Otomotiv sektrnde kullanlan mhendislik malzemelerinin 4 ana grubu: Metaller ve alamlar Seramikler ve camlar Plastikler ve polimerler Modern Kompozitler

(silisyum karbr ile takviye edilmi alminyum alamlar gibi)

Motorlu aralarn yapmnda bu malzeme gruplarnn hepsinden yararlanlmaktadr.

Otomotiv endstrisi malzeme seimlerinde ncelikle : - Tketici talebi, - Kabul edilebilir maliyetleri, - Kritik evre sorunlarn

gznnde bulundurmaldr.

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Metaller : Statik ve dinamik yklemeler altnda uygun mukavemet, rijidlik ve sneklilie sahiptirler.

Dier nemli fiziksel zellikleri: - Krlma tokluu, - Younluk, - Genleme katsays, - Elektrik iletkenlii, - Korozyon ve evresel dayanm. Metaller tasarm zellikleri iin geni bir veritabanna sahip olmalarnn yansra ekillendirme ve retim prosesleri de ok geni bir yelpazede gelitirilmitir. Bunun yannda, metallerin hurda ve geri-dnm ii de ok gelimi dzeydedir.

Dier taraftan,
- Dk younluk, - Dk sl ve elektrik iletkenlik,

- Yksek saydamlk,
- Ykssek scakla dayanm, - Kimyasal dayanm gibi sadece olaanst zelliklere ihtiya

duyulduunda veya retim kolayl bazen de dk maliyet esas alndnda mhendisler temel olarak polimerler ve seramikler gibi farkl malzemelere ynelmek zorunda kalrlar. Ancak, bu iki malzeme grubunun mhendislik uygulamalarndaki kullanmlar dk mukavemet veya krlganlk gibi zelliklerinden dolay snrlanabilir.

Sonuta ; Bu malzeme grubunun kombinasyonuyla kompozitler olarak bilinen mhendislik malzemelerinin 4. grubu oluturulmutur. En nemli retim grubunu cam takviyeli polimerler oluturur. Ayrca, seramik takviyeli metaller de kompozit malzemelerin nemli bir teknik grubunu tekil eder.

Bu 4 malzeme grubu, otomotiv mhendislii iin

- Tasarmda
- Ara yapmnda - Aracn kullanmnda

vazgeilmez bir role sahiptir

Ayrca, dorudan mhendislik sorunlarna ek olarak, Ara tasarmcsnn otomotiv retiminde kullanlan malzemelerin ok byk miktarlarda olmasndan dolay evre kirlilii ve geri dnm gibi politik sorunlar da hesaba katmas da gerekir.

Avrupa Komisyonu yeleri, gnmzde retilen aralardan beklentileri u ekilde sralanabilir: - evre dostu, temiz, - gvenli, - enerji verimlii, - ekonomik ve de - akll, (srcnn ve dier yol kullanclarnn hareketlerini ngrebilme) Bu, malzeme alannda nemli aratrma finasmanna neden olmutur: - Yanmal motor malzemeleri, - Bataryalar ve yakt hcreleri, - Anmaya dayankl malzemeler - Hafif aralarn gvde malzemeleri Aratrmalar bu ynlerde hzla devam etmektedir.

Yeni ara tasarmlarna olanak salayan, yk tayan yaplar ve karoser, motorlar, yakt besleme ve egzoz sistemleri, elektrik ve elektronik cihazlar ve retim sistemleri iin mhendislik malzemeleri hzla gelimektedir.

Modern malzemeler - fiber (lifli) kompozitler, - teknik seramikler, - mhendislik polimerleri - yksek scakla dayankl metal alamlarn ierir.
Ara tasarmcs bu gelimelerden haberdar olmas gerekir ve yapsal i-balatlarda temel bir anlay kullanarak verilen bir uygulama iin doru malzemeyi seebilmelidir.

Birok metal bol miktarda deildir ve bu sebeple bu metaller sadece katalitik konvertrler ve gl daimi mknatslar gibi zel uygulamalarda kullanlabilir. Bunun tersine, demir, bakr ve alminyum ok miktardadr ve daha kolay elde edilebilir . Bu yzden bu metaller hem saf hem de alam olarak yaygn bir ekilde kullanlrlar.

Demir esasl metaller ok ucuzdur ve gnmzde en yaygn olarak kullanlanlardr.

Modern arabalarn arlnn byk ksmn elik oluturur. rnein 2007 ylndaki verilere dayanarak ortalama bir araba 1090 kg ve ortalama bir pikap veya jip ise 1360 KG elik ile imal edilmektedir.

1.

Maliyet

(Alminyumun retimi srasnda birim miktar iin

kullanlan enerji yksek) 2. Gvenlik

Kaynak: America Iron and Steel Institute (2003), AISU Market Development.

Otomobillerde kullanlan metallerin fiyat karlatrmas

Kaynak: Severstal

Gemiten gnmze otomotiv firmalarnn yapm olduklar tasarmlarda byk oranda bir arlk art gzlenmektedir (gvenliin n plana karlmasndan dolay).

Kaynak: www.corusautomotive.com

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Arabalarda elik genellikle asi ve kaza annda insan gvenlii gz nnde bulundurularak tat iskeletinde kullanlr. Gnmzde aralar retilirken kap kirileri, tavan, hatta gvde panelleri bile elikten imal edilir. elik ayn zamanda egsoz borusu gibi motor ile balantl bir ok parada da kullanlmaktadr.

Karoser ve jant gibi dk ykleme uygulamalar iin akma mukavemetleri 220 ile 300 MPa arasnda deien orta veya dk karbonlu elikler yeterlidir. Bu elikler, kolay bir ekilde kesilir, bklr, ilenir ve kaynak edilebilir. Daha yksek yklemelere maruz tahrik milleri ve dili arklar iin akma dayanmlar yaklak 400 MPa olan yksek karbonlu veya alaml elikler kullanlr.

Yatak yzeyleri ise daha yksek mukavemet ve anma direnci gerektirir. Bu tr uygulamalar iin, orta ve yksek karbonlu elikler su verme ile sertletirilebilir ve akma mukavemetleri yaklak 1000 MPaa kadar arttrlabilir. Ancak, bu elikler su verme sonras krlganlatklarndan daha sonra temperleme ilemlerine tabi tutulmak zorundadrlar. Bylece krlganlklar azalrken mukavemetleri ve sertlikleri byk oranda korunmu olur. Paslanmaz elikler (genel olrak %18 Cr + %8 Ni ierirler): - Ostenitik - Ferritik - Martenzitik - Dupleks (yeni) olarak 4e ayrlr. zellikle yksek scaklklarda korozyon ve srnme dayanmlar karbon eliklerine gre daha stndr. Ancak, malzeme ve retim maliyetleri otomotiv mhendisliindeki kullanmlarn snrlar (uzun mrl egzoz sistemleri gibi zel uygulamalar)

Dkme demirler ise eliklerden daha yksek karbon ierirler (%2-4 C). Bu dkme demirleri krlgan yapar (dk darbe zellikli). Isl ilemlerle snek dkme demirler de elde edilebilir. Yksek karbon ierii ergime noktasn azalttndan dklebilme yetenei elie gre daha iyidir.

Ayrca, grafit formundaki karbon ideal kat yalayc grevi grr. Dizel motorlarndaki silindir ve pistonlar iin anma zelliklerini iyiletirir. Ancak, artk benzinli motorlarda da kullanlan ok daha hafif alminyum alamlar dizel motorlarda da byk oranda kullanlmaktadr.

Bakr ve alamlar:

Otomotiv mhendisliinde en ok kullanlanlar : - Saf Bakr - Prin - Bronz - Bakr-Nikel alamlar

elikten daha pahaldr, ancak daha snek ve kolaylkla ekillendirilebilir. Yksek sl iletkenlik: radyatrler iin s transferi yksek (ancak son zamanlarda daha hafif alminyum kullanlmaktadr) Yksek elektrik iletkenlik: Elektrik tesisatlarnda ve kablolama sistemlerinde kullanlr.

Prin (genel olarak %35 kadar inko ierir) : Saf bakrdan daha mukavemetli olduundan daha kolay ilenebilir. Elektrik tesisatlar iin kompleks ekiller retilebilir. Ancak, bu alamlar suda uzun sre sonunda inkosuzlama olarak bilinen bir problemden muzdariptir.

Bronz (genellikle alam elementi kalay) :

Korozyon minimize edilebilir. Ancak, ilenme iin daha sert olabilir. Bakr-Nikel alamlar : Yksek scaklklarda yksek srnme dayanm ve korozyon dayanm. (Fren hidrolii borularnda)

Alminyum ve alamlar : Oto retimi dnyasnda alminyum henz yeni bir oyuncudur. 1970lerde %2, 1990larda %5 civarnda olan alminyum kullanm oran 2009da %9 olmutur.

Alminyum ve alamlar : ok dk younluk: Dk arlktaki paralar ile yakt enerjisi tasarrufu. Alminyum cevherleri bol miktarda olmasna ramen, saf alminyumun ekilmesi ok yksek enerji gerektirir. Bu yzden, saf alminyum demir ve bakrdan daha pahaldr. Ancak, yksek korozyon direnci, yksek sl ve elektriksel iletkenlie sahiptir. eitli sl ilemler ve retim olanaklar ile ok eitli alminyum alamlar elde edilebilir. Gnmzde aralarn birok komponentinde eliklerin ve bakr alamlarnn yerini almtr (ekil 1). Geleneksel demir motor blou da alminyum yaplara dnmeye balamtr.

ekil 1. Alminyumdan ektrzyonla retilmi tipik bir otomobil iskeleti.

Bir tasarm uygulamas iin bir metalin seimi deneysel verilere gereksinim duyar. lk adm hangi malzeme grubunun (elik, bakr veya alminyum) kullanlacadr (Tablo 1) Tablo 1. Malzeme zellikleri
Malzeme Younluk (g/cm) 2.7-2.9 7.5-8.3 Cost/Ton (Euro) 1000-1500 200-1800 Akma Dayanm Elastisite Modl (MPa) (Gpa) 40-60 220-1300 69-79 190-209

Alminyum ve Alamlar
elikler ve Alaml elik Bakr ve Alamlar

8.5-8.9

750-1500

60-960

120-150

Sonraki admda, spesifik bir seim yaplabilmesi daha detayl bir bilgiye gereksinim duyulacak (Malzemelerin ve komponentlerin testleri).

Younluk, elastisite modl, sl genleme ve zgl s gibi baz zellikler kompozisyon, i yap ve uygulanan ilemlerden byk oranda bamszdrlar. Akma ve ekme dayanm, sneklilik, krlma tokluu, srnme ve yorulma mukavemeti gibi zellikler alam kompozisyonuna, i yapya, sl ileme ve mekaniksel gemiine son derece bamldr. Bu deerler iin spesifik bilgilere, deerlere gereksinim vardr.

Plastikler ve Polimerler :

Tahta, deri, kauuk, pamuk, yn ve ipek gibi doal polimerler inaat, spor gereleri, ara lastikleri ve ara ii dekorasyonu gibi mhendislik uygulamalaarnda karmza kmaktadr.

Otomotiv mhendislii uygulamarnda da polimerik malzemelerin kullanm ok yaygndr. Ancak, bu malzemelerin dayanmlar metallerinkinden ok dktr. Dayanmlarnn bir miktar arttrlabilmesi iin cam, karbon ve kevlar gibi lifli ve partikler malzemelerle takviye edilir.

Polimerik malzemeler, birincil balarla (metallerle karlatrlabilecek dayanmda) bir arada tutulan karbon atomlarnn ok uzun molekl zincirlerinden oluur. Ancak, bu uzun molekl zincirlerini birarada tutan balar zayf ikincil kuvvetlerdir, ikincil kuvvetler ayrca daha ak bir yap oluturur (termoplastikler). Bu yzden, bu malzemeler ok dk younluk, mukavemet ve rijitlik deerlerine sahiptir (Tablo 2) Table 2.2. Properties of plastics

Kauuk doal kauuu ifade ederken, elastomer sentetik kauuu ifade eder. Otomobillerde elastomerlerin tipik kullanm yerleri: lastikler, hortumlar, silecekler, kay, szdrmazlk elemanlar, contalar ve motor takozlar (kauuk malzemeler apraz bal molekllerden dolay erime noktalar daha yksek).

Otomotiv sektr kauuk reticilerinin bir numaral mterisi ve sektrn itici gcdr. Kauuk reticileri rnlerinin %75ini otomotiv sektrne satmaktadr.

Plastikler genel olarak termoplastikler ve termosetler eklinde ayrlrlar. Termoplastikler, stma ile yumuarlar ve soutma ile yeniden sertleirler. Termosetler, ekillendirme sonrasnda yeniden stma ile yumuamazlar. Polimerik ve plastik malzemelerin kullanld tasarmlarda scaklk ve zamann etkisi kesinlikle hesaba katlmaldr.

Yeni arabalarda plastiin kullanm oran %50 civarndadr..

Gsterge panelini, tular, soketler, klima, kap kollar, paspaslar, emniyet kemeri, hava yast ve daha bir ok oto ekipmann retiminde plastik kullanlabilmektedir. Dk arlklarndan dolay otomotiv sektrnde plastiin kullanm hzla artmaktadr.

Seramikler ve camlar : Seramikler, - Krlgan - Korozif ortamda yksek anma ve kimyasal dayanm - Yksek scaklklara dayankllk - Elektrii iletmezler (yaltkan)

Yksek ergime scaklna sahip olmalar motor bileenlerinde kullanmlarn cazip klar. Daha yksek scaklklarda alan motor daha yksek yakt verimlii salar (zellikle dizel motorlarnda silindir ve piston ba blgelerinde ve valf oturma yzeylerinde). Ayn durum standart benzinli motorlar iin geerli deildir (daha yksek alma scaklklar n atelemeye ve vuruntuya neden olur).

Baz teknik seramik rnekleri: almina, silisyum karbr, silisyum nitrat, Sialon ve zirkonya. Yaplar elmas kristal yapsna benzer (geleneksel seramiklere nazaran ok daha az ve ok daha kk mikro-kusurlara sahip). Bu daha daha yksek krlma tokluu gibi stn mekanik zelliklere neden olur. Kullanm yerleri: motor yataklarnn ve st dizel motor paralarnn kaplamasnda..

zel seramik malzemelerin seimi iin, nihai kalite gvence testlerine bizzat yaplmasnda gereksinim vardr. Ayn retim serisi ierisinde bile zellik deiimleri ok byk olabilmektedir.

Camlar, Cam, arabalar epeevre evrelemektedir. Birincil kullanm alan rzgara kar ve havada uuan bcek ku gibi yaratklardan hzla giderken bizleri korumaktr. Dier yandan cam aynalar iin de kullanmaktayz. Ayrca cam, fiberglas olarak aralarda yaltm malzemesi eklinde de kullanlmaktadr.

Bunun yannda cam aralarda navigasyon ekranlar gibi bir takm innovatif paralarda da kullanlr.

Kompozit Malzemeler : Kompozit malzeme, kendine has zelliklere sahip 2 malzemenin kombinasyonudur. zellikleri szkonusu 2 malzemeye gre daha iyidir. lgi eken zellikleri : - Daha hafif, - Daha rijit, - Daha mukavim olmalardr.

lk balarda uzay aratrmalar, spersonik uular ve derin su uygulamalar iin gelitirilmeye balanmtr. Artk gnmzde otomotiv uygulamalarn da ieren genel mhendislikte de ok sk olarak kullanlmaktadr.

Kompozit malzemeler doay taklit etmektedirler. rnein, ahap selloz ve odun z oluan bir kompozittir. Selloz lifleri ekme ynnde dayankllardr, ancak elastiklerdir. Odun z ise lifleri bir arada tutarak rijit bir malzeme ortaya karr. nsan yapm kompozitlerde de gl karbon ve cam lifler kullanlrken, daha yumuak anayapda ise epoksi ve polyester reinelere kullanlr. Otomotiv mhendisliinde, en tasarm zellikleri birim arlk veya younluk bana yksek mukavemet ve rijitliktir. Bu malzeme zellikleri, cam, bor karbr, almina, silisyum karbr ve karbon gibi seramikleri iaret eder. Ayrca, bunlar yksek yumuama veya ergime noktalarna ve dk genleme katsaylarna sahiptir.

Metaller ise magnezyum ve titanyum haricinde arlklar yksektir. Polimerlerin mukavemet oranlar iyi olmasna karn rijitlik arlk oranlar dktr.

Ancak, seramikler ok krlgandrlar. zel durumlarda dorudan kullanlabilirler.

Kompozitlerde genel olarak, cam veya seramikler mukavemet ve rijitlikten sorumlu iken metaller veya polimerler sneklilii salarlar. Seramik takviye, partikler veya lifler eklinde olabilir (atlak ilerlemesini nleyecek ekilde).
Anayapnn zellikleri son derece nemlidir.: 1. Srtnme ile lif yapsna zarar vermemelidir, 2. D ykleri lifler zerine aktaracak bir ortam yaratabilmeli, 3. atlaklarn ynn deitirebilmeli ve kontrol edebilmeli.

Gnmzdeki en byk tonaja sahip kompozitler, cam lif takviyeli polyester reine malzemelerdir (nispeten dk ham madde maliyeti). Ancak, baz kstlamalar mevcuttur. Cam lifleri dayankl iken 200 Cnin bu kompozitler rijitliklerini kaybederler ve polyester reine bozulur.

Bu yzden,
Yksek elastisite modlne sahip komponentler iin, lifler olarak karbon ve bor/tungsten lifler, anayap olarak epoksi reineler ve poliamidler gibi yeni polimerler kullanlr. Bunlar, ilk bata havaclk endstrisinde jet motorlarnda kompresr baklar olarak gelitirilmitir (ngilterede karbon lif, ABDde bor/tungsten lifleri).

Gnmzde ise daha ekonomik elde edilebilirlilikleri ile yar arabalarnn gvdelerinde kullanlabilmektedir.

Otomotiv malzemelerinin mekanik ve fiziksel zellikleri: Konstrksiyon malzemeleri, genel anlamda, nemli bir deformasyon meydana gelmeksizin stlerine gelen kuvvetlere dayanabilmelidir ve yksek seviyede alma gvenliine sahip olmaldr.

Ara komponenti retimi, farkl veya bazen birbiriyle elien malzeme zelliklerini ortaya koyabilir. rnein, en az enerji ile kolay bir ekilde ekillendirilebilir malzeme zellikleri..

Uygulanan kuvvetle malzemenin davran bize malzemelerin mekanik zelliklerini verir. Bu zellikler, kullanlacak malzemeler iin ara tasarmcsnn ilk ele alaca ve en n plandaki zelliklerdir (rnein asi, gvde, sspansiyon sistemleri gibi tasarmlarda). Bu zelliklerin tespiti iin malzeme mutlaka teste tabi tutulur.

Ancak, elektrik ve elektronik kontrol sistemleri gibi aracn baz manyetik komponentlerinde de ek zellikler kritik olabilir. Camlar iin optik zellikler, s deitirgeleri iin sl ve kimyasal zellikler daha n planda olabilir. Bu mekanik olmayan zellikler genellikle fiziksel zellikler olarak snflandrlrlar.

Mechanical properties : Mekanik zellikler: Dayanm: Bir malzemenin krlmakszn veya kalc deforme olmakszn bir kuvvete dayanabilme kabiliyetidir. Farkl ykler, farkl dayanm trlerini ortaya karr. ekme dayanm, germe veya ekmeye kar direnme kabiliyetir. Basma dayanm, basma kuvvetine kar direnme kabiliyetidir (rnein motor balant ubuklarnda). Burulma dayanm, burulma kuvvetlerine dayanma yeteneidir (pervane mili, silindir kapa civatalar, tm gvde yaps gibi). Dayanm deerleri, polimerlerden seramiklere 10 ila 1000 MPa arasnda deiir.

Elastiklik: eitli ykler uygulandnda esneme ve bklme kabiliyetidir, ykler kaldrldnda tekrar eski ekline ve boyutuna dnerler (elastik bir bant gibi). Tm ara komponentleri bir miktar elastiklii gerektirir. Saysal deerini Elastisite Modl belirler (elastik gerilmenin elastik uzamaya oran). Elastisite modl kPa mertebesinden (kauuklar ve plastikler) GPa mertebesine (metaller ve seramikler) kadar deiir. Daha geni bir ifadeyle elastiklik rijitliktir. Ara komponentinin ekli ve tasarmnda hesaba katlmas gereken nemli bir mekanik zelliktir.

Plastisite: Bir malzemenin atlama ve krlma olmakszn d ykler ve darbeler sonucu kalc ekil deitirebilme yeteneidir. ki alt kavrama ayrlr: - Dvlebilirlik: Bas altnda tm ynlerde kalc deformasyona urayabilme (dvme ve sac retiminde olduu gibi atlama olmakszn ekileme, presleme veya haddeleme ilemleri). Burada plastisite esastr, fakat dvlebilir malzemelerin dayanml olmas gerekmez. Scaklkla dvlebilirlik artar.

- Sneklilik: Bkmede, burmada veya daha genel bir anlamda ekmede souk plastik deformasyona urama yeteneidir (rnein elektrik kablolarnn retiminde bir kalp arasnda ekme ile tel imali). Dvlebilirliin aksine scaklkla sneklilik azalr.

Sertlik: Malzemenin batmaya ve izilmeye kar bir direncidir. Yatak malzemeleri iin nemli bir zelliktir.

Tokluk: Malzemenin ani oklara ve darbelere krlmadan dayanma kabiliyetidir. Eme veya kayma yklemeleri uygulandnda atlak oluumuna karn da bir direntir. Krlganln kartdr (krlganlk: krlmadan nce az veya hi plastik ekil deitirme kabiliyeti olmama zellii, camlar, seramikler, amorf plastikler gibi)

Boyutsal kararllk: Boyuttaki ve ekildeki deiimlere direntir.

Plastikler oda scaklnda, metaller yksek scaklklarda uzun srelerde sabit yke tabi tutulduklarnda zamanla yava yava deforme olup sonuta krlmaya urayabilirler. Bu olaya srnme (creep) ad verilir (motor silindir kapaklarndaki civatalar yksek scaklklarda uzun srelerde yksek yklere maruz kalr). Yorulma krlmas, statik koullarda krlmaya sebep olmayan gerilme seviyelerindeki tekrarl yklemeler sonucunda malzemenin hasara uramasdr. (Bu tr yklemeler ara gvde yaplarnda ve krank milleri, balant ubuklar ve lastikler gibi komponentlerinde bu tr tekrarl yklemeler szkonusudur). Yorulmay hzlandran koullar: - Korozyon, - Yksek scaklklar, - Kt yzey kalitesi.

Dayankllk: Malzemenin uzun sreli hava artlarna ve korozyona dayanm yeteneidir (malzemenin grnndeki, mekanik ve fiziksel zelliklerindeki deiiklikler ile ortaya kar). Islak korozyon ve oksidasyon, elikler gibi metallerde ok yaygndr. Bileke etkileri ara komponentlerinde felakete yol aabilecek mekanik arzalara yol aabilir.

Gne nlar, zellikle UV nlar, oksidasyon ve baz kimyasallar plastiklerin ve polimerlerin bozulmasna yol aabilmektedir.
Genel olarak, komponentlerin servis mrn arttrabilmek iin stabilizatrler kullanlr. Camlar ve seramikler agresif ortamlarda polimerlerden ve metallerden daha kararldr, ancak krlganlklar kullanmlarn snrlar.

Physical properties:

Ara tasarm ve retiminde eitli fiziksel zellikleri de gznnde bulundurmak gereklidir.

- Kristalli malzemeler de ergime scakl Tm, amorf malzemelerde yumuama scakl Tg. Yar-kristalli malzemelerde Tm ve Tg geileri. Bu scaklklar zellikle alminyum pistonlarnn dkmnde, polipropilen tamponlarn enjeksiyon kalplamalarnda, montaj aamasnda eliin kaynanda ve elektrik komponentlerinin lehimlenmesinde son derece nemlidir. - Younluk ara tasarmnda komponentin final ktlesinin, davrannn ve verimliliinin ngrs iin son derece nemli bir zelliktir. Bu yzden, gnmzde alminyum ve kompozit malzemeler geleneksel eliklere ciddi bir rakiptir.

- Elektrik iletkenlii, metaller, zellikle altn, gm ve bakr genellikle iyi elektrik iletkenledir. Bakr, yaygn olarak ara kontrol sistemleri iin kablo retiminde kullanlr. Daha pahal olan altn, gm ve platinyum gibi dier deerli metaller elektronik kontrol cihazlarnda daha kstl kullanmlara sahiptir. Elektrolitler, baz gazlar, svlar ve baz kat seramikler de akm iletebililer. Slfirik asit gibi sv elektrolitler kimyasal enerjiyi depolamak iin kurun-asit aklerinde kullanlmaktadr. Ancak, elektrikli aralardaki akler artk birincil itici gc gerekletirecek ekilde gelitirilmilerdir. Gnmzde yakt hcresi ve gne enerjisi g kaynaklar zerinde almalar hzla devam etmektedir.

- Yaltkanlk, metalik olmayan malzemeler genellikle iyi yaltkanlardr (seramikler, camlar ve ou plastikler). Bu tr malzemeler ayrca, elektrik kontrol sistemlerindeki kapasitrlerde elektrik enerjisini depolamak iin de kullanlr.

Elektrik ileten bakr tellerin izolasyonunda yaygn olarak plastikletirilen PVC, polietilen ve yangna dayankl bileikler kullanlr. Yar iletkenler, yaltkanlar ve iletkenler arasnda yer alr (belirli koullar altnda akm iletirler). Silisyum ve germanyum saf halde zayf iletkenlerdir, fakat kk miktarlarda ek malzemeler ile iletkenlikleri arttrlabilir. Yar iletkenler, tm aralarn elektrik kontrol cihazlarnda yaygn bir ekilde kullanlr.

- Isl zellikler, 1000 Cye kadar dayanmas gereken yerlerde (motor konstrksiyonu ve egsoz sistemleri) kullanlan malzemeler iin son derece nemlidir. Dier taraftan da, aralarn klima sistemlerinde kullanlan malzemeler dk soutucu scaklklarnda alabilmeli ve kimyasal dayankll yksek olmaldr. Seramikler yksek scaklklara dayankldr (ancak en byk handicaplar yine krlganlklardr).

Metallerin daha dk scaklk yetenekleri vardr (en byk handikaplar ar olmalar).

Polimerlerin yksek scaklklarda dayanm nemli oranda der (iyi yn dk scaklklarda elastiklerdir). Metaller, zellikle bakr, yksek sl iletkenlie sahiptir. Ara radyatrlerinde ve dier s deitirgelerinde plastiklerin yansra bakr, alminyum ve elik kullanlr.

Dier taraftan sl yaltkanlar, genellikle dk sl iletkenlik katsayslarna sahip metalik olmayan malzemelerdir. Bu malzemeler s kayp ve kazanlarn nlemek iin kullanlr (rnein, otomobil karoserisiyle bitiik egzoz sistemleri etrafnda). Hava en iyi termal izolasyon malzemesidir. erisinde hava hapsedilmi kpk malzemeler ve lifli kompozitler sesin yansra sy nlemek iin kullanlr (kabin ii).

- Isl genleme (snma esnasnda) ve bzlme (soumada). Genleme katsays seramiklerden metallere, metallerden polimerlere srasyla 1-10-100 eklinde deiir. Aracn byk scaklk deiimlerinin grld yerlerde (rnein motor etrafnda) bu malzemeleri bir araya getirmek nemli tasarm problemlerini dourabilir.
Genleme etkisi radyatr termostatlar mekanizmalarnda da kullanlabilir. gibi kontrol

- Optik zellikler, malzemeler k enerjisini yanstabilir, saabilir veya yutabilir. (mat, yar saydam veya saydam). Cam malzemesi, yasal mevzuattan, dk hammadde maliyetinden ve kavisli ekillerin kolay retilebilmesinden dolay gnmzde ara camlar iin hala vazgeilmez bir malzemedir (dezavantaj ar olmalardr). Ara aydnlatmasnda reflektrler ve objektif komponentleri dk younluklarndan dolay polimetik malzemelerden (metal kaplanm termoset bileikleri, ABS -acrylonitrile butadiene styrene-, akrilik ve polikarbonatlar) retilirler.

Otomotiv Komponentleri in Malzeme Seimini Etkileyen Faktrler

Gnmz otomotiv mhendislii problemleri gemiten daha karmaktr. Neyse ki, gnmzde daha geni bir malzeme yelpazesi ve retim teknikleri mevcuttur.

Gnmzde malzeme veritabanlarndan yardm alnmasna ramen, malzeme seimi en ok tasarm ekibinin yeteneine ve deneyimine baldr.
Otomotiv mhendisleri tasarm aamasnda malzeme seiminde polimerlerin, kompozitlerin ve seramiklerin yansra metallerin geni bir yelpazesini gzden geirirler.

* Mekanik (rijitlik, mukavemet, sneklilik, yorulma, srnme vs.) ve fiziksel zellikler (ergime scakl, younluk, sl iletkenlik vs.) Tasarm aamasndaki malzeme seiminde fiziksel zelliklerin yansra aadaki alma koullarndaki gereksinimler de belirlenmelidir: Mekanik yklemeler Ykleme koullar Sertlik Rijitlik Elastikiyet Arlk

Bunlar, daha sonra uygun malzemelerin zellikleri ile karlatrlr. zel uygulamalar iin eitli kombinasyonlara gereksinim duyulur. rnein, elektrisel ve sl direncin yannda anma ve korozyon direnci de rn mrnn artmas iin istenebilir. Bu gereksinimler, yazlm paketleri ile test edilebilir, zellikle plastikler ve polimerler iin, bylece karlatrmalar yaplabilir.

* Kalite ve stil artlar Grlt ve titreim gibi faktrler nemli srtnme hasarlarna yol aabilir. rnein, deri koltuklardaki ve ahap kaplamalardaki yzey kalitesi, renk, doku, koku gibi estetik zellikler de malzeme seiminde dikkate alnr.

* Komponentin veya rnn retim metodu (talal imalat, plastik ekil verme, dkm, kaynak vs..) retilebilirlik Avantajlar Kstlamalar Maliyet Hassasiyet rn Kalitesi

* Standart malzeme ve komponent seimi (srekli kolay bir ekilde malzeme temin edilebilirlik) Malzemelerin ve komponentlerin ou standartlatrlm halde tedarikilerden temin edilebilmektedir (tel, dairesel ve kare ubuklar, film, erit ve levha, dier ekstryon rnleri vs..). Ancak, standart rnler tasarmda kstlamalara neden olabilir. Standart olmayan rnler ise maliyeti epeyce yukar ekebilir.

* Ticari faktrler Malzeme ve retim maliyetlerini dk tutma (doru malzeme ve retim metodlarn gzard etmeden), satlar arttrarak karn artmasna katk salayabilir.

* Yasal mevzuatlar

Yakt tank, cam gr kabiliyeti, karbon ve azot emisyonlar, srtnen malzemelerdeki asbest ve solvent/su bazl boyalar gibi salk ve gvenlik faktrleri. Geri dnm hususunu ve maliyetlerini tasarmclar mutlak surette hesaba katmaldrlar (oluan atklar ve geri dnebilirlik).

Sonu olarak, seilen malzeme tm faktrlerin uzlamasyla ortaya kar.

lkelerin snr CO2 emisyonlar

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Metaller ve Alamlar Kimyasal bileimleri asndan metaller ve alamlar 2 byk gruba ayrlrlar: Demir ve alamlar (Ferrous alloys) Demir d metal ve alamlar (Non-ferrous alloys) Demir alamlar: elikler (%C 0.05-2) Dkme demirler (%C 2-4.5)

elikler
eliklerin temel zellikleri aadaki gibi zetlenebilir : elikler yksek mukavemet (ekme, Kopma, Akma), tokluk (sneklilik), sertlik ve anma mukavemeti deerlerine sahiptir. eliklerin dvlebilirlikleri ve ilenebilirlikleri iyidir. Paslanmazlk ve korozyona mukavemet zelliklerine sahiptirler. eliklerin byk ounluu sl ilemlere kar duyarldr. Kimyasal bileimin yan sra uygulanan sl ilemler sonucunda istenen sertlik, mekanik ve fiziksel zellik, elektriksel zellik, korozyona ve yksek scakla dayanm zelliklerine tam olarak kavuturulabilir. elikler yaplarnn gerektirdii scaklklara kadar stldklarnda ekillenme zelliine kavuur. (Haddeleme, Presleme, Dvme) Ayrca kimyasal bileim ve iyap olarak uygun olan elikler haddeleme, presleme gibi yntemlerle souk olarak da ekillendirilebilir. Tala kaldrc tezghlarda ilenerek, istenilen ekil ve yzey dzgnlne getirilebilir. Kimyasal bileim olarak uygun olan elikler kaynak ilemi ile birletirilebilir. eliklerin byk bir blm eitli yntemler ile metal ile kaplanmaya, emaye yaplmaya, boyanmaya ve plastik maddeler ile kaplanmaya elverilidir.

eliklerin Snflandrlmas
eliklerin incelenmesini kolaylatrmak ve daha yakndan tanmak iin baz ortak zellikler gz nne alnarak eitli snflandrmalar yaplr.

retim yntemlerine gre Bessemer ve Thomas yntemleriyle retilen elikler. Siemens Martin yntemleriyle retilen elikler. Elektrik ark ve elektrik endksiyon yntemleriyle retilen elikler. Pota ierisinde retilen elikler. Oksijenli konverter yntemleriyle retilen elikler. Vakum yntemleriyle retilen elikler.

Kullanm alanlarna gre Yap elikleri Takm elikleri Souk ve scak ilerde: Souk i ve scak i elikleri Hzl kesme ilerinde kullanlacak elikler Yay yapmnda kullanlacak elikler Yksek scaklklarn bulunduu ortamlarda kullanlacak elikler D etkilere maruz yerlerde ve deniz ortamnda kullanlacak elikler.

Alam durumlarna gre Sade karbonlu elikler Dk ve orta alaml elikler Yksek alaml elikler

Ana katk maddesine gre Karbonlu elikler Manganl elikler Kromlu elikler Nikel elikler Krom Nikel elikler Volframl elikler Vanadyumlu elikler

Metalografik yaplarna gre Ferritik elikler Ferritik ve Perlitik elikler Perlitik elikler stenit elikler Martensitik elikler Ledeburitik elikler Beynitik elikler

Kalite durumlarna gre Ktle elikler Kalite elikler Soy (asal) elikler Fiziksel ve kimyasal zelliklerine gre

Isya dayankl elikler Manyetik elikler Korozyona dayankl elikler Paslanmaz elikler

Sertletirme ortamlarna gre Ya elii Hava elii

OTOMOTV ENDSTRSNDE KULLANILAN ELK RNLER VE ZELLKLER

elik, alternatif malzemeler olmasna ramen hala otomotiv endstrisi iin en nemli malzeme snfn tekil eder. Bunun ana sebebi, ister oto gvdesi iin ister ase ve tekerlekler gibi yapsal paralar iin, bir malzeme olarak zelliklerinin snrsz deikenlikte olmasdr. Ayrca, otomotiv endstrisinde bir malzeme olarak elik, nemli miktarda mkemmel bir fiyatperformans oran ve geri dnm avantajlar sunmaktadr. eliin lkemizdeki yaklak maliyeti 0.15 $/kg civarndadr.

Otomotiv endstrisinde elik kullanm retilen otomobil adeti ile yakndan ilgilidir. Birok endstri alan iin itici g olmay srdren otomotiv endstrisine bakldnda bugn sadece Amerikada ylda 18 milyon araba retildii grlmektedir. Kuzey Amerikada sadece otomobiller iin 16 milyon ton elik kullanlmaktadr. Malzeme seiminde en nemli parametreler hammadde ve proses maliyeti, kalite ve salamlk, srekli malzeme temin edilebilirlik, mukavemet ve korozyon gibi fonksiyonel zellikler, retim yntemleri, oluan atklar ve geri dnebilirliktir. elik bu koullarn hemen hepsine olumlu yant vermektedir.

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Otomobilin tarihsel geliiminde kullanlan malzemeler

Kaynak: Taub et al, 2007.

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Otomobil kullanclarnn sosyal ve kresel istekleri gittike artmaktadr. Bu isteklerin banda: Doal kaynaklarn korunmas Otomobillerin kullanm srelerinin uzatlmas Dayankllnn iyiletirilmesi Korozyon dayanmnn iyiletirilmesi Yakt kaynaklarnn deitirilmesi, gelitirilmesi Enerji kaynaklarnn korunmas Yakt tketiminin azaltlmas Aralarn hafifletilmesi evre kirliliine kar alnacak nlemler CO2, HC, CO, NOx egzoz gazlarnn emisyonlarnn azaltlmas Kullanm gvenlii Rahat kullanm kolaylklar

Bunlarn iinde belki de zmnde en sorunlu olan enerji kaynaklarnn korunmas iin bir otomobilin gelitirilmesinde temel alnan 3 temel e vardr. Bunlarn banda yakt tketiminin azaltlmas ve motor emisyonlarnn banda gelen CO2 hacim orannn azaltlmas gelmektedir. Bunun iin yaplabilecekler ise;

Motor ve sr sisteminin verimliliinin arttrlmas Running dayanmnn azaltlmas (Aerodynamik dizayn..vb) Otomobillerin hafifletilmesi Otomobil boyutlarnn kltlmesi Gvde yapsnn deitirilmesi Gvdede daha hafif malzemelerin kullanlmas eklinde tarif edilebilir.

Otomotiv sektrnde kullanlan elik malzemelerde, normal elikten orta ve yksek mukavemetli elie doru bir eilim vardr. Ancak yksek mukavemetli elik paralarn kullanmnn artna en byk engel, gereken parann ekillendirilme zorluudur. Metalurjinin temel kurallarndan biri, mukavemetin artmasyla snekliin azalmas ve dolaysyla ekillendirilebilirliin azalmasdr. Aratrmaclarn nndeki zorluk, sneklikten taviz vermeden mukavemeti arttrmaktr.

Yksek Mukavemetli Malzemelerin ekillendirilme Zorluklar

Mekanik zelliklerine gre: Dk mukavemetli elikler Yksek mukavemetli elikler Ultra Yksek mukavemetli elikler < 270 MPa 270-700 MPa > 700 Mpa

Kaynak: Anderson D., America Iron and Steel Institute, 2008.

Otomobillerde yaygn olarak kullanlan eliklerin mekanik zellikleri

Kaynak: Daniel J.S., Introduction to Advanced High Strength Steels, Part I: Grade Overview, 2005

Yksek mukavemetli eliklerin ekillendirilebilirlikleri

Kaynak: Severstal

zellikle ultra yksek mukavemetli eliklerdeki dk uzama miktarlar bu malzemelerin tasarmlarda zgrce kullanlmasn kstlar. Bu malzemelerin ekillendirilmesinde ayrca yksek kapasiteli cihazlarn gereksinimi ortaya kar ve karmak ekilli geometrilerde erken yrtlmalar olumaktadr. Bu yzden DP eliklerinin kullanm ok daha yaygndr (zellikle DP600 elii)

Yeni Nesil elikler

Otomotiv Sanayinde En ok Kullanlan elikler:

IF (Arayer Atomsuz) elikler Frnda sertleebilen (bake hardenable) elikler (BH elikleri), ift fazl (dual phase) elikler (DP elikleri) Dnmle oluturulan plastisiteye sahip elikler (TRIP) Ultra yksek mukavemetli scak ekillendirme elikleri (Hot Stamping Boron Steels)

Otomotiv Sanayinde Kullanlan Dier elikler

- Kaplanm elikler - Titreim azaltan elikler - Laminasyon elikleri

IF (Arayer Atomsuz) elikler IF eliklerinin eitleri: Derin ekme Kalite (DDQ) IF elikleri

Yksek mukavemetli (HSS) IF elikleri

Ekstra derin ekilebilen (EDDQ) IF elikleri

- Bu eliklerde C, N gibi arayer atomlar zelti ierisinden uzaklatrlmtr.

Ti veya Nb eklenmesi

Cotrell atmosferi
- Bu, elie yalanmama ve stn ekillendirilebilirlik zellii kazandrmaktadr.

- C ve N atomlar zeltide bulunmadndan belirgin akma ve buna bal olarak Lders-Hardman bantlar grlmez.

- Dk akma ve ekme dayanmlar ve yksek r deerleri ile ekstra

derin ekilebilme zellii gstermekte ve ok karmak paralarn

kolaylkla retilebilmesine olanak salamaktadrlar.

- IF eliklerinin retimi, gnmzde sadece souk ve scak saclar

iin deil ayn zamanda inko kapl elik saclar, yksek dayanml elik saclar vb. deiik uygulamalarla artmakta ve yksek dayanml

IF, paslanmaz IF eklinde yeni tipleri oluturularak dayanmlar

artrabilmektedir.

IF eliklerinin Otomotivde Kullanm Yerleri: IF eliinin yksek r deeri ve mkemmel derin ekilebilirliinden tr IF elikleri otomotivde n ve arka kap i paneli, arka taban paneli gibi paralarda kullanlmaktadr.

IF eliinden retilen bir kap i paneli

Frnda Sertleebilen (Bake Hardenable: BH) elikler: Frnda sertleebilen elikler, otomotiv imalatlarnn preslerinde kolayca ilenebilen dk mukavemetli ve optimum olarak ekil verilebilen bir elik grubudur. Presleme srasndaki deformasyon, ekil verme srasnda ilem sertlemesi ile sertlemeye yol aar.

Otomotiv gvdesi paralar haline stampalanmadan nce normal depolama srasnda yalanmaya direnli olarak dizayn edilirler. Bununla beraber ekil vermede yalanmaya balarlar ve boya piirme frnlarnda stldktan sonra malzeme tamamen yalanr. Orijinal elik zelliklerine gre yaklak 34-70 MPalk bir akma mukavemeti art olan nihai paralar elde edilir.
Bileim ve tavlamadan sonra mevcut ara yerde znm elementlerin (karbon ve azot) miktarnn kontrol frnda sertleebilir elik retimi iin kritiktir.

Yksek mukavemetli elikler Ayn dayanma daha dk arlkta ulayor

Daha ince kalnlkta sac kullanlabiliyor

Kaynak: Patrick BLAIN - OICA President - Steel & Automobile

Yksek mukavemetli elikler

Otomotiv sanayinde en ok kullanlanlar DP (ift fazl) ve TRIP ( fazl) elikleridir.

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

ift Fazl (DP) elikler: ift fazl elik kavram, 1937 ylnda Grabein, yeni bir yatak malzemesinin retimi iin % 0,25 karbonlu bir elii kritik scaklklar arasndaki blgeden soutmas sonucunda ift fazl yapy elde etmesi ve patent almasyla tannmtr.

1970lere kadar ok az sayda aratrmacnn ilgisini eken ift fazl elikler, bu yldan sonra zellikle yaanan ekonomik darboazlarn ardndan bilim adamlarnn otomotiv endstrisine sunduu alternatif zmler olarak zerinde etraflca allan bir alan olmutur.

DP elikleri yumuak ferrit (ekillendirebilme kabiliyetini verir) ve sert martenzit (mukavemet verir) yapdan oluan dk karbonlu eliklerdir.

Martensit

Ferrit

ematik

Gerek mikroyap

DP eliklerinin mekanik zellikleri ift fazl eliklerin dayanm byk lde yapdaki martensit hacim oranna (MHO) baldr. MHO arttka malzemenin akma ve ekme mukavemetleri artarken, toplam uzamas azalmaktadr. Ayrca yapdaki martensitin dzgn dalm da malzeme zelliklerini iyiletirmektedir. ift fazl eliklerde oluan en bilindik hata ise, ferritin martensit tane snrlarndan ayrlrken oluturduu boluklardr. Bu durum malzemede krlmalara yol aabilmektedir.

DP eliinin ekme erisi

DP eliklerinin otomotiv sektrndeki kullanm alanlar

DP eliklerinin otomotiv sektrndeki kullanm alanlar (devam)

TRIP elikler: TRIP (Transformation Induced Plasticity) elikleri ilk olarak bulan Zackay ve arkadalar olmutur.

Adndan da anlalaca gibi TRIP eliklerin en byk avantaj ekillendirme esnasnda yapsnda oluan dnmdr. ekillendirmeden nce yapdaki kalnt stenit ekillendirme kabiliyetini artrr ve ekillendirme esnasnda martensite dnerek malzemeye son halinde mukavemet kazandrr.

TRIP elikleri ise ferrit matrisleri boyunca tutulmu ostenit ve kk miktarda beynit ihtiva etmektedir.

ematik Gerek mikroyap

TRIP eliklerinin mekanik zellikleri Yapda grlen fazlar ve hacim oranlar, rnein kalnt stenitin morfolojisi, tane boyutu ve karbon ierii, mekanik zellikler zerinde olduka etkilidir. Ayrca yapda bulunan bu fazlar, deformasyon srasnda TRP eliinin davrann da belirlemektedir. Kalnt stenit hacim oran arttka ekme dayanm, toplam uzama ve absorbe edilen enerji miktar artarken, akma dayanm azalmaktadr. TRP elikleri ekillendirme hzna duyarl bir malzemedir. Artan ekillendirme hznn ve scakln martensitik dnm snrlandrdn belirlenmitir.

TRIP eliinin ekme erisi

Yksek mukavemetli eliklerin kullanm, Kazandrd yakt tasarrufu, CO2 emisyonu, arpma dayanm ve Kaynak kabiliyeti gibi stn zelliklerinden dolay giderek yaygnlamaktadr.

ULSAB-AVC PNGV-Snf konsept tasarmnda paralar ve malzemeleri

Kaynak: Anderson D., America Iron and Steel Institute, 2008.

ekilde grld zere yksek mukavemetli eliklerden DP elikleri olduka yaygn bir kullanm alanna sahiptir.

GM firmas ngrlerine gre yksek mukavemetli eliklerin kullanm

Yakn gelecekte DP eliklerinin tatlarda kullanm miktarnn %45lere kadar artaca ngrlmektedir. Bu art ile aralarda salanan hafifletmenin zellikle yakt tasarrufu ve gaz emisyonuna olan katks ok byk olacaktr.

Kaynak: www.autosteel.org

Tatlardaki kalnlk azaltlmasnn salad arlk kazanc

Kaynak: Anderson D., America Iron and Steel Institute, 2008.

Kalnlk azaltlmas ile arlkta yaklak %24lk bir kazanm elde edilebilmektedir.

Yeni nesil eliklerin kullanmnn arttrlmas iin en uygun ekillendirme ynteminin belirlenmesi gerekmektedir.

Otomobillerde arlk azaltma projeleri

Kaynak: Severstal

Tatlardaki CO2 emisyon miktarnn yllara gre deiimi

Kaynak: www.worldsteel.org

ekillendirilebilirlik
Sac malzemenin eitli proseslerle hasara uramadan orjinal eklinden belirli bir ekle dnebilme kabiliyetine ekillendirilebilirlik denir.

ekillendirme Snr

Malzemelerin ekillendirme snrlarnn belirlenmesinde ekillendirme snr diyagramlarndan yararlanlr. Bu diyagramlar sac malzemenin retim esnasnda karlaabilecei btn deformasyonlar ihtiva eder. Snrn stnde kalan deformasyon deerleri hasar gsterirken, altta kalan deformasyonlar ise gvenli blgeyi gstermektedir.

Saclarn ekillendirilebilirlii yzeyde oluan 2 temel deformasyon ile tanmlanr.

ekillendirme Snr Diyagram

Bu diyagramlar sayesinde, paralarn kalplar hazrlanrken n simlasyonlarda sacn ilgili ekli alp, almayaca; yrtlp, yrtlmayaca gibi sorulara nceden yant verilebilmektedir. rnein bir kap sac ele alndnda simlasyon gerekletirildikten sonra, ekillendirilmi sacn her noktasnda meydana gelen deformasyonlar, diyagrama gre kontrol edilir ve gerekli deiiklikler tasarm esnasnda yaplr.

Ultra yksek mukavemetli scak ekillendirme elikleri (Hot Stamping Boron Steels) Martenzitik elikler

ok yksek dayanma sahip olan paralarn ayn zamanda dk arla sahip olmas otomotiv ve havaclk endstrisinin ilgisini ekmektedir. Scak ekillendirme ileminde yaygn olarak Al-Si kapl 22MnB5 (ticari isimleri Usibor 1500P ve Ducol 1500 Bor) celik saclar kullanlmaktadr. Kullanlan elik, ultra yksek mukavemetli elikler (UHSS) snfnda yer alr.

Borlu eliklerin kimyasal kompozisyonlar ve mekanik zellikleri

Kaynak: Naderi, M.,2007, Doctoral Theses, RWTH, Aachen

Usibor 1500 P
Scak ekillendirme sonras ok yksek mekanik dayanma sahip olmaktadr. Ara arln azaltma gereksinimini karlamak zere gelitirilmitir. Otomobildeki gvenliin n planda olduu yapsal komponentlerde kullanlmak zere tasarlanmlardr (amurluk kirileri, kap glendirmeleri, B direkleri, cam destekleri vs..). Bu elikler scak sekillendirme ilemi sresince sl ileme tabi tutulmak ve sonrasnda su verilmek zere dizayn edilmilerdir. Son rnn mekanik zellikleri nemli lde arlk kazancn ortaya koyar (standart yksek akma dayanml eliklerle karlatrldnda %50ye kadar).

Balca avantajlar:

1. 2.
3.

ekillendirme ve kullanm esnasndaki zelliklerin farkll Yksek scak ekillendirme yetenei ve geri yaylanma probleminin olmamas Olaanst yorulma ve darbe dayanm (bylece kalnlk azaltlarak arlk drlebilir)

Usibor 1500 P n bir alminyum-silikon kaplamaya sahiptir ve scak ekillendirme srasnda metali oksidasyon (lek) ve dekarbrizasyondan korumak iin gelitirilmitir.

lave avantajlar:

1.

Geleneksel kaplanmam scak ekillendirme elikleri iin ihtiya duyulan kumlama admn ortadan kaldrm olur. 2. ok iyi son rn byutsal tolerans (kumlama yok, dolaysyla deformasyon yok). 3. Mkemmel korozyon direnci, 4. Dekarbrizasyon yok, 5. Basit bir ilem, maliyet d (kumlama yok, koruyucu atmosferli frna ihtiya yok)

Technical characteristics

Usibor 1500 Pnin ierisindeki yksek mangan, krom ve bor mevcudiyeti scak ekillendirme esnasndaki ostenitleme sonras mkemmel su verilebilirlik salar. Scak ekillendirme ncesi, Usibor 1500 P e eksenli ferrit ana yaps ierisinde homojen dalml perlit tanelerinden olumaktadr. Usibor 1500 Pin 25m kalnlktaki kaplamas, Fe- Al- Si alam difzyon tabakas ve AlSi tabakasndan ibarettir.

Isl lem ve su verme sonras, i yap %100 martenzitiktir.

Al-Si kaplama frn iinde temel malzemeye daha iyi tutunan koruyucu AlFe-S alamna dnr.

Yzey: Scak ekillendirme ve su verme sonras Usibor 1500 P komponentleri dorudan boyanabilir. Isl ilem sonras oluan Al-Fe-Si tabakas korozyona mkemmel dayanm salar. Scak ekillendirme sonras, Usibor 1500 Pnin yzeyi fosfatlama banyosundan etkilenmez ve daha sonraki bayonun kullanmlar iin br kirlilik oluturmaz. Scak ekillendirilmi Usibor 1500 P komponentleri zerinde ou yaptrc rahatlkla kullanlabilir.

Kaynak: Usibor 1500 P mkemmel punta kaynakedilebilirliine sahiptir (hem kendi arasnda hemde farkl malzemelerle). Geni bir aralkta kaynak edilebilir. Kaynaklarn mekanik zellikleri (ekme, kayma) otomotiv reticilerinin isteklerini ve standartlarn karlamaktadr. Scak ekillendirme sonras elde edilen alam tabakas sayesinde kaynak elektrodunun mr, geleneksel metal kaplamalarnki ile karlatrldnda mkemmel saylabilecek dzeydedir (bozulmakszn birka bin punta kayna). Lehimleme de dahil, MAG, MIG ve geleneksel metal kaynak teknikleri kolaylkla uygulanabilir.

Yorulma mukavemeti

Darbe Direnci

Scak ekillendirme lemi:

Scak ekillendirme ilemi, ultra yksek dayanml karmak geometrilerin retiminde kullanlan bir ekillendirme yntemidir (pres ii sertletirme). Scak metal ekillendirme, yksek rijitlie sahip paralarn retimini mmkn klar iken ve ayn zamanda bu ilem iin kullanlan san kalnlk ve arlnn azaltlmasn salayan inovatif bir ilemdir. Bylece bu ilem, otomotiv sektrnde gvenlikle ilgili paralarn rijitliini artrrken ayn zamanda aralara ait arln azaltlmasnda nemli rol oynar. Scak ekillendirme ilemi srecinde, malzemenin ekme mukavemeti 1500 MPan zerine kar ve ayn zamanda byk miktarda enerji absorbe ederken az miktarda deformasyona urar.

2010 yl itibariyle dnya genelinde yaklak 110 adet scak ekillendirme hatt aktif olarak para imalat gerekletirmektedir.

Yllara gre scak ekillendirilmi paralarn kullanm

Kaynak: Billur, E. www.eng.ohio-state.edu

Tipik bir scak ekillendirme malzemesi (Boron elii) A: lemden nce; B: scak ekil verme srasnda; C: su vermeden sonra, presten k

Scak ekillendirme ileminin admlar (ematik):

1. Sa ruloyu dzletirme 2. Salarn kesimi 3. Salarn 900Ce kadar frnda stlmas (ostenitleme) 4. Scak salarn kalba hzl ekilde transferi (<10sn) 5. Parann hzl ekilde preslenmesi (<1.5sn) 6. ekil verilmi parann kapal kalp ierisinde su verilmesi (10-20sn) 7. Parann kalptan kartlarak ortam scaklnda soumaya braklmas

Eer soutma hz yeterince yksek olmazsa, beynit, ferrit ve perlit gibi yaplar elde edilir ki, bu durum istenmez.

Kaynak: Bariani, P,F. ve ark., Manuf. Technology 2008

Scak ekillendirme ilemi sresinde ekme mukavemeti ve i yapnn deiimi

Scak ekil verme ileminde ostenitleme ncesi souk n deformasyon da uygulanabilir (dolayl scak ekillendirme).

Istma ekilleri:

Scak ekil verme iin kalp tasarm:

Scak ekillendirme ileminin, alla gelmi yntemlere gre avantajlar, gvenlik ile ilgili otomotiv paralarnn retiminde nem tamaktadr. Bu avantajlar:

1. Yksek mukavemet ve yeterli sneklik, 2. Hafif ara ekipmanlarnn retimine olanak tanmas, 3. Souk ekillendirme yntemine gre yok denecek seviyelerde geri yaylanma etkisi, 4. Kompleks geometrilerin retimine olanak tanmas, 5. Mkemmel arpma davran.
Ancak, dk retim hzlar, yksek yatrm ve iletme maliyetleri ilemin dezavantajlardr.

1990l yllarda aralarda ok az sayda scak ekillendirilmi para bulunurken gnmzde bu say 20-30a kmtr.

Kaynak: Bryan Macek, http://members.steel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Kaynak: www.autosteel.org

Yeni Nesil TWIP (TWinning Induced Plasticity) Yksek Mangan alaml stenitik elik Saclar

Metal malzemeler iin mukavemet sneklik (%uzama ve ekillendirilebilme kabiliyeti) biribirine zt olarak gelien zelliklerdir. Otomotiv sektr sac reticileri mukavemetle birlikte yksek ekillendirilebilirlii de vaadeden TWIP (TWinning Induced Plasticity) yksek Mangan alaml stenitik elik saclarn gelitirmilerdir.

TWIP elikleri yksek miktarda mangan ierdiklerinden, bu elikler oda scaklklarnda bile tamamen ostenitik yapya sahip olurlar1 (7 24 %Mangan, 0,5 0.7% Karbon, 1,8 3,5% Alminyum ve 1.8 4 % orannda Silisyum ierirler). Ayrca bu kimyasal kompozisyon ikizlenme mekanizmas koullarn oluturur. Byk miktardaki deformasyon , deformasyon ikizlerinin oluumu ile tahrik edilir. yap daha da incelirken, ikizlenme sertleme orann daha byk deerlere eker (n deeri). Sonuta, ikizlenme snrlar tane snrlar gibi davranr ve eliin mukavemetini nemli lde arttrr. Malzemenin ierisinde nekadar ok snr (tane snr, ikizlenme snr) varsa atomlarn birbirin zerinden ak (plastik deformasyon) iin okadar ok yk gerekir. TWIP saclar %50 uzama ile 1000 Mpa veya %35 uzama ile 1400Mpa seviyesinde ekme dayanmlarna sahip olabilmektedirler. ekme dayanm 1000 MPan zerindedir. Yksek dayanm ile, yk tama, arpma enerjisi snmleme, maliyet ve arlk iyiletirme alanlarnda ne karken; ayn zamanda yksek ekillendirilebilirlik kabiliyeti ile hemen her seviye karmak geometride paralar yrtma problemi yaamadan kalplarda basmak mmkn olmaktadr.

ekillendirme ileminden nce TWIP sac mikroyaps stenit ad verilen bir metal fazndan (i yapsndan) oluur. Bu fazn temel zellii dk dayanm ve yksek uzama orandr. Bu faz, eitli sl ilem ve mekanik etkilerle metale farkl mekanik zellikler kazandran fazlara dnr. rnein para 900C stenit faznda iken metal yaa veya suya atlnca yaps yksek dayanm ve dk uzamaya sahip martenzit fazna dnr.

Otomotivde tampon traversinde kullanlan TRIP800 (Trasformation Induced Plasticity) malzeme yapsnda da ekillendirme ncesi yaklak %20 oranda stenit faz bulunur. Sac ekillendirilince ve arpma esnasnda deforme olunca yap ierisinde bulunan stenit martensite dner; dolaysyla dayanm oran artar, uzama oran der; arpma enerjisinin bir ksm, stenitin martensite dnmesiyle kokpite ulamadan emilmi olur. stenit faz oda scaklnda stabil deildir, dolaysyla oda scaklnda bu faz dengede tutmak iin eitli katklar ve retim yntemleri kullanlr.

TWIP saclarda ise iyap tamamiyle stenittir. TWIP saclarda TRIP saclara benzer ekilde, ekillendirilmenin etkisiyle mevcut stenit faznda deiim olur; ancak bu deiim faz dnmnden ziyade atomik dizilite bir deiim eklindedir. TWIP saclarda ise dayanm salayan mekanizma kizlenme (Twinning) mekanizmasdr. kizlenme mekanizmas ayna modeli ile aklanabilir. kizlenme, eitli etkenlerle ara yzeyde bir ayna varm gibi atomlar birbirine kar simetrik olarak dizilmesi ile oluur. Ayna yzeyi ikizlenme snr (twin boundary) olarak kabul edilebilir. Aadaki fotoraf ve modelde tane snrlar ile ikizlenme snrlar gsterilmektedir.

Yksek dayanm salayan bu ikizlenme snrlardr. ekillendirme oran arttka ikizlenme snr miktar da artar; dolaysyla dayanm artar. Buna ek olarak artan ikizlenme oran tanelerin daha da incelmesine sebep olur. Bu da malzemenin ekillendirirken kopmasn, yrtlmasn engeller; dolaysyla % uzama kaybedilmemi olur.

TWIP saclar dayanm kaybetmeden yksek ekillendirme oranlarna kabilen malzemelerdir. Bu sac kalitesinin avantajlarndan yaralanabilmek iin bu saclardan retilecek para zerine olabildiince deformasyon (derin ekme blgeleri vb.) oluturmak gerekmektedir. Kaynak kabiliyeti asndan bakldnda, TWIP kaynanda herhangi bir sknt yaanmamaktadr. saclarnn punta

Gerilme-Uzama Erilerinin Karlatrlmas

Paslanmaz elikler

Paslanmaz elikler pasiflik olarak bilinen olaydan dolay birok atmosferde mkemmel korozyon direnci salar (ok ince koruyucu pasif film oluumu). Bu film kimyasal veya mekaniksel bir zarar grse bile oksitleyici ortamda anndan yeniden oluarak korumaya devam eder. Bu pasif tabaka eliin andrc atmosferler veya andrc kimyasal ortamlara kar koymasn salar. Paslanmaz elik, karbon eliinden ve alaml elikten pahaldr.

300 Serisi Ostenitik Alamlar: 301, 302, 303, 304, 305, 308, 309, 310, 314, 316, 321 seri paslanmaz elikler krom ve nikel ierirler. Isl ilem uygulamak mmkn deildir ve de mknats tutmazlar. ekil alabilme kabiliyetleri yksektir. 300 serisi veya stenitik paslanmaz elikler dnya paslanmaz elik retiminin yaklak %70 ini olutururlar. stenitik yap yaklak olarak %810 luk bir nikel ilavesiyle oluur. 400 Serisi Ferritik Alamlar: 405, 409, 429, 430, 434, 436, 442Bu serideki paslanmaz elikleri ise krom ierir. Mknatslanabilir fakat sl ileme tabi tutulmazlar. Ferritik paslanmaz elikler genelde nikel iermeyip yksek krom ieren (%12 ile %30 arasnda), molibden, titanyum vanadyum gibi karbr yapc ve ferritik yapy istikrarl klan alam elementleri ieren bir paslanmaz elik gurubudur. Genelde ierdikleri yksek krom oran, ferritiklere ok yksek bir korozyon direnci salar. Daha ok yakn akrabalar olan karbon eliklerin zelliklerine yakn mekanik ve fiziksel zelliklere sahip olan ferritik paslanmaz elikler, stenitiklerin tersine manyetiktirler. Ostenitikler kadar ekillendirilmeye uygun deildirler.

Paslanmaz eliklerin Otomotiv Sanayindeki Kullanm ve lgili Gelimeler Paslanmaz elik, otomobillerde egzoz sistemlerinde ve hortum kelepeleri ve emniyet kemeri yaylar gibi otomobil paralarnda gnmzde yaygn bir biimde kullanlmaktadr. ok yaknda ise artk asi, sspansiyon, gvde, yakt tank ve katalitik konvertr uygulamalarnda kullannlmaya balanacaktr. Gnmzdeki Paslanmaz elikler artk,

Arlk kazanc, Arttrlm arpma dayankll Arttrlm korozyon direnci Geri dnebilirlik Arttrlm mekanik zellikler Isya kar diren Kolay ekillendirilebilirlik Kolay kaynak edilebilirlik

zelliklerini ve imkanlarn sunabilmektedir. Ayrca, darbeli ykleme altnda yksek mukavemetli paslanmaz elikler mkemmel enerji absorbe edebilme zelliine sahiptirler.

Toplu tama sektrne ait baz uygulama rnekleri:

Paslanmaz elik 1930lardan beri uzun mesafe ve banliy trenlerinde kullanlr. Gnmzde ABD yksek hz trenleri veya svein X2000 treni demiryolu uygulamalarnda paslanmaz eliin kullanm iin etkileyici rneklerdendir. (sve) X2000 yksek hz treni, ostenitik alik ile kaplanmtr (Boyama veya galvanizasyona ihtiya yok). Dk maliyet ve evre dostu. Mukaveti arttrlm paslanmaz elik sayesinde dk ara arl ve daha dk yakt maliyeti. (Fransa) Yeni nesil TER blgesel treni iin ostenitik elik kullanlmtr.

Otobs gvdelerinde artk paslanmaz eliin oran artmaktadr.

(Baz avrupa ehirlerinde) tramvaylar da yeni nesil paslanmaz eliklerden retilmilerdir.

Gvenli, hafif, dayanm ve arpma direnci arttrlm, ekonomik ve evre dostu paslanmaz elikler toplu tama sektr iin ideal bir zm olarak grlmeye balanmtr.

Ortalama bir binek otomobilinde yaklak olarak 15-22 kg aras paslanmaz elik kullanlr. eitli kk paralarda paslanmaz elik kullanr, esas kullanm alan egzoz sistemleridir. Otomotivdeki yeni kullanm alanlar olarak boru hatlar gsterilebilir.

Otomotiv Sektrnde Paslanmaz eliklerin Hafif Metallere Kar stnl

Bir paslanmaz elik kalitesini ele alalm (AISI 301L) nemli saylabilecek lde souk sertleme zellikleri Yksek ekme mukavemeti, arpmaya kar nemli diren salar (daha ince saclarn kullanlmasna olanak salar) Kolay ekillendirilebilirlik Mkemmel korozyon direnci

Szkonusu kalite paslanmaz eliin tren vagonlarnn yapsal ugulamalarda kullanlmas, bu paslanmaz eliin otomotiv sektrnde de kullanmna alt yap hazrlam olduu grlmektedir.

Egzoz Sistemleri ou otomobilin egzozundaki katalitik konvertr etrafnda paslanmaz elik kullanlr (paslanmaz eliin otomtiv sanayi iin ana pazar). Egzoz sisteminde yksek scaklk ve korozif koullar mevcuttur, bu yzden korozyona dayankl malzemelere ihtiya vardr. Egzoz sisteminin scak ksmlarnda kullanlan malzeme yksek scaklklardan dolay srnme ve oksidasyona kar mukavim olmaldr. Bu amala zel refrakter kalite paslanmaz elikler gelitirilmitir. Yksek scakla dayankl ostenitik paslanmaz elikler (309 ve 310 kalite -25% chromium, 20% nickel- daha yksek alaml). Souk blmler daha ok tuz, kar ve buz etkilerine maruz kalr. Souk ksmlarda ise 304 kalite ostenitik -18% chromium, 9% nickel- ve 409 kalite ferritik -12% chromium, 0% nickel- paslanmaz elikler kullanlr. Ostenitik paslanmaz eliklerdeki Ni art ekillendirilebilirlii ve korozyon dayanmn arttrr. ou retici tm sistem iin ferritik paslanmaz elikleri kullanmay tercih ediyor (ekonomik sebeplerden dolay)

Katalitik Konvertrler Gnmzde katalitik yzeyleri seramik malzemedir (hacmi ve arl arttrr). Ancak, 40 mikron veya daha az kalnlktaki paslanmaz folyolar seramik malzeme yerini alarak hacim ve arlkta azalma salanabilir. Ayrca, paslanmaz eliklerin iletkenlikleri yksektir. Bylece katalitik konvertr elektrikle nceden stlarak, katalitik konvertrn alma scaklna saniyeler ierisinde ulamas salanabilir (katalitik etkinin devreye girmesi).

Demeler, Contalar ve Sspansiyon Sistemleri ve d dekoratif deme iin ferritik paslanmaz eliklerin kullanm gn getike artmaktadr. (kolay ilenebilir, zel kaliteleri yksek korozyon mukavemeti iin molibden ve niyobyum ierir ve mkemmel bir d grnm). Hzla artan kullanmlar: hortum kelepeleri, kapak contalar, pompa gvdeleri, s kalkanlar, cam silecekleri, airbag gaz tpleri ve emniyet kemeri yaylar

Gemite, silindir kapa contalar asbest ve elik saclarn bir arada kullanmndan oluuyordu (sandwich). Gnmzde ise asbest yasa (kanserle dorudan ilikili) ve daha yksek basn ve scaklk altndaki modern motorlar iin yeni bir tasarma ihtiya duyulmutur. Bunlardan biri, 3-5 tabaka ince kauuk kapl, ve sertletirilmi paslanmaz elik saclar (her biri yaklak 0.25 mm kalnlkta). Yaplan birok deneme ve model paslanmaz eliklerin sspansiyon sistemlerinde de kullanlmasnn yararl olacan gstermitir. Bu konudaki Ar-Ge almalar hzla devam etmektedir (yakn bir gelecekte sspansiyon sistemlerinin de paslanmaz elikten imal edilmesi muhtemeldir).

Yakt Tanklar Yakn bir gelecekte yakt tanklarnn da paslanmaz elikten yaplmas yksek bir beklentidir. Californiada geerli olan sk evresel yasayla mevcut tank malzemelerinin emisyon kurallarn karlamasnn zor olduu vurgulanmtr. Artk ABDdeki baz otomobil reticileri paslanmaz elik tank kullanmna gemilerdir. Bir paslanmaz elik tank ne sznt yapar ne de yakt buhar emer (koruyucu bir kaplamaya gerek yok ve tamamiyle geri dntrlebilir). Dar asi boluklar iin kompleks geometrilere yeni hidro ekillendirme teknikleri ile kolaylkla ekillendirilebilirler.

Otobs Gvdeleri Paslanmaz elikler gnmzde de otobslerin karkas ve gvde panel uygulamalarnda yaygn olarak kullanlmaktadr (ostenitik kalite, AISI 301, 309 ve 430). zellikle Avrupada talya ve spanyada otobslerde paslanmaz elik kullanm ok yaygndr. Volvo ve dier Avrupa reticileri de eitli paslanmaz elik kullanlan modellerini piyasaya srmlerdir. Keza, ABD ve uzak dou lkeleri de paslanmaz elikleri otobslerde daha fazla kullanmaya balamlardr (Hindistanda asi retimi ile ilgili almalar da devam etmektedir.

Dkme Demirler
Yksek frndan elde edilen sv ham demirin; kalplara dklerek katlasmasndan elde edilen yar-mamul pikin ergitme frnlarnda tekrar ergitilerek ve gerekirse bilesimini de deistirmek suretiyle, belli bir modele gre nceden hazrlanms bir kalp ierisine dklmesi ve kalp bosluunun seklini alarak katlasmasyla meydana gelen malzemeye "DKME DEMR" denilir.

Dkme demirler, gerek dkm ve gerekse mamul para zellikleri bakmndan birok stnlklere sahiptirler: a) Dk ergime scakl (1150 1300 0C), b) yi akskanlk (tektik bilesimine yaknlk) c) Dkm ve kalp seklini alabilme kabiliyetinin stnl, d) Ergitme ve dkm islemlerinin ucuzluu, e) Kimyasal bilesim snrlarnn genise tutulabilmesi ve yakn zellikler elde edilebilmesi, f) esitli ksmlardan ibaret bir is parasnn tek bir islemle elde edilebilmesi, g) Talasl imalat tekniinde iyi islenebilmesi, h) Titresim snmleme zelliinin ok iyi olmas, ) Basma mukavemetinin yksek olmas, i) Asnma ve korozyona dayankll Dkme demirlere ait yukarda belirtilen iyi zellikleri yannda, bilhassa mhendislik projelerinde aranan mukavemet ve sneklilik gibi zellikleri dk kalr. Zira, dkme demirlerde kopma mukavemeti l4-28 kg/mm2 snrlar iinde, kopma uzamas ise, hemen hemen yok denecek kadar kk miktarlardadr.

Dkme demirler
Genelde % 3-3.5 orannda C bulundururlar (Pratik limit 4.3).
% 2-3 orannda Si, grafitlemeyi kolaylatrmak ve dkmde akcl salamak amacyla katlr. Trleri: Kr DD: Yava souma ile grafit lemelleri ve souma hzna bal olarak ferritik veya perlitik olabilir. Sneklii yoktur, dayanm dktr. (Gri) Beyaz DD: Erimi haldeyken hzl soutarak elde edilir. Sementit matris iinde perlitten oluur.ok gevrek ve krlgandr. Temper DD: Beyaz DD in, 900-950 oC de tavlanmas ve sementitten temper grafiti olumas ile salanr. entik etkisinin azaltlmas neticesinde sneklik arttrlmtr. Kresel Grafitli DD: Erimi durumda % 0.5 Mg, veya Ce katlmas ile grafit kresel tarzda katlatrlr. yi sneklik ve dayanm zellikleri gsterir.

Kr (Gri) Dkme Demir (Lamel Grafitli) (GG) Karbon oran %2,5 - %4 ve silisyum oran %1 - %3e kadar deiir. Grafit partiklleri ekil itibaryla kurumu ve krm yapraklara benzer.

Grafitin yalayc etkiye sahip olmas nedeniyle anma direnleri yksektir. Talal imalat zellikleri ok iyidir. Grafit lamellerinin en nemli olumlu etkisi malzemeye titreim snmleme zellii kazandrmasdr.

Grafitin morfolojisi nedeniyle gri dkme demirler ekme ykleri altnda zayf ve gevrek malzemelerdir. Bunun nedeni grafit partikllerinin sivri keli olular ve gerilimi nemli oranda younlatrmasdr. Buna karlk basma mukavemetleri iyidir. Ayrca metalik malzemelerin en ucuzudur. stenildiinde sl ilemlerle matriks yapy deitirmek mmkndr.

Otomotiv sektrndeki kullanm alanlarna rnekler: anzman, Motor blou Silindir kapaklar Fren diski Kampana Ya pompalama ubuu Su pompas pervanesi Denge paras Krank kepi Manifold Vantilatr kasna Su pompas gvdesi Volan vb..

Otomotiv endstrisinde kullanlan gri dkme demirler ve mekanik zellikleri

Beyaz Dkme Demir Karbonun tamam bileik sementit (Fe3C) halindedir. Hzl souma ile elde edilir. tektik alt alamlardr. Tipik beyaz dkme demir mikroyaps sementit ve perlitten olumaktadr. Sementit sert ve gevrek bir bileiktir. Yapsndaki sementitten dolay sert ve anmaya direnlidir. Sneklii dktr. Bu yzden mhendislik alannda uygulamalar snrldr.

Temper Dkme Demir

Beyaz dkme demir, uygun scaklklara kadar stlarak yapsnda bulunan sementit ve perlit paralanr. Bylece serbest hale geen karbon ok yava souma artlar altnda rozet eklini alr ve temper karbonu oluturur.

Temper dkme demirin iki tr vardr: (i) Ferrtitik, (ii) Perlitik. Ticari uygulamada temper dkme demir denince akla ferritik dkme demir gelir. Ferritik dkme demirde beyaz temper dkm ve siyah temper dkm olmak zere iki grupta toplanr.

Kresel Grafitli Dkme Demir

yi dklebirlii , yannda zellikleri elie yakn olmas nedeniyle bugn demir bazl dkm malzemelerinin en nemlisidir. Gerek dkm ilemi srasnda gerekse sonradan uygulanan sl ilemler ile fark iyaplara olurlar. Bu iyaplar snflandrlmalarnda kullanlmaktadr.
Ferritik Kresel Grafitli Dkme Demir

Bu tip dkme demir iin "sphero" , "nodler" ve "kresel grafitli dkme demir " adlar kullanlmaktadr. yurdumuzda kabul edilen daha ok Kresel Grafitli Dkme Demir tabiridir.

Farkl kresel grafitli dkme demirlere ait iyap resimleri ve ekme mukavemeti deerleri

Kresel Dkme Demirlerin Mekanik zellikleri

Bir otomobil motoru 4500 ayr parann biraraya gelmesiyle olumaktadr. Bu 4500 parann yaklak 1500 adeti kresel grafitli dkme demirden retilebilmektedir. Otomotiv sektrnde kullanlan kresel grafitli dkme demir paralara birok rnek saylabilir: Motor tayc, anzman tayc, motor gvdesi, fren pistonu, silindir blou, aks gvdesi, distribtr, diferansiyel kutusu, diferansiyel gvdesi ve an, n ve arka poyra, kam mili, yardmc aft kaycs, distribtr dilisi, kompresr tayc, egzost manifoldu, n aks tayc, valf gvdesi, fren bask kolu, sa ve sol yatak mesnetleri, atall flan, diferansiyel hidrolik kilidi, manifold kapak ve benzerleri.

Silindir Blou: Gri dkme demir ve Kresel grafitli dkme demir

Alternatif olarak Alminyum alamlar: dkme demire gre daha hafif, ilenmesi kolay, s iletkenlii yksek.

BMW tarafndan retimine balanan 2000 ve 2500 cm3lk 6 silindirli motorlarda hem silindir kapa hem de blok alminyum alamlarndan retilmektedir. Bu motorlar 158 kg civarndadr. Motorun arl dier malzemelerden yaplm olanlara gre 31 kg daha hafiftir. Yalnzca silindir blou ve st karterde 20 kg arlk tasarrufu salanmaktadr.

Ayn ekilde Ford firmasnn Fiesta modelinde motorlarn blok ve kapak malzemelerinin alminyum alamdr. 2800, 3200, 4300 ve 5000 cm3lk V8 motorlar Almanyada alminyum ve magnezyum paralar kullanlarak retilmektedir (Al-Si alamlar (%18 Si)).

Silindir Gmlei: Gri dkme demir ve Kresel grafitli dkme Demir

Gmlek retiminde alminyum kullanlmas halinde silindir bana 0,5 kg arlk avantaj salanmaktadr. Gnmz byk motor reticileri alminyum blokla birlikte alminyum silindir gmleklerinin de retimi zerinde almaktadrlar (baz eksikliklerin giderilmesine allmaktadr). Alminyum motor blou ve alminyum gmlekler.

Silindir Kapaklar: Gri dkme demir ve kresel grafitli dkme demir

Alternatif yine alminyum alamlardr. Otomobil motorlarnda silindir kapaklar iki temel sebeple alminyum alamlarndan retilir. Silindir kapaklarnda alminyum alam kullanm sadece arl azaltmakla kalmaz, ayn zamanda iyi bir soutma zellii de gsterir. Pistonlar:

Motorlu aralarda kullanlan pistonlar genellikle gri dkme demirden, yumuak dkme elikten, alminyum alamlarndan ve baz dizel motorlarnda ise krom nikelli eliklerden yaplr.

Krank milleri kresel grafitli dkme demirlerden retilir. (GGG 40)

Krank millerinin imal edilmesinde kullanlan yntemlerden dieri de dvme ilemidir. Genellikle krank millerinin dvlerek yaplmasnda dk alaml slah elii kullanlr.

Piston Kollar (Biyeller) genellikle alaml elikten (slah elii) presle dvlerek. Islah eliinin temel zellii tokluk dayanmnn ve darbe dayanmnn yksek olmasdr. Bu zelliklere sahip eliin oluturulmas iin eliin ierisine yksek oranda Molibden ve Krom katlr.

Kam mili:

Kresel Grafitli Dkme Demir (GGG-50)

Siyah Temper Dkm Kokil Dkm : Ham demire mangan ve az miktarda silisyum ilavesiyle elde edilir.

Supap:

Supaplar, motorda ok g artlar altnda alan paralardan birisidir. zellikle egzoz supaplar basn altnda devaml yksek scaklklarda alrlar. Btn g artlara ramen supaplar, eilip, bozulmadan ve yanmadan grevlerine devam etmeleri gerekir. Bu nedenle egzoz supaplar, krlmaya, korozyona, eilmeye ve anmaya dayankl, iinde yksek oranda krom, nikel, silikon ve dier baz alam elemanlarnn bulunduu alaml eliklerden veya stellit denilen, yksek sya dayankl, zel elik alamlarndan imal edilirler. Emme supaplar egzoz supaplarna oranla s ynnden daha uygun artlarda alt iin, bunlarn nm, korozyon ve anma olasl daha az olduundan, stellite gre daha ucuz olan krom nikelli alaml eliklerden retilirler. Emme ve egzoz supaplar baz motorlarda farkl malzemelerden yapld halde, baz motorlarda da her iki supap n malzemelerden yaplmaktadr.

Scaklk emme supaplarnda 500C' ye, egzoz supaplarnda ise 800C'a kadar ykselir. Egzoz supaplarnn yzeyleri krlmaya, korozyona ve hzl anmaya dayankl, iinde yksek oranda krom, nikel bulunan CrNi alaml elikle kaplanr. Eer supaba, supab soutmak amacyla kristalize sodyum (Na) doldurulmusa supap tablas scakl yaklak 80C kadar debilir. Supap iindeki oyuun 2/3' sodyum ile doldurulmutur. Motorun altrlmas srasnda supap iinde bulunan sodyum sv halinde olup, buhar haline geerken, supap tablas zerindeki ar s ykn supap sapna, oradan da soutma suyuna ileterek supabn soumasn salar.

Egzoz supaplar iin malzemeden beklenen zellikler: - Yksek scaklk dayanm - Yanmaya kar diren - Korozyona kar diren - Anma dayanm

Supap malzemesi ierisinde bulunan Karbon(C) malzemeye dayanm ve sertlik katar. Krom(Cr) ise dayanmn, sertliin yan sra yksek scaklk dayanmn ve korozyona kar dayanm artrr. Silisyum(Si) malzemenin dayanmn, elastikiyetini, kayma zelliini ve korozyona dayanm artrr.

Piston pimleri: Sementasyon elii: %0.1 ile 0.2 arasnda C ieren alamsz veya alaml kaliteli veya asil eliktir. Azot elikleri: krom, alminyum, molibden ve vanadyum gibi alam elemanlar ierir. Az karbonlu elikler, darbeli ve deiken ykler iin uygundur. Yzeyin anma direncini arttrmak iin piston pimleri yzey sertletirilmesine tabi tutulurlar.

Yataklar:

Yatak malzemelerinden beklenen zellikler:

Yorulma dayanm Korozyon dayanm Yumuaklk Is iletme Sertlememe Ya tutma Kolay ilenebilirlik

Krank yatak malzemeleri: - Kalay veya kurun esasl yataklar - Bakr-Kurun esasl yataklar

Sekmanlar: Sekmanlar genellikle gri dkme demirden yapld gibi, alaml eliklerden yaplanlar da vardr. Bu malzemeler iyi bir srtnme yzeyi tekil ettii gibi, motorda meydana gelen, yksek scaklk ve yksek basnca kar koyarak uzun zaman esnekliklerini kaybetmeden grevlerini baar ile yaparlar. Kompresyon sekmanlarnn alma zamann ksaltmak, ayn zamanda abuk anmay nlemek ve sekmanlarn iyi yalanmasn salamak iin sekman yzeyleri kadmium, kalay, krom, demir oksit, molibden, nikel, fosfat veya siyah manetik oksitle kaplanmtr.

Silindir Kapak Contalar: - Amyant (asbest) zerine bakr, bronz veya elik sa kaplanarak, - Gzeneklendirilmi elik sa zerine amyant kaplanarak, - Telli asbestten, - elik salardan preslenerek imal edilirler.

Gnmzde motor dizaynlarnn geliimine bal deiik motorlarn silindir kapak uygulamalar iin kullanlan conta teknolojileri aadaki gibi snflandrabilir:

1- Yumuak Yzey Tabakal Kompozit Contalar Fiber esasl contalar Grafit esasl contalar
2- elik Elastomer Contalar 3- Metalik Contalar Tek katl elik contalar ok tabakal elik contalar

Manifoldlar:

Dkme demir yerine aliminyum alam (hafif ve s iletimi iyi) kullanmak yeni bir teknojidir, baz ara reticileri termoplastik manifoldlara veya dier s direnci glendirilmi plastiklere ynelmilerdir. Bu malzemeler, ara reticilerinin hayallerine yakn ucuzlukta, hafiflikte ve kolay aka sahiptir. Ancak, plastik manifoldlarn en byk problemi grltdr ki bu konforlu ve pahal aralar iin olduka byk bir problemdir. Bu yzden Mercedes-Benz magnezyum manifoldlarn kullanmna balad. Bu malzeme her ne kadar pahal ve sl iletkenlii dk (sy iyi iletemese de yine de yeterlidir) olsa da alminyumdan daha hafiftir. Dier herhangi bir metal gibi magnezyum borular iindeki hava ak plastik olandan daha az grlt oluturur.