Analiz

S E TA | S i y a s e t , E k o n o m i v e To p l u m A r a t r m a l a r Va k f | w w w. s e t a v. o r g | O c a k 2 0 1 3

seta .

ABNIN ORTADOU POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

MJGE KKKELE

S E TA A N A L I Z

Analiz
S ay: 6 3 | O c a k 2 0 1 3

seta .

ABNIN ORTADOU POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

MJGE KKKELE

NDEKLER
GIRI | 4 A. ABNIN ARAP BAHARI NCESI ORTADOU VE KUZEY AFRIKA POLITIKASI | 5 11 EYLL SALDIRILARI: DI POLITIKADA DEIIM? | 7 REEL POLITIIN YKSELII | 8 B. ABNIN ARAP BAHARI KARISINDA TUTUMU | 9 ABNIN BLGESEL GELIMELERE TEPKISI | 13 INGILTERENIN ARAP BAHARINA YAKLAIMI | 15 FRANSANIN ARAP BAHARINA YAKLAIMI | 18 ALMANYANIN ARAP BAHARINA YAKLAIMI | 20 C. ARAP BAHARININ AB I TARTIMALARINA ETKISI | 22 SONU: ARAP BAHARININ TRKIYE-AB ILIKILERINE ETKISI | 25

2 0 1 3 Ya y n h a k l a r m a h f u z d u r

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

ZET
Ortadou ve Kuzey Afrika siyasi, ekonomik ve stratejik nedenlerle Avrupa iin her zaman nemli bir blge oldu. Blgenin iinde barndrd istikrarszlk ve atmalar Avrupann yakndan takip ettii, zaman zaman mdahil olduu durumlar ortaya kard. Enerji, gvenlik ve g gibi son yllarda ne kan unsurlar da Ortadou ve Kuzey Afrikann tad potansiyel imkn ve riskleri Avrupa gndemine tad. Blgenin Avrupa iin nemi zellikle 2004 ylnda ABnin genilemesinin ardndan artarak devam etti. Arap dnyasnda 2010 ylnn sonunda patlak veren byk apl halk hareketleri blgede etkinlik gsteren tm uluslararas aktrler gibi AB d politikasn da derinden etkiledi. D politikasndaki paral ve uyumsuz yapy 2010da oluturduu Avrupa Dileri ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcilii ile amaya alan AB, ortak d politika hedefinden hala olduka uzak olduu dnemde kar karya kald Arap devrimlerine olduka hazrlksz yakaland. Yksek Temsilciliin ilk ciddi d politika testi olan blgesel gelimeler AByi yeni bir d politika revizyonu srecine sokarak d ilikilerde belli bir hareketlenmeye yol at. Ancak bu revizyon i sorunlarn ve mevcut kklemi politikann etkisiyle sonular asndan snrl kald. Bu durum eskinin tamamen ortadan kalkmad ve yeninin yannda varln koruduu ikili bir yapy dourdu. Bu alma Arap dnyasnda yaanan halk hareketlerinin AB d politikasna nasl yansd, AB ii tartmalar nasl etkiledii ve d politika aktivizmi ile dikkat eken Trkiyenin ABnin blge politikasnda nerede durduu sorularn irdelemeyi amalamaktadr.

S E TA A N A L I Z

ABNIN ORTADOU POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

GR
Ortadou ve Kuzey Afrika siyasi, ekonomik ve stratejik nedenlerle Avrupa iin her zaman nemli bir blge oldu. Blgenin iinde barndrd istikrarszlk ve atmalar Avrupann yakndan takip ettii, zaman zaman mdahil olduu durumlar ortaya kard. Enerji, gvenlik ve g gibi son yllarda ne kan unsurlar da Ortadou ve Kuzey Afrikann tad potansiyel imkn ve riskleri Avrupa gndemine tad. Blgenin Avrupa iin nemi zellikle 2004 ylnda ABnin genilemesinin ardndan artarak devam etti. Arap dnyasnda 2010 ylnn sonunda patlak veren byk apl halk hareketleri blgede etkinlik gsteren tm uluslararas aktrler gibi AB d politikasn da derinden etkiledi. D politikasndaki paral ve uyumsuz yapy 2010da oluturduu Avrupa Dileri ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcilii ile amaya alan AB, ortak d politika hedefinden hala olduka uzak olduu dnemde kar karya kald Arap devrimlerine olduka hazrlksz yakaland. Yksek Temsilciliin ilk ciddi d politika testi olan blgesel gelimeler, AByi yeni bir d politika revizyonu srecine sokarak d ilikilerde belli bir hareketlenmeye yol at. Ancak bu revizyonlar i sorunlarn ve mevcut kklemi politikann etkisiyle sonular asndan snrl kald. Bu durum eskinin tamamen ortadan kalkmad ve yeninin yannda varln koruduu ikili bir yapy dourdu. Elinizdeki analiz, Arap dnyasnda yaanan halk hareketlerinin temel olarak AB d politikasna nasl yansd sorusunu irdelemeyi amalamaktadr. Arap Baharnn AB d politikasna etkisini doru yanstabilmek iin ABnin blgeye ynelik d politika parametrelerine, bunlarn belli dnemsel olaylar nda geirdii dnme gz atmak yerinde olacaktr. blmden oluan analizin ilk blmn ite tam olarak bu nokta oluturacaktr: ABnin Arap Bahar ncesindeki blge politikas. Ikinci blmde ABnin Arap Baharna verdii tepki gerek Birlik nezdinde gerekse ye lkeler dzeyinde irdelenecek, sz konusu politikalarn gemiten ne derece bir sapmay barndrd sorusuna cevap aranacaktr. nc ve son blmde blgede yaanan gelimelerin

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

ABnin kendi i tartmalarn nasl etkiledii, ye lkeler arasnda ne tr ayrmalar oluturduu, hangi sorunlar belirginletii konularna deinilecek; sonu ksmnda ise blgede sergiledii d politika aktivizmi ile dikkat eken Trkiyenin, ABnin blge politikasnda nerede durduu sorusuna yer verilecektir.

A.

ABNN ARAP BAHARI NCES ORTADOU VE KUZEY AFRKA POLTKASI Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi insan etkileimi, diyalog, ticari ve ekonomik ilikiler yolu ile toplumsal olarak da alacak ve zamanla Batl deerlerini benimseyerek Avrupaya eklemlenecekti.

Avrupa lkelerinin Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri ile uzun zaman ncesine dayanan ikili ilikileri 1995te AB nclnde balatlan Barselona Sreci ile blgesel, kurumsal ve nitelikli bir yapya kavutu.1 Barselona Sreci, aslnda Avrupa lkelerinin o zamana kadar srdrdkleri ekonomi odakl politikalarndan niteliksel bir kopuu simgelememektedir; aksine sz konusu politikalar AB nezdinde 1990l yllarn ortalarndan itibaren hz kazanan blgeselleme srecine eklemleyerek glendirmeyi ifade etmektedir.2 Barselona Sreci ile oluturulan Avrupa-Akdeniz Ortakl, Akdenizin iki yakas arasnda normatif bir yaknlamay hedefledi. Bu srete Ortadou ve Kuzey Afrika blgesi insan etkileimi, diyalog, ticari ve ekonomik ilikiler yolu ile toplumsal olarak da alacak ve zamanla Batl deerlerini benimseyerek Avrupaya eklemlenecekti. Kuzeyden Gneye tanacak olan Batl deerler, nihayetinde Akdenizin iki kys arasnda bar, gvenlik ve refah blgesi oluturacakt.3 Bu hedef erevesinde demokrasi ve siyasi reforma yaplan vurgu azami dzeyde oldu. Ekonomi ise ikili ilikilerin ana dinamiini oluturdu. Klasik liberal demokrasi teorilerinin kabulnden yola karak, AB liberalleme ve serbest piyasa reformlar ile blge lkelerinde devletin rolnn azalacan, piyasa glerinin geliip toplum ve siyaset zerinde etkili olmaya alacan ve bylelikle karar alma mekanizmalarnda yeni g gruplar olarak otoriter ynetimlerin glerini snrlandracaklarn varsayd. AB gerekten de blgedeki ekonomik liberallemede kritik rol oynad. 1990llarn ortalarndan itibaren Ortadou ve Kuzey Afrikada yaanan piyasa reformlar, serbest piyasaya geii hzlandrd.4 Ancak varsaylann aksine ekonomik serbestleme siyaset arenasna yansmad. Blgede otoriter rejimler iktidarlarn glendirerek, lkelerinde sadece sembolik varl bulunan liberal kurumlar bask, iddet, denetim ve yetkisiz klma gibi yntemlerle ilemez hale getirdiler. ABnin clz demokrasi ve insan haklar vurgusu sylemsel dzeyden teye gidemedi. Siyasi alma yaplan atflar belgelerde kalarak herhangi somut bir politikaya veya uygulamaya yansmad.5 ABnin siyasi reformlara dair temkinli tutumu, demokrasiyi direkt olarak artracak proje ve programlardan
1. Asl Sel, From the Euro-Mediterranean Partnership to the Union for the Mediterranean, Perceptions, K 2003; Haizam Amirah Fernandez ve Richard Youngs (eds.), The Euro-Mediterranean Partnership: Assessing the First Decade, FRIDE, Eyll 2005. 2. Saleh M. Nsouli, Oussama Kanaan ve Amer Bisat (1996), The European Unions New Mediterranean Strategy, Finance and Development, 33(3), ss.18-22. 3. Bkz. Barcelona Declaration adopted at the Euro Mediterranean Conference, European Commission, Brksel, 27-28 Kasm 1995. 4. John Page, Structural Reforms in the Middle East and North Africa, iinde The Arab World Competitiveness Report 2002-2003, Peter K. Cornelius ed., Cenevre: Dnya Ekonomik Forumu, ss.62-79. 5. Fulvio Attina (2003), The Euro-Mediterranean Partnership Assessed: The Realist and Liberal Views , European Foreign Affairs Review, 8 (2), s. 11.

S E TA A N A L I Z

uzak durulmasyla sonuland. Demokratiklemenin uzun ve karmak bir sre olduu grnden hareketle, Birlik zaten olduka kstl olan mali yardmlarn ounlukla ekonomi ve gvenlik projelerine aktard. Bu anlay erevesinde siyasi deiim, ilikilerde talep edilen bir unsur olmaktan ok idealize edilmi bir ereve olarak ortaya kondu. AB Komisyonu 1996-1999 yllar arasnda demokrasi btesinden blgeye yalnzca 10 milyon Avro tahsis etti.6 AB yardmlarnn kstl miktar kadar dikkat eken dier bir husus yardmlarn kullanmna ilikindi. Demokrasi btesinden blgeye aktarlan yardmlar demokrasiyi dolayl olarak ilgilendiren iyi ynetiim, insan haklar, kltrel etkileim, genlik ve sosyal programlar gibi konulara ayrld.7 Insan haklarna ilikin yardm ve eitim programlar ise ikence, vicdan zgrl, keyfi tutuklamalar ve ocuk haklar gibi teknik konulara deinmekle yetindi.8 AB lkeleri bu sre ierisinde olduka temkinli politika izleyerek, zorlayc siyasi meseleleri gndeme getirmemeye zen gsterdi.9 ABnin siyasi alandaki sorunlar, kltrel ve toplumsal alana yatrm yaparak zme tercihi, bu sorunlara yzeysel yaklatn ve temelde yatan nedenleri grmediini ortaya koymaktadr. AB iin jeo-stratejik nemi olan lkeler farkl muameleye tabi tutularak, bu lkelerdeki siyasi basklar stratejik ve politik karlar uruna ounlukla gz ard edildi. rnein rejim basksnn yaygn ekilde yaand Msr, AB yardmlarndan en fazla faydalanan lke olurken, rdn, Fas gibi AB iin stratejik neme sahip olan fakat olduka kstl reform gerekletiren lkeler, AB fonlarndan nemli pay aldlar.10 ABnin siyasi basklara ilikin kaytsz tutumunun en belirgin olarak gzlemlendii yer ise Krfez blgesiydi. Krfez lkeleri arasndaki siyasi ve ekonomik farkllklar gz ard ederek blgeye ynelik toptanc bir politika gelitiren Birlik, istikrar siyasi reformun stnde tuttu.11 AB, blgedeki otoriter rejimleri mali yardmlarla dllendirirken, Islami gruplarla temasn snrl tuttu. Islami parti ve sivil toplum rgtlerini fon ve eitim programlarna dhil etmeyen Birlik, blgedeki siyasi hareketlerle diyalounu sekler, liberal ve rejim yanls gruplar zerinden yrtt.12 Otoriter rejimlerin Islami hareketlere ynelik srdrd bask ve sindirme siyaseti ise ounlukla gz ard edildi. 2005 ylnda siyasi olarak yasakl olan Mslman Kardelerin bamsz olarak katldklar parlamento seimlerinde rejimin tm basksna ramen baarl bir sonu elde etmesi Mbarek rejiminin sert tepkisiyle karlat. Seimlerin ardndan lkede hareketin yelerini hedef alan tutuklama kampanyas AB nezdinden herhangi bir tepki dourmad. Her ne kadar rdn, Fas, Kuveyt ve Yemen gibi lkelerde Islami eilimli partilerin seimlere katlmalarna izin verilse de, bu iktidara giden yolun kendileri iin ak olduu
6. Richard Youngs, Europes Uncertain Pursuit of Middle East Reform, Carneige Papers No. 45, Carneige Endowment for International Peace, Haziran 2004,s. 5. 7. Michelle Pace, EMP Culrtural Initiatives: What Political Relevance? in Haizam Amirah Fernandez ve Richard Youngs vd., The Euro-Mediterranean Partnership: Assessing the First Decade, FRIDE, Eyll 2005, s. 59-70. 8. 9. Richard Youngs, Europes Uncertain Pursuit of Middle East Reform, s.9. A.g.e., s.9.

Siyasi deiim, ilikilerde talep edilen bir unsur olmaktan ok idealize edilmi bir ereve olarak ortaya kondu.

10. Vera Van Hllen, EU Democracy Promotion in the Mediterranean: Cooperation Againts All Odds?, KFG Working Paper No.9, Freie Universitat Berlin, Kasm 2009, s. 11.

11. Ana Echage, The European Union and the Gulf Cooperation Council, FRIDE Working Paper No. 39, Mays 2007, s. 17. 12. Nona Mikhelidze ve Nathalie Tocci (2009), How can Europe engage with Islamist Movements, iinde Islamist Radicalization: The Challenges for Euro-Mediterranean Relations, Michael Emerson vd.,.,Centre for European Policy Studies ve FRIDE, s.153.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

anlamna gelmiyordu. Islami eilimli partiler seimlerde baar gsterdikleri takdirde, bastrma ve sindirmeden keyfi tutuklama ve darbeye kadar uzanan nlemlerle iktidardan uzaklatrldlar.13 ABnin Islami gruplar hedef alan bu cad av karsndaki sessizlii, Birliin demokrasi ve insan haklar sylemiyle ciddi bir tezat oluturuyordu.

11 Eyll Saldrlar: D Politikada Deiim?

Avrupann blgeye ynelik ilk kurumsal politikasnn yansmas olarak oluturulan Avrupa-Akdeniz Ortaklk giriimi, ilerleyen yllarda belli aralklarla blgesel ve uluslararas artlara uyumlu ekilde revizyona tabii tutuldu. Sz konusu revizyonlar ierik olarak kapsayc bir deiimden ok, dnemin konjonktr ve Avrupa lkelerinin kar ve ihtiyalar dorultusunda benimsenen politikann belli unsurlarnn n plana karlmasn ieriyordu. 11 Eyll 2001 tarihinde El Kaide tarafndan dzenlenen ve Amerika Birleik Devletlerinde yaayan sivil ve askerleri hedef alan terr saldrlar Batda yeni bir gvenlik yaklamnn benimsenmesine yol at. Demokrasi ile gvenlik arasnda gl bir ba kuran bu yaklama gre, Ortadou ve Arap dnyasndaki demokrasi eksiklii Bat iin gvenlik tehdidi oluturmaktayd.14 Otoriter rejimlerin basks altnda siyasete eriim kanallarndan yoksun braklan gruplar, barl siyasi srelerden uzaklaarak radikallemekte ve blgesel istikrarszl tetikleyerek Batnn gvenliini tehlikeye sokmaktaydlar. ABDde ortaya kan bu yaklam, AB nezdinde de kabul grd. Blge politikasn yeniden gzden geiren Birlik, AB Komuluk Belgesiyle yeni dnem blge politikasnn erevesini oluturdu. Belgede en ok dikkat eken unsur demokrasi ve insan haklar vurgusunun belirginletirilmesiydi.15 Her ne kadar Avrupa, ABD tarz dorudan demokrasi ihracndan uzak durmaya devam etse de, nceki dnemden farkl olarak blgede demokrasi ve insan haklar prensiplerinin yaylmas gerektiini daha sesli bir ekilde vurgulamaya balad.16 ABnin artan siyasi reform vurgusunu ye lkeler ulusal dzeyde destekleyecek giriimlerde bulundu. Almanya Islam dnyas ile diyalog mekanizmas gelitirerek, demokratik reformlara salad yardm miktarn artrrken, Ingiltere Arap reform stratejisi oluturarak blge ile diyalounu geniletmeye alt.17 Fransa ise 2002 ve 2003 yllarnda Tunus, Cezayir, Fas ve Lbnana olan mali yardmn artrd.18 ABnin Komuluk Belgesi, Barselona srecinin temel hedeflerini paylamakla birlikte, bu hedefleri gerekletirmede farkl aralar n plana kararak Barselona srecini yeniden canlandrmay amalyordu.19 ok tarafll tevik eden Barselona srecinin
13. Vickie Langohr (2002), An Exit From Arab Autocracy, Journal of Democracy, 13(3), ss. 116-122.

Avrupa, ABD tarz dorudan demokrasi ihracndan uzak durmaya devam etse de, nceki dnemden farkl olarak blgede demokrasi ve insan haklar prensiplerinin yaylmas gerektiini daha sesli bir ekilde vurgulamaya balad.

14. Katarina Dalacoura (2010), US Foreign Policy and Democracy Promotion in the Middle East: Theoretical Perspectives and Policy Recommendations, Ortadou Ettleri, 2(3), ss.57-76. 15. Richard Youngs, Europes Uncertain Pursuit of Middle East Reform, s.6. 16. Haizam Amirah Fernandez ve Irene Menendez (2009), Reform in Comparative Perspective: US and EU Strategies of Democracy Promotion in the MENA Region after 9/11, Journal of Contemporary European Studies, 17(3), 325-338. 17. Peter Deselaers, POLITICS: Britain, Germany Push For Dialogue With Islamic World, Inter Press Service, 15 Nisan 2005. 18. Carol Lancester (2007), Foreign Aid: Diplomacy, Development, Domestic Politics, Chicago: The University of Chicago Press. 19. Martin Ortega (2003), A New EU policy on the Mediterranean iinde Partners and Neighbours : a CFSP for a wider Europe, Judy Batt vd., Institute for Security Studies, Chaillot Papers No. 64, Eyll 2003, s.100.

S E TA A N A L I Z

aksine, Yeni Komuluk politikas ikili ilikileri ve blge lkeleri arasndaki farkllklar gzeten bir anlay benimsedi.20 Ancak ABnin Komuluk politikasyla benimsedii sylem uygulamada kkl bir deiim getirmedi. Siyasi reformlar destekleyecek mali yardmlar ciddi bir arta dnmedi. 2001 ile 2003 yllar arasnda Avrupa Demokrasi ve Insan Haklar programndan blgeye tahsis edilen yardm miktar yalnzca 7 milyon Avroydu.21 Sz konusu yardmlar demokrasiyi direkt olarak ilgilendiren projelerden ziyade, terrle mcadele, g, snr kontrolleri gibi gvenlik alanlarna aktarld.22

Demokrasiyi kendi bana ulalmas gereken bir deer olmaktan ziyade gvenliki perspektif iinde arasallatran AB, demokratiklemeyi Islam dnyasnda Baty hedef alan terr ve arl nleyebilecek bir enstrman olarak grd.

Snrl yardm miktar ve yardmlarn tahsis edili biimi elbette ABnin demokrasi ve insan haklar syleminin uygulamaya konmasnda skntlar dourmutur. Ancak AB politikasnn sylemsel dzeyde gsterdii deiimin uygulamaya yansmamas temelde politikann yapsal skntlardan kaynaklanmaktayd. Demokrasiyi kendi bana ulalmas gereken bir deer olmaktan ziyade gvenliki perspektif iinde arasallatran AB, demokratiklemeyi Islam dnyasnda Baty hedef alan terr ve arl nleyebilecek bir enstrman olarak grd. Bu tutumdan en ok fayda salayan grup ise blgedeki otoriter rejimlerdi. G kaybetmeleri durumunda iktidarn radikal Islami gruplar tarafndan ele geirilecei korkusu yayan bu rejimler, blgede gvenlik ve istikrar salama karsnda Batl lkelerin desteini garanti altna aldlar. Ancak Batnn otoriter rejimlerle sk balar kurarak gvenlii temin etme aray, blgeye daha fazla gvenlik getirmedi. Ekonomik ve siyasi istikrarszlklar artarak devam etti. Ekonomik ilikiler blge ile kurulan ilikilerin temel dinamii olma zelliini korudu.23 Mali yardmlarn ekonomik reform artna balayan AB, blgenin ticaret serbestlemesi srecinde nemli rol oynad. AB ile Akdeniz arasnda artan ticaret hacmi, Birliin korumac tarm ve tekstil politikalar etkisiyle AB lehine gerekleti.24

Reel Politiin Ykselii

2000li yllarn ortalarndan itibaren ABnin blgede siyasi deiimin nemine atfettii anlam uluslararas ve blgesel gelimelerin etkisiyle yeniden deiime urad. ABDnin nclnde balatlan Afganistan ve Irak savalar blgedeki istikrarszl trmandrarak, radikal gruplar glendirdi. Msr ve Filistinde yaplan seimlerde Islami gruplarn gsterdii baar, serbest seimlerin Bat kart Islami gruplara kazan salad grne Bat dnyasnda yaygnlk kazandrd.25 zellikle 2005-2006 yllarnda yeniden g kazanan realist dnce, demokrasi ihrac ile ABDnin gvenlii arasnda kurulan ba sorgulayarak, demokrasinin terr

20. European Commission, Wider Europe-Neighbourhood: A new Framework for Relations with our Eastern and Southern Neighbours, Brksel, Mart 2003. 21. 22. Richard Youngs, Europes Uncertain Pursuit of Middle East Reform, s.10. A.g.e., s.11

23. Juliane Brach, Ten Years After: Achievements and Challenges of the Euro-Mediterranean Economic and Financial Partnership, GIGA Working Papers No. 26, Aralk 2006, s. 6. 24. Jose-Maria Garcia-Alvares-Coque (2002), Agricultural Trade and the Barcelona Process: is full liberalisation possible?, European Review of Agricultural Economics, 29(3), s.400; Barselona srecinin Fasn ekonomisine olan etkisi iin bkz. Gergely Hudecz, Economic impact of the Barcelona Process in Morocco, 6. Yllk UACESS renci Konferans Sunumu, 7-8 Nisan 2005, Oxford niversitesi. 25. Katarina Dalacoura (2010), US Foreign Policy and Democracy Promotion in the Middle East: Theoretical Perspectives and Policy Recommendations,s.66.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

yenebilecei dncesine pheyle yaklat.26 Demokrasi ve insan haklarn kltr, din, corafya fark etmeksizin evrensel prensipler olarak kabul eden enternasyonal liberallerin aksine, realistler bu dnemde kltrel yaklamlar n plana kararak, Arap Dnyasnn demokrasiye kar direnli olduu savn yeniden gndeme getirdiler.27 2000li yllarn ikinci yarsnda ykselie geen reel politik, ABD kadar AByi de etkiledi. Siyasi deiim syleminin gndemden dt bu dnemde, ekonomik ilikiler yeniden n plana karlrken siyasi meseleler marjinalletirildi. 2007 ylnda Fransann nclnde oluturulan Akdeniz iin Birlik Giriimi28, Avrupann yeniden jeo-ekonomi esasl d politikaya dnn simgeler. Fransa Libya ile petrol anlamalarn geniletirken, Almanya ve Ingiltere Krfez lkeleri ile savunma ticaretini derinletirdiler. Ayn ekilde terrizm, uyuturucu ve gle mcadele erevesinde zellikle stratejik neme sahip rdn, Libya ve Fas gibi Ortadou ve Kuzey Afrika lkeleri ile olan ibirlii artrld.29 Avrupa-Akdeniz Ortaklnn kuruluundan 15 yl sonra, blge lkelerinin ekonomik, siyasi ve toplumsal yaplar kresellemenin etkisiyle nemli bir deiim srecinden gemi olmakla birlikte, bu deiim blge halklarna ekonomik refah ve demokratik ynetim getirmedi. Blgede sosyal adaleti gzetmeden gerekletirilen liberal ekonomik reformlar isizlik ve yoksulluu krklerken, gelir dalmndaki eitsizlii artrd. Siyasi alanda yaplan kstl dzenlemeler ise otoriter rejimlerin iktidarlarn pekitiren makyaj reformlarn tesine geemedi. ABnin siyasal Islam engellemesi karlnda blge rejimlerine verdii destek, blgeye daha fazla istikrarszlk getirdi. Msrda siyasi haklar giderek kstlanrken, Cezayir, Suriye, Libya ve Tunus gibi baskc rejimler glerini daha da merkeziletirdiler.30 2008 ylnda rdn ve Fas gibi blgenin grece en reform yanls rejimlerinde bile siyasi basklar artrld.31 Gney komularyla ilikilerinde siyasi boyutun giderek azald bu dnemde AB, blge rejimlerine sylemsel dzeyde bile herhangi bir siyasi bask uygulamad.

Siyasi alanda yaplan kstl dzenlemeler ise otoriter rejimlerin iktidarlarn pekitiren makyaj reformlarn tesine geemedi. ABnin siyasal Islam engellemesi karlnda blge rejimlerine verdii destek, blgeye daha fazla istikrarszlk getirdi.

B.

ABNN ARAP BAHARI KARISINDA TUTUMU

Arap Bahar pek ok uluslararas aktr gibi Avrupay da hazrlksz yakalad. Ekonomik ve kimlik krizlerinin AB tartmalarn etkiledii bir dnemde blgede patlak veren geni halk hareketleri, bir yandan AB d politikas iin yeni frsatlar yaratrken, dier yandan pek ok zorluu beraberinde getirdi. ncelikle blgede ykselen demokrasi talepleri, ABye otoriter rejimlerle kurulan istikrar endeksli ilikileri ve bunun sonucunda tahrip olan ABnin normatif imajn dzeltme frsat salad. Benzer bir ekilde, mali skntlar nedeniyle ihmal edilen d politikann yeniden tartlmasna olanak vererek, yeni bir d politika revizyonu srecinin fitilini ateledi.

26. Micahel C. Williams ve Brian C. Schmidt, The Bush Doctrine and the Iraq War: Neoconservatives vs. Realists, The American University of Paris, Working Paper No. 61, s. Kasm 2007, ss.12-13. 27. Alfred Stepan ve Graeme B. Robertson (2004), Arab, Not Muslim, Exceptionalism, Journal of Democracy, 15(4), s. 140-146. 28. Akdeniz iin Birlik giriimi iin bkzRoberto Aliboni, The Union for the Mediterranean: Evolution and Prospects, Instituto Affari Internaziolani, Documenti IAI 39e, Aralk 2009. 29. Richard Youngs (2009), Political Reform and Euro-Mediterranean Partnership, European Institute of the Mediterranean, s. 59. 30. 31. Human Rights Watch, World Report: Events of 2008, New York, 2009 ss. 443-535. A.g.e., s.480.

S E TA A N A L I Z

Arap Bahar her ne kadar AByi yeni bir d politika revizyonu srecine itse de, Birliin blge ile ilikilerini yeni bir ereveye oturtacak kapsaml bir politika dnmne yol amad. AB ortak d politikasnn nceki dnemlerde sergiledii paral grnt bu dnemde de devam etti. Lizbon Anlamasnn yrrle girdii 2010 Aralk tarihinde faaliyete balayan AB Dileri ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcii henz kurumsal eksikliklerini giderme frsat bulamadan, kendisini blgede patlak veren protesto hareketlerinin iinde buldu. yeler arasndaki rekabet ve gr ayrlklarnn daha da belirginletii bu dnemde, ye lkelerin ulusal d politikalar n plana karken, AB etkisiz bir grnt sergiledi.

Arap Bahar her ne kadar AByi yeni bir d politika revizyonu srecine itse de, Birliin blge ile ilikilerini yeni bir ereveye oturtacak kapsaml bir politika dnmne yol amad

AB lkelerinin blgeden gelen deiim talebi karsnda hissettii ilk aknlk, ksa srede bu talepleri destekleme konusunda isteksizlie evrildi. Blgede yaanan gelimeleri kontrol altna alabilecekleri yanlgsna den Birlik lkeleri, zellikle ekonomik ve siyasi karlarnn younlat lkelerde deiim srecini rejimlere verdikleri destei srdrerek baltalamaya altlar. rnein Fransa uzun yllar boyunca youn siyasi ve ekonomik ilikiler yrtt Bin Ali rejimine sahip karken, Ingiltere, Fransa ve Almanya mttefikleri Mbarekin iktidarn sarsan gsterileri desteklemekten imtina ettiler.32 AB lkelerinin gsteriler karsnda statkoyu nceleyen politikalar, AB D Ilikiler ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilciinin pozisyonuna da yansd. Tunusta 2010 Aralk aynn ortasnda balayan gsterilere ilikin ilk resmi aklamay ancak 10 Ocakta yapan AB, taraflara itidal ars yapt; ancak Bin Aliden grevi brakmas konusunda her hangi bir talepte bulunmad.33 ABnin Tunus devrimine ak destei, Bin Alinin lkeyi terk etmesinin ardndan geldi. Birliin gsterileri kucaklama konusunda sergiledii temkinli tutum, Msr devrimi srecinde de devam etti. 25 Ocak 2011de balayan gsterilere 31 Ocakta cevap veren AB Konseyi serbest ve adil seim arsnda bulundu.34 4 ubatta yeniden bir aklama yapan Konsey Msrdaki iddeti knad, ancak Mbareke ekilme arsnda bulunmad.35 ABnin demokrasiye Mbarek liderliinde gei yaplabilecei kans Mbarekin istifasna kadar srd. AB ve ye lkelerinin deiimi kontrol altna alma hamleleri halkn gl deiim iradesi karsnda etkisiz kald. Msrda 30 yllk Mbarek iktidarnn yalnzca 18 gn gibi ksa bir srede sona ermesi Avrupal liderlere blgede esen deiim rzgrnn engellenemez olduunu gsterdi. Bu noktadan sonra AB lkeleri bir yandan blge politikalarn hzlca revize ederek yeni oluan blgesel dinamiklere kendilerini adapte ederken, dier yandan deiimin blgedeki ekonomik ve siyasi karlarna zarar vermemesine altlar. AB de, ye lkeler gibi, blgedeki gelimeler karsnda yaad ilk aknl zerinden atarak, Komuluk Politikasn yeniden gzden geirdi. ABnin Arap Baharna ynelik ilk ciddi siyasi adm 8 Mart 2011 tarihinde Komisyon tarafndan kabul edilen Gney Akdeniz ile Demokrasi ve Ortak Zenginlik iin Ibirlii Belgesidir. (A Partnership for

32. Prime Minister condemns violence in Egypt, Foreign and Commonwealth Office, 2 ubat 2012; Egypt protesters clash for 2nd day with police, Associated Press, 27 Ocak 2012; Sarkozy: Egypt must avoid religious dictatorship, The Jerusalem Post, 11 ubat 2011.

10

33. Joint statement by EU High Representative Catherine Ashton and Commissioner Stefan Fle on the situation in Tunisia, Europa, 10 Ocak 2011. 34. 35. Council of the European Union, 3065th Council Meeting, Foreign Affairs, Europa, 31 Ocak 2011. European Council, Counclusions of the European Council, 4 ubat 2011.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

Democracy and Shared Prosperity with the Southern Mediterranean)36 Birliin blge politikasn demokratik dnm, sivil toplum ortakl ve srdrlebilir ekonomik kalknma olmak zere temel unsura dayandran belge, yntem olarak ise blge lkeleri arasndaki farkllklar gzeten tevik bazl yaklam ne kard. Aslnda bu ABnin tevik bazl ve lkeden lkeye farkllaan siyaset yaklamna ilk vurgusu deildir; aksine AB, Arap Bahar ncesinde oluturduu blge politikasnda her iki ynteme defalarca atf yapmtr. Ancak burada nemli olan Birliin verecei mali, teknik ve diplomatik destei artllk ilkesiyle demokratik reform srecine skca balamasdr.37 Bu anlamda AB, daha fazla reform yapan lkelere daha fazla tevik sunarken, reformda geri kalan lkelere salad tevik miktarn azaltacaktr. AB ile yakn ibirlii ise ancak insan haklar ve iyi ynetiimde belli standartlara eriilmesiyle mmkn olabilecektir. Daha somut bir ekilde ifade edilecek olursa, adil ve serbest seimlerin varl AB ile ibirliine giri artlar olarak kabul edilmitir.38 Yarg reformu, hesap verilirlik, yolsuzlukla mcadele, siyasi haklar gibi konularn mali tevikle gl bir ekilde ilikilendirilmesi, nceki dnemlerde uygulanan esnek artllk ilkesinden farkllk gstermektedir.39 Demokrasi ve Refah iin Ibirlii Belgesinin yaynlanmasndan iki ay sonra Mays aynda AB Komisyonu yeni bir giriimde bulunarak, Deien Blgeye Yeni Yant (A New Response to a Changing Neighbourhood) adl belgeyi yaynlad.40 Demokrasi ve Refah iin Ibirlii belgesinin vurgulad esaslar detaylandrarak kapsaml bir ereveye oturtan belge, ABnin uzun dnemli blge politikasnn ieriini sunmas asndan nemlidir. AB sz konusu giriimle Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerine daha fazla para, piyasa eriimi ve nfus hareketlilii taahhdnde bulunmaktadr.41 ABnin demokrasi ve ortak refah iin ibirlii belgesinde tasarlayp, Deien Blgeye Yeni Yant adl belgesinde ise detaylandrd blge politikasnn en nemli ayan mali yardmlar oluturmaktadr. Arap Baharnn ardndan AB ve ye lkeler daha fazla para balamnda blgeye yaptklar mali yardmlar artrdlar. 2011-13 yllar arasnda Avrupa Komuluk ve Ibirlii Enstrman altnda Gney komularna 4 milyar Avro tahsis eden AB, bu miktarn byk bir blmn ikili yardm programlar erevesinde yrtmtr.42 Yardmlarn en ok aktarld alanlar ise ekonomik byme, sosyal politika, istihdam, gen giriimcilik, yoksullukla mcadele gibi ekonomik kalknma programlardr. Bu anlamda srdrebilir ekonomik kalknma ve demokratik dnm desteklemek amacyla kurulan SPRING (Support for Partnership, Reforms and Inclusive Growth) program blgeye 2011-12 yllar iin 350 milyon Avro tahsis etti.43

ABnin demokrasi ve ortak refah iin ibirlii belgesinde tasarlayp, Deien Blgeye Yeni Yant adl belgesinde ise detaylandrd blge politikasnn en nemli ayan mali yardmlar oluturmaktadr.

36. European Commission, A Partnership for Democracy and Shared Prosperity with the Southern Mediterrenean: Joint Communication to the European Council, the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, COM 200 Final, Brksel, 8 Mart 2011. 37. 38. 39. A.g.e., s.5. A.g.e.,s.5. A.g.e.,, s. 5

40. European Commission, A New Response to a Changing Neighbourhood: Joint Communication to the European Council, the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and The Committee of the Regions, COM (2011) 303 Final, Brksel, 25 Mays 2011. 41. 42. A.g.e., s.10. A.g.e., s.29.

43. European Commission, Support for Partnership,reforms and inclusive growth (SPRING) 2011-2012 in favour of the southern Neighbourhood region to be financed under Article 19 08 01 01 of the General Budget of the European Union, Commission Implementing Decision, C(2011) 6828, 26 Eyll 2011, s. 3.

11

S E TA A N A L I Z

ABnin mali yardmlarnn Arap Bahar srecinde artmas memnuniyet verici olsa da, sz konusu lkelerin ihtiyalar gz nne alndnda yardm miktarlarnn olduka kstl olduu grlmektedir.

AB, blgenin ekonomik geliiminde kk ve orta lekli giriimlere ayr bir nem atfetmektedir. 2011 ylnda 20 milyonluk Avro bteyle faaliyete balayan Kk ve Ortak lekte Giriimleri Destekleme Program (SANAD), Msr, Tunus, rdn ve Cezayir gibi lkelerde giriimcilii destekleyen projelere finansman salamaktadr.44 AB bir yandan ekonomik kalknmaya ynelik mali yardmda bulunurken, dier yandan blgenin ekonomik geliimine katkda bulunacak yatrm olanaklarn harekete geirmektedir. Bu anlamda Avrupa Yatrm Bankasnn bor kapasitesi artrlarak, btesinin her yl dzenli olarak bir milyar Avro artrlmasna karar verildi. Bylelikle bankann 2011-13 yllar arasnda Akdeniz lkelerine alt milyar dolarlk finansman salamas beklenmektedir.45 te yandan Avrupa Blgesel Kalknma Bankasnn yetki alan rdn, Msr, Tunus ve Fas kapsayacak ekilde geniletildi. ABnin mali yardmlarnn Arap Bahar srecinde artmas memnuniyet verici olsa da, sz konusu lkelerin ihtiyalar gz nne alndnda yardm miktarlarnn olduka kstl olduu grlmektedir. Mevcut yardmlarn daha etkin kullanlmas iin blgedeki sivil toplum rgtlerine nemli grevler dmektedir. AB blgedeki sivil toplum kurulular ile ilikileri glendirecek Sivil Toplum Enstrman Fonu oluturularak, bu alana 22 milyon Avroluk bte tahsis etti. 46 ABnin mali yardm odakl ekonomi politikas blgenin ekonomik koullarn ksa vadede iyiletirmeyi amalamaktadr. Uzun vadede ise Birlik daha geni pazar eriimi kapsamnda Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerinin AB pazarna eriimini engelleyen ticari hkmleri aamal olarak kaldrmay ve nihayetinde blgeyi AB pazarna eklemlemeyi hedeflemektedir. Bu amala, Msr, Tunus, rdn ve Fas ile ticari mzakereler 2011 Aralk aynda balad.47 ABnin blge ekonomisine ynelik uzun zamanl politikasnn dier bir unsuru ge ilikindir. Ksa vadede i adam ve aratrmaclar iin vize kolayl ngren Birlik, blge ile AB arasnda renci ve akademisyen deiimini desteklemek amacyla oluturulan Erasmus Mundus programna 80 milyon Avroluk bte tahsis etti.48 Msr, Tunus ve Fas ile vize kolayl ve geri kabul konularnda somut grmelere balayan AB, uzun vadede blge ile vizelerin kaldrabilecei sinyalini verdi. 49 ABnin artan yardm miktarlar, srdrlebilir ekonomik kalknmann yan sra demokratik dnm ve sivil toplum ortakl projelerini de olumlu ynde etkiledi. Demokrasi ve insan haklarn blge politikasnn nemli bir bileeni haline getiren Birlik, Avrupa Demokrasi ve Insan Haklar Enstrman (European Instrument for Democracy and Human Rights) vastasyla Tunus, Msr ve Libyaya olan demokrasi yardmlarn iki katna kard.50 Buna ek olarak Avrupa Komuluk Politikas Enstrman Msra 2011-13 yllar iin 445 milyon Avro salarken, ayn dnem iin Tunusa 240 milyon Avro ek yardmda bulundu.51
44. 45. 46. The EUs response to the Arab Spring, MEMO/11/918, Europa, Brksel, 16 Aralk 2011. A Partnership for Democracy and Shared Prosperity with the Southern Mediterrenean,s. 8. A New Response to a Changing Neighbourhood, s. 4.

47. EU agrees to start trade negotiations with Egypt, Jordan, Morocco and Tunisia, European Commission Press Release, IP/11/1545, 14 Aralk 2011. 48. Stefan Flenin EU- Nachbarschaft Der Arabische Frhling ein Jahr danach konferansnda yapt aklamadan, bkz. Reference: SPEECH/12/66, Europa, 3 ubat 2012.

12

49.

The EUs response to the Arab Spring; MEMO/11/918, Europa, Brksel, 16 Aralk 2011.

50. Richard Youngs, Funding Arab Reform?, German Marshall Fund of the United States, Policy Brief, Austos 2012, s. 2. 51. A Partnership for Democracy and Shared Prosperity with the Southern Mediterrenean,s.12

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

Benzer bir ekilde ye lkeler de blgeye tahsis ettikleri demokrasi yardmlarn artrdlar. Almanya demokratik deiim iin 2011 ylnda blgeye 30 milyon Avro tahsis ederken, 2012 ylnda bu miktar 100 milyon Avroya kard.52 Ingiltere ise Arap Ortaklk Fonu kapsamnda siyasi katlm ve ekonomik reform iin 110 milyon Avroluk yardm fonu oluturdu.53 nceki dnemlerden farkl olarak mali yardmlar demokratik sreleri dorudan etkileyecek yarg reformu, anayasa, yolsuzluk, insan haklar, sosyal medya, siyasi katlm, seimler gibi alanlara tahsis edildi.54

ABnin Blgesel Gelimelere Tepkisi

ABnin Arap Bahar srecince gelitirdii yeni politika giriimleri uygulamada ticari ilikilerden diplomatik yaptrma, insani yardmdan askeri mdahaleye, mali yardmdan ekonomik yaptrmlara uzanan pek ok siyasi arac kapsad. ABnin Tunus ve Msr gsterilerinde sergiledii bekle-gr yaklam, Libyada daha aktif pozisyona evrildi. Kaddafinin gsterileri sert bir ekilde bastrmas karsnda hzlca harekete geen AB, Libya rejimini knayarak, ekonomik ve askeri yaptrm karar ald.55 11 Mart 2011 tarihinde Kaddafinin meruiyetini yitirdiini aklayan AB56, Libya Geici Ulusal Konseyini destekleyerek Bingazide d temsilcilik at.57 Libya muhalefetine salanan diplomatik destek, mali yardmlarla artrld. Sivilleri koruma ve insani yardm enstrmanlarn harekete geiren Birlik, Libyaya 155 milyon Avroluk insani yardm tahsis etti.58 AB, Suriye konusunda ise Esed rejimini giderek artan yaptrmlarla ekonomik ve diplomatik olarak zayflatmay amalad. Esed rejiminin Mart aynn ortasnda balayan gsterileri iddet kullanarak bastrmas AB liderlerini harekete geirdi. Birlik 22 Martta yaynlad bildiri ile Esed rejimini knad.59 lkede iddet olaylarnn trmanmas zerine Mays aynda Esed rejimine ynelik askeri ve ekonomik yaptrm karar alan AB, zamanla yaptrmlarn kapsamn genileterek Suriye zerinde ekonomik bask kurmaya alt.60 AB ayn zamanda Suriyeyi uluslararas alanda yalnzlatracak pek ok adm destekledi. Austos aynda Esedin meruiyetini yitirdiini aklayan61 AB lkeleri, lkedeki eliliklerini kapatarak62, Arap Birlii ve Birlemi Milletler kararlarna destek verdiler. AB, Suriye krizinde Esed rejimi zerine ekonomik ve diplomatik bask
52. A.g.e., s.3

AB, Suriye krizinde Esed rejimi zerine ekonomik ve diplomatik bask kuracak uluslararas giriimlere destek olmakla birlikte, Libyadakine benzer bir askeri mdahaleden uzak durarak daha temkinli bir pozisyon benimsedi.

53. The Arab Partnership: Leading the UK Governments Strategic Response to the Arab Spring, Foreign and Commonwealth Office, http://www.fco.gov.uk/en/global-issues/mena/uk-arab-partnership/ 54. Richard Youngs, Funding Arab Reform?, s. 3. 55. Council Decision 2011/137/CFSP of 28 February 2011concerning restrictive measures in view of the situation in Libya, Official Journal of the European Union, 3 Mart 2011. 56. Developments in Libya: an overview of the EUs response, European Union External Action, 30 Mart 2012. http://eeas.europa.eu/top_stories/2011/300311_en.htm 57. EU High Representative Catherine Ashton opens European Union office in Benghazi, European Union External Action, http://eeas.europa.eu/top_stories/2011/220511_en.htm 58. 59. 60. 61. The EUs response to the Arab Spring; MEMO/11/918, Europa, Brksel, 16 Aralk 2011. EU condemns unacceptable repression in Syria, Middle East Online, 22 Mart 2012. Justyna Pawlak ve David Brunnstrom, EU imposes sanctions on Syrias Assad, Reuters, 23 Mays 2011. Ashton says Assad must step down, plans more sanctions, Eurotribune, 19 Austos 2011.

62. France to close Syria embassy: Sarkozy, EUbusiness, 2 Mart 2012; UK closes embassy in Syria as security situation deteriorates, Metro News, 1 Mart 2012; EU Member States closing their Embassies in Syria, European Commission-DG Justice Consular Protection for EU Citizens, http://ec.europa.eu/consularprotection/newsView.ac tion;jsessionid=hn9VQQcJsTnKBBTl4mjnL2lCPPn5cQJFvwxYTnJHJPRjNn9ZvWyS!158394038?entityId=80275&n ewsCountry=ALL+COUNTRIES

13

S E TA A N A L I Z

kuracak uluslararas giriimlere destek olmakla birlikte, Libyadakine benzer bir askeri mdahaleden uzak durarak daha temkinli bir pozisyon benimsedi. ABnin Arap Baharndan etkilenen dier Arap lkelerindeki tutumu ise lkeden lkeye farkllk gsterdi. Bahreynde kan barl gsterilerin sert bir ekilde bastrlmas ve Suudi Arabistann Krfez Ibirlii Konseyi ats altnda Bahreyne askeri mdahalesi karsnda sessiz kalan AB, Krfez lkeleri ile ticaret eksenli ilikilerini daha da gelitirdi. AB lkelerinin Krfez lkeleriyle yapt ticaretin nemli bir ksmn silah ticareti oluturmaktadr. Der Spiegel dergisi tarafndan ele geirilen AB Komisyonu raporuna gre, AB lkeleri Suudi Arabistana silah ihra eden lkeler arasnda ilk sralarda yer almaktadr. 2010 ylnda Riyada toplamda 3,3 milyar dolarlk silah ihracat yapan AB lkelerinin banda srasyla Fransa, Italya ve Ingiltere gelmektedir.63 Arap Baharnn AB lkelerinin blge ile yapt silah ticaretine etkisi olduka snrl kald. 2011 ylnn ubat aynda ou savunma sanayi endstrisinden 33 iadamyla Krfez lkelerine gezi dzenleyen Ingiltere Babakan David Cameron, ziyareti esnasnda yeni savunma anlamalar imzalad.64 Benzer ekilde Alman hkmeti de 2012 Hazirannda Suudi Arabistana 200 adet Leopard tipi tank satn onaylad.65 Yemen ve Filistinde seyirci olmaktan teye gidemeyen AB, Cezayirdeki protesto hareketlerine kaytsz kald.66 Iran konusunda tutumunu Arap Bahar sonrasnda daha da sertletiren AB, Irana kademeli olarak petrol ambargosu uygulad. AB Konseyinin Ocak 2012de Irann petrol ve petrol rnleri ile Merkez Bankas mal varln hedef alan yaptrmlar, Mart 2012 ve Temmuz 2012de kapsam olarak geniletildi.67 ABnin rdn ve Fas gibi stratejik nemi olan krallklara kar tutumu ise son derece lmlyd. Kraln kendi gcn kstlayacak anlaml bir deiime izin vermedii rdnde, siyasi reform birka yasama dzenlemesinin tesine geemedi.68 Fasta ise durum rdnden daha iyi olsa da, kkl bir reform gereklemedi. Babakann yetkilerini artran anayasal deiikliin ardndan yaplan seimlerde Islami kkenli Adalet ve Kalknma Partisi galip geldi. Islami hareketlerin bask altnda tutulduu lkede Islami kkenli bir partinin seimleri kazanp hkmeti kurmas umut verici olsa da, Fas kral yrtme gcnn ciddi bir ksmn hala elinde bulundurmaktadr. Buna karn babakann yetkisi ise hala olduka kstldr.69 Her iki lkede yaplan snrl reformu vgyle karlayan AB, rdn ve Fas mali programlaryla desteklemeye devam etti. ABnin insani ve mali yardmdan, yaptrmlara ve askeri mdahaleye uzanan uygulamalar aslnda kendi balarna yeni olmamakla birlikte, bunlarn hemen hepsinin ok ksa bir zaman zarfnda farkl durumlarda kullanlm olmas yeni bir gelimedir. Ancak kullanlan siyasi aygtlarn eitliliine bakarak ABnin blge politikasnn znde bir deiime gittiini iddia etmek olduka zor grnmektedir. ABnin Arap Bahar ile birlikte benimsedii blge politikasnn dayand temel unsur, blge lkelerinin ekonomik,
63. 64. 65. EU Nations Sell the Most Arms to Saudi Arabia, Der Spiegel, 19 Mart 2012. David Camerons Cairo visit overshadowed by defence tour, The Guardian, 21 ubat 2011. German parliament to debate sale of 200 tanks to Saudis, BBC News, 6 Temmuz 2012.

ABnin insani ve mali yardmdan, yaptrmlara ve askeri mdahaleye uzanan uygulamalar aslnda kendi balarna yeni olmamakla birlikte, bunlarn hemen hepsinin ok ksa bir zaman zarfnda farkl durumlarda kullanlm olmas yeni bir gelimedir.

66. Alec Simantov, Potential Pitfalls in EUs More for More Approach to Democratization in North Africa, The North Africa Journal, 5 Haziran 2012. 67. AB Irana yaptrm kararn aklad, NTVMSNBC, 23 Ocak 2012; ABden Irana yeni yaptrmlar, BBC Trke, 23 Ocak 2012; ABnin Iran yaptrmlar: 24 Mart 2012den itibaren tam yrrlkte,Delegation of the European Union to Turkey, 23 Mart 2012. 68. Julien Darnes Bacey, Europe and Jordan: Reform Before Its Too Late,European Council on Foreign Relations, 10 April 2012. 69. Alec Simantov, A.g.e.

14

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

toplumsal ve siyasi yaplarna uygun politika gelitirilmesi gerektii anlaydr. lkeden lkeye farkllk gzeten bu yaklam, kimi lkelerde deiimden yana olurken, kimi lkelerde mevcut durumun devam ettirilmesini savunmutur. Elbette ki Irandan Fasa, Suriyeden Yemene uzanan Ortadou ve Kuzey Afrika corafyasnda tm lkeleri yatay olarak kesen tek bir politika gereki olamaz. Ancak ABnin farkllatrc yaklam blge lkelerinin farkl ekonomik, siyasi ve toplumsal yapsn gzeten ilkesel bir yaklamdan ziyade, meydana gelen gelimelerden tr reel duruma uygun olarak oluturulan etik bir pozisyondur. Tunus ve Msr gibi deiimin gerekletii lkelerde istikrar destekiliinden demokrasi destekiliine savrulan AB lkeleri, Libyada Kaddafi rejimini deviren NATO mdahalesine nclk ederken, Krfez lkelerinde monarinin meruiyetini itirazsz kabul etmektedirler. AB lkelerinin bu lkeler arasnda kurgulad farklln ne tr toplumsal, ekonomik ve siyasi unsura dayand sorusu ise yantlanm deildir. rdn ve Cezayirde gerekletirilen kstl reformlar demokrasinin zaferiymi gibi sunan Avrupal liderler, hangi dayanakla Iranda rejim deiikliini savunmaktadrlar? Blge lkelerinin stratejik nedenlerle farkl muameleye tabi tutulmas temeline dayanan ABnin farkllatrc politikas, Birliin nceki dnemlerde izledii hiyerarik ve tek ynl politikalar ile sreklilik arz etmektedir. Ite bu stratejik yaklam Irana kar Suudi Arabistan desteklerken, rdnde kstl reformlar Israille ilikisi nedeniyle yeterli bulmakta, Msrdaki yeni siyasi iktidara desteini Israille ilikilerini srdrmesi kouluyla vermektedir. AB, blge lkelerinin farkllklarn tanmlarken indirgemeci bir yaklamla kendisine farkllklar ina edici mutlak bir zne pozisyonu bimektedir. Bu ilikide kendisine farkllk atfedilen blge lkelerinin ise edilgen bir konuma raz olmalar beklenmektedir. Sz konusu politika haliyle pek ok tutarszl beraberinde getirmitir. ABnin farkllatrc politikasnda izledii hiyerarik tutum, Birliin aslnda blgede gelimekte olan deiimi henz tam manasyla analiz edemediini gstermektedir. AB, kendisini hala blge lkelerinin btnlemek istedii cazibe merkezi olarak grmektedir. Hlbuki blge, AB ile btnlemeyi deil, eit iliki talep etmektedir. AB, her ne kadar gsterilerin banda otoriter rejimlerle kurduu yakn ilikilerden dolay blge halklarndan apolojetik bir dil kullansa da, bu Birliin blge politikasnn zne sirayet edebilmi bir deiim deildir. Aksine sz konusu apolojetik dil daha ok blge sokaklarndan kendisine duyulan tepkiyi trplemek iin benimsenmi bir dil olarak grnmektedir. ABnin tepeden inme ve Avrupa merkezci yaklamnn, kullanlan aralar ne kadar eitlendirilmi olursa olsun, AB ile blge lkeleri arasndaki ilikilerde kapsaml bir dnme yol aamam olmas ise artc deildir.

ABnin farkllatrc yaklam blge lkelerinin farkl ekonomik, siyasi ve toplumsal yapsn gzeten ilkesel bir yaklamdan ziyade, meydana gelen gelimelerden tr reel duruma uygun olarak oluturulan etik bir pozisyondur.

ngilterenin Arap Baharna Yaklam

Istikrar blgedeki ekonomik karlarnn vazgeilmez unsuru olarak gren Ingiltere, otoriter rejimleri uzun zamandan beri blge istikrarnn garantisi olarak grd. Otoriter rejimlerin Ingiltere politikas asndan dier nemli bir ilevi ise Islami muhalefete kar stlendikleri kalkan rolyd. Blge diktatrlerinin Islami hareketleri bastrma ve Batnn ekonomik karlarn koruma artyla saladklar Bat destei, kendi rejimlerini srdrmede kilit bir rol oynad.70
15
70. Helene Michou, The UK in the Middle East: commercial diplomacy to what end?, FRIDE, Policy Brief, No. 118, Mart 2012.

S E TA A N A L I Z

Bir yandan iteki ekonomik krizi d ticaret ile amaya alan, dier yandan ekonomik krize paralel olarak yrtlen AB tartmalarnda kenara itilen Cameron Hkmetinin ilk ciddi d politika testi Arap Bahar oldu. Aslnda blgede patlak veren halk hareketleri zamanlama asndan Ingiltere iin pek de arzu edilen bir gelime olarak nitelendirilemez. Arap Baharna hazrlksz yakalanan Ingiltere, gelimeler karsnda yaad ilk aknl atlattktan sonra Krfez odakl ve ekonomi gdml d politikasn AB ile uyumlu bir ekilde yumuatmaya alt. Gemite otoriter rejimlerle kurduu yakn ilikiler nedeniyle apolojetik bir dil71 kullanan Ingiltere, yeni dnemde deer eksenli bir politika izleyeceini aklad.72 Deer eksenli politikadan tam olarak ne kastedildii ise belli deildir. Sylemsel dzeyde d politikada deiim algs yaratmaya alan bu yeni sylem, Ingilterenin bundan sonraki srete demokratik taleplere daha fazla destek olaca eklinde yorumland. Ingilterenin Arap Baharna ynelik politikas, AB ve ulusal olmak zere iki ayr dzeyde ancak entegre olarak yrtld. AB dzeyinde Birlik nezdinde balatlan giriimlerde aktif rol oynayan Ingiltere, pek ok politikann gelitirilmesine n ayak oldu. Ingiltere, ekonomik ve diplomatik yaptrmlardan askeri mdahaleye uzanan pek ok giriimin ncln yapp, Birlik fonlarna katksn artrd. Ulusal dzeyde ise lkenin Arap Baharna ilk ciddi tepkisi 2011 banda kamuoyuna duyurulan Arap Ibirlii Belgesi oldu.73 ABnin Mart ve Mays aynda ilan ettii Blge politikas belgeleri ile benzer ierie sahip olan Arap Ibirlii Belgesi, Ingilterenin yumuak gcn n plana karmaya alt. Ingiltere Arap Ibirlii Belgesi erevesinde blgeye tahsis ettii ulusal yardm miktarn da artrd. 40 milyonu siyasi katlma, 70 milyonu ise ekonomik gelimeye ayrlmak zere, Ingiltere 2011-15 yllar iin blgeye toplamda 110 milyon sterlinlik bte tahsis etti. Msrda medya, seimler, yolsuzluk gibi proje konularna 2011 ylnda toplamda 1,4 milyon sterlin harcanrken, Tunusta seim, yolsuzluk ve ekonomik reform projelerine 1,2 milyon sterlin saland. Libyada ise lkedeki karkln da etkisiyle yardmlar ok daha kstl oldu.74 Ingilterenin Arap Ibirlii Fonu ile blgeye salad 110 milyon sterlinlik yardm Ingiliz yetkililerin kendilerinin de kabul ettii zere olduka snrldr.75 Ancak yardm miktarndan daha sorunlu olan, yardmlarn kullanl eklidir. Her ne kadar Arap Ibirlii Belgesinde bundan sonraki srete yardmlarn demokratik ve siyasi sreleri daha dorudan etkileyen alanlara kaydrlaca ifade edilmi olsa da, 2011 ylnn projeleri yolsuzluk, effaflk ve seim konularyla snrl kald. Bu konularn demokrasiyi ne derece dorudan ilgilendirdii ise tartmaldr. Tunusta gsterilerin patlak vermesi karsnda yaad aknl ancak Bin Alinin lkeden ayrlmasyla atlatan Ingiltere, Bin Ali ve yaknlarnn mal varlklarnn

Arap Ibirlii Belgesinde bundan sonraki srete yardmlarn demokratik ve siyasi sreleri daha dorudan etkileyen alanlara kaydrlaca ifade edilmi olsa da, 2011 ylnn projeleri yolsuzluk, effaflk ve seim konularyla snrl kald.

71. Prime Ministers Speech to the National Assembly Kuwait, The Official Site of the British Prime Ministers Office, 22 ubat 2011. 72. Government Response to the House of Commons Foreign Affairs Committee Report of Session 2012-13 British Foreign Policy and the Arab Spring , Presented to the Parliament by teh secretary of State for Foreign and Commonwealth Affairs by Command of her Majesty, Eyll 2012, s. 1.

16

73.

Arab Partnership iin bkz http://www.fco.gov.uk/en/global-issues/mena/uk-arab-partnership/

74. British foreign policy and the Arab Spring, Second Report of Session 2012-13, Foreign Affairs Committee, 3 Temmuz 2012, s. 45. 75. A.g.e., s.44.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

dondurulmasnda aktif rol oynad.76 Tunus devrimini Bin Ali rejimiyle olan kstl balar nedeniyle nispeten daha kolay atlatan Ingiltere iin Msr devrimi daha zorlu bir snav oldu. Tahrir meydannda balayan gsterilerin iddet yolu ile bastrlmasna sessiz kalan Ingiltere yalnzca iki taraf da saduyuya armakla yetindi.77 Ingilterenin Msrda yaad tedirginlik Mbarekin istifas sonrasnda da devam etti. Bin Alinin mal varlklar Tunustan ayrlnn 16. gnnde dondurulurken, Mbarek ve yaknlarnn mal varlklar ancak aylar sonra (21 Mart) dondurulabildi.78 Devrik liderin mal varlklarnn dondurulmasnn neden bu kadar zaman ald ise kafa karklna yol at.79 Ingiltere, Libya krizinde ok daha etkin rol oynad. Msr ve Tunusta yaanan gelimelere hazrlksz yakalanan Ingiltere, Libyadaki sreci daha aktif bir ekilde ekillendirme ve etkileme siyaseti gtt. Bu anlamda kendisine blgede yeni etki alan frsat verecek isyan hareketini destekleyerek, Kaddafiye kar uluslararas giriimlerin nclne soyundu. Ingilterenin Libyadaki pozisyon deiikliinde lkenin stratejik neminden kaynaklanan rekabetin kzmas da etkili oldu. zellikle Fransann blgesel ve kresel lekte artrmaya alt gcn dengelemeye alan Ingiltere, askeri operasyon ile kendine yeni bir etki alan kurmaya alt. Fransa ile ibirlii ierisinde BM Gvenlik Konseyine sunulan uua yasak blge nerisinin onaylanmasnda kilit bir rol oynayan Ingiltere, kararn uygulanmasndan askeri mdahaleye varan srete olduka aktif politika izledi. Ingilterenin Libya muhalefetine salad mali ve askeri destek de Libyada Kaddafi rejiminin sonlandrlmasnda kritik bir ilev grd.80 Ingilterenin Arap Bahar srecinde izledii politikann olumlu yanlar olmakla birlikte, bunun Ingiliz d politikasnda bir dnm ifade ettii iddiasnda bulunmak hatal olacaktr. Ingiltere sylemsel dzeyde demokrasi ve insan haklar vurgusunu hissedilir derecede artrm olsa da, lkenin ticareti nceleyen hanedan eksenli d politikas sreklilik gstermektedir. Bu politikann en aikr biimde gzlemlendii alan ise lkenin Krfez lkeleriyle olan ilikilerdir. Katar, Suudi Arabistan ve Ummanda kan gsteriler karsnda ilgisiz bir tavr sergileyen Ingiltere, Bahreynde kan barl protestolarn sert ekilde bastrlmas karsnda ise sessiz kalmay tercih etti.81 Ingilterenin Krfez lkeleriyle imzalad savunma anlamalar Arap Bahar srecinde pek ok eletiriyi beraberinde getirdi. Suudi Arabistann Bahreynli protestocular Ingiliz silahlaryla bastrd iddialar karsnda skntl duruma den Ingiltere, artan tepkiler zerine Bahreyn ve Libya ile yaplan 44 silah anlamasn iptal etti.82 Ancak sz konusu iptaller lkenin silah ihracat politikasnda bir krlmaya yol amad. Hali hazrda toplam silah satnn %50sini Ortadou ve Kuzey Afrikaya gerekletiren Ingiltere, sadece 2010 ylnda Suudi Arabistana 328 milyon Avroluk silah ihracat yapt.83 Tunus
76. 77. 78. 79. EU freezes assets of allies of Tunisias ousted Ben Ali, BBC News, 4 ubat 2011. Prime Minister condemns violence in Egypt, Foreign and Commonwealth Office, 2 ubat 2011. Toby Vogel, EU freezes Mubarak funds, EuropeanVoice, 21 Mart 2011. Scandal of Mubarak regime millions in UK, The Guardian, 2 Eyll 2012.

Ingilterenin Arap Bahar srecinde izledii politikann olumlu yanlar olmakla birlikte, bunun Ingiliz d politikasnda bir dnm ifade ettii iddiasnda bulunmak hatal olacaktr.

80. British foreign policy and the Arab Spring, Second Report of Session 2012-13, Foreign Affairs Committee, 3 Temmuz 2012, s. 31. 81. The wests silence over Bahrain smacks of double standards, The Guardian, 29 Nisan 2011. 82. Nick Hopkins, Fears of human rights abuses prompt UK to revoke arms export licences, The Guardian, 13 Temmuz 2012. 83. Julie Lvesque, Massive EU Weapons Sales to Saudi Arabia Contribute to Fuelling International Aggression and Terrorism in the Middle East, Global Research, 21 Mart 2012.

17

S E TA A N A L I Z

ve Msr devrimlerinin hemen akabinde Krfez lkelerine gezi dzenleyen Babakan David Cameron, beraberinde silah tccarlarndan oluan i delegasyonunu gtrerek savunma anlamalar imzalad.

Fransann Arap Baharna Yaklam

Dier Batl lkeler gibi Ortadou ve Kuzey Afrika ile ilikilerini ticaret eksenli bir yaklamla srdren Fransa, ekonomik ve siyasi karlarn muhafaza eden otoriter rejimlere her trl destei verdi. Yine tpk dier Batl lkeler gibi Islami hareketlerin nlenmesi Fransz d politikasnn dier nemli bir bileeniydi. Bu iki bileen sz konusu olduunda Fransa blgede meydana gelen her trl bask politikasna gz yumdu, insan haklar taleplerini gz ard etti. Buna karn Fransann Amerikann blge politikalarna kar zaman zaman yapt klar ve benimsedii kart tavrlar kendisine blge haklar nezdinde grece olumlu bir imaj salad. zellikle Irakn igaline olan mukavemeti Fransann blgesel imajn glendirdi. Nicolas Sarkozynin 2007 ylnda Cumhurbakan seilmesi, Fransz d politikasnn daha Amerikanc bir zemine kayaca ynnde beklenti doursa da, bu beklenti gereklemedi. Fransa 2008 ylnda balayan kresel ekonomik krizin etkisiyle pragmatist ve jeo-ekonomi odakl d politikaya kayd. 84 Son derece pragmatik bir d politika izleyen Sarkozy, Suudi Arabistan bata olmak zere Krfez lkeleriyle ilikileri artrd. zellikle iki lke arasnda silah ticaretinde yaanan hareketlilik kayda deerdir. Der Spiegelin raporuna gre 2010 ylnda Fransa iki milyar Avroluk silah satyla AB yeleri ierisinde Suudi Arabistann en byk silah tedarikisidir.85 Kuzey Afrika lkeleriyle de ilikileri derinletiren Fransa, zellikle Libya ile imzalad petrol anlamalar ile gndeme geldi.86 Fransann blge politikasnda zaman zaman insan haklar ve demokrasi vurgular yaplsa da, lkenin sylemleri ile pratii arasndaki aralk genilemeye devam etti. Fransann jeo-ekonomik d politikas AB dzeyine de yansd. Akdeniz lkeleri ile AB arasnda Sarkozynin tek tarafl giriimiyle oluturulan Akdeniz iin Birlik Giriimi, demokrasi vurgusu yapmaktan imtina ederek, ekonomik ilikileri n plana kard. Ite byle bir konjonktrde patlak veren Arap halk isyanlar Fransay da hazrlksz yakalad. Isyan dalgasnn zellikle Fransann uzun dnemli mttefiki olan Tunusta patlak vermesi gelimeleri Fransa iin ok daha rktc kld. Tunusta Aralk 2010da balayan protestolarn kolayca bastrlabileceini dnerek Tunus rejimi yannda saf tuttu. Hatta Fransz Dileri Bakan Michelle Alliot Marie Fransann Tunus rejimine protestolar bastrmas iin polis desteinde bulunabileceini aklad.87 Fransz politikaclarn Bin Alinin diktatr olup olmadna dair yrtt tartmalar Alliotun aklamalarnn lkenin siyasi yelpazesinde ciddi bir karl olduunu gstermektedir.88
84. Cameron Abadi, Sarkos Dream of Grandeur, Foreign Policy, 22 Mart 2011.

Fransann blge politikasnda zaman zaman insan haklar ve demokrasi vurgular yaplsa da, lkenin sylemleri ile pratii arasndaki aralk genilemeye devam etti.

85. Julie Lvesque, Massive EU Weapons Sales to Saudi Arabia Contribute to Fuelling International Aggression and Terrorism in the Middle East, Global Research, 21 Mart 2012. 86. 87. FACTBOX: Frances trade with Libya growing fast; Reuters, 25 Temmuz 2007. Ufuk Uluta ve Furkan Torlak, Devrimden Demokrasiye Tunusun Seimi, SETA Analiz, No. 46, Kasm 2011, s. 16

18

88. rnein Fransz Tarm Bakan Bruno Le Maire Fransz Kanal Artya yapt aklamada Tunus rejimini yarglamak benim iim deildir demitir. Fransz D Ileri Bakan Michle Alliot Marie Bizim grevimiz durumun sakin ve objektif bir analizini yapmaktr demitir. Benzer bir ekilde Fransa Kltr Bakan Frdric Mitterrand ise Tunusun tam bir diktatrlk olmadn ifade etmitir. Bkz. Bruce Crumley, Why France Is Staying Silent on Tunisia Turmoil, Time, 12 Ocak 2011.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

Sarkozy ise Fransann Tunus rejiminin protestolar bastrmas karsndaki sessizliini, lkesinin eski kolonisinin i ilerine karamayaca eklinde savundu.89 Fransann Tunus devrimi esnasnda Bin Ali rejimine verdii ak destek lkenin blgesel imajn ciddi bir ekilde tahrip etti. Isyan dalgasnn Msra uzanmas ise sreci Fransa iin daha zorlu hale getirdi. Msrda Mbarekin ynetimi altnda kontroll geiten yana olan Fransz liderler, Tahrir meydannda gerekleen protesto gsterileri karsnda saduyu ars yapmaktan teye geemediler.90 Tunus ve Msrda Bin Ali ve Mbarek iktidarlarnn ksa srede sona ermesinin ardndan srecin geri dnlemez olduunu anlayan Fransa, nceki dnemlerde izledii istikrar eksenli d politikann z eletirisini yaparak deiim sinyali vermeye balad. Bin Ali rejimiyle ekonomik balar ortaya kan Fransz Dileri Bakan Michelle Alliot gelen tepkiler neticesinde istifa etmek zorunda kald. Alliotun istifasnn ardndan Dileri Bakan olarak atanan Alain Juppe, Fransann Arap toplumlarnn demokrasi taleplerini gz ard etmekle hata yaptn dile getirdi.91 Bin Aliye oturma izni vermedi. Ancak bu sembolik admlar Fransann blgedeki ayaklanmalar esnasnda pekien diktatrlerin dostu imajn dzeltmeye yetmedi. Fransann Tunus ve Msr ayaklanmalarnda zedelenen diplomatik duruunu dzeltecek frsat Libya krizi ile geldi. Tunus ve Msrdaki sreci kenardan izlemek durumunda kalan Fransa, Libyada balayan isyan hareketinin bir ay iinde uluslararas aktrlerin de katld bir sava haline dnmesinde kilit bir rol oynad. Kaddafinin isyan sert bir ekilde bastrmasna tepkisini hzl bir ekilde ortaya koyan Fransa, Msr ve Tunustaki etkisiz pozisyonunu Libyada tersine evirmeye alt.92 Kaddafi rejimini ilk knayan lkelerden biri olan Fransa, AB nezdinde Libyaya kar yaptrm karar alnmasnda nclk etti.93 Fransa ayrca BMGKde uua yasak blge karar alnmasnda kilit rol oynayarak, Libyada Kaddafi rejimini deviren askeri mdahalede etkin rol oynad.94 Eski smrgesi Tunusta yanl bir hamle ile oyun d kalan Fransa, Libyada oyun kurucu olarak blge siyasetine dhil oldu. Fransann Libya mdahalesi son dnemlerde maruz kald dnya politikasn etkilemede yetersiz olduu eletirilerine cevap olarak nitelendirilebilir. Fransa, Libya hamlesi ile uluslararas toplumun ncln yaparak kresel sistemde hala dikkate alnmas gereken aktrlerden biri olduunu gstermeye alt. Ortadou ve Kuzey Afrikadaki isyan dalgasn blgesel liderlik iddiasn canlandrmak iin frsat olarak gren Fransa, ban ektii NATO operasyonu ile blgede kendini liberal deerlerin vasisi olarak konumlandrmak istedi. Libya srecinde istikrar destekiliinden demokrasi destekiliine savrulan Fransz d politikasna daha geni bir perspektifle bakldnda liberal sylemlerle bezenen diskurun nitelikli bir d politika deiimine dnmedii grlmektedir. Fransa pragmatist bir siyaset izleyerek, deiimin kanlmaz olduu lkelerde deiimden yana tutum sergilerken ya da sergilemek zorunda kalrken, halk basksnn kontrol edilebilir olduu lkelerde istikrardan (statkodan) ve mevcut rejimlerden yana
89. 90. 91. 92. 93. 94. Angelique Chrisafis, Sarkozy admits France made mistakes over Tunisia, The Guardian, 24 Ocak 2011) EU calls for orderly transition in Egypt, Reuters, 31 Ocak 2011. Alain Juppnin Le Monde gazetesine verdii mlakat bkz. French defence, France Diplomatique, 19 Ocak 2011. Christian Fraser, Libya and Tunisia prompt France foreign policy changes, BBC News, 28 ubat 2011. France urges EU sanctions on Libya, Al Jazeera, 23 ubat 2011. Steven Erlanger, France and Britain Lead Military Push on Libya, The New York Times, 18 Mart 2011.

Ortadou ve Kuzey Afrikadaki isyan dalgasn blgesel liderlik iddiasn canlandrmak iin frsat olarak gren Fransa, ban ektii NATO operasyonu ile blgede kendini liberal deerlerin vasisi olarak konumlandrmak istedi.

19

S E TA A N A L I Z

Almanya, Barselona sreci ile birlikte bir yandan blgeye ynelik nitelikli bir siyasi perspektife kavutu, dier yandan ekonominin ilikilerdeki arln giderek artrd.

pozisyonunu srdrd.95 rnein gerek stratejik konumu gerekse sahip olduu petrol rezervleri asndan Bat iin olduka nemli bir yere sahip olan Libyadaki krize ivedilikle cevap veren Fransa, Suriyede daha temkinli tutum benimsedi. Esed rejimine kar yalnzca diplomatik nlemler almakta almakla yetinen Fransa, askeri mdahale seeneine ise scak bakmamaktadr. Muhalefetin sekler kanadna destek veren Fransa, Islami oluumlarn Tunus, Msr ve Libyadakine benzer bir ekilde iktidara gelme olaslndan tedirgin oldu. Bu durum Fransann Suriye konusunda gelgitler yaamasna sebep oldu. te yandan Fransa Bahreynde kan protesto gsterilerinin bastrlmasna herhangi bir tepki gstermedi; Fas ve Cezayirde gerekleen kstl reformlar ise vgyle karlad.96

Almanyann Arap Baharna Yaklam

Uzun yllar Ortadou ve Kuzey Afrikaya ynelik zgn bir politika gelitirmeyen Almanya, bu eksikliini blge politikasn ABye eklemleyerek gidermeye alt. Almanya, Barselona sreci ile birlikte bir yandan blgeye ynelik nitelikli bir siyasi perspektife kavutu, dier yandan ekonominin ilikilerdeki arln giderek artrd. Almanyann ekonomi odakl d politikasnda demokrasi ve insan haklarna yapt vurgu ise zayf kald. Blge toplumlar ile ilikilerini daha ok deiim programlar ve dil kurslar gibi kltrel unsurlar zerinden yrten lke, blgenin otoriter rejimlerini etkileyecek siyasi konulara mdahil olmaktan kand.97 te yandan Almanyann blge halklar nezdindeki imaj dier Batl lkelere gre daha olumlu oldu. Her ne kadar Almanyann Yahudi soykrm nedeniyle II. Dnya savann ardndan Israille kurduu zel iliki Arap halklarnda kimi zaman hayal krkl yaratsa da, lkenin blgede kolonyal bir gemiinin olmamas Almanyaya kar bir sempati uyandrmtr.98 Hali hazrda mali krizin etkisiyle sistematik bir boyut kazanan ekonomi odakl Alman d politikas, kimi uzmanlara gre son yllarda uluslararas alanda ekonomik girikenlik ve askeri ekingenlii harmanlayan ilgin bir sentezi ne kard.99 Bu politikann pratie yansmas ise iki ynl oldu. Almanya gvenlik konularnda ok tarafl giriimlere daha az rabet etme eilimi gsterirken, ulusal egemenliin AB gibi ulus st kurumlara devredilmesi konusunda ise isteksiz bir grnt sergiledi. Merkel hkmeti Tunusta balayan halk isyanlar karsnda yaad aknl atlatr atlatmaz Tunus devrimini destekledi. zellikle Fransann Bin Aliye verdii destek neticesinde devrim sonras dezavantajl duruma dmesi, Almanyaya lkedeki etkisini artrma frsat salad. Alman hkmetinin Tunusun demokratikleme srecine verdii sylemsel destek, mali ve teknik yardmlarla somut bir ereveye oturtuldu. Bin Ali rejimiyle olan kstl ekonomik ve siyasi balar nedeniyle Tunus devrimini nispeten rahat bir ekilde atlatan Almanya, isyan dalgasnn Msra uzanmasyla
95. Barah Mikail, France and the Arab Spring:an opportunistic quest for influence, FRIDE, Working Paper No. 110, Ekim 2010. 96. Sarkozy backs Moroccan political reforms, Trend, 30 Eyll 2011; France welcomes general election in Algeria, French Embassy in the United Kingdom, 11 Mays 2012. 97. Almanyann blge d politikas hakknda bkz. Hermann Grhe, Christoph Moosbauer, Volker Perthes (2002), Evenhanded, not neutral: Points of Reference for a German Middle East Policy, iinde Germany and the Middle East: Interests and Options, Volker Perthes (ed.), Heinrich Bll Foundation& Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin, ss. 11-28. 98. Volker Perthes (2002), Relations to the Arab World, iinde Germany and the Middle East: Interests and Options, Heinrich Bll Foundation& Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin, ss. 129-139. 99. Iran Bremmer and Mark Leonard, US-German relationships on the rocks, Washington Post, 19 Ekim 2012.

20

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

daha zorlu bir srece girdi. Zira Israilin gvenliini blge politikalarnn merkezine oturtan lkeler iin Msrda Batnn blgedeki bir numaral mttefiklerinden biri olan Mbarekin halk hareketi ile devrilmesi arzulanan bir gelime olamazd. Ite tam olarak bu nedenle Almanya, Msrda yumuak ve kontroll bir gei srecini destekledi.100 Almanyann Msr tedirginlii Mbarekin istifasnn ardndan da devam etti. Msrda Mslman Kardelerin seimden zaferle kmasn tedirginlikle karlayan Alman medyas, hareketin Islami karakterini gndeminden drmedi.101 Alman d politikasnda son zamanlarda gzlemlenen ekonomik eilim ve askeri g kullanma konusundaki isteksizlik, Libya krizi esnasnda daha belirgin ekilde su yzne kt. Almanya Kaddafinin gitmesi gerektii konusunda Batl mttefikleri ile hemfikir olmakla birlikte, bunun askeri mdahale ieren bir yntemle gerekletirilmesine kar kt. Almanyay dorudan ilgilendirmeyen bir savan iine ekmek istemeyen Merkel hkmeti, bata Ingiltere ve Fransa olmak zere Batl mttefiklerini kzdrma pahasna BMGKnin Libyada uua yasak blge oluturulmasna ilikin karar tasarsna ekimser oy kulland. Almanyann Libya politikas, genelde ykselen gler tarafndan benimsenen bamsz, tarafsz ve merkantilist bir pozisyonla rtmektedir. Almanya BMGKnde kulland ekimser oy ile kendisini gerektiinde Batnn mdahalesine mesafe koyabilen sorumlu bir Batl aktr olarak konumlandrmtr. Bu pozisyon Almanyann d politika nceliklerinin deitiine dair yorumlar beraberinde getirdi. Elbette Almanyann Libyaya mdahaleye kar kmas sadece lkenin geleneksel sava kart pozisyonuyla aklanamaz. Almanyann Libya ile zellikle 2004 ylndan sonra gelien ekonomik ve siyasi ilikileri de sava kart pozisyonda etkili oldu.102 Rusyaya olan doalgaz bamlln Kuzey Afrika petrolleri ile azaltmaya alan Almanya, petrol talebinin %11ni Libyadan karlamaktayd.103 Almanyann askeri mdahale kart tutumu Suriye krizinde de sreklilik gsterdi. Ancak lkenin Suriye krizinde sergiledii mdahale kart tutum, Batl mttefiklerinin benimsedii benzer pozisyon neticesinde Libyada gzlemlenen ayrmaya neden olmad. Aksine, Almanya Suriye politikasn Batl mttefikleri ile tam bir uyum ve koordinasyon halinde yrtt. Ekonomik yaptrmlardan Esede ekil arsna, BM kararlarndan Suriye eliliini kapatmaya varan bir dizi kararda Almanya ABD ve ABli mttefikleri ile ibirlii iinde hareket etti. Suriye krizi Almanyaya Libya tutumundan dolay maruz kald bask ve eletirileri giderme olana verdi. Almanya Libya krizi esnasnda oluturduu tarafsz lke imajn Suriye krizinde Batl pozisyonu ile dengeleyerek, Batda Alman d politikasna dair ortaya konan speklasyonlarn ve eletirilerin yersiz olduu mesajn vermeye alt. Batnn iindeki makul sesten liberal deerlerin savunuculuuna uzanan Almanyann Suriye politikas, Almanyaya ynelik ykselen eletirileri dindirmekte nemli bir rol oynad. Almanya Arap Bahar boyunca izledii ekonomi odakl ve askeri mdahale kart siyaset ile Batl mttefiklerine kyasla daha tutarl bir grnt izdi. Buna ramen
100. In quotes: Reaction to Egypt protests, BBC News, 30 Ocak 2011. 101. Daniel Steinvorth, What the Salafists Want: Egypt Faces a Hardline Islamic Future, Der Spiegel, 14 Aralk 2011; Yasmine Saleh ve Marwa Awad, Islamist joy as Morsy elected Egypt president, Reuters, 24 Haziran 2012. 102. Selin Bolme, Mjge Kkkele vd., Bat ve Kaddafi Makasnda Libya, SETA Analiz, No.3, Mays 2011, s.36 103. Dietmar Henning, Peter Schwarz, Germany does an about-face on Libya war, World Socialist Website, 11 Nisan 2011.

Almanya Libya krizi esnasnda oluturduu tarafsz lke imajn Suriye krizinde Batl pozisyonu ile dengeleyerek, Batda Alman d politikasna dair ortaya konan speklasyonlarn ve eletirilerin yersiz olduu mesajn vermeye alt.

21

S E TA A N A L I Z

Arap Baharnn AB d politikasnn Avro krizi etkisiyle giderek gndemden dt bir dneme denk gelmesi, d politikann yeniden gndeme alnmas asndan olumlu bir etki dourmu olsa da, ABnin blgeye yaklamnda kkl bir dnm meydana getiremedi.

Almanya ekonomi eksenli d politikasnn temel elikilerinden kaamad. Libyaya askeri mdahaleye kar kan Almanya Bahreyndeki barl gsterileri Krfez Ibirlii Tekilat ats altnda bastran Suudi Arabistana silah satna devam etmektedir. Stokholm Uluslararas Bar Aratrmalar Enstitsne gre Almanya, ABD ve Rusyann ardndan dnyann nc byk geleneksel silah ihracatsdr.104 Almanyann blge lkeleri ile gerekletirdii silah ticaretinin lkenin toplam silah ticaretindeki pay ise olduka yksektir. rnein, 1993-1996 yllar arasnda Almanyann Orta ve Yakn Dou ile yapt silah ticareti toplam silah ticaretinin %12sini olutururken, bu oran 19972000 yllar arasnda %62ye ykseldi.105 Blgeye yaplan silah sat 2000li yllarda artarak devam etti. Ortadou ve Kuzey Afrikada 2011 banda patlak veren Arap isyan dalgas Almanyann blgenin baskc rejimlerine silah ihracat politikasnda anlaml bir deiime yol amad. 2011in Temmuz aynda Suudi Arabistana 200 Leopard tipi tank satmay kararlatran Almanya, dikkatleri bir kez daha silah ihracat politikasna ekti.106

C.

ARAP BAHARININ AB TARTIMALARINA ETKS

Arap Baharnn AB d politikasnn Avro krizi etkisiyle giderek gndemden dt bir dneme denk gelmesi, d politikann yeniden gndeme alnmas asndan olumlu bir etki dourmu olsa da, ABnin blgeye yaklamnda kkl bir dnm meydana getiremedi. Avrupada tm dikkatlerin kemer skma, mali nlem ve bor sorunlarna yneldii bir ortamda patlak veren Arap isyan dalgas, ABnin ite ve dta yaad hareketsizlii tersine eviremedii gibi, ekonomik krizin neden olduu ekonomik ve siyasi sorunlar daha da gzler nne serdi. Bilindii gibi Avro blgesinde patlak veren mali krizin iki temel siyasi ve ekonomik sonucu oldu. Birincisi, AB fikrine duyulan phe, ekonomik krizin de etkisiyle ekonomi ve bte politikalarnn ulusal dzeyde dzenlenmesi grn yaygnlatrd.107 Ekonomik krizin ikinci etkisi ise milliyeti ve ar sac hareketlerin glenmesine elverili ortam hazrlamasdr. Son zamanlarda giderek glenen Hristiyan bir Avrupa tanm, AByi normatif deer eksenli siyasi proje olarak tanmlayan kesimleri zor duruma sokmaktadr. Devletilik fikrinin ve ar sac hareketlerin g kazand bylesine bir ortamda Avrupann dlayc ve ie kapank bir siyasi srece girmesi ise kanlmazdr. Ite yaanan bu sre d politika alanna ekonomik ilikileri nceleyen bir siyaset anlay olarak sirayet etti. Arap Bahar jeo-ekonomik anlayn gerek AB dzeyinde gerekse ye lkelerde temel d politika eilimi olarak yeniden glendii dneme denk geldi.108 AB Mali Istikrar Fonu Bakan Klaus Reglingin 2011 ylnn Kasm aynda ine giderek 100 milyar dolarlk destek talebinde bulunmas bu politikann en somut gstergesidir.109 Benzer ekilde ye lkeler de lke iinde yaadklar ekonomik skntlar ykselen glerle olan ekonomik ilikilerini glendirerek hafifletmeye altlar.
104. Hasnain Kazim, German Arms Firms Seek Cooperation with India, Der Spiegel, 18 Temmuz 2012. 105. Christian Sterzing (2002), Germans arms exports: A policy caught between morality and national interests, iinde Germany and the Middle East: Interests and Options, Volker Perthes (ed.), Heinrich Bll Foundation& Stiftung Wissenschaft und Politik, Berlin,s.178. 106. 107. German parliament to debate sale of 200 tanks to Saudis, BBC News, 6 Temmuz 2011. Transatlantic Trends: Key Findings 2011, The German Marshall Fund of the United States, s. 20

22

108. Bkz. Mark P. Thirlwell, The Return of Geo-economics: Globalisation and National Security, Lowy Institute for International Policy, Eyll 2010, 109. Avrupa istikrar fonu iin inin kapsnda, BBC Trke, 28 Ekim 2011.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

Ekonomi gdml d politikann AB iinde en ak gzlemlendii lke Almanyadr. ABnin ine olan toplam ihracatnn %48i Almanya tarafndan gerekletirilmektedir.110 Almanyann G20 zirvesinde i tketimi artrarak cari hesap fazlasn dengeleme taleplerine in ile birlikte kar kmas lkenin son yllarda izledii ekonomi odakl d politikann somut bir yansmasdr.111 Merkel hkmetinin Libya operasyonuna kar kmas da pek ok gzlemci tarafndan Almanyann Kaddafi rejimi ile geni ekonomik ilikilerine dayandrlmt. 2009 ylnda iktidara gelen David Cameron hkmeti ykselen glerle ilikileri Ingiltere d politikasnn bir numaral ncelii haline getirdi. Cameronn ilk ziyaretini Hindistana gerekletirmesi sz konusu politikann pratie dnk ilk adm olarak yorumland.112 Fransa ve Ispanya ise ekonomik skntlarn in destei ile amaya almaktalar. Jeo-ekonomik d politika ksa vadede bu lkelere ekonomik kazan salasa da, d politikada milliyeti refleksleri tetikleyerek, ye lkeler arasndaki ekonomik ve siyasi rekabeti artrd. Ite bylesine krlgan ve karmak bir ortamda patlak veren Arap isyanlar, AB lkeleri arasndaki mevcut ayrmalar daha da derinletirdi. Avrupa Komuluk Politikas kapsamnda salanan mali yardmlarn nemli bir ksmnn Ortadou ve Kuzey Afrika lkelerine kaydrlmas, d politika ncelii Orta ve Dou Avrupa olan ye lkeleri rahatsz etti. Benzer ekilde Birliin byk yelerinin AB d politikasndaki belirleyici ve arlkl konumlar, kk yelerde memnuniyetsizlik yaratmaya devam etmitir. Libya krizi, bu anlamda ye lkeler arasndaki ayrmann en belirgin yaand rnektir. Fransann, operasyonun NATOya devredilmesine gsterdii muhalefete kar113 Italyann operasyonun NATOya devredilmemesi halinde harekta verdii destei ekeceini ilan etmesi114, Almanyann BMGKde ekimser kalarak askeri harekta dhil olmamas115, Fransann isyan glerini resmen tanmasna116 karn Isvein bu konuda temkinli olmak gerektiini ifade etmesi117, Ingilterenin isyanclar silahlandrma tezine118 Belikann iddetle kar kmas119 Avrupa ktasnn bu konuda olduka blnm olduunu gsterdi. Arap Bahar, AB ierisindeki Avrupa kimlii tartmalarn da harekete geirdi. Libya isyannn en ateli destekilerinden olan Fransann Tunustan kaan gmenlere kapsn kapatmas, AB iinde ciddi tartmalara neden oldu. Sarkozynin Tunuslu snmaclarn Fransaya ulamasn engellemek iin Italya kapsn kapatmas, Italyann tepkisini ekti. Italya Fransann hamlesine gneyindeki Lampedusa adasna snan binlerce gmene AB iinde serbest dolam hakk vererek karlk verdi.120 Fransa ve Italyann snmaclar zerinden karlkl restlemesi ABnin normatif deerlerine ilikin yrtlen tartmalar alevlendirdi.

Fransa ve Italyann snmaclar zerinden karlkl restlemesi ABnin normatif deerlerine ilikin yrtlen tartmalar alevlendirdi.

110. Jonas Parello-Plesner, Germany and Chinas new entente commerciale, European Council on Foreign Relations, 29 Haziran 2011. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. Servet Yldrm, Ne in ne de Almanya G-20nin istediini yapar, Radikal, 5 Kasm 2011. Cameron reaches out to the power and wealth of new India, The Guardian, 25 Temmuz 2010. Kim Willsher, Sarkozy opposes Nato taking control of Libya operation, The Guardian, 22 Mart 2011. Valentina Pop, Italy presses for Nato command of Libya war, EUObserver, 22 Mart 2011. Germany: Abstained on Libya no-fly zone due risks, Retuers, 18 Mart 2011. Libya: France recognises rebels as government, BBC News, 10 Mart 2011. Doug Saunders, EU prepares for emergency summit on Libya, The Globe and the Mail, 10 Mart 2011. US and Britain may arm Libya rebels if Gaddafi clings to power, The Guardian, 29 Mart 2011. Belgium opposes arming Libyan rebels, Expatica, 30 Mart 2011. Roma-Paris hattnda gmen kavgas, Zaman, 19 Nisan 2011.

23

S E TA A N A L I Z

Gei srecini destekleyen mali yardmlar, bunlarn miktarlar ve aktarlaca kesimler, sivil toplum enstrmanlar, seimlerin desteklenmesi, sosyo-ekonomik programlar gibi ksa vadeli admlar zerine younlaan AB, blge ile ilikilerini yeniden olduka teknik bir srece balamtr.

AB lkeleri arasnda Arap Bahar esnasnda ortaya kan gr ayrlklar aslnda ABnin kresel anlamna atfedilen kavramsal farkllklardan kaynaklanmaktadr. Bu minvalde, Arap Bahar AB yeleri arasndaki farkllklar yalnzca somut anlamda gzle grlr klmam, ayn zamanda ABnin dnen dnya sistemindeki yerine ilikin teorik tartmalar da alevlendirmitir. Almanyann Batl mttefiklerini kzdrma pahasna, askeri mdahaleye kar tutumu, lkenin kendi tarihi koullarndan beslenen sava kart tutumu kadar farkl bir AB tahayylne sahip olmasnn da bir sonucudur. Ekonomik kalknma ve refah i ve d politikasnn ncelikli konusu olarak gren Almanya, ABnin yumuak gc ile kresel etkiye sahip olabileceini dnrken, Fransa askeri gc ABnin kresel gce dnmesinde en nemli faktr olarak grmektedir.121 ABnin Arap Baharna yaklam Birlik lkelerinin ABnin blge ile ilikilerine ksa vadeli bir perspektifle yaklatn ortaya koymaktadr. Gei srecini destekleyen mali yardmlar, bunlarn miktarlar ve aktarlaca kesimler, sivil toplum enstrmanlar, seimlerin desteklenmesi, sosyo-ekonomik programlar gibi ksa vadeli admlar zerine younlaan AB, blge ile ilikilerini yeniden olduka teknik bir srece balamtr. Bu teknik yaklam ekseninde ABnin Ortadouda olumakta olan dzende kendisine nasl bir rol bitii veya 30 yl sonra blgeyle ne tr bir iliki kurgulad sorular ise yant bulmu deildir. Mevcut durumda Trkiye gibi yeni aktrlerin blgede etkinlik gstermesi, blgedeki rekabeti kztrarak, AB iin durumu daha da zor bir hale getirmektedir. ABnin kresel anlam ve rol yalnzca AB iinde tartlmam, ayn zamanda blgesel ve kresel lekte de irdelenen konulardan biri olmutur. Arap Bahar, AB ve daha genelde Bat dnyasnn otoriter rejimlerin devamnda oynadklar rol yeniden gndeme tad. Kendi siyasi ve ekonomik menfaatleri ile Islami hareketlerin engellenmesi iin blge halklarnn urad her trl bask ve sindirmeye sessiz kalan AB lkeleri, blgenin otoriter rejimlerine saladklar destek ile onlara hem uluslararas meruiyet saladlar hem de lkelerindeki iktidarlarn pekitirmelerine yardmc oldular. Nitekim Arap halk hareketleri yalnzca kendi rejimlerine kar deil ayn zamanda onlar ayakta tutan Bat dnyasndan da bamszl talep etmektedir. ABnin imajn ciddi bir ekilde sarsan Arap isyanlar Avrupal liderleri blge politikalarn revize etmeye yneltti. Ancak Birlik iindeki gr ayrlklar bu sreci de etkiledi. Arap Baharna ne tr bir tepki verecei konusunda bir trl anlaamayan AB lkeleri, her ne kadar sre ierisinde farkllklarn trpleyerek ortak bir Avrupa Komuluk Politikas formatnda bulumu olsalar da, kimi AB lkelerinin tek bana gerekletirdikleri giriimler ABnin paral grntsn zihinlerde pekitirdi. Fransann Libyal muhalifleri Libyann yasal temsilcileri olarak tanmas, ortak politika oluturmaya alan D Politika Yksek Temsilciini zor duruma soktu.122 Arap Bahar ABye otoriter rejimlerle kurulan istikrar endeksli ilikileri ve bunun sonucunda byk zarar gren ABnin normatif imajn dzeltme frsat salad. Ancak bu frsatn AB tarafndan deerlendirildiini iddia etmek olduka g grnmektedir. ye lkelerin Arap Bahar esnasnda izledii tutarsz politika ABnin blgedeki gvenirlilik problemini derinletirdi. Tunusta Bin Ali rejiminin yannda saf tutan, Bahreynde kan gsterilerin bastrlmasna ses karmayan, Kuzey Afrikadan gelen

24
121. 122. Ulrich Speck, Pacificism Unbound: Why Germany limits EU hard power, FRIDE, Policy Brief No.75, s. 5. Barah Mikail, France and the Arab Spring: an opportunistic quest for influence, s. 1.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

snmaclara kaplarn kapatan Fransann, Libyada demokrasi ve insan haklarnn havariliine soyunmas elbette kafalarda soru iaretleri yaratmtr. Ayn ekilde Tahrirdeki barl gsterileri destekleme konusunda isteksiz olan Ingiltere Babakan Cameronn, savunma sanayicileriyle beraber gittii Krfez lkelerinde yapt insan haklar vurgusunun samimiyeti tartmal kalacaktr. Arap Bahar ABnin zihin dnyasnda kkl bir deiim yaratamad. Talep odakl yaklam ad altnda zetlenen AB politikalar, blgeye ynelik kapsayc bir d politika giriiminden ziyade, AB ile iliki kurmak isteyen blge lkelerinin sunaca bir takm programlar karlnda ABden alaca destei nitelemektedir. Talep odakl yaklamda ilikileri balatmak ABden ziyade blge lkelerin iidir. Bizle iliki kurmak isteyenler gelir eklinde zetlenebilecek bu yaklamla AB, kendisine iliki kurmak istenen bir cazibe merkezi pozisyonu bierek, blge lkeleriyle eskiden kurduu hiyerarik ilikileri korumak istemektedir. Ancak Arap Baharnn ortaya koyduu halk iradesi asl bu asimetrik ilikileri sona erdirerek, AB ile eit bir zeminde yeni bir iliki kurmay arzulamaktadr.

SONU: ARAP BAHARININ TRKYE-AB LKLERNE ETKS

Demokrasi ve Ortak Zenginlik iin Ibirlii ve Deien Blgeye Yeni Yant belgeleriyle revize edilen AB Komuluk Politikas erevesinde, AB siyasi deiime yapt vurguyu artrarak, blgede deiimi destekleyecek detayl bir teknik ereve oluturmutur. Blgeyle daha derin btnleme, ekonomik ibirlii, sosyal ve ekonomik kalknma, istihdam destei, kapsam geniletilmi sivil toplum diyalou, mali yardmlar ABnin Arap Bahar politikasnn temel dinamikleridir. Ancak sz konusu unsurlar, tm olumlu yanlarna ramen, ABnin blge ile gelitirecei uzun dnemli ilikilerin nitelii hakknda belirgin bir ipucu salamamaktadr. Bu minvalde, ABnin blgede gelimekte olan jeo-politik dzende kendisine nasl bir rol atfettii, blge ile ne tr ilikiler kurmak istedii ve blgeye ynelik d politika nceliklerinin ne olduu sorular belirsizliini korumaktadr. te yandan Birliin blge politikasna Trkiye gibi blgede etkin olan aktrleri dahil etme konusunda gsterdii ekingenlik, ABnin bu sorulara ilikin henz kapsaml bir yantnn olmad konusunda pheleri artrmaktadr. ABnin Arap Baharna yaklamn inceleyen analizlerde Arap isyan hareketlerinin AB iinde yol at tartmalar kadar AB-Trkiye ilikilerine olan etkileri de irdelenmeye muhtatr. Bilindii zere, Trkiyenin Ortadouda artan varl, Avrupada Trkiyenin d politika nceliklerinden AB yeliine uzanan bir dizi tartmaya neden oldu. Trkiye aslnda bir sredir sergiledii ekonomik baar ve d politika aktivizmi ile Avrupann entelektel ve siyasi diskurunda tartlan konulardan biridir. Bu durum Trkiye d politikasna ayrlan konferans, seminer ve yaynlarn giderek artan saysndan da gzlemlenebilir. Arap Bahar, bu anlamda Trk d politikasna duyulan uluslararas ilgiyi daha da artrarak, Trkiyenin Ortadou politikasnn Trkiye-AB ilikilerindeki grnrln artrd.123 Daha birka yl ncesine kadar Iran ve Israil ile olan ilikiler zerinden yrtlen eksen kaymas tartmalar, Arap Bahar ile birlikte ironik bir ekilde Trkiye modeli ve lkenin Batllatrc rol zerine yeni bir tartma serisine evrilerek, yn deitirdi. Trkiyenin Arap isyanlar karsndaki reel tutumu, AB nezdinde geni yank bularak, ABnin
123. European Commission, Progress Report: Turkey, COM(2012) 600 Final, Brksel.

Arap Bahar, Trk d politikasna duyulan uluslararas ilgiyi daha da artrarak, Trkiyenin Ortadou politikasnn Trkiye-AB ilikilerindeki grnrln artrd.

25

S E TA A N A L I Z

Trkiyeye ynelik siyasi tutumu pratik ve teorik bir zeminde ciddi tartmalar dourdu. Trkiyenin blgesindeki yapc rolnden ve yumuak gcnden memnun olan Avrupal uzman ve siyasiler, Trkiyenin birok blgede gitgide artan varlnn ve gelimekte olan kresel vizyonunun, kresel olarak kendini gstermek isteyen fakat bunun iin vizyonu yetersiz olan AB iin ok nemli olduuna inanmaktadr. Arap Bahar, Trkiyenin Ortadouda artan etkinliini eskisinden daha kritik hale getirmitir. Bu minvalde, Trkiyenin Tunustan Msra, Libyadan Suriyeye uzanan isyan dalgasna ilikin gelitirdii politikann, Batnn Ortadou halklar nezdinde gvenirliliinin zayf olduu mevcut konjonktrde kritik deer tad kanaati yaygndr.124

AB, Trkiyenin Ortadou meselelerindeki artan etki ve roln kabul etmekle birlikte, bu etkinlii somut ibirliine dntrmede etkisiz kald.

Trkiye Babakan Recep Tayyip Erdoann Avrupa ve Ortadouda Msr lideri Mbareke ekil ars yapan ilk lider olmas, Trkiyeyi blgede deiimi okuyabilen lke olarak konumlandrarak, blgesel profilini ve prestijini artrd. Her ne kadar balangta NATO operasyonuna kar km olsa da, Trkiye daha sonra Kaddafiye kar alnan uua yasak blge ve yaptrm kararlarna katkda bulunarak, olumlu blgesel imajn korumay baard. Trkiyenin blgeye ynelik aktif politikas devrim sonrasnda da devam etti. Trk siyasiler lkelerinin Tunus, Msr ve Libyadaki gei srecine olan gl desteini srdrdler. Suriyede Esedin reform arsn dikkate almamas zerine Suriye rejimi ile ilikilerini kesen Trkiye, Suriye muhalefetine destek olarak topraklarnda rgtlenmelerine izin vererek, Suriyeye ynelik siyasi ve ekonomik yaptrm, knama gibi uluslararas karar ve giriimlerin ncln yapt. Trkiye Suriyeye ynelik yrtt aktif politikayla, dnyaya Ortadounun geleceinde dikkate alnmas ve ibirlii yaplmas gereken bir aktr olduunu ortaya koydu. AB, Trkiyenin Ortadou meselelerindeki artan etki ve roln kabul etmekle birlikte, bu etkinlii somut ibirliine dntrmede etkisiz kald. Trkiye ile AB arasnda d politika ve gvenlik alanlarnda daha fazla ibirliine ihtiya olduu fikrinin yaygnlna ramen, Trkiye-AB diyalog mekanizmas henz etkin bir ilerlik kazanamad. Mevcut durumda AB D Politika ve Gvenlik Yksek Temsilcisi, Genilemeden Sorumlu AB Komiseri, Trkiye D Ileri Bakan ve ABden sorumlu Devlet Bakannn katlmyla ylda iki kez gerekleen toplantlar, karlkl gr alverii iin ortam salayan platformun tesine geemedi. Sz konusu giriimin iki taraf arasnda ortak eylemi mmkn klan kurumsal mekanizmas bulunmamaktadr. AB blgeye ynelik giriimlerinin planlama aamasnda Trkiyeye sz hakk tanmamakta, Trkiyenin ABnin d politika bildirilerine uymasn beklemektedir.125 Trkiyenin Avrupa siyasi planlamasnda hak ettii yeri bir trl alamamasnda Trkiye-AB ilikilerinin geleceine dair var olan belirsizlik nemli bir rol oynamaktadr. Kbrs sorunu ve Fransann tek tarafl blokaj nedeniyle nerdeyse durma noktasna gelen mzakereler, Trkiye kamuoyunda ABnin objektifliine kar ciddi bir phe dourmaktadr. AB yelii tarihte hi olmad kadar uzak grnrken, buna bir de kresel ekonomik krizle birlikte ykselen ar sac gruplarn Trkiyenin yeliine gsterdikleri muhalefet eklenince, lkenin yelik sreci daha da karmak hale gelmitir. Trkiye-AB arasnda blgesel ibirliinin zayf olmasnn bir dier nedeni ise ABnin Trkiyenin blgenin geleceinde oynayabilecei rol hakknda gereki

26

124. Talip Kkcan ve Mjge Kkkele, European Perceptions of Turkish Foreign Policy, SETA, Policy Report No.10, Nisan 2012 , s.31. 125. Alexander Graf Lambsdarff, EU-Turkey Strategic Dialogue: A Concept in Need For Action, Turkish Quarterly, Ilkbahar 2012, s. 52.

A B N I N O R TA D O U POLITIKASI VE ARAP BAHARINA BAKII

bir deerlendirmeye sahip olmamasdr. Trkiyenin Arap Bahar karsnda genel olarak sofistike bir siyaset gelitirdii grnn yaygnlna karn, ABnin Trkiyenin blgede tam olarak oynamas gereken role ilikin belirli bir vizyonu bulunmamaktadr.126 ABnin blgede gerek kendi rolne gerekse Trkiyenin rolne ilikin uzun dnemli perspektife sahip olmamas iki tarafn gerek duyduu ibirliinin nn tkamaktadr. Arap Bahar Trkiye-AB ilikilerinde somut bir dnme yol amam olsa da, yol at tartmalar itibariyle iki taraf arasndaki diyalog mekanizmasnn fikirsel alt yapsn glendirmitir. Ancak bu olumlu gelimelere karn, Arap Baharnn oluturduu toplumsal, siyasi ve ekonomik koullar Trkiyenin AB yelii srecinde ek zorluklar beraberinde getirmitir. Arap isyanlar ile blgeyi saran belirsizlik durumu, ekonomik ve siyasi istikrarszlk ve hatta i sava barndran bir srece dnerek, Trkiyenin yeliine gvenlik eksenli kar kanlarn elini glendirmitir. Trkiyenin ye olmas halinde Birliin gvenli olmayan bir corafyann sorunlarnn iine ekileceini ve bylelikle gvenliinin risk altna gireceini dnen kesimler, blgesel gelimeleri savlarn destekleyecek veri olarak kullanmaktadrlar. zellikle Suriyeden Akakaleye den top mermisinin ardndan, iki lke arasnda yaanan karlkl top at, Trkiyenin AB yeliine gvenliki perspektifle yaklaan kesimlerin argmanlarnn Avrupa kamuoyu nezdinde inandrcln artrma potansiyeline sahiptir. te yandan, aralarnda Almanya ve Hollanda gibi AB yelerinin de olduu NATO lkelerinin Trkiyenin savunma talebine ivedilikle verdii destek, Trkiye ile AB arasndaki stratejik ortakln kolayca zayflamayacann bir iareti olarak grlebilir.

27
126. Talip Kkcan ve Mjge Kkkele, European Perceptions of Turkish Foreign Policy, s. 25.

Ortadou ve Kuzey Afrika siyasi, ekonomik ve stratejik nedenlerle Avrupa iin her zaman nemli bir blge oldu. Blgenin iinde barndrd istikrarszlk ve atmalar Avrupann yakndan takip ettii, zaman zaman mdahil olduu durumlar ortaya kard. Enerji, gvenlik ve g gibi son yllarda ne kan unsurlar da Ortadou ve Kuzey Afrikann tad potansiyel imkn ve riskleri Avrupa gndemine tad. Blgenin Avrupa iin nemi zellikle 2004 ylnda ABnin genilemesinin ardndan artarak devam etti. Arap dnyasnda 2010 ylnn sonunda patlak veren byk apl halk hareketleri blgede etkinlik gsteren tm uluslararas aktrler gibi AB d politikasn da derinden etkiledi. D politikasndaki paral ve uyumsuz yapy 2010da oluturduu Avrupa Dileri ve Gvenlik Politikas Yksek Temsilcilii ile amaya alan AB, ortak d politika hedefinden hala olduka uzak olduu dnemde kar karya kald Arap devrimlerine olduka hazrlksz yakaland. Yksek Temsilciliin ilk ciddi d politika testi olan blgesel gelimeler AByi yeni bir d politika revizyonu srecine sokarak d ilikilerde belli bir hareketlenmeye yol at. Ancak bu revizyon i sorunlarn ve mevcut kklemi politikann etkisiyle sonular asndan snrl kald. Bu durum eskinin tamamen ortadan kalkmad ve yeninin yannda varln koruduu ikili bir yapy dourdu. Bu alma Arap dnyasnda yaanan halk hareketlerinin AB d politikasna nasl yansd, AB ii tartmalar nasl etkiledii ve d politika aktivizmi ile dikkat eken Trkiyenin ABnin blge politikasnda nerede durduu sorularn irdelemeyi amalamaktadr.

Mjge KKKELE 2008 ylnda ODT Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi blmn bitirdi. Ardndan Jean Monnet bursunu alarak Ingilterede Warwick niversitesinde Uluslararas Ilikiler alannda yksek lisansn tamamlad. Yldrm Beyazt niversitesi Uluslararas Ilikiler Blmnde aratrma grevlisidir. Ilgi alanlar arasnda uluslararas ilikiler teorileri, Trk d politikas ve Ortadou almalar yer almaktadr.

S E TA | S YA S E T, E K O N O M V E T O P L U M A R A T I R M A L A R I VA K F I Nenehatun Caddesi No: 66 GOP ankaya 06700 Ankara TRKIYE Te l : + 9 0 3 1 2 . 5 5 1 2 1 0 0 | Fa k s : + 9 0 3 1 2 . 5 5 1 2 1 9 0 www.setav.org | info@setav.org S E TA | Wa s h i n g t o n D. C . O f f i c e 1025 Connec ticut Avenue, N.W., Suite 1106 Washington, D.C., 20036 Te l : 2 0 2 - 2 2 3 - 9 8 8 5 | Fa k s : 2 0 2 - 2 2 3 - 6 0 9 9 www.setadc.org | info@setadc.org