Kagar Artu ehrindeki Su i tan Satuk Bugiahan'n Trbesi Kagarl Mahmut'un Resmi Merhum Babam Davut Mahmut KAGARLI'nn

aziz hatrasna. Prof. Dr. Sultan Mahmut KAGARLI Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm retim yesi UYGUR TRKLER KLTR TRK DNYASI ARI YAYINLARI Divanyolu Cad. Ik Sok. No: 10 34400 Sultanahmet - STANBUL - TRKYE Tel: (212) 516 20 80 -81 Fax: (212) 516 20 82 . www.cagriyayinlari.com e-mail: cagri@cagriyayinlari.com ar Yaynlar: 80 nceleme-Aratirma: 4 VRTlKLEft! ;'! t.tfl')'.; \ >", * >' ar Yaynlan - aban KURT ^l ,y.t i ,: \ '-H ' : ,-H ISBN: 975-454-090-/ Kapak: Ferhat INAR Sayfa Tasarm: Sevim KURT Bask,: Kurti Matbaachk 2004 stanbul 'I NDEKLER SZ BAI MAKALELER VE ETL KONGRE SEMPOZYUM VE KURULTAYLARA SUNULAN BLDRLER Dou Trkistan ve Uygur Trk Kltr..................................................11 Uygur Trklerinin Trk Kltr Tarihindeki Yeri ve Rol............15 Uygur Trkesinin Tarihi Gelimesi.........................................................29 Tarihten Gnmze kadar Uygur Trklerinin Kulland nemli Alfabeler....................................................................44 Trk Dilinde nl Seslerin Uyumu Hakknda....................................69 Uygur Trkleri Edebiyat.................................................................................80 Hogursur Altun ve Onun "Tura Kou" Balkl iiri Hakknda..............................................................................115 Kagarl Mahmut ve Divan-I Lgat-it Trk.......................................119 Kagarl Mahmut" un Mezar.....................................................................128 Byk Trk Bilgini Kagarl Mahmut'un Kiilii ve Trklk Bilinci......................................................................136 Kagarl Mahmut'un Trbesine Ziyaret................................................145 Byk Alim ve Dilci Kagarl Mahmut Gnllerimizde Ebediyyen Yaayacaktr.......................................147 Karahanl Devri Trk-slam Edebiyatnn nl Temsilcisi Yusuf Has Hcip ve Onun Kutadgu Bilig Adl Eseri...................151

Dnk ve Bugnk Kagar..........................................................................168 Eski Trk Tbb ve Kagar'da Uygur Mill Hastahnes............177 Dou Trkistan ehirlerinden Turfan....................................................183 Uygur Trkleri'nde Dn Koaklar....................................................186 Turfan Eski Mezarlklarndan karlan Bozulmam nsan Cesetleri ve Tarihi Gerekler...................................................194 Gerek ve Yalan..................................................................................................201 II 6 MAHMUT KAGARLI Heyecanl Bir Yolculuk zbekistan ve Azerbaycan Seyahatinden Hatralar............................................204 Cinde Kltr Devrimindeki Tahribat ve ntihar...............................210 ada Uygur Edebiyat airi Mehmet Ali Tevfik'in iirlerine ada Trkiye Edebiyatnn Etkileri.........................213 Trkiye Trkleri Edebiyat le Dou Trkistan Uygur Trkleri Edebiyatnda Rba'i................................................229 Trk Dnyasnda Nevruz ve Onun Trk Kltr Tarihindeki Yeri............................................................................................238 Trk Devlet ve Topluluklar Arasndaki birliinin Tarihi nemi...................................................................................................245 Trk Dnyasn Ortak Alfabe ve Ortak Yaz Diline Kavuturmak in Baz neriler..............................250 Trk Devlet ve Topluluklar Arasnda Kltr Balarnn Pekitirilmesini Salamak in....................261 Trk Dnyasnn Kltr likilerindeki Yeni Gelimeler ve Bu likileri Kuvvetlendirmek in Baz neriler..............263 inliletirmeyi Hedefleyen Bir Karar....................................................268 RPORTAJLAR Prof. Dr. S. Mahmut Kagarh ile Yeni Dnce Gazetesi'nin 3 Nisan 1987 Tarihinde Yapt Rportaj.......273 Prof. Dr. S. Mahmut Kagarh ile Kltr Bakanl Tarafndan Yaynlanan Milli Kltr Dergisi'nin 8 Mays 1992'de Ankara'da Yapt Rportaj..........................275 Trke zengin bir dil" Prof. Dr. Mahmud Kagarh ile Trkiye Gazetesi Yazar Mehmet Nuri Yardm'in 20 Ocak 2000 Tarihinde Yapt Rportaj..................................280 NGLZCE MAKALELER A Town of Eastern Trkistan: Turfan....................................................282 The Formaton of Modern Ughur Literatre and Current Developments...............................................................................291 The Ughur Turks of Central Asa...........................................................294 Kaynaklar................................................................................................................317 Dizin...........................................................................................................................321 Resimler...................................................................................................................340 UYGUR TRKLER BAI Gemiten gnmze kadar dnyadaki milletler tarafndan yaratlan kltr varlklar iinde zenginlii, renklilii ve kuvvct-lilii bakmndan Trk kltr gze arpmaktadr. Trk kltr sarslmaz kuvveti ve hayat gc sayesinde baka milletlerin kltrlerine gsterdii etkisiyle dnya milletlerinin dikkatlerini e-kegelmilerdir. Trk kltr iinde Uygur Trklerinin kltr ok nemli yer tutmaktadr.

Ben, Austos 1956 ylndan, Austos 1982 ylna kadar halen in Halk Cumhuriyeti'ne bal olan Dou Trkistan (in-jang) niversitesinin Dil-Edebiyat Fakltesinde nceleri asistan sonralar retim yesi olarak 26 yl altm. 17 Austos 1982 tarihinde anavatanm Dou Trkistan'dan ikinci ana vatanm Trkiye'ye geldim. Trkiye'ye geldikten sonra 1983 ylndan 1993 ylna kadar stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde, 1994 ylndan imdiye kadar Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnde retim yesi olarak eitim-retim ve ilm aratrma faaliyetlerini srdrmekteyim. Dolaysyla Trk kltr, zellikle Uygur Trklerinin kltr, dil ve edebiyat ile ilgili kitaplar yazdm ve yaynladm. Bundan baka pek ok ilm aratrma makaleleri yazarak yurt ii ve yurt dndaki eitli dergilerde nerettim. Makalelerimin bir ksm ince, ngilizce ve Arapa olarak in, ABD, ngiltere ve Suudi Arabistan'da yaymland. in, Trkiye, ABD, Almanya, Rusya, Belika gibi devletlerde dzenlenen milli ve milletleraras kongre, sempozyum ve konferanslara katlarak Uygur Trklerinin bugnk durumu, kltr 8 MAHMUT KAGARLI ve dil-edebiyat konularnda bildiriler sundum. Bu tipteki almalarm halen devam etmektedir. Birka seneden beri baz retim yesi meslektalarm ve bir ok rencilerim benden bu makale ve bildirilerimi bir araya getirip bir kitap halinde yaynlamam istediler. Dndm, tandm, bu istei yerine getirmenin doru ve isabetli olaca kanaatine vardm ve Trk dnyasnn kltr, zellikle Uygur Trklerinin kltr, dili ve edebiyat ile ilgili konularda yazdm ve yaynladm nemli makalelerimle bildirilerimi, yaynlamak zere hazrladm baz makalelerimi bir kitap haline getirdim. Bu kitabmn yaynlanmas Uygur Trk kltrnn tantlmas, renilmesi, aratrlmas ve Trk kltrnn gelitirilmesi iin kck bir katk salayabilirse ne mutlu bana! stanbul Haziran 2003 4i ' Prof. Dr. S. Mahmut KAGARLI Trakya niversitesi Fen-Edebiyat Fakltesi retim yesi MAKALELER VE ETL KONGRE SEMPOZYUM VE KURULTAYLARA SUNULAN BLDRLER m . ' UYGUR TRKLER 11 DOU TRKSTAN VE UYGUR TRK KLTR ''il ' / '. y. , / *" .y* ' f .i Tarihte btn dnya Trklnn beii ve Trk medeniyetinin kayna olan byk Trkistan'n dou ksmn tekil eden Dou Trkistan'da Hun Trkleri, Gktrkler, Uygur Trkleri, Karahanllar, devlet kurmulardr ve gnmze k tutan tken Trk Kltr ve Medeniyet evresinin gelimesini salamlardr. Bugn in'in hakimiyeti altndaki Dou Trkistan (inlilerin deyimiyle injan Uygur Aptonum Blgesi) 1 milyon 828.418 km2'lik geni bir alana sahip olup Asya'nn merkezi

ksmda yer almaktadr. Dou Trkistan, dousunda in'in Gensu, inhay eyaletleriyle batsnda bamsz devletler topluluunda yer alan Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden Kazakistan, Krgzistan, Tacikistan'dan baka Afganistan ile kuzeyinde Rusya Federasyonu ve Moolistan Cumhuriyeti, gneyinde Tibet, Hindistan ve Pakistan slam Cumhuriyetleriyle snrl bulunmaktadr. Dou Trkistan'da yaamakta olan Trklerin says (Uygur Trkleri ounlukta olmak zere Kazak, Krgz, zbek, Tatar) yaklak 30 milyon civarndadr. Bunlarn iinde Uygur Trklerinin says 24 milyona yakndr. in hakimiyeti tarihten gnmze kadar Dou Trkistan Trkleri'nin gerek saysn gizleyerek ok az miktarda gsteregelmitir. Tarafsz aratrmaclarn kanaatine gre in ynetimi Dou Trkistan'daki Trk nfusunun te ikisini gizleyerek say olarak sadece te birini ilan edegelmektedir. Komnist in ynetimi 2002 ylnda 1999 ylnda yaplan saymlara gre diye ilan ettii istatistik rakamlarnda Dou Trkistan'da toplam 17 milyon 750 bin kiinin bulunduunu, bunlardan Uygurlarn 8 milyon 139 bin 500 kii, Kazaklarn 1 milyon 289 bin 700 kii, Krgzlarn 170 bin kii, zbeklerin 10 bin kii, Tatarlarn 5 bin kii olduunu; Trk aslllarn saysnn 10 milyona yaklatn inlilerin ise 6 milyon 736 bin 500 kii, inli Mslmanlarn 780 bin kii olduunu, kalanlarn baka etnik gruplara 12 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 13 mensup insanlardan olutuunu gstermitir.1 Trk aslllarn saysn le arptmz takdirde 30 milyona yakn bir say ortaya kmaktadr. Tarihten beri Uygur Trkleri karde Trk boylar ile beraber Orta Asya ve Dou Trkistan'da byk devletler kurmulardr. Bunun ilki MS. 745-840 yllar arasnda devam eden bakenti Kara Balgasun olan byk Uygur devleti, 870-1225 senesine kadar devam eden Kensu (bugnk in'in Gensu eyaletinde) Uygur Devleti, 840-1275 yllar arasnda devam eden bakenti Ordubahk (Cimisar) ve Bebalk olan Dou Trkistan'n Kumul, Turfan, Urumi, Karaehir, Kuar, Aksu vilayetlerini iine alan Edikut Uygur Devleti, 870-1213 yllar arasnda devam eden Uygur ve Karluk Trkleri tarafndan kurulan bakenti Kagar (Ordukent) ve Balasagun olan Karahanllar devleti, 1514-1675 yllar arasnda devam eden bakenti, Yarkent olan Seidiye devleti ve ondan sonra kurulan Uygur Hanlklar, 1759 ylndaki Manu-in istilasndan sonra Dou Trkistan Trklerinin Man-u-in zulmne kar ayaklanmas neticesinde kurduu Bedevlet Yakup Bey'iny Yetiehir Kagariya devleti (1863-1877) bunun ak delilleridir. 1877 ylndaki 2. Manu-in istilasndan sonra . Dou Trkistan'n ad 18.11.1884 tarihinde istilac Manu-in , ordusunun komutan Zozung Tang tarafndan "istila edilen toprak" manasmdaki in'ce "injan" yeni toprak ad ile mecburi deitirilmitir. 20. yzylda ise Dou Trkistan'da iki defa Dou Trkistan Trk devleti kurulmutur. Bunlardan ilki Dou Trkistan Trklerinin in mezalimine kar silahl mcadelesi neticesinde 12.11.1933 tarihinde Kagar'da kurulan Dou Trkistan slam Cumhuriyeti'dir. Bu Cumhuriyet Rus-in ibirlii neticesinde 1934 tarihinde yklmtr. kincisi ise in'in mstemlekecilik ve zulm siyasetine kar Dou Trkistan'n kuzey blgesindeki li, evek (Tarbagatay) ve Altay vilayetlerinde ceryan eden silahl ayaklanmalar neticesinde zafer kazanarak 12.11.1944 senesinde Gulca ehrinde byk merasimle kurulan "Dou Trkistan Cumhuriyeti"dir. Ay-yldzl bayrana ve milli ordusuna sahip olan Dou Trkistan Trlerinin bu mstakil devleti 1950 ylnn bana kadar devam etmise de 1949 ve 1950 yllarnda vanist Diktatr Stalin'le, Diktatr 1. stanbul'daki in konsolosluu tarafndan 2002 ylnda bastrlp datlan "unggo injan" adl kitabn Kazaka niKhas A

Mao'nun gizli anlamas neticesinde nceleri bu devletin esasl bakanlarnn uak hadisesi ss verilerek ldrlmesi ve sonralar Kzl in ordusunun igali ile son bulmutur. Dou Trkistan her bakmdan ok zengin bir lkedir. Bu lkede petrol zenginlii bata olmak zere altn, gm, uranyum, bakr ve kmr gibi bir ok kymetli madenler bulunmaktadr. Bugnk in Halk Cumhuriyeti'nin sanayini Dou Trkistan'n petrol, uranyumu, volfram, kalay, kurunu, altn, demiri, kmr ve baka madenleri olmakszn tasavvur etmek mmkn deildir. Dnya jeologlarnn aratrmalarna gre Dou Trkistan'n kuzeyindeki Karamay, Turfan petrol yataklar haricinde Dou Trkistan'n gneyindeki tarm havzasnda mevcut petrol rezervlerinin miktar 18 milyar tondur. Kmr rezervi ise 1 trilyon 50 milyar tondan fazladr. Dou Trkistan'n yer alt, yer st zenginlikleri in'liler tarafndan smrlmektedir. Dou Trkistan Trkleri fakirlik ve sefalet iinde horlanmaktadr. in ynetimi Dou Trkistan Trklerine 2'den fazla ocuk sahibi olmalarn yasaklayarak bu blgeye in'in i blgelerinden her yl yz binlerce in'li gmen getirip yerletirmektedir. Dou Trkistan'da 1949 senesinde saylan 250 bin olan inlilerin says bugn nfus nakli neticesinde 10 milyona ulamtr. in ynetimi 21. Yzyl bana kadar Dou Trkistan'a 150 milyon in'li yerletireceklerini aka sylemektedir. in ynetimi Dou Trkistan atom-nkler deneme alan olarak kullanp bu topraklarn sahibi Trkleri soykrma tabi tutmaktadrlar. Dou Trkistan Trkleri in ynetiminin zulm ve bask siyasetiyle biraz daha boulmakta ve seslerini Trkiye dahil dnyann hibir yerinde duyuramamaktadrlar. Onlarn zgrlk ve bamszlk yolundaki istekleri komnist in ynetimi tarafndan katliamla susturulmaktadr. Trk siyasi ve ktr tarihinde Kutlug Kaan, Moyunur Kaan, Bg Kaan, Sultan Satuk Bura Han, Kagarl Mahmut ve Yusuf Has Hacib gibi byk insanlar yetitiren, byk devlet kurucusu ve kltr yapcs bir boy olarak tannm olan Uygur Trkleri bugn in esareti altnda insani hak-hukuklarndan mahrum halde yaamaktadrlar. Uygur Trkleri tken Trk Kltr ve Medeniyet evresinin gelimesinde olsun, Buddizm ve Maniheizmlik Trk kltr ve 14 MAHMUT KAGARLI medeniyetinin ykselmesinde olsun, slami Trk kltr ve medeniyetinin zirveye ulamasnda olsun, ksacas eski ve orta devirde Trk dnyasnda ykselen ve gelien Trk kltrnn bayraktarln yapan Trk boylarndan biridir. Uygur Trkleri'nin Dou Trkistan'da yaratt ve gelitirdii kltr varlklar ok zengin olup, Dil-Edebiyat, Tarih, Tibabet, Sanat, Matbaa, Mimari yap bakmndan gze arpmaktadr. Uygur Trkleri bugn kltr varlklaryla, kltr zenginliklerini korumak ve gelitirmek iin byk bir mcadele ierisindedir. Komnist in ynetimi Uygur Trkleri'nin kltr zenginliklerini ortadan kaldrmak suretiyle onlar daha kolay asimle etmek iin btn gcyle rpnmaktadr. in komnist ynetiminin Eyll 2002 tarihinden itibaren Uygur Trkesi'nin Dou Trkistan niversite ve Yksekokullarnda eitim ve retim dili olarak kullanlmasn yasaklamas bunun ak bir iaretidir. Dil bir milletin anlarnn yani tarihinin ve kltr birikiminin ve ortak hissiyatnn depoland unsurdur. Dil olmazsa kltr olmaz, kltr olmazsa milli kimlik olmaz. Kimlik olmazsa haysiyet onur da olmaz. Neticede o millet tarihten silinir, gider. in komnist ynetimi Uygur Trkesi'nin kullanlmasn yasaklamakla kendilerinin dzm olduu 1982 yl in Anayasasn ve zerk blge yasalarn inemektedir. Bu yasalarda zerk blge statsn yrten milletler "kendi ana dillerini kullanma ve gelitirme hukukuna sahiptir" denilmektedir.

Komnist in ynetiminin Dou Trkistan Trkleri zellikle Uygur Trleri'nin zengin kltr varlklarn yok etmek suretiyle Dou Trkistan Trklerini inliletirmekten ibaret sinsi plann gerekletirmesi mmkn olmayacaktr. in ynetiminin Dou Trkistan ve Dou Trkistan Trlerini Trk-slam dnyasndan uzaklatrarak eritme politikas baarl olamayacaktr. Trk-slam dnyasnn bir paras olan Dou Trkistan ve Uygur Trkleri kendi kimliini, kendi kltrlerini korumak ve gelitirmek iin btn imkanlaryla hakl mcadelesini devam ettirecektir. Allah'n yardmyla Dou Trkistan Uygur Trkleri bu mcadelede er ge bir gn mutlaka zafer kazanacaktr.* * Trk Dnyas Aratrmalar Vakf'nn 1993 Trk Dnyas takviminde yer almtr. Sonradan baz ilaveler yaplmtr. , .. , . ,, , UYGUR TRKLER 15 UYGUR TRKLERNN TRK KLTR TARHNDEK YER VE ROL Dou Trkistan Vakf Tarafndan 21-25 Ekim 1996 Tarihleri Arasnda stanbul'da Tertiplenen II. Uluslararas Dou Trkistan Kltr ve Tarih Sempozyumuna Sunulan Tebli Uygurlar kkl bir siyas ve kltrel tarihe sahip Trk boylarndan biridir. Tarih iinde Uygur Trkleri karde Trk boylar ile beraber Orta Asya ve Dou Trkistan'da byk devletler kurmulardr. Bunun ilki M.S. 745 ylndan 840 ylna kadar devam eden, bakenti Karabalgasun olan byk Orhun Uygur Kaanl, 870 ylndan 1036 ylma kadar devam eden Kansu (bugnk in'in Gensu eyaletinde) Uygur Trk Devleti, 850 ylndan 1275 ylma kadar devam eden Bakenti Ordubalg (Cimisar) ve Babalg olan Dou Trkistan'n Kumul, Turfan, Urumi, Karaehir, Kuar, Aksu vilayetlerini snrlar iine alan dikut Uygur Trk Devleti, 870 ylndan 1213 ylna kadar devam eden Uygur ve Karluk Trkleri tarafndan kurulan klk bakenti Ordu Kent (Kagar) ve yazlk bakenti Balasagun olan Karahanllar devleti, 1514 ylndan 1678 ylna kadar devam eden Bakenti Yarkent olan Saidiye Uygur Devleti ve ondan sonra Kurulup . Manu-in igali 1759 ylna kadar devam eden hocalar hakimiyeti, 1863 ylnda Manu-in istilas ve zulmne kar halk ayaklanmas neticesinde kurulup ikinci in istilas 1877 ylna kadar devam eden Yakup Bey nderliindeki Kagarya devleti gibi devletlerdir. 20. yzylda Dou Trkistan'da Uygur Trkleri'nin kahramanca mcadelesi neticesinde iki defa Dou Trkistan Trklerinin mill devleti kurulmutur. Bunlardan ilki 1932 ylnda Dou Trkistan Trklerinin in istilas ve mezalimine kar silahl mcadelesiyle 12.11.1933 tarihinde Kagar'da kurulan Dou Trkistan slm Cumhuriyeti, ikincisi ise in'in mstemleke ve zulm siyasetine kar Dou Trkistan'n Kuzey Blgesindeki li, evek ve Altay vilayetlerinde cereyan eden ayaklanmalar 16 MAHMUT KAGARLI neticesinde 12.11.1994 tarihinde Gulca'da kurulup 1950 Kzl in igaline kadar devam eden Dou Trkistan Cumhuriyetidir. Tarihte kurulan Dou Trkistan Trk Devletini in, Rus ve ngiliz emperyalizmi nasl ykmsa, 1933 ve 1944 yllarnda kurulan Dou Trkistan Cumhuriyetlerini de Rus Komnist-Sovyet hakimiyeti ile Kzl in hakimiyeti gizli anlama ve ibirlii neticesinde ortadan kaldrmlardr. Trklerin eski Anayurdu, Trk kltr ve medeniyetinin altn beii olan Dou Trkistan ve Uygur Trkleri tarihten beri in igali ve yaylmaclna kar byk mcadeleler vererek in istila kuvvetlerinin Bat Trkistan'a yaylmasn engellemilerdir. Dou Trkistan Trkleri bilhassa Uygur Trkleri devlet idaresi gelenei ve kltr ile Trk devlet gelenei kltrne mhim katkda bulunmakla kalmayp, karde Trk Boylan ve Devletlerinin ; ticari ilerinin ykselmesi, ekonomisinin gelimesinde etkili rol oynamlardr.

Bilindii gibi Dou Trkistan Asya'daki tarih pek Yolu'nun 1 merkezinde yer almaktadr. Bu yol deniz yollarnn almasndan nceki Eski Dnya'nin Dou ve Bat arasnda ticaret, kltr ve medeniyet alveriini salayan nemli ticaret yolundan biri idi. Bu yol in'den balamakta, Trkistan' boydan boya geerek ran zerinden stanbul'a oradan da Akdeniz yoluyla talya'ya ulamakta idi. Bu nedenle Dou Trkistan Dou-Bat arasndaki * ticari mnasebetlerde kpr vazifesi yaparak, dier Trk lkelerinin ticaret ve ekonomisinin gelimesinde de nemli rol oynamtr. ; Uygur Trkleri eski zamanlardan balayarak byk eski kltr (Eski in kltr, eski Hint kltr, eski Grek (Yunan) kltr), byk din; (Buda dini, Hristiyan dini, slm dini); byk dil ailesi; (Ural-Altay, in-Tibet, Hint-Avrupa dil ailesi); byk iktisadi sektrn; hayvanclk, ziraatlk ve pek yolu ticaretinin birbiriyle temas halinde bulunduu blgelerde yer almas nedeniyle Trk dnyas kltr ve medeniyetine ve insanlk lemi medeniyetine nemli katklarda bulunmulardr. Dou Trkistan ve Uygur Trkleri gelitirdii zengin kltrleriyle Trk Kltr ve Medeniyet tarihinde ok nemli yer tutmaktadr. Dou Trkistan Trkleri tarih gelime seyri iinde kurduu devletlerin istikrara kavumas, ticar ilerinin younlamas, ekonomisinin gelimesine paralel olarak kltr ve medeniyet bakmndan da ykselme ve gelime gstermilerdir. :: UYGUR TRKLER 17 Uygurlar kltr ve medeniyet bakmndan devaml kendi kltr geleneklerini iyice muhafaza etmekle beraber, baka milletlerin kltr ve medeniyetlerinden yenilikleri kabul etmek suretiyle kendisini yenilemeye ve ykseltmeye ok nem vermilerdir. "Bu Uygur kltr ve medeniyetinin zenginlii ve gelimeye aklnn bir gstergesidir."2. Uygur Trklerinin kltr ve medeniyeti zellikle 8-13. yzyllar arasnda yksek gelime gstermitir. kinci Kktrk Devletinin yklndan sonra tarih sahnesine karak 745 ylnda kurulup 840 ylma kadar devam eden Uygur Kaanl devresinde Trk kltrnde baz deimeler ve gelimeler oldu. Uygur Kaan B Kaan'n 762 ylnda in'e yapt seferden sonra Mani Dinini kabul ederek bu dini Uygur Devletinde yay-gnlatrd. Uygur Trkleri Mani Dininin etkisiyle gebe hayattan vaz geerek ehir hayatna adm atmaya balad. Karabalgasun ehrini kurmak suretiyle devletin merkezini tken'den Karabalgasun ehrine tadlar. 840 ylndaki olaylar neticesinde Orhun Uygur Kaanl ykld. Bu hadiseden sonra Uygurlar Kansu, Turfan, Yedisu ve Tarm havzasma g ederek oralardaki soydalaryla birleerek ehirleme kltrn devam ettirdiler. Babalk, dikut, Balasagun, Kagar gibi bir ok ehir ve kltr merkezlerini kurup gelitirdiler. Trk milletinin yerleik hayata geme ve ehirleme kltrnn gelimesinde Uygur Trkleri ncelik yapm ve nemli rol oynamlardr. Trk tarihinde "ehir kuran ilk Trkler Uygurlardr"3. Dil ve edebiyat bakmndan Trk kltr tarihinde Uygur Trklerinin mstesna bir yeri vardr. Kktrk devresinden sonra Trk Dili ve Edebiyat tarihinde Uygur devresi balamtr. Budizm, Maniheizm ve Nasturi Hristiyanln bir arada yaad dikut Uygur Trk Devletinde dil, edebiyat, sanat ve ilimde yeni gelimeler meydana gelmitir. Uygurlar baka milletlerin gelimi medeniyet ve kltrne her zaman kendisini ak tutmulardr. in, Hint, ran, Arap, Bizans kltr ve medeniyetlerinden birok eyler kabul etmi ve bunlar kendi kltrleri iinde btnletirmilerdir. Bununla beraber, baka komu milletlerin kltr ve medeniyetlerine de bir ok 2. Fenvinlen: in Genel Tarihi, 2. cilt ince, 1965, Pekin, s. 525. 3. Prof. Dr. Faruk Smer, "Eski Trk Elleri Uygurlar", Trk Dnyas Tarih Dereisi Sav: 98. savfa-7 ktanhnl OOS 18

MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 19 eyler vermilerdir. Yani Uygurlar hem dou hem bat kltr ve medeniyetlerinden bir ok yararl unsurlar kabul etmiler ve kendi medeniyet ve kltrlerinden baz unsurlar onlara kabul ettirmilerdir. dikut Uygur Devleti ierisinde Uygur Trk Dili ve Edebiyat, Uygur sanat ve Uygur Trk yayncl byk gelimeler gstermitir. Gktrk yazsndan sonra Sogd alfabesinden yararlanarak Uygurlar tarafndan meydana getirilen Uygur alfabesi Trk alfabe tarihinde nemli rol oynamtr. Uygur devresindeki Maniheizm, Budizm metinleri ve Karahanl slm eserlerinin bir ksm bu alfabe ile yazlmtr. Eski Uygur alfabesi iyice gelitirilmi halde btn Trk boylan tarafndan kullanlmtr. Moollar Uygur devresine son vermekle beraber onlarn kuvvetli kltrne tabi olarak Uygur yazsn kabul etmiler, Uygur ktipleri ve devlet adamlar btn sivil idareyi ellerine geirmilerdir. Timur'un tz ve Altnordu Yarlklar hep Uygur yazs ile yazlmtr. 15. yzyl sonuna kadar resmi ve devletler aras yazmalarda, paralar zerinde Uygur yazs devam etmitir. "Son yzyl ierisinde Uygur dikut Devletinin merkezi dikut (ve Yargul), ehir ii harabelerinde yaplan arkeolojik kazlar sonucunda, bu eski Trk kltrn belirten ve Uygur dili ile edebiyatn ortaya koyan emsalsiz yazl eser ve eser paralar da elde edilmitir. 840. ylnda Bakenti Karabalgasun'un Krgzlar'n eline gemesinden sonra Uygurlar'n byk bir ksm Tanr Dalar'nn kuzeydou blgesinde yer alan Turfan havzas ile Tarm havzasna getmilerdir. Turfan havzasna g eden Uygurlar, eskiden oralarda yaamakta olan soydalar ile kaynaarak dikut Uygur Devletini kurmulardr. Bu blgedeki Uygur Trklerinin Budizm'e dnd Turfan bezeklik resimlerinden ve Uygur edebiyatnda ilgili metinlerden aka anlalmaktadr. Uygurlar tarafndan Budizm ve Maniheizmle ilgili kitaplar Sanskrite, Toharca, Sogdca ve ince'den Uygur Trkesine tercme edilmilerdir. "Tercme ve zaman itibariyle Uygur Trkesine giren yabanc kelime serveti Eski ran, Hint, Sogd, in, Tohar vesaire dillerden olmutur." "Bylece bu a Orta Asya Trklnn imtiyazl ve kltr seviyesi olduka yksek olan Uygur Hanl bilhassa gebe bozkr medeniyetiyle yerleik halklardan edinilen medeniyeti birbiriyle birletirmede salam baar gstermitir"4. "Budist, Maniheist, Hristiyan Uygurlara ait eitli tapnaklardan ele geirilen ok saydaki zengin yazma paralar, Uygur dil, edebiyat ve kltrnn yksekliini belirten varlkl, mill kaynaklanmadandr. Ayrca bu vesikalar arasnda astronomi, tababet, falclk vesaire gibi bilgi dallarna ait olanlar da vardr"5. Eski Uygur yazsyla yazlan eserlerin says toplam olarak 800 paray amaktadr. Bu eserler iinde Budizm ve Maniheizm Dini ile ilgili iirler, hikyeler ve dramalar bulunmaktadr. Bu eserlerin en mhimleri: Ouzname, Altunyaruk, atani lig Beg, ki Tiginin Hikyesi, Byk Maymun Patmaral, 27 perdeli drama "Maytrismit"lerdir. Maniheizm muhitinde gzel manzum eserler yazan Uygur Trk airlerinden birisi Aprnur Tigin'dir. Bu air Trk yazl edebiyat tarihinde mhim yer tutmaktadr. nk yazl edebiyatmzda airi belli olan ilk iirler ona aittir. Bununla birlikte tarih vesikalarda Budist Uygur Trk airlerinden Kiki, Pratya iri, inairi, isuin Tutung, Asg Tutung, ng Sun la"larn ismi zikredilmektedir. Karahanllar devresinde ise Uygur Trk kltr, Uygur Trk edebiyat altn devrini yaamt. Karahanl hkmdar Sultan Saltuk Bura Han'n 935 ylnda inan olarak slmiyeti semesi ve slm dinini devlet dini olarak kabil etmesi ve Karahanllar Devletinde yaygnlatrmas ilk Trk slam edebiyatnn douuna yol amtr. Karahanl devresinde Hakaniye Trkesiyle veya Kagar Trkesiyle lim air Yusuf Has Hacib'in 1069 ylnda Karahanl hkmdar Tavga Bura Han'a takdim ettii ve Trk Devlet felsefesi ve geleneini ortaya koyan devlet kurma bilgisi saylan eseri Kutadgu Bilig Destan, Kagarl Mahmut'un 1075 ylnda tamamlayp Abbasi Halifesi Ebul Kasm Abdullah Muktedi

Bi Emrullah'a sunduu ilk Trk Dil Szl, Trk kltr hazinesi "Dvn Lgati't-Trk", Yknekli Edip Ahmet'in drtlklerle yazlm didaktik destan "Atabet'l Hakayk" yazlmtr. Bu nadir eserler yalnz dil bakmndan ok nemli eserler olmakla kalmayp, edebiyat bakmndan da ok deerli eserlerdir. Bu kymetli eserler ondan sonraki devir Trk Dili ve Edebiyatnn gelimesine byk etki yapan bide eserlerdir. 4. Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl; s. VIII. 5. Eski Uygur Trkesi Szl; 1968, I.. Edebiyat Fakltesi Matbaas; s. IX. 20 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 21 Karahanllar bir ok Trk boylaryla kuvvetli bir siyas birlik kurmakla kalmayp mill bir devlet yaps ve gelenei de oluturdular. Ayrca dillerini de edeb bir dil haline getirmeye muvaffak oldular. Karahanli dil ve kltr kuzey douda varln devam ettiren Uygur dili ve kltr ile Batda yaylan slam kltrnn tesiri altnda oluup geliti. "Mterek Trkistan Trkesi" denilen Karahanl edeb dili ve kltr daha sonra gelien dier yaz dilleri ve kltrleri zerinde de byk etkiler yapt. Ksaca Uygur Trkesi Eski ve Orta Trke devresinde Trk Dilinin gelimesinde ve ykselmesinde ok mhim rol oynamtr. Dr. Zeki Velidi TOGAN'n ifadesince: "Uygurlar Trkler arasnda biraz kuvvetli, kltr bakmndan biraz yksek olduundan onlarn dili dier Trkler iin yaz dili olarak vazife grmtr"6. Uygur Trkesinin Trk kltr ierisindeki yeri hakknda Prof. Dr. Ahmet Caferolu u hakl grlerini ileri srmtr: "5. yzyldan balayarak nceleri yalnz kendi boylar, sonralar ise dier Trk kavimleri ile birlikte siyas btnlk ve birlik haline gelen Eski Uygur Trklerinin Orta Asya dil ve kltrnn gelimesinde nemli rolleri olmutur. Hele Orta Asyann olduka ksrl kltr devresinde Trk dil kltrn ayakta tutan yine de bu Uygurlar olmutur." "Uygur Trkesi her ynden hem alc ve hem de verici durumuna getirilmi, Orta Asya'nn bir nevi uluslararas kltr dili olmutur"7. Bu fikirleri N. A. Baskakov'un u grleri daha da aydnlatmaktadr: "Uygur dili ve yazs son devirlerdeki edeb dillerin yani nceleri Karahanllar devrindeki (X-XII. Yzyllar) dilin, sonlan Ouz-Kpak edeb dilinin (XII-XV. Yzyllar) Altn Ordu edeb dilinin (ilk devri XIII-XIV. Yzyllar), eski zbek dilinin (XV.XIX. Yzyllar) Eski Trkmen Dilinin (XVII-XIX. Yzyllar) ve baka dillerin ekillenmesinde byk etki yapmtr"8. Uygur Trkesinin Trk Dili tarihindeki nemli yeri hakknda Prof. Dr. Reit Rahmeti Arat yle seslenmitir. "Uygur Trkesi Trk Dili'nin inkiafnda bir dnm noktasdr" biz birok kelimelerin farkn anlamak iin bu gnk Trk iveleri iin anadil mahiyetinde olan Uygur Trkesi devrine mracaat edebiliriz", "Trk Dili'nin 6. Zeki Velidi Togan, Trk Tatar Tarihi, 1914, Kazan s. 26. 7. Prof. Dr. Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, istanbul 1968, s. VII-VI1I. 8. N.A. Baskakov, "Trk Tilleri", Milletler neriyat, Pekin, 1986, s. 71. tarihi devirlerine giden yol Uygur Trkesi devri zerinden gidecektir" . "nk IX. Yzyldan bu yana kltr gelenei kuran Uygur Trkleri XIII. Yzylda artk geni OrtaAsya-Trk Mool halklarnn kltr terbiyecisi derecesine ulamlardr... Bylece Uygurlar uzun tarih cereyan iinde Trk kltr rehberliini ellerinde tutmulardr"10. Uygur Trkleri basn yaynclk, gzel sanat ve musik bakmndan da Trk kltr tarihinde mhim yer tutmaktadr. Tarihte kurulan Uygur devletlerinin Hakan, sultanlarnn saraylarnda yerli ve yabanc tarihiler, airler, bilginler, sanatkrlar, musikiinaslar byk bir himaye gryorlard. "Uygur devlet adamlar ilim, edebiyat ve sanatn gelimesine ok nem veriyorlard"1'. Bunun sayesinda 9-17. asrlar arasnda Uygurlarda ilim, edebiyat, gzel sanat ve musik byk gelimeler gstermitir.

Uygur Trklerinin resim sanat Budizm, Maniheizm ve slmlk olmak zere din erevesi iindeki eserleri iine almaktadr. "Eski Trk resim sanatnn asl temsilcileri sanata ok istidatl olan Uygur Trkleri idi". Eski Uygur ehir harabelerinde bulunan sekiz ve dokuzuncu yzyllardan kalma Budist ve Maniheist duvar resimleri ile minyatrler Trk resminin bu gne kadar bilinen en eski rnekleridir. Bu resimlerde rahipler, vakf yapanlar, mzisyenler tasvir edilmektedir. Uygurlarn Budist resim sanatnn en mhim bideleri Turfan Murtuk civarndaki Bezeklik ve Kuar Binev maaralarnda bulunmaktadr. Bunlarn mhim bir ksm 20. yzyln balarnda A. Von Le Gog bakanlndaki Alman arkeologlar tarafndan Almanya'ya gtrlen Uygur duvar resimleri olup, imdi Berlin arkeoloji mzesinde sergilenmektedir. Karahanllar devresinden sonra Uygur Trklerinde slmiyete ait resim sanatnda byk gelimeler kaydedilmitir. Uygurlarda yaynclk matbaa teknolojisinde iyice gelimi idi. Uygurlarn kitaplar kt zerine yazlp baslyorlard. Bu ktlar in kdndan farkl idi. Tarih vesikalardan Uygurlarn kendi kt imalatlarnn olduu bilinmektedir. Uygurlarn yaz aleti kam kalemdi. Daha ehemmiyetsiz yazlar in fras ile yazlrd. Tarihte 9. Prof. Dr. Reit Rahmeti Arat, "Makaleler", cilt 1, s. 398-402. Ankara, 1987. 10. Prof. Dr. Ahmet Caferolu, Eski Uygur Trkesi Szl, s. VIII. 11. Trk Dnyas El Kitab, 2. eilt, Ankara 1992, s. 366. - ' 22 MAHMUT KAGARLI Budist metinlere ihtiya fazla olduundan bask da kullanlrd. Uygur Trkleri IX. Ve X. Yzyllarda inlilerin blok bask oaltma tekniinden farkl bir bask sanat bulmular, sert aatan tek tek hareketli Uygur harfleri ile kitap basmay ilk olarak gerekletirmilerdir. Bize kadar gelen kitap ve kda yazlm en eski belgeler Uygur Trklerine aittir. "Uygurlarn bale, orkestra ve iptidai ekilde tiyatrosu da vard, hikye anlatma sanat da ok ileri idi"12, Uygur Trklerinin vatan Dou Trkistan tarihte "ark, dans mekn" olarak n yapmtr. Uygurlarda 8-17. yzyllar arasnda mzik ve dans byk gelime gstermitir. Uygurlarn saz eitleri zengindi ve musikileri baka Trk boylan ile birlikte in, ran, Arap gibi baka milletlere de byk etki gstermitir. Uygur Trklerinin musikisi iinde klasik 12 makamn ayrca yeri vardr. Uygur makam Uygur Trklerinin asrlar boyu devam ede gelen toplumsal almalarnn manev rndr. Uygur makam 12 makam geleneksel bir yapya, ak mzikal bir zellie, mkemmel mzikal bir bnyeye, zengin ses tonuna sahip olan bir mzik szldr. 12 makam Trk mzik kltrnde ve dnya mzik tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. Uygur Trklerinin uzun zamandan beri srp gelen mill tarihini, yaam tarzn ve bandan geen zor ve neeli gnlerini mzikal bir dille ifade eden byk bir mzik szldr. "Makam" kelimesi Uygur Trklerinin yaad eski ad Ksen, imdiki ad Kaar olan blge halknn eski ivesinde "mekeuma" denen kelimenin deitirilmi sylenii olup, "byk ezgi" anlamndadr. O, "oturulan yer" manasn tayan Arapa "makama" szyle ses yaknl olduu iin bu sz son zamanlarda Araplar arasnda dzenleme, kalplama, zenginleme, gelime srelerini geirerek yeni seviyeye ulamtr. Uygur 12 makamnn gelimesinde Dou ile Bat mziklerinin cevherlerini kabul etmenin nemi byk olmutur. 12 makamn gelimesinde saidiye Uygur Trk devletinin hkmdar Abdlrait Han ile air, musikiinas Kadirhan Yarkendi ve aire Amannisa Hanmefendilerin katklar nemli rol oynamtr. 12 makam 36 ksmdan ibaret olup 71 ezgi, 240 ses tonuna sahip, sresi 24 saattir. Bir makamn bu kadar byk hacimde 12. Prof. Dr. Oktay Aslanpa, "Trk Dnyas El Kitab", 2. cilt, Ankara 1992 s. 305. UYGUR TRKLER 23

olmas hi grlmemitir. 12 makam eitli Trk boylarnn makam ve musikisini de etkilemitir. Uygur Trk kltr diliyle, edebiyatyla, gzel sanatlaryla, dans ve mziiyle tarihten beri baka milletlerin gelimi kltrleri ile kendi soydalarnn kltrlerinden yararl unsurlar kabul ederek ve kendisinden da bakalarna bir ok eyler kabul ettirerek tarih gelimesini sr-dre gelmitir. "Uygurlar Trk leminin meden gelimesinde en nemli roller oynam ellerden biridir" . Uygur Trk dili ve edebiyatnda Karahanllar Devresinden sonra balayan aatay Dili ve Edebiyat devresinde 14-15. yzylda air Sakkaki, air Ebeydullah Lutfi, 16. yzylda air Kadirhan Yarkendi (1560-1572), aire Ammanisa Hanm (1534-1567) 17. yzyln sonlar 18. yzyln balarnda air Muhammed Hocam Kuli (1634-1724) (Hirkiti), air Muhammed Sddk Zelili 1682-1743), Lirik air Nbiti (1679-?), Molla Elemehyari (1700-?) gibi sz stadlar ve byk airler yetimilerdir. 18. yzyln ikinci yarsnda yani 1759 ylnda Dou Trkistan'n Manu-in hakimiyeti tarafndan igal edilmesi, Uygur Trklerinin esarete maruz kalmas, inlilerin Trkleri cahil brakma siyaseti ve hoca-ianlarn i ekimeleri sonucu cahiliye devrinin balamas nedeniyle Uygur kltr ve medeniyetinde bir gerileme meydana gelmitir. Fakat kkl bir kltr geleneine sahip olan Uygur Trkleri in basks karsnda direnerek kendi dil ve kltrlerini muhafaza etmeyi baarmlardr. 18. yzyln sonlar ve 19. yzylda Uygur Trk edebiyatnda byk destan airi Abdurrahitn Nizari (1770-1848), air Turd Nazm Geribi (1802-1862), Nuruz (Nevruz), Ahun Ziyai, Mcahit Destan airi Molla akr (1805-?), nl tarihi ve air Molla Musa Binni Molla Eysa Hoca Sayrami (1836-1917), Abdlkadir Abdlvaris Ezizi (1826-1924) gibi lim, air, yazarlar meydana gelmi, onlar eserlerinde Manu-in mstemlekesine kar Uygur Trklerinin hakl mcadelesini aksettirmi ve zgrlk ve bamszla kavumak, halk cahillikten kurtarmak iin kalemden ibaret silahlaryla savamlar ve Uygur Trk kltrn korumak ve gelitirmek yolunda canlarn feda etmilerdir. Dou Trkistan'n in esaretine dt tarihten bu gne kadar kltr ve medeniyet bakmndan gelimesi engellenmi ve 13. Prof. Dr. Faruk Smer, "Eski Trk Elleri Uygurlar", Trk Dnyas Tarih Dergisi, Say: 98 s. 7 1995 stanbul. 24 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 25 mill kltrleri byk tahribe uramtr. Kkl bir mill kltre sahip Dou Trkistan Trkleri kendi mill kltrn korumak iin byk mcadeleler vermektedirler. Trk tarihinin meden Trk boylarndan Uygurlarn torunlar olan Dou Trkistan Uygur Trklerinin bugn kltr ve medeniyet alannda ok geri kaldklar grlmektedir. Bunun tek sebebi tarihten beri in hakimiyetlerinin Dou Trkistan halkn ekonomik bakmdan smrerek ok fakir bir hale drmeleri ve sven in kltr emperyalizmi siyasetini yrterek Dou Trkistan Trklerini kltr asimilasyonuna tabi tutmalardr. Bugn Uygur Trkleri bask dolu, zdrapl ve fakir hayatlarndan dolay kltrlerini daha da gelitirmek imkanlarndan mahrum halde yaamaktadrlar. Bugn komnist in hakimiyeti Dou Trkistan Uygur Trklerinin mill kltr ve medeniyetlerini gelitirmesine, kltr ve medeniyette ileri giden milletlerin seviyesine yetimesine engel olmakla kalmayp, onlarn mill kltrlerini tahrip ederek asimilasyon yoluyla inliletirmek iin eitli are, tedbirlere bavurmaktadr. in hakimiyeti tarafndan Dou Trkistan Trklerine uygulanmakta olan kltr ve eitim politikas ve bu yndeki are tedbirleri unlardr:

1. in yneticileri in milliyetilii esasmdaki sven eitim siyasetini uygulamak suretiyle Uygur Trkleri bata olmak zere Dou Trkistan Trkleri genlerinin niversitelerde tahsil grmesini kstlamakta, eitim alannda eitsizlikler yksek boyutlara varmaktadr. Dou Trkistan'da niversite ve meslek liselere kabul edilen rencilerin %70 civarndakiler inli renciler, %30'unu ise Trkler, inli Mslmanlar, Moollar, ibeler gibi etnik gruplar tekil etmektedir. Nfus nisbetinde Dou Trkistan nfusunun %30'u inliler, %70'i ise Trkler ve baka aznlklar oluturmaktadr. niversite ve meslek liselerine renci kabul etmede bu nfus nisbetine tam ters olan bir nisbet uygulanmaktadr. 1985 ylnda in makamlar tarafndan yaynlanan istatistik rakamlara gre in Halk Cumhuriyeti apnda inlilerden yksek okul bitirenler her 10.000 kiiden 42'sini tekil etmesine ramen Uygur Trklerinde ise 18'ini tekil etmektedir. Bu ra- " kamlarn biraz abartlm olmas muhakkaktr. Dou Trkistan'da in ilkokulu, orta okulu ve liselerinin says, in nfus nisbetine gre fazla olup, Trkler iin alan okullarn says ok azdr. Okullar ara-gere bakmndan da farkldr. in okullar her bakmdan iyice donatlm olup, Trk okullar bir ok eksikleriyle perian durumdadr. niversitelerin Trk renci snflarnda, mill ortaokul ve liselerde Uygurlarn mill tarih ve kltrleriyle ilgili dersler yasaklanm olup, okutulmamaktadr. drt seneden beri niversitelere paral renci kabul etme siyaseti uygulandndan lise bitirmi ok saydaki renciler fakirlik yznden niversitelerde renim grme hakkndan mahrum kalmaktadrlar. Bugn Dou Trkistan'da Trkler iinde okuma yazma bilmeyenlerin says %60 dolaylarndadr. Bunlarn okuma yazma renmeleri iin hibir tedbir alnmamaktadr. nk cahillik in'in iine yaramaktadr. 2. Dou Trkistan'da in ynetimi Uygur Trklerinin milli neriyat ve yayncln kstlamakta, mill yayncln gelimesini engellemektedir. Bugn Dou Trkistan'da neriyatn sadece %16's Trkedir. Kaln ksm incedir. Milli ortaokul ve liselerin ders kitaplar ok eksik olup Trke yaynevlerinin azlndan bu eit kitaplar yetimemektedir. niversitelerin ders kitaplar genellikle ince'dir. Neticede rencilerin kalitesi inli rencilere nisbetle dk olmaktadr. Trkistan Trk Dili, kltr ve medeniyetinin gelimesine byk katklarda bulunan Dou Trkistan Uygur Trklerinin bugn ada bir ansiklopedisi, ada bir izahl lgati yoktur. 3. in'in mill oven siyaseti yznden Uygur Trkesinin Dou Trkistan'daki baz niversite, tp fakltesi gibi ilim dallarnda eitim dili olarak kullanlmasna yasaklama getirilmektedir. Bu niversitelerde Uygur retim yeleri Trk rencilerine in dili ile ders yapmak zorunda kalmaktadr. Bylelikle Uygur Trkesinin bilim dili olarak gelimesine izin verilmemektedir. lim adamlarmz, yazarlarmzn mill ve tarih konularda eser yazmalar engellenmekte hem de eitli bahanelerle yasaklanmaktadr. "Milliyetilik yapmak, in'i paralamaya almak"la sulanarak devaml olarak ar cezalara arptrlmakta olan Dou Trkistan aydnlar, yazarlar mill konularda eser yazmaktan uzaklatrlmaktadrlar. 1950 ylndan gnmze kadar Uygur Trklerinden pek ok yazar, air ve bilim adamlar "mill ayrlk", "pantrkist", "panislamist", "devrim dman" denilerek hapsedildi, ldrld ve eitli cezalara arptrld. Bu insan haklarna aykr siyaset 26 MAHMUT KAGARLI halen devam etmektedir. Gerek "Uygur Tarihi" ve "Uygur Edebiyat Tarihi"ni yazan Turgun Alma gibi bir ok yazarmz takip altnda tutulmaktadr. 4. Dou Trkistan Uygur ilim adamlarnn davet zerine baka lkelerde tertiplenen milletleraras ilm kongre ve sempozyumlara katlmasna, ilm cihetten fikir al verii yapabilmelerine izin verilmemektedir.

5. Tarih, mill kltr miraslarmzn mhim bir ksm olan tarih, ilm, edeb kitaplarmzn toplanmas, incelenmesi ve gn na karlmasna in yneticileri tarafndan mani olunmakta ve kstlanmaktadr. 1950 ylndan beri Dou Trkistan'da yrtlen siyas hareketler ve zellikle kltr devriminde pantrkizm, panislamizm've feodalizm kara mahsulleri denilerek Uygur Trklerinin deerli kltr miraslar-tarih, edeb, ilm kitaplar toplanarak polis mdrlklerince karakollarda atee verildi, yaklarak yok edildi. Bunun maksad Uygur Trklerini tarih kltr miraslarndan mahrum brakp, tarihlerini, kltr geleneklerini bilmeyen in kltrnn iinde mill kimliklerini kaybeden mill uursuz insanlar yaratmaktan ibarettir. Bu siyaset halen devam etmektedir. 6. in yneticileri tarafndan Uygur Trklerinin tarih, mill bayramlarnn kutlanmas yasaklanarak onlarn unutturulmas iin gayret gsterilmektedir. in'in aan denilen bahar bayram in ve Dou Trkistan'da haftalarca tatil edilerek kutlanmakta, ama Uygurlar ve btn Trklerin ortak tarihi yeni yl bayram veya bahar bayram olan nevruz bayram iin gnlk olsa da tatil verilmemektedir. Millete geni kapsaml ekilde kutlanmas yasaklanmaktadr. 7. Dou Trkistan'da in yneticilerince Uygur Trklerinin ev ve bina inaatnda kullanla gelen tarih, mill mimar ekilleriyle slubu, yok edilip Dou Trkistan ehirlerine in geleneksel mimar slubuna uygun binalar, evler ina edilmektedir. in inaat mimarisinde zel yeri olan ravaklar yaplmakta ve bu ravaklar Uygur Trk ehirinin asl grnmn deitirip onlar in blgesindeki eski in ehirleri grnmne dntrmektedir. in yneticileri tarafndan az saydaki kukla Trk idarecilerine emir verilerek yaptrlan bu "ravaklar"a kar Uygur Trkleri tepkisini u szlerle ifade etmektedir: UYGUR TRKLER 27 Uygur Trkesi ' *" '' ' . ' Timur davamet yalakdur. " Yusuf Eysa ravakdur. ' Kandak klmz halayk, Abdul-Ehet omakdur. Trkiye Trkesi Timur devam et yacdr. Yusuf sa ravakdr. No yapalm kardeler, Abdul-Ehet evetidir. Dou Trkistan'da Trk kltrnn byk bidev eserlerini yazan Kagarl Mahmut ile Yusuf Has Haciberin bir tane heykeli yaplmazken, eski in devresinde kaleme alnm ince "Batya Seyahat" romannda ad geen Tang-Sing, jubac ve song-vukunglarn heykelleri Turfan murtuk'taki bezeglie yakn bir yere diktirilmi durumdadr. 8. 110 yldr in yneticileri Uygur Trklerinin ana vatan Dou Trkistan'n adn yeni hudut, yeni toprak manasna gelen injan olarak deitirmekle kalmayp Dou Trkistan'n ehirleri, kasabalar, nehirleri dalarnn tarih ve mill adlarn da ince yeni adlarla deitirmi ve deitirmektedirler. Mesela: Yarkent ehrinin ad Sae, Kargalk ilesinin ad Yeing, Toksu ilesinin ad inha, evek ehrinin ad Tang gibi adlarla deitirilmitir. Byle tedbirlerle Dou Trkistan'n eskiden beri in topra olduunu iddia etmeye almaktadrlar. 9. in yneticileri Dou Trkistan Trklerinin erimelerini hzlandrabilmek amacyla Dou Trkistan'a iddetli bir ekilde inli gmen yerletirme harektn devam ettirmekle kalmayp Eski bir in siyaseti olan inlilerle Trkler arasnda kark evlilikleri btn gcyle tevik etmektedir. 10. Dou Trkistan'a atalarmz tarafndan yaptrlan kymetli kltr miraslarmz olan kervansaraylar, tekkeler, emeler, camiler ve byklerin mezarlar ykk dkk halde kalarak harap olmakta ve izleri yok olup gitmektedir. in idarecileri bunlarn tamiri iin izin vermemekte ve bunlara para ayrmay reddetmektedir. Ksacas bugn Dou Trkistan ve Uygur Trklerinin kltr ve medeniyet cihetinden durumlar iyi deildir. Komnist in

28 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 29 venist politikasnn neticesinde Dou Trkistan Trklerinin mill kltr tahrip olmaktadr. inliletirme politikas Uygur Trklerinin mill kltr ve medeniyetinin gelimesini engellemektedir. Dou Trkistan Trkleri zgrlk ve bamszlna kavumadka kltr ve medeniyet bakmndan tarihteki yerlerini almalar, kltr ve medeniyette gelime gstermeleri mmkn deildir. Byle bir hrriyet ve zgrlk inallah bir gn mutlaka gerekleecektir. Uygur Trkleri kltr ve medeniyette tarihte olduu gibi bu gnk dnyada da kendi yerlerini mutlaka alacaklardr.* -i* 't i , "' , 'i i , ' h '!', .'! ' UYGUR TRKESNN TARH GELMES Uygur Trkleri eskiden beri zengin bir kltre sahip olan Trk boylarndan biridir. Uygurlarn nceleri Trk dilinin Hakaniye ivesi Yaz dili, sonralar aatay Trkesi esasna gre ekillenmi ve gelimi edebi yaz dili vardr. Bu dik kendi bnyesinde tarihin ak iinde eitli deiikliklere uram ve tarihi gelimesinin soncu olarak zamanmzn ada Uygur Trkesini oluturmutur. Uygur Trkesi, Gneydou Trkesinin dou sahas iinde yer alan azlar topluluunun iinde gelien yaz dilinin bir koludur. Uygur Trkesi, Trke'nin bir mhim kolu olarak Trk kltr tarihinde nemli bir yer tutmaktadr. Uygur Trkesini tarihi gelime aamalar ve fonetik, morfolojik ve leksik zellikleri bakmndan 4 tarihi devreye blmek mmkndr: 1. Eski devir Uygur Trkesi, 2. Orta devir Uygur Trkesi 3. Yakn devir Uygur Trkesi 4. ada Uygur Trkesi, 1. Eski Uygur Trkesi: EskiTrkenin bir mhim koludur. Eski Trke Kktrke ile Eski Uygur Trkesini iine almaktadr. Eski Uygur Trkesi "Uygur devri" diye adlandrlan devir iinde yer almaktadr. Maddi ve manevi kltr yolunda mhim eserler brakm olan bu devrin Trk Edebiyat ve Trk Dili iin ehemmiyeti byktr. "Uygur Trkesi, Trk Dilinin gelimesinde bir dnm noktasdr. nk Uygur Trkesi yani Uygur devrine ait Trke uva ve Yakut Trkeleri mstesna olmak zere bugnk Trk iveleri iin bir anadil mahiyetindedir."14 * Trk Kltr S. 404; s..I-12 Aralk-1996, AnLu 14. Prof. Dr. R. Rahmeti Arat " Makeleler" Cilt 1, S. 398, Ankara, 1987. 30 MAHMUT KAGARLI Eski Uygur Trkesi, Trk boylarnn ve bu boylardan biri olan Uygurlarn M. S. 5. yzyldan 10. yzyln sonuna kadar kullandklar yaz dilidir. Bu devir Uygur Trkesinin mhim zellikleri unlardr: a. Fonetik bakmindan:Bu devredeki dilde "b, d, y, I, n, t, s, t" gibi sekiz nsz kendilerinden nce ve sonra gelen nllerle birlikte kullanlmtr. nllerin uyumu bu devrede tam olmutur.

Mesela: Tokuz, Ouz, bodun, zm, tabga, krr, begler gibi szcklerdeki nller ses kma yeri ve usul bakmndan nl uyumuna uygundur. Ayrca bu devrede baz szcklerin Hece bandaki "b-tn" sesleri kark olarak kullanlmtr. Mesela: ben-men, bing- ming, beng- meng b. Leksik bakmndan: Bu devredeki dilin lgat terkibindeki szckler btn Trk boylarnn ortak mal olmutur. Bu devrede kullanlan balk (ehir), vap (Kanuncu), acun (dnya) bodun (halk), an (kt), Kan (hepsi), ar (temiz), as (payda), k (ok), ksk (yetersiz) gibi szckler son devirlerde kullanlmaz olmutur. Adak (ayak), adgir (aygr), adril (ayrl), badram (bayram), dku (uyku), sab (sz), eb (ev, y) gibi szcklerin baz sesleri son devirlerde deiim neticesinde baka ekiller almtr. Eski lAgur Trkesi devresindeki dilin lgat tertikibine bakldnda, L\gur Trklerinin o devirlerdeki dini inanlarnn sonucu olarak Buda ve Maniheizm ile ilgili birok szckler Uygur Trkesine girmitir. Mesela: Sudur (sutra) Burkancihn esaslarn anlatan eserler, Padak (msra), Kg (nazm), lok (beyit veya manzume) jataka, atik (Burkan ve burkanclarn hayatlarn anlatan hikaye) mani (mani dininin kurucusunun mizac), Budah (Buda dininin kurucusu Sidharta, Gautama'nn unvan olup manas insanlarn arslan demektir), Bahsi (stad), Nrvan (ac ekmek) Eski Uygur Trkesi devresindeki bu dilin iki zellii gze apmaktadr. Onun birincisi dilde e anlaml szcklerin ok olmamas, ikincisi gramer bakmndan bu devirde dilin kendine has belirli yapm ve ekim eklerinin var olmas. Mesela: Bilge "bilgili, akll" manasn tayan szcn sonundaki "ge" eki, kntogsug" gn kma yeri" "dou", knbatsg ' "gn batma yeri" "bat" szcklerindeki "sug" "sg" ekleri "Turu >er" "durulacak yer" szcndeki "u" eki, yaklama hali iin kullanlan "-a, -ka, ga, -ke, -nar" ekleri eski Uygur Trkesinin morfolojik zelliklerini meydana getirmi olup son devir Uygur Trkesinde kullanltan kalkmtr. Bundan baka bu devirde I UYGUR TRKLER /. 31 belirtme (Akuzatif) eki iin "-g/, -nu,-n-u" ekleri yaygn bir ekilde kullanlmtr. Ayrca bu devirlerdeki dilde bulunma hali (lokatif) ile ayrlma hali (ablatif) birbirinden farklandrlmamtr. Yani hem bulunma hali, hem ayrlma hali iin yalnz bulunma hali eki kullanlmtr. Mesela: yerinde (yerinde), bizinte (bizden) gibi. c. Sentaks veya cmle yaps bakmndan: Bu devir Uygur Trkesinde umumiyetle basit cmleler kullanlmaktayd. Birleik cmleler kullanlsa da ok cmleli birleik cmleler daha ortaya kmamt. Dilde basit cmleler hakimdi. Mesela: Agil iinte neg bartip yarlklad.15 (Altn Yaruk) T.T. Aktarmas:A iinde ne var, deyip buyurdu. 164: Trtyna rtenti 16 T.T. Aktarmas:Drt bir taraf alevlendi. Kktrke ile Uygur Trkesi arasnda szck hazinesi bakmndan nemli farklar dikkati eker. Bu farklar Kktrk ve Uygurlarn yaadklar hayatlar, mensup olduklar din, kltr ve medeniyetle ilgilidir. Kktrkede devlet tekilat, sava, gebe hayat ile ilgili kelimeler fazla olduu halde, Uygur Trkesinde yerleik hayata ait ehircilik, tarm vs. szckleri gibi maddi szckler yannda dini ve manevi hayata ait mcerred szckler de epeyce bir yekn tutar. Kktrkede cmleler gebenin karakter ve hayat tarzna uygun olarak sade, kat ve ksadr. Uygurca'da ise cmleler Uygurlarn mensup olduklar dinin kaideleleri gibi mulak, hareketli, deiken, bol tasvirli, yan cmlelerle sslenmi uzun cmlelerdir. 17 Bu devirdeki Uygur Trkesine ait zelliklere, Karabalgasun Abidesi, ine-usu, Taryat Bengtalar, Budizm ve Maniheizm devresi Uygur Trk Edebiyatnn nemli eserlerinden olan Altn Yaruk, atani iligbeg, Maytrsmt, iki tegin hikayesi gibi eserlerin dili temsil etmektedir.

2. Orta Devir Uygur Trkesinin hususiyetleri: Orta devir Uygur Trkesi ll.yzyldan 15. yzyla kadar Uygur Trkleri ve baz Trk Boylan tarafndan kullanlan bir edebi yaz dilidir. 15. Kaya Ceval:Uygurca Altun Yaruk. Giri. Metin ve Dizin Trk Dil Kurumu yaynlar Ankara 1994. S. 320. 16. A. Von Gabain "Danti Pala Beg Hikayesi. Uygurca 1V-B.C.D. brahim Horuz Basmevi s.52, 1946 stanbul. 17. Prof. Dr. Nuri Yce. "Trk Dilinin tarihi devreleri ve bugnk leheleri. Trk kltr aratrmalar. Prof. Dr. Muharrem Ergin'e araman s. XXVIII. 32 MAHMUT KAGARLI Karahanl devresindeki Uygur Trkleri tarafndan kullanlan edebi yaz dilinin ad Karahanlca veya Hakaniye Trkesidir. Hakaniye Trkesinden sonra (yani 13.yzyln ikinci yarsndan sonra) Uygur Trkleri baka birok Trk boylar ile birlikte ortak yaz dili olarak Harezm Trkesini kulanmlardr. Bu devirdeki edebi yaz diline Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig" Ahmet Ykneki'nin "Atabet'l Hakayk", Nasruddin Burhaneddin er-Rabguzi'nin "Ksas'l-Enbiya" adl eserleri temsil eder. Orta devir Uygur Trkesinin zellikleri, Eski Uygur yazs ve Islamiyetten kabulyle Trk kltr hayatna giren Arap harfleri esasna dayal eski yaz ile yazlm metinlerde aka grlmektedir. Eski Uygur yazs 11. yzyldan sonra da devam ederek 14. yzyla kadar Edikut Uygur devletinde hakim olan Budizm, Maniheizm ve Nasturi Hristiyan Metinlerde daha ok kullanlmsa da, Arap harflerine dayal eski yaz daha ok Karahanl devletinde ve Harezm'de meydana gelen islami eserlerde kullanlmtr. Btn Trk boylarna mterek olan Trk yaz dili bu devirde zellikle 13. yzyldan sonra Gneydou Trkesi ve Gneybat Trkesi, Kuzeybat Trkesi (Kuman, Kpak) olarak gruba ayrlmtr. Gneydou Trkesi iinde yer alan Uygur Trkesinin bu devirdeki hususiyetleri unlardr: a. Fonetik bakmndan: bu devir Uygur Trkesi'nde 24'e yakn nsz (konsonant), 9 nl (vokal) mevcuttur. nller uzun-ksa, kaln-ince diye farklandrlmtr. nllerin zellikle yuvarlak nllerin uyumu bu devirde olduka kuvvetlidir. Mesela: Orun (yer), ozuk (yiyecek), oruk (zeyif), zm, zk (yzk) ksrg (kapak), rk (kays), krn (grn) gibi. Eklerde, zellikle iyelik ve zaman eklerinde ise uyum yoktur. Mesela: krdi (grd), yzi (yz), kzi (gz), kldi (gld), yrdi (yrd) gibi. Szck banda ve iki nl arasnda gelen "p, t, k, k nszlerinde sedallama olmaz. Szck sonunda gel,en "-g -" nszleri kendini muhafaza eder veya "-k, -k" ya dnr. Mesela: Kulak-kula, zk-zki gibi. b. Leksik bakmndan: Bu devirde dilin lgat hazinesinde btn Trk boylarnda mterek olan ana Trke szckler mevcut omaklaberaber Uygur Trkesine has olan birok szck ortaya kmtr. Mesela: pokal (mayal hamurdan yada kzartlm UYGUR TRKLER 33 brek), tolak (doum sancs), ten-t (ayn yata), man (diki hakk), it (pamuktan yaplm desenli kuma), ora (tahl ukuru) gibi szckler bu devirde kullanlmaya balanmtr. Bundan baka bu devirdeki Uygur Trkesine Trklerin slamiyeti kabul etmesiyle birok Arapa ve Farsa szcklerde girmeye balamtr. Uygur Trkleri topraklarnn 13. yzylda Cengizhan'n Mool mparatorluunun idaresi altna girdikten sonra ise Uygur Trkesine baz Moolca szckler de sokulmutur. Hakaniye Trkesinden aatay Trkesine gei devresi olan bu devirde Uygur Trkesinin Mool dili ve yazs zerindeki etkisi ok byk olmakla beraber Uygur Trkesi btn Cengiz mparatorluu iinde byk nem kazanmtr.

Uygur Trkesi Mool mparatorluunun diplomatiye dili haline gelmitir. Devlet idaresinde Uygurlardan pekok aydn ktiplkla grevlendirilmitir. Cengiz mparatorluunun birok lkelerdeki ba elileri Uygurlardan tayin edilmitir. Moollar ve onlar ile birlikte Manularda kendi dilleri iin Eski Uygur Alfabesini kabul etmilerdir. 13. yy'n sonlar ve 14. yy'in balarnda Mool mparatorluuna bal olan Kore Saraynda da Uygur Trkesi devletin idare dili olarak kullanlmtr. c. Gramer Yaps bakmndan: 1. Bu devreye mensup eserlerdeki "Tinlamazip" (dinlemeden), "almisindi"(almaya alt), "goherok" (gevherci) gibi szcklerde grlen -zip, -sn, -ok gibi szck tretme ekleri geni ekilde kullanlmtr. 2. agu/-eg eklerinden yaygn bir ekilde istifade edilmitir. Mesela: "Tokuzagu" (Dokuzar er) "ikig" (ikier) 3. Bu devir Uygur Trkesinde gemi zaman sfat fiili ile adam ve nesnenin zelliini ifade eden -an/-kan sfat fiilleri birlikte kullanlmtr. 4. Bu devirde bulunma hal ekleri (lokatif) ile uzaklama hali ekleri birbirinden farkl hale gelmitir. Mesela: "kayda" (nerede), "koydan"(nereden), "sendin" (senden) gibi. Bu eit deiikliklerle birlikte fiillerin geni, gelecek zaman ekim ekleri olan -ar, -er, -ur, -r, -r ekleri daha belirgin daha geni ekilde kullanlmaya balamtr. Mesela: "Nakm ilerirse tgeli kder" Tgelge tgese inike yanar. 5. Gelecek zaman ekim eklerinden -gay, -gey, -tac, tei, -da, -dei ekleri ortaya kmtr. Mesela: "Tein geymen 34 MAHMUT KAGARLI (erieceim), "yara-gay" (yarayacak)", lteisen" (leceksin)18 6. Kalabalk szck gruplarnn ortaya kmas, birleik uzun cmlelerin domas bu devirdeki dilin mhim sentaks zelliklerin-dendir. Mesela: Arslanlarnn yriyiini yrip, uayan balknn kidininte turup, inaruber yridi, otru iligbeg trt beltir yolta anii arasnda sansz k yeklerig krdi (atan ilig beg hikayesinden)19 ada Uygur Trkesine aktarlmas: Arslanlarn yryn yrp U cayan ehrinin arkasnda turup, Uyak buyaklarga yrdi, Andn lig beg trt yol atrnda, Unin ansda sansz eytanlarn krdi. Trkiye Trkesine aktarlmas: "arslanlarn yryn yryp; sonra cayan ehrinin arkasnda durup, oraya buraya yrd. Karda (otru) iligbeg drt yol atrgnda (beltir) saysz ok eytanlar grd. Orta devir Uygur Trkesini iki devreye ayrmak mmkndr: a. Karahanllar devresi (Hakaniye Trkesi devri): X. ve XII. Yzyllar arasn kapsar. Bu devrin mhim eserleri Kagarh Mahmut'un Dvn Lgati't-Trk (1072-1075), Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig (1069-1070)'leridir. b. Hakaniye Trkesinden aatay Trkesine gei devresi: XIII. Yy'dan 15. yy'a kadar olan devri kapsar. Bu devrin mhim eserleri Nasrddin bin Burhanddin bin Rabguzi'nin "Ksas'lEnbiya"sdr. 3. Yakn Devir Uygur Trkesinin Hususiyetleri: Yakn devir (yeni devir) Uygur Trkesi 15.yy'dan 20.yy'a kadar kullanlan di! olup, bu devir Uygur Trkesinin zellikleri Arap yazsyla yazlm pek ok dil yadigarlar ile birlikte "Eski Uygur yazs" ile de yazlm (1516 yy'lar arasnda) metinlerde grlmektedir. Bu devirdeki Uygur Trkesi, nceki iki devreye nazaran ifade gc yksek ve daha gelimi halde olup ona "aatayca" denilmektedir.

aatayca, Karahanl Trkesi'nin (Hakaniye Trkesi) temel zeliklerine sahip olup Harezm Trkesinin baz unsurlarn kendi bnyesine alarak gelime gstenni bir Trkedir. "aatay Hann 18. srafil Yusup "Kadmki Uygur yazma Yadikarlikliridin Tallanmal983 UrumiS.213. 19. A.Von Gabarin: Eski Trkenin Grameri, Trk D. Kurumu 1988 Ankara S.82. UYGUR TRKLER 35 hkmet srdrd mahallerde sylenen "Uygur Lisan" o vakitten beri aatayca denilmekle hret kazanmtr. 20 aatayca itibar bir szck olup, o zm z Trkedir. Birok Trkologlarn ifade ettii gibi aatay Trkesi aslnda mterek Orta Asya Trkesidir. Bu Trkeyi gelitiren onun mterek Orta Asya Trkesi haline gelmesini salayan byk alim ve air Ali ir Nevai'dir. aatay Trkesini yalnz Uygur Trkleri deil, zbek Trkleri, Kazak Trkleri, Krgz Trkleri, Tatar Trkleri, Bakurt Trkleri, Karakalpak Trkleri gibi Orta Asya'da yaayan pekok Trk boylar ortak edebi dil olarak kullanmlardr.aatay Trkesinin mhim hususiyetleri unlardr: a. Fonetik bakmndan: 1. aatay Trkesinde dokuz nl (vokal) yirmi nsz (konsonant) vardr. Arapa, Farsa szcklerin doru ifade etmek ihtiyac iin kabul edilen be harf ile birlikte nsz says yirmisekizdir. 2. Fiillerde ilk veya kk hecedeki -a, -e nllerinin ekim ve yapm ekleri aldnda i'ye dnmedii grlmektedir. Mesela: barp (varp), kalp (kalarak), kelip (gelip) gibi. simlerde ise ilk veya kk hecedeki e nlsnn kapal e veya i'ye dnt bilinmektedir. Men>men be>be beg>bey emdi>imdi gibi 3. Dudak aykrlamas birka istisna dnda terk edilmitir. Yuvarlaklatrc ses deiiklii ortaya kmtr: kav-dum>kovdum kaup >koup (katp) sev-n>sy-n-dm (sevindim) ek>k (kei), erk>rk (kays) etk>tk(izma), inc>-nc '>*'' auk>-ouk (ak), yaruk>-yoruk (ik) azuk>-ozuk(yiyecek) gibi 4. d>-y deiiklii kesinlemitir. Yani d'si y'ye deiecek szcklerle deimeyecek szckler belirginlemitir. Mesela: kadgu>Kaygu, adak>ayak, udku>uyku badram>bayram, kuduk>kuduk (kuyu) 5. aatay Trkesinde szck sonundaki -k veya g-k sedal ve sedasz grtlak nszleri kark ekilde kullanlmtr. 20. emseddin Sami, Kamusl a'lem, mihran matbaas. stanbul 1891 3.Cilt 36 Mahmut kagarl UYGUR TRKLER 37 Mesela: kulak-kua. kula-kulak tek-teg, teki-c.egi. keklik-keklig '' ', / ' keklik-kekligi, uuk-ulu (ulu) gibi. 6. -gna*/gine/g bi zarf fiil ekleri yuvarlaklaarak -guna" /-gneAkne ekline inmtr. "al-gunca" (alncaya kadar), kel-gne (gelinceye kdarj. krgne (grnceye kadar), yetkne (ulancaya kadar) 7. Bazen szckltrdeki iki yanda nsz (konsonant) aralarnda yer deitirmeye balamtr: gret>rget, yar.ur-yamgur gibi

b- Leksik bakmndan: Bu devirdeki Uygur Trkesinin yeni aatay Trkesir.in mhim bir hususiyeti Lgat hazinesinin nceki devire gre dahi zenginlemesi ve aatay Trkesine ok sayda Arapa ve Farsa szcklerin girmesidir. Bunun neticesinde: Uygur Trkesinde aslnda var olan szcklerle e anlaml szckler ortaya kmtr. Mesela: . "kii" yannda "adem", "insan" szckleri Kk (gk) yannda "asman", "sama" szckleri; e yannda dost, hemrah szckleri... 2. Bazen Trke szcklerin yerine Arapa, Farsa szckler kullanlmaya balamtr Mesela: Balk yerine seher, budun yerine halk, Tigin yerine ehzade, konuy yerine melike, kaan yerine sultan veya padiah otka yerine mesel (meale), kut yerine beht, saadet, elkin yerine mihrnan (misafir) gibi szckler yer alma srecini devam ettirmitir. 3. Kiilere ad ko;.mada Trke adlar beraber Arapa ve Farsa adlar da oalmlardr: Trk asll adlar: tursun (dursun), kutluk (kutlu) [i Arapa asll adlarSadk, Mahmut, Muhammed gibi. c- Gramer bakmndan: 1- Eski ve orta devir Trkesinde kullanlan -aguAeg .ekinden -av/-ev ekine geilmitir. Mesela: Tokuz-agu-Tokuzav (Dokuzarer) .. iki-eg>-ikev (ikier) '''' ' . kd-eg >-kyev (damat) gibi 2. Ynelme hali eki -a/-ka/-ge/-ke yannda iyelik ekinden SOhra -a/e ekleri de kullanlmaya balamtr. :: barm-a>barma knlm-e >knlme (gnlme) anam-a> anama <:.' ;', ' <':" I '" 3. Zamir "n" si iirlerde bazen kullanlsa da aatay Trkesinde genel olarak terk edilmitir: Yolnda deil yolda inde deil iide Banda deil basda Sandn deil sadn gibi 4. Sra siyi eki -n yerine -nAni ekli yerlemeye balamtr. Mesela: birin>birini ikin>ikinci, n>inci 5. da/-dei partisipleri kullanltan kalkmtr. 6. Olumlu zarf fiil eki -y'nin yannda olumsuz ekli -ma-yA me-y'in kullanlmaya balamas grlmtr. Mesela:"dey"=diyerek syleyerek "Oku-y"=okuyarak, kel-me-y=gelmeyerek bil-me-y=bilme-yerek 7. madn/-medin zarf fiil ekinin -mayn/-meyin -mastn /-mestin ekli sonra -may/-mey eklini almaya balamtr. rnek: yge kelmey, bazarga kettim, eve gelmeden pazara gittim. 8. -dmzAdimiz, dumz /-dmiz gemi zamann birinci ahs okluk ekleri yerini -dk/-dik, duk/-dk, -, . -tuk/-tk eklerine brakmtr: aldmz>alduk, krdmiz>krdk (grdk) ,'r: bildimiz>bildik, kettimizkettik (gittik) yetdimiz) yettuk (ulatk) gibi 9. -usAgsi, -kus /-ksi den ibaret gelecek zaman ekleri gn getike yaygnlamtr: barus (varacak) alus (alacak), bergsi (verecek), yatkus (yatacak), ketgsi (gidecek) teggsi (deecek), terletksi (derletecek) gibi 10. Bu devirdeki aatay Trkesinin morfolojisine Arap ve Fars dillerinden -perver, -na, ke, -bet, -bi gibi szck tretme ekleri girerek yerlemitir. Bundan baka, isimleri eitli mnasebetler iin eitli hallere, durumlara sokan hal ekleri yine biraz merkezlemi ve kesinlemitir. Ayrca fiillerin ekim ekleri tamamlanmaya, imdiki zaman eki belirgin halde ekillenmeye balamtr. aatay Trkesi karahanl Trkesi'nin temelinde ve Harezm Trkesinin baz nemli unsurlarn bnyesine alarak ekillendii ve gelitii, iin, Uygur Trkesinden baka Ouz, Kpak, Kanl lehe38

MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 39 lerininde etkisi vardr. Byk alim Ali ir Nevai aatay, 1 urkesini ekillendirmede birok Trk boylarnn lehe ve konuma dillerinden en nemli unsurlar bir araya getirmitir. aatay Trkesi'nde zellikle Nevai, eserlerinde Ouz lehesine ait unsurlar mevcuttur. Mesela: yle, byle, ev, uyumak, eksilmek (ypranmak, kneremek) Nevai yardmc fiillerden bol ile ol'u kark halde kullanmtr. Sfat fiil ekleri -gan /-kan ile birlikte -m/-mi eklerinden de istifade etmitir. Nevai eserlerinde, olmam, tapmam (bulmuam), klmam (yapmam) gibi szckler grlmektedir. Baz Trkologlar aatay dilini, ilk devir aatay dili, Klasik aatay dili son devir aatay dili olarak devreye ayrsa da, ilk devir aatay diliyle, klasik devir aatay dilini Trkistan'daki (Orta Asya) Uygur, zbek gibi pek ok Trk boylarnn ortak edebi yaz dili olmusa da son devir aatay edebi dili (l.yy'n ikinci yarsndan 19.yy'a kadar) Klasik Uygur dili ve klasik zbek diliolarak ikiye ayrlmtr. Grn ileri srmlerdir. Bu gr Basbakov 1966 ylnda Moskova'da tertiplenen "Uygur dilinin gelime devreleri" konulu Sempozyumda ortaya atmtr.2' Bu grlere benim katlmam mmkn deildir. aatay Trkesi, Orta Asya Trklerinin mterek ortak edebi dili olup 19. yy'in ortalar ve hatta sonlarna kadar mterek ortak edebi dil olma zelliini kaybetmemitir. aatay Trkesinin ada Uygur Trkesi ve ada zbek Trke'si olarak ikiye ayrlmas 19.yy'n sonlar 2O.yy'n balarnda meydana gelmitir. Bugnk zbek Trkesiyle Uygur Trkesi arasnda byk bir fark yoktur. 4. ada Uygur Trkesi: ada Uygur Trkesi yukarda gsterdiimiz yakn devir Uygur Trkesi (aatay Trkesi) istikametinde 2O.yy'n bandan beri ekillenmeye balam olan bir edebi yaz dilidir. Trk dilinin gneydou ivesi saylan ve bir yazl edebi dil merhalesine ulaan Uygur Trkesinin fonem sistemi kesinlemi, lgat hazinesi zenginlemi ve hali hazrda gelime abas iinde olan bir dil zellii gstermektedir. ada Devir Uygur Trkesi Eski Uygur Trkesinin devam olan Hakaniye (Kagar Trkesi) Trkesinin temelinde 21. brahim Muti "lmi makaleleri" Pekin milletler neriyat 1990 sayfa 207-208. meydana gelerek 15.yy'dan 19. Yzyln sonlarna kadar hayatn srdre gelen aatay Trkesinin tarihi gelimesi neticesinde 20 yy'n balarndan itibaren ekillenmeye ve gelimeye balayan Gneydou Trkesinin bir kolu ve mhim bir edebi yaz dilidir. Bu yaz dili Dou Trkistan'da in Halk Cumhuriyetine bal Uygur zerk blgesinde yaayan 24 milyon, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerinden Kazakistan, Krgzistan, zbekistan ve Trkmenistan Cumhuriyetlerinde yaayan aa yukar 750.000 Suudi Arabistan, Trkiye, Pakistan, A.B.D. Almanya, Kanada gibi birok lkelerde yaayan 250.000 civarndaki Uygur Trkleri tarafndan konuulmakta ve yaz dili olarak kullanlmaktadr. ada Uygur Trkesi incelendiinde yakn devir Uygur Trkesinden baz zellikleriyle ayrlmaktadr. Bu zeliklerden en nemlileri unlardr: a. Fonetik Bakmndan: 1. ada Uygur Trkesinde sekiz nl (a, e, /e, i, o, , u, ) ve yirmidrt nsz (b, p, t, c, , h, h, d, r, z, j, s, , k, k, f, g, , fi, y, 1, m, n, v) lerden ibaret olup, bunlar sedal ve sedasz olmak zere ikiye ayrlmaktadr. ada Uygur Trkesinin ses bilgisi, ekil bilgisi hakknda orkun yaynevi tarafndan 1992'de yaynlanan "Modern Uygur Trkesi Grameri" kitabmzda geni bilgiler verdiimizden dolay burada teferruata girmeyeceiz. 1. ada Uygur Trkesini eski, orta ve yakn devir Uygur Trkesinden ayran bir mhim zellik szck kkleri yapm ve ekim ekleri aldnda "a", 'e' nllerinin 'e', 'e', 'i', gibi ince

nllere deimesidir: Yani vurgusuz hecelerde ve szck ortasnda olan "a", "e" gibi geni nller inceleir ve zayflar, daralr. Mesela: Bala (ocuk)=balas (ocuu) deil balisi Alma (elma)=almas (elmas) deil almisi Balalari deil baliliri eekleri deil eekliri Gilemleri deil gilemliri (kilimleri) Bu ses hadisesi tam geri asimilasyon hadisesidir. Birok szcklerde ikinci hecedeki dar nl birinci hecedeki geni nlye etki yaparak onu darlatrmaktadr, yani ters etki gstermektedir. Mesela: Al-i =al deil eli kal-i=kal deil keli ' ' '" '"" ' ' Sal-i=sal deil selis ''' '' ', ' ' ' 40 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 41

' ' Bar-ip=barip deil berip Kel-ip=kelip deil kelip Ket-i=keti deil keti (gidi) rneklerde grlen bu ses hadisesi tam olmayan geri asimilasyondur. Burada birinci hecedeki "a", "e" sesleri fiilden isim yapma ekleri "i" ve zarf fiil eki "ip" eklerini aldnda kapal "e"ye dnmektedir. Bu hadise yabanc szckler iin geerli deildir: Hayat=hayat-i -m=hayatim nsan=insan-i=insani ' mla=imla-si=imlasi : Capa=capa-si=capasi gibi Uygur Trkesinde dz ksa, dar olan "" nls gelimemitir. Baz yerli azlarda olsa bile yaz dilinde kabul edilmemitir. 2. ada Uygur Trkesinde kapal "e" gelime gstermitir. Uygur Trkesinde zel bir yeri olan kapal "e" iki veya daha ok heceli szcklerde kullanlr. Son hecede kullanlmaz. Uygur Trkesinin tarihi seyrine bakldnda bu kapal "e"nin "a" ve "e"nin zayflamasndan meydana kt grlmektedir. nszlerde grlen ikizleme hadisesidir. Eski Uygur T. ada Uygur T sik issik katk kattik Tokuz .., ,,' tokkuz Yeti .; > yette Sekiz :;.. Sekkiz Trkiye T. s ,,j kat dokuz ; .. yedi . . sekiz . 4. Szck sonunda ve nszlerin nnde yer alan "r" nin azlarda dme hadisesi edebi dile ,A, .. ,- \m sokularak yanllkla bu hadise adet haline getirilmitir. Eski ekli

Keliptur ' Aliptur Boluptur Karga rgetmek Yenisi keptu(r) aptu(r) boptu(r) ka(r)ga (r)getmek Trkiye T. gelmi alm olmu karga retmek Eski ekli yeni ekli Eski Uygur T. ada Uygur T. Trkiye T. kaliptur ka(L)ptu Yarm Yerim Yarm dliptur a(L)ptu kaln kelin kaln ; saliptur sa(L)ptu Balk belik balk . boluptur bo(L)ptu Arik erik ark keliptur ,,.. ke(L)ptu Kelin kelin gelin *' aliptur (a(L)ptu kilipturki(L)ptu zelliklerinden biride Burada "tur", "dur" 3. ada Uygur Trkesinin mhim filindek Bu rneklerde "r" nin dmesiyle beraber "ip" ekinin "i" sininde dt grlmektedir. 5. Terkibinde "L" nszleri olan "kal", "al", "sal", "al" gibi fiil kklerine "ip" zarf fiil eki iletur/-dur yardmc fiilleri eklendiinde ada uygun Trkesinin canl konuma dilinde "L"nin dme hadisesi gze arpmaktadr. Bu durumda -ip ekinin "i" si der. ada Uygur Trkesinde konuma dilindeki bozulmu bu hadise yine baz kiiler tarafndan "halk nasl syerse yle olmas lazm" safsatasyla edebi yaz diline sokulmutur. Ve dilde deimeler grlmtr: ' Trkiye T. ,,' kalm ,,':' .' ' alm i salm '/j,,;!1';, olmu gelmi alm (saz alm) yapm 6. ada Uygur Trkesine Arapa ve Farsa'dan kabul edilen szcklerdeki ksa, kaln nller ise Uygur Trkesine ince ekliyle yerlemitir. Uygur T. Trkiye T. Kelem kalem efek afak Hencer ', y- , :--;, haner Vede '.-': .!:;;* vade Eli ''" '''' Ali Ehmet ...' Ahmet 42

MAHMUT KAGARLI Hesen Hasan Esker Asker Melikeme Mahkeme Nosriddin Nasreddin Helik halik UYGUR TRKLER 43 Leksik bakmndan: 1. ada Uygur Trkesi Trkenin nl sistemini korumakla beraber baka Trk leheleri (iveleri)ne nisbetle Eski Trkenin szck hazinesini de daha iyi korumutur. Bunun sebebi ada Uygur Trkesinin hem tarihi hem de corafi bakmndan Eski Uygur Trkesinin dorudan doruya varisi olmasndandr. 2. ada Uygur Trkesinde szck tretme usulnden yararlanarak yeni kavramlar, yeni nesneler iin pek ok yeni szckler tretilmitir. Mesela: , .-,. f,,^,v,-,,. ',/K.y '.' T.Trkesi ' ...;.: ; .<.;',.;';: :^\: ':' nalu-ses alan (Teyp) s -: t- V,; -'-'.-i':-> ' .' Sinalu-kyafat alan (video) :; '' ;, ^.V-^ r Muzlatku-buzlatan (buzdolab) .: '> : . '.. v.^:. :, i :\r , ;...^,, Kiralu-kiralan (amar makinesi) .; Tikuar-dikuan (helikopter) > *!' \ c. Gramer bakmndan 1. ada Uygur Trkesinde devamllk bildiren imdiki zaman ekim eklerinden "vat" eki yannda -makta/-mekte ekleri ortaya km ve yaygnlamtr. Kelivatimen-geliyorum Kelivatisen-geliyorsun j. " ",, ,A Kelivatidu-geliyor "'"'' ';. .-'-"-':. ' :..';... .'''. ::--' Yazmaktamen-Yazmaktimen-Yaziyorum ;. . Yazmaktasen-Yazmaktisen-Yaziyorsun Yazmakta- Yazmakta-Yazyor ' Kelmektemen-kelmektimen-geliyorum , : ''">- .' '> Kelmektesen-kelmektisengeliyorsun ' ;' ' '*'':>1>''''., : '",:' Kelmekte-kelmekte-geliyor if'':'::'s' \iiV:'f^:-;' ,'; 2. ada Uygur Trkesinde gelecek zaman ekim ekinin -mak/-meki ekli yaygnlamtr. Yazmakimen-yazacam Yazmakisen-yazacaksm Yazmaki -yaza ak 3. -an/-kan,/-gen/-ken sfat fiil eki alan fiillerden sonra "idi" fillinin gelmesiyle ekillenen grlen gemi zaman ekiminde "i" cevheri fiilinin drld grlmektedir. Mesela: Baranidim-barandim-getmitim Baranidin-barandin-gelmitin Baranidi-barandi-gelmiti gibi

Ksacas Uygur Trkesi, Trk dili sistemi iinde mhim yer tutmakla beraber tarihin seyri iinde deime ve gelime gstererek bugnk haline gelmitir. Dr. Zeki Velidi Togan'n ifadesince "Uygurlar, Trkler arasnda biraz daha kuvvetli, kltr bakmndan biraz yksek olduundan onlarn dili dier Trkler iin yaz dili olarak vazife grmtr.22 Bu fikirleri N.A. Baskakov'un u grleri daha da kuvvetlendirmektedir. "Uygur dili ve yazs son devirlerdeki edebi dillerin yani nceleri Karahanllar devrindeki (10-12). Yzyllar) dilin, sonralar Ouz-Kpak edebi dilinin (12-13). Yzyllar). aatay dilinin (13-14 yzyllar), Altnordu edebi dilinin (13-14 yzyllar), Eski zbek dilinin (15-19. yzyllar), Eski Trkmen dilinin (17-19. yzyllar) ve baka dilerin ekillenmesinde byk etki yapmtr. Eski Uygur yazsn Moollar kabul ederek imdiye kadar kullanla gelmektedir.23* 22. Zeki Velidi Togan "TUrk-Tatar Tarihi. "Kazan 1914 Sayfa 26. 23. N. A. Baskakov "Trk Tlleri" milletler neriyat Pekin 1986. Sayfa 71. * 8-13 Haziran 1992 tarihleri arasnda Tataristan'n bakenti Kazan'da tertiplenen 6. Uluslar aras Trkoloji Kongresine sunulan bildirinin dzeltilmi metni. Trk Kltr, Say: 355, sayfa: 679-686, Ankara, Aralk 1992. ; - ' 44 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 45

;y TARHTEN GNMZE KADAR ,"" UYGUR TRKLERNN KULLANDII NEML ALFABELER Uygurlar tarihte pekok alfabe kullanmlardr. Uygurlarn hangi devirde rgilf (resimli yaz) kulland bize ak deildir. nk bu konuda bizim devrimize kadar gelen vesika yoktur. Uygur Trklerinin yazsn drt blmde incelemek mmkndr: 1. Orhun Yazs (Kk Trk Yazs): Uygur Trkleri bu yazy 6. ve 9. yzyllar arasnda Ordus, Orhun ve Selenge civarnda yaadklar sralarda ve Uygur imparatonluunun yklmasndan (840) byk kafileler halinde Dou Trkistan topraklarna gelip yerletikten sonraki devirlerde de kullanmlardr. Bu yazy ilk defa Rus bilgini Yadriniyev 1889 senesinde Orhun ve Yenisey civarnda yapm olduu aratrmalar srasnda ele geirmitir. Yenisey ve Orhun yaztlarnn bulunuu ve Kktrk alfabesinin Danimarkal bilgin V. Thomsen tarafndan 1894 ylnda zlnden sonra, ilim leminde bu yaz sistemine ilkin "Runik Trk Alfabesi"ad verilmitir. Bu yaz ilk zamanlarda sadan sola ve son zamanlarda in yazlar gibi yukardan aaya doru yazlmtr. 2. Uygur Yazs: Uygur Trklerinin Dou Trkistan topraklar iine kafileler halinde g ederek gelip yerletikten bir mddet sonra bu yazy kullanmaya balamlardr. "Eski Uygur Yazs" diye adlandrlm bu yazy Uygurlar 16. yzyla kadar kullanmlardr. Uygur yazsndan bata Burkanclar (Budistler) olmak zere, hemen her dinin mensuplar istifade etmilerdir. Uygur Trkleri esas bu yaznn kefinden sonradr ki, Dou Trkistan topraklar iinde en zengin kltrlerini yaratmaya balamlardr. Bu yazy dier Trk kavimleri de kullanmlardr. Eski metinlerimizin Arap harflerinden sonra en nemli miktar Uygur alfabesi ile kaleme alnm olup, Trklerin slamiy.eti kabulnden sonra da uzun sre hatta Osmanllar tarafndan bile kullanlmtr.

Mesela XV. yzylda Fatih Sultan Mehmet stanbul'un fethi hakkndaki bir fermann bu yaz ile yazdrmtr. Moollar ve Manular da bu yazy kabul etmilerdir. Cengiz mparatorluunun btn devlet ileri bu yazyla yaplmaktayd. Gyk Han, Papa ile yapm olduu yazmalarn da Uygur yazs ile yapmtr. Eski Uygur yazs imdi Moollar tarafndan kullanlmaktadr. Eski Uygur yazsnn zellikleri: a) Bu yaz Sogd yazsndan biraz deitirilerek alnan bir yaz olup sadan sola doru yazlmaktadr. b) Bu alfabede toplam 23 iaret (harf) olmak zere 4 nl (vokal, sesli) 19 nsz (konsanant, nsz) vardr. Bu alfabe ile Uygur dilini ifade etmekte baz zorluklar olduu iin her devirde baz deiiklikler olmutur. c) Uygur yazsnda birbirine benzeyen seslerin iaretleri kartrlm, yani iki harften biri dierinin yerine kullanlmaya balanmtr, b, p, f gibi harfler tek iaretle gsterilmitir, t-d, sz gibi yakn sesler de birbirleriyle ifade edilir olmulardr. Harfler kelimenin banda, ortasnda ve sonunda ayr ayr biimlere girmektedir. Bu kark durumun Mool istilasndan sonra artk kaideletiini gryoruz. Uygur yazs ayn zamanda tahta bloklarla (kalplarla) baslarak da kullanlmtr. Mool istilas srasnda Cengiz Han, Burkana manastrlarndan Uygur rahiplerini oullarna ve devletin ileri gelenlerine yaz ve din retmeleri iin arr. Baka bir kayttan Kubilay'n (XIII. yy.) Burkana metinlerin Tibete, ince ve Uygurca olarak yeniden dzenlenmesi iini zerine verdii rahipler arasnda Uygurlarn da bulunduu bilinmektedir. Bugnk Mool ve Manu yazs Uygur yazsndan kmtr. Hatta Burkancla ait Moolca eserlerde kullanlan deyimlerin ou Uygurca'dan gemitir. "Ouzname", "Altun Yarug", "etani lig beg", "Maytr Simit" ve "Eski Trk iirleri" gibi mehur eserler Eski Uygur yazs ile yazlmtr. Ksacas Budizm ve Manihaizm kltr 46 MAHMUT KAGARL1 UYGUR TRKLER 47 erevesinde yaratlan pekok eserler bu alfabeyle kaleme alnmtr. Uygur yazs slami eserlerde de kullanlmtr. Mesela Kutadgu Bilig, Miraname, Atebet'l Hakayk gibi eserler bu yazyla meydana gelmitir. Eski Uygur yazsnn geni bir ekilde kullanld blge Turfan blgesi olup, dikut Kaanlnn hakimiyetinin hududlar iinde yaygn olarak kullanlan yaz bu yaz olmutur. Uygur Trkleri ve hatta bir ok Trk boylar slamiyetin kabulnden sonra dahi uzun zaman bu yazy kullanmaya devam etmilerdir. Hatta bu yaz yzyllar boyunca Arap alfabesi ile birlikte yan yana kullanlm ve baz eserler her iki yaz ile bir arada tesbit edilmitir. Mesela: "Atebet'l Hakayk" bu ekilde yazlmtr. 3. Arap Yazs Uygur Trkleri Karahanl hkmdar Sultan Satuk Bura Han'n 932 ylnda slamiyeti kabul etmesinden sonra Arap yazsn benimsemilerdir. Arap yazs slam dininin Ortaasya'ya yaylmasyla 10. yzyln sonlan ve 11. yzyln balarndan itibaren Uygur yazsnn yerine kullanlmaya balanmtr. Yava yava esas yaz haline gelerek imdiye kadar kullanlagelmitir. Arap yazs esasna dayal Uygur alfabesi bin yla yakn bir zaman ierisinde Uygur dilinin esas yasz olarak vazife grmtr. Bu yaz tarihi devir iinde mspet bir rol oynamtr. nl dilci, lim, bilgin Kagarl Mahmut "Dvn Lgati't-Trk"isimli eserini bu yaz ile yazmtr. Bundan baka Ahmet Ykneki, Ltfi, Sekkaki, Abdrrahim Nizari, Molla Bilal gibi klasik edip ve airler kendilerine ait aheserleri bu yaz ile yazmlardr. Bu yaznn zellikleri unlardr:

a) Bu yaz Arap yazsndan kmtr. Uygurlar bu yazy kabul ettikten sonra 20'den 30'a kadar harf kullanmlardr. b) Arap yazs nszlere dayal bir yaz olduundan birtakm zorluklar ve karklklar grlmtr. Arap meneli bu alfabe Trke'nin zengin nllerini ifade etmede yetersiz kalmtr. Uygur Trkesindeki o, u, , nlleri iin Arap kkenli alfabede elif (') ve vav (j) kullanlmtr. Bir harf birka sesi karlamak mecburiyetinde kalmtr. Bundan dolay Uygurlar bu alfabeyi kullanmaya balamalarndan itibaren birtakm deiiklikler yapmlardr. Arap Yazsnn Deitirilmesi Arap harflerine dayal eski Uygur yazs XI. yzyldan XX. yzyla kadar kk deiikliklerle devam edegelmitir. 1936 ylnda Arap alfabesi esasndaki eski Uygur yazs bir defa deitirilip yeni harfler eklenmitir. 1951 ylna gelince gene baz deiiklikler yaplp aslnda Uygur Trkesinde ses karl olmayan Arap diline uygun harfler ortadan kaldrlmtr. 1952-1954 yllarnda yine baz deiiklikler yaplm, alfabe terkibinde olmayan birka harf daha alfabeye dahil edilmitir. Baz nl sesleri ifade eden harfler ift iaret koymak suretiyle farklandrlmtr. Baz harfleri farkl klmak iin artl iaretler katlmtr. Btn bunlarla imlda belirli kolaylklar grlmeye balanmtr. En son deiiklik 1983 ylnda yaplmtr. 4. Latin Alfabesi Esasndaki Yeni Uygur Yazs 1954-1956 yllar arasnda Uygur aydnlarnn bir ksm Sovyetler Birliine bal olan Bat Trkistan (Kazakistan, zbekistan, Krgzistan, Trkmenistan) daki soydalaryla kltr balarn muhafaza etmek, kltr al-veriini devam ettirmek iin onlarn kulland Kiril (slaviyan) esasnda yeni Uygur alfabesini meydana getirmek ve kullanmak teebbsnde bulundular. Bu teebbs gereince Kiril harflerine gemek iin Austos 1956 ylnda Urumi'de toplanan "Til yezik lmi Muhakeme Kongresinde karar alnmtr. Kongreden sonra 1957-1958 yllarnda alfabe tasla ortaya konulmutur. 1957 ylndan balayarak Ruslarla inlilerin aras ald. Sovyetler Birlii ile in Halk Cumhuriyetinin mnasebetleri gerginleti. Neticede in ynetimi Dou Trkistan Trklerinin Kiril alfabesini kullanmasna mani oldu ve inliler iin hazrlanan Latince alfabe taslan Uygur Trklerinin de kullanmas iin emir verildi. in yazs fonetiinin Latin yazsna dntrlmesi esas zerine kurulmaya allan bu yeni Uygur yazs tasla 11 Aralk 1959 tarihinde Urumi'de toplanan kinci Dil Kongresinde kabul edilmi ve 1960 ylnda okullarda denenmesi balanmtr. 33 harften meydana gelen yeni Uygur Ltin alfabesinin 27 harfi in harfleriyle ayn olup geriye kalan 6 harfi ise Uygur diline has sesleri yanstmakta idi. Bu alfabe 1964 ylnda in Halk Cumhuriyeti Devlet Konseyince de onaylanmtr. 1965-1966 yllar arasnda in'de balatlan kltr devrimi dolavsvla b va/nn btn tonlumda kullanlmas ertelenmitir 48 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 49 1973 ylndan itibaren bu yeni yaznn btn messeselerde kullanlmasna dair talimatler verilmitir. 1973 ylndan 1983 ylna kadar Dou Trkistan'daki btn okullarda bu yaz kullanlmtr. Gazeteler, kitaplar bu yeni yaz ile kmaya balamtr. Ksacas bu yaz Dou Trkistan'da 10 seneye yakn bir sre iinde nemli alfabe olarak grev yapmtr. 1976 ylnda Mao'nun lmnden sonra in ynetiminin siyas, ekonomik ve kltrel politikasnda biraz yumuama oldu ve 1980 ylndan sonra Dou Trkistan aydnlar arasnda Arap harfleri esasna dayal eski Uygur yazsnn tekrar kullanlma veya kullanlmamas zerine farkl fikirler ortaya kmaya balad. Bir taraftan da Latin harfleri esasna dayal yeni Uygur yazsnn kullanlmas tartlp durdu.

Arap alfabesi esasna dayal alfabeyi kullanmak isteyenlerin fikirleri unlardan ibaret idi: a) Latin alfabesi esasndaki Uygur alfabesi Mao'nun emriyle bize mecbur olarak kullandrld. b) Bu yaz in fonetiine uygun olup Uygur dilinin fonetik hususiyetlerine uygun bir halde tanzim edilmedi. c) Arap-slam alemi ile olan kltr balarmz devam ettirmek iin Arap harfleri esasndaki eski Uygur yazsna tekrar gemek mecburiyetindeyiz. d) Bizim bin seneden beri yazlm bir ok tarih, edebi ve ilm eserlerimiz bu yaz ile yazlmtr. Bunlar Latince yeni alfabeyle hemen neretmemiz imkanszdr. Yallar lp gitse bu kltr mirasmza kim sahip kacak? Bu halde tarih ve kltrmzden kopma meydana gelecektir. Latin alfabesi esasna dayal Uygur yazsn devam ettirmek isteyenlerin fikirleri yle idi: a) Latin alfabesi dnyada bir ok milletler tarafndan kullanlmakta olan uluslaras bir alfabe haline geldi. Milletleraras mnasebetlerde, fen-teknoloji alveriinde bu yaznn kullanlmasnda byk yarar vardr. b) Trkiye Trkleri Latin alfabesini kullanmaktadr. Onlarla kltr bamz kuvvetlendirmek iin bu alfabede baz deiiklikler yaparak kullanmaya devam etmeliyiz. c) lkokuldan niversiteye kadar, genlerimiz bu yazy kavram durumdadr. Onlar tekrar Arap alfabesine geirmek kolay deildir. Bu mnakaa bir sre devam ettikten sonra Dou Trkistandaki in Ynetimi Latin alfabesi esasndaki Uygur yazsnn in Devlet Konseyi tarafndan 1964'te kararlatrld, geriye dnmenin imkansz olduunu belirterek Arap alfabesine geilmesine izin vermedi. 1982'den balayarak in-Trkiye ilikilerinde yeni gelimeler oldu. ki lke arasnda karlkl ziyaretler balad. Trkiye'de neredilen gazete ve kitapler in Halk Cumhuriyetine bal olan Dou Trkistan'a gnderildi. ki alfabe arasnda ok az fark olduu iin bu gazete ve kitaplar,Dou Trkistan'da rahatlkla okunuyordu. Yalnzca birka harf farkll vard. Trkiye'de neir edilen kitaplarn Dou Trkistan'da rahatlkla okunmasndan in ynetimi rahatszlk duydu. 1983 ylnda in ynetimimin izin vermesi neticesinde Dou Trkistan Uygur zerk Blgesi Eitim Nezareti Latin alfabesi esasndaki Uygur alfabesini yrrlkten kaldrarak, Arap alfabesi esasndaki Uygur alfabesini eitim, yayn ve btn toplumda kullandrma ynnde bir karar kard. Neticede 1983 ylndan balayarak Arap harfleri esasndaki Uygur yazs Dou Trkistan'da tekrar kullanlmaya balanmtr. Orta Asya Trk cumhuriyetlerindeki Uygur Trklerinin kullandklar alfabelere gelince, bu cumhuriyetlerdeki Uygur Trkleri 1929 ylna kadar Dou Trkistan'daki Uygur Trkleri tarafndan kullanlan Arap kkenli Uygur alfabesini kullanmlardr. 1926 ylnda Bak'de yaplan Trkoloji kongresinin karar gereince Sovyetler Birlii hakimiyeti tarafndan Kafkasya ve Orta Asya Trkleriyle beraber Uygur Trkleri de 1929 ylnda Latin alfabesine geirilmilerdir. 1940 ylndan sonra Orta Asya Trkleriyle beraber Uygur Trkleri de Sovyet hakimiyeti tarafndan kiril alfabesine gemeye mecburlanmlardr. Bugn Kazakistan, Krgzistan ve zbekistan Trk cumhuriyetlerindeki Uygur Trkleri Kiril alfabesini kullanmaktadrlar. Bugnk Trk Dnyasnda yaygn olarak Ltin, Kiril ve Arap Alfabelerinden ibaret eit alfabenin kullanm devam etmektedir. Aada Tarihten gnmze kadar Uygur Trkleri tarafndan kullanlan alfabe cetvelleri ve metin rneklerini veriyoruz: I 50 MAHMUT KAGARLI

UYGUR TRKLER 51 i ORHON-YENSEY ALFABES ORHON - YENSEY ALFABES YENSEY ve TALA Ses Deeri Klasik Baka ekiller Y r Y> I (ince seslilerle) M M -t, -d (kelime sonu) > >** -m (kelime sonu) ) ) n (kaln seslilerle) tV *h n (ince seslilerle) 1 S t- o o n (ard demek n'si kelime sonu) -ny (n damak n'si kelime sonu) >> -n, -ne (kelime sonu) e; G O G S -nt, -ne (kelime sonu) 1 11 -p (kelime sonu) op, up H HM S r (kaln seslilerle) T YThV r (ince seslilerle) H sY* YM s (kaln seslilerle) I i I s (ince seslilerle) YY* Y/NfTEO - (kelime sonu) t t (kaln seslilerle) ot, ut K KhfH t (ince seslilerle) h h % f -z (kelime sonu) " kelime ayrma iareti ORHON YENSEY ve TALA Ses deeri Klasik Baka ekiller 1 f S XI a, e r tapal e r / Krrr , > \ >> >>^ 0, U t wy , D D y (kaln seslilerle) 9 ? ?$pp y (ince seslilerler) b (kaln seslilerle) $ *** b (ince seslilerle) X AA -, -c (kelime soonu) Y Y -i, ic 3 )) d (kaln seslilerle) X + x+ d (ince seslilerle) V V g (kaln seslilerle) rr g (ince seslilerle) 1 9t* k (e, i ile) R B B^ k (, ile) A k (a ile) < >< k ( ile) T1 k (o, u ile)

J 1 (kaln seslilerle) 52 MAHMUT KAGARLI ORHON-YENSEY (KKTRK) ALFABESYLE YAZILAN KLTGN KTABESNDEN RNEK, ONUN TRANSKRPSYONU VE BUGNK TRKYE TRKESNE AKTARILMASI Metin rnei: UYGUR TRKLER UYGUR ALFABES 53 tntr t-ud j-arn: ty^d : rm nrFN ta^d : r<?r ' 12-3-4-5-6-79-10Metin Transkripsiyonu: ' 1-Kltigin yok erser, kop ltei ertigiz, inim Kltigin 2- Kergek bolt, zm sakntm. Krr kzm '* 3- Krmezteg, bilir biligim bilmez teg bolt. zm ' , 4- sakntm. d Tenri yaar. Kii ol kop lgeli trmi, 5- anca Sakntm. Kzde ya kelser tda. Knlte st 6- kelser yanturu sakntm. Katd sakntm. ki ad ulayu 7- ini yignm, olanm, Beglerim, Budunum kzi ka yablak 8- bolda tip sakntm.Yo, sgt ktany Tatab budun balayu 9- udar sengn kelti. Taba kaanta siyi Liken kelti. 10- Bir tmen a altun km kergeksiz kelrti. Tpt Bugnk Trkiye Trkesine Aktarlmas: 1-Kltigin olmasa hepiniz lecektiniz, kk kardeim Kltigin ' 2- Vefat etti. Kendim dnceye daldm. Grr gzm 3- Grmez gibi, bilir aklm bilmez gibi oldu. Kendim 4- Dnceye daldm. Zaman Tanr yaar. nsan olu hep lmek iin tremi, 5- yle dnceye daldm. Gzden ya gelse mani olarak, gnlden alamak 6- gelse geri evirerek dnceye daldm, mthi dnceye daldm. ki adn 7- kk karde yeenimin olumun, beylerimin, milletimin gz ka kt 8- olacak diyip dnceye daldm. Yas, alayc olarak Ktay, Tatab milletinden bata 9- Udar Sengn geldi, in kaanndan siyi Liken geldi. 10- Bir tmen hazine altn, gm fazla getirdi. Tibet Genel Alfabe "Kutadgu Bilig"de Ses deeri Sonda Ortada Bata Bata Sonda \" M, * +/ e, e # e *> A d . 1 A -S0, U. * -A *) ~ o, 6 L -& b,p

/ f 1 m

r t* *m t

AT

-s.

C d. t i (irh * (7) g. h, k i

"Kutadgu Bilig "de Ses deeri Sonda / m P n n freniz n'si) r V i, > * t y w. f J Y 2 f f V i Satir dolgusu '; UYGUR TRKLER 5: ESK UYGUR ALFABESYLE YAZILAN KUTADGU BLGN VYANA NSHASINDAN RNEK, ONUN TRANSKRPSYONU \ E BUGNK TRKYE TRKESNE AKTARILMASI Metin rnei: /*B9 O1Metin Transkripsiyonu: 350 Szm szledim men bitidinbitig. Sunup iki ajunn tutu elig. 351 Kitab at urdum Kutadu bilig Kutadsu oklkatutsu elig. 352 Kii iki ajunn tutsa kutun. Kutadm bolur bu szm n btn. 353 Bu kn Tod ilig tedim sz ba Yrgin ayayn ay edg kii. Bugnk Trkiye Trkesine Aktarlmas: 350 Szm syledim yazdm kitab, Uzanp el tutsun iki cihan. 351 Kitabn adn koydum Kutadgu Bilig, Okuyana versin daim iyilik. 352 nsan kutlulasa iki cihan, Kutlanr kendi de bu szm doru. 353 Szm ba Hakan Kn-Todu dedim, Ey iyi kii, ben izah edeyim. II t y, o H 04 D O 1 o

i f t t c I l I 54 MAHMUT KAGARLI UYGUR ALFABES Genel Alfabe Sonda Ortada Bata Bata > >

..

Z 1 I z -<

? -5 \ ^ -rr; --^\^ -^v <-o *=c> IV Di <

I 1J H -M V 1 o A -0 4 >-> V 1 1 1 1 H -T o M -\ 0 o 0 -3 "S <> 1 -i i t M i T i ) u V O A i \ ^-\ ? - "\ * .1, !> i -\ "\ i M 0 co tM o ev V i' 1 > -i ^> i o t) t H > M M H ^> 4 \ 'I Ut CM CJ s 0 \_ -0 ** yL

i - . *Hm -i -i \ -i - 1 ) V -* 1 .iv. CM O t o co * 58 MAHMUT KAGARLI METNN LATN ALFABESYLE TRANSKRPSYONU UYGUR TRKLER C41 B85 A 45 B86 o12 Bu ay told ayd szg bilgedin r Eitg biligsizke aysa kidin 1013 Uludin eitg kereklig szg Kigke ayu birg tutsa zg 1014 k tnglau sz, birer szleg Manga munda ayd biliglig bg 1015 k sezley bilge bolmaz kii Ok et bilge bulur tr ba

oi6 An bolsa yanluk bilir hem bilig Tunu bolsa tegmez biligke elig lig Su'Ali Ay Toldka , 'on Yana aydi ilig ukuld bu sz Tak bir szm bar an aysun z oi8 Tilig skm tutu azu szlese Szg asamu yig azu kizlese Ay Told Cevab ligke ' 1019 Bu ay told ayd eits ilig A ' \ Tilin szlemese kalur bu bilig ' 1020 Tilig skse bolmaz telim ggsi Szg ggsi bar yime skgsi 1021 Kamu teprenigli bu sansz kaln Tanukluk birr bir bayat tilin 1022 Trtti tmen min halayklar Tili birle tenrig gerler ar 1023 Et zlg kiike kerekli bu ol Birisi tilin sz birisi knl 1024 Knl til trtti koni sz iin Szi eri bolsa kyer ol kn ( 1025 Koni szlese sz kr as k Kah szlese eri barca sk . 1026 Koni szler erse tiling tepres ,' Szng eri erse zng kizlesil -' Kutadgu Bilig'den AATAY TRKES ALFABES CETVEL > . A * A m i JS*J. v > ^^ Ke j'C)a: agoeui ] 1 1 bp t>. >. 2 P uV V V V <o V 3 //O J A' 4 t s i. A A 5 jq ti S% 6 q St, V r^ 7 h c c S* ;>. Ufc 8 9 11 12 13 14 h t c Ai. d z i i r y z 3 j 3 43 z A) A3 A Ai s +** 15 X A t, A A >** A 16 s -a m? 17 NS 60 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 61 AATAY TRKES ALFABES AATA^TRKES ALFABESYLE $ PLAN ""''" ' METNDEN RNEK M-, cbl >(2 z at* o13 18 t J, 19 z J J 20 M') t C X 21 01 t c c 22

f 3 23 k J 3 24 kg J^ 25 g j: a 26 1 J J i J 27 m f r + r 28 n o A. j r 29 O: U: 0 U e V 3 3 30 h 9 i */* 31 a: ai: i e y J u 32 ng n'g 33 34 M') pJ 4J_ oue 31 1 ,''! * 35 ei 36 62 Y1AHMU KAGARU AATAY TRKES ALFABESYLE YAZILAN METNN TRANSKRPSYONU : .... '' ' GL '"" , "y>,.. Arznn Baara n krdi heyran bold gl, Bergesiz Kald neden kim bes perian bold gl. Badedin gl-gl krp ol yzni ann hicridin, ak ak old knldek teh-beteh kan bold gl. Gl uzarm kiveri hsn ire bold padiah, Rast andak kim emen mlkide sultan bold gl. Sayri ba eylerde devran eme rahmi dafa, Her tarafdn abukum devride kalkan bold gl. Le'li kanmdur kama kelse ol gl hrman, Ni tiler knlm bezmide feravan bold gl. Kie-kndz klmadn ni bes eceb ey andalb, Kim sana bekn bu glsen ire mihman bold gl. Gl a yar sefer eylep Nevyi cana, Her biri bir taze kanl da- hicran bold gl. Ali ir Ne\yi i: UYGUR TRKLER UYGU&RKfcS DOU TRKSTAN (N) ' ALFABES 63 ARAP li 1 ,, LAl A 11N a (E e) L/^V 1 A 111 VV11/ a A a E e d a '"."... ': 9 3 B b -< ; ^ B b. " B 6 V , : p p ;.: .; . P P n n > T T T T c c J j , : :';.." Q q H h .: H h :>.;.;. X X D d D d ", -.- /I a j R r R r P p j Z z Z z 3 3 J ; j j z. z. /ft X 'O" S s S s C c '" X X UJ m -,.1 S '' a o F F ; f f F f * * K k K k. )'\ K, K, ,':'; K k :'..;,,; K k :,;'.; K K G s ...' G g r r

y > 4J 7 y

J :/. M L f N h 5 > : 1) kj V E ''; s? Y

n " .; ; M n .. '' n N

ng L M n

1 m H 1A 0 u ' Y w E i y

H, ;i M H H 0 y e Y B e H ;. H

n M h ';: 0 y e B H H h h

0 0 U u e V ' ' e E 1 idi-)'1.--1' y '".

0 U e w e I Y

64 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 65 DOU TRKSTAN UYGUR TRKLERNN ARAP KKENL ALFAB ESYLE YAZILAN METNDEN RNEK j'jZj'ja 0U-L5U |J_JL^_li L "i T: ..*_.., L, .^-.oJLj ;. * kuL-. er* .^

|| ^

J ^^W^ ^^JL DOU TRKSTAN UYGUR TRKLERNN ARAP KKENL ALFABESYLE YAZILAN METNN LATNCE TRANSKRPSYONU Asya Asminida aknian Yultuz Yadima salisen kemilirimni, '; Yillara cen elan klan air sen! Oylidim men seni mp hiyala, Boranhk denizdin kkanda isen. Sahila yamiip keynimge baktim, " Upkunluk u deniz boldi naraayan. t; ;! Tevrinip turatti emdi u yuva, Tevrendi mendimu iiri hayacan. Balilk eimni esimge aidim, Olturup tincian deniz aldida. . Balihk-tan peyti krgen kebi, Bek enik kalidu insan yadida. Tandiki tumandek bolup birdemlik, ' tti u mrmnin sebi dnyas. Sen idin Mutellip ey ya yiteki u yumran peytimnin ulu hemrasi.

iirinnin sadasi akratmidek, buluum tvidin ketmeytti bir pes. Men heves koyandim dihan baliliri. Keklikke, laina koyandek heves. Yadlayttim ot yaan misralirinni, ..' aknian marcandek tizip isimde. Uhlisam, ahlarda konan bulbudek, iirinmu kunatti menin levimde. Kurban BARAT ti, 66 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 67 UYGUR TRKES (ORTA ASYA TRK >. CUMHURYETLER) KRL ALFABES KRL A a B 6 B n r r a A L c /R 3 3 H M H ft K K n JI M M H H 0 0 n n p P c c T T y y * * X X n u H V III m IH m K) w H n K, K H F r Y Y e e 9 a h h LTN A a B b

V G D E i Z i Y K L M N 0 P R S T U F H Ts Yu Ya K

V g d e j z i (1.0 y k 1 m n 0 P r s t u f h ts yu ya ' k n g c c E e H h ARAP (Cin) U I t. j JJ O t s. uJ i. J UYGUR TURKESI (ORTA ASYA TRK CUMHURYETLER) KRL ALFABESYLE YAZILAN METNDEN RNEK X9/IHK KOIUAKJ1HPH ArpHn

flpHM K9nTy KGprHTfH. TyprHJiH HpHMHH LUaftH 6hjh ny Heso kjijhc3h 6a3ap,qa? AttHH XHX,aJI9T MaH,a MyhaST cajiraH, UiepHH CG3YH, 9M3CMy7l ATaM M3KK9, HaM M3KK3, Hp kyh MHpac K,apa ftapra AxmaM K,anTy. KeynrM/iHKM p anTy. Ah, flpHM, haJIHM 5iMan. HlK, OTH NUH a MYIUTH, OTHAHHMy anma K,aniHH, BHp H9MM9 SaMaH OJlffH, E 68 MAHMUT KAGARLI UYGUR KRL ALFABESYLE YAZILAN METNN LATN ALFABESYLE TRANSKRPSYONU HELK KOAKLR Arip kaldm lgili, ,i'.a' Yarim keptu krgili. Turili dermanim yok .s Can yarimni krgili. ,^,-,v Azade knlm azade, ayi bilen lpek bazarda, Yanuunda pulun bolmisa, Neme kilisen bazarda? Ayni hicalet klan, Aydek yzn emes mu? Mana muhebbet salan irin szn emes mu? Atam mekke, anam mekke Tuuldum bir knn lmekke. Atalardin miras kalan, Kara yerge kmlmekke. Aham oynian yerde, Altn zgm kaptu. zdimenlar, sorimanlar. Knlmdiki yar aptu. Ah yarim, halim yaman, Karanudin aydin yaman. Ik oti mana ti, Dozak otidin mu yaman. Esna boldum znge, Kaifi bilen kznge, Bir nee zaman boldi, Eytalmadim znge. t. $,; 'M UYGUR TRKLER 69 TRK DLNDE NL SESLERN UYUMU HAKKINDA Trke szcklerde belirli seslerin bir arada kullanlmas gerektiinde; gerek szcklerin kklerinde, gerek kkler ile ekler arasnda bir takm uyumlar meydana gelmektedir. Bylece szcklerde bir ok seslerin eitli bakmlardan birbirine uyum salamas mmkn olmakta dr. Trke szcklerde grlen bu ses uyumlarnn temelinde asimilasyon hadisesi yatmaktadr. Bu eit benzeme hadisesi Eski Trke devresinden itibaren mevcut buhr.naktadr. Trk dilinde trl ses uyumu vardr: 1. nl uyumu 2. nl, nsz uyumu 3. nsz uyumu

Ben bu makalemde sadece nllerin uyumu meselesi zerindeki baz grlerimi belirtmek istiyorum. nl Uyumu: Bu bir szckdeki nllerin eitli bakmlardan birbirine uyum salama hadisesidir. Bu bir szcn ilk hecesindeki nl vasflarnn daha sonraki hecelerde de ayn olmas demektir. ki trl nl uyumu vardr: a) Kalnlk -incelik uyumu: Bu bir szckteki nllerin kalnlk - incelik bakmndan birbirine uygun olmas demektir. Trke'de nde gelen birliin yani kkn nlleri sonra gelen birliklerin (eklerin) nllerini tayin etmektedir ve Trke'nin en byk fonetik zelliklerinden birini bu kaide ifadelendirmektedir. "Eski Trke dneminde kalnlk incelik uyumunun geni lde mevcut olduu bir gerektir. Yani incelik - kalnlk bakmndan nl uyumu Trke'de genel olarak her dnemde salamdr."24 Kktrk ve Uygur devresinde Trke'de szcklerin kk ve gvdeleri kalnlk- incelik bakmndan uyum salad tespit 70 MAHMUT KAGARLI edilmitir. Uyumsuzluun byk lde eklerde grld aktr. Szcklerin kk ve gvdelerindeki kalnlk- incelik bakmndan uyum salanmasna ait rnekler: 1. "Teginke ince tep yarlg-gad." Bu gnk Trkiye Trkesine aktarlmas: (Prense yle deyip buyurdu.) 2. "Bodisvt tegin bu ulus budun ay(i)g kilinlar kilmiin krp ertng bogu-lug kad/gu/l(u)g bolup iglay balg-ga kirdi." Bu gnk Trkeye aktarlmas: Budisatva Tegin bu ulusun fena hareketler kldn grp son derece zlerek ve alayarak ehre girdi."25 Bu rneklerde ulus, budun, bou, tegin gibi szckler seslerdeki kalnlk incelik bakmndan uyum ierisindedir. Eklerdeki uyumsuzlua ait rnekler: 127. nom tri krkin kr kurtulgu tnllar erser 128. kuan impusar oltinllarka iil nom tri krkin krtgr nomlayur 129. kutgarur... birk ilci bilgeler krkin kr kurtulgu tnllar 130. erser kuan impusar ol tnllarka ilci bilgeler krkin krtgrr Bugnk Trkiye Trkesi'ne aktarlmas: 127. nom, tri yzn grerek kurtulabilecek canl varlk iseler 128. kuan impusar o canl varlklara grihapati klna girerek grnr (dini) retir 129. kurtarr. Eli ve hakimlerin yzn grerek kurtulabilecek canl varlklar 130. iseler, kuani impusar bu canl varlklara eli ve hakimler klna girerek grnr.26 Bu metinde "i" eki eli szcnde uyuma girmise de nomi, szc kalnlk incelik uyumuna uymamaktadr. b) Dzlk - yuvarlaklk uyumu: Bu uyum daha sonra belli bir sraya gre geliip yaygnlamtr. Dzlk- yuvarlaklk bakmndan nl uyumu daha nceki yzyllarda olduu gibi xv. 25. H. Namk Orkun, "Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas", 1940 stanbul, s. 18-19. 26. Prof. Dr. inasi Tekin, Uygurca Metinler I, Kuani impusar (Ses iiten ilah), Atatrk niversitesi yaynlar, No: 2, Erzurum, 1960. s. 14-15-22. UYGUR TRKLER 71

yzyln ilk yarsnda da henz tamamiyle yaygnlamamtr. Trkiye Trkesi'nde bunun'salam bir ekilde kaidelemesi ancak son zamanlarda mmkn olabilmitir.27 Eski Trke'de ilk nce nller uyuma tabi olmulardr. Uyuma en son balanan ekler tek nlden ibaret olan eklerdir. Bunlar: 1) -,-i belirtme ekleri 2)-s,-si iyelik ekleri ' : 3) ahs ekleri 4) -,-i isimden isim yapma ekleridir. Dzlk- yuvarlaklk uyumu bu gn Anadolu azlarnda pek dzenli deildir. Kalnlkincelik uyumunda da baz aykrlklarn olduu grlmektedir. Yaz dilimizde uyum korunurken konuma dilinde bazen uygulanmamaktadr. Azlarda elma, anne gibi baz istisnalar vardr. nl ve nsz dmeleri uyumun bozulmasna birer sebep olarak gsterilebilir. Kuzey veya Kpak Trkesi grubuna mensup baz Trk ivelerinde dudak benzemesi birinci hecedeki yuvarlak nl sonra gelen hecelerdeki ve hatta eklerdeki nlleri yuvarlaklatrr. Dudak benzemesi dediimiz ses hadiseleri en ok Oryot, Lebet ve Krgz ivelerinde grlmektedir. Dzlk yuvarlaklk uyumu ise en ok Krgz Trkesi'nde gelime gstermitir. Dz nll ekler, yuvarlak nll kke eklendiinde yuvarlaklamaktadr. Bat Trkesi ve Dou Trkesi'nde durum byle deildir. Dz nll ekler Krgz Trkesinde yuvarlak kk nlsnn tesiriyle yuvarlaklamaktadr, "ot-ko" atee, "bol-gon" olan, "kr-gn" gren, "tr-d" ba kede, "tnduk-tu" kuzeyde, "ttk-t" gneyde, "zgrtr" zgrleri: deiiklikleri "tkn" gemitir, "crgzgn" yrtmtr, "ornotkon" yerletiren "tkn" gemi, "tkrgn" geirmitir "krbgn" grmeyen, ruldurd "rollerini" gibi Krgz Trkesi Radloff tarafndan Bat grubuna dahil edilmesine ramen fonetik bakmdan daha ok kuzey Trkesi grubuna yakndr. nl uyumunda zellikle o, sesinin kendisinden sonra gelen nlleri de yuvarlaklatrmas teki kuzey Trkesi ve Altay ivelerinde olduu kadar kuvvetlidir. Pmfnr Faruk Kadri Timurtas, "Eski Tiirkenin Grameri", st.-1987, s.26 72 MAHMUT KAGARLI Bat Trkesinde tre blk (ayr, ksm) doru Krgz Trkesinde tr blk tooru Dzlk-yuvarlaklk uyumu Krgz Trkesinde Trkiye Trkesinden de kuvvetli bir ekilde gelime gstermitir. Dou Trkesinde durum byle deildir, ama dou Trkesi iindeki Uygur Trkesinin Lopnor aznda dzlk-yuvarlaklk uyumu kuvvetli bir ekilde mevcudiyetini srdrmektedir. Uygur Trkesinin Lopnor aznda nllerin ses karma yeri bakmndan uyum salamas kuvvetli olduundan baka, yuvarlaklama bakmndan da uyum salama yn kuvvetlidir. Mesela; edebi dilde birinci hecesi "o", ikinci hecesi "a" veya, birinci hecesi "" ikinci hecesi "e" ile yaplan szcklerin ikinci ' hccesindeki "a" " e" nlleri Lopnor aznda "o" ve "" ye de-

imektedir. Uygur T. edebi dili ,.... gey rdek . tolga tmri yge Lopnor az gy rdg tolgo tmr yyg Trkiye T. vey rdek evir, dndr demirci sar Bu ekilde nl uyumu hecelik szcklerde de grlmektedir. Uygur T. edebi dili Kongrak klenge (saye) ktmigen Lopnor az kongorok klg ktmgn Trkiye T. ngrak, zil glge beklemeyen Lopnor aznda nl uyumu szcklerden baka eklerde de grlmektedir. Yani szcklerin birinci hecesindeki yuvarlak nl (ounlukla -o, -) eklerdeki nllerinde yuvarlaklamasn istemektedir. Neticede yuvarlak nl uyumu beinci ve hatta altnc heceye kadar devam etmektedir.28 Mesela: 28. Mir Sultan Osmanov, "Hazrk zaman Uygur Tilining Lopnor Dealekti", Trki Tillar Tetkikat (2) Pekin Milletler Nesrilvat 1081 c f>i-M Uygur T. edebi dili tke(r)me tke(r)miler tke(r)milerge Jbolmian bolmianlara ! :.> krmigenlirini UYGUR TRKLER Lopnor Az tkrm tkrmlr tkrmlrg bolmogon bolmogonlorgo . krmgnlrn 73 Trkiye T. kalbur kalburlar v kalburlara olmayan olmayanlara grmeyenlerini Lopnor trklerinden rnek: '' Hecep idap yry men Kyk otungda lmy Alt knlk alemde Melikem oynop klmy j, Trkiye Trkesine aktarlmas:

;.-. .-; Hayret dayanp yryorum , , ' _ : Ak ateinde lmeyerek : '''. Alt gnlk dnyada ' ' Melikem gideyim mi glmeyerek. Dou Trkistan'daki Uygur Trkesi'nin Lopnor az Korla vilayetine bal Miren'den Dngkutan'a kadar olan blgenin azdr. Bu az Uygurlarn bir ksm olan ve kendisini Kara-kounluklar diye adlandran halkn yerli azdr. Yuvarlak nllerin ilerleyici asimilasyonu hakknda unu vurgulamak gerekir ki A. M. erbak "10-13. yzyllardaki Dou Trkistan yazl metinlerinin Grameri" adl eserinde, A. Gaban "Brahmi alfabesinde yazlm bir Dou Trkistan az"nda o, seslerinin szcn 2. ve 3. hecelerinde de bulunduunu; mesela: (oloror > olturur olorop> olturup) gibi ak bir ekilde grldn ifade etmitir. Btn Trk dillerinde (dorusu ivelerinde) olduu gibi Uygurcada da kuvvetli bir ses uyumu vardr.29 Uygur Trkesinin Lopnor aznda nl seslerin ses karma yeri bakmndan uyum salamas kuvvetli olmakla beraber, yuvarlaklama bakmndan da uyum salamas kuvvetlidir. AnV 1OSS 74 MAHMUT KAGARI.I UYGUR TRKLER 75 Edebi Dil Klmey lmey Lopnor Az klmy lmy Trkiye T. glmeyerek". lmeyerek ' Trkolog Prof. Dr. Tiniiv 1956-1957 yllar arasnda Dou Trkistan'da yrtlen dil aratrmalarna dayanarak "Uygur dilinin iveleri hakknda" balkl makalesinde Lopnor ivesini, dorusu Lopnor azn) Uygur Trkesinin dou az diye yorumlamtr Uygur Trkesinin Lopnor az yuvarlak nllerin ilerleyici asimilasyonunun kuvvetlilii bakmndan Kpak Trkesine bal Krgz ve Bakurt ivelerine benzemektedir. Baz Trk ivelerinde yuvarlak nllerin ses uyumu ok kuvvetli ise de baz Trk ivelerinde de dz nllerin ses uyumu daha kuvvetlidir. Kazak Trkesinde "i" nls kelime kklerindeki n yuvarlak seslerden sonra da gelmektedir. Uygur Trkesinde ise ilk hecedeki yuvarlak seslerden sonra gelmemektedir. Uygur T. rk kz mr ngkr lk rm Kazak T. rik giz mir nggir tik rim

TrkiyeT. erik kz mr ukur kin, nefret rme "o" nls yuvarlaklaan arka nl sestir. Bu nlnn Kazak, Uygur ve Trkiye Trkesinde telaffuzu ayndr. Kazak Trkesinde yuvarlak nllerin uyumu kuvvetli olmad iin baz szcn ikinci hecesine bu nl gelmemektedir. Uygur T. ottuz Tokkuz koru Kazak T. otez togez kora TrkiyeT. otuz dokuz koru Trk dili nllerin kalnlk- incelik, dzlk- yuvarlaklk bakmndan uyum iinde olmas kuralna uygun ekilde gelime gsteren bir dildir. nllerin bu bakmdan uvum saplamasnn Gktrk ve Uygur devresinde ok kuvvetli olduu aka bilinmektedir. Bu uyum Trk dilinin ahenk (musiki) gzelliini, dzgnln meydana getiren unsurlarn birisidir. Karahanl dnemine gelindiinde yuvarlak nllerin uyumunda baz kurald hadiselerin ortaya ktn, dzleme olduunu gryoruz. Ama bu genel bir durum haline gelmemitir. Genel olarak Trk dili btn lehe ve iveleriyle nllerin uyumu kuralna uygun ekilde gelime gstermitir. Ama bu uyum baz Trk ivelerinde kuvvetli, baz Trk ivelerinde biraz zayftr. Bu zayflk sz konsu lehelerde nllerin uyuma aykr gelitiini veya nl uyumu olmadn gstermez. Baz dilciler Trkiye Trkesinden baka Trk ivelerini iyice aratrmadan "filan lehe,ivede ses ve nl uyumu mevcut, filan ive, lehede ses ve nl uyumu yok" eklinde grler ileri srmektedir. Byle gr ilmilikten uzak, yanl grtr. Byle grlere bir misal: "Son zamanlarda Takent ivesi resmi dil olarak kabul edilip yaz dili haline getirilmitir.Bu ive Farsann etkisi altndadr. Ses uyumuna riayet edilmez."30 Trk dili ayn kkten gelen, bir btn dildir. Byle iken Trk dilindeki ses uyumu hadisesi de btn ive, lehelere ortak olan bir zelliktir. Trk diline mensup herhangi bir ive bu kural dna kmaz. Buradaki asl fark ses uyumunun kuvvetli veya biraz zayf olmasdr. Trk dilindeki bu ses uyumuna (kalnlk-incelik, dzlk- yuvarlaklk) eitli lehelerden misaller grelim: Trkiye T. yalan srgn sakal erkek bezek Azeri T. yalan srgn sakkal erkek bizk Bakurt T. Yalgan hrgn hakal irkk bezev Kazak T. Jalgan aydalan sakal erkek casala Krgz T. Calgan srgn sakal erkek bezek zbek T. c Yalan srgn skl erkek bizek Tatar T. J Yalan srgin sakal irkek bizk

Trkmen T.' yalan srgn sakal erkek bezeg Uygur T. ' Yalan srgn sakal erkek bezek~ Trk dilindeki ses uyumu kural Trkeye kabul edilen ya 30. Dr: Metin Erkaya, "zbekeyi reniyoruz", stanbul-1992, s.l. 11 zm.not,rmo!, Trl, I h^ffUri <ft7ii6il.T 1 0Q 1 -Ankara "l ' 76 UYGUR TRKLER 77 MAHMUT KAGARLI banc kelimeleri de bu kurala tabi tutmulardr. Ortaasya Trk ivelerinden ada Uygur ivesi ile zbek Trkesinde Bat Trkesine mensup olan ve Dou Trkesinin baz unsurlarn bnyesinde tayan Azeri Trkesinde de bu zellik aka grlmektedir. Mahkeme deil mehkeme, Nasrettin deil Nesreddin, destan deil dastan, kalem deil kelem, alem (bayrak) deil elem, bae deil baca, haber deil heber, sahte deil ahta, adliye deil edliye, asker deil esker, esas deil asas, sabr deil sebir. Bu hadisenin mhim sebebi kaln nll olan yabanc szckler Osmanl sahasnda da kaln nlyle sylendii halde Uygur ve Azeri Trkesinde ince nll olarak telaffuz edilmi olmalardr. Yani Azeri ve Uygur Trkesi kaln ksa nllerin inceltilmesi kaidesini btn yabanc szckler iin tam tatbik etmektedir. Bu yzden Osmanl sahasnda kaln telaffuz edilen ksa nll yabanc kelimeler Azeri, Uygur, zbek Trkesinin de ince ekilleri ile sylenmektedir.32 Neticede ses uyumuna uygun bir durum ortaya kmaktadr. Trk dili kelime yaps bakmndan da genellikle ses uyumuna uygun ekilde ortaya km ve bu istikamette gelime gstermitir. Bu zellik yalnz bat, dou Trkesinde deil, kuzey Trkesinde ve hatta Saha (Yakut) Trkesinde de grlmektedir. Mesela: Trkiye T. dokuz btn kuyruk uzun drt Yakut T. tous btn kuturuk uhun trt33 gibi Bat Trkesinde zellikle Trkiye Trkesinde szcklerin kok ve eklerinde ses uyumuna riayet edilmektedir, ve bu hadise ilmi bir kurala balanm durumdadr. Kuzey Trkesinden Krgz Trkesinde ise nllerde kalnlk- incelik uyumu genel olarak mevcut olmakla beraber yuvarlak nllerin ses uyumu ok kuvvetlidir. 32. Prof. Dr. Muharrem Ergin "Azeri Trkesi", st-1981, s.90. 33. Dr. M. Fatih Kiriiolu, "Saha (Yakut) Trkesi Grameri", Trk Dil Kurumu. Ank. 1994 s 97 Dou Trkesinden olan Uygur, zbek Trkesinde nllerin kalnlk- incelik uyumu ile beraber dzlk- yuvarlaklk uyumu szcklerin kk ve gvdelerinde esas cihetten mevcut olmakla beraber, eklerde bu uyum biraz zayftr. Yani kalnlk- incelik, dzlk- yuvarlaklk uyumuna uyan ekler olmakla beraber uyumdan kaan ekler de vardr. Kalnlk- incelik uumu, kaln nllerin (a,,o,u) kaln nly, ince nllerin(e,e,i,,) ince nlleri takip etmesi hadisesidir. Dzlk-yuvarlaklk uyumu ise dz nllerin dz nly, yuvarlak nllerin yuvarlak nly takip etme zelliidir.kinci bir tarifle Trke szcklerin ilk hecesinde kaln nl varsa, dier hecelerdeki nllerin kaln, ilk hecede ince nl varsa dier hecelerdeki nllerin ince nl

olmas, ilk hecesinde yuvarlak nl varsa dier hecelerdeki nllerinde yuvarlak nl olmas, ilk hecesinde dz nl varsa dier hecelerdeki nllerinde dz nl olmas kuraldr. Uygur ve zbek Trkesinde kalnlk- incelik uyumuna bal kalnmakla beraber kalnlkincelik, dzlk- yuvarlaklk uyumuna uymayan szcklerde mevcuttur. Bu uyumsuzluk genellikle eklerde daha ok grlmektedir. Uyuma bal szcklere rnek: Uygur T. Uluk yekin byk yalan ptn zbek T. ulug yakn . byk ' t ' yalan , btn < Trkiye T. ulu yakn v; byk ,: yalan btn Kalnlk-incelik, dzlk- yuvarlaklk uyumuna uymayan szcklere Uygur Trkesinden rnek: krdi (grd) "' " \' ''"'' bald (balad) zmni (zm) .. ../ '. 7:;v; . nki (nk) : <..,, ki(gc) , ,,, < ,-.,'. : ; g (gl) gb ';; /. ' ;t: :' Uygur ve zbek Trkesinin grlen gemi zaman ekinin uyuma uyan ve uyumdan kaan ekilleri vardr. Mesela. 78 MAHMUT KAGARLI Uygur T. zbek T. Trkiye T. Eyit-tim ayt-tim syledim bol-dung bol-dung ol-dun sydi sevdi sevdi krdi krdi grd UYGUR TRKLER 79 gibi birinci ikinci rnekte uyum vardr. nc drdnc rnekte uyum yoktur. Uygur ve zbek Trkesinin belirtme, ayrlma hal ekinde, nc teklik ahs iyelik eki -, -i, -s,-si eklerinde dzlk-yuvarlaklk uyumu yoktur. simden isim yapma eki -, -i eki de uyuma tabi deildir. Trkedeki ses uyumu, nllerin kalnlk-incelik, dzlk-yuvarlaklik uyumu Trkenin genel bir zelliidir. Trk milletinin dil ve kltr birliini zayflatmak, Trk milletini blerek paralamak, devaml kendi idaresi altnda tutmak iste->en gler tarihten beri Trk ive ve leheleri arasndaki ortaklklar yok etmek ve farkllklar daha da oaltmak iin elinden gelen btn tedbirlere bavurmutur. Bu yolda Rus ve in hakimiyetleri Trkistandaki Trklerin ortak Trke dilini ortadan kaldrmak, her Trk boyunun konuma dilini yaz dili haline getirmek iin byk gayretler sarfetmitir. Rusyann Ortaasya Trklerini blp- paralayp- idare etmek siyasetini kltr ve dil alannda gerekletirmede Rus Dou bilimcisi Nikolay lminskiy (182-1891) nemli rol oynamtr.

lminskiy bir teori ortaya koyarak; her Trk boyu konuma dilinin yaz dili haline gelmesini, hatta bunlara ayr ayr alfabeler uygulanmasnn bir zaruret olduunu ortaya atmtr. Neticede 50-60 yl iinde ortak aatay Trkesini kullanmakta olan Ortaasya Trk boylarnn arasnda konuma diline dayanan "Yeni yaz dilleri olutu"34 Dou Trkistan in Kominist idaresi altna alndktan sonra 1958-1959 yllarnda inli Trkolog Fomaoji Uygur Trkesindeki dzlk-yuvarlaklk uyumu kanuniyetine aykr olan bir gr ileri srerek: kl-p szcn kl-ip (glp) ' " yr-p > yr-ip (yryp) ' tk-p > tk-ip (dkp) kr-p > kr-ip (grp) 34. Prof.Dr. Ahmet Bican Ercilasdun, "Trk Leheleri zerine", Trk Dili Dergisi, say:509, Mays 1994, s.336 krdim (grdm) kldim (gldm) yrdim (yrdm) krdm > kldm > yrdm > eklinde telaffuz etmeyi ve bu ekilde yazmaya teebbs etmitir. Zarf fiil eklerinin yuvarlak ekillerini, grlen gemi zamann yuvarlak ekillerini kullanmaktan kaldrarak, onun yerine dz ekillerinin kullanlmasn istemitir. Bu giriim Uygur Trklerinin trkologlar, dil uzmanlar ve geni halk kitlesi tara- ? fdan kesin olarak reddedilmitir. Fomaoji'nin dilimizi bozarak onun karde Trk leheleri ile ortak ynlerini zayflatmaktan ibaret bu nerisi gereklememitir. Trk dili btn lehe ve iveleriyle o kadar zengin, o kadar gzel bir dildir ki; onun vasflarn dil ile ifade etmek mmkn deildir. Trk dili ses uyumu bakmndan belli kurallara bal, ifade gc yksek, duygu bakmndan canl ve gzel bir dildir. Bu dilin ses zelliklerini ve ses uyumu zelliklerini etraflca aratrmamz lazmdr. lmi aratrmalara dayanarak, Trk iveleri arasndaki farkllklar azaltp ortaklklar oaltp, ortak Latin alfabesine gemek suretiyle Trk dilinin birlik ve btnln kuvvetlendirmemiz gerekmektedir. '" ''' A..:/ ;";;" -f'^ Mays 1996 80 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 81 i' I UYGtIR TRKLER EDEBYATI Uygur Trk Edebiyat'nn Tarih Gelimesi Halen in Halk Cumhuriyeti idaresi altnda bulunan ve ana vatan Dou Trkistan'da (injan Uygur Muhtar Blgesi) yaamakta olan Uygur Trkleri eski Trk boylarndan biri olup gemite kurduu devletleriyle, gelitirdii ekonomisi, kltr, edebiyat ve sanatlaryla Trk tarihinde ok nemli yer tutmaktadrlar. Uygurlarn gelitirdii dili ve edebiyat bir ok Trk boylarnn kendi lehelerine dayal edebi yaz dillerinin, edebiyatlarnn ekillenmesi ve gelimesinde nemli rol oynamlardr. Kltr ve edebiyatlar ok zengin olan Uygurlar Trk dnyas kltr, dili ve edebiyatnn deimesi ve gelimesine byk katklarda bulunmulardr. Prof. Dr. A. Caferolu, Uygurlarn Orta Asya (Trkistan)'da kltr ynnden oynadklar rol yle ifade etmektedir: "Beinci yzyldan balayarak, nceleri kendi boylar, daha sonra katma dier Trk boy ve uyruklaryla, siyasi bir birlik vcuda getiren Uygarlar'in Orta Asya Trk dili ve kltrnn gelimesinde ve yaylmasnda ok mhim rolleri olmutur. Din ve inan-larndaki tolerans, vrisi bulunduklar daha nceki Trk dili ve kltrne sk

ballklar, yerleik cemiyet hayat ile gebe serbestliini ayarlamaktaki kabiliyetleri Uygur Trk'n Trk Dili ve kltrnn yeni batan yaplmas gereken yapsnn ustas klmakta gecikmemitir. Kelimenin tam manasyla devrinin komu devletlerini imrendirecek kadar gelimi yapl, hukuk bir devlet yaratmlardr. Uluslar aras mnasebetler kurarak, yabanc ellerde yaayan Trk kolonileri iin koruyucu kanunlar vcuda getirmilerdir. Devlet idaresi vazifelerinin yrtlmesine memur vekiller heyeti ve eitli mansplar kadrosu ihdas etmilerdir. Devlet nizam ve intizamn koruyan kanunlar tedvin etmilerdir. D lke ve memleketler nezdinde sefirler gndermilerdir. Uygur devleti fikir hayat bakmndan da ileri bir seviyeye ulamt. Uygur kaan saraynda yerli ve yabanc sanatkrlar, tarihiler, ilim adamlar himaye gryor, lkede ktphaneler kuruluyordu. Uygurlar devrine gre ileri bir musiki ve edebiyat yaratmaya muvaffak olmulardr."35 Uygur Trkleri binlerce yllk tarihlerinde, kendi emeklerinin, akllarnn, duygularnn ve dnya grlerinin bir ifadesi olarak edebiyat ve sanat deeri yksek eserler ortaya koymulardr. Uygur edebiyat, yazl ve szl edebiyat olmak zere iki kola ayrlr. Uygur szl edebiyat, din inanlar, dnya grleri ve estetik zevkleri aksettiren halk koaklar, destanlar, rivayetleri, hikyeleri, masal, latifeler (fkralar), temsiller, ataszleri... gibi trlerden meydana gelmektedir. Bu eserler, Uygur Trkleri'nin tarih terakkisini, sosyal ve iktisad hayatn, rf ve detlerini, gaye ve arzularn aksettirir. Ayn zamanda bu eserler Uygur Trkleri'nin tarih ve etnik durumlarnn aratrlmasnda, byk ehemmiyeti hiz materyal kiymetindedirler. Bu szl edebiyat, Uygur yazarlar ve airleri iin de ok nemli bir kltr malzemesidir. Bu szl edebiyatn hikyeleri, destanlar masallar yalnz Uygur Trkleri arasnda deil, btn Trk dnyasnda bilinen "Garip-Senem", "Tahir ile Zhre", "Yusuf ile Zleyha", "Seyyit Noi", "Abdurrahman Hocam" gibi rnlerdir. Halk hikyelerinden "Aa At", "Dut Glgesinde", "Uan Hah", "Temir Batur" en ok anlatlanlar arasndadr. Halk latifeleri (fkralar) arasnda Nasreddin Efendi (Hoca) en ok bilinenlerdir. Ayrca Molla Zeyidi, Salih akan ve Hsameddin'in latifeleri, halk arasnda yaygn olarak anlatlmaktadr. Uygur rivayetlerinin en mehurlarndan biri olan Ouznme tarih destan karakterindedir ve halen sevilerek okunmaktadr. Bu destan, Uygurlarn slam dinini kabul etmeden nceki hayatlarn, rf ve detlerini, etnik durumlarn ve bunlarla ilgili tarih olaylar aksettirmektedir. Eski Uygur tarihinin, dilinin ve edebiyatnn aratrlmasnda ehemmiyeti haiz bir eserdir. Uygurlarn Kktrk ve Uygur devresinde edebi yaz dili o-larak ekillenmi ve Karahanllar hakimiyeti devresinde ise Hakaniye ivesine dayal edebi yaz dili olarak tekamllemi edebi yaz dili mevcut olup, bu yaz dil 15-19. Asrlar arasnda Orta Asya (Trkistan)'da mterek Trkistan Trkesi edebi dili olarak kullanlan aatay Trkesi'nin temelini tekil etmilerdir. 20. Yzyln balarndan itibaren aatay Trkesi ada Uygur 35. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi, c.l, s.143-144. stanbul 1958. 82 MAHMUT KAGARLI Trkesi edebi yaz dili ve ada zbek Trkesi edebi yaz dili eklinde ikiye ayrlarak gelime gstermitir. Uygur Trkleri tarihten gnmze kadar deien ve gelien edebi yaz diliyle pek ok nadir edebi eserler yaratmlardr. Bu edebi eserleri slamiyetten nceki ve slamiyetten sonraki edebiyat olarak iki devreye ayrmak gerekmektedir. slamiyetten nceki Edebiyat Maniheizm, Budizm Devri Uygur Trkleri Edebiyat Uygurlar'in slamiyetle merref olmadan nceki szl ve yazl edebiyatlar V-VI. Yzyllarda kurulan Uygur hanl, VI-

VIII. Yzyllar arasnda saltanatn srdren Kktrk kaartl devresinde, VIII. Yzyln ikinci yarsndan IX. Yzyln birinci yarsna kadar devam eden Uygur Federasyonu devleti zamannda, IX. Yzyln ikinci yarsndan XIV. Yzyln sonuna kadar devam eden Dou Trkistan'daki dikut Uygur Trk Devleti snrlar ierisinde meydana gelerek byk gelimeler gstermitir. V-VI. Yzyllarda meydana gelen bir ok Trke Edeb eserler byk gler srasnda kayp olmutur. Bu devreye ait iirlerdin biri in'in Suy slalesi tarihine ilgili belgelerde muhafaza edilmitir. Bu iiri yazan in kaynakl belgelere gre Uygur Trk airi Hugursur Altun'dur. Hugursur Altun milattan sonra 487 ylnda domu olup 567 ylnda hayata gzlerini yummutur. Uygur Trkesinden inceye yaplan tercmesi gnmze kadar ulaabilen bu iirin ad: "Teli Koag" yani "Turalar arks'"dr.36 Bu iirin Trkiye Trkesindeki tercmesi yledir: "Turalar arks" oay dalarnn etein boylap Turalar deryas dalgal akar. Gkyz bitiik yal yaylaya , ' O, geni sahay kucaklayp yatar. Ne kadar lekesiz, sonsuz gkyz. Vadiler bucaksz grnmez ucu. ' , Rzgrlar eserse otlar eer ba, Grnr at, sr ve koyun, kuzu. 36. Turgun Alma, Kedimki Uygur Edebiyat, Dou Trkistan Kagar, Uygur Neriyat, 1988. Kagar. s.81. UYGUR TRKLER 83 air Hogur Altun bu iiriyle doann gzelliini, bu gzel yaylann atlarla, srlarla, koyunkuzularla insan bylediini ifade etmitir. Bu iir Trk milletinin yaam biimini gzel bir ekilde yanstmtr. Eski Trk Edebiyatnn Orta Asyadaki nemli numuneleri Orhun Abideleri'dir. Bu Abideler ierisinde Uygurlara ait Abideler: Uygur Bengtalar yani Uygur Bengta Edebiyatlar mhim yer tutmaktadr. Bilindii gibi 740 ile 745 yllar aras Gktrk Kaanlnn en kritik yllar olmu ve 744 ylnn sonunda son Gktrk kaan Uygur-Basml-Karluk federasyonu tarafndan malup edilmi ve bylece Trk kaanl ("A--na" Bozkurt Oullar) hanedanndan bir Uygur slalesi olan "yalakar" hanedanna gemitir. 745 ile 780 yllar arasnda tken havalisinde hkm sren Yalakar Hanedannn u kaannn birincisi 745 ile 747 yllar arasnda saltanat sren Kutlu Bilge Kl Kaan'dr. Kutlu Bilge Kl Kaan'in 744 ylndaki lm zerine ikinci Uygur Kaan olarak yerine olu Bayanor (in kaynaklarnda Moyunor) kaan olmu ve 759 ylna kadar da saltanat srmtr. Bayanor'un kaanlk unvan Tengride bolm il itmi Bilge Kaan eklinde idi. Tarihi kaynaklarda tesbit edilen Tengride bolm il itmi Bilge Kaan adna dikilen abide bulunmaktadr. Bu abideler srasyla unlardr: 1. 750 (bars) ylnn yaz aynda Tes nehri banda dikilen Tes abidesi. 2. 753 (ylan) ylnn yaz aynda Terh nehrinin kenarna dikilen Terh veya Teryat abidesi. 3. 759-760 (domuz-ksk) ylnda dikilen ine-usu abidesidir. Bu abidelerin hepsi gzel bir edebi slupla yazlm edebi eser rnekleridir. Bu rnekler hem edebiyat hem de tarih bakmndan byk nem tamaktadr. 1. Bu abideler ierisinde Terh veya Taryat kitabesi ok nemli bir kitabe olup Eski Uygur Kaanlnn kaan tarafndan nasl idare edildii anlatlrken lke snrlar da verilmektedir.

Bu abidelerden bir iki mek verelim: "ze kk Tengri yarlkaduk n, Asra yaz yer igittk n, limin, trmin itindim." Trkiye Trkesi'ne aktarlmas: '- ; 84 ' ' MAHMUT KAGARL1 "Yukarda mavi gk yz buyurduu iin," Aada kara yer besledii iin, Halkm, nizamm tanzim ettim." "tken ili, tegres ili, ' . kin ara lgm, tarlam, Sekiz selenge, orkon, tula, ' Sebin, teled, karaga, buragu, Ol yerimin, submn konar kermen" . Trkiye Trkesine aktarlmas: tken ili ile Tegres ili kisinin arasnda hayvam srm, tarlam. Sekiz (kollu) Selenge, Orkun, Tula, Sebin, Teled, Karaga, Buragu Nehirlerinin sulad o topramda konar gerim. 2. Terh veya Taryat kitabesinin ikinci bir zellii de Trk ordu tekilatna k tutmasdr. Bilindii gibi Trk ordu tekilatnda asrlardan beri 10'lu sistem kullanlmaktadr. On kiilik bir asker , topluluunun bakanna onba, on tane onlu grup ihtiva eden yz kiilik bir asker topluluunun bakanna yzba, on tane yzlk grup ihtiva eden bin kiilik bir askeri topluluun bakanna Binba, on tane bin kiilik bir askeri topluluunun bakanna Tmen ba denilirdi. Trk ordu sisteminde tarihten beri devam edegelen bu yaplanmann srr Terh abidesindeki kitabe ile zlmtr. 3. Terh kitabesinde yine Trk milletinin kadna ne kadar nem verdii anlalmaktadr. Abidenin gney taraf 6 satrnda Bayanor'un karsnn da l Bilge Katun atandn gryoruz. Hunlardan beri devam eden bir devlet gelenei olarak kaan ile katun her zaman birlikte tahta gemitir. Abidenin iaret edildii 6. Satrda "atad Tengride bolm il etmi kaan atad. l Bilge Katun atad. Kaan atanp tken ortusunda songz bakan duk ba kidinin rgin bunta etitdim." Bu satrlarn bugnk Trkiye Trkesine aktarlmas: "atad Tenride bolm il etmi Bilge Kaan (olarak) atad. l Bilge Katn (olarak) atad. Kaan tayn edilip, katun tayn edilip, tken ortasnda sngz-Bakan'n kutlu zirvesinin batsnda ota burda kurdum." 4. Terh abidesinde yine hkmet sistemi ile ilgili ok nemli bilgilere rastlanmaktadr. Bengta abidesinin bat taraf 6. SaUYGUR TRKLER 85 trnda geen: "ulu buyruk tokuz bolm" cmlesinden Eski Trk hkmetlerinde asli dokuz bakanln olduunu renmekteyiz. Hkmette yakn alara kadar ka bakann olduu mehuld. Bunu ancak in kaynaklarnn yardmyla renebiliyorduk. Fakat Terh abidesinin bulunmasyla hkmette dokuz bakann olduunu renmi oluyoruz. in kaynaklarndan yine bu sistemin Trklerden Tibetlilere getiini gryoruz. Uygur devresine ait Gktrk harfli kitabelerden birisi de dilli (Trke, Sode ve ince) Karabalasagun yani Karaehir Abidesidir. Karabalasagun kitabesi 821 ylndan hemen sonra dikilmitir. Mani muhitinde meydana getirilen mensur eserler sayca ve hacim bakmndan ok deildir. Bunlarn ou dini metinler ve dualardr. Uygurlarn nc kaan Bg Kaan'n 762 ylnda Mani dinine giriini anlatan Uygur harfleri ile yazlm Eski Trke bir metin mevcut olup maniheizm devresi Uygur nesri eserlerinin en nemli rneklerinden biridir. Batan ve

sondan eksik olan bu metinde Bg Kaan'n in'in istei zerine Erluen ayaklanmasn bertaraf etmek iin yz binlerce svari birlikleriyle in topraklarna girmesi ve bu srada mani rahipleriyle karlamas ve onlarla konumas, dinin icaplarna aykr hareketlerinden dolay duyulan pimanlk ve kendi halknn sdk bir immet olmas iin Bg Kaan'n yapt teebbsler anlatlmaktadr. Bu metinden Trkiye Trkesine aktarlan bir paragraf grelim: "Bu srada hametli hkmdar Bg Han kendisi rahiplerin bulunduu cemaate geldi ve rahiplerin (nnde) diz kt, gnahlar iin af dileyip saygyla yle dedi: "...uzundan beri sizlere eziyet ektirdim. Alk ve susuzlukta., yle dndm. Bunca zntlerden sonra kendime geldim. Siz bana acyn (beni) dine tutun. Rahip yapn. Fakat imdiye kadar dncelerim sabit deildi. Dnyada evde, barkta yaamay hi sevmem, yine saltanatm, maddi sevinler, beyliim ve hkm srmem artk gzmde deersiz ve basit oldu... Yine siz bana yle buyurmutunuz: bunca ameller ruhunuzu kurtarmayacaktr. Fakat dine rahipler vastasyla gelecek iyi amellerin ilenmesi kalacak... Cesaretim krld ve korktum. Siz buyurursanz, sizin szlerinize ve tlerinize gre hareket edeceim. nk siz (bana) "Efendim iyi gayret gsterin, gnahlar brakn demitiniz" dedi." Tahminen 930 ylnda ve Kktrk harfleriyle kaleme alnm olan "rk Bitig" (Fal Kitab) mani muhitinde yazlm nemli bir 86 MAHMUT KAGARLI eserdir. inde dine ait unsurlar bulunmakla beraber dini bir eser deildir. Bir fal kitabdr. Herbiri ayr bir fal olarak yorumlanan 65 paragraftan meydana gelmitir. "rk Bitig"in son derece ilgi ekici bir yaps, dili ve slubu vardr. Yazl edebiyatn Orta Asya'daki ilk numuneleri Orhun A-bideleri'dir. Uygur edeb eserlerin en eskileri ise maniheist kltr evresinde ortaya konulmu olanlardr. nk, bilindii gibi Uygurlar Maniheizmi Dou Trkistan'daki kardelerinin yanna gelip yerlemeden ok daha nce Moolistan'da iken kabul etmi bulunuyorlard. Moolistan'daki Uygur Devleti'nin (744840)nc hkmdar Bg Kaan, Mani dinini 762 ylnda kabul etmi ve Maniheizm Uygurlar arasnda ksa zamanda yaylmt. Bu sebeple, Dou Trkistan'da bulunmu olan Maniheist Uygurlardan kalma el yazmalarnn bir ksm Molistan'da yazlm ve daha sonra gle birlikte Dou Trkistan'a getirilmi eserlerdir.37 imdiye kadar bulunan Maniheist Uygur devrine ait iirler sekiz tane olup bunlarn ilh, ikisi vg, biri lm, biri cehennem tasviri ve biri de ak veya sevgi iiridir. Bu devirdeki Uygur airlerinden bizce bilineni Aprn or Tigin'dir. Onun da biri vg, biri de ak zerine olan iki iiri bilinmektedir. Aprn or Tigin'in ak konusundaki iiri Trk lirik iirinin ilk ve en eski rnei saylmaktadr.38 Dou Trkistan'da Budist Uygur kltr evresinde meydana getirilmi eserlerin says (imdiye kadar elde edilen metinlere gre) Maniheist edeb eserlerin saysna nisbetle ok daha fazladr. Reid Rahmeti Arat'in derledii 25 manzum eserdeki toplam msra 1400' bulmaktadr. Bunlara R. Rahmeti Arat'tan sonra muhtelif aratrmaclar tarafndan yaynlanan 60 para da eklenirse, bu devirdeki Uygur szl ve yazl edebiyatna ait eserlerin byk bir sayya ulat anlalr. Bildiimiz Budist Uygur airleri ise unlardr: Ki-ki ii, Pratya-iri (ans, Prajnasr), inairi (ans, Jinari), isuin Tutung, Sngko Selitutung, An-tsang H(a)nlin Keyi, uu ingsun, ila.39 Uygur kltr evresinde Budist Uygur kltr evresinde di Kut-Kuu Uygur devleti zamannda yazlm veya tercme edilmi mhim edeb mensur eserler unlardr: 37. Talat Tekin, "slamiyet ncesi Trk iiri", Trk Dili Dergisi, 1986 yl Ocak says, s.7. 38. Talat Tekin, a.g:e., s.8. ', 39. ET, XXI-XXII, ZEME BSU, s.10. /,... .,. 'if'J X' UYGUR TRKLER 87

etane lig Beg Bu eser eski Uygur yazs ile yazlm dikut Uygur Devleti devri edebiyatndaki nl eserlerden biridir. Eserde etani lig Beg'in lkesinde yaayan insanlara hastalk ve belalar getiren eytanlarla yapt mcadelesi anlatlmaktadr. Eseri ilazn adl bir mtercim Toharcadan Uygur Trkesine evirmitir. Kssa karakterindeki bu eser, Uygur Trkleri'nin baturluk ve kahramanln metheden bedi ydigarlarndandr. Bu kssann dikut Kuu Uygur Devleti zamannda kaleme alnm eski bir nshas Almanya arkeoloji grubu tarafndan 1913-1914 yllarnda Turfan'da bulunmutur. Eser halen Berlin Mzesi'nde muhafaza edilmektedir. Altn Yaruk "Altn Yaruk" ksaltlm bir isim olup eserin eski Uygur Trkesi'ndeki ad "Altun nglug Yaruk Yaltrkl Kutta Ktrlmi Nom lii Atlk Nom Bitig" (Altn Renkli Ikl-Prltl, Hepsinden Byk Nom Padiah Adndaki Nom Kitap)'tr. Altun Yaruk Destan tercman ve air ngko Seli Tutung tarafndan inceden Uygur Trkesine evrilmitir. Eserde Buda din akidelerini beyan eden hikyeler, rivayetler yer almaktadr. Altun Yaruk, eski Uygur iirine mensup olup Sngko Seli Tutung, ince metindeki Mahasatvi Tegin'in babasnn ve annesinin okuduu her bir msra yedi hatl (yedi kelimeli) bir dostluk ve mersiye iirini aynen tercme etmeyip Uygur iirindeki kouk eklinde Uygur Trkesine aktarmtr. Bu eserdeki hikyeler ok canl ve akc bir sluba sahiptir. Maytrsmt Budizm devresine ait Toharcadan Uygur Trkesine evrilen bir baka eser maytrisimittir. Yani "gelecein Burkan olan Maitreya ile buluma" adn tayan eserdir. Maytrsmt Eski Uygurca nshas 1959 ylnn 4. Aynda Kumul'daki Uygurlarn Tmrti blgesinde bulunmutur. Bu eser halen Uygur zerk Blgesi Mzesi'ndedir. Eser 292 varak, 548 sayfa olup, her bir varan bykl 47.5x21.7 cm.'dir. Her bir sahifede 30-31 satr yaz yazlmtr. Eserin Kumul nshas, Alman arkeoloji ; . 88 : . .' MAHMUT KAGARLI grubunun 20. Yzyln balarnda Turfan, Mortuk ve snggim'de bulduu nshalardan daha mkemmeldir. Fakat yine de eski Uygur yazsyla yazlm olan Karaehir nshas kadar mkemmel deildir. Eski Karaehir nshasnda 27 perde olmasna krlk Kumul nshasnda 26-27'. Perdeler eksiktir. Bu eser zerinde aratrma yapan bilginler Maytrisimit'in bir tiyatro eserine benzediini ve muhtemelen sahnelendiini belirtmektedirler. ki Tegin'in Hikyesi ki Tegin'in Hikyesi'nin Uygur yazsyla yazlm mkemmel bir nshasn Pipillot, 19071909 yllarnda Dun-huan Bin evlerinde bulmutur. imdi bu eser Fransa'nn Fars mill kitaplnda muhafaza edilmektedir. Bu hikyenin hangi dilden ve kimin tarafndan tercme edildii belli deildir. Eserde Baraans ehir devletinin hakan Mahak'n byka olu Argu Ol Tein, kk olu Ay Ol Tein arasndaki mnasebetler anlatlmaktadr. Argu Ol Tegin, temiz gnll, akll, kahraman bir ahsiyettir; Ayg Ol Tegin ise ahsiyetsiz, suikast, kt bir insandr. Btn bu eserler daha nce de zikrettiimiz gibi dikut Uygur Devleti'nin kltr merkezi olan ehirlerde (Turfan gibi) yaplan kazlarda elde edilen ve esas itibariyle dikut Uygur slalesinin hkm srd devirde kaleme alnan eserlerdir. imdi bu eserlerin bir ou in Halk Cumhuriyeti, Almanya ve Rusya gibi lkelerin ktphane mzelerinde bulunmaktadr. Eski Uygur yazsyla yazlan eserlerin says 800 paray amaktadr. Yakn zamanlarda Almanya'daki 700 para eserin katalogu neredilmitir. Bunlarn iinde en mhimleri: Ouznme, Altun Yank, atane lig Beg, ki Tegin'in Hikyesi (27 perdeli drama), Maytrsmt (Sakyamun talebelerinin tarihini anlatan drama), Nanda Armana Taka (epik

destan), "Tavan Hakknda Bulmaca", "ehzade Kalyamkara ve Papankara Hakknda Rivayet", "Agamas", "Byk Maymun Patmaral", "Sekiz Ykmek", "Ressam ile Marangozun Hikyesi", "Ara Havarka", "Bahtiyar ehzadenin Hikyesi", "Danti Bala", "Abdarma Kaa Vard", "atr" gibi eserlerdir. Bunlar dikut Uygur Devleti'nin Turfan ve benzeri ehirlerinde yaplan kazlarda elde edilen ve esas itibariyle Mani ve Buda kltr UYGUR TRKLER 89 muhitlerini temsil eden iirler, destanlar, dramalar, kssa ve hikye 40 lerdr. 981-988 yllarnda Sung slalesinden dikut Uygur Devleti'ne eli olarak gelen seyyah Vang Yendi "Turfan'a Seyahat" balkl hatra eserinde Kuu Uygurlar'nn hayatn ve kltrlerini yle dile getirmitir: "Bakent Kucu (Kara Hoca) yamuru az, havas scak bir yerdir. Evleri beyaz toprak ile svanmtr. Uygurlar, msikye ok hevesli bir topluluktur. Sazendeleri berbap (ffa), konghu (yirmi be telli saz) gibi sazlar kullanyorlar; hatta sefere ktklarnda da saz yanlarndan ayrmyorlar. Ayrca, Uygurlarn iire kar ilgileri ok fazla." Budizm devresine ait Eski Uygur kitabeleri iinde yine "Nomda" kitabesi mevcut olup 1326 tarihinde ince-Uygurca olmak zere iki dilde yazlmtr. Kitabeyi Paul Pelliot (1908)de, Louis Hambis (1945)'den beri ilim lemine tantmaktadr. Bundan baka yine bir nemli kitabe "Koo (Kao-chang) dukutunun kitabesidir. Kitabe "dukut Kao-chang prensinin stn hizmetleri" yazt olarak da tanmlanmaktadr. Eski Uygur alfabesiyle yazlan kitabe 1334 tarihlidir. Kitabe Uygurca ve ince olmak zere iki dilli olup 1933 ylnda Kansu'daki Wu-wei ilesinin 15 km kuzeyindeki Shih-pei-kou civarnda bulunmutur. u anda sadece alt ksm mevcuttur. Ykseklii 180 cm. genilii 162 cm.dir. Bu aslndaki btn kitabenin ancak bete ikisidir (orijinal kitabenin ykseklii aa yukar 4 metre, genilii de 162 cm civarnda olmaldr.) Kitabe Uygur Trkesi ve ince olarak yazlmtr. ince ksm yukardan aaya doru yazlm olup tamam 36 satrdr. Her satrda 90 kelime bulunmaktadr. (u anda sadece alt ksmda 40 kelime kalmtr.) Uygurca ksm yatay ekilde yazlm olup orijinal yaztta 13 paragrafn bulunduu, her paragrafta 51 veya 52 satrn yer ald tahmin edilmektedir. "Koo dukutunun stn Hizmetleri" kitabesi Cngz Mool imparatorluu ile dukut Uygur Hakanl'nn mnasebetleri konu alnmtr. Bu kitabe zerinde 1946 ylnda Huang Wen-fi bir aratrma almas yapmtr. Kitabenin ince ksmnn tamamn kontrol etmi, kitabenin salam kalan Uygurca ksmnn resmini ilk olarak yaymlamtr. Bu kitabe Eski Uygur Trklerinin incelenmesi iin bilhassa ingz imparatorluu 40. Muhammetcan, "Turfan Kuu Uygur Edebiyat'ndan Derlemeler", Turfan Edebiyat Dergisi, 1986, S.2, s.53-59. 41. Muhammetcan, a.g.e., s.53-59. 90 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 91 i zamanndaki dikut Uygurlarnn tarih, kltr ve dil aratrmalar iin ok nemli malzeme olup, ilm deeri ok byktr. Kitabede genellikle Baruk Art Tigin'den balayarak Uygur dikut kaanlarnn Mool imparatorluu merkezi hkmetine olan hizmetleri anlatlmaktadr. Uygur kitabeleri iinde Dou Trkistan'da bulunan "Miran Metinleri" da mhim yer tutmaktadr. Katlar zerine Kktrk alfabesiyle yazlm olan bu metinleri A. Stein 1907 ylnda Dou Trkistan'n Miran Kalesi harabeleri iinde bulmutur. Miran kalesi Stein'e gre Tarm havzasnn gney taraflarnn korunmas iin ina edilmitir. Miran metinlerinde 9.

Yzyln ilk yarsyla 10. Yzyln ilk yarsna ait olduu anlalmaktadr. Burada sava sonucu ele geirilen mallarn veya elilik vastasyla getirilen hediyelerin datlmas sz konusudur. Metinde, ad geen Klg Sangun (General Klg), Krebir Urungun 839 yl olaylarnda faal rol oynam nemli ahsiyetlerindendir. slan Devir Uygur Klasik Edebiyat Dou Trkistan'n gneyindeki Uygurlar, slmiyeti, Satuk Bura Han'n teebbs ile 10. Yzyln balarnda kabul etmilerdir. Bylece Uygurlar'in kurduu Karahanlilar Devleti'nde Uygur slm edebiyat gelimeye balamtr. Yazl edebiyatn slm devirdeki aheserleri bu yllarda kaleme alnmtr. Dvn Lgati't-Trk ve Kutadgu Bilig XI. Yzylda yazlm olup, slm dininin Dou Trkistan'da yaylmasndan sonra yazlan byk ve ok kymetli iki klasik eserdir. Dvn Lgati't-Trk 1071-1074 yllar arasnda mehur lim ve dilci Kagarl Mahmut tarafndan, Kutadgu Bilig ise (1069-1070) yllar arasnda byk lim, mehur mtefekkir ve air Yusuf Has Hacib tarafndan yazlmtr. Bu iki eser Uygur klasik edebiyat tarihinde iki altn minare olup, yalnz Uygur edebiyatnn deil, btn Trk dnyasnn edeb gelimesine tesir etmitir. XII. yzyln sonlan XIII. Yzyln balarnda yaam olan Ahmet Yknek'nin felsef taraf ar basan didaktik destan Atabetu'l-Hakayk (Hakikatlerin Hediyesi) adl eseri ise Kutadgu Bilig'ten ilham alnarak yazlm kymetli bir eserdir. XIII. ve XIV. Yzyllarda slm dininin Uygurlar arasnda giderek glenmesi neticesinde Arap ve Fars edebiyatnn tesiri Uygur yazl edebiyatn dil, mazmun, slp bakmndan byk deiikliklere uratmtr. Bylece Uygur dil ve edebiyatnda yeni bir devre ; balamtr. XIV. yzylda yaayan air Sekkak iirleriyle, nl yazar Nasreddin Rabguz nesir eserleriyle, XIV. Yzyln sonlar ve XV. Yzyln balarnda yaam olan byk air Lutf iirleri ve mehur destan "Gul ve Nevruz" gibi eserleriyle bu yeni devrenin temelini atan edeb ahsiyetler olmulardr. XV. yzylda yaam olan mehur lim, mtefekkir ve air Ali ir Nev "Hamse" ve "ar Divan" adl eserleriyle bu devir edebiyatn en yksek merhaleye ulatrmtr. Nev' nin eserleri, yalnz Uygur ve zbek edebiyatnn gelimesinde byk rol oynamakla kalmam, btn Trk dnyas edebiyatlarnn ilerlemesi yolunda byk hizmetler grmtr. Nev'nin Trk edebiyatna yapt en byk hizmetlerden biri de Arap ve Fars edebiyatnn ve dillerinin Trk edebiyat zerinde giderek artmakta olan nfuzuna kar Trk diliyle eserler yazmann yeni an am olmasdr.42 XVI. Yzylda yaam bulunan bir baka edebi ahsiyet de Saidiye Uygur Devleti devresinde yaayan aire Aman Nisa Han'dr. "u'uru'l-kulub (Kalplerin Sohbeti), "Divan- Nefs" ve "Ahlk- Cemiliye" gibi eserleriyle bu devrin Uygur edebiyatna byk hizmetleri gemitir. Uygur edebiyat XVII. Ve XVIII. Yzyllarda yeni bir ykseli devri yaamtr. Bu devirde, Uygur yazar ve airleri, edebiyat leminde kutup yldz gibi parlam, Uygur edebiyat bahesinde yeni gller ve iekler gibi amtr. Mehmet Emin Hocam Kulu (Mahlas: Hrkati-l. 1724)'nun "Muhabbetnme" ve "Mihnetkm" adl destan, air Molla Elem ehyar'nin 1740 ylnda kaleme ald 750 beyitlik "Gl ve Blbl" destan, Muhammed Sddk (Zelil)'n iirlerinin topland "Divan- Zelil", mer Bk'nin "Ferhad ile irin", "Leyla ve Mecnun" adlarndaki mensur eserleri, air Gmnam'n derin manl ve hiss iirleri ite bu devrin edeb miraslardr. XIX. yzylda yaam olan air Abdurrahim Nizr (1770-1848) Nev'nin am olduu Uygur klasik edebiyat akmnn asl ananelerine sadk kalarak "Muhabbet Destanlar Divan" adnda yedi destan iine alan byk hacimli bir eser meydana getirmi ve Uygur edebiyat tarihine esiz tuhfeler bahsetmitir. air Turdu Ahun (Garib)'un 1841 ylnda yazm olduu eitli mesleklerdeki insanlarn konuturulmas vastasyla doruluk,

42. in'deki Aznlk Milletler Edebiyatndan Semeler, anghay, 1981, c.I, s.83-84. . ..-- -.' ..-..; ;. , \

-.;, ,

92 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 93 drstlk ve iyilii tevik eden "Divan- Garibi" adl destan bu devir edebiyatn temsil eden bir baka eserdir. Bilindii gibi Dou Trkistan Uygur Edebiyat 19. Yzyldan nceki asrlarda daha ok Divan Edebiyat zerinde younlam durumdayd. XIX. yzylda Dou Trkistan'da Manu-in hkmdarlarnn zulmne kar pepee mill ayaklanmalar vuku bulmutur. Ve bu ayaklanmalar aksettiren ok sayda eser yazlmtr. Mesel; air Molla kir'in (1802-1890) "Zafernme" adl destan Dou Trkistan'n Turfan vilayetinde Manu zulmne ve istilsna kar vuku bulan mill ayaklanmay canl bir ekilde akset-tirmitir. Ahmet Ahun'un (Muganni) "Zafernme" destan Kuar ve Kagar vilayetlerindeki Uygur Trkleri'nin Manu istil ve zulmlerine kar mcadelelerini tasvir etmektedir. Bu mill ayaklanmalara faal olarak Gulca'dan katlm olan air Molla Bill'in (1823-1889) "Nzigum", "angmoza Yusuf Han" gibi destan ve gazelleri, Muhammed Alem'in yazd "Tarihi Kagar", Kasm Bey'in yazd "Gulca Vakalar Beyan", Molla Musa Sayrami'nin "Tarihi Emim'ye"si ve bu eserin daha geniletilmi olan "Tarihi Hamid" adl eserler de devrin nemli eserleri arasnda yer almaktadr. Grld gibi bu tarihi kitap ve eserler yazarlarnn yaad devreye ait olup Dou Trkistan Trkleri'nin o yllarda Manu-in hakimiyetine kar yaptklar zgrlk ve istikll savalarn anlatmaktadr. Bu eserlerin bazlarnda yaad dnem, savan yapld ehir, ehrin dini ve iktisat yaps, ahlisi, bu ehirdeki sekin kiiler, dini bilginler etraflca anlatlmaktadr. Yukardaki eserlerin iinde yer alan "Tarihi Hamid" adl kitap ise Uygur Trkleri'nin in istilclaryla yaptklar savalara yer vermesinin yannda Dou Trkistan hkmetini tanyarak Kagar'a subay ve cebeciler gnderen Sultan Abdlaziz Han ve dier halifelere dualar ve vgler yadrmaktadr. Bu eser Osmanl tarihinin Dou Trkistan'daki uzantsn aratracaklar iin deerli bir kaynaktr. Bu kitabn dier bir zellii de Dou Trkistan'n byk ehirleri ve bu ehirlerde bulunan cami. medreseler, kervansaraylar, halkn kutsal sayd binalar ve mezarlklar hakknda geni bilgi vermi olmasdr. Bu eser okuyana yalnz kitap hakknda deil, yazarn aratrcl, bilgisi ve mill uuru hakknda da bilgi vermektedir. unu da ilave etmek lazmdr ki, Hakaniye (Karahanllar) devrinden sonraki Uygur edebiyat aatay edebiyat ad altnda , devam etmitir. aatay edebiyat XIV. Yzyldan XX. Yzyla kadar 7 asr boyunca meydana gelen Uygur yazl edebiyatnn umm adlandrlmasdr. aatay sz Cengiz Han'n ikinci olu aatay'n isminden kaynaklanmtr. Malumdur ki, Cengiz Han, hayatnn sonlarna doru Mool mparatorluu'nu oullar arasnda paylatrd. Ve oullarndan biri olan aatay'n idaresine de Harezm, Mavera'n-nehir, Yedisu (li vadisi), Belh, Bedehan, Kagar blgesi ve Cungariye isimli geni topraklar verilmiti. Sonralaf bu topraklarda aatay Hanl kurulmutur. 1242 ylnda aatay'n lmnden sonra aatay Hanl Mavera'n-nehir ve Moolistan olmak zere ikiye ayrldysa da Tugluk Timur tarafndan yeniden birletirilmitir. 1366 ylnda Tugluk Timur'un lmnden sonra memleketin idaresi Aksak Timur'un hakimiyeti altna girmitir. Daha sonra hkmdarlk iin resmiyet kazandrlmtr. Ve bundan sonra da Trk (Uygur) edeb dili ve edebiyat bu devlet zamannda pek reva bulduu iin "aatay dili ve edebiyat" denilmitir43. Bundan kacak hlasa udur: aatay dili ve edebiyat demek, Trkistan'da XIV. Yzyldan XX. Yzyla kadar devam eden Uygur, zbek

ve baka Trk boylarnn dili ve edebiyat demektir. Bu devir edebiyat katiyen Mool dili ve edebiyat olarak adlandrlamaz. ada Uygur Edebiyatnn ekillenmesi ve Gelimesi XIX. yzyln sonlan ile XX. Yzyln balarnda dnya apnda byk deiiklikler ve yenilikler meydana gelmitir. Bu yenilikler ve gelimeler, emperyalizme kar mill kurtulu hareketlerinin kuvvetlenmesi, feodalizme, mill ve itima zulme, cehalete kar, hrriyet, demokrasi ve yenilik fikirlerinin gelimesi iin yaplan mcadelelerin iddetlenmesi, sanayi ve teknolojinin byk admlar ile ilerlemesi neticesinde meydana gelmitir. Dnyann bir ok lkesinde ve Trkistan'da balayan bu inklap hareketlerine, emperyalist devletler tarafndan paralanan Osmanl mparatorluu harabesi zerinde byk nder Mustafa Kemal Paa liderliinde balatlan mill kurtulu mcadelesinde kazand byk zaferler ve sonunda Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmas byk ilham kayna ve rnek olmutur. 43. Rahmetullah, "aatay Edebiyat Hakknda Baz Mlahazalar", Bulak, nu.ll, Urumi, 1984'ten naklen Trkistan Dergisi, nu.l, stanbul 1988, s.16. .. 94 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 95 Bir ok lkede olduu gibi Trkistan'da da "Cedidcilik" (Yenileme), yeniden uyanma ve mill manev kalknma hareketleri canlanmaya balamtr. Bu yenilikler tabi olarak edebiyat sahasna da aksetmitir. Dou Trkistan Uygur edebiyatnda da, zulm, adaletsizlik, cehalet ve hurafelere kar hrriyet, adalet, demokrasi, terakkiyat ve yenilik taraftan olan aydn air ve yazarlar ortaya kmtr. Bylece, Uygur Trk edebiyatnda bu tesirler altnda yeni bir edebiyat a almtr. Yeniden ekillenmeye balam olan Yeni Uygur edebiyat Uygur klasik ve halk edebiyatnn asl ananelerini gelitirerek, baka Trk boylarnn ada edebiyatlarndan da ilham alm ve tabi, bunun yannda dier milletlerin edebiyatlarnda meydana gelen yeniliklerden etkilenerek dil, mazmun, ekil ve slp bakmlarndan yeni bir kisveye brnmtr. Bu yeni edebiyat akmlarndan etkilenen ok sayda gen aydn air ve yazarlar yetimitir. Bu gen aydnlarn az bir ksm Trkiye ve Msr gibi memleketlerde okuyup mezun olduktan sonra Dou Trkistan'a dnen insanlar idi. Bu aydn yazarlardan biri de Abdlkadir Abdlvaris Aziz'dir. Abdlkadir Abdlvaris Aziz ve ayn gr paylaan aydnlarn bir ksm cedidizmi, Dou Trkistan'da hkm sren inli genel vali Yangzining ve Cingorin'lerin esaretinden yerli feodal ibirlikilerin zulmnden milleti kurtarmak ve yenilie geirmek iin bir basamak olarak kulland. Neticede, bir takm slahatlar yapld. nce tedrisatlardaki ders tarz ve metodu deitirildi. Eskiden medreselerde sadece din kitaplar okutuluyordu. Dersler Arapa, Farsa yaplyordu. Eitim metodu pratie dayanmayan ve gnlk hayat ile badamayan eski usul ile yrtlyordu. XX. yyzln balarnda, Abdlkadir Abdlvaris Aziz gibi demokrat aydnlarn teabbs ve faaliyetleri ile yeni ders kitaplar hazrland. Matematik, fikiz, sarf ve nahiv (morfoloji, sentaks), corafya, tarih gibi modern eitim anlayna uygun dersler tesis edildi. mtihan sistemi vcuda getirildi ve okullarda tahsil Uygur Trkesi ile yaplmaya baland. Dou Trkistan'n btn blgelerinde yeni okullar kuruldu. Bu okullardan ilki 1885 ylnda Bavdm Musabay tarafndan Kagar'a bal Artu ilesinin ksak kynde ald. retmenliine de Trkiye'den getirilen Ebabekri tayin edildi. Ayn yerde 1907'de Habbizde Dar'l-muallimn'i tesis edildi. retmenliine de Dou Trkistanllarn istei zerine Talat Paa'nn direktifiyle Trkiye'den Ahmed Kemal veb. Yedi kii getirildi. Ayn yllarda li ehrinde de Mesud Sabri Bey'in teebbsyle ada manada okul ald. Bu okullar verimli olmaya balaynca in ynetimi tarafndan kapatld. Ahmed Kemal Bey snr d edildi. Yeni hareketin gerei olarak yayn ve

neriyatlk faaliyetleri de meydana geldi. 1899 ylnda aydn ve mnevver kiiler tarafndan "Matbaa-y Hurid" (Nur Matbaas) kuruldu. 1910 ylnda Kagar'da Yenihisarl Nurhac naml biri tarafndan "Matbaa-y Nur" adl bir ta matbaa daha tesis edilerek bir ok kitap neredildi. 1905'te Kagar'da kurulan "ivit" matbaasnda, "Sultan Satuk Bora Han", "Dnya Corafyas" isimli iki kitap yaynland. 1920 ylnda, Dou Trkistan'daki Gulca Kre'de bir ta matbaa kurulup her eit edeb kitap neredildi. 1918 ylnda Kagar'da Kutluk Hac evki "Ang" gazetesini kard. Bu gazete in hkmdar tarafndan bir sre iin durduruldu ise de Kutluk evki yine 1933 ylnda "Yeni Hayat" gazetesini kard. Bu gazetede iir, destan ve her eit edeb eser neredildi. 1927 ylnda li vilayetinde neredilen bir baka gazete de "li iftileri"dir. 1933 ylnda ise Urumi'de injan "Dou Trkistan" gazetesi neredildi. XX. yzyln balarnda ekillenmeye balayan modern Uygur edebiyat, Dou Trkistan Trkleri'nin emperyalizme, mstemlekecilie, feodalizme, cehalete kar mcadelesini ve kendi geleceini tayin edebilme ve insanca yaama mesajlarn aksettiriyordu. Btn bunlar mazmunundan dildeki ifadesine kadar byk deiikliklere yol aarak yeni bir edebiyat meydana getirdi. Kagar merkez olmak zere Abdlkadir Abdlvaris Aziz'nin teebbs ve onun gerek nderliinde meydana gelen cedidizm . cereyan yeni Uygur edebiyatnn domasnda mhim rol oynad. Abdlkadir Abdlvaris Aziz Kagar'a bal Artu Kasabas'nn Mahed Ky'nden olup 1862 ylnda bir ifti ailesinden dodu. Abdlkadir Abdlvaris Aziz halkmz tarafndan ok sevilen vatanperver, milliyeti bir zat olup modern ilim ile milleti aydnlatarak vatan ve halk kurtarma yolunda mr boyu mcadelesini devam ettirmitir. O btn Orta Asya (Trkistan)'da sevilen byk lim ve yazarlardan biriydi. O eitime reform yaparak eski okullarda Arapa, Farsa ile ders yapma uslne son verdi. Uygur Trkesi ile ders yapma uslne gemekte nderlik etti. 44. Muhemmet Emin Kurbani, Vatanperver Alim ve air Abdlkadir (Abdlvaris) Azizi, Kagar Edebiyat, 1981, S.2, s.42-43. 96 MAHMUT KAGARLI O modern fen ve edebiyat yaygnlatrmak ve bu yol ile vatan yceltmek iir "Sarf ve Nahvi", "Morfoloji ve Sentaksi", "lm-i Tecvit", "Kraat", "lm-'i Hsap", "Akaid-i Zrriye", "Zrr Ekideler", "Ya smrlerge Nasihat", "Genlere Nasihat" "Muptahil Edip", "Edebiyatn Anahtar" gibi 8 tane eser yazd. lim ve yazar Abdlkadir Abdlvaris Aziz "Akaid-i Zrriye" balkl soru-cevap eklinde dzenlenmi mehur eserinde: "nsann hor ve zebun olmasna sebep nedir? ki nesnedir: Biri cahillik ve ndanlk, ikincisi tefrik ve ihtilaftr." "zzet-hret, kuvvet ne ile meydana gelir? lim-marifet, birlik ile" diyordu. Abdlkadir Abdlvaris Aziz ilim renmeyi birlik ve beraberlik iinde ^mcadele ederek vatan, milleti kurtarmak iin diye alglyordu ve bu yolda canla bala vazife gryordu. Gazeteci, yazar ve air Kulluk Hac evki (1876'da domu, 1937 ylnda Dou Trkistan' idare eden in genel valisi inisey hkmeti tarafndan katledilmitir.) 1920'li ylarda yazd bir iirinde: Bir kl verse Huda, kes diye ona buyursam, Uzse halkm boynundan horluk, azap zincirini. t Ger harapken, el-vatan baimi zsn o kl, P Grmesin evki gz kullukta el tekdirini. diye esarete kar kin ve gazap sesini ykseltmitir. Kutluk evki "Toplan Millet" balkl iirinde:

Bamzda ulu millet sevdas, Can-cierler bu vatann eydas. iarmz zgrln davas, -^ lim-bilim dertlerimiz duras45 Kutluk evki, Uygur Trkleri'nin tarihte byk devletler kuran, byk tarih ahslar yetitiren zengin kltr miraslarna sahip bir topluluk olduunu bildirmek ve Uygur Trkleri'nin kendilerine gvenlerini, mill uurlarn uyandrmak iin "Kagar" balkl iirini yazd. air iirinde: Grmegil Kagari eksik bu yerde merdanlar yatur, ' Hazret-i Sultan Satuk-Buray Hakanlar yatur. 45. Duras: ilc demektir. UYGUR TRKLER '/,., 97 Yav ile sava eden, vatan iin kurban olan, : .Ol ehidu kahraman Alp Arslaniar yatur. Nur sap "Kutadgu Bilig" halkn mutlu eyleyen. Has Yusuf Hacib gibi ehl-i irfanlar yatur. ;i Yadigar eylep cihana yazd "Duvan-u Lgat'it", Kagarl Mahmut gibi ehl-i eref-anlar yatur. evki'ni meftun eyleyen ele can feda eden, Bu ehirde saysz halk olu insanlar yatur. air Kutluk evki "Ana Dil" balkl iirinde Trk dilinin dou ivesi olan Uygur Trkesini iyice renmek ve onu muhafaza etmek gayesini gl duygu ile ifade etti: Ana dilin bilen kiinin izzetin klum kilr, Ana dilin azndan altn verip alum kilr. Bu ana dil olsa ger Amerika ve Afrika'da, Sarf edip binlerce tlla o yere hem barum kilr. Ey ana dil bizge sen gemi ululardm nian, Sen ile ruhiziminde iftihar etkum kilr. Yeni zaman modern Uygur edebiyatnn nderlerinden biri de vatanperver air Mehmet Ali Tevfik'tir. Mehmet Ali Tevfik, Kagar vilayetine bal Artu kasabasnn Boyamet kynde 1901 ylnda dnyaya geldi. 1914 ylnda Artu'ta alan modern fen eitimi yapan okulda okudu. air 1924 ylnda Dou Trkistan'n vek ehrinde iken, Kagar ehrinde vatanperver nl lim ve yazar Abdlkadir Abdlvaris Aziz'nin milletleraras emperyalistler ile inli istibdat dairelerinin anlamas ve yerli hainlerin destei ile gizlice katledildii hakknda haber ald ve gazap dolu duygularyla "Okudu At" iirini yazp sokak duvarlarna yaptrd. air iirinde yle demiti: Havada ahin gibi cevlan klarlar baka milletler, Kaldk biz onlardan yz bin gez aa dnn mmetler. retmez bizlere Hak kelamini biler limler, Ahlkn birka pula satm bizim zalimler. 46. Gez: 3 gez bir metredir. 98 MAHMUT KAGARLI A gzn uykudan, gaflet iinde uyuyan canlar, Yaasn millet, ad olsun btn insanlar. Merhum bilgin Abdlkadir na-hak gittiler, Suu nedir? Fakat bize yol gsterdiler. air bu iiri ile istibdadn chil glerini aka ayplamt. air, hkmet yetkililerinin kendisini tutuklama karan aldn duyduktan sonra akam snr geerek Bat Trkistan'a snd. Snmak zorunda kald Bat Trkistan'dan 1925 ylnda ikinci anavatan olan Trkiye'ye geldi. 1926 ylnda stanbul'da retmen yetitirme okuluna renci olarak kabul edildi. Mezun olduktan sonra stanbul civarndaki bir ilkokula retmen olarak kabul edildi. Bir mddet burada retmenlik yapt, 1932 ylnda Dou Trkistan'da kurtulu mcadelesinin balatldn haber alan air ayn yln sonunda Dou Trkistan'a dnd. Hoca Niyaz Hac bakanlnda Kumul Vilayeti'nden balayan mill kurtulu hareketi neticesinde 12 Kasm 1933 tarihinde Kagar'da kurulan Dou Trkistan slm Cumhuriyeti'nin merasimine itirak etti. Byk heyecan ve cokun bir mill uurla bu inkilabn baars iin fedakrane alt ve kalemi eline alp "Kurtulu Yolunda" balkl nl iirini yazd: Kurtulu yolunda su dek akti bizim kanmmz,

Senin iin ey yurdumuz olsun feda bu canmz. '' Kan geip hem can verip ahir kurtardk seni, " Kurtulua kalbimizde var idi imnmz Yar- hemdem oldu bizim himmetimiz sen iin, ; Dnyay sorgan idi himmet ile ecdadmz Yurdumuz biz yz gzn kan ile temizledik, "' Sonra hi kirletmeyiz nk Trktr nammz. ' Atilla, Cengiz, Timur dnyay titreten idi, '*' Can verip can alrz, bizonlarn evldyz. / "-' kt can hem akt kan dmandan oldu el aman, Yaasn, bin yaasn parlasn istikblimiz. XX. yzyln 30. Yllarnda inli general in-i-Sey'in cellat Stalin ile ibirlii yapmas neticesinde Dou Trkistan'daki mill kurtulu harekt byk kayplara urad. air 1937 ylnda inli genel vali in-i-Sey tarafndan ldrld. XX. Yzyln 1920-30'lu yllarnda Dou Trkistan'da vuku bulan mill ayaklanmalar ve uyan hareketleri neticesinde modern UYGUR TRKLER 99 edebiyat meydana gelerek devrin taleplerini aksettirdi. Nemet Helfet, Roz Mehmet (Turfan'dan) Merup Seidi, Helil Sattar, Nezer Hoca (li'den) gibi bir ok yazar ve air bu devrin fikirlerini yayan ahsiyetlerdir. Bunlar iinde, demokratik modern Uygur edebiyatnn sayfalarn ateli kan ile yazan eserleriyle zenginletiren inklap mcahidi ve air Abdulhalk Uygur'un mhim yeri vardr: Ey fakir Uygur uyan, uykun yeter, Sende mal yok, imdi gitse can gider. Bu lmden kendini kurtaramazsan, Ah!.. Senin hlin hater,47 haln hater. Kalk dedim ban kaldr... Uykunu a, Rakibin ban kes, kann sa! Gz ap her yana iyice bakmazsan lrsn armanda bir gn, yok ila.48 Bu msralar air Abdulhalk Uygur'un 1921 ylnda eski Uygur medeniyet merkezlerinden biri olan Turfan ehrinde yazd "Uygan" (Uyan) iirinden birka beyittir. Bu msralar milletin istikbli karsnda kayglanan vatanperver bir airin yrek sesini ifadelendirmektedir. Kahraman, inklp ve muktedir airimiz Abdulhalk Uygur, 1904 ylnda Dou Trkistan'a bal Turfan'in Bar kynde ikmet eden kltrl bir tccar ailesi iinde dnyaya geldi. 8-9 yalarndan balayarak Turfan'daki din okulda tahsil grd. Arapa, Farsay rendi. Uygur klasik edebiyat ile tant. Turfan'daki in okulunda inceyi rendi. Daha sonra babas tarafndan "Kara ehir"deki Mool okuluna gnderildi. Orada Moolcay rendi. airin babas, ilim ve irfann kymetini bilen bir agh bir insan idi. Ticar mnsebetleri sadece Dou Trkistan'n vilayet ve ehirlerinde srdrmekle kalmyor, Bat Trkistan ve Dou Avrupa'nn bir ok ehrine kadar uzanyordu. Babas, Abdurrahman Bey birka defa zeki olu Abdulhalik'i beraberinde gtrmt. air bu seyahatlerden birinde Bat Trkistan'n emey ehrinde bir yldan fazla kalp Rus dilini renmiti. Babas ile beraber in'i ve yabanc lkeleri bir ok kere dolamas, aire dnyadaki itima gelimeleri renme ve eitli siyas rejimler altnda yaayan milletler ile yakndan tanma imkan verdi. 47. Hater: Tehlikeli. 48. la: are, imkan. 100 MAHMUT KAGARLI Bu seyahatlar neticesinde Dou Trkistan halknn ayn a-sirdaki siyas yerini ve itima durumunu btn ayrntlaryla tahlil etti. z vatannn siyas, iktisad ve meden durumunu, gezip grd gelimeye balam yabanc milletlerin durumu ile kyaslayarak, derin znt duydu. air, in istibdadnn zulm ve yerli ibirlikilerinin halk stndeki basklar

neticesinde harap olan vatanna ve cehalet iinde geri kalm milletinin haline acd. Bu durum, airde, kurtulu ve demokrasi gayesinin douuna sebep oldu. Bu gayeler, onu vatannn istikbli ve milletinin hrriyeti iin mcadele yoluna srkledi. airin hr iir anlay bu gayeler etrafnda vcut buldu. Artk bundan sonra air Abdulhalik Uygur esaret ve smrge siyasetinin akbeti olarak aziz vatannn ve milletinin muasr medeniyet seviyesinin ok gerisinde kaldn, bu durumu deitirmek iin mcadele yapmak gerektiini konu alan iirler yazd: "Gazap ve Zar" iirinde: Uyanp gitti cihan, magrib ile merik tamam, Ben hlen st uykusunda rya grp yatmaktaym. ' Bakalar; gkte uup, suda yzp gitti uzak; Ben misal ayakkabsz diken basp komaktaym. lim-fenden yok haber bast gaflet, tehlike, Halimiz kuldan kt, nasl tahamml edecem. Zulmn okyanusunda bulamadm bir tek ada, Da gibi dalga iinde Hakk'a ben "ah" diyecem. Devir azapla dolu, Uygur bunu sen iyice uk, ' '' ' Cann avcuna alp, k bundan baka are yok. Diye seslenir ve 1930 ylnda "Kringen Tag Uzakemes" (Grnen Da Uzakta Deil) bal ile kaleme ald iirinde kendi kendisine hitap ederek: Can lm elinde kald, gzlerimde yand ot, > Olmesem gazi, eer lsem ehidlerden hisab. Abdulhalik oku maydan ya lm veya kalm, kisinden birini semek, her cana olsun u hitap. De\ip kendi ahsnda btn milleti, zulme kar mcadeleye ard. 1921 'de yazd "Zulme Kar" iirinde: ' 101 UYGUR TRKLER TT ...... ., < - vv ' Uygur ap gozunu, Tantp koy zn. Ne zaman olsa lrn, Cesur syle szn. Misralaryla arsn daha kuvvetli haykrlarla tekrarlad. XX. yzyln sonlarnda Dou Trkistan'da hkimiyet militarist Cing-o-Rn eline geti, Cng-o-rn hakimiyetinin balamasyla, halk zerideki zulm hadden at. Adaletsiz ve ovenizm siyaseti halkn tepkisine sebep oldu. Dou Trkistan'n Kumul vilyetinde inli gene! vali Cng-o-Rn hakimiyetine kar halk ayaklanmas patlak verdi. Kumul ayaklanmas neticesinde vilyetin kontrol Hocam Niyaz Hac bakanlndaki Trklerin eline geti. Ayaklanmay bastrmak iin mg-o-Rn hkmeti in-S-Sey komutasnda Beyaz Ruslardan kurulmu olan paral ordu da dahil olmak zere modern silahlarla donatlm ok sayda asker gnderdi. Buna ramen bu ordu Kumul inklplar tarafndan malp edildi. Kumul inklbnn etkisiyle Turfan vilyetinde de halk ayaklanmaya balad. 1931 ylnn sonlarnda bu ayaklanmay devam ettirmek iin Abdulhalik Uygur 17 kiilik inklp heyeti tekil etti. ng-o-Rn'n Kumul inklbn bastrmak iin gnderdii ordu savata malup olup Dou Trkistan'n bakenti Urumi'ye ekilirken Turfan'da konaklamt. Bir ihbar zerine n--Sey tarafndan Abdulhalik Uygur bakanlndaki 17 kiilik heyet tutukland. Mart 1932 ylnda Abdulhalik Uygur gibi inklaplar -Turfan'a bal yeni ehir meydannda direklere balatlp kafalar i kl ile kesilerek ldrld. air ehit edildii zaman 28 yanda idi. air 8 yandan itibaren iir yazmaya balamt. Bize 200 ' paraya yakn iir brakmtr. Dou Trkistan Trkleri smry ve esareti hibir zaman kabul etmemitir. Dou Trkistan Sovyet Komnist hakimiyetinin desteiyle 10 yl idare eden cellat in-i-Sey ile milleti in hakimiyetinin ar zulm ve esaretine kar 1944 ylnda Dou Trkistan'n kuzey-bat blgelerindeki li, Altay, evek (Tarbagatay) vilayetlerinde milli kurtulu ayaklanmas patlak verdi. iddetli savalar neticesinde 12 Kasm 1944'de li vilayetinin Gulca ehrinde Dou Trkistan Cumhuriyeti kuruldu. Bu Cumhuriyetin cumhurbakanlna Alihan Trem tayin edildi. Bir yllk silahl savalar neticesinde li, Altay, vek vilayetleri in ordusundan

102 MAHMUT KAGARL1 UYGUR TRKLER 103 1 temizlenip, halkn milli devleti meydana geldi. Muntazam Dou Trkistan milli ordusu kuruldu. Ay-yldizl Dou Trkistan sanca Dou Trkistan'n kuzey blgelerinde dalgaland. Dou Trkistan milli ordusunun btn Dou Trkistan' in hakimiyetinden kurtarmak iin balatt sava Sitalin tarafndan engellenerek durduruldu. Neticede 19441950 yllar arasnda devam eden bu devlet komnist Rus hakimiyeti ile in komnist hakimiyetinin ibirlii neticesinde 1950'de ortadan kaldrld. vilayette Dou Trkistan hakimiyeti mr srd yllarda iktisat, kltr bakmndan yeni gelimeler oldu. Bu yllarda bir ok yazar ve airler ortaya karak edebiyat sahasnda faaliyet gstermeye balad. Bu devir airlerinin en nemlilerinden biri Teyipcan A-li'dir. O, 1948'de yazd "Adakki (Son) Szm" adl iirinde: Tan buldn isek arap dep, '' ''' Yanaka knglde mid yalkun. ; Attuk zimizni kre koyna, 'M Bolmaymz emdi dep zulmet tutkum. >M Tan emesinden arap ieriz diye, ' Gnlde yand umut yalkunu. '1 ' Atlandk kendimiz sava koynuna Olmayacaz diye zulmet tutkunu. Diye seslenerek Dou Trkistan halicinin balatt mcadelenin hakl olduunu ve bu mcadelenin zafer kazanmasna olan inancn ifadeledi. ada Dou Trkistan Uygur Edebiyatnda Trklk Fikir Akmnn Gelimesi: 1930'lu ve 194O'l yllarnda Dou Trkistan Uygur Trk edebiyatnda Trklk bilinci konularn ileyen Trklk Edebiyat filizlenmeye balamtr. Bu edebiyat akmnn gelimesinde birinciden 12 Kasm 1933'de Kagar'da kurulan Dou Trkistan slam Cumhuriyeti ile 12 Kasm 1944 ylnda Dou Trkistan'n kuzeyinde kurulan Dou Trkistan cumhuriyetinin etkisi nemli 49. Yalkun: alev rol oynamtr. kinciden Atatrk'n kurduu Trkiye Cumhuriyeti' nde tahsil gren veya Trklk bilincine sahip olan milli kurtulu hareketi liderleri ve aydnlarnn almalar, gerekleri yanstan fikirleri de mhim etki gstermitir. 1933 ylnda baarya ulaan Dou Trkistan Milli kurtulu hareketinin liderlerinden Sabit Damollam, Mehmet Emin Bura, general Mahmut Muhit, Mesud Sabri Beykoz gibi kiiler Trklk bilincine sahip kiilerdendi. Dou Trkistan'dan Trkiye'ye gelerek Atatrk devrinde tahsil gren, sonralar Dou Trkistan'a dnen eitimci ve air Mehmet Eli Tevfk ve yazar Kurban Kodaylar Dou Trkistan Uygur Trk Edebiyatnda Trklk fikir akmn balatan ve nclk eden ahsiyetlerdir ve onlar smail Gasprah'nn Trk dnyasnda ite birlik, fikirde birlik, dilde birlik iarn Dou Trkistan'da savunanlardandr. 1936 yllarnda in'de bulunan sa Yusuf Alptekin Bey'in nclnde "Altay Neriyat" adl bir yayn evi kurulmutur. Bu yayn evi "Uru Haberi", "Yurt", "Altay", "Tyanan" adl dergileri kard. Altay neriyat kurduu zaman Dou Trkistan szde in'e bal fiilen ise Sovyet Rusya'nn gdmnde olan in-isey isimli bir diktatr tarafndan idare ediliyordu. Yukarda adn verdiimiz dergilerde Mehmet Emin Bura, Mesut Sabri Beyler bata olmak zere birok yazar Trklk konularn ileyen yazlar yazd. Dergilerin baz saylarnda Trkiye'de bulunan Sadr Maksud Arsal'in yazlar da kmtr. Bu neriyat evresinde Mesud Sabri Beykoz u risaleleri ne-retmitir: "Ulu Ana", ccNiyaz Kz", 'Terme atmalar", 'Trklk Oran", "lk retmen", "Nutuk". Bu risalelerin isminden

de anlalaca gibi Mesud Sabri Bey, Dou Trkistan'da revata olan Uygur Trkesinden baka kendi tabiriyle "Ortak Trke" kelimeler de kullanmtr. Bilindii gibi Mesud Sabri Beykoz yksek renimini Trkiye'de yapm olan bir tp doktorudur. "1944 ylnda Gulca ayaklanmasnn sonucunda sa Yusuf Alptekin, Mehmet Emin Bura ve Mesud Sabri Beykoz Beyler Dou Trkistan'da oluturulan karma hkmette grev aldlar. Bylece Altay neriyat da Dou Trkistan'n bakenti olan Uruni'ye tand. sa Yusuf Alptekin'in sahibi olduu ve bayazarln Mehmet Emin Bura'nn yapt Altay neriyat ilk etapta "Erk" adl bir gazete kard. Gazetenin sahibi ve yazarlarnn bazlar hkmet yesi olduu iin "Erk" gazetesinde 104 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 105 kan yazlar in ynetimi sansr edemiyordu. Bu gazetenin "ad yer alan ba kede": "Biz halkimiz, biz milliyetimiz, rkmz Trk, dinimiz slam, vatanmz Trkistandr" iar yer almtr. Yar resm olan "inja Gazetesi"nin bana getirilen Polat Kadir Turpan milliyeti olduu iin bu gazetede de Trklk fikri ileniyordu. Daha ok Pazar saylarnda iire yer veriliyordu. Bu saylarda nl irlerden Abdrrahim ktr, Abdulaziz Maksum, Abdlekur Yalkn'n iirlerinden baka, Trklk konusunu ileyen gen irlerin de iirleri vard. Polat Kadir Turpan, kendi aratrmas olan Dou Trkistan Tarihini "lke Tarihi" adyla 1948'de Urumi'de bastrd. Bu kitap iki cilt olup birinci cildinde Hun, Gktrk, Uygur, Karahanl, Seyidiye Devleti gibi konulara yer verildi. kinci cildinde Dou Trkistan'n 1947 ylna kadar olan siyas tarihi ilenmitir.'"0 Mehmet Emin Bura'nn Dou Trkistan halknn tarihi ve ad hakknda in tarihisi Lavdung ile yapt polemikler in'de Altay dergisinde srayla yaynlanmtr. Bu polemikler 1948 ylnda Urumi'de "Kalem Kresi" adlya kitap olarak basld. Mehmet Emin Bura bu yazlarda halkn Trklk grne tercman olmutur. Trkiye'de tahsil grdkten sonra, 1946 ylnda Dou Trkistan'a giden Kurban Koday yalnz retmen deil, ayn zamanda yazar ve gazeteciydi. Kurban Koday, Urumi'de "Yalkn" adnda bir gazete kard. Bu gazetenin serlevhasnda "Devletimiz, Halkmz, Milletimiz, Laikimiz" ibaresi bulunuyordu. Bu gazetedeki haberlerin byk bir ksm Trkiye kaynakl olup baz sayfalarnda Atatrk'n resimleri vard. Kurban Koday Dou Trkistanl olduu iin halkn iyi tanyor ve halka Trklk fikrini nasl benimseteceini biliyordu. Gazetede Trklk konusunu iledii gibi orta dereceli okullarda da konferans verip Trkiye'yi anlatyordu. Ayrca "Ulusal Tarihimizin Ana Hatlar" diye bir kitap yazp bastrd. Siyas deimeler sebebiyle "Yalkn" gazetesi kapatlnca "Yurt" adnda bir gazete karmaya balad. Bu dnemde Urumi sahnelerinde Mesut Sabri Beykozi'nin yazd "Niyaz Kz" piyesiyie Mehmet Emin Bura'nn yazd "Kutluk Trkan" opereti oynand. Her iki eserin konusu, Trk milliyetiliiydi. I 50. ekr Turan "Dou Trkistan Edebiyatnda Trklk" Trk Dnyas El Kitabi 3. cilt, s. 111 ve 119 1009 a,v Yine o tarihlerde Dou Trkistan'n tannm irlerinden Abdrrahim tkr'n "Tarim Boylan" adl iir kitab yaynland. Bu kitapta Hun tarihi ve baka mill konulan ileyen kahramanlk iirleri arlktayd. Bu yaynlara ilaveten "Trkistan medeniyeti", "Tiyanan Resimli Mecmuas" gibi byk ebatta dergiler yaynland. Ayrca baz sebeplerle yurtdna kan Trkistanllarn hariten yazdklar kitaplar eitli yollarla Dou Trkistan'a getirilerek ders kitab olarak okutuldu. Bunlardan bazlar unlardr; Dou Trkistan'n yetitirdii byk din bilgini Abdulaziz Cengizhan Damolla'nn yazd

"Uygurca Dil Bilgisi". Bu kitap, Abdulaziz Cengizhan Damolla Msr'da renciyken Kahire'de baslmtr. Dieri ise Dou Trkistan devlet adamlarndan Hotenli tarihi ve yazar Mehmet Emin Bura'nn Uygur Trkesiyle yazd ve Kemir'de ta basks eklinde yaynlanan "ark Trkistan Tarihi"dir. Dou Trkistan Trklerinin milli mcahid liderlerinden Mehmet Emin Bura, tarihi, lim olmakla beraber kabiliyetli bir air idi. Mehmet Emin Bura 1947 ylnda yazd "KutlkTrkan" adl operasnda yer verdii bir iirinde yle sesleniyordu: ... .>-.<* Trk elinin erlerimiz, .V.. ',''''-I ' : . ! Trkistandr yerlerimiz. . v! :-..',"-- :v (/' . Aksun kan ve terlerimiz, .; ><''>' :.;'Nv : Meng bolsun Trk eli . ' : '>' ' Yurt symek imanmz, : -;; rW'' Ulu Trklk yolida, :" K'-':;<v Feda bolsun kanmz Meng bolsun Trk eli. air 1948 ylnda yazd "Atamznn z Olibiz" iirinde: Bir atann on olibiz, ;V; '.' On oulnn yuz olibiz. , -' ; : Atamzn z olibiz ''; . '' Trk olibiz, Trk olibiz. r ' i! Bir ajuna taralsak da Keng ellerge yaylsak da dl 'V\, ,106 MAHMUT KAGARLI Aymak aymak atalsak da h'-..;&' .'.;<'; Yene bare Trk olibiz. /'-.'::<. r";; '*? : Uygur, Kazak, Krgz, Tacik ; ;/ - ;! v zbek Tatar byk birlik. / :; ^ ^ ; r-; Bir bolaka kalur tirik Ayrlmayl Trk olibiz. * Diye haykrarak, btn Trk boylarnn dili bir, kltr bir, i dini bir karde olduunu ifade ederek birlik beraberlik iinde emperyalizme kar mcadele etmeye armtr. 1949 ylnn sonlarna doru Dou Trkistan'a Kzl inliler hkim olmaya balamtr. Altay Neriyat Yurdu'nun kurucularndan sa Yusuf Alptekin, Mehmet Emin Bura, Abdulaziz Cengiz Han Damolla, Polat Kadir Turpan, Abdurrahim tkr, Hac Yakup, i1 Sattar Makbul oban, Fetheddin Mahsum yurdu terketme karar alarak hududa gelirler. Bunlarn iinden Mehmet Emin Bura, sa Yusuf Alptekin, Polat Kadir Turpan, Sattar Makbul oban snr geerek yurtdna karlar. Geride kalanlar bunu baaramazlar. Snr geemeyenlerden Kurban Koday, Abdulaziz Cengiz Han Damolla, Fetheddin Mahsum inliler tarafndan ikenceyle ehit edilmilerdir. Bylece Dou Trkistan'da gelimekte olan edebiyattaki Trklk hareketinin birinci safhas kapanmtr. ada Uygur edebiyat muhiti erevesinde yetimi air ve yazarlar birka devreye ayrmak mmkndr: 1915-1940 yllar arasnda yukarda zikrettiimiz Abdlkdir Abdulvaris Aziz, Kutluk evki, Mehmet Ali Tevfik, Abdulhalik Uygur gibi mcahid air ve yazarlar ile birlikte 1930-1950 yllar arasnda yazar Mesud Sabri Beykoz(1887-1952), lim, air Mehmet Emin Bura(1921-1965), Enver Nasr, Nur Bosakov, Kasmcan Kembiri'ler nemli eserler vermitir. Bundan baka 1906-1972 yllar arasnda yaayan Armiye Al Nmehid ("Vatan Muhabbeti", "Yrek Sz" adl iir kitaplar ve "Ferhat ile irin" destan vardr.) Ahmed Ziy (1913 ylnda Kagar'da dodu), onun "Kara Gnler", "Rabia-Seyiddin" adndaki sahne eserleri "Zafer Hatras", "Tan Facias", "Ladah Yolunda Kervan", "Tuzmas iekler" gibi kitaplar vardr.

UYGUR TRKLER 107 Abdulaziz Mehsum 1899 ylnda Kagar'a bal Art'ta Abdulkadir Abdulvaris Aziz'nin ailesinde dodu. 1982 ylnda hayata gzlerini yumdu. Vatanperver air Abdulaziz Mehsum'un ok sayda iirleri vardr. Lutfullah Mutelip (1922 ylnda dodu. 1945 ylnda Aksu vilayetinde milliyeti in makamlar tarafndan ketledildi) gibi air yazarlar ortaya kmtr. 1940-1950 yllar arasnda Zunun Kadiri (1911 ylnda dodu, 1940 ylnda "Gunem", "Glnsa" sahne eserlerini yazan yazar 1940-50 yllar arasnda "Rodipay", "Madr Ketkende", "Muallimin Hiti" hikyelerini, 1950-1960 yllar arasnda da "iniki" romann "Toy" sahne eserini yazd. 1988 ylnda vefat etti.) Teyipcan Ali (1930 ylnda Dou Trkistan'n Korgas kasabasnda dodu. Onun "ark Nahs", "Tlk Nahisi", "Tgmes Naha", "Vatannm Kyleymen", "Zepmu raylk Keldi Bahar" balkl iir kitaplar var. air 1989 ylnda hayata gzlerini yumdu.) Turgun Alma (1924 ylnda Kagar'da dodu. "Tarm amallan", "Tang Seher" gibi iir kitaplar, "Piak" gibi sahne eserleri, " Hun Tarihi", "Uygurlar" naml tarih kitaplar vardr.) Abdurahim tkur (1923 ylnda Kumul ehrinde dodu. "Kagar Akam" gibi destan, "z" ve "Uyanan Zimin" romanlar ve birka iir kitab vardr.) brahim Turdi, Elkam Ahtem, Abdulhey Roz, Mehmet Sidiknuroz, Halil Hemrayf, Batur Radn, brahim Barat, Ablznazr, Tceddin Kadiri, Muhammed Rahim, Kurban Emin gibi yazar ve airler de yetimitir. 1950-1980 yllar arasnda Eriddin Tatlk, Turdi Samsak, Abdlkerim Hoca, Sabit Abdurrahman, Zoriddin Sabr, Sultan Mahmut (Kagarl), Muhammedcan Sadk, Dolkun Yasnov, Ahmet gemberdi, Cebbar Ahmet, Mehmet Ali Znun, Ehad Turdi, Bogda Abdullah, Abdulhmid Sabr, Mrzayt Kerim, Mamut Zayit, Tursun Ay Hseyin, Dilber Keyum gibi airler yazarlar iirleriyle, destanlaryla, hikye ve romanlaryla n yapmtr. Eski Uygur Edebiyat'nn devam olan aatay Edebiyat'ndan ada Uygur edebiyat aadaki hususiyetleri ile farklanmaktadr: Dil bakmndan: aatay devrinde aatay edebiyat, eski Uygur edeb dili esaslar dahilinde ekillenmi aatay dili ile Yazlmtr. Bu dilde lgat olarak trl yerli lehe ve ivelerin ve 108 MAHMUT KAGARLI canl dil elementlerinin kullanld; Arapa, Farsa kelimelerin bolca iletildiini gryoruz. XX. Yzyln balarnda ekillenmeye balam olan Modern Uygur Trk Edebiyat ise, dil bakmndan modern Uygur Trk ivesinde yazlm olup aatay edeb dilindeki bir ok Arapa, Farsa kelimeleri ve gramatik ekilleri kendi bnyesinden atmtr. Mazmun ve tema bakmndan: aatay edebiyatnda, bu devirde meydana gelen byk olaylar anlatan eserler ile birlikte, din konular stne yazlan eserler, didaktik, vaaz-nasihat karakterindeki eserler, cenknme ve kssalar ounluu tekil ediyordu. Modern Uygur Edebiyat'nda ise, bu devirde ortaya kmaya balayan vaka ve olaylar aksettiren epik ve lirik eserler ok miktarda meydana gelmeye balad. Edebiyatta, toplumdaki aktel meseleler ele alnd. Milleti uyandrmak, yenilii, ilim irfan, sosyal reform hareketlerini tevik etmek, hrriyet ve demokrasi iin mcadele etmek fikirleri ilendi. Tr ve ekil bakmndan: Modern Uygur Edebiyat devresinde aatay Edebiyat devrinde pek grlmeyen edeb tr ve ekiller ortaya kmaya balamtr. Mesel; aatay Edebiyat devrinde pek grnmeyen dramatik eserler (sahne eserleri) ksa hikyeler, romanlar, hece veznindeki iir ve destanlar ortaya kmtr. Mesel; A. Ziyy'nin "Rabia-Seyyidin" gibi

sahne eserleri, Lutfullah Muteliip'in "Davanlar Akanda", Alm Ahun'm "Eir Gnler", Abdurrahim tkr'un "z" romanlar bunlarn rnekleridir. iirde, eski Uygur Edebiyat'nda baz rnekleri olan ve aatay edebiyat devrinde kaybolan, XIX. Yzylda Avrupa iirlerinde grlmeye balayan serbest vezinli iir ekilleri ada Uygur edebiyatnda tekrar yerlemeye balamtr. in'de ynetim 1949 ylnn sonlarnda in komnistlerinin eline geti. in Halk Cumhuriyeti'nin kurulmasndan sonra in Halk Cumhuriyeti'ne bal kalan Uygur zerk blgesindeki Uygur edebiyat 1950'den sonra yaplan trl reformlar anlatan, ifti ve iilerden sz eden, snf mcadelesini tevik eden eserlerin yazdn mas sebebiyle edebiyat dar snrlar iine hapsedildi. Komnist ideolojisinin ilkelerine uygun kstlamalar ve denetim neticesinde, byk hacimli eserler meydana gelemedi. Uygur edebiyat iir, kk hikyeler ile devam etti. iirler mezmun bakmndan propaganda karakterindeki methiyeler ile snrland. Edebiyat, ksa vadeli siyas hedeflerin propaganda vastasna dntrld. Halkn gerek fikir ve duvEnlanm afit-ncU-M.' UYGUR TRKLER 109 aksettiren eserlere matbuatta yer verilmedi. 1950'li yllardan 1970'li yllarn sonuna kadar Uygur yazar ve airleri kendi eserlerini serbeste yazamyorlard. Kendi grleri ve gayelerin edeb eserlerde ifade ettirmek hukukundan mahrum d. Yazar ve . sairler mill duygulu, tarih gerekleri yanstn eserler yazd takdirde "milliyeti, "ayrlk, "Trk", "inklaba kar kan tabirleriyle cezalandrlp hapse atlyordu. Hatta baz airler iirlerinde Tanr Da", "Tarm Nehri" gibi kelimeleri kullanrsa ve ana yurdu hakknda yazd iirlerde "vatanm", "memleketim diye seslenirse ok kt muamelelere maruz kalyorlard. Mao nun balatt kltr devriminde bu olaylar son derece acmasz oldu. ; Bir ok air ve yazarlar "mill ayrlk", "Pan-Trkst , milliyeti" denilerek cezalandrld, hapislere atld, srgnlere gnderildi. Neticede Uygur edebiyat byk kayplara urayarak, hibir gelime gsteremedi ve an ok gerilerinde kald. in Halk Cumhuriyeti'nde, Mao Zedong'un lmnden' (1976) sonra alnan liberalleme ve darya alma siyas tedbirler, neticesinde 1980 ylndan balayarak, baz. deiiklikler goruldu. Mill eitim, mill kltr siyaseti bakmndan aznlk milletlerle ve Dou Trkistan Trkleri'ne olan bask,' P^^ da biraz yumuama oldu. Byle bir durum altnda, 1980 den sonra edebiyat, sanat ilerinde biraz canlanma grlmeye^Dogu Trkistan'da yeni yayn yaplmaya baland. Mesela; 80 den nce yalnz injafi (Dou Trkistan) Halk Neriyat, Pekin Milletler Neriyat. Uygur Blm, Dou Trkistan Eitim Neriyat, mevcut idi; bu yaynevlerinde ounlukla mill yazarlarn eserleri deil ince kitaplardan yaplan tercme eserler nerediliyordu. 1980'den nce mevcut olan yukardaki neriyatlara .laveten "Dou Trkistan Tbb Neriyat,", "Genler ve Osmrler Neriyat,' , "Dou Trkistan Fen-Teknik Neriyat", "Dou Turks an Ulatrma Neriyat", "Kagar Uygur Neriyatlar" tesis edildi. Edeb mecmualarn say.s, oald. Edeb sanat dergilerinden "Dou Trkistan Yazarlar Birlii"ne bal Tarm dergisi, "Dou Trkistan Milletler Edebiyat," dergisi, "Kprk dergisi, Medeniyet Nezareti'ne bal "Dou Trkistan Sanat, dergisi. Halk Edebiyat, Aratrma Kurumu'nun yayn organ, Miras dergisi Dou Trkistan Halk Neriyat! tarafndan neredilen "Bulak" "olpan", "Dnya Edeb,yat," mecmuas bundan baka her bir vilyet ve ehirde neredilenlerden ili vilyetinde neredilen "li Deryas,", Kagar'dan neredilen "Kagar Edeb.yat Sanat,, 110 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 111

Turfan'da neredilen "Turfan", Kumul'da neredilen "Kumul Edebiyat", Aksu vilayetinde neredilen "Aksu-Edebiyat Sanat", Hoten'de neredilen "Yeni Kata", Korla vilyetinde neredilen "Bostan" dergisi, Urumi Yazarlar Birlii'ne bal "Tengri Da" dergisi, Urumi medeniyet sarayna bal olan "Efendi (Nasrettin Hoca)" dergisi gibi yerli ve mill dergiler kmaya balad. Bunun neticesinde Uygur air ve yazarlar eserlerini daha kolay nerettirmek imknna kavutular. Dou Trkistan'n ada Uygur edebiyatnda Mao devrine nispeten az da olsa yeni gelimeler grlmeye balad. Bu gelimeler iki cihette kendisini gstermitir: 1) Tema (mevzu) bakmndan yeni gelimeler; ada Uygur edebiyat 50-60 veya 70'li yllarda esas itibariyle gndelik siyasetin propaganda kuralna uydurulmu idi. Her tr, her ekildeki edeb .. serler in Komnist Partisi ve hkmetinin her eit siyasetini nedhetmek, siyas vazifeleri yerine getirmeye almak ile snrl idi. Estetik edeb eserler ile siyas eserler arasnda fazla fark kalmamt. 80 yllarndan itibaren ada Uygur Edebiyat'nda l.rih tema (mevzu) arlkl hle gelmeye balad. Uygur yazar \e airleri milletimizin vatanperverlik, mill gven ve mill nurunu kuvvetlendirmek iin Dou Trkistan tarihinde nemli \ eri olan tarih olaylar ve tarih kahramanlar edeb eser yoluyla L'n na karmaya gayret etti. Tarih konulu roman, hikye, piyes, destan ve iirlerde Uygur Trkleri bata olmak zere Do-u Trkistan halknn hrriyet mcadeleleri ana tema olarak islenmektedir. Bu eit eserlere aadaki roman ve destanlar gsterebiliriz: air ve yazar Abdurrahim tkr'n 1980 ylnda Dou Trkistan Urumi Halk Neriyat'nda neredilen 1940'h yllarda Kagar ehrinde halkperver gler ile zalim, mnafk, chil gler arasndaki mcadeleyi aksettiren "Kagar Keesi" destan, Yazar Abdullah Talip'in 1981 ylnda Dou Trkistan Urumi Genler Neriyat tarafndan neredilen ve Dou Trkistan'da 1944-1945 yllarnda cereyan eden kurtulu ve hrriyet ayaklanmasna katlarak ehit olan Mcahit air Lutfullah Muttelip'i anlatan "Kaynam rkii" roman ile 1986 ylnda Urumi Halk Neriyat tarafndan neredilen "ala Tekken Ok" (Tam sabet Etmeyen Kurun) roman, Yazar Abdurrahman Kahar'n Dou Trkistan Urumi Halk Neriyat tarafndan neredilen 1944-1949 yllar Dou Trkistan'n li, Altay, vek vilyetlerinde vuku bulan vilyet inklbn anlatan "li Nehri Dalgalan" roman, Yazar Hevir Tmr'n 1980 ylnda Dou Trkistan Halk Neriyat tarafndan neredilen 328 sayfal "Molla Zeyd'in Kssesi" balkl tarih roman ve ayrca Abdlhalik Uygur'un hayat mcadelesini anlatan "Baldur Oyanan Adem" (Urumi, 1985, 320s.) roman, Yazar Teyipcan Hdi'nin Manu-in hkmdarlarnn zulmne kar 1864-1867 yllarnda Dou Trkistan'n li ayaklanmasnn mchit kahraman Sadr Palvan' konu alan "li Deryas" edeb mecmuasnn 1981 yl, 3. Saysnda yaynlanan "Palvan Geldi" balkl hikyesi, Gen Uygur yazar Gayret Abdullah'n 1983 ylnda Dou Trkistan Genler Neriyat tarafndan neredilen "Ta Abide" balkl tarih roman, air ve yazar Mehmet Ali Zunun'un 1981 yl "Kagar E-debiyat" dergisinin 3. Saysnda neredilen "Rabia Seyyidin" dramas, Trdi Samsak'n 1986 ylnda Dou Trkistan Halk Neriyat tarafndan neredilen "Ahiretten Gelenler" balkl tarih roman,

air ve yazar Ahmet Ziy'nin 1986 ylnda Pekin Milletler Neriyat'nca neredilen sevgi hrriyeti yolunda mcadele ederek sonunda kurban olan iki gencin hikyesini anlatan on binden i fazla msradan meydana gelen "Rabia Saydn" destan, air Tohtac Rozi'nin "Tarm" mecmuasnda 1984 yl 6. r> Saysnda neredilen XIX. Yy.'in balarnda (1826) Manu ;, stils ve zulmne kar Kagar'da isyan bayrana sarlarak hrriyeti iin mcadele eden ve bu yolda Gulca ehrinde ehit < olan Uygur kz Nuzugum hakknda yazlm olan "Nuzugum" destan, Yazar ve air Abdurrahim tkr'n 1985 ylnda Dou Trkistan Urumi Halk Neriyat tarafndan neredilen 420 sayfalk "z" roman ve 1993-1994'de injan Halk Neriyat tarafndan yaymlanan iki ciltlik "Oyanan Zimin" (Uyanm Zemin) adl tarih roman. Yukardaki eserler iinde "z" roman halkn dikkatini eken romanlardandr. Abdurrahim tkr'n "z" romannda Kumul vilayeti bata olmak zere btn Dou Trkistan'da 19121944 yllar arasnda geen tarih ve siyas olaylar anlatlmaktadr. Romann mhim kahraman Tmr Helfe, Amankul ve Hoca 112 MAHMUT KAGARL1 Niyaz Hac olup, bunlarn karsnda zulmn ve karanlk glerin temsilcileri olan YangZng-ing ve Nezer Vang yer alr. Temr Helpe, Uygur halk iinden kan cesur, kahraman bir ahs olup yakn zaman Uygur tarihinin kanl sayfalarnda parlayan bir olpan yldzdr. O Manu-in Hkmeti'nin destei ile Dou Trkistan'n Kumul vilyetinde iki yz yldan fazla hkm sren Kumul Vangli (Kinezlii)'nn dehet verici zulmet saray ile Manu-in hkmdarlarn Kumul blgesinde perian edip halkmza mit, gven veren kahraman idi. Bu roman tarih gerekleri gn na karp, Uygur Trkleri'ne cesaret ve mill uur bahsetmitir. 80'li yllardan bu yana yeni gelime gsteren Uygur Edebiyat'nda tema bakmndan in Halk Cumhuriyeti'nde 1966-1976 yllar arasnda Mao Zeydung tarafndan yrtlen kltr devrimini konu alan eserler de mhim yer tutmaktadr. Uygur yazar ve airleri, eserlerinde Mao devrindeki kltr devrimini ynlendiren 4 kiilik etenin yaptklarn f etmek suretiyle, kltr devrimi devresini toplumun en karanlk, acmasz devri olarak gstermilerdir. O devirde cereyan eden zulm ve hakszlklar anlatarak, totaliter politikasn iddetle knamlardr. Yazar Zordun Sabir'in Dou Trkistan Urumi Halk Neriyat tarafndan 1983 ylnda neredilen 530 sayfalk "zdini" roman ve air Mehmetcan Riddin'in Dou Trkistan Halk Neriyat'nn olpan Edeb Mecmuas'nn 1987 yl 2. Saysnda yaynlanan "Cahil" balkl destan bu trdeki edeb eserlerdendir. Bu tarih temay ileyen eserlerden baka, vatan ve millet temasn ileyen lirik iirler ve sevgi iirleri de belli miktarda yer almaktadr. Bunlardan air Teyipcan Ali'nin 1981'de yazd "Millet Hakknda" balkl iir dikkat ekicidir. air bu iirinde: O millet hi gereksiz curup olup Bu millet mis kokulu amber deil O millet eikteki paspas olup iw,: Bu millet ba kede mcevher deil. ;ti;; Diyerek, mill ovenizmi reddediyor, milletler arasndaki e-itlik ve beraberlik fikrini savunuyor. Ayrca 1966-1976 arasndaki kltr devriminde Mao ynetiminin icra ettii in ovenizmini tenkit etmektedir. UYGUR TRKLER 113

2) ada Uygur Edebiyat'ndaki gelimelerin banda edebiyat janr ve ekil bakmndan deiiklikler gelir. ada Uygur Edebiyat, 50'li yllardan 70'li yllarn sonlarna kadar iir esas olmak zere, hikye, drama ve destanlarla snrl kalmt. 1978 ylna kadar bir roman neredilmemiti. 70'li yllarn sonundan imdiye kadar birka on roman yaynlanmtr. Bu ada Uygur Edebiyatndaki byk bir gelimedir. Ayn zamanda ada Uygur Edebiyat'nda senaryo ekli de gelimeye balamtr. Yazar Mehmet Ali Znun'un 1986 ylnda ekilen " Ya" televizyon dizi filmi bunlardan saylabilir. Yukarda bahsettiklerimizin nda grld gibi, 1970'li yllarn sonlar ve 1980'li yllarn balarndan itibaren Dou Trkistan Uygur Edebiyat'nda yeni gelimeler yeni edeb olaylar kendisini gstermeye balamtr. Yukarda bahsettiklerimizden unu grmek mmkndr ki, zengin ve orijinal bir kltr tarihine sahip olan Uygur Trkleri, kendilerine yaplan asimilasyon ve bask siyasetlerine ramen z mevcudiyetlerini, kltr ve geleneklerini kuvvetli bir mcadele sayesinde muhafaza etmekte ve gelitirmektedirler. 1988'li yllarn sonlar, 1989 ylnn balarndan itibaren in ynetimi Dou Trkistan'da takip ettii politikasn sertlik istikametinde deitirerek Dou Trkistan aydnlar, yazar ve airlerinin eitli temalarda, zellikle tarih mevzularda serbeste eser yazmalarna yeni kstlamalar getirmeye balad. Bilhassa 5 Nisan 1990 tarihinde Dou Trkistan Aktu ilesi Barn Ky'nde in zulmne kar patlak veren silahl ayaklanmadan sonra yazar ve airlerin eserleri zerindeki sansr ve takip daha da sk-latrld. ubat 1991 tarihinden sonra nl Uygur lim, yazar Turgun Alma'in "Uygurlar", "Hun Tarihi", "Eski Uygur Edebiyat" balkl kitab zerinde iddetli eletiri harekt balatt. Turgun Alma ve mnevver Uygur yazarlarn "Pan-Trkist", "Uygur venisti", "ayrlk" diye sulayarak onlara tehdit ve bask siyaseti uygulad. in ynetiminin demokrasi ve insan haklar ile badamayan bu siyas tedbirleri Dou Trkistan Uygur Edebiyat'nn gelimesini baltalad, neticede edebiyat ve tarih ilminde yeni durgunluk devri meydana gelmeye balad. Kendi mill kltrlerine bal, halknn manevi isteklerine cevap vermekten kamay erefsizlik ve sorumsuzluk olarak alglayan Uygur yazar ve airleri zgrlk, eitlik ve insan hak114 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 115 lan dorultusunda yine de yeni yeni edeb eserler yazarak Uygur Trkleri arasnda byk sevgi kazanmtr. Bu yazarlar iinde kabiliyetli yazar Zordun Sabir'n ayrca yeri vardr. Zordun Sabr vatanperver, milliyeti bir yazar olup, O, 1998 ylnn sonunda kalp krizi ile vefat etmitir. Yazarn kalbi komnist in hakimiyetinin Dou Trkistan'da Uygur Trkleri'ne uygulad ad ikence ve zulm siyasetinin akibetlerine dayanamamtr. Yazarn salnda tamamlayp lmnden on be gn nce neretmek iin yaynevine teslim ettii "Anayurt" adndaki 3 ciltlik roman 2000 ylnda Dou Trkistan'da Halk Neriyat tarafndan yaymlanmtr. Roman Uygur Trkleri tarafndan takdirle karlanmtr. Yazarn bu romannda 1944 yl Dou Trkistan'n kuzey blgelerinden olan li, Altay, Tarbagatay (vek) vilayetlerinde patlak veren mill kurtulu ayaklanmas ve 12 Kasm 1944 ylnda kurulan Dou Trkistan Cumhuriyeti'n in yrtt mcadeleleri ve savalar ve bu mcadelenin tecrbe-savaklar ve alnacak dersleri ve sonunda bamsz bu Cumhuriyetin komnist Rus-in ibirlii ile ortadan kaldrlmas, gzel, canl, edeb slup ve tasvir vastalarla aydnlatlmtr ve gen nesillerimize umut, gven vermekle kalmayp, derin mesajlar verebilmitir. Dou Trkistan'daki Uygur yazar, airleri demokratik olmayan baskc

rejimin kstlamalarna ramen yine de cesaretle grevlerini yerine getirmek iin almaktadrlar. Bu makalede sadece Dou Trkistan'daki yeni Uygur Edebiyat'ndan bahsettik, Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki yeni Uygur Edebiyat'ndan bahsetmedik. Orta Asya Trk Cumhuriyetlerindeki Uygur Edebiyat bir btn olarak Uygur Edebi-yat'nn bir ksm saylsa da onu ayr bir makale halinde hazr-lamav uygun grdk. Trkler Projes:, 20. Cilt. s. 303-315. Yen, Trkiye Yaymlan Ankara-2002 HOGURSUR ALTUN VE ONUN "TURA KOUI" BALIKLI R HAKKINDA Bugn in Halk Cumhuriyetine bal Uygur Muhtar Bl-gesi'nde (Dou Trkistan) yaamakta olan ve saylar 23 milyonu geen Uygur Trkleri; milattan bin yl nce "Tlis" adyla, milattan sonra ise in kaynaklarna gre "Dinling", milattan sonraki 4 ve 5. Yzyllarda ise "ili", "Teli" adyla, in'in Tang slalesi devrinde (618-907) ise "Huyh", Sung slalesi (960-1126) devrinde "Huyhu" Mool imparatorluu-Yven slalesi (12061368) ve Ming slalesi (1368-1644) devresinde ise "Viur", in slalesi devresinde (16441911) "Huyhu", in Cumhuriyeti dneminden (1911) sonra zellikle 1934 ylndan itibaren "Viur" adlaryla bilinen eski devir, orta devir ve yakn devir Trk kltrne, dil ve edebiyatna nemli katklarda bulunan en eski Trk boylarndan biridir. Tarihte eitli adlarla kurulan Uygur Trk devletlerinde 6. yzyl ile 13. yzyllar arasnda Manihaizm ve Budizm kltr erevesinde edebi yaratclk hayatn srdren ve adlar bilinen Uygur Trk airleri birka kii olup onlar arasnda Hogursur Altun, Kl Tarkan, Sinku Seli Tutung, Aprnor Tigin, Kaln Keyi, Pratya Yaar, As Tutung, suya Tutung, Kiki ii, ina iri, ingsun ilalar yer almaktadr. Bu air ve yazarlar iinde yazd eserleri belli olan nemli bilgin, yazar ve air ahsiyet bulunmaktadr. Onlar: Hogursur Altun, Aprnor Tigin ve Sinku Seli Tutung'lardr. Bu airler iinde Hogursur Altun ve onun "Teli" veya "Tura arks" adl iiri zerinde durmak ve onu tantmak istiyorum. Uygur Trk airi Hogursur Altun (D:M.487-:M.567) yllar arasnda yaam bir nl air olup, o "Turalar arks" adl iiriyle bilinmektedir. inin "Kuzey Hanlklar (368-581) Ylnamesinin Yksek Tekerlik Arbalklar Hakknda Kssa", "Gavan Hakknda Kssa" bablarndaki bilgilere gre air Hogursur Altun'un yaad 116 MAHMUT KAGARLI devirlerde (M.487-567 yllar arasnda) Dou Uygurlar hayatnda ok nemli hadiseler vuku olmutur. 5. yzyln sonlarndan itibaren 6. yzyln 50. yllarna kadar olan takriben 70 yl ierisinde Dou Uygurlar kk beyliklerden birleen gl Hanlklara doru gelimeye balamtr. Bu durumun zeti yledir.: 4. yzyln sonlarnda "Yksek Tekerlik Arbalklar" diye adlandrlan Dou Turalar (Dou Uygurlar) iki blkden ibaret 18 kabileye blnm idi. Bu iki bln biri 6 kabile, yine biri 12 kabileden mteekkil idi. Onlarn 6 kabileden ibaret olan bl: 1. Kutlar 2. Uygurlar 3. Hogursur 4. ibini 5. Krgzlar 6. ltekinler. Yine biri 12 kabileden ibaret olan bl unlardr: 1. pol 2. Tre 3. lcan 4. Tarlan 5. Koga 6. Tarbo 7. Ayron 8. Bayan 9. Erkin 10. Brkli 11. Kloy 12. Youp. 487 yl Moolistan'dan Altay dalar ile Tanr dalar arasndaki geni blgeye g eden Uygurlar Bat Turalarla (Bat Uygurlar) birleerek byk bir g olarak ortaya kt. ' Batya g eden bu Uygurlar aslnda byk ve kk karde Ayocru ile ni bakanlnda Cucanlara (Avaralar) kar ayaklanm bu sava srasnda batya g etmiti. Cucan kaan

Tulunhan II ve onun abisi Nagayhanlar ok saydaki Cucan ordusuyla Ayocru ile ni'nin arkasndan kovalayarak Dou Trkistan topraklarna girdiler. Netice itibaryla gney Altay'da yaplan iddetli ve kanl savata Cucan kaan Tolunhan ordusuyla byk bir yenilgiye urad. Tolunhan kaarak kendini kurtard. Ayocru, Cucanlar stnden kazanlm zaferden sonra imdiki Manas (Dou Trkistan'n bir ilesi) civarnda kendi bakentini kurarak Uygur Hanl'm (M.487-546 ylna kadar devam eden) kurdu. Ayocru "Ulutenrikut" ni bolsa "Ulubeg" diye nam ald. Bu devlet ikiyzbin kiilik bir orduya sahipti. Bu hanln hududu, douda Kensu'ya (Kansu) kadar, kuzeydouda Moalistan, kuzeyde Altay'a kadar, batda Sayram gl kysna kadar, gneydouda Bigr'e kadar idi. Bu devlet sonra Kktrk kaanlna tal'i oldu. air Hogursur Altun bu devirlerde yaam bir airdi. airin ad Altun olup soyad Hogurdur idi. Hogursur aslnda airin mensup olduu bir Uygur kabilesinin ad olup air yalnz kendisinin hangi Uygur kabilesine mensup olduunu bildirmek jvin deil belki ecdad tarafndan kullanlan soyad devam ettirmek it in de Hogursur Altun adn kullanmtr. 51Fen-vinlen: Genel in Tarih,, nce, 1965 yil, Pekin, s.493-494 UYGUR TRKLER 117 Hogursur Altun asil bir aile mensubu olup nl air ve nl fikir adam idi. Hogursur Altun'un "Tura Kog" balkl iiri 6. Asrda yazlm olup u devirdeki Dou Uygurlarn imdiki Yinen dalar (asl Uygurca ad ugay dalar) evresinde hayvanclk ile yaadklarn ve Ordus yaylasnn doal manzarasn ifade etmektedir. Hogursur kabilesi Uygur-Orhun Hakanl (647-845) devrindeki Tokkuz Uygurlarn biri olup Uygurlarn i kabilesi terkibindeki kabile idi. Hogursur Altun 487 ylnda doup 567 yl 80 yanda hayata gzlerini yummutur. "imali in Ylna-; meinin Hogursur Altun Hakkda Kssa" babndaki hatralara , bakldnda o, mehur devlet erbab olup askeri, siyasi, diplomatik ^cihette nl kiilerden biri olmutur. airin Uygur Trkesiyle yazd iirin metni gler srasnda kayp olmutur. Fakat iirin ince'ye yaplm tercmesi in kaymaklarnda muhafaza edilerek gnmze kadar ulamtr. Tura kelimesi bazen Dou Uygur Trklerinin ad olarak kullanlmsa da in'in Sy slalesi tarihinde yer alan "Turalar Hakknda Kssa"da ifade edildii gibi Douda Kadrkan dalarndan (imdiki Hingan dalar) batda Karadeniz ve hatta Dinyeper nehri eteklerine kadar olan geni zeminde yaayan Trk boylarnn ortak ad olarak da kullanlmtr. air Hogursur Altun'un 6. yzylda kaleme ald "Tura arks" iirinin bugnk ada Uygur Trkesi'ndeki tercmesi yledir: "Tura Nahs" ugay taglrmng barda akar, ' Turalar deryas mev urup oynap. '. Yeil kk gmbzi bargah sman, ' Tundu payansz daln kaplap. ne keng, gubarsz, szk kk yzi, Dallar bipayan krnmeydu ka. Krnp kaldu, sansz arva-mal, Eskende amallar, otlar egseba. 52. Turgun Alma: Kedimki Uygur Edebiyat, Keker Uygur Neriyat' 1988-. S.82-83. 53. Turgun Alma: Kedimki Uygur Edebiyat, Keker Uygur Neriyat 1988. $.81. 18 MAHMUT KAGARLI iirin bugnk Trkiye Trkesi'ne tercmesi: "Tura arks'" . . . dalarnn etein boylap, Turalar nehri ok dalgal akar. . ." oay Gk yz tutuup yeil tlakla. Geni bir sahay kucaklayp yatar.

Ne kadar lekesiz, sonsuz gk yz; Vadiler bucaksz grnmez ucu. Rzgarlar eserse otlar ese ba. Grnr at, sr ve koyun kuzu. air Hogursur Altun, doa lirikas olarak yazd bu iiriyle Trk topraklarndaki doann gzelliini, adam boyu ykselen kaln ot, iekler ile brnen yaylalarn atlarla, srlarla, koyun-kuzularla sslenerek insan bylediini ifade etmitir. Bu iir Trk milletinin hayvanclk hayatn, yani onlarn doa ile i-ie yaam biimini gzel bir ekilde yanstmtr. Yukarda bahsettiimiz gibi nl air Hogursur Altun iirinin T'irke nshas kayp olmu veya imdiye kadar bulunamamtr. Fakat ince'ye tercme edilen nshas in edebiyat kaynaklarnda muhafaza edilmi ve gnmze kadar gelmitir. in tarihindeki Kuzey Hanlklar devrinde (Milattan sonra 386-581) Musika Kurulu derleyip yaymlayan halk iirleri kitabnda Uygurlarn inceye tercmesi yaplan birka iirleri yer alm olup onlarn iinde "Be Kul" adl iir ok nemlidir. Eserlerinin inceye tercme edildiine gre Hogursur Altun'un devresinin ok nl airlerinden biri olmas muhtemeldir. Bu iirin Trk dili ve edebiyat asndan nemi udur ki yazl edebiyatmzn balangc Orhun abideleri veya 8. yzyl deildir. Yazl edebiyatmzn balang tarihi 6. yzyl ve hatta milattan nceki devirlere kadar uzanmaktadr. air Hogursur Altun'un iiri Trk yazl edebiyatnn balang tarihini 5. Yzyln sonlan 6. Yzyln balarna ve hatta miladn ilk asrlarna kadar indirmektedir. Bu hadise yazl edebiyatmzn en eski kaynaklarn in, Hint, Arap, ran, Bizans dille-" rine tercmesi yaplm olan malzeme kaynaklarndan da renebilmekteyiz gibi grmzn ilmi gereklere dayandn gstermektedir.* ,. * Trk Dnyas Aratrmalar Dergisi, S. 139, s. 151-154, Austos-2002, stanbul ..... UYGUR TRKLER 119 KAGARLI MAHMUT VE DVANI LGAT-T TRK I Kagarh Mahmut ilk Trk Dil bilginimizdir. nl eseri Dvn Lgati't-Trk'te onun ilk szlk kitabdr. Bu kitap ayn zamanda Trk dilinin ilk szldr. Kagarh Mahmut bu szl, Trke szcklerin karsnda Arapa anlamlarn yazarak Trke'nin Arapa'dan daha gl ve kapsaml bir dil olduunu anlatmak ve Araplara Trke'yi retmek maksadyla hazrlanmtr. Trk dilinin ilk szl olan Divan- Lgat -it Trk Karahanll Kagarh Mahmut tarafndan 1072 ylnda Trkistan'da yazlmaya balam ve 1075 ylnda Badat'ta bitirilmitir. Eser tamamlandktan sonra eserin kendi el yazmas olan ilk nshas Badat'ta Abbasilerin 27. halifesi Ebulkasm Abdullah muktedi Binemrullah'a takdim edilmitir. Bugn elimizde bulunan el yazmas kitap, Kagarh Mahmut'un kendi el yazmas deildir. Onun lmnden 191 yl sonra 1266 ylnda aml Mehmet adnda bir hattat tarafndan aslndan oaltlm (istinsah) tek kopyadr. Trke'mizin en deerli rn olan bu tek nsha stanbul milli ktphanesinde bulunmaktadr. Dnya zerinde tek kopyas olan bu eser kltrmzden tam kopmak zereyken rastlant sonucu ona sahip kan deerli insanlar tarafndan milletimize, insanlk alemine kazandrlmtr. "1910 ylnda stanbul'da sahaflar arsndan dnemin soylu ailelerinden bir kadn kitap Burhan Bey'e gelerek, bir el yazmas kitap satmak ister. Burhan Bey'de kitab alp hemen Milli Eitim Mdrlne gtrr. Kitabn deerli bir yapt olduunu ve sahibinin otuz sar lira istediini syler. Milli Eitim yetkilileri " ne olduu belirsiz bir kitaba avu dolusu para veremeyeceklerini" syleyerek Burhan Bey'i uurlarlar. Kitap Burhan Bey bu iten vazgemez ve kitab bu kez Fatih Millet ktphanesinin kurucusu ve ilk mdr olan Ali Emiri

120 MAHMUT KAGARLI Bey'e gtrr. Ali Etniri Bey kitab inceledikten sonra kitapy ktphaneye kilitleyerek hemen darya frlar ve tandk tanmadk herkesten para toplamaya balar. Sonunda borlanarak da olsa paray denkletirir ve kitab nce kltrmze sonrada Fatih Millet ktphanesine kazandrr."54 Dvn Lgati't-Trk ilk kez sadrazam Talat Paann emriyle 1915 ylnda elde bulunan tek kopyay korumak amacyla Tpk Basm yaplarak retmen Rfat Efe'nin denetiminde oaltlmtr. Daha sonra 1917-1919 yllarnda Kilisli Rfat Efe tarafndan cilt halinde aynen yaymlanmtr. Trk diline byk emekleri gemi dil bilimci Alim Besin Atalay tarafndan yarda kalm evirilerde toplanarak btn eser gnmz Trke'sine evrilip 1940ylnda Divan tercmesinin ilk. iki cildi 1941'de Tercmenin son cildi ve Tpk Basm olarak drt cilt halinde neredilmitir. II Kagarl Mahmut Karahanl hkmdar slalesine mensup \ bir ehzadedir. Kagarl Pamr dalarnn eteinde yer alan, imdiki ' kagar ehrine 40 kilometre uzaklkta olan Azak kynn Opal mahallesinde 1008 ylnda domutur. Kagarl Mahmut'un eitimine onun babas ve annesi ok -nem vermitir. Kagarl Mahmut ilk, orta ve yksek tahsilini , Karahanllarn bakenti Kagar'da yapmtr. Kagar, eski alardan itibaren dou ile bat arasndaki uluslar aras ulam yolunun (ipek yolunun) ok nemli gzergahlarnn biri olagelmitir. Karahanl devleti ve onun bakenti Kagar; Trk, Yunan, ran, Hint in kltrlerinin ticari ve kltrel mnasebetler sebebiyle temas halinde olduu bir kltr merkeziydi. zelikle Karahanl [ devleti, slam dinini devlet dini olarak kabul ettikten sonra Arap ve Fars dillerine tercmesi yaplm olan Yunan Kltr ile ilgili eserler Karahanl aydnlar tarafndan ciddiyetle incelendi ve renildi. Karahanllarn bakenti Kagar, nl bir siyasi merkez olmakla beraber ayn zamanda, nl bir kltr ve medeniyet merkezi haline gelmiti. Kagar'da bir ok yksek okullar almtr. Kagarl ' 54. Yaln Ural "Kagarl Mahmut Amca, Milliyet Gazetesi 31 Austos 2002 S.8, stanbul UYGUR TRKLER 121 Mahmut, Kagar ehrindeki Saciye Medresesinde okudu. Kagarl Mahmut'un stad Hseyin bin Halap (M.S. 1093 vefat etmitir.) eyh, mam ve zahid bir kii olup o devrin nl bir tarihisi ve alimlerinden biriydi. Kagarl Mahmut'un ecdad Karahanl hkmdar Ebul Hasan Harun bin Sleyman Arslanhan'dr. Sleyman Arslanhan M.S. 922'de Buhara blgesini feth ederek Karahanl topraklarn geniletmitir. Onun olu Yusuf Kadrhan olup Hoten ilini islamiyet ile ereflendiren Hoten Fatih'idir. Kagarl Mahmut'un dedesi Muhammet Burahan Yusuf Kadrhan'm ikinci olu idi. Muhammet Burahan Karahanl Devletine kaan olup 18 aydan sonra 1057 ylnda kaanlk tahtn byk olu Hseyin'e teslim etmek kararn vermitir. Muhammet Burahan'n kars (kk kars) kaanlk tahtn devretme merasimindeki ziyafetten istifade ederek Muhammet Burahan bata olmak zere bir ksm Karahanl ehzadelerini zehirleyerek ldrmtr. Zehirlenerek lenler arasnda Kagarl Mahmut'un babas Hseyin'de vardr. Kagarl Mahmut bu olaydan sonra Kagar' ve dou Karahanl devletini terk etmek mecburiyetinde kalm ve bat Karahanl topraklarna gemitir. Kagarl Mahmut'un anne tarafnda soylu ailelerden biri olup annesinin babas hoca Seyfettin Buzrukvaridi annesini ad Bubi Rabia'dr. Kagarl Mahmut 1057 ylnda 49 yandayken Kagardan ayrlm ve bat Trkistan'da Trk Dnyasn muhtelif blgelerinde 15 yla yakn bir zaman ierisinde "Dvn Lgati't-Trk"

eseri iin malzeme toplam, 1072 ylnda 64 yandayken Badat'a gelmi, Trkistan'da balad bu eseri 1072-1075 yllar arasnda Badat'ta tamamlamtr. Kagarl Mahmut 1080 ylnda 72 yanda Kagara dnmtr. Kagara dndkten sonra Kagar Opal'da "medrese mahmudiye" kurarak bu yksek bilim yuvasnda pek ok talebe ve bilginleri yetitirmitir. Kagarl Mahmut 1105 ylnda 97 yanda Kagar Opal'da vefat etmitir. Kagarl Mahmut'un mezar Kagar iline bal Tokkuzak ilesi Azak kynn Opal mahallesindedir. Kagarl Mahmut'un mezar uzun yllk aratrmalardan sonra aralk 1982 tarihinde akla kavumutur. 122 MAHMUT KAGARLI III UYGUR TRKLER 123 Kagarl Mahmut'un "Dvn Lgati't-Trk" szlnde 7500'n zerinde Trke szlk yer almaktadr. Dvn Lgati't-Trk, Trk milletinin yceliini anlatmak, Trk dilinin Arapa'dan geri olmadn gstermek ve Araplara Trke'yi retmek,bylece o zamann hemen hemen tamam Trklerce idare edilen n Asya'da Araplarn Trklerle kolayca mnasebet kurmalarn salamak iin yazlmtr. Kagarl Mahmut 'a gre: Tanr Trkleri her milletten stn vasflarla yaratm, yeryzne onlar hakim klm, hakanlar onlardan karm ve dnya milletlerinin idaresini onlarn eline vermitir. Bunun iindir ki Allah Trklerle beraber alan aziz eyler, dileine kavuturur ve ktlerin errinden korur, derdini anlatmak ve Trklerin gnln kazanmak iinde onlarn dilleriyle konumaktan baka yol yok-lur. Bu eserin yazl hakknda Kagarl Mahmut kitabn nsznde yle yazmaktadr: ".......Ben Hseyin olu Mahmut diyorum ki: Tanrnn devlet gneini Trk burlarnda dourmu olduunu ve onlarn usuz bucaksz mlkleri zerinde gnein hi batmadn grdm. Onlara "Trk" adn Tanrnn kendisi verdi. Tanr dnya milletlerinin idare dizginlerini onlara verdi ve zamanmzn hkmdarlarn hep onlardan seti, onlar stn kld. nsanlarn mutluluu iin onlar sebep yaratt ve dorulukta onlara her zaman yardmc oldu. Trklerin oklarndan korunmak isteyenler onlara dman deil, dost olsun. Onlarla dost olmann en iyi yolu onlarn dili ile konumaktr. Trkler, onlarn diline snanlar kendilerinden sayarlar. Bunun iindir ki, Trk olmayanlarda Trk diline snm ve korunmulardr. Buharal nl bir imamdan ve Niapurlu dier bir imamdan bizzat iittim. Bunlar belge gstererek de ifade ettiler ki, yce yalavacmz(Hz.. Peygamberimiz) " Trk dilini reniniz, nk onlarn hakimiyeti ok uzun srecektir" buyurmutur. Bu hadis doru ise, Trk dilini renmek her mslman iin vaciptir. Eer byle bir hadis yok ise, biliniz ki aklda Trke renmeyi emreder. Hem de herkes iin..... Tanrya krler olsun ki Trkm! Trke'yi en iyi konuan, en iyi anlatan, en doru anlayan Trklerdenim. Akl bakmndan ince, soy bakmndan en kkl olanlardanm. Ayn zamanda en iyi karg kullanan bir savaym... Ben Trklerin btn ehirlerini obalarn, bozkrlarn batan baa dolatm. Btn Trk Boylarnn dillerini, azlarn, kafiyelerini belledim ve faydalandm. Her boyun dilini en iyi ekilde ve yerinde kullandm. Araplara Trke retmek m yazdm bu kitaba "Dvn Lgati't-Trk" Trk Dili Szl adn verdim. Trk dili ile Arap dilinin atba beraber yrdkleri bilinsin diye bu lgat kitabn batan sona sekiz blmde topla55 dm."

Eser Araplara Trkeyi retmek maksadyla yaratld iin Trke'den Arapa'ya bir szlk olarak dzenlenmitir. Eserin eitli izahlar ihtiva eden blmleri Arapa'dr. Trke szcklerin zellik ve vezinlerine gre sralanmtr. ,"V' IV Dvn Lgati't-Trk her eyden nce Trke Arapa bir szlktr. Fakat Kagarl Mahmut basit bir szlk yazmakla yetinmemitir. O, stn bir milletin mensubu olduuna inanan, gnl Trklk sevgisiyle dolu, zihni Trk Milletinin ve eitli Trk Boylarnn, Trke'nin ve eitli kollarnn, Trk dncesinin ve yaay tarznn, Trk efsane ve destanlarnn, nihayet Trk lksnn bilgi ve sevgisi ile donanm bir Trk milliyetisi idi. te btn bu duygu, sevgi,bilgi, inan ve lk Kagarlnn eserine aksetmi ve Dvn Lgati't-Trk' basit bir szlk olmaktan kararak o zamanki Trklk bilgisinin bir el kitab haline getirmitir. Bunun iindir ki Kagarl Mahmut'u Trkolojinin kurucusu ola- , rak kabul etmek gerekmektedir. Kagarl Mahmut daha nce "cevahir'n-Nahv" adyla Trk-enin bir gramerini yazmtr. Bu mhim eser ya yok olmu ya da henz bulunamamtr. Ancak Dvn Lgati't-Trk'n eitli yerlerinde Trke'nin gramerine ait nemli bilgiler verilmitir. Gerek kayp eseri, gerek Divandaki gramerle ilgili notlan dolaysyla Kagarl Mahmut ayn zamanda ilk Trk gramercisidir. Eserde Trk Boylarnn azlan zerinde de mahade ve derle55. Trklerin Altn Kitab. Tercman. Cilt 2. S:138. 1990. stanbul 124 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 125 melere dayanan tespitler ve mukayeseler vardr. Bu aklamalar dolaysyla Kagarl Mahmut Trk az ve ive aratrmalarnn ilk mtehahhs yani ilk diyalektologdur ve mukayeseli dil bilminin temelini atan byk dil bilginidir. Trk boylar, lkeleri, Trklerin adalet anlay ve ananeleri, eitli destan ve efsaneleri hakknda verdii bilgilerle Kagarl Mahmut ok ynl bir Trkolog olarak karmza kar, szckler iin verdii rnek cmleleriyle hem Trklerin o zamanki yaay tarzlarna k tutar, hem de Trk cmle yaps zerindeki almalara imkan hazrlar.Kagarl Mahmut hemen hemen btn szckleri rneklendirmekle adeta modern bir szlk gibi almtr. rnekler arasnda iiri paralar, ataszleride vardr.te bu sebeple Dvn Lgati't-Trk Karahanl Trk edebiyatnn da mhim bir eseridir. Divandaki iirlerin yazlan tarihleri hakknda herhangi bir kayt yoktur.Pek ounun birka yzyldan beri sylenegeldii tahmin edilmektedir.Alper Tongaya ait drtlkler herhalde Trk iirinin en eski rnekleri olarak kabul edilmesi gerekir.Gerek Divanda,gerek Kutadgu Biligde ahnamedeki Efrasiyablar ayn ahs olduu belirtilen Alp Er Tunga M..626-624 te ldrlmtr.Bu destann ahsiyetin lmnden sonra sylenen mersiye M.S.llyy.kadar gelmesi son derece ilgi eki-cidir.Bu drtlkleri her halde Trk destannn paralarndan saymak lazmdr. Dvn Lgati't-Trk'teki iirlerde grlen kelime gruplar ve cmle ekilleri karahanl devri dil zelliklerini gstermektedir. Trk iirinin en eski rnei olan Alper Tonga hakkndaki drtlklerde bu byk Trk kaannn lm zerine duyulan znt ve ardndan yaplan 'yog'treni derin,canl,veciz ifadelerle anlatlmtr. Divandaki drtlklerde ikinci derecede nem tayan konu bahardr.Baharn gelii ve tabiatn canlan fevkalade renkli ve cokun bir uslple anlatlr. Bu iirlerde: Asl Metin Hadi bul it kkrey, Yamur tol sekry, Kalk an kriy, Kanca barur belgsz. Kurt ku kamugtirildi, Erkek tisi tirildi, r alp tarld, Ynka yana kirgsz. Trlg eek yarld, Barn yadm kerildi. Umak yeri krld, Tumlu yana kelgsz. Trkiye Trkesi Karl

kt bulut grlyor Yamur, dolu yayor, Rzgar onu sryor, Nereye gider bilinmez. Kurt ku hepsi dirildi Erkek tai dirildi, Blk blk dald, 'U: Artk ine girilmez. Trl iek yarld, pek dek serildi, Cennet yeri grld, Souklar geri gelmez. Trklerin bozkr hayatn renklendiren ve canlandran otlar, iekler ve hayvanlar birka kk benzetme ile ok tabi manzaralar halinde tasvir edilmilerdir. Buradaki bahar tasviri ile Kutadgu Bilig te yer alan bahar tasviri arasndaki benzerlik ayn hayatn ve tabiatn aksi olmaktan domutur. Av elencesini anlatan bir iirinde ayn ekilde bozkrdaki Trk hayatnn canl sahnelerini verir. Bu iir ylnn belli zamanlarnda tekrar edilen gelenei anlatyor gibidir. Bu iirlerden birka drtlk rnek grelim: Asl Metin Yiitlerin ilatu, Ya yemi ratu, Kulan keyik avlatu, Badram klp avnalm. Tosun mnp segirtsn, Esizliin amurtsun, tka keyik kaytartsun, '' Tutmu sanp umnalm. Trkiye Trkesi Karl Genleri altrp, meyve yemi toplatp, Kulan geyik avlatp, Bayram edip elenelim. Taya binip seirtsin, fkesini gidersin, te geyik dndrsn, v Tutmu gibi hazrlanalm. 126 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 127 ar birip kulatu, Tayan dp tlatu, Tilki Tonguz talatu, Erdem ile glelim. Boan verip avlatalm, Tazya av diletelim, Tilki domuz talayalm, Hner ile vnelim. Trk halk iirinde atma ve dedim dedi tarzlarnn en eski rnekleri de Divandaki drtlkler arasndadr.'Aydm' ve 'Ayd' szckleriyle balayan bu drtlklerin konusu aktr.Atma ise iki drtlkten ibarettir.Buna bir gzatalm: DEDIM-DEDI Asl Metin Aydum angar sevk, Biznitapa nelk, Ketin yaz kerik, Krlar ediz bedk. Ayd senin udu, Emgek telim du, Yumar kat udu, Knglm sanga yrk. Trkiye Trkesi Karh Dedim: sevgilim, Bize nasl geldin? Ovalar nasl getin? Tepeler yksek, byk. Dedi:senin iin, ok zahmetler ektim, Kat dalar yumuad, Gnlm sana yrk. Byk bir kltr hazinesi olan Divann ierisine ald mhim kltr kelimelerinin izahi vesilesiyle ba vurduu ata szleri, mersiye, destan, hikmetler Trk halk edebiyatna ait olan hem de Halk edebiyat ile klasik edebiyat arasnda kpr vazifesini gren edebi miraslardan ibaret olmutur. Eski Trk iirine ait olan bu paralarn nereden alnd, maalesef eserde aklanmamtr. Yalnz uu adl an orta Asya sahasnda nl bir airin varlna iaret edilmesi de unutulmamtr. Bu airin dili herhalde Divann nemle zerinde durduu ve tarif ettii Hakaniye Trkesi olmutur. Trk kolklor ve halk edebi yaz antolojisi olarak saylabilen divan yze yakn drtlk eklinde iir paralarn ierisine ald gibi ayn sayda ataszlerine de yer vermitir. Kagarl Mahmutun eserine birde harita ilave etmitir. Bu ilk Trk cihan haritasdr.Trklerin oturduklar yerleri ve komularn gsteriyor. Bu haritada merkez o zamanki Trk Bakenti Balasagun'dur. Gktrklerde olduu gibi burada da esas yn alma noktas doudur. Balasagun merkez olmak zere izilen geni

dairede, dalar krmz, denizler yeil, ller san, rmaklar mavi izgilerle gsterilmitir. Trklerin oturduu blgeler ya boy adlaryla yada ehir adlaryla ama itinal bir ekilde belirtilmitir. Hunlar ve Gktrkler zamannda harita izildiini biliyoruz. Dou Trkistana ait iki eski Trk haritas daha vardr. Fakat Kagarl Mahmutun izdii ve Trk dnyasn Trklerin yayld blgeleri gsteren ilk ve en deerli harita budur. Bu bakmdan bu eser Trk Milletinin kltr ve tarihinin zengin bir hazinesidir ve Trk milletinin ansklopediyelik bir aheseridir. Dvn Lgati't-Trk, Trk milletinin Tarihi, Dili, Edebiyat, folkloru, yaad corafi blgeleri, Trk milletinin tebabet ilmi, ge-lenek-grenekleri hakknda geni bilgiler ihtiva eden abide karakterlik ok nemli bir eserdir. 128 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 129 KAGARLI MAHMUD" UN MEZARI Yeni in Haber Ajans, 15 Nisanl983 tarihinde, Dvn Lgati't-Trk mellifi, Trkolojinin banisi Kagarl Mahmut'un mezarnn Dou Trkistan'n Kagar ili Tokkuzak ilesi Ofal kasabasnn Azak kynde bulunduunu haber vermitir. Habere gre, mezar aratrma almalar Dou Trkistan Sosyal Bilimler Akademisi Dil Enstits bakan yardmcs brahim Muti bakanlndaki bir heyet tarafndan gerekletirilmitir. Bu haber beni ok heyecanlandrmtr. 11. Asrn ilk yarsnda domu olan Kagarl Mahmut'un elde bulunan yegane eseri Dvn Lgati't-Trk, Trkler'in Trkistan'da bin yl ncesine uzanan dil, tarih, siyaset, iktisat, corafya, hat sanat vb. hayatlar hakknda bilgi veren bir ansiklopedi vasfn tamaktadr. Bilindii gibi, byk alim Kagarl Mahmut'un Kagar'da doduu, Kagarl lakabndan anlalmaktadr. Fakat Kagar'm hangi kynde doduu, nerede vefat ettii hakknda imdiye kadar aka bir malumat elde edilmemitir. Kagarl Mahmut'un eseri Dvn Lgati't-Trk'n birinci cildinde 'Azak (Ofal) bizim kymzn ad" diye verdii izahndan doduu yerin Kagar'm Art kasabasndaki Azak veya Tokkuzak ilesi Ofal kasabasnn Azak ky olduu tahmin edilmekteydi. Mellifin Kagar'da vefat ettiine dair birok rivayetler mevcuttu. Fakat nereye gmld hakknda aka malumat yoktu. Kagar vilayetinin Tokkuzak ilesi Ofal kasabasnn halk, uzun bir sreden beri "Hazret-i Mollam" adndaki bir byk ahsn mezarnn ilelerinde olduundan haberdar idiler. Ama bu mezarn kime ait olduu bilmece gibi mehuld. Son yllarda Dou Trkistan'daki ilim adamlar tarafndan yaplan arkeolojik aratrmalar ve tarihi alim Mir Hasan Kad tarafndan bulunan "Molla Sadk Elem bin ah Ela Ahund" un vakfiyesi bu meselenin halledilmesinde mhim rol oynamtr. Aslnda Hazret-i Mollam kabri diye anlan mezar, Kagarh Mahmut'un mezarym. Aada, 1984 ylnda Dou Trkistan' ziyaret eden hemehrilerimin yardmyla elde ettiim bu vesikann metni ve transkripsiyonunu sunuyoruz. o I U r^ ^f^ f Metin transkripsiyonu: Tarikka bir ming ikki yz ellik ikki ma (h)- recebi evvelnin on trt bakr yl muzafat Kagar mahkeme-i dar'l-kuzza" mesned-i seri'at Molla Sadk E'lem bin ah E'la Ahund hatem- fi"zzeyl tenduruslukka haletim bir yz on trt ya salm bilen ilm-i hissiyat itiyak edeblg

keyfyat bilen kolumdki bir mukavvaga mtemil menbe-i ma"rifet e defteri mesnevi lm- irfan- ma"nevi kalemi ietihad bilen evrak- sahifege ziynet bergen kmmet baha mlki zerherid kitabmn belde-i Kagar der-mevze 130 MAHMUT KAGARLI Oyfal taht- cebel em-i zlali sahifeside medfun musannif-i irfan Hazret-i Mollam emseddin Hseyin sahib-i kalem Mahmut Kagari'nin mezaria vakf- mutlak ve tasdik-i mebbed ba-yedke bulu edebi me'rifet kitabina edib alim erbablar bilen mezar emseddin Hseyin sahip-i kalem Mahmut Kagari"nin kabr-i mimberiki sahneside em-i zlali etraf da oturup mezkr kitabn mutalia klp sahibi kelam Hazret-i Mollam emseddin Hseyin Mahmut Kagari'nin haklarnda dua khb evlad- mmed kovmi milletge te'lim-i ilm khb fezli emal tefiga se'i kIgaylar.Bu mezkr vakf- kitabma ya agirdim Molla "Iyd Halfet bin Molla vezni mtevelli nesb kldm deb hatem-i fi'z-zeyl Molla sadk E"lem z mhrmni bastm. Mezkr kararmnmg rastlgga ulema-i mderris El-Nezer Ahunum, Divan- Sahan Molla Abdurrahim Nizari, Nevruz Katib, Turdu Katib, Turdi eyh Ahunum, Molla Goculag, OyfaPdn Zeydin Kurulbigiler ahiddrler. .;;,:,... Mhr V.,,,:., Trkiye Trkesi'ne evrilii: Hicri 1252 (sr)yl mbarek recep aynn 14.gn (Miladi 1836 yl Ekim aynn 14.cuma gn)eriatn direi olan Kagar vilayeti er'i mahkemesinin kads aadaki mhrm basan ben ki Molla Sadk E'lem bin ah E'la Ahund 114 yama ramen salkl halimle ilme olan hissiyatmjtiyakm ve edeblik keyfiyetim ile marifet bilgilerini toplayan alt defteri bir mukavvaya koyup yapraklarna gayret kalemi ile gzellik verip yazlan ok kymetli mlkm olan Mesnevi-i erif adndaki kitab Kagar'in Oyfal ilesindeki da kenarnda temiz sulu eme yanna defnedilmi olan Hazret-i Mollam emseddin bin Hseyin kalem sahibi Kagarl Mahmut'un mezarna mutlak vakf ettim ve edebi sadaka ettim. Bu mbarek marifet bilgisi kitabm edibler ile ilim erbabnn emseddin bin Hseyin kalem sahibi Kagarl Mahmut'un mbarek kabri stnde temiz sulu eme kenarnda oturup, okuyarak ve dnerek kalem sahibi Hazret-i Mollam emseddin bin Hseyin Kagarl Mahmut hakknda dua edip Mslman evlatlar ve halkmza ilim retip onlarn tam faziletli olmalar iin aba sarf etmelerini mit etmekteyim. Vakf ettiim ad geen kitabma deerli talebem Molla 'Iyd Helfet Molla vezolunu mtevelli tayin ettim, deyip aaya Molla Sadk E'lem kendi mhrm bastm. UYGUR TRKLER 131 Bu kararmn gerek olduuna medrese alimi El-Nezer Ahunum, ba Katip Molla Abdurrahim Nizari, Nevruz Katip, Turdu Katip,Turdi eyh Ahunum, Molla Goculag,Oyfal' dan Zeydin Kurulbeyi gibi ahsiyetler ahittirler. Mhr:nl lim devrn- lim Molla Sdk E'lem Bin ah E'la.(Mhr,Hicr 1208 senesinde oyulmutur). Vaknmede Ad Geen ahslar Molla Sdk E'lem Bin ah E'la:Kagarl olup, Kagar'in Devletba kyndeki Medrese-i Hamidiye'de tahsil yapm, sonra Kagar kadlar mahkemesinin ba kads ve devrinin mehur alimlerinden biriydi. (1) El - Nezer Ahunum: Dou Trkistan'n Turfan vilayetine bal Pan nahiyesinin Lukun kynden olup, o devirdeki Kagar'in byk alimlerinden birisidir. skender Camii Medresesine mderris olmutur. (2) Abdurrahim Nizari: 18. yy.'n sonlar ile 19.yy.'n balarnda yaam nl Uygur Trk klasik airlerinden birisidir. 1770 ylnda Kagar'da Eskiehir emeba (Bulakbii) mahallesinde domu ve 1848 ylnda vefat etmitir. (3)

Nevruz Katip: Kagar hakimi Zuhuriddin'in saray katibi olup, Kagar'da domutur.Nevruz Katip de o zamann airlerinden birisidir. Ziyyi Mstear adiyle iirler ve kitaplar yazmtr. (4) Turdu Ahund Katip: Kagar hakimi Zuhuriddin'in saray katiblerinden olup, Uygur Trk klasik edebiyatnda mehur ahslardan birisidir. Garibi Mstear adyla destanlar ve iirler yazmtr. (5) Turdu eyh Ahunum: Vesikann yazld yllarda "Hazret-i Mollam" mezarnn eyhi, "Sultan Satuk Bura Han Tezkiresinin yazar. Kagarl Mahmut'un mezarnn bulunuunda brahim Muti gibi bilginlere ok sayda malumat veren Bavudun'un b-yk-babasdr. (6) Molla Goculak: Kagar Art Mehetteki Sultan Satuk Bura Han mezarnn eyhi ve ayn zamanda nl bir irdir. Harabati adnda bir divan vardr. Zeydin Kurulbigi: O devirde Opal'da hudutbeyi olan ahstr. Vakfname'de ad geen bu ahslarn kim olduklar hakknda verdiimiz malumata gre, onlarn yukardaki vesikann yazld yllarda yaayan mehur limlerden, yazarlardan, irlerden ve 132 MAHMUT KAGARLI mezar eyhlerinden kimseler olduklar anlalmaktadr. Bylece Vakfnme'nin gerek bir vesika olduu grlmektedir. Bu mezar hakknda bundan bir ka sene nce bz ilim a-damlar incelemeler yapmt. Mesel Abdlhamit Ruz; "Alim Mahmut Kagar ve onun Dvn Lgati't-Trk Kitab" adl makalesinde, ir Abdurrahim Nizar'nin aadaki drtln naklederek: Yene hazret-i eyh hebibi ecem5' Ki kayragda kilmi vucud edem: Opal'da yatuptur Hazret-i Mevlevi Ki mollam atap her zeifu-kev demiti: "air Abdurrahim Nizar'nin iirdeki bu iaretleri, lim Mahmut Kagar'nin babas veya kendisinin mezarnn halk tarafndan Opal kyndeki Hazret-i Mollam denilen mezarn olmas muhtemeldir (18). Bu makale neredildikten sonra Opal'in eski eitimcilerinden merhum Kasm Rahim "Azak mahallesi Hakknda" isimli makalesinde; "Kagarl Mahmut'un yurdu Art'daki "Azak" deildir. Opal'daki Azak mahallesidir, demektedir. (19). Kagar'n nl tarihilerinden lim Emir Hasan Kad tarafndan Ocak 1983 tarihinde Dou Trkistan Sosyal Bilimler Akademisi'ne takdim edilen Mesnevi-i erifdeki bir ayr sayfaya yazlm olan bu vakfname, aslnda Kagarl Mahmut'un mezar adna kurulmu kitapla balanm olan bir kitap iinde yer almaktadr. 19. asrn sonlarnda Dou Trkistan'da meydana gelen savalar ve karklklar srasnda Hazreti Mollam mezar ktphanesinin kitaplar, kadnn elinde kalmtr. Bu Mesnevi-i erif de Emir Hasan Kad'nn babas olan ve ayn zamanda lim ve ir merhum Kutluk Hac (evki)'nin eline gemitir. Emir Hasan Kad bu Mesnevi-i erifi babasnn kitaplar arasnda bulmutur. Bu kitapta yer alan vesika Dou Trkistan ve in'deki ilm messeseler tarafndan kalemi, mrekkebi ve kd gibi fizik unsurlar bakmndan incelenmi ve neticede vakfnamenin yazld kdn yz yl nceki ktlardan olduu; kam kalem ile yazld, mrekkebin de imdiki kullanlanlardan deil de is 56. hebibi-dost kayraz-kumluk ecem-Arap olmayan UYGUR TRKLER 133 mrekkebi olduu gibi ller gz nnde bulundurularak vesikann gerekten 1836'h yllarda yazld ispatlanmtr.

Hazret-i Mollam mezarna ait bir tezkirenin olduu, bu defterlerin Bedevlet Yakub Bey zamannda (1865-1878) Yenihisar'a tand, bunlardan birinin Opall Muhammet ongsa adndaki bir adam tarafndan muhafaza edildii, fakat 1956'dan sonra da elden ele dolatrlrken kaybolduu rivayet edilmektedir. Fakat o zamanlar mezar ziyaret iin gelenler tarafndan oka okunduu ve adeta ezberlendii bilinmektedir. nl Trk dil bilgini Kagarl Mahmut'un mezarnn bulunmasnda 1983 ylnda blgede bir tesadf sonucu ortaya kan baka, bir mezarn katks byk olmutur. Aratrclar, ad geen mezarn hemen on metre ilerisinde bulunduklar bir mezarda, ilgi ekici bir yaz ile karlamlardr. Bu mezar kitabesinde "Talebesi olmaktan gurur duyduum Kagarl Mahmut'un yanna gmlmek istedim, ona ithaf ettiim eserim de hocamn mezarna gmdrdm" (10) denmektedir. Bu yaz zerine, kaz almalarn genileten ilim adamlar, biraz tede kitabesi kaybolmu, eski geleneklere gre mezara konmu hayvan boynuzlan ve mezar kayt defterine ait baz rm kat paralan kmtr. Bu arada blgedeki Uygurlar arasnda yaplan aratrmalarda; bu mezarn Kagarl Mahmut'a ait olduuna teden beri inanld, yakndaki bir aaca da "Kagarl Mahmut'un diktii aa" gzyle bakld, buraya halkn aput ve bez balayarak adak adad sylenmitir. Dou Trkistan Dil Enstits'nde alan brahim Muti ve Mir Sultan Osmanov'lar, Kagarl Mahmut'un Dvn Lgati't-Trk'de kendisi hakknda verdii bilgiye dayanarak Opal ve evresinde geni bir aratrma yapmlardr. Bu arada Hazret-i Mollam mezar ve etrafndaki trih yerleri de incelemilerdir. Sonra da Opal ve Kasgar'i yal limleri, aydnlar ve ilgili kimseleri konuturarak, Kagarl Mahmut'un mezar hakknda azdan bilgi toplamlardr. Bu arada elinde vesika bulunanlar da gerekli yardm yapmtr. te bunlardan Emir Hasan Kad babasndan kalan ktphanedeki eski bir kitab aratrclara vermitir. Yukarda ad geen Mesnevi-i erif bu kitaptr. Kagarl Mahmut, "Kagar han durduu yer Kagar'n havas iyi olduundan Hakan Efrasyab u yerde durmu" (11) dedii gibi Opal; Kagar'n 45 km gney batsnda havas temiz, suvu bol, manzaras gzel bir yayla yerleme merkezidir. Azak 134 MAHMUT KAGARLI denilen yer iin de Kagarh Mahmut, "Bizim yurdun ad" (12) demektedir. Azak da, Opal'n kuzeybatsnda ve Hazret-i Mollam mezarndan yz-drtyz m. gney de Azktiken deresi (imdiki ad Sser az) denen bir su kenarnda yer almaktadr. teden beri, Kagar halk Hazret-i Mollam mezarn "limde keml sahibi pr" diyerek ziyaret ederdi (13). Aslnda Azak'da Karahanllar devlet byklerinin bir ksmnn mezarlar bulunmaktadr: Kara-han Paaym mezar, Hazret-i Paaym mezar, Sebktigin mezar, Alptigin mezar, Kl Bura Han mezar vb. gibi. Ayrca Azak yaknlarnda Hanba veya Sultanbag, tekyegah gibi, Karahanl hakanlarn yabanc lke temsilcilerini misafir ettikleri mesire yerleri de bilinmektedir. Kagarh Mahmut'un ahfad akrabalarda bu blgede yatmaktadr. Bunlardan Kagarh Mahmut'un dedesi Mahmut, babas Hseyin, anne tarafndan dedesi Hoca Seyfeddin bzrkvar, Hazret-i Mollam mezarndan aa yukar bir kilometre ileride annesi Bvi Rbiye Hm kemlerin mezarlar ile talebelerinden mam Ekber'in kabri hlen mevcuttur. Bunlardan baka; Kagarh Mahmut'un Badat dnnden sonra sekiz sene ders verdii Mahmutiye Medresesi'nin harabeleri de Opal'dadr (15). brahim Muti bakanlndaki heyet Hazret-i Mollam mezarnda yatan zatn tam adn; imdiki Hazret-i Mollam mezar eyhlerinden Bavdun ile dier mezar eyhlerinden Osman ve Mehemmet Rahim gibi kimselerin szl ahitliklerine dayanarak "Hazret-i Mevlam emseddin Mahmut ibn Hseyin" eklinde tespit etmitir. eyhlere gre mevlam limlik unvan imi. Mevlam kelimesi halk, arasnda sylene sylene mollam ekline dnm. emseddin, dinin gnei mnsna unvan olarak verilmi. Hazret-i Mollam eyhlerine gre

mezarda yatan zat lim bir kimse imi. Arapa, Farsa, Rumca vb. gibi sekiz-dokuz dil biliyormu. ran, Irak taraflarnda tahsil grm, oralarda mderrislik de yapm, mrnn son yllarnda "Ben yurduma dneceim" diyerek Kagar'a gelmi. Harabeleri imdi bile duran Mahmutiye Medresesi'nde hocalk yapm. Yurduna dnnden yirmibe sene sonra 97 yanda iken vefat etmitir. Grld gibi bu bilgiler eitli aratrmalarda karlatmz Kagarh Mahmut'un hayatyla pek ok paralellikler arz etmektedir. Kagarh Mahmut ad, Kagarhlar arasnda da evlattan evlada eitli sebeplerle yakn zamana kadar bilinen ve sylenen bir UYGUR TRKLER 135 isimdir. Adn bilmediimiz bir ir tarafndan Kagarh Mahmut'a yazlm bir mersiye yle balamaktadr: Elveda ey eyh Mevlna-y emseddin prm Elveda ey Mahmut adn hamd rettin bizim. Hazret-i Mollam mezar; biri H. 1245'de, dieri H. 1315'de olmak zere imdiye kadar iki defa tamir edilmitir. Anlalyor ki, Kagarh Mahmut Dou Trkistan Trkler'i arasnda her zaman byk bir sevgi ve hrmet grmtr. Onun htras dima yaatlmtr. 1984'de mezarn tamiri iin Dou Trkistan hkmet direleri tarafndan yz bin dolar para ayrlmtr. Restore almalarndan sonra, yeniden eski ekline uygun olarak tamir edilen mezar ziyarete alm bulunmaktadr. (1. 2. 6, 7, 14. 15) brahim Muti. Mir Sultan Osmanof: Kagarh Mahmut ve Onun Yurdu: Tarm Dergisi, say: 3, s. 13,14,15,20,21. Urumi 1984 (3) in'deki Aznlklar Edebiyatndan Seme Eserler: ince Cilt. 2. s. 121 angayl981. (4) Hac Ahmed: Zuhuriddin Hakim Devrindeki Uygur Edebiyat: Bulak Dergisi, say: 1, s. 336. Urumi 1982 (5) Hac Nur Hac: Uygur Klasik Edebiyat Katalogu: Bulak Dergisi, sav: 3. s. 343 Urumi 1982. (8) Abdilhamit Ruzi: injan niversitesi Dergisinin Sosyoloji Ksm, say: 1. s. 17, Urumi 1981. (9) Kasm Rehini: "Azak Mahallesi" Kasgar Eskiehir Edebiyat Dergisi, say: 2,. s. 92, Kasgar 1981, (10) Engin Bilginer: Yasak Kentlere girdik: Hrriyet Gazetesi, 12 Kasm 1984, s. 13 stanbul. (11) Kagarh Mahmut: Dvn Lgati't-Trk, faksimile bask. s.4. Urumi 1981. (12)a.g.e. a. 99. ,;' , ; .. ' \ ': . \ '' , ,. 136 MAHMUT KAGARLI / ** BYK TRK BLGN, KAGARLI MAHMUT'UM KL VE TRKLK BLNC Trk Kltrnn en deerli rnlerinden biri olan "Divn Lgat-it Trk" byk lim Kagarl Mahmut'un milletimize, Trk dnyasna miras olarak brakt ok kymetli bir bidedir. 11. asrn ilk yarsnda domu olan Kagarl Mahmut'un elde bulunan yegne eseri Divn Lgat-it Trk, Trklerin Trkistan'da Trk dnyasnda bin yl ncesine uzanan dil, tarih, edebiyat, siyaset, iktisat, corafya, tebabet, hat sanat vb. hayatlar hakknda bilgi veren bir ansiklopedi vasfn tamaktadr. Byk Trkolog lim, Kagarl Mahmut "Divn Lgat-it Trk" adl eseriyle bundan 920 yl nce mukayeseli dilcilik ilmi ynteminin temelini atmtr. Bu, Trk kltr tarihi bakmndan

olduu kadar, Trk dili tarihi bakmndan da stn deerde bir kaynak eser niteliindedir. Karahanllar devrinde yaayan byk Trk bilgini, Kagarl Mahmut, milttan sonraki 1008 ylnda Kagarda domutur. Babas Hseyin Burahan, annesi Rabiya hanm Mahmut'u kk yandan balayarak iyi eitmeye nem vermitir. Kagarl Mahmut, ilk, orta ve yksek tahsilini Kara-hanllarm bakenti Kagar'da yapmtr. Kagar eski alardan beri Dou ile Bat arasndaki milletleraras ulamn (ipek yolunun) nemli merkezlerinden biri idi. Kagar'a eitli lkelerin tccarlar, elileri, seyyahlar, kltr adamlar gelip gidiyordu. Kagar; Yunan, ran, Arap, Hint ve in kltrnn kesitii, temas halinde bulunduu bir kpr nitelii tayordu. Karahanllar Devleti, Sultan Satuk Bura Han'n teebbsyle 932 ylnda slmiyeti devlet dini olarak kabul ettikten sonra Arap, Fars ve Trk dillerine tercme edilen Yunan, Arap medeniyetine ait felsefe, matematik, tarih, astronomi, tababet ilmiyle ilgili eserler Kagar'da renilmeye ve aratrlmaya balamtr. UYGUR TRKLER 137 Kagar Karahanllar Devleti'nin sadece siyas merkezi deil, ayn zamanda nl kltr merkezi haline gelmitir. Kagarl Mahmut'un stad Hseyin Binn Halap (M.S. 1093 ylnda vefat etmitir) eyh, imam ve zahid bir kii olup, ayn zamanda tarihi ve din limidir. Kagarl Mahmut, Karahanl Devleti'nin bakenti olan Kagar'daki "Medrese-i Hamidiye ve Medrese-i Saciye" yksek okullarnda tahsil grm, bilgi sahibi limlerden ders almtr. Kagarl, bu yksek okullarda slm felsefesi, dil, gramer ilmi, mantk ilmi, tarih, corafya, astronomi, tp ilmi vb. ilim dallarn byk bir baaryla renmitir. Ayrca, Arap ve Fars dillerini ok iyi bilen bir lim olarak yetimitir. Kagarl Mahmut 1057 ylnda, 49 yanda iken Kagar'dan ayrlmaya mecbur olmutur57! nk M.S. 1056 ylnda Dou Karahanllarn Hkn Sleyman Arslanhan ile kk kardei Muhammet Burahan (Yaan Tekin) arasnda kanl bir sava patlak vermi, savata Sleyman Arslan Han esir dm ve ldrlmtr. Dou Karahanllar'a Muhammet Burahan, Kaan olmutur. Muhammet Burahan, Yusuf Kadir Han'n ikinci olu olup, Kagarl Mahmut'un dedesi idi. Muhammet Burahan, Kaan olup 18 aydan sonra M. S. 1057 ylnda Kaanlk tahtn byk olu Hseyin'e teslim etme kararn vermitir. Muhammed Bura Kaan'in kk han (kk hanm) kaanlk tahtn devretme merasimindeki ziyafetten istifade ederek, Muhammet Burahan bata olmak zere bir ksm Karahanl ehzadelerini zehirleyerek ldrmtr. Zehirlenerek lenlerin arasnda Kagarl Mahmut'un babas Hseyin de var idi58. Bu saray suikastn gerekletiren han olu, brahim'i Karahanllar tahtna oturttu. Fakat Dou Karahanllar'in beyleri kanunsuz kaan brahim'e itaat etmedi. brahim annesinin talimat zerine, Barshan Hakimi naltigin'e kar sava at. Savata brahim ld. Bu olaylardan sonra Dou Karahanllar'a Muhammet Burahan'in kk erkek kardei (Yusuf Kadir Han'n en kk olu) Muhmuthan Turul Karahan, unvannda kaan oldu. Onun aabeyi Sleyman Ars-lanhan'n olu Obul Hasan Orunbasar Kaan (yardmc kaan57. Turgun Alma, "Kadmki Uygur Edebiyat", Kagar Uygur neriyat, yl 1988 Kagar, s. 333-334. 58. Turgun Alma, "Kadmki Uygur Edebiyat", Kagar Uygur neriyat, yl 1988, Kagar, s. 334-335. 138 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 139

vezir) oldu. Bu hdiseler 1058 ylnda meydana geldi. Bu olaylardan sonra Dou Karahanllar istikrara kavutu. Gelimeler devam etti. Kagarh Mahmut M.S. 1057 ylnda Dou Karahanl saraynda vuku bulan suikastten kurtularak, Kagar'dan Bat Karahanl devletine geti. Maverannehir'e getikten sonra Trk boylarnn yerletii blgeleri teker teker gezerek 15 yla yakn zamann (1057-1072 yllar aras) "Divn Lgat-it Trk" kitab iin malzeme toplamaya sarfetti ve Trk boylarnn yeniden az farkla ekillenmeye balayan ivelerini inceledi. Kagarh Mahmut M. S. 1072 ylnda Seluklular himayesindeki Arap Abbasiler halifeliinin bakenti Badat'a geldi ve Kagar'da yazmaya balad "Divn Lgat-it Trk" kitabn burada devam ettirdi. Byk hacimli bu eserini, drt kez gzden geirip dzeltti ve 1075 ylnda tamamlayarak Abbasiler'in 27. halifesi, Ebl Kasm Abdullah Muktedi Bi Emrullah'a takdim etmitir. Kagarh Mahmut'un Badat'a hicret etmesi, kitabn burada yazmasnn bir nemli sebebi; u dnemlerde Seluk Ouzlar'nn Sultan Alp Arslan Hn (1063-1072) olu Melikah Karahanl Kaan bikesi (kz) Trkn Hatun ile evlenmiti. Bu olaydan sonra Kagar, Balasagun ve baka ehirlerden pek ok Uygur Trk limleri ilm aratrma yapmak maksadyla Badat'a gelmilerdi. Kagar Opal'daki "Hazreti Mollam (Kagarh Mahmut) mezarnn eyhlerinden 92 yindaki Bavudunkar ve dier bilginlerden elde edilen baz delil ve rivayetlere gre, lim Kagarh Mahmut Badat'tan 1080 yllarnda kendi lkesi olan Karahanllar Devleti'nin bakenti Kagar'a dnmtr. lim Kagar, Opal'da "medrese-i mahmudiye'yi" kurarak, bu medreseye mderris olup bir ok talebelere ilim retmi ve 1105 ylnda, 97 yanda Opal'da vefat etmi ve burada topraa verilmitir. Kagarh Mahmut'un doduu yeri ile mezar (trbesi), 1980 ylndan sonra Dou Trkistan'daki ilm kurumlar tarafndan ciddi ekilde yrtlen ilm aratrmalar sonucu elde edilen vesikalarla, Ocak 1983 tarihinde akla kavumutur. Opal Kagar vilyeti, Kagar eski ehrinin bat ksmnda yer alan ve Kagar ehrine 45 kilometre mesafede olan bir kydr. Pamir Da eteklerinde yer alan, manzaras gzel, havas iyi olan bu kyn bat ksmnda "Hazret Mollam Da" denilen bir da vard. Bu da eteinde "Hazreti Mollam" mezar bulunmaktadr. Mezara 300-400 metre mesafede, Azak mahallesi yer alr, bu mezar aratrmalar neticesinde akla kavumu olan Kagarh Mahmut'un mezardr59. (Bu mezar coraf mevk bakmndan Dou Meridyeninin 7, 30, 75, kuzey paralelinin de 50, 18, 39'una uygun gelmektedir). Kagarh Mahmut (Divn Lgat-it-Trk" kitabnda kendi bibliyografyas ile ilgili unlar belirtmektedir: "imdi Muhammet olu Hseyin evld Mahmut'un szn dinleyin"60, "Barshan Afrasyap olunun ad, Barshan ehrini o yapmtr. Mahmut'un babas u ehirdendir"61. "Opal bizim yurdun addr"62. Azak bizim kyn ismidir63. Aratrma sonucu elde edilen deliller ile Kagarh Mahmut'un kitabnda zikredilen malmatlar birletirilerek, Kagarl'nn doduu ve lmnden sonra topraa verildii yerin de Opal olduu "Hazret Mollam" mezarnn Kagarh Mahmut'un mazar olduu kesinlemitir. Kagarh Mahmut'un yukarda zikrettiimiz gibi Divn Lgat-it-Trk eserini yazmadan nce birka sene ierisinde o devir Trk lkelerini birer birer dolaarak notlar alm ve dorudan doruya kendi derledii dil malzemesine dayanm olmas, eserinin deerini bir kat daha arttrmtr. Geri Kagarh Mahmut "Divn Lgat-it Trk"te esas itibariyle kendisinin "Hakaniye" diye adlandrd Karahanl Trkesi zerinde durmutur. Ancak eser yer yer XI. Yzyl Trk dnyasnn eitli Trk boy ve kavimleri ile onlarn yeniden ekillenmeye balam iveleri zerinde de deerli bilgiler vermektedir ve bununla beraber, Trk dilinin dnyadaki yeri ve nemini gurur ve iftiharla aka gstermektedir. lim Kagarh Mahmut'un byle bir eseri yazabilmesi, Trklk iin vn kaynadr. Eserinde kiilii ve Trklk bilinci gzle grlmektedir. Kagarh Mahmut'un kiilii

hakknda yazlm bir belge halen elimizde mevcut deildir. Dnyaca n kazanm bir bilgin, ann sekin insan, yorulmaz bir gezgini olan Kagarh Mahmut "Divn Lgat-it-Trk" eserinde kendinden 59. brahim Mut Mrsultan Osman, "Kagarh Mahmut'un Yurdu Hayat Mezar", Tarm mecmuas, 1984, s. 3-10. 60. Kagarh Mahmut, "Trk Dilleri Divan", Urumi halk neriyat 1981, 1. cilt, s.l. ..... 61. Kagarh Mahmut, a.g.e., 1. cilt, s. 11. 62. Kagarh Mahmut, a.g.e., 1. cilt, s. 99. , : ' ; '."''" 63. Kagarh Mahmut, a.g.e., 1. cilt, s. 86. , := : , ', , \ 140 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 141 fazla sz edilmesini uygun grmemitir. Buna ramen, Kagarli Mahmut'un kiilii, hayat hakkndaki kesitleri, bize brakm olduu eserinden az ok anlalmaktadr. "Divn Lgatit-Trk"ten anlaldna gre Kagarh Mahmut, ekirdekten yetime bir asker, iyi karg kullanan, din, gz pek ve gl bir kii olarak bilinmektedir. Ve yine onun Karahanl Kaan soyundan olduu anlalmaktadr. Divn'nda bunu olduka ak bir biimde sylemektedir. "Bizim atalarmz olan beyler" diye soyu, yiitlii, aratrma hevesi ve edinmi olduu bilgiyle de vnmektedir. Kagarli Mahmut, bu kitabn yabanclara, zellikle Araplar'a Trkeyi retmek iin yazdn belirtmektedir. Bu sebeple Trkler'in slm topluluu iindeki yerini belirtmeye gerek duymutur. Kagarh Mahmut tarihimizde en eski bilgin, mill uuru temsil eden bir ahsiyettir. Kendi ulusunun stn niteliklerini mmetilik ortamnda banazla kaplmadan ortaya koyabilmek, saygya deer insanca bir davrantr. Kagarh Mahmut eserinin banda Tanrya kr, Peygamberlere salt ve seldan sonra, szn yle devam ettirmektedir: "Tanrnn devlet gneini Trk burcunda dourmu olduunu ve onlarn mlkleri zerinde, gklerin dairelerini dndrm bulunduunu grdm. Tanr, onlara Trk adn verdi ve onlar yeryzne hkim kld. Zamanmzn hakanlarn onlardan kard. Dnya milletlerinin yularn onlarn ellerine verdi. Onlarla birlikte alanlar, onlardan yana olanlar aziz kld. Ve Trkler yznden onlar her dileklerine eritirdi. Bu kimseleri ktlerin, ayak takmnn errinden korudu. Oklarnn isabetinden kurtulmak iin, akl olana den vazife bu adamlarn tuttuu yolu tutmaktr. Derdini dinletmek ve Trkler'in gnln almak iin onlarn dilleriyle konumaktan baka yol yoktur"64. Kagarh Mahmut yle devam ediyor: "Ben Buhara'nn szne inanlr imamlarndan birinden ve Niaburlu baka bir i-mamdan kesinlikle duydum. Her ikisi de senetleriyle bildiriyorlard ki, peygamberimiz (S.A.) kyamet belirtilerinden ve karklklarndan ve Ouz Trkleri'nden sz ederken, "Trk dilini reniniz, nk onlarn egemenlikleri uzun srecektir" buyurmulardr. Bu sz doru ise, sorgusu o ikisi zerine olsun, onu renmek 64. "Trk Dilleri Divan", s. 5-6, Urumi halk neriyat, 1981. vacip (gerekli) olur, eer bu szn asl yoksa akl da bu dili zaten renmeyi emreder65. Kagarh Mahmut, burada nce grdkleriyle vard yargy belirtiyor ve "Yce Tanr, Trkleri gl ve egemen klnca rahat yaayabilmek iin yaamnda gvenli olabilmek iin Trkler'in dilleriyle konumaktan baka kar bir yol olmadn grdm" diyor. kinci olarak da duyduklarn ileri sryor: Szne inanlr kiilerin rivayet ettikleri hadiseleri tank olarak ortaya koyuyor.

Trklerin ululuunu, Trk ulusunun slm topluluu ve dini iin ne kadar gerekli olduunu da Kagarh u szleriyle belirtiyor: "Bize ad olarak Trk adn ulu Tanr vermitir" dedik, nk bize Halef olu imim eyh Hseyin, ona da bn'l-Garky denilen kimse bn Ebi'd-dnya ahir zaman zerine yazm olduu kitabnda ulu Peygamber'e tanklkla varan bir hadisi yazm. Hadis yledir: "Yce Tanr, benim bir ordum vardr, ona Trk adn verdim. Onlar douda yerletirdim. Bir ulusa kzarsam, Trkleri o ulus zerine musallat klarm". te bu, Trkler iin bir stnlktr. nk, Tanr onlara ad vermeyi kendi zerine almtr. Bununla beraber, Trklerde gzellik, sevimlilik, tatllk, edep, bykleri arlamak, szn yerine getirmek, sadelik, nmemek, yiitlik, mertlik gibi lmeye deer saysz iyilikler grlmektedir . mmet ann bu ilk dneminde bilinli, ulusu bir Trk olan Mahmut'un bu tutumunun sebebi, onun 840-1212 ylna kadar devam eden Karahanl Devletine bal Hakaniye Trklerinden ve mill uurlu bir bilgin olmasndandr. Karahanl Devleti'ni kuran Trkler, Uygurlar ile Kartuklardr. Hakaniye dili denilen dilin asl Uygur Trkesidir. Kagarh Mahmut, Hakan soyundan olan Uygur Trklerine mensup bir limdir. Uygur Trkleri kkl geleneklerin yaad blgede byk Trk medeniyetinin miraslardr. lk slm-Trk Devletini kurmu olan Karahanllar dneminde Kagar siyas bakmdan olduu kadar, kltr merkezi olarak da Dou Trklerinin nemli bir kenti idi. Trk kltr tarihinin parlak bir dnemini oluturan Trk-Uygur medeniyeti burada slm ortam iinde kendisine yeni bir gelime imkn bulmutur. 65. "Trk Dilleri Divan", s. 5-6, Urumi halk neriyat, 1981. 66. "Trk Dilleri Divank", 1. cilt, s. 5-6, Urumi halk neriyat, 1981. 142 MAHMUT KAGARLI i Kagarl Mahmut slmiyetin dnya zerinde geni ekilde yaylmasyla birlikte Arap kltr ve Arap dilinin ok stnlk kazand bir mezgilde kendisinin iten ve inanl bir mtisliiman oluuna ramen, baz evrelerce ileri srlen Arap dili ve kltrnn stnl iddiasnn karsna kmtr. Bir enstit veya akademinin zor yazabilecei bir eseri, tek bana hazrlarken dayand g O'nun, sonsuz bilim ve alma gc, esiz ulusal onurudur. Kagarl, Arap dili yannda Trk dilinin hibir eksiklii olmayan bir dil olduunu u szleriyle iaret etmektedir: "Trk dilinin Arap dili ile kou alannda yarmakta olan iki at gibi paralel izgide komakta olduunu aka gstermek iin Halul'n "Kitab-u Eleyyin" adl eserinde yapt gibi kullanlamayacak szckleri de bu kitaba ilve etmeyi dnm idim, lkin szckleri kolay bulmay ve kiilerin heveslerini uyandrmay nazara alarak zetledim. Kullanlmakta olan szckleri setim, topladm, kullanlmayanlar braktm, benim takip ettiim yol daha dorudur". Kagarl Mahmut inanl bir mslman olmasna ramen "ahsiyetini aklamay, Trkln frsat ddke halifesine, evresine ve vatandalarna hissettirmeyi asla unutmamtr". "Trk dilinin ve milletiliinin belirtilmesine yararl telakki ettii her bir malzemeyi dikkatle itina ile ilemeye koymutur"07 lim ir Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" destann, Karahanllar Devleti mparatoru Tabga Bura Han'a sunduu halde, Kagarl tersine hareket ederek halifeyi tercih etmitir. Kagarl Mahmut'u bu ekilde harekete iten balca ve belki de yegne gaye, "Trk dilinin Arap dili ile atba yrdn" ispat etmek dncesi olmutur. Kagarl Mahmut'un bu eseri Trk milletinin vatan sahipliini ve mill uurunu okamaya yaram ve Trk-Arap dostluunun temelini kurmutur. Kagarl bu eserinde kendisinin Trk milletine mensup olmasndan iftihar ve mutluluk duyduunu, ifade etmektedir. Bu bakmdan

da bu eser, ilm kymetiyle beraber halkmz, genlerimizi Trklk uuru ve sevgisiyle yetitirmede ok nemli bir eser saylmaktadr. ' 67. Ahmet Caferolu, "Kagarl Mahmut", Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar, N. 601, Sevin Matbaas Ankara. 1OSS UYGUR TRKLER 143 Byk nder Mustafa Kemal Atatrk'n dedii, "Ne Mutlu Trkm Diyene!" sznde olduu gibi, buna benzer bir duyguyu, benzer bir fikri, Kagarl Mahmut bundan tam 920 yl nce Divn Lgat-it Trk eserinde aka ifade etmitir. "Divn Lgat-it Trk" denilen bu bide Trklk bilincini { yayacak bir kitap olduu iin, in ynetimi, zellikle komnist in ynetimi, Mao dneminde bu kitabn Dou Trkistan'da ada Uygur Trkesine tercme edilerek neredilmesine izin vermemi ve bu yoldaki abalar engellenmitir. 1955-1956 yllar arasnda bu kitabn bir ksm ada Uygur Trkesine, Dou Trkistan (njang) Darefnun Dil-Edebiyat Fakltesi Dekan Mehmet Emin Hdverdi tarafndan, Arapay bilen bilginlere verilip tercmesi yaptrlm idi. Bu tercme 1958-1959 yllarnda in ynetimi tarafndan Dou Trkistan'da yrtlen "Yerli Milletilie Kar" hareket devamnda soruturmas yaplarak, atee verilmitir. Mao'nun lmnden sonra komnist in siyasetindeki biraz geveme rzgrndan yararlanan Dou Trkistan'daki Uygur aydnlar, 1978 ylnda Kagarl Mahmut'un Divn Lgat-itTrk eseri ile byk devlet adam, lim ve ir Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig" eserini ada Uygur Trkesindeki tercmesi ile aktarlmasn neretme teebbsn ortaya atarak, ciddi faaliyete geti. Netice itibariyle 1981-1984 yllar arasnda Uygur zerk Blgesi Kagarl Mahmut'un Divn Lgat-it-^ Trk kitab Sosyal Bilimler akademisi tarafndan ilk defa ada | Uygur Trkesine tercmesi yaplarak, "Trk Tllar Divn" ! olarak 3 cilt halinde Urumi Halk neriyat tarafndan yaymland. "Kutadgu Bilig" ise yine Uygur zerk Blgesi Sosyal Bilimler Akademisi Milletler Edebiyat Aratrma Enstits tarafndan, manzum halinde transkripsiyonu ile birlikte ada Uygur Trkesine aktarlp, 1984 ylnda Pekin Milletler Neriyat tarafndan, neredilmitir. lime, dil ve edebiyat tarihlerine ok bal olan Dou Trkistan'daki Uygur Trkleri, bu iki kitabn yaynlanmasndan dolay fevkalde sevinmilerdir. Dou Trkistan aydnlar ve halknn kuvvetli istekleri, hkmet zerindeki basks neticesinde 1987 ile 1990 yllar arasnda Kagar'daki Kagarl Mahmut ile Yusuf Hacib'in mezar ve trbeleri restore edilerek halkn ziyaretlerine almtr. ... in ynetimi ve bu ynetim siyseti yanls baz inli ilim 144 MAHMUT KAGARL1 UYGUR II RKI.I Rl 145 bu yzden Kagarli Mahmut da Trk deildir" gibi sama sapan grleri ileri srmlerdir. Kagarh'nn kendi eserindeki "Uygur dili temiz Trkedir" "Ben Trkler'in uz dillisi, en ak anlatan, akllca en incesi, soyca en kklsndenim" gibi szleri onalar iin ok yerinde cevaptr. Ama unu zlerek belirteyim ki, Trk dnyasnn byk limi Kagarh Mahmut'un vatan Dou Trkistan bugn komnist in esareti altnda zulm ve ikence grmektedir. Orta asr dnya medeniyeti'nin altn beii, Trk kltrnn byk geliim gsterdii byk Trkistan'n dou ksm olan, Dou Trkistan' inliler, atom nkleer deneme alan olarak kullanmaktadr. Bu topraklara ard arkas kesilmeyen inli gmen yerletirmektedir. Bu topraklarn altn bata olmak zere petrol, demir, kmr, uranyum gibi yerst ve yer alt zenginlikleri in'in i blgelerine gtrlmektedir. Bugn Trkiye'miz bata olmak zere birok lkede Kagarh Mahmut'un ad verilmi okul, aratrma enstitleri, sokaklar olduu

halde, Dou Trkistan'da Kagarh Mahmut ile Yusuf Has hacib ad verilmi bir tek okul, bir tek sokak yoktur. Bu byk limlerin Dou Trkistan'da da kadir, kymet ve hakiki yerini alaca gnler pek uzak deildir.* Dou Trkistan Vakfnca 13-15 Aralk 1995 tarihleri arasnda stanbul'da dzenlenen "Kagarh Mahmut ve Dou Trkistan Sempozyumunda sunulan bildiri. Trk Kltm S. 420 s. 193-200, Ankara-1997. KAGARLI MAHMUT'UN TRBESNE ZYARET Ben 17.08.1982 tarihinde eim ve ocuklarmla Trkiye'ye gelerek ikinci ana vatanma yerletikten sonra birinci ana vatanm Dou Trkistan' ok zlemitim. Dou Trkistan'daki akraba, dost ahbaplarmn istei ve vatan hasretini gidermek iin 15 Temmuz 1988 tarihinden 08.09.1988 tarihine kadar Dou Trkistan'da ziyarette bulundum. 14 Temmuz saat 19.30'da stanbul Atatrk Havai iman'nda dier yolcularla birlikte in Havayollar uana binip stanbul, Saa, Urumi hattnda uup 15 Temmuz gndz saat 12'de Urumi Havalimanna indik. ok zlediim ana vatanm Dou Trkistan'n bakenti Urumi'yi, oradaki akraba dostlarm 6 yldan sonra tekrar grmek ve onlarla kucaklamak beni heyecanlandrp, his duygularm dalgalandryordu. Bu bakmdan sevinli idim; yine bir bakmdan aziz vatanmn esaret altnda olmasndan dolay zntlydm. Ana vatanmda yaarken Trk kltrnn altn beii mbarek vatanmn, sevimli halkmn in esareti altnda ezilip, rpnlarna dayanamamtm. in komnist ynetiminin adaletsiz, sven siyasetinin bana verdii siyasi skntsndan dolay halkmn sesini hr dnyaya duyurmak iin Trkiye'ye yerlemeye mecbur kalmtm. Ziya Paa'nn kendi gazelindeki u iki msrasnda ifade ettii gibi: Vatan me'lf olanlar b-sebeb terk-i diyar etmez Zarretsiz cihanda kimse gurbet ihtiyar etmez08 Benim de Trkiye'ye yerlemem sebepsiz, zarretsiz deildi. in istihbarat mensuplarnn yakndan takibi altnda geen Urumi ve li vilayetlerindeki ziyaretlerimden sonra 12 Austos 1988 tarihinde Urumi'den bir buuk saatlik uak yolculuundan sonra Dou Trkistan'n eski siyasi, kltr ve ticaret merkezi 68. Kenan Akyz, Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi, nklap Kitabevi, s.38, stanbul 1995 146 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 147 Kagara geldim ve oradaki akrabalarmla grtkten ve Kagar hazretteki anamn mezarn ziyaret ettikten sonra 15.08 1998 tarihinde Kagar Tokkuzak ilesinin Opal kyndeki byk Trk bilgini, nl dilci Kagarl Mahmut'un mezarn ziyaret etmek iin akrabalarmla birlikte yola ktm. Kagarl Mahmut'un trbesi Kagar ehir merkezinden Takurgan ynne doru 45 km uzaklktaki Opal kynde idi. Arabamz Opal'a yaklatka beni heyecan duygulan saryordu. Trbe alannn kapsnda bizi trbe yetkilisi Abdurusul Kirem karlad. Hal-hatra sorulduktan sonra, bizi Kagarl Mahmut'un hayatlnda kendi eliyle diktii hay-hay direk yanna gtrd. Hay-hay direk o kadar byk idi ki hacmi 3 metreden fazla olup dibindeki emeye glge salp duruyordu. Abdurusul Kirem bize bakp unlar anlatt: Bu grdnz direk Kagarl Mahmut'un kendi eliyle diktii hay-hay direktir. Kagarl Mahmut bu direi diktikten sene sonra bu emenin kenarna geldiinde, direin iyice bydn grm ve sevinten "ok iyi bymsn hay-hay direk" diye seslenmi, bu hadiseden sonra direin ad hay-hay direk olmutur. Oradan kirfili merdivenleri basarak tpelik zerindeki Kagarl Mahmut trbesine doru yol aldk, merdivenleri ap tpelie ykselirken Abdurusul Kirem bize: "Bu merdivenin 97 basama vardr. nk Kagarl Mahmut 97 yanda hayata gzlerini yummutur, merdiven basama says da ona gre dzenlenmitir." dedi.

Merdiven bitiminde bakml, tertemiz, bir dzlk, biraz ileride ykseke bir duvar vard. Duvarn ortasndaki byk, yeil kapdan ieri girdik. Buras Kagarl Mahmut'un trbesi idi. Sanduka mahmal kumatan yaplm, gzel, ilemeli bir rtyle rtlmt. rtnn stnde altn renginde eski yazyla "Ulug Alim Mahmut Kagari Kebrisi" yazlyd. Trbenin yan tarafndaki pencere oyuunda Kagarl Mahmut'un 1984 ylnda Uygur Trkesi'ne aktarlm 3 cilt kitab konulmutu. Trbenin banda Kagarl Mahmut'un ruhuna fatiha okuduk. Bu, byk Trk bilgini gzmzde canlanm gibi oldu. Gzlerimiz heyecan yalan ile doldu. Trbe yetkilisinin istei zerine Trbe ant defterine Uygur Trkesi'yle eski yazy kullanarak unlar yazdm: Uygur Trk-leri'nin byk alimi ve ustazi, merifet dnyasnn mes yultuz ve iftihar, symlk tilunasmz Mahmut Kekiri, bugn senin mbarek kebrinni ziyaret ilip, hrmet-ihtiram bilen eildim. Senin "Divani-lugat-it Trk" namlk eserin arklk yaratkan ulug thpefi neticesinde mubareklengen ulug namn ve sanlk obrazn helkimiznin kelbide ebedil-ebed meydu. Biz sening krsetken parlak hizmetlerindin lge ve ilham elip cahalet ve nadanhkka kar mcadeleni iddet bilen kanat yaydurup, helkimiznin kelbini ilim-merifet nur bilen nurlandurup parlak keleek yart yolda mr boy kre kilimiz! Nur iinde yat symlk ustaz! Trkiye Cumhuriyeti stanbul niversitesi Okutkuus Doent Sultan Mahmut Kekiri. 15.08.1998 Keker. Trkiye Trkesi'ne Aktarlmas: Uygur Trkleri'nin byk bilgini ve stad, marifet dnyasnn snmez yldz ve onuru, sevgili dilcimiz Kagarl Mahmut. Bugn senin mbarek trbeni ziyaret ederek karnda saygyla, sevgiyle eildim. Ulu stad "Divan-lugat'it Trk" adl eserinle yarattn byk thpen neticesinde yceleen adn ve kl smayn halkmzn kalbinde ebediyyen snmeyecektir. Biz senin yaptn yce hizmetlerinden rnek ve ilham alarak cehalete, bilgisizlie kar savamz srdrp halkmzn kalbini ilim-marifet yla klandrp parlak, gzel bir gelecek yaratma yolunda mrmz boyunca mcadelemizi srdreceiz. Nur iinde yat sevgili stad. Trkiye Cumhuriyeti stanbul niversitesi retim Grevlisi Doent Sultan Mahmut Kagarl. 15.08.1998 Kagarl Mahmut trbesinin sa tarafnda tepenin biraz aasnda Kagarl Mahmut adndaki mescit yer almt. Mescit restorasyon edilmemiti, harap halde duruyordu. Trkiye'ye dndkten sonra Ekim 1998 tarihinde Abdurusul Kirem'in istei zerine Kagarl Mahmut'un Besim Atalay tarafndan Trkiye Trkesi'ne aktarlm 3 ciltlik "Trk Dilinin Byk Szln" ve Robert Dankoff ve James Mckelly tarafndan 1982-1985 yllar arasnda ngilizce hazrlanarak ABD Harvard niversitesinde yaymlanan "Dvn Lgati'tTrk" kitabn posta kanalyla gnderdim. nallah ulamtr. 148 MAHMUT KAGARLI BYK ALM VE DLC KAGARLI MAHMUT GNLLERMZDE EBEDYYEN YAAYACAKTIR stanbul Eitim ve Kltr Vakf'nn ok deerli yneticileri, sayn basn mensuplar, sayn retim yeleri ve retmenler, geleceimizin umudu saygdeer renciler ve aziz misafirler hepinizi merkezi stanbul'da bulunan Dou Trkistan Vakf ve Trkiye'deki Dou Trkistanl kardeleriniz adna sevgi ve saygyla selamlyorum. stanbul Eitim ve Kltr Vakf'nn ok deerli yneticileri, kurduunuz okullara tarihten gnmze kadar geen Trk Dnyas byklerinin adn vermek suretiyle onlar ebedi

yaatmak iin giritiiniz giriimlerinizden dolay sizleri kutluyorum ve can u gnlden teekkr ediyorum. Gazi Osman Paa lesi'nin yeni lisesine, Trk kltr tarihinin mmtaz ve mstesna bir simasnn adn vermekle bizleri mesut ve bahtiyar ettiniz. Bizler Trkiye'ye yerleen Dou Trkistanllar olarak halen Dou Trkistan topraklarnda ebedi uykusunu uyuyan Trk dnyasnn nl bilgini Kagarh Mahmut'un stanbul'daki bu lisede yaatlmasndan hem byk bir mutluluk, hem de sonsuz gurur duymaktayz. Bugn burada zlerek u hususu hatrlatmak istiyorum: bugn in esareti altnda bulunan Kagarh Mahmut'un ana vatan Dou Trkistan'da, Kagarh Mahmut adnn verildii ne bir okul, ne bir sokak, ne de bir aratrma messesesi bulunmamaktadr. Dou Trkistanllar kendi topraklarnda birer yere, birer messeseye tarihte geen byk insanlarnn adlarn vermek ve onlar ebediletirmek iin bir giriimde bulunmak hak-hukukuna sahip deildir. Trkiyemizin stanbul ehrinde ise Kagarh Mahmut Soka, Kagarh Mahmut Dil Aratrma Merkezi, Kagarh Mahmut adnda lise bulunmaktadr. Bunlar bizim iin byk teselli ve gurur kaynadr. nallah vatanmz Dou Trkistan'da da bir ok kurulu ve yerlere Kagarh Mahmut, Yusuf Has Hacib adlarnn verilecei gnler mutlaka gelecektir. Byk bilgin ve dil alimi Kagarh Mahmut, 1008 tarihinde Kagar'da domutur. Trk Dnyasnn muhtelif blgelerinde UYGUR TRKLER 149 muhtelif Trk boylar arasnda yllarca aratrmalar yaparak 1075 yllarnda "Divan- Lgat -it Trk" (Trk Dilinin Byk Szl) eserinin yazmn Badat'ta tamamlamtr. Eseri Abbasilerin 27. halifesi Ebul Kasm Abdullah Muktedi bin Emrullah'a takdim etmitir. Kagarh Mahmut bu nl eseriyle Trk dilinin yceliini, zenginliini, kuvvetli ligini btn cihana isbat etmitir. Kagarh Mahmut, bu eseriyle mukayeseli dil bilgisinin temelini atmtr. Kagarh Mahmut'un bu eseri yalnz dil ile ilgili bir eser olmayp Trk tarihi, Trk etnografyas, Trk kltr, Trk edebiyat, Trk Tbbiyat, Trk corafyas, Trk folkloru gibi pek ok konularda aydnlatc bilgilerle dolu ansiklopedi karakterindeki byk abide eserdir. Kagarh Mahmut, 1080 tarihinde Badat'tan Kagar'a dnerek, Kagar Opal'da "Medrese Mahmutiye" okulunu aarak pek ok bilginler yetitirmitir ve 1105 tarihinde 97 yanda Kagar Opal'da vefat etmitir. Alimin mezar Kagar'n Tokkuzak lesi Opal'da bulunmaktadr. Dou Trkistan Trkleri Kagarh Mahmut'un mezarn her zaman ziyarette bulunarak bu byk bilgine olan sayg ve sevgilerini eksiksiz halde ifade etmektedirler. Kagarh Mahmut gnllerimizde sonsuza kadar yaayacaktr. Ben bu trene gelmeden nce yazdm bir iirimi izin verirseniz huzurlarnzda okumak istiyorum. MAHMUT KEKERGE MEDHYE Uygur Trkesiyle: Sritinge kz tiksem Bast hayacan meni Eslidim ulu ustaz Mahmut Kekeri seni Kaldurdun byk thfe lim sygen insana. Kyligenge smaydu Teripin min dastanda tstanbulda mektepke Koyduk senin naminni. Yaymz ken cahana erifinni-annni 150 .' ': MAHMUT KAGARLI " '.! ,'.;,. ;', Ulu pirim-ustazm ; : Byk Trk Bilgini Eslidim on hrmette Mahmut Kekeri seni. Trkiye Trkesi'ne Aktarlmas: KAGARLI MAHMUT'A ARMAAN Resmine baktm zaman Heyecanlar sard beni uurumun derinliklerinde 1 Hissettim, andm seni. Bir eser braktn insanla armaan

lmini, irfann takdir etti cihan. : Thfen sayszdr hibir zaman bitmez Yazlsa bile bin gazel, destan. '":'.] v.. Unutulmaz adn stanbul'da ;> Ebediletirdik bir okulda. '\:-:-.;' ' ' ; < lmi-irfan zirvesine ulaacaz , ! , Yryp senin yrdn yolda 'r \? Hayatn rnektir, ilmin bir deniz, .:; . , ; Dnyaya yayacaz namn biz. , ^:; Kagarl Mahmut... nl stadmz, pirimiz : ..,.,. Heyecanla, saygyla anyoruz seni hepimiz. ,- V Szlerimin sonunda onun adyla ereflendirilen bu liseden, onun gibi byk limlerin yetimesini temenni ediyor, hepinize sevgi ve kranlarm sunuyorum. Sa olun, var olun: (stanbul Eitim ve Kltr Vakf tarafndan yaptrlan Gazi Osman Paa lesi'nin yeni lisesine "Kagarl Mahmut" Lisesi adn verme treni 24.05.1989 tarihinde ad geen lisede dzenlenmi olup trende Dou Trkistan Vakf Bakan vekili olarak tarafmdan sunulan konuma metnidir.) "Dou Trkistan'n Sesi Say: 23, Cilt:6, Sayfa: 22-23, Ekim 1989, stanbul." UYGUR TRKLER >,. 151 KARAHANLI DEVR TRK-SLAM EDEBYATININ NL TEMSLCS YUSUF HAS HCB VE ONUN KUTADGU BLG ADLI ESER I. Milattan sonraki 840 yllar Trk tarihi bakmndan ok mhim hadiselerin meydana geldii yllar olmutur. Hunlardan beri byk Trk kaanlnn merkezi Orhun blgesi iken bu tarihte Krgz Trklerinin Orhun Uygur hanedanna son vermesiyle devletin merkezi Dou Trkistan'a kaymtr. Uygur Trkleri Kensu'da (Kansu) ve Dou Trkistan'n orta ve dou ksmlarnda yeni bir Uygur hanedanl (dikut Uygur devleti) kurarken, Uygur, Yama, Karluk, l, Tohs, Argu, Kpak, Ouzlar gibi Trk boylarna dayanan Karahanh hanedan da Dou Trkistan'n gneybatsnda ve Bat Trkistan'n bir ksm blgelerim (Balasagun. Maverannehir) iine alarak byk Trk kaanln devam ettirir. dikut ve Kefisu Uygur Trkleri mani ve buda dinleri etrafnda yeni bir kltr devrine girer ve yeni bir edebiyat meydana getirirken, Karahanllar da Trkle yepyeni ufuklar aacak olan yeni bir dine, yeni bir kltre ynelirler. Karahanh hanedannn nc hkmdar Satuk Bura Han 930 tarihinde slam dinini kabul edip Mslman olarak slam dinini Karahanh devletinin dini haline getirir. Satuk Bura Han adn Abdlkerim Satuk Bura Han olarak deitirir, neticede ilk slam-Trk devleti (930-1212) kurulmu olur. Corafi ynden Dou Trkistan'la Maverannehir sahasn iine alan bu devlet eitli ve kalabalk Trk uru ve boylarn iersine alm olsa da devletin asl bnyesini Uygurlar ile Kartuklar tekil etmilerdir. Karahanh devleti Seyhun ve Ceyhun rmaklar arasndaki yksek kltre sahip blgeyi de kendi idaresi altna almakla slamiyet'i kabullenen bir takm yksek medeni milletlerin kltrnden de faydalanmay baarmlardr. Bu yzden Karahanh 11 152 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 153

devleti, bu a orta ve dou Trklnn en yksek ve olgun medeni bir devleti olma selahiyetini kazanmtr. Uygur yazs daha uzun bir mddet Trklerin ortak yazs olarak devam etmekle birlikte Arap harflerine dayal Trk alfabesi de Karahanl devletinde kullanlmaya balamtr. slam dinine ait kavramlar Trk diline ve dille birlikte Trk dnce ve edebiyat hayatna girmeye devam etmitir. Neticede dnce, karakter, dil ve slup bakmndan eskisinden farkl olan yeni bir kltr, yeni bir edebiyat, Karahanl Trk-slam kltr ve edebiyat domutur. Trk tarihinde ilk Mslman Trk devleti olarak bilinen Karahanllar dneminde Trk kltr asndan ok mhim iki ahsiyet yetimitir ki herkese malum olduu gibi bunlardan biri Kagarl Mahmut, br de Yusuf Hs Hacib'tir. Kagarl Mahmut nasl "dilci, etnograf, tarihi, gramerci, diyelektolog, corafyac, haritac, folklorcu, air ve Arabist"69 ise Yusuf Has Hacib de "din, mitoloji ve dinler tarihi, felsefe, ruh bilimi, bilim kuram, eitim- retim, aile dzeni, ahlak, kadn, iki, atasz bilimi, yasa ve tre bilgisi, devlet ve saray rgt, siyaset ve diplomasiye, ordu ve s slemek (strateji ve taktik), tarih, corafya, budun bilgisi, alk, tarm, hayvanclk ve rnler, tecim, mal, el sanatlar, maliye, para, ulam"70 gibi geni alanda bilgi sahibi mkemmel bir ansiklopedici idi. Karahanllar devresinde meydana gelen Trk slm edebiyatnn, Trk slm nazmnn yeni asrn mjdeleyen ilk byk eser Yusuf Has Hacib tarafndan 1069 ylnda yazm tamamlanan Kutadgu Bilig'dir. Eserin imdi belli olan nshas vardr. Eserin birinci nshas Timurlerin neslinden olan ahruh'un hkm srd 1439-1440 yllarnda bir Uygur hattat tarafndan eski Uygur Alfabesiyle Hrat'ta istinsah edilmi olup bu nsha 1475-1476 yllarnda Tukat ehrine getirilmitir. Bu nsha Timurler padiahlarndan biri tarafndan Osmanl padiahna hediye olarak gnderilmi olmas muhtemeldir. nk u devirde Osmanl imparatorluunun deerli hazine ve eyalar Tukat ehrinde muhafaza ediliyordu. Bunsha 1491-1492yllarndaAbdrrezzakBah iin Tukat'tan stanbul'a getirilmitir. 19. yzyln balarnda Almanya'nn 69. A. Dilaar, Kutadgu Bilig ncelenmesi, Trk Dili Kurumu Yaynlar 1972, Ankara, s. 145. 70. a.g.e. stanbul'daki eliliinde ktip olarak alan nl Douinas Barood Hon Hammer bu nshay satn alarak Viyana ehrindeki devlet kitaplna takdim etmitir. Bu nshada Basklar tarafndan yazlan ner ve iiri mukaddeme var olup nesir ksm 46 satr, iir ksm 76 beyitten mteekkildir. O toplam 73 bab olup 6521-6604. Beyitlerini ihtiva eden ksm eksiktir. kinci nshas Kahire veya Msr nshasdr Bu nsha 1896 ylnda Kahire'de Hidiv (bu gnk Kral) ktphanesinin o zamanki mdr Alman alimlerinden Morietez tarafndan bulunmutur. Bu nsha, Arap asll Uygur alfabesiyle gzel bir ekilde istinsah edilmitir. Bu nsha 392 sayfa 73 bab olup, baka nshalara gre nispeten eksiksiz nshadr. Bu nshada 6632-6645. sayfalardan sonra gelen ksmlar eksiktir. Bu nsha akademik Radloff tarafndan ilim alemine tantlmtr. ncs: Fergana nshas. Bu nsha 1914 ylnda Ahmet Zeki Velid Togan tarafndan Fergane vilayetinin Namengan ehrinde bulunmutur. Aradan on yl getikten sonra 1924 yl Buharal retmen Fikret "muarf ve okutkui" (Eitim ve retmen) dergisinde bir makale ilan ederek bu nshan tantmtr. Bu nsha 445 sayfa olup ba tarafndan birka sayfa eksiktir. Viyana ve Kahire nshalarndaki mukaddimeden yarm sayfa eksik olup, btn nshada 6005 beyit vardr. Bu nshada 445. Sayft:,dan sonra 6006-6645'e kadar olan beyitleri ihtiva eden yaklak 30 sayfalk bir ksm eksiktir. Bu nsha imdi zbekistan Fenler Akademisinin ark Elyazmalar Enstitsnde muhafaza edilmektedir.

Yusuf Has Hacib byk vatanseverlik ile kendi devletini felaketten muhafaza etmek, milletin refahn ykseltmek ve saadete kavuturmak yollarn arayarak bu eseri yazmtr. Bu eserin merkezi idealini noktada merkezletirmek mmkndr: 1. Devletin ekonomik gcn eitli tedbirlerle glendirmek. 2. Ekonomik gelimeye paralel olarak devletin askeri gcn arttrmak. 3. Akla uygun kanunlar karmak suretiyle padiahtan normal insanlarn hepsinin uymasn salamak. air devletin i ksmndaki halk ile devlet arasndaki anlamazlklar zmeyi, dolaysyla memlekette adalet ve istikrar salamay hedeflemitir. 154 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER >.:' 155 i II Yusuf Has Hacib 1018 ylnda Karahanl Devletinin ikinci bakenti Balasagun ehrinde domutur. Yusuf Balasagunlu asil bir aileye mensup olup, babas ve annesi onun eitimine ok nem vermitir. Akll ve alkanl ile bilinen Yusuf, kk yatan itibaren iyi bir tahsil grmtr. Kendi anadilinden baka Arapa ve Farsa'y ok iyi renmi, bu dillerin edebiyatlarna, zamann ilim ve medeniyetlerine vakf bir insan olarak yetimitir. Yusuf Firdevsi'nin "ahnamesi"ni Abunasr Farabi'nin, Abu Ali Sinan'n Arap dilinde yazlm felsefe eserleriyle Eski Yunan filozoflarnn eserlerini iyice renmi ve incelemitir. slam ahlak akidelerine ilgili bilimleri, ecdadmzdan miras kalan ahlak tavsiyeleri, devlet yaps ve yasalar hakkndaki bilgileri, szl ve yazl edebiyatmz, efsane- rivayetlerimizi, Budizm, Manihaizm felsefeleri, matematik, astronomi, tababetle ilgili bilgileri, avclk, kuuluk gibi hner ve sanatlar titizlikle renmitir. Dolaysyla Karahanllar devresindeki alimler iinde ok ynl bilgiye sahip, saygdeer bir alim, bir air olarak ortaya kmtr. Karahanl slami devir Trk edebiyatnn ilk byk eseri o-lan Kutadgu Bilig, Yusuf Has Hacib tarafndan Balasagun'da yazlmaya balam, 1069-1070'te Kagar'da tamamlanm ve Dou Karahanl hkmdar Tabga Bura Karahan Abu Ali Has an'a takdim edilmitir. Balasagun'da deerini gsterme frsatn bulmayan Yusuf elli yan geince Kagar'a gelmi, hkmdara sunduu ve o-nun huzurunda okuduu Kutadgu Bilig sayesinde Ulu Has Hacib (ba mabeyincilik)makamina getirilmitir. Yani Has Hacib rtbesine sahip olmutur. Bundan sonraki mrn devlet hizmetinde geiren Yusuf Has Hacib 1085 ylnda 67 yanda Kagar'da vefat etmitir. Onun naam nce Kagar Tmen nehri kenarnda yer alan "Barigah" kynde topraa verilmitir. Uygur Yarkent Saidiye Hanlnn Han Sultan Abdu Reit Han devrinde (1533-1556) Tmen nehrine byk sel geldiinde Sultan Abdu Reit Han'n emriyle Yusuf Has Hacib'in Naa buradan alnarak imiki "Paynap" kyne nakil edilmitir. Kagar ehrinin genilemesi sonucu bu ky bu gn ehir merkezine yakn bir yerdedir. 19871988 yllarnda restorasyonu yaplan Yusuf Has Hacib'in mezar ve trbesi Kagar ehrinde bulunmaktadr. Dou Trkistan Trkleri her zaman onun mezarn ziyaret edip, bu byk alimi sayg ve sevgi ile anmaktadr. III Yusuf Has Hacib akll, bilgili, fazilet ve takva sahibi bir zat olduu iin halk iinde ok itibar ve hrmet grmtr. Onun eseri Trkistan'da, Trk dnyasnda her zaman sevgiyle okunmutur. Yusuf Has Hacib'in "Kutadgu Bilig" Destan insan ve devlet hayat bilgisinin btn eitlerini iine alan ve onu edebi ekilde ifade eden "Kamusname" (Bilimler emesi) saylabilir. Baka bir deyile "Kutadgu Bilig" destan "tavsiyename" "temsilname" ve "siyasetname" ve "devletname"den ibaret byk bir abide

eserdir. Kutadgu Bilig, mesnevi tarznda kaleme alnm 6645 be) itlik bir destan olup ierii bakmndan bir siyaset namedir. Kutadgu Bilig slam Trk klasik edebiyatn mjdeleyen ilk Trk edebi eseridir. XI. yzyln Trk yazl edebiyatnn en byk mahsul olan bu eser, sade ve ahenkli bir slupla yazldndan geni 1 rk illerinde ve bozkrlarnda okunmakla kalmayp Trk milleliin ortak edebi yaz dilinin gelimesinde ok nemli rol oynamtr. Eserin giri ksmnda iaret edildii gibi mmtaz Bura Han tilince yani Hakaniye Trkesiyle yazlm olduundan an Trkistan illerinin en mkemmel bir edebi abidesi olmutur. Bu eserin hreti birok illere yaylm, inliler bu eseri "Edebi'1-mlk" (edebiyat hazinesi), Mainler de "Ayn'l-memleket" (lkenin aynas), markllar (Araplar) ise "Zinet'l-mera" (emirler zinneti), ranllar da "ahname-i Trki", Turanllar "Kutadgu Bilig", bazlarnda ise "Pendname-i Mlk" diye adlandrlmtr. Kutadgu Bilig zarif dili ve ahlaki konusu ile uzun mddet Trkistan'n edebi Trkesi'nin zerinde byk etki yapmtr. Hatta Trk edebiyatna gerek bir r amtr. Trk edebiyat ilk defa Kutadgu Bilig ile slami Trk nazm edebiyatnn temelini kurmutur. Eser btn klasik Dou eserleri gibi Tanr'ya hamd, peygambere ve drt halifeye vg ile balar. Baharn gzelliklerinin tasviri ile eser devam eder. air ustalkl bir ekilde bahar tasvirinden hkmdarn methine geer. Yusuf Has Hacib kitabn ad ve manas hakknda bilgi verdikten sonra "bilgi, dil ve iyilik" konular zerinde durur. Bunlar bir nevi mukaddimedir. Asl hikaye bundan sonra balar. Yusuf Has Hacib hikayesini drt kavram temsil eden drt ahsn karlkl konumalar zerine kurar. 156 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 157 Eser, drt timsali ahsiyet arasndaki bir mnazara (mnakaa) temsilidir. Bu drt ahsiyet, yazarca ayn zamanda drt unsuru kendi bnyesinde canlandrmlardr. Bunlar: 1. Kn-tod: Hkmdar, ilig, adalet, doru yol, koni tr. 2. Ay-told: Vezir, kut,baht, saadet, devlet, ikbal. 3. gdlm: Vezirin olu, akl, mantk. 4. Odgurm: Vezirin kardei, kanaat ve akbet. Kavramlarn temsil etmektedirler. Eser drt Trk kahramannn adlaryla deerlendirilmek istenmitir. Bu bakmdan eserin yaps son derece dikkat ekicidir. Eser, yap bakmndan manzum hikaye eklinde olmakla beraber ahslarn karlkl konumalar esere tiyatro havas katmaktadr. Kutadgu Bilig'in ilimi nerini ve aktarmasn yapan Reid Rahmeti Arat bu konuda yle diyor: "Eser, airin semi olduu yar hikaye ve yar temsil tarznda orada hareketi hazrlayc ve izah edici monologlar ve canl tabiat tasvirleri ile sslenmi olan sahneleri ile btn olarak, yle mkemmel bir slup ve mimari iine yerletirmitir ki bu malzemeye baka ne gibi bir ekil verilebileceini dnmek bile gtr." Btn bu hususiyetlerine gre Kutadgu Bilig yar hikaye, yar tiyatro tarznda kurulmu manzum bir eserdir. Yine Reit Rahmeti Arat'in dedii gibi "Mahmut'un eseri Trk dnyasnn d cephesini tespit ederken, Kutadgu Bilig, Trklerin manevi tarafn, siyasi ve idari grn ortaya koymakta. Bylece bu iki kitap slam medeniyeti erevesindeki Trk topluluklarnn dil ve edebiyat ile Trk devletinin siyasi-itimai bnyesini tanmamz iin gerekli hemen btn malzemeyi ihtiva etmektedir."71 Prof. Dr. brahim Kafesolu'nun iaret ettii gibi "Kutadgu Bilig, Trk kltrnn eksik taraflarndan olduu adeta bir fikir birlii halinde ileri srle gelen adalet ve kanun konularn aydnlatmak bakmndan elimizde mevcut belki en kymetli kaynak durumundadr."72

Kutadgu Bilig'de ilenen esas tema "ideal insan"dr. Yusuf Has Hacib kendi devresindeki ideal bir insanda bulunmas gere71. Prof. Dr. Reit Rahmeti Arat, Kutadgu Bilig, 1. Metin kinci bask, TDK, Ankara 1979, s.XXI 72. brahim Kafesolu, Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri, Kltr Bakanl Yaynlar No: 368, stanbul, 1980, s.4-5. ken vasflar zerinde durur. Bu insan btn kt vasflardan arnm ve iyi huylarla bezenmi bir insandr. Allah'a sk skya bal, takva sahibi bir mmindir. Zamannn btn ilim ve hnerlerini renmi bir alim ve hakimdir. airin eserde yaratmak istedii bu insan adaletten ve doruluktan yana, adaletsizlik ve hakszlklara kar mcadele eden cesur ve son derece erdemli insandr ki hrszlk yapmaz, yalan sylemez, iki imez, dedikodu etmez, son derece cmert ve iyilikseverdir. Etrafndaki insanlara merhametli, insancl davranr, gelenek ve greneklere uygun hareket eder. Yusuf Has Hacib bu ideal insan tipini mcerret olarak ortaya koymaz. Onu cemiyet iine yerletirerek fertlerin dier fertlerle ve devletle olan mnasebetlerini inceler. Bylece Kutadgu Bilig hem sosyoloji hem de siyaset ilimi ile ilgili bir eser haline gelir. Bundan dolay kelime kelime "mesut olma bilgisi" "devlet kurma bilgisi" manasna gelen Kutadgu Bilig terim olarak siyaset name manasn kazanmtr. Dolaysyla Arap dnyasnda bu kitap "Nizam'l-mlk" "devletin nizam" olarak yorumlanmtr. Eserde hkmdarn, vezirlerin, ordu kumandanlarnn, elilerin, sarayda alan insanlarn vasflar tek tek saylr, temel vazifeleri gsterilir. eitli grev ve meslekteki insanlarn birbirlerine nasl davranmalar gerektii zerinde durulur. Kutadgu Bilig'le ilgili nemli almalar yapan Reit Rahmeti Arat'in eser ve muhtevas hakknda grleri yledir: "Yusuf; bu eseri ile insan hayatnn manasn tahlil ve onun cemiyet ve dolaysyla devlet iindeki vazifesini tayin eden bir felsefe, bir hayat felsefesi sistemi kurmutur."73 Kutadgu Bilig'deki siyasi, hukuki, sosyal ve ahlaki fikirler bir yandan eski Trk devlet anlayna, bir yandan slam kltr geleneine, te yandan insani deerlere baldr. Trk boylarnn rfi hukuk uygulamalarnn byk Trk hkmdarlar tarafndan dzenlenmesiyle meydana getirilen tre ve Tanr tarafndan Trk hkmdarlarna bahedilen "Hukuk" Trk devletinin ve k hakimiyet anlaynn temelini tekil eder. Bu devlet ve hukuk |; anlaynda trenin doru tatbik edilmesi de adaletin teminatdr. Yusuf has Hacib, hkmdara doru tre yani adaleti, vezire ise "Hukuk"u temsil ettirmekle bu iki kavram eserinin temel unsurlar olarak almtr. gdlmi'in "uku"u yani akl temsil 73. Reit Rahmeti Arat, Kulagdu Bilig I Metin, II. Bask, TDK. Ankara 1979, Giri, s.XXV ..,;. v,, , .-,.., ..,.., ' il ' 158 MAHMUT KAGARLI etmesi de Orhun bengii talarnn ana unsurlarndan hkmdar ve beylerin bilgi almas fikriyle paralellik iindedir. Akbeti temsil eden Odgurmu ise daha ok slami gelenei aksettirir. Yusuf Has Hacib ve Karahanllar, Hunlardan beri sregelen Trk devlet ve siyaset anlayn ve geleneklerini byk lde devam ettirmilerdir. te Yusuf Has Hacib bu milli temel ile Trklerin yeni girdii slam medeniyetinin unsurlarn ustalkla kaynatrarak kendi devresinde Trk-slam sentezini kurmu oluyordu. Kutadgu Bilig'de Yusuf Has Hacib'in "Hkmdarlk

gzel bir eydir. Bundan da nemli olan tredir. Fakat bundan da nemlisi trenin tz (eit) tatbik edilmesidir." eklinde belirttii adalet kavram Trk cihan hakimiyetinin temel noktasdr.74 Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" Destannda, Kn Togd'y veya hkmdar adil kanun ve yasann sembol haline getirmek suretiyle yksek derecede idealletirmitir. Destann 18. babnda Kn togd=eliin Aytoldya adaletin vasflan hakknda syledikleri bunun ak bir rneidir 809: Knilik zele keser men iig , Adr mezmen begig ya kulsig kiig , T.T.aktarmas: Doruluk zere grrm ii, Ayrmam bey olsa, kul olsa kii. 817:Kerek olum erse yakn ya yaguk, Kerek barkn erse keigli konuk T.T. aktarmas: Gerek olum veya yakn ve yolcu. Gerek yerli veya konuk, geici 818: Trde ikig manga bir san Keserde adn bolmagay ol meni T.T. aktarmas: Yasa karsnda bana bir hepsi, .. Kararlarmda fark bulmaz hibiri. Bu msralardan aka grmek mmkndr ki, Yusuf Has Hacib 11. yy. da yasa nnde herkesin eit olmas gerektiini savunmutur. Trk tresinin adalet anlayn tereddtsz bir biimde ortaya koymutur. UYGUR TRKLER 159 74. Abdlkadir Donuk, Trk Kltrnn in Kltrne Tesiri, Dou Trkistan' Sesi, 1958, s.54. Yusuf Has Hacib bu nl eserinde devlet iin doru tre ve yasann ok nemli olduunu doru treyi, devlet \ asasn ha\ata geirmek iin devletin her kademesindeki grevlilerin, ahlakl, becerikli, cesurluk gibi asl vasflara sahip olmas gerektiini, byle insanlarla lkenin kalknacan, milletin zenginleeceini, onun aksine olarak bilgisiz, ahlaksz, beceriksiz, kendi karlarn dnen, zalim, korkak insanlar devlet idaresinin bana gelirlerse devletin zayf duruma derek perian olacan ak bir dille vurgulamtr. Aadaki beyitlerden bunu grmemi/ mmkndr: 3463: Bu kk tiregki ol knilik tr Tr ortasa kk turumaz r T.T. aktarmas: Bu gn direi doruluk yasa. Yerinde durmaz gk, yasa bozulsa. 103: Ajun inke tegdi tzldi tr Tr birle atng kopurd r T.T. aktarmas: Kanun dzeltildi sulh oldu cihan. Kazand byk nam kanunla hakan. 819: Bu beglik uli kr knilik turur, Koni bolsa begler tiriglik bolur. T.T. aktarmas: Beyliin temeli gr doruluktur ' Doru olsa beyler i salkldr. 894: Kah edg bolsa bodun bas Kamug edg bold anng iicisi T.T. aktarmas: Eer iyi olursa ulusun ba, Hepsi iyi olur, o vatanda 895 Apang edg bolsa bu begler zn. Bayur bodn barca kr, etlr ajun T.T. aktarmas: Bil ki iyi olsa bu beyler kendi, Zenginleir ulus, ykselir ili. 2034: El artar tr birle etlr ajun, El eksr bu k birle buzulur ajun T.T. aktarmas: l yasayla artar, dnya dzelir,

Zulm, il daraltr, dnya bozulur. 160 MAHMUT KAGARLI '.,< ,- 2023: ki neng birle eli beglik bzar, ., .-.:: . Kirr eri yolka knidin azar. .. vT.T. aktarmas: ki ey ile bey, beylii bozar, ; Girer eri yola, dorudan azar. . , v 2024: Biri k birisi usalll klur Bu iki bile beg elin artatur. T.T. aktarmas: Biri zorbalktr, birisi gaflet, . ' ki ey ile bey ykar memleket , 2032:Kyer ot turur k yagusa kycr ; Tr suv turur aksa nimet ner T.T. aktarmas: ' Zulm yanan ate, yaklasan yakar. Adalet akarsu, nimetler kar. . 2136: Kayu beg bodunka tr bermese, Kdezmese bodnn yegi yese T.T. aktarmas: Eer bey lkeye yasa koymazsa, Gzetilmese halk, kapanlar alsa. 2137: Ot idti bodunka buzuld ili, Ykld seziksiz bu beglik ul. ' T.T. aktarmas: Ate der halka, lke bozulur, phesiz temelden beylik yklr. Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" destannda devleti bilgili, akll, ahlakl, yetenekli insanlar ynetiminde adil yasa ile idare edilmesi gerektiini vurgulamakla birlikte, devleti eitli tehlikelerden, i ve d dmanlardan korunmasnda askeri gcn de nemli olduunu gstermitir: 286: Kl ursa bsa ya boynn, Tr birle tzse ili budnn T.T. aktarmas: Kl alp keser dman bojnn. Yasayla dzenler ynetimini. Eski alardan gnmze kadar geen devletler ile imdiki devletlerin hepsi, ortaya kma ihtimali olan i ayaklanmalar bitaraf etmek, d glerin tecavznden korunmak, dolaysyla UYGUR TRKLER 161 devletin bamszln ve egemenliini muhafaza etmek iin silahl kuvvetlerine ok nem vere gelmektedir75. Yusuf Hs Hacib'in eserinde verdii bilgilere gre Karahan-llarm silahl kuvvetleri saray muhafzlar, zel birlikler, han ailesine bal kuvvetler ile beyler ve devletin dier yneticileri tarafndan idare edilen birliklerden olumaktayd. Yusuf Has Hacib saray muhafz birliklerinin ikiye ayrldn saray gndz koruyan birlikleri "Turgak" (Kovuk) gece koruyan birliklere "Yatkak" (Gzeti) denildiini iaret ederek u msralar yazmtr: 608: Knn turd turgak tnn yatgakn, Tapnd kyks.z bagrsaklkn. T.T. aktarmas: Gndz kapcyd, gece korucu, v j Kusursuz alt, drst, dorucu. Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" Destannda,sava tarihinin tecrbelerine gre savata zafer kazanmak iin gerekli amilleri iinde silahl kuvvetlerin says deil, onlarn cesurluu, sava kabili\ etinin stnl, silahlarnn iyilii, komutanlarn becerikliliine bal olduunu u msralarla gstermitir: 2333: k s erig erse basz bolur Bu basz erig s yreksiz bolur. i T.T. aktarmas: ok er, asker olsa bu basz olur, Basz ordu, asker yreksiz olur.

2336: Kaln s yaylsa iin bulgaur, An itse bolmaz yaragsz tuur T.T. aktarmas: ok asker yaylsa, iten karr. Ynlendirmek olmaz, durum zorlar. Yusuf Has Hacib Destannda savan kaderini orduya bal askerlerin saysnn okluu deil, say az olsa da profesyonellemi Kahraman, cesur, silahlan mkemmel ordunun tayin edeceini u beyitte ifade etmitir: 75. Turgun Alma: Yususf Has Hacib, Askeri Tedbirler Hakknda Dou Trkistan Kagar Edebiyat Say: 5 s.56-57. Kagar 1985. 162 MAHMUT KAGARLI 2339: k s tileme er driim tile. Er driim tile hem tolum tm bile T.T. aktarmas: ok asker isteme, sekin er dile, Sekin asker ile tm silah iste 2340:tiglig az edg kte kr, Telim tut artak k s bile T.T. aktarmas: "l>': Dzenli az asker, oktan iyidir. ok kimse yenildi, bol asker ile. Bu gn askeri stratejide profesyonellemi askeri birliin nemi vurgulanmaktadr. Bu bakmdan da Yusuf Has Hacib'in grlerinin doruluunu ve onun ne kadar uza grme yeteneine sahip bir alim olduunu mahede etmekteyiz. Yusuf Has Hacib'in byk bilgi sahibi yce bir insan olduunu uzaydaki cisimler hakknda ortaya koyduu ilmi grlerinden, zellikle Ay hareketi hakknda verdii bilgilerden ak bir ekilde grmemiz mmkndr. Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig destannda u beyitlerle Ay ile Gne'in mnasebetini ifade etmektedir. 137:Bularda eng altn bu yalk yorr Yak birle utru baksa tohr T.T. aktarmas: Bunlardan en altta dolaan Ay'dr, Gnele baksa Dolunay olur. 731:Bu Ay Togsa anu idi az togar, Kninge bedyr yukaru aar. T.T. aktarmas: Ay doarken nce kck doar. Gn gne byrde, yukar aar. 733: Tkel bolsa kr ay bu asa ediz, Yana irl trir keter kork mengiz , i} , T.T. aktarmas: ,;t Tam olunca ay, gr yceye kar, Tekrar klerek grkemi kaar. 734.Yarukluk eksr yana yok bolur, Togar kie azn yana ok tolur T.T. aktarmas: UYGUR TRKLER 163 Aydnlk azalr sonra yok olur, ' '* Tekrar kk doar, Dolunay olur76 Yusuf Has Hacib yukardaki iir msralarnda Ay eklinin yuvarlak olduunu, kendinden k kmayacan, fakat gnein yla klanacan o kendi ekseni etrafnda dolamaktan baka yer etrafnda dolap durmakta olan bir cisim olduunu iaret etmitir. 11.yy.da Yusuf Has Hacib tarafndan byle bir grn ortaya atlmas bilim dnyasnda byk bir devrim karakterli ilmi grtr. Astronomi biliminin tarihi gelimesine baktmzda dnyann gnei merkez edeceini, dnyann kendi ekseni etrafnda dolamakla birlikte yine gne etrafnda dolaacan nl astronom Nikolay Kofrnik (1473-1543) "Gk cisimlerinin harekat" adndaki eserinde 16.yy.da ortaya koyabilmitir.77 IV Kutadgu Billig'i siyasi, hukuki, itimai ve ahlaki ynden inceleyen Trk ve Batl alimler ondaki Farabi ve bni Sina tesirlerinin ve bu filozoflar vastasyla gelen Eflatun ve Aristo izlerini gstermeye almlardr. Ayrca Hint-ran ve in tesirleri de aratrlmtr. Fakat

btn bu tesirleri fazla mbalaa etmemek, milli zn Kutadgu Bilig'de ok salam bir temel olarak yer aldn asla unutmamak, yabanc tesiri zannedilen pek ok unsurun aslnda insanln ortak deerleri olduunu hatrda tutmak gerekir. Bazlar Kutadgu Bilig'in yazlmasnda Yusuf Has Hacib'in "ahname"den etkilendiini ileri srmtr. Bu fikir doru deildir. ran airi Firdevs nazm vastasyla ran'n efsanevi tarihini tasviri ekilde ifade etmeyi temel hedef semise, byk alim, mtefekkir ve nl air Yusuf Has Hacib nazm vastasyla Trk devlet idaresinin yapsn, devlet hukuku, sosyal ahlak gibi nemli problemleri zmeyi hedeflemitir. Kutadgu Bilig bu adan bakldnda devlet yapsnn nizami yan devlet kurmann, devleti idare etmenin nizamnamesi ve anayasasdr. Bir ok Trkologlar bu noktadan bahsederek bu eseri devleti dzenleme, devlete sahip olma ve devleti ynetiminin kamus namesi ve ilmi yolu olarak deerlendirmektedir. 76. Aktarlmas: Fikri Silahdarolu'nun Gnmz Trkesi ile Kutadgu Bilig Uyarlamas kitabndan alnd, Kltr Bakanl, Ankara 1996 164 MAHMUT KAGARLI Profesr Dr. brahim Kafesolu H. Vambery'nin eserde bulunan Trk ve slam tesiriyle igili grlerini u ekilde aktarmtr: "Daha 1870 ylnda H.Vambery ilk defa olarak bize Trklerin itimai ve idari durumlarna gz atmak imkann veren eser" diye takdim ettii Kutadgu Bilig iin "esere hakim olan ruh, byk lde slam telakkileri yahut umumiyetle douda yaygn dnceler yannda temiz ve saf Altayl, yani Trk anlaynn yer ald bir ahlaki talimdir. Vaktiyle eserin ince veya Farsa bir kitaptan tercme veya adapte edildiini dnmtm fakat yakndan incelediim zaman onun Trk mahsul olduu neticesine vardm" demektedir.78 Balasagunlu Yusuf, Karahanllar devleti saraynda ok yksek mevkide bulunmu bir insandr. Onun toplum, ahlak, devlet tekilat, ynetenle ynetilen arasndaki iliki zerinde bir takm fikirler retmesi alacak durum deildir. Prof. Dr. Ahmet Caferolu, Kutadgu Bilig'in herhangi bir ince eserin Trk ahvali ve hususiyetine, Trk bak ve grne uydurulmu bir tercmesi olmayp, tamamen orijinal bir eser olduunu79 Fuat Kprl de "Kutadgu Bilig'deki in tesirinin eserin mukaddimesinde geliigzel sylenmi baz szlerin ciddi zannedilmesinden domu ve zoraki baz benzetmelerle kuvvetlendirilmek istenmi fevkalade sathi ve ince bir mlahazadan ibaret olduunu" ifade etmitir.80 Prof. Dr. Reit Rahmeti Arat bu hususta yle demektedir: "Sonradan mukaddimeyi yazann eser ve kymeti hakknda hususi bir gr de yoktur, onun tarafndan corafya ve kavim isimleri burada daha ok basitletirilmi, millet ismi olarak Trk tabiri bsbtn atlm ve yerine in, Main ve Mark tabirleri kullanlmtr81 Yani btn bunlar Kutadgu Bilig'de bahsedilen "in" ve "Main"in bugnk in olmadn" ifade etmektedir. "Bu kitap ok aziz bir kitaptr, in hakimlerinin hikmetleri ile bezenmi ve Main alimlerinin iirleri ile sslenmitir." Kutadgu Bilig'in nesir biimindeki bu nsz, belki de baz kiilerin in tesiri hakkndaki grlerine sebep olmutur. Kutadgu Bilig'deki 78. Prof. Dr. brahim Kafesolu; Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri s. 5-6 stanbul 1980 79. Prof. Dr. Ahmet Caferolu; Trk Dili Tarihi s. 55, stanbul 1984. , 80. Fuat Kprl, Trk Edebiyat Tarihi tken stanbul 1965, s.168 ': ' 81. Reit Rahmeti Arat; Kutadgu Bilig Giri, s. XXX, Ankara 1979. /... UYGUR TRKLER 165 "in" ve "Main"in corafi adan bu gnk in'i gstermemektedir. Kagarl Mahmut'un Dvn Lga't-Trk adl kitabnda yle denilmektedir. "Tawga", Main'in addr. Buras in'den drt aylk bir mesafe uzaklndadr. "Tawgalar" Main'de oturan Trk boyudur. in

aslnda blktr. Birincisi yukar Cindir ki arktadr. Buna Tavvga derler. kincisi orta Cindir, buras "Hitay" adn alr. ncs aa Cindir ki, burasna "Barhan" ad verilir. Bu Kagar'dadr. Lakin imdi "Main" "Tavvga" diye tannmtr. Hitay lkesine de in denilmitir. Tavvga Trklerden bir blktr. Bu diyarda otururlar. Bu kelimeden alnarak bunlara "TatTawga" denir ki, Uygur demektir.82 inli Trkolog Geng-imm Main'i Karahanh slalesi olarak gsteriyor83 V Yusuf Has Hacib bu eserinde btn ktlklerin anas cehalettir diyor ve bir toplumda en nemli eyin eitim-retim olduunu vurguluyor. Bunun iinde hakann milletini, aile reisinin de aile fertlerini eitmek, okutmak zorunda olduunu sylyor. Yusuf Has Hacib'in ileri srd bu fikirleri tarihimizle birletirip baktmzda tarihten bugne kadar Trk milleti ne zman bilgiye, ilim-irfana nem vererek cehaletten uzak kalmsa, g-kudret kazanarak uluslar arasnda an-hret kazanm, zgrlk, baht. vefa, saadet iinde yaayabilmilerdir. Ne zaman bilgiden, ilmi irfandan, fazilet, imandan uzaklamsa ve cehalet iinde kalmsa o zaman Trk milleti felakete srklenmitir. Bu tarihi tecrbelerden ders almamz gerekmektedir. Bugn bizim ve dnyadaki milletlerin "bilgi toplumu olmak iin almalar" gerektiini Yusuf Has Hacib bin yllar ncesinde ortaya atmtr. Yusuf Has Hacib Kutadgu Bilig'in 217, 2234, 288, 313, 2606. beyitlerinde: 217. Ajun tutguka er ukulugkerek Bodun basguka g kerek hem yrek T.T. aktarlmas: Dnyay tutmaya bilgili gerek Halk ynetmeye akl ve yrek 82. Prof. Dr. Ahmet Caferolu, Trk Dili Tarihi II, s. 31, stanbul 1984. 83. Gng-mn, Uygur Klasik iirleri (ince) injan Halk Neiryati, Urumi, 1982 ,s i W 166 MAHMUT KAGARLI 2234.Vezirlikka artuk ptn er kerek, Okgl bitikli ked zlg kerek T.T. aktarlmas: Vezirlie olgun, drst er gerek. Okur yazarlk, hem anlay gerek 288. Uku ol yulta teg karanku tun Bilig ol yarukluk yantt seni T.T. aktarlmas: Akl bir meale kara gecede, Aydnlatr seni k bilgide. 313. Bilik baylkol, bir gay bolgusz Tegip ogr tevlig an algusuz T.T.aktarlmas: Servetin bilgiyse fakirlik yoktur. Hrsz eli demez, soyguncu yoktur. 2606. Uku ike tutsa bilik balasa. k iler etlr kii ilese. T.T. aktarlmas: Bilgiyle balasa, akln katsa, ok iler baarr, insan alsa. Bilim ve teknolojiye nem vermek hakkndaki bu grlerini gzel iiri msralarla aydnlatmtr. Siyasi ve ekonomik konulara da temas ederek "eitliin, /enginleri fakirletirerek deil fakirleri zenginletirerek salanmas gerektiini belirtiyor. Ferdin saadetinin toplumun saadetine bal olduunu, fertlerin cemiyet iin almas gerektiini sylyor. 5567. gay orta bolsa bu ortu bayur, Bayusa bu ortu eling bay tolur T.T. aktarlmas: Fakir orta olsa, orta bay olur, " '> ' Zengin olsa orta, lke bay olur. Bu fikirleriyle Yusuf Has Hacib orta direi glendirmenin gerektiini, sosyal adaletin bir devletin ayakta kalmasnda, istikrarnda ve gelimesinde ok nemli olduunu gstermitir.

Yukardakilerden ak bir ekilde grlyor ki Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" eserinde ileri srd fikirler bugnk devrimiz iinde ok deerli hayati neme sahiptir. \ ' UYGUR TRKLER 167 , . . VI v ', '. ; ,:| Kutadgu Bilig mesnevi eklinde yazlm 6654 beyitli 13290 msral 85 babl byk hacimli bir eser olup, vezni aruzun "feln feln feln fel" kalbdr. Eserde aruz vezni kullanlmakla beraber ok defa hecenin 6+5'lik lsne uyulduu da grlr. Kafiye bakmndan halk iiri geleneine uyar, ekseriyetle yarm kafiye kullanlr. Redif hemen gze arpmayacak kadar azdr. Kafiye bakmndan eserin bir zellii de murabeli kafiyesini yer yer devam ettirmesidir. Kutadgu Bilig'de yer alan 173 drtlk halk iiri geleneine aittir, "a a x a" eklinde kafyelenmi olan bu drtlkler konu ve ekil bakmndan bugnk manilere benzemese de kafiye dzeni bakmndan mani tarznn ilk rnekleri olarak saymak gerekir. Divan Lgati't-Trk'teki drtlklerin koma tarznda kafyelenmelerine karlk Kutadgu Bilig'dekilerin mani tarznda kafyelenmeleri ilgi ekicidir. Demek Trk halk iirinin daha ilk rneklerinde hem koma tarz hem de mani tarz kullanlyordu. Kutadgu Bilig'e hakim olan bir takm slup zellikleri yannda o zamanki ortak Trk ifade tarzn gsteren slup zellikleri de vardr. Kutadgu Bilig'de bazen Orhun beng talarmdaki ifade tarzn aynen buluruz. Kutadgu Bilig edebi bakmdan ve slup ynnden daha pek ok ilenmeye, aratrlmaya muhtatr. Onda ok grlen tebih, tenasp ve tehis sanatlar yannda zaman zaman intak, iade, leff ner gibi sanatlara da rastlanr. Ksacas Kutadgu Bilig her ynyle ok nemli byk eserdir. Yusuf Has Hcib'in doumunun 985. yl mnasebetiyle Z! Kltr dergisinin TemmuzAustos 2003 saysnda y yaynlanmtr. 168 MAHMUT KAGARLI DNK VE BUGNK KAGAR Kagar; Dou Trkistan'n en eski siyset, iktisat ve medeniyet merkezlerinden birisidir. Trkistan veya Orta Asya trihlerinde mhim yeri olan Kagar'n iki bin seneye yakn muhteem bir mazisi vardr. Ka: (Farsa) ini, fayans; ger: yaplan veya yapc demek olduundan, K-ger inili ehir veya nakl ehir mnsna gelmektedir. Vurgusuz olan orta hece nlsnn dmesiyle de bugn dilimizde Kagar olmutur. Kagar'n 10. yy. dan nceki ad Ordu-kent idi. Kagarl Mahmut; Kagar'a Ordu-kent denilir; bunun mns hakann durduu ehir, merkez demektir; nk, bu ehrin havasnn gzelliinden Efrasyb u yerde durmu84 demektedir. Emel Esin: 8. yy. da Ordu-kent adn tayan Kagar erken Trk medeniyet merkezlerinden birisi idi85 diyor. 10. yy. in balarnda (M. 926) Dou Trkistan'daki Karahanl Trk devletinin hakan Sultan Satuk Bura Han slmiyet'i ilk kabul eden Trk hkmdar olmak itibariyle Mslmanla geni yer vermitir. Ordu-kent ismi Arap ve Fars slm kltrnn tesiriyle Kagar'a dnmtr. Kagar'da imdi yaayan Uygur Trkleri, Kagar'n eski yerindeki harabeleri: Han yi (Han evi) diye adlandrmaktadrlar. in'in Bat Han sllesi trihlerinde Kagar, Suli Devleti () ismiyle gemektedir86. Sy sllesi devrinde de (M.S. 581-618) ehrin aa yukar be mil uzunluunda ok gzel ve mstahkem bir sur ile evrili olduu bilinmektedir.87 84. Kagarl Mahmut: Divn- Lgati't-Trk, Faksimile bask. 1. cild, s. 173, Urumi 1981. 85. Emel Esin: slmiyetten nceki Trk Kltr Trihi ve slama Giri, s. 120, stanbul 1978.

86. Bat Han sllesi Milddan nce 203 - MS. 23 seneleri arasnda hkm srmtr. 87. Sy Sllesi Trihi'nin Bat il Tezkirelerinden naklen Dvn Lgati't-Trk 1981 Urumi basks, s. 4, dipnot nr: 2. UYGUR TRKLER 169 jt Kagar; Tanr Dalar'nn gneyinde, Taklamakan l'nn *!_ ,,. batsnda, Pamir dann dou eteinde yer l|m| M almaktadr. Bu ehir Trkistan'daki en byk ticret merkezlerinden birisiydi. Trihte; yetitirdii nl mahslleri, el sanayii, yabanc lkelerle yapt alveriler dolaysyle ve ulam kolayl bakmndan en zengin ticret merkezlerinden birisi hline gelmiti. Kagar, Asya'y Avrupa'ya balayan eski pek Yolu'nun Dou Trkistan'n gneyinde yer alan mhim bir ulam geidi idi. Eski devirlerde Uygur tccarlar ve yabanc tccarlar in ipekleriyle Dou Trkistan'n kilim, pamuk ve ipekten yaplm kumalarn Takurgan yolu ile Kemir'e gtrrler ve oradan da Pakistan-ran hudutlarn geerek stanbul zerinden Avrupa'ya kadar tarlard. 19. yy. da Kagar'da Rusya'nn ve ngiltere'nin elilik merkezleri kurulmutur. Rusya ve Bat Trkistan tccarlar Moskova'dan ve Takent'ten yola kp da-nehir aarak Ulukat zerinden Kagar'a geliyorlard, ngiliz ve Hindli tccarlar Hindistan'n kuzey-bat yolundan Kemir'e ve oradan da Kuinlun dalarn aarak Kagar'a gelip alveri yapyorlar ve Dou Trkistan'n pamuk, pirin, ipek, deri, kilim ve meyvelerini kendi lkelerine gtryorlard. Kagar, M.S. 926-1220 arasnda Ka-rahanllar denilen Trk devletine bakent olmutur. Bu ehir yakn trihlerde iki defa daha; biri 1865-1878 arasnda Badevlet Gazi Yakub Bey idaresinde, dieri 12 Kasm 1933de kurulan Dou Trkistan slm Cumhuriyeti devletlerine de hkmet merkezlii hizmeti grmtr. Kagar'dan, trihte, byk devlet adamlar, nl limler, dilciler, yazarlar, irler, san'atkrlar kmtr. Bu yetien insanlar, insanln kltr ve medeniyet haznesine ok byk katklarda bulunmulardr. Karahanl Trk hkmdar Sultan Satuk Bura Han, Kagar'n Art kasabasnda domutur. Trbesinin harabeleri de hlen Art'in Mehed kynde bulunmaktadr. Yazd Divan- Lgti-t Trk ile Trk dilinin ilk ve en byk szln yapan ve mukayeseli dil tedkikleri ilminin ilk kurucularndan olan Kagarl Mahmut da Kagar'da domutur. Mezar da 1983 ylnda Kagar vilyetinin Tokkuzak kasabas kylerinden Opal'da bulunmutur.88 Kagarl Mahmut'un Mezan'ndan, yazdmz bir makalede ayrca bahsettik. Dou Trkistan'n Sesi dergisinin nmzdeki saylarnda neredilecektir. 88. 170 MAHMUT KAGARLI K Karahanllar devletinin devlet nizmna temel olan nl Kutadgu Bilig kitabnn yazar, Yusuf Has Hcib, her ne kadar Balasagun doumlu ise de, yetime an ve haytn Kagar'da geirmi ve burada lmtr. Onun mezar da Kagar'da Yusuf Kdrhan Gucam ad ile anlmaktadr. 13. yy. dan 20. yy. a kadar eitli devirlerde Kagar'da yetien byk lim, ir, yazar, san'atkrlardan bzlar unlardr: Nas-reddin Rabguzi (13. yy. sonlar ile 14. yy. balarnda yaam yazar), Amannisa Hanm (1534-1567; kadn ir), Mehemmed Emin Gucam Kuli Hrketi (1634-1724; ir), Abdurrahim Nizar (1770-1848; destan iri), Turdi Nazm Garibi (1802-1862; destan iri), Mehmed Sadk Kagar (? -1849; tarihi), Nevruz Ahun Ziy (19. asr iri), Emir Hseyin Saburi (19. asr yazar ve iri), Gumnam (19. asr iri), Hseyin

Han Tecell , (1850-1930; ir), Abdulkdir Abdulvris Aziz (1862-1924; ir ve byk lim), Kutluk Hac evki (1876-1937; lim, ir). Kagar'n iklimi: Klar lk ve kurak geer; kar ve yamur ok az der. Yazlar ise havas serin ve tatldr. Burada tarm sulamaya dayanr. Pirin, buday, msr, pamuk, susam vb. gibi mahsuller yetitirilir. ok geni tarm faaliyetlerinin yannda bir miktar da hayvanclk yaplmaktadr: Koyun, kei, sr vb. hayvanlar yetitirilir. Bunlarn yannda tarma bal bir dal olarak meyvecilik ve sebzecilik ok gelimitir. Yetitirilen balca meyveler; erik, eftali, torga, zm, armut, incir, nar, ayva, ceviz, badem, kiraz, kavun, karpuz vb.dir. Sebzelerden de patlcan, biber, patates, domates, fasulye vb. yetitirilir. Bir zamanlar gzel ba ve bahelerle ssl olan Kagar; ok renkli ve hareketli ar ve pazarlaryla pek ok ire ilham kayna olmutur. Bunlardan 10. asrda yaayan Gumnam Kagar adl iirinde bu ehri yle vmektedir: Mezre-i lutf- lahdur diyar- Kagar Ik ilmin kbleghdur mezar- Kagar ' Dil-rblar barn Ia'l-i bedehan eyligey ' Bir nigah gamezesinden glzan Kagar . '', > Ya peri ya huriya bag- irem yad eylimes ehrini untur bulur her kim duar-i Kagar. ir; Kagar'n gzel balar Allah'n bir Itfudur. Mezarlar da klarn kblegahidr. Gl yzl Kagar bir bakyle klarn barn kpkrmz kan eyler; yani onlar gamzesi ile yaralar. UYGUR TRKLER 171 Kagar'n cennet balarn, peri veya huri gibi olan gzellerini gren bir kimse kendi memleketini unutur. te Kagar o kadar gzel bir yerdir demek istiyor. Kagar; el sanayii ok gelimi bir ehirdir. 1952'de yaplan bir istatistie gre Eskiehir ksmnda 500 bin kii oturmaktadr. Ve burada yz ayr el sanayiinde seksen bini akn insan almaktadr. Hatta diyebiliriz ki; Kagar'da herhangi bir el sanayiini bilmeyen insan bulmak zordur. Bunun iin yabanclar Kagarllara eli gl (on parmanda on hner) insanlar diye ad vermitir. Kagar'da kilim ve ipek dokumacl, demircilik, kuyumculuk, marangozluk, mimari, naklk vb. gibi pek ok el sanat eskiden beri yaamaktadr. Devrimizde dokuma, eker, imento, un, hafif tarm letleri yapan fabrikalar da mevcuttur. Dou Trkistan, Asya'da nfsu fazla olmayan blgelerden saylsa da Kagar vilayeti Tanr Dalar'nn gneyinde nfsu en kalabalk blgelerden biri olarak grlmektedir. Kagar'n kasaba ve kyleriyle bugnk nfsu drt milyon civarndadr. Burada halkn yzde doksan bei Mslman'dr. Mslmanlarn ounluu Uygurlar bata olmak zere Krgzlar ve zbeklerin tekil ettikleri Trkler'dir. Tacikler, Mslman inliler ve inliler aznlktadr. Aslnda Dou Trkistan topraklarnda ve Kagar'da inlilerin says fazla deildi. 1920 nfus saymna gre iki yz elli sekiz bin kiinin bulunduu Kagar Eskehri'inde, toplam olarak sdece 773 inli yaamaktadr. Ve bunlar da polis ve memurlardan ibarettir.89 1952'deki saymdaysa ehrin nfsu be yz bin olarak tesbit edilmitir. Bunlarn da yzde doksan yedisini Uygurlar tekil etmektedir. Son otuz alt yl iinde Dou Trkistan topraklarna in'den ok sayda inli gmen gnderildi. in Halk Cumhri-yeti'nin 1963 saym istatistiklerine gre 1950'den 1963'e kadar Dou Trkistan'a getirilen inli says drt milyon sekiz yz bine ulamtr. 1949'da ise Dou Trkistan'da sdece iki yz bin inli vard. 1963'ten gnmze kadar Dou Trkistan'a yerletirilen inlilerin hakiki says hakknda imdilik bir bilgimiz yoktur. Fakat tahminlerin ok stnde inli getirildii muhakkaktr. Kagar vilayeti; on bir ile, on bir bin yedi yz altm alt kyden meydana gelmitir. Balca ileleri de unlardr Tokkuzak, Yenihisar, Yopurga, Aktu, Yerken, Poskam, Kaghk, Merkit, Feyzabad, Maralbi, Kagar Yeniehir'dir.

89. injan'n Tarihi - Corafi Durumu, Nankin 1935. ..-i;;,<,..; ,..,,' 172 MAHMUT KAGARLI Kasgar; tarihte Uygur Trk kltr ile slmiyet'in en gzel ekilde kaynat bir altn beikti. Kagar Eskiehir ve Yeniehir adl iki ayr ehrin birlemesiyle teekkl etmitir. Eskiehir de eriehir ve Danehir lli ^'^e 'k'ye ayr|lm'tr- eriehir; birka byk caddeden baka lli : an'anevi yzlerce dar sokakla birbirine bal mahallelerden , meydana gelmitir. Danehir de; Eytgarald, Ordaald gibi iki byk meydan birbirine balayan drt tarafa alm birka yeni sokaktan teekkl etmitir. yzden fazla cami ve mescidi bulunan Kagar, uzaktan : grnyle bir MslmanTrk ehri manzaras izmektedir. Tek ve ift katl toprak evleri kucaklayan sar yeil nak nak inili kubbeler ve her biri Trk-slm san'atnn birer aheseri olan camiler, mescitler, saraylar, mezar-trbeler ile bu ehir yabanclarn da dedii gibi; canl san'at mzesi hlinde grnmektedir. Kagar mimarisi, Trk sslemecilii ve hat san'at bakmndan kendine has slubuyla mhim bir merhale tekil eder. Yaplan aratrmalara gre camilerin ilemelerinde, kubbelerde, minarelerde, i ve d duvarlarda 1600 ayr tr ssleme kullanlmtr. Azna Mescit (Cuma Mescidi), Eytgar Camii, Appak Hoca Camii ve mezar, Dng Mescit, Karahan Pencim trbesi, Yusuf Has Hcib mezar, Celaleddin Badad trbesi, skender Vang mezar, Arslan Han mezar, Nur Ela Hinim mezar gibi byk eserlerin yannda irili ufakl bakalar da yer almaktadr. Wii' -W&fi"->-- .'. " - "" Annak Hoca Camii vo t,-;-.,: UYGUR TRKLER 173 Kagar'daki eski camiler iinde eriehir'deki Azna Mescit'in tarihi ok gerilere kadar dayanmaktadr. Bu eser, 12. yy.da Kara-hanllar devletinin sonlarna doru yaplmtr. Barthold'a gre 1209'da mehur Acem iri eyh Sa'd, Kagar'a geldiinde bu camide Uygur Trk limleriyle sohbet etmi ve bu camiin naklarna hayran kalmtr. Bu hayranln yazd bir iirde, tehis san'atn kullanarak, yle dile getirir:

air: Ben byle uh dilber ve akll aziz grdm ki, hibir yerde byle fazilet sahibi birini grmemitim. Onun yznde efkat ve vefa gnei, gnlnde her mkile dayanma ve yksek bir vekar parlyor. phesiz ki, o, bu hasleti kendi stadndan almtr>>90 szleriyle Uygur Trk limlerini ve mimarlarn vmektedir. Eytgar Camii; Kagar camileri arasnda en byk eserlerdendir. Bu cami 17. yy. da Hamide Hanm adndaki zengin bir dul kadn tarafndan yaptrlmtr. 19.yy.in sonlarna doru Badevlet Gazi Ykub Bey zamannda da bir kere tamir grmtr. Bu tamire Osmanl hkmdar Sultan II. Abdlhamid'in yardmda bulunduunu, Kasgar tarihilerinden Mir Hasan Kad, Halil vgn tarafndan 1984 de ekilen bir filimde aka sylemektedir. imdi bu camide binlerce kii bayram ve cuma namazlar klmaktadr. 1 L(O Mnkovn 1968. 174 MAHMUT KAGAR! I

UYGUR TRKLER 175 i i: -i& fiH Kagar'da Eytgar Camii. Appak Hoca Camii ve trbesi 18.yy.da Appak Hoca'nn olu Han Goca tarafndan yaptrlmtr. Muhteem grnl ve zengin sslemeli bir eser olup Kagar ehir merkezine -drt kilometre uzaklktaki Hazret kynde bulunmaktadr. Eskiehir'in 30 km. dousunda yer alan Han yi (Han evi), uzunluu 6, genilii 1,5 km.'lik bir sahaya yaylm eski bir medeniyet merkezidir. 1955'te yaplan arkeolojik kazlar srasnda burada gm paralar kmtr. Bu paralarn bir yznde Arap harfleriyle kelime-i enbiy (Peygamberler sz), dier yznde de Hicri 428 (M.S. 1036-37) yazldr. Han yi, Mslman Kara-hanllar ile slmiyet'e girmemi Hotenliler arasnda meydana gelen arpmalar yznden 12. yy da harap olmutur. u anda da yle harap vaziyette durmaktadr. Kagar'in kuzeyinde akan akmak nehrinin kenarndaki maaralarda budist duvar resimleri yer almaktadr. Kagar'in bu eski ve tarihi eserlerinin yannda yeni teekkl eden mahalleleri de vardr. Eskiehir'e nispetle daha ok inli'nin yerletii Yeniehir, ayn zamanda in ordu karargahdr. Kagar'da imdilik birka tane sinema, tiyatro, hkmet binas, otel, belediye sat maazas binalar yaplmtr. Son yllarda alan Pedagoji Fakltesi, ziraat, ticret, tp meslek yksek okullar, hastahane vb. gibi yeni eitim ve retim messeselerinin de modern binalar vardr. Btn bunlara ramen Kagar eski bir Trk-slm ehri vasfn korumaktadr. ehirde ok canl bir Trk kltr hayt gze arpar. An'anevi Trk tababetinin hlen hayatiyetini devam ettiren bir kolu, Uygur Milli Hastahnesi, drt bir taraftan gelen hastalara ak bir merkez durumundadr. Burada modern tbbn re bulamad hastalklarn tedavisi yaplr. Mesela; ciltte beyaz lekeler eklinde grlen hastaln tedavisi iin (Sedef hastal) Pekin, Nankin, anghay gibi in'in byk ehirlerinden akn akn hastalar gelip if bulmaktadr. Uygur Trk edebiyat Kagar'da hlen yayor. Dn ve snnet merasimlerinde, elencelerde Uygur klsik msikisinin on iki makamndan eserler icra edilir, arklar ve trkler sylenir. Pazar ve bayram gnleri sokaklarda ve meydanlarda meddahlar rebablaryle halk destanlarndan, Garip Senem, Seyyit Noi, Krolu gibi destan ve kssalar sylerler. Halk da bunlar can kulayla dinler. Eskiden bu ifah halk edebiyat daha canl ve kuvvetli imi. Kagar'da hlen, Uygur Trkesi ve ince olmak zere Kagar Gazetesi neredilmektedir. Kagar Edebiyat. Kagar Eskiehir Edebiyat gibi dergiler kyor. Buralarda gnmz ir ve yazarlarnn eitli edeb trlerde eserleri yaynlanmaktadr. Gnmz ir ve yazarlarndan bir ksmnn isimleri unlardr: Emir Hasan Kad, Kurban Emin, Mehmet Ali Znun, Abdlhamid Hac, Mir Zahit Kerim, Abdrrahim Toht, Dilber Kay yum vb. Kagar Uygur Neriyat Evi adl bir yaynevinde her sene edebi ve ilm olmak zere yirmiye yakn ayr trde kitap neredilmektedir ve bunlarn tirajlar da iki bin ile be bin arasnda deimekledir. Kagar Sanat migi adl devlet konservatuarnda da her trl san'at faaliyetlerine yer verilmektedir: Dramlar oynanmakta, danslar retilmekte, alg, usl gsterilmektedir. Kagar Eskiehiri'nin kuzeyinden batsna doru akmakta olan Tmen Nehri adl bir akarsu vardr. Ona niin Tmen Nehri dendiine dair Yusuf Kdrhan Paaym adl kitapta yle bir

malmat veriliyor: slmiyet'in yaylmasnda byk hizmetler gren alim Ebu Nasr Samani Buhara'dan Kagar'a gelerek gen Saltuk Bura Han' Mslman edince, Cukteri ve Toht Reit adndaki iki kumandan isyan edip Eskisar kalesine snr. ki taraf arasnda birka defa sava olmutur; fakat Mslmanlar 177 176 MAHMUT KAGARLI

bir trl galip gelememilerdir. Mslman tarafn ok zor durumda olduu bir srada Tmen adl bir Mslman asker bu nehri kaleye doru aktr. Kale duvarlarn yerle bir eden gl su sayesinde byk zafer kazanlr. Tmen'in bu hizmetini ebediyen \ a satmak iin Satuk Bura Han nehre Tmen adnn verilmesini emreder imdi Tmen Nehri dalga dalga kpk saarak akmaktadr. Bu nehir ebediyete kadar yaayacak olan Dou Trkistan Uygur Trk varln, onlarn kltr ve medeniyetlerini dalga dalga sonsuza tayan bir sembol olarak akmaktadr. * Kubbealt Akademik Mecmuas S. 4, s. 51-59, stanbul-1985 ESK TRK TIBBI VE KAGAR'DA UYGUR MLL HASTAHNES 5.3.1982 tarihli injan (Dou Trkistan) Gazetesi'nde neredilen Uygur Tp Tarihi Aratrma Heyeti'nin; "Uygur Taba-betilii Miraslarnn Tesbitinde Yeni Baarlar" adl raporu mnasebetiyle. An'anevi tp ilmi, Dou Trkistan'da 2000 yllk kkl bir gemie sahiptir. 1955'de bu mazi bereketinden istifade edebilmek maksadyle Kagar'da "Uygur Milli Tababet Hastahnesi" kurulmutur. Balangta, kk bir messese olan hastahne, zamanla inkif etmi ve gnmzde modern ve byk bir hastahne hviyeti kazanmtr. 1968 senesinde Kagar'n Semen mahallinde 20000 m2'lik bir saha zerine yeniden ina olunmutur. Halen 150 personel ve 150 yataa sahiptir. Hastahne, bina ve i demesi bakmndan her yerde grlebilecek alelade bir grn arz etmekle birlikte, tedavi metodlar ile benzerlerinden ayrlmaktadr. Zira burada an'anevi Trk tbbnn tedavi usulleri kullanlmaktadr. Mesel Ak (Sedef) hastal, eker ve Kalp hastalklar, Zh (nefes darl) ve trl adale hastalklar hususi metodlarla incelenmekte, tedavi edilmektedir. Kurulduu gnden itibaren hreti artarak yaylan bu messeseye Trk illeri yannda, bugn in'in Pekin, anghay, Nan-kin, Guvanu gibi merkezlerinden dahi hastalar akn etmekte ve kat'iyyen eli bo dnmemektedirler. Hastahne, kulland tbbi malzeme ve illar tamamyla kendi bnyesinde iml etmektedir. nceleri sadece el emeinin kullanld imalat iinde, imkanlar geniledike modern teknikten de istifade edilmektedir Zamanla evreden baarlar grlp duyulduka, dier Trkistan ehirlerinde de bu hastahaneyi model alan teekkller 178 MAHMUT KAGARLI ortaya kmaktadr. Baehir Urumi, Hoten ve Turfan bunlardan birkadr. Trih vesikalar nda binlerce senelik mazisi bulunan pek Yolu'nun ayn zamanda, tbb bilgi ve malzeme ak saladn da grmekteyiz. Geri trihteki byk tabiplerin tp ve ilalar hakknda yazdklar eserlerin ou, zamann tahribatna uram, pek az deer bilir ellerde muhafaza edilip gnmze intikal edebilmitir. Bu hli gz nne alan Uygur zerk Blgesi Salk Nezreti, hi olmazsa mevcut vesaiki toparlamak ve deerlendirmek

maksadyle bir hey'et kurmutur. 1979 senesinde faaliyete geen hey'et, Kagar ve Hoten'deki 100 yandaki Turdi Hac, 80 yandaki Znun Hac gibi birok yal tabibi ziyaret edip onlara atalardan yadigr kalan eserlerle birlikte, dier yollardan ele geirdikleri 10.000 den fazla vesikay toplam, deerlendirmitir. Hoten, Turfan, Cmsar, Kagar gibi eski Trk ehirlerinin kalntlar bu gzle aratrlm; pek Yolu'nun balangc saylan ien ehrinden itibaren Pekin, Nan-kin, Yang-cu, Cing-cang gibi byk in ehirleri ve Byk Okyanus kylarndaki ven-cu, amin gibi merkezler de ayn dikkatle taranmtr. 1981 ylnda Dou Trkistan' ziyaret eden Tibet lalk Hey'eti, Dou Trkistan Salk Nezareti'ne 8. yzylda yaam mehur Trk tabibi Kumullu Cem Balak tarafndan yaptrlm "Canllarn Vcut llerinin ncelenmesi" ve "Resimli rnek Anatomi Kitab" adl iki eser hediye etmilerdir. Bu kitaplar Eski Trk Tp Trihine k tutmakta mhim rol oynamlardr . Yine Uygur Tp Trihi Aratrma Hey'eti, Pekin Ktpha-nesi'nde Mool mparatorluu devrinde, "Bakent l Saray" adiyle ince-Arapa yazlm 36 ciltlik tp hazinesinden kalan 4 cildi de tetkik etmitir. Ayrca San Irmak'in dousundaki bir blgede (Dung-hu-ang) yer alan "Bin Ev" kalntlarndan 6. evde bulunan, kabartma teknii ile zerine ekiller ilenmi 96 ta tablet ok ie yaramtr. Tabletlerde, hem Budist kitaplarndaki rivayetler beyn edilmekte hem de o devrin itimai hayat tasvir olunmaktadr. 91. injan Gazetesi. 5.3.198? Savfp UYGUR TRKLER 179 Mesela bu tasvirlerden birisinde, yatan bir hastann banda, orijinal kalpa, uzun ceketi ile pr dikkat hastasn muayene eden bir Trk hekimi canlandrlmaktadr. Bir baka tasvirde, hasta bir devenin etrafnda telala kouturan bir grup Uygur kyafetinde insan izilmitir. Bunlardan biri, bir kz boynuzu iine koyduu sv ilac devenin azna aktmaya almaktadr. Mezkr tabletlerdeki suretler, pek Yolu gzerghndaki Trk tbbnn eritii seviyeyi belgeleyen salam delillerdir. Kadim Uygur tbb, o devirlerde byk hret kazanm; eski in bakenti ang-en'den Gney-Dou in denizine kadar kendisini kabul ettirmitir. Dou in'deki Yang-cu ehri, Sy Tang slaleleri devrinde92 mhim ticaret merkezlerinden ve birisi idi. Buraya Tccar, Rahip vs. ile birlikte ok sayda Trk hekiminin de geldii, trihi vesikalarda grlmektedir. Nitekim Uygur nceleme Hey'eti'ndeki Dursun Can 1979'da Yangcu Trih Mzesinde, Orhun yazsyla yazlm bir para mezar kitabesi bulmutur. Keza ayn mzede Yang-cu sahillerinde bulunan bir de batk gemi sergilenmektedir. Gemide o devre ait illarla, bilhassa "niadr"a rastlanmtr. Burada belirtmeliyiz ki, nadr, o tarihte yalnz Dou Trkistan'da elde edilen bir madde idi O devirde, Trk tbbnn tesiri Japonya'ya kadar uzanmaktayd. Bunu, Kagar Milli Hastahanesi'ne hediye edilen eski bir Japonca eserden renmekteyiz Bu eserde anlatlan bir vak'a vardr: Yang-cu'lu bir rahip olan iyen-Cing, Dou in Denizi u/erinden Japonya'ya giderken tutulduu bir frtnada m olmutu. Hastalna hibir yerde derman bulamayan iyen-Cing, son olarak Trkistan'dan bir hekim davet etmi ve onun yapt hr gz meliytyla ifa bulmutu. Bu vak'adan anlalan odur ki, Trk tbb o zamanlarda, harici hastalklarla da ilgilenmekte ve hatta gz ameliyat gibi hassas cerrahi mdahalelerde bulunabilmekteydi. in'in, tababet ilmi hakknda yazlm eski eserlerinde, Trk tbb ile ilgili ok kymetli bilgiler vardr. Mesel M.. 859'da \ azlan: "in-iy-u-bin-sav" (Yeni kefedilen illar)

adndaki kitap, in'in en eski tp ansiklopedisi mahiyetindedir. Bu eserde 850 eit il ad gsterilmitir ki, bunlarn 114 tanesi Trkistan'a mahsustur. Sf <)>. Sy Slalesi 581-618, Tang Slalesi ise 618-907 yllan arasnda hkm 180 MAHMUT KAGARLI Tang sllesinin ilk yllarnda (618-907) yaayan byk in tabibi Song-si-miyav, "ungcng-yi-fang" (Kymetli Hussi Reeteler) adl bir kitap yazmtr. Bu eserde, Trk tbbnn 4 ana maddeye (ate, hava, su, toprak) dayal olduu nazariyesi beyan edilmektedir. Bu gr gnmze kadar gelen Uygur tp ilminin temeli saylmaktadr. Ayn eserde defalarca tecrbeden gemi Sedef hastal ilalar olan "Hng", "Hep", "Spop" isimli illarn reeteleri verilmektedir. Song-si-miyav'm (581-682) dier eserinin ad: "eng-cng-yav-fang" (Kymetli lalarn Reetelerindir93. Bu eserin 15. cildinde, Tang sllesi devrinde yaayan nl hekim Vangtav'n yazd "Vey-tey-miyav" (Yabanc yerlerdeki gizli reeteler) adl tp mecmuasnn 14. cildinde yer alan Trkistan'a mahsus "mr uzatan ila terkipleri" hatrlatlmaktadr. Ming Slalesi devrinde (1368-1644) yaam il mtehasss hekim Li-i-cin'in (1518-1593) 27 senede yazd "la Yaplan Otlar Kamusu" adl eserde94 ise Bat diyarnda yaayan Trklerin yedikleri ceylan etinin kuvvetlendirici, yorgunluk giderici ve stma tedavisinde grlen mspet tesirleri anlatlmtr. Nankin Ktphanesi'nde bulunan eski bir ince eserde Cengiz ordusunda vazife yapan Uygur askeri tabiplerinden bahisle, yaptklar byk hizmetler beyan olunmaktadr. Bu kitapta Mool Ordusunun -ven'de bir sefer halindeyken veba salgnna tutulduu haber verilmektedir. "Yahya" adl bir Uygur tabibinin yapt illarla hastaln stesinden geldii de ayn eserde kaytldr95. Keza "Mool Y-en Sllesi Trihi" adl 88 ciltlik eserde, bu konuda baka br haber daha vardr ki, ok enteresandr: Mool Y-en hanedan devrinde (1279-1368), Dadu (Pekin) ve an-du' ( Mool muhtar eyleti) da, Uygurlar tarafndan kurulmu, il kalitelerini kontrol eden hussi bir "Uygur llar MahkemesF'nden sz edilmektedir. Zikredilen trih kaytlardan kan neticeye gre Uygur Tp ve l ilmi, hem in, Hind, Arap, Fars; hem de dier baka milletlerin tp ilimlerine nemli ve derin tesirler yapmtr. 93. 1979'da anghay'da neredilen "Okyanus" adl eserden, Cild: 2, Sh: 2569. 94. a.g.e.,C. 2, Sh.:2900 95. injan Gazetesi, 5.3.1982, S. 3. (Bu makalenin yazlmasna vesile olan rapor bu nshadadr. Verdiimiz bilgileri yer yer bu rapordan naklediyoruz.) UYGUR TRKLER 181 Kaynaklarmza gre bu tesir karlkldr. Eski Trk Tbb da Arap, Fars, Hind ve in tp ilm bulularndan istifde etmitir. Ancak anlaldna gre Trkler, aldklar malzemeyi iletip geniletme maharetini gsterebilmilerdir. Nazar adan Uygur tbb, 4 madde (Ate, hava, su, toprak) (Ansr- Erb) ve 4 Hlt (Safra, sevda, kan, balgam) (Ansr- Ahlat) denen iki essa istinaden kurulmutur. Bunlar, in tbbmdaki Vu mg (5 madde: Altun, aa, su, ate, toprak) ve S-cng (4 hususiyet: Bak, soru, koklay ve nabz) esaslar ile yer yer benzemektedir. Bir Htra : Ben, yerli tp ilmi ve tedavi usllerine pek inanmyordum. Ama 1972'de Kagar'da bamdan geen bir hdise bana ok tesir etti; Uygur milli tababetine kars daha cidd bir alka gstermek gerektiini retti: 1972 senesi Austos aynda akrabalarm ziyaret maksadyle Kagar'da bulunuyordum. Btn dostlarn gnln holayabilmek iin her birinde birka gn kalmaktaydm. O gnlerde Kagar Milli ifhnesi mdr Sdk Kenci ile tantm. Muhtelif sohbetlerimiz oldu.

Bir gn Sdk Kenci bana; Neden bizim ifhneye gelip yle batan ayaa bir muayene olmuyorsun? diye sordu. Sylediine gre, bu ifhne, Pekin, anghay, Nankin gibi merkezler yannda, in'in en cra yerlerinden gelen hastalarla dolup tamaktayd. Ben, onun bu teklifini gnl olsun diye kabul ettim. Msait bir gnmde ifhneye uradm. Sdk Kenci beni kendi odasnda arlad. Sonra yan odalardan iki yal Uygur hekimini artt. Bunlar birisi Znn Hac, dieri Mehmed Ali adlarnda tecrbeli tabiplerdi. Her ikisi de byk bir sayg ve dikkatle beni muayene ettiler, srayla nabzma ve gzlerime baktlar. Baka bir soru sormadan: - Siz bir ilim messesesinde alyorsunuz, dediler. ',','' Evet!., dedim. lmi almalar sizi hayli ypratm. Sinirleriniz zayf182 MAHMUT KAGARLI lam, itahszlk ve yorgunluk hissediyor, geceleri iyi uyuyamyor, kark ryalar gryorsunuz, dediler. ardm; gerekten yleydi. Doru!., dedim. Sizi hemen tedavi etmeli. Bizde: "Hastalklarn kayna sinirdir" diye bir sz vardr. imdi size bz illar verelim. Yalnz msterih olun. Bizim illarmzn aksi tesiri yoktur. Biz vcdu kuvvetlendirici, takviye edici illar veririz, dediler. eit il verdiler: 1. Mutedil hayat, 2. Mcun- azrki, 3. erbet-i roma (nar suyunda terkib edilmi bir il). Sonra; Bu illar yemekten nce ve iki hafta mddetle kullanacaksnz. Greceksiniz bir eyiniz kalmayacak, dediler. Dediklerini yaptm. Gerekten iki hafta sonra kendimi son derece zinde hissettim. tahszlk, yorgunluk ve uykusuzluklarm son buldu. Bir miktar kilo aldm. Tedavi inandrc idi. Bu hastalk bende mzmin bir ekilde uzun zamandr devam ediyordu. Urumi'deki modern hastahnelere defalarca gitmi, fakat gerek bir sonu alamamtm. Bana uyku getirici illar veriyorlard. Geceleri ancak bu ekilde uyuyabiliyor ve tabiatyle byle bir uykunun ertesi gn son derece tedirgin oluyordum. 1976 senesinde niversiteye renci semelerinde grevli olarak ikinci defa Kagar'a gitme imkn bulunca, hastahneye tekrar uradm. Bana bir miktar daha erbet-i roma verdiler. Bunun ok yararn grdm. Ziyaretlerim srasnda hastahneye urayan hastalardan edindiim intibalar da ok mspettir. Bunlar, burada modern usllerle tedavisi mmkn olmayan birok hastala derman bulunduunun canl ahitleri idiler.* UYGUR TRKLER 183 Kubbealt. Akademi Dergisi, S. 1, s. 70-76, stanbul-1986 '<- ' , ' ,' DOU TRKSTAN EHRLERNDEN TURFAN Kadm "pek Yolu'nun gzerghnda, ad dillere destan ate deryasndaki yeil bostan... diye anlan Turfan... Tanr Dalar'nn nl kollarndan olan Buda silsilelerinin gneyindedir. Deniz seviyesinden 160 metre aada, etraf yksek dalarla evrili geni bir "ukur Ova" zerindedir. Turfan ovasn seyyahlar, "Orta Asya'nn gbeinin ukuru" diye tarif ederler. ukur ovasyla dnyaya n salm olan Turfan; Pan, Toksun, kasabalar ile birleerek 360.000 nfuslu bir ehir meydana getirirler. Nfusun ekseriyetini Uygurlar tekil eder.

Turfan, tarihte Uygur Trkleri'nin kltr ve medeniyet merkezlerinden biri olarak da tarih deer tayan bir Trk beldesidir. Turfan ukuru'nda kara iklimi hkm srer. Yazlar kurak ve son derece scaktr. Is, ou zaman 40 dereceden aa dmez. 45-47 derecelere kt grlmtr. Klar kuru souk yapar, kar hi yamaz. Byle bir iklimde topran snma derecesi 75'tir. Kum zerinde yumurta haland, cier kebap edildii olmutur. Turfan, bu zellikleriyle, ince'de "Ateli Bostan" anlamna gelen "Hocu" kelimesiyle anlmtr. Bu iklime ramen Turfan ukur ovas, yazmzn banda sylendii gibi, "Ate deryasnda yeil bostan" misli; ormanlar, meyve baheleri, zm balar, eitli tarm rnleri ve kavunkarpuz bostanlaryla gz kamatran bir yeillik deryasn andrr. Turfan'da k mevsimi ksa srer, Bahar erken balar, Bu yzden sebze, meyveler Turfan'da erken yetiir. Turfan, Dou Trkistan'n merkezi Urumi'ye 198 km. mesafededir. Urumi'den otobse binip yola koyulan bir insan, Turfan Ovas'nda ilerledike, kendisini bir ate denizine girmi gibi hisseder. Buraya ilk defa gelen bir kimse, burada insanlarn ve bitkilerin nasl yaayabildiklerine aar... 184 MAHMUT KAGARLI Bu scak deryasnda meydana gelen harikulade yeillik ise insan bsbtn artr. Binbir eit meyvenin yetitii baheler, usuz bucaksz zm balar ve ikin divan yastklar byklnde tarlalarda yatan yzbinlerce kavun... karpuz... Kumlan zerinde yumurta piirilen lle kucak kucaa... bu yeilliin srr nedir? Turfan Ovas'n kum istilsna kar koruyan ve onu l olmaktan kurtaran sr, bu arazinin yer alt su rejimi ve Trk dehasnn kefedip uygulad sulama sistemidir. Turfan Ovas'nda tarm suludur. Suyun %40'n Buda dandan vadiye inen rmaklar ve dereler tekil eder. Geri kalan %60'hk blm, "Kariz Suyu" denilen yer alt sularyla yaplr. Kariz yer alt sulama kanal Boda Da'nn eriyen kar sularn buharlamay nlemek suretiyle yer altndan Turfan tarlalarna getiriyor. Turfan'da byle karizlerden toplam 550 adet bulunmaktadr. Yer alt sular, muayyen aralklarla alan kuyular tnellerle birletirilmek suretiyle "tesviye" usulleriyle yeryzne karlmaktadr. Bu usul, hem su kaybn nlemekte, hem de sulamay kolaylatrmaktadr. Turfan Ovas'ndaki bu sulama sisteminin, dnyann baka hibir yerinde bulunmad bir gerektir. Turfan Ovas asrlardan beri ve hl bu usulle sulanmaktadr. Bu Uygur Trkleri'nin kefettii kanalizasyondur. Avrupallar kanalizasyon almalaryla XIII. ve XIV. Yzyllarda tanmsa, Uygur Trkleri bundan 2000 yl ncesi kanalizasyon tekniini yaratmlardr. te, kzgn kumlarla, cennet bahelerinin yanyana bulunu-undaki sr... Yer alt sularn mucizev bir bulula yer stne aktmak... Kuyu ap kova ve tulumba ile ekerek deil; tam bir mhendislik hesab ile. Turfan Ovas'nda ekonomik bitkiler de ekilmekte ise de burann en byk zellii kavun, karpuz ve zmleridir. nemli lde uzun elyafl pamuk yetitirildiini de kaydetmek gerekir. Turfan kavunlar ve zmleri btn dnyaca tannmaktadr. Bu 35-40 kilogramlk devs kavunlarn zellii vardr. Tatll, sululuu, kokusu... Turfan kavunlar Avrupa, Amerika, Asya pazarlarnda en lks vitrinlerde tehir edilmekte ve dilim dilim ambalajlanarak satlmaktadr. Turfan'da ve Dou Trkistan'n her yerinde Turfan kavunlarnn kak da yaplmaktadr. Anadolu'da armut, elma, vs.nin kurutularak kak yapld gibi Turfan kavunlar da zel usullerle dilimlenir, kurutulur ve kak olarak yenilir ve ihra edilir. UYGUR TRKLER 185

Turfan kavunlarnn pek ok eitleri vardr. Genel olarak iki ana blme ayrlr; "yazlk kavun, kzlk kavun"... Yazlk kavunlar, yaz mevsiminde yenilen kavunlardr. Kzlkler ise k aylarnda yenilir... Bu kavunlar k boyunca tad ve kokusu hi bozulmadan saklanr. Mays, Haziran aylarna kadar kalabilen kavunlar olduu gibi, baz kimselerin yeni yln kavunu kana kadar sakladklar olur. Eski pek Yolu'nun gney gzergah zerindeki Turfan, eski Trk kltr merkezlerinden biridir. Turfan'in dousunda Idkut devletinin bakenti Idkut ehrinin harabeleri bulunmaktadr. Batsnda ise eski Yargul ehri kalesi ve harabeleri bulunmaktadr. Turfan ehir merkezine 20 km. mesafede Budizm dnemine ait oyma duvar resimlerinin bulunduu bezeklik yer almaktadr. Bu bezeklikteki oyma duvar resimleri Uygurlar ve baka Trk boylarnn Budizm kltr erevesinde yaratm olduu abide sanat eserlerindendir. Turfan ad milattan nceki 5. Yzyllarda yaam Turan ah Alp Tonga'nn kk olu Tur'un ismi ile balantl olup zamannda Tur (yani Turahun) Dou Trkistan'da pekok minareleri ina ettirmitir. Bu minareler sava zamanlarnda haberlemede nemli rol oynad iin yava yava minareler onu yaratan ve teebbs eden Tur'un adyla anlmaya balanmtr. Turfan'in eski Astane blgesinde byle turlar ok sayda kurulmutur. Bu turlar iinde bir Tur'un drt etraf yksek duvarlarla evrildiinden o halk iinde "Tur Tam" (Tur Duvar) diye isimlendirilmitir. "Turtam" zamann geiiyle dil bakmndan deierek "Turfan" olduu hakknda halk iinde sylentiler mevcut bulunmaktadr. Baz tarihilerin tahminlerine gre "Turfan" ismi 12-13. Yzylardan sonra bu blgede resmiyet kazanmtr.* Dou Trkistan'n Sesi, S. 3, s. 37-39; sanbul-1984 186 MAHMUT KAGARI I UYGUR TRKLER 187 UYGUR TRKLER'NDE DN KUAKLARI 1. Uygur Trkleri'nde Dn ve Dn Koaklar Nedir? Uygur halk koaklar Uygur Trkleri'nin uzak tarih gemiinin aynasdr. nk onun da Uygur Trkleri'nin bandan gemi olan tarih vakalar ile maceralar zulme, eitsizlik ve adaletsizlie kar yrtlen kahramanca mcadeleleri, hrriyete olan istek ve arzulan, gayeleri, rf ve detleri, gelenekleri, insan sevgileri, tabiat sevgileri gibi estetik duygularn kendi dairesi iine almaktadr. Uygur Trkleri zengin bir kltre sahip, sanat sever bir Trk boyudur. Bu yzden nahakoak (trk) ve usul (dans) Uygur halknn toplu hayatnda, insanlarn daim ihtiyac olan ekmek, su, hava gibi birbirinden ayrlmaz bir hale gelmitir. Uygur Trkleri iinde, az da olsa, trk, koak, dan bilmeyen kiiyi bulmak mmkn deildir. Byle bir gerek karsnda Uygur ile temasta olan yabanc seyyahlar ile ilim adamlar Dou Trkistan' "naha-usul", "ark-dans" mekn olarak tarif etmilerdir. Uygur halk koaklarnn byk bir blm sevgi koak-larndan ibaret olup, onun mhim bir ksmn dn koaklar tekil etmektedir. Bilindii gibi, dn kar-koca olacak iki gencin hayatnda en mhim vaka olup, o ok neeli olan merasimlerinden biri saylmaktadr. Uygurlarda, eskiden beri dnler naha-koak (ark-trk) usul (dans) ile devam edegelmitir. Uygurlar bata olmak zere, btn Dou Trkistan Trkleri'nden sazsz ve arksz, koaksz ve danz dn olmaz. Onun iin halk iinde olim y ile, dn namesi ile kzar "Yani lm merasimi alay ile dn merasimi saz arks ile canlanr, neelenir" gibi bir hikmetli atasz mevcuttur.

Konu ve man bakmndan ok zengin, ekil ve gzellik bakmndan gz kamatran Uygur halk koaklarnn (cmleten dn koaklar) ou halk tarafndan ark halinde sylenirler ve bu ekilde azdan aza gerek evlattan evlada devam edip gelmektedirler. Uygurlarn dn koaklarnda kz ve erkek taraf, annesinin kendi yavrularna olan vgs ve istekleri ifade edilmektedir. Zamanmzda dn ekilleri gelimi hayatn imdiki yeni artlarna uygun olarak biraz deimise de eskiden Uygur Trk-leri'nin dnleri geleneksel rf ve detlerine bal olarak dikkat ekici bir ekilde yaplyordu. Dnler, her Uygur blgesinde genellikle ayn olsa da ayr zellikler tard. Mesel, 20. yzyln ilk balarnda Dou Trkistan'n Kumul blgesindeki Uygur Trkleri'nin dn ekilleri yle bir tertip ile yaplyordu: Orta dereceli iki aile arasnda kz-olanlarn evlendirmek iin sz kesildikten sonra olan taraf dnlk iin dokuz96 giyimlik kuma, dokuz tane koyun, dokuz, kre97 buday (bir kre on iki kilodur), dokuz ing98 pirin (bir ing 2 kilodur), dokuz cing ya (bir cing yarm kilodur), dokuz masa meyve ve dn iin yeterli miktarda odun, kmr, ay ve tuz gibi nesneleri harbalara ykleyerek kz tarafn ailesine gnderiyordu. Dnn birinci gn kz ve erkekten ibaret her iki tarafn misafirleri kz tarafnn evine davet edilirdi. Buna "Ba dn" denilirdi. u gn leden sonra evlenecek erkek, kendi erkek arkadalar ile birlikte kzn evine hoca nikh iin gelirdi. Kzn mahallesindeki erkekler "kz krki", "kz grml" istiyoruz ; deyip, kz evinin kapsn at harbasmn tekerlekleri ile kapatp, onlarn kolaylkla girmesine engel olacakt. Olan ile beraber 6. Damat evinden kz evine dn iin gnderilecek eyalar ounlukla dokuz denk ile gnderilir. Eski Trk geleneklerinde dokuz says kutlu bir man ifade etmektedir. Eski Trk dncesinde dnya dokuz blmden ibaretmi gibi dnlmtr. Hakan davullar ve tulalarnn dokuz tane olmas bu dnceyi teyit etmektedir. Tarihte ad geen eski Uygur devletlerinden Uygur Kaanl (744-840), Kuu Uygur Devleti (870-1250), Karahanllar Devleti (870-1150)'de Uygur kabileleri birliine girmi olan dokuz (Yalakar, Oturkar, Trlemr, Bukaskr, Avua, Karsar, Kogursov, Yabukar, Ayavuz) ve Ddokuz (Uygur, Ofugur, Gn, Bayrku, Togra, zgil, Kpak, Basml, Karluk) birlii kurulmulard. 97. Kre: Asl ekli kri, krilik'tir. Eski Uygur Trkleri'nde hacim ls olarak kullanlrd. ing: ince kkenli bir arlk lsdr. Asl ekli i cing idi. i "drt", cing "yarm" kilogram demektir. Bu ince seklin Uygur Trkesindeki karl olarak tang kelimesi kullanlrd. Yeni Uygur Trkesindeki kelimenin bnyesindeki -ci dm ve kelime ing haline gelmitir. 98 188 MAHMUT KAGARLI gelenler harekete geerek kapy amak iin alyorlard. Kap almasa, kzn mahallesindeki gen erkekler "aalmad hop hop" diye ukan salp onlar alaya alyorlard. Bu duruma dikkat ederek evlenecek erkek ile ok sayda arkadalar beraber gelirdi. Hoca nikh ounlukla misafirlerin bulunduu salonda cemaat nnde yaplyordu. Nikh treni yapld zaman, evlenecek erkek yedi sekiz arkada ile bu salona girerdi. Nikhtan sonra kz tarafnn ailesi evlenecek olana bir takm elbise, yahut elbiselik kuma hediye ederdi. Buna "gveyilik" hediyesi denilirdi. Erkekler nikhtan dndkten sonra onlar damadn akrabalarndan veya arkadalarndan birisi evinde misafir ederdi. Burada evlenen damadn arkadalar saz ve arklar ile birka saat neeli elence tertiplerlerdi. Bu merasime "a rge" (sa drme) denilirdi. Akam st ise elence ekli iret haline dnrd. Elencelerin sona ermesinden sonra ise ev sahibi, damada bir takm elbise veya elbiselik kuma hediye ederdi. Akam st evlenen ge ve onun arkadalar ve erkek tarafndan on ile yirmi arasndaki kadnlar, gelini gtrmek iin gelin evine dokuz kere sayg ziyaretinde

bulunurdu. Dokuzuncu sayg geliinden sonra gelini harba veya mepe (etraf kapal bir eit harba) ile damat evine doru gtrrd. Kzn mahallesindeki erkekler bir ka yerde urgan ekip yolunu kapatmaya alrd. Damadn taraf ise bycek bir erkek koyun hediye ettikten sonra, urganlar kaldrarak yol verirlerdi. Bu erkek koyunu, yolu kesen genler yerlerdi. Gelin, damat evine getirildikten sonra, yanndakiler onu beyaz kigiz stne alp, yere yaklm ate stnden dokuz defa atlatp, daha sonra hazrlanm yatak odasna getirirlerdi. Dnn ikinci gn, damat taraf kendi akraba ve mahallelisini, kzn anne-babasn ve onun akraba ile komularn evine davet ederdi. Buna yz ama merasimi denilir. Yz ama merasimi gn, sabah mezgilinde, gelinin ailesi dn iin kesilen koyunun akcier ve barsaklarndan "pke yesip" denilen yemei hazrlayp onu scak halde damadn evine gnderirdi. Mesafe uzak ise, pke yesip souk hale gelmise onu stp evle- nen gelin ile damadn balarn bir araya getirip onun buharna tutarlard. Bundan maksatlar, evlenen iki gencin mr boyu beraber olmalarn istemeleriydi. Dnn nc gn, kz taraf, erkek tarafn ve onlarn yakn akrabalarn yemee davet ederlerdi. Buna "llaka armak" denilirdi. Dnn dokuzuncu gn, kz taraf yine olan UYGUR TRKLER 189 ve onun anne babasn yemee davet ederdi. Bunun sebebi de, damat ve onun ailesi ile iyice tanmak idi. Dn merasimleri bununla biterdi. 2. Dnn ilk gnnde sylenen "Kz Grme Koaklar" Uygur Trkleri'nin dn merasimleri hakknda tantma ksmnda zikrettiimiz gibi, dnn ilk gn akam st evlenen erkek ve onun arkadalar ve olan tarafndan on ile yirmi arasndaki kadnlar gelini gtrmek iin dokuz kere tazim ziyaretinde bulunurlard. Dokuzuncu geliten sonra gelini at arabas ile olan evine doru gtrrlerdi. Kz, anne babasnn evinden ayrl vaktinde det icab sessizce alard. Bu alay, kzn kendi evinden ayrl znts ile evlenme sevincinin ifadesi idi. Bu durumda kzn arkadalar "kz gr nahs" (kz gtrme arks) denilen aadaki koa bir ritm ile sylerlerdi: Ylma kz, ylma toyun bold ' ' Altn gllk kge yn bold Ylma kz, ylma ho bolursz Karugdek yigitke ko bolursz Ylma kz hual bolgn toylndur Altun boyluk gl yiit oynmdr Ylma kz, Feridundek" behtin bolur Altn gllk kgide tehtin bolur Trkiye Trkesine Aktarlmas: Alama kz alama dnn oldu Altn gllk kk evin oldu. Alama kz alama ho olursun ahin gibi yiite e olursun. 99. Feridun: Pitadilerin altnc padiahdr. Cemid slalesinden tife'riin yardmyla Dahhak' ldrmtr, diye rivayet edilmitir. Lakabi'jPerrut-(mbrek)'dur. Dahhak'tan saltanat eline almtr. I! M l ji 190 MAHMUT KAGARLI Alama kz, sevin, bugn dnndr, Altn boylu gzel yiit sevgilindir. Alama kz Ferudun gibi bahtn olur Altn gibi kk senin tahtn olur. 3. Dnn kinci Gn Tertiplenen "Yz Aku" Yz Grmll Merasiminde Sylenen Kouklar: Dnn ikinci gn damat tarafnn evine davet edilen erkek misafirleri oturma salonuna karrlar. Burada kzn annesi ve\a ona vekleten bir kadn, kendi kzn, erkein annesi veya

ona veklet eden bir kadn kendi olunu methederek koak sylerler. Bu koaklara "yz ak nahisi" (arks) denir. Bunlar >ledir: A. Kz annesinin ve kz tarafnn okuduu koaklar: "'Y' ...,,.,,. Bir tgn gl sakildim. Glni alp Akkna yalk iinde, bamga, Tac kilip ancdm El halayk tola keldi, :,, Hi kiige bakmdm. , ;,,'] une helkler ansdn, zlirige sakildim. , ;';; Balaklsla aydekkine, ^ -,....;., Boy kircin taldekkine. , ,>\-,r,,;.'..-;: \-j , ,'. :, ! :, .,,' > Kii korse gldekkine, Hizmet klur erdekkine. ^ '']''':'"':V' '.,.;' Trkiye Trkesine Aktarlmas? >;, '' Bir beyaz rt iinde, ,^;^'; : Bir demet gl sakladm. .,.,''.', ;'...;;.' , ;'.,.... L, :;; Gl alp bama, /, ' )! r ^ !;-: Tac gibi sakladm. V : : UYGUR TRKLER ; 191 El, halayk istedi ok Hi kimseye bakmadm. Bir ok halk arasndan. Sizin iin sakladm. Evlat edin, ay gibidir, Boyu nzik dal gibidir. Kii grse gl gibidir, Hizmet eder erkek gibi. B. Kz tarafnn syledii koaklara cevap olarak oul annesi ve oul tarafnn okuduu koaklar: Bizmu oul ong klduk. Bir molla-lim. ... ' Cinim balam tolun ayn, .. -. ' Ke-kndz tilividuk. < i. '.< . :" ' Emdi berdi hudaym. Bazarlardan at alduk, Sars ala. Yukr mehelledin kz a Altundek bala. Segi uun umenzar, steng boy yaklduk. unce kzlar ansdn, Henim balamn talhduk. Biri lenhar, biri mhar, Kamlp kalar. Kaurinin yilimidek, Yepiip kalar. Trkiye Trkesine Aktarlmas: Biz de oul byttk, Bir bilgin-lim. ' ' Canm olum, dolunaym, Gece gndz talep ettik. s JitHi i hirlnvm 192 MAHMUT KAGARLI Pazarlardan at aldk, Yelesi gzel. Yukar kyden kz aldk, , Nur gibi gzel. Serinlemek iin biz, Dere boyunu gezdik. Bir ok kzlar arasndan, Bu gzel kz setik. Birisi beyaz ve birisidir krmz iek, "'' '' * Alp kalr. Reine gibi birbiriyle, Yapp kalr. C. Olan tarafnn syledii koaklar bittikten sonra, taraf tutmayan kadnlardan birisi yle koak syler: Tadin ti tabelik, Sudn ikti ay belik. Nedin ikti bu layk, Birbirige hop layk, Heyran kalay halayk. Trkiye Tiirkesine Aktarlmas: , Dadan dt ta balk, - ; Sudan kt ay balk, Neden kt bu lyk, Bir birine pek lyk, Merak etsin insanlar. Bu koaklar sylendikten sonra neeli akalar iinde olan annesi kzn, yani gelinin ba rtsn kartarak onun yzn aarlar. Buna yz aksu denilir. Bu hareketten sonra olan

ailesini temsil eden olan annesi, kza geyimgeek (elbise) zibuzinnet hediyelerini verirler. Kz hrmet ile teekkr eder ve kabul eyler. Ondan sonra yal kadnlardan bir ikisi yerinden kalkarak dn kutlayp, gelin ile damada olan iyi dileklerini sylerler. Koaklar, beyitler sylerler. Salondaki kadnlar da her bir msrann en sonundaki iki kelimeyi beraber okurlar. UYGUR TRKLER 193 Okunan koak yledir: x, Etigen-kopar bolay, Tnnk aar bolay, . ' Tokkuz oulluk, bir kzlk bolgay, f. Kotanda koyluk bolay, Egilde kalilik bolay. U uzaray, tvi yeyilay. Kodukka ta ukendek bolay, Kaura yelimdekyepi kalay, Hudaym mbarek klay. Trkiye Tiirkesine Aktarlmas: Sabah erken kalkacak olsun, Tepedelik aacak olsun, Dokuz oullu, bir kzl olsun. . Kotanda koyunluk olsun. Alda seyirlik olsun. '. ' Ucu uzasn, dibi yaylsn, .. Kuyuya ta dm gibi olsun. ' " Reine gibi yapp gitsin, Allah mbarek etsin. Bu kutlama ve tebrikten sonra gelen misafirler, evlerine dnerler. Dnn byle gelenekleri, Dou Trkistan'n (Uygur zerk Blgesi) Kumul vilayetindeki Uygurlar arasnda halen devam etmektedir. Uygur Trkleri' nin dn ekilleri dier Trk boylan gibi ok eitli olup, buna bal olarak dn koaklar ok eitlilik gsterir. Bunlar toplamak ve etraflca incelemek, folklor zenginliimizin ortaya kmas bakmndan bizce ok nemlidir. Eskiehir'de 7-9 May1S 1987 tarihleri arasnda dzenlenen 3. Uluslar ara. Trk Halk Edebiyat, Sempozyumuna sunulan bildin Dou Trkistan'.n Sesi, S. 16, s. 46-48, istanbul1987 J94 MAHMUT KAGARLI TURFAN ESK MEZARLIKLARINDAN IKARILAN BOZULMAMI NSAN CESETLER VE TARH GEREKLER in Halk Cumhuriyetine bal L'\gur zerk Blgesi (Dou Trkistanlm bakenti Urni'deki injaii niversitesi (Dou Trkistan (Jniversitesi)'nin Edebiyat Fakltesi retim yeleri tarafndan seilen ve benim de iinde bulunduum drt kiilik bir heyet in'in gelimi olan niversitelerinin Edebiyat Fakltelerinde yrtlen eitim-retim reformunun durumunu renmek ve aratrma yapmak maksadyla 20 Mart 1973 tarihinden 19 Haziran 1973 tarihine kadar inin kuzey, orta ve dou eyaletlerinde yer alan niversitelerinde gezi ve aratrma faaliyetlerinde bulunmutuk. Takriben ay sren bu aratrma gezisinde inin Pekin, angay, Hancu, inyai, Tiyencin, Nencin, indav, Keyfin, Daliyen gibi toplam 20 il ve 25 ehrinde yer alan 30 niversite ve enstitlerinde aratrma yaptk. angay Fuden niversitesinde 10 gn, angay Pedagoji niversitesinde 10 gn inceleme yaptktan sonra 2 Mays 1973 tarihinde Vapur ile Sendun eyaletinin bakenti indav ehrine doru yola ktk. inin sar denizinde vapurla 2 gece-gndz yol aldktan sonra indav ehrine ulatk. indav'da indav Pedagoji Enstitsnde 3 gnlk bir inceleme yaptktan sonra 8 saatlik tren yolculuuyla Yentey ehrine geldik. Yentey'den 8 Mays gn akam saat 19'da vapura binip 9 Mays gn sabah saat 6'da Liyavnin eyaletinin liman ehri Daliyendeki Daliyen Pedegoji niversitesinde inceleme faaliyetlerini srdrdk.

renme, aratrma faaliyetlerimiz srerken Daliyen Pedagoji niversitesi Rektrlk zel kalem mdr Hofinlen Sinjan (Dou Trkistan) dan geldiimizi rendikten sonra heyetteki arkadam retim yesi Abdlahat mer ile bana unlar syledi: "Sizin yurdunuz injan'n (Dou Trkistan) Turfan UYGUR TRKLER 195 blgesinden 1915-1917 yllar arasnda Japonlar tarafndan kazp karlan rmemi insan cesetlerinden (in dilinde Muneyin denilir) Yedi tanesi zamannda Japonlar tarafndan yaptrlan Lonko (Uluslar Aras Portartor liman ehri diye tannr) liman ehrindeki arkeoloji mzesinde bulunmaktadr. Onlar grebilseniz ok iyi edersiniz". Biz hemen aknlk ve heyecan ile Hofinlen Hanma bakarak, Oraya gidersek grebilir miyiz? Diye bir soru ynelttik. Hofinlen hanm bize bakarak, arkeoloji mzesi genel blmnn herkese ak olduunu, rmemi insan cesetlerinin mzenin zel blmnde bulunduunu, bu blmn yukar dzeydeki devlet yetkililerine, yabanc lke devlet ve hkmet bakalarna gsterilebildiini, normal in vatandalarna imdiye kadar almadn bildirdi. Biz Hofinlen'e, bu blm grebilmenin bir aresi yok mu? Biz ok uzaklardan geldik, kendi blgemizden karlan bu cesetleri bir grebilsek ok iyi olurdu, dediimizde, o bize, bu blm grebilmek iin in Komnist partisinin Daliyen ehir komitesinden izin almak gerekir dedi. Ben hemen Hofinlen'e; Siz sz konusu izini almamz iin bize yardmc olabilir misiniz? Dedim. O biraz dndkten sonra; Ben pedagoji niversitesi Rektrl adna bir yaz yazarak ehir parti komitesine gtrp sizin iin izin almaya alacam dedi. Bu szleri duyduktan sonra ok sevindik ve ona; Bu izin gerekleebilir mi? diye sorduk. O da ehir parti komitesi sekreterinin kendisinin kocas olduunu ve onun bu konuda yardm olabileceini syledi. Bu srpriz bizi ok sevindirdi. Dou Trkistan'dan buraya getirilen rmemi cesetleri grme isteimizin gerekleeceine emin olduk. Bilindii gibi 19. yy'm sonlarnda ve 20. yy'n balarnda Rusya, Almanya, ngiltere Fransa, Japonya gibi devletler Dou Trkistan'a arka arkaya ilmi aratrma ve arkeolojik alma heyetleri gndererek Dou Trkistan'n Turfan, Kuar illerindeki bin evlerden, Donghang blgesinden Uygur Trklerine ait pek ok edebi ve tarihi eserleri kendi lkelerine gtrmlerdir. Bunlarn arasnda rmemi cesetlerde varm. Hofinlen bize bir gn sonra gerekli izni aldn, bizi Lonko Arkeolojisi Mzesine gtreceini syledi. Sevinten gklerde 196 MAHMUT KAGARLI 8 Mays 1973 sabah saat 8'de trene binip, Daliyen ehrinden Lonko liman ehrine yola ktk. Bir buuk saatlik bir yolculuktan sonra Lonko'ya ulatk. Hemen Tarih ve Arkeoloji mzesine kotuk. Mzenin genel blmn gezmeye gelenler iin akt. Bu blm gezip bitirdikten sonra mze yetkilisine rmemi cesetler blmn grmek istediimizi bildirdik. Yetkili ahs bize; Orasn grmeniz mmkn deil deyince Hofinlen mze yetkilisine Daliyen ehir parti komitesinin mze ynetim kuruluna yazd izin yazsn gsterdi ve ona verdi. Yetkili zr dilerim birka dakika bekleyiniz dedi. Hemen koarak mze mdrl odasna gitti, biraz bekledikten sonra mze yetkilisi yanmza gelerek, buyurun dedi. Ve bizi rmemi cesetler konulan zel blme doru gtrd. Bu blmn kapsnda adam ba byklnde bir kilit

vard. Mze yetkilisi kilidi anahtarla at. zel olarak yaplan geni bir salonda rmemi cesetler (islami akidelere gre byle cesetlere ehit denirdi) Yedi cam sandk iine yerletirilmiti. rmeyi nleyecek ilalarla ilalanarak bu caml sandklara konulmulard. Bunlardan birincisi 55 yalarnda, siyah sakall, siyah sal, uzun boylu, dz burunlu bir ceset idi. O yeni lm gibi yatyordu. Kalar, kirpikleri, salar hayatta olan bir insan gibi canl ve ' yerinde idi. zerinde pamuk kumandan yaplm bir ton, bir pantolon vard ve sapasalamd. Bizi gezdiren yetkili; "mi aratrmalar sonucunda bu cesedin yann 3 bin olduunu yani bundan ' 3000 yl nce len adama ait olduunu syledi". Ve onun Turfan blgesinden getirilmi olduunu ilave etti. Onun fiziki, biyolojik zellileri kyafetleri tam anlamyla bir Uygur Trkn andryordu. Fakat, boy vcut bakmndan imdiki insanlardan daha bykt. Bu grnm bana bir alimin kitabndan okuduum, insanlarn beyni gelitike vcudun fiziki bakmdan kleceini ifade eden grlerinin ne kadar doru olduunu hatrlatt. kinci ceset ise orta yata yine bir erkek idi. O da kendi elbiseleriyle yatyordu. Ksa sakall, bykl ve esmer renkli biri olup elbiseleri ynden idi. Tantmnda onun lmne iki bin yl olduu yazlmt. Bu Trklerin bundan iki bin yl nce yn kuma dokumasn bildiklerini gsteriyordu. nc ceset 35 yalarndaki bir kadn idi. Salar sim siyah, kalar yay gibi, burnu elif gibi, elma yzl gzel biri idi. UYGUR TRKLER 197 O, uzun gmleklik halde yatyordu. Onun tantm yazsnda 1500 yl nce len bir kadn denilmiti. Drdnc ceset yal bir erkek cesedi idi. Tantm yazsnda onun be yz yl nce len bir Uygur ihtiyar olduu belirtilmiti. O, kefenlenmi, slami usulle gmlm bir Uygur Trk idi. Beinci ceset, slami usulle kefenlenerek gmlen 60 yalarnda bir kadn idi. Onun tantm yazsnda 600 yl nce len bir Turfanl kadn denilmiti. Altnc ve yedinci cesetler 12 yalarndaki bir erkek ocuk ile 7 yalarndaki bir kz ocuk cesetleri idi bunlarda kefenlenmi olup aa yukar 4-5 yzyl nce lenlerden idi. Yukarda grdmz rmemi cesetlerin ortak zellii, derisinin (simasnn) esmer, buyaz olmas gvdelerinin nisbeten byk olmas, boy bakmndan orta boy olmas, burularnn geni, dz olmas, koyun gzl olmalaryd. Bu zellikler Trk rkna ait zelliklerdir. Daliyeri* Tarih ve Arkeoloji mzesindeki byk kk toplam 7 tane cesedin hepsinin grnm, kyafetleri onlarn Trk olduun gsteriyordu. Mzeyi gezdiren yetkili, bize onlarn Uygurlara ait olduunu vurgulad. Biz de grdmz gereklere dayanarak bu szlerin doruluuna kanaat getirdik. Biz, Arkeoloji mzesinin yetkilisine bu rmemi cesetlerin kim tarafndan, ne zaman buraya getirildiini sorduk. Yetkili bize bu durumu yle anlatt: "Japonlarn tarih ve arkeoloji sahasndaki bilim adamlar gmldne uzun seneler olsa da rmemi cesetlerin havas kurak, scak blgelerden biri olan, deniz yznden 185 metre aada yer alan Turfan blgesinde bulunabileceini dnerek, Dou Trkistan'n Turfan blgesine 1915 ve 1917 yllar arasnda iki defa Arkeoloji heyetleri gndermiler. Heyet, in idaresi altndaki Dou Trkistan'n Turfan blgesine gelerek, mezarlklarda kaz almalar yapp toplam 21 tane rmemi insan cesetlerini bulup onlardan 7 tanesini o zamanlar kendi idaresi altndaki Lonko mzesine koymu, 6 tanesini kendi hakimiyeti altnda tuttuu Kore'nin Seul Arkeoloji Mzesine, 8 tanesini Japonya'nn bakenti Tokyo Arkeoloji Mzesine koymulardr."

Daliyen Arkeoloji Mzesi yetkilisinin bu szleri bundan bir yl nce Turfanl bir yal ihtiyarn bana izhar ettii bir olay gz nmde canlandrd. 1972 ylnn bahar aylarnda Turfan'daki bir akrabam ziyaret atmav ;^in TTrumri'rlen trene binD Turfan'a doru yol aldm. 198 MAHMUT KAGARLI Trenden Dahiyenzi istasyonunda indim. Dahiyenzi istasyonu Turfan ehrine 25 kilometre mesafedeki bir istasyon idi. Orada Turfana gidecek otobse bindim. Otobs Turfana doru hareket etti. Benim yanmdaki koltukta bir yal Uygur oturuyordu. Yolculuk srasnda onunla tantk. Ad brahim olup, takriben 80 yalarnda, uzun boylu, ksa beyaz sakall bir adamd. Havadan sudan konuarak yolumuza devam ediyorduk. Turfan ehir merkezine 7-8 kilometre mesafe kala yol kenarndaki bir mezarlktan geerken brahim abi bana: Bu mezarlk yanndan ne zaman geersem, bundan 55 yl nceki bir olay gzmn nnde canlanyor dedi. Ben hemen aknlkla brahim abiden bu olayn ne olduunu renmek istedim. O da tabiki anlatrm dedi ve szn yle devam ettirdi: Benim babam Hamdullah Abbas, ben 6-7 yalarnda iken Turfandan g edip, oraya 60 kilometre uzaklktaki Toksun ilesine yerlemi. Ben Toksun ilesinde bydm. Yam 25'lere geldii gnlerden bir gn engen Yamuldan (ile kaymakamlndan) isiz insanlar iin i bulunaca hakknda bir duyurunun yaynlandn duydum. Ben alacam bildirmek iin ile kaymakamlna geldim. Beni ieriye ald. eride kii ile karlatm. Biri Uygur Tercman, ikisi yabanc idi. Yabanclar inli zannettim. ekik gzl, ksa boylu, iman inli tercman vastasyla bana yannda oturan yabancy gstererek unlar syledi: Bu kii Japonya'dan gelen misafirimiz, sen bunlar iin alacaksn. Onlar ne isterse onu yapacaksn. Greviniz mezar amak ve kapatmaktr. Gndzleri istirahat edip uyuyacaksnz, geceleri alacaksnz, almanzdan kesinlikle kimseye bahsetmeyeceksiniz. Eer bahsederseniz cezalandrlacaksnz, -dedi ve gnlk i hakknn miktarn syledi. cret hayli yksekti. Benim gibi almak isteyen 15 Uygur gencini seerek bizi Toksundan Turfan'a gtrdler. Turfan engen Yamul (ile kaymakam) yanndaki bir eve yerletik. Bize verilen talimat gerei gndzleri istirahat ediyoruz, geceleri alyoruz. imiz eski mezarlktaki ahslarn mezarn amak ve kapatmak idi. Mezarlktan rmemi insan cesetleri ktnda Japonlar onlar hemen ilalayp cam sandklara yerletirerek, arabalara ykleyip Urumi'ye gtryorlard. rm cesetler ktnda Japonlarn talimatna gre hemen yerine konarak mezar kapaUYGUR TRKLER 199 tyorduk. Benim ve benim gibi alanlarn kafamzda bir soru vard. Acaba Japonlar bu kadar para harcayarak kardklar bu rmemi cesetleri ne yapacaklar? Hi birimiz bu sorunun cevabn bulamryorduk. Bu ekilde 10 gn eski mezarlkta altk. Onbirinci gn ge saat iki buuk gibi bir vakitte biz mezar amak iin gaz lambalarnn nda alrken mezara yakn bir kyden gelen birka yz kiinin aniden saldrsna uradk. Bu kiilerin ellerinde sopa, balta, demir ubuklar vard. Japonlar, arabalara binip kat. alanlarn ou da koarak kurtuldu. Uygur genlerden iki kii onlarn sopal saldrsna maruz kaldk, yakalandk. Benim butuma bir sopa dedi canm ok acd. Onlar bizi kye gtrp sorguya ekti. Ky ak sakal (ky by) bize: Bizim mezarlklarmzda ne iiniz var? Ne yapyorsunuz, llerimizi neden rahat uyutmuyorsunuz? Diye bir soru yneltti. Ben:

 Biz iiyiz, emir kuluyuz. engen Yamul'dan (ile kaymakamlndan) bizi arp, birka Japonu gsterip, bunlara alacaksnz, onlar ne emir verirse yerine getireceksiniz dendi. Biz onlarn emriyle baz mezarlklar atk, yine tekrar kapattk, dedim. Ky ak sakal: Siz gavurlara (inliler ve Japonlar kas ederek) yardm edip ecdatlarmz rahat uyutmadnz. Onlar yerlerinden kaldrdnz bylelikle bir pislie bulatnz, sizi ldrrsek de azdr. Diye azarlad. Sonra rendiimize gre baka bir kye akraba ziyareti iin giden iki gen kendi kyne dnnde saat 2'de bizleri grm. nceleri bizi Cinler olsa gerek diye dnm. Sonra fikir deitirip kye haber vermi. Neticede biz bu ekilde baskna uramz. Ertesi sabah ile kaymakamlndan inli yetkililer ve polisler gelip bizi kurtarp ile merkezine gtrd. Duyduumuza gre inli yetkililer ve kaymakamlar Japonlarn Uygurlar diyarndan rmemi cesetleri bulup Japonya'ya gtrmesi iin topluca ok miktarda rvet alm ve almalarn yrtlmesi iin anlam ve Japonlara yardmc olmu. Daliyen Arkeoloji mzesinde grdmz rmemi cesetler ve mze yetkilisinin bize syledikleriyle 1971 ylnda brahim aabeyin bana syledikleri arasnda tam bir balant ortaya kmtr. brahim aabeyin sylediklerinin gerek olduuna kanaatim tam oldu. Daliyen Arkeoloji mzesindeki cesetlerin brahim aabeyin 200 MAHMUT KAGARLI genliinde Turfandaki eski mezarlklardan kard rmemi cesetlerden ibaret olduu anlald. Komnist in siyaseti yanls baz inli tarihiler komnist in ynetiminin gerekleri yanstmayan grlerini yaymak ve propagandasn yapmak iin eski alardan beri Trklerin zellikle Uygur Trklerinin topraklar ve kltr beii olan dou Trkistan "Trk topra deildir, Uygur Trklerinin de topra deildir. Uygurlar 840 yllarndan sonra Orhun blgesinden bu topraklara gmen olarak gelmilerdir. Bu topraklarda eski alardan beri inliler ve baka milletler yayorlard grn ileri sre gelmektedir. Bu grler tarihi gerekleri yanstmayan ve in ynetiminin Dou Trkistan' ebedi kendi idaresi altnda tutarak sonuna kadar smrmek niyetinden kaynaklanan bir grtr. Bu gre rnek olarak inli in-i'nin 23.9.1980 tarihli injan Gazetesinde yaymlad "Eski Edikut Yargol ehirleri hakknda" balkl makalesinden bir paragraf gstermek mmkndr: "9.Asrn 30. yllarnn sonlarnda (Tan slalesinin Huycan Yllarnda) Uygur devleti Hingan dalarnn kuzeyindeki Orhun nehri kenarnda idi. Sonralar devlette Kar-frtna afetleri ve bulac hastalklardan dolay onlar batya g ederek bat blgedeki halklar ile birlikte yaamlardr. Bat blgesine g edip yerleenlere Bat Uygurlar denilmitir."100 Milattan sonra 840 ylnda meydana gelen olaylar, doal a-fetler ve Krgz Trklerinin saldrs sonucunda Orhun blgesini terk eden Uygur Trkleri, kendi soydalarnn yaamakta olduu blgelere ve Dou Trkistan'a g etmilerdir. Bu gten ok nce Turfan ve tarm havzasnda Uygur Trkleri ve Baka Trk boylar yayorlard. Daliyen Arkeoloji Mzesinde grdmz dou Trkistan'dan getirilen Uygurlara ait olan 3 bin yllk, 2 bin yllk, bin yllk rmemi cesetler, bu topraklarn Trk topraklar olduunu, gl bir ekilde kantlamaktadr. Bu tarihi gerekleri, kimsenin ortadan kaldrmaya gc yetmeyecektir. Gnei balkla rtmek mmkn deildir. UYGUR TRK1 1 K 201 100. in-si, "Eski dikut, Yargol ehirleri hakknda" 23.09.1980 injan'a Gazetesi, Sayfa: 3 GEREK VE YALAN in Halk Cumhuriyeti stanbul Bakonsolosu Wu Keming ve Konsolos Han Yong Shaenk, 26.10.1989 tarihli Zaman Gazetesi'ne yaptklar zel aklamada "in'de Dou Trkistan diye

bir blge yoktur. Baz kimselerin Dou Trkistan ad verdikleri blge in'in injan blgesidir. Dou Trkistan meselesine gelince byle bir devlet olmamtr. Olmusa bile ancak bir-iki gn yaamtr." ddiasn ileri srmlerdir. Bu,ilm gereklerle ve tarihle badamayan bir safsatadan ibarettir. Orta Asya ya da Trkistan tarihini inceleyen tarihiler ve Trkologlarn eserlerinde defalarca vurguland gibi Trkistan, Trkler'in eski anavatannn tarihi, corafi ve siyas addr. Whelm Bartiod 1902 senesinde: "Trkistan, Asyann bat merkezi ksmnda byk blm igal eden, eskiden beri Turan veya Trkistan denilen memlekettir ki bu ise Trkler memleketi demektir. Bu lke batda Ural nehri ve Hazar denizi, douda in hududu, gneyde ran ve Afganistan, kuzeyde Tobul, Tomsk vilayetleri arasndadr."101 demitir. 14. yzyla kadar Byk Trkistan'n dou ksm olan Dou Trkistan'a, Uygur Trklerinin vatan manasna Uygur li denilmitir. Son alt asrda ise bu blge Dou Trkistan diye bilinmektedir. Dou Trkistan'n ismi 1876-1877 yllarnda yaplan ikinci Manu-in istilasndan sonra 18.11.1884 tarihinde stilac Manu in ordusunun komutan Zo Zung Tang tarafndan "istila edilen toprak" manasndaki ince injan,yani "Yeni toprak"ad ' ile deitirilmitir. Buradaki injan kelimesinde u gerek aka anlalmaktadr ki bu toprak eskiden beri in topra olmamtr. in ynetimi, Trklerin eskiden beri anavatan olan Dou Trkistan iin "Eskiden in topradr, in'in paralanmaz bir 101. Ensklopedieskiyslover Petersburg, c.85, s.194. Dou Trkistan'n Sesi S.24, s.24-25, stanbul 1989. 202 MAHMUT KAGARLI i1! blgesidir." ddiasn ne srerek Trkistan kelimesinin unuttu-ruimas iin elinden gelen btn vastalarla youn aba harcamaktadr. Dou Trkistan'da bir kimse z vatannn adna Trkistan dedii zaman onu iddetli ekilde cezalandrmaktadrlar. Birok devletler son asrlarda igal ederek kendi memleketleriyle birletirdikleri topraklar iin "eskiden benimdi" kelimesini kullanmaktan biraz utan duyarak gerekleri itiraf etmeye mecbur olmaktadrlar. Sovyetler Birlii de Bat Trkistan' 19. yzylda arlk hakimiyetinin igal edip bir mstemleke haline getirdiini itiraf etmektedir. Acaba Dou Trkistan'n ad Dou Trkistan deil, injan ise bu topraklarda milattan nceki devirlerden itibaren imdiye kadar yaayan ve bu gzel topran sahipleri olan Uygur Trkleri bata olmak zere baka Trk boylar kendi topraklarna z ana dilinde bir ad koymam mdr? Veya inli diplomatlarn man-tklarnca Dou Trkistan Trkleri kendi ana vatanna ad koyabilecek yetenek ve akla sahip deil miydi? Bu topran ad injan (Yeni Toprak) ise, eskiden byle bir toprak yok mu idi? Veya gkten mi indi? Tarihten beri Uygur Trkleri karde Trk boylar ile beraber Orta Asya ve Dou Trkistan'da byk devletler kurmulardr. Bunun ilki M.S. 745 senesinde 840 senesine kadar devam eden, bakenti Kara Balgasun olan Byk Uygur Devleti, 870 senesinden 1225 senesine kadar devam eden Kensu (Bugnk in'in Gensu eyaletinde) Uygur Devleti, 850 senesinden 1275 senesine kadar devam eden bakenti Ordubalk (Cisimar) ve Babalk olan Dou Trkistan'n Kumul, Turfan, Urumi, Karaehir, Kuar, Aksu vilayetlerini iine alan Edikut Uygur Devleti, 870 senesinden 1213 senesine kadar devam eden Uygur ve Karluk Trkleri tarafndan kurulan bakenti Kagar (Ordukent) ve Balasagun olan Karahanllar Devleti, 1514 senesinden 1675 senesine kadar devam eden bakenti Yarkent olan Saidiye Devleti, I. Manu in istilasndan sonra Dou Trkistan Trklerinin in Manu zulm ve esaretine kar ayaklanma neticesinde kurduu Bedevlet, Yakup Bey'in Kagariya Devleti (1863-1877) bunun ak delilleridir. 20. yzylda ise Dou Trkistan'da iki defa Trk devleti kurulmutur. Bunlardan ilki 1932 senesindeki Kumul halk ayaklanmasndan sonra btn Dou Trkistan'da

in mezalimine kar silahl mcadele neticesinde 12.11.1933 tarihinde Kagar'da kurulan Cumhurbakan Hoca Niyaz Hac, Babakan Sabit UYGUR TRKLER 203 Damolla olan "Dou Trkistan slam Cumhuriyeti" dir. Bu cumhuriyet yaklak bir sene mr srerek Rus-in ibirlii neticesinde Ekim 1934 tarihinde yklmtr. kincisi ise in'in mstemlekecilik ve zulm siyasetine kar Dou Trkistan'n kuzey blgesindeki li, evek ve Altay vilayetlerinde cereyan eden ayaklanmalar neticesinde zafer kazanarak 12.11.1944 senesinde Golca'da kurulan "Dou Trkistan Cumhuriyeti"dir. Ay, yldzl bayrana ve milli para birimine, milli ordusuna sahip olan Dou Trkistan Trkleri'nin bu mstakil devleti 1949 senesinin sonuna kadar devam etmise de Rus, in ibirlii \e Kzl in'in igali neticesinde son bulmutur. inli diplomatlar bu gerekleri bilse de alkn olduklar kendi adetleri gereince "Dou Trkistan meselesine gelince, byle bir devlet olmamtr. Olmusa bile bu devlet ancak bir iki gn yaamtr." diye yalan sylemilerdir. Medeniyetin, kltrn ve insan haklarnn bu kadar ilerledii gnmzde byle bir gayri ciddi siyaseti takip etmek insan artan bir olaydr. Hak ve hukuktan mahrum braklan Dou Trkistan'da bu eit yalanlar gazetelere yazarak, gerekleri sylemek isteyenleri cezalandrp halkn azn kapatma imkann zorla elde etseler bile,hr,demokrat rejimdeki Trkiye Cumhuriyeti' nde bu hi mmkn deildir. Dou Trkistan Trkleri,1951-1955 yllar arasnda "lkemizde Manu-in istilas neticesinde kurulan injan (Yeni Toprak) adn deitirin. Otonom blgemizin ad Dou Trkistan, hi olmazsa Uyguristan olsun" talebinde bulundular, ama Kzl in yntemi, bu taleplerinde srar eden binlerce Trkistanly ar bir ekilde cezalandrd. Hapis etti, ldrd. Lakin, ark Trkistan adn halkmzn kalbinden silemedi. Yzyllardan beri harcadklar abalara ramen bu mbarek ismi unutturmaya muvaffak olamadlar. Unutturmak da mmkn deildir. nk gnei balk ile svamak mmkn deildir. Yalan her zaman yalandr. Gerekleri yalan ile yok etmek imkanszdr.* * Dou Trkistan'n ^^ Sayfa 24-25, stanbul 1989. 204 MAHMUT KAGARLI HEYECANLI BR YOLCULUK ZBEKSTAN VE AZERBAYCAN SEYAHATNDEN HATIRALAR Trk Dnyas Aratrmalar Vakf ile KUTYAY Yayn ve Eitim Vakf'nn tertip ettii Sovyetler Birlii'nin zbekistan ve Azerbaycan Cumhuriyetlerini gezme ve inceleme heyetine katlarak 28.8.1990 ile 6.9.1990 tarihleri arasnda bu iki cumhuriyette bulundum. Trkiye'deki eitli niversitelerin retim yeleri, parlamenterler, yazarlar, airler, i adamlar, avukatlar, banka mdrleri gibi heyet terkibindeki 156 kii bir Sovyet ua ile stanbul'dan saat 3.00'de Bak'ye doru utuk. Uarken ok heyecanl idim. Sovyetler Birliine bal Orta Asya (Trkistan) ve Kafkasya'daki karde Trk cumhuriyetlerini grmek ve oralarda yaayan kardeler ile tanmak benim uzun senelerden beri beklediim bir irin arzu ve mit idi. Bu arzu gerekleme arefesindeydi. Karadeniz'i ve Kafkas dalarn aarak saat 6.00'da Bak'ye indik. Baku havaalannda Sovyetler Birlii'ne giri yapma ilemlerini tamamladktan sonra uak deitirerek saat 9.oo'da zbekistan'n Semerkant ehrine doru utuk. zbekistan'da

Trkmenistan llerinin zerinden getikten sonra saat 12.30'da Semerkant havaalanna indik. Semerkant, Orta Asya'nn en nemli Trk kltr merkezlerinden birisi olup, birok Trk devletlerine bakentlik vazifesi grmtr. Mesela Semerkant 1336-1405 yllar arasnda Topal Timur'un imparatorluunun baehri olma erefine nail olmutur. Semerkant, Zerefan rmann gneyinde Maverannehir vahasnda yerlemi eski bir Trk ehridir. Nfusu 500.000 civarndadr. Biz Semerkant'da ikiye blnerek Semerkant oteli ile Turistik oteline yerletik. 29 ve 30 Austos tarihlerinde iki gn Semerkant'in : UYGUR TRKLER 205 tarihi ve kltrel yerlerini gezdik. nce Semerkant surlarnn dnda eski ehirde yer alan Hazret-i ah- Zinda trbesini ziyaret ettik. Hazret-i ah- Zinda trbesi klliyesi her ne kadar bakmszsa da sanat tarihi cihetiyle, mimarisinin gzelliiyle bizi ok duygulandrd. ah- Zinda mihmandarmzn verdii bilgilere gre trbe, : Peygamber efendimizin amcazadesi Kuam b. Abbas adna 14. Yzylda yaptrlmtr. Ziyaretimiz esnasnda zbekistan'n eitli yerlerinden gelen zbek ve Tacik kardelerimiz bizim Trkiye'den geldiimizi renince ok sevindiler Hazret-i ah- Zinda trbesini ziyaret ettikten sonra, Timur'un torunu Ulu Bey (1393-1449) mzesini ve Ulu Bey tarafndan aptrlm olan Registan denilen Semerkant eski meydann ve bu meydanda tanzim edilen hametli, gzel Ulu Bey medresesini, irdar medresesini, Telekri medresesini gezdik. Bu medreselerin yksek minareleri, gzel naklar Trk kltrnn Trkistan'daki mucizelerini gzmzn nnde sergiliyordu. Bu ah eserler bize Trk-slam medeniyetinin parlak izlerini gstermekteydi. Timur'un trbesi Gr- Mr veya Gr- Emir de Semerkant'a mhrn basm eserlerin banda yer alr. imdi mze olarak halkn ziyaretine ak olan Trbede Timur'un kabri, Seyyid Bereke, ahruh, Miran ah, Ulu Bey ve Mir Hoca mer gibi byk ahsiyetler yatmaktadr. Biz ziyaret esnasnda onlarn trbesi banda fatihalar okuduk. Semerkant'in en mhim mimari eserlerinden birisi Timur'un kars Bibi Hatun tarafndan yaptrlan Bibi Hatun camisidir. Bu caminin restorasyonu yapld iin ancak dardan grebildik. Bu cami 1399-1404 yllar arasnda ina edilmi bir klliyedir. Kubbesi zerinde geometrik desenler, kf yazlar, i tezyinat esere muhteem bir grn' kazandrmtr. Semerkant'in 35 km. dndaki Hartan klana giderek orada bulunan Trk, slam limlerinin byklerinden biri olan mam- Buhari'nin trbesi, cami ve medresesini byk heyecanla ziyaret ettik ve onun kabri banda fatiha okuduktan sonra, cami avlusunda ikindi namazn kldk ve medresede cami imamnn bir zbek delikanl ile zbek kznn nikahn yapma trenine katldk. Bu ziyaretten dndmz 30 Austos leden sonra Semerkant karabazarn ziyaret ettik. Bazarn bir tarafnda karpuz, kavun, meyve ve sebzeler satlyordu. zbekistan'n karpuz, kavun ve meyveleri ok lezzetli idi. Bizim Trkiye'den 206 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 207 geldiimizi bilen satclar bize kavun, kapuz ve meyve ikram ediyorlard. Gzlerinde kardelik sevgisi ldyordu. Bu srada baz devlet maazalarn da ziyaret ettik. Maazalarda satlan eyalar ok az ve kalitesizdi. Bu serbest Pazar ekonomisinin tersini uygulayan ve ekonomik rekabetten mahrum

ekonomik dzenin getirdii mukarrer akbet idi. Ben ziyaretim esnasnda buradaki insanlarn gerek kltrel ve gerekse dier bakmlardan bir boluk iinde durduunu hissettim. ah- Zinde gezisi srasnda enteresan ir hadise ile karlatm: Teke giyen bir kii benimle selamlatktan sonra, fotoraf makinesinin pili nerede satlyor diye sordu. "Bilmiyorum, buraya yabancym" dedim ve aramzda yle bir konuma geti: "Nereden geldiniz? Siz Uygur musunuz? "Evet Uygurum." "Urumi'den veya Kagar'dan m?" "Trkiye'den geldim." "evrenizdekiler de mi Trkiye'den?" "Evet Trkiye'den." O bunu duyduktan sonra gzleri kland ve "Trkiye'den gelen kardeler" dedi. Bu defa ben sordum: "Siz Uygur musunuz." "Evet." "ark Trkistanl Uygurlardan m veya buralardaki Uygurlardan m?" "ark Trkistanl Uygurlardanm." "Bat Trkistan'a ne zaman geldiniz?" "1962 ylnda" "Hangi vilayetinden?" ' "li." ' "Bat Trkistan'n hangi ehrine yerletiniz" "Takent'e." "li vilayeti Gulca ehrinden Denderbaza imamnn olu Mahmut'un Takent'te oturduunu duymutum, tanr msnz.? "Ben Mahmut, siz de Sultan Mahmutsunuz deil mi can kardeim, aziz arkadam?" diye bana sarlarak gzyalarn tutamadan alamaya balad. evremize gelen heyetteki arkadalar hayretler iinde kaldlar. 40 yl nce ilkokulu ve ortaokulu beraber okuduum ancak 34 yldr j'remediim arkadam Semerkant'ta grm oluyordum. Mahmut da Takent'ten ailesi ile beraber Semerkant'a gezmeye gelmiSemerkant havas, iklimi ve topa ile Dou Trkistan'n eski kltr merkezi Kagar'a ok benziyordu. Burada kendimi Kagar'da imi gibi hissettim. Btn yol boyunca una ahit olduk: Sovyet hakimiyeti tarafndan zbekistan'n btn tarlalar sadece pamuk tarlalarna dntrlm. Pamuklan merkezi hkmet ok ucuz fiyatla satn alyormu. 31 Austos gn sabah otobsle Semerkant'tan Buhara'ya doru yola ktk. Drt saat yolculuktan sonra tarihi ehir Buhara'ya ulatk. nce ehirden 15km. uzaklktaki Hz.Nakibent mezar ve camiini ziyaret ettik. Cami yeniden halka alm. Buraya uzak kylerden gelen kalabalk kadn erkek ziyaretilerle dolu idi. Namaz klyor veya Kur'an okuyorlard. Bizi alklarla karladlar. Bizden Kur'an- Kerim istiyorlard. Onlara Kur'an- Kerim hediye ettik. Buhara'ya gelerek saat 12'de le yemei yedik. Sonra eski Buhara ehrindeki ziyaretimize baladk. Buhara bundan 2300 yl nce kurulmu bir ehir olup, bugn mihmandarmzn sylediine gre 240 bin nfusa sahiptir. Yazl baz malumatlara gre Buhara'nn nfusu 600 bin civarndadr. Buhara Trkistan'n mhim kltr, medeniyet, sanat ve ilim merkezlerinden biri olup tarihi pek Yolu zerinde bulunuuyla ehemmiyet kazanmtr. Rus igalinden sonra ehrin yaknlarnda kurulan mahalleye Yeni Buhara denilmitir. Petrol ve tabii gaz yataklarnn bulunmasyla yeniden canlanmaya balamtr. Halk daha ziyade tarmla meguldr.

Buhara'da Saman oullarndan smail trbesi, Hoca Zey-neddin Camii, Kelan Minare, Bayankulu Han Trbesi, Mir Arap Medresesi, Nadir Divanbeyi Medresesi, Buhara Emir Kalas ve sarayn ziyaret ettik. Buhara'daki medreselerin bir ou 16-17. Yzyllarda yaplm olup Trk-slam kltrnn muhteemi iini ifade ediyordu. Biz bunlar gezerek ok duygulandk. Azerbaycan'da 1 Eyll gn saat 9.30'da zbek kardelerimizin bize baarlar temennileri arasnda uakla Bak'ye doru yola ktk. Saat 13.00'deBak'ye vardk. irin Baku Azerbaycan'n baehridir. Kendi kltrne sahip kan Azerbaycan Trklerinin siyasi, iktisad ve kltrel merkezidir. Hazar denizinin bat kysnda yer alm olup 1.5 milyon nfusa sahip byk bir ehirdir. , m^> .. 0< ta i at, O> d ^ es ^B^7-S* ; ^ -S'.? tu .- g 8 es d .S c >, es .- w ^ rt - _ .. ^ en -^ >^o^-C ta N g -S O_^ C-S1^ eS c tu .3 e -^ ^S* *~ aL ' 'S fa C ^ t3 'HiiHIt tu -5= a ^ tjO " o^ H e3 e " es fa e" "^l^lll =" <U ... eS p -p -S !iilllll!^ts-='l=s E "O -fa & .^-1 ^ ra c/ ,_, s s ? is --v a. c fa 9- s .S 3 U U b E o3^5 g -^ tu . E >-> tu X tu c/5 03 E -.5 e CU 03 eS H.^ 27 fa es g E o3 S 5b. C/3 C "^ E 2" .fa

J "es 03 tu 03 .X oo Oh 03 cu eS g.H tu :3 "O eS O . ^4 tn -C cu .. &3 T3 ,----< l/J t\J . w 3 - X S SES ^1 frs ince _E tu cu E cu .5 cu tu 'n :3 H C e cu cu <P fa. M> 03 <u -o CS o S -S .1 s-, en. X J S'5 E ffi f S c u T3 CU -O 3 "O :3 T3 S : a .g i. O -" .a u>x ! <u E S H "eS O g .g s 5^ il ^03 >> uls J2? -3SS 1 _. j -zr1^) 4_j :^3 ** |SSs,&:a2.M5-ilsi3 ^r-t T" -^^ "^* "" *^ 'o. 52 - 3, M < & . 03 X tu s s<

>^ <U :3 >n >>s 3 c/> tu ^ ^ 2 N2 03 03 S es ^"S eH fe ^ ' 'S & fa ^ T3 "cu 8 ^ o " ili .s s o >> 1) N > (D "o eS* ^HoSE9 cu .> "O r3 cu"0 :O X CU s I'i I "I ^ E '-O X ^ cu CU E S CU < >> CU tu -a , > _E C/2 C/5 & cS e ti S n u <; tu -a CU tu c 3 c o ON ON daha hava muza eS 3 > ayan 03 T3 03 X arihi, i irvan gibi. yle oban tu c^

k'de X lele'VL'

kono- ledik. ar ve ayan diler. 6 CU 1 me-

_S E 03

can erb

^. 03 -a

1 Azerb; S1 El/j"

a 03 4J X ^.^ ;>> cS ^j Ut cS

tU E 3

rtip

Ii4 e 03 a u. eS >5) ;rbay 3 X E etro! .Idu. >^ CU ayca (U 4-* en E bak s < cu tleri can' ega Sai lan 1 uurl ndan erlei )UgI um 03 S E en e ss 03 0. en 0 E X cu eS 0 CS -0 3 eu 4-* N < am afi aca lal )evi zer fer 3 03 _^: tu seb di. ;rba < "en T3 illi ild cih, si li nn >ord n 03 1^ ARLI izlere gs namtk. ittiimiz 2 n her tar en ~5 (11 daha mar n bir kitat Trkiye-i4 lan bir ko nin baba nsta Trki rel mna hirdi. Aze Kz Kale! 3 O CU 'c/3 CU mnda el "da .tii tart bulnd nk ve m 1 iir dk ayan CS 0? ecan ndan kandan sn gitsem rbaycan ok bezdi u gezdim ezdim rbaycan tik Cephe; k dnyas iz?" diye 5 r kyde di Annem ik c/> < H rimizin b deta kay in adm t 1 Baku'm , deniz p< tlerimiz Vakf'm inlerinde iine a iyean Cumhuriyeti Konfera i ve klti as gerek rn bir e lar Baku arih Mz ak katlia ek duala imiz uya )imden an Azerb 1 oldu n: k eyled ^> tu es zak zama tu i grmedi can Aze ben ok , koynum t/5 tu ' '> tu can Aze ayan Hj unla Tr] ohbet etti tr misini ibey. Bi e lm. MAH^ i kardele rkleriyle s girmek ii rdi. Btr t'er petrol >> "es 'J2, 03 jtirmalar 5 Eyll g r konulan m katld. daki ticar ezdik. Bur rbaycan T 0 O >, 0 On yaret eder ler yaplm 3 ve mod( kardelen li. Ve kalt diimde c; emilerir den beni a yreimde rzumdu u: ni yurdurr zm seni zerbaycan iyr laktan i grdm eninle z 1 zerbaycan da Azerb ldum. On un uzun S' idinizi tan 'eyz Eli El 'a Harbind <D cu eli 1^' "O ra: cu :3 4-> X 03 T3 g tu E N :3 tu N On 'n tu cu (50 S1 <~' es cU en v" se en < en X N3 .I9] E :'de A: Azeri cu c/> CS )kusu g cS kesi idi. ;rbaycar nyasi A > Cn| ^ 0 ri ve k sa Aze la ilim 2 /eti ara: ek iin ok g ierlerin ray, A 'deki n mezarn rbaycan ?ok etki rana g evketi elliin 1 grdn grme! /ordum anmazd rbaycan 03 u, eS :iyarm kendim "baycan ret esna rsatn zerindeCU i lim Eb QP CS ;t. "D g :3 0 03 CU ica: 03 >> g 03 tu cU C/5 03 cu N a. 0 E 03 N :3 CU 'e CU ili; es CU N Ut O es E cu tu SJ iya :3 CS X ,_LJ "O" 3 sn

03 en

208

C/3 *c CU W S . "s 3 O "tu koni

E 03 c/> yi

"2 03 03 eS X "S a. klt

es :3

*O eS < pet

<C X 'n 03 Tr rm ^:

"E < 03 tre 3 03

-4' . CU H < N mik 0 nur

tS C/>U

"O ah

ok sele!

olan

210 MAHMUT KAGARLI CNDE KLTR DEVRMNDEK TAHR$JAT VE '<<; NTHAR ;: in'de Mao'nun yapt kltr devrimi, kltr ile hi ilgisi olmayan, insanln kltr ve medeniyetini tahrip edici bir hareket olmutur. 1965-1975 yllar arasnda yrtlen bu hareketin hedefi, in hakimiyeti iindeki ve dndaki Mao'ya muhalif olan ak ; ve gizli gleri ortadan kaldrmak ve btn in'de Mao'nun ideolojisini rakipsiz bir ekilde hakim klmaktan ibaret idi. Kltr devrimi srasnda lkenin btn aydnlar ideolojik terbiye kamplarna toplanm, burada Mao'nun ideolojilerine gre beyinleri ykanmaya allmtr. Mao'nun ideolojilerine uymayanlar ok byk basklar altna alnm, Mao'nun sadk Kzl Muhafzlar tarafndan ldrlm, hapse atlm veya basklarla bunaltlarak intihara srklenmitir. ntihar edenlerin birisi in'in nl yazarlarndan Ding-Tu'dur. Ding-Tu, in komnist ynetiminin yayn organ olan "Rinmin Ribav: Halkn Gnl" gazetesinin yayn koordinatr, bir numaral adam idi. Kltr devrimi balaynca Ding-Tu kampa alnm, iddetli eletiri ve akl almaz basklara maruz kalm ve neticede burada intihar etmitir. Kltr devriminde intihar eden binlerce aydndan biri de in'in nl ve en byk tarihisi Jen-Buzen'dir. Jen-Buzen, in'in ok nemli bir tarih profesryd. in'in eski ve yeni a tarihlerini ok iyi bilirdi. Tarih ilminde bir otorite idi. 1 ekim 1955 tarihinde injan (Dou Trkistan) Uygur zerk Blgesi kurulduunda Pekin'den Urumi'ye bir kutlama telgraf gndererek o gn kutlam, ve kendini Uygur olarak ilan etmitir. 8. yzyln ikinci yarsnda(76l ylnda) in'de Erluen bakanlnda patlak veren ayaklanmada Tang slalesinin bakenti ang-En ehri, isyanclarn kuatmas altnda kalr. Bir ok ehir isyanclarn eline geer. Tang slalesi Hkmdar, Uygur Trk Devleti'nden yardm ister. Orhun Uygur Devletinin hkmdar Bg Kaan, 200.000 kiilik bir svari ordusuyla 761 ylnda in'e girerek ang-En ehrini kuatmadan kurtarr ve Tang slalesinin birok ehirlerini isyanclarn elinden geri alr. Bg UYGUR TRKLER 211 Kaan ordu birlikleri in'de 2 yl kalr ve in'de Manihesit rahipleriyle karlaarak, Mani dinini kabul eder. Sonra in'i vergiye balayarak ordusuyla kendi topraklarna geri dner. Tang Slalesi hkmdar isyanclarn tekrar ba kaldrmasndan endie duyarak Uygur ordu birliklerinden bir iki tmenin in'in Hunen eyaletinde bir mddet kalmasn ister. Anlama gereince iki tmen svari birlik Erluen'in isyan balatt Hunen eylatinde kalr. Sonralar baz olaylarn sonucunda bu iki tmen ordu, Orhun Uygur devletine geri dnme imkanna kavuamaz. Neticede onlar, Hunen'e yerleip kalr. Uzun zamanlarn gemesiyle onlar dillerini, gelenek ve greneklerini yava yava kaybederek inlileir. Jen-Buzen, ite onlarn evlatlarndan biridir. Jen-Buzen, Mao'nun tarih grne aykr grte eserler yazd ve zellikle Mao'nun "Tarihi siyasete hizmet ettirmek" iarna kar gr bildirerek tarihi gereklere sayg gstermek gerektiini vurgulad iin kltr devriminde ar bask altna alnm ve kendini kuyuya atarak intihar etmitir. Daha sonra, in Babakan Coinlay, "Jen-

Buzen, in'in en byk tarihisiydi. Biz onu koruyamadk, dikkatsizliimizden intihar etti. Bu, in iin byk kayp oldu." demitir. Jen-Buzen, Mslman deildi ve Uygur Trkesini de bilmiyordu. Budizmde intihar hakknda yasaklayc bir hkm yoktur. Kltr devrimi srasnda in'in ekonomisiyle birlikte in'in eitimi, edebiyat ve sanatna byk darbe vurulmutur. Kamplarda yazar, air ve ilim adamlarna Mao'ya kar iledii sular itiraf ettirildi. Kamplarda yiyecekler, iecekler ve kalnan yerler ok kt durumdayd. Kampta en ufak bir bakaldr, iddetle cezalandrlr, buna kalkanlar dvlr, hapse atlrd. Kltr devrimi, in'in i kesimlerine nisbeten Dou Trkistan'da daha iddetli, daha korkun, daha vahi bir biimde cereyan etti. Bu hareket, Uygur Trkleri bata olmak zere Dou Trkistan Trkleri'nin milli uurlu, imanl, vicdanl aydnlarnn hakszlk ve zulme kar mcadele ruhunu, eitli ar cezalar ve eziyetlerle sindirme harekat ve Dou Trkistan Trkleri'nin milli kltrn, maddi ve manevi deerlerini tamamen yok etmeyi hedefleyen bir hareket idi. Kltr devrimi, in'in i blgelerinde burjuvaziye kara ipini kazp karma harekat olarak devam etmise de Dou Trkistan'da kara ipi kazp karma (ekip karma) harekat yani yerli milliyetiilik kara ipi, burjuvazi kara ipi, rivizunzm ve yabanc lkelere balanma kara ipini kazp karma ve temizleme harekat eklinde devam etti. Pek ok mnevver insan eziyet ekti. Bu h'irpl/pt rasnda: -.,, 212 MAHMUT KAGARLI 1. Mill, tarih, ilm, edeb eserler polis karakollarnda toplatlp yakld. Dou Trkistan Trklerinin tarihine ilikin ok deerli tarih eserler atee verilip yok edildi. Bu eit kitap yakna harekat Dou Trkistan'da halen devam etmektedir. ngiltere Durham niversitesi ada in Aratrmalar Merkezi Mdr Dr. Michael Dillon'un "Gkbayrak" dergisinin Mays-Haziran 2002 tarihinli saysnn 24-25. sayfalarnda yer alan "Uygur Dili ve Kltr Tehdit Altnda" balkl makalesinde 2002 ylnda Kagar Uygur Basmevi tarafndan yaymlanan air, alim Turgun Alma bata olmak zere baz ilim adamlarnn kitaplarnn toplatlp yakldn bildirmektedir. 2. Pek ok camiler, mescitler, kltr devriminde Kzl Muhafzlar tarafndan tahrip edildi ve ibadete kapatld. Baz yerlerde imamlar domuz bakmaya mecbur edildi. 3. Pek ok mill, edeb ve tarih eserler, devrime kar suuyla eletirilerek okunmalar yasakland. 4. Kltr devrimi srasnda niversite ve yksek okullarda eitim-retim 1965-1972 yllar arasnda durduruldu. Ksacas Kltr devrimi srasnda Dou Trkistan Trkleri'nin kltrne ar darbeler vuruldu. Dou Trkistan'daki Trk asll mnevverler, aydnlarn bazlar burjuvaziye kara ipi olarak sulanrsa, bazlar yerli milliyeti, milli blc olarak sulanp sert eletiri ve acmaszca darbelere maruz kald. Yabanc lkelerde akrabalar olan aydnlar ise Rivizunist ve yabanc lkelere balanan devrim kart olarak eletirildi, sktrld, cezalandrld. Bu ar basklar ve eziyetlerden dolay Uygur Trkleri'nden de birok aydn intihar etti. Bunlardan isim olarak gazeteci ve yazar Abbas Huur'u, nl drama aktr Sultan Mahmut'u, gen edebiyat eletirmeni Ruz Kasn', arkc Melike Ziyavudun'u gstermek mmkndr. Ben de Dou Trkistan niversitesi'ndeki dier retim elemanlaryla birlikte Urumi'nin San-c ve Gneyda ilelerindeki kamplarda bir yl kaldm. Kamplarda yarm gn Mao'nun kitaplarn okuyor, yarm gn tarla ilerinde alrdk. te in'de Mao tarafndan yrtlen kltr devriminin tah- , ribatlarn ve intiharlar saymakla bitirmek mmkn deildir. . Mao'nun lmnden sonra in Komnist Ynetimi, kltr devriminin sonularnn sfr olduunu itiraf etmeye mecbur olmutur.* * Trk Edebiyat, Aralk 1993, Say: 242, Sayfa: 33 (Makaleye sonradan :

baz eklemeler yaplmtr.) UYGUR TRKLER 213 ADA UYGUR EDEBYATI AR MEHMET AL TEVFK'N RLERNE ADA TRKYE EDEBYATININ ETKLER I Tarihten gnmze kadar yaratlm ve gelimi olan Trk kltr eitli Trk boylarnn manen, maddeten yaratclk gayretlerinin ortak rn olma zelliini tamaktadr. Trk kltrnn mhim bir paras olan Trk edebiyat, Trk dnyas iindeki eitli Trk boylarnn ortak abalar neticesinde domu, bym ve gelimi bir edebiyattr. Bu edebiyat; kkleri ayn, tarihleri ayn, kltr balar ayn, kulland dili ayn olan Trk milletinin ortak edebiyatdr. Tarihten gnmze kadar gelen eitli Trk boylarnn edebiyat her zaman birbirinden etkilenmi, birbirinden renmi, birbirinden ilhamlanmtr. Bu hadise Gktrk devri edebiyat, Karahanl devri edebiyat, Harezm devri edebiyat, aatay devri edebiyat, Osmanl devri edebiyat sahalarnda ve ondan sonraki ada Trk Edebiyatlar devresinde aynen devam etmitir. XX. yzyln balarnda dnyada byk deiiklikler olmu ve yenilikler meydana gelmitir. Siyasi, iktisadi, ilim ve teknoloji bakmndan ceryan eden bu gelimeler tabii olarak edebiyat sahasna da aksetmitir. Birinci dnya harbi sonunda Osmanl imparatorluunun kmesi Mustafa Kemal Atatrk nderliinde balatlan istikll sava neticesinde, emperyalist glerin son bamsz Trk devletini yok etme planlarnn malubiyetiyle Trkiye Cum-huriyeti'nin kurulmas dnya mikyasnda mazlum milletlerin bamszlk ve hrriyet mcadelesi iin byk ilham ve g l-a/ncrr nlmnctr Krtl savac ve Cmhrivpt rlnnpminHp iri:.' 214 MAHMUT KAGARLI biyat da bamszlk ve hrriyet yolunda mstemleke ve smrge dzenine kar mcadele yapmakta olan milletlerin ve zellikle Trk Dnyas ada Edebiyat'nn meydana gelmesi, bymesi ve gelimesinde de etkin rol oynamtr. Bu etkin rol Trk dnyasnn eitli blgelerinde meydana gelen eserlerin tema, gaye, muhteva, slup, ekil ve dillerinde ak bir ekilde gze arpmaktadr. II ada Trkiye Edebiyat'nn, Dou Trkistan Uygur Ede-biyati'na olan etkisini ada Dou Trkistan Uygur Edebiyat'nn nl temsilcilerinden bir olan air, eitimci, yazar Mehmet Ali Tevfik 'in iirlerinde grmekteyiz. Bu konuya gemeden nce Mehmet Ali Tevfik'in kim olduu hakknda ksaca bilgi vermek istiyorum. Uygur Trk ada eitiminin kurucusu, Yeni Uygur Trk Edebiyat'nn nclerinden biri olan vatanperver air Mehmet Ali Tevfik, Dou Trkistan'n tarihi medeniyet merkezlerinden saylan Kagar vilayetine bal Artu nahiyesinin Boyamet kynde 1901 ylnda dnyaya gelmitir. air Mehmet Ali Tevfik'in babas Tohti Hac Artu nahiyesinin milli tabiplerinden biri olup ak fikirli, ilim, fen ve marifete derin sevgisi ile bilinen terakkiperver bir insan idi. Tohti Hac, Nizameddin ve Mehmet Ali adlarnda iki oula sahipti. Oullarn okutarak zamann gelimelerine mnasip bilgileri kavram insanlar olarak yetitirmeyi arzu ediyordu. Nizameddin ile Mehmet nce kylerindeki dini mektepte okuma, yazma ve Kur'an- Kerim okumasn rendiler. Sonra Tohti Hac oullarn 1914 ylnda Artu ilesinin Ikisak

kynde alan yeni tipteki okula verdi. Bu okulda rendikleri Mehmet Ali Tevfik'in hayat izgisinin belirlenmesinde mhim rol oynad. 1912 ylnda Dou Trkistan'n zenginlerinden Musabay kardeler istanbul'a gelerek Dou Trkistan'n geri kalmln ada eitim verebilecek retmenlerin bulunmadn Talat Paa'ya anlatr Talat Paa da Trk Ocakl olan Ahmet Kemal Ilikul Bey'i ve baz kiileri Kagar'a retmen olarak gnderir. 1909 ylnda yine Musabay kardelerin Trkiye'ye gnderdii Tursun Efendi istanbul'daki "Sultaniye Yksek Bilim Yurdu"nu UYGUR TRKLER 215 ticede Kagar'n Artu ilesinde 1885 yl ilk defa alp ksa bir mddet sonra Manu-in hakimiyeti tarafndan kapatlan ada okuldan sonra ikinci defa 1914 ylnda ayn ilede ada tipteki Hseyniye okulu alr. Okul mdrlne Tursun Efendi, okulun baretmenliine Ahmet Kemal Ilikul tayin edilir. Bu okulda dil, edebiyat, tarih, corafya, matematik dersleri ile birlikte Trkiye Trkesi ve Trkiye edebiyatndan rnekler okutuluyordu. retmen yetitirme okulu olarak alan bu okul halkn byk desteine eriti. Mehmet Ali Tevfik gibi yzlerce gen bu okulda zevkle, evkle gece gndz ada bilgileri almak iin aba harcyordu. Ahmet Kemal Ilikul da Dou Trkistan halkn aydnlatmak, mnevver, genler yetitirmek iin elinden gelen btn gayreti gsteriyordu. Gemii eski olan dini okullar Uygurlarn manevi hayatnda hkmran iken byle artlar altnda ada ilim ve fen bilimleri ile eitim yapan yeni bir okul amak o tarihi ceryan iinde byk bir ilerleme ve inklap kabul ediliyordu. Lakin bu okul cehaletin, bask ve zulmn siyasi himayecisi olan yerli in hkmeti ve onlarn destekleyicileri mutaassp millet hainlerinin menfaatlarna ters dyordu. in hkmetinin Dou Trkistan genel valisi olan millitarist Yang-zng-ng hkmeti, burada yaayan Uygur Trkleri'ni devaml surette ortaa hurafeleri ve cehaleti iinde brakmak istiyordu. nk cahil ve bilgisiz insanlar idare etmek, smrmek ok kolay idi. Bu dnceler iinde in hkmeti, yeni dnyaya gelen ve meyve vermeye balayan bu yeni okulu tpk yeni domu bebei beiinde boduu gibi ortadan kaldrd. Okulun kurulu teebbsnde emei geenleri tutuklayarak cezalandrdlar, istanbul'dan gelerek retmenlik yapan Ahmet Kemal Ilikul in hkmeti tarafndan snrd edildi. Yeni okulun kapatl Mehmet Ali'nin gnln derinden yaralad. Onun mstebit hkmete olan nefretini arttrd. 1920 ylnda Mehmet Ali Tevfik babas ile birlikte Dou Trkistan'n kuzeyindeki evek ehrine g etti ve orada Mahmut Hac adndaki kiiden berberlik rendi. Bu meslek ile hayatn srdrmeye balad. Berberlii esnasnda ev-ek'in ileri gelen alimleri ve esnaflar ile tant. Gndzleri bu i ile megul olurken geceleri kitap okudu, iir yazd, vatan ve millet meselelerinin konuulduu sohbetlere itirak etti. 216 MAHMUT KAGARLI ***> ile aKa*ar 5*de vatan Azzi'"in milletler yer amtl; i. jirde hum byk bilgin AS,?, agI dn Suu nedir?.. Fa " "'hak ' Kurban olsun bu aW 'h f ' grettl' E^ l Z^T y1Una tme" tme" can, / yiitleri . fL""Ve byk i ' Bu nazmJZnZ* SU"Iar btn maftk naSmi denn d5nn btn halay.k

ciddi"tehlikeden fekten geiyordu. ( gez bir metredir) UYGUR TRKLER 217 Kemal'in nderliinde kurulan Trkiye Cumhuriyeti'ne gitmeyi dnyordu. Bu maksat ile Moskova'dan ayrlarak Karadeniz boylarndaki limanlara gitti. Tevfk burada alk ve kebaplk yapt. Trkiye'den gelen gemilerin mrettebat ile tant. Onlara tanbur alp Trkistan arklarn okudu. Zamanla aralarndaki mnasebet koyu bir samimiyet ekline dnt. Trk gemilerindeki mrettebat airin Trkiye'ye gitmek ve tahsil yapmak arzusunu destekledi. airi 1924 ylnn Eyll aynda gizlice gemilerden birine bindirerek Trkiye'ye getirdiler. air istanbul'a geldikten sonra yurttalarn arad. Bulmas pek uzun srmedi. Maksadna bir an nce vasl olabilmek iin kendisini vakit geirmeden okula yerletirmelerini rica etti. Yurttalar Tevfk'i, istanbul retmen Yetitirme Okulu'nun idaresiyle tantrdlar. Okula temizlik iisi olarak kabul edildi. Bylelikle airin okumaya balama arzusu hemen gereklemiyordu ama o hereye razyd. Kendi kendine renmeye devam etti. Bir mddet sonra okul mdrlne, renci sfatyla okula kabul etmeleri iin dileke verdi. Okul mdrl imtihan yaparak resmi renci sfatyla onu retmen okuluna kabul etti. Tevfik ok alt ve baarl oldu. Her sene snf birincisi oluyordu. Bu okuldan stn baaryla mezun olduktan sonra istanbul civarndaki bir okula retmen olarak tayin edildi. Alt sene burada retmenlik yapt. III 1930 ylnda Dou Trkistan'da karklklar ba gsterdi. 1931 ylnda in hakimiyetinin zulmne dayanamayan Dou Trkistan Trkleri Hocam Niyaz Hac nderliinde milli ayaklanma balatt. Ayaklanma ksa zamanda btn Dou Trkistan'a yayld. Neticede in'in Dou Trkistan'daki genel valisi ing-o-rin hkmetini yktlar.103 Bu haberi Trkiye'deki gazete ve radyodan duyan Tevfik mevcut durumun milletini ilim ve fen yolunda aydnlatmak iin iyi bir frsat olduunu dnerek hemen harekete geti. Ona gre modern okullar amann, milletini gelimi milletler 103. Forbes Andrevv, Dou Trkistan'daki Harp Beyleri, s.180-181 Bayrak Yav. 1001 [<;t. ,. 218 MAHMUT KAGARLI seviyesine karmann, cehalet karanln ilim ve bilgi ile yrtmann tam zamanyd. Bu gayesini gerekletirmek iin 1932 senesinde istanbul'dan ayrlarak Dou Trkistan'a dnd. nce Kagar'a gelerek vatandalaryla grt. airin Kagar'a geldii zamanlar,: Dou Trkistan tarihinde byk deiikliklerin balad bir devre isabet ediyordu. Tevfik, Kumul vilayetinden balayan milli kurtulu hareketi neticesinde 12 Kasm 1933 tarihinde Kagar'da kurulan Dou Trkistan Cumhuriyeti'nin kurulu merasimine itirak etti. O, byk heyecan ve coku iinde milli uurla bu inklabn baars iin fedakrane alt ve kalemini eline alp "Kurtulu Yolunda" balkl nl iirini yazd. Bu iir sonra Dou Trkistan islm Cumhuriyeti'nin devlet mar olarak kabul edildi. Yeni kurulan Dou Trkistan hkmeti Mustafa Kemal Atatrk'e "Gkbayraktan Albayrak'a selm" balkl telgraf ekti. Atatrk bu yeni kurulmu Trk cumhuriyetine yardmc olmak iin birka kiilik heyet gnderdi. Heyet bu yeni Trk cumhuriyetinin pekimesi iin elinden gelen gayreti gsterdi. air Mehmet Ali Tevfik, ada okul ama ve btn yurt apnda umumiletirme almalarna Kagar'n Artu nahiyesinde balad. nce Artu Nahiyesinde yeni eitim sistemi ; hakknda kamuoyu hazrlad. Daha sonra tekilatlandrma : ilerine geerek yeni maarifi destekleyen terakkiperver, yenilik tarftarlarndan "Nahiye Eitim Heyeti"ni kurdu. Kylerde yine Tevfik'in teebbs ile okullarn btesini yneten "Veliler heyeti" tekil etti.

Okullarn mali durumunu dzeltmek ve btelerini zenginletirmek iin zekt, kurban derilerinin, vakf topraklarndan elde edilen gelirlerin nahiye maarif heyetine verilmesini karara balad. Yeni okullar amann tekili ve bte meseleleri zldkten sonra Mehmet Ali Tevfik, ksa sreli retmen yetitirme kursu at. Bu kursa okuma yazma bilen, kltr sahibi yzden fazla kii kabul edildi. Kursu tamamlayan retmenler Tevfik'in nderliinde nahiyenin btn kylerinde yeni eitim ve cehaletten kurtulmann zaruriyeti hakknda bilgi verdi. Yeni okullar kurulmas iin halk tevik etti. retmenler nahiye ve kylere muntazam sralar halinde, tpk ordu birlikleri gibi "biz muallim" (biz retmen) marn okuyarak girdiler Bu marn gftesi ve bestesini air Tevfik hazrlam idi. Nahiye ve kylerde binlerce. UYGUR TRKLER 219 onbinlerce insan onlar karlayarak "aferin! aferini" nidalaryla sevgilerini ifade ettiler. ' " Bu iirin Uygur Trkesi'yle asl yledir: Biz muellim yurtimzda mektep amz, Helkimizge koya kebi nurlar samz. Uzun yllar zulmet ekip bekmu har bolduk, ilim irfan yola biz intizar bolduk. Cehalette bizni koyup ezdi zalimlar, Kzlerimiz ema idi bek naar bolduk. Mangan yolmz bizernin saadet yol, Biz vetennin yep-yengi eilan gli. Okutmz evlatlarn yengi fen bilen. Mezmut bolsun mekteplernin etilan hol, ' Bizler Trk, Keker bizniil vilayetimiz. irfan bilen yksler tiz inabitimiz, ' ' : ..... ' Menbe bold irfan n yurtmz Artu. irfan bilen eilmakta saaditimiz, ! Trkiye Trkesi'ne aktarlmas: Biz retmen! Yurdumuz okul ayoruz, Halkmza gne gibi k sayoruz. Uzun yllar zulmet ire har- zar104 olduk, ilim irfan yoluna pek intizar olduk. Cehalete bizi brakp ezdi zalimler, ' : Gzlerimiz kr idi ki perian olduk. Bizim yryecek yolumuz saadet yolu, Biz vatann yeniden alan gl. ru ho,-., ,ar nlmak: hor izrlmek t; 220 i MAHMUT KAOARLI .t. ' ' ' " Okuturuz evlatlar yeni fen ile, Mazmut olsun okullarn atlan hol1 5. 1 Biz Trkz, Kagar bizim vilayetimiz, irfan ile ykselecek inabetimiz100. ;'"" ,,Ocak oldu bak, irfana yurdumuz Artu, ./ ''! irfan ile almakta saadetimiz. ''"'.' Bu iir btn millete yeni eitim hareketi iin yiite seslenen bir ar oldu. Neticede Artu bata olmak zere Kagar'n btn nahiyelerinde yeni okul ama faaliyetleri dalga dalga yayld. Her kyde bir okul ald. Bu okullara onbinlerce talebe kabul edildi. Bununla beraber halk iinde topyekun aydnlanma hareketi balad. Orta yal ve yallar iin okuma yazma kurslar tekil edildi. Bylelikle 1933 ylndan 1936 ylna kadar olan yl iinde eitim seferberlii neticesinde yz-binlerce, milyonlarca insan okuma yazmay rendi. ada okullar btn Dou Trkistan'da yaygnlatrld. air Tevfik Trkiye'de rendiklerini Dou Trkistan'da tatbikata geirerek cehalet zincirlerini krarak byk baarlar elde etti. Mehmet Ali Tevfik "Vatan n" (Vatan iin) balkl iirinde: Vatan n terekkiyat isteyiniz, ,, Arzuyimiz rivac tapsun muarif. Cann fda klduk eziz lkige, Biznin yrek zalmlarga muhalif. Bolsun deymiz bizde hukuk, adelet,

1 ''" Bolsun berbat hurafilik, cahalet. '<.'...., ;'.'"'',. uning n yaasun bu inklap, Zaval tapsun nahekilik ihtilap. Gune asun gzel bahar glliri, ;V oh sayrsun yurtmz bulbullr. : ; ikbal n bolayh biz ittifak, / ' :' Cilvilensun marifetnin nurlr107. ': 105. hol: temeli 106. inabel: savpnhl. UYGUR TRKLER 221 iirin Trkiye Trkesi'ne aktarlmas: '#'. Vatan in Vatan iin ykselmeyi isteriz, steimiz ok gelisin maarif Can feda kldk aziz ilkcve, :'\. ! Bizim yrek zalimlere muhali t Olsun diyoruz bizde hukuk, adalet, '? Bitsin irkin hurafelik, cehalet. '! unun iin yaasn bu inklap, ; ' Zeval bulsun nahaklk, ihtilaf. ! ::'-'t>';, ;. Gonca asn gzel bahar glleri, Coarak tsn yurdumuz blblleri. ''' ikbal iin olalm biz ittifak, '' Cilvelensin marifetin nurlar. diyerek yenilik ve gelimeye olan sevgisini gl heyecanyla ifade etti. air Tevfik, yeni ve milli maarifi gelitirmek, ada Uygur Trk edebiyatn yaratmak yolunda byk cesaret ve fedakrca gayret gsterdi. O, gl bir eitimci, kabiliyetli bir air ve hassas bir bestekrd. Gzel, lirik iirler yazp, kendisi besteleyerek rencilere mar formunda okutuyordu. air Mehmet Ali Tevfik, Trk dilinin lehe ve ivelerinin birbirinden uzaklamasn deil birlie ynelerek gelimesini istiyordu. O, Trkiye'de kald yllarda Trkiye Trkesi'ni en iyi ekilde renmi, Dou Trkistan'a dndkten sonraki mcadeleleri esnasnda Uygur Trkesi'yle yzlerce iir yazmakla kalmayarak baz iirlerini de Trkiye Trkesi'yle kaleme alm ve rencilere reterek, Trkiye Trkesi'nin genler arasnda yaygn ekilde renilmesini salamtr. 107. Bulak (eme) Mecmuas Mehmet Ali Tevfik iirleri, iryan (Dou T...._l.:t__\IUI. U,;,,nlmr1r H.^rinmci lOfil 222 MAHMUT KAGARLI air bu iirlerinden "Kalkn Gidelim" bahh olannda: Kalkn gidelim, dman kovalm, Cahilliklere kar duralm. Mar, mar haydi arkada, Gsndeki ateini sa! demitir. "Sabahta Alayan Blbl" iirinde de: Gn bahar oldu ald, Gl ald her yanda. Blbl ekti ah u zar, Sabah ile akamda. Sabahta alayan blbl, Sen alama, ben alarm. Kalbi dalayan blbl, Sen alama ben alarm. Blblm geldi sar, Ben alarm zar zar. , ? Severim ben bu vatan, j Sen alama ben alarm. Blblm gle dolar, Gller ile oynar. Alamak bana yarar,

Sen alama, ben alarm. , / Blblm geldi kara, Yreim dal yara. imdi yettim ben murada, Sen alama, ben alarm. ' di\c seslenmitir. Dou Trkistan'n 1930'lu yllarndaki kark durumu airin tarihe geecek almalarnn uzun sre devam etmesine me\dan brakmad. in mstemlekecileri Dou Trkistan'da ccr\an eden milli uyan hareketinden ve Mehmet Ali Tevfik UYGUR TRKLER 223 i gibi aydnlarn gerekletirdii milli kltr ve eitimi gelitirme faaliyetlerinden tedirgin olmutu. ' 1936 ylnda inli General ing-i-sey, cellat Stalin'in desteiyle Dou Trkistan'daki milli mcahitlere kar umumi ' bir saldrya geti. Milli ordu byk kayplar verdi; Dou Trkistan milli ordusunun komutan General Mahmut Muhiti, gvendii arkadalarndan birkan yanma alarak dardan yardm almak midiyle lkeden ayrld. air Tevfik "lrsem de millet ile leceim, kalrsam da millet ile kalacam" diyerek Dou Trkistan'da mcadelesini devam ettirdi. ok gemeden 1936 ylnn Temmuz aynda cellat ng-i-sey'in apulcular Artu'ta alt okuldan alp onu zindana attlar. Mehmet Ali Tevfik 1937 ylnn Temmuz aynda Kagar ehrindeki Yarba hapishanesinde ing-i-sey cellatlar tarafndan vurularak ldrld ve cesedi beraber ehit edilen 170 aydn milliyeti mcahitin cesetleriyle birlikte benzin dklerek atee verildi. Tevfik idam edildiinde 37 yanda idi. O, ok ksa sren mr boyunca aralksz devam ettirdii mcadeleleri neticesinde Dou Trkistan yeni milli maarifinin temelini atmtr. Yeniden vcuda gelmi ada Uygur Edebiyat'nn gelimesine nemli katkda bulunmutur. Bylelikle onun ad "vatan ve milletine ebediyen yklmayacak abide diken air" sfatyla Uygur Trk tarihinin altn sahifesinde yer almtr. : \ IV Yukarda iaret ettiimiz gibi ada Trkiye Edebiyat'nn Dou Trkistan Uygur Trkleri Edebiyat'na olan etkisini ada Dou Trkistan Uygur Edebiyat'nn nl temsilcilerinden biri olan air, eitimci, yazar Mehmet Ali Tevfik'in iirlerinde grmekteyiz. air Mehmet Ali Tevfik'in Dou Trkistan'da yazd iirlerde byk istikll airimiz Mehmed Akif Ersoy ve air Enis Behi Koryrek'in iirlerinin etkisi grlmektedir. Yani air Mehmet Ali Tevfik'in iirleri tema, gaye bakmndan Mehmet Akif Ersoy'un iirleriyle bir paralellik tamaktadr. Mehmet Akif Ersoy'un iirlerinde ilenen ve ileri srlen mhim bir tema ve lk, vatanseverlik, kahramanlk lksdr. air, istikll sava yllarnda yazd iirlerinde vatann bamszln korumak ve hrriyetini elde etmek iin Trk 224 MAHMUT KAGARLI milletini canlarn feda etmeye, ehitlik mertebesine ykselmeye armtr. Mehmet Ali Tevfik de Dou Trkistan'da yazd ve 12 Kasm 1993 tarihinde Kagar'da kurulan Dor Trkistan islm Cumhuriyeti'nin devlet mar olarak kabul edildii "Kutulu Yolda" (Kurtulu Yolunda) Balkl iirinde ayn temay gzel bir ekilde ilemitir. air Mehmet Akif Ersoy, istikll marnda: Bastn yerleri toprak diyerek geme, tan! Dn altndaki binlerce kefensiz yatan. Sen ehid olusun, incitme yazktr atan. Verme dnyalar alsan da bu cennet vatan. * , Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda? t

heda fkracak topra sksan heda! , , Can, canan btn varm alsn da Huda, a Etmesin, tek vatanmdan beni dnyada cda. diye haykrrsa, Dou Trkistanl Uygur Trk airi Mehmet Ali Tevfik bu marn ilhamyla 1933'te yazd "Kurtulu Yolunda" balkl iirinde: Kurtulu yolunda sudek akt biznin kanmz, ' J. ' ' / Sen n ey yurtumuz bolsun feda bu canmz. ' M ' '' Kan keip hem can berip ahir kutuldurduk seni, Kalbimizde kutkuzuka bar idi iymanmiz. Yar- hemdem bold biznin himmetimiz sen iin, ;| Dnyan soran idi himmet ile ecdadmz. Yurtumuz biz yz-kzngni kan bilen pakizledk, Emdi hi kirletmegeymiz nk Trk'tr nammz Atilla, Cengiz, Timur... dnyan titreken idi, Can berip can alimiz biz ular evladmz. kt can hem akt kan dmendin boldu el aman, Yasun mingyasun parlansun istiklalimiz108! diye seslenmektedir. 108. Sultan Mahmut Kassarh, Uvsuiidrbivni, Th. UYGUR TRKLER 225 Bu iki istikll marnn ileri srd fikirlerinde, dncelerinde, gaye ve ideallerinde yaknlk, benzerlik, paralellik olduu ok ak bir ekilde bilinmektedir. Burada air Mehmet Ali Tevfik'in Trkiye'de tahsil grd ve retmenlik yapt yllarda istikll airi Mehmet Akif Ersoy'un iirlerini okuduu, ezberledii ve derin bir ekilde etkilendii grlmektedir. air Mehmet Akif Ersoy, istikll marnn drdnc '. drtlnde: Ulusum, korkma! Nasl byle bir iman boar, ,j Medeniyet dediin tek dii kalm canavar. , diye hitap ederken, air Mehmet Ali Tevfik "Kurtulu Yolunda " irinin nc ve drdnc msranda: Kan keip, hem can berip ahir kutuldurduk seni, . ; Kalbimizde kutkuzuka bar idi iymanmz. :; Trkiye Trkesi'yle: * Kan aktp hem can verip sonunda kurtardk seni, , Kurtarmaya kalbimizde var idi imanmz. diyerek iman gcnn bamszlk ve hrriyet mcade-lesindeki nemli yerini zikretmitir. Mehmet Akif Ersoy, istikll marnn yedinci drtlnn birinci msranda: "Kim bu cennet vatann uruna olmaz ki feda" diyerek vatan urunda vatan evlatlarnn canlarn seve seve feda edeceini belirtir. air Mehmet Ali Tevfik ise "Kurtulu Yolunda" iirinin ikinci msranda: "Sen n ey yurtumuz bolsun feda bu canmz" diyerek vatan istiklli ve hrriyeti iin Dou Trkistan Trkleri'nin canlarn feda etmek iin hazr olduklarn ifade eder. istikll airi Mehmet Akif Ersoy, istikll marnn yukarda naklettiimiz altnc drtlnn 3-4. msralarnda: Sen ehit olusun, incitme yazktr atan, > Verme dnyalar alsan da bu cennet vatan! diye haykrrken, air Mehmet Ali Tevfik "Kurtulu Yolunda" irinin 9-10. msralarnda: Atilla, Cengiz, Tmr... dnyay titretken idi, '..; - . Can berip, can almz biz ular evlad biz. -,. ; 226 MAHMUT KAGARLI ' , ,,:V"'; '''.'. ' .,... >:' '' Trkiye Trkesi'yle: ''^At^j'A..-,.! Atilla, Cengiz, Timur dnyay titretmi idi, " '* * :''"'' ; ' Can verip, can alrz, biz onlar evladyz. V' ; t^.v

diyerek dnyay titreten, dnyaya hkm eden bir milletin evlad olduumuzu, kahraman ecdatlarmz gibi vatan urunda canlarmz feda ederek atalarmzn ruhunu ad etmemiz gerektiini vurgulamaktadr. Byk airimiz Mehmet Akif Ersoy istikll marnn son iki msranda: Hakkdr, hr yaam bayramn hrriyet, V Hakkdr, Hakka tapan milletimin istikll. 'vii;;V;'"' :v >; : gibi gzel, lirik ifadelerle tarihten beri hr yasaya gelmi Trk milletinin, bundan sonra da hr yaamasnn doal hakk olduunu; Hakk'a, adalete inanan Trk milletinin istiklline kavumasnn tabii hakk olduunu ifade eder. air Mehmet Ali Tevfik de "Kurtulu Yolunda" iirinin son iki msranda: ikti can hem akt kan, dmendin bold el aman, , Yaisun, ming yasun parlansun istiklalimiz! ,, diyerek istikll yolunda ok kan aktn, ok ehit verildiini, bu istikllin ebediyen yaatlmas gerektiini, yani istiklle olan akn net bir ekilde ifade etmitir. Ksacas air Mehmet Ali Tevfik, byk istikll airimiz Mehmet Akif ; Ersoy'un iirlerinden ok etkilenmi ve onun edebi yaratclk kuvvetinin gelimesinde Mehmet Akif Ersoy nemli rol oynamtr. air Mehmet Ali Tevfik'in iirlerinin muhtevas da Mehmet Akif Ersoy'un iirlerinin muhtevas ile yakn bir benzerlik gstermektedir. stikll airi Mehmet Akif Ersoy iirlerinde vatan istiklli ' ve hrriyeti iin vatan evltlarnn canlarn feda etmesi gerektii, dnyada vatandan aziz, vatandan kymetli bir eyin olmadn canl, derin duygulu msralarla ifade ederek, vatanseverlik fikirlerini, vatan kurtarmada, vatan mdafasnda mukaddes ' dinimiz slm dininin ve iman gcnn nemli yer tuttuunu, vatan istikllini ebediyen korumak ve vatann gelimesi, muasr medeniyet seviyesine ulamas iin cehalete kar sava aarak milli eitim yoluyla milleti aydnlatarak, vatanseverlik UYGUR TRKLER 227 uurlarn kuvvetlendirmenin ok nemli olduunu vurgulam ve eserlerinin muhtevasnda da bu konular ilk sray almtr.**' ;' air Mehmet Ali Tevfik de iirlerinin muhtevasnda aynen hu konular ilemitir. airin "Kurtulu Yolda", "Vatan n", "Ey, Anayer", "Biz Izlarz" iirlerinde vatanseverlik, kahramanlk konular ilenmise, "Okud At", "Oyganng Ehl-i Vatan" (Uyanm Vatan Ehli), "Oyan Millet" (Uyan Millet), "Biz MuelinV', iirlerinde milleti cehaletten kurtarmak, milleti aydnlatmak ilim irfan sahibi klmak suretiyle dnyada gelimi, ileriye gitmi milletler katarnda yer almak konularn ele almtr. "Ulu Tengrim" (Ulu Tanrm), "Ey Vatan, Millet" balkl iirlerinde ise vatan kurtarmak ve gelitirmek iin hak, adalet ve islm dinine sarlmak gerektii konularn derin fikirlerle, canl bir ekilde ifade etmitir. air Mehmet Ali Tevfik'in iirlerinde ekil, vezin bakmndan ada Trkiye Edebiyat airlerinin iirleriyle ^ok yakn bir paralellik grlmektedir. ada Trkiye Edebiyat airlerinden Enis Behi Kor-yrek'in "Milli Neide" balkl iiri mesnevi iir ekliyle, 13 heceli vezinle yazlm bir iirdir. iir vezin birlii bakmndan durak halindedir. Yani 4+4+5 hece birlii esasnda meydana getirilmitir. " iirden rnek: .': Biz kimleriz? ... Biz Altay'dan gelen erleriz, aml belde uuldarz coarz, grleriz. Biz yle bir / milletiz ki/ ezelden beri, Hak yolunda/ yalnkl/ hep seferberiz110. ': "' 4 4 5 ada Uygur Edebiyat'nn nl airlerinden Mehmet Ali Tevfik'in Dou Trkistan'n Kagar vilayetinde yazd "Biz Muellim" iiri ekil, vezin, ritim bakmndan air Enis Behi Koryrek'in "Milli Neide" iirine aynen benzemektedir.

109 M Akif Ersoy "Safahat", Inkilap ve Aka Kitapevi ist. 1966 110. Prof.Dr.kr Elin "Yurt Duygulan" (Antoloji) TKAE Yay.s.100, An-,.- kara 1990 . , . . . ..... \\> 228 MAHMUT KAGARLI rnek: Biz muellim/yurtmzda/ mektep am/, , Helkimizge/ koya kebi/ nurlar samz. 4 4 5 , ". ' " Biz Turkmiz/ Keker biznin/ vilaytmz. ' ' irfan bilen/ yksldu/ inabitimiz. ; 4 4 5 ; Trkiye Trkesi'yle: Biz retmen/ yurdumuzda/ okul ayoryz, Halkmza/ gne gibi/ k sa\oruz. 4 4 5 - , ,'. ,. Biz Trkz/ Kagar bizim/ vilayetimiz, irfan ile/ ykselecek/ itibarmz. 4 4 5 Yukarda ismi zikredilen iki airin iirlerini biri Trkiye biri Dou Trkistan'da yazmalarna ramen edebi ekil, vezin ve ritim bakmndan mukayese edildiinde ne kadar benzerlik olduu ak bir ekilde grlmektedir. Karde Trk edebiyatlarnda grlen bir gerek Trk dnyas edebiyatnn tarihten gnmze kadar ok yakn manevi balar bulunan tema, gaye, muhteva, ekil, slup ve dil bakmndan da birbirine benzeyen bir btn edebiyat olduunu ispat etmektedir. eitli Trk boylarnn edebi eserleri zerindeki karlatrmal incelememizi sratle yaygnlatrarak karde Trk dnyas edebiyatlar arasndaki bu yaknl, bu birlii daha da pekitirmek ve Trk dnyas edebiyatn daha da gelitirmek bizim Trk kltr ve Trkoloji sahasndaki mhim grevlerimizden biridir. anakkale 18 Mart niversitesi tarafndan her sene tertiplenmekte olan "Karlatrmal Edebiyat Aratrmalar Sempozyumu" bu bakmdan ok byk nem tamaktadr. Bu sempozyumun Trk dnyas edebiyatnn etraflca incelenmesine ve Trk dnyas edebiyatnn gelimesine mhim katk salyaca muhakkaktr. Bu mnasebetle bu sempozyumu tertipleyen 18 Mart niversitesi Rektr Sayn Abdurrahman Gzel'e ve sempozyuma emei geen meslektalarma teekkr eder, sayglar sunarm.* UYGUR TRKLER 229 anakkale 18 Mart niversitesi Tarafndan Dzenlenen Karlatrmal Edebiyat, Aratrmalar Sempozyumuna Sunulan Bildiri (30 Mays-1 Haziran 1997) Trk Kltr, S. 425, s. 560-569 Ankara-1998 , .. . . ... ' TRKYE TRKLER EDEBYATI LE DOU TRKSTAN UYGUR TRKLER EDEBYATINDA RBA' Tek bendli nazm ekillerinden biri ruba'idir. Ruba'i kelime manas itibaryla drtl demektir. Ruba'i drt msradan oluan iirin ayr bir eklidir. Ruba'i Trk Dnyas edebiyatnda 12. yzyldan sonra ran edebiyatndan gemitir. Dou lkeleri edebiyat tarihi, ruba'inin Arap, Fars ve Trk irleri tarafndan gelitirilmi bir iir eidi olduunu gstermektedir. Arap, Fars ve Trk-slm edebiyatnda eitli tarih devirlerde pek ok irler ruba'i yazmay denedikleri halde, bu konuda baarl

olan ir azdr. ran edebiyatnda mer Hayyam, Arap edebiyatnda mer Bin Frid, Trk Dnyas edebiyatnda Mevln (. 1273) (Divn- Kebir'de 1500 ruba'isi vardr.) Lutf, Abdurrrahman Cami, Ali ir Nevayi, Fuzuli, Zuhuriddin Babrah, Azmizade Haleti (. 1630-31) (Haleti 1000 kadar ruba'i sylemitir.) Nabi (. 1712), Muhammed Sidik Zelili (. 1743), brahim Hakk (. 1755) Nbiti (d. 1697) gibi irler ruba'inin ustalar olarak n yapmlardr. Bu irler kendi ruba'ilerinde hakkaniyet, adalet, vatanseverlik, gzel ahlk, fazilet ve insan amalan ifade etmilerdir. Ruba'iyi oluturan her bir drtlk bamsz bir btn fikri ifade etmek suretiyle yazlr. Ruba'inin ekil bakmndan genel eitlerinden biri 1-2. ve 4. msralar kafiyeli olup 3. msras akta kalan eididir. Bunun forml a/a/b/a'dr. Bu eit ruba'iye rnek: gurbette garip adman bolmaz imi, el una mfik mihriban bolmas imi. ,.ahun kepez ire ger kzl gl bste, blblge tikendekayan bolmas imi111. AliirNevai ,' . nr zbekistan Fen Neriyat, Takent 1978, s. 60. 230 MAHMUT KAGARLI \ ( Trkiye Trkesine aktarm: gurbette garip neeli olmaz imi, ' . \ ..' el ona gnlden efkatli olmaz imi. altn kafes iine lalegl ekilse de, . ; ,;; blble diken gibi yuva mekn olmaz imi. Ruba'inin 1-2-3-4 msralar kafyede (kafiyeli) ekilde tanzim edilen bir ekli de vardr. Bunun forml a-a-a-a'dr. Btn msralar kafiyeli ruba'ilere "ruba'i-i musarr veya terane" denir. zahid sanga hrr manga canane kerek, canan sanga bolsun manga meyhane kerek, meyhana ara sak yufeymane kerek, ", ' feymane nece bolsa tola yan ekerek. ' Ali ir Nevai Trkiye Trkesine aktarm: sofu sana huri gerekse bana canane gerek cennet sana gerekse bana meyhane gerek, meyhane iinde saki hem kadeh gerek, kadeh ne kadar oksa o kadar gerek. Az kullanlan bu ekil Trk Dnyas edebiyatnda 15. yzylda yaam aatay edebiyatnn bayraktar nl Trkistan iri Ali ir Nevai ile 18. yzylda yaam olan Osmanl divan edebiyat irlerinden Erzurumlu brahim Hakk'da daha fazla grlmtr. brahim Hakk'nn bu ekildeki ruba'ilerinden bir rnek: hakk nice bin safa ki etdn ddr, her ne ki grp diyp iitdn ddr, etrafa segirdp baa gitdn ddr, bu kim oturup rahata yetdn ddr. Bu ruba'inin 1-2. msralar mef l, mefiln, mefiln, fa; 34. msralar mef l, mefil, mefiln, f vezinlerinde yazlmtr. Ruba'i hecez bahrinin zel ruba'i kalplar ile yazlr. Drt msralk nazm ve tyuu ruba'iden ayran bu kalplardr. Yalnz ruba'ide kullanlan 24 kalp vardr. Bunlardan "mef l" ile balayan 12 kalba ahreb ve "mef ln" ile balayan 12 kalba ;! UYGUR TRKLER 231 m-. da ahrem denilmitir. Bu 24 kalbn sonlar Trkeye gre ayn deerde olduklarndan, ahreb ve ahrem vezinlerinin toplam 12'ye iner. Ak hece says daha az olan ahrem kalplan Trkenin yapsna aykr dtnden, ayrca ahreb kalplar Trk irlerince daha ahenkli bulunduundan daha ok ahreb kalplar kullanlm, ahremin ise sadece iki kalbyla, o da

ok az sajda. ruba'i yazlmtr. Bylece Trke ruba'ilerde en ok u sekiz kalbn kullanld grlmtr: ,, . Ahreb kalplar: 1. mef l, mef'il, mef'iln, fa ii 2. mef l, mef'il, mef'il, fa'l 3. mef l, mef'iln, mef'iln, fa 4. mef l, mef'iln, mef l, fa" l 5. mef l, mef'iln, mef'iln, f 6. mef l, mef'iln, mef l, fa'ul Ahrem kalplar: . 1. mef ln, f'iln, mef'iln, fa' 2. mef ln, f'iln, mef'il, f'ul Ruba'ilerde vezin kullan da hibir nazm eklinde grlmeyen ayr bir zellik gsterir. Btn nazm ekillerinde batan sona ayn veznin kullanlmas zorunlu olduu halde, baz ruba'ilerde her msra ayr bir vezinle yazlabilir: . . esrarn dil zaman zaman syler imi, hengme-i gamda dastan syler imi, ak ehli olup da mihnet-i hicrane, ben sabr iderim diyen yalan syler imi. Haleti Bu ruba'ide iki deiik kalp kullanlmtr: 1,2,4. msralar, mef l, mef'iln, mef l, f'l; 3. msrada ise, mef l, mef'iln. mef ln, fa' vezinlerinde yazlmtr. Ruba'i muhteva, mevzu, fikir bakmndan aadaki zellikleriyle gze arpar: 1. Ruba'i irin toplumsal hayat zerindeki etraflca, derin gzlemlerinin neticesinde hasl olan tasavvur ve fikirlerinin bedii \astalarla ksa, zl olarak sylenmesidir. 232 MAHMUT KAGARLI rnekler: ' - ' ! "' yetmike yetip durmen azmda tiim yok, , heptaddu millet elie emdi iim yok, yaran muhasban cahandn ketti, gemkinmen mungdakah heyhat kiim yok n. Nbiti Trkiye Trkesine aktarlmas: yam yetmie ulat azmda diim yok, yetmi iki millet ile imdi iim yok, gnl dostlarm, srdalarm cihandan gitti; eyvah! zntlym dertleecek kiim yok. genlikde, gzellikde geer ard arda, her canl iin kaderde lmek var da, dedim ki: vcut eskimeden yalansak dnya da gzel olur insanlar da...xu Bundan aka grlyor ki, ruba'i birbirine yakn, muayyen vezinler kalb iinde drt msraya bir fikri ve duyguyu strmak, hibir taraf akta brakmamak, ksa, zl, esprili bir minyatr vcuda getirmektedir.114 2. Ruba'i tam ve bamsz bir fikrin drt msral bir iir ekliyle eskizsiz, tam olarak ifade edilmesidir. Bu sebepten dolay her bir ruba'i ayr bir iir nitelii kazanmaktadr. Ruba'iden ibaret nazm ekliyle felsef, tasavvuf, fikirler, bir dnya gr, bir hiciv ya da nkte zl olarak sylenir. Asl sylenmek istenen fikir drdnc msrada (3. veya 4. msrada) ve arpc bir ekilde ifade edilir. Bu drdnc msra veya 3-4. msra ruba'inin ana fikrini veren kilit noktas olan msradr. - .....,. 112. Uygur Klsik Edebiyat irleri 1982 Urumi Halk Neriyat s. 380. 113. "Ruba'iler" Trk Dnyas say: 554 ubat 1998 s. 108 114. Prof. Dr. Ali Nihat Tarlan, Makalelerinden Semeler, Atatrk Kltr UYGUR TRKLER 233 rnek: <;;

altun hel yalatsang kesektir kesek, . ger halva berseng mu tizekler eek, krmsiz u pilnin kuruta bak, yep add yopurmak beriduyipek}[5 Abdrrehim tkr , Trkiye Trkesine aktarlmas: '; altn yaldz sr sen de kesektir kesek, helva yedir sen de, tezekler eek, >.', :.>, grkemsiz u ipek bceine bak .v:; .:,. . >,'. yaprak yiyip sonunda veriyor ipek. ri-.,,/:. <\,.' te inan, felsefe, tefekkr gibi insan iin manev kymetlere haiz olan ve bizzat insann aklna, vicdanna seslenip, onu dnmeye, dndklerinden ibret almaya aran konularn arlkta olarak ilendii iir ekli ruba'idir. 3. Ruba'i kuvvetli bir duygunun rn olup, bu kuvvetli duyguyu ifade etmek iin dili iyice ilenmeli ve gzel olmaldr. Kuvvetli heyecan ve duygu, gzel, derin manal dile sahip olmak ruba'inin nemli bir zelliidir. Ruba'ide nce irin sylenecek, okuyucularn dikkatini ekecek nemli, yeni bir orijinal fikri, gl duyguyla, gzel, canl bir dille ifade etmesi gerekmektedir. Tarihten gnmze kadar ruba'i yazan Trk Dnyas irleri bu konuya ok nem vermilerdir. eilidiken alma ahlr ,,,; mivisi kane obansr kemterlik bilen adem raylk setliidiken adayansr.116 Teyipcan Ali Trkiye Trkesine aktarlmas: eilir imi elma dallar, >'-:. : meyvesi onun bol, ok olunca . mr Menzilleri iir kitab 1983, Urumi, s. 125. 234 MAHMUT KAGAR] ,1 alak gnll insan gzeldir, irkinle'irmi kibirlenince. suvadan tirekke ta atmas kii, sevebi unin hi yoktur yemii, yemilikyaaka tegip kop tayak, hemie yerilik tundu bei. Teyipcan Ali Trkiye Trkesine aktarlmas: kavak aacna ta atmaz kii, sebebi, onun hi yoktur meyvesi, meyveli aa ok yiyecek dayak, daima yaral duruyor ba. 4. Ruba'inin bir baka zellii de gzel ahenkle sylenmesidir. Yani ruba'inin musikisinin kuvvetli olmas gerekir. irler bu ahenk konusuna ok zen gsterirler. ada Uygur edebiyat irlerinden Abdlhalk Uygur'un aadaki ruba'isi ok gzel ve ahenkli sylenmitir. yrekke ok tegip yatsam idi astanda hey hey! Mazarm gl kuup kalsa idi bostanda hey hey! vetennin ene topra goya altn hidi zefer, teverrk namn yazsam idi dastan da hey hey!117 Trkiye Trkesine aktarlmas: yrekten vurulup yatsaydm asitanmda hey hey! mezarm glle kaplansayd bostanmda hey hey! Vatanmn topra altn, kokusu mis gibi irin, Mbarek namn yazsaydm destanmda hey hey! bizden daha nce ok kuaklar geti, beyler, paalar geti, uaklar geti, harman sonu yaklamadadr bizlere de, balar bozulup bitti, baaklar geti.118 Fuat Bayramolu 117. Abdlhalk Uygur iirleri, Urumi Halk Neriyat, 1987. s. 85.

118. "Ruba'iler" Trk Dili Dereisi. Sav SS7 Mavs IQQ8 400 UYGUR TRKLER 235 Ruba'i nazm eklinin en belirgin zellii aruz vezin bahirlerinden hecez bahrinin zel ruba'i kalplar ile yazlabilmesidir. Trk Dnyasnn klsik edebiyatlarnda ruba'i yukarda zikredilen aruz vezni kalplaryla yazlmtr. Bu gnk ada Trkiye Trkleri Edebiyatnda da ruba'ilerin yazl genellikle ayn ekil ve llerde devam etmektedir. Dou Trkistan ada L'\gur Trkleri edebiyatnda ise, ruba'i aruz vezin kalplaryla birlikte, hece vezninin eitli llerinde yazlmaktadr. Hece \e/inli ruba'iler ada Uygur edebiyat devresinden sonra ortaya kma\a balamtr. imdiki ada Uygur edebiyatnda hece vezninde ya/lan ruba'iler daha ok arlk kazanmaktadr. ada Uygur edebi\at irleri ruba'iyi yalnz aruz vezninde deil, milli iirimizin an"ane\ i vezinlerinden biri olan hece vezninde de yazmann mmkn \e daha doru olaca kanaatma varmlardr. Bu elbette edebiyatmzda bir gelime, bir yenilik hareketidir. Biz ada Uygur edebiyatnda hece vezninde yazlan ruba' ilere birka rnek gsterelim: kara yllar bgige tuuldum, luguldum-kepes ire bouldum, mrm menin kesret bilen ter mu, >. , ,;. elge hizmet klay digen ouldum. Abdrrehim tkr Trkiye Trkesine aktarlmas: karanlk ylarn beiinde dodum, dodum, kafes iinde bouldum mrm benim hasret ile geer mi ? milletime hizmet edecek ouldum! Uygur Trkesindeki bu ruba'i hece vezninin 11 heceli lsnde yazlm olup, vezin birlii bakmnda durak halindedir. kara yllar bgige tuuldum 3 ,, 236 ". '.: MAHMUT KAGARLI '..".;.;' rik desem tirikliktin men yok, ,, .' ,.f .'. ;',''' ley desem lmigimge bahane yok, ,. . //':: t .' knde hiyal, knde tevi, knde gem, ".. , , '.;'j,. derdim eyitsam dertke derman dn yok.n ; ,.,;,, ' ':''."''', Abdrrehim tkr , , .; 1 r',-V Trkiye Trkesine aktarlmas: ,.-<. . _'^ mrm desem, mrmde hi mn yok, ;.-.,,,.'. '.__.';'..,.,., leyim desem lmek iin bahane yok, ,lv,i; t. ._ t... hergn hayal gnde bin bir endie, , r ,.,,. ( derdimi sylesem derman olacak kii yok. :';.;{;; i"-; l:<: Bu ruba'inin de vezin ls hece vezninin 11 J^seli;lsnde yazlmtr. . (., ;., ..>;; , irim gvher kaz, durr marcan tiz, /,, , , ., , ..',i , vetenni, helkingni kyle ormansz. '>... .' undak kyliginki mubada lseng, : ;, : . < ,.;. icadng kaldursun mengg parlak iz.120 . Rehmetulla Car ' Trkiye Trkesine aktarlmas: -1 irim, gevher kaz, inci mercan diz, . /..;'. vatan, halkn ok yaz ormansz121. yle yaz bir gn, dnyadan gitsen, eserin braksn sonsuz nurlu iz. V:!'

Hece vezninde yazlan bu ruba'inin vezin ls llheceli olup, ruba'i vezin birlii bakmndan drt durak halindedir. irim gvher kaz, durr marcantz, ' 3 3 2 3 vetenni, helkingni kyle armansz '.'" ,' 3 3 2 3. 237 UYGUR TRKLER 122 vicdanlk ademler gllise deymen, krlk ademler tgse deymen. ot kuyruk canaplar hun tepip, padek gngldap yrmise deymen. S. Mahmut Kagarl Trkiye Trkesine aktarlmas: vicdanl adamlar byse diyorum, mnafk adamlar tkense diyorum, :;, ate kuyruklular akln bulup, ,; sinek gibi vnlayp yrmese diyorum. Bu ruba'i de hece vezninin 11 heceli lsnde \ azlm olup, ruba'i vezin birlii bakmndan drt durak hlinde dzenlenmitir. , ,,>,,,'. vicdanlk ademler gllise deymen, . ,, k 3 3 3 2 .'..-.', ukrlk ademler tgse deymen 3 3 3 2 Sonu olarak unlar belirtmek gerekir ki. ada Uygur Trkleri edebiyatnda ruba'i, genellikle hece vezninin 11 heceli lsnde yazlmaktadr. 10, 12, 13 heceli llerde yazld da . grlmektedir. Ruba'ilerde aruz vezninin yerini hece veznine brakm olmas bu gnk Dou Trkistan ada Uygur iirinin nemli bir zelliidir. 119. mr Menzilleri iir kitab, Urumi-1985, s. 120. 120. Tarm rkeleri iir kitab, Milletler Neriyat, Pekin-1980, s. 104. 171 I 122. Tulunay, iir destanlar kitab, Pekin Milletler Neriyat, 1982, s. 290, * anakkale 18 Mart niversitesi tarafndan dzenlenen IV. Uluslararas Karlatrmal Edebiyat Aratrmalar Sempozyumu'nda Sunulan Bildiri (28-30 Mays 1998). Trk Kltr, Say: 430 s. 89-97 ubat, Ankara 1999 238 MAHMUT KA'GARLI f TRK DNYASINDA NEVRUZ VE ONUN TRK KLTR TARHNDEK YER Nevruz, Farsa birleik bir kelime olup nev-yeni, rz-gn, yani yeni gn anlamna gelmektedir. Bu mbarek gn, gece ve gndzn eit olduu miladi 21 Mart, Rumi 9 Mart gnne rastlamaktadr. Trkler'de Nevruz "Ergenekon Zafer Bayram, Ylba Bayram veya Bahar Bayram" olarak birka bin seneden beri kutla-na gelmektedir. Bu bayramn M. . 8.yzyllarda Hunlar tarafndan kutland bilinmektedir. Yine bu bayramn Trk milletinin slmiyet'i kabul etmesinden nce de kutland, byk Trk dil bilgini Kagarh Mahmut'un 1075 tarihinde yazd "Dvn Lgati't-Trk" adl eserinden anlalmaktadr: Kagarh Mahmut: "Mslman olmayan Trkler, yl drt fasla blerler, her aya bir ad verirler. Yln geiini u tarzda bildirirler. Mesela: Nevruz'dan sonraki ilk aya "olak" ay derler"123 demektedir. Trklerin milli bayram olan nevruz, tarih boyunca eitli Trk ellerinde kutlanmaktadr. Azeri Trkleri bata olmak zere Kafkasya Trkleri, zbek, Uygur, Kazak, Krgz,

Trkmen, Karakalpak Trkleri gibi Trkistan Trkleri, Trkiye Trkleri, Kbrs Trkleri, Afganistan Trkleri, ran Trkleri, Irak Trkleri, Krm, dil-Ural Trkleri, Balkan Trkleri, Yakut, uva, Sibirya Trkleri "Nevruz" geleneini gnmze kadar canl olarak yaatmlardr. Bu bayram geni kapsaml milli folklor bayram haline getirmilerdir. Tarihten beri milli bayram seklinde kutlanmakta olan. Nevruz Bayram'nn. Orta Asya'da veya Trkistan'da Rus ve in komnist idaresi yerletikten sonra yaplmas engellenmi ve yava yava unutturulmaya allmtr. Ama Orta Asya Trkleri, bu milli bayramn hibir zaman unutmamtr. Birok mcadeleler neticesinde UYGUR TRKLER 239 123. Kagarl Mahmut, Dvn Lgati't-Trk C.1.S.460 461.1983. Urumi Bat Trkistan Trkleri yetmili yllarn sonlarnda, Dou Trkistan Trkleri ise, seksenli yllarn balarnda nevruz bayramlarn kk kapsaml olsa da kutlama imknlarn elde etmilerdir. Eski Sovyetler Birlii'nin dalmasndan sonra bamszlklarna kavuan Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nden zbekistan, Krgzistan, Kazakistan, Trkmenistan ve Azerbaycan Cumhuriyeti ile eitli Trk topluluklarmda Nevruz bayram byk coku ve sevinle, geni kapsaml olarak kutlanmaktadr. Trk Cumhuriyet ve topluluklarnda 1992 ylndan itibaren 21 Mart Nevruz bayram devlet ve hkmet tarafndan resmi tatil iln edilerek devlet trenleri ve enlikleriyle kutlanmaktadr. Bakentlerin meydanlarnda yaplan Nevruz Bayram trenlerine. Trk Cumhuriyet ve Topluluklarnn cumhurbakanlar, babakanlar bata olmak zere devlet ve hkmet erkn katlmakta ve bayram kutlamas konumalar yaplmaktadr. Ergenekon'dan k ve kendi tarihinin nemli olaylarn ifade eden oyunlar, milli danslar oynanmakta, bayram arklar sylenmekte, nevruz sofralar hazrlanmakta, bayramlamalar ile birlikte nevruz faaliyetleri srdrlmektedir. > Trk topluluklarnda binlerce yldr kutlanan Nevruz. Osmanl imparatorluu dneminde de devam ettirilmitir. Anadolu'daki Karakeili airetleri II. Abdlhamit devrine kadar Erturul Gazi'nin St'teki kabri banda 21 Mart nevruz gn byk bir tren dzenlerlerdi. Bu trenlere Yrk Bayram ad verilirdi. Seluklu Sultan Melikah zamannda Celli takvimi denen yeni takvim kabul edilmi, bu yeni Trk takviminde de ylba 21 Mart gnne yani nevruza alnmtr. Dier yandan Osmanl saraynda 21 Mart Nevruz Bayram ; byk bir cokuyla kutlanrd. O gne has macunlar, erbetler, hediyeler hazrlanr, devlet erkn bykten ke, bunlar birbirine takdim ederlerdi. Altn tozu dklm krmz renkli nevruz ekerleri hazrlanarak halka datlrd. Bu hediyelere "Nevrzziye" ad verilmekteydi. Gene gerek dvn irleri gerekse halk airleri ayn ekilde "Nevrzziye" ad verilen kasideler, iirler yazarlard. Trk edebiyat tarihi denildiinde hemen hemen her dvn ve halk irinin bu trden "Nevrzziye" yazdklarna ahit olunmaktadr. Akamlar ak olsun bayram gecesi, Bu ayn nurudur sultan- Nevruz. Fazl- ahm budur dilek gecesi, > Ne mbarek gndr sultan- Nevruz, 240 MAHMUT KAGARLI kr Baba'nn bir iirinin ilk drtl olan bu satrlar, binlerce yln derinliinden szlp gelen nevruzu ne kadar scak bir ekilde ifade etmektedir. lim evreleri ve tarihilerin tespitlerine gre nevruz Trkler'den ran'a oradan Araplar'a daha sonra da Osmanllara gemi ve Trkiye Cumhuriyetinde 1926 ylna kadar resmi bayram olarak kutlanlmtr. Anadolu'nun eitli blgelerinde ve Trakya'da "Sultan- Nevruz","Nevruz Sultan". "Mart Dokuzu" gibi adlarla bilinen nevruz bugn btn gelenek-leriyle srmektedir.

Nevruz, Trk kltrnn bir mhim unsuru olarak tarihten gnmze kadar devam edegelmitir. Nevruz veya yeni gn. bir tarihi kltr kodu olarak en az bin yldan beri Trkler arasnda yaygn bir ekilde tatbik edilmektedir. Nevruz mitolojik ve folklorik zellii dolaysyla, Trk kltr tarihinde ok nemli yer tutmaktadr. Nevruz tarihten gnmze kadar, Trkler arasnda zafer bayram, milli bayram olarak kutlanmaktadr. Trk dnyasndaki yaygn inana gre nevruz, Trkler'in Ergenekon'dan k, hrriyet ve istikllini kazand gn olarak kabul edilmekte ve bu manada anlmaktadr. Eb'lgazi Bahadr Han'n lmsz eseri "ecere-i Trk"te Ergenekon menkbesinde 4700 yl drt taraf yksek dalarla evrili bir vadide skp kalan Trkler'in buradan, baharn balad gn (21 Mart'ta) karak ata yurdu "Turan"a kavutuunu ve hrriyetini kazand, Trk'n varln cihana tekrar duyurduu gndr. Ergenekon destan esaretten zgrle kn veya kurtuluun sembollemesidir.124 Nevruz gelenei ile ilgili olarak 1989 yl nevruzunda-Dou Trkistan Urumi Televizyonunun da yaynlanan "Tanr Danda Nevruz Nevas" adl programda u bilgiler verilmektedir: "Nevruz bayram Uygurlar'n ananevi bir trenidir. Ecdatlarmz kabile oymak eklinde gmen hayat yaadklar alardan beri bu gn milli bayram olarak kutlanmaktadr. Tarihi kaynaklarda nevruz ile ilgili yle bir rivayet gnmze kadar sylene gelmitir. ok eski alarda Hunlar'n ecdatlar mnkariz olduunda bu Trk kavminin iinde sa kalan tek kollu bir bala (ocuk), bir dii kk-bri tarafndan Altay dalarnda emzirilip, baklarak 124. Prof. dr. Abdlhaluk ay "Trk Dnyasnda Nevruz" Kltr Bakanl ., Yaynlar, 1995. Ankara s. 87. ,......... v UYGUR TRKLER 241 terbiye edilip, yetitirilmitir. Bu balann sonradan on ocuu olmutur. Bu ocuklarn nesli, bir nevruz gn dadan inerek dnyaya yaylmtr. Ecdatlarmz bu kutlu gn; yeniden balang, yeniden domak gn kabul ederek her yl bahar mevsiminde nevruz gnn -milli bayram- olarak kutlamlardr." 21 Mart yalnz Uygur Trklerinde deil btn Trk dnyasnda istiklalin kazanld, kurtulu gn olarak kullana gelmektedir. zellikle Trkistan (Orta Asya) Trkleri nevruz bayramnda, yaplan toplantlarda Ergenekon Destan'n okuyarak yeni nesillere de bu gnn nemini anlatmaktadr. Nevruz, Trk dnyasnda tarihten gnmze kadar bahar bayram, yeni yl bayram olarak mbareklemektedir. Nevruz, baharn mjdecisidir. Doann yeniden canlanmas, bolluk ve bereketin habercisidir. Trkler eski devirlerden beri hayvanclk ve ziraatlk ile uramlardr. iftiler ile hayvanclarn baharn gelmesini byk bir arzu ve umut ile bekledii, bahar geldiinde ok sevindii bir gerektir. Yere tohum ekilen, fidan dikilen, hayvanlarn yavrulamaya, yeryznn yeerip, aalarn iek amaya balad bu mbarek ayn balamas btn Trk ellerinde, Orta Asya Trkleri'nde byk enlikler dzenlenerek "yeni yl bayram", "bahar bayram" olarak anlmaktadr. Uygur Trkleri'nin nevruzla ilgili arklarnda, nevruz sevinci ve nevruzun insanlara refah ve mutluluk getirecei ifade edilmektedir. Ylba nevruz kni, Alem glistan bulgusu Asmandin yer yzie, Abu rahmetyakkus. Trkiye Trkesi'ne aktarlmas: Ylba nevruz gn, Dnya glistan olacak. , , Gkden zemin stne, , r ,

Rahmet suyu yaacak. Nevruz hakknda yine bir Uygur trksnde u msralar yer almaktadr: 242 MAHMUT KAGARLI Keldi noruz ylba ketti knglniii irkini, Noruz diban kelrler hatunlarnn lrkn Gller kesip kz oul eri koyar brki-ni, Meclis kilip oymar acur kngl mlkim Kayu mihnetler ket ip yayraur kndr bugn. Trkiye Trkesi ile karl: Yln balangc nevruz geldi, ^ gnllerin irkinlii gitti. v ' ' Nevruz diye gelirler, 'f hanmlarnn hepsi. . ' Kzlar balarna gl takar, Genler eri giyer brklerini. Meclis yapp oynar, aar onlar gnln. Kayg klpetten arnp, neelenecek gndr bugn. Bu nevruz trksnde nevruzun ylba olduu, nevruzu Trkler'in sevinle karlayacaklar tasvir edilmitir. Azerbaycan Trkleri'nde de nevruz yeni yl bayram, bahar bayram olarak kutlanr ve nevruz trenlerinde nevruz arklar sylenir. Bu arklardan rnek olarak u msralar gsterebiliriz. r' Nevruz nevruz bahara, ,-; t Gller, gller nahara. i- ;,,; ',, Bohamzda gl olsun, ;. s... , ,.'. Gl olsun blbl olsun. Nevruz, Orta Asya Trkleri'nde ve btn Trk dnyasnda tarihten gnmze kadar birlik, beraberlik ve kardelik bayram olarak kutlanmaktadr. Trkmenistan'da "navruz" Dou Trkistan'da "noruz" zbekistan'da "nvroz" Krgzistan'da "noruz", Kazakistan Trkesi'nde "novrz", Tataristan'da "navruz", Trkiye'de "nevruz", Bakrt Trkleri'nde "navruz", uvaistan'da "naras", eklinde telaffuz edilen nevruz bayram, bu lke ve topluluklarda hakikaten sosyal dayanma, kaynama, bar ve sevgi bayram olarak cereyan etmekte ve gereklemektedir. Nevruz'u son zamanlarda Trkiye'de belli bir ideolojinin bayra haline getirmek ve ondan yararlanarak blclk yapmak isteyenler olmutur. UYGUR TRKLER 243 Bu tamamen yanl olmakla beraber, nevruz kltrnn ruhuna, geleneine aykrdr. Btn Trk dnyas ve baz Mslman lkelerinde coku iinde kutland, gnllerin gelecee ynelik nee, sevin ve umutla dolduu bu zel gnde, kederli olmak en byk ayp saylyor. Hatta evinden cenazesi kan insanlardan bile Nevruz gn neeli olmalar bekleniyor. Nevruz bayramnda herkes birbirinin yeni yln kutluyor ve mezar ziyaretleri yaplyor. Bu gnde ksknler, dargnlar bar-trlyorken, paralanmak zere olan aileler mahallenin ileri gelenleri, yani aksakallar tarafndan bartrlyor, maddi imknlar olanlar fakirlere, kimsesiz yetimlere, yallara maddi ve manevi yardm elini uzatmak suretiyle hediyeler vererek onlarn gnllerini neelendiriyor, hasta insanlarn kald hastanelere ve evlere gidilerek onlarn hal hatrlan soruluyor. Bylelikle "Nevruz Bayram" toplum iinde birlik, beraberlik, kardelik, bar, hogr ve sevgiyi kuvvetlendirmeye vesile olmaktadr. Bu bakmdan nevruz birlik, beraberlik, hogr kardelik ve karlkl sevginin simgesi haline gelmitir. 21 Mart nevruz bayram btn Trk dnyasnda tarihten beri temizlik bayram ve folklor bayram olarak da kutlanmaktadr. Orta Asya Trkleri'nde, zbekler'de olsun, Uygurlar da olsun Trkmenler'de olsun nevruz bayramndan bir hafta, on gn nce bayram hazrlklar balar. Bu hazrlklarn banda

temizlik gelir. Evler, mahaller, sokaklar, okullar batan baa temizlenir, herkes en iyi ve yeni milli elbiselerini giyerek nevruz enliklerine katlr. Trk devlet ve topluluklarnda nevruz bayramndan nce buday veya arpa yeertilir. Bundan Uygur Trkleri ile zbek Trkleri'nde "smelek", Kazak ve Krgz Trkleri'nde "noruz kc" ad verilen yemek hazrlanarak kiilere ikram edilir. Son zamanlarda bu yemek yerine Orta Asya'daki zbek, Uygur, Kazak, Trkmen Trkleri'nde etli pilav, Kafkasya'daki Azerbaycan Trklerinde helva pilav tercih edilmektedir. Nevruz bayramnda byk enlikler dzenlenmek suretiyle airler tarafndan nevruz iirleri okunur, ozanlar, crclar, koaklar tarafndan arklar seslendirilir, milli sazlar alnr, milli danslar oynanr. Bayram gn, gndz ve geceleri yallar ve meddah Ergenekon, Manas gibi trihi, milli destanlar, kssa ve hikyeler anlatr. Bu gnde yine at yarlar, Kazak've Krgz Trkleri'nde "Gkbr" oyunlar, 244 MAHMUT KAGARLI denilen oyunlar tertiplenir, Kazak ve Krgzlarda at st, Uygur ve zbekler'de yer st greleri yaphr. Yine ko, horoz dvleri dzenlenir. Nevruz bayram nehir boylarnda, yemyeil krlarda ve kutsal saylan yerlerde tertiplenir. Dou Trkistan'n Kagar vilyetine bal Tokkuzazak ilesi, Kagarl Mahmut'un doduu yer olup buradaki nevruz kutlamalar Kagarl Mahmut'un kendi eliyle diktii "Hayhaydirek" yanndaki "noruzbulak" da (nevrzemesi) yaplmaktadr. Nevruz gn nl alimin mezar ziyaret edilmekte, eme banda nevruz iirleri okunmakta, arklar sylenmektedir. Ksacas nevruz Orta Asya Trk Cumhuriyetleri'nde. Azerbaycan da, Dou Trkistan'da yeni yl ve folklor bayram olarak kardelik, birlik, beraberlik iinde sevgi ve neeyle kutlanr. Nevruz gerekten bir milli bayram havas iinde geer. Nevruz, Trk kltrnn nesilden nesile aktarlmasnda, Trk kltrnn gelitirilmesinde ok mhim yer tutmakta ve byk nem tamaktadr. Bu milli bayramn Trkiyemiz'de de resmi tatil ilan edilerek millete daha da geni kapsaml bir ekilde kutlanmasn temenni ediyoruz. Milletimizin bu ylki "Nevruz Bayram" kutlu olsun. ' i < t'l 20 Mart 1996 tarihinde Trakya niversitesi tarafndan dzenlenen "Ttuk Dnyasnda Nevruz" konulu panele sunulan bildiri. Trk Dnyas Tarih ve Kltr Dergisi, S. 147, s. 61-63 stanbul-1999. \ UYGUR TRKLER 245 TRK DEVLET VE TOPLULUKLARI ARASINDAK BRLNN TARH NEM Eski devirlerden gnmze kadar Trk Milleti'ne mensup devlet ve topluluklar ne zaman aralarndaki dostluk, kardelik ve i birliine nem vermilerse kalknm, kuvvetlenmi, refah ve huzur iinde yaayabilmi; ne zaman da yabanc dman glerin oyununa gelmi, birbirleriyle atm, kardelik ve i birlii yerine, birbirlerinden uzaklamlarsa byk felaketler ierisine srklenmi ve tarifsiz aclar ekmilerdir. Trk tarihinin byk ve nemli bir ksm dostluk, kardelik ve i birlii ierisinde gemitir. Ancak Trk tarihinde milletimizin kavga iinde yaad devirler de olmutur. Bu tarih srecin baz misllerini Trkistan Trk boylarndan Uygur ve Kazak Trkleri arasnda da grmek mmkndr. Bugn in Halk Cumhuriyeti'ne bal olan Dou Trkistan ile bamsz Kazakistan Trkleri tarihin eski devirlerinden beri ortak bir kaderi paylam; dostluk, kardelik ve i birlii iinde yaayarak, kardeliin parlak rneklerini sergilemilerdir.

19. yzyln ikinci yarsnda Rus emperyalizminin Dou Trkistan'daki Uygur hanlklarndan olan li Uygur Hanl'n igal etmesi, tarihte "Tazabek Olay" ad verilen hdise ile ilgilidir. Tazabek Kimdir? Tazabek, 19. Yzylda yaayan tarih bir ahsiyet olup, Kazak Trklerinin Rus emperyalizmine kar direnen nl liderlerinden ve halk kahramanlarmdandr. Karde Kazak Trkleri, eski asrlardan itibaren Trkistan'da yaayan Trk boylarndan birisidir. Kazaklar, 15. Yzyln ortalarnda Kazak bozkrlarnda bamsz bir Kazak Hanl kurmu; bu ekilde, evrelerindeki halklarla da yakn komuluk ilikileri tesis etmilerdir. 16. yzyln sonlarnda, Moskova Knezlii'nin bymesiyle ortaya kan Rusya mparatorluu ise, Ural Dalarndan ap 246 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 247 istila hedeflerinden biri olarak Trkistan' seti ve kuzeyden gneye doru inmeye balad. Rusya, 18. Yzyln 30'Iu yllarna gelindiinde Kazak bozkrlarna kar yrtt saldr ve igal faaliyetlerine hz verdi. 1731 ylnda Kk Cz'n han Ebilkayr Han, kendi cznn Rusya'nn hakimiyetini kabul ettiini bildirmek mecburiyetinde kald. Bylece Kk Cz (Yz) Rusya tarafndan igal edilmi oldu. Rusya, bundan sonra Orta ve Byk (Ulu) Cz'e kar da bir istila hareketi balatt. 1822 ylnda Orta Cz, 1864 ylnda ise Byk Cz igal altna alnd. Bylece Rusya'nn Kazak bozkrlarn istila plan tamamlanm oldu. Rusya'nn Kazak bozkrlarna gerekletirdii saldrlar, Kazak Trkleri arasnda ayaklanmalara yol at. Kazaklarn direni hareketleri azimle, birbiri ardndan devam etti. Bu direni hareketleri arasnda en uzun sreni ve en tesirli olan, 19. Yzyln 40'larnda satay Kenesar nderliinde gerekletirilen halk ayaklanmasyd. Rus emperyalistleri Kazak Trklerinin bu ayaklanmasn kanl bir ekilde bastrd. Kazak Trkleri arasndaki baz hainleri makam ve para karlnda satn alan Ruslar, onlar Kazaklarn smrlmesinde kullandlar. Rus emperyalistlerinin Kazak lkesini istila etmesi ve halk acmaszca cezalandrmas, Kazak Trklerinin, sonunda Dou Trkistan hudutlar ierisine g etmelerine sebep oldu. Bu devirde Dou Trkistan'da da Manu-in zulmne kar baz ayaklanmalar meydana gelmekteydi. Bu ayaklanmalar neticesinde Dou Trkistan'n hemen her blgesinde Trklerin yerel hakimiyet merkezleri ve devletleri kurulmaya baland. Bu devletlerin en by Yakup Be'in kurduu Yedi ehir Devleti idi. Yeni devletler arasnda byklk bakmndan ikinci sray ise Dou Trkistan li Hanl alyordu. Ayrca Yakup Be'in Yedi ehir Devleti ile li Hanl arasnda birleme almalar da hzla devam ediyordu. Tam bu srada, Byk (Ulu) Cz'e mensup Kazaklarn Alban kabilesinin bakan (aksakal) Tazabek, Rus hkmetinin kendisine vermi olduu askeri makam ve idari grevi reddederek, Rus emperyalistlerine kar harekete geti. Bylece 1871 yl balarnda Dou Tirkistan li Han ve bir Uygur Trk olan Sultan Elehan'a bir mektup gnderen Tazabek, kabilesini harekete geirip li blgesine doru hareket edeceini ve bunun sebeplerini aklad. Sultan Elehan'dan kendilerine snma hakk tanmasn istedi. Sultan Elehan ise gnderdii cevab mektubunda Tazabek'in isteini kabul ettiini bildirdi. Bu hadiseyi haber alan Rus hkmeti, Nisan 1871 tarihinde sevk ettii ordu bir-, likleriyle Tazabek ve kabilesini kuatma altna ald. Tazabek ise kendine bal askerlerle Ruslara kar savat ve binden fazla aile\ i de beraberinde gtrmek suretiyle birka gnlk bir yryn ardndan li Hanh'nn topraklarna ulat. Sultan Elehan, snmaclara kucak

aarak onlar olduka scak bir ekilde karlad ve li Hanl'na bal Tokkuztara'ya yerletirdi. Tazabek'in Dou Trkistan'a g etmesi Rusya'y rktt ve Rus hkmeti ili Hanl'na bir nota vererek, Tazabek'in kendisine teslim edilmesini defalarca istedi. Uygur Trklerinin li Sultan Elehan ise, kan kardeini Rusya'ya teslim etme>i reddetti. Bunun zerine Rus hkmeti "Tazabek teslim edilmezse, Uygur ilinin de istila edilecei" tehdidinde bulunduysa da Sultan Elehan, onlarn bu haksz talabini kesin surette geriye evirdi. Aslnda Rus hkmeti, Yakup Be'in Yedi ehir Devleti ile li Hanh'nn birlemesi ve kuvvetli bir Dou Trkistan Ms-lman-Trk hakimiyetinin kurulmas halinde, Bat Trkistan' tamamyla istila etmenin zorlaacandan korkmaktayd. yle ki Rusya, 22 ubat ve 14 Mart 1871 tarihlerinde, iki ayr zel toplant dzenleyerek li Hanh'nn igali plann yapmt. Rusya nihayet 15 Mays 1871 tarihinde Tazabek olayn bahane ederek li Hanl'na sava at. Sultan Elehan ise halkna ve ordusuna nderlik ederek istilaclara kar mdafaaya geti. Tazabek de bamszlk ve hrriyet iin bu savaa itirak etti. Trk halklar bu sava srasnda yurtlarn dmanlardan korumak iin yakn bir i birlii iinde olmu ve kahramanca savamlarsa da, Rus istila ordular silah bakmndan ok stn olduklarndan, 9 Haziran 1871 tarihinde li Hanl'na bal Ketmen ehrini igal ettiler. galden sonra halktan baz gnlller Ketmen'i dman igalinden kurtarma uruna Ruslara kar saldrlar dzenlemeye balad. ehri batdan Tokilekbeg'in gnll kuvvetleri, doudan Sultan Elehan'm askerleri, gzeyden ise Tazabek'e bal gler kuatma altna aldlar ve Rus birliklerine ar zayiatlar verdirdiler. Bylece istilaclar Ketmen'den ekilmek zorunda kald. Ancak sonralar Rus emperyalizminin, baz hainleri satn almas, halkn iine fitne sokmas ve kardeler arasndaki ekimeleri krklemesi neticesinde bu istiklal ve hrriyet mca248 MAHMUT KAGARLI delesi 2 Temmuz 1871 tarihinde baarszla urad. Ruslar, Korgas ve Sydn' igal ettikten sonra, Gulca ehri zerine saldrya getiler. Rusya sonunda li Hanl'n ykma hedefine ulat ve Sultan Elehan'i esir alarak ehit etti. li'nin igal edilmesinin ardndan Tazabek de yakalanp Almat'ya gtrld ve burada Ruslar tarafndan ehit edildi. Rusya Hkmeti ile Manu-in idaresi 1881 ylnda kendi aralarnda Petersburg Antlamas 'na imza att ve bu antlama gereince li Hanl'na ait topraklar birka ton altn karlnda Manu-in hakimiyetine geri verildi. Dou Trkistan, 1877 tarihinde Rus ve ngiliz hkmetlerinin de desteiyle tekrar Manu-in hakimiyetinin idaresi altna girmi oldu. Ayn tarihte Ruslar da, Trk devlet ve hanlklarnn birlik ve beraberlik iinde olmamalarndan faydalanarak Bat Trkistan' igal emellerine ulatlar. Netice itibariyle Trkistan'n batsn Rusya, dousunu isi Manu-in hkmeti istila etmi oldu. Bizler iin bu hadiseden karlacak ok nemli dersler vardr. Kazak ve Uygur Trkleri, tarihin derinliklerinden beri her zaman birbirlerine yardmc olmular ve ayn kaderi paylamlardr. Bugn Kazakistan, Sovyet Rusya'nn kmesi neticesinde bamszlna kavumutur. Dier Trk cumhuriyetlerinin yannda, zellikle komu Kazakistan Cumhuriyeti'nin de egemenliini kazanmas, Dou Trkistan'daki Uygur Trkleri'ni ziyadesiyle mutlu etmitir. Bat Trkistan'n bamszl, Dou Trkistan'da sevin gzyalaryla kutlanmtr. Ancak maalesef, Dou Trkistan Trkleri bugn hl komnist in'in hakimiyeti altndadr ve olduka ac gnler yaamaktadr. Dou Trkistan'n acsn paylamak ise, kanda Trk cumhuriyetlerinin halklarnn ve hkmetlerinin en tabii ve vicdani vazifesidir. Buna ramen, birka yldan beri cereyan etmekte olan baz hadiseler Dou Trkistan'daki Uygur Trklerini derinden yaralamakta ve zmektedir.

16 ubat 1999 tarihinde Royter Ajans'nn Pekin'den verdii habere ve Uluslar aras Af rgt'nn aklamalarna gre, ubat ay balarnda siyasi sebeplerden dolay tutuklanmak istenen Uygur genci, Hemit Mehemmet, Kasm Mehnir vp K/ae 7^. UYGUR TRKLER 249 dun, Dou Trkistan'dan ayrlmak zorunda kalarak Kaza-kistan'a gemi ve bu bamsz karde cumhuriyetten snma talebinde bulunmutur. Ancak bu insanlar, in hkmetinin iade talebi zerine Kazak polisi tarafndan tutuklanm ve komnist in makamlarna teslim edilmitir. Bugnlerde bu gencin gizlice ldrld haberleri gelmektedir. Ad geen Uygur genlerinin, insan haklarnn ayaklar altnda olduu, sk sk yargsz infazlarn gerekletirildii, in hkmetine ynelen bir iki eletiriden tr insanlarn lm cezasna arptrldklar bir devlete iade edilmesi, Dou Trkistan'daki Uygur Trkleri'nin yannda, Uluslar aras Af rgt'nn ve Avrupa nsan Haklar Komitesi'nin kuvvetli tepkilerine sebebiyet vermitir. Bununla birlikte, 1998 yl sonunda Trkiye Cumhuriyeti Babakan tarafndan imzalanan ve Dou Trkistan ile ilgili toplantlara kstlama getiren, ayrca binlerce yllk bu Trk yurdunu "in topra" ilan eden gizli genelge de gnllerimizde onarlmas g yaralar amtr. Karde Trk devlet ve topluluklar arasndaki dostluk, kardelik ve i birliine zt mahiyette olan bu tr zc olaylarn bir daha tekrarlanmamas en samimi dileimizdir. 2-7 Temmuz 1999 tarihleri arasnda Denizli'de tertiplenen 7. Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultayna sunulan bildiri. Kurultay Bildirileri kitabnda yaymlanmtr. Ayrca Orkun Dergisi S. 19 Eyll-1999 s. 12-13 de yaymlanmtr. 250 MAHMUT KAGARLI ,,.' .1 t/ >* V -V TRK DNYASINI ORTAK ALFABE VE ORTAK YAZI DLNE KAVUTURMAK N BAZI NERLER 20. yzyln son 15 yl dnyada byk deiikliklerin cereyan ettii, ok nemli yllar olmutur. Bu yllar ierisinde Dou Avrupa'da ve eski Sovyetler Birliinde kominizim km, zgrlk ve demokrasi rzgarlar esmitir. Eski Sovyetler Birliinin paralanmas neticesinde Trkistan (Orta Asya) ve Kafkasya'da; Kazakistan, zbekistan, Krgzistan, Trkmenistan ve Azerbaycan'dan ibaret bamsz Trk cumhuriyetleri ortaya kmtr. Bu durum Avrasya'da Trk dnyas iin elden karlmamas gereken yeni bir frsat yaratm ve yepyeni ufuklar amtr. Birbirinden yzyllarca ayr kalan Trk boylan birbiriyle kucaklama ve ibirlii imkanlarna kavumutur. Ayn kkten gelen, ayn tarihi, ayn kltr ve ayn dili paylaan Trk devlet ve topluluklarnn kendi aralarnda siyas, ekonomik ve kltrel bakmdan ibirliini pekitirmesi, birbirleriyle dostluk, kardelik mnasebetlerini kuvvetlendirmesi ve bu suretle birlikte kalknarak, ada dnyann muasr medeniyet seviyesine ulamak iin ortak aba gstermesi elbette tabi hakkdr. Trk boylarnn bu tabi hakkn kullanmas Avrasya'nn istikran ve dnya bar iin nemli katk salayaca muhakkaktr. Trk dnyasnn istikbalini; fikirde, ite, dilde birliin gereklemesinde gren byk alim ve yazar smail Gaspiral 1895 yllarnda kendi gayretiyle kard "tercman" gazetesinde bu nemli iar ortaya atarak Trk dnyasnn birlik ve beraberlii iin rpnmtr.

Trk devlet ve topluluklar arasnda dostluk, kardelik ve ibirliini kuvvetlendirmek suretiyle Trk dnyasnn ekonomik ve kltrel bakmdan ortak kalknmasn gerekletirmek iin Trk dnyasnn siyasi liderlerine, Trk dnyasnn i adamlarna, zellikle Trk dnyas aydnlarna byk grevler dmektedir. UYGUR TRKLER 251 II 1.6 Bu grevler iinde biz dilcilere, Trk dnyasn ortak alfabe ve ortak edebi yaz diline kavuturmaktan ibaret kutsal vazife yklenmektedir. Bu kutsal grevi yerine getirmek iin aba harcamak bizim tarih nnde, Trk milleti nnde stlenmi mukaddes borcumuzdur. 1991 ylndan imdiye kadar yaplan "Trk Devlet, ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultaylarnda" Kltr Bakanl ve Trk Dil Kurumu bata olmak zere eitli niver-sitelerimiz tarafndan tertiplenen dil kurultaylar, Trkoloji kongreleri ve Trk Dnyas ada Trk Alfabeleri sempozyumlarnda alnan tavsiye kararlan gereince ok nemli mesafeler alnarak yararl almalar yaplmsa da ortak hedefe doru atlan admlar sre bakmndan, gerekleme bakmndan biraz yava gitmektedir. Bunun en nemli iki sebebi bulunmaktadr. Birincisi: Trk dnyasnn ortak bir alfabe ve ortak bir edeb yaz diline kavumasna, Trk dnyasnn kltr balarnn kuvvetlenmesine kar g odaklarnn engelleme abalardr. Bu engelleme harekat tarihten gnmze kadar devam edegelmek-tedir. kincisi: Trk devlet ve topluluklarndaki yneticilerin, Trkologlarn ve dilcilerin ortak alfabe ve ortak edeb yaz dili iin yeterince gayret gstermemesidir. Gerekten Trk dnyasnn siyasi liderleri, aydnlar alfabe ve ortak yaz dili iin yaplacak almalarda szde deil zde harekete geme bakmndan yetersiz kalmaktadrlar. Bu aksaklk ve bu yetersizlikler Trk dnyasnn ortak alfabe ve ortak yaz diline kavumasnn Trk dilinin kaderi ve geleceiyle, Trk dnyasnn istikbaliyle bal olan ok nemli bir mesele olduunu baz Trk devlet ve topluluk liderleriyle, aydnlarn tam olarak idrak edememesinden kaynaklanmaktadr. Bugn Trk dnyasnda halen eit alfabe kullanlmaktadr. Trkiye cumhuriyeti, Kbrs Trk Cumhuriyeti, Azerbaycan Trk Cumhuriyeti, Trkmenistan Trk Cumhuriyeti'nde, Balkanlardaki birok Trk topluluklarnda, Moldavya Gagavuz ve Krm zerk blgesinde Latin alfabesi iletilmektedir. zbekistan, Kazakistan, Krgzistan Trk Cumhuriyetleri'nde, Rusya Federasyonu'na bal Bakrdistan, Tataristan, Altaylar, Tuva, Yakutistan, uva-istan'da Trke iin Kril alfabesi, halen in Halk Cumhuriye.>.- --. _~.~ n^,, TiirHetan'rM Af(j;niran'Ha ran'da. Su252 MAHMUT KAGARLI nye de ve Irak'ta yaayan Trk boylan ise Arap harflerine dayal altabey kullanmaya devam etmektedirler. Bugn Dou Trkistan da kullan.lan Arap kkenli alfabe; ran, Irak, Suriye Afganistan'da yaayan Trk boylan tarafndan kullamlmakta olan Arap kkenli alfabeden ok farkl olup birbirinin yazlarn okuyup anlamada byk zorluklar mevcut bulunmaktadr Dou kaTa^l^?^ ^ir VC KaZak Trkler' AraP alfabesini bim-t H t u" 1983 y'llna kadar Latin a]fabesini kullanm-1 Z," pUrkbyIannn kltr birliinin pekimesinden endie Th S", Cumhuriyeti ynetimi 1983 ylndan itibaren Uygur Trkleri ile Kazak Trkleri'ni Latin alfabesini b.rakmaya tekrar Arap kkenli alfabe kullanmaya mecbur etmitir. Dnyada tarihten gnmze kadar Trk milleti gibi ok eit alfabe kullanan ve kullanmakta olan bir millet mevcut deildir

Butun Arap dnyas yalnz Arap alfabesi kullanmaktadr uun btn dnyadaki ngilizler tek bir yazdan Latin .alfabesinden yararlanmaktadrlar. Bugn bir milyara yak.n in milleti Vm Hiyeroglif yazsn kullanmaktadrlar. Elbette biz bu durumu gz nnde bulundurarak bir tek al-tabeye gemek suretiyle Trk dnyasnda ortak bir Latin alfabesinin hakim klnmasn gerekletirmemiz lazm Bu nemli meseleyi zmek iin Marmara niversitesi lurkyat Aratrmalar Enstits 18-20 kasm 1991'de stanbul'da, ltt^ 48 M 1992 ^ yiS 1992de' Di^" Baka ManntvT, ? S T Kalknna Ajans (Tika'Ankara)8Mart 1993 te dil ve alfabe toplantlar yaptlar /7'rf'1^ hem Trkjye'den hem de Orta Asya ve Kafkas ve topluluklardan dil uzmanlar, katldlar Her u toplantda da btn Trk dnyasnn Latin alfabesine gemenin zorunluluu fikri ve "ortak Trk dnyas alfabesi" benimlarmd, k Tl ^j^ kararlarna ^ Trk devlet ve topluluklarda kabul ed.lecek olan yeni Latin alfabelerinde harf say.s, 34 .gememeli, her Trk boyu kendi lehesinin fonetik yap.sna f r3 Uy8Un M ^^ ^ har Ortak Trk dnyas. T--fTliyd' Y"e bU tOplantIarda alman kararlar Trk lehelerinde aym sesler ayn, harflerle karan\ TPlulukIar dostluk, Kardelik ve 1,an 23 Mat 1993't A UYGUR TRKLER 253 , 3tC Antal>-da bWci i .md.ye kadar sekiz defa yaplan Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultaylar'nn eitim, kltr, dil ve alfabe komisyonlarnda da Trk dnyasnn ortak Latin alfabesine gemesi ve ortak Trk edeb yaz diline kavumasnn nemi vurgulanarak tavsiye kararlar alnagelmitir. Bu toplantlarn kararlar ve yaplan almalar neticesinde baz Trk cumhuriyetleri ve Trk topluluklar resmi olarak Latin alfabesini kabul ettiler. Baz Trk cumhuriyetleri ile Trk topluluklar ise Latin alfabesine kademeli olarak gemeyi devlet ve hkmet programlarna aldlar. Azerbaycan, Karakalpak, Krm ve Gagavuz Trkleri'nin kabul ettikleri alfabeleri 34 harfli ortak Trk dnyas alfabesine esas itibariyle uygun ekilde tanzim edildiler. Bu sevindirici bir olaydr. Mesela; Azerbaycan Trk Cum-huriyeti'nde kabul edilen 32 harfli Latin alfabesi harflerinin 31 iareti, 34 harfli ortak Trk dnyas alfabesinden alnm olup, ayn harflerin ayn sesleri gsterme prensibine riayet edilmitir. Bu alfabede normal "E, e" harfi iin "9a" iareti kapal "E, e" harfi iin Trkiye Trkesi latin alfabesindeki ak "E, e" iareti kabul edil-mitir. (Baknz Tablo I) Baz Trk cumhuriyetleri ve topluluklar tarafndan hazrlanan Latin alfabeleri veya Latin alfabesi taslaklarnda ortak Trk dnyas Latin alfabesi taslana baz aykrlklar ve sapmalar grlmektedir. 01 Ocak 2000 tarihinden itibaren geerli olmak zere sayn Trkmenistan Cumhurbakan Saparmurat Trkmenba tarafndan onaylanan Trkmen milli alfabesinde: kapal "E, e" sesi iin Trk dnyas ortak Latin alfabesindeki ak "E, e" harfi; "C, c" sesi iin Trk dnyas ortak Latin alfabesinde "jandarma", "japon" szcklerini yazmak iin kullanlan "J, j" harfi; "J, j" harfi iin ise "Z, z" iareti; Trk dnyas ortak Latin alfabe-sindeki "I, " harfinin yerine Trk dnyas ortak Latin alfabesin-deki "Y, y" iareti, Trk dnyas ortak Latin alfa-besindeki "Y, y" harfinin yerine stne bir nokta konulan "Y, y" iareti, Trk dnyas ortak Latin alfabesindeki Trke kelimeler iin kullanlan "V, v" harfinin yerine

dablyu "W, w" iareti kabul edilmitir. Bylece 30 harfli Trkmen milli alfabesindeki 6 harf ses deeri ve ekli bakmndan ortak Trk dnyas Latin alfabesindeki harflerin ses deeri ve eklinden farkllk arz etmektedir. (Baknz Tablo II) *:. ; < . ;.,; > >*r; 254 MAHMUT KAGARLI t Bu hadise, Trk dnyas alfabeleri toplantlar ve sempozyumlarnda alnan "Trk boylan iin kabul edilecek alfabelerde ayn harflerin ayn sesleri gsterme prensibine uyulmas" hakkndaki tavsiye kararlarna aykr davrann bir gstergesidir. Trkmenistan bamsz bir devlet olduu iin elbette Latin harflerine dayal istedii alfabe eklini semekte serbesttir. Buna bizim bir diyeceimiz olamaz..Fakat Trk dnyasna mensup Trk boylarnn birbiriyle rahatlkla iletiim kurmasnda, kltr balarn pekitirmesinde ayn seslerin ayn iaretlerle ifade edilmesi ok yararl olaca muhakkak idi. Byle olduu takdirde sayn Trkmenba her zaman dile getiren "bir millet iki devlet" halklarnn rahata iletiim kurarak daha da yaknlamasnda, birbiriyle kltr al verii yapmasnda kolaylk salanm olacakt. Biz Trk dnyasnn Trkologlar, dilcileri Trk dnyasnn bir an nce ortak Trk dnyas Latin alfabesine kavumasna, Trk boylar iin kabul edilecek Latin alfabelerinin "34 harfli Trk dnyas ortak Latin alfabesi"nden alnmas ve ayn harflerin ayn sesi ifade etmesine nem vermemiz ve bu yolda byk aba gstermemiz gerekmektedir. Bugn Trk dnyasnda birbirinden baz farkllklar arz e-den 20?den fazla leheye dayal 20'den fazla edeb yaz dili mevcut bulunmaktadr. Lehelere dayal bu yaz dillerini birbirine yaknl bakmndan drt gruba ayrmak mmkndr. Bunlar: 1. Gney-Bat Trk Leheleri 2. Gney-Dou Trk Leheleri : 3. Kuzey-Bat Trk Leheleri ,:, 4. Kuzey-Dou Trk Leheleri Bu lehe gruplarn birbirine yaknlatrmak, sonunda bir yaz dili haline getirmek bizim hedefimizdir. Btn Trk dnyasnda konuulan ve yazlan bir ortak Trke, Trk dnyas iin ok ynl yarar salayacak olup, onun sayesinde btn Trk dnyas birbirini rahatlkla anlayabilecektir. Bu anlama btn Trk dnyasnn her ynden birbiriyle kucaklamasn, "ortak Trke'mle ortak eitim, radyo ve televizyon yaynlar, eitli kitap, gazete ve dergi yaynm kolaylatracaktr.. Ayrca Trke'nin Birlemi Milletler Tekilat gibi milletleraras tekilatlarda kul-, lanlan dil olarak kabul edilmesini salayacaktr. " Ortak Trke'nin oluumunda kanmca u hususlara nem verilmesi gerekmektedir. UYGUR TRKLER 255 1. Ortak Trke'ye temel oluturmak iin Trk leheleri zerinde bilimsel aratrmalara hz kazandrlmal, lehe ve iveler arasnda karlatrmal szlk, mukayeseli gramer almalarna nem verilmelidir. Trk dnyasna mensup Trk boylar tarafndan kullanlan ortak szckler tespit edilerek Trk dnyas yaymlarnda bu szcklerin kullanlmasna ncelik tannmaldr. 2. Gnmzdeki Trk lehelerinin Trk dnyas szck kadrosunu ekillendirip ortak ve ayrlan ynleri belirlenmeli, farkllklar azaltlp ortak unsurlar oaltlarak ortak Trke, bu ortaklklardan, benzerliklerden yararlanmak suretiyle oluturulmaldr. 3. Bugnk Trk lehelerine bozulmu ekliyle yerleen mahalli, halk az zelliklerinden kurtulmaldr. Bunun iin ortak aba harcanmaldr.

Mesela ada Uygur Trkesi'nde bozulmu mahalli halk az zelliklerini yanstan baz kelimeler, zellikle fiiller asl ekline dntrlmelidir. kaptu deil kalpdur T: T'de kalm keptu deil kelipdur T. T.'de gelmi saptu deil salpdur T. T.'de salm aptu deil alpdur T. T.'de alm ekline dntrlmelidir. 4. "Ortak Trke"nin oluturulabilmesi iin lehe fanatikliinden kanlmas, bu nemli meseleye lehe fanatiklii ile vaklalmamas gerekmektedir. Btn Trk lehelerinin ayn kkten kt gereinden hareket edilerek tekrar birlie gitme : ynnde almaldr. "Benim lehem temel olsun" gibi grler bir yana braklmal, her bir Trk boyu bu bakmdan fedakarlk gstermelidir. 5. Trkiye'deki baz niversitelerde ald gibi baka Trk cumhuriyetlerinde de ada Trk Leheleri Dili ve Edebiyatlar blmleri almal, bu ekilde Trk leheleri ve edebiyatlar /erindeki aratrmalar kuvvetlendirilmeli ve Trk boylarnn birbirlerinin leheleri hakkndaki bilgileri geniletilmeli hem de> ortak Trke'yi ekillendirmenin yollar aranmaldr. 6. "Ortak Trke" Trk lehelerinin zaman iinde tamamen kendi tabi deime ve gelime seyri cereyannda tek bir ekle dnmesi neticesinde ortaya kacaktr. Bu srecin elbette zamana ihtiyac vardr. Bu oluum alfabe deimesinden daha ok 256 MAHMUT KAGARL1 zaman iinde gerekleecektir. Bunun iin hibir ekilde zorlamaya bavurulmamaldr. Her Trk topluluu kendi lehesinde okuyup yazmal fakat dier yandan Trk dnyas aydnlar zellikle dilcileri byle bir tabi gelimeyi sratlendirmek iin gayret sarfetmelidirler. 7. Ortak Trke btn Trk lehelerin cevherlerinden, katklarndan tabi yusunda ekillenmeli, herhangi bir leheyi Trk dnyasnn ortak edeb yaz dili yapmak yolundaki ak ve gizli hareket ve davranlardan kanlmaldr. Aksi takdirde bu eit yaklam ve tutum Trk dnyasnn ortak yaz diline kavumasn engelleyecektir ve Trk dnyasnda lehe fanatikliini krkleyecektir. Bu yzden "Trkiye Trkesi'nin Baltk denizinden Japon denizine kadar tm corafyada ortak dil olmas iin almalar srdreceiz"125 gibi sloganlar ve grlerden uzak durmak gerekmektedir. Ortak Trke, Trk lehelerinin ortak ynlerini, cevheri unsurlarn bnyesinde birletirmek suretiyle ekillenecektir. Ortak Trke'yi oluturmann ilkeleri ve prensiplerini Trkoloji'nin kurucusu, byk alim ve dilcimiz Kagarl Mahmut ve zellikle 15. yzyldan 20. yzyln balarna kadar Orta Asya Trkleri tarafndan ortak Trke olarak kullanlan aatay Trk Dili ve Edebiyat'nn bayraktar Ali ir Nev bize ak bir ekilde kekendi rnekleriyle gstermitir. Ali ir Nev'nin dehasnn bykl uradadr ki Nev, tm Trk lehe ve ivelerinde konuan Trk boylarnn ortak yaz dilini ekillendirmek iin doru zm bulmutur. Nev, lehe ve ivelerden birisini seerek dier lehe, ive, azlardan kama yoluna gitmemitir. O btn lehe ve ivelerin cevher unsurlarn bir araya getirmek suretiyle aatay Trkesi'nin ekillenmesine neden olmutur. Kendi iirinde ifade ettii gibi: Trk nezminde u tartp men elem, Eyledim ol memleketni bir kelem, (, Trkiye Trkesine Aktarlmas: , .. Trk nazmnda ben ap alem, - ' Eyledim ol memleketi tek kalem. < '

UYGUR TRKLER 257 125. Devlet Bakam Abdlhaluk Mehmet ay, "Trke ortak Dil Olacak" Zaman Gazetesi, 25 Ocak 2000 s. 17 yani kendi deyimiyle, Trk nazmnda yazmaya balayarak (bayrak ap, yola karak) memleketi (yani btn Trk dnyasn) bir yaz dilinde konuturmaya, tek kalem klmaya karar vermi ve bunu baarmtr. Nev temelini kuran ve gelitiren bu ortak edeb dile Trkologlar "mterek Orta Asya Trkesi" adn vermilerdir.. Nev'nin gelitirdii ortak edeb dil aatay Trke-si'nde Uygur, Karluk, Ouz, Kpak lehelerinin cevheri unsurlarn , ortak ynlerini grmek mmkndr. Trk dnyas, ortak Trke veya ortak bir edeb yaz diline kavuma hedeflerine eriinceye kadar olan bir zaman iin geici olarak Trkiye Trkesi'nin kullanlmasnda yarar gryorum. Bu zamannda Karahanlca'dan aatayca'ya gei dneminin ortak yaz dili olarak Harezm Trkesi'nin kullanlmas gibi bir durum arz edecektir. Ortak Trke'yi meydana getirmek iin biz dilciler Trk dnyasna mensup leheleri aratrmamz, bu lehelerin ortak Trke iin katk salayacak ynlerini tespit etmemiz ve renmemiz lazm. Bugn bu bakmdan Trkiye dndaki Trk dnyasna men-' sup Trk boylarnn ve Trkologlar'nn Trkiye Trkesi'nden ve Trkiye Trkologlar'ndan renecek pek ok eyleri vardr. zellikle kendi lehelerini yabanc dillerin gramer yapsndan, ; gramer kaidelerinden ve yabanc kelimeler kadrosunun istilasndan kurtarmak iin gayret gstermeleri gerekmektedir. Uzun yllar Rus, in ve baka milletlerin idaresi altnda kalan Trk boylarnn gramer almalar, bu lehelerin kendi yap ve ileyiinin gerekli kld ller iinde deil Rus ve in dilinin gramer kalplarna uydurularak deerlendirilmitir. Trke ve btn Trk lehelerinde gemi zaman, imdiki zaman, geni zaman, gelecek zaman kavramlar mevcut olmasna ramen zbek, Kazak, Krgz, tatar, Uygur gibi Trk boylarnn bundan nceki gramer almalarnda geni zaman fiil ekimi kavramna yer verilmemitir. Gramerde Trke'nin yapsna aykr kaideler ve alfabede ise Trke'de olmayan ses, harfler kabul ettirilmitir. Trkiye'de yaplan gramer ve szlk almalar Trk dnyasndaki Trk boylarnn gramer ve szlk almalarna k tutma niteliindedir. Trkiye Trkesi'nde kelime kadrosu bakmndan da temiz z Trke olarak kabul edi258 MAHMUT KAGARLI MAIIMl'TKAGARLI 259 1 lebilecek pek ok kelimeler vardr. Mesela uak, uak meydan, atlm, uurtma, tzk, tutum, kaynak, ynak, yant gibi. Trkiye Trkesi ve Trkologlan'nn da Trk dnyasna mensup baka Trk boylarnn lehelerinden, Trkolog-lar'ndan renmesi, kabul etmesi gereken unsurlar da vardr. Trkiye Trkesi'ndeki baz yabanc kelimelerin yerini alabilecek pek ok temiz Trke kelimeler bu lehelerde mevcuttur. Mesela: "video kamera" yerine "sinalc", "teyp" yerine "sesalc", "amar makinas" yerine "kiralc", "cep" yerine "yancuk", "anahtar" yerine "aku" gibi Uygur Trkesi'ndeki kelimelerin kabul edilmesi, dnlmesi gereken bir husustur. Trk dnyasnn ortak edeb yaz dilini meydana getirmek Trk dnyasnda titizlikle uzun bir sre yaplacak ortak almalara baldr. Btn Trk dnyasnn ksa bir /amanda ortak Latin

alfabesine gemesi ve belli bir tarih sre iinde ortak bir yaz diline kavumas bizim ortak abalarmz neticesinde er ge bir gn muhakkak gerekleecektir. * 1991'den Sonra Azerbaycan'da Kullanlan Ltin Alfabesi (Tablo I) 1991'den sonra Azerbaycan'da Kullanlan Ltin Alfabesi (Tablo I-) 260 Matbaa harfleri Aa Bb Dd Ee A& Ff Hh i z Zz Kk L Mm Nn Nn Oo EI li -&JL l Uu ww Yy iL MAHMUT KAGARLI ,, 0t kmen Mill Alfabesi (Tablo II)* 30-31 Ekim 2000 Ad Yazma harfler Trkiye Trkesi a Aa Aa be Bb Bb S de Dd Dd e Ee Ee & A& (ak e) fe Ff Ff ge Gg Gg he Hh Hh i Yi Ii Jj Cc ze Zz Jj ke Kk Kk

Ll Ll Mm M m Nn Nn Nn (damak n'si) Oo Oo O O Pp Pp Rr Rr Ss Ss >e Tt Tt Tt u Uu Uu U U ye Ww Vv y Yy Ii J^ Yy Yy //' . Zz Zz ;,/-ihinde zmir eme'de dzenlenen IV. Uluslararas , lan Bildiri. Jan Bildiri Dil Kurultayna su/ ' s. l6.20> Nisan.2001j Ankara Trksoy Dergisi, S UYGUR TRK1 ER 261 K DEVLE I yE TOPLULUKLARI ARASINDA rilRBACLARININ PEKTRLMESN SALAMAK N l)evlet ve Topluluklar arasndaki dostluk, kardelik Rm kuwc,lendirmek Trk dnyasnn selameti, ge- ^ sUkbali ^in byk nem tamaktadr. Trk dn- dostluk' kardelik ve ibirliinin tesisi ayn zaman^iiya ve d(vyabans! !ndeneml1 katk sala>'a" (C , Urk devlct ve topluluklan arasndaki ibirlii iinde nemli sahalarn blvim kMr brU tek etmektedr. U.t , V!, mllet"H^ mensup Trk boyar kltr bakmndan \ l1" T"8 V geleneine sahiptir. Trk milletini millet brblnd \ ^ t Ti fi11"111 VC kltrnn Trk milletini tekil eden halklar Cs lece lf aniSllda karlkl al veriini zenginletirmek ve yie yen o"?,, ve gelimelerin ortaya kmasna yardmc knnrP " y1U 1Zk>^rek Trk kltrnn zenginliklerini evrensel ku tre kazandrarlllv insanln ilerlemesine ve refahna katkda tesidh kurulti>Mnzn kltr ynndeki en nemli vaziM.rt 1993 ta. ,hinden imdiye kadar yedi defa yaplan Trk ueviet ve T oplulu|vlan Dostuk, Kardelik ve birlii Kurultay, baka uhalarda Mduu gibi; dij fikirde; ite birlik prensibi esasmla, lurk b^ylarnn kltr birliini pekitirmek, Trk milletin kltr 4cnginliini evrensel ktre kazandrmak ba-kmrulan ok ne,uli baarar elde etmitir. 11 baanlanM elde edilmesinde Trk Dnyas birlii Kal-wnma Ajans, T.t - Kltr Bakanl, Atatrk Dil-Tarih Kltr KuruinUj Trk D|,yas Aratrmalar Vakf, Trk Kltr Ara si.ts A trma y

l dm an an (> e) j>e re

Vv, eitli niversitelerimizin Trkiyat Aratrma bnstiuler ok lomH katklarda bulunmutur. Trk dnyasnn KU ' balarn kuvvetlendirmek iin yukarda ismi zikredilen 262 MAHMUT KAGARLI kurum ve kurulularn almalarnn elbette devam etmesi gerekmektedir. Trk dnyasnn kltr bakmndan ibirliini kuvvetlendirmek, Trk dnyasnn kltr birliini daha da pekitirmek iin benim kanmca Trkiye Cumhuriyeti'nin karde Trk devlet ve topluluklaryla ilikilerden sorumlu Devlet Bakanlna bal olarak Trk Dnyas Aratrmalar Enstitsnn kurulmas ok yararl olacaktr. Bu enstitye Trk devlet ve topluluklarnn uzmanlarn toplayarak Trk dnyasnn siyasi, ekonomik, kltrel bakmdan incelenmesini, Trk dnyasnn ortak siyasi tarihi, kltr tarihi, dil, edebiyat ve sanat tarihlerini gn na karmak gerekmektedir. Bu tr titiz almalarla Trk dnyasnda dilde, fikirde, ite birlik ve btnlk gerekletirilecektir. 1 ti Si kTTk DeV'et Ve TPluluklar' Dostluk, Kardelik birlii Kurultayna sunulan bildiri (Mart 2000) Kurultay Bildirileri Kitab, s. 154 Nisan-2001, Ankara UYGUR ll'RkltRl 263 \ TRK DNYASININ KLTR LKLERNDEK YEN GELMELER VE BU LKLER KUVVETLENDRMEK N BAZI NERLER Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarn kazanmasndan sonraki 10 yldan beri Trk Cumhuriyetleri ve Topluluklar arasndaki siyasi, iktisadi ilikilerin gelimesine paralel olarak, kltr ilikilerinde de byk admlar atlmakla kmsenmeyecek baarlar elde edilmitir. Bu baarlarn elde edilmesinde Trkiye Cumhuriyeti Devleti ve Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve Birlii Vakfnn aba ve gayretleri nemli rol oynamlardr. 20. yzyln sonlarnda dnyada cereyan eden byk deiim ve gelimeler sonucunda Sovyetler Birliinin dalmasyla 1991 ylnda Azerbaycan, Krgzistan, Kazakistan, zbekistan, Trkmenistan gibi birka Trk Cumhuriyetlerinin bamszlklarna kavumas Avrasya tarihinde ok nemli bir sre olmutur. Son yzyllardan beri birbirinden ayr kalan, zaman zaman irtibatlar kesilen, bir araya gelmeleri engellenen Trk boylar arasndaki siyasi, iktisadi ve kltr ilikilerinde byk bir gelime ve canllk ortaya kmtr. Trk dnyasnda ortak alfabe ve ortak yaz dili bakmndan ilerlemeler kaydedilmitir. Azerbaycan, Trkmenistan cumhuriyetleri kiril alfabesini brakp Latin alfabesine gemitir. Ortak edebi yaz dili, ortak kelime kadrosu bakmndan Trk cumhuriyetleri ve Trk topluluklarnda birok gelimeler grlmtr. Trk dnyas air, yazarlar toplantlar, Trk dnyas sanat lenleri, Trk dnyas dil, tarih kurultaylar, Trk dnyas sinema gnleri dzenlenmitir. Bu faaliyetler neticesinde Trk lkeleri, Trk topluluklar arasndaki kltr ilikilerinde yeni bir dnem balam, ayn tarih, ayn kltr paylaan Trk boylar arasnda kltr bakmndan birbirine daha ok yaknlama, ortak 264 MAHMUT KAGARLI kltr miraslarna ortak sahiplenme ve birlikte kalknma sreleri hzlanmtr. Ayn kkten gelen, ayn tarih, ayn kltr, ayn dili paylaan Trk boylarnn kendi aralarndaki siyasi, iktisadi, kltr ilikilerini gelitirmeleri, birbirleriyle siyasi bakmdan dayanma iinde olmalar, iktisadi bakmdan ibirlii, ticari alverilerini

kuvvetlendirmeleri, kltr ve medeniyet bakmndan birbirinden renmeleri, ortak kltr miraslarna birlikte sahip k-malar, ortak kltr ynlerini pekitirmeleri, bu sre sonucunda ada dnyann muasr medeniyet seviyesine ulamak iin ortak aba gstermeleri doal ve kanuni hakkdr. Byle bir tarihi gelime insanlk dnyasnn birlik ve beraberlik iinde ortak kalknmas ve dnya bar iin de byk katk salayaca muhakkaktr. Trk devlet ve topluluklarnn kltr ve medeniyet cihetteki ilikilerini kuvvetlendirmesi ve btnleme yolunda yeni admlar atmas dnyada ykselen entegrasyon (btnleme) cereyanna nemli katk olup, o yalnz Trk dnyas ve Avrasya blgesinin bar, huzuru ve refah iin deil btn dnyann bar ve huzuru iin de ok nemli bir gelime olmutur ve olmaya devam edecektir. Bu sebepten dolay hi kimseyi rahatsz etmemelidir ve hi kimse rahatsz olmamaldr. nk Trk devlet ve topluluklarnn dostluk, kardelik ve ibirlii yolunda gstermekte olduu abalar da hibir gizli siyasi ama, milli dmanlk ve ayrlkl krkleyecek olan bir tutum ve niyet yoktur. Bizim amacmz 26-27 Nisan 2001 tarihlerinde stanbul'da yaplan Trk Dili konuan lkeler Devlet Bakanlar VII. Zirve Toplants bildirisinde ifade edildii gibi "halklarn bar iinde yaama isteini hayata geirmektir." Ayn kkten gelen, Trk dili konuan devlet ve topluluklarn kendi aralarndaki dostluk, kardelik ve ibirliini kuvvetlendirmek yolundaki faaliyetleri baz evreler ve baz lkelerin idarecileri tarafndan Pantrkizm olarak alglanmaktadr. Bu byk bir yanllktr. Bu eit gr ve tutum baz lkelerin kendi siyasi maksat ve karlar iin ortaya att ve yzyllardan beri ileri srd bir gr ve tutumdur. Bu gr ve bu tutum Trk dnyasn ve baz Trk blgelerini kendi idaresi ve etkisi altnda tutmakla smrmek isteyen g odaklarnn rpnlardr. imdiye kadar dokuzuncusu gerekletirilen Trk ve Topluluklar kurultaylarna Avrasya'nn muhtelif blgelerinde yaamakta olan Trk devlet ve Topluluklarna mensup pek ok UYGUR TRKLER 265 Trk boylar: zbekler, Krgzlar, Kazaklar, Trkmenler, Azeri Trkleri, Bakrtlar, Tatarlar, Nogaylar, Karaaymlar, uvalar, Yakutlar, Altayllar, Gkoguzlar (Gagavuzlar)n temsilcileri katlmlardr ve hatta Trk milleti, Trk halklar ile tarihi balar olan Amerikal Kzlderililerin temsilcileri de itirak etmilerdir. Yalnz in Halk Cumhuriyetine bal Uygur muhtar blgesi (Dou Trkistan)'nden bu kurultaylara temsilcilerin gelmesi in Halk Cumhuriyeti Komnist ynetimi tarafndan engellenmi ve gnderilmemitir. Bunun esas sebebi in ynetiminin Trk Devlet ve Topluluklar Kurultaylarn" "pantrkistlerin toplants" diye alglamasndan kaynaklanmaktadr. in Halk Cumhuriyeti Uygur zerk blgesine bal in Komnist partisi ili Kazak zerk ili (Oblast) komitesi propaganda blm tarafndan hazrlanp zel gizli belge olarak 10-061999 tarihinde baslan "Panislamizm ve Pantrkizmin Zehirlerini Temizleyip Vatann Btnln Koruyalm" balkl kitabn 2. Sayfasnda: "Pantrkizm 20. Yzyln balarnda ortaya kan bir eit kar devrimci akmdr. Krml smail Gaspral ilk pantrkist idi. O "Trkleri" dil, fikir ve ite birlemeye ard. Onun parolas; btn "Trkleri" manevi olarak dilde, fikirde ve ite birletirmekti." "Trk" eski tarihlerde bugnk in'in kuzey ve bat blgelerinde yaayan ve hayvanclk ile uraan gebe bir millettir. Tang devrinin (6. Yzyln) ilk yllarndan itibaren tedrici olarak yok olmaya balam ve 10. Yzyla doru millet olarak tarih sahnesinden silinmitir." Denilmektedir. Burada in ynetimi Trk soylu halklarn kltr ilikilerini gelitirmek iin fedakarlk gsteren smail Gaspral'y ilk Pantrkist diye sulamakla, kalmayp eski Trklerin yaad topraklar "in Topra di" iddiasnda bulunmaktadr ve Trk milletini "10. Yzyla doru

millet olarak tarih sahnesinden silindiini" ileri srmektedir. Bu iddia tarihi gereklere btnyle aykr bir iddiadr. Ayn kitapta yine: "Gnmz pantrkistleri komu devlet ve blgelerdeki Trki dille konuan milletlerin "birlemesi"ni var gc ile tevik etmekte ve bir ok ay yldzl bayraklarn dnya sahnesine kmasnn hayali peinde komaktadrlar" "bir trl akllarndan karamadklar Osmanl veya Byk Trk mparatorluu" ryasn gerekletirmek iin zemin hazrlamaya almaktadrlar." Diyerek karalama kampanyas balatmtr. Ayn kitabn 4. Sayfasnda yine kitap yazarlar: "onlarn 266 MAHMUT KAGARLI - szde "Trkleri"in dili iddiasn da ele alacak olursak ortaa ve eski alardan sonra birliini tamamlam ve tekaml etmi bir : tek Trk dili mevcut deildir. "Gnmzde Trkiye'deki pan-trkistlerin de itiraf ettikleri gibi Trk dil grubunda 22 eit dil mevcuttur. Bunlar stelik birbirlerinden farkl 30 eit yaz sistemine sahiptir" demektedirler. Burada nakil olarak aldmz szlerin ne kadar gerek d olduu aktr. Bir dildeki fonetik farkllklara, blge farkllklarna ve lehe farkllklarna daya-narak dil ayrm yaplacaksa in dilini de 12 dile ayrmak mmkndr. Srekli halde Trk Dili Konuan lkeler Devlet Bakanlar Zirve toplantlarnn dzenlenmesi ve Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii kurultaylarnn yaplmas btn Trk devletleri ve topluluklarn bir bayrak altnda toplayarak bir tek devlet ve byk Trk imparatorluunu tekrar kurmak iin deildir. Bu toplantlarn maksad Trk soylu halklarn siyasi, iktisadi, kltr ibirliini kuvvetlendirmek suretiyle ortak problemleri birlikte zerek ve dost karde lkeler ile dostluk kardelik imkanlarn arttrarak blgesel bar ve dnya bar iin katk salamaktr. Birlikte kalknmak, birlikte refah seviyesine ulamak iindir. Bundan baka herhangi bir siyasi maksat sz konusu deildir. Trkiye Cumhuriyeti devlet yetkililerinin in Halk Cumhuriyeti yetkilileriyle yapt temaslarda bu konu hakknda aklamalarda bulunmas ve Dou Trkistan'daki Uygur Trkleri temsilcilerinin de Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii toplantlarna katlabilmelerini salamak iin giriimde bulunmalarn umarz. Trk devlet ve topluluklarnn kltr ilikilerinde byk gelimeler olsa da, bunu tam, yeterli saymak mmkn deildir. Bu ilikileri daha da kuvvetlendirmek iin birka neride bulunuyorum: 1. Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk Kardelik ve birlii kurultaylarna ilim, sanat ve fikir adamlarndan baka, en nemlisi o lkeler ve topluluklarn ekonomi, eitim, kltr sahasndaki yetkili ahslarn katlmas salanmal, bu ekilde toplantda ortaya konulan tavsiye ve tedbirler sratle gerekletirilmelidir. 2. Trk dnyasnn kltr, tarih, dil, sanat kongrelerinin srekli ekilde yaplmas UYGUR TRKLER 267 tt: 3. Trk dnyas air, yazarlarnn katld edebiyat lenleri, edebiyat gnlerinin srasyla her bir Trk devleti ve topluluklarnda dzenlenmesi 4. Trk devlet ve topluluklarnn ortak televizyon programlarnn gerekletirilmesi 5. Srekli ekilde Trk dnyas sanat lenlerinin yaplmas 6. Trk devlet ve topluluklar arasnda sinema gnlerinin tertiplenmesi, karde Trk cumhuriyetleri ve topluluklarnda yaplan filmlerin Trkiye Trkesine aktarlmasyla Trkiye'de tantlmas 7. Ortak Trk tarihi ve medeniyet takviminin hazrlanmas iin ciddi admlarn atlmas 8. Trk devlet ve topluluklar arasnda nemli eserlerin karlkl halde ada Trk lehelerine aktarlmas

9. Trk devlet ve topluluklar arasnda Trk dnyas dil ve alfabe birlii bakmndan ciddi ve nemli admlarn atlmas iin giriimde bulunulmas 10. Trkiye Cumhuriyeti Devlet Bakanlna bal Trk dnyas kltr aratrmalar enstitsnn kurulmas gibi tedbirlerin sratle gerekletirilmesi gerekmektedir. Bylelikle Trk devlet ve topluluklar arasndaki kltr ilikileri daha da kuvvetlenecek ve geliecektir. 21-23 Aralk 2001 stanbul-Trkiye'de dzenlenen 9. Trk Devletle Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultayna Sunulan Bildiri Tiirt KTitrii Aralk-7001 savsnda yaymlanmtr. 'il* 268 MAHMUT KAGARLI . l, '.. NLLETRMEY HEDEFLEYEN in Haber ajans 31 Mays 2002 tarihinde in Komnist ynetimi tarafndan 01.09.2002 tarihinden itibaren njang (Dou Trkistan) niversitesi bata olmak zere Btn Dou Trkistan'daki niversite ve Yksek okullarda Uygur Trkesi'nin eitim-retim dili olarak kullanlmasn yasaklayan bir kararn alndn duyurdu. Bu duyuruyla BBC'nin internet sitesindeki habere gre nfusunun byk blmn Uygurlarn oluturduu Dou Trkistan'da, Uygur Trkesi'nin eitim dillerinden biri olmas eklindeki 50 yllk uygulamaya son verilmesi istenmitir.. Bu karar Dou Trkistan Trkleri ve aydnlarnn ciddi tepkisiyle karlanmtr. in komnist ynetiminin bu karar, Uygur kimliinin temel unsuru Uygur dili ve kltrne ynelik bir saldrdr, bu karar Birlemi Milletler tarafndan kabul edilen insan haklar beyannamesine, 1982 ylnda kabul edilen in anayasasna, in'in muhtar blge yasalarna aykr bir karar olmakla kalmayp, in ynetiminin Uygur Trkleri bata olmak zere Dou Trkistan Trklerini inliletirme yolundaki yeni bir adm ve yeni bir tedbiridir. in komnist ynetiminin byk in ovenizmi siyasetini iddetli biimde uygulamaya baladnn ak bir ifadesidir. Bu karar in komnist ynetiminin, tarihten gnmze kadar in hkmdarlarnn in'den baka milletlerin kendi kltrlerini koruma ve gelitirme yolundaki insani hak-hukuklarn ineyen zorbalk siyasetine varislik klmakta olduunun bir kantdr. Biz in komnist hakimiyetinin bu gaddar kararn iddetle knyoruz, ve bu asimilasyon politikasn durdurmasn istiyoruz. in Halk Cumhuriyeti'nin 1982 Anayasasnn 4. Maddesinin son paragraf ile 121 maddesinde: "in'deki btn milletler kendi dili ve yazsn kullanma ve gelitirme hrriyetine sahiptir ve kendi gelenek ve greneklerini koruma veya yenileme hakkna sahiptir" denilmektedir. UYGUR TRKLER 269 Komnist in ynetimi bu oven kararyla kendileri tarafndan hazrlanan 1982 in anayasasn inemektedir. Bylece "anayasal bir su" ilemektedir. in komnist ynetimi byle bir deiikliin yaplmasna gereke olarak retim kalitesini ykseltme amacn tadn , savunmaktadr. Bu gerekenin hibir hayati ve mantki temeli bulunmamakla beraber Dou Trkistan'daki 52 yllk eitim-retim gerekleriyle badamamaktadr. 52 yldan beri Dou Trkistan niversitesinde ve benzeri niversite, yksek okullarda in dilinde (in snflarnda) eitim gren Trk asll rencilere gre kendi ana dili Uygur Trkesiyle eitim gren rencilerin kalite bakmndan daha stn olduu saysz fakllarla

ispatlanmtr. Dou Trkistan'daki yazarlar, airler, eitimciler, fizikiler, matematikiler, aranumlar, kimyaclarn en baarl olanlar niversitelerde Uygur Trkesiyle eitim gren insanlardr. Akademik unvan sahibi olan ahslar iinde de kendi anadilinde eitim grenlerin yksek sayda olduu grlmtr. Tarihte geen byk alimlerden Kagarl Mahmut, Yusuf Has Hacib, Ali ir Nevai Hakaniye Trkesi, aatay Trkesi (Uygur Trkesi)yle eitim gren ve bilginin zirvesine ulaan ahsiyetlerdir. in ynetimi, Dou Trkistan niversitelerinde eitim dilinin ince olmasnn ikinci bir gerekesi olarak "Uygurca yazlm ders kitaplarnn son derece yetersiz olduunu" gstermektedir. "Ders kitaplarnn son derce yetersiz olduu" meselesine gelince, bu da in ynetiminin talimatlar dorultusunda devlete bal yayn kurumlarnn ince kitaplarn yaynlanmasna ncelik verdikleri, Uygur dilindeki kitaplarn yaynlanmasna nem vermediklerinden kaynaklanan bir durumdur. injang (Dou Trkistan) halk neriyatnda alan personellerin yzde 75'i inlilerdir. Trk aslllar ve moollar yzde 25'i teki! etmektedir. in dilindeki kitaplarn yayn miktar yzde 80, Uygur Trkesi'ndeki kitaplarn yayn miktar yzde 20 civarndadr. Bu meselenin zm 52 yldan beri in ynetiminin oven siyaseti neticesinde engellenmitir. kinci bir taraftan in'in Dou Trkistan'da uygulad eitim politikas gereince Trk asll rencilere ilk, orta, liselerde ince dil dersi konulmu olup ince'yi renmektedir, ondan baka Dou Trkistan'da niversiteyi kazanan Trk asll renciler bir sene ince renmeye tabi tutula gelmektedir. Bu v\ 270 MAHMUT KAGARLI uygulama 1961 ylndan beri hazrlk snf ad altnda devam etmektedir. Sresi 4 yl olan bir faklteyi inli renciler 4 ylda ' bitirirse, Trk asll renciler hazrlk snf dahil 5 ylda bitirmektedirler. ;, Dou Trkistan niversitesi bata olmak zere, Dou Trkistan niversitelerinde Trk asll renci snflarn programnda her smestirde bir meslek dersinin ince yaplmas ngrlmtr. Bu ekildeki eitim sisteminde niversite mezunu olan bir Trk asll renci kendi mesleine ilgili ince ders kitaplar dahil, btn ince kitaplardan rahatlkla yararlanabilmektedir. Burada ortaya konulan Uygur dilindeki ders kitaplarnn yetersizlii bir bahanedir. Buradaki esas stratejik plan ve hedef Uygur kltrnn temel talarndan biri olan Uygur Trkesini niversite eitim hayatndan uzaklatrp ve sonunda bu yaz dilinin kullanlmasn ve gelitirilmesini engellemek suretiyle onu ortadan kaldrarak Dou Trkistan'n gerek sahibi olan Uygur Trkleri ve baka Trk boylarn inliletirmek maksadn gerekletirmektir. Tedbir olarak nce Uygur Trkesi'nin kullanlmasn Dou Trkistan niversiteleri ve yksek okullarnda yasaklayacak, biraz zaman getikten sonra ikinci etapta orta okullarda kullanlmasn yasaklayacak, sonunda ilk okullarda kullanlmasn yasaklayacak, ve bu suretle Uygur Trklerine kendi dillerini unutturarak onlar tamamen inliletirmek hedefine ulamaktan ibarettir. Tarihten gnmze kadar olan in yneticileri uygulad bu oven, sinsi politikasyla in istilas altnda kalan bir ok milletleri tarih sahnesinden silerek inliletirmitir. in yneticilerin srekli takip ettii bu politikasyla inliler pek ok milletleri asimle ederek kendi saflarna katarak bu gnk kalabalk haline gelmilerdir. Trk asll boylardan Sar Uygurlarla Salalar bugn tamamen yok olma, tarihten silinme srecine girmilerdir. nk tarihten gnmze kadar in idarecileri bunlar iin kendi dilinde eitim grme hakkn gasp etmilerdir, onlara kendi dilinde radyo, televizyon yayn, gazete,

dergi, kitap yaynlama hakk tanmamlardr. Onlarn ocuklar in okullarnda eitim grmeye mecbur edilmitir. Neticede milli dillerini unutup inlileme srecine girmilerdir. in komnist hakimiyeti tarihten gnmze kadar oven in ynetimi tarafndan uygulanarak elde ettii tecrbelerini Dou Trkistan Trkleri zerinde uygulamann en ciddi ve tehlikeli UYGUR TRKLER 271 I admn atmtr. Bu Dou Trkistan'daki Uygur milli kltrn yok etmeyi hedefleyen bir uygulamadr. in ynetiminin bu uygulamalarna kar btn halkmzn hakl mcadelesini srdrmesi gerekmektedir. Komnist in ynetimi 1960-1961 eitim ylnda Dou Trkistan niversitesi'nde Trk asll rencilerin snflarnda eitim-retim dili olarak kullanlan Uygur dilinin eitim-re-timde kullanlmasn yasaklama giriiminde bulunmutur. Bu giriim injan (Dou Trkistan) niversitesindeki Uygur, Kazak, Tatar, zbek gibi retim elemanlarnn ve Dou Trkistan Trklerinin iddetli tepkisiyle karlanmt. Neticede in ynetimi geri adm atmaya mecbur kalmt. Uygur Trkesi, in diliyle birlikte niversitenin eitim-retim dili olarak kullanlmas devam etmitir. Bu tarihten 42 yl sonra in ynetimi asli muddiasndan vazgemedii iin, bu uygulamay tekrar hayata geirmek iin kollarn svamtr. in komnist ynetiminin gizli talimatyla injang Uygur zerk Blgesi kukla hkmeti Mays 2003 tarihinde bir karar karmak suretiyle bundan sonra nfus czdanlarnda, nfus kaytlarnda, pasaportlarda Uygurlarn adlar in ses sistemine gre yazlmas gerektiini, bu uygulamann 01 Haziran 2003 tarihinden geerli olacan duyurmutur. Bu karar da in asimilasyon politikasnn bir yeni uygulamasdr. Uygur Trkleri kendi adlarn Uygur Trkesinin dil zellii ve ses sistemiyle deil in ses telaffuzuna uydurup (uygunlatrp) yazmaya mecbur edilmektedir. Yani bundan sonra kimliklerde Mahmut ad Mamut, Abdul-hamit: Abulumat, Tursan:Tuun, Murat: Mulat, Sultan: Sultang, Emin: Eming, Ehmet: Ahmeti, diye yazlmasn istemektedir. Bu suretle Uygur Trklerinin kendi adlarn Uygur Trke-si'nin ses zelliine gre yazma hakkn ortadan kaldrmaktadr. Bilindii gibi Uygur Trkesiyle, in dili birbirinden farkl dil tipleri ierisinde yer almaktadr. Trke (Uygur Trkesi hem dahil) yap bakmndan dnyadaki dil grubu iinde Eklemeli diller grubuna girmektedir. Bu dillerde deimez kelime kklerine ekler getirilmek suretiyle , anlam ve iliki deiiklii yaplr. Bu ekler n veya son ek olabilir. Trkede ekler daima sona getirilir. I _ '. - I__~1 UYGUR TRKLER 275 PROF. DR. S. MAHMUT KAGARLI LE YEN DNCE GAZETES'NN 3 NSAN 1987 TARHNDE YAPTII RPORTAJI Yeni dnce: Bize Dou Trkistan'daki okullar hakknda genel bilgi verir misiniz? S.M. Kagarl: Dou Trkistan'daki okullarda eitim sresi Trkiye'de olduu gibidir. Yani ilkokullar be, ortaokul ve lise yl srer. niversitelerde inliler le Trkler birlikte eitim grrler. Baz niversitelerde inlilerle Trklerin snflan ayrdr. Tp Faklteleri alt yl, FenEdebiyat faklteleri 4'er yllktr. Trkler bu fakltelere devam edebilmek iin bir yl ince dersleri grmektedirler. Mesela Edebiyat fakltesine devam eden bir inli 4 sene, bir Trk 5 sene eitim grr.

Yeni dnce: lkokul ncesinde eitim yapan okullar var m? S. M. Kagarl: Var. ocuk yuvalan var. Her niversitenin, her byk idarenin ocuk yuvalar vardr, Bu yuvalara ocuklar genellikle 1 yandan sonra kabul ediliyor. Eer kar-kocann her ikisi de devlet memuru olarak alyorsa ocuklar 6-7 aylkken de kabul ediliyor. Buradaki eitim 4-5 yana kadar devam ediyor. ocuk da 4 yana kadar ark ve trk gibi baz eyleri reniyor. 4 veya 5 yandan 7 yana kadar olanlar iin "Balalar Bahesi" diye bir messese var. Bu bir devlet messesi. Bu messese paraldr. Paras olan ocuunu gtryor ve ocuu 7 yama kadar eitim gryor. ocuun le yemei bu messese tarafndan verilmektedir. Balalar Bahesi byk ehirlerde yaygndr. Urumi, Kagar ili gibi ehirlerde yaygndr. . Yeni dnce: Balalar Bahesinin kontrol kimdedir? Yani bu messeseye kimler ynetici yada eitici olabiliyorlar? S.M. Kagarl: imdi bu Balalar Bahesi biraz kark. Baz yerlerde hem Trkler hem de inliler Balalar Bahesinde grev 276 MAHMUT KAGARLl UYGUR TRKLER 277 ;il almaktadrlar. Buralardaki ocuklar yalarna gre snflanmi-lardr. in ocuklar ve Trk ocuklar kark olarak bulunmaktadr. Ancak yemekler ayr. nk Trkler domuz eti yemiyor. Trk babalar ocuklarna domuz eti yedirilmesine kyamet koparyorlar. Domuz eti domuz ya kullanlmayan yerlerde yemekler ayndr Tabii oyunlar birlikte oynarlar. Yeni dnce: Ortaokul ve liselerin mfredat programlarnda hangi dersler yer almaktadr? S. M. Kagarl: Esas bilgiler Matematik, Fizik, Biyoloji, Kimya, Uygur Trk dilinin grameri, Uygur Trk Edebiyat'ndan baz semeler, Yusuf Has Hacib, Mahmut Kagari gibi yazarlarn hayatlar, klasik ve modern Uygur Trk edebiyatnn nde gelenlerinin tantld DilEdebiyat dersi. Bundan baka Siyaset Sosyolojisi dersi var. Bu dersler her zaman deiiyor. in komnist inklabndan ve siyasetinden bilgiler veriliyor. Ortaokul ve liselerde zellikle in tarihi okutuluyor. Ayrca in'in yakn tarihi okutuluyor. Yeni dnce: Uygur Trk tarihi okutulmuyor mu? S. M. Kagarl: Hayr. Ben oradayken hi okutulmad. Ancak son durumlarn bilmiyorum. Zaten Uygur, zbek ve Kazak Trklerini ayr ayrym gibi gstermeye alyorlar. Ancak niversitelerdeki fakltelerde Uygurlardan ok az sz ediliyor. Birer paragraftan teye gemeyen Uygur tarihinin baz zamanlar var, baz zamanlar yoktur. Siyasete gre rencilerin istekleri olursa retim grevlileri okul idaresinin de msaadesini alarak baz bilgileri veriyorlar. Baz kritik zamanlar oluyor ki o zaman bundan da sz etmek mmkn olmuyor. Ayrca Trk Tarihi adyla bir ders yok. Yeni dnce: niversitelerde Uygur Trk lehesi zerine eitim veren blmler var m? S. M. Kagarl: Vardr. Mesela Uygur Dili ve Edebiyat blm vardr. Bu iki blm halinde grlr. Birisi genel in niversitelerinin in Dili ve Edebiyat blm ile Uygurlarn Dil ve Edebiyat blmlerinde genel dersler ayndr. Mesela Eski in Edebiyat, Yeni in Edebiyat, ocuk Edebiyat, Marksist Fels-efe dersleri Uygur ve in dili edebiyat blmlerindeki ortak derslerdir. Fark ise Uygur Trk blmlerinde Uygur Trklerine ait baz ilave dersler bulunmasdr. Mesela Uygur Edebiyat Tarihi (1980'den sonra konuldu). Bu ders Orhun Abidelerinden balayp 20. asrn balarna kadar olan zaman iine alr. Daha sonras iin ise Modern Uygur Edebiyat dersleri vardr. Uygur Trkesi Grameri vardr. Baz zamanlarda Trk kavimleri ara-sndaki dil alakasn konu alan Trk Dil Sistemi adyla da bir ders okutuldu. Mesela Uygur Trkesi ile Tatar Trkesi, Kazak Trkesi'nin de dier Trk boylarnn dil zelliklerinin bilinmesi asndan bu ders son derece faydal oldu. Uygur Dili ve

Edebi-yat blmlerinde aatay yazs ve dili hakknda verilen dersler inlilerle Trklerin farkl dersleridir. Yeni dnce: Bana Milliyeti in'den Dou Trkistan'la alakal bir dergi geliyor. Bu dergideki alfabe Arap alfabesi. unu sormak istiyorum.in ynetimi Uygur Trkleri'nin in alfabesinden baka alfabe kullanmasna izin veriyor mu? S. M. Kagarl: Veriyor. Uygur yazs 10. asrda slamiyet'in Dou Trkistan'da kabul ile yava yava kullanm azalarak Arap yazs esasndaki Uygur alfabesi kullanlmaya balanmtr. Bu yaz 900-1000 senelik zaman ierisinde birok defalar deimitir. Uygur Trkleri kendi ihtiyalarna tam manasyla cevap vermesi iin baz zamanlarda deiiklikler yapmlardr. 20. asr balarna kadar btn Trk Dnyas Arap yazs esasndaki Alfabelerini kullanyorlard. 20. asrn balarnda Uygur Trk alfabesine o,,u gibi sesler ilave edilmitir. Bu yaz 1970'lere kadar devam etmitir. Aydnlarn bir ksm Kiril alfabesi esasna gemeyi teklif ettiler. nk Bat Trkistan'daki Kazak, Krgz, Trkmen, zbek, Uygur, Azerilerden kitaplar geliyor fakat ou kimse bu kitaplar okuyamyordu. Bu aydnlar dil birliimiz, tarih birliimiz bulunan Bat Trkistan'daki Trk boylar ile ayn yazy yazmamz gerektii zerinde durdular. Onlarn kitaplarn bizde, bizim kitaplarmz onlarda okusun ve birliimiz muhafaza edilsin dediler. Zaten 1957'de de Kiril alfabesi esasndaki Uygur alfabesi tasla hazrlanmt.Bu tasla dzeltmek iin eitli konferanslar yapld. 1960 ylndan itibaren in ile Rusya'nn aras alnca bu hareket canlanmad.inlilerde de alfabelerini deitirmek ynnde bir alma vard. Onlar "biz de alfabemizi deitireceiz. Siz de bizimle birliktesiniz. O halde ayn alfabeyi alalm" dediler. Latin alfabesi eitli okullarda denendi. Sonra kltr ihtilali balad ve gazetelerde, niversitelerde Latin alfabesi korundu. Dergiler ve gazeteler Latin harfleriyle karld. Fakat inliler kendileri iin hazrladklar alfabeleri bize vermi olduklarndan bu alfabe bazen bize yetersiz geliyordu.Baz harfler de fazlayd. 278 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 279 Yallarmz alfabemizi deitirmemizden tedirgin oldular. Arap Kkenli Uygur alfabesini muhafaza etmemiz gerektiini, bu sayede slam alemiyle birliimizin muhafaza edilebileceini sylediler. Latin alfabesi alnsayd Trkiye ile mnasebetlerimizin daha da sklamas imkan ortaya kacakt. Ancak bizim yzyllardr sahip bulunduumuz edebi, tarihi ve kltrel eserlerimizin asl bu alfabeden yazlmadan Latin alfabesinin kabul edilmesine kar kld. 1983 ylnda da yeniden Arap alfabesi esasna gre hazrlanm Uygur Trk alfabesinin kullanlmaya devam edilmesi karar alnd. Yeni dnce: Sizce hangi alfabenin kabul doru bir hareket olurdu? S. M. Kagarl: Dnya devletlerinin ou Latince alfabe kullanyor. Milletleraras dil olarak kabul edilen ngilizce Latin alfabesiyle yazlyor. Teknoloji de geliiyor. Bunun yannda Trkiye'de Latin alfabesi kullanlyor. Ancak bizim klasik edebi ve tarihi eserlerimizin ou Arap alfabesi esasna gre hazrlanm Uygur alfabesiyle yazlmt ve bunlarn ou ktphanelerde ve mzelerdeydi. Bunlarn Latin alfabesiyle yeniden yazp ksa srede neretme imkanmz yoktu. Onun iin genlerimiz bu hazineyi okuyamayacak ve gemile bamz zlecekti. Kitaplarmzn hepsini Latin harfleriyle yazdktan sonra bunlar neretmi olsak bu alfabeye gemek ok iyi olurdu. Bunun iin ok mnakaalar olmutur. Hkmet de Latin alfabesini brakmamz sylyordu; ama ben geldikten sonra ne oldu; tabi onu bilemiyorum Yeni dnce: Din eitimi yaplyor mu? S. M. Kagarl: Hayr. Resmi din eitimi yok. Bu eitim halk arasnda gizlice yaplyor. Yeni dnce: Ka niversite vardr?

S. M. Kagarl: niversite ve okul olarak yaklak 11 niversite veya faklte vardr. 1- iryan niversitesi (Dou Trkistan niversitesi). 2- Pedagoji niversitesi, 3- Tip fakltesi -.' 4- Sanayi Fakltesi 5-Eitim Fakltesi, 6-Ziraat Fakltesi, bunlar Urumi de. 7- i-Hanze Tp Fakltesi, -' 8-Tarm, Ziraat Fakltesi (Aksu'da), 9- Kagar Pedagoji Fakltesi, 10- li Pedagoji Fakltesi. 11- Hoten Pedagoji Enstits. Bunlarn en bui ve en eskisi Dou Trkistan niversitesidir. Bu niversite, 1935 \ lncln kurulmu olup imdi bunun 6.400 rencisi vardr. 2.300 retim grevlisi, memur \c iisi vardr. Bu ni\ersite rencilerinin % 55"ini Trkler \e baka aznlk etnik gruplarn rencileri, bunun '/< 45'i ise inlilerdir. 1950'den 1985'e kadar olan 35 sene iinde bu niversitenin 15 bin rencisi me/un olmutur. 280 MAHMUT KAGARLI PROF. DR. S. MAHMUT KAGARLI LE KLTR BAKANLII TARAFINDAN YAYINLANAN MLL KLTR DERGS'NN 8 MAYIS 1992'DE ANKARA'DA YAPTII RPORTAJI Kagarl: "Aydnlarmzn Dou Trkistan'a ilgisi ok az..." Sayn Mahmut KAGARLI, Dou Trkistan' Trkiye'den katlarak temsil eden bir yesiniz, Kurultay ve Dou Trkistan'daki alfabe almalar hakknda dncelerinizi ksaca anlatr msnz? Trk dnyasnn belirgin yerlerinden yeler davet edilmi. Bazlarndan ise temsilcilerin olmadn grdm. Dou Trkistan'dan da Kurultay'a katlan olmad. Davet edilip edilmediin de bilmiyorum. Ben isterdim ki tm Trk dnyasndan yeler davet edilsin. Ama bu olmad. Kurultayda gzlemlediim ikinci bir olay ise Trkistan denince yalnzca Bat Trkistan'n gndeme getirilmesiydi. Ad zerinde Bat Trkistan, demek ki bir de bunun Dousu var. Ama ne yazk ki Dou Trkistan konusuna aydnlarmzn ilgisi olduka az. Halbuki 25 milyonluk bir Trk topluluu bu blgede hl yayorlar. Bunun da 18 milyona yaknn Uygur Trkleri oluturmaktadr. Dou Trkistan'da yaayan aydnlarmz alfabe birliine olduka nem vermektedir. Hatta 1956 ylnda, Sovyetler Biii-i'nde yaayan Trkler Kiril alfabesi kullandklar iin, daha iyi anlaabilmek iin Dou Trkistan'da yaayan Uygur Trkleri de Kiril alfabesine gemek iin almalar yapmtr. Austos 1956 ylnda Sovyetlerdeki Trk Cumhuriyetlerinden temsilciler davet edilmi ve Urumi'de bir toplant dzenleyerek ortak bir alfabe iin almalar yaplmtr. Bu toplantda UYGUR TRKLER 281 Dou Trkistan'da yaayan Uygur ve Kazak Trkleri Kiril alfabesine gemeyi karar alm ve bunu da 1958-1959 yllar arasnda ilkokullarda uygulamaya koymutur. Daha sonra toplu olarak alfabe deitirilmek zereyken in'in mdahalesiyle engellenmitir. in Halk Cumhuriyeti o zaman Latin alfabesine gemeyi teklif etmi ve ksmi uygulamalardan sonra 1972 ylndan itibaren Latin alfabesine geilmesine fiilen balanmtr. Bu 1978 ylnda Uygur aydnlan tarafndan tartlmaya baland ve sonuta bizim kltr birikimimiz Arap alfabesinde toplanmtr diyerek Arap alfabesine gemek istenmitir. Fakat bunu in ynetimi kabul etmemitir. 1980 ylndan itibaren Trkiye-in arasndan yaknlama Dou Trkistan'a

kitap ve gazete akmn balatm, bundan rahatsz olan in ynetimi de 1983 ylnda tekrar Arap alfabesine geilmesini kararlatrmtr. u anda Uygur aydnlar ierisinde Arap alfabesine geelim diye srar edenlerin piman olduklarn ve bu fikirden vazgetiklerini gryoruz. Bugn btn Trk dnyasnn ayn Trke'yi kullanmasna imkan yoktur. nce alfabe birlii, sonra da dil birlii salanmaldr. :..,.. . .( : ! Teekkrler Sayn Kagarl . Ben teekkr ederim/ I * "Milli K Kltr"; Haziran 1992 Ankara-say 93 sayfa: 35. 62 MAHMUT KAGARLI "TRKE ZENGN BR DL" PROF. DR. MAHMUD KAGARLI LE TRKYE GAZETES YAZARI MEHMET NUR YARDIMTN 20 OCAK 2000 TARHNDE YAPTII RPORTAJI Trakya niversitesi Eski Trk Dili Anabilitn Dal Bakan Prof. Dr. Mahmut Kagarl, deerli bir bilim adam. Onun Trk-eyle alakal olarak uzun yllardan beri devam eden almalar bulunuyor. Kagarl Hoca ile Trkenin iinde bulunduu meseleleri konutuk. sminiz Mahmut Kagarl. Biliyorsunuz nl bir Trk dil limi Mahmut Kagar var. Bu isim benzerliini aklar msnz? Kagarl: Benim dedemin ad Mahmut. Babamn ad Davud. Ben domadan nce dedem vefat etmi. Sonra benim babam, "Eer benim ocuum olan olursa adn babamn ad olan Mahmut koyacam" demi. Ama ben domadan bir sene nce onun erkek kk kardeinin olu olmu. Adn da Mahmut koymular. Sonra ben dounca babam "Ben de Mahmut ismini koymak istivordum. Ama iki Mahmut olmaz. Onun iin Sultan Satuk Bura Han'n unvannnA "Sultan" n eklemek zere bunu zelim" demi. Ve adm Sultan Mahmut koymular. Byk ihtimalle dedemin soyu, byk Trk ehzadesi ve bilgini Mahmut Kagar'nin soyundan gelmi olabilir. Sonra Trkiye'ye geldikten sonra 1983'de vatandalk mracaatnda bulundum. ileri Bakanl "Sultan" unvannn Trkiye'de geerli olamayacan belirterek, admn Mahmut Kagarl olabileceini syledi. Bylece benim adm bu ekilde tescil edildi. Byk Trk Bilgini Ka-garl Mahmut'un yansra ben de Mahmut Kagarl olarak tarihteki yerimi aldm. Trakya niversitesi'ne geiiniz nasl oldu? Kagarl: 1994'n banda Trakya niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Bakan ve ayn zamanda Sosyal Bilimler Enstits Mdr olan Prof. Dr. Necmettin UYGUR TRKLER 283 Haceminolu'yla karlatk. stanbul'daki kadrosuzluu renince, "Bize gel, bizde retim yesi olarak grev yap" dedi. Onun daveti zerine hemen mracaat ettim ve Edirne'de greve baladm. 1994'n Haziran ayndan balayarak doent doktor olarak bu niversitenin eski Trk Dili Anabilim Dal'nda greve baladm. rettiim dersler "Trk Dili Bibliyografyas" ile "Orta Devir Trkesi" idi. Orta Devir Trkesi'nde Karahanl Trkesi, Harezm Trkesi, Kpak Trkesi, aatay Trkesi ve ada Trk Leheleri (zbek, Uygur, Krgz gibi)ni rettim. Bir ara Eski Anadolu Trkesi derslerini de verdim. Bu niversitede 1996'de profesrlk unvann kazandm. Halen ayn blmde bu dersleri veriyorum. Eski Trk Dili Anabilim Dal Bakanl grevini yrtmekteyim.

 Siz ilk eitimini Dou Trkistan'da yaptnz. Dou Trkistan maalesef siyas olarak dnyada tannmyor. Fakat bu blgenin kendine zg bir kltr ve edebiyat vardr. Bu edebiyattan ve bu blgede kullanlan Uygur Trkesi'nden bahseder misiniz? zellikle edeb mahsuller hangi younluktadr? Kagarl: Uygurlar ok eski Trk boylarndan biri. Biz eski Trke dediimiz zaman akla ilk olarak Gktrke ve Uygur Trkesi geliyor. Yani Uygurlar'm bugn yaad Dou Trkistan, eski Trkler'in anayurdu, Kk-Trk mparatorluu, Uygur Federasyonu ve daha benzer pek ok devletlerin bulunduu blgenin mhim bir kltr merkezidir. 9. yzyldan 11. yzyla kadar pek ok yazar ve air yetimitir. Ve eserlerine rastlanmtr, daha sonra Karahanllar Devri'nde Kagarl Mahmut, daha sonra Ahmed Yknek, Ahmed Yesev gibi byk zatlar, limler ve airler yetimitir. Kutadgu Bilig'in yazan Yusuf Has Hcib gibi byk airler bu topraklarda yetimitir. Uygur Trkleri'nin, Trk dnyasnn kltr ve edebiyat hayatnda mhim bir yeri vardr. Bugne gelecek olursak... Kagarl: Trkiye'de ada Uygur Edebiyat bilinmedii iin ben bu konuda bir eser hazrladm ve ada Uygur Trkleri'nin edebiyatn tantmaya altm. Abdlkadir Abdlvaris Aziz, Kutlug avki, Mehmet Ali Tevfik, Abdlhalik Uygur, Ltfullah Mtellip, Abdlaziz Maksum, Ziya Samedi, Znnun Kadiri, Turgun Alma gibi air ve yazarlar bu an en nemli isimleri arasnda yer alr. ada Uygur edebiyatnda iir daha 284 MAHMUT KAGARLI fazla n plana gemitir. Ama son zamanlarda, hikye, roman ve tiyatro dallarnda nemli bir gelime grlmtr. 18 yldan fazla bir sreden beri Trkiye'de yayorsunuz. Trkiye Trkesiyle alakal kanaatleriniz nelerdir? Kagarh: imdi ilk olarak unu syleyeyim. Trkiye Trk-esi, dier Trk lehelerinden daha fazla ilm olarak ilenmi. Bu bakmdan gerekten dier Trk boylarnn Trkiye'deki dil limlerinden faydalanmas takip ettikleri yolu benimsemeleri gerekir, ikinci bir husus Trkiye'de dilde bir yabanclamaya ahit oluyorum. zellikle Avrupa'daki dillerden ok fazla kelime alnyor. Buna hi gerek yok. nk Trke zaten ok zengin bir dil. ayet baz kavramlar iin kelime aranyorsa, Bat dillerinden kelime alnacana, ncelikle dier Trk lehelerine baklmal ve oradan kelime alnmal. Ayn ekilde Azer Trkesi, zbek Trkesi. Uygur Trkesi ve dier Trk dnyasnn leheleri de Trkiye Trkesi'nden faydalanabilir. Bylece dil konusunda yabanclara bavurmadan akraba ve aile dilleri olan Trk leheleri arasnda alveri yaplabilir. Sadece dil konusunda deil, Bat dnyasnn ahlk, dnce ve grgs de imreniliyor maalesef Trkiye'de. Yani bir yabanc hayranl sz konusu. Bu ok tehlikeli ve zararl bir husus. Her millet kendi zyle byyebilir, mill kltryle geliebilir. Bunun arpc bir rnei var gnmzde: Japonya. Japonlar kendi mill kltrlerine bal kalarak ok yksek bir medeniyete ulatlar ve byk bir teknolojiyi meydana getirdiler. in'de de ayn mill ruh ve mill duygu vardr. Bu arada baz kimseler Trk dilinin yetersiz olduunu iddia ediyor ve niversitelerde ilim dili olamayacan ne sryorlar. Ne dersiniz? Kagarh: Bu ok yanl bir grtr. Dnya dilleri arasnda Trk dili o kadar zengin, o kadar kuvvetli, o kadar mzikal bir dil ki... Elbette dnyadaki baka diller -mesela ngiliz, Rus, Japon. Alman dili- ilim dili olabiliyorsa, Trk dili de elbette ilim dili olabilir. Tarihte de olmutur,, bugn de olacaktr. Bunun engellenmesi mmkn deil. Bundan yola karak ortak bir alfabe ve ortak bir dil konusuna geelim isterseniz. Trk dnyasnn konuabilecei bir mterek Trke, acaba ok mu hayal bir dnce?.. Kagarh: Trk dnyasnn zaten eskiden bir kltr birlii UYGUR TRKLER 285

vardr. Dilde, edebiyatta, dnya grlerinde bir kltr birlii mevcut. nk ayn kklerden gelmiiz, ayn kltr paylamz, ayn inanc paylayoruz. 19'uncu yzyldan balayarak gnmze kadar olan zamanda bizi bu ortak kltr balarmzdan koparmak iin, kltr birliimizi bozmak iin baz emperyalist gler gayret sarf ettiler. arlk Rusyas'ndan balamak zere, in, daha sonra da komnist sistemde Trk dnyasndaki lehelerin farkl diller olduu vurgulanmak istenmi. Ve bu kopukluun bir an nce salanmas istenmi. Sonuta bu ayrlklar, farkllklar maalesef olmutur. Bugn Trk dnyasndaki insanlar dilde anlaamyorlarsa esas sebebi bundandr. 15-16. yzylda yaayan Ali ir Nev devrinde yaygn olan aatay Dili ve Edebiyat'nn hkim olduu dnemde Trk dnyasnda byk bir dil birlii vard. Ali r Nev'den nce edebiyat dili Farsa, ilim dili ise Arapa olmas gerekir gr yaygnlamt. Ancak Ali r Nev, Trk dilini hem ilim, hem de edebiyat dili yapmak bayraktarln baard. Kagarh Mahmut'un fikirlerini Ali r Nev gelitirdi. Ali rNev'nin Trk diline en byk hizmeti, btn Trk lehelerinden en yaygn ve kullanlabilir kelimeleri alarak ortak ve zengin bir Trk dili meydana getirmesidir. Bugn Trk dnyas iin ortak bir dil ve alfabe meydana getirilebilir mi? Bu elbette mmkn. Ama az zamanda olmaz. Biraz zaman ister. Trk dnyasnn nce ortak bir alfabeye gemesi lazm. Latin alfabesine doru Trk dnyasnn bir eilimi var. Bunun gereklemesinden sonra ortak bir dil oluabilir. Ortak bir edeb dil olumas iin biraz gayret gstermek gerekiyor. Yava yava Trk dnyas ortak dili oluabilir. Uygur Trkesi'nde salkl bir dil reformu yaptnz. Yeni kavramlar iin yabanc deil yerli kelimeler kullandnz. Anlatr msnz, yabanc kelimeler yerine z Trke aldnz. Bunu siz nasl yaptnz, yani yabanc kelimeleri nasl tasfiye ettiniz? Kagarh: Biz baz kavramlarn olmayan karlklarn ncelikle Trk dnyasnn lehelerinden aldk. ince ve dier Trk dnyas dndaki dillerden gelen kelimeleri aykladk. O ekilde Trk dilini zenginletirmek iin gayret gsterdik. Batdan ve ince'den aldmz, zellikle evlerimizde kullanmaya baladmz, buzdolab gibi, amar makinesi gibi teknik aletler iin tek kelimelik ksa, z ve Trk kkl kelimeler bulduk ve onlar kullandk. Mesela amar makinas yerine kir alu, Buzdolab ye286 MAHMUT KAGARLI rine, muzlatku, Teyip yerine, nalu (ses alan) szcn kulland. Bylece yabanc kltrn uzants olan yabanc kelimelerden uzak kaldk. Mill kltrmz de bylece yabanc istilasndan kurtulmu oldu. Ayn ekilde dier Trk lkelerinde ve Trkiye'de de bu uygulanrsa iyi olur dncesindeyim. Trk dnyasnda ortak dilden sonra mterek edeb akmlarn ve edeb ahsiyetlerin tannmas ve okunmas konusunda neler dnyorsunuz? Kagarh: Bizim Trk dnyasnn bir ortak edebiyat var. Bu karde Trk boylarnn tarihten gnmze uzanan bir edebiyat var. Pek ok bakmdan ortak hususiyetler tayor. Dilden slba kadar... Edeb akmlardan edeb anlaya kadar... Ama 19. yz-\ildan sonra, hu-susan Osmanl dneminden sonra bir kopukluk meydana geldi. 19. ve 20. yzylda zellikle Rus ve in gibi devletlerin mdahalesiyle Trk dnyasndaki edeb alveriler, kltr diyalogu koparld. Ancak komnizmin kmesi, bamsz Trk devletlerinin ortaya kmas neticesinde-bu edeb tanklkta >cni abalar grlmeye baland. Mesela Trk Dnyas Yazarlar Kurultay, Trk Dnyas Sanat lenleri ve Trk dili ve edebiyat zerine yaplm kurultaylar ve sempozyumlar sayesinde Trk dnyas ile Trkiye arasnda salam bir kpr kurulmu oldu. Mterek almalar, sempozyumlar balad. Mesela Cengiz Aytmatov, Cengiz Dac, Bahtiyar Vahapzade artk sadece Trk lkelerinde deil, Trkiye'de de tannyor. Ama bunlar yetersiz. Bunun iin, Trk dnyasndaki yazar ve airlerin sk sk bir araya gelmesi, geziler tertip etmesi, edebiyat gnleri dzenlemesi gibi faaliyetler bu kaynamay artracak ve salamla-tracaktr. Aktarmalar da ok nemlidir. Trk leheleri

arasnda aktarmalar vaplmal. Pek ok nemli eserin kazandrlmas lazm. Devlet kademelerinde buna deer verilmesi lazm. Ayrca niversite ve aydnlarn da bu konuda byk abalar sarf etmesi icab eder. Kendi Diliyle Mahmut Kagarh 1937'de Dou Trkistan'n, eski kltr merkezi Kagar'da dodum, ilk tahsilime Kagar'da. baladm. Sonra 1947'de Dou Trkistan li vilyetinin Glci ehrine hicret ettik. Burada ilk, orta ve lise tahsilimi yaptm. Daha sonra 1952'de niversite snavn baararak Dou Trkistan (Sincan) niversitesi'nin Edebiyat Fakltesi'nin Uygur Dili ve Edebiyat Blm'nde tahsile baladm. UYGUR TRKLER , 287 1956'da Temmuz aynda blm birincisi olarak mezun oldum. Ve ayn blmde asistan olarak greve baladm. Yksek lisans a\n yerde tamamladm. 1978'de yardmc doent oldum. 1980'de doentlik unvann kazandm. 59'dan 82 Austosuna kadar retim yesi olarak altm. 1982'de Austos aynda Trkiye'deki akrabalarmzn daveti zerine eim ve ocuklarmla birlikte Trkiye'ye geldim. 1983'den balayarak stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm'nde misafir retim grevlisi olarak greve baladm. Blm Bakan Prof. Dr. Mehmet Kaplan ve Eski Trk Dili Anabilim Dal Bakan Prof. Dr. Muharrem Ergin Bey'in tavsiye ve yardmlaryla greve baladm. 1993'e kadar bu niversitede ada Trk Leheleri dersini okuttum. 1986'de bu niversitenin eski Trk Dili Blm'nde yeniden doktora imtihanna girdim ve kazandm. 1991'de. Doent doktorluk unvanmn denklii gerekleti. 1996 ylnda Profesr oldum. Yaynlanm kitaplarm yle: 1965'de "Dou Trkistan niversitesi'nde Kompozisyon Teknii" kitabm ya-\mlandi. 1962'de imdiki Zaman Uygur Dili Grameri" kitabm yaynland. 1978'de "Cenk arklar" isimli iir kitabm, 1978'de Uygur Halk Edebiyat kitabm yaynland. 1981'de ince (Uygur edebiyatndan semeler) adl kitabm, 1982'de ise Pekin'de Dolunay iir ve Destanlar" kitabm, 1992'de Orkun Yaynevi tarafndan "Modern Uygur Trkesi Grameri" kitabn, 1998'de "ada Uygur Trkleri'nin Edebiyat" kitabm, 1999'da "Arman" (Arzu) adndaki iir ve "destanlar kitabm yaynlanmtr. (; I, ' 'il /i NGLZCE MAKALELER ENGLISH ARTICLES .(.t'I '). UYGUR TRKLER 291 EASTERN TRKSTAN TURFAN - ,. v ;,. ' The city of Turfan, ancient and famous, located on the ancient "Silk Road", has been described as "the green garden in an ocean of fire". Turfan is just south of the Bughda Range, one of the outlying spurs of the Tengri mountain system. it is surrounded on ali sides by high mountains, and is itself 160 meters below sealevel. it is justly called a "sunken plain". Travelers have described Turfan also as, "the umbilical depression of Asia". Combined with its suburbs and nearby towns of Pichan and Toqsun, the total population of the city of Turfan is 360,000 The majority of the inhabitants are Uygur Turks. Turfan is also famous as being the main site of the ancient Uygur Turkish civilization. The climate within the Turfan Depression is a harsh conti-nental climate. The summers are very hot and very dry. The tem-perature is almost never belovv 40 degrees Centigrade (about 104 F.). Sometimes it rises to about 4547 C. The vvinters are cold and dry. it never snovvs. During summer, the temperature of the earth rises to about 75 C. Eggs placed on hot sand have become hard-boiled, and slices of meat have been so cooked.

These qualities have led to Turfan being known in Chinese as, "The City of Fire", and "The Blazing Mountain". in spite of this severe climate, the Turfan Depression is really a "green garden in an ocean of fire". The low plain is covered with forests, orchards, vine-yards, and gardens full o/various fruits and vegetables. The melons-and vvatermelons of Turfan are specially wonderful. Turfan is 198 km. west of Urumchi, the capital of Eastern Trkistan. As a person takes a bus from Urumchi and starts on *u ;,,,-,:>,, t^,,,Qt-rl Turfan hp rp.allv Hop.s fp.p.l as if ho were 292 MAHMUT KAGARLI plunging into a fery furnace. One who comes here for the first time finds it difficult to imagine how human beings or plants could live in such an environment. When one sees the marvellous greenness right in the middle of this furnace-like dry heat, one's wonder is redoubled. Orchards and vegetable and fruit gardens in which a vast variety of fruits are growing, vine-yards stretching in every direction, as far as the eye can see, and everywhere melons and watermelons, enormous ones, in their myriads. What is the secret of this contrasting situation? The secret lies in the system of underground water canals. This is a system of irrigation, an invention of Turkish genius in agricultural irrigation, confined to this one place. Ali agriculture in Turfan depends on irrigation. About 40 % of the water comes down from the Bughda range. it is brought down to the low plain by various streams and canals. The remaining 60 % is underground water, ingeniously arranged to flow in underground galleries, in various levels, and flowing up to the surface at certain spots, by its own natural flow. Not pumped up at ali. This system, called the "Qariz" system, both saves effort and energy, and prevents loss by evaporation. This system has been in operation for centuries. Everything has been most ingeniously and scientifically calculated. And thus, it has become possible to have intensely green gardens, perpetually green and fertile, right in the center of the hottest and dryest desert. Cash crops (such as a superior quality of long-fibred cotton), are also grown in Turfan. But the chief glory of this place is melons, watermelons and grapes. Melons and grapes from Turfan are vvorld-famous. Giant melons (each up to 40 kilos-85 pounds), have 3 qualities; They are very sweet, very juicy, and have a wonderful perfume. Melons from Turfan are a luxury item in distant cities, each slice \vrapped up. separately, and sold for high sums, slice by slice. in Turfan (and also other places in Eastern Trkistan), melons are also dried and eaten dry. They are sliced thin, and dried skilfully in the intense heat. They are exported in dry form, too. Just as elsewhere there are dry apricots, ete. There are many varieties of melons in Turfan, but these ali fail into two mam elasses: Summer melons and Autumn melons. UYGUR TRKLER 293 Summer melons are eaten during the summer. Autumun melons are eaten ali through winter. Sometimes people keep these right tl the new season's produce is ripe. it. does not lose its taste or its flavour in ali that time. Some famous varieties of melons from Turfan: Kke, Qizil Kke, Mijgan, Begzade, Sari Sapaq, Aysi Khan Kke... The variety is great. Turfan grapes are very famous, too, and are also exported to distant lands. Some of the kinds of grapes from Turfan: Kishmish, Biaki, Ak Sayva, izil Sayva, Qara zm, Gonja. But alas, this land is now in the grip of communist China. And ali foreign trade is in their hands, and ali profits go to them!*

Tovvns of Eastern Trkistan. Turfan Voice of Eastern Trkistan 1984 Ntr. 3, stanbul . ' " * Voice of Eastern Trkistan , V. 3, 1984 294 MAHMUT KAGARLI THE FORMATION OF MODERN UGHUR LTERATRE AND CURRENT DEVELOPMENTS The Uighurs, who have created a very rich culture and literatre, are one of the oldest Turkic speaking peoples. Their homeland is the area generally known as Eastem Turkestan. Today Eastern Turkestan is under Chinese rule and is officially called the Sinkiang-Uighur Autonomous Region of the People's Republic of China. The majority of the Uighurs live in Eastern Turkestan, and according to the 1982 census their number was 6,300,000, but the real number is much higher than that. The second largest Uighur population is in the CIS. They have mostly settled in Kazakhstan, Kyrghyzstan, Uzbekistan and Trkmenistan, in 1989 their number was 262,199. Another 100,000 Uighurs live in Saudi Arabia, Turkey, Pakistan, Afghanistan, Australia and The People's Republic of Mongolia. The pre- and post-Islamic classical literatre of the Uighurs, especially the periods of old Uighur, Karakhanid, Khvvarizmian and Chaghatai, are quite well-known in the West, but about modern Uighur literatre only sketchy information is available. At the end of the 19th and the beginning of the 20th centuries worldwide changes and developments took place. They vvere the : result of the increase in the national independence movements \ against imperialism, the struggle against feudalism, oppression and ignorance. The development of the ideas related to freedom, independence, democracy, innovations, and industrial and techno-logical progress. The victory achieved in the Turkish independence War under the leadership of Atatrk set an example for the other mational independence movements around the world, including the one in Turkestan. The movements of jadidism, reawakening and national progress, began to find ardent supporters in Turkestan. These UYGUR TRKLER 295 changes and developments have naturally been reflected in literatre. Intellectual poets and writers produced their works in favour of such ideas as freedom, justice, democracy, progress and innovation, and against the ideas of oppression, injustice, ignorance and superstition. Thus, a new period began in Uighur literatre. The formation of the new Uighur literatre was influenced by such trends as the development of important tra-ditions encountered in the folk and classical Uighur literatures, the influence of the literatures of the other Turkic peoples and other nations. As a result, a new literatre, new in form, langua-ge, imagery and style began to be created. Some of the writers were educated in Turkey and Egypt. Abdulkadir Azizi was such a writer. He and other intellectuals who shared the same opinions, used jadidism as a step to free the nation from the oppression of the Chinese governor generals and their Uighur collaborators, the feudal landlords. As a result of this struggle, some reforms vvere undertaken. First, the type and language of education at madrasas (religious schools) was changed. Arabic and Persian vvere replaced by Uighur as the language of instruction; secondly, the old method of education vvhich was not compatible with Uighur daily life and practices was chenged. New text books for new subjects such as mathematics, physics, geography, history and grammar were prepared and used in the schools. A new school was

opened in Artush in 1914 by the committee which was headed by Ahmet Kemal who had been invited from Turkey. New printing houses (three in Kashgar and one in Khulja) were opened between 1899-1920, and many books on different subjects were published. Kutluk Haji Shevki published a nevvspaper called Ang in Kashgar in 1918. The Chinese government stopped its publication for a while, but Kutluk Haji Shevki published another nevvspaper called Yeni Hayat in 1933. The nevvspaper I li Dihanliri was published in ili in 1927 and the nevvspaper injan (arki Turkistan) vvas published in Urumchi in 1933.' The jadidist movement, vvhich started vvith attempts under the active leadership of Abdulkadir Aziz, played an important role in the birth of the nevv Uighur literatre. Abdulkadir Aziz vvas born in Artush in 1862. He vvas a true nationalist and a reformer. He vvrote eight books on different topics: Sarip Nahvi, Morpoloji ve Sintaksis. ilmi-i Tecvit, 'Kraat 296 MAHMUT KAGARLI ilmi' ilmi-i Hisap, Adaid-i Zururiye and Yash smrlerge Neslihet. in his work entitled Adaid-i Zururiye, he asked 'How can one obtain strength, fame and respect?' and then answered, 'By knowledge, skill and unity'. Kutluk Haji Shevki (born in 1876 and killed by the Governor General Sheng Shih-Tsai in 1937) was a poet, vvriter and journalist. He wrote a poem entitled 'Kashgar' to show the rich ' cultural heritage of the Uighurs and to awaken the self-respect and national consciousness of his people: Gormegil Kekerni kam bu ceyda merdanlar yatur. Hezreti Sultan Sutuk-Bograyi kaanlaryatur ;/;. Helk n Kurban bolup dmen bilen Kilgan Kre, Ol ehidu Kehriman' Alp arslanlar yatur. *' in another poem, entitled 'Mother Tongue' he powerfully expressed his feelings about his mother tongue and the importance of its preservation and enrichment. Ana til bilgen kiining izzetin kilgum kilr. Ana tilni agzdn altun birip algum kilr. Another leader of modern Uighur literatre is the patriotic poet Mehmet Ali Tevfik (b. 1901). After hearing the news about the murder of Abdulkadir Aziz by government forces, he wrote a poem called 'Okudi Ashti'. When he heard that he would be arrested by the authorities, he crossed the border into Western Turkestan in 1921, then went to Turkey in 1932: He later graduated from a teacher training college in istanbul. When the national independence struggle started in Eastern Turkestan in 1923, he returned to his homeland and vvorked for the success of the movement. in his poem called 'Kurtulu Yolunda' he wrote: ; Kurtulu yolida sudek akti bizning kanmz Sen n EY Yurtmz bolsun pida bu canimiz. He was murdered by the Chinese Governor General, Sheng shih-Tsai in 1937. Writers, poets and politics The national revolts and awakening movements of the 1920s and 1930s were also reflected in literatre. Many vvriters and poets expressed their feelings about the political situation. Among them are: Nemet Helpet, Merup Seidi, Helil Settari, Lozi Mehmet (of Turfan), and Nezer Hoca (of li). Abdulhalik uygur has a special place in this group. ,,, .. * UYGUR TRKLER , 297 Ey fakir Uygur oygan uy kung yeter. ',.'' s' Sendemal yok, emdi ketse can keter. , .,. ;., Bu olmdin ozngni kutkaz misan * Ah... senin halin heter, halin heter.

These lines, vvritten by A. Halik in Turfan in 1921, express > the sincere feelings of a patriotic poet who is worried about the independence of his people. Abdulhalik Uygur (b. 1904) received a s good education in different schools. He knew Arabic, Persian, Mongolian, Chinese and Russian. He also travelled extensively in Asia and Europe, sometimes together with his father who was a businessman. His personal observations of systems in different countries helped him to compare and evaluate the conditions that existed in Eastern Turkestan. As a result, he expressed his ideas for freedom and democracy while opposing oppression and backwardness in his poems: v Uygunup ketti caham magrip ile merik tamam ., ,.., Men tihi st uykusda krp yatarimen... : < Basklar kkte uup, suda zp ketti uzak ..; ,s men misal yalan-ayak dessep tiken manarimen ; i);: lmi pendin yok hever bast eplet hevp-heter . :: Halmz kuldm beter, kandak idap turarimen ' He actively participated in the revolts, and formed a 17-man committee in 1932, He was caught with other members of the committee and executed in Yeni ehir Turfan. Modern Uighur literatre may be divided into three periods. in the first period (1915-40) in addition to the previously men-tioned writers, Armiye Ali (1906-72) (his works are Veten Muha-; bbiti, Yrek Szi and Perhad-Shirin); Ahmet Ziyay (b. 1913) (his works are Kara Knler, Rabia eydin, Zaper Hatiresi, Tan Paciesi, ladakh Yolida Kervan, Tozimas iekler); Abdleziz Mehsum (1899-1983); and Lutpullah Mutellip (1922-45) should be mentioned. The important literary figures of the second period (1940-50) are Zunnun Kadiri (b. 1911) who wrote the books Gunchen, Gulinsa, Toy (plays), Magdr Ketkende, Rodipay, Muellimnin Hiti (short stories), Chinikish (novel); Teyip Jan Ali (b. 1930) who published the following collections of poetry: Shark Nahshisi, 298 MAHMUT KAGARLI Tichlik Nahshisi, Tgmen Nahsha, Vetenimni Kyleymen, Zepmu Chiraylik Keldi Bahar. Teyip Jan Ali is now the vice-president of the Writers Union of the People's Republic of China; Turgun Alma (b. 1924) who wrote the books Tarm shamallisi. Tang Seher (poems), Pichak (play) and Hon tarihi (history book); Abdurahim tkr (b. 1923) who has several poetry collections including Keshger Keisi and a novel entitled z; ibrahim Turdi; Elkam Ahmet; Abliznazir; Tajidin Kadiri; Muhammed Rehim and Kurban Emin. in the third period (1950-80) the following writers and poets excelled: Ershiddin Tatluk, Turdi Samsak, Abdolkerim Hoca, Zoridin Sabir, Kayyum Turdi, Sultan Mahmut, Muhammed Jan Sadik, Jebbar Ahmet, Mehemmed Ali Znun, Ehad Turdi, Boda Abdullah, Abdulhamid Sabir, Mahmut Zayit, Tursunay Hseyin, Dilber Kayum. The following characteristics distinguish modern Uighur literatre from the Chaghatai literatre: Language: The Chaghatai language which was used in the creation of Chaghatai. Literary works had many lexical and spoken Turkic dialects. Modern Uighur literatre, on the other hand, which began to be formed at the beginning of the 20th century, is bsed on the modern Uighur literary language. Many lexical items and grammatical forms used in Chaghatai were dropped in modem Uighur. Theme: The majority of the works produced in the framework of Chaghatai literatre were religious and didactic in nature; some of them described important events, wars and traditional love stories. in modern Uighur literatre, the epic and lyric works that deal with current events began to be seen more and more. New ideas such as freedom, democracy, social re forms and innovations are frequently encountered in them. Genre and style: We see new genres and forms in the new Uighur literatre that had not been used previously, i.e. plays, short stories, novels and poems vvritten with syllabic metre.

Ziyayi's play Rabia eydin, Lutpullah Mutellip's novel Davanlar A Manda, Alim Ahum's novel Eir Knler, and Abdurahim tkr's novel z are among important examples of these new genres. Free verse which was used in the old Uighur literatre and forgotten in the Chaghatai period began to be used again under the influence of western poetry. ., .><,<,:%^;/fM;'f "' UYGUR TRKLER 299 As we know, the Communists took ver in China in 1949. After the establishment of the Sinkiang-Uighur Autonomous Region, writers there were allowed and encouraged to produce works that dealt with reforms, v/orkers, peasants and elass struggle. Outstanding works, hovvever, could not be produced because of certain controls and limitations making them conform to the principles of [the] Communist ideology. Uighur literatre continued with poems and short stories, most of vvhich were vvritten in praise of the system. Literatre was forced to become a means of propaganda for short-term political goals. Betvveen 1950-80, Uighur v/riters could not produce their works freely. Their genuine ideas and feelings were not printed. When they produced works that dealt with historical realities and national feelings they vvere labelled 'Nationalist' 'Separatist' Turkist' 'Anti-revolutionary', and they were imprisoned. Some poets vvere treated badly by the authorities just for using such words as: The Tien-shan Mountains', 'The Tarim River', 'my country' or 'my homeland' in their poems. The situation became even worse during the Cultural Revolution. Many vvriters and poets vvere punished, imprisoned and exiled for allegedly being 'Pan-Turkist', 'Nationalist' or 'Separatist'. As a result of these aetions, Uighur literatre suffered greatly. After the death of Mao Zedung (1976), because of the policies of liberalization and establishment of good relations with the West, some changes vvere seen, especially after 1980. The new administration of China has allovved a slightly freer market economy. in order for China to develop friendly relations with Turkey and the Islamic Arab countries and to reduce the influence of the then Soviet Union in Eastern Turkestan, religious practices and works vvere given more freedom. The mosques were reopened. Many Uighurs who lived in Turkey, Pakistan and Saudi Arabia vvere allovved to visit their relatives in Eastern Turkestan. The Uighurs who vvanted to visit Mecca vvere allovved to perform their pilgrimages. A softening in the policies of national education and national culture tovvards the minorities vvas also observed. As a result of these aetions, the literary and cultural activities began to be revived in Eastern Turkestan. Before 1980 there vvere three printing houses for UighurLanguage publications: 300 MAHMUT KAGARLI m Mllt Sinjyan Helik Neshriyati, The Uighur Section of the Pekin Milletler Neshriyati and injyan Helik Maarf Neshriyati mostly published Uighur translations of [the] Chinese works. Since 1980, new printing houses such as: injyan Tibbi Neshriyati, injyan Yalar ve smrler Neshriyati, injyan Pen-Teknik Neshriyati, injyan Katnash Neshriyati, and Kashgar Uygur Neshriyati have been opened. A number of literary journals such as: Tarim, Kprk Miras, Bulak, Cholpan, Dnya Edibiyati, li Deryas (li), Kashgar Edebiyat-Saniti (Kashgar), Turpan, Kumul Edibiyati (Kumul), Bostan (Korla) Tenri, Tog (Urumi), and Ependi (Urumchi) have appeared since then, and thus Uighur writers and poets have found it easier to publish their works. Historical themes became very popular among Uighur writers after 1980. in order to increase and strengthen national pride and consciousness, Uighur writers picked out important historical events and personalities and used them in their works. Here are some examples:

 Abdullah Talip's novel Kaynam Orkishi, vvhich was published in 1981, is based on the life and struggle of the nationalist poet Lutpullah Mutellip, who participated in the 1944 uprising. Abdurrahman Kahhar's novel /// Derya Dolkunliri is about the uprising that took place in the li region betvveen 1944-49. Mehmet aniyaz's novel, entitled Abdulhalik Uygur, described the national struggle of the poet A. Uygur. , Other works that treat similar topics are: Hevir Tmr's novel Mola Zeyd'in Kissesi; Tiyipcan Hadis' short story 'Planvan Keldi'; the novel of the young Uighur writer Gayret Abdullah entitled Tash Abide; Mehmet Ali Zunun's dramas Rabia-Seydin and Amannisa Khan; Turti Samsak's novel vvhich was published in 1986 entitled Ahirettin Kelgenler, Ahmet Ziyayi's long epic poem called 'Rabia-Seydin'; Ehtem mer's novel Ah Rahmsiz Darya; Tohtaci Rozi's epic poem 'Nuzugum'; Abdurahim tkr's novel z, Seyfeddin AZZ's long novel, Satuk Bughra Khan, ete. Among these works, the last two have drawn more public attention. A. tkr's novel z deals with the political and historical events that took place in Eastern Turkestan, mostly in Komul, betvveen 1912 and 1944. The heroes of the novel are Tmr Helfe UYGUR TRKLER 301 Amankul and Hoja Niaz Haji. Yang Tseng-hsin and Nezer Veng are the representatives of the forces of evil and oppression. Tmr Helfe is a historical personality who defeated the joint forces of the Chinese government and Kumul principality and is one of the genuine heroes of the Uighur historical scene who gave the Uighur people courage and national consciousness. Seyfeddin Azizi's novel, entitled Satuk Bughra Khan, is truly a historical novel. As understood from its title, it deals with the events that took place during the reign of the Karakhanid Sultan Satuk Bughra Khan. Since the Karakhanid period is regarded by many as the golden age of Uighur history and Satuk Bughra Khan, who promoted the adoption of the Mslim faith among his people, as the most important Sultan, it is not surprising that his reign was chosen by the writer as the setting for his novel. Another important subject for the post 1980 literary works are the events of the Cultural Revolution (1966-76). That period is portrayed as the darkest and most ruthless of recent history and the Chinese chauvinist policies that were applied in Eastern Turkestan and elsev/here are severely criticized in the literary \vorks. Zordun Sabir's novel entitled zdinish, which was published in 1983, and the long poem of Mehemmet Jan Rasjdin, entitled 'Jahil', are these sorts of works. Other themes, such as love of country, feelings of affection and equality among nations are also used in the artistic compositions. For example, Tiyip Jan Ali discusses unity and equality among nations in his poem called 'Millet Hakkida' and rejects any national and cultural chauvinism: 'o millet...' (One nation is a heap, another is a beautiful aroma; one nation is a doormat at a threshold, another is a jewel at the place of honour. How is such a thing possible?) Unfortunately there was not even one Uighur novel that was \vritten before 1978. Between 1978-87, 15 novels were \vritten. This may seem a small number for countries of developed literatre, but in comparison with the pre-1978 period, it is a big development for Uighur literatre. A few sereen plays have been written since 1983 and some of them filmed: i.e. M. Emin Hezret's Rena'nin Toyi, and M. Ali Zunun's ch Yash. in short, it can be said that between the end of the 1970s 302 MAHMUT KAGARLI

M and the beginning of the 1980s, Uighur literatre entered a new plase. The study of these fresh literary and artistic creations is one of the important tasks of scholars and critics who deal with modem Central Asian Literatures. Lastly, it should be added that despite the political oppression and assimilation policies that have been applied to them, the Uighur Turks, who have an original and rich cultural history, have kept and developed their culture, traditions and own existence through a fierce struggle. Reference 1. Mehemmet Emin Kurbani 'Vetenperver Alim ve air Ab-dulkadir AZZ1, Kahgar Edebiyat 1981, say: 2, sayfa: 42-43.* Central Asia Survey (1993) 12 (4) London. .< * Central Asian Survey (1993) 12(4) LYCiLR'URKl.IRI 303 THE UGHUR TURKS OF CENTRAL ASA (translated by Dilber Twaites) The Uygur people are one of the Turkic groups vvho have a long history of political and cultural tradition. Through history, the Uygur Turks have, along vvith other fraternal Turkic peoples, established large nations in Central Asia and in Eastern Trkistan. The first of these vvas the Great Orkhon Uygur Khanate from 745 to 840 AD, vvith its capital at Karabalgasun. The Gansu Uygur State (in modern Gansu Province of China) vvith capital at Ordubalik (Cimisar) and the Idikut Uygur Turkic State vvith its capital at Beshbalik vvere from 830 to 1275 AD. This nation included the regions of Kumul, Turfan, Urumchi, Karashehir, Kuchar, and Aksu. The Karahan established by Uygurs together vvith Karluk Turks from 870 to 1213 had Ordu Kent (Kashgar) as its vvinter capital and Balasagun as its summer capital. The Saidiye Uygur state (1514-1678) had their capital at Yarkand. From this time until the first Manchu Chinese occupation in 1759, vvas the reign Hocas (the Hoca peri od). A rebellion of the East Trkistan people in 1863 against the Manchu Chinese occupation and cruelty resulted in the establishment of Kashgaria under the leadership of Yakub ; Beg, vvhich continued until the second Manchu Chinese occupation in 1877. in tne tvventieth century, as the result of heroic struggle, the Uygur Turks tvvice established an East Trkistan national state. The first of these vvas in 1932, vvhen East Trkistan (Uygur Turks), by armed struggle against Chinese occupation and tyranny, established the East Trkistan Islamic Republic vvith Kashgar as its capital on 12* Noverber 1933. The Second East Trkistan Republic vvas established in Gulja (li) on 12th November 1944 as a result of rebellion against Chinese colonisation and tyranny in northern East Trkistan. Based in the districts of ili, Chevchek and Altai, it lasted until the Red Chinese occupation of 1950. ; 304 MAHMUT KAGARLI Just as in history the East Trkistan nations had been overthrown by China, Russia, and Brittsh Imperialism, in 1933 and 1944 the East Trkistan republics were also overthrovvn by secret agreements and cooperation between Communist Soviet Union and Communist China. in East Trkistan, which is the golden cradle of Turkic culture and civilisation, throughout history has struggled against Chinese occupation and expansionism to stop Chinese occupation spreading to Western Trkistan. The Turkic people of East Trkistan, especially Uygurs, not only contributed to the traditions of state administration, and culture in their own state, but also played an important role toward other Turkic peoples, their nations, trade and economic development.

As we know, East Trkistan is placed in Asia at the centre of the Silk Road. This road before opening of the sea routes from the old vvorld, was one of the three important trade routes linking East and West trade, culture and civilisation. This road started from China, passed through East Trkistan and continued ali the way to Iran and istanbul, then through the Mediterranean to Italy. Because East Trkistan was a bridge between eastern and \vestern trade routes, it played a large role in the trade and economic development of several other Turkic nations. From ancient times, the Uygurs lived in a region where three majr cultures (Ancient Chinese, Ancient Indian, and Ancient Greek); three majr religions (Buddhism, Christianity and islam) and three majr language groups (Ural-Altaic, Sino-Tibetan, and Indo-European) and three majr economic sectors (Animal Husbandry, Agriculture, and Silk Road Trade) contacted each other. Therefore Uygurs were able to contribute to Turkish culture and civilisation as well as to vvorld culture. in developing their rich cultural heritage, East Trkistan and the Uygur Turks assumed a very important place in Turkish culture and cultural history. During this history, the Turks of East Trkistan, in order to stabilise the nations that they established, developed the trade and economy, and parallel to this also developed and improved their cultural and civic aspects of their society. The Uygurs both protected their own cultural and civic tradition, and also placed importance on accepting new elements from other cultures and civilisations. in order to renew if anri UYGUR TRKLER 305 improve it. This is noted as a sign of the richness and openness of Uygur culture.128 The Uygur Turks culture and civilisation developed greatly especially between the 8th and 13* centuries. After the collapse of the 2nd Gktrk state, the Uygur Khanate appeared on the stage of history between 745 and 840 AD. During this period, there were many changes and developments in Turkish culture. When the Uygur Khan Bogu Khan travelled to China in 762 AD, he adopted the Manichean religion and spread it in his country. Under the influence of the religion of Mani, the Uygurs began to change their lifestyle from nomadic to a sedentary, built the city of Karabalgasun, and transferred their capital to it from Otukent. in the events of 840 AD, the Orkhon Uygur Khanate was overthrovvn. From this time, Uygurs began to migrate to Gansu, Turfan, Yedisu, and the Tarim Basin. There they mixed with fellow occupant peoples, they continued their transition to a settled style of life. They established and developed the cultural centres such as Beshbalik, Idikut, Balasagun, and Kashgar. Uygurs were at the forefront and played an important role in the transition of Turkish peoples from nomadic to settled life and urbanisation. in the history of the Turks, the first cities vvere established by the Uygur Turks.129 The Uygur Turks also have a special place in Turkish cultural history concerning language and literatre. in the history of Turkic language and literatre, the Uygur era begins after the Gktrk era. in the Idikut Uygur state, where Buddhism, Manichaeism and Nestorian Christianity coexisted, this produced new developments in language, literatre and the arts. Uygurs vvere alv/ays pen to the developed civilisations and cultures of other nations They accepted many elements from Chinese, Indian, Iranian, Arab, and Byzantine cultures and civilisations, utilising them and developing them within their own culture. They also gave back many elements to their neighbouring cultures. To put it another way, Uygurs accepted 128. Fen Wenlien: Chinese General History, Vol 2 (in Chinese) Beijing 1965, p525 129. Prof. Dr. Farouk Smer: Old Turkish People: Uygurs Historical Journal nf the Tnrkish World no 98 p. 7, istanbul 1995. 306 MAHMUT KAGARLI

UYGUR TRKLER 307 useful elements from East and West, and also contributed useful elementsto both from their own civilisation and culture. in the Idikut Uygur state there was great development of Uygur language, literatre, arts and publishing. After the Gktrk (Orkhon) script, the Uygur alphabet was developed on the basis of the Sogdian script, playing an important role in Turkish orthographic history. During the Uygur Khanate period, Manichean, Buddhist, and some Karakhanid Islamic works were written in this alphabet. This old Turkish alphabet, developed by the Uygurs, was used by ali Turkic peopics. The Mongols ended the Uygur era, but they also accepted their strong culture. Uygur script, Uygur secretaries and Uygur officials took ver the Mongol civil service. The Laws of Timur and the commanders of the Golden Horde were always v/ritten in this Uygur script. Until the end of the lS^Centnry, formal writings, diplomatic correspondence, and inscriptions on coins, ali continued to employ the Uygur script. in the last hundred years, archaeological digging at the ruins of Idikut (Yargul), capital of the Idikut state, resulted in discovery of unprecedented written relics and fragments revealing the ancient Turkic culture, and Uygur language and literatre, in 840 AD, the capital Karabalgasun was taken ver by the Kyrgyz, and a large number of the Uygur migrated to the Northeast of Tengri Dag (Tien Shan), Turfan Basin and Tarim Basin. The Uygurs migrated to these places, and mixed with the local compatriots who were already living their. A small number of these people remained Manicheans, but the majority reverted to Buddhism. This is clearly shown in the paintings and Uygur literary texts of Bezeklik. Uygurs translated" Buddhist and Manichean texts into Uygur from Sanskrit, Tocharian, Sogdian, and Chinese. Through the processes of such translation and time, new foreign words entered the Uygur language from old Iranian, old Indian, Sogdian, Chinese and Tocharian. During this period, the Uygur Khanates were comparatively privileged and of high cultural level among the Central Asian Turks. They were especially successful in combining nomadic pastoral culture and sedentary settled culture.130 Written relics found in ali kinds of Buddhist, r 130. Ahmet Caferoglu, Old Uygur-Turkish Dictionary; stanbul University Literatre Department Publishine House. 1968. r> VIII Manichean, and Christian places of worship provide a rich national source and demonstrate a high level of Uygur language, literatre and culture. These relics include writings about astronomy, medicine, and fortune-telling.131 Altogether there are more than 800 of these relics written in Uygur script. They include poems, stories and dramas about Buddhism and Manichean religion. The most important of these literary works are Oguzname, Altun-Yaruk, Chashtani, Ilig Beg, iki Tiginin Hikayesi, Buyuk Maymun Patmaral, and tile 27-scene drama Mayatresimit. One of the Uygur Manichean poets Aprinchur Tigin wrote beautiful poetry. This poet has an important place in the history of Uygur literatre, because this is the first poetry of which the author is known. Other than these, the names of Kiki, Pratya Shiri, Chinashiri, Chisuin Tutung, Asig Tutung, Shing Sun Shila are mentioned as Buddhist Uygur Turkic poets. The Uygur Turkic culture and literatre had its golden age during the Karakhanid period. in 935 AD, under Sultan Satuk Bura Khan, adopted islam as the national religion and spread it throughout the Karakhanid State, opening the door to the birth of the first Turkic Islamic literatre. The epic of Kutadgu Bilig, which concerns knowledge of statecraft, provides insight into the Turkic philosophy and tradition of the state. it was presented by its author Yusuf Has Hacib in 1069 to the Karakhanid rule Tavgach Bura Khan. in 1075, Mahmut Kashgari completed the first Turkic dictionary and Turkic cultural treasure of the Karakhanid period, Divan' u lgat'il Trk, written in Hakaniye or Kashgar Turkish, and

presented to the Abbassid Khalif Abul Kasim Abdullah Muktedi bin Emrullah. "Atabetu'l Hakayik is a didactic epic in quatrain form written by Yuknekli Edip Ahmet. These rare works are important not only linguistically but also as literatre. These valuable treasures effected the Turkish language and literatre of later eras. The Karakhanids both formed strong political bonds among many Turkic tribes, and also created a state strueture and tradition.' in addition, they made their language a literaiy language. The Karakhanid language and culture developed from the Uygur Hl r:ff>rrJ nn Ht n XI 308 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 309 language of the north east and the spread of Islamic culture from the west. The Karakhanid literary language, known as "common Trkistan Turkish", had a majr offect on the evelopment of later developed written languages and cultures. in short, Uygur Turkish played a very important role in the development and rise of Turkish language during the old and middle eras of Turkish language. According to Dr Zeki Velidi Togan: Uygurs were comparatively strong and higher in cultural terms among the Turks, and because of this their language served as the vvritten language for other Turks.132 Concerning the place of Uygur Turkish in Turkish culture, Prof Ahmet Caferoglu advanced these views: "From 5th century, Old Uygur Turks, first among their own tribes, and later with the other Turkic nations, achieved political unity and played an important role in the development of Central Asian language and culture. in addition, these Uygurs especially during culturaliy barren times in Central Asia's culture, maintained the standing of Turkish language and culture Uygur Turkish were in every way takers as well as givers, so Uygur language became the international cultural language of Central Asia' N.A. Bashkakov makes the same point more clearly: "Uygur language and literatre affected and formed the literary language of future eras; that is to say, the language of the first Karakhanid times (10-12 Century), the Oguz-Kipchak literary language (10-15 Century); the literary language of the Golden Horde (Altun Ordu) (earlier era 13-14 Century), Old Uzbek language (15-19 Century); Old Trkmen language (17-19 Century) and other languages.134 Dr Reshit Rahmeti Arat noted the important place of Uygur Turkish in the history of Turkish languages: Uygur language is the turning point in the history of Turkic languages. To understand the differences between many words in modern Turkic dialects, we look to the Uygur Turkish era as the reference mother tongue.... The road to the history of Turkish language passes through the Uygur Turkish era. Because the Uygur Turks had a culture established since the 9* Century, in the 13* Century, across the whole of Central Asia, they assumed the 132. Zeki Velidi Togan, Turkish Tatar History, Kazan 1914, p 26 133. Caferoglu op cit pp VII-VIII. 134. N.A. Baskakov, "Trk Tilleri", International Publishing House, Pekine 1986, p 71 135. Prof Dr Reshit Rahmeti Arat, Makaleler, Vol 1 p 398-402 position of cultural educators to the Turko-Mongol peoples. So the Uygurs, ver this long period, held a position of cultural leadership.136 Through history, rulers of Uygur states supported and protected local and foreign historians, poets, scientists, artists and musicians within their palaces. "Uygur statesmen gave great importance to the development of science, literatre and the arts.137 For this reason, science, literatre, visual arts and music demonstrated great development among the Uygurs between 9-17th Centuries.

The visual arts of the Uygurs included Buddhist, Manichaeist, and Islamic religious art works. "The true representatives of Old Turkish visual arts were artistically talented Uygur Turks." The oldest known examples of Turkish painting are the 8-9th Century Buddhist and Manichean frescoes and miniatures discovered in the ruins of Old Uygur cities. Priest, benefactors, and musicians are portrayed in these paintings. The most important Uygur Buddhist paintings are in the Turfan Murtuk district at Bezeklik and near Kuca at the Thousand Caves. A significant part of these wall paintings were taken to Germany at the beginning of the 20* Century under the leadership of the German archaeologist Albert von Ie Coq, and are now exhibited at the Berlin Ethnographical Museum. After the Karakhanid era there were developments among the Uygur Turks in the art of Islamic painting. The Uygurs were also advanced in printing and publishing technologies. They used paper for book printing. The paper was different to Chinese paper. it is known from historical documents that the Uygurs manufactured their own paper. As a writing device, the Uygurs used a bamboo pen. Relatively unimportant documents were written with a Chinese brush. Historically there was a great demand for Buddhist texts, so printing was employed. in 9th-10th Century the Uygurs employed a printing method different from the Chinese stone block printing technique. The Uygurs were the first to employ the use of hard vvooden movable type of the Uygur letters to print books. Up to now, our oldest known documents written in books or on paper are those of the Uygur Turks. ., 136. Caferoglu op cit p.VIII 137. Prof Dr Oktay Aslanapa, Turkish World Handbook, Vol. 2, Ankara 1992, p.366. 310 MAHMUT KAGARLI "The Uygurs had ballet, orchestra, and primitive theatre. The art of story-telling was very advanced". East Trkistan, the homeland of the Uygur Turks, is known in history as "The land of song and dance". Between S^-17* Century Uygur music and dance developed greatly. The Uygurs used a variety of musical instruments. The Uygurs, together with other groups, influenced the music of other countries such as China, Iran, Arabia. Within Uygur music a special place is held by the classical "Twelve Mukam". The Uygur twelve mukam are the spiritual product of centuries of the Uygurs collective endeavours. The Uygur twelve mukam have a traditional construc-tion, pen musical individuality, perfect musical body, and rich sound tone. it is a musical dictionary. The twelve mukam have an important place in Turkish musical culture and world musical history. it is a great musical dictionary that contains the national history and lifestyle of the Uygurs Turks ver a long period. it uses musical language to express experience of difficult and happy days. The word "Mukam" is a variation of the word "Mekeuma". in the dialect of the Uygur Turks who lived in the place previously called Ksen, now called Kachar, the word "mekeuma means "big tne". This word sounds similar to the Arabic word "makama", meaning "living place", so the Arabs also began using this term in music. Betvveen 13th-7th Centuries the twelve mukam passed through a period of development in harmony and richness of form, and reached new levels. The acceptance of musical elements from East and West was very important to the development of the Uygur twelve Mukams. Majr roles in this development of the twelve mukams were played by the ruler of the Saidiye Uygur state Abdulrashit Han, the poet musicologist Kadir Han Yarkendi; and rhe poetess Amanissa Han. The twelve mukams are composed of 36 sections, 71 melodies, and 240 musical tones. The duration is twenty-four houns. The full range of the twelve mukam is of such a grand scale as has never been seen. These twelve mukam influenced the mukams and music of many different Turkish groups. Uygur Turkish culture continued its historical progress in language,

literatre, visual arts and music by throughout history aceepting the good parts from other developed nations and their own ihiH UYGUR TRKLER 311 fraternal cultures, and having other cultures accept many things s . from Uygur culture. The Uygurs are one of the most important contributors to the cultural progress of the Turkish world' 9. After the Karakhanid period, the era of Chagatai language : and literatre brought forth many master orators and poets such as 14-15* Century poet Sakkaki, the poet Ebeydullah Lutfi, the i 16th Century poet Yarkendi (1560-1572); the poetess Aminissa : Han (1534-1567). At the end of the 17* Century and beginning of the 18* Century was the poet Mohamed Emin Hojam Kuli (1634-1724); the poet Mohamed Siddik Zelili (1682-1743); the lyric poet Nobiti (1679-?);. Mollah Elemshah Yari (1700-?). in the second half of the 18* Century, East Trkistan was invaded by the Manchu Chinese, and the Uygur Turks were faced with captivity and the Chinese policy of keeping Uygurs ignorant. There was also an internal power struggle concerning the Hoja-Ishan. This began a dark age in which Uygur culture and civilisation went backwards. But Uygur Turks who had a deep-rooted culture and tradition resisted Chinese oppression and were able to protect their own language and culture. From the end of the 18* Century and in the 19* Century, many scholars, poets and writers came forward in Uygur Trk literatre. For example the great epic poet Abdurahim Nizari (1770-1848); the poet Turdi Nazim Geribi (1802-1862); Nuruz; Ahun Ziyai; the outstanding epic poet Mollah Shakir (1805-?); the famous poet Mollah Bilal bin Mollah Yusuf (18141889); Seyt Mohamed Kashi; the famous historian and poet Mollah Musa Binni; Molla Eysa Hoja Shayrami (1836-1917); the poet and writer Sabir Ahun Binni Abdulkadir (18401920); the scholar and writer Abdulkadir Abdulvaris Azzizi (1826-1924). in their work, they reflected the just struggle of the Uygur Turks against Manchu Chinese imperialism, the struggle to attain freedom and independence, and to rescue their people from ignorance. They struggled, with the pen as their only weapon, for the objective of saving the developing the culture of the Uygur Turks. For this they gave their own lives. From the day that East Trkistan became a colony of China, up until the present day, East Trkistan's cultural and civic development has been handicapped and its national culture has faced destruction. The Uygur Turks who have a deep-rooted cultural background struggle to protect their own national culture. \\i-b 139. Smer op. cit. p.7 312 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 313 .:' Although in Turkish history the Uygurs were one of the cultured groups, their descendants, the Uygurs of East Trkistan, today are very much left behind in cultural and civic arenas. The only reason for this is that in the history of Chinese rule, they have exploited East Trkistan economically, created extreme poverty, and their chauvinist cultural imperialist policies have ' subjected the local people to cultural assimilation. Today's Uygur Turks live their lives under pressure, full of suffering and poverty, and because of this they have no opportunity to develop their culture. The Chinese commumst rule of today not only obstructs the East Trkistan Turks from developing their culture and civilisation to reach the level of the developed countries, but also takes ali kinds of ways and means to destroy the national culture, and assimilate and sinicize

the Uygurs. The cultural and educational policies and means used for implementing Chinese rule on the East Trkistan Turks are: 1) The Chinese rule uses chauvinist educational system that discriminates against Uygurs, limiting the Turkic youth of East Trkistan from receiving university education. Injustice in education has reached a very high level. Han Chinese account For 70% of those accepted into university and vocational high schools. The remaining 30% consist of Uygurs, Chinese Muslims, Mongols, and Xibo. According to the population, the proportions are 30% Han Chinese and 70% Trk and other ethnic groups. But in acceptance to university and vocational high school is in the opposite proportion. According to Chinese official statistics of 1985, out of every 10,000 of population, 42 receive tertiary education, but among Uygurs in East Trkistan there are only eighteen. Even this number must be an exaggeration. in East Trkistan the Chinese elementary schools, middle schools and high schools are more numerous in proportion to the population of Han Chinese. Schools for the Turkic peoples are much fewer. Standards of equipment in schools are also different with Chinese schools equipped very vvell, while Turkish schools suffer from lack of educational resources. it is forbidden to teach national history and culture at any level of school. in the Iast 3-4 years, with introduction of a system to accept paying students in universities, many Turkic high school students were unable to go on to um'versity because I'K of poverty. Today the level of illiteracy in East Trkistan is 60%, and there is no action on the part of the government to improve the level of literacy, because ignorance helps the Chinese government. 2) in East Trkistan the Chinese government controls and limits Uygur nationality publishing and printing activity, and obstructs the development of nationality publishing. Today in East Trkistan ohly 16% of published material is Turkic. The other 84% is in Chinese. Middle and High School text books are out of date and because of the lack of Turkic language publishing capability the numbers of text books are insuffcient. Ali university text books are in Chinese, so under this condition Uygur nationality students are at a disadvantage compared to Han Chinese. The Uygur people of East Trkistan, who contributed to the whole of Turkistan's Turkish language, tradition and culture, now don't even have a contemporary Encyclopedia or contemporary descriptive dictinonary. 3) The chauvinist policies of Chinese rule forbit Uygur Turkish to be used in some university faculties, such as medicine. in such universities, Uygur teachers are required to speak Chinese to Uygur students. in this way, their Uygur language is prevented from becoming a scientifc language. Uygur academics and writers are prevented from writing works on their nationality and history, and various pretexts are used to incriminate any such writings. Under accusation of "nationaiism" or "splittism", resulting in severe punishments, East Trkistan intellectuals and writers are prevented from writing about issues of nationality. From 1950 until the present, many Uygur vvriters, poets and scientists have been imprisoned, executed, or punished in various ways under accusations of these Chinese rules concerning "splittism", pan-Turkism", "pan-Islamism", or "counter-revolution". This policy of human rights abuse is continuing. Our writers, such as Turgun Alma, who writes a genuine "Uygur History" and "Uygur Literary History" have been put under house arrest. 4) East Trkistan Uygur academics who have been invited to International academic conferences and symposia are not pennitted to attend, pursue contacts, or make academic discourse. 5) Chinese rule has opposed and restricted important areas of our historical and national eritage, which is the collections and research of our books of history, science, and literatre, and

314 . MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 315 their presentation to the public. in political campaigns conducted in East Trkistan since 1950, and especially during the Cultural Revolution, tile precious cultural inheritance of the Uygurs, historic literary and scienec books, were collected by polie and burned in polie stations, on pretext of being "black elements of PanTurkism, Panislamism, and feudalism". The reason for this is to leave the Uygurs lacking their own historical and cultural inheritance, to create people without identity, and then place them within Chinese culture with no knowledge of then national history and cultural tradition, transforming them into a people without national consciousness or identity. This policy continues until today. 6) Chinese rule seeks to erase Uygur national festivals from their memory, by forbidding Uygur Turks from celebrating their traditional national festivals. The Chinese prohibit community celebration of the historic New Year or Spring festival "Nevruz" that is common to Uygurs and ali Turks, not even allowing a single day off. On the other hand, Chinese New Year is celebrated" for weeks, with public holidays, in China proper as well as in East Trkistan. 7) Chinese rule is destroying the historical national architecture style of the Uygur Turks, used in houses and building construction. in the towns of East Trkistan, houses and building are being built with "ravaks", which have a special meaning in Chinese architecture. Those "ravaks" are changing the characteristics of Uygur towns, and causing them to resemble old towns in China proper. The Uygur Turks demonstrate their rejection of these "ravaks" vvhich have been imposed by Chinese orders on a small number of puppet Uygur administrators, with the follovving words; "Tumur davamet yalakdur Timur Davamet is a crawler Yusuf Eysa makes ravaks What can we do, brothers Abdul-Ehet is a yes-man Yusuf Eysa ravakdur Kandak kilimiz halayik Abdul-Ehet omakdur" there are statues erected of the characters from the Chinese novel "Journey to the West": Tang-Shang, Zhu Bajie and Sun Wilkong. 8) During 110 years of Chinese rule they have not only changed the name of East Trkistan to "Xinjiang" meaning "new borderlands" or "new territories", they have also changed the historical names of cities, towns, rivers and mountains into new Chinese names. For example Yarkand is called Sache; Kargalik is called Yecheng; Toksu is called Xinha, Chevchek is called Tacheng. These kinds of measures are intended to support China's claim that East Trkistan belonged to China from historical times. 9) To speed up the assimilation of East Trkistan Turks. China is both violently implementing a policy of Chinese migration into East Trkistan, and also vigorously encouraging a Chinese policy of mixed marriages between Turks and Chinese. 10) in East Trkistan, our valuable built cultural heritage constructed by our ancestors, such as caravanserais, tekkes (Sufi gathering place), public wells, mosques and graves of famous people, are left to fail into ruins with the Chinese authorities not permitting repair and refusing to provide funds for restoration. in short, the cultural and civic conditions of Uygur Turks in East Trkistan are bad. As a result of Chinese Communist chauvinist rule, the national culture of East Trkistan Turks is being destroyed, and sinicisation policy is handicapping the

development of the Uygur Turks national and traditional culture. Without freedom and independence in the cultural and civic arena, it is impossible for the East Trkistan Turks to establish their place in history and to develop their culture and civil rights. This kind of freedom and self-determination will definitely be realised one day, by the grace of God. The Uygur Turks will take their place in the culture and tradition of today's world, as they did in history.* in East Trkistan there is no public statue of Mahmut Kashgarli or Yusuf Has Hacib, who have written great monuments of Turkish culture, but near Rezeklik in the Turfan Murtuk area Presentation to the East Trkistan Foundation's Second Internatipnal Cultural and Historical Symposium, stanbul, 21-25 October #96 Central Asia Nonitor, Washington, 1999 V. 4 s. 2631 316 MAHMUT KAGARLI IJYGUR ll'RKl I.RI 317 >''' 'vfc' * '! i TRANSKRPSYON 1) Metinlerin transkripsiyonunda uzun e sesi e ile, kapal e sesi ise e ile, 2) Metinlerin transkripsiyonunda Arap alfabesinde ile yazlan konsonant veya ile, 3) ti = ng ile yazlan ses kombinasyonu ise fi veya ng ile gsterilmitir. 4) Gramer misallerinde Arap alfabesinde J ile yazlan konsonant k iareti ile ifade edilmitir. :i;!\;;.;'i;; ,;,', ;..,'^KAYNAKLAR .,;/ Akyz, Kenan "Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi" nklap Kitabevi, s. 38 stanbul 1995 Andrevv, Forbes "Dou Trkistandaki Harp Beyleri" s. 180-181, Bayrak Yay. stanbul 1991 ANSKLOPEDESKY SLOVAR, C. 85, s. 194, Petersburg 1984 Alma, Turgun "Kedimki Uygur Edebiyat" s. 81-83, 333-335, Dou Trkistan Kagar Uygur Neriyat, Kagar 1988 "Yusuf Has Hacib, Askeri Tedbirler Hakknda" Kagar Edebiyat S. 5 s. 56-57, Kagar 1981 Aslanapa, Oktay "Trk Dnyas El Kitab" 2. Cilt s. 305, Ankara 1992 Arat Reit Rahmeti "Makaleler" C. 1 s. 398 Ankara 1987 "Kutadgu Bilig" Metin, s. XXIXXX TDK. Ankara 1979 "Trk ivelerinin Tasnifi" Trkiyat Mecmuas no: 10 s. 60138 stanbul 1953 A. von Gabain "Dantpal Bey Hikayesi" Uygurca-IV B C D s. 52 Horoz Bas. stanbul 1946 "Eski Trkenin Grameri" s. 82 TDK Ankara 1988 Barthold "Eserleri" C. I s. 462 Moskova 1968 Baskakov, N. A. "Trk Tilleri" s. 71-72 Milletler Neriyat, Pekin 1986 Bilginer, Engin "Yasak Kentlere Girdik" Hrriyet Gazetesi 12 Kasm 1984 s. 13 Caferolu, Ahmet "Eski Uygur Trkesi Szl" s. VII-VIII, stanbul 1968 "Trk Dili Tarihi" s. 55 stanbul 1984 "Trk Dili Tarihi" s. 143-144 stanbul 1958 Cari, ahmetullah "aatay Edebiyat Hakknda Baz Mlahazalar" Trkistan Dergisi, S. 1 s. 16 stanbul 1988 ay, Abdlhaluk "Trk Dnyasnda Nevruz" s. 87 Kltr Bak. Yay. Ankara 1995 "Trke Ortak Dil Olacak" Zaman Gazetesi 25 Ocak 2000 s. 17 318 !: MAHMUT KAGARLI : Cungo (in) Uygur Tarihi ve Medeniyeti Tetkikleri" No: 1 s.

121-159 iryan Halk Neriyat Urumi 1998 :'. in-Zunjin-Nurbek "Cungotu Yuzu Yuyen Sihoyciven" Bijin Minzuubeni 1990 Donuk, Abdlkadir "Trk Kltrnn in Kltrne Tesiri" Dou Trkistann Sesi no: 7 s. 54 stanbul 1985 Elin, kr "Yurt Duygulan (Antoloji" s. 100 TKAE yay. Ankara 190 Ergin, Muharrem "Azeri Trkesi" s. 90 stanbul 1981 "Trk Dil Bilgisi" s. 53-61 stanbul 1987 Ercilasun, A. Bican "Trk Leheleri zerine" Trk Dili Dergisi S. 509 s. 336 Ankara 1994 "rneklerle Bugnk Trk Alfabeleri" s. 12-19 Kltr Bak. Yay. Ankara 1993 Erkaya, Metin "zbekeyi reniyoruz" s. 1-3 stanbul 1995 ;, Ersoy, M. Akif "Safahat" nklap Kitabevi 1966 Esin, Emel "slamiyetten nceki Trk Kltr Tarihi ve slama Giri" s. 120-125 st. 1978. Fen-Vinlen "in Genel Tarihi" (ince) Cilt 2, s. 525-526 Pekin 1965 Gin-imin "Uygur Klasik iirleri" injan Halk Neriyat Urumi 1982 Haceminolu, Necmettin "Karahanl Trkesi Grameri" Ankara 1996 Hac Ahmet "Zuhuriddin Hakim Devrindeki Uygur Edebiyat" Bulak Dergisi S. 3 s. 343-347 Urumi 1982 Hee Soolee "slam Kltrnn Uzak Douya Yaylmas" s. 174 Ankara 1998 Kafesolu, brahim "Kutadgu Bilig ve Kltr Tarihimizdeki Yeri" s. 4-6 stanbul 1980 Kaplan, Mehmet "Kltr ve Dil" stanbul 1972 Karamanlolu, A. Fehmi "Kpak Trkesi Grameri" Ankara 1994 Karaer, Necati "Sevda Kular" Trk Edebiyat S. 264 stanbul 1995 Kaya, Ceval "Uygurca Altnyaruk Giri-Metin-Dizin TDK yay. S. 320 Ankara 1994 Kagarh Mahmut "Trk Dilleri Divan" I. Cilt s. 4-11-86-99-173 II. Cilt s. 460-461 Urumi 1981-1983 "' UYGUR TRKLER 319 Kagarh, S. Mahmut "ada Uygur Trklerinin Edebiyat" Kltr Bak. Yay. Ankara 1998 "Uygur Edebiyat" Trk Edebiyat S. 123 s. 79 stanbul 1984 Kazakistan SSR Fenler Akademisi "Uygur Edebiyatinin Kiskie Tarihi" Almata 1983 Kiriiolu, Fatih "Saha (Yakut) Trkesi Grameri" s. 27 TDK Yay. Ankara 1994 Kprl, Fuat "Trk Edebiyat Tarihi" s. 168 tken Yay. stanbul 1965 Kurban, Muhammet Emin "Vetenperver Alim ve air Abdlkadir Abdulvaris Azizi" Kagar Edebiyat S. 2 s. 42-43 Kagar 1981 Mallayev, H. M. "zbek Edebiyat Tarihi" Takent s. 4-137 1976 Muti, brahim "lmi Makaleler" s. 207-209 Milletler Neriyat, Pekin 1990 Muhemmetcan "Turfan Kucu Uygur Edebiyatidin Tallanmalar" Turfan Edebiyat S. 2 s. 53-59 Turfan 1986 Orkun, H. Namk "Prens Kalyanamkara ve Papamkara Hikayesinin Uygurcas" s. 18-19 stanbul 1940 Osmanov, Mirsultan "Hazirki Zaman Uygur Tilinin Lopnur Dialekti" Trk Tilleri Tetkikati-2 s. 63-64, Milletler Neriyat Pekin 1983 gel, Bahaeddin "Uygur Devletinin Teekkl ve Ykseli Devri" TDK Ankara 1955 Renim, Kasm "Azak Mahallesi" Kagar Eskiehir Edebiyat Dergisi S. 2 s. 92 Kagar 1981 Sami, emseddin "Kamusu'l-A'lam" Milran Matbaas Cilt 3 s. 1876 stanbul 1891

Sinanolu, Oktay "Trke" s. 284-285 Bursa 1999 Silahdarolu, Fikri "Gnmz Trkesiyle Kutadgu Bilig Uyarlamas" Kltr Bak. Yay. Ankara 1996 Sleymanov, Hamit "Ali ir Nevai- lk Divan" zbekistan Fen Neriyat S. 60 Takent 1978 Smer, Faruk "Eski Trk Elleri Uygurlar" Trk Dnyas Tarih Dergisi S. 98 s. 5-7 stanbul 1995 in-Si "Eski dikut, Yargol ehirleri Hakknda" injan Gazetesi 23,09,1980-Urumi Tarlan, Ali Nihat "Makalelerden Semeler" AKM yay. S. 128 Ankara 1990 320 ; MAHMUT KAGARLI Tekin, inasi "Maytrisimit (Mayt reya ile buluma) Uygurca btidai Bir Dram" s. 41,188 Sevin Mat. Ankara 1976 "slamiyet ncesi Trk iiri" Trk Dili Dergisi s. 7-8 Ocak-1986 Timurta, F. Kadri "Eski Trkiye Trkesi" s. 26 stanbul 1987 "Trk Dnyas El Kitab" 2. Cilt s. 366 Ankara 1992 "Trklerin Altn Kitab" Tercman Cilt 2 s. 138 stanbul 1990 Togan, Z. Velidi "Trk Tatar Tarihi" s. 26 Kazan 1914 Ural, Yaln "Kagarl, Mahmut Amca" Milliyet Gazetesi 31.10.2002 s. 8 stanbul Yusuf Has Hacib "Kutadgu Bilig" s. 240-500 Milletler Neriyat Pekin 1984 Yusuf, srafil "Kedimki Uygur Yazma Yadikarlikliridin Tallanma" s. 213-215 Urumi 1983 Yce, Nuri "Trk Dilinin Tarihi Devreleri ve Bugnk Leheleri" Trk Kltr Aratrmalar Prof. Dr. Muharrem Ergin'e Armaan XXVII Ankara 1996 Zlfikar, Hamza "Terim Sorunlar ve Terim Yapma Yollar" Ankara 1991 UYGUR TRKLER 321 '.",8 > '!", '',' , .. i > i, A < -AA. M. erbak, 73 A. Stein, 90 A. VonGabain, 31,34,73 A. Von Le Gog, 21 A.B.D., 39 Abbas Huur, 212 Abbasiler'in 27. halifesi, 119,138,149 Abbasiler'in 27. halifesi Ebulkasm Abdullah muktedi Binemrullah, 119 Abdarma Kaa Vard, 88 Abdul-Ehet, 27 Abdulhalik Uygur, 99, 100, 101, 106, 234, 283, 296, 297, 300 Abdulhmid Sabr, 107 Abdulhey Roz, 107 Abdullah Talip, 110,300 Abdurrahim Nizr, 91, 132, 170 ] Abdurrahim tkr, 104, 105, 106, 107, 108, 110, 111,233,235,236 Abdurrahman Bey, 99 Abdurrahman Gzel, 228 Abdurrahman Hocam, 81 ,...- Abdurrahman Kahar, 111 , ,:. ,, Abdurrrahman Cami,

229 Abdurusul Kirem, 146, 147 Abdlaziz Maksum, 104, 107, 283 ,.:, Abdlhamid Hac, 175 Abdlhamit, 132, 239 Abdlhamit Ruz, 132 Abdlkadir Abdlvaris Aziz, 23, 94, 95, 96, 97, 107, 170, 216, 283 Abdlkerim Hoca, 107 Abdlkerim Satuk Bura Han, 151 Abdlrait Han, 22 v :;!-; Abdlekur Yalkn, 104 ;v.;, ^.v Abdurrahim Toht, 175 , ,; ,., .. Abdrrezzak Bah, 152 Ablznazr, 107 "A--na" Bozkurt Oullan, 83 aku, 258 Afganistan, 11,201,252 Afganistan Trkleri, 238 : Afrasyap, 139 Afrika, 97 ', Afrika'daki Trk Devleti, 209 Agamas, 88 ; .:, " Aa At, 81 ;Cv' Ahiretten Gelenler, 111 ,, , ..,,;. ahlak, 152, 163, 164 :';/, s. V .,' ' Ahlk- Cemiliye, 91 ;' W .. . V ahlakl, 159, 160 ahlaksz, 159 ; Ahmed Kemal likul, 94, 95, 214, 215 Ahmed Yesev, 283 ;; Ahmed Yknek, 32, 90, 283 : Ahmed Ziy, 106 '.'. Ahmet Ahun, 92 Ahmet Caferolu, 19, 20, 21,81 ,' Ahmet gemberdi, 107 ;,' ; Ahmed Kemal likul, 214, 215 Ahmet Zeki Velid Togan, 153 Ahmet Ziy, 111 . .,. A Akdeniz, 16 , . ,. Aksu, 12, 15 .'< Aksu vilayeti, 110 .y Aksu-Edebiyat Sanat, 110 , , Aktu, 113, 171 :;;' Aktu ilesi, 113 : ,,, , , Alm Ahun, 108 , ; ;. AliEmiri Bey, 120 ,. , ' Ali ir Nevayi, 35, 38, 9i,.$9,23& 256,269,285 ',; .''']. Alihan Trem, 102 "''.,..' .,.." 322 MAHMUT KAGARLI Alman dili, 284 Alman teknolojisi, 209 Almanya, 21, 39, 87, 88, 152, 195 Almanya arkeoloji grubu, 87 Alman, 248 Alp Arslan Hn, 138 Alp Arslanlar, 97 Alp Tonga, 185 Alptigin mezar, 134 V'" Altay, 12, 71, 101, 102, 103i; 104, 111,114,116,203,227 Altay dalan, 116, 240 ' Altay neriyat, 103 Altaylar, 251 Altayhlar, 265 Altn Ordu edeb dili, 20, 43 Altnordu Yarlklar, 18 Altun, 31,45, 82, 87, 88, 115, 116, 117, 118, 181, 189,307,308 Altun Yaruk, 19,31,87,88 Altun, Kl, 115 Aman Nisa Han, 91 Amankul, 112, 301 Amannisa Hanm, 22, 170

Amerika, 97, 184 Amerikal Kzlderilileri, 265 An'anevi tp ilmi, 177 Anadolu, 184 : anayasa, 163 "Ang" gazetesi, 95 ansiklopedi, 128, 136, 149 ansiklopedici, 152 An-tsang H(a)nlin Keyi, 86 Appak Hoca Camii, 172, 174 Aprnur Tigin, 19, 86, 115 Ara Havarka, 88 Arap, 17, 22, 32, 34, 37, 45, 46, 47, 48,49,90,91, 118, 120, 123, 132, 136, 137, 138, 142, 152, 153, 154, 157, 168, 174, 180, 181, 229, 252, 277,278 Arap Abbasiler halifelii, 138 ;ilV Arap alfabesi, 47, 252, 278, 281 i ' Arap asll Uygur alfabesi, 153 Arap dili, 142 : , ,v //' Arap Dili ve Edebiyat, 209 ' \>\;: Arap dnyas, 157, 252 *. Arap kkenli alfabe, 252 ,,....... Arap kltr, 142 ": ' Arap tarihi, 209 Arap ve Fars edebiyat, 90 Arap yazs, 34 Arap yazs esasmdaki Uygur alfabesi, 277 Arapa, 22, 33, 35, 36, 41, 94, 95, 99, 108, 119, 122, 123, 134, 154,285 Araplar, 22, 140, 240 aratrma messesesi, 148 ' Argu, 88, 151 Argu Ol Tein, 88 Aristo, 163 arkeoloji mzesi, 195 arkeolojik aratrmalar, 128 Arman, 287 Armiye Al Nmehid, 106 '' : armut, 170, 184 Arslan Han mezar, 172 '; Artu kasabas, 95, 128 : Artu, 94, 95,97, 107, 128, 131, 132; 169, 214,218,219,220,223 ' Artu ilesi, 94 aruz vezni, 235 ''< AsgTutung, 19. 115 ' ' asimilasyon politikas, 268 ' '^ Astane, 185 "' astronomi, 19, 136, 137, 154 ' Asya, 11, 16, 20, 35, 80, 114, 122; 169,171,184,238 alk, 152, 217 << ata szleri, 126 > Atabet'l Hakayk, 19, 32, 90 :i-atasz bilimi, 152 ' Atatrk, 70, 103, 218, 232 ' Atatrk Dil-Tarih Kltr Kurumu, 261 Atatrk'n resimleri, 104 Ategah, 208 , Ateli Bostan, 183 ' . Atilla, 98, 224, 225, 226 atom nkleer deneme alant, 144 Avrasya, 250, 261,263, 264 UYGUR TRKLER 323 Avrupa, 99, 108, 169, 184, 284 Avrupa nsan Haklan Komitesi, 249 Ay hareketi, 162 Ay Ol Tein, 88 |^, "Ayn'l-memleket" (lkenin aynas), 155 i Ayocru, 116

1 ayrlk, 25, 109, 113 i Ayron, 116 ../, Ay-told, 156, 158 ayva, 170 Azak, 120, 121, 128, 132, 134, 135, 138, 139 Azak ky, 120, 128 Azak mahallesi, 132, 138 Azerbaycan, 204, 207, 208, 209, 243, 244, 250, 253, 258, 263 Azerbaycan Cumhuriyeti, 204, 239 Azerbaycan El Yazmalar, 209 Azerbaycan Halk Cephesi, 208, 209 Azerbaycan petrol lkesi, 208 Azerbaycan Tarih Mzesi, 208 Azerbaycan Trk Cumhuriyeti, 251 Azerbaycan Trkleri, 242 Azer Trkesi, 76, 284 -:... Azeri Trkleri, 208, 238, 265 . ;-, Azmizade Haleti, 229 -, .>,; Azna Mescit, 172, 173 .;, -BBedevlet Gazi Ykub Bey, 169, 173 Badat, 119, 121, 134, 138, 149 bamsz Trk cumhuriyetleri, 250 Bahar Bayram, 238 Bah, 30 Bahtiyar ehzadenin Hikyesi, 88 ',' Bahtiyar Vahapzade, 286 ,, Bak, 181 Baku, 49, 204, 207, 208 , ,;',.| Baku Kz Kalesi, 208 u)h Baku niversitesi, 209 >' Balalar Bahesi, 275 p Balasagun, 12, 15, 17, 127. 138* I5t( 154,170,202,303,305 Balasagunlu Yusuf, 164 Baldur Oygangan Adem, 111 Balkan Trkleri, 238 Baraans, 88 Baruk Art Tigin, 90 Barhan, 165 Barn Ky, 113 "Bargah" ky, 154 Barood Hon Hammer, 153 Barshan, 137, 139 Barthold, 173 Basbakov, 38 \ , basit cmleler, 31 baskc rejim, 114 Ba dn, 187 ba Katip Molla Abdurrahirr Nizari, 131 Babahk, 15, 17, 202 Bakent l Saray, 178 Bakent Kucu, 89 . ' Bakrdistan, 251 , . , Bakurt iveleri, 74 !<" , ' ' ;,'Bakurt Trkleri, 35 Bakurtlar, 265 . ? , Bat, 22 .. ., > Bat blgesi, 200 . .,,' Bat dilleri, 284 Bat Han sllesi, 168 Bat Karahanl devleti, 138 Bat Turalar, 116 Bat Trkesi, 71, 76 Bat Trkistan, 16, 98, 99, 151, 169, 202, 239, 247, 248, 277, 280 Bat Trkistan tccarlar, 169 Bat Uygurlar, 200 Batya Seyahat, 27 Batur Radn, 107 Bavdun, 94, 134 ,''" \. Bavdun Musabay, 94 Bavudunkar, 138 ' ..[]:, Bayan, 116 '"' Bayanor, 83, 84 Bayankulu Han Trbesi, 207 Bedehan, 93 , ;' / '",'.,3 A; [ 324 MAHMUT KAGARLI BedevletVakup Bey, 12, 133 Bedevlet, Yakup Bey'in Kagariya Devleti, 202 BeKul, 118 Belh, 93 . W-A-.'belirtme (Akuzatif), 30 -'/, . a ;.. Bengta abidesi, 84

berbap, 89 , : ;'' Berlin arkeoloji mzesi, 21 "''' Berlin Mzesi, 87 :x Besim Atalay, 120, 147 '' Bebahk, 12 f-i Beyaz Ruslar, 101 bezeklik, 18,27, 185 Bibi Hatun, 205 Bigr, 116 bilgi toplumu, 165 bilim kuram, 152 Bin Ev, 178 bir millet iki devlet, 254 Birleik cmleler, 31 Birlemi Milletler, 254, 268 Birlemi Milletler Tekilat, 254 Biyoloji, 276 Bizans, 17, 118 Bogda Abdullah, 107 "Bostan" dergisi, 110 B Kaan, 13, 17,85,86,210 Brkli, 116 Brahmi alfabesinde yazlm bir Dou cam sandk, 196 , '" canl san'at mzesi, 172 canl tabiat tasvirleri, 156 Canllarn Vcut llerinin ncelenmesi, 178 Cebbar Ahmet, 107 , Cedidcilik, 94 ,"4 cedidizm, 94, 95 r Celaleddin Badad trbdii' 172. Cengiz, 33,45,93,98,10024,225, 226 :;\ ,,, Cengiz Aytmatov, 286 Trkistan az 73 ' ' * ' Buda, 30 t'v ->'.- VT \ Buda dini, 16, 151 ' Budist, 19, 21 Budist Uygur kltr, 86 Budizm, 13, 17, 18, 19, 21, 31, 32, 45,82,87,89, 115, 154, 185 Budizm kltr, 115, 185 budun bilgisi, 152 Buda silsileleri, 183 % buday, 170, 187, 243 \ '* Buhara, 121, 140, 175,207 [M'-: Buhara Emir Kalas, 207 !^ Buharah, 122, 153 M* Bulak, 93, 110, 135,220,300 buragu, 84 Burhan Bey, 119 >'.,;> burjuvaziye kara ipi, 211, 212 :.:,>, ji buzdolab, 42, 285 >h/;.. btn Trk dnyas, 81, 243 s: ;h Bvi Rbiye Hnkem, 134 Byk Cz, 246 byk in ovenizmi siyaseti, 268 byk dil bilgini, 124 Byk Maymun Patmaral, 19, 88

Byk nder Mustafa Kemal Atatrk, 143 Byk Trk mparatorluu, 265, 266 Byk Trkistan, 11, 201 ;;<>:.: Byk Uygur Devleti, 12, 202 h -C H;;; Cengiz Dac, 286 Cengiz Han, 45, 93, 106 '.: Cengiz mparatorluu, 33 i"1 Cengiz ordusu, 180 .> Cengizhan, 33 t . . ', Cenk arklar, 287 'M;4 cenknme, 108 '.< cevahir'n-Nahv, 123 ;/; . : ceviz, 170 , ,,; .'' ceylan eti, 180 Cmsar, 178 Cngz Mool imparatorluu, '.fli' (p :') ;}'.! 89 ''' UYGUR TRKLER 325 Cing-cang, 178 Chg-o-Rn, 94, 101 * "' corafya, 94, 128, 136 137, 152, 164, 215 { corafyac, 152 Cu:an kaan Tolunhan, 116 Cucan ordusu, 116 Cucanlar (Avaralar), 116 Cukteri, 175 Cumhuriyet dnemi, 213 Cungariye, 93 cmle ekilleri, 124 a rge, 188 aan, 26 aatay devri edebiyat, 213 aatay Dili, 23, 43, 93, 108, 285 aatay Dili ve Edebiyat, 23, 93 aatay Edebiyat, 93, 107, 108, 230 aatay Trk Dili ve Edebiyat, 256 aatay Trkesi, 29, 33, 34, 35, 36, 37,38,81,256,357,269,283 aatay yazs ve dili, 277 aatayca, 34 ada in Aratrmalar Merkezi, 212 ada Devir Uygur Trkesi, 38 ada Dou Trkistan Uygur Edebiyat, 102 ada zbek Trkesi, 38 ada zbek Trkesi edebi yaz dili, 82 ada Trk Edebiyatlar, 213 ada Trk Leheleri, 255,267, 283, 287 ada Trk Leheleri Dili, 255 ada Trkiye Edebiyat, 214, 223, 227 ada Uygur Edebiyat, 107, 110, 113,223,234,235, 283 ada Uygur Edebiyatnn ekillenmesi ve Gelimesi, 93 ada Uygur iiri, 237 ada Uygur Trkesi, 29, 38, 40, 41,42,43, 117, 143 ada Uygur Trkesi edebi yaz dili, 82 ada Uygur Trkleri edebiyat, 235, 283, 287 akmak, 174 ala Tekken Ok, 110 amar makinas, 258, 285 ang-En, 210 angmoza Yusuf Han, 92 arlk hakimiyeti, 202 arlk Rusyas, 285 atani lig Beg, 19, 31, 34, 87, 88 cayan ehri, 34 emeler, 27

evek, 12, 15, 27, 101, 203, 215, 216 ... llaka armak, 188 '<'!>"'<'' poh, 116 !,;:;^ ' suya Tutung, 115 , "' ' ibini, 116 in, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17 21,22,23,24,25,26,27,39 47, 48, 49, 78, 80, 82, 83, 85 91,92,95,96,99, 100, 102, 104,107,108,109,110,111, 113, 114, 115, 116, 117, 118, 128, 132, 135, 136, 143, 144, 148, 158, 163, 164, 168, 169, 174, 175, 177, 178, 179, 180, 194, 195, 197,200,201,202, 209,210,211,212,215,216, 222,248,249,251,252,257, 268,269,270,271,272,276, 281,284,285,286 in Anayasas, 14, 268 v in Babakan Coinlay, 211 '. in ocuklar, 276 . in dili, 25, 266, 271, 276 in edebiyat, 118 in esareti, 145, 148 ;! ' in Haber ajans, 268 18, ,44, , 88, 103, 112, 120, 145, 171, 181, 203, 217, 265, 277, 326 MAHMUT KAGARLI in hakimiyeti, 24, 78, 102, 210 in Halk Cumhuriyeti, 13, 24, 39, 47, ' 80, 88, 108, 109, 112, 115, 171, 194,201,245,251,265,266,268, : 281 in Havayollar, 145 in Hiyeroglif, 252 . ' in hududu, 201 in hkmeti, 249 in ipekleri, 169 in istihbarat mensuplar, 145 in kd, 21 in komnist hakimiyeti, 102, 270 in komnist idaresi, 78, 238 in Komnist Partisi, 110, 195 in Komnist Ynetimi, 14, 145, 212,268,269 in komnistleri, 108 in kltr emperyalizmi, 24 in kltr, 136 in makamlar, 216 in ovenizmi, 113 in tarihi, 276 in tp ilm, 181 in yazs, 272 in yneticileri, 26 in ynetimi, 11, 13, 25, 47, 49, 95, 104, 113, 143, 201, 265, 269, 270, 271,277,281 in'deki Aznlk Milletler, 91 in'in muhtar blge yasalar, 268 in'in Sy slalesi, 117 in'li gmen, 13 inairi, 19, 86 ince, 17, 18, 25, 27, 45, 85, 87, 89, 109, 116, 117, 118, 135, 164, 165, 175, 180, 183, 187,269,270,272, 275, 285, 287 ince dil dersi, 269 ince-Arapa, 178 indav, 194 indav Pedagoji Enstits, 194 inhay, 11 iniki, 107 inili ehir, 168 inli, 11, 13, 24, 25, 27,78,94,97, 98, 101, 143, 144, 165, 171, 174, 198,' 199, 200, 202, 203, 223, 270, 275' inli genel vali Yang-zin-ing, 94 inli gmen, 27, 144 inli Mslmanlar, 11, 24 inli renciler, 24 "! inli in-i, 200 inli yetkililer, 199 inliler, 11, 23, 24, 47, 106, 144, 155, 171, 199, 200, 270, 275, 277' inliletirmek, 24, 270 in-Tibet, 16 isuin Tutung, 19, 86 iyen-Cing, 179 ocuk Edebiyat, 276 ' ocuk yuvalar, 275 olpan, 110, 112 vek, 97, 102, 111, 114 uu, 126 uu ingsun, 86 ugay dalan, 117 uva, 29, 238 : uvaistan, 242, 251 uvalar, 265 ni, 116 rmemi cesetler, 196, 199, 200 rmemi insan cesetleri, 198 ven-cu, 178 Dadu (Pekin), 180 Daliyen, 194, 195, 197

Daliyen Arkeoloji Mzesi, 199, 200 Daliyen Pedegoji niversitesi, 194 Daliyen ehir parti komitesi, 196 Daliyen ehri, 196 -DDaliyen Tarih ve Arkeoloji mzesi, 197 Danti Bala, 88 Davanlar Akanda, 108 demircilik, 171 deri, 169 ' ' UYGUR TRKLER 327 destan, 23, 76. 81, 88, 92, 95, 110, 49, 73, 78, 86, 90, 92, 94, 95, 98, 124, 126, 150, 155, 170, 175, 183 99, 101, 102, 103, 105, 109, 110, devlet kurma bilgisi, 19, 157 ,:,.; 111, 112, 113, 114, 116, 128, 143, Devlet nizami, 80 .:;', 144, 145, 148, 151, 168, 169, 171, devlet ve saray rgt, 152 ; .'' 177, 178, 179, 183, 185, 186, 187, devlet yapsnn nizami, 163 ::;.< 193, 194, 195, 197, 200, 201, 202, devlete sahip olma, 163 ,ti... 203,210,211,212,214,217,218, devleti dzenleme, 163 220, 222, 223, 224, 239, 244, 245, devleti ynetiminin kamus namesi, 163 246, 248, 252, 266, 268, 269, 270, devletname, 155 271,272,275,277,280,281,283,286 dil, 16, 17, 19, 20, 23, 34, 35, 38, 74, Dou Trkistan Cumhuriyeti, 12, 16, 75, 78, 79, 81, 90, 94, 97, 108, 101, 114,203,218 , 115, 119, 120, 124, 128, 133, 134, Dou Trkistan Eitim Neriyat, 109 ... 136, 137, 139, 142, 143, 148, 152, Dou Trkistan Fen-Teknik Neriya155, 156, 185, 215, 228, 231, 238, ti, 109 ": 252, 253, 254, 256, 257, 262, 265, Dou Trkistan hkmeti, 92 266, 271, 272, 277, 278, 281, 282, Dou Trkistan slm Cumhuriyeti, 284, 285 12, 15, 98, 103, 169, 203, 224 dil birliimiz, 277 Dou Trkistan milli ordusu, 102 dil kurultaylar, 251 .; Dou Trkistan Sanat, 109 dil ve alfabe toplantlar, 252 .' Dou Trkistan sanca, 102 Dilber Kayyum, 175 ;; Dou Trkistan Sosyal Bilimler Dilber Keyum, 107 *. ' Akademisi Dil Enstits, 128 dilci, 46, 90, 146, 152 Dou Trkistan Tbb Neriyat, 109 dilde, fikirde, ite birlik prensibi, 261, ' Dou Trkistan Trkleri, 12, 16,24, 262 ' 95,109,202,203,211,268 din, 16, 21, 31, 45, 105, 137, 152, 278 ' Dou Trkistan Ulatrma Neriyat, Ding-Tu, 210 .- . ! 109 dinler tarihi, 152 ...,.. ,' Dou Trkistan Uygur Edebiyat, 113, Dinyeper nehri, 117 '% 214 diplomasi, 152 Dou Trkistan niversitesi, 212, 269, Divan- Nefs, 91 270,287 Dvn Lgati't-Trk, 19, 34, 46, 90, Dou Trkistan Vakf, 15, 148 119, 120, 121, 122, 123, 124, 127, Dou Trkistan Vakf Bakan vekili, 128, 132, 133, 135, 143, 147, 149, 150 165, 168, 169, 238 Dou Trkistan yazl metinlerinin diyelektolog, 152 , Grameri, 73 doru tre, 159 Dou Trkistanl, 104, 148, 216, 224 22 dou Trkl, 152 Dou, Dou Avrupa, 250 Dou Uygur Trkleri, 117 , >.

Dou in Denizi, 179 Dou Uygurlar, 116 , .; Dou Turalar (Dou Uygurlar), 116 Dou niversitesi, 216 Dou Trkesi, 71,76 dokuz bakanlk, 85 Dou Trkistan, 11, 12, 13, 14, 15, dokuz kere tazim ziyareti, 189 16, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 47, 48, Dolkun Yasnov, 107 328 MAHMUT KAGARLI Dolunay, 162, 163,187 domates, 170 Dng, 172 Dngkutan, 73 Dr. Ahmet Caferolu, 164, 165 Dr. M. Fatih Kiriiolu, 76 Dr. Michael Dillon, 212 Dr. Zeki Velidi TOGAN, 20 Ebabekri, 94 t Ebeydullah Lutfi, 23 Ebilhayr Han, 246 Ebu Nasr Saman, 175 Ebl Kasm Abdullah Muktedi Bin Emrullah, 19, 138, 139 Ebl Feyz Eli Elibey, 209 Eb'lgazi Bahadr Han, 240 edeb tr ve ekiller, 108 "Edebi'l-mlk" (edebiyat hazinesi), 155 edebiyat, 19 edebiyat gnleri, 267, 286 edebiyat lenleri, 267 Edebiyatn Anahtar, 96 dikut Uygur Devleti, 12, 202 Eflatun, 163 Efrasyb, 168 Eir Gnler, 108 Eitim Fakltesi, 278 eitimretim, 152 EhadTurdi, 107,298 Eklemeli diller grubu, 271 ekonomik bitkiler, 184 el sanatlar, 152 Elibey, 209 elilik merkezleri, 169 Elkem Ahtem, 107 elma, 184 El-Nezer Ahunum, 130, 131 Emel Esin, 168 , Emir Hasan Kad, 132, 133, 175. ' Emir Hseyin Saburi, 170 '' * emirler zinneti, 155 emperyalist gler, 285 ^ dramatik eserler, 108 Dung-hu-ang, 172, 178, 195 Dung-hu-ang Binevleri, 88 Dut Glgesi, 81 Duvan-u Lugat'it Trk, 97 Dn Koaklar, 186 Dnya Corafyas, 95 : Dnya Edebiyat, 110 EEnis Behi Koryrek, 223, 227 entegrasyon (btnleme), 264 epik ve lirik eserler, 108 Ergenekon, 238, 239, 240, 243 Ergenekon Destan, 241 Ergenekon Zafer Bayram, 238 "Erk" gazetesi, 104 Erkin, 116 Erluen, 85, 210 '' Eriddin Tatlk, 107 Erturul Gazi, 239 Eski Anadolu Trkesi, 283 eski in bakenti angen, 179 Eski in Edebiyat, 276 Eski in kltr, 16 Eski devir Uygur Trkesi, 29 Eski Edikut Yargol ehirleri, 200 eski Grek, 16 eski Hint kltr, 16 Eski pek Yolu, 169, 185 Eski ran, 18 Eski Karaehir nshas, 88 Eski zbek dili, 43 Eski Sovyetler Birlii, 239, 250 Eski Trk Dili, 282 : Eski Trk resim sanat, 21 Eski Trke, 29, 69, 71,283 Eski Trkenin Grameri, 71, 73 Eski Trkmen Dili, 20, 43 Eski Uygur Alfabesi, 18, 33, 152 Eski Uygur Edebiyat, 107, 113 Eski Uygur Kaanl, 83 Eski Uygur Trkesi, 30, 38, 42 Eski Uygur Trkleri, 20 Eski Uygur yazs, 19, 32, 34, 43 UYGUR TRKLER 329 Eski ve Orta Trke, 20 eski yaz, 32 Eskihisar kalesi, 175

Eskiehir, 131, 135, 171, 172, 174, 193 Eski Trke, 29 Gagavuz, 251, 253 v Garip-Senem, 81, 175 Gavan Hakknda Kssa, 115 Gayret Abdullah, 111, 300 Gazi Osman Paa lesi, 148 gemi zaman, 33, 43, 77, 257 gemi zaman sfat fiili, 33 Gelecek zaman ekimi, 33 gelecek zaman kavramlar, 257 Genler ve Osmrler Neriyat, general Mahmut Muhit, 103 geni zaman, 257 geni zaman fiil ekimi kavram Gensu, 11, 12 geri asimilasyon, 39 gizli siyasi ama, 264 glasnost siyaseti, 209 Gorbaov, 209 Gkbayrak, 212 Gkoguzlar, 265 Gktrk, 18, 75, 83, 85, 104 Estetik edeb eserler, 110 eitlik, 113, 114 etnograf, 152 evrensel kltr, 261 Eytgar Camii, 172, 173, 174' Eytgarald, 172 -Ffal kitab, 86 Farabi, 154, 163 Fars, 37, 88, 90, 91, 120, 136, 137, 168, 180, 181,229 Fars mill kitapl, 88 Farsa, 33, 35, 36, 41, 94, 95, 108, 134, 154, 164, 168,238,285 Farsa szck, 33 Faruk Kadri Timurta, 69 : Faruk Smer, 17 fasulye, 170 , '.. , v fayans, 168 ,: ;. Federasyon, 283 , felsefe, ruh bilimi, 152 .'.- ,. Fenvinlen, 17 Ferhat ile irin, 91, 106 Feyzabad, 171 Ma, 89 Fikret, 153 Firdevs, 163 ,,...; Fizik, 276 folklorcu, 152 ' Fomaoji, 78 Fransa, 88, 195 Fuat Bayramolu, 235 Fuat Kprl, 164 Fuzuli, 229 -G.>vv|-v Gktrk devri edebiyat^ 213 . \ ,.. , Gktrk Kaanl, 83 <! : .; Gktrke, 283 'j ;.:'..-;. ;t Gktrkler, 11, 127 ; >;/, !,. . ' gz ameliyat, 179 ,. v : gramatik ekilleri, 108 ; .. , gramer ilmi, 137 .. ,- . gramerci, 152 < -< Gl ve Nevruz, 91 109 Gulca, 12, 16, 92, 95, 101, 103,

203,206,248,286 Gulca Kre, 95 , 257 Gulca Vakalar Beyan, 92 Gumnam, 170 Gunem, 107 Guvaem, 107 aGl ve Blbl, 91 Glistan Saray, 208 t Glnsa, 107 ! ;. Gumnam, 91 iv :" > >, gney Altay, 116 ;'.: (,. : Hl, 330 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 331 Gney-Bat Trk Leheleri, 254 Gneybat Trkesi, 32 Gneyda ileleri, 212 , Gney-Dou in denizi, 179 , H.Namrk Orkun, 70 ' H.Vambery, 164 Hakan Efrasyab, 133 Hakaniye, 38, 93 Hakaniye dili, 141 . Hakaniye ivesi Yaz dili, 29 . Hakaniye Trkesi, 32, 33, 34, 126, ! 155,269 Hakaniye Trkesi devri, 34 Haleti, 231 Halil Bey, 216 Halil Hemrayf, 107 Halil vgn, 173 halk neriyat, 269 Hamdullah Abbas, 198 Hamide Hanm, 173 Han Goca, 174 Han yi (Han evi), 168, 174 Han Yong Shaenk, 201 Hanba, 134 Hanba, 13Harezm, 32, 34, 37, 93 Harezm devri edebiyat, 213 Harezm Trkesi, 32, 34, 37, 257, 283 haritac, 152 Hartan kla, 205 Has Yusuf Hacp, 97 hava, 180, 181, 186,208 hayat felsefesi sistemi, 157 hay-hay direk, 146 hayvanclk, 16, 117, 118, 152, 170, 241,265 Hazar denizi, 201,208 Hazret, 97, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 138, 139, 174,205 Hazreti Mollam Da, 138 Hazret-i Mollam, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 138 Hazret-i Mollam mezar, 133 Hazret-i Paaym mezar, 134 Hazret-i ah- Zinda trbesi, 205 Gney-Dou Trk Leheleri, 254, ; Gneydou Trkesi, 29, 32, 39 . gveyilik, 188 H Helil Sattar, 99 Hemit Mehemmet, 248 Hirat, 152 Hristiyan dini, 16 hikmetler, 126 Hindistan, 11, 169 Hindi i tccarlar, 169 Hingan dalan, 117, 200 Hint, 16, 17, 18, 118, 120, 136, 163, 180, 181,209 Hint-Avrupa, 16 Hiyeroglifli bir yaz, 272 Hoca nikh, 187, 188 Hoca Niyaz Hac, 98,101. i 12.202.217 Hoca Seyfeddin bzrkvar, 134 ,; Hocu, 183 Hofinlen, 194, 195, 196 ,j Hogursur Altun, 82, 115,116,117,118 Hoten, 110, 121, 178 Hoten Pedagoji Enstits, 279 Hotenliler, 174 .> Hristiyan, 32 Hristiyan Uygurlar, 19 Huang Wen-fi, 89 Hugursur Altun, 83, 115, 117, 118 Hugursur Altun Hakkda Kssa, 117 Hugursur kabilesi, 117 Hun, 11, 104, 105, 107 Hun Tarihi, 113 Hun Trkleri, 11 <

Hunen eyaleti, 211 Hunlar, 84, 127, 151,238, 240 Hsameddin, 81 / Hseyin, 121, 122, 130, 134, 136, 137, 139, 298 Hseyin Binn Halap, 137 ) ' Hseyin Burahan, 136 Hseyin Han Tecell, 170 Hseyniye okulu, 215 ,,, Hz. Nakibent mezar, 207 ,' , iade, 167, 249 bni Sina, 163 bn Ebi'd-dnya, 141 ", ,' bn'l-Garky, 141 brahim aabey, 199 ibrahim Barat, 107 brahim Hakk, 229, 230 ibrahim Kafesolu, 156, 164 ibrahim Muti, 38', 128. 131, 133, 134, 135 ibrahim Turdi, 107 i Mool muhtar eyleti, 180 ideolojik terbiye kamplar, 210 dikut ehrinin harabeleri, 185 idi Kut-Kuu Uygur devleti zaman, 86 idikut, 15, 17, 18, 46, 82, 87, 88, 89, 90, 151,200 dikut Uygur Devleti, 18, 88, 89, 151 dikut Uygur Trk Devleti, 15, 82 dikut Uygurlar, 90 dukut Uygur Hakanl, 89 dukutunun kitabesi, 89 ki Tegin'in Hikyesi, 31, 88, 89 \ ikinci Manu-in istilas, 201 kisak ky, 94 ; l Bilge Katun, 84 lala Yaplan Otlar Kamusu, 180 lcan, 116 li, 12, 15,93, 94, 95, 99, 101, 102, 110,111,114,203,206,246,247, 248, 286, 296, 300 li Deryas, 110, 111 li Hanl, 246, 247 ili Kazak zerk ili (Oblast) komitesi, 265 li Nehri Dalgalan, 111 ' li Pedagoji Fakltesi, 279 '";' li Uygur Hanl, 245 li vilayeti, 145, 206 : li, evek ve Altay, 15 lig beg, 34 ilk devir aatay dili, 38 ilk diyalektolog, 124 '^ lk retmen, 103 ilk Trk cihan haritas, 126 , ilk Trk slam edebiyat, 19 lm-i Hsap, 96 lm-i Tecvit, 96 ltekinler, 116 lyas Zordun, 249 ,' ' mam Ekber, 134 mam- Buhari'nin trbesi, 205 imam eyh Hseyin, 141 naltigin, 137 incir, 170 ,* ngiliz, 16, 252, 169, 248, 284 ngilizce, 147, 278 ngiltere, 169, 195 ngiltere Durham niversitesi, 212 insan haklan, 113, 114 insan haklar beyannamesi, 268 intak, 167 ntihar, 210 , "J ipek, 120, 136, 169, 171,233 pek Yolu, 16, 178, 179, 183,207 pek yolu ticareti, 16 ran, 16, 17,22, 118, 120, 134, 136, 163, 169, 201, 209, 229, 240, 252 ran edebiyat, 229 ran Trkleri, 238 ranllar, 155 rk Bitig, 85 sa Yusuf Alptekin, 103, 106 satay Kenesan, 246 skender Vang mezar, 172 slm dini, 16 v> slm felsefesi, 137 "'' slam kltr, 20 : slam telakkileri, 164 slam Devir Uygur Klasik Edebiyat, 90 slami gelenei, 158 slami Trk kltr, 14 slamiyetten nceki Edebiyat, 82 slmlk, 21 332

MAHMUT KAGARLI ** slam-Trk devleti, 151 smail Gaspnd, 103, 250, 265 smail trbesi, 207 srafil Yusub, 34 stanbul, 12, 15, 16, 17, 20, 23, 31, 35, 45,70,75,81,93,98,118,119,120, 123, 135, 144, 145, 147, 148, 149, 150, 152, 153, 156, 164, 165, 168, 169, 176, 182, 193, 201, 203, 204, 209, 214, 215, 217, 218, 296, 304, 305, 315, 244, 252, 264, 267, 283 James Mckelly, 147 Japon, 209, 256, 284 Japonlar, 195, 197, 198, 199, 284 kadn, 119, 152, 170, 173, 190, 196, 197,207 Kadirhan Yarkendi, 22, 23 Kafkas dalar, 204 Kafkasya, 49, 204, 238, 243, 250 Kaghk, 171 ' ]'. Kaan, 13 Kahire, 105, 153 Kalem Kresi, 104 kalem sahibi Kagarl Mahmut, 130 Kalm Keyi, 115 Kamusname, 155 Kanada, 39 kanalizasyon, 184 kanalizasyon teknii, 184 ' ,;': ;" Kara Kanalizasyon tekniiKansu, 15,17,89 Kara Gnler, 106 Kara Hoca, 89 ehir, 99 Karaba, 209 ' Karabalgasun, 15, 18, 85 ., Karabalgasun Abidesi, 31 fly Karaaymlar, 265 Karadeniz, 117, 204, 217 karaga, 84 Karahan, 137, 154, 172, 303 Karahan Paaym mezar, 134 Karahanl, 18, 19, 20, 32, 34, 46, 75, stanbul retmen Yetitirme Okulu, 217 stanbul Atatrk Havaliman, 145 stanbul Eitim ve Kltr Vakf, 148 stanbul milli ktphanesi, 119 stanbul niversitesi, 147, 287 stikll sava, 213,223 talya, 16 "z" roman, 111 zdini, 112 UYGUR TRKLER 333 JJaponya, 179, 195, 197,198,199, 284 jataka, 30 Jen-Buzen, 210, 211 -K104, 120, 121, 134, 137, 140, 141, 151, 152, 154, 165, 168, 169 Karahanl Devleti, 141 Karahanl devri edebiyat, 213 Karahanl hanedan, 151 Karahanl Trk edebiyat, 124 Karahanl Trkesi, 34, 37, 139, 283 Karahanl Trk-slam kltr, 152 Karahanhlar, 11, 12, 15, 19, 20, 21, 23, 32, 34, 43, 81, 90, 92, 134, 136, 137, 138, 141, 142, 151, 152, 154, 158, 164, 169, 173, 174, 187, 257 Karahanhlar Devleti,12, 15, 19, 90, 137, 170, 202 Karahanhlar devresi, 34 Karahanhlar Devri, 283 Karahanllarn bakenti Kagar, 120 Karahanll Kagarl Mahmut, 119 Karakalpak, 35, 238, 253 Karakalpak Trkleri, 35, 238 Karakeili airetleri, 239 Karakounluklar, 73 Karamay, 13 Karaehir, 12, 15, 85, 88, 202 Karaehir Abidesi, 85 Karaehir nshas, 88 karde Trk cumhuriyetleri, 267 Kargalk, 27

KarizSuyu, 184 Karluk, 12, 15, 83, 151, 187, 257, 303 Karluk Trkleri, 12, 202 Karluklar, 141, 151 karpuz, 170, 183, 184,205 Kasm Mehpir, 248 Kasm Rahim, 132 Kagar, 12, 15, 17, 19, 38, 82,92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 102, 106, 107, 109, 110, 111, 120, 121, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 136, 137, 138, 141, 143, 146, 148, 149, 154, 161, 165, 168, 169, 170, 171, 172, 173, 174, 175, 177, 178, 181, 182, 202, 206, 207, 214, 216, 218, 220, 223, 224, 227, 228, 244, 275, 286 Kagar (Ordukent), 202 Kagar Akam, 107 '-<'''.*'* Kagar blgesi, 93 !;<:>#' Kagar Edebiyat Sanat, 110 ' Ji >.;': Kagar Edebiyat, 111, 175 Kagar Eskiehir Edebiyat, 175 ' Kagar Gazetesi, 175 Kagar ili, 128 Kagar Keesi, 110 Kagar Milli Hastahanesi, 179 Kagar Milli ifhnesi, 181 Kagar Pedagoji Fakltesi, 279 Kagar Sanat migi, 175 Kagar Uygur Neriyat, 109, 175,212 Kagar vilayeti, 171 Kagar'n Semen mahallisi, 177 Kagar'in Artu ilesi, 215 Kagarya devleti, 15 Kagarl, 13, 19, 27, 34, 46, 90, 97, 107, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 126, 127, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, 142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 165, 168, 169, 224, 238, 244, 256, 269, 275, 276, 277, 278, 280, 281, 282, 283, 284, 285, 286 Kagarl Mahmut, 13, 19, 27, 34, 46, 90, 97, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 128, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140, 141, ,: 142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 165, 168, 169, 238, 244, 256, 269, 282, 283, 285 Kagarl Mahmut Dil Aratrma Merkezi, 148 Kagarl Mahmut Soka, 148 Kagarl Mahmut'un kiilii, 140 Kagarl Mahmut'un mezar, 139 Kagarl Mahmut'un trbesi, 146 Kagarl Mahmut Lisesi, 150 Ka, 168 kavun, 170, 183, 184,205' KayaCeval, 31 kaymakam, 199 Kaynam rkii, 110 Kazak, 11, 35, 74, 75, 106, 238, 243, . 245, 246, 248, 249, 257, 271, 277, 281 Kazak Trkesi, 74, 277 Kazak Trkleri, 245, 246, 252, 276 Kazakistan, 11, 39, 47, 49, 216, 239, 242, 245, 248, 249, 250, 251, 263 Kazaklar, 245, 265 kebaplk, 217 Kedimki Uygur Edebiyat, 82 Kelan Minaresi, 207 kelime gruplar, 124 ' kelime-i enbiy, 174 Kensu,.,12, 116, 151,202 > Kensu Uygur Trkleri, 151 ' kervansaraylar, 27 Kemir, 105, 169 Ketmen ehri, 247 ' Keyfin, 194 Kbrs Trk Cumhuriyeti, 251 "' '' Kbrs Trkleri, 238 '

Kl Bura Han mezar, 134 ; Kpak, 20, 32, 37,43,71,74,151,187, 257 Kpak Trkesi, 74, 283 ; Kraat, 96 '"?.';'' m 334 MAHMUT KAGARL1 Krgz, 11,35,71,72,74,75,76, 106, 151, 200, 238, 243, 257, 277, 283 Krgz iveleri, 71 Krgz Trkesi, 71,76 Krgz Trkleri, 35, 151, 243 Krgzistan, 11, 39, 47, 49, 239, 242, 250, 263 Krgzlar, 18, 116, 171,265 Krm, 238, 251,253 Krm zerk blgesi, 251 Krm, dil-Ural Trkleri, 238 Krml smail Gasprah, 265 ksa hikyeler, 108 Ksas'l Enbiya, 32, 34 kssalar, 108, 175 Kymetli Hussi Reeteler, 180 Kymetli lalarn Reeteleri, 180 Kz Grme Koaklar, 189 kz gr nahs, 189 Kzl in hakimiyeti, 16 Kzl in ordusu, 13 Kzl Muhafzlar, 210 Kiki, 19 ;.;. . ., Ki-kiii, 86, 115 V .''; kilim, 169, 171 Kilisli Rfat Efe, 120 Kimya, 276 , . : kir algu, 285 kiralc, 258 kiraz, 170 Kiril alfabesi, 251,263, 277 Kitab-u Eleyyin, 142 kitap yakma harekat, 212 kitap Burhan Bey, 119 , klasik 12 makam, 22 , Klasik aatay dili, 38 klasikEedebiyat, 126 .:.,...,.,. / klasik zbek dili, 38 ; : " Klasik Uygur dili, 38 Kloy, 116 Koo (Kao-chang), 89 Koga, 116 koklay, 181 Komnist in, 27, 200 Kompozisyon Teknii, 287

Komnist ynetimi, 265 komnist in hakimiyeti, 24 Komnist in ynetimi, 11, 13, 14, 143,200,271 Komnist ideolojisi, 108 komnist Rus hakimiyeti, 102 komnist Rus-in ibirlii, 114 konghu, 89 Kore, 33, 197 ,, s Kore Saray, 33 ; , ,: Korgas, 107, 248 . Korla vilyeti, 110 Kktrk, 69, 81 Kktrk devresi, 17 Kk-Trk mparatorluu, 283 Kktrk kaanl, 82, 116 Kktrke, 29, 31 ;,;, Krolu, 175 r Kuar, 12, 15, 21,92, 195,202 Kuar Binev maaralar, 21 Kuinlun, 169 Kumul, 12, 15, 87, 98, 101, 107, 110, 111, 112, 187, 193,202,218,300, 301,303 Kumul Edebiyat, 110 Kumul halk ayaklanmas, 101, 202 Kumul inklplar, 101 Kumul nshas, 87, 88 Kumul Vangl, 112 Kumul vilyeti, 98,101 Kumullu Cem Balak, 178 Kurban Barat, 66 Kurban Emin, 107, 175, 298 Kurban Koday, 103, 104, 106 Kurtulu sava, 213 : Kuam b. Abbas, 205 Kutadgu Bilig, 19, 32, 34, 46, 90, 97, 125, 142, 143, 152, 154, 155, 156, 157, 158, 160, 161, 162, 163, 164, 165, 166, 167, 170,283,307 Kutadgu Bilig Destan, 19 Kutlar, 116 <.;, Kutlug, 13 Kutlu Bilge Kl Kaan, 83 iJr:-Kutluk Hac evki, 95, 96, 97, UYGUR TRKLER 335 132,170,283 * "i*' Kutyay Yayn ve Eitim Vkf, 204 kuyumculuk, 171 Kuzey Hanlklar, 115 , ' Kuzey Trkesi, 71, 76 Kuzey-Bat Trk Leheleri, 254 ' Kuzeybat Trkesi, 32 KuzeyDou Trk Leheleri, 254 i Kk Cz, 246 Kg, 30 ' Ladah Yolunda Kervan, 107 Latin alfabesi, 48, 49, 251, 252, 253, 254,258,263,277,278,281 Lav-dung, 104 Lebet, 71 , '. leff ner, 167 hi\ , Lirik air Nbiti, 23 < > lelice fanatiklii, 255, 256 Li-i-cin, 180 Kltr Bakanl, 156,163,240,251,252 Kltr devrimi, 47, 109, 112, 210, 211,212 kltr diyalogu, 286 kltr ihtilali, 277 kltrel soy krm, 272 Klg Sangun, 90 Kn-tod, 156, 158 Krebir Urungun, 90 ' kzlk kavun, 185 -LLopnor az, 72 , Lonko, 195, 196 Lonko Arkeolojisi Mzesi, 195 Lonko liman ehri, 196 Lonko mzesi, 197 Louis Hambis, 89 s Lutf, 91,229 ,, Lutfullah Mutellip, 107, 108 K v, Ltfullah Mtellip, 283 ,,,\ -MMcun- azrki, 182 , Main, 164 ,,( f

Madr Ketkende, 107 Mahak, 88 ,' ' '[r Mahasatvi Tegin, 87 Mahmut, 36, 103, 107, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 128, 130, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 141, 142, 143, 144, 146, 147, 148, 149, 150, 152, 156,206,215,224, 238, 244, 271, 280, 282, 286, 298, 307, 314 Mahmut Kagar, 130, 146, 276, 282 Mahmut Muhiti, 223 Mahmut trbesi, 147 ; ,. Mahmutiye Medresesi, 134 v ....; Mamut Zay it, 107 ".. :| Manas, 116, 243 -:,. Manu, 33 Manu-in, 12, 15, 23, 92, 112, 215, 246, 248 Manu-in hakimiyeti, 23, 92, 215, 248 Manu-in Hkmeti, 112 , Manu-in idaresi, 248 . mani, 26, 30, 47, 85, 151, 167 ,<,, Mani Dini, 17 Manihaizm, 18, 19, 21, 30, 32, 45, 86, 115 " , Manihaizm felsefeleri, 154 Maniheist, 19 Maniheist duvar resimleri, 21 Maniheist Uygurlar, 86 ,, Maniheizm devresi, 31, 85 Maniheizm, Budizm Devri Uygu Trkleri Edebiyat, 82 Maniheizmlik, 13 Manihesit rahipler, 211 ,, mantk ilmi, 137 ( manzum hikaye ekli, 156 ', , Mao, 13,48, 109, 110, 113, 43.210, 211,212,299 Mao dnemi, 143 MaoZedong, 109, 112 336 MAHMUT KAGARLI Maralbi, 171 Marksist Felsefe dersleri, 276 Marmara niversitesi, 252 Mahed Ky, 95 Mark, 164 ; .. markllar (Araplar), 155 ', Matbaa-y Hurid, 95 Matbaa-y Nur, 95 Matematik, 94, 272, 276 Mavera'nnehir, 93, 138, 151, 204 Maytrisimit, 19, 31, 87, 88 meddahlar, 175 medeniyet takvimi, 267 Medrese-i Hamidiye, 131, 137 Medrese-i Mahmudiye, 138, 149 Medrese-i Saciye, 137 Mehmet Ali Znun, 107, 113, 298 Mehemmed Emin Gucam Kuli Hrketi, 170 Muhemmet Rahim, 134 Mehmed Sadk Kagar, 170 Mehmet Akif Ersoy, 223, 224, 225, 226 Mehmet Ali, 97, 106, 111, 113, 181, 214, 215, 216, 218, 220, 223, 224,

225, 226, 227, 296, 300 Mehmet Ali Tevfik, 97, 103, 106, 214, 215, 216, 218, 220, 221, 222, 223, 224, 225, 226, 227, 283, 296 Mehmet Emin Bura, 103, 104, 105, 106 Mehmet Emin Hocam Kulu, 91 Mehmet Emin Hdverdi, 143 Mehmet Sidiknuroz, 107 Melike Ziyavudun, 212 Melikah, 138 ; ;: Merkit, 171 ". mersiye, 87, 124, 126, 135 Merup Seidi, 99, 296 Mesnevi-i erif, 130, 132, 133 Mesud Sabri Beykoz, 103, 104, 106 mesut olma bilgisi, 157 Mehed, 169 Mevln, 229 Msr, 94, 105, 153, 170, 209 Msr nshas, 153 milleti in, 101 :: Milletler Edebiyat, 109 !:. Milletler Edebiyat Aratrma EjStits, 143 ; .; mill ayrlk, 109 milli blc, 212 .... milli dmanlk, 264 : Mill eitim, 109 :; milli folklor bayram, 238 mill kurtulu ayaklanmas, 114 mill kltr, 24, 26, 109,281 mill ovenizm, 112 milliyeti, 95, 104, 107, 109, 114,223 mimari, 156, 171, 205 Ming Slalesi, 180 Mir Arap Medresesi, 207 ; . Mir Hasan Kad, 128, 173 : Mir Hoca mer, 205 ' t ' Mir Sultan Osmanov, 72, 133, 135:. Mir Zahit Kerim, 107, 175 Miran, 73 Miran kalesi, 90 Miran Metinleri, 90 ' '"'' Miran ah, 205 Miras, 109 mitoloji, 152 Modern Uygur Edebiyat dersleri, 277 Modern Uygur Trk Edebiyat, 108, 276 modern Uygur Trk ivesi, 108 Modern Uygur Trkesi Grameri, 39, 287 Moalistan, 116 Mool dili, 33 Mool dili ve edebiyat, 93 '' Mool mparatorluu, 33, 90, *9& 178 Mool okulu, 99 Mool Ordusu, 180 ' ' Mool Y-en hanedan, 180 Moolca, 33 ' Moolistan Cumhuriyeti, 11 Moollar, 18, 24, 43 Moolistan, 11, 86,93, 116 UYGUR TRKLER 337 Moldavya, 251 Molla 'Iyd Helfet Molla vezolu, 130 Molla Abdurrahim Nizari, 130 Molla Bill, 92 Molla Elem ehyar, 23, 91 Molla Goculag, 130, 131 Molla Musa Binni Molla Eysa Hoca Sayrami, 23, 92 Molla Sadk Elem bin ah Ela Ahund, 128, 129, 130 Molla akir, 23 Molla Zeyd'in Kssesi, 111 Molla Zeyidi, 81 Morfoloji ve Sentaksis, 96 Mortuk, 88

Moskova, 38, 169, 173, 216, 217 Moskova Knezlii, 245 Moyunur Kaan, 13 Muallimin Hiti, 107 muasr medeniyet, 100, 226, 250, 264 Muhabbet Destanlar Divan, 91 Muhabbetnme, 91 N. A. Baskakov, 20, 43 nabz, 181 Nabi, 229 Nadir Divanbeyi Medresesi, 20? Nagayhanlar, 116 naha-usul, 186 naklk, 171 nakl ehir, 168 Namengan, 153 Nanda Armana Taka, 88 Nankin, 171, 175, 177, 178, 181 Nankin Ktphanesi, 180 Nasruddin Burhaneddin er-Rabguzi, 32, 91, 170 Nasreddin Efendi, 81 '/ Nasturi, 32 '; Nzigum, 92 Necmettin Haceminoju, 283 Nemet Helfet, 99 '; , , Nencin, 194 Muhammed Alem, 92 >.. Muhammed Hocam Kuli, 23 Muhammed Sidik Zelili, 91, 229 ' Muhammedcan Sadk, 107 :'; Muhammetcan, 89 :'.'. Muhammet Burahan, 121, 137 Muhmuthan Turul, 137 , mukayeseli dil bilgisi, 149 mukayeseli dil tedkikleri, 169 mukayeseli dilcilik ilmi, 136 " Muktedi Bin Emrullah, 19 Muptahil Edip, 96 ; Musabay kardeler, 214 Mustafa Keml Paa, 93, 143, 213, 217,218 Mutedil hayat, 182 . muzlatku, 286 mmtaz Bura Han, 155 < Mslman inliler, 171 mterek Orta Asya Trkesi, 35, 257 mterek Trke, 284 Mterek Trkistan Trkesi, 20, 81 Nev, 91,256, 257, 285 '.'" Nevruz, 23, 130, 131, 170, 238, 239* 240, 241, 242, 243, 244, 314 :: Nevruz Ahun Ziy, 170 nevruz bayram, 26 Nevruz Katip, 130, 131 ;,, ",,-.. Nevruz Sultan, 240 . .. . , ,.'., Nezer Hoca, 99, 296 .'. "\ Nezer Vang, 112 , . Nirvan, 30 ,, :. Nikolay lminskiy, 78 ' Nikolay Kofirnik, 163 "; .', ,: .'.-, Niapurlu, 122, 140 nisadr, 179 Niyaz Kz, 103, 104 - Nizameddin, 214 < Nizam'l-mlk, 157 , Nogaylar, 265 : "Nomda" kitabesi, 89 Nbiti, 229, 232

338 MAHMUT KAGARLI Nur Ela Hinim mezar, 172 Nurhac, 95 Nutuk, 103 "Nuzugum" destan, 111 -OOdgurmi, 156, 158 Ouz, 20, 30, 37, 43, 140,257 Ouz lehesi, 38 Ouz Trkleri, 140 Ouz-Kpak edeb dili, 20, 43 Ouzlar, 151 Ouznme, 19,81,88 Opal, 120, 121, 131, 132, 133, 134, 138, 139, 149, 169 Opal kasabas, 128 > Opal ky, 132, 146 Opal mahallesi, 120 Ordaald, 172 ordu ve s slemek, 152 Ordubahk, 12, 15, 202 Ordukent, 12, 168 Ordus yaylas, 117 Orhun, 200 Orhun Abideleri, 83, 86, 276 Orhun beng talan, 158, 167 Orhun blgesi, 151,200 Orhun Hakanl, 117 Orhun Uygur Devleti, 210 Orhun Uygur hanedan, 151 Orhun Uygur Kaanl, 15, 17 Orhun yazsyla yazlm bir para, 179 orkon, 84 Orkun Yaynevi, 287 Orta Asya, 11, 12, 15, 18, 20, 35, 38, 39, 49, 76, 78, 80, 81, 86, 95, 126. 168, 183, 201, 202, 204, 238, 241, 242, 243, 244, 250, 252 Orta Asya Trk Cumhuriyetleri, 11, gdlmi, , 156, 157 retmen yetitirme okulu, 215 , .'> mer Bak, 91 , mer Bin Frid, 229 mer Hayyam, 229 mr uzatan ila terkipleri, 180 ''' 39, 114,239 ;.-. > ..'' ,, Orta Asya Trkleri, 256 Orta Asya Trkl, 18 : : Orta Cz, 246 Orta Devir Trkesi, 283 Orta devir Uygur Trkesi, 29 ;: ortak alfabe, 251, 263 ortak bir alfabe, 251, 280, 284, 285 :- ortak bir dil, 284, 285 ortak bir edeb yaz dili, 257 ' ' .' ortak aatay Trkesi, 78 '.:; ortak edebi yaz, 38, 155, 251 .. ;' Ortak edebi yaz dili, 263 ortak kltr miras, 261 ortak Trk dnyas alfabesi, 252 ortak Trk dnyas Latin alfabesi, 253, 254 ortak Trk edeb yaz dili, 253 Ortak Trk tarihi, 267 Ortak Trke, 78, 103, 254, 255, 256, 257 Oryot, 71 Osman, 134, 139, 150 Osmanl, 76, 92, 93, 152, 173, 213, 1 230, 239, 265, 286 Osmanl devri edebiyat, 213 Osmanl mparatorluu, 93, 213, 239 Osmanl padiah, 152 Osmanl sahas, 76 Osmanl tarihi, 92 "" :', Osmanllar, 45,240 V ' otuz sar lira, 119 ,; Oygangan Zimin, 111 pke yesip, 188 .'.'. ' ..''' tken, 13, 83 .. :,'-; .<;'' tken ili, 84

zbek, 11, 20, 35, 38, 43, 75, 76, 77, 78, 82, 91, 93, 106, 205, 207, 238, 243,257,271,276,277,283 UYGUR TRKLER 339 zbek Trkesi, 76, 77, 284 zbek Trkleri, 35 zbekistan, 39, 47, 49, 153, 204, 205, 207, 209, 229, 239, 242, 250, 251,263 zbekistan Fenler Akademisi, 153 Padak, 30 Pakistan, 11,39, 169, 294, 299 Palvan, 111 Pamir dalan, 120 Pamir, 138, 169 pamuk, 169, 170, 184, 196,207 Pan-TUrkist, 109, 113, 266 pantrkistlerin toplants, 265 Pantrkizm, 264, 265 Papamkara Hakknda Rivayet, 88 para, 27, 119, 135, 152, 198,203,209, 246 ' - ; Paul Pelliot, 89 '",!' ^ Paynap, 154 "' Pedagoji Fakltesi, 174 Pedagoji niversitesi, 194, 278 Pekin, 17, 20, 38, 43, 72, 109, 111, 116, 143, 175, 177, 178, 181, 194, 210, 233, 236, 237, 248, 287, 300 Pekin Ktphanesi, 178 Pekin Milletler Neriyat, 143 Pekin Milletler Neriyat Uygur BRabia Seyidin, 106, 111 Rabiya hanm, 136 ' "Rabia Seyidin" dramas, 111 Radloff, 71 Rahip, 85, 179 '; '', ravaklar, 26 ': Registan, 205 ;'/. Rehmctulla Cari, 93, 236 Resimli rnek Anatomi Kitab, 178 Ressam ile Marangozun Hikyesi, 88 Reit Rahmeti Arat, 20, 21, 86, 156, 157, 164 Rfat Efe, 120 Rinmin Ribav: Halkn Gnl, 210 Rivizunist, 212 -P-Rzbekler, 171,243,244,265 zel birlikler, han ailesine bal kuvvetler, 161 zerk blge yasalar, 14 zgrlk, 13, 23, 28, 92, 114, 165, 209, 250 lm, 109 Perestroika, 209 < Petersburg Antlamas, 248 Pian, 131, 183 Pratya-iri, 86 Piak, 107 Pipillot, 88 pirin, 169, 170, 187 Polat Kadiri Turpan, 104, 106 - ' Poskam, 171 Pratyairi, 19 ' 115 Prof. Dr. A. Caferolu, 80 ' Pratya Yaar,

Prof. Dr. Faruk Smer, 23 Prof. Dr. Mehmet Kaplan, 287 .v/v-,' Prof. Dr. Muharrem Ergin, 31, 76,$S7 Prof. Dr. Nuri Yce, 31 V Prof. Dr. R. Rahmeti Arat, 29 H ^ Prof. Dr. inasi Tekin, 70 Prof. Dr. Ahmet Bican Ercilasun, 78 Prof. Dr. Faruk Kadri Timurta, 71 Prof. Dr. Tiniiv, 74 rivizunzm, 211 < Robert Dankoff, 147 robot kle takm, 272 Rodipay, 107, 297 romanlar, 108 Royter Ajans, 248 Roz Mehmet, 99 Rubai, 229, 230, 231, 232, 233, 234, 235, 237 ruba'i-i musarr, 230 Rumca, 134 Rus, 12, 16, 44, 78, 99, 102, 114, 203, 207, 238, 245, 246, 247, 248, 257,284,286 Rus emperyalizmi, 245 340 MAHMUT KAGARLI Rus hkmeti, 247 Rus Komnist-Sovyet hakimiyeti, 16 Rus-in ibirlii, 12, 203 Rusya, 11, 78, 88, 169, 195, 245, 246, 247, 248, 277 S. Mahmut Kagarl, 237 Sabit Abdurrahman, 107 Sabit Damolla, 103, 203 Sae, 27 Sdk Kenci, 181 Sadr Palvan, 111 , Sadr Maksud Arsal, 103 Saha (Yakut)Trkesi, 76 Sakkak, 23 Salalar, 270 Salih akan, 81 Saltuk Bura Han, 175 Sanayi Fakltesi, 278 San-c, 212 , Sanduka, 146 , Sanskrite, 18 j , saray muhafzlar, 161 ;,. . m Sarf ve Nahvi, 96 : sar deniz, 194 ' Sar Irmak, 178 < Sar Uygurlar, 270 Satuk Bura Han, 90, 151, 176 Sayram gl, 116 Sebin, 84 Sebktigin mezar, 134 Sedef hastal, 175, 180 seidiye, 22 Seidiye Devleti, 12, 104, 202 Seidiye Uygur Devleti, 15 Sekiz selenge, 84 Sekiz Ykmek, 88 Sekkak, 91 Seluk Ouzlar, 138 Seluklu Sultam Melikah, 239 Seluklular, 138 Semerkant, 204, 205, 206, 207 Sendukant, 204, 205,serbest vezinli iir ekilleri, 108 Rusya Federasyonu, 11, 251 Rusya Hkmeti, 248 Rusya mparatorluu, 245 Ruz Kasm, 212 Sses bilgisi, 39 sesalc, 258 ,, ,t Seul Arkeoloji Mzesi, 197 Seyyid Bereke, 205 ,: SeyyitNoi, 81, 175 V .' Shih-pei-kou, 89 .,,,,' S-cng, 181 . .; sfat fiilleri, 33 , singgim, 88 Sngko Seli Tutung, 86, 87, J5 Sibirya Trkleri, 238 sinalc, 258 ,

sindirme harekat, 211 siyaset, 25,26,128,136,152 15*, }58, 209 ."'..,. siyaset ilimi, 157 , , siyasetname, 155 hl siyas eserler, 110 ', Sogd, 18 ] Sogd alfabesi, 18 Sogdca, 18 ; ., son devir aatay dili, 38 .... >, son devir Uygur Trkesi, 30 .. , Song-si-miyav, 180 sosyoloji, 157 Sovyet hakimiyeti, 49, 207 Sovyet Komnist hakimiyeti, 101 Sovyet Rusya, 103, 248 Sovyetler Birlii, 47, 49, 202, 204, 209, 263, 280 Sovyetler Birlii Cumhuriyetleri, 209 Stalin, 13,98, 102,223 stratejik plan ve hedef, 270 Sudur, 30 Suli Devleti, 168 Sultan Abdu Reit Han, 154 ' , Sultan Abdlaziz Han, 92 ;"o< Sultan Elehan, 246, 247, 248 i' 1 UYGUR TRKLER 341 Ww L Sultan II. Abdlhamid, 173 Sultan Mahmut, 212 Sultan Mahmut Kekiri, 147 Sultan Satuk Bura Han, 13, ^ 95, 97, 131, 136, 168, 169, ,$2, 301,307 ''t>-, Sultanbag, 134 Sultan- Nevruz, 240 Sultaniye Yksek Bilim Yurdu, 214 - ah- Zinde, 206 ahname-i Trki, 155 ahruh, 152,205 air Molla kir, 92 air Muhammed Sidik Zelili, 23 air ve Arabist, 152 aire Ammanisa Hanm, 23 aml Mehmet, 119 aml Mehmetanghay, 91, 135, 175, 177, 180, 181, 194 anghay Fuden niversitesi, 194 anghay Pedagoji niversitesi, 194 ark Elyazmaiar Enstits, 153 arkNahs, 107 ark, dans mekn, 22 ark Trkistanl Uygurlar, 206 atr, 88 ecere-i Trk, 240 ehzade Kalyamkara, 88 eker ve Kalp hastalklar, 177 ekil bilgisi, 39 emey ehri, 99 > emseddin bin Hseyin, 130 ' , emseddin prm, 135 emseddin Sami, 35 engen Yamul, 198, 199 erbet-i roma, 182 eyh Sa'd, 173 -ven, 180 ' ng Sun Sla, 19 injao Seli Tutung, 87 ibeler, 24 ien, 178 Sultan Satuk Bura Han Tezkiresi, 131 Sung slalesi, 89 ,

Suriye, 252 susam, 170 Suudi Arabistan, 39 Sleyman Arslanhan, 121, 137 Sy sllesi, 82, 117, 168, 179 Sydn, 248 i-Hanze Tp Fakltesi, 278 ilazn, 87 inali in Ylnamesi, 117 imdiki zaman, 37, 42, 257 imdiki Zaman Uygur Dili Grameri, 287 ,, , ine-usu, 31 . ,ine-usu abidesi, 83 ingsun Slalar, 115 , inha, 27 inja, (Dou Trkistan), 11, 12, 27, 80, 95, 104, 109, 135, 165, 171, 177, 194, 200, 201, 202, 203, 210, 220,269,271,295 injaT (Dou Trkistan) Halk Neriyat, 109 injau blgesi, 201 injae Gazetesi, 104, 200 injat Uygur Aptonum Blgesi, 11 injar Uygur Muhtar Blgesi, 80 injar niversitesi, 194,278 injae Uygur zerk Blgesi, 271 in-i-Sey, 96, 98, 101, 103 "in-iy-u-bin-sav" (Yeni kefedilen illar), 179 inyai, 194 irdar Medresesi, 205 ' . irvan ahlar Saray, 208 "ivit" matbaas, 95 lok, 30 u'uru'l-kulub, 91 kr Baba, 240 , 342 MAHMUT KAGARLI TT.C. Kltr Bakanl, 261 tababet ilmi, 179 Tabga Bura Karahan Abu AH Hasan, 154 Tceddin Kadiri, 107 '.' Tacik, 106, 205 Tacikistan, 11 '''', "\ ' Tacikler, 171 ! ' /Tang, 27 Tahir ile Zhre, 81 Taklamakan l, 169 ' ""' '' Talat Paa, 94, 214 Talat Tekin, 86 ; : Tan Facias, 107 Tan slalesi, 200 ;1 Tang-Sing, 27 Tang Seher, 107,298 Tang sllesi, 179, 180, 210 Tang slalesi Hkmdar, 210 Tanr Da, 109 Tanr Dalar, 18, 109, 116, 169, 171, 183

Tarbagatay, 12, 101, 114 Tarbo, 116 tarm, 13, 31, 152, 170, 171, 183, 184 "Tarim" dergisi, 109 Tarm havzas, 13, 17, 18,200 Tarm Nehri, 109 Tarm amallar, 107 Tarm, Ziraat Fakltesi, 278 tarih, 17, 25, 48, 83, 90, 94, 107, 113, 128, 136, 137, 152, 197,210,211, 215, 238, 251, 264, 265, 266, 270 tarih birliimiz, 277 tarihi, 23, 105, 128, 137, 152, 170 Tarihi Emmiye, 92 Tarihi Hamid, 92 ,-, Tarihi Kagar, 92 ,'' ;,., Tarkan, 115 ;,? Tarlan, 116, 232 Taryat Bengtalar, 31 Ta Abide, 111 Takent, 75, 169, 206, 207, 229 Takurgan, 146, 169 ""' Tatar, 11,265 -; ; Tatar Trkesi, 277 Tatar Trkleri, 35 Tataristan, 43, 242, 251 ' TatTawga, 165 ' - (' tavsiyename, 155 . ' '. Tavan Hakknda Bulmaca, 88 " Tawga, 165 Teyipcan Ali, 102, 107, 112, 233, 234 Tazabek, 245, 246, 247, 248 Tazabek Olay, 245 tecim, 152 ' tegres ili, 84 ' ',,K.'; tek heceli diller grubu, 271 '"'>. tekkeler, 27 : '' tekli mekan, 208 :Teknoloji, 278 ;i /'>/, tekyegah, 134 ''"' V ,V'-r! t teled, 84 ' '^v/^'vv1Telekri medresesi, 205 ' >'''K;'"* Teli, 82, 115 J;;^>i;.;;.;..,v' TemirBatur, 81 1;.^vf ;;$ -::y;j temsilname, 155 .'/?';*?, :.[: tenasp, 167 . .!,. ,, Terh abidesi, 85 f r Terh veya Teryat abidesi, 83 :',.: Terme atmalar, 103 .. >; Tes abidesi, 83 ;/;;' tebih, 167 ::, , tehis sanatlar, 167 Teyipcan Hadi, 111 !.,;' Thk Nahisi, 107 : -;,;, tp ansiklopedisi, 179 ,; : tp ilmi, 137, 181 j ,,,:' / Tyanan, 103 : ,: Teyip, 286, 297 ''^ Tibet, 11 ,. ; Tibet lahk Hey'eti, 178 Timur, 18, 27, 93, 98, 204, 205, 224, 226, 306 Timur'un kabri, 205 < . Timur'un trbesi, 205 y, ,

UYGUR TRKLER 343 Timur'un tz, 18 Timurler, 152 ; Timur davamet, 27 Tp fakltesi, 278 Tiyencin, 194 Tobul, 201 , ...., Tohar, 18 Toharca, 18,87 Tohs, 151 ', TohtacRozi, 111 ; ;: Toht Reit, 175 Tohti Hac, 214 ]", Tokkuz Uygurlar, 117 Tokkuzak, 121, 128, 169, 171 Tokkuzak ilesi, 121, 128, 146 4 Tokkuzak lesi Opal, 149 | ;i Tokkuztara, 247 ' : Toksu, 27 . ; Toksun, 183, 198 j Tokyo Arkeoloji Mzesi, 197 Tomsk, 201 torga, 170 ., "Toy" sahne eseri, 107 ' <J Tmrti blgesi, 87 i.'. Tre, 72, 116, 152, 157, 158 ?';'^ ,'; Trakya, 240, 244, 282 \:'\J\ Trakya niversitesi, 282 .:'..'. Tuglu_ Timur, 93 ; /. ,,';'' tula, 84 Tukat, 152 ; ' : "" '") j',:. Tur, 185 '.;: .;: '' ,' ; TurTam, 185 ' ,,' " TuraKog, 117 Tura arks, 115 Turalar Hakknda Kssa, 117 Turalar arks, 82, 115 Turan, 104, 185,201,240 Turan ah, 185 Turanllar, 155 Turdi Nazm Garibi, 23, 170 Turdi Samsak, 107, 298 , Turdi eyh Ahunum, 130, 131 Turdu Ahun, 91 Turdu Katip, 130, 131 Turfan, 12, 13, 15, 17, 18,21,27,46, 87,88,89,99, 101, 110, 131, 178, '.; 183, 184, 185, 194, 195, 196, 197, 198,200,202,291,292,293,296, 297,303,305,306,309,315 Turfan bezeklik resimleri, 18 Turfan blgesi, 197 Turfan havzas, 18 Turfan Murtuk, 21,27 , j Turfan ehri, 197 Turfan'a Seyahat, 89 Turfanl kadn, 197 "Turgak" (Kovuk), 161 Turgun Alma, 26, 82, 107, 113, 117, 137,161,212,283,298,313 ,-Tursun Ay Hseyin, 107 Tursun Efendi, 214 Tuva, 251 Tuzmas iekler, 107 '.'.' ;,:, Tccar, 179,216 '.''$

Tgmes Naha, 107 .. . ,'. Tmen, 84, 154, 175, 176 ;;'/;,/"' " Tmen Nehri, 154, 175 *;;,'.'M ,/ Tmr Helfe, 112, 300 ?^';j!' ;'., \ Trdi Samsak, 111 , ... '',. Trk alfabesi, 152 '-r-t^'r Trk asll, 12 ' '*' ,, Trk bak ve gr, 164 Trk boylar, 12, 15, 18, 22, 32, 35, 46, 117, 124, 138, 149, 193, 200, 202, 250, 252, 254, 255, 261, 263, 265, 277 Trk corafyas, 149 Trk Cumhuriyet ve topluluklar, 239 Trk ocuklar, 276 Trk devlet ve topluluklar, 249, 250, 261,262, 267 Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve Birlii Vakf, 263 Trk Devlet ve Topluluklar Dostluk, Kardelik ve birlii Kurultaylar, 251,253 Trk devleti, 169 ;V, : . Trk devletleri, 252 : . ... , Trk Dil Kurumu, 251 : '' i ' * .'.., 344 MAHMUT KAGARLI UYGUR TRKLER 345 Trk Dil Sistemi, 277 Trk dili, 75, 79, 80, 123, 136, 266, 284, 285, 286 Trk Dili Bibliyografyas, 283 Trk Dili Szl, 123 Trk Dilinin Byk Szl, 147 Trk dilleri, 136 Trk dnyas, 14, 16, 17, 23, 80, 90, 91, 103, 127, 136, 155, 213, 214, 228, 230, 233, 235 240, 250, 252, 1 253,254,255,256,257,258,261, 263, 264, 266, 267, 280, 283, 285, 286 Trk Dnyas Aratrmalar Enstits, 262 Trk Dnyas Aratrmalar Vakf, 14, 204, 208, 261 Trk Dnyas bykleri, 148 Trk Dnyas ada Edebiyat, 214 Trk Dnyas ada Trk Alfabeleri sempozyumlar, 251 Trk dnyas dil ve alfabe birlii, 267 Trk dnyas dil, tarih kurultaylan, 263 Trk Dnyas edebiyat, 228, 229, 230 Trk dnyas edebiyatlar, 91 Trk Dnyas birlii Kalknma Ajans, 261 Trk dnyas kltr aratrmalar enstits, 267 Trk Dnyas Sanat lenleri, 263, 267, 286 Trk dnyas sinema gnleri, 263 Trk dnyas szck kadrosu, 255 Trk dnyas air, yazarlar toplantlar, 263 Trk Dnyas Yazarlar Kurultay, 286 Trk dnyasnn leheleri, 284, 285 Trk dnyasnn Trkologlar, 254 Trk edebiyat, 91, 149, 155, 213 Trk etnografyas, 149 , Trk folkloru, 149 Trk halk edebiyat, 126 . Trk hekimi, 179 ,' Trk slam dnyas, 14 Trk slm edebiyat, 152 ' Trk slm nazm, 152 ( Trk kltr hayt, 175 Trk kltr, 20, 23, 31, 149, 152, 213,228 ?; Trk Kltr Aratrma Enstits, 261

Trk leheleri, 255, 284, 286 : Trk mahsul, 164 Trk milleti, 165,265 Trk milliyetisi, 123 Trk iveleri, 75 Trk tabiri, 164 Trk Tarihi, 149, 276 Trk tbb, 179 Trk tbbnn tedavi usulleri, 177 Trk Tbbiyat, 149 Trk tresi, 158 Trkn Hatun, 138 Trk-Arap dostluu, 142 Trke, 25, 29, 32, 36, 38, 46, 69, 77, 82, 85, 118, 119, 120, 122, 123, 231, 251, 253, 255, 256, 257, 258, 271,281,284,285 Trk, 109 Trklk, 102, 103, 104, 106, 139 Trklk Edebiyat, 102 Trklk fikir akm, 103 ,. Trklk fikri, 104 ! Trki Tillar Tetkikat, 72 .'.'.", Trk-slam medeniyeti, 205 Trk-slam sentezi, 158 Trkistan, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 20, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 38, 39, 44,47,48,49,73,74,78,80,81, 82, 86, 90, 92, 93, 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105,106,107,109,110,111,112, 1: 113, 114, 115, 116, 119, 121, 128, 131,132, 133, 135, 136, 138, 143, .'. 144, 145, 148, 149, 150, 151, 154, : 155, 158, 161, 168, 169, 171, 176, 177, 178, 179, 180, 184, 185, 186, . 193, 194, 195, 197,200,201,202, 203, 204, 205, 206, 207, 211, 212, 214,215,216,217,218,220,221, 222, 223, 224, 225, 227, 228, 230, 235, 237, 238, 240, 241, 242, 244, Trkiye Trkesi, 71, 72, 76, 118, 245, 246, 247, 248, 249, 250, 252, 147, 215, 221, 256, 257, 258, 284 265, 268, 269, 270, 271, 275, 277, - , Trkiye Trkleri, 238 278, 279, 280, 281, 283 Trkiye Trkleri Edebiyat, 235 Trkistan (inja7, 238, 240, 241, Trkler, 17, 20, 24, 25, 27, 43, 114, 2Trkistan Dil Enstits, 133 : 122, 128, 135, 140, 141, 144, 171, 181, 201, 238, 240, 241, 242, 275, Trkiyat Aratrma Enstitleri, 252, 261 . 279,280,283 Trkiye, 13, 27, 34, 39, 40, 41, 48, Trkler memleketi, 201 49, 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77, Trklk bilgisi, 123 78, 82, 83, 84, 85, 93, 94, 98, 103, Trklk bilinci, 102, 139, 143 104, 114, 118, 125, 126, 130, 144, Trklk Oram, 103 , , 145, 147, 148, 150, 189, 190, 191, Trklk sevgisi, 123 192, 193, 203, 204, 205, 206, 208, Trklk uuru, 142 209,213,214,217,219,220,221, Trkmen, 20, 43, 75, 238, 243, 253, 223, 225, 226, 227, 228, 230, 232, 260, 277 233, 234, 235, 236, 237, 238, 240, Trkmenistan, 39, 47, 204,239, 242, 241,242,249,251,252,253,255, 250,253,254,263 256,257,258,260,262,263,266, Trkmenistan Trk Cumhuriyeti, 251 267,275,278,280,281,282,283, Trkmenler, 243, 265 284, 286, 287 Trkolog, 38, 74, 78, 124, 136, 165 Trkiye Cumhuriyeti, 93, 103, 147, ' Trkoloji, 43, 49, 228, 256 203,213,217,249,251,262,266, Trkoloji kongreleri, 251 267 . Trkolojinin kurucusu, 123 Trkiye edebiyat, 215 . Trk-Uygur medeniyeti, 141 -uUanHah, 81 ulam, 120, 152, 169 ulam geidi, 169 Ulug Alim Mahmut Ragari Kabrisi, 146 Ulugtenrikut, 116 UluAna, 103 Ulu Bey, 205 Ulu Bey (1393-1449) mzesi, 205

Ulu Bey medresesi, 205 Ulu Has Hacib, 154 Ulusal Tarihimizin Ana Hatlar, 104 Uluslar aras Af rgt, 248, 249 Ural nehri, 201 Ural-Altay, 16 Urumi, 12, 15, 34, 47, 93, 95, 101, 104, 110, 111, 112, 135, 139, 140, 141, 143, 145, 165, 168, 178, 182, 183, 194, 197, 198, 202, 206, 210, 212, 220, 232, 233, 234, 236, 238, 240, 275, 278, 280, 300 Urumi Halk Neriyat, 110, 143 Urumi Havaliman, 145 Uru Haberi, 103 Uygur, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39,40,41,42,43,44,45, 46, 47, 48, 49, 69, 72, 73, 74, 75, 76,77,78,79, 80, 81, 82, 83, 85, 86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93, 94, 95,96,97,99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116, 117, 131, 135, 137, 138, 141, 143, 146, 147, 149, 151, 152, 153, 154J65, 346 MAHMUT KAGARLI 168, 169, 172, 173, 175, 176, 177, Uygur zerk Blgesi Salk Nezreti, 178, 179, 180, 181, 183, 184, 186, 178 187, 189, 193, 194, 195, 196, 197, Uygur zerk Blgesi Sosyal Bilim198, 199, 200, 201, 202, 206, 210, ler Akademisi, 143 211,212,214,215,219,221,223, Uygur szl edebiyat, 81 224,227, 232, 234, 235,237,238, Uygur venisti, 113 \ ; 241, 243, 245, 246, 247, 248, 249, Uygur Tercman, 198 252, 255, 257, 258, 265, 266, 268, Uygur tbb, 181 ; 269, 270, 271, 272, 276, 277, 278, Uygur tp ilminin temeli, 180 280,281,283,285,286,291,297, Uygur Tip Tarihi, 177 v; 300,303,304,305,306,307,308, Uygur Tp ve l ilmi, 180 ; 309,310,311,312,313,314,315 Uygur tccarlar, 169 / Uygur alfabesi, 18 Uygur Trk, 176 Uygur Devleti, 12, 80, 86, 87, 88, 91, Uygur Trk limleri, 138 187, 200, 202 Uygur Trk Devleti, 15, 22, 210, 115 Uygur devresi, 69, 75, 81 Uygur Trk dili ve edebiyat, 23 Uygur dili, 18, 1.9, 43 Uygur Trk dilinin grameri, 276 Uygur Dili ve Edebiyat blm, 276 Uygur Trk Edebiyat, 19, 80, 175, Uygur Dili ve Kltr, 20, 212 214,276 -.., Uygur dili ve yazs, 20 Uygur Trk kltr, 19 ' ': Uygur duvar resimleri, 21 Uygur Trk tarihi, 276 ' ,'':''.. Uygur Edebiyat Tarihi, 26, 276 Uygur Trk yayncl, 18 Uygur Edebiyat, 81,108,114,214,223 Uygur Trkesi, 14, 19, 20, 21, 27, Uygur edebiyatndan semeler, 287 29, 30, 31, 32, 33, 34, 36, 37, 38, Uygur Federasyonu devleti, 82 39, 43, 72, 73, 74, 76, 82, 87, 89, Uygur Halk Edebiyat, 287 94, 95, 141, 146, 175, 219, 221, Uygur halk koaklar, 186 255, 258, 268, 269, 270, 271, 272, Uygur Hanl, 18, 82, 116 277, 283, 284, 285 Uygur Hanlklar, 12 Uygur Trkesi Grameri, 277 Uygur Trkleri, 11, 12, 13, 14, 15, 16, Uygur dikut Devleti, 18 Uygur llar Mahkemesi, 180 17, 21, 22, 23, 24, 25, 26, 29, 31,

Uygur li, 201 33, 35, 39, 46, 49, 80, 81, 82, 87, Uygur slm edebiyat, 90 96, 110, 112, 114, 115, 141, 143, Uygur Kaanl, 17 146, 151, 168, 183, 184, 186, 187, Uygur ktipleri, 18 193, 195, 200, 202, 211, 235, 248, Uygur klasik edebiyat, 90, 91, 99 249, 252, 266, 268, 270, 271, 272, Uygur makam, 22 277, 280, 283 Uygur makam 12 makam, 22 Uygur Trklerinin mill kltr, 28 Uygur Milli Hastahnesi, 175 Uygur Trk, 80 Uygur Milli Tababet Hastahnesi, 177 Uygur Yarkent Saidiye Hanl, 154 Uygur milli tababeti, 181 Uygur yazs, 18, 152, 277 Uygur Muhtar Blgesi, 115 Uygur, zbek, 38 Uygur nesri eserleri, 85 Uygur-Basml-Karluk federasyonu, Uygur zerk Blgesi, 39, 108, 87, 83 194,210 Uygurca, 89 : ';,',: ^>': UYGUR TRKLER 347 Uyguristan, 203 Uygurlar, 15, 17, 18, 20, 22, 23, 24, 26,43,44,46, 80, 81, 82, 86, 89, kara ipi kazp karma (ekip karma) harekat, 211 Turfan, 92 Ya, 113 90, 107, 113, 116, 133, 141, 143, 151, 171, 180, 183, 185, 186, 193, 199, 200, 240, 243, 283 -lke Tarihi, 104 nalgu, 286 zm, 30, 32, 170, 183, 184 Vang Yendi, 89 Varlk, 209 Vatan Muhabbeti, 106 Vatanmn Kyleymen, 107 veba, 180 Vung, 181 WuKeming, 201 yabanc hayranl, 284 yabanc szckler, 40 yabanc tccarlar, 169 Yabanc yerlerdeki gizli reeteler, 180 "yalakar" hanedan, 83 Yama, 151 Yahya, 180 Yakn devir (yeni devir) Uygur Trkesi, 29, 34, 38, 39 YakupBe,15, 246, 247 Yakut, 29, 76, 238 Yakutistan, 251 Yakutlar, 265 Yalkn, 104 yanuk, 258 Yang-cu, 178, 179 Yang-cu Trih Mzesinde, 179 yardmc doent, 287 Yargul ehri kalesi, 185 Yarkent, 12, 15,27, 154,202 yasa ve tre bilgisi, 152 Ya smrlerge Nasihat, 96 "Yatkak" (Gzeti), 161 yazlk kavun, 185 Yeing, 27 Yedi ehir Devleti, 246, 247 Yedisu, 17, 93, 305 -YWu-wei, 89 Yeni in Edebiyat, 276 , ....,*, Yeni in Haber Ajans, 128 Yeni Hayat, 95, 295 j,;v Yeni Kata, 110 yeni ehir, 101 ':' Yeni toprak, 201 Yeni Uygur edebiyat, 94 Yeni yaz dilleri, 78 Yenihisar, 133, 171 ;; ;. Yenihisarl, 95 , .' Yeniehir, 171, 172, 174 ; Yentey, 194 yer alt sulama kanal, 184 ..,: Yerkent, 171 yerli milliyeti, 212 yerli milliyetiilik kara ipi, 211 Yetiehir Kagariya devleti, 12 Ylba Bayram, 238 Yinen dalan, 117 Yopurga, 171

Youp, 116 ,' . Yunan, 16, 120, 136, 154 Yunan Kltr, 120 ' Yurt, 103, 104, 105, 227 Yusuf Eysa, 27 Yusuf has Hacib, 157 Yusuf Has Hcib, 13, 19, 27, 32, 34, 348 MAHMUT KAGARLI 90, 142, 143, 144, 148, 152, 153, 154, 155, 156, 158, 159, 160, 161, 162, 163, 165, 166, 269, 170, 276, 283 Yusuf Has Hcib'in mezar, 154, 172 Yusuf ile Zleyha, 81 Yusuf Kadir Han, 137 Yusuf Kdrhan Gucam, 170 Yusuf Kdrhan Paaym, 175 Zafer Hatras, 106 zalim, 110, 159, 216 Zaman Gazetesi, 201, 256 Zeki Velidi Togan, 20, 43 Zelili, 91 Zepmu raylk Keldi Bahar, 107 Zeydin Kurulbeyi, 131 Zeydin Krulbigi, 130 Zinet'l-mera, 155 Ziraat Fakltesi, 278 Yknekli Edip Ahmet, 19 Yksek lisans, 287 Yksek Tekerlik Arbalklar, 115, 116 Yksek Tekerlik Arbalklar Hakknda Kssa, 115 Yrek Sz, 106 yz ak nahisi, 190 yz ama merasimi, 188 yzba, 84 Zziraatlk, 16 ;; Ziya Paa, 145 Ziya Samedi, 283 ZoZungTang, 12,201 Zordun Sabr, 107, 112, 114, 301 Zuhuriddin Babrah, 229 Zunun Kadiri, 107, 283 Znun Hac, 178, 181 Zrr Ekideler, 96 Uygurlarn Anavatan Dou Tskistan'n Haritas Kagarl Mahmut'un Sandukas sm Yusuf Has Hacib'in Kagar'daki Trbesi Kensu Dun-Hovail bin ev maarasndaki Uygur Trklerini gsteren duvar resmi Uygur Trklerinin 12 makam icrasndan bir grn Turfan zm Vadisindeki Uygur Trkleri Heytkar Camisinde Namaz dua" Dou Trkistan'daki Tanr Dal ar i Kagar ehrindeki U\gu Tuikiernn nuzk aletleinn satld dkkanlardan biri Turfandaki dikust ehri harabesi Turfan Re/ek I ik'teki Budda Bin Evleri