Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1
zgr bir devletin yurtta ve egemen bir varln yesi olarak dnyaya geldiim iin, kamu ilerinde szmn etkisi ne denli az olsa da, oy verme hakkm bu ileri renmek grevini yklenmeme elverir Jean-Jacques Rousseu

1. HUKUK ve HUKUK B L M Hukuk; kiilerle kiiler, kiilerle devlet ve devletlerle devletleraras ilikileri dzenleyen ve stn kamu gcyle desteklenen yaptrmlara balanm, uyulmas gereken zorunlu sosyal kurallar btndr. Hukuk bilimi de, en geni anlamda, temel unsurlar pozitif hukuk kurallarnda veya bunlarn yaamn her trden ayrntsn kuatmad durumlarda boluklar doldurmaya olanak veren ikincil dzeydeki hukuk kurallar ve kaynaklarnda yer tutan normatif yaama dzenini inceler. 2. SOSYAL KURALLAR (SOSYAL DAVRANI KURALLARI) nsan, hayvanlardan farkl olarak doal gszln giderebilmek, yaam savanda stn gelebilmek iin, dier insanlarla birlemek, onlarla bir arada yaamak zorundadr. Varln srdrebilmesi iin gerekli ara ve olanaklar, ancak bylece salayabilir. Biyolojik gerekliin zorlad bu yaknlamann yan sra, psikolojik ve tinsel (manevi) bakmdan da insan birbirine destek olmak durumundadr. nsanlarn toplu halde yaamalar, aralarnda belirli bir disiplinin varl ile mmkn olabilir. Sosyal disiplin bulunmad durumda insanlarn bir arada yaayabilmeleri mmkn olmaz. Toplumsal hayatta cereyan eden birok olayn ayn biimde tekrarlandn izleyen insan zekas, genellemeler yaparak soyut kurallara ular. Bylece kiilerin birbirleri ile iliki iinde olduklar toplum yaam, kurallardan meydana gelen bir dzen iinde srp gider. Bu dzen kiilere baz devler ykledii gibi, baz yetkiler de tanr. Toplum halinde yaayan insanlarn yerine getirmek zorunda olduklar devleri ve kullanacaklar yetkileri belirten kurallara sosyal kurallar denilmektedir.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 Sosyal kurallar sadece hukuk kurallarndan ibaret deildir. Sosyal hayat dzenleyen hukuk dnda baka kurallar da vardr. Sosyal kurallar ematik olarak drt ana balkta toplayabiliriz. Bireyin, sosyal kurallara uygun veya aykr hareketleri sonucu karlat tepki yaptrmdr. Yaptrm kelimesi hem pozitif anlamda (dl vb), hem de negatif anlamda (ceza vb.) kullanlabilir. Aada sosyal kurallarn kategorilerine gre yaptrmlarn ieren bir ema bulabilirsiniz. Sosyal Kural Yaptrm Tr Din Kurallar Negatif ve Pozitif Ahlak Kurallar Negatif ve Pozitif Grg Kurallar Negatif ve Pozitif Hukuk Kurallar Negatif

1.1. D N KURALLARI Din inanc, evrenin ve insann yaratcs ve sahibi olarak insanst bir varla inanmay ve ona ibadet etmeyi gerektirir. nsanlarn bu ilahi varlkla yani tanryla olan ilikilerini din kurallar dzenler. Din kurallarnn koyduklar emir ve yasaklara uygun surette hareket edilmemesi halinde karlalacak tepki manevidir ve dinler, koyduklar davran kurallarn, doast nitelikte, ancak etkili yaptrm trleriyle desteklerler. Yani din kurallarna aykr davranlmas halinde ahrette ceza ya da bir takm dllerden yoksun kalma eklinde yaptrmlarla kiiler karlar. Bu dnyada somut maddi bir yaptrm yoktur. Ancak din kurallarn pozitif hukuk kurallar eklinde uygulayan lkeler asndan ise artk bu kurallar sadece din kurallar deil, o lkenin pozitif hukuk kurallar sayldndan, devlet gc ile bunlara uyulmas salanmaktadr.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 1.2. AHLAK KURALLARI Ahlak; bir toplumda iyilik ve ktlk hakknda oluan deer yarglarna gre, yaplmas ve yaplmamas gereken davranlara ilikin insan eylemlerini dzenleyen kurallar btndr. Ahlak kurallar da sbjektif ve objektif ahlak kurallar olarak ikiye ayrlr. Sbjektif ahlak kurallar, kiinin kendi ahsna ynelik davranlar dzenler. rnein yalan sylememek, bakasnn aleyhinde konumamak gibi. Objektif ahlak kurallar ise kiinin topluma ve dier kiilere ynelik davranlarn dzenler. rnein bakasnn malna, canna, rzna, namusuna, eref ve haysiyetine saygl olmak objektif ahlak kurallardr. Ahlak kurallarna aykr davranlarn yaptrm da manevidir. Ahlak kurallarna aykr hareket edenler, toplumun hafif veya ar tepkisiyle karlarlar. Bu tepki knamaktan, horlamaktan, toplum dna itilmeye kadar deiik iddetlerde olabilir. 1.3. GRG KURALLARI (RF ADET KURALLARI) Bir dier sosyal kural da grg kurallardr. Burada grg kurallarnn her iki anlamn da birbirinden ayrmak gerekir. 1.3.1 Grg (Adab- Muhaeret Kurallar) : nsanlarn birbirleriyle ilikilerinde uyduklar kurallarn bir ksm da grg kurallardr. Bireyin kendi benzerleri ile karlatklarnda taknmalar gereken tavrlar, konuma, oturma, giyinme, yeme, ime usullerini, topluluklarda, bayramlarda ve trenlerde nasl hareket edileceini gsteren bu kurallar da sosyal davran kurallardr. Grg kurallarna riayet etmemenin, ahlak kurallarna uymamann sonular kadar ar bir yaptrm mevcut olmamakla beraber yaptrmlar, grg kurallarna riayet etmeyen kiinin kaba, tuhaf, nezaketsiz, grgsz gibi sfatlarla nitelendirilmesi ile snrl bulunmaktadr. Ancak baz grg kurallarnn devlet yaps iinde hukuksallk kazandn da syleyebiliriz. rnein askerlikte bir astn st selamlamas, hukuksal bir dev biimine brnmtr. Bu davran kuralna uyulmamas hukuksal yaptrm gerektirir.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 1.3.2. Pozitif Hukuk Kayna Olarak rf ve Adet Kurallar: Baz rf adet kurallar vardr ki, bunlar, hukuk kurallarnn olmad yerde hukuka yardmc olurlar, hukukun yerine geerler ve ayn zamanda hukuka kaynaklk ederler. zellikle uluslararas alanda bu kurallarn nemi byktr. Bu trden kurallarn, hukukun kayna yani rf ve adet hukuku olabilmesi iin drt unsurun bir arada bulunmas gerekir. a. Maddi Unsur :Bir adetin bir gelenein rf ve adet hukuku kural haline gelebilmesi iin, ncelikle bu gelenein srekli uygulanr olmas, belli olaylar karsnda hep tekrarlanmas gerekir. Gelip geici adetler, rnein moda bir rf adet hukuku kural olamaz. Uzun sreden beri tekrarlanmak esastr. b. Manevi Unsur :Bir adetin bir gelenein rf ve adet hukuku olarak iin, srekli tekrarlanan o adete uyulmasnn zorunlu olduu konusunda o toplumda genel bir kanaatin ve inann olmas gerekir. c. Yaptrm Unsuru :Yazl olmasa da uzun sredir tekrarlanan ve uyulmas zorunlu telakki edilen bir kuraln ihlal edilmesi halinde devlet tarafndan bir yaptrm uygulanmaldr ki, o kural bir rf ve adet kural olarak kabul edilebilsin. d. Hukuka Aykr Olmamak :Yukardaki unsuru bnyesinde bulunduran bir gelenein rf ve adet hukuk kural olarak kabul edilmesinin drdnc art, o gelenein yrrlkteki hukuk kurallarna aykr olmamasdr. Hukukun yrrlkteki kaynaklar yer arasnda yer alan, yazl olmayan rf ve adet hukukuna anayasa hukukunda teaml ad verilmektedir.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 2.4. HUKUK KURALLARI Hukuk kurallar, toplum iindeki kii davranlarn dzenleyen ve uyulmas devlet gc ile desteklenen yaptrmlara balanm kurallardr. Hukuk kurallar, emir verici, yasaklayc, yetki verici veya izin verici zellikler tarlar. Hukuk normlarnn dzenledii insan davran, olumlu bir eylem veya bir eyi yapmaktan ekinme niteliinde olumsuz bir eylem olabilir. Baz hukuk normlar ise davranlar aklayc ve yorumlayc niteliktedir. Yaamn her alannda karmza kan hukuk kurallar, doumdan nce ve lmden sonra da insan ilikilerini dzenlemek iddiasndadr. yle ki; Trk Medeni Kanununun 27. Maddesi : Kiilik, ocuun sa olarak tamamyla doduu anda balar ve lmle sona erer. ocuk hak ehliyetini, sa domak kouluyla, ana rahmine dt andan balayarak elde eder. hkmnden hukuk kurallarnn doumdan evvelki safhay da dzenlediini anlayabiliriz. Veya bir kiinin kurmu olduu vakf veya hazrlad vasiyetnamesi, o kiinin lmnden sonra da varln veya hkmn srdrmesini salad iin hukuk kurallarnn lmden sonraki safha iin de uygulanabileceini syleyebiliriz.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 3. HUKUK SZCNN E TL ANLAMLARI 3.1. POZ T F HUKUK : Pozitif hukuk kavram, yaanlan zaman kesiti ierisinde var olan ya da tarihsel olarak var olmu yasalar ifade eder. Her lkenin yrrlkteki hukuku o lkenin pozitif hukukudur. Pozitif hukuk kurallar yrrlkte bulunduklar ve deitirilmedikleri srece uygulanmak zorundadr. Yrrlkte kaldklar srece ilgililer ve hakimler tarafndan uygulanmak zorundadr. Yazl ve yazl olmayan btn hukuk kurallar bu kavrama dahildir. Bir lkedeki yazl hukuk kurallarnn tmne mevzu hukuk denir. 3.2. DEAL (DOAL) HUKUK : Belli bir lkede, belli bir zamanda uygulanmakta olan kurallardan bamsz olarak, soyut dzeyde, toplumun ihtiyalarn en iyi biimde karlayacak, adalete en uygun hukuk sistemine ideal hukuk denilir. Pozitif hukuk bu temel ilkelere ulamay onlar gerekletirmeye almaldr. 3.3. YAAYAN HUKUK : Pozitif hukukun l (ihtiyalara cevap vermedii iin uygulanamayan) hkmleri dnda, uygulanabilen ksmna yaayan hukuk denir. 4. HUKUK KURALLARININ N TEL KLER NE GRE AYRIMI Hukuk kurallar hukuksal niteliklerine gre emredici kurallar, yedek kurallar ve tanmlayc kurallar olarak snflandrlabilir. Yedek kurallar da kendi iinde tamamlayc ve yorumlayc kurallar olarak ikiye ayrlr. 3.1. Emredici Hukuk Kurallar Emredici hukuk kurallar, aksine bir davran veya ilem yaplmas mmkn olmayan kurallardr. Kiiler veya ilemin taraflar, kendi iradeleri ile emredici nitelik tayan hukuk kurallarn deitiremezler veya yok sayamazlar. Bir hukuk kuralnn emredici olup olmad genellikle yazl

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 biiminden anlalr. rnein yapmakla ykmldr, mecburiyetindedir, zorundadr gibi ifadeler herhangi bir hukuk kuralnda bulunmakta ise bu kurallarn emredici olduklarnda kuku yoktur. Erginlik on sekiz yan doldurulmas ile balar (MK. Md. 11) Bir kimsenin ayn zamanda birden fazla yerleim yeri olamaz (MK. Md. 19) Ahlaka aykr bir ama elde etmek iin verilen ey geri alnamaz (MK. Md. 65)

3.2. Yedek Hukuk Kurallar 3.2.1. Tamamlayc Hukuk Kurallar Bu tr hukuk kurallar, taraflarn serbest iradeleri ile deitirilebilen ve ancak bylece deitirilip bertaraf edilmedikleri takdirde uygulanmalar mmkn olan kurallardr. u halde ilk nce taraflarn iradeleri dikkate alnacak, ancak taraflarn aksine hkm koymadklar hususlar hakknda yasann tamamlayc kurallar uygulanacaktr. Eler arasnda edinilmi mallara katlma rejiminin uygulanmas asldr. Eler mal rejimi szlemesiyle kanunda belirlenen dier rejimlerden birini kabul edebilir. (MK. Md. 202) 3.2.2. Yorumlayc Hukuk Kurallar Taraflar bir hukuksal ilemi yaparken kararlatrdklar ancak ne anlama geldiini aklamadklar konulara ilikin duraksama ve uyumazlklarda, varsa, ilgili kanundaki o konu ile ilgili hkmleri yorumlayc hukuk kural olarak kullanabilirler.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 Borcun ifas iin bir ayn iptidas veya nihayeti tayin olunmu ise ayn birinci ve sonuncu gn anlalr. Bir ayn ortas tayin olunmu ise bundan ayn on bei anlalr. (BK. Md. 75) 3.3. Tanmlayc Hukuk Kurallar Bir hukuksal kavramn veya bir hukuksal kurumun hangi anlama geldiini aklayan kurallara, tanmlayc hukuk kurallar denir. Yann kkl yznden veya akl hastal, akl zayfl, sarholuk ya da buna benzer sebeplerden biriyle akla uygun biimde davranma yeteneinden yoksun olmayan herkes, bu Kanuna gre ayrt etme gcne sahiptir. (Mk. Md. 13)

EMRED C KURALLAR

YEDEK KURALLAR TAMAMLAYICI YORUMLAYICI KURALLAR KURALLAR

TANIMLAYICI KURALLAR

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 5. YAPTIRIM Yaptrm (meyyide), herhangi bir hukuk kuralnn koymu olduu emir ve yasaklara uygun davranmama, onun yap dediini yapmama veya yapma dediini yapma halinde karlalacak olan tepkidir. Kii yasalardan doan devini kendiliinden yerine getirmezse, devlet kuvvetleri harekete geer ve bireyi devini yapmaya zorlar. te hukukun esasl esini tekil eden bu zorlama aralarna yaptrm denir. Aybaya gre yaptrm bir hukuk kuralna aykr davranldnda, o davranta bulunan kiinin karlamas hukuk dzenince ngrlen sonu biiminde tanmlanabilir. Biz burada bundan yaptrm kelimesini Hukuk Kurallarna aykr davranmann sonucu olarak anlayacaz ve negatif anlamda kullanacaz.

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1

YAPTIRIM E TLER CEZA Gvenlik Tedbirleri Cebri cra Tazminat Hkmszlk dari lemlerde ptal 1. Hapis Cezalar Arlatrlm Mebbet Hapis Mebbet Hapis Sreli Hapis 1. Belirli Haklardan Yoksun Braklma 2. Msadere (Zoralm) Eya Msaderesi Kazan Msaderesi 1. Haksz Eylemden Doan Tazminat 2. Manevi Tazminat 3. Borca Tazminat Aykrlktan Doan

2. Para Cezalar Adli Para Cezalar dari Para Cezalar

3. Disiplin Cezalar

10

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 6. YAPTIRIM E TLER 5.1. CEZA ve CEZA TRLER Ceza, su (burada su kelimesi; su, kabahat ve disiplin yaptrm gerektiren fiiller anlamnda kullanlmtr) ileyen kiiye, hukuka aykrln ve kusurluluun arlna gre uygulanan ve kiiyi yoksunluklara uratan bir yaptrmdr.
Cezalarn amac, sulunun kendi yurttalarna kar zarar vermelerini engellemekten ve bakalarnn benzer eylemlerde bulunmalarn nlemekten baka bir ey deildir. Bu nedenlerle sz konusu cezalarn oranlar ve onlarn uygulanma yntemleri yle seilmelidir ki, bunlar insanlarn ruhlar, zihinleri zerinde pek ok kalc, ama sulunun bedeni zerinde en az zc iz brakacak biimde olsunlar. Cesare Beccaria

Ksacas cezalarn birincil derecede amacnn su ileme eiliminde olan bireyleri su ilemekten alkoymak (caydrmak) ve de sulular da slah etmek olduunu syleyebiliriz. Ceza ilenen suun niteliine ve arlna gre, failin yaam hakkna, hrriyetine, malvarlna ve erefine ynelik olabilir. 5.1.1. HAP S CEZALARI (Mahkeme hkmeder) A. Arlatrlm Mebbet Hapis Cezas B. Mebbet Hapis Cezas C. Sreli Hapis Cezas

11

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 5.1.2. PARA CEZALARI A. Adli Para Cezalar (Mahkeme hkmeder): TCK, idari nitelikteki para cezasndan farkn ortaya koymak bakmndan bu yaptrm trne adli para cezas demektedir. Adli para cezas ilke olarak hapis cezas ile birlikte deil, bu cezaya alternatif olarak uygulanacaktr. Ancak baz durumlarda hapis cezas ile birlikte para cezasna da hkmedilebilecektir. B. dari Para Cezalar ( dare hkmeder): dari para cezalar, kamusal faaliyetlerin yerine getirilmesi srasnda kanunda aka ngrlen ihlaller hakknda idare tarafndan uygulanan para cezalardr. Bu cezalar idareyi tecavzlerden korumak, idari faaliyetlerin yerine getirilmesini ceza yaptrm ile teminat altna almak ve dzeni bozucu davranlar engellemek amacna yneliktir. 5.1.3. D S PL N CEZALARI (Hakimlik sfat olmayan makamlar, kurullar hkmeder): Disiplin yaptrmlar gerektiren fiiller ile sular arasndaki temel fark, sularn genel sosyal dzeni bozucu eylemler olmalarna karlk disiplin yaptrmlar gerektiren fiiller ksmi sosyal dzene (guruba) zarar verici davranlar niteliinde bulunmasdr. * Sular esas itibariyle herkes tarafndan ilenebilen fiillerdir. Disiplin yaptrmlarn gerektiren fiiller ise ancak belirli meslek mensuplar tarafndan ilenebilir. rnek olarak, iki byk meslek gurubunu ele alacak olursak; Devlet Memurlar : Bu guruba mensup kimseler yani devlet memurlarnn disiplin yaptrmn gerektiren eylemleri ve cezalar Devlet Memurlar Kanunu ile dzenlenmitir. Memurlarn bu tr eylemleri uyarma, knama, aylktan kesme, kademe ilerlemesini durdurma, geici ve kesin ihra cezalar ile cezalandrlr. Askerler : Asker kiilere uygulanacak disiplin yaptrmlarn gerektiren eylemler ve cezalar Askeri Ceza Kanunu ile dzenlenmitir.Gz hapsi, oda hapsi, katksz hapis cezas gibi disiplin cezalar mevcuttur.

12

Hukukun Temel Kavramlar

Ders Notu #1 * Su ileyenlerin cezalarn (Hapis ve adli para cezas) hkmetme yetkisi sadece devletin mahkemelerine aittir. Disiplin yaptrmlar, hakimlik sfat olmayan makamlar, kurullar tarafndan tayin edilir.

13