BLM 13

TEMELLER
st yapdan kolon, duvar, kemer vb. gibi dey tayclara gelen ykleri zemine ileten yap elemanlar temellerdir *. Bu iletimin uygun bir ekilde gereklemesi iin, temellerde meydana gelen kme ve dnmeler kabul edilebilir snrlar iinde kalmaldr. Eer zeminin yz veya st tabakas yapdan gelecek ykleri gvenli bir ekilde karlayacak durumda ise, temeller iklim koullarna gre 60150 cm. arasnda deien bir donma derinlii de gz nne alnarak zemin yzne yakn dzenlenir (yzeysel /s temeller). * Temel yerine smel terimi de kullanlabilmektedir.

Yzeysel temellerin pratik hesabnda kullanlan en nemli zemin parametresi, temel zemininde kullanm ykleri (G+Q) altnda meydana gelmesine msaade edilebilen gerilme, baka bir deyile zemin emniyet gerilmesidir. Bunun yannda dier nemli bir ykleme durumu da G+QE veya bazen G+1.3Q 1.3W ykleme durumudur. Ancak; TDY97, zemin emniyet gerilmesinin, kullanma durumuna gre ender ortaya kt ve ksa srd iin deprem durumunda % 50 ye kadar artrlabileceini ngrmektedir. Benzer ekilde, rzgar iin de % 25 artrlabilmektedir. Buna gre; zemin gerilmelerinin kontrol, u ekilde yaplabilir. G+Q yklemesi iin : sz sz,em ( veya 1.4G+1.6Q yklemesi iin : sz 1.45 ~1.5 sz,em ) G+QE yklemesi iin : sz 1.5 sz,em

Daha ayrntl yaplacak hesaplarda, zemin gerilmelerin sonucu meydana gelecek dey yer deitirmelerle, temelin kesit etkilerinin karlkl etkileimi de gz nne alnabilir. Bunun iin en basit yol, temelin elastik tayc sistem ve zeminin yan yana gelmi elastik yaylardan ibaret kabul edilmesidir ( Winkler hipotezi ). Bu durumda elastik yay katsays, zemin yatak katsays olacaktr. Zemin yatak katsays, zeminde birim yer deitirme meydana getirmek iin birim alana yaplacak ykleme olup, t/m3 veya kg/cm3 birimindedir.

NOT: Eilme momenti etkimesi durumunda, temellerin e=M/N kadar eksantrisite ile asimetrik yaplmas sonucu dzgn yayl zemin gerilmesi oluturularak, daha ekonomik temel zm elde edilebilir.

Yzeysel temeller, st yapdaki tayc sistemin trne ve zeminin durumuna gre birka deiik ekilde belirir. Sk rastlanan trleri yandaki ekilde gsterilmitir.

Yzeysel (s) Temel Trleri

Betonarme temellerin genel snflandrmas

Yap ykleri ar veya zemin st tabakas st yap yklerini alp alt tabakalara iletecek zellie sahip deilse, yani zemin yeterli gvenlikte deilse; kolon ykleri kazk, keson vb. ara elemanlarla zeminin tayclk zelliine sahip olan alt tabakalarna veya srtnme ile daha geni zemin yzeyine iletilir ( derin temeller / kazkl temeller ). a) Yerinde akma kazklar ( Fore tipi kazklar ) Betonarme, elik veya ahap olabilir. Yk, daha derinde bulunan salam zemine aktarlr. b) Yerinde dkme kazklar ( Franki tipi kazklar ) Derinde daha salam zemin bulunmad durumlarda; yk, srtnme ile ve derinde daha salam zemin oluturularak zemine aktarlr. st yapnn yk, kazklar zerine taplan radye temel vastasyla kazklara ve dolaysyla zemine aktarlr.
Kazkl temeller, zorunlu hallerde uygulanmas gereken, daha maliyetli temellerdir.

Kazkl temelde kolondan yk ak

Kazkl temel rnei

Ayrma Derzleri / Hareket Derzleri

Yapnn eitli blmlerinin birbirinden bamsz hareket etmesine imkan salayan aralklara ya da kesimlere, genellikle derz veya ayrma derzi ad verilir. Bunlar;
Betonarme yapda rtre, snme, scaklk deiimi veya yangn gibi etkiler nedeniyle oluabilecek boy deiikliklerinin etkisini azaltmak iin, yapnn plandaki boyutlarn snrl (~ 30 m ) tutmak amacyla oluturulan ve sadece temel zerine kadar yaplan dilatasyon / genleme derzleri, Farkl zellikteki zeminlere oturan veya st yapdaki ktleleri ok farkl olan yaplarda, farkl oturmalara msaade etmek ve ilave etkilerin domasn nlemek iin st yapda oluturulan ve temelde de devam ettirilen oturma derzleri, Planda dikdrtgen formun dnda olan ve burulma etkisinde kalabilecek L , T gibi planl veya birbirlerine arpmalarn nlemek zere ve farkl zelliklerdeki bitiik nizam ina edilen betonarme binalarda yaplan deprem derzleri ve eitli amalarla yaplabilecek yapmsal derler ve i derzleri olarak

Kolon ykleri temel yoluyla zemine aktarlrken, zeminle yzeysel temellerin ortak yznde meydana gelen basn gerilmeleri sonucu zeminde dey yer deitirmeler ortaya kar. Bu tr yer deitirmelerin yapnn temellerinde farkl olmas tayc sistemde ilave etkilerin domasna sebep olur. Bu gibi durumlarda, bu derzlerin temelde de devam ettirilmesi gerekebilir. TDY97 ye gre, braklacak minimum derz boluu, 6 m ykseklie kadar en az 3 cm olacak ve bu deere 6 m den sonraki her 3 m ykseklik iin en az 1 cm eklenecektir. Bu konudaki ilave koullar, TDY97 mad. 6.10.3 de verilmitir.

a1) Temel zemini ve ykler oturma yapmayacak durumda ise, derz temelde devam ettirilmez.

a2) Oturma bekleniyorsa, derz temelde de devam ettirilmelidir.

Yapda derz dzenlenmesi

Dilatasyon ( ayrma/genleme ) ve oturma derzlerinin temeldeki durumu

Duvar Alt Temeli

Yk tayan duvar veya betonarme perdeler iin dzenlenir. Uzun dorultuda eilme olumad kabul edilerek birim boy iin ksa dorultuda hesap yaplr. Duvar alt temellerinin genilii, zemin dayanm dikkate alnarak belirlenir. Uzun dorultuda yklemenin veya zemin zelliinin deimesinden doabilecek etkileri karlamak iin konstrktif olarak donatlr. Genellikle enine kesit dikdrtgen veya yamuk biimde oluturulur. Ancak, hesaba esas olan birim uzunluktaki boyuna kesitin hep dikdrtgen olduu aktr. Bu tr temel kesitlerinde meydana gelen kesme kuvveti ve eilme momenti aadaki ekilde gsterilmitir.

eitli duvar alt temelleri

Duvar Alt Temelinde Zemin Gerilmeleri

Tasarm momenti < Homojen atlamam kesit

Md < Mcr

varsaym ile hesaplanan atlama momenti

Tasarm kesme kuvveti < Kesmede atlama

Vd < Vcr
Duvar alt Temeli

dayanm

Boyutlandrmaya esas olacak kesme kuvveti Vd , duvar veya perde yznde; eilme momenti Md ise, duvar alt temelinde duvar kalnlnn kadar ierideki kesitte, betonarme perde duvar alt temelinde ise perde yznde alnmaldr. Temel kalnlnn kesme donats gerektirmeyecek ekilde belirlenmesine gayret edilmelidir. Temel kalnl seilirken, yukarda sz edilen hesap eilme momentinin, homojen atlamam kesit varsaym ile hesaplanan atlama momentinden, hesap kesme kuvvetinin de kesmede atlama dayanmndan kk olmas salanmaldr. ( Mcr=2,5.fctd.W ; Vcr=0,65.fctd.bw.d ) Bu durumda, boyuna dorultuda her kede bir tane olmak zere toplam 410 donatnn yerletirilmesi yeterli olabilir. Bu donat, aral temel kalnlnn iki katn gemeyen ve en az 8/30 etriyelerle sarlmaldr. Duvar alt temel kalnlnn, duvar dna taan konsol aklnn yarsndan ve 20 cm den az olmamas, temelin rijit olmas ve gerilmelerin dzgn dalmas bakmndan gereklidir. Temel donats, zeminden ve yer alt suyundan etkilenebilecei iin beton rts en az 5 cm olmaldr.

Eer hesap eilme momenti, yukarda verilen art salamyorsa; eilme momentine gre hesaplanan, ap 10 mm den az olmayan ve aral temel kalnlndan fazla olmayan bir enine donat yerletirilmelidir. Enine yerletirilen bu ana donatdan baka, boyuna dorultuda da datma donats konulmaldr. Datma donats alan, ana donatnn 1/5 inden ve 410 dan az olmamaldr. Sistemin tek ynde yk aktard gz nne alnarak, tek ynde alan demeler iin verilen dier konstrktif kurallar burada da aynen uygulanabilir. TDY97 ye gre, duvar alt temellerine konulacak boyuna donatlarn hem stte ve hem altta yatay aralklar 30 cm yi gemeyecek; kelerde, kesime noktalarnda ve basamakl temel durumlarnda sreklilii salayacak biimde bindirme yaplacaktr.

TDY97 de duvar alt temellerine ilikin olarak belirtilen koullar aadaki izelgede belirtilmitir. TDY97 Tablo:12.3

Tekil / Mnferit Temeller

Tek bir kolon iin dzenlenen temel olup, plandaki ekli kare, dikdrtgen veya daire olabilir. Dey kesitleri genellikle dikdrtgen veya yamuk olarak ortaya kar.

Temel kalnlnn kesme donats gerektirmeyecek ekilde belirlenmesine ve kesme veya zmbalama donatsna ihtiya duyulmamasna gayret edilmelidir.

Yatay yer deitirmeleri nlemek iin birbirlerine konstrktif olarak donatlan ba kirileri ile balanr. Planda her iki dorultuda alan tekil temelin hesab, kolon yznden dar taan temel paralar, ayr ayr konsol kiri gibi kabul edilerek yaplabilir. Eilme ve kesme hesab iin kritik kesit kolon yz kesiti alnabilir. ekilde gsterilen evre iin zmbalama kontrol, kirisiz demelerde verilen ilkelere gre yaplmaldr.

NOT: En ok uygulanan tr, b ve c ekilleridir.

Tekil Temel

Simetrik betonarme tekil temellerde kesit ve donat

Simetrik olan ve olmayan tekil temeller

ki dorultuda moment etkisindeki tekil temel

Tekil temelin planda alan 1 m2 den, en kk boyutu 70 cm den; temel kalnl 25 cm den ve konsol aklnn nden; donatnn beton rts ise 5 cm den az olmamaldr. Her iki dorultu iin hesapla bulunan donatlar, temel tabannda bir zgara oluturacak biimde ve eit aralkl olarak yerletirilebilir. Donat aral 25 cm yi gememeli ve her iki dorultuda ekme donats oran, gz nne alnan kesite gre, ayr ayr 0,002 den az olmamaldr. Ayrca, tekil temelin plandaki d kenarna konulacak ember donats, temelin g tkenmesine yakn durumdaki davrann olumlu ynde etkiler.

Tekil temelde ember donats ve kemerlenme

Tekil temellerde ember donats

Prefabrike kolon elemanlarnn ankastreliini salamak iin yuval ( tekne ) tekil temeller uygun olur. Aada rnek ekli verilen bu tr temellerin hesap ve yapmnda uyulacak esaslar, prefabrike yaplarn hesab ile ilgili Trk Standardnda ayrntl olarak verilmitir.

Srekli / Mtemadi / erit Temeller

Birbirlerine yakn tekil temellerin birletirilmesinden srekli temel doar ( erit temel ). Byle bir durumda dey yklerin bilekesinin temel yzeyinin arlk merkezine etkimesi, dzgn zemin gerilmesi elde etme ynnden arzu edilir. Eer bu durum salanmamsa, temel yzeyinin arlk merkezinde bileke kuvvetle beraber doacak moment, zemin gerilmelerinin dzgn yayln bozar. Byle bir durumda zemin gerilmelerinin dorusal yayld kabul edilebilir.

Srekli temellerde uygulanabilecek enkesit biimleri

Srekli temellerin R bilekesine gre simetrik yaplmas

Srekli temelde kesit etkileri

Bir dorultuda srekli temel trleri

Kolon says arttka, kolon ykleri kendisine komu iki aklktaki zemin gerilmelerine daha etkili olurken, daha uzak aklklardaki zemin gerilmelerine olan etkileri uzaklk artka azalr. Bu dnceden hareketle st yapnn rijit olmad durumlarda kolon yknn, komu aklk ortalar arasnda kalan bir blgede zemine dzgn yayld kabul edilebilir. alma biimleri srekli kirilere benzer. Srekli temellerin dzenlenmelerinde; kiri ksm iin srekli kirilere ait konstrktif kurallara, plak ( ampatman ) ksm iin tekil temellerde verilen konstrktif kurallara uyulmas tavsiye edilir.

Srekli temelde zemin gerilmeleri

Srekli temelde zemin gerilmeleri ve kesit tesiri diyagramlar

Temel taban genilii; birim boy iin temel tabannda oluan zemin gerilmeleri, zemin emniyet gerilmesini amayacak ekilde belirlenir. Bu amala, srekli kiriin genilii yeterli olduu takdirde, kiri dna taan plak (ampatman) yaplmayabilir. Ampatman yapld takdirde, temel kiriine gre simetrik yaplmas uygun olup; bu durumda kiri dna taan plak, kirile birletii noktada ankastre mesnetli konsol plak olarak dzgn yayl zemin gerilmesine gre birim boy iin hesap edilerek donatlr. Ampatmann kesit hesab ve donats iin, konsol demelere ilikin kurallar geerlidir.

Kiri dna taan ampatman genilii fazla olduu takdirde, enine kesitin dikdrtgen yerine trapez yaplmas ekonomik olabilir. Ancak, her iki durumda da konsol mesnetindeki kesitin dikdrtgen olduu aktr.

TS 500-2000 e gre; Kirili olan srekli temellerde,

Kiri ykseklii : h ln / 10 Plak kalnl

: t 20 cm olmaldr.

Vcr > Kolon yznde hesaplanan Vd olmas,

olabildiince salanmaldr.
Kirisiz plak olarak dzenlenen srekli temellerde, plak kalnlklar 30 cm den kk olamaz. Bu tr srekli temellerde, kolon yzndeki kesme kuvveti ve zmbalama kontrolleri, daha nce kesme ve zmbalama gvenlii iin anlatlan ekilde yaplr. Temel kirilerinin boyutlandrlmasnda; kesme kuvveti, eilme momentinden daha etkin olabilir. Bu nedenle, boyutlandrmada kesme kuvveti ncelikli olarak dikkate alnmaldr.

Komu arsa veya yap snrnda bulunan ve yarm pabu biiminde yaplma zorunluluu ortaya kan tekil temellerde, temel tabanndaki zeminde ekme gerilmelerinin olumas ve dolaysyla temel taban alanndan tam yararlanlamamas, hatta temelin dnme ihtimali nedeniyle, snrdaki kolonlarn ve dolaysyla temellerin snrdan ieriye ekilmesi veya birden fazla tekil temelin birletirilmesiyle srekli temel haline getirilmesi eklindeki zmler, ok daya uygun olabilir.

Komu yap snrnda bulunan temeller

Izgara Temeller / ki Dorultuda Srekli Temeller Tekil temellerin iki dorultuda birletirilmesiyle zgara biimli iki dorultuda srekli temeller meydana gelir. Zemin gerilmeleri srekli temellerdeki gibi bulunabilir. Bu durumda temel kesitinde kesme kuvveti ve eilme momentine ek olarak burulma momentinin de ortaya kmas sz konusudur. Srekli temellerin daha ayrntl zmleri, temel elastik kiri ve zemini elastik mesnet kabul ederek yaplabilir.

ki dorultuda srekli/zgara temel sistemi

Izgara temellerde kolon yknn temellere aktarlmas

Radye / Alan Temeller

Genellikle tm st yap kolonlarnn beraberce bir temel plana oturmas eklinde belirir. Zeminin tama kapasitesinin dk ve kolonlarn ok ykl olmas genellikle bu tr temeli gerekli klar. alma biimleri kolonlar birletiren kirilerin bulunmas veya bulunmamas durumuna gre kirili ve kirisiz demelere benzetilebilir. Kolon yklerinin zemine iletilmesinde, plak gzlerinin simetri eksenleri izilerek, kolon yklerinin etki alanlar srekli temellerdekine benzer biimde belirlenebilir. Elastik zemine oturan plak kabul ile kesit tesirlerinin bulunmas, duruma gre daha gereki olabilir.

Radye temel trleri

Ba Kirileri
Farkl yatay yer deitirmeleri nlemek amacyla tekil temeller, iki dorultuda kolon eksenlerinde birbirlerine ba kirileri ile balanr. Bir dorultuda srekli temellerin de dier dorultuda balanmas uygundur. Temel zemininin kaya olmas durumunda ba kirileri yaplmayabilir. Deprem blgesindeki yaplarda zemin gruplarna bal olarak, ba kirilerinin salamas gereken minimum koullar aadaki izelgede verilmitir.

Tekil ve srekli temellerde ba kirilerinin uygulanmas

Tekil ve srekli temellerde ba kirileri ve kesitleri

izelge : TDY97 de Ba Kirileri in Verilen Minimum Koullar

Koulun Tanm Deprem Blgesi 1,2 3,4 1,2 3,4 1,2 3,4 1,2 3,4 Zemin Grubu (A) %6 %4 25 25 625 625 414 414 Zemin Grubu (B) %8 %6 25 25 750 625 416 414 Zemin Grubu (C) %10 %8 30 25 900 750 416 416 Zemin Grubu (D) %12 %10 30 25 900 750 418 414

1.Ba kiriinin minimum eksenel kuvveti* 2. Minimum enkesit boyutu (cm)** 3. Minimum enkesit alan (cm2) 4.Minimum boyuna donat
* **

Ba kiriinin baland kolon veya perdelerdeki en byk eksenel kuvveti yzdesi olarak Minimum enkesit boyutu ba kiriinin serbest aklnn 1/30 undan az olamaz