorumluluklarn aklayabilecek, Ba!bakanlk ve bakanlk rgtlerinin i!levlerini aklayabilecek, Merkezi ynetimin ta!ra rgtnde yer alan kurulu!larn i!leyi!ini zetleyebilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Merkez rgt Cumhurba!kan Bakanlar Kurulu Ba!bakanlk Bakanlklar Merkezdeki Yardmc Kurulu!lar Mill Gvenlik Kurulu Ta!ra rgt Mlki "dare Blmleri Vali "l "dare Kurulu "l Mdrleri Kaymakam "le "dare Kurulu Bucak Mdr Blge Mdrlkleri

!indekiler
! ! ! Giri! Merkez (Ba!kent) rgt Merkez Ynetimin Ta!ra (evre) rgt

88

Kamu Ynetim Yaps: Merkezi Ynetim

GR
Kamu hizmetleri ve ynetsel faaliyetlerin lke genelinde yrtlebilmesi iin kamu rgtlerine ihtiya vardr. Bu rgtlerin kurulmasna temel olacak rgtlenme ilkeleri ise her lkenin kendine zg siyasal, sosyal, ekonomik, kltrel ve tarihsel koullarnn etkisi altnda ekillenir ve geliir. Anayasamz, idarenin kurulu ve grevlerinin merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayandn aka belirtmitir (AY md. 123/2). Dolaysyla, kamu hizmetleri merkez ynetim ve yerinden ynetim kurulularnca yerine getirilir. Bu nitede Trk kamu ynetim yaps iindeki merkezi ynetim kurulular zerinde durulacaktr. Merkezden ynetim, kamu ynetimi literatrnde, kamu hizmetlerinin merkezde toplanmas ve bu hizmetlerin merkez ve merkez hiyerarisi iinde yer alan kurulularca yrtlmesi anlamna gelir (Aktan, 1989: 75). Kamu hizmetlerine ilikin politikalarn belirlenmesi, bu politikalarn uygulanmasna ynelik karar alma ve uygulama yetkisinin merkezde toplanmas ve bu hizmetlerin merkez ve merkezin hiyerarik denetimi altnda bulunan rgtlerce yrtlmesidir. Merkezden ynetim ilkesinin drt temel zellii vardr. Bunlar: Tm ynetsel hizmet ve faaliyetler bir merkezde toplanmtr. Yurttalara sunulacak kamu hizmetlerine ilikin karar alma ve uygulama yetkisi merkezdedir. Merkez ynetimin kendi hiyerarisi iinde yer alan bir tara rgt vardr. Merkez ynetimin stlendii kamu hizmetleri hem merkezde hem de tarada merkez grevlileri tarafndan yerine getirilir. Kamu hizmetlerinin yrtlmesi iin gerekli gelir ve giderler de merkezde toplanmtr.

Trkiye Cumhuriyeti tek yapl (niter) bir devlet yapsna sahip olduu iin kamu hizmetlerinin yrtlmesinde merkez rgtlenme biimine arlk verilmitir. Dolaysyla, lkemizde temel kamu hizmetleri merkez ynetim kurulular tarafndan yrtlmektedir. Merkez ynetime genel ynetim de denir. Merkez ynetim kendi iinde merkez ve tara rgt olmak zere ikiye ayrlr. Trk kamu ynetiminin merkez rgtnde Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, Babakanlk ve bakanlklar yer alr. Ayrca merkez ynetime nerilerde bulunmak, danmanlk yapmak ya da denetimde bulunmak amacyla kurulmu yardmc kurulular da merkez rgt iinde deerlendirilmektedir. Grld gibi, yrtme yetkisi ve grevini kullanan Cumhurbakan ve Bakanlar Kurulu, ayn zamanda, merkez ynetimin merkez rgt iinde yer almaktadr. Merkez rgtne bakent rgt de denilmektedir. Merkez ynetimin tara rgt ise il ynetimi, ile ynetimi, bucak ynetimi ve blgesel rgtlerden olumaktadr.

89

MERKEZDEN YNETM KURULULARI

MERKEZ RGT Cumhurbakan Bakanlar Kurulu Babakanlk Bakanlklar Merkezdeki Yardmc Kurulular

TARA RGT l YneGmi le YneGmi Bucak Blge Mdrlkleri

ekil 6.1: Trkiyedeki Merkezi Ynetim Kurulular

MERKEZ (BAKENT) RGT

Cumhurbakan
Devletin ba olan Cumhurbakan, Trkiye Cumhuriyetini ve Trk milletinin birliini temsil eder; Anayasann uygulanmasn, devlet organlarnn dzenli ve uyumlu almasn gzetir. 1924 ve 1961 Anayasalarndan farkl olarak, 1982 Anayasas Cumhurbakannn yetkilerini glendirmitir.

Cumhurbakannn Seimi ve Tarafszl

1982 Anayasasnn ilk biiminde, 1924 ve 1961 Anayasalarnn gelenei srdrlerek Cumhurbakannn TBMM tarafndan seilmesi kabul edilmiti. Ancak 2007 ylnda Anayasada yaplan deiiklikle Cumhurbakannn halk tarafndan seilmesi ngrlmtr. Anayasann 2007 ylnda deitirilen 101. maddesine gre Cumhurbakan, krk yan doldurmu ve yksek renim yapm Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri veya bu niteliklere ve milletvekili seilme yeterliine sahip Trk vatandalar arasndan, halk tarafndan seilir. Cumhurbakannn grev sresi be yldr. Bir kimse en fazla iki defa Cumhurbakan seilebilir. Cumhurbakanlna Trkiye Byk Millet Meclisi yeleri iinden veya Meclis dndan aday gsterilebilmesi yirmi milletvekilinin yazl teklifi ile mmkndr. Ayrca, en son yaplan milletvekili genel seimlerinde geerli oylar toplam birlikte hesaplandnda yzde onu geen siyasi partiler ortak aday gsterebilir. Cumhurbakan seilenin, varsa partisi ile iliii kesilir ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelii sona erer. Cumhurbakannn seimini dzenleyen Anayasann 102. maddesine gre genel oyla yaplacak seimde, geerli oylarn salt ounluunu alan aday Cumhurbakan seilmi olur. lk oylamada bu ounluk salanamazsa bu oylamay izleyen ikinci pazar gn ikinci oylama yaplr. Bu oylamaya, ilk oylamada en ok oy alm bulunan iki aday katlr ve geerli oylarn ounluunu alan aday Cumhurbakan seilmi olur.

90

Cumhurbakannn grevlerini tarafsz bir biimde yerine getirmesi parlamenter sistemin salkl ilemesi iin gereklidir. Anayasamz, devletin ba ve ulusal birliin sembol olan Cumhurbakannn tarafszln ve partiler st konumunu salamak amacyla nemli dzenlemeler iermektedir. Bunlar yle sralanabilir: Cumhurbakan seilen kiinin varsa partisi ile iliiinin kesilmesi ve Trkiye Byk Millet Meclisi yeliinin sona ermesi, Cumhurbakannn greve balarken tarafszlktan ayrlmayacana dair and imesidir.

Trkiye Cumhuriyetinin cumhurbakanlarn srasyla saynz.

Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri

Anayasann 104. maddesi Cumhurbakannn grev ve yetkilerini yasama, yrtme ve yarg balklar altnda ayrntl bir biimde saymtr. Buna gre Cumhurbakannn grev ve yetkileri yle sralanabilir: Yasama ile lgili Grev ve Yetkileri: Gerekli grd takdirde, yasama ylnn ilk gn Trkiye Byk Millet Meclisinde al konumasn yapmak, Trkiye Byk Millet Meclisini gerektiinde toplantya armak, Kanunlar yaymlamak, Kanunlar tekrar grlmek zere Trkiye Byk Millet Meclisine geri gndermek, Anayasa deiikliklerine ilikin kanunlar gerekli grd takdirde halkoyuna sunmak, Kanunlarn, kanun hkmndeki kararnamelerin, Trkiye Byk Millet Meclisi tznn tmnn veya belirli hkmlerinin Anayasaya ekil veya esas bakmndan aykr olduklar gerekesi ile Anayasa Mahkemesinde iptal davas amak, Trkiye Byk Millet Meclisi seimlerinin yenilenmesine karar vermek. Yrtme ile lgili Grev ve Yetkileri: Babakan atamak ve istifasn kabul etmek, Babakann teklifi zerine bakanlar atamak ve grevlerine son vermek, Gerekli grd hllerde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek veya Bakanlar Kurulunu bakanl altnda, toplantya armak, Yabanc devletlere Trk Devletinin temsilcilerini gndermek, Trkiye Cumhuriyetine gnderilecek yabanc devlet temsilcilerini kabul etmek, Milletleraras antlamalar onaylamak ve yaymlamak, Trkiye Byk Millet Meclisi adna Trk Silahl Kuvvetlerinin Bakomutanln temsil etmek, Trk Silahl Kuvvetlerinin kullanlmasna karar vermek, Genelkurmay Bakann atamak, Mill Gvenlik Kurulunu toplantya armak, Mill Gvenlik Kuruluna bakanlk etmek, Bakanlnda toplanan Bakanlar Kurulu kararyla skynetim veya olaanst hl iln etmek ve kanun hkmnde kararname karmak,
91

Kararnameleri imzalamak, Srekli hastalk, sakatlk ve kocama sebebi ile belirli kiilerin cezalarn hafifletmek veya kaldrmak, Devlet Denetleme Kurulunun yelerini ve bakann atamak, Devlet Denetleme Kuruluna inceleme, aratrma ve denetleme yaptrtmak, Yksekretim Kurulu yelerini semek, niversite rektrlerini semek.

Yarg ile lgili Grev ve Yetkileri: Anayasa Mahkemesi yelerini, Dantay yelerinin drtte birini, Yargtay Cumhuriyet Basavcs ve Yargtay Cumhuriyet Basavcvekilini, Asker Yargtay yelerini, Asker Yksek dare Mahkemesi yelerini, Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu yelerini semek.

Cumhurbakannn eitli nedenlerle geici olarak grevinden ayrlmas hllerinde, grevine dnmesine kadar, lm, ekilme veya baka bir nedenle Cumhurbakanl makamnn boalmas hlinde de yenisi seilinceye kadar, Trkiye Byk Millet Meclisi Bakan Cumhurbakanlna vekillik eder ve Cumhurbakanna ait yetkileri kullanr (AY md. 106).

Cumhurbakannn Sorumluluk ve Sorumsuzluk Durumlar

Demokratik parlamenter sistemlerde devlet bakanlarnn, vatana ihanet dnda, sorumluluunun olmamas genel kabul gren bir ilkedir. Cumhurbakannn sorumlu tutulaca ve tutulamayaca durumlar dzenleyen Anayasann 105. maddesi de konuyu bu erevede ele almtr. Cumhurbakannn sorumluluu konusu siyasal, cezai ve hukuki olmak zere adan ele alnabilir. Siyasal Sorumluluk Siyasal sorumluluk, Cumhurbakannn ilemlerinden dolay Trkiye Byk Millet Meclisine kar sorumlu olmasdr. Siyasal sorumluluun yaptrm siyasal gerekelerle Cumhurbakannn grevden alnmas veya istifa ettirilmesidir. Parlamenter sistemlerde Cumhurbakannn siyasal sorumluluu yoktur. 1982 Anayasas da Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu ilkesini kabul etmitir. Anayasamza gre Cumhurbakannn, Anayasa ve dier kanunlarda Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabilecei belirtilen ilemleri dndaki btn kararlar, Babakan ve ilgili bakanlarca imzalanr; bu kararlardan Babakan ve ilgili bakan sorumludur (AY md. 105/1). Grld gibi Cumhurbakannn yapt ilemlerden dolay TBMMye kar sorumlu olan ilemde imzas bulunan Babakan ve ilgili bakandr. Parlamenter demokraside, Cumhurbakannn grev ve yetkilerinin kar-imza kuralna tabi olmas genel bir ilkedir. Byle bir durumda, Cumhurbakannn ileminde imzas bulunan Babakan ve bakan sorumludur. Buna karlk 1982 Anayasas, Cumhurbakannn baz ilemleri Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabileceini ngrmtr. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu tek bana yapt ilemleri de ierir. Ayrca, Anayasamz Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemlere kar Anayasa Mahkemesi dahil, yarg mercilerine bavurulamayacan da hkme balamtr (AY md.105/2). Bylece bu tr ilemler yarg denetimi dnda braklmtr (AY md. 125/2). Cezai Sorumluluk Cumhurbakannn grevleriyle ilgili olarak iledii sulardan, vatana ihanet suu dnda, cezai sorumluluu yoktur. Cumhurbakannn greviyle ilgili eylem ve ilemlerinden dolay sadece vatana ihanet suundan dolay cezai sorumluluu vardr. Anayasamza gre Cumhurbakannn vatana ihanetten dolay sulanabilmesi, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tam saysnn en az te birinin teklifi zerine, ye tam saysnn en az drtte nn verecei kararla olur (AY md. 105/3). Cumhurbakannn vatana ihanetle sulanmas durumunda Cumhurbakanl sfatn kaybedeceini kabul etmek gerekir.
92

Anayasada ak bir hkm bulunmamasna karlk Cumhurbakannn greviyle ilgili olmayan kiisel (adi) sularndan dolay sorumlu olduu kabul edilmektedir (zbudun, 2005:317-318). Hukuki Sorumluluk Cumhurbakannn grev ve yetkilerini kullanrken yapt eylem ve ilemlerinden dolay hukuki sorumluluu yoktur. Ancak, Cumhurbakan greviyle ilgili olmayan eylem ve ilemlerden dolay kiilere verdikleri zararlardan sorumludur (Gzbyk, 2006a:71).

Size gre Anayasa ile Cumhurbakanna verilen grev ve yetkiler parlamenter sistemle rtmekte midir? Niin?

Bakanlar Kurulu
Yrtme organnn iki bal olduu parlamenter sistemlerde Bakanlar Kurulu, yrtmenin siyasal bakmdan sorumlu olan, dolaysyla yrtme yetkisini fiilen kullanan taraftr (zbudun, 2005:321). Bakanlar Kurulu hkmet olarak da adlandrlr.

Bakanlar Kurulunun Kurulmas ve Greve Balamas

Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur. Bakanlar Kurulunun bakan olan Babakan, Cumhurbakannca TBMM yeleri arasndan atanr. Bakanlar ise TBMM yeleri veya milletvekili seilme yeterliine sahip olanlar arasndan Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr. Gerektiinde Babakann nerisi zerine bir bakann grevine Cumhurbakannca son verilir (AY md. 109). Grld gibi Anayasamza gre Babakann milletvekili olmas zorunludur. Buna karlk, milletvekili olmayan bir kiinin bakan olarak atanmas mmkndr. Yeni kurulan Bakanlar Kurulunun greve balayabilmesi iin TBMMnin gvenoyunu beklemesi sz konusu deildir. Bakanlar Kurulu, Cumhurbakannn atama ilemiyle birlikte kurulmu ve grevine balam olur (zbudun, 2005:322). Bakanlar Kurulunun program, kuruluundan en ge bir hafta iinde Babakan veya bir bakan tarafndan Trkiye Byk Millet Meclisinde okunur ve gvenoyuna bavurulur (AY md. 110). Trkiye Byk Millet Meclisinde yaplacak olan gven oylamas, hkmetin greve devam edip edemeyeceiyle ilgilidir. Meclisten gvenoyu alan Bakanlar Kurulu hkmet programn uygulamak iin almalara balayabilir.

Bakanlar Kurulunun Yaps ve leyii

Babakan ve bakanlardan oluan Bakanlar Kurulu ortak alan bir kuruldur. Bakanlar Kuruluna Babakan bakanlk eder. Gerekli grd durumlarda Cumhurbakan da Bakanlar Kuruluna bakanlk edebilir. dare hukuku anlamnda Babakan ve bakanlar arasnda hiyerarik bir ast-st ilikisi yoktur. Dier bir deyile, Babakan bakanlarn hiyerarik amiri deildir. Ancak uygulamada Babakann bakanlar karsnda gl konumda olduu grlmektedir. Babakan Bakanlar Kurulunda gl klan temel neden vardr: Her eyden nce Babakann Bakanlar Kurulu iinde nemli bir siyasal liderlik konumu vardr. Babakan, ayn zamanda parlamentoda ounlua sahip siyasal partinin lideridir. Siyasal parti lideri olarak Babakann bakanlar zerinde nemli etkisi vardr. Ayrca, Babakann anayasal konumu da onu gl klmaktadr. Babakann grev ve sorumluluklar Anayasada belirtilmitir. Buna gre: Babakan, Bakanlar Kurulunun bakan olarak, bakanlklar arasnda i birliini salar ve hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetir (AY md. 112/1). Her bakan, Babakana kar sorumludur (AY md. 112/2). Babakan, bakanlarn grevlerinin Anayasa ve kanunlara uygun olarak yerine getirilmesini gzetmek ve dzeltici nlemleri almakla ykmldr (AY md. 112/3). Babakan, bir bakann grevden alnmasn Cumhurbakanndan isteyebilir (AY md. 109/3).
93

Yukardaki anayasal dzenlemelerden de anlalaca zere 1982 Anayasas, 1961 Anayasasyla karlatrldnda Babakann Bakanlar Kurulu zerindeki konumunu olduka glendirmitir. Bylece Babakan, klasik anayasa hukukunda kabul edildii gibi, eitler arasnda birinci (primus inter pares) olmaktan kmtr (Gzbyk, 2006b:120; Erylmaz, 2011:120). Babakann konumunu glendiren bir baka gelime de Babakanla bal kurum ve kurulularn saysnn son yllarda hzla artmas ve bunun sonucunda da Babakanln byk bir hizmet bakanl gibi almasdr (Polatolu, 2001:100). Bakanlar Kurulunun alma yntemlerini dzenleyen bir i tzk bulunmamaktadr. Kurulun almalar geleneklere gre yrtlmektedir. Bakanlar Kurulu kararlarn oy birliiyle alr; oy okluu ile karar alma yoktur (Gzbyk, 2006a). Bakanlar Kurulu, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumludur (AY md. 112/1). Buna kolektif sorumluluk denilmektedir.

Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkileri

Bakanlar Kurulunun grev ve yetkileri esas itibariyle siyasal nitelikte olmasna karn ynetsel nitelik tayan nemli grevleri de vardr. Bakanlar Kurulunun temel grevi, lkenin i ve d siyasetini saptamak ve uygulanmasn salamaktr (Gzbyk, 2006b:140). Bakanlar Kurulu, merkez ynetim rgtnn en yksek karar organ olarak, anayasa ve yasalara aykr olmamak ve yasalara dayanmak kouluyla ynetsel alanda her ilemi yapma yetkisine sahiptir. Bakanlar Kurulunda karara balanan konular ok ve eitlidir. Anayasa ve yasalarla Bakanlar Kuruluna verilen grev ve yetkilerden bazlar unlardr: ve d siyasetle ilgili konularda kamu politikalar oluturmak ve bunlar yrtmek, TBMMye sunulacak yasa tasarlarna son eklini vermek, TBMMden yetki alarak Kanun Hkmnde Kararname karmak, Tzk karmak, Ynetmelik karmak, Cumhurbakannn bakanlnda olaanst hl ve skynetim ilan etmek, Ulusal gvenlii salamak, Silahl Kuvvetleri yurt savunmasna hazrlamak, Anayasa ve yasalar erevesinde ba olduu kamu ynetimine yn vermek, Baz st dzey kamu yneticilerini atamak (Erylmaz, 2006:88-89; Gzler, 2006:52).

Yukarda saylanlar dnda, Bakanlar Kurulunu dorudan ilgilendirmeyen, Bakanlar Kurulu dzeyinde ele alnmas gerekmeyen ayrntlara ilikin pek ok ynetsel grevler de Bakanlar Kurulunca yerine getirilmektedir (Gzbyk, 2006:140). Bu durum, Bakanlar Kurulunun temel ilevi olan kamu politikalarn belirlemek ve bunlarn uygulanmas ynnde kamu rgtleri arasnda i birlii ve e gdm salamak konularna yeterince zaman ayrmasn gletirmektedir.

Babakann bakanlar zerindeki yetkileri nelerdir?

Babakanlk
Yukarda Bakanlar Kurulunu incelerken Babakann greve atanmas, Bakanlar Kurulunun bakan olarak grev ve siyasal sorumluluklarnn neler olduu zerinde durduk, Bakanlar Kurulundaki gl konumundan sz ettik. Burada, Anayasa ve yasalarla Babakana verilen grev ve sorumluluklarn yerine getirilmesini salayan ve merkez ynetim iinde nemli bir yeri olan Babakanlk rgt zerinde duracaz. lk kez 20 Mays 1933 tarihli bir Yasa ile kurulan ve 7 kk birimden oluan Babakanlk rgt gnmzde eitli dzenleme ve yaplandrma almalar sonucunda inanlmaz bir bykle erimi,
94

deta byk bir hizmet bakanlna dnmtr. Babakanlk rgt, son olarak, 10 Ekim 1984 tarih ve 3056 sayl Babakanlk Tekilat Hakknda Kanunla ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Bu Yasann 4. maddesinde Babakann Bakanlar Kurulunun bakan, bakanlklarn ve Babakanlk rgtnn en st amiri olduu belirtilmitir. 3056 sayl Yasann 2. maddesinde Babakanln grevleri genel olarak aadaki gibi sralanmtr: Bakanlklar arasnda i birliini salamak, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesini gzetmek, Anayasa ve kanunlarla verilen hizmetleri yerine getirmek amacyla gerekli tedbirleri almak, Devlet rgtnn dzenli ve etkili bir ekilde ilemesini salayacak ilkeleri belirlemek, hkmet program ve kalknma planlar ile yllk programlarn uygulanmasn takip etmek, Kanun, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik ve karar tekliflerinin Anayasaya ve dier mevzuata uygunluunu incelemek ve yasama organ ile olan ilikileri yrtmek, Mevzuat hazrlama usul ve esaslar ile ilgili ilkeleri tespit etmek ve gelitirmek, darede etkinliin salanmas, grevlerin tam ve verimli bir ekilde zamannda yerine getirilmesi, idari usul ve ilemlerin basitletirilmesi, devlet rgtnn dzenlenmesi iin gerekli olan sistem ve ilkelerin gelitirilmesini ve uygulanmasn salamak, Devlet rgtndeki tefti ve denetim sistemini gelitirmek, uygulanmasn takip etmek, gerektiinde tefti ve denetim yapmak, Trk devlet ve millet hayatn ilgilendiren tarih, hukuki, idari, ekonomik, ilm dokman ve belgeleri toplamak, deerlendirmek ve arivlemek, gvenlik, d gvenlik ve terrle mcadele konusunda grevli kurulular arasnda koordinasyonu salamak.

Grld gibi Babakanlk rgtnn temel ilevi merkez ynetim iinde i birlii ve e gdm salamaktr. Babakanlk rgt merkez rgt ile bal ve ilgili kurululardan meydana gelir.

Babakanlk Merkez rgt

Babakanlk merkez rgt, Babakanlk Mstear ve yardmclarndan baka ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri ile yardmc birimlerden oluur. En yksek Devlet memuru olan Babakanlk Mstear, Babakanlk rgtnn Babakandan sonraki en st yneticisidir. Babakanlk merkez rgtnde Babakanla verilen grevleri yerine getirmek iin eitli ana hizmet birimleri genel mdrlk veya bakanlk eklinde rgtlenmitir.
Tablo 6.1: Babakanlk Merkez rgt

Ana Hizmet Birimleri Kanunlar ve Kararlar Genel Mdrl Personel ve Prensipler Genel Mdrl Mevzuat Gelitirme ve Yayn Genel Mdrl Devlet Arivleri Genel Mdrl Gvenlik leri Genel Mdrl D likiler Bakanl dareyi Gelitirme Bakanl Ekonomik, Sosyal ve Kltrel ler Bakanl Bilgi lem Bakanl nsan Haklar Bakanl

Yardmc Hizmet Birimleri Bakanlar Kurulu Sekreterlii dari ve Mali ler Dairesi Bakanl Halkla ilikiler Daire Bakanl zel Kalem Mdrlkleri

Danma ve Denetim Birimleri Tefti Kurulu Bakanl Strateji Gelitirme Bakanl Babakan Mavirleri Hukuk Hizmetleri Bakanl Babakanlk Mavirleri Babakanlk Basn Mavirlii

Kaynak: http://www.basbakanlik.gov.tr/Forms/pOrganizationRoot.aspx

95

Babakanlk Bal ve lgili Kurulular

eitli nedenlerle bakanlklar iinde rgtlendirilmeyen baz kurulular, mstearlk, genel mdrlk veya bakanlk olarak Babakanla balanm veya Babakanlkla ilgilendirilmitir. Bu kurulular, bal, ilgili ve ilikili statdedir. Bylece, bu tr uygulamalarla Babakanlk byk bir hizmet bakanl grnm kazanmtr. Bunlardan baka, Babakanlkta, Bilgi edinme ve Deerlendirme Kurulu, Kamu Grevlileri Etik Kurulu gibi srekli ya da geici statde eitli kurullar bulunmaktadr. Babakanlk bal, ilgili ve ilikili kurulular, ynetim sorumluluu ve yasama organ ile ilikiler bakmndan babakan yardmclar arasnda datlmaktadr (Erylmaz, 2011). Bu kurulular; Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, Milli stihbarat Tekilat Mstearl, Toplu Konut daresi Bakanl, Trkiye Yatrm Destek ve Tantm Ajans Bakanl, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek Kurumu, Vakflar Genel Mdrl, Basn-Yayn ve Enformasyon Genel Mdrl, Trkiye RadyoTelevizyon Kurumu Genel Mdrl, Anadolu Ajans T.A. Genel Mdrl, Hazine Mstearl, T.C Merkez Bankas, T.C Ziraat Bankas Genel Mdrl, Trkiye Halk Bankas A. Genel Mdrl, Trkiye Kalknma Bankas A. Genel Mdrl, Trkiye hracat Kredi Bankas A. Genel Mdrl, Trkiye Vakflar Bankas T.A.O Genel Mdrl, Kamu Dzeni ve Gvenlii Mstearl, Afet ve Acil Durum Ynetimi Bakanl, Diyanet leri Bakanl ve Trk birlii ve Kalknma daresi Bakanldr.

Babakanlk ve Bakanlar Kurulu http://www.basbakanlik.gov.tr adresinden elde edilebilir.

hakknda

daha

fazla

bilgi

Bakanlklar
lkemizde devletin stlendii temel kamu hizmetleri bakanlk rgtlenmesiyle yrtlmektedir. Kamu hizmetlerinin yrtlmesinde bakanlklar iblmn gsterir. Her bakanlk belirli bir kamu hizmetini veya hizmetleri yerine getirmekle grevlendirilmi ve yetkili klnmtr. rnein, salk hizmetleri Salk Bakanl, i gvenlikle ilgili grevler ileri Bakanl tarafndan yerine getirilmektedir. Grld gibi, bakanlklar devlet tzel kiiliinde belli bir hizmet grmek ve bu hizmetlerle ilgili ileri yrtmek amacyla oluturulmutur. Bakanlk biiminde rgtlenmenin siyasal boyutu olduunu da vurgulamak gerekir. nk demokratik parlamenter sistemde kamu brokrasisinin parlamentoya kar sorumluluu, bakanlklarn en st yneticisinin bakan olmas ve bakann kendi emri altnda alanlarn ilemlerinden de TBMMye kar sorumlu olmasyla salanmaktadr.

Bakanlklarn Kurulmas
1982 Anayasasna gre, Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir (AY md. 113/1). rnein, Kltr ve Turizm Bakanl, 16.4.2003 tarih ve 4848 sayl Kltr ve Turizm Bakanl Tekilat ve Grevleri Hakknda Kanunla kurulmutur. Anayasadaki bu dzenlemeden baka 27 Eyll 1984 tarih ve 3046 sayl Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda Kanun da bakanlklarn kurulmas, rgtlenmesi, grev ve yetkilerine ilikin esas ve usulleri ayrntl olarak belirlemitir. 6 Nisan 2011 tarihli ve 6223 sayl Kamu Hizmetlerinin Dzenli, Etkin ve Verimli Bir ekilde Yrtlmesini Salamak zere Kamu Kurum ve Kurulularnn Tekilat, Grev ve Yetkileri ile Kamu Grevlilerine likin Konularda Yetki Kanununun verdii yetkiye dayanlarak karlan Kanun Hkmnde Kararnamelerle bakanlklarn say ve yaplarnda nemli deiikliklere gidilmitir. Bu dzenlemelerle, Devlet Bakanl stats kaldrlm ve daha nceden Devlet Bakanlar eliyle ynetilen kurumlarn nemli bir ksm, hizmet bakanlna dntrlmtr. Yeni kurulan veya ismi deitirilen bakanlklar unlardr: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanl; Avrupa Birlii Bakanl; Bilim, Sanayi ve Teknoloji Bakanl; evre ve ehircilik Bakanl; Ekonomi Bakanl; Genlik ve Spor Bakanl; Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl; Gmrk ve Ticaret Bakanl; Kalknma Bakanl; Orman ve Su leri Bakanl; Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanldr.
96

Bakanlarn Grev ve Yetkileri

Her bakanln banda bir bakan bulunur. Bakan, bakanlnn yrtt kamu hizmeti alannda devlet tzelkiiliini temsil eder, bakanlnn grev alanna giren hizmetlerin yrtlmesinden sorumludur. Bakanlarn hem ynetsel hem de siyasal ilevleri vardr. 3046 sayl Yasann 21. maddesi bakanlarn grev ve yetkilerini yle sralamtr: Bakan, bakanlk rgtnn en st yneticisidir. Bakanlar, bakanlk hizmetlerini mevzuata, hkmetin genel siyasetine, mill gvenlik siyasetine, kalknma planlarna ve yllk programlara uygun olarak yrtmekle ve bakanln faaliyet alanna giren konularda dier bakanlklarla i birlii ve koordinasyonu salamakla grevli ve Babakana kar sorumludur. Her bakan, emri altndakilerin eylem ve ilemlerinden sorumludur. Her bakan, bakanlk merkez, tara ve yurt d rgt ile bal ve ilgili kurulularn faaliyetlerini, ilemlerini ve hesaplarn denetlemekle grevli ve yetkilidir.

Ayrca, 3.06.2011 tarihli ve 643 sayl KHK ile Bakana, Mill Savunma Bakan dahil, bal olarak Bakana ve Bakanla verilen grevlerin yerine getirilmesinde Bakana yardmc olmak zere Bakan Yardmcs atanabilecei ngrlmtr. Bakan Yardmclar bu grevlerin yerine getirilmesinden Bakana kar sorumludur. Hkmetin grevi sona erdiinde, Bakan Yardmclarnn grevi de sona erer.

Bakanlarn Sorumluluu
Siyasal Sorumluluk Bakanlarn parlamentoya kar siyasal sorumluluklar vardr. Bakanlarn siyasal sorumluluu parlamenter sistemin temel kurallarndandr. Bakanlar yalnz kendi eylem ve ilemlerinden deil, emri altnda alanlarn eylem ve ilemlerinden de TBMMye kar sorumludurlar. Siyasal sorumluluk, bakanlarn grevlerine parlamento tarafndan son verilebilmesidir. Siyasal sorumluluun yaptrm cezai veya hukuki deil, sadece siyasaldr. Siyasal sorumluluu ortaya karacak anayasal yntem gvenoyu mekanizmasdr (zbudun, 2005:323-324). Cezai Sorumluluk Cezai sorumluluk, bakanlarn grevleriyle ilgili sularndan dolay Yce Divan olarak Anayasa Mahkemesinde yarglanmasdr. Cezai sorumluluk meclis soruturmas yoluyla ortaya kar. Meclis soruturmas sonucunda bir bakann Yce Divana gnderilebilmesi TBMM kararyla olur. Yce Divana gnderme karar ancak ye tamsaysnn salt ounluunun gizli oyuyla alnr. Yce Divanda yarglanmas kararlatrlan bakan bakanlktan der (Gzbyk, 2006a:79).

Bakanlk Merkez rgt

Bakanlklarn kurulu ve grevleri 3046 sayl Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda Kanunla dzenlenmitir. Buna gre bakanlklar, merkez rgt, tara ve yurt d rgt ile bal ve ilgili kurululardan oluur. Her bakanln bakandan sonraki en st yneticisi msteardr. Mstear, bakana kar sorumludur. Bakanlk merkez rgtnde bakanln sorumlu olduu hizmetlerin yrtlmesini salamak zere ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri ile yardmc birimler oluturulur. Ana hizmet birimleri, bakanlklarn hizmet ve grev alanlarna giren faaliyetleri yrtrler. Bu nedenle her bakanln ana hizmet birimleri dier bakanlklardan farkldr. rnein, ileri Bakanlnn ana hizmet birimleri arasnda ller daresi Genel mdrl, Nfus ve Vatandalk leri Genel Mdrl bulunurken Mill Eitim Bakanlnn Temel Eitim Genel Mdrl, Ortaretim Genel Mdrl gibi ana hizmet birimleri vardr.

97

3046 sayl Yasa, bakanlklarn merkez rgtnde danma ve denetim birimleriyle yardmc birimlerin de kurulmasn ngrmtr. Danma ve denetim birimleri olarak her bakanlkta Tefti Kurulu Bakanl, Hukuk Mavirlii, Bakanlk Mavirleri, Basn ve Halkla likiler Mavirlii bulunur. Ayrca, yardmc hizmet birimleri olarak Personel Genel Mdrl veya Dairesi Bakanl, dari ve Mali ler Dairesi Bakanl, Eitim Dairesi Bakanl ve zel Kalem Mdrl oluturulur.

Bakanlk Bal ve lgili Kurulular

Bakanlklarn yapsnda bal ve ilgili olarak nitelenen, bakanlk merkez rgtnden farkl statleri olan kurulular da yer almaktadr. Bakanla bal kurulular, 3046 sayl Yasann 10. maddesinde bakanln hizmet ve grev alanna giren ana hizmetleri yrtmek zere, bakanla bal olarak zel kanunla kurulan, genel bte iinde ayr bteli veya katma bteli veya zel bteli kurulular olarak tanmlanmlardr. Bal kurulular, Babakann nerisi ve Cumhurbakannn onayyla dier bir bakanla balanabilir. Bal kurulularn bir ksmnn tzel kiilii yokken bir ksmnn da vardr. rnein, ileri Bakanlna bal bir kurulu olan Emniyet Genel Mdrlnn tzel kiilii yoktur. Buna karlk, Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanlna bal bir kurulu olan Karayollar Genel Mdrlnn tzel kiilii vardr. Sz konusu Yasaya gre, bakanlk ilgili kurulular zel kanun veya stat ile kurulan, iktisadi devlet teekklleri ve kamu iktisadi kurulular ile bunlarn messese ortaklk ve itirakleri veya zel hukuki, mali ve idari statye tabi, hizmet bakmndan yerinden ynetim kurululardr (md.11). lgili kurulularn hepsinin tzel kiilii bulunmaktadr. Dolaysyla, ilgili kurulula bakanlk arasnda hiyerarik bir ba yoktur. Bakanln bu ilgili kurulu zerinde, yasann ngrd lde, vesayet denetimi sz konusudur.

Merkezdeki Yardmc Kurulular

Merkez ynetimin bakent rgtnde hkmete ve bakanlklara gr bildirme ve nerilerde bulunmak suretiyle yardmc olmak iin oluturulan birok kurulu vardr. Geni bir kmeyi kapsayan bu kurulular merkez rgt ierisinde yer almakta ve merkezdeki yardmc kurulular olarak nitelendirilmektedir (Gzbyk, 2006a:82). Bunlarn pek ou yksek kurul olarak rgtlenmitir. Kurullarn yaplar baz durumlarda yalnz bakanlardan olumasna karn bazen de bakanlarla st dzey kamu grevlilerinden olumaktadr. Merkezdeki yardmc kurululara rnek olarak Mill Gvenlik Kurulu, Dantay, Saytay, Yksek Asker ura, Yksek Planlama Kurulu, zelletirme Yksek Kurulu, Para-Kredi ve Koordinasyon Kurulu, Kamu Grevlileri Etik Kurulu, Terrle Mcadele Yksek Kurulu, Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu verilebilir. Bu kurulularn ortak zellikleri unlardr: Tzel kiilikleri yoktur. Merkezn hiyerarisi dndadrlar. Belli lde zerktirler. Kurul hlinde alrlar. Uzmanlam kurululardr. Bazlar anayasada dzenlendii iin anayasal kurulu niteliindedir. Temel ilevleri arasnda kamu politikalarnn oluturulmasnda hkmete ve bakanlklara yardmc olmak, rgtler aras e gdm ve i birliini salamak, nerilerde bulunmak, danmanlk yapmak, inceleme ve denetim yapmak vardr.

Merkezdeki yardmc kurulularla ilgili bu genel aklamalardan sonra, bu kurulular arasnda yer alan ve Trk kamu ynetimindeki nemi nedeniyle Mill Gvenlik Kurulunun yaps ve ileyii zerinde ksaca durulacaktr.

98

Mill Gvenlik Kurulu

Mill Gvenlik Kurulu (MGK), lkenin ulusal gvenlikle ilgili konular zerinde ortak gr belirlemek amacyla sivil ve asker otoriteleri bir araya getiren, hkmete yardmc olan anayasal bir kuruldur. MGK, 1961 Anayasasnda ngrlm, 1982 Anayasasnda da varln srdrmtr. 1982 Anayasasnn 118. maddesi MGKnin oluumunu ve grevlerini dzenlemitir. Buna gre MGK, Cumhurbakannn bakanlnda, Babakan, Genelkurmay Bakan, Babakan yardmclar, Adalet, Mill Savunma, ileri, Dileri Bakanlar, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan kurulur. Mill Gvenlik Kurulunun iki temel grevi vardr. Bunlar: Devletin ulusal gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili tavsiye kararlar almak ve bunlar Bakanlar Kuruluna bildirmek, Gerekli koordinasyonu salamaya ynelik grlerini Bakanlar Kuruluna bildirmektir.

Mill Gvenlik Kurulu iki ayda bir toplanr. Kurul toplantlar Cumhurbakannn bakanlnda yaplr. Cumhurbakannn katlamad durumlarda MGKye Babakan bakanlk eder. Kurulun gndemi, Babakan ve Genelkurmay Bakannn nerileri dikkate alnarak Cumhurbakannca dzenlenir. Kurul kararlar oy okluuyla alnr. Mill Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtmek iin Babakana bal MGK Genel Sekreterlii rgt kurulmutur. Mill Gvenlik Kurulunun kararlar, anayasadaki ifadelerden de anlalaca zere, neri niteliindedir. MGK kararlar ancak Bakanlar Kurulunca benimsendii lde hukuksal deer kazanr (Gzbyk, 2006a:86). Demokrasinin temel kurallarndan bir tanesi de asker makamlarn sivil otoriteye bal olmasdr. Dolaysyla, MGK, Bakanlar Kurulunun stnde bir kurulu deildir. Mill Gvenlik Kurulunun grevleri esas olarak ulusal gvenlik kavramyla ilgilidir. Ulusal gvenlik kavramyla ilgili olmayan bir konuda MGKnin gr belirtme yetkisi yoktur (Gzler, 2006:63). Ancak, ulusal gvenlik kavram olduka geni kapsamldr; i ve d gvenlik konularnn yannda, ulusal gvenlikle ilgili olan toplumsal ve ekonomik konular da ierir.

nterneti kullanarak Merkezdeki yardmc kurululardan birisi hakknda daha fazla bilgi edininiz.

Trk Silahl Kuvvetlerinin Kamu Ynetimi indeki Konumu

Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) kamu ynetimi iinde kendine zg bir konumu vardr. Anayasann 117. maddesi, TSKnin merkez ynetim iindeki yerini, yasama ve yrtme organlar ile olan ilikilerini dzenlemitir. Buna gre: Bakomutanlk, Trkiye Byk Millet Meclisinin manevi varlndan ayrlamaz ve Cumhurbakan tarafndan temsil olunur. Mill gvenliin salanmasndan ve Silahl Kuvvetlerin yurt savunmasna hazrlanmasndan, Trkiye Byk Millet Meclisine kar, Bakanlar Kurulu sorumludur. Genelkurmay Bakan, Silahl Kuvvetlerin komutan olup, savata Bakomutanlk grevlerini Cumhurbakan adna yerine getirir. Genelkurmay Bakan, Bakanlar Kurulunun teklifi zerine Cumhurbakannca atanr, grev ve yetkileri kanunla dzenlenir. Genelkurmay Bakan, grev ve yetkilerinden dolay Babakana kar sorumludur. Mill Savunma Bakanlnn, Genelkurmay Bakanl ve Kuvvet Komutanlklar ile grev ilikileri ve yetki alan kanunla dzenlenir.

99

Anayasadaki bu hkmler bir btn olarak ele alndnda, Trk Silahl Kuvvetlerinin merkez ynetim iinde zerk bir konumu olduu sylenebilir (Gzbyk, 2006a: 81).

MERKEZ YNETMN TARA (EVRE) RGT

Merkez ynetimin stlendii tm hizmetleri sadece bakentte rgtlenerek lke genelinde yrtebilmesi mmkn deildir. Bu nedenle merkez ynetim tarada, merkez dnda da rgtlenmitir. Merkez ynetimin tara rgt, yerinden ynetim kurulular gibi ayr bir kamu tzel kiiliine sahip deildir; merkez rgte hiyerarik olarak baldr. Bu kurulular merkez rgtn taradaki uzants olarak kabul edilir. Merkez ynetimin tara rgt il, ile, bucak ve blgesel kurululardan oluur. l, ile ve bucak kendi aralarnda mlki idare blmlerini oluturur. lkemizde mlki idare blmlerinin kuruluunu, organlarn, grev ve yetkilerini dzenleyen temel yasa 10 Haziran 1949 tarih ve 5442 sayl l daresi Kanunu (K)dur. Buna gre, Trkiye, merkez ynetim kuruluu bakmndan corafya durumuna, ekonomik koullara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre illere, iller de dier kademeli blmler olan ilelere ve bucaklara ayrlmtr (K md. 1). leler ve bucaklar ilin hiyerarik olarak alt birimleridir. Her mlki idare biriminin banda bir mlki idare amiri vardr. lelerin banda bulunan kaymakam ile bucaklarn banda bulunan bucak mdr, ilin mlki idare amiri olan valinin hiyerarik astlardr (Polatolu, 2001: 106).

l Ynetimi
Merkez ynetimin tara rgtlenmesinin temel birimi ve mlki idare blmlerinden birincisi ildir. Anayasamza gre illerin idaresi yetki genilii esasna dayanr. llerin kurulmas, kaldrlmas, isim, merkez ve snrlarnn belirtilmesi ve deitirilmesi yasayla olur. Ayrca, bir ilenin bir ilden alnp dier bir ile balanmas da yasal dzenlemeyi gerektirir.

Yetki genilii ilkesini aklaynz. llerin hangi ltlere gre kurulaca Anayasamzn 126. maddesinde belirlenmitir. Buna gre, illerin kuruluunda corafya durumu, ekonomik artlar ve kamu hizmetlerinin gerekleri dikkate alnr. Ancak, Trkiyede illerin kurulmasnda Anayasada ngrlen bu ltlerden daha ok tarihsel faktrler ve siyasal dnceler belirleyici olmutur (rnek, 1992:120; Gzbyk, 2006a:100). rnein, gemite bir il siyasal nedenlerden dolay ileye dntrlm, daha sonra yeniden il yaplmtr. l ynetiminin organlar Vali, l Mdrleri (l dare ube Bakanlar) ve l dare Kuruludur.

L YNETM

VAL

L MDRLER
ekil. 6.2: l Ynetiminin Organlar

L DARE KURULU

Vali
Vali, il genel ynetiminin badr. Vali ilde devletin, hkmetin ve ayr ayr her bakann temsilcisi ve bunlarn idari ve siyasi yrtme aracdr. lin genel ynetiminden vali sorumludur. Grld gibi valinin ynetsel olduu kadar siyasal nitelik tayan grevleri de vardr. Valiler, ileri Bakanlnn nerisi, Bakanlar Kurulunun karar ve Cumhurbakannn onayyla atanrlar. Vali olabilmek iin yasalarda zel nitelikler ngrlmemitir. Genel olarak hkmetler gvendikleri kiileri vali olarak atamaktadrlar
100

(Gzbyk, 2006a:101). Valiler gerektiinde atanmalarndaki usule gre kadro ayl ile merkez emrine alnarak (merkez valilii) ileri Bakannn verecei ilerde grevlendirilebilirler. Valilerin ildeki grev ve yetkileri 5442 sayl l daresi Kanununda ayrntl olarak saylmtr. Bunlardan belli bal olanlar unlardr: Yasa, tzk, ynetmelik ve hkmet kararlarnn ilann ve uygulanmasn salamak; bakanlklarn talimat ve emirlerini yrtmek, Yasa, tzk, ynetmelik ve hkmet emirlerini uygulamak iin genel emirler karmak, l ynetimi iinde yer alan devlet dairelerinde tefti ve denetimlerde bulunmak, ldeki kamu grevlilerinin hiyerarik amiri olarak onlar zerinde atama, sicil raporu dzenleme, grev yerini deitirme gibi hiyerarik yetkileri kullanmak, lde su ilenmesini nlemek, kamu dzenini ve gvenlii salamak, Devletin temsilcisi olarak ildeki resm trenlere bakanlk etmek.

Adalet ve asker kurulular valinin ynetimi dndadr. Valinin bu kurulular zerinde hiyerarik yetkisi yoktur.

l Mdrleri (l dare ube Bakanlar)

Her ilde bakanlklarn kendi il rgtleri vardr. Bunlara il mdrlkleri denilmektedir. Bakanlk il mdrlklerinin bandaki st yneticilere de il mdrleri denir. Bunlarn says ve ad bakanlklarn says ve adyla yakndan ilgilidir. lde bulunan il mdrlerine rnek olarak defterdar, il mill eitim mdr, il salk mdr, il evre ve ehircilik mdr, il emniyet mdr, il tarm mdr, il kltr ve turizm mdr verilebilir. l mdrleri, valinin emri altnda grev yaparlar. l mdrleri, grev alanlarna giren ilerin yaplmasndan valiye kar sorumludurlar. Vali, il mdrleri arasnda i birliini ve e gdm salar. l mdrlklerinin kendi bakanlklaryla ilgili yazmalar da vali araclyla yaplr.

l dare Kurulu
l dare Kurulu, il genel ynetiminde valiye yardmc olan bir kuruldur. l dare Kurulu, valinin bakanlnda, hukuk ileri mdr, defterdar, mill eitim mdr, evre ve ehircilik mdr, salk mdr ve tarm mdrnden olumaktadr. Vali, bu kurula bakanlk etmek zere bir vali yardmcsn da grevlendirebilir.

le Ynetimi
Mlki idare blmlerinden ikincisi ile ynetimidir. ller gibi ileler de yasayla kurulur. le ynetiminin organlar il ynetimiyle benzerlik gstermektedir. Bunlar kaymakam, ile mdrleri ve ile idare kuruludur.

Kaymakam
le ynetiminin ba olan kaymakam, ileri Bakan, Babakan ve Cumhurbakannn imzalarn tayan ortak (mterek) kararnameyle atanr. Kaymakamlk bir meslek memurluu olduu iin kaymakam olabilmenin renim ve snav gibi zel koullar vardr; bunlar yasayla dzenlenmitir. lenin genel idaresinden kaymakam sorumludur. Bu sorumluluun bir gerei olarak kaymakam iledeki merkez ynetim kurulularnn hiyerarik amiridir. lede bulunan adli ve asker kurulular kaymakamn ynetimi dnda tutulmutur. Kaymakam, ile snrlar iinde yasalarn uygulanmasndan ve kamu dzeninin salanmasndan sorumludur. Kolluk gleri kaymakamn emri altndadr.

101

Tablo 6.2: Vali ve Kaymakam Arasndaki Farkllklar

Vali devleti ve hkmeti temsil eder, kaymakam ise sadece hkmeti temsil eder.

Vali, ileri Bakanlnn nerisi, Bakanlar Kurulu karar ve Cumhurbakannn onay ile 2 atanr. Kaymakam ise ileri Bakan, Babakan ve Cumhurbakannn imzalarn tayan ortak (mterek) kararname ile atanr. 3 4 Vali konsolosluklarla iliki kurabilir. Kaymakama bu yetki verilmemitir.

Vali askeri kuvvetlerden dorudan yardm alr ve karar yetkisi kullanrken, kaymakam valiye bilgi vererek yardm istemekle snrl bir yetkiye sahiptir.

5 Kaymakam valinin hiyerarik ynetimi ve denetimi altndadr.

Kaynak: Gler, Birgl Ayman. (2009). Trkiyenin Ynetimi, s. 260, Ankara: mge Kitabevi.

le Mdrleri (le dare ube Bakanlar)

Bakanlklarn ilelerde ile emniyet mdrl, ile mill eitim mdrl, ile tarm ve kyileri mdrl gibi rgtleri vardr. Bunlarn banda ynetici olarak ile mdrleri bulunur. le mdrleri kaymakamn emri altnda grev yaparlar ve grevleriyle ilgili ilerin yrtlmesinden kaymakama kar sorumludurlar. le mdrleri yazmalarn kaymakam araclyla yaparlar.

le dare Kurulu
lde olduu gibi, ile ynetiminde kaymakama yardmc olmak zere ile idare kurulu vardr. Bu kurul, kaymakamn bakanlnda yaz ileri mdr, mal mdr, hkmet tabibi, mill eitim mdr ve tarm mdrnden oluur.

Merkez ynetimin tara rgtnde yer alan mlki idare blmlerini saynz. Vali ve kaymakamlar yetkileri asndan karlatrnz.

Bucak Ynetimi
Mlki idare blmlerinden ncs ve en k olan bucak ynetimi, merkez ynetimin taradaki en son halkasn oluturur. Bucak ynetiminden daha kk lekli bir birim olan ky ynetimi, merkez ynetimin hiyerarisi iinde yer almaz. Bundan sonraki nitede deinilecei gibi ky ynetimi bir yerel ynetim kuruluudur; devlet tzel kiiliinden ayr kamu tzel kiiliine sahiptir. 5442 sayl l daresi Kanunu tarafndan bucak, corafya, ekonomi, gvenlik ve yerel hizmetler bakmndan aralarnda iliki bulunan kasaba ve kylerden oluan bir ynetim blm olarak tanmlanmtr (K, md. 41). l ve ilelerin yasayla kurulmasna karn bucaklarn kurulmas, kaldrlmas, merkeznin belirtilmesi, adlarnn deitirilmesi ileri Bakanlnn karar ve Cumhurbakannn onayyla olur (K, md. 2). Bucak ynetimi, bucak mdr, bucak meclisi ve bucak komisyonu olmak zere organdan olumaktadr. Bucak mdr, bucaktaki en yksek hkmet memuru olarak bucak ynetiminden sorumludur. Bucak mdr, ileri Bakanl tarafndan valilik emrine atanr, grev yeri vali tarafndan belirlenir. Bucak mdrnn grev ve yetkileri kaymakamn sahip olduu yetkilere benzer. Yllardan beri bucaklar fiil tasfiye srecini yaamaktadr. Bunun nedenleri arasnda boalan bucak mdrlerinin yerine yenilerinin atanmamas ve gelien bucaklarn ileye dnmesi gsterilebilir (Gzbyk, 2006a: 108). Gerekten Cumhuriyetin kuruluundan sonra saylar srekli artan bucaklar son yllarda birounun ile olmas ve yenilerinin kurulmamas nedeniyle giderek azalmtr. Gnmzde
102

bucak biiminde rgtlenmenin ilevsiz hle geldii iin kaldrlmasnn yerinde olaca ileri srlmektedir. Hlen resm kaytlarda 634 bucak rgt olmakla beraber bucak mdr olan yer says 1dir.

Blgesel rgtler
1924 Anayasas ve 1949 tarihli l daresi Kanununda blgesel rgtlenme dzenlenme konusu yaplmamasna ramen Trkiye Cumhuriyetinde ilk blge rgtleri 1950li yllarda ortaya kt. 1961 Anayasas, 1924 Anayasasndan farkl olarak blge dzeyinde rgtlenmeyi olanakl kld. Bu dzenlemeden sonra merkez ynetim kurulularnn blgesel rgtlerinde hzl bir art yaanmtr (Polatolu, 2001:112). 1982 Anayasas da merkez ynetim kurulularnn blge dzeyinde rgtlenmesini kabul etmitir. 1982 Anayasasnn 126. maddesi kamu hizmetlerinin grlmesinde verim ve uyum salamak amacyla, birden ok ili iine alan merkez idare rgtnn kurulabileceini ngrmtr. Blge rgtnn grev ve yetkileri yasayla dzenlenir (AY md. 126/3). Hemen belirtelim ki merkez ynetimin tara rgtlenmesinde birden fazla ili iine alan bir blge valilii kurulmu deildir. Bilindii gibi 1982 Anayasas merkez ynetimin tarada il esasna gre rgtlenmesini ngrmtr. Dolaysyla, 1982 Anayasasnn il ynetimi zerinde, blge valilii biiminde, yeni bir mlki idare kademesi oluturulmasna olanak vermedii ileri srlmektedir (Erylmaz, 2006:109). 3046 sayl Bakanlklarn Kurulu ve Grev Esaslar Hakknda Kanun, bakanlklarn ve bakanlklara bal kurulularn birden ok ili iine alan blgesel rgtler kurabileceklerini belirtmitir. Ancak blge dzeyinde rgtlenmeye gidebilmek iin bunun kurulu yasasnda ngrlm olmas gerekmektedir. Bu yasal izne dayanarak bakanlklar ve bal kurulular Bakanlar Kurulu kararyla blge kurulular kurabilirler (Gnday, 2006:201). Ynetim sistemimizde blgesel dzeyde rgtlenen merkez ynetim kuruluu Blge Mdrl, bandaki yneticisi de Blge Mdr olarak adlandrlmaktadr. Uygulamaya baktmzda bakanlklardan ok bakanlklara bal kurulularn blgesel rgtlenmeye daha sk gittii grlmektedir. Bugn bakanlklardan sadece Ulatrma, Denizcilik ve Haberleme Bakanl, Ulatrma Blge Mdrlkleri ad altnda blge dzeyinde rgtlenmitir. Buna karlk blge dzeyinde rgtlenmeye daha ok tzel kiilii bulunan bakanla bal kurulularn gittii grlmektedir (Gnday, 2006:201). Bunlara rnek olarak Karayollar Genel Mdrl, Devlet Su leri Genel Mdrl, Orman Genel Mdrl, Tapu ve Kadastro Genel mdrl, Vakflar Genel Mdrl verilebilir.

103

zet
Trkiyede temel kamu hizmetleri merkez ynetim kurulular tarafndan yrtlmektedir. Merkez ynetim kendi iinde merkez ve tara rgt olmak zere ikiye ayrlr. Trk kamu ynetiminin merkez rgtnde Cumhurbakan, Bakanlar Kurulu, babakanlk ve bakanlklar yer alr. Ayrca, merkez ynetime nerilerde bulunmak, danmanlk yapmak ya da denetimde bulunmak amacyla kurulmu yardmc kurulular da merkez rgt iinde deerlendirilmektedir. Merkez rgtne bakent rgt de denilmektedir. Merkez ynetimin tara rgt ise il ynetimi, ile ynetimi, bucak ynetimi ve blgesel rgtlerden olumaktadr. 1982 Anayasasnn 104. maddesinde Cumhurbakannn grev ve yetkileri yasama, yrtme ve yarg balklar altnda ayrntl bir biimde dzenlenmitir. Cumhurbakannn yasama ile ilgili grev ve yetkileri arasnda yasalar yaymlamak veya yeniden grlmesi iin Meclise geri gndermek, TBMMyi toplantya armak ve Anayasa Mahkemesine iptal davas amak vardr. Cumhurbakannn yrtmeye ilikin nemli yetkileri vardr. Bunlar arasnda Babakan atamak ve istifasn kabul etmek, Babakann teklifi zerine bakanlar atamak ve grevlerine son vermek, gerekli grdnde Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek, Genel Kurmay Bakann atamak, MGKye bakanlk etmek, YK yelerini ve niversite rektrlerini semek vardr. Cumhurbakannn yarg ile ilgili balca grev ve yetkileri ise yksek yarg organlarnn yelerini semek olarak zetlenebilir. Cumhurbakannn sorumluluu konusu siyasal, cezai ve hukuki olmak zere adan ele alnabilir. Siyasal sorumluluk, Cumhurbakannn ilemlerinden dolay Trkiye Byk Millet Meclisine kar sorumlu olmasdr. Parlamenter sistemlerde Cumhurbakannn siyasal sorumluluu yoktur. Cumhurbakannn yapt ilemlerden dolay TBMMye kar sorumlu olan, ilemde imzas bulunan Babakan ve ilgili bakandr. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu tek bana yapt ilemleri de ierir. Cumhurbakannn grevleriyle ilgili olarak iledii sulardan, vatana ihanet suu dnda, cezai sorumluluu yoktur. Cumhurbakannn grev ve yetkilerini kullanrken yapt eylem ve ilemlerinden dolay herhangi bir hukuki sorumluluu yoktur. Ancak,
104

Cumhurbakan greviyle ilgili olmayan eylem ve ilemlerden dolay kiilere verdikleri zararlardan sorumludur. Yrtme organnn iki bal olduu parlamenter sistemlerde Bakanlar Kurulu, yrtmenin siyasal bakmdan sorumlu olan, dolaysyla yrtme yetkisini fiilen kullanan taraftr. Babakan ve bakanlardan oluan Bakanlar Kurulu ortak alan bir kuruldur. Bakanlar Kuruluna Babakan bakanlk eder. Gerekli grd durumlarda Cumhurbakan da Bakanlar Kuruluna bakanlk edebilir. Bakanlar Kurulu kararlarn oy birliiyle alr. Bakanlar Kurulunun grev ve yetkileri esas itibaryla siyasal nitelikte olmasna karn ynetsel nitelik tayan nemli grevleri de vardr. Bakanlar Kurulunun temel grevi, lkenin i ve d siyasetini saptamak ve uygulanmasn salamaktr. Bakanlar Kurulu, merkez ynetim rgtnn en yksek karar organ olarak, anayasa ve yasalara aykr olmamak ve yasalara dayanmak kouluyla ynetsel alanda her ilemi yapma yetkisine sahiptir. Bakanlar Kurulu, hkmetin genel siyasetinin yrtlmesinden birlikte sorumludur. Buna kolektif sorumluluk denilmektedir. Bakanlar Kurulunun bakan olan Babakan ayn zamanda Babakanlk rgtnn en st yneticisidir. Babakanlk rgtnn temel ilevi merkez ynetim iinde i birlii ve e gdm salamaktr. Babakanlk rgt merkez rgt ile bal ve ilgili kurululardan meydana gelir. Babakanlk merkez rgt, Babakanlk Mstear ve yardmclarndan baka ana hizmet birimleri, danma ve denetim birimleri ile yardmc birimlerden oluur. Ayrca, eitli nedenlerle bakanlklar iinde rgtlendirilmeyen baz kurulular, mstearlk, genel mdrlk veya bakanlk olarak Babakanla balanm veya Babakanlkla ilgilendirilmitir. lkemizde devletin stlendii temel kamu hizmetleri bakanlk rgtlenmesiyle yrtlmektedir. Anayasaya gre bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri, yetkileri ve tekilat kanunla dzenlenir. Her bakanln banda bir bakan bulunur. Bakan, bakanlnn yrtt kamu hizmeti alannda devlet tzel kiiliini temsil eder, bakanlnn grev alanna giren hizmetlerin yrtlmesinden sorumludur. Bakanlarn hem ynetsel hem de siyasal ilevleri

vardr. Bakanlarn parlamentoya kar siyasal sorumluluklar vardr. Bakanlar yalnz kendi eylem ve ilemlerinden deil, emri altnda alanlarn eylem ve ilemlerinden de TBMMye kar sorumludurlar. Bakanlarn cezai sorumluluu da vardr. Bakanlklar merkez rgt, tara ve yurt d rgt ile bal ve ilgili kurululardan oluur. Bakanlkta bakandan sonraki en st ynetici msteardr. Mstear, bakana kar sorumludur.

Merkez ynetim, stlendii tm hizmetleri lke genelinde yrtebilmek iin tarada da rgtlenmitir. Merkez ynetimin tara rgt il, ile, bucak ve blgesel kurululardan oluur. l, ile ve bucak kendi aralarnda mlki idare blmlerini oluturur. Merkez ynetimin tara rgt, merkez rgtn hiyerarisi altndadr. Bu kurulular merkez rgtn taradaki uzants olarak kabul edilir. Trkiye, merkez ynetim kuruluu bakmndan corafya durumuna, ekonomik koullara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre illere, iller de dier kademeli blmler olan ilelere ve bucaklara ayrlmtr. leler ve bucaklar ilin hiyerarik olarak alt birimleridir. Her mlki idare biriminin banda bir mlki idare amiri vardr.

105

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi merkez ynetimin merkez rgtnde yer almaz? a. Cumhurbakan b. Bakanlar Kurulu c. Bakanlklar d. Babakanlk e. l Ynetimi 2. 1982 Anayasasna gre aadakilerden hangisi Cumhurbakannn grevi deildir? a. Babakan atamak b. Bakanlarn grevlerini Anayasa ve yasalara uygun olarak yerine getirmelerini gzetmek c. niversite rektrlerini semek d. Gerekirse Bakanlar Kuruluna bakanlk etmek e. Devlet Denetleme Kurulu yelerini atamak 3. 1982 Anayasasna gre, Cumhurbakannn hastalk veya yurtdna kma gibi nedenlerle grevinden ayrlmas durumunda kendisine aadakilerden hangisi vekillik eder? a. Cumhurbakannn uygun grecei bir bakan b. Anayasa Mahkemesi Bakan c. Babakan d. TBMM Bakan e. Cumhurbakanl Genel Sekreteri 4. Aadakilerden hangisi Bakanlar Kurulunun yetkileri arasnda yer alr? a. Yargtay Cumhuriyet Basavcsn semek b. Rektrleri semek c. Belediye Bakanlarn atamak d. Tzk karmak e. Hkimleri grevden almak 5. Bakanlklarn merkez rgtnde bulunan aadaki birimlerden hangisi bir danma ve denetim birimidir? a. Personel Genel Mdrl b. Eitim Dairesi Bakanl c. Tefti Kurulu Bakanl d. Bilgi lem Dairesi Bakanl e. dari ve Mali ler Dairesi Bakanl 6. 1982 Anayasasna gre, Genelkurmay Bakan grev ve yetkilerinden dolay aadakilerden hangisine kar sorumludur? a. Cumhurbakan b. Babakan c. Mill Savunma Bakan d. Bakanlar Kurulu e. TBMM 7. Aadakilerden hangisi Kurulu yesi deildir? a. MGK Genel Sekreteri b. ileri Bakan c. Babakan Yardmcs d. Dileri Bakan e. Adalet Bakan 8. Aadakilerden hangisi merkez ynetimin tara kuruluudur? a. Ky b. Muhtarlk c. Belediye d. Mahalle e. Bucak 9. Merkez ynetimin tara rgtyle ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi dorudur? a. Tara rgtnn merkezden ayr tzel kiilii vardr. b. Mlki idare blmleri il, ile ve kyden oluur. c. Tara rgt, mlki idare blmleri ve blgesel rgtlerden oluur. d. Trkiyede tara birimi olarak blge valilii vardr. e. Belediye, merkez ynetimin tara rgt iinde yer alr. Mill Gvenlik

106

10. l ynetimi ile ilgili olarak aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. l ynetiminin ba validir. b. l emniyet mdr il idare kurulu yesidir. c. l mill eitim mdr il idare kurulu yesidir. d. llerin idaresi yetki genilii esasna dayanr. e. l, merkez ynetimin bir tara birimidir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e Yantnz yanl ise Giri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. d Yantnz yanl ise Cumhurbakannn Grev ve Yetkileri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. d Yantnz yanl ise Bakanlar Kurulunun Grev ve Yetkileri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. c Yantnz yanl ise Bakanlk Merkez rgt balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. b Yantnz yanl ise Trk Silahl Kuvvetlerinin Kamu Ynetimi indeki Konumu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. a Yantnz yanl ise Mill Gvenlik Kurulu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Merkez Ynetimin Tara rgt balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. c Yantnz yanl ise Merkez Ynetimin Tara rgt balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. b Yantnz yanl ise l Ynetimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

107

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Trkiye Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan Mustafa Kemal Atatrktr. Daha sonra srasyla smet nn, Celal Bayar, Cemal Grsel, Cevdet Sunay, Fahri Kortrk, Kenan Evren, Turgut zal, Sleyman Demirel, Ahmet Necdet Sezer ve Abdullah Gl Cumhurbakan olarak grev yapmtr.

edildii gibi, eitler arasnda birinci olmaktan ok bakanlar zerinde nemli yetkileri vardr. Babakann konumunu glendiren bir baka olgu da Babakanla bal kurum ve kurulularn varldr.

Sra Sizde 4
Merkezdeki yardmc kurululardan birisi de Bilim ve Teknoloji Yksek Kuruludur. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu (BTYK) 4 Ekim 1983 tarih ve 77 sayl Kanun Hkmnde Kararname (KHK) ile kurulmutur. Kurulun yasa ile belirlenen grevleri; Trk bilim politikasnn yrtlmesi, uzun vadeli bilim ve teknoloji politikalarnn tespitinde hkmete yardmc olunmas, hedeflerin saptanmas, plan ve programlarn hazrlanmas, kamu kurulularnn grevlendirilmesi, zel kurulularla ibirlii salanmas, gerekli yasa ve mevzuatn hazrlanmas, aratrc insan gcnn yetitirilmesinin salanmas, aratrma merkezlerinin kurulmas iin tedbirler alnmas, aratrma alanlarnn tespit edilmesi ve koordinasyonunun salanmasdr. Bilim ve Teknoloji Yksek Kurulu, Babakann bakanlnda, Bilim, Sanayi ve Teknoloji, Enerji ve Tabii Kaynaklar, Gda, Tarm ve Hayvanclk, Gmrk ve Ticaret, Maliye, Milli Eitim, Milli Savunma, Salk, Orman ve Su leri Bakanlar ile YK Bakan, Hazine Mstear, Ekonomi Bakanl Mstear, Kalknma Bakanl Mstear, TAEK Bakan, TBTAK Bakan ile bir yardmcs, TRT Genel Mdr, TOBB Bakan ve YKn belirledii bir niversitenin seecei bir yeden oluur. Yasayla ylda en az iki defa toplanmas planlanan Yksek Kurul ilk toplantsn 9 Ekim 1989da yapmtr. Kaynak: http://www.tubitak.gov.tr/sid/470/pid/468/index.h tm

Sra Sizde 2
Parlamenter sistemlerde Cumhurbakan genelde sembolik yetkilere sahiptir ve sorumluluu yoktur. Yrtmenin sorumlu kanadn Bakanlar Kurulu oluturur. Dolaysyla yrtme yetkisini fiilen kullanan taraf Bakanlar Kuruludur. Ancak, Anayasann 104. maddesinde dzenlenen Cumhurbakannn grev ve yetkilerine baktmzda Cumhurbakannn yasama, yrtme ve yargya ilikin gl yetkilere sahip olduunu gryoruz. Ayrca, 1982 Anayasas, Cumhurbakannn baz ilemleri Babakan ve ilgili bakann imzalarna gerek olmakszn tek bana yapabileceini ngrmtr. Cumhurbakannn siyasal sorumsuzluu tek bana yapt ilemler iin de geerlidir. Bunun yannda, Anayasa Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemlere kar Anayasa Mahkemesi dahil, yarg mercilerine bavurulamayacan da hkme balamtr. Bylece, bu tr ilemler yarg denetimi dnda braklmtr. Bu nedenlerle 1982 Anayasasyla Cumhurbakanna verilen yetkilerin parlamenter sistemi aan bir dzeyde olduu sylenebilir.

Sra Sizde 3
Bakanlar Kurulu, Babakan ve bakanlardan oluur. Bakanlar Kuruluna Babakan bakanlk eder. Her ne kadar Babakan ve bakanlar arasnda hiyerarik bir ast-st ilikisi olmasa da uygulamada Babakann bakanlar zerinde nemli yetkileri vardr. Her eyden nce Babakan, ayn zamanda parlamentoda ounlua sahip siyasal partinin genel bakandr. Siyasal parti lideri olarak Babakann bakanlar zerinde nemli etkisi vardr. Ayrca, 1982 Anayasas, Babakann Bakanlar Kurulu zerindeki konumunu olduka glendirmitir. rnein her bakan, Babakana kar sorumludur. Babakan, bir bakann grevden alnmasn Cumhurbakanndan isteyebilir. Grld gibi Babakan, klasik anayasa hukukunda kabul
108

Sra Sizde 5
Yetki genilii ilkesi, kat bir merkeziyetiliin ortaya kard sakncalar gidermek, zellikle tarann merkezle olan yazmalarn azaltarak hizmetlerin tarada gecikmeden yrtlmesini salamak iin gelitirilmi bir yntemdir. Yetki genilii ilkesi, merkez ynetimin karar alma ve yrtmeye ilikin baz yetkilerini tara rgtndeki yneticilerine devretmesidir. Trk ynetim sisteminde yetki genilii ilkesinin uyguland alan snrldr. Anayasamz sadece illerin idaresinin yetki genilii esasna

dayandn belirtmitir. Buna gre il ynetiminin ba olan vali geniletilmi yetkilere sahiptir. Yetki geniliini kullanan vali, merkez ynetim adna, merkeze danmadan kendi bana kararlar alabilir ve bunlar uygulayabilir. Bylece, merkezden ynetimin ileyiinden kaynaklanan krtasiyeciliin neden olduu hizmetlerin gecikmesinin nne geilmeye allmaktadr. Bu ksa aklamalardan da anlalaca zere yetki genilii ilkesi, merkezden ynetimin yumuatlm bir biimidir.

Yararlanlan Kaynaklar
Aktan, T. (1989), Kamu daresi, 2. basm, Bursa: Uluda niversitesi Basmevi. Ergun, T. (2004), Kamu Ynetimi: Kuram, Siyasa, Uygulama, Ankara: TODAE. Erylmaz, B. (2006), Kamu Ynetimi, stanbul. Erylmaz, B. (2011), Kamu Ynetimi, stanbul. Gzler, K. (2006), dare Hukukuna Giri, 5. bask, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gzbyk, . (2006a), Ynetim Hukuku, 24. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gzbyk, . (2006b), Trkiyenin Ynetim Yaps, 9. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gnday, M. (2006), dare Hukuku, Yldrm, T. (Der), Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. rnek, A. (1992), Kamu Ynetimi, stanbul: Meram Yayn Datm. zbudun, E. (2005), Trk Anayasa Hukuku, 8. bask, Ankara: Yetkin Yaynlar. Polatolu, A. (2001), Kamu Ynetimi: Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas, Ankara: METU Press. T.C. 1982 Anayasas. Yldrm, T. (2005), Trkiyenin dari Tekilat, 4. bask, stanbul: Alkm Yaynevi.

Sra Sizde 6
Merkez ynetimin tara rgtnde yer alan mlki idare blmleri il, ile ve bucak ynetimlerinden oluur. Vali, il genel ynetiminin badr. Vali ilde devletin, hkmetin ve ayr ayr her bakann temsilcisi ve bunlarn idari ve siyasi yrtme aracdr. lin genel ynetiminden vali sorumludur. Valiler, ileri Bakanlnn nerisi, Bakanlar Kurulunun karar ve Cumhurbakannn onayyla atanrlar. Kaymakam ise ile ynetiminin badr ve ileri Bakannn, Babakann ve Cumhurbakannn imzalarn tayan ortak (mterek) kararname ile atanr. lenin genel idaresinden kaymakam sorumludur. Bu sorumluluun bir gerei olarak kaymakam iledeki merkez ynetim kurulularnn hiyerarik amiridir. Kaymakam, ile snrlar iinde yasalarn uygulanmasndan ve kamu dzeninin salanmasndan sorumludur. Kolluk gleri kaymakamn emri altndadr. Grld gibi vali ve kaymakamn grev ve yetkileri byk lde birbirine benzemektedir. Valinin il dzeyinde sahip olduu yetkilere kaymakam ile dzeyinde sahiptir. Buna karlk baz farkllklar vardr. rnein, valiler yetki geniliinden yararlanrken kaymakamlar yararlanamaz. Vali, hem devletin hem de hkmetin temsilcisidir. Kaymakam ise sadece hkmetin temsilcisidir. Valinin genel emir karma yetkisi bulunmasna karlk kaymakamn byle bir yetkisi bulunmamaktadr.

109

7
!

! ! ! ! ! !

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Yerel ynetimlerin genel niteliklerini tanmlayabilecek, Trkiyedeki yerel ynetim kurulu!larn ve organlarn aklayabilecek, Hizmet yerinden ynetim kurulu!larnn ortak zelliklerini sralayabilecek, Kamu meslek kurulu!larn tanmlayabilecek, Dzenleyici ve denetleyici kurumlar aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Yerinden Ynetim Yerel Ynetimler "l zel "daresi "l Genel Meclisi "l Encmeni Belediye Belediye Meclisi Belediye Encmeni Byk!ehir Belediyesi Ky Hizmetsel Kurulu!lar Kamu Meslek Kurulu!lar Dzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

!indekiler
! ! ! ! ! Giri! Yerel Ynetim Kurulu!lar Hizmetsel Kurulu!lar Kamu Meslek Kurulu!lar Dzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

110

Kamu Ynetim Yaps: Yerinden Ynetim Kurulular

GR
Bir nceki nitede kamu ynetiminde merkezden ynetim esasna gre rgtlenen kurulular ele aldk. Bu nitede ise yerinden ynetim kurulular zerinde duracaz. Trk kamu ynetimi sisteminde merkezi ynetimden baka yerinden ynetim esasna gre rgtlenen kamu kurulular da vardr. Yerinden ynetim, baz kamu hizmetlerinin ve kamusal faaliyetlerin merkezi ynetim tarafndan deil de devlet tzel kiilii dnda ayr kamu tzel kiileri tarafndan yrtlmesidir. Yerinden ynetim kurulular, yer ynnden yerinden ynetim kurulular ve hizmet ynnden (fonksiyonel) yerinden ynetim kurulular olmak zere ikiye ayrlr. Yer ynnden yerinden ynetim, belirli bir corafi alanda yaayan halkn ortak ve yerel nitelikli gereksinimlerinin karlanmasna ynelik hizmetlerin merkezi ynetim rgt iinde yer almayan ve devlet tzel kiilii dnda kendi kamu tzel kiilii olan kurulular tarafndan yrtlmesidir. Bu kurulular yerel ynetimler veya mahalli idareler olarak adlandrlmaktadr. Hizmet ynnden yerinden ynetim ise baz kamu hizmetlerinin merkezi ynetim ve yerel ynetimler dnda kurulan kamu tzel kiileri araclyla yrtlmesidir. Yerinden ynetim kurulularn yerel ynetimler, hizmetsel (hizmet ynnden yerinden ynetim) kurulular, kamu meslek kurulular, dzenleyici ve denetleyici kurumlar olmak zere drt blmde inceleyeceiz.

YEREL YNETM KURULULARI

Yerel ynetim kurulular mahalli idareler olarak da adlandrlmaktadr. 1982 Anayasasnn mahalli idareler bal tayan 127. maddesinde yerel ynetimlerle ilgili anayasal ilkeler ayrntl bir biimde yer almtr. Bu ilkeler, yerel ynetimlerin genel zelliklerini oluturur. Buna gre: Yerel ynetimler il, belediye veya ky halknn mahalli mterek ihtiyalarn karlamak zere kurulu esaslar kanunla belirtilen ve karar organlar, gene kanunda gsterilen, semenler tarafndan seilerek oluturulan kamu tzel kiileridir. Yerel ynetimlerin kurulu ve grevleri ile yetkileri, yerinden ynetim ilkesine uygun olarak kanunla dzenlenir. Yerel ynetim seimleri be ylda bir yaplr. Yerel ynetimlerin seilmi organlarnn, organlk sfatn kazanmalarna ilikin itirazlarn zm ve kaybetmeleri konusundaki denetim yarg yolu ile olur. Ancak, grevleri ile ilgili bir su sebebi ile hakknda soruturma veya kovuturma alan yerel ynetim organlar veya bu organlarn yelerini, ileri Bakan, geici bir tedbir olarak, kesin hkme kadar uzaklatrabilir. Merkezi Ynetim, yerel ynetimler zerinde, mahalli hizmetlerin idarenin btnl ilkesine uygun ekilde yrtlmesi, kamu grevlerinde birliin salanmas, toplum yararnn korunmas ve mahalli ihtiyalarn gerei gibi karlanmas amacyla, kanunda belirtilen esas ve usuller dairesinde idari vesayet yetkisine sahiptir. Yerel ynetimler belirli kamu hizmetlerinin grlmesi amacyla kendi aralarnda Bakanlar Kurulunun izni ile birlik kurabilirler. Yerel ynetimlere grevleriyle orantl gelir kaynaklar salanr.
111

Yerinden ynetim ilkesinin temel unsurlarndan olan kamu tzel kiilii ne demektir? Anayasadaki hkmlerden de anlalaca zere Trkiyede il, belediye ve ky halknn ortak yerel gereksinimlerini karlamak zere tr yerel ynetim birimi kurulmutur. Bunlar, srasyla il zel idareleri, belediyeler ve ky ynetimleridir. imdi yerel ynetim kurulularnn kurulu, ileyi, grev ve sorumluluklar hakknda, ayrntlara girmeden genel bilgiler verelim.

l zel daresi
Kamu ynetimi sistemimizde il iki ayr kimlie sahiptir. Bundan nceki nitede ele alnd gibi, il bir taraftan merkezi ynetimin tara rgt (il ynetimi), dier taraftan da bir yerel ynetim birimidir (il zel idaresi). l zel idaresi, ilin kurulmasna dair yasayla kurulur ve ilin kaldrlmasyla tzel kiilii sona erer. l zel idaresinin grev alan il snrlarn kapsar. l zel idaresi Trkiye Cumhuriyetinin Osmanldan miras ald kurumlardan olup, temeli 1864 ylnda karlan Vilayet Nizamnamesine dayanr. l zel idaresi, 1913 tarihli dare-i Umumiye-i Vilayat Kanunu Muvakkat adn tayan geici bir yasayla 2005 ylna kadar ynetilmitir. kinci Merutiyet dneminden kalan bu yasada 1987 ylnda baz deiiklikler yaplm ve ad da il zel idaresi olarak deitirilmitir. 22 ubat 2005 tarihinde kabul edilen 5302 sayl l zel daresi Kanunu (K) ile eski yasa yrrlkten kaldrlm, il zel idareleri yerel ynetim reformlar kapsamnda yeniden dzenlenmitir. 5302 sayl l zel daresi Kanunu il zel idaresini il halknn mahalli mterek nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan, idari ve mali zerklie sahip kamu tzel kiisi olarak tanmlamtr (K, md. 3).

l zel daresinin Grev ve Sorumluluklar

l zel idaresinin grev ve sorumluluklar 5302 sayl l zel daresi Kanununda saylmtr. Buna gre: l zel idaresi mahall mterek nitelikte olmak artyla; a) Genlik ve spor, salk, tarm, sanayi ve ticaret; Belediye snrlar il snr olan Bykehir Belediyeleri hari ilin evre dzeni pln, bayndrlk ve iskn, topran korunmas, erozyonun nlenmesi, kltr, sanat, turizm, sosyal hizmet ve yardmlar, yoksullara mikro kredi verilmesi, ocuk yuvalar ve yetitirme yurtlar; ilk ve orta retim kurumlarnn arsa temini, binalarnn yapm, bakm ve onarm ile dier ihtiyalarnn karlanmasna ilikin hizmetleri il snrlar iinde, b) mar, yol, su, kanalizasyon, kat atk, evre, acil yardm ve kurtarma; orman kylerinin desteklenmesi, aalandrma, park ve bahe tesisine ilikin hizmetleri belediye snrlar dnda, Yapmakla grevli ve yetkilidir (K md. 6). Yukardaki yasa metninde de grld zere, il zel idaresinin yetki alan il snrlar (belediyeler dahil) iindeki grevleri ve belediye snrlar dndaki grevleri olmak zere ikiye ayrlmaktadr.

l zel daresinin Organlar

l zel idaresinin organlar il genel meclisi, il encmeni ve validir. l Genel Meclisi l genel meclisi, il zel idaresinin karar organdr ve ildeki semenler tarafndan ileler adna be yllna seilmi yelerden oluur. l genel meclisinin ye says, o ilin ile saysna ve ilelerin nfusuna bal olarak deimektedir. Eski l zel daresi Kanununa gre il genel meclisinin seilmi bir bakan yoktu. Bu grevi vali yrtrd. 5302 sayl yeni Yasa, il genel meclisi bakannn meclis yeleri arasndan gizli oyla seilmesini ngrerek bu uygulamaya son vermitir. Bu deiiklik, yerel zerklik asndan olumlu bir admdr.
112

l genel meclisi, il genel meclisince belirlenecek bir aylk tatil hari her ayn ilk haftas meclis tarafndan nceden belirlenen gnde mutat toplant yerinde toplanr. Bte grmesine rastlayan toplant sresi en ok yirmi gn, dier toplantlarn sresi en ok be gndr. l genel meclisinin toplantlar aktr. l genel meclisinin grev ve yetkilerinden bazlar unlardr: Stratejik plan ile yatrm ve alma programlarn grmek ve karara balamak Bte ve kesin hesab kabul etmek l evre dzeni plan ile belediye snrlar dndaki alanlarn imar planlarn grmek ve karara balamak l zel idaresi adna imtiyaz verilmesine ve il zel idaresi yatrmlarnn yap-ilet veya yap-iletdevret modeli ile yaplmasna, il zel idaresine ait irket, iletme ve itiraklerin zelletirilmesine karar vermek l zel idaresi tarafndan karlacak ynetmelikleri kabul etmek Dier mahalli idarelerle birlik kurulmasna, kurulmu birliklere katlmaya veya ayrlmaya karar vermek (K md. 10)

l Encmeni l encmeni, il genel meclisinin her yl kendi yeleri arasndan bir yl iin gizli oyla seecei be ye ile biri mali hizmetler birim amiri olmak zere valinin her yl birim amirleri arasndan seecei be yeden oluur. l encmeninin bakan validir. Valinin katlamad encmen toplantsna il zel idaresi genel sekreteri bakanlk eder. Encmen, haftada en az bir defa olmak zere nceden belirlenen gn ve saatte toplanr. l Encmeninin grev ve yetkilerinden bazlar unlardr: Vali Vali, il zel idaresinin ba ve tzel kiiliinin temsilcisidir. Grld gibi vali hem merkezi ynetimin tara rgt olan il ynetiminin ba, hem de bir yerel ynetim birimi olan il zel idaresinin badr. Merkezi ynetim tarafndan atanan valinin il zel idaresinin banda bulunmas bu kurumun zerkliini azaltt gerekesiyle eletirilmektedir (Gzler, 2006:75). Valinin grev ve yetkilerinden bazlar unlardr: l zel idaresi rgtnn en st yneticisi olarak il zel idaresi rgtn sevk ve idare etmek l zel idaresinin kurumsal stratejilerini oluturmak, bu stratejilere uygun olarak bteyi hazrlamak ve uygulamak l zel idaresini Devlet dairelerinde ve trenlerde, davac veya daval olarak da yarg yerlerinde temsil etmek l genel meclisi ve encmen kararlarn uygulamak l zel idaresi personelini atamak l halknn huzur, esenlik, salk ve mutluluu iin gereken nlemleri almak (K md. 30)
113

Stratejik plan ve yllk alma program ile bte ve kesin hesab inceleyip il genel meclisine gr bildirmek Yllk alma programna alnan ilerle ilgili kamulatrma kararlarn almak ve uygulamak, Kanunlarda ngrlen cezalar vermek Belediye snrlar dndaki umuma ak yerlerin al ve kapan saatlerini belirlemek (K md. 26)

Bulunduunuz ildeki il zel idaresinin internet sayfasn ziyaret ederek il zel idaresinin organlar ve faaliyetleri hakknda daha ayrntl bilgi edinebilirsiniz. rnein, Eskiehir l zel daresi ile ilgili bilgilere http://www.eskisehirozelidare.gov.tr adresinden eriilebilir.

Belediye Ynetimi
Yerel ynetimlerin ikinci trn belediyeler oluturur. Trkiyede 2011 yl itibariyle 2950 belediye bulunmaktadr. Bunlardan 16s bykehir belediyesi, 65i il belediyesi, 143 bykehir ile belediyesi, 749u ile belediyesi, geri kalan 1977si de belde belediyesidir. Belediyelerin kurulu, ileyi, grev ve sorumluluklarn dzenleyen temel yasa 03.07.2005 tarih ve 5393 sayl Belediye Kanunudur (BK). Kanun, belediyeyi belde sakinlerinin mahall mterek nitelikteki ihtiyalarn karlamak zere kurulan ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan, idar ve mal zerklie sahip kamu tzel kiisi olarak tanmlamtr. Yeni Yasaya gre bir yerleim yerinde belediye ynetiminin kurulabilmesi iin nfusunun 5000 ve zerinde olmas gerekir. 1580 sayl eski Belediye Kanununa gre bir yerde belediye kurulabilmesi iin nfusunun 2000 olmas yeterliydi. l ve ile merkezlerinde ise nfusa baklmakszn belediye kurulmas zorunludur. Bir yerleim biriminde belediye kurulmas, yasada ngrlen prosedrler yerine getirildikten sonra mterek kararnameyle, yani ileri Bakannn, Babakann ve Cumhurbakannn imzalaryla olur.

Belediyenin Grev ve Sorumluluklar

Belediyeler belde halknn yerel nitelikteki ortak ihtiyalarn karlamak amacyla kurulmulardr. Bunlarn somut olarak neleri ierdii 5393 sayl Belediye Kanununda kapsaml olarak dzenlenmitir. Buna gre belediye mahalli mterek nitelikte olmak artyla imar, su ve kanalizasyon, ulam gibi kentsel alt yap; evre ve evre sal, temizlik ve kat atk; zabta, itfaiye, acil yardm, kurtarma ve ambulans; ehir ii trafik; defin ve mezarlklar; aalandrma, park ve yeil alanlar; konut; kltr ve sanat, turizm ve tantm, genlik ve spor; sosyal hizmet ve yardm, nikh, meslek ve beceri kazandrma; ekonomi ve ticaretin gelitirilmesi hizmetlerini yapar veya yaptrr. Ayrca, yeni Yasa belediyelere eitim, salk ve kltr hizmetleri alannda da grevler vermitir. Bykehir belediyeleri ile nfusu 50.000'i geen belediyeler, kadnlar ve ocuklar iin koruma evleri aar (BK md. 14).

Belediye Ynetiminin Organlar

5393 sayl Kanuna gre belediye ynetiminin organlar, belediye meclisi, belediye encmeni ve belediye bakanndan olumaktadr. Belediye Meclisi Belediye meclisi, belediyenin genel karar organdr ve be yllna seilmi yelerden olumaktadr. Belediye meclisinin ye says nfusuna gre 9-55 arasnda deimektedir (Erylmaz, 2006: 144). Belediye meclisine belediye bakan bakanlk eder. Belediye meclisinin grev ve yetkileri yasada saylmtr. Bunlardan bazlar unlardr: Stratejik plan ile yatrm ve alma programlarn grmek ve kabul etmek, Bte ve kesin hesab kabul etmek Belediyenin imar plnlarn grmek ve onaylamak Borlanmaya karar vermek Belediye adna imtiyaz verilmesine ve belediye yatrmlarnn yap-ilet veya yap-ilet-devret modeli ile yaplmasna; belediyeye ait irket, iletme ve itiraklerin zelletirilmesine karar vermek Belediye tarafndan karlacak ynetmelikleri kabul etmek Meydan, cadde, sokak, park, tesis ve benzerlerine ad vermek
114

Fahri hemehrilik payesi ve berat vermek Belediye bakan ile encmen arasndaki anlamazlklar karara balamak (BK md.18)

Belediye Encmeni Belediye encmeni, belediye meclisinin her yl kendi yeleri arasndan bir yl iin gizli oyla seecei belli saydaki yeler ile belediye bakannn belediye birim amirleri arasndan bir yl iin seecei belli saydaki birim amirlerinden oluur. Belediye encmeninin says belediyenin nfusuna gre deimektedir. Belediye encmenine belediye bakan bakanlk eder. Belediye encmeninin grevleri yasada saylmtr. Bunlar arasnda stratejik plan ve bteyi inceleyip belediye meclisine gr bildirmek, yllk alma programna alnan ilerle ilgili kamulatrma kararlarn almak ve uygulamak, kanunlarda ngrlen cezalar vermek ve umuma ak yerlerin al ve kapan saatlerini belirlemek saylabilir (BK md. 34). Belediye Bakan Belediye bakan, belediye ynetiminin ba ve belediye tzel kiiliinin temsilcisidir. Belediye bakan, ilgili kanunda gsterilen esas ve usullere gre beldedeki semenler tarafndan be yllna seilir. Belediye bakan grevinin devam sresince siyasal partilerin ynetim ve denetim organlarnda grev alamaz (BK md. 37). Belediye bakan genel olarak belediye rgtnn en st yneticisi sfatyla belediye rgtn sevk ve idare etmek, belediyenin hak ve menfaatlerini korumakla grevlidir. Ayrca, belediyeyi devlet dairelerinde ve trenlerde, davac veya daval olarak da yarg yerlerinde temsil etmek, meclise ve encmene bakanlk etmek, meclis ve encmen kararlarn uygulamak, belediye personelini atamak belediye bakannn grevleri arasnda yer almaktadr (BK md. 38).

zerklik asndan il zel idareleri ve belediyeleri karlatrdnzda hangisi daha zerktir? Nedenlerini sralayanz.

Bykehir Belediyesi
lkemizde bykehir belediyeleri ilk olarak 1984 ylnda byk ilimiz olan stanbul, Ankara ve zmirde kurulmutur. 10 Temmuz 2004 tarih ve 5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanunu (BBK) 27.06.1984 tarih ve 3030 sayl Bykehir Belediyelerinin Ynetimi Hakknda Kanunu yrrlkten kaldrarak bykehir belediyelerini kapsaml olarak yeniden dzenlemitir. Yeni Yasa bykehir belediyesini en az ile veya ilk kademe belediyesini kapsayan, bu belediyeler arasnda koordinasyonu salayan; kanunlarla verilen grev ve sorumluluklar yerine getiren, yetkileri kullanan; idar ve mal zerklie sahip ve karar organ semenler tarafndan seilerek oluturulan kamu tzel kiisi olarak tanmlamtr (BBK md. 3). 5216 sayl Kanuna gre bir il belediyesinin bykehir belediyesine dntrlebilmesi yasayla olur. Ancak, bunun iin o ilin nfusunun 750 binden fazla olmas gerekmektedir. Bylece, bu belediyelerin kurulmas zorlatrlmtr. 2011 yl itibariyle Trkiyedeki bykehir belediye says 16dr.

Bykehir Belediyesinin Grevleri

5216 sayl Bykehir Belediyesi Kanununun 7. maddesi, bykehir belediyesinin grev ve sorumluluklarn ayrntl bir biimde tek tek saymtr. Bunlarn dnda kalan hizmetler ile belediyeleri tarafndan yrtlecektir. Bykehir belediyesinin grevleri arasnda, bykehir belediyesinin stratejik plann ve btesini hazrlamak; nazm imar plan yapmak ve uygulamak; corafi ve kent bilgi sistemlerini kurmak; bykehir ulam ana plann yapmak veya yaptrmak ve uygulamak; toplu tama hizmetlerini yrtmek; su ve kanalizasyon hizmetlerini yrtmek; mezarlk alanlarn belirlemek ve mezarlklar kurmak; yolcu ve yk terminalleri, kapal ve ak otoparklar yapmak saylabilir.

115

Bykehir Belediyesinin Organlar

Bykehir belediyesinin organlar belediyelerle paralellik gstermekte olup bykehir belediye meclisi, bykehir belediye encmeni ve bykehir belediye bakanndan olumaktadr. Bykehir Belediye Meclisi Bykehir belediye meclisi, bykehir belediyesinin karar organdr. Bykehir belediye meclisi, bykehir snrlar ierisindeki ile belediye meclis yelerinin bete biri ve bu belediyelerin bakanlarndan oluur. Meclisin bakan, bykehir belediye bakandr. Meclis her ayn ikinci haftas toplanr. Bykehir Belediye Encmeni Bykehir belediye encmeni, belediye meclisinin kendi yeleri arasndan bir yl iin gizli oyla seecei be ye ile genel sekreter ve biri mali hizmet birim amiri olmak zere belediye bakan tarafndan her yl birim amirleri arasndan seilecek 5 yeden oluur. Encmene belediye bakan, katlamad durumlarda ise genel sekreter bakanlk eder. Yeni Yasa, ncekinden farkl olarak, bykehir belediye encmenine belediye meclisinden seilecek yelerin de katlmasn ngrerek sadece atanm yelerden olumasna son vermitir. Bykehir Belediye Bakan Bykehir belediye bakan, bykehir belediye ynetiminin ba ve tzel kiiliinin temsilcisidir. Bykehir belediye bakan, bykehir snrlar iindeki semenler tarafndan be yllna seilir. Bykehir belediye bakannn grev ve yetkileri dier belediye bakanlar gibidir. Bununla beraber bykehir snrlar ierisindeki dier belediyeler arasnda birlik ve koordinasyonu salama grevi de vardr. Hangi illerde bykehir belediyesi vardr?

Ky Ynetimi
Yerel ynetim birimlerin ncs ve en k ky ynetimidir. Kyler, 18 Mart 1924 tarih ve 442 sayl Ky Kanununa gre ynetilmektedir. Ky says 2011 yl itibariyle 34.386dr. 442 sayl Ky Kanununun 1. maddesi nfusu iki binden aa olan yerleim yerlerini ky olarak tanmlamtr. Yasann 2. maddesine gre cami, mektep, otlak, yaylak, baltalk gibi orta mallar bulunan ve toplu veya dank evlerde oturan insanlar ba ve bahe ve tarlalaryla birlikte bir ky tekil ederler.

Ky Ynetiminin Grevleri
Ky Kanununda kye yaplacak hizmetler istee bal ve zorunlu olmak zere ayrntl bir biimde belirtilmitir. Kyn, salk, temizlik, yol, su ve okul ileri zorunlu; kye hamam, amarlk, pazar yeri, ar yapmak gibi hizmetler ise kyn istee bal grevleri arasnda yer almtr. Ky ynetiminin gelirleri kanunla kye verilmi grevleri yrtmeye yeterli olamad iin kylerle ilgili hizmetlerin ou byk oranda il zel idareleri ve bakanlklarn tara rgtlerince yrtlmektedir.

Ky Ynetiminin Organlar
Ky ynetimi, ky dernei, ky ihtiyar meclisi ve muhtar olmak zere organdan meydana gelir. Ky dernei, ky tzel kiiliinin genel karar organdr ve kydeki semenlerden oluur. Ky derneinin en nemli grevi ky muhtarn ve ihtiyar meclisi yelerini semektir. Ky ihtiyar meclisi ise ky tzel kiiliinin karar, yrtme ve denetleme organdr. htiyar meclisi, seilmi yeler ve doal yelerden oluur. htiyar meclisinin seimle gelen yeleri ky dernei tarafndan be yllk sre iin seilirler. Bunlarn says kyn nfusuna gre 8 ile 12 arasnda deimektedir. Ky retmeni ve ky imam, ihtiyar meclisinin doal yeleridir. Ky ihtiyar meclisinin grevleri Ky Kanununda belirtilmitir. Buna gre, ihtiyar meclisi kye ait ileri sraya koyar; imece ve salmaya karar verir; ky muhtarnn harcamalarn denetler ve zorunlu ileri yapmayan kylye para cezas verir.
116

Ky ynetiminin nc organ muhtardr. Ky dernei tarafndan be yllk bir sre iin seilen muhtar ky ynetiminin badr ve ky tzel kiiliini temsil eder. Muhtar seiminde siyas partiler aday gsteremezler. Ky muhtarnn hem kyle ilgili grevleri hem de devlete ilikin grevleri vardr. Muhtar, ihtiyar meclisi ile birlikte ky ilerini yrtr. Ayrca muhtar, kyde devletin temsilcisi olarak yasalar ve hkmet emirlerini kylye duyurmak, ky snrlar iinde dirlik ve dzenlii salamak ve merkezi ynetim kurulularnn kylerle ilgili faaliyetlerine yardmc olmakla grevlidir. Muhtarn ky yararna olmayan kararlar vali veya kaymakam tarafndan bozulabilir. Ancak ky tzel kiilii olan ve zerk bir yerel ynetim birimi olduu iin mlki amirler, muhtarlarn yerine geerek karar alamazlar.

Ky ve mahalle ynetimleri arasndaki farklar nelerdir?

HZMETSEL KURULULAR
Trk kamu ynetimi sisteminde merkezi ynetimin hiyerarisi iinde yer almad gibi yerel ynetim kuruluu da olmayan kamu rgtleri vardr (Polatolu, 2001:141). Bu kamu rgtlerine hizmet yerinden ynetim kurulular ya da ksaca hizmetsel kurulular denilmektedir. Ayrca, hizmet ynnden yerinden ynetim kurulularna kamu kurumlar da denilmektedir (Gzler, 2006:86). Hizmet yerinden ynetim kurulular, teknik bilgi ve uzmanlk isteyen belli bir hizmetin merkezi ynetim ve yerel ynetimler dnda rgtlenmesi ve tzel kiilie kavuturulmas sonucu ortaya kan kurululardr (Gnday, 2006:210).

Ortak zellikleri
Hizmetsel kurulular ok farkl alanlarda faaliyet gstermektedirler. Ancak, bu kurulularn baz ortak zellikleri vardr. Bunlar yle sralayabiliriz: Hizmetsel kurulular, kamu tzel kiiliine sahiptirler. Bunlarn tzel kiiliklerini kazanmas ya yasayla ya da yasann verdii yetkiye dayanarak ynetsel kararla olur. Hizmetsel kurulular zerklie, yani kendi iradeleriyle hareket etme serbestliine, sahiptirler. Bunlarn zerklik dereceleri grdkleri hizmetin niteliine gre deimektedir. Hizmetsel kurulular zerinde merkezi ynetimin veya bal olduklar kurulularn vesayet denetimi vardr. Hizmetsel kurulular belli grev ve yetkilerle donatlmlardr. Hizmetsel kurulular, kendilerine zg bir mal varlna ve bteye sahiptirler. Hizmetsel kurulular birer uzmanlk kuruluudur (Gzbyk, 2006:158; Gzler, 2006:88).

Trleri
Hizmet yerinden ynetim kurulular ok farkl hizmet alanlarnda ortaya ktklar iin bunlarn snflandrlmasnda glkler yaanmaktadr. Bunun temel nedeni, her bir kamu kurumunun belirli bir kamu hizmetini ya da iini yrtmek iin o hizmetin gereklerine gre rgtlenmesi, bunun sonucunda da birbirinden ok farkllam rgt tiplerinin ortaya kmasdr (rnek, 1992:158). Hizmetsel kurulular, genellikle, faaliyet alanlar ve faaliyet konular asndan gruplandrlmaktadr.

Faaliyet Alanlar Asnda Hizmetsel Kurulular

Hizmetsel kurulular, faaliyet alanlar asndan ulusal ve yerel kamu kurumlar olmak zere iki gruba ayrlmaktadr. Kamu kurumlarndan bazlar, Trkiye Cumhuriyeti Devlet Demiryollar letmesi (TCDD), Karayollar Genel Mdrl gibi, tm lke dzeyinde hizmet ve faaliyet yrtrler. Bunlar, genellikle merkezi ynetime vesayet ba ile baldr. Buna karlk, baz kamu kurumlar, stanbul Su ve Kanalizasyon daresi (SK) gibi, yerel ynetimler tarafndan kurulur ve belli bir yrede hizmet grrler. Dolaysyla, ulusal kamu kurumlar, devlete ait olan bir hizmetin devlet tzel kiiliinden ayrlarak ayr
117

bir tzel kiilik biiminde rgtlenmesi sonucu ortaya kmaktadr. Yerel kamu kurumlar ise bir yerel ynetime ait hizmetin o ynetimden ayrlarak, EGO, ETT, ASK, ESK rneklerinde olduu gibi, ayr bir tzel kiilik biiminde rgtlenmesiyle ortaya kmaktadr (Gnday, 2006:212).

Faaliyet Konular Asndan Hizmetsel Kurulular

Hizmet yerinden ynetim kurulularnn snflandrlmasnda bavurulan en yaygn yntem faaliyet konularna gre yaplandr. Faaliyet konular asndan hizmet yerinden ynetim kurulular (kamu kurumlar) idari (klasik), iktisadi, sosyal, bilimsel, teknik ve kltrel kamu kurumlar olarak snflandrlmaktadr (Yldrm, 2005: 245). Bu balamda, Kamu ktisadi Teebbsleri (KTler) iktisadi kamu kurumlarna; niversiteler, TRT, Devlet Tiyatrolar Genel Mdrl, Trk Standartlar Enstits bilimsel, teknik ve kltrel kamu kurumlarna rnek olutururlar.

KAMU MESLEK KURULULARI

Kamu meslek kurulular, genellikle, hizmet ynnden yerinden ynetim kurulular ierisinde yer alan bir kme olarak kabul edilmektedir. Trkiyede kamu meslek kurulularnn Anayasal dayanaa kavumalar 1961 Anayasasyla olmutur. 1924 Anayasasnda kamu meslek kurulularna ilikin bir dzenleme yoktu. Bununla birlikte, tccar ve sanayicilerin, doktorlarn, mhendis ve mimarlarn, veteriner hekimlerin, eczaclarn, tarmla uraanlarn odalarn dzenleyen yasalar 1950-1957 yllar arasnda yrrle konularak yasal dayanaa kavuturulmutur (skl, 2001). 1982 Anayasas kamu meslek kurulularn kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular bal ad altnda son derece ayrntl bir biimde dzenlemitir. Bu kurululara ksaca meslek kurulular da denilmektedir. Kamu meslek kurulular, sendikalar ve dier meslek derneklerinden farkldr. Bu farkllklarn neler olduu aada verilen tanm ve bu kurulularn genel niteliklerinden kolayca anlalmaktadr. Anayasamzn 135. maddesi, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularn ve onlarn st kurulularn belli bir meslee mensup olanlarn mterek ihtiyalarn karlamak, meslek faaliyetlerini kolaylatrmak, meslein genel menfaatlere uygun olarak gelimesini salamak, meslek mensuplarnn birbirleri ile ve halk ile olan ilikilerinde drstl ve gveni hkim klmak zere meslek disiplini ve ahlkn korumak maksad ile kanunla kurulan ve organlar kendi yeleri tarafndan kanunda gsterilen usullere gre yarg gzetimi altnda, gizli oyla seilen kamu tzel kiilikleri olarak tanmlamaktadr. Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ok ve eitlidir. Bunlar arasnda Ticaret Odalar, Sanayi Odalar, Ticaret Borsalar, Tabip Odalar, Veteriner Odalar, Eczac Odalar, Di Hekimleri Odalar, Trk Tabipleri Birlii (TTB), Trkiye Barolar Birlii (TBB), Mhendis ve Mimar Odalar, Ziraat Odalar, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB), Trkiye Mhendis ve Mimar Odalar Birlii (TMMOB) saylabilir. Bu rneklerde de grld gibi kamu meslek kurulular ok eitlidir. Bununla beraber, bu kurulularn hepsi iin geerli genel nitelikler sz konusudur.

Ortak zellikleri
Kamu meslek kurulularnn ortak zelliklerini yle sralayabiliriz: Meslek kurulular, kamu kurumu niteliinde olan kurululardr. Meslek kurulular kamu tzel kiiliine sahiptirler. Meslek kurulular yasayla kurulurlar. Belli bir meslek mensuplarn ierir. Meslek kurulularnn organlar kendi yeleri tarafndan seilir. Seimler yarg gzetiminde yaplr. Merkezi ynetimin meslek kurulularnn ynetim organlarn seme, ibana getirme yetkisi yoktur.

118

Meslek kurulularna yelik zorunludur. lgili meslek kuruluuna ye olmadan o meslekle ilgili faaliyette bulunmak mmkn deildir. rnein, bir avukatn avukatlk yapabilmesi iin baroya kaytl olmas zorunludur. Zorunlu yelik koulu, kamu kurulularnda asli ve srekli grevlerde alanlarda aranmaz. Meslek kurulular, baz kamu gc ayrcalklarna sahiptirler. rnein, meslek yeleri zerinde disiplin cezas uygulama yetkisi sz konusudur. Meslek kurulular zerktirler. Meslek kurulular zerinde merkezi ynetimin vesayet denetimi vardr. Meslek kurulular, kurulu amalar dnda faaliyette bulunamazlar. Meslek kurulularnn zel bteleri vardr. Bu kurulularn balca gelir kaynaklar ye aidatlar ile yaptklar hizmet karl aldklar cretlerdir (Gzbyk, 2006; Gzler, 2006; Gnday; 2006).

Kamu meslek kurulularnn balca iki grevi vardr. Bunlardan birincisi, devlet karsnda meslei temsil etmek, yasama ve yrtme organlarnda gerekli giriimlerde bulunarak meslein sorunlarn zme kavuturmaya almaktr. Meslek kurulularnn ikinci grevi ise meslein i disiplinini salamaktr. Bu balamda, meslek kurulular mesleki etik kurallarn oluturmak, meslek yelerini denetlemek ve gerektiinde yelerine disiplin cezas vermek gibi yetkilerle donatlmtr (Gzler, 2006:97).

Kamu meslek kurulularndan birinin internet sayfasn ziyaret ederek o meslek kuruluunun hukuki yapsn, organlarn ve grevlerini ksaca zetleyiniz.

DZENLEYC VE DENETLEYC KURUMLAR

Trk kamu ynetimi sisteminde, 1980li yllardan itibaren, ilgili olduklar sektr dzenleme ve denetleme ilevine sahip yeni zerk kurumlar ortaya kmaya balamtr. Bu kurumlar, bamsz idari otoriteler, st kurullar, dzenleyici kurullar, zerk kurumlar ve dzenleyici ve denetleyici kurumlar gibi eitli kavramlarla ifade edilmektedir. Trkiyede resmi olarak bu kurumlara, dzenleyici ve denetleyici kurumlar denilmektedir. Bu kurumlarn ortaya kmas ve yaygnlamasnda 1980li yllardan itibaren ekonomide arlkl olarak uygulanan neo-liberal politikalarn nemli etkisi olmutur. Bu srete, devlet tekellerinin kaldrlmas, fiyatlarn serbest braklmas, zelletirme politikalar ve uygulamalar sonucu devletin ekonomi zerindeki etkisi azalmtr. Dzenleyici ve denetleyici kurumlar, esas itibariyle serbest piyasa ekonomisinin ilerliini salamak amacyla kurulmulardr. lkemizdeki dzenleyici ve denetleyici kurumlar unlardr: Radyo ve Televizyon st Kurulu Bilgi Teknolojileri ve letiim Kurumu Sermaye Piyasas Kurulu Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu Kamu hale Kurumu Rekabet Kurumu Ttn ve Alkol Piyasas Dzenleme Kurumu Kamu Gzetimi, Muhasebe ve Denetim Standartlar Kurumu
119

Ortak zellikleri
Dzenleyici ve denetleyici kurumlarn ortak zellikleri yle sralanabilir: Kanunla kurulmulardr, tzel kiiliine, idari ve mali zerklie sahiptirler. Kimi dzenleyici ve denetleyici kurumlarn kanunlarnda, idari ve mali zerk, kimilerinde bamsz, kimilerinde ise tarafsz ve zerk nitelemeleri yaplmtr. Grev ve yetkileri; izin verme, kural koyma, izleme-denetleme, yaptrm uygulama, kamuoyunu bilgilendirme, gr bildirme/danmanlk, anlamazlklar zme, aratrma-gelitirme ve eitim ile, ilgili kii ve kurululardan bilgi isteme biimindedir. Bteleri, merkezi ynetim btesi iinde yer alr. Gelirleri, byk lde ilgili olduklar sektrden karlanmakta ve harcamalarn da kendi gelirlerinden yapmaktadrlar. rgtsel yaplar; karar organ olarak kurul, yrtme organ olarak da bakanlk ve hizmet birimleri nden olumaktadr. Karar ve ilemlerinin hukuka uygunluu, idari yarg makamlarnca yaplmaktadr (Erylmaz, 2011:224-228).

120

zet
Yerel ynetimler, yer ynnden yerinden ynetim kurululardr. Yerel ynetimler, belirli bir corafi alanda (il, belde ve ky) yaayan halkn ortak ve yerel nitelikli gereksinimlerini karlamak amacyla kurulurlar. Yerel ynetimler merkezi ynetim rgt iinde yer almaz ve devlet tzel kiiliinden ayr kamu tzel kiilie sahiptirler. Yerel ynetim kurulularnn karar organlar semenler tarafndan seilerek oluturulur. Yerel ynetim seimleri be ylda bir yaplr. Merkezi ynetim, yerel ynetimler zerinde kanunda belirtilen esas ve usuller erevesinde idari vesayet yetkisine sahiptir. Trkiyede tr yerel ynetim birimi vardr. Bunlar, il zel idaresi, belediye ynetimi ve ky ynetimidir. l zel idaresinin organlar il genel meclisi, il encmeni ve validir. Belediye ynetiminin organlar ise belediye meclisi, belediye encmeni ve belediye bakanndan oluur. Ky ynetimi ky dernei, ihtiyar meclisi ve muhtardan oluur. Hizmetsel kurulular ya da hizmet ynnden yerinden ynetim kurulular teknik bilgi ve uzmanlk isteyen baz kamu hizmetlerini yrtmek amacyla merkezi ynetim ve yerel ynetimler dnda kurulan kamu tzel kiileridir. Hizmetsel kurulular, devlet tzel kiiliinden ayr bir tzel kiilie sahiptirler. Yrttkleri hizmet teknik ve uzmanlk gerektirdii iin birer uzmanlk kuruluudurlar. Merkezi ynetimin hiyerarisi iinde yer almazlar. Ancak, merkezi ynetimin bunlar zerinde vesayet denetimi vardr. Hizmetsel kurulular zerklie sahiptirler. Hizmetsel kurulular, yerel ynetim birimlerinden farkl olarak belirli bir corafi alanda yerel nitelikli hizmetleri sunmakla deil, belli bir hizmeti lke genelinde yrtmekle grevlendirilmilerdir. 1982 Anayasasnn 135. maddesi, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularn kapsaml bir biimde dzenlemitir. Buna gre kamu meslek kurulularnn temel amac belli bir meslee ye olanlarn ortak ihtiyalarn karlamak, mesleki faaliyetlerini kolaylatrmak, meslein genel menfaatlere uygun olarak gelimesini salamak, meslek yelerinin birbirleriyle ve halkla olan ilikilerinde drstl ve gveni hakim klmak zere meslek disiplini ve ahlakn korumaktr. Bu kurulular yasayla kurulur ve organlar kendi yeleri tarafndan kanunda gsterilen usullere gre yarg gzetimi altnda, gizli oyla seilir. Meslek kurulularnn kamu tzel kiilikleri vardr. Meslek kurulular zerktirler. Ancak, bunlar zerinde merkezi ynetimin vesayet denetimi sz konusudur. Meslek kurulular, kurulu amalar dnda faaliyette bulunamazlar.

121

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, yerel ynetim kurulularnn zelliklerinden biri deildir? a. Merkezi ynetimin yerel ynetimler zerinde hiyerarik denetiminin olmas b. zerk olmalar c. Genel karar organlarnn seimle ibana gelmeleri d. Grevlerinin yasa ile belirtilmesi e. Tzel kiiliklerinin olmas 2. l zel daresi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. l Encmenine vali bakanlk eder. b. l Genel Meclisi seilmi yelerden oluur. c. l Genel Meclisinin Bakan validir. d. Her ilde bir il zel idaresi vardr. e. l Encmeninde seilmi ye vardr. 3. Aadakilerden hangisi 5302 sayl l zel daresi Kanununa gre, il zel idarelerinin grev ve yetkilerinden biri deildir? a. ocuk yuvalar ve yetitirme yurtlar yapmak b. lk ve ortaretim kurumlarna arsa temin etmek c. Kamulatrma yapmak d. Belediye snrlar iinde park ve bahe tesis etmek e. Ynetmelik karmak 4. 5393 sayl yeni Belediye Kanununa gre, bir yerleim biriminin belediye olmas iin gerekli nfus miktarnn alt snr katr? a. 2000 b. 3000 c. 4000 d. 5000 e. 6000 5. Belediye snrlar iindeki ve bu snrlara en fazla 10.000 metre uzaklktaki yerleim birimlerinin son nfus saymna gre toplam nfusu 750.000den fazla olan il belediyeleri, aadakilerden hangisi ile bykehir belediyesine dntrlebilir? a. Bakanlar Kurulu kararyla b. Mterek kararnameyle c. Dantay kararyla d. Kanunla e. Cumhurbakanl kararnamesiyle 6. htiyar Meclisi ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Ky ynetiminin bir organdr. b. Kyn ileri gelenlerini oluturan ihtiyarlar bu meclisin doal yeleridir. c. Seimle gelen yeleri vardr. d. Ky imam doal yedir. e. Ky retmeni doal yedir. 7. Aadakilerden hangisi hizmetsel kurulularn ortak zelliklerinden biri deildir? a. Kamu tzel kiiliine sahip olmalar b. zerk olmalar c. Merkezi ynetimin hiyerarisi iinde yer almalar d. Merkezi ynetimin vesayet denetiminin olmas e. Kendilerine zg bir malvarlna ve bteye sahip olmalar 8. Aadakilerden hangisi bir hizmet yerinden ynetim kuruluu deildir? a. TRT b. DS c. niversiteler d. Kamu ktisadi Teebbsleri e. l zel daresi

122

9. Aadakilerden hangisi kamu meslek kurulularnn genel zelliklerden biri deildir? a. Kamu kurumu niteliinde olan kurulular olmalar b. zel hukuk tzel kiiliine sahip olmalar c. Yasayla kurulmalar d. Belli bir meslek mensuplarn iermeleri e. Meslek kurulularnn organlarnn kendi yeleri tarafndan seilmeleri 10. Aadakilerden hangisi kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan biri deildir? a. Esnaf ve Sanatkrlar Konfederasyonu b. Trkiye Barolar Birlii c. Trkiye Sanayici ve adamlar Dernei d. Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii e. Ticaret borsalar

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Yerel Ynetim Kurulular balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. c Yantnz yanl ise l zel daresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. d Yantnz yanl ise l zel daresi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. d Yantnz yanl ise Belediye Ynetimi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 5. d Yantnz yanl Ynetimibalkl konuyu geiriniz. ise Belediye yeniden gzden

6. b Yantnz yanl ise Bykehir Belediyesi balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 7. c Yantnz yanl ise Hizmetsel Kurulular balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 8. e Yantnz yanl ise Hizmetsel Kurulular balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. b Yantnz yanl ise Kamu Meslek Kurulular balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. c Yantnz yanl ise Kamu Meslek Kurulular balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

123

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Kamu tzel kiilii, kamu ynetiminin temel kavramlarndan biridir. Kamu hizmetleri, kamu tzel kiileri ve onlarn alt birimleri tarafndan yrtlr. Hukukta biri gerek kii, dieri tzel kii olmak zere iki tr kii vardr. Gerek kiiler, insanlardr. nsanlar, hak ve bor sahibi olabilirler. Tzel kiiler ise belirli bir amac gerekletirmek zere bir araya gelmi insanlarn oluturduklar topluluklardr. Bunlar kendilerini oluturan gerek kiilerin dnda ayr bir varla sahip olup; hukuken hak ve bor sahibi olabilirler. Tzel kiiler, biri zel hukuk tzel kiileri, dieri kamu hukuku tzel kiileri olmak zere ikiye ayrlr. Dernekler, sendikalar ve irketler zel hukuka tabi tzel kiilik rnekleridir. Kamu tzel kiileri baz zellikleriyle zel hukuk tzel kiilerinden ayrlrlar. Kamu tzel kiilerin genel zelliklerini yle sralayabiliriz. Kamu tzel kiileri kamu yarar amacyla kurulurlar. Kamu tzel kiilerin faaliyet konular kamu hizmetidir. Bu nedenle kamu tzel kiileri kamu gcnden yararlanrlar. Kamu tzel kiileri zel hukuk tzel kiilerine oranla stn yetki ve ayrcalklara sahiptir. Kamu tzelkiilii, ancak yasayla veya yasann aka verdii yetkiye dayanlarak kurulur. Kamu tzel kiiliinin sona ermesi de yine ayn yntemle olur. zel hukuk tzel kiileri ise ilgililerin serbest iradeleriyle kurulur ve yine ilgililerin kendi iradeleri ile sona erer. Kamu tzel kiilerinde alan personelin durumu ve statleri zel hukuk tzel kiilerinin alanlarndan farkldr. Kamu tzelkiilerinin mallar zel bir korumaya ve ayr bir hukuksal rejime tabidir. Kamu tzel kiilerinin mevzuatla belirlenmitir. faaliyet konular

sahiptir. Anayasamzn eitli maddelerinde devlet ve dier kamu tzelkiileri ibaresinin kullanlmas da bunu aka gstermektedir. Kamu tzel kiilerinin banda geleni ve en by devlet tzel kiiliidir. Trk ynetim hukukunda devlet tzel kiiliine merkezi ynetim denmektedir. rnein bakanlklar devlet tzel kiilii iinde yer alr. Her bir bakanlk kendi grev alannda devlet tzel kiiliini temsil eder. Devletin kamu hizmetlerini sadece merkezi ynetim denilen rgtlenme biimiyle yrtmesi mmkn deildir. Her geen gn artmakta ve eitlenmekte olan bu hizmetlerin bir ksmnn eitli kamu tzel kiilerine grdrlmesi zorunluluu ortaya kmaktadr. Bu nedenle, devlet tzel kiilii dnda ayr kamu tzel kiilikleri oluturulmutur. rnein, yerel ynetim kurulular olan il zel idareleri, belediyeler ve kyler devletten ayr kiilie ve varla sahip birer kamu tzel kiileridir. Bunlarn dnda niversiteler ve kamu iktisadi teebbsleri gibi hizmet ynnden yerinden ynetim kurulular, ticaret ve sanayi odalar, barolar gibi meslek kurulular da kamu tzel kiiliine sahiptir.

Sra Sizde 2
l zel idaresi ve belediye, her ikisi de yerel ynetim birimi olduu iin zerktirler. Ancak, zerklik derecelerini organlarnn oluumu asndan incelediimizde belediye ynetiminin il zel idaresinden daha zerk bir yapda olduu aktr. Her eyden nce, belediye ynetimin ba olan belediye bakan semenler tarafndan be yllna seilmektedir. Buna karlk, il zel idaresinin ba olan vali ise merkezi ynetim tarafndan atanmaktadr. Ayrca, belediye encmeninin banda seilmi bir kii (belediye bakan) varken il encmenine atanm kii (vali) bakanlk eder.

Sra Sizde 3
Adana, Ankara, Antalya, Bursa, Diyarbakr, Erzurum, Eskiehir, Gaziantep, stanbul, zmir, Kayseri, Kocaeli, Konya, Mersin, Sakarya ve Samsun illerinde bykehir belediyesi kurulmutur.

Kamu tzel kiilerin eylem ve ilemlerine kural olarak kamu hukuku uygulanr. Kamu tzel kiileri denetlenmektedir. idari vesayet yoluyla

Trk ynetim sisteminde devlet tzel kiilii ve dier kamu tzel kiileri olmak zere iki tr kamu tzel kiilik sz konusudur. Kamu rgtleri ya devlet tzel kiilii iinde yer alr ya da devlet tzel kiiliinden ayr bir kamu tzel kiiliine
124

Sra Sizde 4
Ky, bir yerel ynetim birimidir ve kamu tzel kiiliine sahiptir. Mahalle ise bir yerel ynetim birimi deildir ve tzel kiilii de yoktur. Kyn btesi vardr, mahallenin btesi yoktur. Ky ynetimi ile mahalle ynetimin organlar birbirine paralellik gsterir. Ancak, mahallede ky dernei yoktur.

grn belirtmek, meslein gelimesini salamak, baro mensuplarnn genel menfaatlerini ve meslein ahlak, dzen ve geleneklerini korumak ve barolar ilgilendiren konularda grn yetkili mercilere duyurmak saylabilir. Kaynak:www.barobirlik.org.tr/Detay.aspx?ID=5 416&Tip=Menu (eriim tarihi: 17.01.2012.

Sra Sizde 5
Kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularndan birisi de avukatlarn meslek kuruluu olan Trkiye Barolar Birliidir. Trkiye Barolar Birliinin internet adresinden (www.barobirlik.org.tr) kurulula ilgili bilgiler aada zetlenmitir. Trkiye Barolar Birlii, btn barolarn katlmyla oluan, kamu kurumu niteliinde, tzel kiilii haiz bir st meslek kuruluudur. Trkiye Barolar Birliinin kurulmas 7 Temmuz 1969 tarihinde yrrle giren 1136 sayl Avukatlk Kanunu ile olmutur. 9-10 Austos 1969 tarihlerinde, Trkiyenin btn barolarndan gelen 106 delegeyle, Ankarada toplanan Trkiye Barolar Birlii Genel Kurulu, Trkiye Barolar Birliini fiilen hayata geirmitir. Balangta 52 baro temsilcisiyle kurulmu olan Trkiye Barolar Birlii, bugn 78 baronun katlm ile yaklak 70.000 avukat temsil etmektedir. Birliin merkezi Ankara dadr. 4 ylda bir yenilenen seimlerle greve gelen ynetimler tarafndan idare edilen Trkiye Barolar Birliinin organlar unlardr: Trkiye Barolar Birlii Genel Kurulu, Trkiye Barolar Birlii Bakanl, Trkiye Barolar Birlii Bakanlk Divan, Trkiye Barolar Birlii Ynetim Kurulu, Trkiye Barolar Birlii Disiplin Kurulu, Trkiye Barolar Birlii Denetleme Kurulu. Birliin en yksek organ genel kuruldur. Genel kurulun grevleri arasnda, Birlik Bakann, Ynetim, Disiplin ve Denetim Kurullarn semek, uyulmas zorunlu meslek kurallarn tespit etmek, Birliin hesaplarn incelemek ve btesini onaylamak bulunmaktadr. Trkiye Barolar Birlii, st kurulu olarak stlendii grevlerin yannda, Avukatlk Kanununda ngrlen grevleri de yerine getirir. Bunlar arasnda, barolar ilgilendiren konularda her baronun grn renip, ortaklaa grmeler sonunda ounluun dnce ve
125

Yararlanlan Kaynaklar
Ergun, T. (2004), Kamu Ynetimi: Kuram, Siyasa, Uygulama, Ankara: TODAE. Erylmaz, B. (2006), Kamu Ynetimi, stanbul. Erylmaz, B. (2011), Kamu Ynetimi, Ankara: Okutman Yaynclk. Gzler, K. (2006), dare Hukukuna Giri, 5. bask, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gzbyk, . (2006), Ynetim Hukuku, 24. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gnday, M. (2006), dare Hukuku, Yldrm, T. (Der), Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. rnek, A. (1992), Kamu Ynetimi, stanbul: Meram Yayn Datm. Polatolu, A. (2001), Kamu Ynetimi: Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas, Ankara: METU Press. skl, Z. (2001), Cumhuriyet Dnemi Anayasalarnda Kamu Kurumu Niteliinde Meslek Kurulular, http://www.mimarist.org/komisyon/36_Donem/1. 6.3.6.2Meslek.htm. Yldrm, T. (2005), Trkiyenin dari Tekilat, 4. bask, stanbul: Alkm Yaynevi.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Kamu ynetimi ile siyaset arasndaki ilikiyi tanmlayabilecek, Kamu ynetiminin hukuk ile olan ilgisini zetleyebilecek, Ynetim ve yurtta arasndaki ilikiyi ve bu alanda yaanan gelimeleri aklayabilecek bilgi ve becerilere sahip olabilirsiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyaset Brokrasi Siyasal denetim Normlar hiyerarisi Anayasa Ynetiim Bilgi edinme hakk Hesap verebilirlik Ynetime katlm Yurtta haklar

indekiler
v v v v Giri Ynetim-Siyaset likisi Kamu Ynetimi ve Hukuk Ynetim-Yurtta likisi

126

Kamu Ynetimi ve evresi

GR
Modern toplumun belirgin zelliklerinin banda rgtl bir toplum olmas gelir. Bu zelliiyle modern toplumlar geleneksel toplumlardan ayrlrlar. Toplumsal yaamda kamu, zel ve sivil toplum rgtleri nemli ilevler stlenmilerdir. Bir lkede en byk rgt olan devlet, grevlerini yasama, yrtme ve yarg organlar araclyla yerine getirir. Ancak, devlet rgt sadece yasama, yrtme ve yargdan olumaz. Bunlarn yannda, kamusal faaliyetleri yrten ve kamu hizmetlerini sunan geni bir kamu ynetimi rgt vardr. 20. yzyl boyunca kamu ynetiminin ilevleri son derece eitlenmi ve yapsal olarak da ok bymtr. Bugn, doumdan lme kadar kamu rgtlerinin hayatmzn her alannda nemli bir yeri vardr. Ynetimin eylem ve ilemlerinin nitelii yurttalarn yaam kalitelerini dorudan etkilemektedir. yi ileyen bir kamu ynetimi yurttalarn gnlk yaantsn kolaylatrrken, kt ileyen bir kamu ynetimi ise yurttalarn hayatn zorlatrmaktadr. Dolaysyla, kamu ynetiminin ileyii ve evresiyle olan ilikileri her zaman gncelliini koruyan temel tartma konular arasnda yer almaktadr. Kamu ynetimi zel kesimden birok adan farkldr. Her eyden nce kamu ynetiminin faaliyet gsterdii evre zel kesimden ok farkldr. Kamu ynetimi, iinde yurttalar, politikaclar ve eitli kar gruplarndan oluan siyasal bir evrede faaliyet gsterir. Kamu kurumlarnn muhatab sadece mteriler olmayp, yrtme organ, parlamento, siyasal partiler, vatandalar, vergi verenler, medya, sendika ve meslek kurulular gibi birok ilgili taraf vardr. Siyasi organlarn kararlatrd ve yasalarla desteklenen kamu politikalar kamu ynetiminin faaliyet alanlarn belirler. Ayrca, demokratik hukuk devletinde kamu ynetimi hukuka bal olmak ve hukuk kurallarna uygun davranmak zorundadr. Buna yasal ynetim (kanuni idare) ilkesi denir. Bu ilkeye gre bir kamu rgtnn kurulabilmesi iin yasa veya yasal dayanaa ihtiya vardr. Kamu ynetimi, yasama organ tarafndan nceden yasayla dzenlenmemi bir alanda faaliyette bulunamaz ve ynetsel ilem ve eylemler yasalara aykr olamaz. Dolaysyla, kamu ynetimi ve hukuk ilikisi zerinde durulmas gereken temel konulardan biridir. Bu nitede deinilecek bir dier konu da ynetim-yurtta ilikisi ve bu alanda yaanan deiimlerdir. Bu erevede demokratikleme srecine paralel olarak ynetiim, ynetimde aklk, demokratik ynetim, yurtta haklar, ynetime katlma, bilgi edinme hakk gibi konular gndemde ne kmaktadr. Bu gelimelerin yurttalarn ynetim ile olan ilikilerine nemli yansmalar olmaktadr.

YNETM-SYASET LKS
Kamu ynetimi, siyasal bir evrede faaliyet gsterdii iin kamu ynetimi ve siyaset arasndaki iliki kamu ynetiminin temel konular arasnda yer alr. Kamu ynetimi ve siyaset ilikisini kavrayabilmek iin ncelikle brokrasi olgusunun ele alnmas gerekir. Zaten, kamu ynetimi yaznnda bu konu, brokrasi-siyaset ilikisi bal altnda incelenmektedir.

Kamu ynetimi ile siyaset arasndaki iliki, Prof. Dr. Bilal Erylmaz tarafndan kaleme alnan Brokrasi ve Siyaset balkl kitapta sistemli bir biimde incelenmitir.
127

Brokrasi Olgusu
Modernitenin temel gelerinden biri olan brokrasi, belirli bir rgtlenme biimini ifade eder. Dier bir deyile, brokratikleme, modern toplumlarn rgtsel yapsn oluturmutur. Brokrasi, latince burra (masalar kaplamada kullanlan koyu renk kaln kuma) ve kratos (egemenlik, ynetim) szcklerinin bir araya getirilmesiyle tretilmi bir kavramdr. Bu kavram, ilk kez, 1745 ylnda iktisat Vincent de Gournay tarafndan brolarn artan egemenliini betimlemek iin kullanlmtr (Fiek, 2005:102). Etimolojik olarak bro ve ynetim temel gelerinden olutuu iin brokratlarn ynetimi olarak tanmlanan brokrasi kavram, zaman iinde anlam ve ierik deitirmi, bugn ok farkl anlamlarda kullanlr olmutur. Brokrasinin deiik kullanm alanlar yle sralanabilir: Brokrasi, i blm, otorite hiyerarisi, yazl kurallar gibi belirli zelliklere sahip rasyonel bir rgt biimini tanmlamada kullanlr. Brokrasi, kamu ynetimi anlamnda kullanlr. Brokrasi, zel sektrden daha ok kamu sektrndeki ynetimi ifade eder. Brokrasi, otoritenin byk lde atama yoluyla ibana gelen memurlarn elinde olduu bir ynetim biimidir. Brokrasi, ister kamuda ister zel sektrde olsun, byk lekli rgt anlamnda kullanlmaktadr. Brokrasi, negatif anlamda krtasiyecilii, gereksiz ilemleri, formaliteyi, verimsizlii ifade etmek iin de kullanlmaktadr (Erylmaz, 2006:195-197).

Brokrasinin Temel lkeleri

Brokrasi konusunu sistemli ve kapsaml bir biimde inceleyen ilk kii Alman sosyal bilimci Max Weberdir (1864-1920). Max Weberin ideal tip olarak adlandrd, dayanan yasal-ussal yetkiden alan brokratik rgtlenme modelinin temel zellikleri unlardr: Resmi (biimsel) grevler, yasalar ve ynetsel kararlar gibi nceden belirlenen kurallara gre srekli bir biimde rgtlenmitir. Belirlenmi bir yetki alan vardr. Yetki alan ile ilgili olarak; o o o Sistemli bir i blmnn paras olarak belirlenmi grevleri yrtmek iin ykmllkler (sorumluluklar) alan oluturulur. Bu grevleri yerine getirmek iin gerekli yetkiler verilir. Gerekli olan zorlama (bask) aralar ak olarak tanmlanr, kullanlmalar ise kesin koullara balanr.

Brolarn rgtlenmesi hiyerari ilkesine gre gerekletirilir. Buna gre bir alt kademedeki her grevli bir st kademedeki grevlinin denetim ve gzetimi altndadr. Hiyerarik dzen alt kademedekilerin stlerine itiraz ve ikyet hakkn da ierir. Brolarn ileyii teknik kurallar ve normlar ile dzenlenir. Bu teknik kural ve normlarn rasyonel olarak uygulanmas ise esasl bir uzmanlk eitimini gerektirir. Bu nedenle, ancak teknik bilgisini ve yeteneklerini kantlayan kimseler idari grevli olarak atanabilir. dari personel retim aralar sahipliinden veya idareden tamamen ayr tutulurlar. Memurlar ve dier idari personelin kendilerine grevlerini yrtmek iin verilen kaynaklar zerinde bir mlkiyet haklar yoktur. Ancak memurlar kaynaklarn kullanlmasndan sorumludurlar. Resmi i ve zel i, rgtsel gelir ve kiisel gelir kesin olarak birbirlerinden ayrdr. dari eylemler, kararlar ve kurallar yazl olarak yrtlr. Brokrasinin ynetimi yazl belgelere (dosyalara) dayanr. Bu belgeler gerektiinde kullanlmak zere saklanr (Weber, 1996:330-332; Ergun ve Polatolu, 1992:60-61).
128

Grld gibi uzmanlama, fonksiyonel i blm, profesyonellik, meritokrasi, kiisel olmayan ynetsel ilikiler (gayriahsilik), yetki ve sorumluluklarn kurallarla dzenlenmesi, tarafszlk, rasyonellik ve yasallk gibi ilkeler brokrasinin temel ilkelerini oluturmaktadr. Max Weber, yukardaki ilkeleri ieren brokrasinin dier rgtlenme biimlerinden verimlilik, rasyonellik ve teknik etkinlik alarndan daha stn olduunu ileri srmtr. Webere gre nasl makine ile yaplan retim mekanik olmayan yntemlerle yaplan retimden stnse, brokrasi de dier rgt modellerinden daha stndr. Max Weber, en verimli rgtlenme modeli olarak grd brokrasinin, kamu ve zel kesim fark etmeksizin tm byk lekli rgtlere uygulanabileceini belirtmitir. 19. yzyln sonlarndan itibaren de gelimi lkelerde brokratikleme eilimleri younluk kazanmtr. Max Weberin grlerinin etkisi sadece Avrupa ile snrl kalmamtr. kinci Dnya Sava sonlarna kadar Amerika Birleik Devletlerinde pek fazla bilinmemesine ramen Amerikan kamu ynetimi ve zel sektr iletmeleri, Weberin ortaya koyduu brokrasi kuramnn karakteristik zelliklerini tayan byk lekli brokrasiler olarak ortaya kmlardr (Szen, 2005). Weberin brokrasi kuram 20. yzyln ortalarndan itibaren ok sayda aratrmalara konu olmu ve bir rgtlenme modeli olarak eitli ilevsizlikleri olduu ileri srlerek eletirilmitir. Brokrasi kuram, uzmanlama, ussallk ve nceden tahmin edilebilirlik (belirsizlii azaltma) gibi birok olumlu ilevleri olmasna karn birok adan eletiriye konu olmutur. Brokrasiye yneltilen eletirilerin temeli brokratik rgtlerin esnek olmayan, kat, deimesi g yaplar olduklar noktasndadr. Brokratik rgtlerde kurallara uyma ve prosedrleri izleme en temel grevdir ve kurallar uygulamak rgt amalarnn nne geer. Bu da deien ortama uyum zorluu yaatr (Baransel, 1993).

Siyaset ve Ynetim Ayrm

Liberal Bat demokrasi anlaynda iktidarn kayna halktr. Dolaysyla, toplumu ynetme ve devlete yn verme yetkisi de ancak halkn temsilcisi olan siyasal iktidara aittir. Bunun doal sonucu, idarenin seilmi siyasal iktidara bal olmasdr. nk parlamento ve hkmet, halk tarafndan seildikleri iin demokratik merulua sahiptir. Seilmi olmayan idarenin ise kendine zg bir meruluu yoktur. Bu anlaya gre, idarenin yerine getirecei ileri belirlemek yetkisi, idareye deil, parlamentoya aittir. darenin grevi ise siyasal iktidarca belirlenen amalar gerekletirmektir. Dier bir deyile, idare siyasal iktidarn uygulama aracdr. Siyasal iler, seilmi temsilciler olan siyasiler tarafndan, ynetsel iler de atanm memurlar tarafndan yrtlr. Bylece, siyaset ve ynetim ayrmas ortaya kmaktadr (rnek, 1992; Erylmaz, 2002). Siyaset ve ynetim ayrm, siyasi ve idari konularn birbirinden ayrlabilecei varsaymna dayanr. Buna gre, kamu politikalarn belirleme yetkisi siyasal liderlie aittir. Siyasiler kamusal alanda yaplacaklar belirler, kamu yneticileri de bunlar uygular. Kamu ynetimi politika belirleme srecine katlmadan siyasal iktidar tarafndan oluturulan politikalar yrtr. Kamu ynetimi tarafszdr ve iktidarda hangi siyasal parti varsa onun hizmetindedir. Kamu ynetimine, siyasi kurumlara ve yneticilere kesin bir itaat grevi verilmitir. Kamu ynetimi siyasal iktidarn denetimi altndadr. Bylece kamu ynetimi, denetim altna alnm ve sorumluluu da temin edilmi olmaktadr. Siyaset ve ynetimin birbirinden ayr tutulmas gerektii gr ilk defa Woodrow Wilson tarafndan 1887 ylnda yaynlanan darenin ncelenmesi balkl makalesinde dile getirilmitir. Wilson, bu almasnda siyaset ve idare ayrmn ortaya koymutur. Wilsona gre siyaset ve ynetimin alanlar birbirinden farkldr. Kamu ynetimi, kamu hukukunun ayrntl ve sistematik olarak yrtlmesidir. darenin alan bir iletme alan olup, siyasetin aceleci ve ekimeci ynnden uzak durmaldr. dare siyaset alan iinde deildir, dolaysyla, idari sorular siyasal sorular deildir. Ayrca Wilson, yozlamann ortadan kalkmasn etkili bir ynetimin kurulmasna balad ve bunu gerekletirmek iin ynetim biliminin oluturulmasn nerdi. Wilsondan on yl sonra Frank J. Goodnow 1900 ylnda yaynlanan Siyaset ve dare balkl kitabnda politika yapm ile bu politikalarn uygulanmas ilevlerinin birbirinden ayrlmas gerektiini savunmutur (Polatolu, 2001). Goodnow kitabnda, hkmetin siyasal ve ynetsel olmak zere iki farkl ilevi olduunu; makro dzeyde politikalar oluturmann siyasal ilev, bunlarn yrtlmesinin de ynetsel ilev olduunu belirtmitir (Erylmaz, 2006).
129

Siyaset ve ynetim ayrmasnn kamu ynetiminde temel bir unsur olarak ortaya kmasnn nemli sonular olmutur. Bunlardan en nemlisi, kamu ynetiminin ileyiinde politik etkilerin deil, ynetim bilimi ilkelerinin egemen olmas gerektii grnn ne kmasdr. Kamu politikalar siyasiler tarafndan belirlendikten sonra bu politikalarn etkin bir biimde nasl yrtlecei teknik bir konu olup, kamu ynetimini ilgilendirir. Kamu ynetimi de bilimsel yntemler kullanarak kamu politikalarnn etkin ve verimli bir biimde uygulanmasnn yollarn aramaldr. Ksaca, siyaset-ynetim ayrmas, siyasilerin kamu ynetiminin gnlk ileyiine mdahalelerini engelleyerek bilimsel ynetim ilkelerinin kamu ynetimine uygulanmasna olanak salad. Her ne kadar burada anlatlan siyaset-ynetim ayrl geleneksel kamu ynetiminin temel unsurlarndan birini olutursa da bu grnt her zaman geree uygun dmez. Siyaset ve idarenin birbirinden farkl olduu ilkesinin uygulamada geersiz olduu, gereklerle badamad ok nceleri ifade edilmitir. rnein, 1949 ylnda Federal dzeyde Amerikan kamu ynetimini inceleyen Appleby bu ayrmn geersiz olduunu, aksine pratikte siyaset ve ynetimin i ie getiini ileri srmtr. Kuramsal dzeyde siyaset ve ynetim ayrmas tutarl grnse de uygulamada bunun nasl ileyecei ok ak deildir. Gerekte siyaset ve ynetim ayrmn pratikte uygulamak zordur. nk salt siyasal karar ve salt idari karar yoktur. Her idari uygulamann siyasal etkileri olduu gibi, siyasal kararlar da uygulama safhasnda idari kararlara dnr. Bu nedenle, iki alan keskin izgilerle birbirinden ayrmann uygulamada mmkn olmad, bu iki ilevin i ie girdii ve birbirlerini tamamlayc yn bulunduu, brokrasinin idari rol olduu kadar, siyasi rolnn de bulunduu, brokratlarn genel olarak politika oluturma srecine katld sylenmektedir (rnek, 1992; Erylmaz, 2002; Szen, 2005). Ayrca, gnmzde devlet ynetiminde karar verme, kararlar uygulama sreci giderek teknik ve bilimsel nitelik kazand iin kendi alanlarnda teknik uzmanlk bilgisine sahip olan kamu grevlileri siyasal karar alma srecindeki arlklarn artrm ve sonuta siyasal yneticiler karsnda g kazanmlardr. Tekniin iktidar ya da ynetimi anlamna gelen teknokrasi olgusu, idarenin siyasal iktidara olan bamlln azaltm, hatta onun karsnda zerklemesini salamtr. Az gelimi ve gelimekte olan lkelerdeki brokrasi-siyaset ilikisine zetle deinecek olursak, bu lkelerde brokrasi, siyasal iktidardan bamsz, zerk bir karar merkezi konumunda olduu sylenebilir. Bunun iki nedeni vardr. Her eyden nce, liberal Bat demokrasilerinden farkl olarak, az gelimi lkelerde demokratik meruluk bilincinin yeterince gelimemesi nedeniyle zgrlk demokrasinin gerei olan brokrasinin siyasal iktidara bamll dncesi henz siyasal sistemin temel gesi haline gelmemitir. Ayrca, adalamak amacyla Batdan ithal edilen demokratik kurumlar ilevlerini yeterli dzeyde yerine getirememektedir. Bu ortamda saygnl zayflayan ve meruluunu yitiren siyasal iktidarlar karsnda brokrasi, dzeni salayan bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Bu da brokrasinin siyasal iktidar karsnda zerklemesini, siyasal nitelikte kararlar almasn olanakl klmaktadr (rnek, 1992:30-32).

Gelimekte olan lkelerdeki brokrasi-siyaset ilikisinin liberal Bat demokrasilerinden farklar nelerdir?

Ynetimin Siyasal Denetimi

Kamu ynetiminin denetiminde bavurulan balca yntemlerden birisi siyasal denetimdir. Siyasal denetim, ynetimin yasama organ olan Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan denetlenmesidir. Demokrasilerde halkn temsilcisi olan parlamentonun kamu ynetimini denetleme yetkisi vardr. Yasama organnn kamu ynetimi zerindeki denetimi dorudan doruya yaplan bir denetim deildir. Yasama organnn kamu ynetimini denetlemesi Bakanlar Kurulu ya da bakan araclyla gerekletirilen dolayl bir denetimdir. Parlamenter sistemlerde bakanlar banda bulunduklar bakanln en st yneticisi olarak sadece kendi eylem ve ilemlerinden deil, emri altnda alanlarn eylem ve ilemlerinden de TBMMye kar sorumludurlar. Yasama yetkisini kullanan Trkiye Byk Millet Meclisinin yrtme ve dolaysyla kamu ynetimi zerindeki denetimi eitli yollarla olmaktadr. Her eyden nce, yasalarn grlmesi srasnda Meclis
130

yeleri ynetimin ileyiine ilikin gr ve eletirilerini ifade etme frsat bulurlar. zellikle, bte grmeleri parlamentonun yrtme organ ve kamu ynetimini denetlemede kulland nemli aralardandr. Ayrca, kamu ynetimi mekanizmasndaki yetersizlikler ve aksaklklardan semenleri yoluyla haberdar olan milletvekilleri bu konular Mecliste gndeme getirirler ve bu durumlar ilgili bakana aktararak idarenin denetlenmesinde rol oynarlar. TBMMde Meclisin grecei konular zerinde n inceleme ve hazrlk almas yapmak amacyla kurulan ihtisas komisyonlar da ynetimin denetlenmesine katlrlar. Bu komisyonlardan birisi de 1990 ylnda yasayla kurulan TBMM nsan Haklarn nceleme Komisyonudur. Bu Komisyonun temel grevi insan haklar ihlalleri ile ilgili bavurular incelemek ve gerekli grd takdirde ilgili mercilere durumu iletmektir. Komisyon, kamu ve zel kurum ve kurulularda inceleme yapmak ve bunlardan bilgi isteme yetkisine sahiptir. Ayrca, yurttalar, idareyle ilgili dilek ve ikyetlerini yazl olarak TBMMye bavurarak idare zerinde Meclis denetimini balatabilirler. Anayasann 74. maddesine gre, vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir. Kendileriyle ilgili bavurmalarn sonucu, gecikmeksizin dileke sahiplerine yazl olarak bildirilir. Bu bavurular incelemek zere Mecliste Dileke Komisyonu kurulmutur. Dilekeyle bavuru zerine Meclisin verdii kararlar hkmeti ve idareyi hukuken balamaz. Bu kararlarn yarg kararlar gibi balayc bir nitelii yoktur (Gzbyk, 2006:328). Yukarda genel olarak deinilenlerden baka Trkiye Byk Millet Meclisinin hkmeti ve idareyi daha etkin denetlemesini salamak zere Anayasamzda ngrlen yntemler de vardr. imdi bunlar daha ayrntl olarak ele alalm.

Trkiye Byk Millet Meclisinin Bilgi Edinme ve Denetim Yollar

Anayasamza gre, Trkiye Byk Millet Meclisi soru, Meclis aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis soruturmas yollaryla Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetleme yetkisine sahiptir (AY md.98/2). Soru, Meclis aratrmas ve genel grme ile ilgili nergelerin verilme ekli, ierii ve kapsam ile cevaplandrlma, grme ve aratrma yntemleri Meclis tznde dzenlenmitir.

Soru
Soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemektir. Soru, istenilen cevabn niteliine gre szl soru ve yazl soru olarak ikiye ayrlr. Hem yazl soru hem de szl soru yazl nerge olarak sorulur. Szl sorular Babakan veya ilgili bakan tarafndan Meclis krssnden szl olarak cevaplandrlr. Yazl sorularn cevab ise Babakanlk veya ilgili bakanlk tarafndan Meclis Bakanlna sunulur (zbudun, 2005:298).

Meclis Aratrmas
Yasama organnn, hkmet ve dolaysyla kamu ynetimi zerindeki ikinci denetim arac Meclis aratrmasdr. Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemedir (AY md. 98/3). Meclis aratrmas hkmet, siyasal parti gruplar veya en az yirmi milletvekili tarafndan Meclis Bakanlna verilecek nerge ile istenebilir. Meclis aratrmas alp almayacana Meclis Genel Kurulu karar verir. TBMM, Meclis aratrmas almasna karar verirse, konuyu aratrmak iin zel bir komisyon oluturulur. Aratrma Komisyonu, gerekli bilgileri toplayp, incelemelerini tamamladktan sonra bir rapor hazrlar ve bu raporu Meclis Bakanlna sunar. Rapor, Meclis Genel Kurulunda grlr; ancak, grme sonunda herhangi bir karar alnmas ve hkmetin sorumlu tutulmas sz konusu deildir.

Genel Grme
Genel grme ise toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir (AY md. 98/4). Genel grme almas, Meclis aratrmasnda olduu gibi hkmet, siyasal parti gruplar veya en az yirmi milletvekili tarafndan bir nergeyle istenebilir. Meclis Genel Kurulu genel grme alp almamasna karar verir. Genel grme sonunda bir oylama yaplmaz ve hkmetin siyasal sorumluluunu ortaya koyacak bir karar alnmaz.

131

Gensoru
Gensoru, hkmet ya da bir bakann grevden uzaklatrlmas amacyla TBMMde yaplan genel bir grmedir. Dolaysyla, gensoru, Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann siyasal sorumluluuna yol aan bir denetim aracdr. Gensoru sreci Anayasada ayrntl bir biimde dzenlenmitir (AY, md. 99). Buna gre, gensoru nergesi, bir siyasal parti grubu adna veya en az yirmi milletvekilinin imzasyla verilir. Gensoru nergesinin gndeme alnp alnmamas bir n grmeden sonra Meclis Genel Kurulunda kararlatrlr. Gndeme alma karar verilirse Meclis Genel Kurulunda gensorunun grlmesine geilir. Gensoru grmeleri srasnda yelerin veya gruplarn verecekleri gerekeli gvensizlik nergeleri veya Bakanlar Kurulunun gven istei, bir tam gn getikten sonra oylanr. Bakanlar Kurulunun veya bir bakann drlebilmesi, ye tamsaysnn salt ounluuyla olur; oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr (AY md. 99). Trkiyede 1961 ve 1991 yllar arasnda verilen 219 gensoru nergesinden sadece 2si kabul edilmitir. Bu da aka gsteriyor ki parlamenter sistemde siyasal iktidar, parlamentodaki ounluunu harekete geirerek yasama organnn yrtmeyi etkin bir biimde denetlemesini salayacak mekanizmalar iletmemektedir (Erylmaz, 2002:181). Gerekten, parlamenter sistemlerde Bakanlar Kurulunun ya da bir bakann drlmesi ok enderdir. Eer gerekleirse de bunun ounlukla kamu ynetiminin denetlenmesiyle pek ilgisi yoktur. Ancak, parlamento tarafndan eletirilen bir idari eylem nedeniyle kendini sorumlu hisseden bir bakann, Meclis zoruyla olmadan da istifa ettii olur (rnek, 1992:252).

Meclis Soruturmas
Meclis soruturmas, grevde bulunan veya grevden ayrlm bulunan Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr (zbudun, 2005:301). Babakan veya bakanlar hakknda, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az onda birinin verecei nergeyle soruturma almas istenebilir. Soruturma almasna gizli oyla karar verilmesi halinde, Meclisteki siyasal partilerin gleri orannda temsil edilecekleri on be kiilik bir soruturma komisyonu kurulur. Komisyon, soruturma sonucu hazrlad raporu Meclise sunar. TBMM Genel Kurulu gerek grd takdirde ilgiliyi Yce Divana sevk eder. Yce Divana sevk karar ancak ye tamsaysnn salt ounluunun gizli oyuyla alnr. Meclisteki siyasal parti gruplarnda, Meclis soruturmas ile ilgili grme yaplamaz ve karar alnamaz (AY md. 100).

Kamu ynetimi zerindeki siyasal denetimin etkinliini gletiren etkenler nelerdir?

KAMU YNETM VE HUKUK

Demokratik hukuk devletinde kamu ynetimi, hukuka bal olmak ve hukuka uygun davranmak zorundadr. Bu balamda bata Anayasa olmak zere, yasalar ve dier hukuk kaynaklar kamu ynetimini balar. Hukuk devleti ilkesinin incelendii nitede de belirtildii gibi ynetim, ilem ve eylemlerini hukuka uygun olarak yerine getirmek durumundadr. Bu, hukuk devleti olmann bir gereidir. Dzenleyici ilkeleriyle kamu ynetiminin her yerinde var olan hukuk, ynetim faaliyetinin erevesini, dayanan ve snrlarn oluturur. Kamu ynetiminin rgt yaps, grev ve yetkileri, faaliyet biimleri, memurlarn stats, kamu mallarnn hukuksal rejimi ve daha pek ok yanlar hukuk tarafndan dzenlenir. darenin ilemleri ancak hukuk kurallarnca ngrlen hkmlere uygun olduu takdirde geerli olur (rnek, 1992:270). Bu adan bakldnda, kamu ynetimi iletme ynetiminden ayrlmaktadr. zel sektr iletmeleri kamu rgtlerine gre daha serbest hareket etme zgrlne sahiptirler. Hukuk devletinde hukuk dzenini oluturan kurallar arasnda bir sradzen (hiyerari) vardr. Buna normlar hiyerarisi denilmektedir. Buna gre yazl hukuk kaynaklar yukardan aaya doru Anayasa, yasa ve yasa gcnde kaynaklar (uluslararas antlamalar, kanun hkmnde kararnameler ve meclis itz), tzk ve ynetmeliklerden oluur. Hukuk kurallar arasndaki hiyerari, onlar yapan
132

devlet organlarnn hiyerarisine paraleldir. Devlet organlar iinde stn konumda olan organn ve otoritenin ilemi olan hukuk kural, alt otoritenin koymu olduu hukuk kuralndan stndr. Her organ, kendi stndeki organn koymu olduu hukuk kurallarna uymak zorundadr. Bu sradzen ilikisinde bir hukuk kural, st hukuk kuralna aykr hkmler tayamaz. Buna gre yasalar Anayasaya, tzkler yasalara, ynetmelikler tze ve st ynetmeliklere, tm bireysel ilemler de bu hukuk kurallarna aykr olamaz (rnek, 1992: 272). Bylece, ynetsel faaliyetlerin hukuka uygun olmas salanm olur. Normlar hiyerarisinde yukardan aaya doru inildike hukuk kurallar da soyut ve genel dzenlemeler olmaktan kp, daha somut ve ayrntl bir nitelik kazanr. Normlar hiyerarisinin en tepesinde Anayasa yer almaktadr. Dier hukuk kurallar Anayasaya aykr olamaz. Anayasann balaycl ve stnl Anayasann 11. maddesinde yle dzenlenmitir: Anayasa hkmleri, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr. Kanunlar Anayasaya aykr olamaz. Anayasada ynetime ilikin birok hkm vardr. Anayasa kurallarnn deitirilmesi yasalara gre daha zor koullara baland iin Anayasada yer alan kurallar, esas olarak, genel ve soyut niteliktedir. Genel olarak kabul edilen gr, Anayasann genel ilkeleri saptamas, yasa koyucunun dzenleyebilecei ayrntlara girmemesidir (Tezi, 2002:8). Ynetime ilikin Anayasada yer alan kurallarn temel ilkeleri iermesi, ok ayrntl olmamas, kamu ynetiminin deiimlere uyum salayabilmesi ve aksamadan dzenli alabilmesi iin nemlidir. Bu nedenle, Anayasaya aykr olmamak kouluyla yasalarla ynetimin dzenlenmesi gerekmektedir. Kamu ynetimi rgtlenmesinde, grev ve yetkilerinin belirlenmesi ve ynetimin ileyiinde yasalar nemli rol oynar. Kamu ynetimini ilgilendiren binlerce yasa vardr. Yasalarn uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere Bakanlar Kurulu yasalara aykr olmamak zere tzk karabilir. Ayrca, Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri, kendi grev alanlarn ilgilendiren yasalarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak artyla, ynetmelikler karabilirler. Tm bu hukuk kurallar, ynetimin kurulu ve ileyiini dzenlemekte, kamusal faaliyetlerin toplumun genel yarar dorultusunda yrtlmesini salamaya almaktadr.

Normlar hiyerarisi nedir? Yazl hukuk kurallarn yukardan aaya saynz.

Kamu Ynetimine Egemen Olan Anayasal lkeler

Anayasa, devletin temel yapsn, ynetim ve rgtleni biimini, devlet organlarnn birbirleriyle olan ilikilerini ve bireylerin hak ve zgrlklerini dzenleyen temel hukuk kurallardr (Gzbyk, 2006a:44). Anayasamzn 1. maddesinde devlet eklinin Cumhuriyet olduu belirtildikten sonra 2. maddesinde de Trkiye Cumhuriyetinin demokratik, laik ve sosyal bir hukuk devleti olduu ifade edilmitir. Trkiye Cumhuriyetinin temel niteliklerini oluturan bu ilkeler, hi kukusuz, devletin tm organlarnn kurulu ve ileyiine yn vermektedir. Kitabmzn daha nceki nitelerinde bu ilkeler geni bir biimde ele alnmtr. Biz burada bunlara deinmeyip, kamu ynetimine zg Anayasada yer alan ilkeler zerinde duracaz. 1982 Anayasasnn idare bal altnda dzenlenen blmnde kamu ynetiminin rgtlenmesi ve ileyiine ilikin u genel esaslar yer almaktadr: dare, kurulu ve grevleriyle bir btndr ve kanunla dzenlenir (AY md.123/1). darenin kurulu ve grevleri, merkezden ynetim ve yerinden ynetim esaslarna dayanr (AY md.123/2). Kamu tzel kiilii ancak kanunla veya kanunun aka verdii yetkiye dayanlarak kurulur (AY md.123/3). darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr (AY md.125/1). dare, kendi eylem ve ilemlerinden doan zarar demekle ykmldr (AY md.125/7).
133

Trkiye, merkez idare kuruluu bakmndan, corafya durumuna, ekonomik artlara ve kamu hizmetlerinin gereklerine gre, illere; iller de dier kademeli blmlere ayrlr (AY md.126/1). llerin idaresi yetki genilii esasna dayanr (AY md.126/2). Mahall idareler; il, belediye veya ky halknn mahall mterek ihtiyalarn karlamak zere kurulu esaslar kanunla belirtilen ve karar organlar, gene kanunda gsterilen, semenler tarafndan seilerek oluturulan kamu tzel kiileridir (AY md.127/1). Mahall idarelerin kurulu ve grevleri ile yetkileri, yerinden ynetim ilkesine uygun olarak yasayla dzenlenir (AY md. 127/2). Devletin, kamu iktisadi teebbsleri ve dier kamu tzel kiilerinin genel idare esaslarna gre yrtmekle ykml olduklar kamu hizmetlerinin gerektirdii asli ve srekli grevler, memurlar ve dier kamu grevlileri eliyle grlr (AY md. 128/1). Memurlarn ve dier kamu grevlilerinin nitelikleri, atanmalar, grev ve yetkileri, haklar ve ykmllkleri, aylk ve denekleri ve dier zlk ileri kanunla dzenlenir (AY md. 128/2).

Ynetimin Yargsal Denetimi

Kamu ynetiminin eylem ve ilemlerinin bamsz yarg organlar tarafndan denetlenmesine yargsal denetim denir. Ynetimin yargsal denetimi hukuk devleti olmann nemli koullarndandr. nk demokratik hukuk devletinde kamu ynetimi hukuka baldr. Bunun salanmas iin de ynetim srekli yarg denetimi altndadr. Anayasamz da idarenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr hkmyle ynetimin yarg yoluyla denetlenmesini anayasal gvence altna almtr (AY md. 125). Yarg denetimi, yarg d denetim yollarndan baz ynleriyle farkldr. Yargsal denetimin amac, idarenin faaliyetini yrtrken hukuk kurallarna uygun hareket etmesini salayarak, onun yurtta haklarn zedelemesini engellemek, bylece yurtta haklarn idareye kar korumaktr. darenin faaliyetini yrtrken hukuka uymayarak haklarn ve durumunu olumsuz olarak etkilemesi halinde yurtta, yarg yerine bavurarak, yarg denetiminin harekete gemesini ister. Baka bir deyile bu denetim trnde yurttalar, idareyi hukuka uymaya zorlamak iin idari ilem ve eylemleri yarg nne gtrme (dava etme) hakkna sahiptirler. Ksaca, yargsal denetim, yurtta tarafndan harekete geirilir. Yarg denetimi, ileyi srecinin belirli ve kat usullere tabi olmas bakmndan da dier denetim usullerinden de ayrlr. rnein belirli sre getikten sonra, yarg denetiminin harekete gememesi gibi. Son olarak, yarg denetiminin sonucu da dier denetim sonularndan farkldr. nk bu tr denetim sonunda varlan sonu (verilen yarg karar), kesin hkm niteliindedir ve tm devlet organlarnn ona uymasn gerektirir (rnek, 1992:262-263). Ayrca, yarg organlar idarenin yapm olduu ilemi sadece hukuka uygunluk asndan denetleyebilir, yerindelik asndan denetleyemez. Bu durum Anayasamzda yle ifade edilmitir: Yarg yetkisi, idar eylem ve ilemlerin hukuka uygunluunun denetimi ile snrl olup, hibir surette yerindelik denetimi eklinde kullanlamaz. Yrtme grevinin kanunlarda gsterilen ekil ve esaslara uygun olarak yerine getirilmesini kstlayacak, idar eylem ve ilem niteliinde veya takdir yetkisini kaldracak biimde yarg karar verilemez (AY md. 125/4). Ynetim zerindeki yargsal denetimin uygulanma biimi lkelere gre farkllk gstermektedir. Yargsal denetimde yarg birlii ve idari yarg olmak zere iki eit sistem vardr. ngiltere ve Amerika Birleik Devletleri gibi baz lkelerde yarg birlii sistemi olduu iin ynetimin hukuka ball adliye mahkemelerince denetlenir. Buna karlk, Trkiyenin de iinde bulunduu birok lkede, zellikle Fransa gibi Kara Avrupas lkelerinde kamu ynetiminin yargsal denetimini salamak amacyla adli yargdan ayr olarak bir idari yarg sistemi kurulmutur. Bu sistemde, ynetsel ilemlerin kendine zg bir hukuksal rejimi (idari rejim) vardr. dari yarg sisteminde ynetimin ilem ve eylemlerinden zarar gren yurttalar idari yarg organlarna bavururlar. dari yarg rgtnde Dantay, Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemeleri bulunmaktadr. dari yargda biri iptal davas dieri de tam yarg davas olmak zere esas olarak iki tr dava vardr. ptal davas, idari ilemler hakknda hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin alan bir idari
134

davadr. ptal davas, idari yargya zg bir dava trdr. ptal davasnn konusu, tanmdan da anlalaca zere idari ilemler oluturmaktadr. ptal davas, bir idari ilemin hukuka aykr olduu iddiasyla alr. ptal davasnn amac, idari ilemin iptalinin salanmasdr. ptal davas, menfaati ihlal edilenler tarafndan alr. dari dava trlerinden bir dieri de tam yarg davasdr. Tam yarg davas, idari eylem ve ilemlerden dolay haklar ihlal edilmi olan kiilerin uradklar zararn karlanmas istemiyle idari yargda atklar davadr. Tam yarg davasnn konusunu hem idari ilemler hem de idari eylemler oluturmaktadr. Bu tr davann amac bir hakkn yerine getirilmesi, uranlan zararn giderilmesidir. Tam yarg davas, kiisel bir hakkn ihlal edilip edilmediini aratrd iin znel nitelikli bir davadr. Tam yarg davas aabilmek iin kiisel bir hakkn ihlal edilmesi gerekmektedir (Gnday, 2006:272-274).

Ynetimin yargsal denetimi ile yarg d denetimleri karlatrarak farkllklar ortaya koyunuz.

YNETM-YURTTA LKS
Yneten-ynetilen ilikisi insanlk tarihinde hep var olagelmitir. Buna karn, ynetim-yurtta ilikisi demokratik hukuk devleti anlaynn egemen olmasyla ortaya km grece yeni bir olgudur. Mutlak hkmdarlk dneminde kamu grevlileri halk hkmdar adna ynetirlerdi ve sadece hkmdara kar sorumluydular. Hkmdar ise iktidarn Tanrdan alan, lkenin sahibi ve ynetilenlerin efendisiydi. Bu dnemde memurlar hkmdarn sadk adamlar, halk ise uyruu (teba) idi. Hkmdarn uyruu olan halk, hkmdar ve onun idaresi karsnda haklar olan deil, devleri olan edilgin varlklard. Ancak, demokrasi dncesinin gelimesiyle ynetilenler uyruk olmaktan karak ynetim karsnda Anayasal hak ve zgrlklere sahip yurtta konumuna ykselmitir. nk demokratik dncede iktidarn kayna halktr. Siyasal yneticiler toplumu ynetme yetkisini halktan aldklar iin halka kar sorumlu olup, ona hesap vermek durumundadrlar. Dolaysyla, ynetim ile yurtta arasndaki ilikinin de demokratik anlaya uygun bir biim almas gerei ortaya kt. Bu ilikide yurttalar ynetilen olarak deil, kamu hizmetlerinden yararlanan, hak sahibi birey, olarak grlr. Bununla beraber, gnmzde de ynetimyurtta ilikisinde ynetimin doasndan kaynaklanan sorun alanlar vardr. Bu ilikiyi belirleyen pek ok etken vardr. rnein, ynetsel ilevlerin nitelii ve ynetimin sahip olduu yetkiler ynetim-yurtta ilikisinde belirleyici rol oynamaktadr. Ynetsel ilev kolluk faaliyetleri, ulusal savunma, kamu hizmetleri, dzenleme faaliyetleri gibi toplumsal yaamn gereksinimlerini karlamak amacyla ynetim tarafndan yrtlen tm kamusal faaliyetlerdir. Ynetsel ilevlerin amac, kamu yararn gerekletirmek olduundan bu ilevleri yerine getirebilmesi iin ynetime kamu gcn kullanma yetkisi verilmitir. Ksaca, ynetim kamu yararn gerekletirmek iin zel kiilere oranla stn ve ayrcalkl yetkilerle donatlmtr. Bu balamda, ynetim ve yurtta arasndaki iliki eitlik esasna dayanmaz. Aksine, ynetim, emredici ve uyulmas zorunlu kararlar almak yetkisine ve bunlara uyulmasn salayacak zorlayc yetkilere sahiptir. Bu yneten ve ynetilen farkllamas, ynetimin yurttalara kar genel olarak otoriter ve emredici bir tutum almasna yol aar. Ynetim, halka hep emir kipiyle hitap eder. Ayrca, ynetimin rgtlenme modeli olan brokrasi, nitelii gerei da kapal bir yapdr (rnek, 1992:34-40). Ynetim ile bireyler aras ilikideki bu karmak yapya ramen modern demokratik lkelerde, ynetimin doasnda bulunan da kapallk, gizlilik, halktan uzak durma gibi nitelikleri en aza indirgeme araylar gncelliini her zaman korumutur. 20. yzyln son eyreinden itibaren gl bir reform dalgasnn etkisi altna giren kamu ynetimi dnya genelinde nemli deiimler yaad. zellikle 1990l yllardan sonra hz kazanan ve 2000li yllarda da devam eden kamu ynetimi reformu ynetim-yurtta ilikilerine nemli yenilikler getirmitir. Bu dnemde kamu ynetiminin rgtlenme biimi olan brokrasi eitli alardan ve evrelerden eletirildi. Bunlarn banda da kamu brokrasisinin yukardan aaya doru ileyen bir karar verme srecinin varl nedeniyle yurttalarn istek ve beklentilerine cevap vermekten uzak olduu eletirisi gelmektedir. Bir dier eletiri de brokratik yapnn hantal olduu ve yava iledii, kaynaklar verimli ve etkin kullanmad noktasnda younlamtr. Ayrca, uzmanlk bilgisine ve meslek gvencesine sahip olan kamu grevlilerinin ilerinde yksek derecede zerklik kazandklar iin yurtta karsnda daha gl bir konumda olduklar ileri srlmtr. eitli toplumsal
135

ve siyasal katmanlardan gelen bu eletiriler karsnda, brokratlarn gcn azaltmak, onlarn hesap verebilirliini artrmak, yurttalarn istek ve beklentilerine daha duyarl bir ynetim oluturmak amacyla kamu ynetiminde nemli reformlar gerekletirilmitir. Bu reformlarn nemli bir ayan da kamu ynetimini effaf, demokratik, katlmc, insan haklarna saygl, toplumun taleplerine duyarl ve hesap verebilir yapmay amalayan ynetiim reformlar oluturmaktadr.

Ynetimde Demokrasi, Ynetiim ve Yurtta Haklar

Demokratik ynetim, ynetimde demokrasi ve ynetiim birbirleriyle ilikili kavramlardr. Demokratik ynetimin temel unsuru ynetimin genel karar organlarnn ve yrtme ile ilgili grevlilerin seimle ibana gelmesidir. Ancak bunun tek bana yeterli olmad, seimin demokratik ynetimi gerekletirse bile oluumdan sonraki ileyi yani ynetimde demokrasiyi tam anlamyla gerekletirmede yetersiz kald ifade edilmektedir (zay, 2002:1). zaya gre ynetimde demokrasiyi gerekletirmenin balca unsuru vardr. Bunlardan birincisi ynetimin karar alma mekanizmasnn, yarg yerlerindeki gibi nceden belirlenmi bir usule balanmasdr. Dier bir deyile, btn idari ilemlerin yaplmasnda uyulmas gereken usul kurallarnn nceden belirlenmesi ve bunlarn yurttalar tarafndan bilinmesi effaf bir ynetim iin gereklidir. Ynetimde demokrasinin ikinci unsuru bilgi edinme zgrldr. Yani, yurttalarn bilgi edinme haklar yasalarla gvence altna alnmaldr. Ynetimde demokrasinin nc unsuru ise ynetimin karar almak zere yapt toplantlara ynetilenlerin katlabilmelerinin salanmas ve bu toplantlarn yurttalara ak olmasdr. zetle, ynetimde demokrasi, zayn ifadesiyle gnnda ynetim, ynetimin karar alma srecinin gzlem ve katlma ak olduu, kamu ynetiminin elindeki btn bilgi ve belgelere ulama olanann bulunduu ve ynetimin karar alma srecinin ilk aamasndan son aamasna kadar izleyecei yol ve yntemin nceden yasalarla belirlenmi olduu bir dzendir (zay, 2002:2-5). Son yllarda, kamu ynetiminde katlmcla ve ortaklklara dayal ok aktrl ynetim anlayn ifade etmek iin ynetiim kavram kullanlmaktadr. Ynetiim (governance) kavram ilk kez 1989 ylnda Dnya Bankas tarafndan yaymlanan bir raporda, toplum-devlet ilikilerinde karlkl etkileime dayal yeni bir ynetim anlayn ifade etmek iin kullanlmtr. Ynetiim, yurttalarn ve yurtta kmelerinin karlarn korumalarn, yasal haklarn kullanmalarn, ykmllklerini yerine getirmelerini ve ayrlklarn gstermelerini salayan mekanizmalar, sreleri ve kurumlar iermektedir (Ergun, 2004:334-335). Ynetiim yaklam, politika oluturma ve karar verme srelerine sadece devletin deil yurttalarn, zel sektr ve sivil toplum rgtlerinin de katlmn salayarak birlikte ynetim anlayn hayata geirmeyi amalamaktadr. Grld gibi, ynetiim, devletin rolnde nemli deiiklikler ngrmekte; devlet merkezli ynetimden yurtta merkezli ynetime geii ifade etmektedir. Bu gre gre, devletin rol toplumdaki bireyleri, zel sektr ve sivil toplum rgtlerini glendirmek, desteklemek, yetkilendirmek, ynlendirmek ve yapabilirliklerini glendirmek olarak grlmektedir (Szen ve Algan, 2009). 1990l yllarda etkili olan ve 21. yzylda daha da younluk kazanan ynetiim reformlarnn temel hedefi kamu ynetimini daha ak, effaf, hesap verebilir ve katlmc hale getirmektir. Kukusuz bu reformlarn yurttalarn ynetimle olan ilikilerine nemli yansmalar olmutur. Bu yansma, genel olarak, yurttalarn ynetim srelerine daha aktif katlmn salama ve yurttalar ynetim karsnda glendiren haklar vermek eklinde olmutur. Bu kapsamda, yurttalara bilgi edinme hakknn tannmas, kendileriyle veya kamu ile ilgili gr, neri ve ikyetlerini iletebilecekleri yeni hesap verebilirlik mekanizmalar oluturulmas, karar alma srelerine katlm salamay amalayan dzenlemeler yaplmas ilk akla gelenlerdir.

Bilgi Edinme Hakk

Demokratik lkelerde kamu ynetiminin ak ve effaf olmas temel bir ilkedir. Kamu ynetimini daha ak ve effaf hale getirmek iin yaplanlarn en banda kiilere bilgi edinme hakknn tannmas gelmektedir. Bilgi edinme hakk, giderek nem kazanan ve demokratik ynetimin temel bir unsuru haline gelen bir insan hakkdr. Bu hakka dayanarak birey, belli konularda idareye bavurarak bilgi isteme, bilgi ve belgelere ulama gibi haklara sahiptir. Bu hakkn tannmasyla, idarenin tek tarafl bilgi
136

aklamalarnn yeterli kabul edilmedii, belli koullar altnda idarenin bireylerin bilgi edinme taleplerini de karlamasnn demokratik ve effaf bir ynetim tarznn bir gerei olduu kabul edilmektedir (Szen ve Algan, 2009). Trk kamu ynetiminde de son dnemde idarenin kamuyu bilgilendirmesine ilikin nemli dzenlemeler gerekletirilmitir. Bunlarn en banda da 09.10.2003 tarihinde kabul edilen ve 24.04.2004te yrrle giren 4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Kanunu (BEHK) gelmektedir. Ayrca, bu kanunun uygulanmasna ilikin esas ve usulleri dzenleyen 2004/7189 sayl ynetmelik 27.04.2004 tarihinde yrrle girmitir. Kanuna gre, tm kamu kurum ve kurulular ile kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular, hakkn ykmls olarak belirlenmitir. Kanunun 4. maddesinde de herkesin bilgi edinme hakkna sahip olduu ifade edilmitir. Kanun, hibir kamu kuruluu arasnda ayrm yapmakszn tm kamu kurum ve kurulular ile kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnda bu kanun hkmlerinin uygulanacan ngrmtr (BEHK md. 2). Kamu kurum ve kurulular, Kanunda belirtilen istisnalar dndaki her trl bilgi veya belgeyi bavuranlarn yararlanmasna sunmak ve bilgi edinme bavurularn etkin, sratli ve doru sonulandrmak zere, gerekli idar ve teknik tedbirleri almakla ykml tutulmulardr (BEHK, md. 5). Grld zere, bilgi edinme hakk kii ynnden bir hak, idare ynnden ise bir ykmllktr.

24.04.2004te yrrle giren 4982 sayl Bilgi Edinme Hakk Kanununun etkili kullanldn dnyor musunuz? Kamuoyunun bilgilendirilmesine ynelik kamu kurumlarna ykmllkler getiren dikkate deer bir dier yasal dzenleme de 10.12.2003 tarih ve 5018 sayl Kamu Mali Ynetimi ve Kontrol Kanunudur (KMYKK). Bu Kanunda, kamu idarelerine faaliyet sonularn gsteren yllk faaliyet raporu dzenleme ve bunu kamuoyuna aklama ykmll getirilmesi gibi mali saydaml gerekletirmeye ynelik eitli hkmler yer almaktadr. Kamu ynetiminde aklk ve effafl salama ynnde atlan bir dier adm da kamu kurumlarna hizmet standartlarn belirleme ykmll getirilmesidir. Bunlara ek olarak, 31.7.2009 tarihinde Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren Kamu Hizmetlerinin Sunumunda Uyulacak Usul ve Esaslara likin Ynetmelik ile kamu idarelerinin sunduklar kamu hizmetlerinin envanterini ve Kamu Hizmet Standartlar Tablosunu hazrlayarak vatandalarn kolayca grebilecei panolarda, kurumsal internet sayfalarnda ve e-Devlet Kapsnda duyurmalar ngrlmtr.

Bavuru ve ikayet Hakk

Seilmi ve atanm kamu grevlilerinin i ve ilemlerinden dolay hesap verebilmeleri demokrasinin temel unsurlar arasnda yer alr. Son dnemde Trkiyedeki mevcut yaplara ilave olarak kamu ynetiminin hesap verebilirliini glendirmeye ynelik yeni kurumsal mekanizmalar oluturulmutur. Bunlar arasnda, ynetimin faaliyetleri ile ilgili yurttalara tannan bavuru ve ikyet hakknn iyiletirilmesi dikkate deer bir gelimedir. Bu kapsamda Anayasann 74. Maddesinde 2010 ylnda nemli bir deiiklik yaplmtr. Bu maddenin kenar bal Dileke Hakk iken Dileke, bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakk olarak yeniden dzenlenmitir. Buna gre Vatandalar ve karlkllk esas gzetilmek kaydyla Trkiyede ikamet eden yabanclar kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda, yetkili makamlara ve Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir. Kendileriyle ilgili bavurmalarn sonucu, gecikmeksizin dileke sahiplerine yazl olarak bildirilir. Sz konusu madde, ayrca, herkesin bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahip olduunu belirterek, idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri incelemek zere Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak Kamu Denetilii Kurumu kurulacan hkme balamtr. Anayasann 40. maddesinde de Anayasa ile tannm hak ve hrriyetleri ihll edilen herkesin yetkili makama geciktirilmeden bavurma imknnn salanmasn isteme hakk olduu; Devletin, ilemlerinde, ilgili kiilerin hangi kanun yollar ve mercilere bavuracan ve bunlarn srelerini belirtmek zorunda olduu ifade edilmitir. Anayasann 148. maddesinde 2010 ylnda yaplan deiiklikle de Anayasada gvence altna alnm temel hak ve zgrlklerden, Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamndaki herhangi birinin kamu gc tarafndan, ihlal edildii iddiasyla herkesin Anayasa Mahkemesine bireysel bavuru yapabilecei belirtilmitir.
137

Ynetimin denetlenmesinde Kamu Denetisinin rol nedir? Ayrca, insan haklar ihlal iddialarna zg bavuru ve ikyet mekanizmalar da oluturulmutur. Bunlar arasnda Babakanlk nsan Haklar Bakanl ile il ve ile insan haklar kurullarnn kurulmas saylabilir. Babakanlk nsan Haklar Bakanl, Babakanlk tekilat kanununda deiiklik yapan 12.4.2001 tarih ve 4643 sayl Kanunla kurulmutur. 2.11.2000 tarih ve 24218 sayl Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle giren l ve le nsan Haklar Kurullarnn Kurulu, Grev ve alma Esaslar Hakknda Ynetmelik ile de 81 il ve 892 ilede insan haklar kurullar kurulmutur. Bu kurum ve kurullarn en nemli ilevi nsan haklar ihlali iddialarn inceleme ve aratrma yetkisine sahip olmalardr. nsan Haklar Kurullarna bavurular, en yakn valilik veya kaymakamlklarda bulunan nsan Haklar Danma ve Bavuru Masalarna ahsen; posta, elektronik posta, telefon ve faksla, insan haklar bavuru ve ikayet kutularna, online bavuru formu doldurularak ikayet bavurusu yaplabilir. Bunlara ilave olarak, bata Babakanlk ALO 150 BMER, Salk Bakanl ALO 184 SABM, Gda, Tarm ve Hayvanclk Bakanl ALO 174 GIDA hatlar olmak zere yurttalarn talep, ikayet, gr, neri, ihbar ve sorularn biliim ve iletiim teknolojilerini kullanarak iletebilecei kanallarn oluturulduu grlmektedir. Son olarak, 5176 sayl Kamu Grevlileri Etik Kurulu Kurulmas ve Baz Kanunlarda Deiiklik Yaplmas Hakknda Kanun ile 2004 ylnda Babakanlk bnyesinde Kamu Grevlileri Etik Kurulu kurulmutur. Bakanlar Kurulu tarafndan atanan 11 yeden oluan Kurul, etik davran ilkelerini belirlemek, bu ilkelerin ihll edildii iddiasyla re'sen veya yaplacak bavurular zerine gerekli inceleme ve aratrmay yaparak sonucu ilgili makamlara bildirmek, kamuda etik kltrn yerletirmek zere almalar yapmakla yetkilidir. 5176 sayl Kanun kapsamndaki kamu kurum ve kurulularnda etik davran ilkelerine aykr uygulamalar bulunduu iddiasyla, en az genel mdr veya eiti seviyedeki kamu grevlileri hakknda Kurula bavurulabilir.

Kamu Grevlileri Etik Kurulunun grev, yetki ve faaliyetleri hakknda daha fazla bilgi http://www.etik.gov.tr/ adresinden edinilebilir.

Ynetime Katlm
Ynetimde karar alma srelerine katlm, demokratik ynetimlerin nemli unsurlarndan bir tanesidir. Demokratikleme srecine paralel olarak Trkiyede ynetime katlm salamaya ynelik yeni mekanizmalar oluturulmas nem kazanmtr. Bu oluturulan yeni mekanizmalar daha ok kamu kurumu niteliindeki meslek kurulular ile sivil toplum kurulularnn kurullarda temsil edilmesi eklinde olmaktadr. Ynetime katlm konusunda gerekletirilen nemli bir yenilik 03.07.2005 tarih ve 5393 sayl Belediye Kanunu ile kurulmas ngrlen kent konseyleridir. Belediye Kanununun 76. maddesine gre kent konseyi kent yaamnda; kent vizyonunun ve hemehrilik bilincinin gelitirilmesi, kentin hak ve hukukunun korunmas, srdrlebilir kalknma, evreye duyarllk, sosyal yardmlama ve dayanma, saydamlk, hesap sorma ve hesap verme, katlm ve yerinden ynetim ilkelerini hayata geirmek amacn gder. Kent konseyi, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularnn, sendikalarn, noterlerin, varsa niversitelerin, ilgili sivil toplum rgtlerinin, siyas partilerin, kamu kurum ve kurulularnn ve mahalle muhtarlarnn temsilcileri ile dier ilgililerin katlmyla oluan geni bir platformdur. Bu kapsamda bir dier katlm mekanizmas da evre ile ilgilidir. 17.07.2008 tarihli evresel Etki Deerlendirmesi (ED) Ynetmelii ile evresel etki deerlendirmesi srecinde ilgili halk yatrm hakknda bilgilendirmek, projeye ilikin gr ve nerilerini almak zere proje sahibi tarafndan projenin gerekletirilecei yerde halkn katlm toplants dzenlenmesi ngrlmtr (ED, m.9). evresel etki deerlendirmesi, gerekletirilmesi planlanan projelerin evreye olabilecek olumlu ve olumsuz etkilerinin belirlenmesinde, olumsuz yndeki etkilerin nlenmesi ya da evreye zarar vermeyecek lde en aza indirilmesi iin alnacak nlemlerin, seilen yer ile teknoloji alternatiflerinin belirlenerek deerlendirilmesinde ve projelerin uygulanmasnn izlenmesi ve kontrolnde srdrlecek almalardr (ED, md.4).

138

zet
Kamu ynetimi, siyasal bir evrede faaliyet gsterir. Kamu ynetimi ve siyaset ilikisini kavrayabilmek iin ncelikle brokrasi olgusunun ele alnmas gerekir. Latince burra ve kratos szcklerinin bir araya getirilmesiyle tretilen brokrasi kavram brolarn egemenlii anlamna gelmektedir. Brokrasi kavram, bugn ok farkl anlamlarda kullanlr olmutur. Brokrasi, belirli zelliklere sahip rasyonel bir rgt biimidir. Brokrasi bazen kamu ynetimi ile e anlaml olarak kullanlmaktadr. Byk lekli rgt anlam da vardr. Ayrca, brokrasi aalayc ve ktleyici anlamda krtasiyecilii, gereksiz ilemleri, verimsizlii ifade etmek iin kullanlmaktadr. Max Weberin ideal tip olarak adlandrd, dayanan ussal-yasal yetkiden alan brokratik rgtlenme modelinin temel zellikleri uzmanlama, fonksiyonel i blm, profesyonellik, meritokrasi, kiisel olmayan ynetsel ilikiler (gayriahsilik), yetki ve sorumluluklarn kurallarla dzenlenmesi, tarafszlk, rasyonellik ve yasallk olarak sralanabilir. Siyaset-ynetim ayrmas kamu ynetiminin temel geleri arasnda yer alr. Buna gre, iktidarn kayna halk olduu iin toplumu ynetme ve devlete yn verme yetkisi de ancak halkn temsilcisi olan siyasal iktidara aittir. Seilmi olmayan idarenin ise kendine zg bir meruluu olmad iin ynetimin yerine getirecei ileri belirlemek yetkisi, idareye deil, parlamentoya aittir. Ynetim, siyasal iktidarn uygulama aracdr. Siyasal iler, seilmi temsilciler olan siyasiler tarafndan, ynetsel iler de atanm memurlar tarafndan yrtlr. Bylece, siyaset ve ynetim ayrmas ortaya kmaktadr. Siyaset ve ynetim ayrm, siyasi ve idari konularn birbirinden ayrlabilecei varsaymna dayanr. Buna gre, kamu politikalarn belirleme yetkisi siyasal liderlie aittir. Siyasiler kamusal alanda yaplacaklar belirler, kamu yneticileri de bunlar uygular. Kamu ynetimi tarafszdr ve iktidarda hangi siyasal parti varsa onun hizmetindedir. Siyaset ve ynetim ayrmasnn kamu ynetiminde temel bir unsur olarak ortaya kmasnn nemli sonular olmutur. Bunlardan en nemlisi, kamu ynetiminin ileyiinde politik etkilerin deil, ynetim bilimi ilkelerinin egemen olmas gerektii grnn ne kmasdr. Kamu politikalar siyasiler tarafndan belirlendikten sonra bu politikalarn etkin bir biimde nasl
139

yrtlecei teknik bir ynetimini ilgilendirir.

konu

olup,

kamu

Ynetim-siyaset ilikisinin bir boyutu da ynetimin siyasal denetimi ile ilgilidir. Siyasal denetim, yasama organ olan Trkiye Byk Millet Meclisinin, kamu ynetimini denetlemesidir. Trkiye Byk Millet Meclisinin yrtme ve dolaysyla kamu ynetimi zerindeki denetimi eitli yollarla olmaktadr. Yasalarn grlmesi srasnda Meclis yeleri ynetimin ileyiine ilikin gr ve eletirilerini belirtirler. zellikle, bte grmeleri parlamentonun yrtme organ ve kamu ynetimini denetlemede kulland nemli aralardandr. Anayasamzda ngrlen siyasal denetim yollar soru, Meclis aratrmas, genel grme, gensoru ve Meclis soruturmasdr. Soru, Bakanlar Kurulu adna, szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere Babakan veya bakanlardan bilgi istemektir. Meclis aratrmas, belli bir konuda bilgi edinilmek iin yaplan incelemedir. Genel grme ise toplumu ve Devlet faaliyetlerini ilgilendiren belli bir konunun, Trkiye Byk Millet Meclisi Genel Kurulunda grlmesidir. Gensoru, hkmet ya da bir bakann grevden uzaklatrlmas amacyla TBMMde yaplan genel bir grmedir. Meclis soruturmas, grevde bulunan veya grevden ayrlm bulunan Babakan veya bakanlarn grevleriyle ilgili cezai sorumluluklarnn aratrlmasn salayan bir denetim aracdr. Siyasal denetim, sadece TBMM yelerinin istemi ve bavurusuyla yaplan denetimle snrl deildir. Bunlarn yannda, yurttalar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve ikyetleri hakknda Trkiye Byk Millet Meclisine yaz ile bavurma hakkna sahiptir. Demokratik hukuk devletinde kamu ynetimi, hukuka bal olmak ve hukuka uygun davranmak zorundadr. Bu balamda bata Anayasa olmak zere, yasalar ve dier hukuk kaynaklar kamu ynetimini balar. Kamu ynetiminin rgt yaps, grev ve yetkileri, faaliyet biimleri, memurlarn stats, kamu mallarnn hukuksal rejimi ve daha pek ok yanlar hukuk tarafndan dzenlenir. Hukuk devletinde hukuk dzenini oluturan kurallar arasnda bir sradzen (hiyerari) vardr. Buna normlar hiyerarisi denilmektedir. Buna gre yazl hukuk kaynaklar yukardan aaya doru Anayasa, yasa ve yasa gcnde kaynaklar (uluslararas antlamalar,

kanun hkmnde kararnameler ve meclis i tz), tzk ve ynetmeliklerden oluur. Bu sradzen ilikisinde bir hukuk kural, st hukuk kuralna aykr hkmler tayamaz. Anayasa, devletin temel yapsn, ynetim ve rgtleni biimini, devlet organlarnn birbirleriyle olan ilikilerini ve bireylerin hak ve zgrlklerini dzenleyen temel hukuk kurallardr. Kamu ynetimi alanna ilikin Anayasada yer alan dzenlemelere bakldnda yasal ynetim (kanuni idare), kamu tzel kiilii, merkezden ynetim, yetki genilii, yerinden ynetim ve ynetimin btnl ilkelerinin kamu ynetiminin rgtlenmesi ve ileyiine egemen olan anayasal ilkeler olduu grlmektedir. Kamu ynetimi ve hukuk ilikisinde ynetimin yarg organlar tarafndan denetlenmesinin nemli bir yeri vardr. Yargsal denetim, ynetimin eylem ve ilemlerinin bamsz yarg organlar tarafndan denetlenmesidir. Ynetimin yargsal denetimi hukuk devleti olmann bir gereidir. Yarg denetiminin amac yurttalar ynetime kar korumaktr. Ynetim zerindeki yargsal denetimin uygulanma biimi lkelere gre farkllk gstermektedir. Yargsal denetimde yarg birlii ve idari yarg olmak zere iki eit sistem vardr. Trkiyede idari yarg sistemi vardr. dari yarg sisteminde ynetimin ilem ve eylemlerinden zarar gren yurttalar idari yarg organlarna bavururlar. Bunlar, Dantay, Blge dare Mahkemeleri, dare Mahkemeleri ve Vergi Mahkemeleridir. dari yargda biri iptal davas dieri de tam yarg davas olmak zere esas olarak iki tr dava vardr. ptal davas, idari ilemler hakknda hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin alan bir idari davadr. Tam yarg davas ise idari eylem ve ilemlerden dolay haklar ihlal edilmi olan kiilerin uradklar zararn karlanmas istemiyle idari yargda atklar davadr. Ynetim-yurtta ilikisi, demokratik hukuk devleti anlaynn ortaya kmasyla kamu ynetiminin nemli konular arasna girmitir. Demokrasi ncesi dnemde var olan iliki biimi yneten-ynetilen ilikisiydi. Burada halk, hkmdarn uyruu olduu iin hkmdar ve ynetim karsnda hak ve zgrlklere sahip deildi. Ancak, demokrasi dncesinin gelimesiyle ynetilenler uyruk olmaktan karak ynetim karsnda Anayasal hak ve zgrlklere sahip yurtta konumuna ykselmitir. nk demokratik dncede iktidarn kayna halktr.
140

Siyasal yneticiler toplumu ynetme yetkisini halktan aldklar iin halka kar sorumlu olup, ona hesap vermek durumundadrlar. Dolaysyla, ynetim ile yurtta arasndaki ilikinin de demokratik anlaya uygun bir biim almas gerei ortaya kt. Bununla beraber, gnmzde de ynetim-yurtta ilikisini etkileyen pek ok faktr vardr. Bunlarn banda ynetsel ilevlerin nitelii ve ynetimin sahip olduu yetkiler gelmektedir. Ynetsel ilevlerin amac, kamu yararn gerekletirmek olduu iin bu ilevleri yerine getirebilmesi iin ynetime kamu gcn kullanma yetkisi verilmitir. Ksaca, ynetim kamu yararn gerekletirmek iin zel kiilere oranla stn ve ayrcalkl yetkilerle donatlmtr. Bu balamda, ynetim ve yurtta arasndaki iliki eitlik esasna dayanmaz. Aksine, ynetim, emredici ve uyulmas zorunlu kararlar almak yetkisine ve bunlara uyulmasn salayacak zorlayc yetkilere sahiptir. Bu yneten ve ynetilen farkllamas, ynetimin yurttalara kar genel olarak otoriter ve emredici bir tutum almasna yol aar. Ayrca, ynetimin rgtlenme modeli olan brokrasi, nitelii gerei da kapal bir yapdr. Bu faktrler, ynetimin kendini halkn stnde grmesi, da kapal olmas, gizlilie nem vermesi, halktan uzak durmas sonucunu dourabilmektedir. Ancak, demokratik hukuk devletinde kamu ynetiminin ak, effaf, hesap verebilir ve katlmc olmas temel ilkedir. Bu erevede, 1990l ve 2000li yllarda dnyada ve Trkiyede gerekletirilen ynetiim reformlar ile yurttalara ynetim karsnda bilgi edinme hakk, katlma hakk, bavuru ve ikyet hakk gibi nemli haklar tannmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Brokrasi kullanmtr? kavramn ilk kez kim 6. Mutlak hkmdarlk dnemine aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. ktidarn kayna halktr. b. Halk, hkmdarn uyruudur. c. Hkmdar halkn efendisidir. d. Kamu grevlileri halk hkmdar adna ynetirler. e. Kamu grevlileri hkmdarn sadk adamlardr. 7. Demokratik hukuk devletinde ynetimyurtta ilikisi ile ilgili olarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. Yurttalarn ynetim karsnda ileri srebilecekleri haklar vardr. b. Yurttalar ynetim karsnda edilgen varlklardr. c. ktidarn kayna halktr. d. Siyasal yneticiler halka kar sorumludur. e. Ynetim, siyasal iktidara baldr. 8. Ynetimin siyasal iktidara olan bamlln azaltan, hatta onun karsnda zerklemesini salayan tekniin iktidar ya da ynetimi anlamna gelen olguya ne ad verilir? a. Brokrasi b. Demokrasi c. Teknokrasi d. Aristokrasi e. Teokrasi 9. Aadakilerden hangisi ynetimde demokrasiyi gerekletirmenin unsurlarndan biri deildir? a. Ynetimin karar alma mekanizmasnn nceden belirlenmi usule balanmas b. Yurttalarn bilgi edinme haklarnn yasalarla gvence altna alnmas c. Ynetimin karar alma srecinin katlma ak olmas d. Ynetimin yargsal denetime tabi tutulmas e. Ynetsel usullerin yurttalar tarafndan nceden bilinmesi ilikin

a. Vincent de Gournay b. Max Weber c. Karl Marx d. Jrgen Habermas e. Durkheim 2. Aadakilerden hangisi brokrasinin temel ilkelerinden biri deildir? a. Resmi (biimsel) kurallar b. Ynetsel ilikilerin kiisel olmas c. Fonksiyonel iblm d. Hiyerarik rgtlenme e. Uzmanlama 3. Aadaki ifadelerden hangisi liberal Bat demokrasi anlay ile badamaz? a. ktidarn kayna halktr. b. dare, halkn temsilcisi olan siyasal iktidara baldr. c. Kamu politikalarn oluturma yetkisi idareye aittir. d. dare, siyasal iktidarn uygulama aracdr. e. Toplumu ynetme yetkisi siyasal iktidara aittir. 4. Ynetim-siyaset ayrmn ilk kez kim ortaya atmtr? a. Max Weber b. Karl Marx c. Vincent de Gournay d. Woodrow Wilson e. Frank J. Goodnow 5. Siyaset ve ynetim ayrmna ilikin aadaki ifadelerden hangisi yanltr? a. Siyasal ve ynetsel iler birbirinden ayrdr. b. dare, siyaset alan iinde yer almaz. c. Ynetimin ileyiine siyaset karmamaldr. d. Kamu politikalarnn uygulanmas teknik bir konudur. e. Makro dzeyde politikalar retmek ynetsel bir ilevdir.

141

10. Kamu ynetiminde katlmcla ve ortaklklara dayal ok aktrl ynetim anlayn ifade etmek iin kullanlan kavrama ne ad verilir? a. Demokrasi b. Brokrasi c. Ynetim d. Hiyerari e. Ynetiim

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Brokrasi Olgusu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 2. b Yantnz yanl ise Brokrasinin Temel lkeleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 3. c Yantnz yanl ise Brokrasi Olgusu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 4. d Yantnz yanl ise Siyaset ve Ynetim Ayrmas blmn yeniden okuyunuz. 5. e Yantnz yanl ise Siyaset ve Ynetim Ayrm balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 6. a Yantnz yanl ise likisi balkl konuyu geiriniz. Ynetim-Yurtta yeniden gzden

7. b Yantnz yanl ise Ynetim-Yurtta likisi blmn yeniden okuyunuz. 8. c Yantnz yanl ise Siyaset ve Ynetim Ayrm balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 9. d Yantnz yanl ise Ynetimde Demokrasi, Ynetiim ve Yurtta Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz. 10. e Yantnz yanl ise Ynetimde Demokrasi, Ynetiim ve Yurtta Haklar balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

142

Sra Sizde Yant Anahtar Sra Sizde 1

Liberal Bat demokrasi anlaynda iktidarn kayna halk olduundan toplumu ynetme ve devlete yn verme yetkisi siyasal iktidara aittir. Ynetim de siyasal iktidarn politikalarn uygulama aracdr. Siyasal iler, seilmi temsilciler olan siyasiler tarafndan, ynetsel iler de atanm memurlar tarafndan yrtlr. Bylece, siyaset ve ynetim ayrmas ortaya kmaktadr. Siyaset ve ynetim ayrmasnn nemli bir sonucu da kamu ynetiminin ileyiinde politik etkilerin deil, ynetim bilimi ilkelerinin uygulanmasn olanakl klmasdr. Kamu politikalar siyasiler tarafndan belirlendikten sonra bu politikalarn etkin bir biimde nasl yrtlecei teknik bir konu olup, kamu ynetimini ilgilendirir. Her ne kadar brokrasi-siyaset ilikisinin uygulamada geerli olmad grleri ileri srlse de gelimi Bat lkelerinde brokrasi ve siyasal iktidarn grev ve yetkilerine ilikin rolleri aka belirlenmitir. Bu rollerin temelinde de siyasal alana brokrasinin karmamas, siyasal iktidarn da brokratik ileyie mdahale etmemesidir. Brokrasi ve siyasal iktidar birbirlerinin alanlarna genelde mdahale etmezler. Gelimekte olan lkelerde ise durum daha farkldr. Bu lkelerde demokratik meruluk bilincinin yeterince gelimemesi nedeniyle zgrlk demokrasinin gerei olan brokrasinin siyasal iktidara bamll dncesi henz siyasal sistemin temel gesi haline gelmemitir. Ayrca, adalamak amacyla Batdan ithal edilen demokratik kurumlar ilevlerini yeterli dzeyde yerine getirememektedir. Bu ortamda saygnl zayflayan ve meruluunu yitiren siyasal iktidarlar karsnda brokrasi, dzeni salayan bir unsur olarak ortaya kmaktadr. Bu da brokrasinin siyasal iktidar karsnda zerklemesini, siyasal nitelikte kararlar almasn olanakl klmaktadr.

milletvekillerinin kendi siyasal partilerinden farkl biimde hareket etmelerini engellemektedir. Dolaysyla, yasama ve yrtme organlar ayn siyasal gcn kontrolnde olduu iin yasama organnn Bakanlar Kurulunu ve bakanlar denetleyecek mekanizmalar iletmesinde glkler yaanacaktr. Ayrca, Meclisin kamu denetimini etkili bir biimde denetlemesini gletiren iki etkenden de sz edilebilir. Bunlardan birincisi, yasama organnn denetiminin sonradan ileyen bir denetim olmasdr. Bir kararn alnmas ile denetlenmesi arasnda belli bir srenin gemesi denetimin etkililiini azaltr. kinci etken ise kamu ynetiminin gnmzde teknik ve uzmanlk isteyen bir meslek haline gelmi olmas, yani teknokrasi olgusudur. Parlamento yelerinin teknik uzmanlk gerektiren bilgiden yoksun olmas kamu ynetiminin etkili denetimini gletirecektir.

Sra Sizde 3
Hukuk devletinde hukuk dzenini oluturan kurallar arasnda var olan sradzene ve kademelemeye normlar hiyerarisi denir. Buna gre yazl hukuk kaynaklar yukardan aaya doru Anayasa, yasa ve yasa gcnde kaynaklar (uluslararas antlamalar, kanun hkmnde kararnameler ve meclis i tz), tzk ve ynetmeliklerden oluur. Grld gibi Anayasa, normlar hiyerarisinin en tepesinde yer alr ve dier hukuk kurallar Anayasa hkmlerine aykr olamaz. lkemizde bir st yarg kuruluu olan Anayasa Mahkemesinin temel ilevi de yasalarn Anayasaya uygunluunu salamaktr. Ayn ekilde, tzkler yasalara, ynetmelikler tze ve st ynetmeliklere, tm bireysel ilemler de bu hukuk kurallarna aykr olamaz. Bylece, tm ynetsel faaliyetlerin hukuka uygunluu salanm olur.

Sra Sizde 4
Yarg denetimi, yarg d denetim yollarndan baz ynleriyle farklk gsterir. Her eyden nce, yargsal denetim yarg gvencesine sahip yarglar tarafndan bamsz mahkemelerde yaplmaktadr. Yargsal denetimin amac yurtta haklarn idareye kar korumaktr. Yargsal denetim, yurtta tarafndan harekete geirilir. Yarg denetimi, ileyi srecinin belirli ve kat usullere tabi olmas bakmndan da dier denetim usullerinden ayrlr. rnein belirli sre getikten sonra, yarg denetiminin harekete gememesi gibi. Son olarak, yarg denetiminin sonucu da dier denetim sonularndan farkldr. nk bu tr denetim sonunda verilen yarg karar kesin
143

Sra Sizde 2
Yasama organnn kamu ynetimini denetlenmesi her zaman etkili bir biimde gereklemeyebilir. Bunun temel nedeni de Trkiyede kuvvetler ayrl ilkesinin, yasama ve yrtme arasnda tam anlamyla yrrlkte olmamasdr. Hkmetteki siyasal parti ya da partiler ayn zamanda yasama organnda da ounlua sahiptirler. Ayrca, parti disiplini, lkemizde parti ii demokrasinin yeterince gelimemi olmas ve siyasal parti genel bakanlarnn ok gl konumda olmalar gibi etkenler de

hkm niteliindedir ve tm devlet organlarnn ona uymasn gerektirir. Ayrca, yarg organlar idarenin yapm olduu ilemi sadece hukuka uygunluk asndan denetleyebilir, yerindelik asndan denetleyemez.

Sra Sizde 5
Bilgi edinme hakknn kullanmna ilikin saysal verilere bakldnda bu hakkn etkili bir biimde kullanld sylenebilir. Bilgi Edinme Deerlendirme Kurulu tarafndan hazrlanp kamuoyuna aklanan bilgi edinme genel raporlarna gre Bilgi Edinme Hakk Kanununun yrrle girdii ilk yl olan 2004te yaplan bavuru says 395.557 iken bu rakam 2005 ylnda 626.789, 2006 ylnda 864.616, 2007 ylnda 939.920, 2008 ylnda 1.099.133, 2009 ylnda ise 1.091.589 olmutur. Bu rakamlar bilgi edinme hakknn, Kanunun yrrle girmesinin ardndan kamuoyunda byk bir ilgiyle karland, vatandalarn bu hakk etkili bir biimde kullandklar, stelik bu ilginin giderek arttna iaret etmektedir. Ayrca, bavuru saylar kadar nemli olan dier bir nokta, bavurularn ne ekilde sonulandrlddr. Bu sonular incelendiinde, olumlu cevaplanarak bilgi veya belgeye eriim salanan bavurularn oran yaklak olarak 2004 ylnda %88, 2005 ve 2006 yllarnda %86, 2007 ylnda %80, 2008 ylnda %86, 2009 ylnda ise %87dir. Yaplan bavurularn olumlu cevaplanarak bilgi ve belgeye erienlerin orannn yksek olduu grlmektedir. Bunlarn yannda, Kanunun yrrle girmesinin ardndan nceden ulalamayan, gizli kabul edilen pek ok bilgi ya da belgeye eriim de mmkn hale gelmitir. rnein artk, kamu grevlileri iin dzenlenen sicil raporlar, zlk dosyalar, mfetti hal ktlar ve benzeri belgelerin ilgilisine ak olduu, gerek BEDK kararlaryla, gerek mahkeme kararlaryla teyit edilmitir.

kurulular dahil, tm kamu kurum ve kurulularn denetleyebilir. Kamu denetisi, yurttalarn kamu ynetimine ilikin ikyetlerini ele alr, inceleme ve aratrma sonucunda ynetimin olaydaki tutumunu ve uygulamasn deerlendirir. Ynetimin aksayan, iyi ilemeyen yanlarn, yetersizliklerini ortaya karr ve iin zm iin nerilerde bulunur. Bylece, kamu denetisi ynetimi denetlemekte, yurtta ile ynetim arasnda kan uyumazlklarn zmn kolaylatrmaktadr. Kamu denetisinin kararlar neri niteliindedir ve herhangi bir balaycl yoktur. Btn lkelerde kamu denetileri parlamentoya yllk bir alma raporu sunar. Yaynlanan bu raporda kamu denetisinin faaliyetleri ve elde edilmi sonular yer alr. Parlamentoya verilen yllk raporlarda idarenin ileyiine ilikin aksaklklar, yasal boluklar belirtilir ve buna kar alnmas gereken ynetsel ve yasal nlemlere ilikin nerilere de yer verilir. Trkiyede uzun yllar Ombudsmanlk sisteminin kurulmas ynnde tartmalar yaanmasna ramen ilk nemli adm 28.9.2006 tarih ve 5548 sayl Kamu Denetilii Kurumu Kanunu (KDKK) ile atlmtr. Ancak, Anayasa Mahkemesi 5548 sayl Kamu Denetilii Kurumu Kanununun nce yrtmesini durdurmu, daha sonra 25.12.2008 gnl, E. 2006/140, K. 2008/185 sayl kararyla da bu Kanunu Anayasaya aykr bularak tmden iptal etmitir. Bu gelime zerine, 12.9.2010 tarihinde yaplan halkoylamas ile kabul edilen Anayasa deiikliinde 74. maddenin kenar bal Dileke, bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakk olarak yeniden dzenlenmitir. Sz konusu madde herkesin bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahip olduunu belirterek, idarenin ileyiiyle ilgili ikyetleri incelemek zere Trkiye Byk Millet Meclisi Bakanlna bal olarak Kamu Denetilii Kurumu kurulacan hkme balamtr. Bylece, Kamu Denetilii Kurumunun kurulabilmesi iin gerekli olan Anayasal dayanak salanm bulunmaktadr.

Sra Sizde 6
Baz lkelerde kamu ynetimi, yasama organna bal olarak alan bamsz ve tarafsz denetiler tarafndan denetlenmektedir. Ynetimin bamsz bir kamu denetisi tarafndan denetlenmesi yolu ilk kez ombudsman adyla svete ortaya kmtr. Daha sonra, bata skandinav ve Anglo-Sakson lkelerde olmak zere, birok lke svei rnek alarak ombudsman veya benzeri bir kurum oluturmu ve kendi ynetim sistemlerine uyarlamtr. Kamu denetisi genel olarak parlamento tarafndan seilir; yetki alan ise lkeden lkeye deiiklik gsterir. rnein, svete ombudsman, askeri kurulular ve yarg
144

Yararlanlan Kaynaklar
Aktan, T. (1989), Kamu daresi, 2. basm, Bursa: Uluda niversitesi Basmevi. Baransel, A. (1993), ada Ynetim Dncesinin Evrimi, 3. bask, stanbul: letme Fakltesi. Ergun, T. ve Polatolu, A. (1992), Kamu Ynetimine Giri, Ankara: TODAE. Ergun, T. (2004), Kamu Ynetimi: Kuram, Siyasa, Uygulama, Ankara: TODAE. Erylmaz, B. (2002), Brokrasi ve Siyaset, stanbul: Alfa Basm Yaym. Erylmaz, B. (2006), Kamu Ynetimi, stanbul. Fiek, K. (2005), Ynetim, Ankara: Pargraf Yaynevi. Gzler, K. (2006), dare Hukukuna Giri, 5. bask, Bursa: Ekin Kitabevi Yaynlar. Gzbyk, . (2006a), Ynetim Hukuku, 24. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gzbyk, . (2006b), Trkiyenin Ynetim Yaps, 9. bas, Ankara: Turhan Kitabevi. Gnday, M. (2006), dare Hukuku, Yldrm, T. (Der), Eskiehir: Anadolu niversitesi Ak retim Fakltesi Yayn. rnek, A. (1992), Kamu Ynetimi, stanbul: Meram Yayn Datm. zay, . (1996), Gnnda Ynetim, stanbul: Alfa Yaynlar. Polatolu, A. (2001), Kamu Ynetimi: Genel lkeler ve Trkiye Uygulamas, Ankara: METU Press. Szen, S. (2005), Teori ve Uygulamada Yeni Kamu Ynetimi, Ankara: Sekin Szen, S. ve B. Algan (2009), yi Ynetiim, Ankara: ileri Bakanl. Weber, M. (1996), Sosyoloji Yazlar, ev. Taha Parla, stanbul: Geliim.

145