MEMLK DNEM TRKE SZLKLERNN YAPISI

THE STRUCTURE OF TURKISH DICTIONARIES IN MAMLUK PERIOD

Sami BASKIN

zet Memlk devleti, 1250 ylnda Msr ve evresinde ounluu Trklerden oluan klelerin kurduu bir devlettir. Yavuz Sultan Selimin Ridaniye Seferine (1517) kadar hkm srmtr. Halknn ou Arap olan bu devlette idareciler Trktr. Saray dili de Trkedir. Bu yzden Memlklular dneminde halkn Trke renmeye tevecch fazladr. Bu tevecche cevap verebilmek maksadyla dnemin eitim retim anlayna uygun olarak iki dilli dil bilgisi-szlk diye adlandrlabilecek eserler hazrlanmtr. Kitbuldrk Li-Lisnil-Etrk, Ed-Drretl-Muiyyeti fl-Luatit-Trkiyyeti, EtTufetu-ekiyye fil-Lutit-Trkiyye, Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual, El-avnnl-Klliyye Li-abtil-Lugatt-Trkiyye vb. kitaplar bu trdendir. Bu almada, Memlk dneminde (13-15. yy) Araplara Trke retimi amacyla yaygn biimde kullanlan eserler hazrlanma biim ve yntemleri bakmndan karlatrmal olarak incelenmitir. Bylece Memlk dneminin eserleri arasndaki yapsal fark ve benzerlikler ortaya karlmtr. Anahtar Szckler: Memlk Dnemi, Dil Bilgisi-Szlk, Trke retimi.

Abstract Mamluk State was founded by slaves mainly composed of Turks in 1250 in Egypt and around. It reigned over until Yavuz Sultan Selims Ridaniya Expedition (1517). In this state most of which consists Arabs ,executives were Turks. House Language was Turkish. Therefore, during Mamluk period people showed a considerable tendency to learn Turkish. With the aim of explaining this tendency, in accordance with the education conception of that period, works which may be named as the bilingual grammar-dictionary were prepared. Books like Kitbul-drk Li-Lisnil-Etrk, Ed-Drretl-Muiyyeti flLuatit-Trkiyyeti, Et-Tufetu-ekiyye fil-Lutit-Trkiyye, Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual, El-avnnl-Klliyye Li-abtil-LugattTrkiyye are of this type. In the study, works mainly used with the purpose of teaching Arabs Turkish Language in Mamluk period (13-15. century) were analysed comparatively in terms of preparation formats and methods. Thus, structural

Dr., Recep Tayyip Erdoan niversitesi, Rektrlk rgt

- 24 differences and similarities among works of Mamluk period have been uncovered. Keywords: Turkish. Mamluk Period, Grammar-Dictionary, Teaching

Giri Trkler, Memlk sahasna 7. yzyldan itibaren gelmeye balamlar. Zamanla bu blgede nfuslar ve etkinlikleri artmtr. Buna paralel olarak bu corafyada, kendileri ile eitli ekillerde temas etmi komularna, o gnn siyas artlar gerei, Trkeyi retmek ve tantmak ihtiyac duymulardr (ner, 1998: XIX). Bu ihtiyac karlamak iin de 13. yzyldan itibaren Trke retimine ynelik eitli eserler yazlmtr. Yazlan bu eserler, hem Trkenin kurallarn aklayan birer dil bilgisi kitab, hem de sz varln listeleyen birer szlk mahiyetindedir. Bu yzden bu eserler Trk dili tarihi, Trk eitim tarihi ve Trk szlklk gemii asndan nemlidir. Bu yzden Trkologlar, eitim tarihileri ve szlkler bu eserlerle 19. yzyldan itibaren youn bir biimde ilgilenmilerdir. Bu almada Memlk devleti dneminde (1316. yy) yazlan eserler yap bakmndan incelenmitir. Eserlerin ierii, ieriin dzenlenme biimi ve bu ieriin aklanmas gibi unsurlar karlatrmal olarak ele alnmtr. Memlklu devleti (12501517) zamannda Trke retimi amacyla yazlan szlk ve dil bilgisi kitaplarn Aar (1989; X-XI) iki gruba ayrarak yle dile getirmitir. a) Gnmze ulaan eserler Bulatul-Mt f Luatit-Trk vel-fa Ed-Drretl-Muda fi Luatit-Trkiyye Envrl-Mudia El-avaninul-Klliyye Li-abtil-Luatit-Trkiyye E-uuru-ehebiyye vel-al-Amediyye fil-Lugatit-Trkiyye Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye avid-i Lisnit-Trk Kitb- Beylik

- 25 Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Arabi ve Mual ve Fris b) Varl gvenilir kaynaklardan rendiimiz eserler Halyl-Mlk Kitbul-Efal Ndirud-Dehr Al Melikil-Asr Tufetul-Mlk El-Umdetl-aviyye fi Luatit-Trkiyye Zehrl-Mlk fi-Navit-Trk (a) grubunda yer alan eserlerden E-uuru-ehebiyye vel-alAmediyye fil-Lugatit-Trkiyye 1620 ylnda yazlm bir eserdir. EnvrlMudia, avid-i Lisnit-Trk, Kitb- Beylik kitaplar da tekrar yaymlanmamtr. Bu almada, cumhuriyet dneminde tekrar yaymlanm eserler deerlendirildiinden ad geen bu kitaplar almann kapsamndan karlmtr. Geriye kalan ve yaymlanm bulunan Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk, Ed-Drretl-Muda fi LuatitTrkiyye, Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye, Bulatul-Mt f Luatit-Trk vel-fa, El-avaninul-Klliyye Li-abtil-Luatit-Trkiyye, Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual adl kitaplar ele alnp deerlendirilmitir. Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk (K): Trklerin dilini anlama klavuzu/(kitab) manasna gelen bu eser, 1312 ylnda tamamlanmtr. Memlk sahasnda yazlan en eski dil bilgisi-szlklerden biridir. Yazar Eb ayyandr. Eb ayyan, Endls ulemasndan olup Berber aslldr. Dneminin en retken yazarlarndandr. Trkenin retimi iin yazd pek ok eser bulunmaktadr: Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk, Ed-DrretlMuda fi Luatit-Trkiyye, Kitbul-Efal (El-Eflu fi Lisnit-Trk), ZehrlMlk fi Nevit-Trk, Nefhatl-Misk fi Siretil-Trk vb. Memlk sahas eserleri arasnda Trkologlar tarafndan ilk fark edilen eser Kdir. K, ilk kez Selanikli Mustafa Efendi tarafndan 1895 ylnda stanbulda yaymlanmtr (Akar, 2005: 230). Bu eserin var olan nshasndan ikisi Ahmet Caferolu tarafndan karlatrmal olarak ele alnm ve szlk, gramer ve indeks biiminde 1931 ylnda yaymlanmtr. Bu yayn, Memlk sahas eserleri hakknda yaplan ilmi almalarn ilki olarak kabul edilebilir.

- 26 1931deki yayna gre K, ksa bir nsz ile iki ksmdan olumaktadr. Bu eserde szlk ve dil bilgisi ksmlar birbirinden ayr ayr yazlmtr. nce szlk ksm sonra da dil bilgisi ksm yazlmtr. Szlk ksmnda kelimeler, alfabetik olarak dizilmitir. Ayrca Trke kelimeler madde ba yaplm, karlklar ise Arapa yazlmtr. Kitabn ierii u ekilde dzenlenmitir: a) Szlk b) Dil bilgisi 1. Tasrif 2. Mfred Kelimelerin Hkmleri 3. Tasgir 4. Nispet 5. Cemi 6. sm-i Fail 7. Mbalegal sm-i Fail 8. sm-i Tafdil 9. sm-i Meful 10. Mastar 11. sm-i Mekan 12. sm-i Alet 13. Heyet 14. Edat 15. Nakil ve Tadiye Harfi 16. Harf-i Mutavaat 17. ttihaz Harfi 18. Mareket Harfi 19. Mzaraat Harfi 20. Mazi Harfi 21. Harflerin Ziyade Edilmesi ve Mahalleri 22. Harf-i Bedel ve Hazf

- 27 23. Harekenin Nakli ve Tedd 24. Mrekkep Kelimelerin Ahkm 25. Nekire ve Marife 26. Alem 27. aret simleri 28. Mevsul 29. Mzaf 30. Fiil 31. Mbteda ve Haber Bahsi 32. Nevasih Bahsi 33. Keke ve Ehevat 34. Oranlad, Sand ve Bildi Kelimeleri 35. Fiil-i Nefi 36. stifham 37. Fiil-i Nehi 38. Mehul Fiilin rap Cihetinden Faili 39. Fiilin Mteallakat 40. Mastar 41. Zarf- Zaman 42. Zarf- Mekan 43. Hal 44. Meful Bih 45. sm-i Failin Fail ve Mefule Tallku 46. sm-i Mefulun Meful Bihe Taallku (Tadiyesi) 47. Mastarn Meful Bihe Taallku (Tadiyesi) 48. Meful Leh 49. Meful Ma 50. Mstesna Bahsi

- 28 51. Temyiz 52. Tenaz 53. zafet 54. Ant 55. Harfsiz zafet 56. Tevabi 57. Atf 58. Tekid 59. Bedel 60. art Bahsi 61. Hikayet 62. Harfler Burada grlyor ki Eb ayyan Trkenin dil bilgisel kategorilerini aklarken Arapa dil bilgisini esas almtr. Bu anlay Memlk dnemi eserlerinin hepsinde grlen ortak bir zelliktir. Ancak Knin szlk ksmnda Trke kelimelerin esas alnmas, madde ba yaplmas ve alfabetik olarak dizilmesi eseri, dneminin dier kitaplarndan ayrr. Ed-Drretl-Muiyyet fil-Luatit-Trkiyyeti (DM): Trk dilinin parlayan incisi anlamna gelen DM, Memlklular dneminde Trkeyi retmek amacyla Eb ayyan tarafndan yazlan eserlerden biridir. Gnmze kadar gelmi nshas Hsrev b. Abdullah tarafndan bilinmeyen bir tarihte kaleme alnmtr ve Floransadaki Medicea Bibliotheca Laurenzianada Orient 130 numara ile kaytldr (Toparl, 2003: V-VI). Bu nshay gn yzne karan ve onunla ilgili ilk almalar yapan Ananiasz Zajaczkowskidir (Akar, 2005: 233; Argunah, 2010: 188). DM, 24 blmden olumaktadr. Eserin ilk 23 blmnde eitli balklar altnda kelime listeleri, 24. blmde ise konuma cmleleri yer almaktadr. DM, metin olarak ilkin, 22. ve 23. blmleri eksik olarak, 1965-1969 yllar arasnda Rocznik Orientalistyczny dergisinde drt blm halinde yaymlanmtr (Argunah, 2010: 188). Eksik yaymlanan 22. ve 23. blmlerinde Trk erkek ve kadn adlar yer almaktadr (Toparl, 2003: VI). Bu blmleri de ieren ve metin, dizin tpkbasm eklinde

- 29 dzenlenmi yayn gerekletirilmitir. Recep Toparl tarafndan, 2003 ylnda

Eb ayyan, DM kitabn ksa bir hamdele-salvele ve sebeb-i telif-i kitap ile yirmi drt blmden oluturmutur. Kitaptaki blmler oluturulurken kelimelerin kavram alanlar dikkate alnmtr. Dolaysyla her blm bir kavram alan biimindedir. Kitapta u blmler/kavram alanlar mevcuttur: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Yce Allah, gk ve gkte bulunanlarla yer ve yerde bulunanlar Sular Gzel kokulu bitkiler Meyveler Aalar Hububat Yiyecekler Evcil hayvanlar Yaban hayvanlar

10. Binek hayvanlar 11. Koum aletleri 12. Renkler 13. Srngenler ve bcekler 14. Aletler 15. Sava aletleri 16. Kular 17. Giyim eyalar 18. Vcut organlar 19. nsann nitelikleri ve renkleri 20. Trke saylar 21. Meslek adlar 22. Trk erkek adlar 23. Trk kadn adlar

- 30 24. Konuma cmleleri

Grld gibi Trk dilinin parlayan incisi DMde fiillere yer verilmemitir. Sadece isimler, kavram alanlarna uygun olarak gruplar halinde verilmitir. Eserin son be vara, gnlk kk konuma cmlelerinden ibarettir. Bu cmlelerden bazlar yledir: Sen Trkie bilr mi sen? Evet bilr men. Sen Tardan orumas sen. Kel menim (menm) aumda. Men senden yetiir men. Sen Trke bilir misin? Evet, bilirim. Sen Tanrdan korkamazsn. Yanma gel Ben seni iitiyorum.

Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye (TZ): Trk diline/dilinde temiz armaan anlamndaki bu kitabn yazar bilinmemektedir. stanbul Beyazt Devlet Ktphanesi Veliyddin Efendi blmnde 3092 numara ile kaytl olan eserin tek nshas 1942 ylnda T. Halasi Kun tarafndan Budapetete (tpkbasm biiminde) yaymlanmtr. Eserin bilimsel biimde ele alnmas ve yaymlanmas ise Besim Atalay (1945) tarafndan gerekletirilmitir. TZ, Trke kelimelerle ilgili ayrntl bilgi vermesi ve Kpak szlk ve gramerleri arasnda gerek Kpak dil zelliklerini en iyi yanstan kitap (Argunah, 2010; 190) olmas bakmndan nemlidir. Eserde, ksa bir giri, szlk ve dil bilgisi ksmlar bulunmaktadr. TZde kelimeler, harflerinin srasna gre dizilmitir. Bu dizilite Arapa kelimeler esas alnmtr. Madde balar yazlrken kelimenin trne dikkat edilmi, her harfte nce isimler, sonra fiiller yazlmtr. Kelimelerin sadece ilk harflerinin sralamasna dikkat edilmi, ikinci, nc harflere dikkat edilmemitir (Atalay, 1945; XV). Oysa Kde kelimelerin tm harflerinin srasna riayet edilmi, kelimelerin trleri ise gz ard edilmitir. TZnin ierii u ekilde dzenlenmitir: a) Szlk b) Dil bilgisi 1. Belirtisiz (nekre) ve belirtili (marife) 2. Zamirler 3. aret isimleri

- 31 4. Mevsul 5. Kltme 6. smi fail 7. Edilgen ve ismi meful 8. Yer ismi 9. Aygt ismi 10. Kurul (heyet) 11. Mastar 12. Emir 13. Nehiy (uyar) 14. Olumsuzluk 15. Gemi zaman 16. Hal kipi 17. Gelecek zaman 18. Geili fiil 19. Soru 20. oul 21. Edilim (naibi fail) 22. Ediim (Mfaale) 23. Sonu deimeyenler (mebni) 24. Oranlar 25. art edat ve onunla ilgili olanlar 26. Sz birletirme (terkibi kelam) 27. Blckler (nevasih) 28. Fiil cmlesi 29. nzne (mpteda) ve yklem (haber) 30. Fiil ve fail

- 32 31. Fiilin fazlalardan gerei olan eyler (mastar, zaman zarf, hal, dz tmle, iinli tmle vb.) 32. Bala 33. Pekitme (tekit) 34. Bedel 35. Sokunca (idgam) 36. Muhatap 37. Hikaye 38. Atma (hazif) 39. simden fiil tretme 40. nlem 41. aalama (taaccp) 42. yi ve kt olma 43. Yardmsama (istigase) 44. oulun oulu 45. Tutar (cezim) 46. Zamirler ve zamir ekleri Grld gibi bu eserin ierii ve oluturulma biimi K ile benzerlik gstermektedir. Zaten TZnin yazar kitabn ba ksmnda Kyi grdn ve ondan etkilendiini belirtmitir. Ancak TZ ile K arasnda szcklerin sralanmas, kaynak dil-hedef dil durumu, dil bilgisi konularnn belirlenmesi ve aklanmas gibi pek ok farkl durum bulunmaktadr. Kitbu Bulatul-Mt f Luatit-Trk vel-fa (BM): renene, Trk ve Kpak dilini bildiren kitap anlamndaki bu eser daha ok szlk olarak tasarlanmtr. Trk asll Cemaleddin Ebu Muhammed Abdullah et-Trk tarafndan yazlmtr. Bilinen tek nshas, Paris Bibliotque Nationale Trke yazmalar blmndedir. Eser ile ilgili ilk alma, eserin isimler ksm ile ilgilidir. 1938 ylnda Ananiansz Zajaczkowskinin yapt bu alma, erif Hulsi tarafndan 1941 ylnda Trklerin ve Kpaklarn Dili Hakknda Arapa Kitap ad ile tercme edilmitir.

- 33 Ananiansz Zajaczkowski, 1954 ylnda fiilleri, 1958 ylnda tekrar isimleri yaymlamtr. Bu yaymlarda eserin tpkbasm da bulunmaktadr (Argunah, 2010: 191) BMde, drt blm bulunmaktadr: a) Allah, semavi cisimler ve Allahn iradesine bal hadiseler b) Yeryz, madenler ve yeryzndeki baz cisimler 1. Yeryz (dalar, ormanlar, aalar vb.) 2. Madenler, su, deniz, rmak, balklk vb. 3. Deniz ar ticaret (misk, inciler, kazanlar, ziyanlar vb.) 4. Hayat, lm, gnahlar vb. 5. Ordu ve harp lavazm 6. Tahllar ve dier bitkiler 7. Davarlar (deve, inek, koyun vb.) 8. Gda, yemekler, st mamulleri 9. ecekler 10. Akrabalk adlar 11. ller ve arlklar 12. Hastalklar 13. Vahi hayvanlar 14. Srngenler, bcekler vb. 15. Kular 16. Saylar c) Zarflar ve zamirler d) Fiiller (Zajacazkowski, 1941; 7) Bu eserde mellif Arapa kelimeleri madde ba olarak kullanmtr. Ancak Trke karlklar olarak tek bir kelime ile yetinmemitir. ou zaman iki, hatta drt kelime ile Arapa kelimenin karln vermitir (Zajacazkowski, 1941; 8). El-avaninul-Klliyye Li-abtil-Luatit-Trkiyye (Kavanin): Trk dilinin genel kurallar anlamna gelen Kavaninin yazar ve yazl

- 34 yeri tam olarak belli deildir. 15. yzylda yazlm olan bu eserin tek nshas, Sleymaniye Ktphanesi ehit Ali Paa blmndedir. Bu eserin adndan da anlalaca zere, yazl gayesi Araplara Trk dilinin kurallarn retmektir. Bunun iin kitapta arlkl olarak dil bilgisi konularna yer verilmitir. Kavanin kitab ilk defa Kilisli Rifat tarafndan 1928 ylnda Fuat Kprlnn n sz ile yaymlanmtr. Bu ilk yaymda eserin hatime ksm bulunmamaktadr. Bu il almay esas alan S. Telegdi, 1937 ylnda Almanca bir dizin ile birlikte yaymlamtr (Karamanlolu 1994: XXV, Ercilasun, 2006: 390). Eserin tpkbasm, Trkiye Trkesine aktarlm biimi ve kelimelerin dizini, 1999 ylnda Recep Toparl, M. Sadi enli ve Nevzat H. Yank tarafndan yaymlanmtr. Kavanin kitab hamd ve dua ksmndan sonra ksa bir giri blmne sahiptir. Bu blmde kelimelerin telaffuzu, Trkenin ses bilgisi gibi konular ilenmitir. Eserin metin ksm ise blmden olumaktadr. Bu blmlerin ilkinde Fiil kip ve ekleri, ikincisinde sim ve ona bal olanlar, ncsnde ise Harfler (ekler) konusuna yer verilmitir. Kitabn son ksmnda ksa bir Hatime (sonu) yazlmtr. Kitapta yer alan blm ve ksmlar (alt blmlerler) yle adlandrlmtr: a) Fiil kip ve ekleri 1. Gemi Zaman 2. Geni Zaman 3. Nehiy (Olumsuzluk) zerine Birka Sz 4. Soru Hakknda Birka Sz 5. Dua zerine Birka Sz 6. Temenni 7. Tereci (mit) 8. Fiile bal olanlar: mastarlar, ism-i fail, ism-i meful, ism-i tafdil, ekil, alet, zaman ve yer isimleri. b) sim ve Ona Bal Olanlar 1. Fail (zne) 2. Naib-i Fail

- 35 3. nc ve drdncs mpteda (isim cmlesinin znesi) 4. Mansbat (tmleler) ve dierleri: meful (nesne) ve ona benzeyenler 5. Cerli Kelimeler 6. Mebni: zamirler, ism-i iaret, mevsul, say ismi, ism-i fail, baz zarflar 7. smi ve ona katlanlar anlatan tamamlayc blm: ism-i fail, nispet, kltme, oul ve ikil, somut isimler, yce adlar, deersiz adlar, insan ile ilgili kavram ve sfatlar, hayvanlar, meyveler, renkler, saylar c) Harfler (ekler) 1. geililik eki 2. ortaklk eki 3. cevap edat 4. geni zaman eki 5. gemi zaman eki 6. Olumsuzluk ve nehiy eki 7. Soru eki 8. Emir eki 9. art eki 10. Mastar edat 11. Neden bildiren edat 12. Temenni edat 13. Uyar edat d. Hatime (Sonu) Yukarda grld zere Kavanin bir dil bilgi kitab mahiyetindedir. Ayr bir szlk ksm yoktur. Ancak her dil bilgisi konusu uygun kelimelerle rneklendirilmitir. Bu kelime listeleri isimler konusunda daha zengindir. Alfabetik olarak da sralanmamtr. Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual (KM): Trke, Farsa ve Moolca Szlk olarak adlandrlm olan bu kitap iki

- 36 ayr blmden olumaktadr: Arapa-Trke szlk ve Moolca-Farsa szlk. KMnin Arapa-Trke szlk blm, incelenmi ve gzden geirilerek yeniden dizilmi metni 1894 ylnda M. TH. Hautsma tarafndan Leidende Almanca olarak yaymlanmtr. Bu almada yer alan Arap harfli ve yeniden dizilmi isimleri 1970 ylnda Alma Atada A. K. Kurjanov tarafndan Rusa yaymlanmtr (Argunah, 2010: 188). Recep Toparl, M. Sadi enli ve Nevzat H. Yank ise 2000 ylnda Arapa metni esas alarak KMyi Trkiye Trkeye aktarm, kelime dizini ve tpkbasmn da ekleyerek yaymlamtr. KMnin Moolca ksm ise N. Poppe tarafndan hazrlanan Das Mongolische Sprachmaterial einer Leidener Handschrift adl almada ele alnmtr (Recep Toparl, vd., 2000: V) Asl nshas imdiye kadar tespit edilemeyen bu eserin Halil bin Muhammed bin Yusuf el-Konev adndaki Konyal Trk mstensih tarafndan 1343 (veya 1345) ylnda yazlan bir nshas, Hollandann Leiden limler Akademisi Ktphanesinde bulunmaktadr. Bu nshaya gre Arapa-Trke szlk ksm hamdele-salvele ve sebeb-i telf-i kitb ile balar. Bundan sonras ise drt blmdr. Bu blmler yledir: a) simler 1. Ykseklik ve onunla ilgili isimler 2. Yer ve orada bulunanlar 3. Su vb. eyler 4. Aa, meyve, bitki vb. eyler 5. Ziraat ve hububat 6. Kular vb. eyler 7. Vahi hayvanlar 8. 9. Haere vb. eyler At cinsleri, renkleri vb. eyler

10. Silah, at ve sava aletleri 11. Deve ve sr 12. Koyun ve kei 13. Yemek, yiyecek, iecek ve stler

- 37 14. Ev eyas, sergi, kadnlara mahsus giysi vb. 15. Giysi ve kuma eitleri 16. nsan d ve i organlar 17. Saylar ve hesap 18. Makam ve sanatlar 19. nsanlarn nitelikleri 20. Genel isimler ve kartlar 21. Vakit ve zaman 22. Melik ve melike hakkndaki isimleri 23. Renkler 24. Madenler 25. Akraba, yakn, tandk-mlk, memlk, hr ve cariye 26. llet-hastalk ve eytan b) Fiillerin mastarlar ve emir biimleri c) Kelime ve fiil ekimleri: Bu blmde fiillerin ekimi hakknda ksa bir aklama yapldktan sonra gemi, gelecek ve imdiki zamann ekimi anlatlmtr. d) Cmle kurallar: Bu blmde sz diziminde grevli kimi eklere yer verilmitir: -mI, -I, -da, -dA, -dAn, -nI vb. Bu drt blmden zellikle isimler blm ayrntl olarak ele alnmtr. Fiiller blmnde Arapa kelimeler esas alnm ve alfabetik olarak dizilmitir. Fiiller yazlrken, emir kipi II. teklik ahs gz nnde bulundurulmutur. Kelime ve fiil ekimlerinde fiillerin ekimi hakknda ksa bir aklama yaplm sonra gemi, gelecek ve imdiki zamann ekimi srayla anlatlmtr. Kitabn son blm biim bilgisi ile ilgilidir. Burada Trke ilek olan eklere yer verilmitir. Btn bu durumlar dikkate alndnda kitabn isimler blmnde szlk kavramnn dier blmleri iin de dil bilgisi kavramnn ar bast sylenebilir.

SONU Memlk sahasnda Trke retimi iin hazrlanan kitaplarda en byk etki Eb Hayyana aittir. Eb Hayyan hem yazd eserlerle hem

- 38 de daha sonra yazlan eserlere rnek olmas ile dnemin dil bilgisi ve szlk kitaplarnn ekillenmesinde etkili olmutur. Bu dnemde yazlan eserlerden bata Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye ile Eb Hayyann Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk adl eseri arasnda konularn ele aln ve dzenlenmesi bakmndan benzerlikler bulunmaktadr. Bu iki eserde szlk ve dil bilgisi ksmlar birbirinden ayr olarak yazlmtr. Dier eserlerde ise szlk ile dil bilgisi konular i ie yazlm, dil bilgisi konularna uygun kelime listeleri verilmitir. Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye ve Kitbul-drk li-LisnilEtrkte szlk ksmlar alfabetik olarak dizilmitir. Ancak kaynak ve hedef dil seimleri ve kelime trlerinin dikkate alnp alnmamas meseleleri bakmndan farkllklar bulunmaktadr. Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyyede Arapa (kaynak dil) kelimeler madde ba yaplm, Trke (hedef dil) karlklar yazlmtr. Bu dizilite iki temel faktre riayet edilmitir. Kelimeler nce trlerine ayrlm; isimler nce, fiiller sonra yazlmtr. simlerin ve fiillerin diziminde sadece ilk harflerin sras gz nnde bulundurulmutur. Daha sonraki harflerin sralamasna dikkat edilmemitir. Kitbul-drk li-Lisnil-Etrkte ise madde ba kelimeler Trke (kaynak dil), karlklar Arapadr (hedef dil). Bu eserde kelimelerin diziminde bir faktr etken olmutur: harflerin alfabe sras. Kelimelerin sadece ilk harflerinin deil, dier harflerin srasna da dikkat edilmitir. Ayrca kelimelerin trlerine baklmamtr. simler ve fiiller kark olarak, alfabetik sralarna uygun olarak yazlmtr. Kitbu Bulatul-Mt f Luatit-Trk vel-fa kitabnda mellif Arapa kelimelerin Trke karlklarn verirken tek bir kelime ile yetinmemitir. ou zaman iki, hatta drt Trke kelime vermitir. simler kavram alanlarna gre snflandrlmtr. Fiiller ise Arapa harflerin srasna uygun olarak dizilmitir. Kelimelerin birden fazla kelime ile aklanmas, madde girii bakmndan bu eseri Kitbul-drk li-LisnilEtrk ile benzer klmaktadr. Ayrca eserin blmlerinin dzenlenmesi ve kelimelerin seimi de mellifin Kitbul-drk li-Lisnil-Etrkten etkilendiini gsterecek niteliktedir. El-avaninul-Klliyye Li-abtil-Luatit-Trkiyye bir dil bilgi kitabdr. Ayr dzenlenmi bir szlk ksm bulunmamaktadr. Kitapta yer alan her dil bilgisi konusu, uygun kelimelerle rneklendirilmitir. Bu rneklerden oluan kelime listeleri isimler konusunda daha zengindir ve alfabetik olarak sralanmamtr. Ancak kitapta en ayrntl blm fiiller konusuna aittir. nk yazarn anlayna gre fiiller dilin temelini oluturur.

- 39 Ed-Drretl-Muiyyet fil-Luatit-Trkiyyeti eserinde ise fiillere yer verilmemitir. Sadece isimler, kavram alanlarna uygun olarak gruplar halinde yazlmtr. Eb Hayyan bu eserinde Kitbul-drk li-LisnilEtrkten farkl olarak madde balarn Arapa kelimelerden oluturmu, aklamalar ise Trke yazmtr. Ayrca Kitbul-drk li-Lisnil-Etrkte bulunan kelimelerin birden fazla kelime ile aklanma durumu bu eserde bulunmamaktadr. Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual kitab, iki ayr szlk olarak dzenlenmitir: Arapa-Trke szlk ve MoolcaFarsa szlk. Bu eserde isimler blm ayrntl olarak ele alnmtr. Kavram alanlar mmkn olduka detaylandrlarak yazlmtr. Fiiller blmnde ise Arapa kelimeler esas alnm ve alfabetik olarak dizilmitir. Buna gre; kaynak dil - hedef dil asndan bu dnemin eserleri Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk hari hepsi ayndr. Sadece Kitbul-drk liLisnil-Etrkte kaynak dil Trke, hedef dil Arapadr. Madde balarnn dizilmesi bakmndan farkl yntemler denemi olsalar da Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk ve Et-Tufetu-ekiyye fi LuatitTrkiyye alfabetiktir. Dier eserlerde kavram alanlarna dikkat edilmitir. Szlkte kullanlan dil says bakmndan Kitb- Mecm Tercmn- Trk ve Acem ve Mual eseri Arapa, Trke, Farsa, Moolca dillerini iermesi bakmndan ok dilli szlkler grubunda deerlendirilebilir. Ancak iki blmden olumas ve Arapa-Trke, Farsa-Moolca olarak dzenlenmi olmas bakmndan iki dilli szlkler iinde kabul etmek daha doru bir deerlendirme biimidir. Dnemin dier eserlerinde byle bir sorun bulunmamaktadr. Hepsi iki dillidir. Bu dnemin szlkleri kapsam bakmndan snrlandrlm genel szlklerdendir. Dilin farkl alanlarna ynelik kelime listeleri ierirler. Bu eserlerde madde balar da genellikle bir kelime ile karlanmtr. Sadece Kitbul-drk li-Lisnil-Etrk Arapa aklamalara ve Kitbu BulatulMt f Luatit-Trk vel-fa kitabnda da birden fazla kelime ile karlk verme durumu sz konusudur.
KAYNAKA AAR, Mehmet Emin (1989). Kitbu fil-Fkh Bi-Lisnit-Trk (nceleme-Metin-Szlk), Yaynlanmam Doktora Tezi, stanbul: Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. AKAR, Ali (2005). Trk Dili Tarihi, stanbul: tken Yaynlar.

- 40 ARGUNAH, Mustafa (2010). Karahanlca, Harezmce, Kpaka Dersleri, (Ed. Hayati Develi), stanbul: Kesit Yaynlar. ATALAY, Besim (1945). Et-Tufetu-ekiyye fi Luatit-Trkiyye, stanbul: Trk Dil Kurumu. CAFEROLU, Ahmet (1931). Ab Hayn Kitb al-drk li-Lisn al-Atrak, stanbul: Evkaf Matbaas. CAFEROLU, Ahmet (1984). Trk Dili Tarihi, stanbul: Enderun Kitabevi. ERCLASUN, Ahmet B. (2006). Balangtan Yirminci Yzyla Trk Dili Tarihi, Ankara: Aka Yaynlar. KARAMANLIOLU, Ali Fehmi (1994). Kpak Trkesi Grameri, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar TOPARLI, Recep (2003). Ed-Drretl-Mudiyye Fil-Lugatit-Trkiyye, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TOPARLI, Recep - GENL, Sadi YANIK, Nevzat H. (1999). El-Kavnnl-Klliye LiZabtil-Lugatit-Trkiyye, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. TOPARLI, Recep - GENL, Sadi YANIK, Nevzat H. (2000). Kitb- Mecm- Tercmn- Trk ve Acem ve Mugal, Ankara: Trk Dil Kurumu Yaynlar. ZAJACZKOWSKI, Ananiasz (1941). Trklerin ve Kpaklarn Dili Hakknda Arapa Kitap, (ev. erif Hulsi), Ankara. (Trk Dili Kurumu ktphanesindedir, yaymlanmamtr.)