8.

02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 1 www.acikders.org.tr
Massachusetts Teknoloji Enstits - Fizik Blm
Fizik 8.02 Massachusetts Teknoloji Enstits 1 Nisan 2002.

Hemen hemen btn niversite Fizik kitaplar yazarlarnn indiktr ile devrede
Faraday Kanunlarn uygun bir ekilde kullanmakta kafalar karktr. Giancoli de
istisna deildir. Profesr John Belcher ( ki o, 8.02de pek ok kere ders anlatt )
rekor derecede doru hazrlanm ahane bir Yardmc Ders Kaynana sahiptir. O
aadakini takip eder. Ben ( walter Lewin ), Giancoliye ( Belcher ayn utan verici
hatalar yapan farkl bir kitap kulland ) referanslar ekleyerek ve 15 Mart 2002nin 8.02
derslerimi referans gstererek onu kk lde deitirdim. O, 15 Marttaki
korunumsuz alanlar hakkndaki yardmc ders kaynan ilk okuma iin yardmc
olabilir.
z- indktans Kirchhoffun 2. Kanunu Faraday kanunu
Basit devrelere zaman deiimli manyetik alanlarn eklenmesi, bir devre etrafndaki
elektrik alann kapal izgi integralinin artk sfr olmad anlamna gelir. Onun yerine
herhangi bir ak yzey iin,

_E

Js = -
J
Jt
_B

JA

sahibiz.
Zamanla akmn deitii herhangi bir devre, zamanla deien manyetik alanlara ve
bu yzden indklenmi elektrik alanlarna sahip olacak. Byle etkileri gz nne
alarak basit devreleri nasl zeriz? Burada, devre teorisine zamanla deien
manyetik alanlar ortaya karmann sonucunu anlamak iin uygun bir yolu
tartyoruz yani, indktans.
Zamanla deien manyetik alanlar ortaya karr karmaz, devremizdeki iki nokta
arasndaki elektrik potansiyel fark artk iyi tanmlanmtr, nk kapal bir halkann
etrafndaki elektrik alann izgi integrali artk sfr olmad zaman diyelim ki, o ve b
arasndaki potansiyel fark artk o noktasndan b noktasna varmak iin kullanlan
yoldan bamsz deildir. Yani, elektrik alan artk bir korunumlu alan deildir ve
elektrik potansiyeli artk uygun bir kavram deildir ( E

artk skaler potansiyelin negatif

gradyant gibi yazlamaz). Yinede biz hala devrenin davranlarn belirleyen denklemi
dosdoru bir tarzda yazabiliriz.
Bunu nasl yapacamz gstermek iin, aada ekilde gsterilen devreyi gz
nne aln. Bir bataryaya, bir dirence, t = u da kapal olan bir S anahtarna ve bir -
halka indktre sahibiz. Biz ilerledike bu indktansn sonucunun ne olduu
netleecek. t > u iin akm gsterildii ynde akacak ( her zaman olduu gibi


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 2 www.acikders.org.tr
bataryann pozitif ucundan negatif ucuna ). t > u iin bizim akmmz i nin
davrann yneten denklem nedir?


Bunu aratrmak iin, devremizle bal ak yzeye Faraday kanununu uygulayn,
orada sayfann dnda JA

ve bu seime gre sa kollu Js alrz ( saatin aksi ynde ).

nce, bu devrenin etrafndaki elektrik alannn integrali nedir? yi, bataryada pozitif
utan negatif uca ynlendirilmi bir elektrik alan var ve setiimiz Js ynnde
bataryadan getiimizde, bu elektrik alanna kar hareket ediyoruz, bylece E

Js
Negatiftir. Bylece integralimize bataryann katks e dur. O zaman akm ynnde
dirente bir elektrik alan vardr, bylece bu ynde direnten hareket ettiimiz zaman,
E

Js Pozitiftir ve integralimize katks + i Rdir. Bir-halka indktrmzden

hareket ettiimiz zaman ne olur? Eer halkay oluturan telin direnci sfr olursa, bu
halkada elektrik alan yoktur ( bu sizi rahatsz edebilir eer yleyse gelecek blme
baknz ). Eer tel, kk diren r < R ye sahipse, o zaman telde bir elektrik alan
ve bizim zaten sahip olduumuz iR terimiyle tpk bir araya getirdiim + ir nin elektrik
alannn integraline bir katks olacak ( yani, her iki direnci iermesi iin biz Ryi
yeniden tanmlarz ). Bylece tamamen kapal halkaya gidince,
_E

Js = - e +iR
sahip oluruz.
imdi, ak yzeyimizden geen manyetik ak nedir? Her eyden nce, devrenin
batarya, anahtar ve direnci kapsayan ksm, bizim tek-halka indktrmz
kapsayan ak yzey blmyle ( alanda ok daha byk ) karlatrlnca, ya
sadece kk bir katkda bulunsun diye geometriyi tasarlarz. kinci olarak, biliyoruz ki
yzeyin bu ksmnda pozitiftir, nk saatin aksi ynnde akan akm kadn
dnda bir B

alan retecek ki o, JA

iin var saydmz ayn yndr, bylece B

JA

pozitiftir. B

nin z manyetik alan olduunu not edin bu, herhangi bir d akm
tarafndan deil devreden akan akm tarafndan retilen manyetik alandr.


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 3 www.acikders.org.tr
Biot-Savart Kanunundan hesapland iin, uzayda her hangi bir noktada, B

nin
akm iye orantl olduunu da biliyoruz. Yani,

B

= i _
p
0
4n

Js i
r
3

Bu ifadeye bakarsak, uzayda genel bir noktada devre zerinde ok karmak bir
integral ihtiva etmesine ramen, her yerde B

nin iye orantl olduu aktr. Yani

akm iki misli yaparsak, uzayda her noktada B

de iki misline kacak, btn dier

eyler ayn olacak. O zaman o, B

nin yzey integrali olduu iin ve her yerde B

,
iye orantl olduu iin bunu, manyetik aknn kendisinin de iye orantl olmas
gerektii takip eder.
Yani biz, = Ii sahip olmalyz, burada I devrenin tellerinin verilen dzenlenmesi
iin sabittir. Devrenin geometrisini deitirirsek ( dnn ki eklimizde dairenin
yarapn yarya indiririz ) Iyi deitireceiz fakat verilen geometri iin, I deimez.
I nicelii devrenin z indktans yada basite indktans diye adlandrlr. Onun
tanmndan, indktansn p
0
arp uzunluk llerine sahip olduunu gsterebiliriz.
Aadaki telin tek bir halkas iin Inin bir hesaplamasn verebiliriz.
Fakat nce inin zaman deerlendirmesini yneten denklemi yazalm. Eer = Ii
ise, o zaman nn deiiminin zaman oran tam olarak I JiJtdir, bylece Faraday
Kanunundan,
}E

Js = - e +iR = -
dq
dt
= -I
d
dt
(1)
sahip oluruz.
Denklem ( 1 )i I ile blersek ve terimleri yeniden dzenlersek, inin davranlarn
belirleyen denklemin Ji Jt + ( R I )i = e I olduunu buluruz. Bizim bataki
artlarmzla verilen bu denklemin zm, i ( t ) = ( e R )( 1 -c
-Rt L
)dir [Giancoli
denklem 30-9, s. 762ye baknz]. Karakteristik bir zamanda I = I R (I indkleyen
zaman sabiti diye adlandrlr), i (t) nin bu zm, t ok bydke beklentimizi
azaltr, e R , fakat akmn t = uda, sfrdan bu son deere devam eden ykseliini de
gsterir. Bu devrede sfr olmayan bir indktansa sahip olmann, yani, zaman
deiimli B

alanndan dolay indklenmi elektrik alann hesaba katmann etkisidir.

Ve bu Lenz Kanunundan ne beklediimizdir - sistemin reaksiyonu bir eyleri ayn
tutmaya almaktr, bu akmn oluunu geciktirmektir ( veya onun bozulmasn, eer
zaten devreden geen bir akma sahipsek ).
Kirchhoffun kinci Kanunu Indktrleri Yeniledi
Yukardaki denklem (1)den i(t) iin u denklemi yazabiliriz,


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 4 www.acikders.org.tr
+e -i R -I
d
dt
= I

= u (2)
Burada imdi biz onu Kirchhoffun kinci Kanununun bir versiyonuna benzeyen bir
ekle soktuk, yle ki, devrenin etrafndaki potansiyel dlerin miktar sfrdr ( hala
devrenin etrafnda saatin aksi ynnde hareket ediyoruz, fakat denklem ( 1 )den ( 2
)ye btn iaretler deiir nk imdi elektrik potansiyelde ki deiiklikleri
topluyoruz. )
Bizim metnimiz (Giancoli ), Kirchhoffun kinci Kanunu nu veya halka teoremini
koruyarak, bir indktrn karsndaki potansiyel dmeyi belirleyerek indktansl
devrelere yaklamay seer. Doru denkleme ulamak iin, Giancolinin aadaki
gibi indktrler iin ilave kural yapmas gerekir.
ndktrler: Eer bir indktr akmla ayn ynde dndrlrse, potansiyeldeki yk
I JiJt olur. Eer bir indktr akma zt ynde dndrlrse, potansiyeldeki yk
+I JiJt olur.
Giancoli bu kural asla aka ifade etmemesine ramen,30-4, 30-5 ve 30-6.
blmlerde onun Halka Teoremi ni kullanmasndan anlalr.
Bu formln kullanm doru denklemleri verecektir. Yinede bu ilave kuralla
Kirchhoffun kinci Kanununun kullanmnn devam etmesi olsa olsa YANLI
YNLENDRMEdir ve aadaki sebeplerde dolay fizik terimlerinde bir L
YANLI derecesindedir. Kirchhoffun kinci Kanununu, kapal bir halka etrafnda
E

nin integralinin sfr olmas gereine dayanr. Eer E

nin kapal halka integralinin

negatif olduunu anlatmak iin bunu alrsak, zamanla deien manyetik alanlar ile bu
artk byle olmaz ve bylece devre etrafndaki potansiyel dmeleri toplam artk
sfr olmaz__aslnda o, +I JiJt dir. Pek ok tantc metin yapt iin,Giancoli
denklemin dier tarafna I Ji Jt terimini getirir, onu E

nin kapal halkasnn

negatifine ekler ve indktrn karsndaki bir potansiyel dme ye ykler.
Bu yaklam doru denklemi verir fakat kesinlikle fizii kartrr. zellikle, -I Ji Jt
indktrnn karsndaki potansiyel dmeye sahip olmak, indktrden geen
F

nin integralinin byklkte I Ji Jt ye eit olduu gibi indktrde bir elektrik alan
olduunu da vurgular. Bu daima veya hatta genellikle doru deildir, yukardaki
rneimizdeki gibi ( yukardaki bir- halka indktrnden F

nin integrali sfrdr,

I Ji Jt DEL ).
Yukardaki bir-halka indktrmzde F

nin sfr olmas gerei sizin kafanz

kartrabilir ve iyi sebep olabilir. ndklenmi elektrik alanlar hakknda imdiye kadar
yaptmz Faraday kanunlaryla ilgili problem eitlerine dayanan baz sezgiler
gelitirdiniz. Zamana dayal manyetik alanlara sahip olduumuz gemite olduka sk
elektrik alanna sahiptik ki tam orada JB

Jt nin sfr olmad gerekti. Gerek size

Giancolinin hakl olduunu, indktrde tam orada bir elektrik alan ve bylece onun
karsnda da bir potansiyel d olduunu dndrtebilir. Devre boyunca zamanla


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 5 www.acikders.org.tr
deien bir manyetik alan olsa bile, bir-halka indktrmzde yukarda E

yi sfr
yapmak iin devremizde ne deiti? Bu ok ince bir noktadr ve sonsuz aknlk
kaynadr, bylece ona dikkatlice bakalm.
Bir indktrde bir elektrik alan olmasn gerektiren sezgimiz altta ekilde gsterildii
gibi bir problem yapmamza dayanr. Gsterildii gibi, zamanla artan ve sayfa
dzleminden dar ynelmi bir d manyetik alana konmu R toplam direnli ve o
yarapl bir tel halkamz olsun. Bu devreyi gz nne alnca, yukardaki bir-halka
indktrmzde olmad gibi, B

d
n bu alandan ok daha byk olduunu var
sayarak, telin kendisindeki akmlardan dolay manyetik alan ihmal ederiz

ve sadece
d alann etkilerini dnrz. Burada vardmz sonu ayn zamanda z indktans
durumuna da uygulanabilir.

Deien d manyetik alan, tel halkadaki indklenmi elektrik alanna -no
2
( JB

u
ut ) 'ye eit olan izgi integraliyle ykselii verecek. Bu indklenmi elektrik alan
azimuthaldr ve halkann etrafnda ayn dzende datlmtr ( ekilde grlyor ).
Faraday Kanunundan unu elde ederiz.
2noE

ndkIcnm
= -no
2
JB

di
Jt


= E

ndkIcnm
= -
o
2

JB

di
Jt


Bylece eer diren tel halkamz etrafnda ayn dzende datlmsa, halkada
dzenli bir E

ndkIcnm
elde ederiz ki o tel halkann her noktasnda ayndr ve zamanla
artan B

di
iin saat ynnde dner. Bu elektrik alan, = E

ndkIcnm
r ile verilen
akm younluklu bir akma sebep olur ( Ohm Kanununun mikroskobik formu ). Tel
halkadaki toplam akm, diren R ( Ohm Kanununun mikroskobik formu ) ile ya da
2noE

ndkIcnm
R ile blnen halka etrafndaki toplam potansiyel d olacaktr.
Bu akm E

ndkIcnm
gibi ayn durumda saat ynnde dnecektir. Bylece eer diren


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 6 www.acikders.org.tr
tel halkamzn etrafnda ayn dzende datlmsa, halkada dzenli bir E

ndkIcnm

elde ederiz ki o tel halkann her noktasnda ayndr ve artan B

di
iin saat ynnde
dner.


Fakat eer direnci halkann etrafnda dzenli bir ekilde datmazsak, elektrik alanna
ne olur? Mesela, nceden olduu gibi ayn toplam direncimiz olsun diye telin
dndaki halkamzn sol yarsn R
1
direnciyle ve telin dndaki halkamzn sa
yarsn R
2
direnciyle, R = R
1
+ R
2
ile gsterelim (aadaki ekle baknz). Bundan
baka R
1
< R
2
olduunu varsayalm. 15 Mart, 2002de derste benim (Walter Lewin)
yaptm gsteriyle olan baz benzerliklere DKKAT (ek ders kaynaklarm okuyun).
Tel halka etrafndaki elektrik alan imdi nasl datlr? Her eyden nce,akm i
yukardaki gibi ayn olmak zorunda diye, toplam diren olduu iin devredeki cmk
yukardaki ile ayndr. Bundan baka, yk korunumuyla halkann her iki tarafnda da
ayn olmaldr. Tel halkann sol yarsndaki elektrik alan (E

1
), sa yarsndakinden
(E

2
) imdi farkl olmaldr.
Bylece sol tarafn zerinde, sol taraftaki elektrik alannn izgi integrali olduu iin
bu, noE
2
= iR
2
dir ve iR
1
e eit olmaldr ( Ohm Kanunundan ). Benzer ekilde,
noE
2
= iR
2
. Bylece E
1
E
2
= R
1
R
2
dir ve bu yzden R
1
< R
2
olduu iin E
1
< E
2
.
Ve bu muhakeme yapar. Direnler farkl olmasna ramen, her iki tarafta da ayn
akm elde etmeliyiz. Biz bunu daha kk direnli taraftaki elektrik alannn
ayarlayarak daha kk olmas iin yaparz. nk diren de daha kktr, biz ayn
akm bu daha kk elektrik alanl zt taraftaki gibi retiriz.
Fakat bizim ayn dzendeki elektrik alanmza ne oldu? yi, elektrik alanlar retmenin
iki yolu var __ biri zamanla deien manyetik alanlardan, dieri elektrik yklerinden.


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 7 www.acikders.org.tr
Doa, tel segmentlerinden ayrlan balantlar ykleyerek ( yukardaki ekle baknz ),
tepede pozitif ve dipte negatif, E

2
ye kyasla E

1
deki azalmay baarr. Toplam
elektrik alan, deien d manyetik alanla indklenmi elektrik alan (E

ndkIcnm
,
yukarda ekilde gsterildii gibi, hala saat ynnde ) ve eklemlerdeki yklemelere
elik eden elektrik alannn ( E

k
, yukarda ekilde gsterildii gibi, pozitif ykten
negatif yke giden, ykler tarafndan retilen alanlar iin daima doru olduu gibi )
toplamdr. Elektrik alanna bu iki katknn ilavesinin solda toplam elektrik alann
azaltaca ve sada artraca aktr. E

1
alan daima saat ynnde olacaktr (saat
ynnde akan akm oluturmakta olmas gerektii gibi), fakat R
1
< R
2
alnarak keyfi
olarak kk yaplabilir. Bununla beraber, biz hala daima tamamen kapal halka
zerinde -no
2
( J B

di
Jt ) eit olan E

nin integraline sahip olacaz, Faraday

kanununun kabul ettii gibi.
Bylece sezgilerimiz bize ( doru bir ekilde ) verilen yarapta indklenmi elektrik
alan dzgn olmaldr dese bile dzgn olmayan direnler kullanarak bir indktrde
dzgn olmayan elektrik alan yapabildiimizi grrz. Gerek udur ki elektrik
alanlar oluturmann baka bir yolu var, yani yklerden, doa bu gerei gerektike
kullanr. Faraday Kanununun bize syledii ey, bir kapal halka etrafnda E

nin izgi
integrali, kapal yzeyden geen manyetik ak deiiminin zamana oranl negatif
iaretlisine eittir. O bize hangi yerleimde, halka etrafnda E

nin sfr olmayacan

ve umulmadk bir yerde sfr olamayacan (veya sfr! ) sylemez. Burada tamamen
dndmz eitli sebepler nedeniyle, sadece diren ve bataryada oluan nemli
alanlarla, yukarda bir-halka indktr oluturan teldeki alan sfrd (ya da en azndan
ok kkt ).
Son bir nokta. Bir devreye bir indktrn ( ok kk direnli ) kar ularna bir
voltmetrenin proplarn soktuunuzu var sayn. Ne leceksiniz? Voltmetrede
leceiniz ey I Ji Jt lik bir voltaj dmesidir. Fakat bu, indktrde bir elektrik
alan olduundan dolay deildir! Devreye voltmetre yerletirmek, indktrden,
voltmetre kurunlarndan ve voltmetredeki byk d direnten oluan voltmetre
devresi boyunca zamanla deien bir manyetik ak oluturmasndan dolaydr (15
Mart 2002nin ders eklentilerine baknz). Voltmetrenin byk i direncinde bir elektrik
alan oluacandan dolay voltmetre devresinde bir akm akacaktr ve dolaysyla
voltmetrenin okuduu deer diren zerinde den potansiyeldir ve bu potansiyel de
Faraday kanununa gre I Ji Jt dir. Her zaman olduu gibi voltmetre size onu kendi
i direnci karsnda potansiyel dmenin bir lmn verecek fakat bu indktr
karsndaki potansiyel dmenin bir lm deildir. O voltmetre devresindeki
manyetik aknn deiiminin zamana orannn lmdr! nceden olduu gibi, eer
o devredeki dier direnlere kyasla ok kk bir dirence sahipse indktrde sadece
ok kk bir elektrik alan vardr.


8.02 Elektrik ve Manyetizma, Bahar 2002 Ders Notu # 20

Sayfa 8 www.acikders.org.tr
Eer btn bu karklklar bulursanz, iyi arkadalarlasnz. Bu, bu kursun en
zor ve en ince konularndan biridir - uzmanlara her zaman elme takar. Kolay
deildir!