BAB L SRGN SONRASI EZRA NDERL NDE YAHUD L N YEN DEN YAPILANDIRILMASI

NSZ ......................................................................................................................................... KISALTMALAR ......................................................................................................................... V G R .............................................................................................................................................. 1 I. ALIMA HAKKINDA GENEL B LG LER ........................................................................ 1 II. YAHUD LER N BAB L SRGN...................................................................................... 6 A. BAB L N CORAF TANIMI VE S YAS TAR H ............................................................ 6 B. BAB L KRALI NEBUKADNEZZARIN YAHUDAYI GAL ........................................ 10 1. Nebukadnezzar Hakknda Genel Bilgiler ........................................................................... 10 2. Nebukadnezzarn Yahuday gali ................................................................................... 13 C. YAHUD LER N BAB LE SRLMES ............................................................................ 15 1. Srgnle ilgili Tartmalar .................................................................................................. 22 2. Srgnn Yahudiler zerindeki Etkisi ............................................................................... 29
a. Din Etkisi ....................................................................................................................................... 31 b. Kltrel Etkisi................................................................................................................................. 41 c. Sosyo-Ekonomik Etkisi................................................................................................................... 45

B R NC BLM SRGNDEN DN
A. BAB L MPARATORLUUNUN SONU VE PERS HK M YET ................................... 52 B. PERS KRALI KORE VE DN FERMANI.................................................................... 53 1. Kore Hakknda Genel Bilgiler........................................................................................... 54 2. Dn Ferman.................................................................................................................... 63 C. SRGNDEN DN ........................................................................................................ 68 1. Kral Kore Dneminde ebatsar nderliinde Dn...................................................... 70 2. Kral Darius Dneminde Zerubbabel nderliinde Dn.................................................. 74
a. Zerubbabel ve Misyonu................................................................................................................... 75 b. Mabedin Yeniden nas ................................................................................................................ 80

3. Kral Artahata Dneminde Ezra nderliinde Dn ...................................................... 86

a. Ezrann Dn Zamanyla lgili Tartmalar.................................................................................. 89 b. Ezra nderliinde Dnn Farkll .......................................................................................... 102

4. Srgn Dn Sonrasnda Yahudi-Samiri atmas ..................................................... 107

ii

K NC BLM EZRA VE YAHUD L N YEN DEN YAPILANMASINDAK ROL

I. EZRANIN K ML VE ONA ATFED LEN K TAPLAR ............................................. 116 A. EZRANIN TAR HSEL VE D NSEL K ML ................................................................. 116 1. Tanah ve Apokriflerde Ezra.............................................................................................. 117
a. smi ve eceresi............................................................................................................................. 117 b. Hayat............................................................................................................................................ 121 c. Khin ve Yazc Kimlii................................................................................................................ 126

2. Rabban Gelenekte Ezra.................................................................................................... 129 3. Ezrann lm ve Mezaryla lgili Sylentiler ............................................................... 133 B. EZRAYA ATFED LEN K TAPLAR................................................................................. 136 1. Kanonik Kitaplar: Ezra (ve Nehemya).............................................................................. 137
a. Kutsal Kitaptaki Yeri .................................................................................................................... 137 b. Yazar ve Yazm Tarihi................................................................................................................. 144

2. Apokrif Kitaplar................................................................................................................ 147

a. 1. Esdras (Esdras A veya 3. Esdras) .............................................................................................. 151 b. 4. Ezra (Ezrann Vahyi veya 2. Esdras) ....................................................................................... 156

II. EZRANIN REFORMLARI ................................................................................................ 161 1. Ezrann Misyonuna Genel Bir Bak ............................................................................... 164 2. Ezrann Reformlar .......................................................................................................... 170
a. Tevratla lgili Dzenlemeleri ....................................................................................................... 173 b. Yahudi Kimliiyle lgili Reformlar.............................................................................................. 192 c. Yahudiliin Kurumsallamasyla lgili Faaliyetleri....................................................................... 208 d. Yahudilie Yapt laveler (Takkanot Ezra) ................................................................................ 213

SONU VE DEERLEND RME ............................................................................................ 222 KAYNAKA.............................................................................................................................. 228 TEZ ZET ................................................................................................................................ 247 ABSTRACT................................................................................................................................ 248

iii

BAB L SRGN SONRASI EZRA NDERL NDE YAHUD L N YEN DEN YAPILANDIRILMASI

NSZ

M 800 ila 200 yllar aras dnem, Eksen a (Axial Age) olarak isimlendirilmektedir. Bu dnemin en belirgin zellii, dnyann btn ana blgelerinde insanlarn son derece nemli ve biim verici zelliklerini koruyup devam ettiren yeni ideolojiler ortaya koymu olmalardr. Bu dnemde, nde gelen btn uygarlklar paralel izgide gelime gstermi, din dnce tarihinde daha nce grlmemi nemli gelimeler yaanmtr. Dnyann farkl blgelerinde yeni din ve ideolojiler gelitirilmitir: inde Taoculuk ve Konfyslk, Hindistanda Hindu dini ve Budaclk, randa Zerdtilik gelimitir. Her biri bir din kurucusu olan Konfys, Lao-tse, Zerdt, Mahavira, Buda bu dnemlerde yetiimi nemli ahsiyetlerdir. Yine Kapila, Ksenophanes, Parmanides, Empedokles, Pithagoras, Aeschylus, Sokrates ve Platon gibi filozoflar da bu dnemin nde gelen isimleridir. Yeni Babil ve Pers imparatorluklar, pe pee bu yzyllarda glerinin doruk noktasna kmlar, Asur imparatorluuna son veren Yeni Babil imparatorluu, bu yzylda Pers kral Korein eliyle Asur imparatorluuyla ayn kaderi paylamtr. Pers imparatorluunun snrlar, Hindistan ve Orta Asyadan Msr ve Balkan Yarmadasna kadar genilemitir. Tek bir imparatorluk ierisinde, Hint- ran kltrleri, Verimli Hilal, Msr, Fenike ile Yunan kltrleriyle karlamtr. M 600 ve 400 aras dnem, srail tarihi asndan da deiim alar olmutur. Bu yzyllarda Yahudiler asndan ok nemli olaylar yaanmtr. Yahudi yaam ve dncesinde iz brakan Asur ve Babil srgnleri bu dnemde meydana gelmitir. Yahudiler, Kudsn Babillilerce igaliyle birlikte bamszlklarnn son kalesini de kaybetmilerdir. Tanrsal koruma altnda olduuna inandklar ve bu yzden yklamaz kabul ettikleri Kuds ehri ve mabet yklm, kraliyet ailesi dhil, Yahudallarn ou Babile srgne gnderilmilerdir. Yahudilerin Babil esaretinden dnnde, onlara nderlik, sonrasnda da liderlik eden ve yapt reformlarla Yahudiliin yeni bir formda ortaya kmasna zemin hazrlayan en nemli karakter, hi phesiz khin ve yazc Ezradr.

iv

Yahudilikte deiim ve dnmn merkezinde yer alan Ezra hakknda anlatlanlar, onu tarihsel bir kiilik olmaktan ok, efsanev bir karaktere dntrmtr. Onun nderliinde Babilden k, Musa liderliinde Msrdan ka benzetilmi; din reformlar da Musann yaptklaryla karlatrlm, adeta Yahudilikte ikinci bir Musa yaratlmaya allmtr. Ezra, Yahudilikte ok nemli reformlara imza atm, yaptklar iler uzun zaman tartlmtr. Ezra, Yahudilii kurumsal bir yapya kavuturmu, Yahudi kutsal kitab Tevrat yazya geirmi ve onu yorumlama geleneini balatmtr. Kutsal Soy fikrini ortaya atp, d evlilikleri yasaklam, bu ekilde soya dayal bir Yahudi kimlii oluturmaya almtr. Ayn zamanda onun dneminde, Yahudiler millet olarak yeniden toparlanm, Yahudilik tam anlamyla inkiaf etmitir. Khinlik, Yahudi toplumunda sz sahibi olan en nemli kurum haline gelmitir. srail topraklarnn btn zamanlar iin gerek snr, yine onun dneminde belirlenmitir. Yahudi tarihinde nemli bir yeri olan bu ahsiyet hakknda imdiye kadar Batda pek ok alma yaplmtr. Ancak, lkemizde bu ahsla ilgili bir makale almas bile yaplmamtr. lkemizde Yahudilik zerine yaplan almalara ciddi katks olacana inand mz bu konuyu doktora tez konusu olarak ilemeyi uygun bulduk. Tezin Giri ksmnda, alma hakknda genel bilgilere yer verdik. Ardndan, Yahudi tarihinde bir dnm noktas kabul edilen Babil srgn ve srgnn Yahudiler zerindeki etkileri, srgn hakkndaki din ve ideolojik deerlendirmeleri ele aldk. Ayrca, Yahudilerin srgndeki sosyo-ekonomik, din ve kltrel yaantlarn ksaca deerlendirdik. Birinci Blmde, Yahudilerin Babil esaretinden Yahudaya aamal olarak dnlerini kronolojik olarak verdikten sonra, dn srecinde ve sonrasnda yaanan olaylar anlattk. kinci Blmde, Ezrann tarihsel ve dinsel kimlii hakknda bilgiler verdikten sonra, onun ismine atfedilen kanonik ve apokrif kitaplar ksaca deerlendirmeye altk. Bu blmde son olarak, Ezrann gerekletirdii veya nclk ettii reformlar tarttk. Sonuta ise, elde edilen bilgilerin genel bir deerlendirmesini yapmaya gayret ettik. Bu almann balangcndan itibaren, bilgisi ve engin tecrbesiyle yol gsteren, her frsatta destek ve yardmlarn esirgemeyen deerli hocam Prof. Dr.

Baki Adama en iten kranlarm arz ederim. Tezimi byk bir titizlikle okuyup tavsiyelerde bulunan hocam Do. Dr. Mehmet Katara; eitli vesilelerle grlerinden istifade ettiim hocalarm Prof. Dr. Mustafa Erdeme, Prof. Dr. Ahmet Nedim Serinsuya, Prof. Dr. Ahmet Gkbele ve Do. Dr. Ahmet Hikmet Eroluna mteekkirim. Ayrca almamz boyunca yardmlarn grdm herkese teekkr bir bor bilirim.

Ali Osman Kurt Ankara 2006

vi

KISALTMALAR

AJSL A.. .F.D bkz. C. CBR ev. E.S. ed. EJ ER ERE HUCA fav JE JQR JSIJ JSOT JSS JTS K.M. kr. M.. PAAJR s. sa. trsz. TTK vb. vd. VT yay.

American Journal of Semitic Languages and Literatures Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Baknz Cilt Currents in Biblical Research eviren Editorial Staff Editr(ler) Encyclopaedia Judaica The Encyclopedia of Religion Encyclopedia of Religion and Ethics Hebrew Union Collage Annual Marmara n. lahiyat Fakltesi Vakf The Jewish Encyclopedia The Jewish Quarterly Review Jewish Studies, an Internet Journal Journal for the Study of the Old Testament Journal of Semitic Studies The Journal of Theological Studies Kitab- Mukaddes Karlatrnz Marmara niversitesi Proceeding Amarican Academy for Jewish Research Sayfa Say Tarihsiz Trk Tarih Kurumu ve benzeri ve devam Vetus Testamentum Yaynlar

GR I. ALIMA HAKKINDA GENEL B LG LER Tarihi, gemite yaanm olaylarn yeniden kurgulanmas olarak

tanmlayanlar, sadece tek bir tarihten deil, tarihlerden sz edilebileceini belirtmektedirler. Bu yn itibariyle tarihler, tarihilerin zihinlerinin birer rn olduu iin birbirinden olduka farkllk arzetmektedir. Bu farkllk, zellikle Yahudi tarihinde daha net ortaya kmaktadr. almamzda konu ettiimiz Yahudilerin Babil srgn ve srgn dn sonrasnda yeniden yaplanma faaliyetleriyle ilgili, tarihilerin gemii kurgulamasnda grlen yorum fark ok daha ak bir ekilde kendini gstermektedir. Yahudi tarihinin balangcndan gnmze kadar olan dnemine bir btn olarak bakldnda, tarih ierisinde savalar, dinden kmalar ve srgnler yoluyla birok kez krlma ve sapmalarn yaand grlecektir. Bu krlmalarn meydana getirdii sonular bakmndan en kapsamls ve en etkilisi, Asur ve Babil mparatorluklar dneminde yaanan srgnler olmutur. Asur mparatorluu dneminde kuzey srail krallnda yaayan on Yahudi kabilesi; Babil imparatorluu dneminde de gney Yahuda krallnda bulunan iki Yahudi kabilesi srgn edilmitir. Asur ve Babil srgnleri Yahudileri derinden etkilemi, din dncelerinde byk bir ke sebep olmutur. zelikle, yenilmez dedikleri Davut krallnn sona ermesi, yklamaz ve dokunulamaz diye inandklar Kudsn ve mabedin yerle bir edilmesiyle sonulanan Babil srgn, Yahudiler iin byk bir hayal krklna yol amtr. yle ki, bu olay, baz Yahudilerin, Yehovann gszlne ve Babil tanrlarnn daha gl olduklarna inanmalarna yol amtr. Bunun bir sonucu olarak, Babil tanrlarna tapnmaya balayanlar bile olmutur. srail krallndan srgne gnderilen on Yahudi kabilesi, zaman ierisinde baka milletler ierisinde tamamen asimile olup kaybolurken; Yahudadan gnderilen iki Yahudi kabilesi, ancak Pers mparatorluu dneminde tekrar kendi topraklarna dnebilmitir. Fakat Babil srgnnden dnenler aznlkta olup, ounluk yine diasporada kalmay tercih etmitir.

Pers

mparatorluu dneminde Yahudaya tekrar dnen Yahudilerin

idaresine, yine Babilde yetimi kiilerin lider olarak atanm olmas, srgne gitmeyen veya baka yerlerden gelip buralara yerlemi bulunan yerleimcileri memnun etmemitir. Her vesileyle memnuniyetsizliklerini gsteren yerli nfusla, Babilden gelip atalarnn mirasna sahip kmak isteyen Yahudiler arasnda ciddi gerginlikler ortaya kmtr. Yahudann stratejik nemi nedeniyle, burada bir isyan ve savan kmasn istemeyen Pers ynetimi, bar salamak ve birlii temin etmek amacyla, buraya din ve siyas liderler grevlendirmitir. Geni yetkilerle gnderilen bu liderlerden en nemlileri Ezra ve Nehemyadr. Yahudilerin Babil srgnyle balayan ve srgn dn Ezrann reformlarnn sonuna kadar geen bir dnemi ele aldmz bu almamamz, yaklak yz elli yllk bir zaman dilimini kapsamaktadr. Bu zaman dilimi, Yahudilie ekil veren bir dnm noktas olma zellii de tamaktadr. Babil srgn Yahudiler iin ne kadar ciddi bir krlma ve hayal krkl olmusa; Babil esaretinden dn de, Yahudilerin yeniden toparlanma ve yaplanmalar iin o kadar nemli ve verimli olmutur. Ezrann nclnde balatlan reformlar, bugnk Yahudiliin temellerini oluturmutur. Ezrann Kudste yapt almalar, Yahudilie yeni bir ehre kazandrm, erken dnem Yahudiliinin olumasnda ve din temellere dayal bir toplum teekklnde ok nemli olmutur. Srgnde ve srgn sonrasnda, kaybolan Tevratn tekrar ortaya karlmasnda ve hkmlerinin ferd ve kamusal alanda geerlilik kazanmasnda byk pay sahibi olan kiiler arasnda en nemlisi hi phesiz Ezradr. Din otoritesi yannda siyas kimliiyle de n plana kan Ezrann, hem srgn dneminde hem de srgn sonrasnda, Yahudiliin yeniden inas ve Yahudi toplumunun dntrlmesinde nemli hizmetleri olmutur. Bunun en byk ispat Yahudilerin, onu ikinci Musa olarak nitelendirmeleridir. Hatta baz kaynaklarda Musa nce gelmeseydi, Tevratn Ezraya verilebilecei bile sylenmitir. Bu nemine ramen, hem Babil srgn ve sonrasnda yaanan olaylar hem de Ezra ve dnemi hakknda kaln bir sr perdesi vardr. Bu dnemleri anlatan kaynak neredeyse yok gibidir. Kaynaklarn azlndan kastedilen, olaylar tarafsz yanstan kaynaklarn yok denecek kadar az olmasdr. Tanah ve rabban kaynaklarda yer alan bilgiler eksik ve yetersizdir. Hatta bunlardan bazs, menkbev tarzda ve

ideolojik bir bak asyla kaleme alnmtr. Bu durum, doal olarak srgn ve dn dnemlerinde nelerin olduu ve nelerin olmad konularnda kesin bilgi sahibi olmamz gletirmektedir. Bu dnemlerle ilgili yeterli kaynan olmamas, srgn ve sonrasnda yaanan olaylar hakknda bilgi sahibi olmak isteyen tarihileri, dolayl kaynaklara mracaat etmek zorunda brakmaktadr. Ancak bu kaynaklardan pek ou, yaanan tarihsel olaylara vurgu yapmakla birlikte, kiileri tanmlamada mitik tasvirlere bavurmaktadr. Bu sebeple Babil srgnnde tarihle mit adeta i iedir.1 Yahudilerin malup edilmesi ve Nebukadnezzar tarafndan srgne gnderilmesi, Babilin evresine heybetli duvarlar ina edilmesi gibi olaylar, mitle tarihin, hayalle gerein i ie girdii konularn banda gelmektedir.2 Tarihsel gerekliklerin mitolojik unsurlarla sslenmesi, zellikle Asur, Babil ve Pers gibi byk imparatorluklarn hkimiyeti altnda kk ve bir o kadar da nemsiz bir unsur olarak varlklarn devam ettirmi olan Yahudilerle ilgili olaylarda daha belirgindir. Kaynak yetersizliine bal olarak, hemen hemen her konuda tartmalar ve farkl grler ortaya atlmaktadr. Babillilerce srgne gnderilen Yahudilerin sosyal statlerinden saylarna, srgne gidenlerin ve srgne gitmeyip geride kalanlarn din ve ekonomik yaantlarna; srgnden dne izin veren Pers krallarnn, Yahudilerin dnne izin vermesine etki eden sebeplerden, Ezrann kiilii ve yapt reformlarn niteliine kadar pek ok konuda ihtilaf vardr. almamzda mmkn olduunca farkl grlere yer vermeye alacam. Ezrann Yahudilikteki nemine paralel olarak, dorudan ismine atfedilen zengin bir literatr gelimitir. Tanahtaki Ezra ve Nehemya kitaplaryla, apokrif 1. Esdras ve 4. Ezra kitaplar, Ezra ve Kudsteki almalarndan bahsetmektedir. Bunlar ierisinde Ezra ve Nehemya kitaplar, salt tarihsel bilgiden ziyade, srgn ve yeniden yaplanma konularna ideolojik yaklamlar iermektedir. rnein, bu kitaplarda srgnden dnenlerin yeniden yaplanma abalar zerinde durulurken,

Knud Jeppesen, Exile A Period-Exile A Myth, Leading Captivity Captive/The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, s. 142.

Ronald H. Sack, Images of Nebuchadnezzar, Susquehanna Univ. Press, London and Toronto, 1991, s. 9.

Babil srgnnde Yahudada kalm ve hi srgne gitmemi olanlar tamamen gz ard edilmektedir. Apokrif 1. Esdras kitab ierik olarak, Ezra ve Nehemya kitaplaryla byk oranda rtmesine ramen, olaylara bak asnda ciddi farkllklar vardr. Ezra ve Nehemya kitaplarnn dlayc tutumunun aksine, 1. Esdras daha kapsayc bir yaklam sergilemektedir. Davut hanedanl ve peygamberlik messesesi Ezra ve Nehemyada tamamen gz ard edilirken; 1. Esdras kitabnda aka bunlara vurgu yaplmaktadr. Apokaliptik 4. Ezra kitab ise, hem ierik hem de slup asndan Ezraya atfedilen dier kitaplardan tamamen farkldr. Bu kitapta, Ezra ve Tevrat kaleme al, menkbev bir tarzda anlatlmaktadr. 4. Ezradaki Ezra hakknda anlatlanlar, baz Mslman mfessirler tarafndan zeyirle ilgili olarak anlatlan hikyeyle olduka benzerlik tamaktadr. Ezra kitaplarndan baka, srgnden dn ve yeniden yaplanma dnemleri hakknda bilgi veren kanonik kitaplar, II. Tarihler (36:2023), Hagay, Zekarya (1 8), aya ve Malaki ile apokrif II. Makkabilerdir (1:1836 ve 2:13). Kanoniklerden Ester kitab srgn dnemi yapt olmasna ramen, bu dnemle ilgili kesin tarihsel bilgiler iermemektedir. Talmuddaki Ezra ve faaliyetleriyle ilgili bilgiler olduka danktr. Talmudda Ezrann tarihsel yaantsyla ilgili fazla bir bilgi yer almamakta, yaplan atflar, daha ok onun Tevratla ilikisi balamnda olmaktadr. Son dnemlerdeki arkeolojik baz bulgular hari tutulursa, Asur, Babil ve Pers kaynaklarnda bu dnemdeki Yahudilerle ilgili neredeyse hibir bilgi yer almamaktadr. Bu kaynaklarda Yahudilere yok denecek kadar az yer verilmi olmas, Yahudann bu imparatorluklar ierisinde ok nemli olmad anlamna gelmektedir. Zira Yahuda, Babil ve Pers gibi byk imparatorluklar ierisinde ok kk bir krall; Yahudiler de bu kralln mensubu durumundaki kk bir aznl tekil etmektedir. Yahudiler ve Yahudi tarihi asndan ok nemli kabul edilen srgn ve srgnden dn, Babil ve Pers imparatorluklar asndan, lokal bir olay olmaktan te bir anlam ifade etmemektedir. Son zamanlarda, Babil srgn sonras ve bu dnemin iki nemli kahraman Ezra ve Nehemyayla ilgili Batda pek ok alma yaplmtr. Bu almalar

konuyu farkl ynleriyle ele almtr. Bu dneme kar gsterilen ilginin en nemli nedenlerden biri, Tanah metinlerinin pek ounun bu dnemin bir rn olmas veya bu dnemde dzenlenmesidir. Tanahta bu dnemle ilgili ayrntl bilgi bulunmamasna ramen, aratrmaclar, Tanah kitaplarnn yazld dnemin sosyopolitik durumu hakknda kafa yormular, kitaplarn yazarlarnn iinde bulunduklar ortam ve artlar tespite almlardr. Fakat bu almalardan ok az Ezra ve Nehemyann reformlarna deinmitir. Aratrmalarn ounluu Ezra ve Nehemya kitaplarnn kronolojik, literal ve teolojik analizlerinden olumaktadr. Aratrmamz, genel anlamda tarihin bir dnemini, zelde ise bu dnem ierisinde yaam bir kiinin faaliyetlerini konu edindii iin, alma bir literatr taramas eklinde olmutur. Bu yaplrken Tarih ilminin metotlarndan faydalanlm ve olaylar objektif olarak tasvir edilmeye allmtr. Srgn ncesi ve srgn sonras dnemler arasnda yaanan deiimler karlatrmal olarak ele alnmtr. Kavramlarn anlalmas iin, zaman zaman tanmlamalar yaplm, bunlarla ilgili yaplan yorum ve deerlendirmelere yer verilmitir. Aratrmada Tanahtan yaplacak alntlar iin, Kitab Mukaddes irketinin yaynlam olduu stanbul 1993 basm Trke Kitab Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit tercmesi; apokrif metinlerden yaplacak alntlarda ise, yine ayn irket tarafndan karlan stanbul 2003 basm Trke Kutsal Kitap ve Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar tercmesi esas alnmtr. altmz dnem milattan ncesine ait olduu iin, nszdekiler hari, tarihlerin nne M ksaltmasn koymadk. Aksi belirtilmedike, tezde geen btn tarihler milattan nceye aittir.

II. YAHUD LER N BAB L SRGN A. BAB L N CORAF TANIMI VE S YAS TAR H Babil, Frat nehrinin dousunda kurulmu antik an en nl ve en eski kentlerinden birinin addr.3 Bunun yannda Babil, Frat ve Dicle nehirleri arasnda bulunan gneydou Mezopotamya topraklarn kaplayan ve en kaba hatlaryla Badattan balayarak ran krfezine kadar uzanan ve yaklak olarak bugnk Iraka denk den eski bir uygarln da addr. M 2. yy. tarihileri Babili, aa Mezopotamya (iki nehir, Dicle ve Frat, arasndaki blge) olarak tanmlamlardr.4 Biz de almamzda bu tanmlamay esas alyoruz. Babile ilk yerleenlerin Smerler (3200), ardndan Akadlar (yaklak 2350) ve Amurrular (yaklak 1850) olduu bilinmektedir. Mehur Babil ehrinin kurulmas ve burada ilk kralln olumas ise 1830lu yllara tarihlendirilmektedir. ehir, esas hretine Hammurab dneminde (17281686) kavutu. Kendi adyla anlan mehur yasalar oluturan Hammurab, gney Mezopotamyann tmne ve orta Fratta yer alan Mari (modern Tel Harrari)ye kadar olan geni bir blgeye hkmetti.5 Milattan nce ikinci bin yln ortalarnda Babilde tarih sahnesine Aramler kt. Daha sonra bu topraklarda mehur Asur imparatorluu kuruldu. Bu blgeyi ele geirmek iin Asurlular, Aramler ve Keldanler arasnda l bir mcadele balad. Mcadeleden galip kan Asurlular, M 9. yy.dan M 7. yy.n sonlarna kadar neredeyse kesintisiz biimde Babile hkim oldular. Asur hkmdarlar zaman zaman Babilin ynetimini dorudan ele almakla birlikte, ounlukla yerli krallar araclyla egemenliklerini srdrme yoluna gittiler.6 Keldani kabilelerinin Babil

E.S, Babylon, EJ, CD Edition; Charles F. Pfeiffer, Exile and Return, Baker Book House, Michigan, 1962, s. 55. Willard Gurdon Oxtoby, Babylonian, Achaemenid Period, EJ, CD Edition; Sack, 14; Jacob Neusner-Alan J. Avery-Peck, The Routledge Dictionary of Judaism, Routledge, New York and London, 2004, s. 13.

Oxtoby, Babylonian, Achaemenid Period, EJ, CD Edition; Pfeiffer, 55; Paul Johnson, Yahudi Tarihi, (ev: Filiz Orman), Pozitif yay., 2000, s. 1617. Pfeiffer, 55.

topraklarna zorla girerek bir ka kez tahta el koymalarndan dolay, Asurlular III. Tiglat-pileser (744727)7 dneminde Babil ile daha yakndan ilgilenmeye baladlar. Kral Sanherib (705681) zamannda Asura kar Babille bir ittifak kuruldu.8 Babilin bar yoldan denetiminin imknszln anlayan Sanherib, ordusuyla Babilin zerine yrd. Asur ordusu 689da Babili yerle bir edip, kan isyan da iddetli bir ekilde bastrd. Sanheribin lmnden sonra yerine geen olu Esarhaddon (681669), babasnn uygulad siyaseti terk etti ve Babilin yeniden inasna destek verdi. Babili bir prenslik haline getirdi ve kk olu Samas-sumukini oraya vali tayin etti.9 M 7. yy.da Asurda i ekimeler balad. Asur hkmdar Esarhaddonun byk olu ve halefi Asurbanipal (668626) ile o dnemde Babil valisi olan kardei Samas-sum-ukin arasnda atmalar kt. Bu atmalar sonucu Asur krall kuzey ve gney krall olarak ikiye blnd. Asurbanipal, kardeine kar sava ap, 652 ylnda Babili tekrar Asur imparatorluuna katt. Bu tarihten itibaren Babil, yirmi be yl daha Asur hkimiyetinde kald.10 Asurbanipal, gney Mezopotamyaya geileri engellemek iin Babil valiliine Nabopolassar isimli bir Kaldeliyi getirdi.11 Asurbanipalin lmnden sonra, yerine geen krallar onun kadar baarl olamadlar
7

ve

Asur

imparatorluu

zayflamaya

balad.12

Msrn

Asur

Asur imparatorluunu tarihte grlen ilk byk imparatorluk yapan III. Tiglat Pileserdir. 745 ylnda taht ele geirmi bir general olan Tiglat Pileser, Verimli Hilalin ounu zapt ettikten sonra, kuzey ve gney snrlarn etraftaki kabilelere kar gvenli hale getirmitir. Ayrca ticaret yollarn korumak ve vergileri ok kolay toplamak iin blgeyi ynetim birimlerine ayrmtr. Malup ettii dmanlarn bulunduklar yerden srm ve onlara inaatlarda alma zorunluluu getirmitir. Onun bu uygulamas, uygarlama yolunda nemli sonulara yol am; bu sayede etnik engeller krlmtr. Bkz. Lukas De Blois-R. J. Van Der Spek, An Introduction to the Ancient World, Routledge, New York, 1997, s. 38.

Bu dnemde Babilde Aram prenslerden Merodak-Baladan bulunmaktayd. Asura kar oluturulan birlikte Babilin yan sra Elam, Yahuda ve Sur krallar ile Msr firavunu vard. Bkz. M. emseddin Gnaltay, Yakn ark (Elam ve Mezopotamya), I, TTK, Ankara, 1937, s. 563.

Gnaltay, I/563; Sack, 16. Sack, 16; Gnaltay, I/565569. M. emseddin Gnaltay, Yakn ark (Suriye ve Filistin), III, TTK, 1947, s. 351. De Blois-Van Der Spek, 3839.

10 11 12

egemenliinden ayrlmasndan (650) hemen sonra, Medler ve Babilliler ayakland. Asurbanipal tarafndan Babile vali olarak atanan Nabopolassar, Asurun zayflamasn frsat bilerek Med kral Kiyaksar (633584) ile anlaarak son Asur kral inarikuna kar isyan etti. Bu isyan bastrlamad. Med-Babil ittifak, 612 ylnda Asurun merkezi Ninovay ele geirdi.13 Msr firavunu I. Psammetik (664610) blgede gcn artrmak iin, MedBabil ittifakna kar olduka zayflam ve Ninovayda kaybetmi olan Asurlulara yardm etmek istedi. Psammetik bu srada ld. Onun yerine geen olu Neko (609 593), babasnn giriimini devam ettirerek, Med-Babil ordularna kar Asurlulara destek olmak iin Filistine girdi.14 Yeni Babil taraftar olan Yahuda kral Yoiya,15
13

B. H. Alford, Old Testament History and Literature, Longmans, Gren and Co., London, New York, Bombay and Calcuta, 1910, s. 134; H. R. Hall-D. Litt, The Ancient History of the Near East/From the Earliest Times to the Battle of Salamis, Methuen &Co. Ltd., London, 1927, s. 543; Gnaltay, III/351. Tanahn Nahum kitabnda Nahum peygamber, Asurun kecei ve Ninovann hazinelerinin yama edilecei kehanetinde bulunmutur. Bkz. Nahum 13.

14 15

Gnaltay, III/351353; De Blois-Van Der Spek, 39. II. Krallarda yapt reformlardan dolay Yoiyadan vgyle sz edilmektedir. (Bkz. II. Krallar 23:25). Friedman, II. Krallar kitabnda kral Yoiya ile Musa peygamber arasnda paralellikler kurulmaya alldn sylemektedir. rnein Tesniye 34:12de Musa gibi Rabbin yz yze bildii bir peygamber daha srailde kmad denilirken, II. Krallar 23:25de Yoiya iin onun gibi Rabbe dnen bir kral ondan evvel olmad ve kendisinden sonra onun gibisi kmad denilmektedir. Ayrca, Tesniye 6:5de yer alan Allahn Rabbi btn yreinle ve btn cannla ve btn kuvvetinle seveceksin ifadesine benzer eyler, II. Krallar 23:25de Yoiyadan sz edilirken Musann btn eriatna gre, btn yreiyle ve btn canyla ve btn kuvvetiyle.. eklinde yer almaktadr. Yine Tesniye 31:11de geen btn srail Allahn Rabbin nnde, onun seecei yerde grnmek iin geldii zaman, bu eriat btn srailin karsnda kulaklaryla iitsinler diye onlara okuyacaksn ifadelerinin benzeri II. Krallar 23:2de Kral ve kendisiyle beraber btn Yahuda adamlar ve Yerualim de oturanlarn hepsi, khinler ve peygamberler, kkten bye kadar btn kavim Rabbin evine ktlar. Rabbin evinde bulunmu olan ahit kitabnn btn szlerini onlara iittirerek okudu eklinde gemektedir. Bkz. Richard Elliott Friedman, The Exile and Biblical Narrative/The Formation of the Deuteronomistic and Priestly Works, Scholars Press, California, 1981, s. 78.

Neko ordusunun ilerlemesini durdurmak istedi, ancak baarl olamad ve 610 ylnda savata ldrld.16 Neko, Yahuda kral Yoiyann savata lmesinden sonra, onun yerine tahta gemi olan olu Yehoahaz tahttan indirip kardei Elyakimi, ismini Yehoyakim olarak deitirerek17 kral ilan etti.18 Msr ordusunun Yahudadaki bu egemenlii ok uzun srmedi. Nabopolassar blgede Keldan (veya Yeni Babil)19 imparatorluunu kurdu ve Babili bakent yaparak kendini de Babilin kral ilan etti.20 Asur ve Msr ittifak, Babil-Med ordular karsnda byk bir hezimete urad ve 605 ylnda Asur imparatorluu tamamen ykld. Msr ordusu ise Nabopolassarn 605 ylnda lmnden hemen

16 17

Bkz. II. Tarihler 35:2024. Neko, Elyakime yeni isim vermekle onun bu makam kendisine borlu olduunu srekli hatrlatmak istemitir. (Bkz. Gnaltay, III/353). Ayrca Eski dnemlerde isim deitirmenin yaygn bir uygulama olduu grlmektedir. rnein, Asur kral Asurbanipal, Msr prensi Psammetikin adn Nabu-shezibbani, yani Nabu beni kurtarr olarak deitirdi. Tanah, Msrda Yusufun isminin Zafenat-paneah olarak deitirildiini (Tekvin 41:45), Danielin Belteatsar (Daniel 4:19), Hananiahn isminin ise edrak olarak deitirildiini haber vermektedir. Ayrca, her zaman isim deitirme olumsuz olmayabiliyordu. Mesela, Msr Firavunu Neko tarafndan Elyakime verilen Yehoyakim ismi (II. Krallar 23:34) Yahve szn yerine getirecektir anlamna gelirken, Babil kral Nebukadnezzar tarafndan kral Yehoyakinin amcas Mattanyaya verilen Tsedekiya ismi (II. Krallar 24:17) Yahvenin drstl anlamna gelmekteydi. Grld gibi, bu iki Yahuda kralnn yeni isimleri de yine Yahudi isimleriydi. Bkz. Pfeiffer, 11, 8990; Elias Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, Studies in Jewish and Christian History, E. J. Brill, Leiden, 1986, s. 293294.

18 19

Bkz. II. Krallar 23:3134; II. Tarihler 36:14. Nabopolassar tarafndan temelleri atlan ve olu Nebukadnezzar tarafndan geniletilen krallk iin Yeni Babil ve Keldan isimleri kullanlmaktadr. Keldan tabiri karklklara sebep olduu iin, aratrmaclar tarafndan daha ok Keldan imparatorluuna iaret olarak Yeni Babil ismi tercih edilmektedir. Biz de almamzda Yeni Babil kullanmn tercih ettik. Keldan ve Yeni Babil kullanm in bkz. De Blois- Van Der Spek, 40. Ayrca bkz. Kadir Albayrak, Keldanler ve Nasturler, Vadi yay., Ankara, 1997.

20

Pfeiffer, 1112; 55; Gnaltay, I/569.

10

nce olu Nebukadnezzara21 (605562), nce Karkemite,22 sonra da Hamathta yenildi.23 Yeni Babil imparatorluunun (626539) ikinci kral olan Nebukadnezzar, babas Nabopolassarn lmnn ardndan tahta geti. Nebukadnezzar, babasnn kurduu bu devleti byk bir imparatorlua dntrmeyi baard. Krk yllk hkmdarl boyunca ok nemli baarlara imza att.24

B. BAB L KRALI NEBUKADNEZZARIN YAHUDAYI GAL 1. Nebukadnezzar Hakknda Genel Bilgiler lk Keldan kral Nabopolassarn (626605) yirmi bir yllk krallndan sonra tahta geen olu Nebukadnezzarn krallnn ilk yllar hakknda Babil kaynaklarnda ok az bilginin yer ald sylenmektedir. Yine bu kaynaklarda, Tanahta oka bahsi geen Nebukadnezzarn Kudse ynelik seferleri, Yahuday ve Kuds igali, Sleyman mabedini ykp Yahudallar srgne gndermesi gibi konulara ok az yer verildii belirtilmektedir.25 Yahudi tarihi asndan ok nemli grlen bu olaylarn Babil kaynaklarnda fazla yer almamas, aslnda Yahuda krallnn Babil imparatorluu tarihi asndan dikkate deer bir neme sahip olmadn gstermektedir.

21

Nebukadnezzar ( branice rwndkBbn, rwardkBbn) isminin Akada asl Nab-kudurriusurdur. Bu isim Nab ocuumu korur veya Nab snrm korur anlamna gelmektedir. (Bkz. Pfeiffer, 12; Bustanay Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition). Tarihte iki tane Nebukadnezzar adn tayan kral vardr. Bunlardan biri, ikinci sin hanedanl kral Nebukadnezzar (11241103), dieri ise Yeni Babil kral Nebukadnezzardr. Yaklak be yz yldan fazla bir zaman nce yaam olan ikinci sin hanedanl kral Nebukadnezzarla kartrmamak iin Yeni Babil kral Nebukadnezzara II. Nebukadnezzar denmitir. Bkz. Sack, 13.

22 23 24 25

Kr. II. Tarihler 35:20; Yeremya 46:2. Gnaltay, III/353; Alford, 133134; Pfeiffer, 1113, 55; Gnaltay, I/569. Pfeiffer, 1113; Sack, 14; 1920. Sack, 21.

11

Yeni Babil imparatorluunun kurucusu kral Nabopolassarn olu olan Nebukadnezzar, imparatorluun gerek anlamda kurucusu kabul edilmektedir.26 Nebukadnezzar, tahta geiinin hemen ardndan fetih seferlerine balam, ayn zamanda farkl blgelerdeki isyanlar bastrmakla megul olmutur. Filistin ve Suriyedeki hkimiyetini pekitiren Nebukadnezzar, 601 ylnn sonunda Msr fetih seferlerini balatmtr. Fakat bunda baarl olamamtr. Bu durum Yahuda da dhil, Suriye ve Filistindeki baz krallara Babile kar isyan etme cesareti vermitir. Yine Nebukadnezzar Elamllara kar savarken, bir yandan da Akaddaki bir ayaklanmay bastrmaya almtr. Bu olaylar, Suriye ve Filistin krallarn isyan konusunda bir kez daha cesaretlendirmitir. Nebukadnezzar, kan bu isyanlar baarl bir ekilde bastrmtr. Kuds ele geirmi ve Yahuday Babile bal bir vilayet yapmtr.27 Ardndan Sur (Tyre)
28

ve Ammon29 gibi baz krallklar da

lkesine kattktan sonra,30 562 ylnda lmtr.31 Nebukadnezzarn kiilii hakknda Babil ve Yahudi kaynaklarnda farkl tanmlamalarda bulunulmaktadr. Babil kaynaklarnda Nebukadnezzardan hkim ve yasa koyucu olarak faziletlerinden bahsedilmekte ve adaletin kral olarak yceltilmektedir.32
26 27 28

Ayrca

ikinci

bir

Hammurab33

olarak

kabul

edilen

De Blois-Van Der Spek, 40. De Blois-Van Der Spek, 40; Sack, 14; Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition. Hezekiel peygamber, Sur kralnn taraf denizlerle evrili lkesinde gurura kaplp ben ilahm, denizlerin barnda Allah tahtnda oturuyorum diyerek meydan okuduu iin, Yahvenin yabanc ve snnetsizleri onun zerine salaca ve lmnn bunlar eliyle olaca kehanetinde bulunmaktadr. Bkz. Hezekiel 28:210.

29

Yeremya peygamber Ammon oullarnn Rabba ehrine kar cenk barn iittireceim gnler geliyor. Issz bir hyk olacak ve kyleri yaklacak ve srail kendisini mlk edinenleri mlk edinecek, Rab diyor. (Yeremya 49:2) cmleleriyle Ammon krallnn yklaca kehanetinde bulunmaktadr.

30 31

Pfeiffer, 18. Daniel Smith-Christopher, Reassessing the Historical and Sociological Impact of the Babylonian Exile (597/587539), Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. J. M. Scott), Brill, Leiden, 1997, s. 19.

32 33

Peter Coxon, Nebuchadnezzars Hermeneutical Dilemma, JSOT, 66 (1995), s. 89, 97. Hammurab, Eski Babil mparatorluunun kmesiyle birlikte, M 28. yy.da, 43 yl Babilde krallk yapm bir Amorili yasa koyucudur. O, imparatorluundaki on bir kraln

12

Nebukadnezzarn, lkede adaleti salamak iin tanrlar tarafndan seildii ifade edilmektedir.34 Babil kaynaklarna gre Nebukadnezzar, hukuk ve askeri alanlarn yannda, dier alanlarda da nemli baarlara imza atmtr.35 O, Babili eski dnyann yedi harikasndan biri haline getirmitir. Bu erevede o, Babildeki eski mabetleri restore ettirmi, Marduk36 tapna Esagila ile yanndaki Etemenanki Zigguratn37 ve ehrin duvarlarn yeniden ina ettirmitir. Ayrca o, Babil topraklarn dzenli sulamak iin Frat nehrine bal kanallar yaptrm ve mehur asma bahelerini kurdurmutur.38 Ksacas Nebukadnezzar, Babil tarihine gre, M 6. yy.n balarnda Babili yeniden canlandran, byten ve zirveye ulatran en nemli kiidir.39

altnc ve en nl olandr. Mezopotamyann ehir devletlerini zaptederek Smer ve Akkad lkelerini bir imparatorluk halinde birletirip merkez bir hkmet kurmutur. Hammurab asl nn, lkesindeki kanunlar derleyip, ksmen bunlarn zerinde reformlar yaparak, bir kanun Codexi tedvin etmesiyle kazanmtr. Bkz. Pfeiffer, 11; Mebrure Tosun-Kadriye Yalva, Sumer, Babil, Assur ve Ammi-aduqa Ferman, TTK, Ankara, 2002, s. 3.
34

Kraln tanrlar tarafndan atand inanc, Mezopotamyaya zg yeni bir ey deildir. Daha nceki dnemlere ait pek ok metinde de, bu ynde ifadelere rastlamak mmkndr. Bkz. Coxon, 90.

35

Kaynaklarda, Nebukadnezzarn kendi dnemine ait kitabelerde, byk bir fatih olarak deil de, imarc bir hkmdar olarak tasvir edildii nakledilir. Yine, onun eski mabet ve saraylar imar ettirdii, yeni mabet ve saraylar yaptrd anlatlmaktadr. Nebukadnezzar ld zaman (561), Babilin btn dounun en mamur ve en muhteem ehri olduu sylenmektedir. Bkz. Gnaltay, I/591.

36

Marduk ismi Tanahta Bel ile birlikte yer almaktadr: Babil alnd, Bel utand, Merodak yld (Bkz. Yeremya 50:2). Mardukun, zellikle Nebukadnezzar dneminde, Babilin mill tanrs olduu belirtilmektedir. Bkz. Pinhas Artzi-Raphael Kutscher, Marduk, EJ, CD Edition.

37

Etemenanki Ziggurat, Tekvinde kt hretiyle n yapm Babil Kulesidir. (Bkz. Tekvin 11:19). Babil Kulesi iin bkz. Myra J. Siff, Tower of Babel, EJ, CD Edition; Sack, Images of Nebuchadnezzar, 20, 8489.

38

Pfeiffer, 6061; Sack, 14, 20, 7275; Edwin M. Yamauchi, The Exilic and Postexilic Periods: Current Developments, Giving the Sense: Understanding and Using Old Testament Historical Texts, (ed. Michael A. Grisanti, David M Howard), Kregel Publications, America, 2003, s. 205.

39

Coxon, 9091; Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition.

13

Nebukadnezzarn Yahudi tarihinde de nemli bir yeri vardr. Nebukadnezzar Yahudi tarihi asndan nemli klan; Yahudann ele geirilmesi, Sleyman mabedinin yklmas ve Yahudilerin Babile srgne gnderilmesiyle sonulanan bir dizi asker seferin onun zamannda ve onun emriyle gereklemi olmasdr. Nebukadnezzarn Yahudi belleindeki etkisi, Babilin Persler tarafndan ortadan kaldrlmasndan sonra da devam etmitir. Onun Yahudi tarihinde brakt izlerin etkisi yzyllar boyunca devam etmi ve hikyesi Tanahn eitli kitaplarnda yerini almtr.40 Nebukadnezzar, erken dnem rabban yaznlarda ve ge dnem Tanah metinlerinde zalim, acmasz ve bazen da deli olarak nitelendirilir. Ona atfedilen bu olumsuz imaj olduka karmak bir yap gsterir.41 Tanahn deiik yerlerinde, ounlukla onun hainliine vurgu yaplrken, bazen ondan olumlu ekilde de bahsedilir.42 srail tarihi boyunca, Yahudi toplumu zerinde Nebukadnezzarn yapt etkiye sahip hemen hemen baka hibir kimse yok gibidir. Yahudiler onu, Tanrnn evinin ykcs ve mehur Babil Srgnnn mimar olarak hatrlarlar.43 Baz aratrmaclar, Nebukadnezzar byten eyin bizzat Yahudilerin kutsal kitab olduunu iddia eder.44

2. Nebukadnezzarn Yahuday gali Asur imparatorluunun srail devletini ykmasndan sonra, Yahuda Asur tehdidi altndayd. Asur imparatorluunun Babillilerce yklmas (612), Yahuda
40 41

Sack, 1314. Matthias Henze, The Madness of King Nebuchadnezzar/The Ancient Near Eastern Origins and Early History of Interpretation of Daniel 4, Brill, Leiden, Boston, Kln, 1999, s. 101; Sack, 99104; Moses Aberbach, Nebuchadnezzar in the Aggadah, EJ, CD Edition; Louis Ginzberg, The Legends of the Jews, IV, Baltimore and London, 1998, s. 333334.

42

Mesela Yeremya kitabnda Yahvenin kulu ifadesi onun iin kullanlr. (Bkz. Yeremya 25:9; 27:6; 43:10). Henze, 101. Gnaltaya gre, Tevratn, Kudsn sukutunu, tarihin en byk bir hdisesi, adeta cihann ykl gibi tasvir etmi olmas, bu macerann kahraman olan Nabukodonosoru (Nebukadnezzar) tabiatyla bytmtr. Bkz. Gnaltay, I/591.

43 44

14

krallna nefes aldrmtr. Bu sayede Yahuda krall, srail kralln yklmasnn ardndan 150 yl daha ayakta kalmtr.45 nk Yeni Babil imparatorluu, Medya ve Umman-manda krallklaryla birlikte Ninovay da ykm ve 604 ylnda Hatti topraklarnda (Suriye-Filistin) kendi hkimiyetini kurmutur.46 Yeni Babil imparatorluu, kral Nabopolassar ve Nebukadnezzar dnemlerinde blgede hkim g olmu, zellikle Yahuda, bu gcn etkisi altnda kalan blgelerin banda gelmitir. Balangta Babile kar temkinli bir politika izleyen Yahuda krallar, blgede yeniden hkimiyet salamak iin zaman zaman ayaklanmlardr. kan bu isyanlar zerine bakent Kuds birka kez kuatlm ve igal edilmitir. 587 ylndaki son igalde Kuds yerle bir edilmi, mabet yklm, mabedin tun direkleri, ayaklar paralanm; dier kutsal mabet eyalaryla birlikte Babile gtrlmtr.47 Bu hengmede mabette bulunan kutsal sandk bir gre gre paralanm, bir gre gre de daha nce Manasse tarafndan mabetten alnmtr.48 Bu olaylar sonrasnda, Yahuda krall sona ererken, Yahudiler de Babile srgn edilmitir.49

45

Shemaryahu Talmon, Exile and Restoration in the Conceptual World of Ancient Judaism, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 2001, s. 121.

46

Alford, 134135; Bezalel Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition; Pfeiffer, 11. Nahum peygamber Ninovann dmesine ve Asurlularn yenilmesine ok sevinirken (Bkz. Nahum 13), Habakkuk peygamber Babilin ykselmesine armaktadr. (Bkz. Habakkuk 1:1 vd.).

47

Bkz. II. Krallar 25:913. Ayrca Kuds ele geirildikten sonra Babilliler tarafndan yaplan eyler hakknda bkz. II. Krallar 25:1417; kr. Yeremya 52:13; 1723. Peter R. Ackroyd, Exile and Restoration/A Study of Hebrew Thought of the Sixth Century B.C, The Westminster Pres, Philadelphia, 1975, s. 25. De Blois-Van Der Spek, 40; Sack, 14; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition; Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition.

48

49

15

C. YAHUD LER N BAB LE SRLMES Yahudi tarihinde srgn50 denildiinde, genellikle 587/586 ylnda51 Babil kral Nebukadnezzarn Kuds ele geirip mabedi yerle bir ettikten sonra

50

Srgn, branicede golah (hlvf) veya galut (TBlf) ( ngilizce exile) kelimesiyle ifade edilir. Kelime anlam, karmak, srmektir. (Kr. Hezekiel 12:37). Terim anlam ise anavatanlarndan karlp yabanc bir lkeye srlme ve yabanclarn hkimiyetine girme anlamna gelmektedir. (Kr. Amos 7:17). Klasik Yahudilikte srgn, teolojik anlamda, Tanr ile insanln arasnn ayrlmasdr. Bu anlamda ilk srgn, Philo ve Josephusa gre gnahlar sebebiyle Cennetten karlan dem ve Havvaya aittir. dem ve Havvayla karlatrlan srail halk da, srail topraklar ( srail halknn Edeni)ndan ayn sebeple, iledikleri gnah sebebiyle, srgne gnderilmitir. Srgnle yakn anlaml kullanlan dier bir kavramdiasporadr. ngilizce bir kelime olan diaspora kavram, genellikle branice galut kavramnn yerine kullanlmaktadr. Diaspora ve galut kelimeleri birbirinin yerine kullanlmakla birlikte, diaspora tam olarak srgn kelimesinin anlamn karlamamaktadr. Diaspora, dalma (dispersion) anlamnda olup, ounlukla kinci Mabet dnemi sonrasnda yaanan ve srail Devletinin kurulmasna kadar devam eden dalmalar ve srail topraklar dnda yaayan Yahudiler iin kullanlmaktadr. Birinci Mabedin yklmasyla (587) yaanan ve Babil srgn olarak bilinen toplu srgn, Yahudi literatrnde, diaspora deil galut olarak isimlendirilmektedir. (Bkz. Louis H. Feldman, The Concept of Exile in Josephus, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, s. 145150; Haim Hillel Ben-Sasson, Galut, EJ, CD Edition; Neusner-Avery-Peck, The Routledge Dictionary of Judaism, 30, 41; Talmon, 107; Yacov Newman-Gavriel Sivan, Judaism AZ (Lexicon of Terms and Concepts), (ed. Avner Tomaschoff), Jerusalem, 1980, s. 34; Lester L. Grabbe, Ezra-Nehemiah, Routladge, London and New York, 1998, s. 7). Ayrca srgn kavramnn anlam ve apokaliptik literatrde nasl anlald hakknda bkz. James C. VanderKam, Exile in Jewish Apocalyptic Literature, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 1997, s. 89109.

51

Nebukadnezzarn Kuds igalinin ve Yahudilerin Babile srlmesinin hangi yl olduu tam olarak bilinmemektedir. Kaynaklarda bu konuda 587 ve 586 eklinde iki farkl tarih yer almaktadr. Tanahn Krallar kitabnda Kudsn iki defa igal edildii sylenmektedir. Bu igal ve neticesinde srgn dneminin ilki Yehoyakinin ksa sren krall dneminde yaanrken (II. Krallar 24:1015), ikincisi Tsedekiyann krallnn 9. ylnda meydana gelmitir. (II. Krallar 25:122). Tanahta yer alan bu bilgiye ramen, Babil kaynaklarnda yalnzca bir igalin anlatld belirtilmektedir. Bkz. Bob Becking, Ezras Re-enactment

16

Yahudileri Babile srgne gndermesi kastedilmektedir.52 Tanahta Yahudilerin yaad pek ok srgn hikyesinden bahsedilmesine ramen, hibiri Yahudi tarihinde ve yaamnda Babil srgn kadar etkili olmamtr.53 Yahudilerin tarihte ilk yaadklar srgn, Asur srgndr. 700l yllar, Yahudiler iin olduka skntl dnemlerdi. Bu tarihten nce yaanan olaylar, gelecek zor gnlerin habercisi olmutu.54 Sleymann lmnden sonra (925) lke ikiye blnm; I. Yeroboam (924907)55 kuzeyde srail kralln, Rehoboam (924 903/veya 907)56 da gneyde Yahuda kralln kurmutu.57

of the Exile, Leading Captivity Captive/ The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, s. 43.
52

De Blois-Van Der Spek, 40; Becking,

Ezras Re-enactment of the Exile, 42. Bu

dnemde Yahudilerin bir ksmnn Msra kap sndklar nakledilmektedir. Yeremyada, Yahudilerin Msra snanlara tepkiler yer almaktadr. Yahvenin Yahudilerin Babilde kalmalarn, Msra gitmemelerini istedii belirtilmektedir. (Bkz. Yeremya 42:1044:30; kr. Yeremya 24:810). Msra gidenlerin akibetiyle ilgili Yeremyada anlatlan olumsuz duruma baklrsa (Bkz. Yeremya 44:2430), Yeremyann oradaki Yahudiler iin hi bir gelecek grmedii anlalmaktadr. Msrda bulunan Yahudilere ne olduu tamamen belirsizdir. Sadece bu gruptan bazlarnn Yahudaya dnd bilinmektedir. Bkz. Ackroyd, Exile and Restoration, 39; Georg Fohrer, History of Israelite Religion, (Translated by David E. Green), S.P.C.K., London, 1975, s. 315 318.
53

Charles C. Torrey, Ezra Studies, The University of Chicago Press, Chicago, 1910, s. 285; Jeppesen, 142. J. Maxwell Miller-John Haralson Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, The Westminster Press, Philadelphia, 1986, s. 218220. Yeroboam, Efraim kabilesine mensup olup Nebatn oludur. Gen, cesur ve becerikli bir kii olan Yeroboam, Sleymana kar isyan etmitir. ilolu peygamber Ahiya, onun isyann desteklemi ve srailin on sptnn Yahve tarafndan kendisine verileceini sylemitir. Yeroboam, Sleymann kendisini ldrmek istemesi zerine Msra kam ve Sleymann lmne kadar da orada kalmtr. Sleymann lmmden sonra yerine geen olu Rehoboamn, babasnn srail zerine ar vergiler koyma siyasetini devam ettirmek istemesi zerine, srailliler isyan etmi ve Yeroboam nderliinde srail kralln kurmutur. (Bkz. I. Krallar 11:2612:133). Tanahta Yeroboamn srailde yirmi iki yl krallk yapt sylenirken (Bkz. I. Krallar 14:20), kaynaklarda Sleymann lm, kralln ikiye blnmesi, Yeroboam ve Rehoboamn krallk sreleri ile ilgili farkl

54

55

17

Yahuda krallnda Rehoboamn ardndan tahta geen krallar ierisinde en dikkat eken isim, kral Ahaz (742727)d. Yotamdan58 sonra tahta geen Ahaz, nceki krallarn aksine putperest inanlar benimsemi, halkn Yehovann yan sra pagan tanrlara tapnmaya zorlamtr.59 Ayn dnemde, kuzeydeki srail krall ise tam bir anari iinde olmutur.60 Bu krallk, balangtan yklna kadar srekli i ekimeler, cinayetler ve savalarla mcadele etmitir.61 Bu dnemde sk sk krallar deimitir. rnein, kral II. Yereboamn (785745) lmnden sonra, srailde 745736 yllar arasnda be kral tahta gemitir.62 Paralanm Yahudi topraklar blgedeki birok Sami kabilenin, zellikle de gittike gcn hissettiren Aramlerin tehdidi altnda kalmtr. Fakat srail ve Yahuda krallklar iin asl tehlikeyi Asurlular ve Babilliler oluturmutur. Buras Asurlular iin stratejik bir neme sahipti. Ayrca Asur imparatorluu topraklarndan balayan ve Msra giden ticaret yolu da Filistin corafyasndan gemekteydi. Bu nedenle bu iki Yahudi krallnn topraklarna sahip olmak, Asurlular iin byk bir nem arz etmekteydi. Bundan dolay, Asurlular bu topraklar ele geirmek iin fetih giriimlerini balattlar.

tarihler verilmektedir. Bkz. Bustanay Oded, Jeroboam, EJ, CD Edition; Yaar Kutluay, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka yay., st., 2001, s. 167; Johnson, 65.
56

Kral Sleymann Ammon ei Naamann olu olan Rehoboam, babasnn lm ve lkenin ikiye blnmesinden sonra Kudste on yedi yl krallk yapmtr. (Bkz. I. Krallar 14:21). Buradan hareketle, Rehoboamn 924 ila 907 tarihleri arasnda tahtta kald tahmin edilmektedir. Bkz. Miller-Hayes, 220.

57 58 59 60

Sleymann lm ve lkenin blnyle ilgili bkz. I. Krallar 11:4312:133. Bkz. II. Krallar 15:3234. Bkz. II. Krallar 16:24. srail ve Yahuda tarihiyle ilgili temel kaynak II. Krallar 15:817:41 ve II. Tarihler 28:1 15. cmlelerdir. zellikle II. Tarihlerde yer alan bilgiler, Yahudada meydana gelen olaylarla ilgili olup, sraille ilgili olanlar ikincil derecede ele alnmtr. srail tarihiyle alakal yer alan bilgiler ise Yahudayla dorudan ilikili olanlardr. zellikle Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazarnn, Davuttan nce ve Yahuda dndaki yerlerde meydana gelen olaylarn tamamn gz ard ettii, hi yer vermedii gzkmektedir. Bkz. Fohrer, 360; Miller-Hayes, 314315, 335.

61 62

Gnaltay, III/335. Miller-Hayes, 220221; Johnson, 69.

18

lk nce kuzeydeki srail Krall topraklarna ynelen Asurlular, fetih giriimlerinin baarl olmasnn ardndan, buradaki halk Asura srgne gndermilerdir. ki aamada gerekleen srgnlerden ilki, srail kral Pekah dneminde olmutur. Asur kral III. Tiglat-pileser, kuzeydeki srail krallnn Gilead, Galile ve Naftali blgelerini ele geirip orada bulunanlar Asura srgne gndermitir.63 Asurlular tarafndan gerekletirilen ikinci srgn ise, ilk srgnden yaklak on yl sonra, srail karal Hoea zamannda, Samiriyenin nce Asur kral almaneser (727722), ardndan kral II. Sargon (722705) tarafndan ele geirilmesinden sonra yaanmtr.64 Bu dnemde Samiriye halknn ou srgne gnderilmi65 ve yerlerine baka blgelerden insanlar getirilip yerletirilmitir.66 Srgne gnderilen on srail kabilesi, zaman ierisinde tarih sahnesinden silinmitir.67 Srgne gitmeyip geride kalanlar da zamanla pagan inanlar benimseyip asimile olmutur.68 Asur imparatorluu dneminde, Asura vergi vermek suretiyle igalden kurtulan Yahuda krall, Babil imparatorluu dneminde ayn ans yakalayamamtr. Kral Nebukadnezzar dneminde Yahuda ele geirilmi ve halk Babile srgn edilmitir. Nebukadnezzar, ok eski bir dnce olan bu yntemle69
63 64 65

Bkz. II. Krallar 15:29; 16:59; kr. I. Tarihler 5:26; aya 7. Bkz. II. Krallar 17:16; 18:911. Bkz. II. Krallar 17:6, 18, 23; 18:912. Torrey, Asur kaynaklarnda bu dnemde srail krallndan 27.290 kiinin srgne gnderildii bilgisine yer vermektedir. Bkz. Torrey, 326.

66 67 68

Bkz. II. Krallar 17:24. Talmon, 120. Sara Japhet, Exile and Restoration in the Book of Chronicles, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, s, 178; Grabbe, The Exile Under the Theodolite: Historiography as Triangulation, Leading Captivity Captive/The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, s. 8485; David Aberbach, Imperialism and Biblical Prophecy 750500 BC, Routledge, London and New York, 1993, s. 10.

69

Nebukadnezzarn igal ettii blgelerin halkn srgn etme politikasnn, Asur kral I. Tiglat-pileserin balatt srgn siyasetinin bir devam olduu kabul edilmektedir. I. Tiglat-pileser (M 12. yy.n sonlar) ile balayan bu yntem, daha sonra Asur

19

gneybatdan gelecek saldrlara kar Filistini tampon lke yapmak ve Babilin nfusu olmayan baz blgelerinde yerleimi salamak istemitir.70 Asurlularn yaptnn aksine71 Nebukadnezzar, srgne gnderilenlerin yerine baka insanlar yerletirmemitir.72 Tanaha gre Kudsn igali ve Yahudilerin Babile srgne gnderilmesi, Yahuda kral Yehoyakim zamannda balam ve kral Tsedekiya dneminde sona ermitir. Yahuda kral Yehoyakim, Babillilere hediyeler vererek Yahudann igalini bir sre geciktirmitir. Fakat Babillilerin Msrllar tarafndan zor duruma sokulmas (601), kral Yehoyakimi Msrllara gvenerek Babillilere kar isyan etmeye

imparatorluunu tarihte grlen ilk byk imparatorluk yapan III. Tiglat-pileser (744727) tarafndan, malup ettii dmanlarn bulunduklar yerden srmesi ve inaatlarda alma zorunluluu getirmesiyle devam ettirilmitir. Ele geirilen blge insanlarnn srgne gnderilmesi Babil dneminde de devam etmitir. Srgn siyaseti, Pers kral Korein blgede hkim olmasyla sona ermi, hatta tersine iletilmeye balanm, srgndekiler kendi topraklarna geri gnderilmitir. Bkz. De Blois-Van Der Spek, 38; Aberbach, Imperialism, 5; Ephraim Stern, The Persian Empire and the Political and Social History of Palestine in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 70; Elias J. Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, JBL, 65 (1946), s. 249275; Ackroyd, Exile and Restoration, 140141; Thomas L. Thompson, The Exile in History and Myth: A Response to Hans Barstad, Leading Captivity Captive/The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, s. 105; Kenneth G. Hoglund, Achaemenid Imperial Administration in Syria-Palestine and the Missions of Ezra and Nehemiah, Scholars Press, Atlanta, Georgia, 1992, s. 7.
70

William Stein, Exile, Babylonian, The Universal Jewish Encyclopedia, (ed. Isaac Landman), IV, Universal Jewish Encyclopedia Company, New York, 1948, s. 209. Asurlular, Kuzey srail Kralln 722deki srgnden sonra yeniden iskna at ve baka yerden getirdikleri insanlar buraya yerleirdi. Bkz. II. Krallar 17:24. Lester L. Grabbe, Israels Historical Reality After the Exile, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, s. 16; Pfeiffer, 44; Yamauchi, 206.

71

72

20

cesaretlendirmitir.73 Bunun zerine Nebukadnezzar, Kuds yeniden igal etmi ve kan isyan 598/597de iddetli bir ekilde bastrmtr.74 Yehoyakimden sonra, yerine olu Yehoyakin75 tahta gemitir. Kuds Nebukadnezzarn ordusu tarafndan kuatld iin, kral ancak ay tahtta kalabilmitir.76 ehri ele geiren Nebukadnezzar, isyann cezas olarak henz on sekiz yanda olan Yahuda kral Yehoyakini, ailesini, kraliyet grevlilerini, savalar, sanatkrlar ve Kuds ve Yahudadan farkl gruplardan insanlar srgne gndermitir.77 Nebukadnezzar, Yehoyakini srgne gnderdikten sonra yerine amcas78 Mattanyay adn Tsedekiya79 olarak deitirerek kral atam ve ondan ballk sz almtr.80 Tsedekiya, Msr firavunlar II. Psammetik ve Apriasn vaatlerine
73 74

Bkz. II. Krallar 24:1. Bkz. II. Krallar 24:27; II. Tarihler 36:68; Daniel 1:12. Grabbeye gre, Kudsn kral Yehoyakim zamannda igal edildiine ilikin bilgiler, byk ihtimalle, II. Krallar ve II. Tarihlerde anlatlan hikyenin yanl okunmasna veya yanl deerlendirilmesinden kaynaklanmaktadr. Danielin yazar, II. Krallar ve II. Tarihlerdeki bilgileri kartrm ve Yahuda kral Yehoyakimin krallnn nc ylnda, Babil kral Nebukadnezzar Yerualime geldi ve onu kuatt (Daniel 1:1) eklinde vermitir. Hlbuki Yehoyakimin krall dneminde Babillilerin Kudse saldrdklarna ilikin her hangi bir delil yoktur. Ayrca II. Krallar kitabna gre Yehoyakim, krallnn yedinci ylnda, Kudsn Babillilerce ele geirilmesinden yl sonra isyan etmitir. (II. Krallar 24:1). Babilliler, Yehoyakim lnceye kadar bu isyana karlk vermemilerdir. Nebukadnezzarn ordusu Kudse ulatnda tahtta Yehoyakim deil, olu Yehoyakin vardr. Bkz. Grabbe, The Exile, 88; Peter R. Ackroyd, I&II Chronicles, Ezra, Nehemiah/Introduction and Commentary, SCM Pres Ltd, London, 1973, s. 206207.

75

Yehoyakinin ismi, Yeremya 24:1de Yekonya olarak geerken, II. Krallar 24:8 ve II. Tarihler 36:4de Yehoyakin olarak yer alr. Bkz. II. Krallar 24:89. Bkz. II. Krallar 24:817; Yeremya 13:1819; II. Tarihler 36:910. II. Krallarda Tsedekiyann kral Yehoyakinin amcas olarak gsterilirken (II. Krallar 24:17), II. Tarihlerde kardei olduu sylenmektedir. Bkz. II. Tarihler 36:10. Tsedekiya kral olduunda yirmi bir yandadr ve Yahudada on bir yl krallk yapmtr. Bkz. II. Krallar 24:18. Bkz. II. Krallar 24:1317; II. Tarihler 36:1013; Hezekiel 17:11 vd. Tsedekiya kral ilan edilmesine ramen, halk yasal kral olarak Yehoyakini grmtr. (Gabriele Boccaccini,

76 77 78

79

80

21

gvenerek Nebukadnezzara kar isyan etmitir.81 bunun zerine Nebukadnezzar, bu olay sonrasnda Yahudann bir daha isyana kalkmamas iin komutan Nebuzaradan, 587 ylnda Kuds yerle bir etmek grevlendirmitir. Nebuzaradan, Kuds ele geirdikten sonra, mabedi ve ehrin duvarlarn yerle bir etmitir.82 Kraln oullarn onun gz nnde ldrm, kral da gzlerini kr ettikten sonra, zincire vurarak Babile gtrmtr.83 Ayrca Nebuzaradan Yahudann asker, sivil ve din liderlerini Riblada idam ettirmi;84 daha az tehlikeli olan halkn da Babile srgne gndermitir.85 Bu dnemde pek ok Yahuda ehri yerle bir edilirken, Benyamin kabilesine dokunulmamtr. Nebukadnezzar, burada dzeni salamak zere Ahikamn olu Gedalyay bir Benyamin ehri olan Mizpaha vali olarak grevlendirmise de Gedalyann valilii ksa mrl olmutur. Gedalya, Nebukadnezzarla ibirlii yapt sulamasyla ldrlmtr.86 Gedalyann ldrlmesi, Babile yeni bir srgnn (582 ylnda) balangc ve bahanesi olmutur.87

Roots of Rabbinic Judaism, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 2002, s. 46). Hatta Kudsteki baz Yahudiler, Babilde esir tutulan Yehoyakinin tekrar dneceini mit etmilerdir. Bkz. Yeremya 28:4.
81 82

Bkz. Yeremya 37:5; Hezekiel 17:15; 29:67. Sack, 14; Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition; Carl Schultz, The Political Tensions Reflected in Ezra-Nehemiah, Scripture in Context: Esssays on the Comparative Method, (ed. Carl D. Evans, William W. Hallo and John B. White), The Pickwick Press, Pittsburgh, 1980, s. 221. Baz aratrmaclar, Nebukadnezzarn mabedi yerle bir edip, orada bulunan kutsal eyalar Babile gndermesindeki asl amacn, ehri ve ehrin kutsalln zayflatmak ve Kuds ele geirmek olduunu dnmektedir. Bylece Nebukadnezzar, bu tarihten yaklak on yl sonra Kuds kolayca ele geirmitir. Bkz. Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, 296297; Pfeiffer, 1415.

83

Bkz. II. Krallar 25:17. Tsedekiyann Babilde srgndeyken ld sylenmektedir. Bkz. Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. Bkz. II. Krallar 25:1821. Bkz. II. Krallar 25:1-21; Yeremya 39:1-10; 52:1-27; II. Tarihler 36:11-21 vd.; Kr. Daniel 5. Bkz. II. Krallar 25:2226; Yeremya 40:7 vd; 41:1 vd. Bkz. Yeremya 52:30.

84 85

86 87

22

Babil kral Nebukadnezzar dneminde yaanan bu olaylar neticesinde Yahudilerin son kalesi Kuds ve dolaysyla gneydeki Yahuda krall da, srail krall gibi sona ermi ve kutsal Kuds ehri Yahudilerin nazarnda dul bir kadn gibi88 kalmtr.89 Yahudilerin Babil srgn, 539 ylndan Pers kral Korein Babili fethedip Babillileri malup etmesinin ardndan Yahudilere dn izni vermesine kadar devam etmitir.90 Babillilerin Yahudada yaptklar ykm, katliam ve srgnlerin bu kadar iddetli olmasnn sebebini, Yahuda krallarnn yaplan anlamalara sadk kalmamasnda ve Babile kar defalarca isyan etmesinde aramak gerekir. nce Yehoyakim, ardndan Yehoyakin ve son olarak da Tsedekiyann isyan, kral Nebukadnezzarn bir daha isyan edemeyecek ekilde Yahudann yerle bir edilmesini emretmesiyle son bulmutur. Srgne gnderilen halk, her eylerini geride brakarak g etmek zorunda braklm, geride kalanlarsa yeni efendilerinin hizmetinde almaya devam etmilerdir. Gerek srgne gnderilenler ve gerekse Yahudada braklanlar, balarna gelen bu felaketin bir muhasebesini yapma ihtiyac hissetmilerdir.

1. Srgnle ilgili Tartmalar Kudsn ele geirilmesinin ardndan, srgne gnderilenlerle Yahudada kalanlarn oran ve sosyal statleri gibi konular, Kutsal Kitap yorumcular ve tenkitileri arasnda tartmaldr. Konuyla ilgili bilgilerin kayna, II. Krallar, II. Tarihler, Yeremya, kinci aya91 ve Hezekiel92 kitaplarnda yer alan ifadelerdir.

88 89

Bkz. Yeremyann Mersiyeleri 1:1. Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, 282; Peter Ross Bedford, Temple and Restoration in Early Achaemenid Judah, Brill, Leiden, Boston, Kln, 2000, s. 1. Grabbe, Israels Historical Reality, 17; Sack, 14; Grabbe, The Exile , 80100. kinci aya, Tanahta ayr bir kitap olmayp, aya kitabnn 4055. blmleri iin kullanlan bir isimlendirmedir. Baz aratrmaclar, aya kitabnn 4055. blmlerini farkl bir alma olarak kabul edip, teselli edin, kavmimi teselli edin cmleleriyle balad iin bu blmleri srailin Teselli Kitab olarak da isimlendirmektedirler. Ayrca bu blmlerin bahsettii olaylar, 545 ila 539 aras dnemle tarihlendirilmektedir.

90 91

23

Tanahn Krallar ve Tarihler kitaplarndan93 anlald zere, Yahudadan en kapsaml srgnler, Yahuda kral Yehoyakin ve kral Tsedekiyann krall dnemlerinde olmutur.94 II. Krallar kitabnda, 597 ylnda, yani Nebukadnezzarn sekizinci ylnda, on sekiz bin kiinin srgn edildii belirtilirken,95 kitabn devam eden bablarnda 587 ylnda srgne gnderilenlerin says hakknda bir bilgi verilmez, sadece halknn geri kalan (yeter hm) eklinde genel bir ifade kullanlmtr. Srgne gnderilmeyip Yahudada kalanlar iin de memleketin fakir olanlar (middallt hres) eklinde mulk bir ifadeye yer verilmitir.96 Bu son ifade, Yeremya kitabnda halkn fakir olanlarndan bir ksm (middallt hm)97
Bkz. Amnon Netzer, Some Notes on the Characterization of Cyrus the Great in Jewish and Judeo-Persian Writings, Acta Iranica, II, Leiden, 1974, s. 35.
92

Hezekiel kitab, srgn dneminin balangcnda yaanan olaylar konu edinirken; aya kitabnn kinci aya olarak isimlendirilen blmleri, srgn dneminin sonunda vuku bulan olaylar ele almaktadr. Bkz. Ackroyd, Exile and Restoration, 104; John Van Seters, In the Babylonian Exile With J: Between Judgment in Ezekiel and Salvatian in Second Isaiah, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden, 1999, s. 7273.

93

Tanahn I. ve II. Krallar ile I. ve II. Tarihler kitaplarn, birinci ve ikinci kitab birlikte zikretmek gerektii yerlerde, sz uzatmamak iin ksaca Krallar ve Tarihler olarak isimlendirdik.

94

Bkz. II. Krallar 24:14; II. Tarihler 36:910. Aratrmaclara gre Tarihler kitab, yalnzca Yahuda krall bak asn yanstmaktadr. Bu yzden bu kitaplarda kuzey srail krallnn igali ve halknn srgne gnderilmesiyle ilgili ok az bilgi yer almaktadr. Yine Tarihler kitabnda, srailin Asurlular tarafndan ele geirilmesi ve Yahudann Babillilerce igali, Krallar kitabndaki anlatmdan farkl ele alnmaktadr. II. Tarihlerde, Yahudann igali ve yaanan srgnler tarihsel sralamaya uygun olarak anlatlrken; srail krallnn iki aamal igali ve halkn srgne gnderilmesi, tek bir olay olarak verilmektedir. III. Tiglat-pileserin Galileyi ve Samiriyeyi ele geirmesinden ve oradakileri srgne gndermesinden hi sz edilmemektedir. Bkz. Japhet, Exile and Restoration, 3940.

95 96 97

Bkz. II. Krallar 24:1416. Bkz. II. Krallar 25:11 vd. Bkz. Yeremya 52:15.

24

eklinde biraz farkl, ancak benzer bir ifade yer almtr. Baz aratrmaclar, Tanahtaki srgnden geriye baz fakirlerin kaldna ilikin szlerin, geride kalanlarn sosyal statleri hakknda bilgi verme amal olduunu ileri srmtr.98 II. Tarihlerde ise srgne gnderilenlerin says hakknda bir bilgi verilmemitir. Kral Tsedekiya zamannda halkn ounluunun kltan geirildii;99 Kudsn son igalinden sonra da, geride kalanlarn tamamnn srgn edildii sylenmitir.100 Yeremya kitabnda, II. Krallar ve II. Tarihlerin aksine, Babile srgne gnderilenlerin says dnemler halinde ayrntl bir ekilde verilmektedir. Yeremya kitabnda srgn, aamal olarak ve Nebukadnezzarn krallk yllarna gre anlatlmaktadr. Nebukadnezzarn yedinci ylnda 3023 kii;101 on sekizinci ylnda 832 kii102 ve yirmi nc ylnda 745 kii103 olmak zere toplam 4600 kii Babile srgne gnderilmitir. Yeremyadaki bu rakamlar II. Krallar kitabnda verilen bilgilerle elimektedir. nk daha nce de ifade ettiimiz gibi, II. Krallara gre Kudsn sadece ilk igalinde 18000 kii srgne gnderilmitir.104 Ezra ve Nehemya kitaplarnda, srgnden sonra Yahudada Yahudi yaamnn varl kesinlikle kabul edilmez. zellikle Ezrada srgnlerin ardndan lkenin tamamen bo kald vurgulanr. Bu kitaplara gre, yalnzca srgndeki topluluk (golah) meru kabul edilmekte; Yahudada kalanlar memleketler

98 99

Ackroyd, Exile and Restoration, 23. Bkz. II. Tarihler 36:17. Bkz. II. Tarihler 36:1820. Bkz. Yeremya 52:28. Bkz. Yeremya 52:29. Bkz. Yeremya 52:30. Bu son srgnden Tanahn baka bir yerinde sz edilmemektedir. Bkz. II. Krallar 24:1416.

100 101 102 103 104

25

kavimlerinin murdarlklar105 arasnda saylmaktadr.106 Gerek Yahudiler, Babilde veya diasporada yaayanlardr. Srgne gitmeyenler gerek Yahudi deildir.107 Kutsal Kitap aratrmaclar, Tanahtaki verilerden hareketle, Babile gnderilen ve Yahudada kalan Yahudilerin says hakknda birbirine zt grler ileri srmtr. Bir gre gre, srgnden ok az sayda soylu etkilenmi, halkn ounluunu kendi topraklarnda braklmtr.108 Bu konudaki geleneksel gr ise, Tanahn II. Tarihler kitabndan hareketle,109 587 ylnda yaanan felaketin ardndan, ehrin harabeye dnd, btn halkn srgne gnderildii ve ehrin tamamen bo ve ssz kald ynndedir.110 Son dnemde, zellikle Charles C. Torrey, Hans Barstad, Robert Carroll, John Bright ve Lester L. Grabbe bata olmak zere birok aratrmac, Tanahn
105 106

Bkz. Ezra 9:1, 11; Nehemya 10:28; kr. Ezra 4:4; 10:2, 11; Nehemya 9:24; 10:3031. Grabbe, Israels Historical Reality, 2223; Peter R. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, Oxford Univ. Press, London, 1970, s. 17; Harold C. Washington, Israels Holy Seed and The Foreign Women of Ezra-Nehemiah: A Kristevan Reading, Biblical Interpretation, 11/34 (2003), Brill, Leiden, s. 430.

107

James Sanders, The Exile and Canon Formation, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, 1997, s. 41. Bu konudaki farkl yaklamlar iin bkz. Ackroyd, Exile and Restoration, 21; Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 34; Schultz, 222 vd; Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, 282, 294; Pfeiffer, 1617; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition; Stein, IV/209; Japhet, Exile and Restoration, 39; Grabbe, Israels Historical Reality, 2223, 31; Max L. Margolis-Alexander Marx, A History of The Jewish People, Meridian Books, Philadelphia, 1962, s. 114; Becking, Ezras Re-enactment of the Exile, 41 vd; Bob Becking, Continuity and Discontinuity After the Exile: Some Introductory Remarks, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, s. 2; John Bright, A History of Israel, SCM Press, London, 1962, s. 324.

108

109 110

Bkz. II. Tarihler 36:1721. Salo Wittmayer Baron, A Social and Religious History of The Jews, I, Columbia Univ. Press, New York, 1952, s. 105; Simon Dubnov, History of the Jews/From the Beginning to Early Christianity, I, (Translated from the Russian by Moshe Spiegel), South Brunswick, New York, ty, s. 312; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition; Thompson, 101118; Schultz, 222 vd.

26

deiik pasajlarnda ifade edildiinin aksine,111 blgenin tamamen ssz ve bo kalmadn, belli bir lde hayatn devam ettiini ileri srmtr.112 Torrey, Tanahta yer alan, halkn tamamnn srgne gnderildii ynndeki bilgilerin abartl olduunu sylerken;113 Ackroyd, bu ifadelerden, nfusun tamamnn srgne gnderildii sonucunun kmayacan belirtmitir.114 Bright ise, Yeremya kitabndaki rakamlarn makul olduunu, srgne gnderilenlerin bundan daha fazla olmadn ifade etmitir.115 Baz aratrmaclar Yahudada kalanlarn saysyla ilgili, yirmi bin gibi net bir rakam sylerken;116 bazlar da bu oran toplam nfusun yzde doksan veya doksan be ekline yzde olarak vermitir.117 Yahuda nfusunun byk ounluunun geride kaldn savunan aratrmaclar, bu iddialarna srgn dnnde, daha nce srgne gitmeyenlerin hl Kudste bulunmalarn; Hezekiel gibi srgn dnemi kitaplarnda, srgnden dnenlerin mabedi yeniden ina etme ve topraklarnda hak iddia etme konularnda anlamazlklarn kacana ilikin imalarn olmasn delil gstermektedir.118 Yine, Yeremya kitabnda baz Yahudilerin Yahudada ibadetlerine devam etmek iin geici bir sunak yaptklarna ilikin bilgilerin bulunmas,119 srgnden sonra Yahudada

111

Bkz. II. Krallar 25:1-21; Yeremya 39:1-10; 52:1-27; II. Tarihler 36:11-21 vd.; Kr. Daniel 5. Torrey, 285287; Bright, 324; Ackroyd, Exile and Restoration, 2031; Grabbe, Israels Historical Reality, 22 vd.; Margolis-Marx, 114; Fohrer, 308; Yamauchi, 210; SmithChristopher, 7; Donald J. Georgen, The Mission and Ministry of Jesus, Wilmington, Delaware, 1986, s. 47; Andrew Thomson, An Inquiry Concerning The Books of Ezra and Nehemiah, AJSL, 48/2, 1932, s. 123; Niels Peter Lamche, On the Problems of Reconstructing Pre-Hellenistic Israelite (Palestinian) History, Journal of Hebrew Scriptures, 3 (2000), s. 12.

112

113 114

Torrey, 285. Ackroyd Exile and Restoration, 21; Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 4; Japhet, Exile and Restoration, 39. Bright, 325326. Theodore C. Vriezen, The Religion of Ancient Israel, The Westminster Press, Philadelphia, 1967, s. 243. Boccaccini, 51. Bkz. Hezekiel 8:118; 11:1421; 33:2329. Bkz. Yeremya 41:5.

115 116

117 118 119

27

hayatn tamamen durmadnn en ak gstergelerinden birisi olarak kabul edilmektedir.120 kinci gr savunan aratrmaclar, ehrin fakir olanlar hari hepsinin srgne gnderildiini, yine Tanahta yer alan delillerle121 iddia etmektedir.122 Bu grte olanlarn banda Salo Wittmayer gelmektedir. Ona gre, srgnden sonra Yahudada Yahudi yaamnn byk oranda devam ettii tezi, hem Kutsal Kitaba, hem de tarihsel gereklere ve arkeolojik bulgulara aykrdr. nk yerli nfus, 597 586 yllarnda gerekleen pe pee srgnlerle, sava ve yar gnll glerle ciddi anlamda tkenmitir.123 Baronla ayn gr paylaan baz aratrmaclar, srgnler sonucunda Filistindeki Yahudi varlnn sona erdiini belirtirmitir.124 Pfeiffer de arkeolojik bulgularn, 587 yln mteakip dnemde Yahudada net bir kesintinin olduunu, ancak Yahudann kuzey veya gney blgeleri iin ayn eyin sz konusu olmadn, delillerin Beytel ve Samiriye ehirlerinin yklmadn gsterdiini ifade

120 121

Jacob M. Myers, Ezra-Nehemiah, Doubleday, New York, 1964, s. xx. Bkz. II. Krallar 25:1-21; Yeremya 39:1-10; 52:1-27; II. Tarihler 36:11-21 vd.; Kr. Daniel 5. Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. Thompson, srgnler sonucunda Yahudann tamamen ssz bir lke olmadn savunan Hans Barstada cevap olarak yazd makalesinde, onun eski kaynaklarla modern tarihilii kartrdn ileri srerken, onun Nehemyadaki bo lkeyle ilgili itirazn garip karlamaktadr. Ancak yine de btnsel bir srgnn abartl olduunu kabul etmektedir. Bkz. Thompson, 101 118.

122

123 124

Baron, I/105; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. rnein The Universal Jewish Encyclopediann Babil Srgn maddesini yazan William Stein, Babil srgnnn aamada gerekletiini, birincisinin Kral Yehoyakinin tahttan indirilmesinden sonra 597 ylnda olduunu ve bu srgnde kral, ailesi, maiyetiyle birlikte, 7000 sava ve 1000 usta zanaatkr ve nalbantn gnderildiini belirtmitir. Birinci srgnden ksa bir sre sonra khinler, peygamberler ve soylular da srgne gnderilmitir. Yine Steine gre, 587 ylnda Kudsn dmesinin ardndan gnderilenlerin says 40.000 kiiyi bulmutur. Gedalyann ldrlmesinden sonraki son srgnde de, saylar ok az kalm olan nfusun tamam srgn edilmitir. Bkz. Stein, IV/209. Ayrca bkz. Pfeiffer, 1617; 42; Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, 282, 294.

28

etmitir.125 Baz aratrmaclar da, savalar neticesinde asker, sivil ve din liderlerin idam edildiini,126 daha az tehlikeli olanlarn ise srgne gnderildiini ve Yahudada kalmalarna izin verilen fakir iftiler dnda lkenin tamamen boaltldn,127 hatta onlarn yerine de baka insanlarn yerletirilmediini syleyerek, uzlatrc bir gr ortaya koymulardr.128 Zira Asurlularn yaptnn aksine,129 Nebukadnezzar srgne gnderilenlerin yerine baka insanlar yerletirmemi,130 blge kademeli olarak gneyden Edomiler ve Araplar, doudan da Ammonler ve dier komu kabileler tarafndan igal edilmitir. Srgndekiler Babilden dnmeden nce Yahudada, srgne gnderilmeyen Yahudilerin torunlaryla birlikte yabanc milletler yerlemilerdir.131 Yahudilerin srgnyle ilgili tartmalardan birisi de, onlarn yabanc kltrler ierisinde kimliklerini korumalar ve anayurtlarna tekrar dnmelerinin tarihte bir ilk olup olmaddr. Aratrmaclara gre, tarihte srgne gidip mill kimliklerini kaybedenlerin rneklerine rastlanld gibi, tam tersi rneklere de rastlamak mmkndr. Yahudi tarihinde bunun iki rneine de rastlanlmaktadr. Srgnde mill kimliklerini kaybedip, yabanc milletler ierisinde asimile olanlar ve mill kimliklerini koruyup tekrar anayurtlarna dnenler de olmutur. Birincisi Asur imparatorluu zamannda, ikincisi ise Babil imparatorluu zamannda yaanmtr. Asurlularn kuzey srail krallndan srgne gnderdii on Yahudi kabilesi bunun en ak rneidir. Bu on srail kabilesinin Yahudi kaynaklarnda hatrasnn hl canl olmas, srgndeki kuzey kabilelerinin varlklarn devam ettirdiklerine ilikin

125 126 127 128

Pfeiffer, 43. Bkz. II. Krallar 25:1821. Bkz. II. Krallar 25:12. Bright, 324; Pfeiffer, 17; Bickerman, Nebuchadnezzar and Jerusalem, 282, 294; Grabbe, Israels Historical Reality, 16. Asurlular, Kuzey srail Kralln 722deki srgnden sonra yeniden iskna am ve nfuslandrmtr. Bkz. II. Krallar 17:24. Grabbe, Israels Historical Reality, 16. Pfeiffer, 44.

129

130 131

29

gerek bir bilgi saylmamaktadr.132 Nitekim Asura srgne gnderilen bu on Yahudi kabilesi bir daha geri dnememi, tarih sahnesinden silinmitir.133 Babilliler tarafndan srgne gnderilen Yahudilerse, tekrar kendi topraklarna dnmlerdir. Bu sayede baka milletler ierisinde asimile olup yok olmaktan kurtulmulardr. Baz aratrmaclar, Yahudilerin Babil srgnnden sonra yeniden kendi topraklarna dnmesinin, tarihte ilk rnek olmadn belirtmektedir. Grabbeye gre, srgnde kimliklerini tamamen kaybeden milletler olduu gibi, yzyllar sonra bile kimliklerini hatta dillerini koruyabilenler de olmutur. Dolaysyla, bu konuda bir genelleme yaplmas doru olmad gibi, srgndekilerin kimliklerini koruyacaklarn veya kaybedeceklerini sylemek de ancak kiisel bir gr olacaktr. nk srgnden anayurtlarna dnen topluluklarn olduunu gsteren deliller ok olmamakla birlikte yine de vardr. Asur ve Babil kaynaklarnda bu konuda baz rneklere rastlanlmaktadr. rnein Babilliler tarafndan srgne gnderilen isyanclar, daha sonra Esarhaddon tarafndan tekrar ehre dnmelerine izin verilmitir. Dolaysyla, iddia edildii gibi Yahudilerin gola toplumu olarak srgnden Yahudaya dnleri, daha nce yaanmam bir durum deildir.134

2. Srgnn Yahudiler zerindeki Etkisi Yahudadan 597 ve zellikle 587 yllarnda yaanan srgnler, Yahudi din, kltrel ve siyas yaamnda nemli bir etkiye sahip olaylarn banda gelmektedir. Yahudiler, srgnle birlikte siyas bamszlklarn yitirdikleri gibi, madd ve manev olarak da byk bir knt yaamlardr. Bu dnemde srgnle sonulanan gelimelerin tarihsel gereklii, hem Kutsal Kitap hem de Kutsal Kitap d kaynaklar ve arkeolojik kalntlarla dorulanmasna ramen, srgn sonras dnemde

132

4. Ezra (2. Esdras) 13:39-47de srgndeki on kabilenin Siona dnecei kehanetinde bulunulmaktadr. Bkz. Grabbe, The Exile, 8182. Talmon, 120; Elias Bickerman, From Ezra to the Last of the Maccabees/ Foundations of Post-Biblical Judaism, Schocken Books, New York, 1962, s. 6. Grabbe, The Exile, 8384.

133

134

30

Yahuda ve Babilde bulunan Yahudilerin durumu konusunda hl belirsizlikler vardr.135 Srgnlerden sonra Yahudann ve orada ikamet edenlerin durumlar hakknda ok farkl deerlendirmeler yaplmaktadr. Fakat bu deerlendirmelerin hibirisi tahminden teye gememektedir. nk Kudsn ykld 587 ila Korein dn izni verdii 536 yllar arasnda Yahuda ve orada kalanlarn yaantlar hakknda sanki hi yaanmamasna, neredeyse hibir bilgi yok yoktur.136 Kaynaklardan elde edilen veriler ise gerek tarihsel olaylar yanstmaktan ok, din-ideolojik bak asyla yazlm ve mitik unsurlarla sslenmi bilgilerdir.137 Kudsn 587 ylnda tahrip edilmesi, Yahudi tarihinde ok nemli bir dnm noktas olmutur. Yahudiler daha nceki dnemlerde birok kriz dnemi yaam olmasna ramen, hibirisi onlar zerinde Babil srgn kadar etkili olmamtr.138 Kudsn ve mabedin yklmas, Davud krallnn sona ermesi, ciddi kltrel ve teolojik sarsnt meydana getirmi,139 Yahudilerin zihninde ok derin izler brakmtr. Yahudilerin Kudsn, mabedin ve Davud krallnn ebedi olarak korunmuluu140 ve fethedilemezliine141 olan inanlar yklmtr.142 Bu inan,

135

Grabbe, Israels Historical Reality, 17; Sack, 14; Ackroyd, Exile and Restoration, 232; Pfeiffer, 43; Bright, 323. Ayrca Tanah d kaynaklar hakknda bkz. Grabbe, The Exile, 80100

136 137 138

Bright, 323325; Pfeiffer, 43; Ackroyd, Exile and Restoration, 232; Schultz, 222224. Grabbe, Israels Historical Reality, 31. Leo Trepp, Judaism: Development and Life, Dickenson Publishing Company, BelmontCalifornia, 1966, s. 13; Fohrer, 307; Bright, 323; Schultz, 221; Sanders, 37. Miller-Hayes, 416; Yamauchi, 300; Fohrer, 307. I. Krallarda Yahve Sleymana baban Davuta vaat etiim gibi srail zerinde senin krallnn tahtn ebediyen pekitiririm vaadinde bulunmutur. (I. Krallar 9:5). Ayrca Peygamber Natan kral Davuta, Tanrnn bir kelam olarak, krallnn ebediyen emniyette olaca ve tahtnn ebediyen sabit olaca szn vermitir. (II. Samuel 7:4 17). Yahudiler, Davut ve soyunun krallk iin Yahve tarafndan seildiine, kraliyet saraynn korunmas ve takdisi ynnde ilah vaadin olduuna inanyorlard. Bkz. Bedford, 4.

139 140

141

Yeremya Peygamberin mabet vaaznda, kendilerini dzeltmeyip gnaha devam ettikleri takdirde, Tanrnn ismiyle arlan gvendikleri mabedin de yklabilecei ynndeki

31

ehrin ve mabedin yklp Davud krallnn sona ermesiyle byk oranda kaybolmutur.143 Baz Yahudi yazarlar, srgn lmden bile daha ar bir ceza olarak grmtr. nk lm, skntlar sona erdirirken, srgn yeni ansszlklarn ve skntlarn balangc olmutur.144 Yahudilikte srgn olay, sosyolojik ve tarihsel olduu kadar, ayn zamanda din ve ideolojik bir konudur. Dmanlar tarafndan lkelerinden karlan Yahudiler, balarna gelen bu felaketleri, ferd ve kolektif olarak haddi amalar sebebiyle, ilah bir ceza olarak yorumlamtr.145 Tanahn srgn dnemini anlatan kitaplarnda, Yahudilerin kendi topraklarndan srlmesi, gnah-srgn ve dn146 eklinde din ve ideolojik bir zeminde ele alnmtr.147 Srgnn, bu teolojik tartmalarn tesinde, Yahudiler zerinde ciddi etkileri olmutur. Bu etkiler din, kltrel ve sosyo-ekonomik olmak zere balk altnda deerlendirilebilir. a. Din Etkisi Srgnn hemen sonrasnda yaanan kafa karkl ierisinde Yahudiler arasnda farkl tepkiler ortaya kmtr. Bu tepkileri u ekilde sralamak mmkndr: Gsz bir Tanr olduu dnlerek, Yahveye ibadetin tamamen

szlerine (Yeremya 7 ve 26. bablar) insanlarn ok sert tepki gstermesinin sebebi, ehir ve mabetle ilgili bu inanlardr. Bkz. Schultz, 221; 235.
142

Bright, 328; Stuhlmueller Carroll, Post-Exilic Period: Spirit, Apocalyptic, The Jerome Biblical Commentary-The Old Testament, (ed. Raymond E. Brown-Joseph A. Fitzmyer and Roland E. Murphy), I, Prentice-Hall, New Jersey, 1968, s. 337; Schultz, 221.

143

Leo W. Schwarz (ed.), Great Ages and Ideas of the Jewish People, Random House, New York, 1956, s. 73; Schultz, 221. Bunun iin bkz. Feldman, The Concept of Exile, 146. Talmon, 110; Georgen, 47. Kr. Yeremya 24, 29, Hezekiel 4. Grabbe, Israels Historical Reality, 31; Karl Heinrich Cornill, Ezekiel, JE, (ed. Isidore Singer), V, Funk and Wagnalls Company, London, 1903, s. 314, 316; Michael A. Knibb, The Exile in the Literature of the Intertestamental Period, Heythrop Journal, 17 (1976), s. 264265.

144 145 146 147

32

braklmas;148 geleneksel dinin terk edilip igalci Babil gcnn din anlaynn kabul edilmesi; Yahvizmdeki149 Kenan unsurlarn kuvvetlendirilmesi; Yahvizmin zellikle monoteistik formu zerinde yuunlalmas veya din, siyas ve sosyal balamda Yahveye inancn yeniden ekillendirilesi.150 Babil tanrlar karsnda Yahvenin gszl dncesi, milletler arasndaki savalarn tanrlar arasndaki
151

savalarn

bir

yansmas

olarak

dnlmesinden kaynaklanmaktadr.

Kudsn ve mabedin tahrip edilmesi,

halkn srgne gnderilmesi, baz Yahudiler tarafndan Babil tanrs Mardukun srailin tanrsna kar zafer kazanmas olarak alglanm; mabedin kutsl eyalarnn da Babildeki Marduk tapna iin zafer ganimetleri olarak dnlmtr. Bunun sonucunda halkn zihninde Babil tanrs Marduk, Yahveden daha gl konuma ykselmitir. Pek ok kii, gsz bir Tanr olduunu dnerek, Yahveye tapnmay tamamen terk etmitir. Bunun bir sonucu olarak Babil tanrlarna tapnmaya balamtr.152 nk zafer kazananlarn tanrsna tapnmak daha avantajl grlmtr. Bu sayede yeni efendileri Babillilerden fayda salayanlar bile kmtr. Birok Yahudi ise Yahveye inanmay tamamen terk ederken, bazlar da Yahveyle birlikte Babil tanrlarna ibadet etmeye balam,153 evlerinde bu tanrlarn heykellerini bulundurmutur.154 Srgn sonras dnemi anlatan Tanah kitaplarnda, igalcilerin dinlerinin kabul edilmesine kar konulmaya allm, bu amala kimi zaman Yahvenin

148

Elmer W. K. Mould, Essentials of Bible History, The Ronald press Company, New York, 1966, s. 417. Yahvizm ya da Yahvistik din tabiri, Kudsn Babilliler tarafndan yklmasndan nceki dnemde, Yahudadaki dini tanmlamak iin kullanlmaktadr. (Bkz. Becking, Continuity and Discontinuity, 5). Srgn dn sonrasnda Yahudilerin dinini tanmlamak iinse, Yahudilik tabiri kullanlmaktadr.

149

150 151

Becking, Continuity and Discontinuity, 4; Mould, 417418. I. Krallarda Suriyelilerle srailliler arasndaki savata, Suriyeliler sraillilerle dada deil, ovada savamak istemelerinin gerekesi olarak, srail ilahnn dalar ilah olduu, ovalar ilah olmad gsterilmektedir. (Bkz. I. Krallar 20:23 ve 20:29). Buna gre, tanrlarn da savalarda aktif olarak katldklar sonucu kmaktadr.

152 153 154

Smith-Christopher, 18; Mould, 417; Fohrer, 311; Ackroyd, Exile and Restoration, 42. Fohrer, 311. Bkz. Hezekiel 14:111.

33

birliine daha ok vurgu yaplrken, kimi zaman da Babil tanrlar alaya alnmtr.155 kinci ayada, yabanc dinlere kar konulmu; Yahvenin birlii ve mkemmelliine srekli vurgu yaplmtr. ayada, heykellerin anlamszl ortaya konmaya allrken;156 kinci ayada, Babil tanrlaryla dorudan alay edilmitir.157 Hezekielde de, baka tanrlara ibadet etme dncesi, bu tanrlarn odun ve tatan baka bir ey olmadklar eklinde alaya alnmtr.158 Srgn dnemi peygamberleri, halkn Babil tanrlarna tapnmalarna kar, Yahvenin btn dnyann Tanrs olduu, yalnzca sraili deil, btn insanl yaratt fikrini ilemeye balamlardr. Babillilerin zafer kazanmalarnn ve Yahudilerin kendi topraklardan srlm olmalarnn, Yahvenin zayfln gstermeyeceini, onun iradesinin srgnde de devam ettiini sylemilerdir.159 Peygamberlerin yolunu takip edenler, sunacaklar bir mabetleri olmamasna ramen, srgn dneminde Yahveye tapnmaya, abat ve snnet kurallarna riayet etmeye devam etmitir.160 Yahveyle aralarn dzeltmek ve tekrar anayurtlarna dnmek iin, atlar yakmlar,161 srgnn ansna orular tutmaya balamlardr.162 Bu dnemde monoteizm ile politeizm arasndaki ayrma keskinlemi,163 peygamberler ahite, abat kurallarna ve snnete riayet edilirse mabedin yeniden yaplaca szn vermilerdir.164 Srgn sonrasnda farkl bir tavr taknan baz Yahudiler ise, ne sadece Yahveye ibadete devam etmi ne de Babil tanrlarna tapnmtr. Gemi dnemlerde olduu gibi,165 eski Kenan tanrlarna tapnmaya balamtr.166 rnein

155 156

Ackroyd, Exile and Restoration, 42. Heykellerin anlamszl u ekilde ifade edilmektedir: Oyma puta ekil verenlerin hepsi bo adamlardr ve zevk bulduklar eyler bir ie yaramayacaktr Bkz. aya 44:9 vd. Bkz. aya 46:1 vd. Bkz. Hezekiel 20:32. Pfeiffer, 47. Mould, 417418. Bkz. Mezmurlar 137; Yeremyann Mersiyeleri 3:39 vd.; 5:19-21. Bkz. Zekarya 7:1 vd.; 8:18-19. rnek iin bkz. aya 44:6 vd. Bkz. aya 65 vd. Tanahn eitli yerlerinde, Yahudilerin tarih boyunca farkl dnemlerde farkl gerekelerle eski inanlarna dndkleri veya bunun zlemini ektikleri anlatlmaktadr.

157 158 159 160 161 162 163 164 165

34

baz Yahudiler, Yoiya tarafndan yaplan reformlarn yanl olduunu; bunun eski Kenan tanrlarn kzdrdn dnmtr. Bunun bir sonucu olarak dinsel anlamda geriye dn yaanmtr. Hezekielin sekizinci bab, Yeremyann krk drdnc bab, Zekeriya ve ayann trito- aya olarak adlandrlan bablar,167 felakete tepki olarak dier tanrlara, zellikle de Kenann bilinen eski tanrlarna tapnmaya balayanlarn saysnn azmsanmayacak boyutlarda olduunu gstermektedir. Hezekielde anlatlanlar, muhtemelen Kudsn igali dnemindeki din durumu tasvir etmektedir. Hezekiel 8. ve 9. bablardaki anlatlanlarla; Yeremya 44de yer alan ifadeler,168 eski bir inanca dnldnn birer iareti olarak yorumlanmaktadr.169 Bunun bir sonucu olarak, Yahudada senkretik bir inan biimi ortaya kmtr.170 Srgne gnderilen Yahudilerden bazlar bu konuda olduka zt bir gr sergileyerek, yaknda Tanrnn vadinin gerekleeceini ve bir mesih ann geleceini iddia etmilerdir. Hatta ska bunlar arasndan, kendilerini Tanrnn elileri olarak gsteren ve yaknda bir kurtarcnn geleceini haber verenler kmtr.171 Tanahta gerek Yahudada kalm olanlarn gerekse Babilde srgnde bulunanlarn, srgn dnemi boyunca din yaantlarnn nasl olduu konusunda ok ak bilgiler yer almamaktadr. zellikle srgne gitmeyenlerin durumu Tanahta tamamen grmezden gelinmitir. Tanahn srgne gitmeyip Yahudada kalanlardan neredeyse hi sz etmemesi zerinde duran aratrmaclar, bunu ideolojik sebeplere balamlardr.

Bkz. k 16:3; 17:3; k 32:16; Hkimler 10:6; I. Samuel 19:1016; I. Krallar 12:2829; I. Krallar 23:12.
166

rnein Yeremyada yle denilmektedir: nk gnahlar ok, dneklikleri de oald. (Yeremya 5:6); Seni kendi ktln tedip edecek ve dneklerin seni azarlayacak. Bkz. Yeremya 2:19.

167 168

aya kitabnn 5566 aras bablar, trito- aya olarak adlandrlmaktadr. Yeremyada yle denilmektedir: Yerualim zerine getirmi olduum ktln hepsini grdnz. Onlarn ve atalarnzla sizin bilmediiniz baka ilahlara buhur yakmaa ve kulluk etmee giderek beni fkelendirmek iin etmi olduklar ktlkleri yznden, ite, bugn ehirler harap ve ilerinde oturanlar yok Bkz. Yeremya 44:1 vd.

169 170 171

Ackroyd, Exile and Restoration, 4041. Fohrer, 308310. Baron, I/118; Fohrer, 309311.

35

Onlar, Tanahn bu dnemi anlatan kitaplarnda, srgne gitmeyenlerin Tanr tarafndan tamamen reddedildikleri, bu nedenle de onlarn ne srgn dneminde ne de srgn dn dnemde tarihsel bir nemlerinin olduu grn ilemilerdir.172 Baka bir ifadeyle, Yahudann gerek bakiyesinin srgne gidenler olduu, geride kimsenin kalmad veya kaldysa bile ok nemsiz olduu belirtilmek istenmitir.173 rnein Yeremya kitabnda srgnde geride kalanlar ok ar eletirilmi; bunlar dallim, yani Rabbin yolunu ve Tanrnn eriatn bilmeyenler olarak nitelendirilmitir.174 Yine Yeremyada, srgndekiler iyi incirlere, geride kalanlar da kt incirlere benzetilmitir. Srgndekilerin kutsal topraklar yeniden imar edecekleri; srlmtr. srgne
175

gitmeyenlerinse

daha

fazla

ykm

yaayacaklar

ileri

Buna gre Yeremya, Yahudi milletinin geleceini, geride kalanlarda

deil, srgndekilerde grmtr.176 Srgn sonras mabedin durumu ve Yahudada kalanlarn yaantlaryla ilgili bilgi eksiklii nedeniyle, bu konuda sylenenler tahminden teye gememektedir. Srgn dneminde mabedin durumu belirsizliini koruyan konularn banda gelmektedir. Tanahtaki ifadelerden, mabedin Babilliler tarafndan ykld, 515 ylna kadar da yaplmad anlalmaktadr. Geride kalanlarn nasl ibadet ettikleri, geici de olsa Kudste bir mabet kurup kurmadklar bilinmemektedir. Fakat baz aratrmaclar, Tanahtaki baz ifadelerden yola karak srgn sonrasnda mabedin fonksiyonunu icra ettiini; buraya hac amal ziyaretlerin yapldn ifade etmitir. rnein Gedalyann ldrlnn ikinci gnnde, Kuzey srail blgesi de dhil farkl blgelerden seksen kiinin mabede sunmak zere baz takdimeler getirmeleri, hac ziyaretlerinin177 srgn sonrasnda da devam ettiinin delili olarak kabul
172 173 174

Schultz, 222223. Schultz, 223. Yerualimin sokaklarn dolan ve imdi bakn ve anlayn ve meydanlarnda arayn. Eer bir adam bulursanz gerek bunlar fakirdirler, sefihtirler. nk Rabbin yolunu, kendilerinin Allahnn eriatn bilmiyorlar. Bkz. Yeremya 5:14. Ackroyd, Yeremyann bu szlerinde halknn hatasn vurgulamak iin iirsel bir abart yaptn, gerekte bu ifadelerin halkn dindarl ve din anlayyla ilgili olmadn belirtmektedir. Bkz. Ackroyd, Exile and Restoration, 2930.

175 176 177

Bkz. Yeremya 24:110. Schultz, 223. Bkz. Yeremya 41/5.

36

edilmitir.178 I. Krallar 8de mabedin kurban mekn olmaktan ok dua mekn olduu vurgulanmaktadr. Burada anlatlanlar, mabedin fonksiyonunun srgn sonrasnda da devam ettii dncesini akla getirmektedir. Zira I. Krallar 8/31-32de sunan nnde yemin edilmesiyle ilgili hkm vardr. Yeminle ilgili bu hkm, mabedin var olduu dnemde yaplacak bir uygulamadr. Ayrca baz aratrmaclar, Kuds mabedinin kutsalln srgnn hibir zaman kaybettirmediini, tekrar kullanm iin baz giriimlerin olduunu sylemektedir.179 Srgne gitmeyenlerin din yaantsyla ilgili baz tahminlerde bulunulmaktadr. Bir gre gre, srgne gitmeyenler, srgne gidenler kadar ansl olamam, farkl din ve kltrler ierinde asimile olmulardr. Baka bir gre gre, srgne gitmeyenler igalcilerin basklar altnda ve ekonomik sknt iinde olmular,180 ancak din yaantlar temelde deimemi, aynen devam etmitir.181 Yahudada kalanlarn aksine srgndeki Yahudiler, Babilde din inan ve uygulamalarna zgrce devam etmilerdir. Bunda hem egemen milletlerin, hem de Yahudi din liderlerinin byk katks olmutur. Gerek Babilliler gerekse Persler, Yahudilerin din ve kltrel yaantlarna engel olmamlardr.182 Yahudilere din ve kltrel anlamda byk bir zerklik tanmlardr.183 Genel olarak, Asurlular hari, antik imparatorluklar din farkllklara tolerans gstermilerdir. Babilin ele geirilmesinden hemen sonra, henz Zerdt olmayan ve dalist grlerden etkilenmemi olan Kore, yerel tanrlara zgrce ibadet etmitir. rnein, Tanahta Korein gklerin Allah Yehova dnyann btn krallklarn bana verdi184 dedii nakledilmitir. Bu ifadeler, Yahudilerin Korein zgrlk yann vurgulamalar bakmndan dikkate ayandr. Zira Yahudi dini byle bir ortamda kolayca hayatta kalabilmi;185 Yahudiler de bu sayede Babilde mill ve din geleneklerini
178 179 180 181 182 183

Bright, 325. Ackroyd, Exile and Restoration, 2529. Kr. Yeremya 40; 41:78. Talmon, 125. Baron, I/117. Isaiah Gafni, Babylonian Rabbinic Culture, Cultures of Jews/A New History, (ed. David Biale), Schocken Books, New York, 2002, s. 223. Bkz. Ezra 1:2. Baron, I/117.

184 185

37

koruyabilmi, ocuklarn istedikleri gibi yetitirmilerdir.186 Bu zgrlk ierisinde, btn Yahudileri iine alacak, onlar birlik iinde tutacak ve olaanst durumlarda onlara rehberlik edecek suni bir devletin kurulmasn savunanlar bile olmutur.187 Srgnde Yahudi inan ve geleneklerinin devam ettirilmesinde dier bir faktr, peygamberlerin ve Yahudi din liderlerin almalardr. Srgn ncesinde srailin sekinleri188 olarak tanmlanan Yahudi otoriteler, srgnde geleneksel konumlarn korumulardr.189 Srgn dolaysyla Yahudilerin liderlik kadrosu Babile tanmtr.190 Yahudi toplumunun din lideri konumundaki Hezekiel ve kinci ayann yazar bata olmak zere, Yahudi ileri gelenlerinini hepsi srgnde yaamtr.191 Daniel ve arkadalar Babil okullarnda saray mensuplar olarak eitim grmlerdir.192 Haggay ve Zekarya ise srgnde dnyaya gelmilerdir.193 Btn bunlar Babildeki Yahudilerin, Yahudadaki, hatta Msrdaki Yahudilerden daha iyi durumda olduklarn gstermektedir.194 nk Mezopotamya, Nil topraklarnn aksine Yahudilerin ve Yahudiliin gelimesi iin daha msait olmutur. rnein Ezra ve Nehemya gibi Yahudiliin nemli isimleri Nippurda

186 187 188 189 190

Gnaltay, III/359. Baron, I/122. Bkz. Hezekiel 8:1; 14:1; 20:1, 3. Bkz. Yeremya 29:3. Azaryann Duas ve Gen Adamn Ezgisi isimli apokrif kitapta ise, srgnde krallarn, peygamberlerin ve nderlerin; hatta adak adayacak tapnaklarnn bile olmad sylenmektedir: imdi ne kralmz, ne peygamberlerimiz ve ne de nderimiz var. Atete kurban yakmak, adak sunmak, armaan vermek, buhur yakmak iin tapnamz yok. Sana adaklar sunup balaman elde etmek iin bir yerimiz yok. Bkz. Azaryann Duas ve Gen Adamn Ezgisi 15.

191 192 193 194

Bkz. II. Krallar 24:1216. Pfeiffer, 55. Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. rnek iin bkz. Yeremya 24:4 vd. Srgnde Yahudi dini liderlerinden Serayann olu ba khin Yehotsadakn (I. Tarihler 6:14) Nebukadnezzar tarafndan Riblada ldrlmesi dnda (II. Krallar 25:1821; Yeremya 52:2427), Yahudilere ynelik bilinen olumsuz bir tutum olmamtr. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, xxi.

38

yetimitir. Talmud Babilde ortaya karken,195 Firavunlar emrinde klelik, srgn boyunca yabanc tanrlara hizmet196 ve Helenistik kltrn kabul Msrda grlmtr. Peygamberler tabii olarak, Msrdan ok Babilden holanmlardr. Babilde kalan Yahudiler, en azndan mill ve din kimliklerini korumay baarabilmitir.197 Msrda ise hem Yahudiler hem de Yahudilik bsbtn kurumutur.198 Bu rahat ortam sayesinde Yahudi dini Babil srgnnde kolayca hayatta kalabilmitir.199 Bu yzden birok aratrmac, Yahudilerin millet olarak varlklarn devam ettirmelerinde ve Yahudiliin formle edilmesinde, Babil srgnn en nemli olaylardan birisi olarak grmtr. atn ileri srmtr.201 Srgn dneminde Yahudilerin ibadet mekn ve ibadetleri hakknda fazla bilgi yoktur. Aratrmaclar, Tanahn srgn dnemini anlatan kitaplarndan hareketle, Yahudilerin srgn dnemindeki ibadetlerine ilikin tahminlerde bulunmulardr. Yahudilerin srgn sonrasnda yeni bir ortama uyum salamak iin, Kudsteki mabette yaptklar gibi, Yahveye kurban sunmak iin yeni mabetler ina ettiklerini sylemilerdir.202 Srgn srasnda Msra kam ve orada yaamaya balam olanlar,203 Msrda mabet ina etmek iin204 Hezekielden izin istemiler,
195 200

Hatta Aberbach,

Yahudilerin Babilde bulunmalarnn Yahudiliin evrensel bir din olmasnn yolunu

yle ki, Yahudilerin Babil gelenei, Filistindeki Yahudilerin mitoloji ve dinini de etkilemitir. Bkz. Karen Armstrong, Tanrnn Tarihi/ brahimden Gnmze 4000 Yllk Tanr Anlay, (ev: Oktay zel-Hamide Koyukan-Kudret Emirolu), Ayra yay., Ankara, 1998, s. 19.

196 197 198

Bkz. Yeremya 64. De Blois-Van Der Spek, 40; Cornill, V/314. Samuel Daiches, The Jews in Babylonia in the Time of Ezra and Nehemiah According to Babylonian Inscriptions, Jews College, London, 1910, s. 3536. Baron, I/117. Andrew Mein, Ezekiel and the Ethics of Exile, Oxford Univ. Press, NY, 2001, s. 40. Aberbach, Imperialism, 5-6. Ackroyd, Exile and Restoration, 3233. Fohrer, 315318. Yahudilerin Msrda mabet ina etmek istemelerinin, aya peygamberin O gn Msr diyarnn ortasnda Rabbe bir mezbah olacak ( aya 19:19) kehanetini gerekletirmek amac tad ileri srlmektedir. Bkz. Baron, I/122123.

199 200 201 202 203 204

39

ancak Hezekiel bunu kabul etmemitir. nk Hezekiel peygamber, Sleyman Mabedinin bir benzerinin kutsal topraklar dnda ina edilmesini istememitir. Hezekielin bu grn benimseyen Babildeki baz Yahudiler de, srgnde yeni bir sunan ve mabedin yapmna itiraz etmilerdir. Bylece onlar, Kuds ve mabedi daha ok idealletirmilerdir.205 Kuds mabedi gibi olmasa da, Babilde kk apl mabetlerin yapld anlalmaktadr. Hezekielde Yahvenin srgndekiler iin ksa bir mddet iin onlara makdis206 ben olacam207 ifadesi, aratrmaclar tarafndan geici mabet veya kk apl bir mabet anlamnda yorumlanmtr. Ackroyda gre, Tesniyedeki baka ibadethaneleri kesin olarak yasaklayan hkm,208 her zaman ve her yerde kabul edilip itaat edilecek bir emir anlamna gelmedii gibi, Filistin dnda uygulanacak bir hkm de deildir.209 Bu yzden kutsal topraklarn dnda da mabedin yaplabilecei ortaya kmaktadr. Srgnn ilk dnemlerinde, liderlik konumunda olan Hezekielin evi, toplanma yeri olarak kullanlmtr.210 Burada dzenli olarak, din yaantnn gelitirilmesi ve srgn dn sonras Yahudadaki dinsel topluluun karakteri oluturulmaya allmtr.211 Hezekielin evinde balayan toplantlar, sonraki zamanlarda srgndeki Yahudi toplumunun birlik ve beraberliini salamak iin, herkesi kapsayacak
205 206

Baron, I/122123. Miqdas kavram (kr. Levililer 19:30; 26:2) Tanrnn varlnn bir sembol eklinde yorumlanmtr. Bkz. Ackroyd, Exile and Restoration, 34. Bkz. Hezekiel 11:16. Tesniyede u ekilde gemektedir: Atalarnn Allah Rab, mlk edinmek iin sana verdii memlekette, yer zerinde (yani Filistin) yaayacanz btn gnler yapmak zere tutacanz kanunlar ve hkmler bunlardr. (Bkz. Tesniye 12:1.) Devamnda, Mlklerini alacanz milletlerin ilahlarna ibadet ettikleri btn yerleri mutlaka harap edeceksiniz. Onlarn mezbahlarn ykacaksnz Allahnz Rabbe byle yapmayacaksnz. Fakat kendi ismini oraya koymak iin Allahnz Rabbin btn sptlarnzdan setii yeri, onun meskenini arayacaksnz ve oraya geleceksiniz. Bkz. Tesniye 12:25.

207 208

209 210 211

Ackroyd, Exile and Restoration, 34; Torrey, 316 vd. Bkz. Hezekiel 8:1; 14:1; 20:1. Myers, Ezra-Nehemiah, xxi-xxii; Miller-Hayes, 433.

40

periyodik toplantlar ekline dnmtr. Srgndekiler, zellikle abat ve Yahudi bayramlarnda vatan zlemini dile getirmek, dua etmek, karlatklar problemleri tartmak ve bazen de siyas ve sosyal sorunlarn konumak iin toplanmlardr.212 Bu toplantlar, diasporadaki Yahudi yaamnn temelini oluturan bir kurumun, sinagogun213 ortaya kmasna sebep olmutur.214 Sinagoglar sayesinde Yahudilerin her yerde yaamalarna imkn salanmtr.215 Balangta herkes sinagogun, tanrsal ibadet iin yalnzca geici bir kurum olduunu dnmtr. nk insanlar, Tanrnn fkesinin getiini, yaknda tekrar Kudse dnleceini, mabedin yeniden ina edileceini ve kurbanlarn yine en nemli ibadet arac olacan mit etmilerdir. yle ki, srgn dnemi boyunca mabet ve kurbanlar bamszlk ve zgrln, g ve zenginliin sembol olmutur.216 Srgn dnemindeki din hayatla ilgili ok fazla bir ey sylemek mmkn olmamakla birlikte, abat ve snnet ok nemli iki uygulama olarak karmza kmaktadr. Kkenleri ok eskiye dayanmasna ramen, kutsal meknn yokluu, kutsal zaman daha nemli hale getirmi, abat eskisine oranla daha fazla nem kazanmtr.217 Srgn dneminde abat ve dier trenler, Yahudilerin birbirlerini tanmalarnn218 ve Tanryla yaplan ahde balln bir iareti ve gstergesi saylmtr.219 Snnet ise, srgn ncesi dnemde Yahudilerin Filistler hari, dier komular tarafndan yerine getirilen bir adetti. Babilliler snnet olmad iin

212 213

Baron, I/124. Sinagog kavram Yunanca synagogeden gelmekte ve Aramca kenishta ve branice knesete denk dmektedir. Bkz. Baron, I/351. Baron, I/126; W.O. E. Oesterley-Theodere H. Robinson, Hebrew Religion/Its Origin and Development, S.P.C.K., London, 1961, s. 244. Talmon ise sinagoglarn temelinin srgnde atld iddiasnn gerei yanstmadn ileri srmektedir. Bkz. Talmon, 128.

214

215 216

Pfeiffer, 78. John J. Collins, From Prophecy to Apocalypticism: The Expectation of the End, The Encyclopedia of Apocalypticism, (ed. John J. Collins), I, New York, 1998, s. 131; Baron, I/126.

217 218 219

Baron, I/143; Margolis-Marx, 115. Margolis-Marx, 115. Bkz. Yeremya 17:1927; aya 56:18; 58:13 vd.

41

Babilde snnet, Yahudiler iin hem ahitin220 hem de Yahudi olmann bir iareti olarak korunmutur.221 Yahudiler, abat ve bayram gnleriyle snnete zel bir nem vermilerdir.222 Daiches, isimlerden yola karak yapt yorumunda, abatay (abatta dodu ) ve Haggay (bayramda dodu ) isimlerinin srgn dneminde ok fazla konmasnn sebebini, bu gnlere gsterilen hrmete balamaktadr. Ona gre bu isimler Yahudilerin abat gnlerine223 ve bayramlara riayet ettiklerini gstermektedir.224 Yahudiler bu gnleri byk bir ballk ve inanla kutlam, bu gnlerde doan ocuklarna, bu gnn ad isim olarak verilmitir. yle ki, her yetmi Nippur Yahudisinden en az beinin adnn abatay olduu sylenmektedir.225 Babil medeniyetinin ve dininin tehlikeli etkisini dengelemek iin birok Yahudi grubu, atalar dininin birletirici ve milliletirici gcne vurgu yapmtr. Kurban kesmek yerine, mabedi hatrlamak iin Kudse dnerek dua etmilerdir. Bayram kutlamalar, abat gelenekleri ve snnet, Yahudilerle Babilliler arasndaki ak farklar olmutur.226

b. Kltrel Etkisi Srgndeki Yahudiler, peygamberlerin gayretleriyle inan ve adetlerini devam ettirmekle birlikte, zaman ierisinde Babil dilini, folklorunu ve dier kltr unsurlarn kabul etmilerdir. Bu etkileimin en bariz rnei, Aramcann branicenin yerini almas, ocuklara Babil isimlerinin verilmesi ve Babil ay isimlerinin kullanlmaya balanmasdr.

220 221 222 223 224 225

Bkz. Tekvin 17:11. Bright, 330. Daiches, 35. Miller-Hayes, 433. Kr. aya 56:2 vd., 6 vd.; 58:13. Kr. Ezra 3:4, 6:12 vd.; Nehemya 8:13 vd. Daiches, 35; Morton Smith, Jewish Religious Life in The Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. DaviesLouis Finkelstein), I, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 221222.

226

Stein, IV/211.

42

Yahudiler Babile yerletikten sonra, srgn ncesi dnemde kullandklar branice, yerini Aramcaya brakmtr.227 Halk, Yahudi olmayan komularyla iletiim kurabilmek iin onlarn dilini renmek durumunda kalm, zaman ierisinde Aramca konumaya ve anlamaya balamlardr. Bir sre sonra braniceyi daha az konuur olmulardr. Onlarn Aramcay rendiklerinin en ak delili, Kudse dndklerinde insanlarn ounluu yalnzca Aramca konumasdr. nk Ezra Kudse gelip Tevrat okuduunda, bunu Aramcaya aktarmak ve yorumlamak gerekmitir. Ancak burada unu da belirtmekte fayda vardr. Bu dnemde kaleme alnan kutsal metinlerin ou branice yazlmasna ramen, Daniel 2:47:28 ve Ezra 4:86:18; 7:12-26da Aramca kullanlmtr.228 Srgn dneminde Yahudilerin kltrel anlamda deiimlerinin bir rnei de Babil isimlerinin kullanlmasdr. Birok Yahudi tccarn ismi zikredilmektedir.229 Ezra ve Nehemya kitaplarndan baz Yahudilere ak bir ekilde Babil isimleri verildii grlmektedir.230 Babilli yetkililerle irtibat bulunan ebatsar231 veya enatsar,232 ealtiel olu Zerubbabel,233 Mordekay ve Bilan234 gibi liderler ile
227

Bu dnemde Aramca resmi dildir. Sanheribin Kudse saldrd dnemde, Asurlularla bat Asya vilayetleri arasndaki diplomatik dil Aramcayd. Aramca, Pers imparatorluu dneminde diplomasi dilidir. Ayrca, Araplarn MS 7. yy.da blgeyi ele geirdikleri dneme kadar Suriye ve Filistinin yerel dili olmutur. Aramca Yeni Ahit dnemine kadar da gnlk dildir. branice ise ancak srgn dnnden sonra yaayan bir dil haline gelmitir. Ezra Kitabndaki Artahata ve Dariusa gnderilen ve onlardan gelen mektuplar (Ezra 4:1122; 5:717; 6:612; 7:1126), muhtemelen Pers arivlerindeki orijinallerinden kopya edilmitir. Bkz. Pfeiffer, 54.

228 229

Stein, IV/210; Pfeiffer, 54. Tamara Cohn Eskenazi, Current Perspectives on Ezra-Nehemiah and the Persian Period, Currents in Research: Biblical Studies, 1 (1993), s. 63; Smith-Christopher, 2627.

230 231 232 233

Daiches, 629; Smith-Christopher, 2627. Bkz. Ezra 1:8; 5:14. Bkz. I. Tarihler 3:18. Bkz. Ezra 3:2. eatsar ve Zerubbabel, Korein dn fermanndan sonra Yahudaya dnte Yahudi toplumuna nderlik eden iki liderdir. Her ikisinin ismi de Babil ismidir. ebatsar ismi Babilce gne tanrs ama (veya ay tanrs Sin) olu korur anlamna gelirken; ebatsarn yeeni, ayn zamanda kendinden sonraki Yahuda valisi Zerubbabel (Zerua Babel veya Ziri Babel)in ismi ise daha yaygn bir Babil ismidir ve Babilin

43

kendilerine Babil isimleri verilen veya bu isimleri kabul edenler hari,235 Babilde srgnde bulunanlarn ou, Msrdakiler gibi, etmilerdir.
236

brani isimlerini muhafaza

Nippurda yaayan Yahudiler de, ocuklarna ounlukla Yahudi

isimleri koymulardr. Ezrann yardmcs Nehemya, Nehemyann kardei Hanani ve onun yardmcs Kudsn reisi Hananyann isimleri237 bunlardan sadece bir kadr.238 Buna gre, Yahudilerden Babilce isim alm olanlarn genellikle, Babil imparatorluunda yksek mevkilere gelmi kimseler olduu dnlebilir. Yahudilerin Babilde srgnde bulunduklar dnem boyunca koyduklar bran isimlerden bazlar Tanahta bile yoktur. Yine bu dnemde Yahudiler, Babillilerin ve dier Semitik komularnn tanrs iin kullanlan El ( ) ekli isimleri kullanmakla birlikte, atalarnn tanrs Yahveyi simgeleyen Yh ( ) ekli isimleri kullanmlardr. Yh ilaveli isimlerin ounun anlam, Yahvenin merhamet ve inayeti, iyilii, bykl ve gc gibi anlamlara gelmektedir. Bu isimlerden bazlarnn anlam yledir: Yh kutsaldr ( ), Yh bir armaan verdi ( Yh iyidir ( kuvvetimdir ( Yh bizimle ( ), Yhn bir armaan ( ), Yh ina eder ( ).
239

),

), Yh ok iyidir ( ve

), Yh benim ), Yh benim ),

), Yh merhametlidir (

erkek kardeimdir (

), Yh byktr (

), Yh seninle (

Yahudilerin kulland bran ay isimleri de, Babil Srgn boyunca kltrel etkileimin baka bir boyutunu gstermektedir. Yahudilerin gnmzde de kullandklar takvim, srgnde benimsenen Babil takvimidir. Ay isimleri, Babil din unsurlarn tamasna ramen, btn Yahudiler tarafndan kabul edilmitir. Hatta mill hassasiyetleri ok gl olan Nehemya bile bu isimleri kullanmtr.240

ocuu anlamna gelmektedir. Bkz. W. Graham Scroggie, The Unfolding Drama of Redemption, Kregel Publications, America, 1994, s. 454; Smith, 220.
234 235 236

Bkz. Ezra 2:2. Kr. Ester 2:5, 7; Daniel 1:5 vd. Yabanc isimler almak, Yahudilikten kopma olarak deerlendirilmemitir. Bkz. Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition; Stein, IV/210211. Bkz. Nehemya 1:1; 7:2 Daiches, 35. Daiches, 3132. Eliyahu Kitov, The Book of Our Heritage, I, (Translated from the Hebrew Sefer HaTodaah by Nathan Bulman), Feldheim Publ., Jerusalem, 1988, s. 17; Baron, I/118119.

237 238 239 240

44

Tanah, Babilde aylar saysal sralamada Nisanla balad iin, Tiri ayn ha-hode ha-ivii (yedinci ay)241 olarak isimlendirir.242 Babil takvimine dayal olan brani aylarn isimleri, ancak srgn sonras yaznlarnda grlmektedir. rnein, Nehemya ve Ester kitaplarnda Nisan243, Ezra kitabnda ise Adar244 ismi yer almaktadr. Hem yeni Babil hem de Pers dneminde seneler,245 kraln dnemine gre hesaplanmaktayd. Bu durum srgn ncesi ve sonras kitaplarda gemektedir.246 Yahudiler tarafndan da kabul edilen Babil ay isimleri ve karlk geldii aylar yledir:247 branice smi Nisan Iyyar Sivan Tammuz Av Elul Tiri Marevan Kislev Tevet evat Adar Babilce smi Nisannu Ayaru Simanu Duuzu Abu Ululu Taretu Arakamna Kislimu Tabetu abatu Addaru Karlk Geldii Aylar Mart-Nisan Nisan-Mays Mays-Haziran Haziran-Temmuz Temmuz-Austos Austos-Eyll Eyll-Ekim Ekim-Kasm Kasm-Aralk Aralk-Ocak Ocak-ubat ubat-Mart

Yahudilerin kendi topraklarna dn izni verilmesinden sonra da, Babilde yaamay srdrdkleri dnlrse, din ve kltrel etkileimin sonraki zamanlarda da artarak devam ettii sylenebilir. Yahudilerin Babil ve Pers gibi gl iki imparatorluk bnyesinde birka yzyl kalmas, bu etkileimi kanlmaz klmaktadr. Bu yzden bu konunun etraflca aydnlatlmas iin, ayr bir alma yaplabilir.

241 242 243 244 245

Bkz. Ezra 7:79. Kitov, I/17. Bkz. Nehemya 2:1; Ester 3:7. Bkz. Ezra 6:15. Babilliler seneyi, her biri otuz gn olan on iki aya blmlerdi. Ay ve gne yln denk getirmek iin, her altnc ylda bir ay ( kinci Adar) ilave edilirdi. Bkz. Pfeiffer, 53. Bkz. II. Krallar 22:3; Yeremya 25:1; Ezra 1:1; 6:15. Ayrca bkz. Pfeiffer, 53. Ay isimleri iin bkz. Pfeiffer, Exile and Return, 53.

246 247

45

c. Sosyo-Ekonomik Etkisi Daha nce de ifade ettiimiz gibi srgn, Yahudi tarihinin belki de en karanlk dnemlerinden birini tekil etmektedir. Bu konuda ne Yahudi kutsal metinlerinde ne de dier kaynaklarda tatmin edici bilgiler bulunmaktadr. Bu dnemle ilgili sylenenlerin ou tahminden teye gememektedir. Srgndeki Yahudilerin Babildeki yaantlar hakknda kaln bir sr perdesi vardr. Bu srlar, bir ksm hari, hl kapaldr. Yahudilik asndan nemine ramen, Babil srgnndeki durum hakknda ok ey bilinmemektedir.248 Yehoyakin nderliindeki srgnden Zerubbabel nderliindeki dne; Zerubbabel nderliindeki dnten Ezra nderliindeki dne ve Nehemyann Kudse geliine, hatta sonraki yzyllara kadar olan dnemlerde Babilde srgnde bulunanlarla, onlarn neslinden olanlar hakknda ok fazla bilgi yer almamaktadr. Snrl arkeolojik veriler nda srgndeki Yahudilerin yaantsn aratrmak da olduka zordur.249 Buna ramen, srgndekilerin yerletikleri yerler, sosyo-ekonomik durumlar hakknda, mevcut bilgiler nda bir eyler sylenmektedir. Srgndeki Yahudi toplumu, genel olarak toprak deil, etnik bir yapda ekillenmitir. Onlar, zaman ierisinde yerel kkenlerini unutmularsa da,250 eski aile ve klan yaplarn ve aile geleneklerini tam olarak korumay baarmlardr. Onlar bu konudaki baarlarn, genellikle koloni veya gruplar halinde yerletirilmelerine

248

Miller-Hayes, 431; Jacob Neusner,Babylonian, Parthian Period, EJ, CD Edition; Bright, 326; Lester L. Grabbe, Mind The Gabs: Ezra, Nehemiah and Judean Restoration, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 2001, s. 83; Michael E. Stone, Scriptures, Sects and Vision/A Profile of Judaism from Ezra to the Jewish Rewolts, Fortress Press, Philadelphia, 1980, s. 25.

249 250

Lamche, 12; Daiches, 36. Baz Yahudilerin srgnde etnik kkenlerini unuttuklar belirtilmektedir. rnein Tanahta, srgnden dnen 642 kiinin, srailden olup olmadklarnn pheli olduu sylenmektedir. (Nehemya 7:61 ve Ezra 2:59). Baz aratrmaclar bunlarn, mhtedi veya Babilde Yahudi toplumuna katlm mhtedilerin soyundan kimseler olabileceini ileri srmektedir. Bkz. Baron, I/124125.

46

borludurlar. Srgndeki Yahudilerin en mehur dnemleri, Amel-Mardukun (EvilMerodach) iki yl sren krall dnemi olmutur.251 Babile srgne gnderilen Yahudiler, mevcut yerleim yerlerine deil, daha ok yeni alm tarm blgelerine, zellikle lkenin gney blgelerindeki topraklara yerletirilmitir. Onlara cretsiz olarak verilen bu topraklar, daha nce yklm ve yeniden imar edilmesi gereken Tel-Abib,252 Tel-Melah ve Tel-Hara253 gibi tarm blgeleridir.254 Kasifya da yine Yahudilerin yerletirildii yeni yerleim yerlerinden birisidir.255 Ayrca, Murashu metinlerinde Nippur, M 5. yy.da ok sayda Yahudinin yerletii bir blge olarak gze arpmaktadr. Ancak, sonraki dnemde Yahudi eitiminin merkezleri olan Nehardea, Sura ve Pumbeditha ehirlerinde ise bu dnemde Yahudilerin yerleip yerlemedii kesin belli deildir.256 Nebukadnezzar tarafndan srgne gnderilen Yahudilerin byk bir ounluu, Zerubbabel ve Ezrann nderliinde geri dnenlerden sonra bile, Dicle ve Frat Nehrinin vadilerinde yaamaya devam etmilerdir.257 Srgndekilerin yeni yerleim yerlerindeki sosyo-ekonomik durumlar, dier Babil ehirleriyle ve Babillilerle irtibatlar hakknda, ne Tarihler kitab, ne de M 6.

251 252

Margolis-Marx, 114, 116; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. lk srgn peygamberi olan Hezekielin kendi ismini tayan kitabnda, golah topluluundan bir ksmnn Kebar rma yannda yaad ifade edilirken, baka bir yerinde Tel-Abibten sz edilmektedir. Buradan Hezekielin, Nippur civarndaki TelAbibte Kebar Irma yannda bir evi olduu anlalmaktadr. Bkz. Hezekiel 1:1; 3:15, 23; 8:1.

253 254

Bkz. Ezra 2:59; Nehemya 7:61. Baz ehirlerin banda yer alan tel kavram, sava veya tabii bir felaket sonrasnda harabeye dnm tepelik anlamna gelmektedir. Bkz. Miller-Hayes, 433; Stein, IV/210; Talmon, 130.

255

Baz aratrmaclar Kasifyann bir Yahudi yerleim yeri olduunu sylerken; bazlar burann yerleim yeri deil, bir mabet veya sinagog olduunu; bazlar da Levililer iin eitim yeri olduunu ileri srmektedir. (Kr. Ezra 8:17). Bkz. Hugo (Haim Dov) Mantel, The Dichotomy of Judaism During the Second Temple, HUCA, 44/1 (2001), s. 67; Talmon, 130; Smith-Christopher, 23.

256 257

Stein, IV/210. Daiches, 5.

47

ve 5. yzyllardaki peygamberler ve mezmur yazarlar bilgi vermektedir.258 Sadece siyas konumundan dolay Yehoyakin, ailesi ve Kudsten gelen muhtemelen yabanc esnaf hakknda ok az bilgi verilmektedir. Bu bilgilerde, Kudsten srgn olarak gelen tccarlarla ve Yehoyakin ve ailesine tahsis edilen yiyeceklerle ilgilidir.259 Dolaysyla bu bilgilerden, srgne gidenlerin hangi artlarda yaadklar konusunda net bir ey sylemek mmkn grnmemektedir. Yahudi literatrndeki srgne gnderilenlerin Babildeki hayatlaryla ilgili yazlan ackl hikyelerin pek ounun, gerei yanstmayan ve tarihsellikten uzak abartl anlatmlar olduu dikkat ekmektedir. nsanlarn vatanlarndan uzaklamasnn, bilmedikleri ve tanmadklar bir yere gitmelerinin ne kadar skntl olduu muhakkaktr. Ancak u da var ki, Babile srgn edilen Yahudiler, orada gayri insan bir yaantya zorlanmamlar, hapsedilmemiler veya kle olarak satlmamlardr.260 Kendi kendilerini ynetmelerine izin verilmi, oradakilerle eit haklara sahip olmulardr. Hatta ilerinden bazlar yksek mevkilere bile gelebilmitir.261 Bu olumlu durumun yannda, Hezekiel kitabnda halkn sknt iinde olduunu gsteren ifadeler de yer almaktadr. Burada hem Hezekielin keder ve sknts,262 hem de balarna gelen hakszlktan ikyet eden263 ve ilah adaletten kalamayacan syleyen264 halkn iine dt durum anlatlmaktadr.265 Kudsn d ve halkn srgne gnderilii (II. Krallar ve II. Tarihler) ile srgnden dn ve ehrin yeniden imar (Ezra ve Nehemya kitaplar) konularnda ayrntl bilgiler veren kitaplarda ve Kudsn dne bir at niteliinde kaleme

258 259

Daiches, 5; Ackroyd, Exile and Restoration, 33. Babil dokmanlarnda, kral Yehoyakin ve oullarnn her ay dzenli olarak Babil kraliyet hazinesinden ya aldklar bildirilmektedir. Bunun iin bkz. Oded, Nebuchadnezzar, EJ, CD Edition

260 261 262 263 264 265

Gnaltay, III/359; Smith-Christopher, 8, 23. Trepp, 12. Bkz. Hezekiel 4:14. Bkz. Hezekiel 18. Bkz. Hezekiel 37. Ackroyd, Exile and Restoration, 32.

48

alnan Yeremyann Mersiyelerinde, srgndeki Yahudlerin yaantlar hakknda herhangi bir bilgiye rastlanlmamaktadr. Hezekielde, 597 ylnda Babile srlen Yahudilerle ilgili atflara yer verilirken, Yeremyada Kudsn dmesinden hemen sonra yaanan olaylara ksaca deinilmekte, ancak yine srgn sonras dnem karanlk kalmaktadr.266 Yeremya peygamber267 srgndekilere Tanrnn mesajn ilettii mektubunda, Evler yapp oturun. Baheler dikin ve meyvelerini yiyin. Karlar aln ve oullar ve kzlar babas olun. Ve oullarnza karlar aln ve kzlarnz kocaya verin de oullar ve kzlar doursunlar. Ve orada oaln ve azalmayn. Ve sizi srm olduum ehrin selametini arayn ve onun iin Rabbe dua edin. nk onun selametiyle siz de selamet bulursunuz.268 diyerek, onlar orada yerlemeye, evler ve baheler yapmaya, normal bir hayat srp toplumsal gvenlii korumaya tevik etmitir. Yeremyann srgnde bulunan Yahudilere gnderdii bu mektubu269 srgndekilerin durumunu en iyi zetleyen belgelerden birisidir.270 Bu mektupta yer alan tavsiyelerin hayata geirilmesi, kendilerine ait topraklar olmayan srgndeki Yahudilerin asimile olmadan millet olarak hayatta kalabilmesinin art saylmtr.271 Yine Yahudilerin srgn sonras Babildeki yaantlar ile ilgili Tanahn baz kitaplarnda yer alan cmlelerden sonular karlmaya allmaktadr. rnein Yeremya kitabnda geen onlar bina edeceim ve ykmayacam ve onlar dikeceim ve skmeyeceim272 cmlesinden, srgne gnderilenlerin Babilde ev sahibi olduklar ve olduka rahat bir hayat srdrdkleri yorumu yaplmaktadr.273

266 267

Grabbe, The Exile , 80. Yeremya, Kral Yekonya (Yehoyakin) ile Tsedekiyann srgnleri arasndaki bir dnemde Babile srgne gnderilmitir. Yeremya, srgne gitmeden nce srgne gidenlerin durumlaryla yakndan ilgilenmitir. Bkz. Baron, I/121122.

268 269 270 271 272 273

Bkz. Yeremya 29:57. Bkz. Yeremya 29. Moshe Greenberg, Ezekiel, EJ, CD Edition. Baron, I/122. Bkz. Yeremya 24:6. Daiches, 6.

49

Ezra ve Nehemya kitaplarnda srgndekilerin at, katr, deve ve eek sahibi olduklar ifade edilmektedir.274 Bu kitaplarn anlatmna gre, bir ksmnn kle ve cariyesi, erkek ve kadn ilahicileri vardr.275 Hatta bazlar, daha sonra yeniden ina edilecek olan mabedin yapmnda gnll yardmlarda bulunacak kadar zengindir.276 Bunlarn dnda bu dnemde Yahudilerin, bata kraln saray olmak zere, soylularn saraynda nemli mevkilere geldikleri anlalmaktadr.277 rnein, Nehemya kral I. Artahatann saraynda saki olarak yksek bir mevkiye gelmitir.278 Baz aratrmaclar, Tanahtaki bilgilerden hareketle, srgnde bulunan Yahudilerin sosyo-ekonomik durumlarnn kt olmad yorumunu yapmaktadrlar. Onlara gre, Babil srgnnn ilk dnemlerinde yasalar Yahudiler aleyhine hkmler tamasna ve Yahudilerin ilk birka yl baskya maruz kalmalarna ramen, sonraki dnemlerde ekonomik alanda kazandklar baarlar sebebiyle, onlara kar davran deiikliine gidilmitir. Yahudiler, ana snftan oluan Babil toplumu ierisinde279 orta snfa mensuptular ve onlar bu snf ierisinde eitlik iinde yaamlardr.280 Balangta kendilerine tahsis edilen yerleim yerlerinde yaamak artyla, Yahudilere her trl serbestlik verilmitir. Burada evler yapm, ba ve baheler kurmulardr. Babillilerle birlikte i yapmlar, evlenebilmiler ve kendi i ilerini kendileri dzenlemilerdir. Sonraki yzyllarda hkim snfla btnlemiler, sosyo-ekonomik alanda nemli baarlar elde etmilerdir.281 Bu sayede Filistinde elde edemedikleri baz avantajlar kazanmlardr. Bazlar ticarete atlp zengin olmu ve Yahudada kalanlara yardm edecek kadar iyi duruma

274 275 276 277 278 279

Bkz. Ezra 2:6667; kr. Nehemya 7:6869. Bkz. Ezra 2:6465; Nehemya 7:6667. Bkz. Ezra 8:2628; kr. Ezra 2:6869; Nehemya 7:7072. Bkz. Nehemya 5:8. Daiches, 6. Bu snf unlardan olumaktayd: Ayrcalkl soylular, ayrcalkl olmayan yar zgr halk ve kleler. Bkz. Baron, I/115. Baron, I/115; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. Ackroyd, Exile and Restoration, 3132; Daiches, 6; Talmon, 126.

280 281

50

gelmitir.282 Kiisel kazanlar ve zenginlikleri sayesinde, Babilde kraliyet saraynda ve Susada daha fazla bir hret kazanmlardr. Yahudilerin zanaatkr ve mimarlar Babildeki kraliyet inaat projelerinde grev almlardr.283 Samuel Daiches, Murashu dokmanlardan yola karak M 5. yy.da Babildeki Yahudilerin sosyal durumlaryla ilgili deerlendirmelerde bulunmutur. Onun deerlendirmesine gre, Murashu dokmanlar Babildeki Yahudilerin sosyal durumlarnn gayet iyi olduunu gstermektedir. Bu belgelere gre Yahudiler, Babilde para ve toprak sahibi olmular, toplum iinde ekonomik alanda tam bir imtiyaz elde etmilerdir. Onlardan bir ksm Babil ve Perslerin hizmetinde kullanlm, kimisi kira/vergi toplayclar olarak altrlm, kimisi de devlet memuru olarak istihdam edilmitir. II. Darius zamannda Yahudilerin yer almad hi bir meslek dal/i kolu hemen hemen yoktur. Babilli olmayanlarn altrlmad ktiplik mesleinde bile Yahudiler yer almtr.284 Ayn dnemde Msrda durum tamamen farkldr. Asvan Papirsnde285 Msrllarla Yahudiler arasnda var olan engelden/gettodan sz edilir. Msrllar Syenede Yahudilere zulmederken, Yahudileri bu zulmden Pers ordusu korumak zorunda kalmtr. Murashu dokmanlarnda bu tarz bir ayrmcln izlerine rastlanmamaktadr. Bu dokmanlardan anlaldna gre, Babilli, Persli ve Yahudi bar iinde bir arada yaamtr. Ayn ekilde Babilde Yahudilerden baka yabanc milletler de bulunmasna ramen, Yahudiler daha imtiyazl bir konuma sahip olmulardr. Bunlarn imtiyazl olduklarnn baka bir gstergesi, Nippur evresinde yer alan baz kk yerleim yerlerinin isminin Yahudi ismi olmasdr. Bu da bu yerleim yerlerinin belli ailelere ait olduunun iareti kabul edilmektedir. rnein Bt-Hanana

282

Bright, 326; Gnaltay, III/359; J. F. McCurty, Contemporaneous: Josiah to Ezra, The Biblical World, 11/6 (1898), s. 376; Fohrer, 308. Baron, I/115; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition. Daiches, 2930. Ayrca bkz. Georgen, 47. Asvan Papirs (the Assuan Papyri): Msrda bulunan bu belge, Nippurda bulunan Murashu dokmanlaryla hemen hemen ayn tarihlere denk der. Bu belge 471411 tarihleri arasn kapsar. Murashu dokmanlar ise 464404 aras tarihleri kapsar. Bu elbette bu tarihlerde Nippurda ya da Msrda olan olaylarn hepsini anlatyor anlamna gelmez. Tarihsel anlamda karlan sonular, sadece bir takm ticar anlamalardan elde edilmektedir. Bkz. Daiches, 9.

283 284 285

51

ismindeki yerleim yeri, Hanana ve ailesine ait bir yer olarak kabul edilmektedir. Yine Natunu isminde bir Yahudinin adn tayan sulama kanal vardr. Btn bunlar, Yahudilerin Babilde, bugnk anlamda i ilerinde tamamen bamsz olduklarn gstermektedir.286

286

Daiches, 30.

B R NC BLM SRGNDEN DN
A. BAB L MPARATORLUUNUN SONU VE PERS HK M YET Babil kral Nebukadnezzarn gl ynetimi, 561de sona ermitir. Onun lmyle birlikte, imparatorluk g kaybetmeye ve hzla kmeye balamtr.287 Babilin Perler tarafndan ele geirilmesiyle, Babil imparatorluu yklmtr. Bu olay Yakn Douda yeni bir gcn ortaya kmasna yol amtr: Ahamend/Ahameni krall288 veya dier adyla Pers imparatorluu.289 Kral Kore dneminde Mezopotamyayla birlikte Suriye ve Filistin de Pers imparatorluuna katlmtr.290 Bylece Msr hari, Yakn Dounun tamam Kore dneminde Pers hkimiyetine girmitir.291 Persler bu blgenin tarihinde 200 yl egemen g olarak yer almlardr.292 Perslerin tarihi, Ahamend krallndan ok ncelere dayanmaktadr. Fakat bu yzyla kadar Perslerin kendilerini, Persler olarak tanmladklarna dair tarihsel kaynaklarda bilgi yoktur.293 Hint-Avrupa (Ari) kkenli olan Perslerin, M 9. yy.da Medya krall dneminde bamszlklarn kazanp, Medler gibi randa bir imparatorluk kurduklar bilinmektedir. Pers imparatorluu ierisinde Medlerin

287

Miller-Hayes, 439; Sack, 9; Kenneth G. Hoglund, Cyrus, Eerdmans Dictionary of the Bible, (Ed. David Noel Freedman, Astrid B. Beck, Allen C. Myers), Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 2000, s. 306.

288 289 290

Hoglund, Achaemenid Imperial, 1; Miller-Hayes, 437. Stone, Scriptures, 12. Alford, 169; De Blois-Van Der Spek, 42; Miller-Hayes, 439; Lawrence H. Schiffman, From Text to Tradition, a History of Judaism in Second Temple and Rabbinic Times, Ktav Publishing House, America, 1991, s. 33.

291 292 293

Hoglund, Cyrus, 306. Smith, 219; Hoglund, Cyrus, 306; Gene R. Garthwaite, Persians, Blackwell Publishing, Oxford, 2005, s. 22.

53

nemli bir yer tutmas sebebiyle bazen bu imparatorlua Medya imparatorluu294 da denilmektedir. Pers imparatorluunun ilk dnemleri ve tekilatlanmas konusunda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Perslerin imparatorluk olma serveni, Babili ele geiren kral Korele balam ve bu tarihten itibaren bir imparatorluk olabilmitir. mparatorluk, Msr ele geiren (525) Korein olu Kambisle (530522) genilemitir.295 Pers imparatorluunun ikinci kurucusu olarak da kabul edilen296 I. Dariusun (522486) lke snrlarn bytp devlet tekilat yapsn kurmasyla birlikte glenmi ve byk bir imparatorluk haline gelmitir.297 ki yzyl ierisinde Persler antik Yakn Dounun tamamn ele geirmi298 ve Dariusla birlikte stn kral, krallarn kral olmutur.299

B. PERS KRALI KORE VE DN FERMANI Korein 539 ylnda Babili ele geirmesinden, skenderin 332/331de Sur (Tyre) kentini alp Pers imparatorluuna son veriine kadar300 geen iki yz yldan fazla bir sre, Yahudadaki Yahudi toplumu Pers hkimiyeti altnda kalmtr. Korein Babili ele geirmesine en ok sevinenler, Babilde srgnde bulunan Yahudiler olmutur. Onlarn Perslerin baarl olmasna ve Babili ele geirmesine sevinmeleri bouna deildir. nk Pers dneminde, Yahudi tarihi asndan ok nemli gelimeler yaanmtr. Kore Babilde srgnde bulunan Yahudilerin Yahudaya dnlerine ve Kudste mabedi yeniden ina etmelerine izin veren bir

294

Yahudilerin, Pers ve Med isimlerini birbirinden ayrdklar (Daniel 5:28; Ester 10:2); Yunanlarn ise Persleri Medler olarak isimlendirdikleri belirtilmektedir. Bkz. De BloisVan Der Spek, 42; Yamauchi, 205.

295

Stern, I/7071; De Blois-Van Der Spek, 4243; Miller-Hayes, 437, 448449; MargolisMarx, 119; Bright, 346. Garthwaite, 2223. De Blois-Van Der Spek, 4243; Stern, I/7071; Miller-Hayes, 437; Margolis-Marx, 119; Stone, Scriptures, 12. De Blois-Van Der Spek, 4445. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 166; Garthwaite, 9. Garthwaite, 2223.

296 297

298 299 300

54

ferman yaynlamtr.301 Bu ferman sayesinde Yahudiler, millet olarak yok olmaktan kurtulmulardr.302 Bu olumlu gelimelerin mimar olarak kabul edilen Korein, Yahudi tarihinde ve literatrnde ok zel bir yeri vardr. Asur ve Babil krallar hakkndaki lanetler ve beddualarn yer ald Tanahta, Kore yceltilmi ve ondan vgyle sz edilmitir.303 Yahudi kaynaklarnda baka hibir yabanc kral onun kadar vlmemitir.304

1. Kore Hakknda Genel Bilgiler I. Kambis (Cambyses)in olu olan Kore (559539),305 570 ylnda domutur.306 Babilde bulunan ve Korein ismiyle anlan silindir eklindeki bir

301 302 303

De Blois-Van Der Spek, 42; Miller-Hayes, 437. Netzer, Some Notes, 4243. Tanahta Korele ilgili bilgilerin kayna, kinci aya (44:28; 45:113, 25; 46:11); II. Tarihler (36:2223), Ezra (Ezra 1:24); Yeremya (125:1112; 27:22; 29:10; 51:112) ve Daniel (1:21; 6:28 ve 10:1) kitaplardr. Talmud ve Midrata da deiik vesilelerle Koree yer verilmektedir. Bkz. TB, Ro Haana, 3b-4a. Korein Yahudilikteki yeri iin ayrca bkz. Netzer, Some Notes, 35 vd; E.S., Cyrus in the Aggadah, EJ, CD Edition; Emmanuel O. Usue, The Place of Non-Jewish/Foreigners in the Early PostExilic Jewish Community in Ezra and Nehemiah, (Baslmam Master Tezi), University of Pretoria, Pretoria, 2004, s. 98100; Hoglund, Cyrus, 306; Johannes Tromp, The Davidic Messiah in Jewish Eschatology of the First Century BCE, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 2001, s. 192 vd.

304 305

David Ben-Gurion, Cyrus, King of Persia, Acta Iranica, I, Leiden, 1974, s. 127. Korein ismi, Eski Farsada Kuru2, branicede Sri eklinde yazlmaktadr. Amelie Kuhrt, The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy, JSOT, 25 (1983), s. 85; Uriel Rappaport, Cyrus, EJ, CD Edition. Kore isminin farkl dil ve lehelerdeki yazm ve anlamlar ile tarihte Kore ismini alan kiiler hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Wilhelm Eilers, The Name of Cyrus, Acta Iranica, III, Leiden, 1974, s. 39.

306

Alford, 168.

55

yaztta307 onun eceresi Farsn nemli bir ehri olan Ansan (Anzan)n krallarna dayandrlmaktadr.308 Bu yaztta yer alan bilgilere gre, Koreten nce Ansanda krallk yapm kii daha vardr: Teispes (Sitpis), Kore ve Kambis. Bizim burada szn ettiimiz Kore, I. Korein torunu, Kambisin olu olan Koretir.309 Kaynaklarda Medya kral Istugegann (Astyages),310 kz Mandaneyi Pers kral Kambisle evlendirmesi ve bu evlilikten Korein dnyaya gelii mitolojik bir tarzda anlatlmaktadr.311

307

Koreten bahsetmesi ve silindir biiminde olmas sebebiyle Cyrus Cylinder ismi verilen bu kil tablet, 1879 ylnda Babilde ortaya karlmtr. Daha fazla bilgi iin bkz. Kuhrt, 8397.

308

Kore kendisini bu yaztta yle tanmlamaktadr: Ben, dnyann kral, yasal kral, Babilin kral, Smer ve Akadn kral, yeryznn drt bucann kral, Ansann byk kral Kambis (Cambyses)in olu, Ansann byk kral Korein torunu, Ansann byk kral Teispesin neslinden Koreim. Bkz. Kuhrt, 85; Garthwaite, 22.

309

Kuhrt, 85; Kaynaklarda iki Korei ayrt etmek iin imparatorluun kurucusu olan ve bizim burada bahsettiimiz Kore iin, Byk veya kinci ifadeleri kullanlmaktadr. Bkz. Jacob Abbott, Histories of Cyrus the Great and Alexander the Great, Kessinger Publishing, 2004, s. 19; Jacob Jonsson, Cyrus the Great in Icelandic Epics A Literary Study, Acta Iranica, I, Leiden, 1974, s. 4959; Ben-Gurion, I/129; Netzer, Some Notes, 3552; Eilers, 9.

310 311

Bu isim, Grekede Astyages eklindedir. Bkz. Ben-Gurion, I/129. Medya kral Astyages, bir sabah, gece grd korkun bir kbusla uyanr. Ryasnda, bakenti ykan ve kralln byk bir blmn yok eden byk bir tufan grmtr. Krallnda her yeri yok eden bu tufanla kz arasnda gizemli bir balant kurar. Kz Mandana, evlenip bir ocuk sahibi olunca, bu ocuk kendisine isyan edecek ve kralln ryasnda grd sel gibi yok edecektir. Kral bu ryann etkisiyle kzn Medya krall dnda bir yabancya vermeye karar verir. Sonunda Pers kral Kambisi kzna e olarak seer. Bu dnemde Medya krallna gre Pers krall olduka kk ve g olarak da zayftr. (Bkz. Abbott, 19). Astyagesin grd ryann peygamber kssalarnda olmas ve yeni doan ocuklarn bela ve musibet getirecei dncesi ran mitolojisinde ska yer alan bir durum olduu sylenmektedir. Ayrca Korein doumuyla ilgili anlatlan mitolojik ifadelerin Keyhsrev hakknda anlatlanlarla benzerlik tamas nedeniyle, Kore ile Keyhsrevin ayn kii olabilecei iddia edilmitir. Bkz. Vesta Sarkhosh Curtis, Persian Myths, University of Texas Press, 1993, s. 5556.

56

ranl yazar ahinin Ezr-nme312 isimli edeb eserinde, Korein anne ve babasnn kimliiyle ilgili farkl bir iddia yer almaktadr. Bu eserde Korein, Yahudi asll Ester ile Pers kral Ahaveroun olu olduu ileri srlmektedir.313 Tarihteki mehur Ari rkn ilk byk fatihi olan Kore,314 559/558 ylnda Perslerin yaad gney bat randa Ansan prensi olarak tarih sahnesine kmtr. 559529 yllar arasnda otuz yl krallk yapm315 ve antik dnyann en geni ve en gl imparatorluklarndan birisini kurmutur.316 Kore, gl ve dirayetli bir asker ve komutan olup tarihte birok asker baarlara imza atmtr. Tahtta kald otuz yl boyunca yeni imparatorluun snrlarn kuvvetlendirmek iin birok yere asker seferler dzenlemi ve fetihler yapmtr.317 Henz yirmi bir yandayken, 550/549 ylnda ordusuyla Susadan kp Medya krallna sava amtr. Kore, Medya kral Astyagesin ordusunu yenerek

312

Ezr-nme, MS 14. yy.n Yahudi-Pers iirinin nclerinden ahinin, Midra ve ran efsanelerinden faydalanarak, Tanahn Ezra kitab zerine yazd iirsel bir anlatmdr. Ezr-nme, 500 msradan olumakta ve ahinin Ardair-nme isimli iirinin sonunda yer almaktadr. Ezr-nmenin byk bir blm tanrnn mesihi olarak isimlendirilen Kore hakkndadr. Bkz. Amnon Netzer, Ezr-Nma, Encyclopaedia Iranica, IX, New York, 1999, s. 131.

313

Netzer, ahinin Ezr-nme iirini, Talmud ve midralarda tartlan iki nemli soruya cevap vermek zere kaleme aldn dnmektedir. Bu sorulardan birisi, neden bir gentilenin Tanrnn mesihi olarak seildii; dieri de Yahudilerin Babilden mucizev kurtuluunun neden Korein eliyle olduudur. ahine gre, Kore Esterin olu olduu iin, Yahudi hukuku asndan bir Yahudidir. Ezr-nmede Korein doumu, Tanrnn bir hediyesi olarak tanmlanmaktadr. Onun konumunun, srailin peygamberlerinden ve krallarndan daha aa olmad; adaletinin ve kahramanlnn ise dnyann dier krallarnkinden stn olduu belirtilmektedir. Bkz. Netzer, Ezr-Nma, 131; Netzer, Some Notes, 4344. Rabban bir kaynakta da, Korein Esterin olu olduu eklinde bir bilginin yer aldndan sz edilmektedir. Bkz. Gary G. Porton, Ezra in Rabbinic Literature, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 2001, s. 316.

314 315 316 317

Alford, 168. Ben-Gurion, I/129; Kuhrt, 85. Kuhrt, 83. Stern, I/70.

57

bakent Hagmatanay318 ele geirmitir.319 Bu sayede ran ve Kzlrmaka kadar uzanan dou Anadolu blgesi Pers hkimiyetine girmitir.320 Bu baarsn takip eden yl ierisinde Ahamend ailesinin bykleri tarafndan Koree Pers kral unvan verilmitir.321 Bu olay, ayn zamanda dnya tarihinde yeni bir dnemin de balangc olmutur.322 Medya krallnn yklndan sonra, Korein karsnda Babil ve Lidya krallklar kalmtr. Bu dnemde Babil krallnda din adamlaryla askeri komutanlar arasnda yaanan rekabet yznden sk sk krallar deiiyordu. Lidya krall ise Babile gre daha iyi bir durumdayd. Kore, Babil kral Nabonidus ile saldrmazlk anlamas yaparak kuzey batya ynelmi ve Lidyaya saldrmtr. 546 ylnda Lidyann bakenti Sardesi ele geirmi ve Lidya krallna son vermitir. Asyada geni bir alan topraklarna katp blgedeki btn Yunan kolonilerini egemenlii altna almtr.323 Kore, Lidya krallna son verdikten sonra Babile ynelmitir. Babil kral Nabonidus, devlet ynetimini olu Belezara brakp Arabistana on yl sren bir
318

Hagmatana (Ecbatana; gnmzde Hemedan) olarak isimlendirilen ehir, eski Medya krallnn bakentidir. I. Darius dneminden itibaren Pers krallarnn yazlk dinlenme yeri olarak kullanlmtr. Hagmatana, Ezra 6:2de Akmeta olarak gemekte ve Korein Yahudilerin Kudse dnp mabedi ina etmelerine izin verdii belgenin burada bulunduu belirtilmektedir. Bkz. De Blois-Van Der Spek, 40; Elias J. Bickerman, Persia, EJ, CD Edition; Walter Joseph Fischel, Hamadan, EJ, CD Edition; Garthwaite, 23; Yamauchi, 205.

319

Dubnov, I/325326; Hoglund, Cyrus, 306; Alford, 168; De Blois-Van Der Spek, 42; Bickerman, Persia, EJ, CD Edition; Miller-Hayes, 438439; Bright, 335; Winton Thomas, The Sixth Century BC: A Creative Epoch in the History of Israel, JSS, 6 (1961), s. 42.

320

M. emseddin Gnaltay, Yakn ark (Perslerden Romallara Kadar), IV, TTK, Ankara, 1951, s. 45; M. Dandamayev, The Diaspora/Babylonia in The Persian Age, The Cambridge History of Judaism/Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. DaviesLouis Finkelstein), I, Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 326.

321 322 323

Alford, 168. Thomas, 42. Hoglund, Cyrus, 306; De Blois-Van Der Spek, 42; Rappaport, Cyrus, EJ, CD Edition; Gnaltay, IV/57; F. Charles Fensham, The Books of Ezra and Nehemiah, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1994, s. 42; Ben-Gurion, I/130; Bright, 335.

58

sefere kt iin Pers ordusu Babile saldrdnda lkede bile deildir. Korein daha nce ele geirdii yerlerdeki halka hogr ve iyi muamelede bulunduu bilgisi Babile kadar ulamt. Bu sebeple Korein ordusu Babile saldrdnda fazla bir direnile karlamamt.324 Hatta krallarnn din sapknlklar sebebiyle,325 bizzat Babilli khinler, ehrin kaplarn Pers ordusuna amlar ve Korein ehre geliini sevinle karlamlard.326 Babil, 539 ylnda Perslerin eline gemi,327 sava sonrasnda Belezar ldrlm, Nabonidus da esir alnp srgne gnderilmitir. Bu tarihten sonra Babil bir daha bamszlna kavuamad. Babilin Pers kral II. Kore tarafndan ele geirilmesiyle on birinci Babil hanedanl sona ermitir.328 Kore dneminde, Msr hari, Yakn Dounun tamam Pers hkimiyetine girmiti. Bylece Mezopotamya ile birlikte Suriye ve Filistin de Pers imparatorluuna katlmtr. 329 Korein bundan sonraki hedefi Orta Asya olmutur. Kore, Hindistan snrlarnda bulunan Dou Pers kabilelerinden birisiyle savaa girimitir. Buraya hareketinden nce yerine tahta geecek kiinin olu Kambis olduunu aklam ve onu Babile kral olarak atamtr. Kore, 529da yaplan bu savata ldrlnce,330 yerine daha nce aklad gibi olu Kambis gemitir.331 Zerdt dinine mensup olan Kore,332 asker baarlarnn yannda, uygulad baarl devlet ynetimi ve siyasetiyle de dikkat ekmektedir. O, Babili ele
324

De Blois-Van Der Spek, 4042; Sack, 9; Smith-Christopher, 22; Hoglund, Cyrus, 306; Alford, 169; Gnaltay, IV/8; Miller-Hayes, 439. Ben-Gurion, I/130. Thompson, 104; Pfeiffer, 103; Dandamayev, 327. George Cameron, Cyrus the Father and Babylonia, Acta Iranica, I, Leiden, 1974, s. 46. Alford, 169; De Blois-Van Der Spek, 42; Miller-Hayes, 439; Schiffman, 33; Sack, 9. Gnaltay, IV/8; Hoglund, Cyrus, 306. Ben-Gurion, I/129; Kuhrt, 85. Hoglund, Cyrus, 306; Pfeiffer, 106. Baz aratrmaclar, Korein, halknn dini olan Zerdtilii kabulnn Babili ele geirmesinden sonra olduunu iddia ederler. (Bkz. Margolis-Marx, 117). Kore de dhil Pers krallar baka din ve kltrlere sayg gsterirken, kendi tanrlarna ibadete devam etmilerdir. Fakat Pers krallarnn Zerdtn takipileri arasnda olup olmadklar bilinmemektedir. Bkz. De Blois-Van Der Spek, 44.

325 326 327

328 329 330 331 332

59

geirdikten sonra, herkesin bar iinde yaayacan ilan etmi, Asur ve Babillilerin ykc ve zalimane tutumlarnn aksine, politik zgrlk ve din hogr siyaseti sayesinde herkesin honutluunu kazanmtr. Bu sayede, lkede baarl bir ynetim sergilemitir.333 Babil krallarnn bu olumsuz imajna karn Kore, ele geirdii yerlerde btn dinlerin koruyucusu olduunu ileri srm, Babilliler de dhil btn milletlerin dini inanlarna, tanrlarna ve geleneklerine sayg gstermi,334 halka iyilikle muamele etmitir. Srgnde olanlarn anayurtlarna dnmelerine izin verirken, onlara kendilerini ynetme hakk vermitir. Bu siyaseti ona antik dnyada iyi bir itibar kazandrm, blgedeki pek ok kavmi kendisine balamtr. Ayn zamanda onun bu siyaseti sayesinde antik ada yeni bir dnem balamtr. zellikle Asur ve Babil hkimiyetini yaam milletler, Korei dete bir kurtarc olarak grmlerdir.335 Kore, imparatorluu dneminde ortaya koyduu ynetim anlay sayesinde, geni Pers imparatorluu snrlar ierisinde nemli bir isyan ve ayaklanma yaanmamtr.336 Baz milletler, Korein kendi tanrlar tarafndan seildiini ve kendi dinlerine getiini iddia etmilerdir.337 Bunu iddia edenlerin banda Babilliler ve Yahudiler gelmektedir. Fakat genel kabul, Korein baka bir dine gemedii, dier dinlere eit mesafede durduu ynndedir.338 Yahudi kaynaklarnda, Korein Yahudi mabedini ina etme kararnn Yahvenin emriyle olduu sylenirken,339 Cyrus Cylinder isimli tablette, onun mabetleri ina etme dncesinin, Babil tanrs Mardukun direktifiyle olduu belirtilmektedir.340 Aratrmaclar, Korein Yahudileri serbest brakmasnn, mabedin kutsal eyalarn iade etmesinin, mabedin ve Kuds ehrinin imarna yardmc olmasnn Yahudilere ynelik bir imtiyaz olmayp, onun ynetim anlaynn ve uygulad siyasetin bir sonucu olduu
333 334 335

Kuhrt, 84; Pfeiffer, 103; Dandamayev, 327. De Blois-Van Der Spek, 42; Alford, 169. Stern, I/70; Thompson, 104; Pfeiffer, 103; Aberbach, Imperialism, 91; Miller-Hayes, 440. Gnaltay, IV/89. Kuhrt, 8388. Rappaport, Cyrus, EJ, CD Edition. Bkz. Ezra 1:12; kr. Ezra 6:35. Kuhrt, 8397; De Blois-Van Der Spek, 40; Porten, Exile, Babylonian, EJ, CD Edition.

336 337 338 339 340

60

grndedirler.341 Kore, bu siyasetine uygun olarak Babil tanrlarna ait tapnaklar da restore ettirmi ve yeni tapnaklar yaptrmtr. Yahudilere kar gsterdii tolerans,342 Babillilere ve dier milletlere gsterilen hogrnn bir benzeri olmutur.343 Onlar, Korein dier dinlere kar gsterdii bu saygy onun liberal siyasetinin bir gstergesi olarak yorumlamlardr.344 Kore, lmnden sonra farkl din ve kltrden insanlar tarafndan, uygulad siyaseti ve asker baarlar sebebiyle, ideal bir lider ve efsane bir kahraman olarak telakki edilmitir. Fakat bu kaynaklarda Korele ilgili anlatlanlarn pek ounun tarihsel gereklerle rtmedii sylenmektedir. Bunun sebebi ise farkl topluluklarn Korei, kendi din ve kltrel geleneklerinin bir paras olarak grme eiliminden kaynaklanmaktadr.345 Yunanl tarihi Heredotun, Koreten cesur, asil ve sertlikten uzak birisi olarak sz ettikten sonra, Perslerin onu Baba olarak grdklerini syledii nakledilmektedir.346 M 4. yy. yazarlarndan Xenophonn Kyropaideia (Korein Eitimi) isimli tarihsel romannda, Korei ideal bir kral ve btn ahlak deerlerin

341

Srgn denince genellikle Asur ve Babil krallar, zgrlk denince de genellikle Pers krallar akla gelir. Perslerin srgnde bulunan herkesin kendi lkelerine dnmelerine izin verdikleri eklinde yaygn bir inan vardr. Babilde bulunan ve daha nceki Babil krall dneminde srgne getirilmi olanlar lkelerine geri gnderdikleri dorudur, ancak Persler de bazen Asur ve Babilliler gibi, siyaset gerei srgne gndermilerdir. rnein I. Darius Libyadaki Barka halkn, Belhe (Bactria) srmtr. Yine Paeonianlar (Paeonlar veya Paeonianlar, M 4. yy. boyunca kuzey Makedonya blgesinde yerlemi bir topluluktur. (Bkz. http://theillyrians.homestead.com/tribes.html 09.03.2006) ve Miletliler de bu yzyllarda srgne gnderilen topluluklardr. Ayn ekilde, III. Artahata zamannda, kadnlarn da dhil olduu bir grup insan srgne gnderilmitir. (Bkz. Kuhrt, 94). Ayn ekilde, Persler kendi hkimiyetlerine kar isyan edenlerin mabetlerini ykmakta da tereddt etmemilerdir. Bkz. David Janzen, The Mission of Ezra and the Persian-Period Temple Community, JBL, 119/4 (2000), s. 631.

342 343 344 345 346

Bkz. Ezra 1:24; II. Tarihler 36:23. Rappaport, Cyrus, EJ, CD Edition. Becking, Ezras Re-enactment of the Exile, 44; Alford, 169. Hoglund, Cyrus, 306. Bunun iin bkz. Kuhrt, 83.

61

numunesi olarak gsterdii belirtilmektedir.347 Ayrca bu romanda onun yaantsyla ilgili, bugn Dou toplumlarnda hl yaygn olarak anlatlan pek ok hikye ve efsanenin yer ald sylenmektedir. Yine M 4. yy. yazarlarndan Sinik (Cynic) bir filozof olan Antisthenesin de, Kore veya Krall zerine kaleme ald bir diyaloundan sz edilmektedir.348 Korein Yunan literatrndeki bu etkileyici tasvirine benzer ifadeler, Yahudi geleneinde de karmza kmaktadr. zellikle Tanahta ve Josephusun yazlarnda,349 Koreten nemli bir figr olarak bahsedilmekte ve onun hakknda olumlu ve yceltici ifadeler kullanlmaktadr.350 Tanahta Korele ilgili bilgilerin kayna, kinci aya, II. Tarihler (36:2223 aras), Ezra, Yeremya ve Daniel kitaplardr. Ayrca Talmud ve Midrata da deiik vesilelerle Koree yer verilmektedir.351 Daniel kitab hari352 Koreten sz eden Tanah kitaplarnda genel olarak ondan, sraili korumak ve belli bir misyonu yerine getirmek iin Yahve tarafndan seilmi bir kimse olarak sz edilir.353 Yahve tarafndan Koree verilen grev, srgndekilerin Filistine dnmelerine ve mabedi yeniden ina etmelerine izin veren bir ferman yaynlamasdr.354 Bu kitaplarda, zellikle de kinci ayada yer alan Kore tasvirinin, asrlarca Yahudi dncesinde etkili olduu,355 bunun bir yansmas olarak da Tanahn hibir yerinde Perslere kar aktan bir muhalefetin yer almad sylenmektedir.356

347 348 349 350 351 352

Kuhrt, 83. Ben-Gurion, I/128129. Josephus, Antiquities, XI. i.13. Kuhrt, 83. Netzer, Some Notes, 35. Daniel kitabnda Kore hakknda ok fazla bilgi yer almamaktadr. Korein ismi sadece yerde gemektedir (Daniel 1:21; 6:28 ve 10:1.) ve buralarda da Danielin ileriyle ilgili tarih belirtmek iin yer almaktadr.

353 354 355 356

Bkz. aya 45:113. Bkz. II. Tarihler 36:2223; Ezra 1:24. Netzer, Some Notes, 35. Myers, Ezra-Nehemiah, xxv. rnein, Yeremya kitabnda, Babilin decei ngrsnde bulunulurken (Bkz. Yeremya 50, 51), Babillileri yenen kii, Yahvenin

62

II. Tarihlerin sonunda357 ve Ezra kitabnn banda, Korein Yahudi tarihindeki rolyle ilgili olumlu bir deerlendirme yer almaktadr. Bu kitaplarda, Pers kral358 Korein Babili ele geirmesi, srgndeki Yahudilerin kurtuluunun ve Filistine dnlerinin balangc ve sebebi olarak deerlendirilmektedir.359 Bu kitaplarda, Korein Yahudilere dn izni vermesi ve bu nedenle bir ferman yaynlamasn iin Yahvenin Korein ruhunu uyandrd belirtilmektedir.360 Ezra kitabna gre Kore, yeryzndeki krallklar ynetmek ve zellikle de Kudste Yahvenin mabedini ina etmek zere Yahve tarafndan grevlendirilmitir.361 Kore, peygamber Yeremyann de ngrde bulunduu gibi,

topuzu ve cenk silahlar (Bkz. Yeremya 51:20) olarak nitelendirilmektedir. Bu kehanetin Perslerin Babili ele geirmesiyle gerekletii, Yahvenin topuzum ve cenk silahlarm olarak szn ettii kiinin de Pers kral Kore olduu iddia edilmektedir. Bkz. Aberbach, Imperialism, 90.
357

II. Tarihler kitab, ayn zamanda Tanahn son kitab olmas ve son cmlelerinde Koreten ve Yahudilere verdii dn izninden bahsetmesi ynyle de nemldir. Bkz. II. Tarihler 36:2223.

358

Ezra kitabnda Koreten Pers kral (Ezra 1:8; 3:7; 4:3 vd) olarak sz edilirken; Ezra 5:13de Nebukadnezzarn halefi olarak Babil kral eklinde gemektedir. Ayrca Nehemya kitabnda da, kral Artahata iin Babil kral (Nehemya 13:6) denildii dikkat ekmektedir.

359 360

Garthwaite, 27. Bkz. II. Tarihler 36:22; Ezra 1:1. Kore iin kullanlan ruhunu uyandrma ifadesinin benzerlerine Tanahn deiik yerlerinde rastlanlmaktadr. Tanahta bu ifade, Yahudi liderler ve Yahudi halk iin olduu kadar, yabanc milletler ve yabanc krallar iin de kullanlmaktadr. u ifadeler bunun rneklerini oluturmaktadr: Yahuda valisi ealtiel olu Zerubbabelin ruhunu ve byk kahin Yehotsadakn olu Yeunun ruhunu ve kavmin btn bakiyesinin ruhunu Rab uyandrd (Hagay 1:14); Rab, Medler krallarnn ruhunu uyandrd (Yeremya 51:11); srailin Allah Aur kral Pulun ruhunu ve Aur kral Tilgat-pilneserin ruhunu uyandrd.. (I. Tarihler 5:26); Rab Yehorama kar Filistlerin ve Habelerin yan tarafnda olan Araplarn ruhunu uyandrd (II. Tarihler 21:16).

361

Baz aratrmaclar, Ezra kitabnda Korele ilgili olumlu ifadelerden yola karak, bir yabancdan iyi bir ey gelebilir mi? Yahve kutsal mabedini ina etmesi iin nasl kutsal olmayan bir yabancya izin verebilir? Kral Kore, mabedi yapmak iin ilah emir alm olan kral Sleymanla karlatrlabilir mi? gibi sorular sormulardr. Usue, Ezra

63

Yahvenin vaadini yerine getirmekten362 baka bir ey yapmamtr.363 Bu bak asna gre, Korein misyonu, tamamen ilah nitelik tamaktadr.

2. Dn Ferman Yahudi inancna gre, Yahudilerin Babile srgn edilmelerine sebep olan gnahlarnn cezas, ancak srgn edililerinin yetmiinci ylnda Yahvenin bir anlamda tarihe mdahale ederek, Babili igal eden Pers hkmdarna Yahudilerin anayurtlarna dnmelerine ve mabedi inalarna izin veren bir bildiri yaynlamas iin ilham etmesiyle son bulmutur.364 Kore, Babili ele geirdikten sonra, 538de daha nceki dnemlerde baka blgelerden Babile getirilip yerletirilen milletlere tekrar kendi topraklarna dn izni veren bir ferman yaynlamtr. Yahudiler de bu fermandan yararlanarak Filistine dnmlerdir. Bu ferman, Yahudiler iin hayat bir neme haizdir. nk bunun sayesinde Yahudiler, tarihleri, dinleri, dilleri ve topraklaryla birlikte hayatiyetlerini devam ettirme imkn bulmulardr.365 Tanahta Koree atfedilen ve yalnzca Yahudilere zel verilmi bir fermandan sz edilmektedir. Bu ferman, Tanahn II. Tarihler ve Ezra kitaplarnda yer almaktadr. Sz konusu fermana Fars kral Korein birinci ylnda, Yeremyann az ile olan Rabbin sz yerine gelsin diye, Rab, Fars kral Korein ruhunu uyandrd ve btn lkesinde yle diyerek ilan etti, hem de yazd366 denilerek balamaktadr. Devamnda ise fermann metni verilmektedir: Gklerin Allah Yehova dnyann btn krallklarn bana verdi ve Yahudada olan

kitabnn yabanc bir kral olan Korei Yahvenin arac olarak tantlarak balanmasn (Ezra 1:111; kr. aya 44:2845:1, 13), kapsayc bir yaklam olduu ve bu bak asyla kaleme alndn sylemektedir. Bkz. Usue, 98100.
362 363 364 365

Bkz. Ezra 1:1; kr. Yeremya 125:1112; 27:22; 29:10; 51:112. Usue, 98100. Bkz. II. Tarihler 36:2223; Ezra 1:12. Kr. Josephus, Antiquities, XI. i.1. James Parkes, The Foundations of Judaism and Christianity, Quadrangle Books, Chicago, 1960, s. 3. Bkz. Ezra 1:1. Ayrca bkz. II. Tarihler 36:2122; Kr. 1. Esdras 2:12; Yeremya 25:11 12; 29:10; Josephus, Antiquities, XI. i.

366

64

Yerualimde kendisi iin ev yapaym diye bana emretti. Onun btn kavminden aranzda kim varsa, Allah Rab onunla beraber olsun ve367 Yahudada olan Yerualime ksn ve srailin Allah (Allah odur) Yehovann Yerualimde olan evini yapsn. Ve misafir olduu yerlerden herhangisinde artakalan kim varsa, Yerualimde olan Allahn evi iin gnll takdimelerden bakaca, olduu yerin adamlar gmle ve altnla ve eya ile ve hayvanlarla ona yardm etsinler.368 Ezra kitabnn ilerleyen blmlerinde, Korein verdii bu fermann kral Darius dneminde yeniden gndeme geldii ve aratrmalar neticesinde bunun sarayda bulunduu belirtilmektedir. Bu fermann daha nce metni verilen fermandan farkl olduu grlmektedir. Bu fermann metni yledir: Kral Korein birinci ylnda, kral Kore emir verdi; Yerualimde Allah evine dairdir. Bu ev, kurbanlar arzedilen bu yer, yaplsn ve onun temelleri peke atlsn. sra byk talar ve bir sra yeni kiri olmak zere ykseklii altm arn ve genilii altm arn olsun ve masraf kral evinden verilsin. Hem de Nebukadnezzarn Yerualimde olan mabetten karp Babile getirdii Allah evinin altn ve gm kaplar geri verilsin ve Yerualimde olan mabede, her biri kendi yerine gtrlsn ve onlar Allahn evine koyacaksn.369 Korein dier milletlere olduu gibi, Yahudilere de dn izni verdii ve mabedi yapmalarn destekledii btn aratrmaclar tarafndan kabul edilirken,370 Yahudilere zel bir fermann gerekten verilmi olmasnn, dnemin artlar gz nnde bulundurulduunda, zor olduu iddia edilmektedir. Bu nedenle aratrmaclar, Tanahta yer alan bu iki fermann otantikliinin pheli olduunu dnmektedirler.371 Ezra kitabndaki Korein dorudan Yahudilere verdii sylenen izin fermann deerlendiren Bickerman, bu konudaki lehte ve aleyhteki btn grleri

367

Bkz. II. Tarihler 36:23. II. Tarihlerde fermann metni burada sona ermektedir. Ezra kitabnda fermann tamam yer almaktadr. Bkz. Ezra 1:24. Kr. 1. Esdras 2:37. Bkz. Ezra 6:35. Kr. 1. Esdras 6:2426. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 168; Miller-Hayes, 443444. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 130; Kuhrt, 83.

368 369 370 371

65

makalesinde toplamtr.372 O, Ezra kitabnda, Korein Yahudilerin srgnden dnlerini onaylayan iki tane zel yazl fermanna yer verildiini, bunlardan birincisinin branice,373 ikincisinin374 ise Aramca olduunu belirtmektedir.375 Baz aratrmaclarn bunlar, ayn fermann iki farkl versiyonu olduunu ileri srdklerini, ancak bu iki fermann dilbilimsel adan karlatrldnda aralarnda ok byk farklar olduunu sylemektedir. Baz aratrmaclarn, Pers imparatorluunun kulland yaz dilinin Aramca olmas dolaysyla Koree atfedilen branice fermann byk bir ihtimalle otantik olmadn sylediklerini belirtmektedir. Ayn ekilde, Aramca kaleme alnan ve Yahudilerin dnne izin veren fermann otantiklii konusunda da pheler ileri srldn sylemektedir.376 Bickerman, bu fermann otantikliine yaplan itirazlar cevaplandrr ve onun gerekliini ispata alr. O, Ezra 1de yer alan fermann branice kaleme alnmasn normal kabul eder. Ona gre bu fermann kaleme alnd dnemde ve hatta Nehemya dneminde bile Yahudilerin resmi dili branicedir. Yine Korein en az iki tane srgnden dnle ilgili ferman olduunu, bunlardan birincisinin (Ezra 1:24), dorudan Yahudilere hitaben yazldn ve branicede dhil her dile evrildiini syler. Dieri ise kraliyet hazinesinde bulunan fermandr ve Aramcadr. Bu ferman ona gre bu dnemde halka arzedilmemitir.377 Ayn fermanda geen ve Kore iin sylenen Gklerin Allah Yehova dnyann btn krallklarn bana verdi.378 cmlesine ynelik eletiriler de yer almaktadr. Baz aratrmaclar, Gklerin Allah nitelemesiyle aka Yahudilerin tanrs Yahveye iaret edildiini ve bunun yazar tarafndan ilave edilmi olabileceini iddia etmektedirler.379 Bu iddialar nedeniyle bu cmlenin gnmzde
372 373

Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, 249275. Baz aratrmaclar bu belgenin de Perslerin diplomasi dili olan Aramcada yazlm olabileceini iddia etmektedirler. Bkz. Fensham, 43. Bkz. Ezra 6:15. Boccaccini, 50. Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, 249250; Grabbe, Ezra-Nehemiah, 126 128; Mantel, The Dichotomy of Judaism, 57. Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, 253. Bkz. Ezra 1:2. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 127128.

374 375 376

377 378 379

66

farkl tercme edildii dikkati ekmektedir. Jewish Publication Society tarafndan yaplan Tanah evirilerinde Gklerin Allah Yehova dnyann btn krallklarn bana verdi. yerine, dnyann btn krallklarnn sahibi Yehova, Gklerin Tanrs, bana verdi eklinde tercme edilmektedir.380 Baz Kutsal Kitap yorumcular, zellikle ilk fermann (Ezra 1:14), tamamen kutsal kitap teolojisinin bir rn olduunu iddia etmektedirler. Bu iddialarna delil olarak da, henz kitabn giriinde, sz konusu fermann bir paras olmamasna ramen, Yeremyann az ile olan Rabbin sz yerine gelsin diye cmlesinin yer almasn gsterirler. Ayrca burada, Koree Yahve iin, Gklerin Allah dedirtilmektedir. Bu konudaki genel kanaat, Grabbenin de dedii gibi bu, yazarn kendi teolojik amacna uygun olarak oluturduu bir ferman olup, arlk bunun otantik olmad ynndedir.381 Grabbe, Ezra 1:14de yer alan fermann otantik olmadn sylerken, Ezra 6:3-5deki ferman iin, Korein Yahudiler iin mabetlerini yapma izni vermesini, uygulad siyaset gerei mmkn, ancak uzak bir ihtimal olarak deerlendirir. Ona gre, Babili ele geirip kral olduu ilk sene olduka megul olan Korein byle nemsiz bir konu iin hem de Yahuda gibi uzak bir vilayet iin uraacak zaman bulmas olduka zordur.382 Korein Tanahta yer alan fermanlarnn otantiklii tartmalar bir yana, Yahudilere verdii dn izni Yahudi tarihi asndan ok nemli bir gelime olarak deerlendirilmektedir. Her eyden nce bu izni veren Kore, Tanahta Yahvenin mesihi383 olma derecesine ykseltilirken, baz aratrmaclar da Korein yaynlad ferman, ilk insan haklar bildirisi olarak telakki etmektedirler.384 Bu

380

Bkz. http://www.sacred-texts.com/bib/jps/ezr001.htm#001 (26.10.2005); Bickerman, The Edict of Cyrus in Ezra 1, 254 Grabbe, Ezra-Nehemiah, 127128. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 130. Bkz. aya 45:1. Kr. Josephus, Antiquities, XI. i.56. Kuhrt, 84.

381 382 383 384

67

fermann Yahudi tarihi asndan en nemli sonularndan birisi, kinci Mabed Dneminin balangc olmasdr.385 Yahudi yazar David Ben-Gurion, Korein tarihteki yerini deerlendirdii makalesinde, Korein kk bir krallkta ortaya kp, o zamana kadar grlmemi bir ekilde dnyann en geni imparatorluklarndan birisini kurmasn, insanlk tarihinin en nemli olaylarndan birisi olarak kabul edildiini belirttikten sonra, Korei tarihte bu derece nemli klan drt hususa386 iaret etmektedir. Bu drt husustan birisi de, Yahudilerin Filistine ilk dnlerinde nemli bir rol oynamasdr.387 Sonu olarak, Kore, Yahudi inancna gre ilah bir misyonla srailin ok az saydaki halkna topraklarna dnme, din ve mill varlklarn yeniden oluturma izni vermitir. Kore, dn iznini, gvenilir bir nfusu snr blgelerine gndermek gibi politik amalarla vermi olsa da,388 Yahudilerin bir millet olarak varlklarn devam ettirmelerinde yaynlad dn fermannn byk rol olmutur.389 Bu ferman, Yahudi toplumunun yaamnda yeni bir sayfa amtr.390

385

Schiffman, 33; Elliot N. Dorff-Arthur Rosett, A Living Tree, Suny Press, New York, 1988, s. 8. Ben-Guriona gre Korei tarihte nemli klan drt husus unlardr: Birincisi, Kore imparatorluu ok ksa zamanda kurmutur. Bu sre, Medyann bakenti Hagmatanann 550de ele geirilmesiyle, 539da Babilin alnmas arasnda geen sadece on bir senede gereklemitir. kincisi, Korein kurduu bu imparatorluk iki yz yl onun hanedanlnda kalmtr. ncs, Kore, dmanlarna kar iyilikle muamele etmi, btn dinlere kar benzersiz bir hogr sergilemitir. Drdncs, Yahudilerin Filistine ilk dnlerinde nemli bir rol oynamtr. Bkz. Ben-Gurion, I/128.

386

387 388

Ben-Gurion, I/128. Stein, IV/212. Korein esirleri serbest brakmaktaki politik etkenin, klelerin sosyopolitik ve din anlamda ksm bir zerklie kavumalar durumunda, ynetimine daha sadk olacaklarna inanmas olduu ileri srlmektedir. Bkz. Usue, 98100.

389 390

Ben-Gurion, I/127. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 163.

68

C. SRGNDEN DN Yahudi tarihinin, Babil srgnnden sonra ikinci karanlk zamanlar, Pers hkimiyeti altnda gerekleen srgnden dn ve yeniden yaplanma dnemidir. Tanah ve rabban kaynaklarda srgnden dn, Yahudi tarihi asndan ok nemli bir gelime ve bir dnm noktas olarak grlrken; Josephus srgnden dn ok nemli bir olay olarak grmemektedir. Josephusun bu tavrndaki ana etmenin, Yahudilerin Babile srgn edililerine olumsuz yaklamamasndan kaynakland belirtilmektedir.391 Aratrmaclarn ortak kanaati, Yahudi tarihi asndan Babil dnemi gibi, Pers dnemi de karanlk dnemlerdendir.392 Bilgi ve kaynak yetersizliinin olduu bu dnemler, Kudsn dmesi ve halkn srgne gnderilmesinden sonra balamakta, srgn dn sonrasnda da yalnzca srgnden dnenleri kapsar ekilde devam etmektedir.393 Srgn dn sonras bilgi veren Tanah kitaplarnda,394 srgnden dnenler ve onlarn yeniden yaplanma abalar zerinde durulurken, Babil srgnnde Yahudada kalm ve hi srgne gitmemi olanlar gz ard edilmektedir.395 Ayrca bu kitaplardaki bilgiler ve tarihlendirmeler de olduka eksik ve yetersizdir.396 Bu dnemle ilgili kaynak yetersizliine ramen, mevcut kaynaklardan Yahudi tarihi asndan ok nemli gelimelerin yaand anlalmaktadr. Bu
391 392 393 394

Bkz. Feldman, The Concept of Exile, 160. Grabbe, Mind The Gabs, 83; Lamche, 12; Eskenazi, Current Perspectives, 61. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 162-163. Bu dnemle ilgili temel Yahudi kaynaklar; II. Tarihler (36:2023), Ezra, Nehemya, Hagay, Zekarya (18), apokrif 1. Esdras ile Josephusun Antiquities (XI. v.15) isimli eseridir. Ayrca bir Pers dnemi yapt olmasna ramen, Ester Kitab romantik bir romandr ve bu dnemle ilgili kesin tarihsel bilgiler iermemektedir. Bkz. Miller-Hayes, 437; S. A. Cook, The Age of Zerubbabel, Studies in Old Testament Prophecy/Presented to Professor Theodore H. Robinson, (ed. Harold Henry Rowley), Morrison and Gibb Ltd., Edinburgh, 1950, s. 19.

395 396

Miller-Hayes, 437, 445; Cook, 19. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 162163.

69

dnemin en nemli zellii, srgn sonras Yahudiliinin geliiminde hayat bir neme sahip olmasdr.397 Bu dnemde Yahudiliin geliimine zemin hazrlayan tarihsel olaylarn banda, Korein Yahudilere kendi topraklarna dn izni vermesi, Kuds mabedinin ve ehrin duvarlarnn yeniden inas, srgnden dnen iki Yahudi liderin, Ezra ve Nehemyann, Yahudilikte kkl reformlar yapmas gelmektedir.398 Tanahta yer alan verilerden hareketle Yahudilerin, Musa nderliinde Msrdan klarndan sonra, Filistin topraklarna ikinci byk yolculuklarn, Babil srgnnden dnte yaptklar sonucuna ulalabilir.399 Korein yaynlad dn fermanyla birlikte balayan Yahudilerin Babilden dn sreleri, yaklak bir asrlk zaman dilimi iinde ve drt ayr grup halinde gereklemitir.400 lk dn, 538 ylnda, dne izin veren Kore dneminde yaanmtr. Dierleri ise srasyla I. Darius (521485), I. Artahata (464423) ve II. Artahata (404358) dnemlerinde gereklemitir.401 M 6. yy.dan M 4. yy.a kadar Persler Yahudada farkl siyaset takip etmilerdir. Birincisi, Pers hkimiyetinin ilk yllarnda Kuds ve Yahudaya snrl sayda insan gnderilmitir. Bu dnemde idar bir tekilat yaps kurulamad gibi, imar ve ina faaliyetlerini yrtecek yeterli ekonomik kaynak da yoktur. Msrn
397 398 399

Schiffman, 33. Miller-Hayes, 437; Cook, 19. Birok aratrmac, Tanah metinlerinden hareketle Ezray ikinci bir Musa, Babilden dn de ikinci bir k olarak deerlendirmilerdir. Bkz. Miller-Hayes, 469; Mircea Eliade, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi/Gotama Budhadan Hristiyanln Douuna, 2, (ev. Ali Berktay), Kabalc yay., stanbul, 2003, s. 288; Stephen H. Travis, The Bible as a Whole, The Bible Reading Followship, Oxford, 1994, s. 150. Baz aratrmaclar ise Ezra nderliinde gerekleen bu yolculuun, bir k deil, hac yolculuu olduunu ileri srmektedir. Bkz. Melody D. Knowles, Pilgrimage Imagery in the Returns in Ezra, JBL, 123/1 (2004), s. 5774.

400

Burada sz konusu olan, sadece Pers dneminde Babil ve evresindeki Yahudi nfusun Yahudaya dnleridir. Sonraki dnemlerde gerekleen dnlere burada yer verilmemitir.

401

Thompson, 105.

70

488de ve bir de 459da imparatorlua kar isyan, Perslerin Yahuda da dhil, Suriye ve Filistin blgesinde ynetimde aktif rol almasna yol amtr. Persler, Msr ve Yunanistandan gelecek saldrlarn nne gemek ve bunlarla ba edebilmek iin Suriye-Filistin ky eridi boyunca birok kale ve limanlar ina etmilerdir. Msrllarn 400 ylnda ayaklanmasyla balayan srete Filistin, Msr ile Pers imparatorluu arasndaki ekimelerde sava alanna dnmtr. Persler, sadece gneyden Msrllarn deil, Yunanlarn da basksna maruz kalmlardr. Bu isyanlarn ardndan Pers ynetimi, blgeye Yahudi dnne arlk vermitir. Ezra ve Nehemyann tam yetkiyle Kudse gnderilmeleri, Msrdaki bu

ayaklanmalardan sonra olmutur.402

1. Kral Kore Dneminde ebatsar nderliinde Dn Tanahta Yahudilerin Yahudaya dnlerine ve orada bir dizi yenileme almalarna izin veren drt ayr fermandan sz edilmektedir. Yahudilerin srgnden dnmelerine ve Yahudada yeniden yaplanmalarna izin veren ve bu amala ferman yaynlayan krallar unlardr.

Krallar

Tarih 538/536403 520 458 445

znin Konusu Mabedin yeniden yaplmas Mabedin tamamlanmas Mabedin tezyin edilmesi ve badetlerin yeniden tesisi ehrin yeniden imar

Referans Ezra 1 Ezra 4:24; 6:115 Ezra 7:27 Daniel 9:25 Nehemya 2:5

1 Kore 2 I. Darius

(Hystaspes)

3 I. Artahata

(Longimanus) 4 I. Artahata (Longimanus)

402

Miller-Hayes, 468; William M Schniedewind, How the Bible Became a Book, Cambridge Univ. Press, America, 2004, s. 169. Fermanlarn yaynlanmasyla ilgili kaynaklarda farkl tarihlendirmeler yer almaktadr. lk fermann 536 ylnda verildiini syleyenler olsa da (Bkz. Scroggie, 453; Stone, Scriptures, 12), genel kanaat 538 yl olduu ynndedir. Bkz. Schiffman, 33; Boccaccini, 49; Peter R. Ackroyd, The Jewish Community in Palestine in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 135.

403

71

Tanahta, krallnn ilk ylnda Korein, srgndekilerin dn ve Kuds mabedinin yeniden inas iin bir ferman yaynladndan sz edilmektedir.404 Bu fermanda, ehrin inasyla ilgili hibir bilgi yoktur. Sadece srgnde olup da Filistine dnmek isteyenlere engel olunmayacak ve orada daha nce yklm olan mabet yeniden ina edilecektir. Ayrca, Nebukadnezzar dneminde Kudsten Babile getirilen ve kraliyet hazinesine konan kutsal mabet eyalarn ait olduklar yere gtrmek405 ve Kudse dnmek isteyen Yahudilere nderlik ve sonrasnda liderlik yapmak zere ebatsar grevlendirilmitir.406 Yahudilerin Babilden Yahudaya ilk dnleri, Nebukadnezzarn Kuds ve mabedi ykmasndan yaklak yarm yzyl sonra, Korein dn izni vermesinin ardndan gereklemitir.407 Srgn dn sonras dnemle ilgili kaynak yetersizlii, mevcut kaynaklardaki kronolojik problemler ve elikiler, balangtan I. Dariusun tahta geiine kadar olan dnemde, Yahuda ve Kudsteki gelimeler hakknda kesin bilgiler vermeyi gletirmektedir.408 Yahudilerin srgnden ilk dnleriyle ilgili en geni bilgi Tanahn Ezra kitabnda yer almaktadr.409 Ezra kitabna gre Kore, dn fermann yaynladktan sonra, Nebukadnezzar dneminde Kudsten Babile getirilen ve kraliyet hazinesine konan kutsal mabet eyalarn gtrmek410 ve Kudse dnmek isteyen Yahudilere

404 405

Bkz. II. Tarihler 36:2223; Ezra 1:14; 6:25. Kr. 1. Esdras, 2:125. Bkz. Ezra 1:711; 5:14. 1. Esdras kitabnn bir yerinde, Korein kutsal mabet eyalarn Yahuda nderi ebatsara verdii sylenirken (1. Esdras 2:12), baka bir yerinde bunlar blge valisi Zerubbabel ile ebatsara verdii belirtilmektedir. (Bkz. 1. Esdras 6:18)

406 407

Bkz. Ezra 1:8; 5:1314. Yahudilerin Babil srgnnde ne kadar kaldklar konusu tartmaldr. Bu konudaki tartmalar iin bkz. Torrey, 135136; 285; Myers, Ezra-Nehemiah, 6 vd; Alford, 170; Fensham, 4243; Rafael Eisenberg, Israel and Mankind, (ed. Ilse Eisenberg and Abraham Sutton), Feldheim Publishers, Jerusalem, 1991, s. 10; Ackroyd, Exile and Restoration, 240243; Pfeiffer, 105; Georgen, 47; Knibb, 255.

408 409 410

Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 162, 168169; Kuhrt, 83; Yamauchi, 304. Bkz. Ezra 12. Bkz. Ezra 1:711.

72

nderlik ve sonrasnda liderlik (nasi)411 yapmak zere bir Yahudi soylusu olan ebatsar412 vali olarak grevlendirir.413 Yine Ezra kitabndan rendiimiz kadaryla Kore, Yahudilere anavatanlarna dn izni vermekle kalmaz, mabedin yapmmda yaplacak masraflarn da kraliyet hazinesinden karlanmasn ister.414 Tanahta ilk srgn dnnn ebatsarla balad sylense de, srgnden dnenlerin yer ald listenin banda Zerubbabelin yer almas415 ve ebatsardan hi sz edilmemesi srgnden dnn balangcyla ilgili tartmalara sebep olmutur. Bu nedenle srgnden dnn ne zaman balad konusunda ittifak olmamasna ramen, ebatsarla birlikte byk bir dnn yaanmad

411

ebatsarn Yahudann lideri veya nasisi (tbi kral) unvann, (Ezra 1:8; 5:14; 1. Esdras 2:12; 6:20) babas kral Yehoyakinden miras ald iddia edilmektedir. Bkz. Boccaccini, 50; Ackroyd, The Jewish Community, I/136.

412

Bkz. Ezra 1:8; 5:1314. ebatsarn ismi 1. Esdrasta Sanabassar olarak geerken, Josephusta muhtemelen bir Babil ismi olan Sin-ab-usur eklinde yer almaktadr. Genellikle, I. Tarihler 3:18de geen Yekonyann (Yekonyann ismi, II. Krallar 24:8de ve II. Tarihler 36:4de Yehoyakin olarak geer) olu enatsarn, Ezra 1:8de yer alan Yahuda beyi ebatsarla ayn kii olduu kabul edilirken (Bkz. Pfeiffer, 103; Boccaccini, 50); baz aratrmaclar, bunlarn farkl kiiler olduunu ileri srmektedir. (Bkz. Yamauchi, 305). Baron ise, onun isminin, babasnn srgnnn ilk yllarnda ebatsar iken, sonradan gne tanrs ama (veya ay tanrs Sin) olu korur anlamnda Babilce enatsar olarak deitirilmi olabileceini dnmektedir. (Bkz. Baron, I/119). Baz aratrmaclar da, ebatsarn, enatsarn kardei, Zerubbabelin de babas olan ealtielin Babil dilindeki ismi olduunu dnmektedir. (Bkz. Boccaccini, 50; MillerHayes, 446). Baz aratrmaclar ise, bunlarn farkl kiiler olduunu, Yekonyann olu enatsarn Yahudann ebatsardan nceki valisi olduunu iddia etmektedir. Bkz. Stern, I/70.

413

Bkz. Ezra 5:14. Burada ebatsardan vali (pehah) olarak sz edilmesine ramen, aratrmaclar ebatsarn resmi kimliinin tam net olmadn sylemektedir. (Bkz. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 169; Bright, 345). Baz kaynaklarda, ebatsar ve Zerubbabelin Yehoyakinden sonra Yahuda krallar olarak tanndklar belirtilirken (Bkz. Boccaccini, 48, 50), baz kaynaklarda, ebatsarn, Zerubbabel gibi (Haggay 1:1, 14; 2:2, 21) vali (pehah) olarak isimlendirildii belirtilmektedir. Bkz. Schiffman, 36; Miller-Hayes, 446; Yamauchi, 304305.

414 415

Bkz. Ezra 6:4. Bkz. Ezra 2:2.

73

sylenebilir.416 Baz aratrmaclar, Ezra kitabnn Aramca blmlerinden417 hareketle srgnden ilk dnn, Korein 538de Yahudilere dn iznini vermesinden epey sonra, 521 ylnda gerekletiini iddia ederler. Bu grte olanlara gre, Pers kaynaklarnda Ezra kitabnda yer alan ilk dnle ilgili bilgiyi destekleyecek dorudan bir delil yoktur. Baz aratrmaclar ise, arkeolojik delillerden hareketle, Yahudaya dnn kk gruplar halinde ve bir yzyldan daha uzun bir srede gerekletiini ileri srerler.418 Kore tarafndan mabedi yapp kutsal eyalar mabede koymakla grevlendirilen ebatsarn Kudsteki almalar hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr. Onun, Yahudi toplumunun mill ve din merkezini yeniden oluturmak iin eitli faaliyetlerde bulunduu, ancak engellemelerle karlat sylense de,419 bunlar tahminden teye gememektedir. nk Ezra kitabnda verilen bilgiler arasnda bile elikiler dikkati ekmektedir. rnein Ezra kitabnn bir yerinde, ebatsarn Kudse geldikten sonra mabedin temellerini att ancak bitiremedii ifade edilirken,420 baka bir yerinde, Zerubbabel dneminde henz mabedin temellerinin bile atlmad belirtilmektedir.421 Ezra kitabnda, ebatsarn akbetiyle ilgili herhangi bir bilgi verilmeden, dorudan Zerubbabel ve Kudste yapt almalarna geilmekte422 ve ebatsardan bir daha sz edilmemektedir. Bu belirsizlik nedeniyle ebatsarn akbetiyle ilgili olarak baz tahminlerde bulunulmaktadr. Bazlar, onun blgede i yapmann imknszln grp tekrar Babile dnm olabileceini veya sadece snrl bir dnem iin grevlendirilmi olabileceini sylemektedirler.423 Bazlar ise, ebatsarn Kudse dndkten ksa sre sonra lm ve yerine yeeni Zerubbabelin gemi olabileceini tahmin etmektedirler.424

416 417

Bright, 314 Ezra kitabnn Aramca blmleri Yahudadaki mabedin yaplmasn engellemeye alan Samirilerin Pers krallarna gnderdikleri ve krallardan onlara gelen cevab mektuplardr. Bkz. Ezra 4:1122; 5:7-vd.

418

Becking, Continuity and Discontinuity, 2; Becking, Ezras Re-enactment of the Exile, 4344. Stern, I/70; Margolis-Marx, 120; Pfeiffer, 105. Bkz. Ezra 5:16. Bkz. Ezra 3:6. Bkz. Ezra 3:2 vd. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 169. Margolis-Marx, 120; Pfeiffer, 105. Bright, ebatsarn altm yanda da lm olabileceini tahmin etmektedir. Bkz. Bright, 348.

419 420 421 422 423 424

74

2. Kral Darius Dneminde Zerubbabel nderliinde Dn Kore ldkten sonra yerine olu Kambis (530522) tahta gemitir.425 Kambis tahta getikten sonra bir taraftan savalarla urarken, bir taraftan da imparatorluun farkl yerlerinde ortaya kan isyan ve ayaklanmalar bastrmakla megul olmutur.426 Yahudada Mesih beklentileri ok yksek olmasna ramen, aka hi bir politik ayaklanma yaanmamtr.427 Suriye-Filistin blgesinde herhangi bir ayaklanma olmamasna ve en gvenli blge olmasna ramen,428 yine de yaanan bu sava ve ayaklanmalar, Yahudaya yeni dnm ve bir birlik oluturmaya alan Yahudi toplumundaki bar bozmutur.429 Kudste yaplmas dnlen mabet, bu dnemde henz tamamlanamamtr.430 Ancak en ilgin gelime, baz Yahudileri yaanan bu karmaay, mesih ann geldii ynnde yorumlamalar olmutur. Onlar, Kudste Davud krallnn yeniden kurulacan mit etmilerdir.431 Kambisin lmnn ardndan Pers imparatorlunda isyan ve ayaklanmalar saltanat tehdit eden bir g haline gelmitir. Ahamend kraliyet ailesinin bir yesi olan I. Darius (522486) tahta getikten hemen sonra bu isyanlarla megul olmutur.432 Bu isyanlar en ar ekilde bastrdktan sonra,433 kendisini byk kral, krallarn kral, Persin kral ve lkelerin kral olarak isimlendirmitir.434 Dariusun salad huzur ve bar ortam ve Perslerin blgede sadk bir Yahudaya olan

425 426 427 428 429 430 431 432 433 434

Stern, I/70; Margolis-Marx, 119; Gnaltay, IV/910; Pfeiffer, 106. Margolis-Marx, 119; Miller-Hayes, 448449. Schultz, 233; Pfeiffer, 106 Miller-Hayes, 450. Margolis-Marx, 119. Bkz. Ezra 3:6. Pfeiffer, 106; Bright, 352353. Miller-Hayes, 451. Stern, I/71; Margolis-Marx, 119. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 166.

75

ihtiyac,435 srgnden dnen Yahudilere yapmay dndkleri ancak kesintiye urayan projelerini devam ettirme frsat vermitir.436 Pers kral I. Darius, ebatsarn grevlendirilmesinden yirmi yl sonra,437 ebatsardan boalan Yahuda valiliine, Zerubbabeli grevlendirmitir.438 Baz aratrmaclar, Daniel kitabndan hareketle, srgnden gerek dnn Zerubbabel veya Yeua liderliinde olduunu ileri srmektedir.439

a. Zerubbabel ve Misyonu Dariusun krallnn ilk dneminde, Babil srgnnden Filistine yeni bir dn dalgas balamtr.440 Bu dnemde gelen Yahudilerin saysnda hzl bir art olduu grlmektedir. Baz tarihiler, srgnden dnenlerin saysndaki bu arta, ayaklanmalar sonucunda ortaya kan karklklarn sebep olduunu dnmektedirler. nk bu dnemde Babildeki halk, byk bir baskya maruz kalrken, ayn zamanda ciddi bir ekonomik kriz iine girmitir. Srgnden dnenler, Darius tarafndan tevik edilmi ve desteklenmilerdir.441 Tanahta, srgnden ilk dnenlerin 42.360 sivil halk, 7.337si kle ve 200 tanesi de ilahici olmak zere (Ezra 2:6465) yaklak elli bin civarnda olduu kaydedilir. (Bkz. Ezra 2:1 vd ). Srgnden dnenlerin listesinin ebatsara izin verildii sylenen cmlelerden sonra gelmesi nedeniyle, bunlarn ebatsarn dneminde gittii gibi bir izlenim uyandrmaktadr. Ezra kitabnda yer alan bu bilgilerden, ilk dnn Kore dneminde mi, yoksa Darius zamannda m olduu ak deildir. Ancak

435 436 437

Schultz, 233. Bkz. Ezra 4, 5 ve 6. blmler. Michael L. Satlow, Jewish Marriage in Antiquity, Princeton Univ. Press, New Jersey, 2001, s. 135. Ezra kitabndaki sralama esas alnrsa, ebatsardan sonra yerine vali olarak Zerubbabelin atand sylenebilir. (Kr. Ezra 1. ve 3. bablar). Fakat apokrif 1. Esdras kitabnda, Zerubbabelin sonraki bir dnemde geldii iddia edilmektedir. (Bkz. 1. Esdras 4:42 vd.)

438

439 440 441

Knibb, 254. Boccaccini, 53. Stern, I/72.

76

aratrmaclar bunlarn, ebatsar deil, Zerubbabel, Yeua, Nehemya ve sonraki dnemlere ait olduunu belirtmekte ve Ezrada yer alan listenin Dariusun dnemine ait olduunu kabul etmekrtedir.442 Bunlar arasnda ok sayda khin ve ba khin vardr.443 Schiffman bu sayy abartl bulmakta ve 522de Yahudann nfusunun, yirmi binden daha az olduunu iddia etmektedir.444 Baz aratrmaclar, Ezra kitabnda yer alan bu listenin hayal ve bir kurgu olduunu ileri srerken;445 bazlar da bunun 539515 yllar arasndaki dnemde yazlan farkl kaytlarn birletirilmi olabileceini veya Nehemya tarafndan sonraki bir dnemde (440) kaleme alnm olabileceini sylemektedir. Baz aratrmaclar ise, bu listenin topraklar zerinde hak iddias iin Zerubbabel tarafndan oluturulduunu; bazlar da bunun, Persler tarafndan meydana getirilen bir vergi listesi olduunu iddia etmektedir.446 ebatsardan sonra, Darius tarafndan Yehoyakinin torunu ve ealtielin olu Zerubbabel Yahuda valisi olarak atanmtr.447 Baz kaynaklarda Davud hanedanlnn son yesi olarak kabul edilen Zerubbabel,448 Ezra ve Nehemya

442 443 444 445 446 447

Bkz. Miller-Hayes, 446447; Stern, I/72; Bright, 344, 349. Bkz. Ezra 2:3654. Schiffman, 36. Torrey, 250. Schultz, 225226. Baz kaynaklarda, Zerubbabelin srgnden dnp dnmedii, dndyse bile hangi tarihte dndnn tam olarak belli olmad sylenmektedir. Bkz. Miller-Hayes, 456. Zerubbabel, I. Tarihlerde Davut hanedanlnn yesi bir kral (I. Tarihler 3:1724); Ezra, Haggay ve Zekarya kitaplarnda Davut soyundan bir vali ve mesih bir figr olarak (Ezra 2:63; 6:7; Haggay 1:1, 14; 2:29, 2023; Zekarya 4:610; 6:915; kr. Josephus, Antiquities, XI. iii.1; iv.1) yer almaktadr. Ayrca 1. Esdras 9:49daki blge valisi ifadesinin Zerubbabele iaret ettiini ileri srmektedirler. (Bkz. Tamara Cohn Eskenazi, In An Age of Prose/A Literary Approach to Ezra-Nehemiah, Scholars Press, AtlantaGeorgia, 1988, s. 169170; Ackroyd, The Jewish Community, I/144; Talmon, 134; Schwarz, 81; Georgen, 47). Hlbuki II. Tarihler ve 1. Esdrasda, Yahudann Davut soyundan son kral olarak Tsedekiyann ismi gemektedir. (II. Tarihler 36:1121; 1. Esdras 1:4658). Baz aratrmaclar ise Tanahta Zerubbabelin Davut soyundan geldii dncesinin gerei yanstmadn ileri srerken, I. Tarihlerde yer alan ifadeyi (I. Tarihler 3:1724), srgn ncesindeki liderliin, srgn sonrasnda da devam ettiini

448

77

kitaplarnda, bazen sadece ismiyle bahsedilirken,449 bazen de babas ealtielle birlikte zikredilmektedir.450 I. Tarihlerde ise ondan ealtielin deil, Pedayann olu olarak sz edilmektedir.451 Zerubbabelin (Zeru Babel veya Ziri Babel) isminin, tpk enatsarn ismi gibi Babilce olduu ve Babilin zrriyeti, yani Babilde doan anlamna geldii belirtilmektedir. Bu ikisinin, ailenin dier fertlerinden farkl olarak, Babilce isim almalarnn, saraydaki nemli konumlar sebebiyle olduu sylenmektedir. O, Tanaha gre ealtielin olu,452 Yekonyann da (Yehoyakin) torunudur.453 Buna gre, Yekonyann olu olan ebatsar, Zerubbabelin amcas olmaktadr. Bu tahmine ramen, ebatsar ve Zerubbabel arasndaki iliki tam olarak bilinmemektedir. Baz aratrmaclar, ayn kiinin farkl isimleri olduunu iddia etmektedirler. Ancak genel kanaat, ikisinin farkl kiiler olduu ynndedir.454 Apokrif 1. Esdras kitabnda ise Zerubbabel, nemli bir figrdr ve olaylarn kahramandr.455 1. Esdrasa gre, Dariusun korumasndan birisi olan Zerubbabel, konumas ve zeksyla kraln honutluunu kazanm ve en bilge kii seilmitir.456 Kraln her istediini yerine getirecei vaadi zerine Zerubbabel, kraldan Kuds ve mabedi yeniden ina etmek zere sz almtr.457

vurgulama amac olarak yorumlamaktadrlar. Haggay ve Zekarya kitaplarnn Zerubbabelin Davut soyuna balayan ifadeler ise (Haggay 2:2023; Zekarya 4:610; 6:915), tarihsel deil, mesihsel olarak alglanmaktadr. (Bkz. Talmon, 123). Baz aratrmaclar ise Zerubbabelin ne Davud soyundan geldiini ne de bir mesih olduunu ileri srmektedirler. Bkz. Miller-Hayes, 456; Tromp, 197198.
449 450

Bkz. Ezra 2:2; 4:23; Nehemya 12:47. Bkz. Ezra 3:2, 8; 5:2; Nehemya 12:1; kr. 1. Esdras 5:48, 56. Apokaliptik 4. Ezra kitabnda ise, Ezra ve Nehemya kitaplarnda Zerubbabelin babas olduu sylenen ealtielin, Ezra olduu ifade edilmektedir. Bkz. 4. Ezra 3:1.

451 452 453 454 455 456 457

Bkz. I. Tarihler 3:19. Bkz. Ezra 3:2. Bkz. I. Tarihler 3:17. Baron, I/118120; Pfeiffer, 105; Scroggie, 454; Bright, 345; Yamauchi, 305. Bkz. 1. Esdras 4:16:34. Bkz. 1. Esdras 4:42. Bkz. 1. Esdras 4:4345.

78

Zerubbabel dneminde (520-515)458 Yahuda ksa sre ierisinde bamsz bir lke (mednah) haline gelmitir.459 Kudste Zerubbabelle birlikte alan bir kii daha bulunmaktayd; Yeua. Zerubbabel, siyas liderken, Yeua Yahudilerin din lideriydi. Ba khinlik messesesi, Tsadokun neslinden olan ba khin Yeua tarafndan yeniden tesis edilmitir.460 Tanahn anlatmna gre, Zerubbabel mabedi yapmaya balaynca Yahuda ve Benyaminin dmanlar, kendilerinin de Asur kral Esar-haddondan beri bu mabede kurban kestiklerini, bu nedenle mabedin yapmnda yardmc olmak istediklerini belirtmilerdir. Zerubbabel ve Yahudilerin ileri gelenleri onlarn bu tekliflerini kabul etmeyince, onlar da mabedin yapmn engellemek iin ellerinden gelen her eyi yapmlar, Pers krallarna aleyhte mektuplar gndermilerdir.461 Samiriye valisi Tattenay ve arkadalarnn mabedi engellemek iin Dariusa gnderdii mektuba karlk Darius, Korein fermann destekleyici bir mektup gndermitir.462 Dariusun krallnn ikinci ylnda Zerubbabel, peygamberler Hagay ve Zekaryann da desteiyle463 mabedi yeniden inaya balam ve mabedin yapm Dariusun krallnn altnc ylnda tamamlanmtr.464

458 459 460 461

Talmon, 133. Stern, I/72. Schiffman, 36. Bkz. Ezra 4:16. Ezra 5. babda ise Zerubbabel nderliinde yaplan mabedin yapmna engel olanlarn isimleri verilmektedir: Irman te taraf valisi Tattenay, etar-bozeney ve arkadalar. Bkz. Ezra 5:3; 5:1 vd.

462 463

Bkz. Ezra 5:6176:115. Hagay ve Zekaryann dnemlerinde peygamberliklerinin yannda politikayla da ilgilenip ilgilenmedikleri konusunda iki farkl gr vardr. Baz aratrmaclar, bu iki kitapta yer alan ifadelerin politik yorumlanmasna kesin olarak kar karlarken, bazlar Hagay ve Zekaryay politik kkrtclar olarak tanmlamaktadr. Hatta Zekaryann 520 ylnn onuncu aynn 24nden on birinci ayn 24 arasnda gerekleen Zerubbabelin isyann desteklediini syleyenler bile vardr. Bkz. Peter R. Ackroyd, Two Old Testament Historical Problems of The Early Persian Period, Journal of Near Eastern Studies, 1958/17, s. 13.

464

Bkz. Ezra 6:1415.

79

Mabedin inaatnn tamamlanmasndan sonra465 Zerubbabel ismi, bilinmeyen bir sebeple aniden yok olmaktadr. Zerubbabelden sonra, onun soyundan466 grevine talip hi kimsenin kmad belirtilmektedir.467 Aratrmaclar, Zerubbabelin gizemli kayboluuyla ilgili farkl tahminlerde bulunmaktadrlar.468 Baz aratrmaclar, Zekarya kitabnda yer alan ifadeleri469 Zerubbabelle ilikilendirip onun ldrldn iddia ederken,470 bazlar da Dariusun, mesih beklentilerinin Zerubbabelin ahsnda younlamas sebebiyle471 onun ayaklanmasndan phelendii veya yeterince gvenilir bulmad iin grevden alm olabileceini472 ya da sresi dolunca yeniden atamam olabileceini ileri srmektedir.473 Bazlar ise, Zerubbabelin blgedeki yerli nfusla anlamazlklarnn474 sonucu olarak grevden alnm olduunu sylemektedir.475 Sonuta Zerubbabelin akbetiyle ilgili her teori tahminden teye gememektedir.476 na ettii tapnan aln dahi gremeyen Zerubbabelin bir ekilde liderlik grevinden ayrlm olmas, Yahudiler iin byk bir hayal krkl olmutur.477 nk onlar vaat edilen an geldiine ve Davut
465

Baz aratrmaclar mabedin inasnn Zerubbabel dneminde tamamlandn sylerken (Bkz. Talmon, 134), baz aratrmaclar da, Zerubbabelin, mabedin tamamlandn gremediini ileri srmektedirler. Bkz. Satlow, 135.

466 467 468 469

Bkz. I. Tarihler 3:1920. Talmon, 123. Boccaccini, 56. u ifadeler Zerubbabelin ldrldne ilikin delil kabul edilmektedir: ..ve ona, bedenini deldikleri adama bakacaklar ve biricik olu iin dvnen gibi ona dvnecekler Bkz. Zekarya 12:10.

470 471 472

Miller-Hayes, 460. Schiffman, 37; Vriezen, 252254. Joseph A. Callaway, Faces of the Old Testament, Smyth & Helwys Publishing, Georgia, 1995, s. 203; Bright, 355; Fohrer, 336; Stern, I/72; Smith, 245. Grabbe, Zerubbabelin krallk tahtnda hak iddias dolaysyla Persler tarafndan grevden alnd iddiasn ok gl bulmamaktadr. Bkz. Lester L. Grabbe, An Introduction to First Century Judaism, Morrison and Gibb Limited, Edinburgh, 1996, s. 34.

473 474 475 476 477

Schiffman, 37. Bkz. Ezra 4:14. Satlow, 135. Miller-Hayes, 460. Eliade, 2/290; Fohrer, 336.

80

hanedanl mensubu olan Zerubbabelin, Davut kralln yeniden kuracana inanmlard.478 Zerubbabelden sonra, Yahudi toplumunun nasl idare edildii ise bilinmemektedir. Tanahta, Zerubbabel ile Nehemya arsnda Yahuda valiliine kimin getirildii veya nasl idare edildiine ilikin bir bilgi yer almamaktadr.479 Baz aratrmaclar, Zerubbabelin yerine yine Yahudi valiler getirilmi olabileceini sylerken; ounluk Yahudann Zerubbabelden sonra Nehemyaya kadar Samiriyenin valileri tarafndan ynetildiini ileri srmektedir.480 Baz aratrmaclar ise Yahudann, Zerubbabelden sonra, Nehemya gelinceye kadar Yeua ve onun halefleri olan ba khinler481 tarafndan ynetildiini sylemektedirler.482 Bu son gre gre, Zerubbabelden sonra Yahudann ynetimi, Davut hanedanlndan khinlerin eline gemitir.483

b. Mabedin Yeniden nas Tanahta mabet kavram,484 genellikle Sleymann yapt, ykldktan sonra Zerubbabelin yeniden ina ettii ve Herodun restore ettii mabede iaret

478 479 480 481

Bright, 352353 Miller-Hayes, 462. Stern, I/74; Schiffman, 37; Bright, 355. Srgnden sonra Kudste grev yapan ba khinleri unlardr: Yeua, Yoyakim, (Bkz. Nehemya 12:10), Elyaib, Yoyada (Bkz. Nehemya 12:10, 22), Yohanan, Yaddua (Bkz. Nehemya 12:22).

482 483

Schiffman, 37; Bright, 345; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxv. Schniedewind, 173; Boccaccini, 45; Stern, I/7274; Dorff-Rosett, 134135; Grabbe, An Introduction, 3436.

484

Tanahta mabedi tanmlamak iin hkl ve bayit kavramlar kullanlmaktadr.

branice mabet veya ev anlamndaki hkl kavram, Smercede byk ev anlamna gelen .gal kelimesinden tretilen Akada ekallu kavramndan gelmektedir. Kavram ok geni kapsaml olup, genel olarak tanrnn evi (mabet) ( aya 6:1) veya kraln evi (saray) (I. Krallar 21:1; II. Krallar 20:18) anlamna geldii gibi, daha zel anlamda, ilodaki Yahvenin evine (I. Samuel 1:9; 3:3), Yahvenin gkteki mukaddes meknna (Mezmurlar 11:4), Sleyman mabedine (II. Tarihler 3:17) ve Hezekielin vizyonundaki mabede de (Hezekiel 4048) iaret etmektedir. (Bkz. William Sanford Lasor, Temple,

81

etmektedir.485 Yahudilikte salt mabet denildiinde ilk akla gelen de bu mabettir. lk kez kral Sleyman tarafndan yaplan bu mabet, Nebukadnezzar tarafndan ykldktan sonra bile, kutsalln kaybetmemi Babil srgn boyunca hac mekn olma zelliini korumutur.486 yle ki, srgndeki peygamberler, Yahudi halkna mabedin yeniden yaplaca ynnde srekli umut vermilerdir. Korein Yahudilere dn izni vermesinin ardndan, Yahuda valisi olarak grevlendirilen ebatsar, kutsal mabet eyalarn Kudse gtrme yannda Koreten mabedin yaplmas emrini de almtr.487 Korein verdii bu izinde, ayn zamanda rkna ve diline bakmakszn herkesin mabedin yapmna katkda bulunmas istenmitir.488 Ezra kitabnda yer alan bilgilere gre, srgn dn ilk i olarak kurbanlar takdim etmek iin bir sunak ina edilmi ve ardndan Sukot489 kutlanmtr. Ezra
The Oxford Companion to the Bible, (ed. Bruce M. Metzger-Michael D. Coogan), Oxford Univ. Press, New York, 1993, s. 731732). branice bayit (ev) kavram ise, sklkla mabet ya da tanrnn evi (I. Tarihler 9:11) ve zellikle Yahvenin evi (I. Krallar 68) iin kullanlmaktadr. Ayn zamanda ibadet adr, yerel bir trbe ve dier tanrlarn mabetleri iin de bayit denilmektedir. (Bkz. Lasor, 732). Mabet, eski srailde, hatta eski Yakn Dounun tamamnda, btn ibadet fenomenleri ierisinde en nemlisi kabul edilmektedir. Yahudilikte ibadetlerin olmazsa olmaz artlarndan kabul edilen drt husustan (bu drt husus unlardr: 1. Mekn (veya kurum), 2. Zaman (veya baz zamanlar), 3. Uygulama (veya ayin), 4. Cemaat (veya mabet grevlileri).) ilki ve en nemlisi mabettir. Yahudilikte bu drt unsurun tamam ayn anda gereklemeden bir ibadetten sz edilemeyecei sylenmektedir. Bkz. Bkz. Meneham Haran, Temples and Temple-Service in Ancient Israel, Eisenbrauns, Indiana, 1995, s. 1.
485 486 487

Lasor, 732. Bkz. Yeremya 41:45. Bkz. Ezra 5:15. Kr. Ezra 6:14. Korein mabedin yapmna izin verdii bilinmesine ramen, mabedin Kore dneminde yapldn destekleyici bir bilgi bulunmamaktadr. Bkz. Miller-Hayes, 447.

488 489

Bkz. Ezra 1:26. Sukot: ardaklar Bayram olarak da adlandrlan Sukot, Yahudi takviminin en kutsal gnlerinden olan Yom Kipurdan be gn sonra, Tiri aynn on beinci gn kutlanan bir bayramdr. Bkz. Suzan Alalu-Klara Arditi-Eda Asayas..., Yahudilikte Kavram ve Deerler (Dinsel Bayramlar-Dinsel kavramlar-Dinsel Gereler), (Baskya haz., Yusuf Altnta), Gzlem yay., stanbul, 2001, s. 54.

82

kitabna gre, sunan yaplmas ve Sukotun kutlanmas Zerubbabel ve Ba Khin Yeua490 nderliinde srgnden dnn yedinci aynda olmutur.491 Tanahta ebatsarn mabedi ina izni alm olduu belirtilmesine ramen, mabedin hangi tarihte ve hangi Yahudal lider dneminde ina edilmeye baland ve bitirildii gibi konularda net bir bilgi yer almamaktadr.492 Bu konuda Ezra, Haggay ve Zekarya kitaplarnda yer alan bilgiler nda bir sonuca varlmaya allmaktadr.493 Ezra kitabnn bir yerinde, herhangi bir tarih belirtilmeksizin, mabedin temellerini ebatsarn att sylenirken,494 baka bir yerinde Zerubbabel dneminde mabedin temeli henz atlmamt ifadesi yer almaktadr.495 Ayn ekilde Zekarya kitabnda da bu evin temelini Zerubbabelin elleri koydu denilmektedir.496 Fakat mabedin yapmyla dorudan ilikili olan 3:810 ve 6:915. cmlelerde, Zerubbabelin ismi hi gememektedir. Haggay kitabnda mabedin yapmyla ilgili ebatsarn ismi hi zikredilmemektedir. 1. Esdrasda, ilk nce Dariusun ikinci ylnda Zerubbabel ve Yeuann mabedin inasna baladklar sylenirken,497 sonraki bir yerde, kanonik Ezra kitabyla benzer ifadelerle, mabedin temelini ebatsarn att, ancak tamamlayamad anlatlmaktadr.498 Genel kanaat, mabedin yapmna ebatsar dneminde balanld, Zerubbabel zamannda tamamland ynndedir.499 Mabedin temellerinin kimin tarafndan atldyla ilgili bu elikili ifadeler, Yahudilerin ibadetlerini yeniden canlandrmak iin Kudse dnmeleri ynndeki

490

Yeua, mabedin 587 ylnda yklmazdan nce son Ba Khin olarak grev yapan Serayann torunudur. Bkz. Pfeiffer, 105. Bkz. Ezra 3:26. Kr. Josephus, Antiquities, XI. iv.1. Baz kaynaklarda mabedin yapmna ebatsarn balad, ancak tamamlayamad belirtmektedir. Bkz. Schiffman, 36. Bu konuyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Cook, 1936. Bkz. Ezra 5:16 Bkz. Ezra 3:6. Kr. Ezra 3:810. Bkz. Zekarya 4:9. Bkz. 1. Esdras 6:2. Bkz. 1. Esdras 6:20. Miller-Hayes, 448.

491 492

493 494 495 496 497 498 499

83

kraliyet izninin Kore tarafndan ebatsara verildii, ancak bu iin yapm onun dneminde problem olunca, Zerubbabel tarafndan devam ettirildii eklinde tevil edilmitir.500 Baz aratrmaclar ise ebatsarn Kudse geldikten sonra mabedin temellerini attn, ancak bitiremeden ldn ve yerine ealtielin olu Zerubbabelin getiini iddia etmilerdir.501 Bu nedenle 537 ylnda temeli atlan mabed,502 530da durdurulmutur.503 Dariusun tahta getii dnemde Yahudadaki Yahudiler arasnda mesih beklentileri ortaya km,504 dnemin iki peygamberi Haggay ve Zekarya mabedin bir an nce bitirilmesi iin vali Zerubbabel ve ba khin Yeuay tevik etmilerdir.505 Haggay peygamber, vali Zerubbabele ve byk khin Yeuaya mabedin inasyla ilgili Yahvenin mesajn iletmitir. Haggay kitabna gre, mabedin yapmn bizzat ordularn Rabbi Yahve istemitir. Dariusun krallnn ikinci ylnda (520) siyas iktidarn deimesiyle birlikte yapmna tekrar balanm,506 ancak Samirilerin mdahaleleriyle yeniden engellenmitir507 Haggay peygamber, mabedin yaplma vaktinin gelmediini syleyenleri bu ev harapken, sizin iin kaplamal evlerinizde oturmak vakti mi?508 diyerek ar bir dille eletirmi, her eyin bereketinin kaybolmasn, gklerin yamur ve yerin mahsul vermemesini mabedin hl yaplmam olmasna balamtr.509 Bunun zerine Zerubbabel ve Yeua Yahvenin fkesinden korkuya kaplm, Dariusun ikinci

500 501 502 503 504 505 506 507

Myers, Ezra-Nehemiah, xxvii; Georgen, 47. Miller-Hayes, 448; Pfeiffer, 105. Eliade, 2/290. Aberbach, Imperialism..., 98. Schiffman, 36. Bkz. Haggay 12; Zekarya 18. blmler. Kr. Ezra 5:12. Torrey, 306; Eliade, 2/290. Ezra kitabnda anlatldna gre, kendilerini srailli olarak gren ve bu nedenle mabedin yapmnda hak iddia eden Samirilerin teklifleri Zerubbabel ve Yeua tarafndan kabul edilmeyince, onlar Yahudilerin Perslere isyan etme niyetinde olduklar ayiasn yayarak intikam almlar ve mabedin yapmn uzun sre engellemilerdir. Bkz. Ezra 4:15; 5:3 vd.

508 509

Bkz. Haggay 1:4. Bkz. Haggay 1:511.

84

ylnda mabedi yeniden inaya balamlardr.510 Haggay ise onlar, tpk Msrdan karken Yahvenin ruhunun Yahudiler arasnda olduu gibi imdi de aralarnda olduunu syleyerek cesaretlendirmeye almtr.511 Zekarya ise Zerubbabelin, Yahvenin kendisine bu evin temelini Zerubbabelin elleri koydu ve onun elleri onu baaracaktr512 dediini hatrlatrken, bir yandan da bunlar [Zerubbabel ve Yeua] mesholunmu o ikilerdir ki, btn dnyann Rabbi yannda durmaktadr513 diyerek mabedin yapmnda onlar cesaretlendirmektedir. Burada Zekarya, tpk Haggay gibi, sivil lider Zerubbabel ile din lider Yeuay birlikte Yahvenin amacn gerekletirecek mesih olarak grmektedirler.514 Apokrif Sirak kitabnda her ikisi yaamlar sresinde tapna yaptlar denilerek, mabedin Zerubbabel ve Yeua tarafndan yapld ifade edilmektedir.515 II. Makkabilerde ise suna ve mabedi yaptran kiinin Nehemya olduu belirtilmektedir.516 ki lider mabedin bir an nce bitirilmesi gerektii konusunda ikna olunca, mabet Yahudilerin dmanlarnn517 engellemelerine ramen, drt sene ierisinde518 yine Dariusun krall dneminde,519 516/515 ylnda tamamlanmtr.520 Bylece mabedin temelini atmam olsa bile, tamamlanmasnda Yahuda valisi Zerubbabelin ok nemli katks olmutur. Belki de onun ksa sren grevi esnasnda yapt en nemli icraat, Kudsteki mabedin inasn bitirmesi olmutur. Bu yeni mabet,
510 511 512 513 514 515 516 517 518 519 520

Bkz. Haggay 1:1215. Bkz. Haggay 2:45. Bkz. Zekarya 4:9. Bkz. Zekarya 4:14. Boccaccini, 5556; Vriezen, 252254. Bkz. Sirak 49:1112. Bkz. II. Makkabiler 1:18. Bkz. Ezra 4:15. Schiffman, 36. Bkz. Ezra 4:5. Ackroyd, Israel Under Babylon and Persia, 172; Schwarz, 82; Pfeiffer, 107; Peter Pohle-Tim Dowley, Kregel Pictorial Guidue to Solomon's Temple Model, Kregel Publications, 2003, s. 16; Ackroyd, Two Old Testament, 15; Stern, I/72; MargolisMarx, 120; Aberbach, Imperialism, 98.

85

Sleymann yapt mabetle karlatrldnda olduka kktr. Fakat srgn dn srail iin bir hareket noktas olmas asndan nemlidir.521 Kuds mabedinin Yahudi tarihi ve dncesindeki yeri dnlrse,522 Zerubbabelin yapt iin Yahudilik ve Yahudiler asnda ne kadar nemli olduu daha iyi anlalm olacaktr. Zira mabedin yeniden inas, yalnzca eskisinin yerine yenisin yaplmas deil, yeni yneticiler ve yeni bir khinlik messesesiyle birlikte kinci Mabet dnemi diye isimlendirilen yeni bir an balangc olmutur.523 Tanahta mabedin yapm aamalarnda Ezra ve Nehemyann isimlerinden hi sz edilmemitir. Baz rabbiler mabedin yapmnda Ezrann yer alm olmas gerektiini dnrken, bazlar da Ezrann mabedin inas srasnda baz sebeplerle Kudse gelemediini belirtmektedirler.524 Yahudi tarihinde mabedin 515 ylnda tamamlanp Zerubbabelin tarih sahnesinden kaybolmasnnn ardndan, uzun bir sre gemitir. Bu dnem sonrasnda Ezra tarih sahnesine kmtr. Ezrann Kudse gelii (457/458), ilk srgn dnnden yaklak seksen yl, mabedin inasndan da elli yldan fazla bir

521 522

Pfeiffer, 107. Mabedin Yahudilikteki yeri ve nemi iin ayrca bkz. Joseph Blenkinsopp, Temple and Society in Achaemenid Judah, Second Temple Studies/Persian Period, (ed. Philip R. Davies), JSOT Press, Sheffield, 1991, s. 3031; Janzen, 639.

523 524

Thomas, 44. Rabban kaynaklarda yer alan bir hikyeye gre, Yahve, Koree mabedin inasna izin vermesini emretmeden nce, Danielden Zerubbabel ve Ezray bu i iin grevlendirmesini sylemitir. Bunun zerine Ezra, ehirleri dolam ve sraillilere Kudse dnme ve oray yeniden imar etme zamannn geldiini bildirmitir. Fakat srailliler Ezrann yalan sylediini dnerek onu ldrmeye almlardr. Ezra komployu anlam ve Yahveye yakarmtr. Yahve de onu kendisini ldrmek isteyen kalabalktan saklamtr. Bu metne gre Ezra kendisini ldrmek isteyenlerden sakland iin bu dnemde Zerubbabel ile birlikte dnememitir. Mabedin yapmna katlamamas Ezrann deil, onlarn hatasdr. Baka bir hikyede ise Ezrann, hocas Baruh b. Neriaha ball sebebiyle ve hocasyla almasn bitirmek iin Babilde kalmtr. Baruh, ok iman ve ok yal olduu iin Kudse gidememi, bu yzden de Ezra onunla Babilde kalmtr. Bunun iin bkz. Porton, 314315.

86

zaman sonraya denk gelmektedir.525 Zerubbabel ile Ezrann gelii arasnda byk bir sessizlik iinde geen bu dnem hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr.526 Ezra kitabndan anlald kadaryla527 bu dnemde Yahudilerle komular, zellikle Samiriler arasnda mcadeleler yaanmtr.528

3. Kral Artahata Dneminde Ezra nderliinde Dn I. Dariusun lmnden sonra yerine geen olu Ahaveroun (Xerxes)529 tahta getii sene (486), Msrda yeni bir isyan patlak vermitir. Bu isyan, ancak 483de zorla bastrlabilmitir. Ayn senenin sonunda, farkl blgelerde yeni isyanlar km, Kral Ahavero bu isyanlar iddetli bir ekilde bastrm ve blge halkn cezalandrmtr. Ahavero, olu I. Artahata Longimanusu destekleyen ve onun tahta gemesini isteyen kendi veziri Artabanus tarafndan ldrlmtr.530 Kral I. Artahata (465424) tahta getiinde, bata kardei Hystaspesin isyan olmak zere birok isyan ve ayaklanmayla megul olmutur. Kardeinin isyanndan sonra en nemli ayaklanma 460da yine Msrda patlak vermitir. Atinallarca da desteklenen bu ayaklanma, ancak 455/4de bastrlabilmitir.531 Kuds, Msra ok yakn olmas nedeniyle, nemli bir tampon blge durumundayd.
525

Fensham, 9798; Pfeiffer, 108; Cook, 22; George Foot Moore, Judaism in the First Centuries of the Christian Era the Age of the Tannaim, I, Cambridge, 1950, s. 4; Stern, I/72; Myers, Ezra-Nehemiah, xxvii; Travis, 150; Joan Comay, Ezra, Whos Who in the Old Testament together with the Apocrypha, J.M. Dent, London, 1993, s. 111. Buna gre Ezra kitabnn altnc babyla yedinci bab arasnda yaklak 57 senelik bir zaman sz konusu olmaktadr. Bkz. Fensham, 9798.

526 527 528 529

Callaway, 203; Fensham, 98. Bkz. Ezra 4:623. Fensham, 98; Pfeiffer, 108. Tanahta Ahavero (Xerxes) ve olu Artahata olarak geerken, Josephusta Xerxes ve olu Ahavero eklinde yer almakta ve Yunanllarn Ahaveroa Artahata dedikleri zikredilmektedir. Bkz. Josephus, Antiquities, XI. vi.1.

530 531

Stern, I/73. Msrda 460da ortaya kan bu ayaklanma Inarus syan olarak bilinmektedir Bkz. Joseph Blenkinsopp, The Mission of Udjahorresnet and Those of Ezra and Nehemiah, JBL, 106/3 (1987), s. 420; Smith-Christopher, 22; Fensham, 149

87

Bu durumdan faydalanmak isteyen Pers krallar, kendierine tbi olan Yahudilerle dostane ilikiler kurmu, Kuds duvarlarnn inas iin onlara destek vermilerdir.532 Ezra ve Nehemyann Kudse gnderilmesi bu olaylardan sonraya rastlamaktadr. Tanahta Ezra ve Nehemyann kral Artahata dneminde Kudse gnderildii belirtilmektedir.533 Ancak kaynaklarda, bu isimde tane Pers kralndan sz edilmektedir: Longimanus (465425), Mnemon (405359) ve Ochus (359 339).534 Bu yzden Ezra ve Nehemyaya dn izni veren kraln bunlardan hangisi olduu bilinmemektedir. Kutsal Kitap aratrmaclar, Ezra ve Nehemya kitaplarnda ok cidd kronolojik problemler olduunu, bu yzden bu konuda kesin bir ey sylemenin zor olduunu sylemektedirler.535 Geleneksel gr, Ezrann I. Artahata dneminde Kudse gittii eklindedir. Biz de almamzda bu gr esas aldk. I. Artahata dneminde deien politik artlar neticesinde, Babilden Yahudaya yerlemek zere gelen yeni bir Yahudi dalgas balamtr.536 Yahudaya dnenlere, Pers imparatorlar tarafndan grevlendirilen Ezra liderlik yapmtr.537 I. Artahatadan dn izni alan Ezra,538 kraldan ald tam yetkiyle,539 gnll olarak bu yolculua katlmak isteyenleri de yanna alarak Kudse gitmitir.540

532 533 534 535

Schiffman, 38; Cook, 22. Bkz. Ezra 7:78; Nehemya 2:1. Vriezen, 257; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi. Baz aratrmaclar, zellikle Ezra 7den Nehemya 13e kadar olan blmlerde ciddi kronolojik problemlerin olduunu sylemektedir. Bkz. Ackroyd, I&II Chronicles, 24. Fensham, 149. Stern, I/73. Bkz. Ezra 7:6. Josephusa gre, Ezraya dn izni veren kral Ahaverodur. Bkz. Josephus, Antiquities, XI. v.1. Bkz. Ezra 7:1126. Bkz. Ezra 7:710. Ezrann Kudse geli tarihiyle ilgili kaynaklarda farkl tarihler verilmektedir. Bu konuyu ileride Nehemyann Ezrayla likisi bal altnda ayrntl olarak ele aldk.

536 537 538

539 540

88

Ezrayla birlikte Kudse dnenlerin says, daha nceki dnemlere nazaran ok daha az olmutur.541 Yahudilerin byk ounluu Babilde ve yerletikleri dier blgelerde542 kalmay tercih etmilerdir.543 Tanaha gre, Ezrayla Kudse dnenler,

541

Dorff-Rosett, 143; Jacob Neusner, Exile and Return As The History of Judaism, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, s. 222, 226.

542

Srgndeki Yahudilere verilen Yahudaya dn izni yalnzca Babildeki Yahudilerle snrl deildi. lkenin dier blgelerindeki Yahudiler iin de ayn izin geerliydi. Ezrann bata Yemen Yahudileri olmak zere, dier blgelerdeki Yahudilere, Kudse gelmeleri iin mektuplar yazd bilinmektedir. Yemen Yahudileri, bunun kurtulu iin doru bir zamanlama olmadn, ikinci kez yaplan mabedin de, yeniden yklacan dnerek Ezrann arsn reddetmilerdir. Bkz. Bat-Zion Eraqi Klorman, The Jews of Yemen in the Nineteenth Century: a Portrait of a Messianic Community, Brill, Leiden-New York-Kln, 1993, s. 167.

543

Neusner, Exile and Return, 222; Sanders, 39; McCurty, 380; Aberbach, Imperialism, 9395. Yahudilerin byk bir ounluunun Babilde kalmay tercih etme sebepleriyle ilgili birka ihtimal ileri srlmtr. Babilde kalan Yahudilerin, onlarca yldr oturduklar evlerinden ayrlmalar ynnde yeterince cesaretlendirilmemi olabilecekleri veya Babilde kalarak Yahudadaki kardelerine daha fazla madd destek salayabileceklerini (Kr. Ezra 1:6) dnm olabilecekleri (Bkz. Schiffman, 3334) ya da dn zamannn henz gelmediini dnp, srgnn sona erdii ve btn srailin kendi topraklarna dnmesi ynnde zel ilah bir emri beklemi olabilecekleri (Bkz. Yeremya 32:36 vd.; Hezekiel 34:11 vd.; aya 40:3 vd.; Mika 5:2) iddia edilmitir. (Daiches, 34. Ayrca Yahudilerin ounluunun srgnden dnmeme sebebine ilikin farkl grler iin bkz. Miller-Hayes, 447). Fakat Yahudilerin dn konusundaki isteksizliklerinin altnda yatan sebeplerin banda, David Aberbachn da dedii gibi, Babille kyaslandnda Yahuda topraklarnn bo ve harabe olmas; yaamn orada daha zor ve tehlikeli olmas gelmektedir. Bu nedenle ok az kimse Filistine dnmtr. (Bkz. Aberbach, Imperialism, 9395). Baka bir deyile, srgndekilerin Babildeki hayat artlar, Filistindeki artlara gre daha cazipti ve orada onlara iyi davranlyordu (Bkz. Miller-Hayes, 447; Dorff-Rosett, 8). Josephusun tabiriyle srgndeki Yahudiler sahip olduklarn brakma konusunda isteksizlerdi. (Bkz. Josephus, Antiquities, XI. viii). Yahudaya dnmemi olsalar da, srgndeki Yahudiler, Yahudaya dnenlerle ilikilerini devam ettirmi, Kudsn ve mabedin imarna katk salamlardr. (Bkz. Comay, 110). Dolaysyla Filistine dnen Yahudiler de Babilde durumlar iyi olmayan fakirlerdir. Zengin ve hayat artlar iyi durumda olanlar ise Babilde kalmay tercih etmilerdir.

89

ounluu Yahuda ve Bnyamin kabilelerinden olmak zere, kadnlar ve ocuklar hari, yaklak 1500 kiidir. Kadnlar ve ocuklar dhil edildiinde bu say yaklak be bin olmaktadr.544 Ezrann yolculua ktktan sonra, Kudste mabede hizmet edecek Levi oullarndan kimsenin olmadn fark edip, onlar yolculua ikna abalar katlmn boyutu hakknda bir fikir vermektedir.545

a. Ezrann Dn Zamanyla lgili Tartmalar Tanahn anlatmnda, Ezrann Kudse gelii ve faaliyetleriyle, ayn dnemlerde Kudse gelen ve almalar yapan Nehemya arasndaki ncelik sonralk ilikisi, tartmaldr. Tanahta, Ezra gibi kral Artahata dneminde Kudse gnderildii ifade edilen Nehemyann kimlii, reformlar ve Ezrayla olan ilikisi konularnda bilgi vermek, konunun daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. Pers ynetimi tarafndan Kudse vali olarak gnderilen ve Ezrayla ada olan Nehemya, daha ok ehrin inas ve sosyal reformlarla uramtr. Tanahtaki Ezra ve Nehemya kitaplarnn i ie oluu gibi, Ezra ve Nehemyann Kudse gelileri, orada yaptklar faaliyetler de birbirine gemi durumdadr. Kudse gelilerindeki ncelik ve sonralklar bile tam olarak belli deildir. M.. 5. yy.da Yahudaya vali olarak gelmeden nce, Nehemyann546 Susada bulunduu,547 Pers kral I. Artahatann sakisi548 olduu ve kraln emriyle

Yahudi Murashu ve oullar gibi byk sermaye sahipleri Babilde kalanlar arasndadr. Bkz. Daiches, 29; McCurty, 380; Myers, Ezra-Nehemiah, xxvi.
544 545

Bkz. Ezra 8:114. Bkz. Ezra 8:1520. Baz aratrmaclar, Levililerin Ezrayla birlikte Kudse gelmek istemeyiinin din ve ekonomik iki sebebi olduunu ifade etmektedirler. nk Levililer, Kudste ba khinin ynetimi altnda olacaklar iin, hem halkn eitimi grevlerini yerine getiremeyeceklerdi, hem de gelirlerden ondalk alamayacaklard. Zira Ezradan nce Kudse gelmi olan Levililerin ondalk almadklar grlmektedir. (Bkz. Nehemya 13:10). Hlbuki Levililer Babilde ondalk almaktaydlar. Bkz. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 6869.

546

Ezra ve Nehemya kitaplarnda, ayn ismi tayan iki kii daha vardr. Fakat bunlar bizim szn ettiimiz Nehemyayla isim benzerlii dnda hibir ilgisi yoktur. Bunlardan ilki, Zerubbabelle birlikte srgnden dnen Nehemya (Ezra 2:2; Nehemya 7:7), dieri ise

90

Yahudaya vali olarak gnderildii bilinmektedir.549 Nehemya, Pers krallndaki grevinden ayrlp Kudse geldiinde blgenin durumu hakknda net bilgiler bulunmamaktadr. Nehemyann I. Artahatann yirminci ylnda Kudse geldii kabul edilirse, bu 445/4 ylna denk dmektedir.550 Nehemyann Kudse gnderilii Msrdaki ayaklanmann ardndan gereklemi olmas dolaysyla,551 birok aratrmac Nehemyann gnderiliinin de Ezra gibi politik gayelerle olduunu sylemitir.552 Nehemya, dindar bir Yahudi olmasna ramen, Ezra gibi Yahudi hukukunda otorite olarak kabul edilmemektedir. Bu nedenle Yahudada baz reformlar gerekletirmemitir. Nehemyann yapamad grevlerin banda, toplumun yaplandrlmas ve ibadetlerin yeniden hayata geirilmesi gelmektedir.553 Apokrif Sirak kitabnda, inan kahramanlar listesinde Nehemyadan vgyle sz edilmektedir: Nehemyann da ans uludur. O, yklan duvarlarmz yenidenin

Beyt-tsur dairesinin yarsnn reisi olan ve Kuds duvarlarnn yapmna yardm eden Azbukun olu Nehemyadr. Bkz. Nehemya 3:16.
547 548

Josephus, Antiquities, XI. v.6; Fensham, 98; Miller-Hayes, 469. Bkz. Nehemya 1:11; 2:1. Sakilik vazifesinin Asur ve Pers saraynda kralla yaknlkta nemli bir grev olduu belirtilmektedir. Sakinin grevi, krala sunulan ieceklerin zehirli olup olmadn test etmektir. Nehemya bu grevi dolaysyla kraln gvenini kazanmtr. (Bkz. Jacob M. Myers, Nehemiah, EJ, CD Edition; Pfeiffer, 112). Origenin ise Africanusa yazd mektupta, Nehemyann kraln sakisi ve harem aas (hadm) olduunu syledii nakledilmektedir. Bunun iin bkz. Myers, Nehemiah, EJ, CD Edition; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxvi; Adriana Drint, The Mount Sinai Arabic Version of IV. Ezra/Text, Translation and Introduction, Rijksuniversiteit, Groningen, 1995, s. 62. Nehemyann, kralla kralienin bulunduu bir ortama rahata girebilmesi (Nehemya 2:6), onun harem aas olmasna balanmaktadr. Bkz. Pfeiffer, 112.

549

Bkz. Nehemya 5:14. Josephus ise Nehemyann dnemindeki kraln Artahata deil Ahavero (Xerxes) olduunu belirtir. Ayrca o, hem Nehemyann hem de Ezrann faaliyetlerini Ahaveroun krall dnemine yerletirir. Bkz. Josephus, Antiquities, XI. v.6;

550 551 552 553

Schiffman, 38; Cook, 22. Miller-Hayes, 468469; Schniedewind, 169. Fensham, 150; Miller-Hayes, 462; Myers, Ezra-Nehemiah, lvii; Jacob M. Myers, Ezra, EJ, CD Edition.

91

kurdu. Srg srerek kapanan kaplar onard. Evlerimizi yeniden yapt.554 II. Makkabilerde de Nehemyadan vgyle sz edilmekte, mezbahn ve mabedin kurucusu olduu, kutsal atei buldurduu, Sukot treninde nemli rol oynad ve bir ktphane kurduu anlatlmaktadr.555 Apokrif 1. Esdrasda ise Nehemyadan hi sz edilmedii grlmektedir.556 Josephus, Nehemya hikyesini Tanahtan farkl bir tarzda ssleyerek anlatr. O Nehemyay baarl bir vali olarak takdim eder.557 Fakat yine de Zerubbabel ve Ezraya nispetle Nehemyaya daha az yer verir.558 Hatta daha dikkat ekici olan Josephusun, kitabnda, Kutsal Kitaptaki btn ahsiyetlerle karlatrldnda en az Nehemyaya yer ayrd ifade edilmektedir. Bununla ilgili birka sebep ileri srlmektedir: Nehemya, dneminde ok mehur birisi olmayabilir veya gerekten sylendii gibi ok kibirli bir kimse olabilir ya da onun hakkndaki aggadik malzemenin yetersizlii olabilir.559 Talmudta, Nehemyann bir peygamber olduu sylenmektedir.560 Baka bir yerinde ise asl adnn Nehemya olmasna ramen, Babilde doduunu gstermek iin Zerubbabel olarak isimlendirildii ileri srlmektedir.561 Talmudta, Nehemyann kibirli tavr ve kendiden ncekiler hakknda syledii ktleyici szler nedeniyle, Nehemya kitabna onun isminin verilmedii, Ezra kitabnn ikinci blm olarak kabul edildii belirtilmektedir.562 Bir baka yerde ise Ezrann yazmaya balad Tarihler kitabn, Nehemyann tamamlad belirtilmektedir.563

554 555 556

Bkz. Sirak 49:13. Bkz. II. Makkabiler 1:1836. 1. Esdrasn yazarnn yabanc elerin boanmasna kar olduu iin, Nehemya materyalini kullanmad iddia edilmektedir. Tamara C. Eskenazi, The Chronicles and the Composition of 1. Esdras, CBQ, 48/1 (1986), s. 50.

557 558 559 560 561 562 563

Josephus, Antiquities, XI. v.68; Eskenazi, In An Age of Prose, 152; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxv. Feldman, The Concept of Exile, 159160. TB, Berakot, 13a. TB, Sanhedrin, 38a. TB, Sanhedrin, 93b; kr. TB, Baba Batra, 15a. TB, Baba Batra, 15a.

92

Tanahta anlatlan Nehemya hikyesi aniden sona ermekte, akibetiyle ilgili bilgi verilmemektedir. Baz aratrmaclar, mesih beklentilerinin Nehemyann ahsnda younlamas nedeniyle, Pers ynetiminin onu aniden tekrar geri ardn ileri srmektedir.564 Nehemyann nerede ve ne zaman ld, nereye gmld ise belli deildir.565 Sadece Josephus, onun ileri bir yata ldn nakletmektedir.566 Nehemyann Yahudada yaptklar, onu lmnden sonra efsane bir kahraman haline dntrmtr.567 Kudse vali olarak gnderilen Nehemyann amac, srgn dneminde Yahudada kalan ve byk dknlk ve utan iinde olan568 insanlarn olduka karmak ve dzensiz durumlarn dzeltmekti.569 Nehemyann Kudse geldii dnemdeki (445/4)570 Yahudann durumu hakknda net bilgiler bulunmamaktadr. Nehemya, siyas kimlii dolaysyla daha ziyade siyas ilerle megul olmu, Zerubbabelin dneminden sonra, Yahudada yeniden bamsz bir birliik oluturmay baarmtr.571 nceki dnemlerde srgnden dnen Yahudiler, Zerubbabel nderliinde mabedi ina etmelerine ramen,572 bu dnemde gerek anlamda bir baar salayamamlardr. nk Kudsn duvarlar henz ina edilmedii iin,573 dman saldrlarna akt.574 Bu yzden Nehemya, Kudse geldikten (445) hemen sonra, ilk i olarak igalci komularna kar Yahudilerin gvenliini salamak iin ina projeleriyle ilgilenmi, ehrin duvarlarn yeniden onarmtr.575
564 565

Fohrer, 358. Sylvia Kedourie, Elie Kedourie Cbe, Fba, 19261992: History, Philosophy, Politics, Frank Cass Publishers, London, 1998, s. 14. Josephus, Antiquities, XI. v.8 Fensham, 150. Bkz. Nehemya 1:3. Myers, Ezra-Nehemiah, liv. Bkz. Nehemya 2:18. Ezra ve Nehemyann Kudse geli tarihleri ile aralarndaki ncelik sonralk ilikisi tartmaldr. Bu konu hakknda ileride ayrntl bilgi verilecektir. Vriezen, 258; Fohrer, 358. II. Makkabilerde, mabedin yapm da Nehemyaya atfedilmektedir. Bkz. II. Makkabiler 1:18. Bkz. Nehemya 12. Kr. Zekarya 2:45. Pfeiffer, 108; Schniedewind, 168169. Torrey, 307; Stern, I/74; Myers, Ezra-Nehemiah, lvii; Schwarz, 82.

566 567 568 569 570

571 572

573 574 575

93

Kuds duvarlarnn inas srasnda, Samir Sanballat, Ammon kle Tobiya ve Arap Geem Nehemyaya kar kmlardr. Tamamen politik gerekelerle gsterilen bu kar koymaya ramen,576 Tanaha gre, Kudsn duvarlar mucizev bir ekilde elli iki gnde tamamlanmtr.577 Baz aratrmaclar, bunun sembolik bir yap olduunu, ok salam yaplmadn, nk gl bir yapnn bu kadar ksa srede tamamlanamayacan, bunun uzun bir zaman alacan ileri srmlerdir.578 Josephusda ise Tanahtaki bilgiden farkl olarak, duvarlarn inasnn Ahavero dneminde yapld ve iki yl drt ay srd belirtilmektedir.579 Nehemya, ina faaliyetleri yannda, sosyal reformlar da yapmtr.
580

Kudsteki kalabalk nfusu kk Yahuda kasaba ve kylerine yerletirerek merkezin nfusunu azaltm,581 bo olan evlere yerletirmek iin nfus saym yaptrmtr.582 Khin ve Levililere ondalklarn verilmesini salam,
583

zor durumda

olan iftileri rahatlatmak iin yeni ekonomik yasalar getirmitir. I. Artahatann yirminci ylndan otuz ikinci ylna kadar, on iki sene halktan ne kraliyet adna ne de valilik adna vergi almtr.584 Ayrca abat kurallarn yeniden hayata geirmi,585 Ezrann balatt yabanclarla evlilik yasan devam ettirmitir.586

576 577 578 579

Schultz, 231233. Bkz. Nehemya 6:1516. Callaway, 205. Josephus, Antiquities, XI. v.8. Kudsn duvarlar Nehemya dneminde yaplmasna ramen, Tanahta Ezrann ismi, Kuds duvarnn takdisi iin ilahiler okuyan iki korodan birinin lideri olarak zikredilmektedir. (Bkz. Nehemya 12:36 vd.). Fakat bu bilginin tarihsel deerinin pheli olduu belirtilmektedir. Bkz. Emil G. Hirsch, Ezra The Scribe Biblical Data, JE, (ed. Isidore Singer), V, Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1903, s. 321.

580

Nehemyann sosyal alanda gerekletirdii reformlar iin bkz. Nehemya 10:2839; 12:47. Comay, 112. Kr. Nehemya 7:5; 11:1 vd. Ayrca bkz. Thomson, 119; Myers, Ezra-Nehemiah, lv. Bkz. Nehemya 10:37 vd. Bkz. Nehemya 5:1418. Nehemyann, Yahudann ileri gelenleriyle, abat gn insanlarn ayaklaryla zm inemelerine ve yiyecek maddelerinin Kudse getirip satmalarna izin verdikleri iin tartmtr. Bu tartmann sonucunda Nehemya, abat gn sabahtan akama kadar Kudsn kaplarnn kapatlmasn emretmitir. (Nehemya 13:1519; 10:3132). Baz

581 582 583 584 585

94

Tarihsel bir karakter olarak Nehemyann varl, Ezraya nispetle daha kesin kabul edilmesine ramen, kaynaklarda, kendi ismini tayan kitabnn ilk cmlesinde yer alan Hakalyann olu olmas587 dnda, soyu hakknda hibir bilgi yer almamaktadr. Eskenazi, kiilerin eceresine yer verilmesine ok nem verilen bir kitapta, Nehemyann eceresinde yalnzca babasnn ismiyle yetinilmesine dikkat eker.588 Fakat yine de baz aratrmaclar, Ezrayla karlatrldnda, Nehemyann tarihsel bir karakter oluunun daha kesin olduunu ileri srerler.589 Tanahtaki en zor problemlerden birisinin, belki de zmsz olann, Nehemya ile Ezra arasndaki ilikinin mahiyeti ve boyutudur.590 Yahudi tarihinde Ezra ve Nehemyann isimleri birbirinden ayrlmayan, birinden sz ederken dieri gz ard edilemeyecek kadar yakn irtibatl iki isimdir. Kanonik Ezra ve Nehemya kitaplarnn, Tanahta da tek bir kitap olarak yer almas, her ikisinin de Babil srgnnden birbirine yakn tarihlerde Kudse gelip, Yahudi toplumunda liderlik yapmalar ve Yahudilik iin ok nemli reformlara imza atmalar, bu yaknln en nemli gstergeleridir. Bu sebeple Ezradan sz eden bir kimsenin Nehemyay veya Nehemyadan bahseden birisinin de Ezray grmezden gelmesi mmkn deildir. Ezra ve Nehemya, Pers saraynda iki nemli ahsiyettir ve bunlar kinci Mabet dnemi balarnda Yahudaya gelen ve orada Tevratn emirlerine gre Yahudi toplumunda reformlar yapan iki liderdir.591 Bu nedenle Tanahta, Ezrann grevi ile Nehemyann grevi birlikte verilir. Fakat her ikisinin faaliyet alan

aratrmaclar, Nehemyann Yahudann bana gelen felaketleri abat yasalarnn ihlaline balayan Yeremya (Yeremya 17:1927) ve Hezekiel (Hezekiel 20:1224)in dncelerinden ilham alm olabileceini ileri srmektedir. (Bkz. Myers, EzraNehemiah, lvi). Talmudta, Nehemyann, abat gn elle kap kacak yapmn, bu gnle ilgili uygulamalarda geveklie sebep olduu gerekesiyle yasaklad ifade edilmektedir. Bkz. TB, abat, 123b.
586 587 588 589 590 591

Bkz. Nehemya 13:2328. Bkz. Nehemya 1:1; TB, Baba Batra, 15a. Eskenazi, In An Age of Prose, 144. Ackroyd, The Jewish Community, I/135; Eskenazi, In An Age of Prose, 128; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi. Frederick J. Murphy, Second Temple Judaism, Blackwell Reader in Judaism, (ed. Jacob Neusner), Blackwell Publishing, Oxford, 2001, s. 42.

95

farkldr. Bilindii gibi Nehemya, din adam deil, bir validir ve faaliyetleri de bu anlamda siyasdir.592 Hlbuki Ezra, Harun soyundan geldii belirtilen bir khin olup yapt reformlar da dindir. Ezra, toplum iin din bir temel salamaya almken, Nehemya daha ziyade politik ilerle megul olmutur. Ezra, amirler ve hkimler atama593 yetkisine sahip olmasna ramen, politik konulara el uzatmamaya dikkat etmitir. Anlamazlk ve atmalarn olduu yerde Nehemyann ismi zikredilmitir.594 Tanaha gre, Ezrann Kudse geliinden epey sonra, Nehemya, I. Artahatann krallnn yirminci ylnda (445/4) Kudse vali olarak atanmtr.595 Bu nedenle Tanahta Nehemyann faaliyetlerinin byk bir ksm toplumun politik ynyle ilgili olarak deerlendirilmekte; yapt icraatlar dolaysyla bir kurtarc olarak tasvir edilmektedir.596 Nehemyann Kudste iki dnem grev yapt bilinmektedir. Aratrmaclarn genel kanaati, on iki yl devam eden ilk grevi

592

Baz aratrmaclar, Tanahta Ezra ve Nehemyann Kudse yolculuklarnn da farkl ele alndn, Ezrann geliinde dinsel eler arlktayken, Nehemyann gelii daha sekler amal olduunu sylemektedirler. Nehemya kitabnda yer alan Kudse yolculuun dinsel deil, daha sekler olduunu belirtmektedirler. Nehemyann da kutsal bir yere yolculuk etmesine ramen, Nehemya kitabnda, onun Kudsteki din d faaliyetleri zerinde durulduu, Kudsn dinsel bir merkez oluunun gz ard edildiini ifade etmektedirler. Tanaha gre Nehemya, Kudse ibadet iin deil, ehrin duvarlarn ina iin gitmitir. (Nehemya 1:3; kr. Nehemya 2:5). Nehemyann kralla olan konumasnda Kudsn ismi hi gememektedir. (Nehemya 2:3, 5). stelik Ezrann aksine, Nehemyann bir khin olduundan da sz edilmemektedir. Ona ne din adamlar elik etmi, ne de yannda dinsel objeler veya kral tarafndan kurban iin verilmi para gtrmtr. Ezra ve grubunun kurbansal faaliyetlerinin aksine (Ezra 8:32, 35), Nehemya Kudse varnca gn dinlendikten sonra, ehrin duvarlarn ve kaplarn denetlemitir. (Nehemya 2:1115). Kudste bulunduu sre ierisinde Nehemyann mabede gittiine ilikin hibir yerde aka bir vurgu yoktur. Daha geni bilgi iin bkz. Knowles, 7273.

593 594

Bkz. Ezra 7:25. Bright, 369; Myers, Ezra-Nehemiah, lvii-lviii; Myers, Ezra, EJ, CD Edition; Georgen, 4748; Fohrer, 357358. Bkz. Nehemya 2:18. Eskenazi, In An Age of Prose, 146.

595 596

96

srasnda597 ounlukla ina ileriyle megul olmu, ikinci geliinde ise sosyal reformlar yapmtr.598 Ezra gibi Yahudi hukukunda otorite olarak kabul edilmeyen Nehemyann yapamad grevlerin banda, ibadetlerin yeniden hayata geirilmesi gelmektedir. Myers, Nehemyann, Ezray Kudse sosyal karkl ve din geveklii gidermesi iin getirttiini ileri srmektedir.599 Srgn sonras din anlamda bir cemaat oluturulmas, temel olarak Ezrann geli amac kabul edilmektedir.600 Baz aratrmaclar, Nehemyann Kudse giderken, Ezrann aksine,601 asker koruma almasn602 onun aleyhinde bir durum olarak kabul etmektedirler. Bu durum dolayl bir ekilde Ezrann Nehemyaya stnlnn iareti olarak kabul edilmektedir. Fensham, bunun haksz bir eletiri olduunu, nk Ezrann din bir misyonla Kudse gittiini, bu nedenle asker bir korumann garip olacan syler. Hlbuki Nehemya, politik bir grevle, vali olarak, Kudse gitmitir. Bu nedenle kral onu asker bir konvoyla korumak istemitir.603 Eskenazi ise Fenshamn deerlendirmesine itiraz etmektedir. O, Ezrayla birlikte yolculuk yapan birok erkek, kadn ve ocuun yer aldn, ayn zamanda beraberlerinde ykl miktarda altn ve gmn bulunduunu sylemektedir. Bu nedenle onlarn saldrya urama tehdidinin, Nehemyay bekleyen risklerden daha fazla olduunu belirtmektedir.604 Tanahta bu iki liderin almalar birbirini destekler ve tamamlar nitelikte anlatlmakta ise de,605 bunlarn birbiriyle olan irtibat, Kudse gelileri, almalarn
597 598 599 600

Bkz. Nehemya 5:14. Thomson, 118119. Myers, Ezra-Nehemiah, lvii-lviii. branice cemaat anlamma gelen qhl kavramnn, Ezra ve Nehemya kitaplarnn genellikle Ezradan bahseden yerlerde gemesi (Ezra 10:1, 8, 12, 14; Nehemya 8:2, 17; Bu kavramn getii dier yerler; Nehemya 7:67; Ezra 2:64; Nehemya 5:13; 13), Ezrann Kudse geli amacyla balantl deerlendirilmektedir. Ayrca bu kavramn baka toplantlar iin de kullanlmasna ramen, genellikle din bir cemaat anlamnda olduu belirtilmektedir. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, lvii

601 602 603 604 605

Bkz. Ezra 8:22. Bkz. Nehemya 2:9. Fensham, 117. Eskenazi, In An Age of Prose, 147. Baz aratrmaclar, Ezra ile ilgili Nehemya kitabnda yer alan materyalin sonradan eklenmi olabileceini iddia etmektedirler. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi.

97

yaptklar tarihler ve ayn dnemde Kudste bulunup bulunmadklar gibi hususlar tartmaldr.606 Ezra ve Nehemyann Kudse gelileri ve faaliyetleriyle ilgili Tanahta yer alan bilgiler dorultusunda bir sralama ve tarihlendirme yaplmtr. Bunu bir tablo halinde vermenn konunun daha iyi anlalmasna fayda salayaca kanaatindeyiz.
EZRA-NEHEMYA YLED R 1. Ezra 13: Kore dneminde srgnden dn ve mabedin inasna balama. (537/536) 2. Ezra 4:15, 24: Yerel ikyetler sebebiyle projenin durmas. (536). 3. Ezra 56: Darius dneminde mabedin yapm iinin devam etmesi ve tamamlanmas. (520515). 4. Ezra 4:6: Xerxes zamannda Yahudilere kar sulamalar yaplmas. (486/485). 5. Ezra 4:723: Artahata dneminde srgnden dnenlerin Kudsn duvarlarn onarma giriimlerinin baarsz olmas. (448/447). NEHEMYANIN VAL L N N LK DNEM (445433) 6. Nehemya 1:17:3: ehrin duvarlarnn ina edilmesi. 7. Nehemya 7:472: Kudsn nfusunun artrlmas ynnde hazrlklar yaplmas. 8. Nehemya 11:112:26: ehre yerleimciler getirmek iin admlarn atlmas. 9. Nehemya 12:2743: Duvarlarn takdis edilip adanmas. 10. Nehemya 12:4447; 5: mabedi desteklemek; borlar azaltmak iin hazrlk. Nehemyann rana dnmesi. NEHEMYANIN VAL L N N K NC DNEM (430) 11. Nehemya 13:431: Nehemyann Kudse dnmesi (Ezrann ona gayri resmi olarak elik etmesi ve onu desteklemesi) ve din suiistimalleri kaldrmas. 12. Nehemya 13:13, 89: Ezrann yasay okumas (yedinci ayda); yabanclarn srail cemaatinden kartlmas; kefaret gn. 13. Nehemya 10: nsanlarn yasaya itaat etmek iin ant etmeleri. (Ahitin yenilenmesi. Nehemya ve Ezrann Susaya dnmesi). EZRANIN RESM GREV (428/427-?) 14. Ezra 78: (Nehemyann teviki ile) Ezraya Artahatann yetki vermesi. Kudse yolculuk. 15. Ezra 910: Kark evliliklerin zmlenmesi (reformlara devam edilmesi).
607

K TAPLARINDA

YER

ALAN

OLAYLARIN

TAR HSEL

SIRALAMASI

606

Bu konuyla ilgili tartmalar ve ayrntlar iin bkz. Harold Henry Rowley, The Chronological Order of Ezra and Nehemiah, The Servant of the Lord and Other Essays on the Old Testament, Basil Blackwell, Oxford, 1965, s. 137168; Ackroyd, I&II Chronicles, 24 vd; Fensham, 69; Ackroyd, The Jewish Community, I/135 vd.

607

Myers, Ezra-Nehemiah, xlvii-xlviii.

98

Nehemyann Kudse geldii ve grev yapt tarihler, Kutsal kitap d kaynaklarla desteklenirken,608 Ezrann geldii ve faaliyette bulunduu dnem hakknda netlik yoktur.609 Tanahta, Ezrann, Artahatann yedinci ylnda610 Kudse geldii ifade edilirken, Nehemyann, Ezradan on yl sonra, Artahatann yirminci ylnda611 Kudse geldii, on iki yl valilik yaptktan sonra, kraln otuz ikinci ylnda tekrar dnd belirtilmektedir.612 Tanahta yer alan bilgilerden hareketle, Ezra ve Nehemyann Kudse gelii ve faaliyette bulunduklar dnemler hakknda farkl grler ileri srlmektedir.613 ki liderin Kudsteki faaliyetleriyle ilgili ncelik-sonralk ilikisi, ulalmak istenilen bir sonucun ilk basama olmaktadr. Buna gre, Ezrann geliini Nehemyadan sonraya yerletiren aratrmaclar, Yahudiliin kurucusu olarak Ezray grmektedirler. Ezrann faaliyetlerini Nehemyann geliinden nceye dayandran aratrmaclar ise Yahudiliin gerek kurucusu olarak Ezray deil, Nehemyay kabul etmektedirler.614 Bu tartmann bir baka sebebi, Tanahta yer alan tarihlendirmenin baz sorunlar ortaya karmasdr. ayet Ezrann Nehemyadan nce geldii kabul edilirse, o zaman Nehemya Ezrann yapt reformlar yeniden yapm olacaktr.615 Bunun tabii bir sonucu olarak, konu hakknda birbirine taban tabana zt grler ortaya kmaktadr. Birinci grte olanlar, Tanahta yer alan ifadeleri esas alp, Ezrann Nehemyadan on yl nce,616 I. Artahatann yedinci ylnda (458/7) geldiini ve

608 609 610 611 612 613

Bright, 363; Ackroyd, I&II Chronicles, 24. Schiffman, 38. Bkz. Ezra 7:78. Bkz. Nehemya 2:1. Bkz. Nehemya 13:6. Bu konuyla ilgili tartmalarla ilgili geni bilgi iin bkz. Rowley, 137168; Frank Moore Cross, A Reconstruction of the Judean Restoration, JBL, 94/1 (1975), s. 4 vd. Norman H. Snaith, The Historical Books, The Old Testament and Modern Study, (ed. H. H. Rowley, Oxford Univ. Pres, New York, 1961, s. 112. Lawrence Boadt, Reading the Old Testament, Paulist Press, New York, 1984, s. 456. Bu grte olanlar, Ezrann Kudse 458de geldiini ileri srmektedirler. Nehemyann ilk gelii 445de olduu dnlrse, Ezrann Nehemyadan on sene nce geldii sylenebilir. Ezrann Nehemyadan nce geldii grnde olanlar, Ezra 7:8. cmlesinde

614

615 616

99

almalarn

Nehemyann

geliinden

ksa

sre

sonra617

tamamladn618

belirtmektedirler.619 kinci grte olanlar, Ezrann geliiyle ilgili verilen yedinci yl620 tarihinin, kral I. Artahata Longimanus (465424) deil, II. Artahata Mnemon (404358) dnemi olduunu dnmektedirler. Onlar Nehemyann I. Artahatann yirminci ylnda (445)621 Kudse geldiini ve ayn kraln otuz ikinci ylna kadar (433)622 burada grev yaptn ileri srmektedirler.623 Byle olunca Ezrann Kudse gelii, Nehemyann Kudsten ayrlmasndan ok sonraya (398/397) denk gelmektedir.624 Aratrmaclar, Ezrann II. Artahata dneminde gelmi olmasyla ilgili grn, daha doru ve delillere daha uygun olduunu sylerken,625 The Jewish Encyclopediada Ezra maddesini yazan Hirsch, Ezrann Kudse II. Artahatann yedinci ylnda, yani 397de geldii eklindeki iddiay savunulmas imknsz bir durum olarak deerlendirir.626 nc gre sahip aratrmaclar, Ezra kitabnda geen yedinci yl ifadesinin bir yazc hatas olduunu, metnin orijinalinin Artahatann otuz yedinci
Ezrann Nehemyadan nce geldiinin bir delili olarak grrken, Ezra kitabnda Nehemyadan hi sz edilmemesinin de bunu desteklediini dnmektedirler. Bkz. Fensham, 67; Schiffman, 38.
617

Baz aratrmaclar ise Nehemya gelmeden nce Ezrann almalarn tamamladn dnmektedir. Bkz. Bright, 363; Vriezen, 257258. Kr. Nehemya 810. bablar. Rowley, 137; Bright, 363; Cook, 23; Fensham, 6; Ackroyd, I&II Chronicles, 24; Hirsch, V/321; James C. VanderKam, An Introduction to Early Judaism, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 2001, s. 3; Christine Schams, Jewish Scribes in the Second Temple Period, Sheffield Academic Press, England, 1998, s. 48.

618 619

620 621 622 623

Bkz. Ezra 7:7. Bkz. Nehemya 2:1. Bkz. Nehemya 13:6. Bright, 363; Schiffman, 38; Cook, 23; Fensham, 8-9; Myers, Ezra, EJ, CD Edition; Comay, 112. Miller-Hayes, 468; William Sanford Lasor, Frederic W. Bush-David Allan Hubbard, Old Testament Survey, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1996, s. 561; Bright, 363; Comay, 112; Snaith, 112; Boadt, 456457.

624

625 626

Rowley, 137-148; Ackroyd, I&II Chronicles, 24; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi. Hirsch, V/321.

100

yl gibi baka bir tarih olduunu iddia etmektedirler. Bylece, Ezrann misyonunun balangc 458 deil, I. Artahatann otuz yedinci yl, yani 428 olmaktadr.627 Bu grte olanlara gre, Ezra Nehemyadan sonra, ancak Nehemya almalarn henz bitirmemiken Kudse gelmitir.628 Myerse gre bu tarih duruma daha uygundur, ancak doruluunu ispat etmek zordur.629 Uzlamac bir yol takip eden baz aratrmaclar ise Nehemyann Kudse iki kez geldiini, birincisinin (445433) Ezradan nce,630 ikincisinin ise (424) Ezrann reformlarndan sonra olduunu iddia etmektedirler.631 Bu grte olan aratrmaclar, Ezrann Nehemyadan nce Kudse gelmediini, en azndan Nehemyann ilk valiliini takip eden dnemde geldiini veya ikisinin Kudse farkl zamanlarda geldiklerini ve birbirinden bamsz altklarn ileri srmektedirler.632 Saylar az da olsa, baz aratrmaclarn Ezra dnemindeki kraln, III. Artahata Ochus (359/8338/7)633 olduunu ileri srdkleri grlmektedir.634 Baz aratrmaclar ise Nehemya kitabnn 810. blmlerinde Ezradan sz edilmesinden yola karak, yazarn bu blmleri Nehemya kitabna koymadaki amacnn, Ezra ve Nehemyann bir sre Kudste birlikte bulunduklarn gstermek iin olduunu belirtmektedirler.635 Buraya kadar olan ksm zetleyecek olursak, Tanahta Ezra ve Nehemyann isimleri birka yerde birlikte zikredilmesine ramen, birlikte altklarna veya aralarnda gerek bir iliki olduuna ilikin kesin bir delil yoktur. Ezrann geli tarihiyle ilgili ciddi ihtilaflar olmakla birlikte, genel kanaat Nehemyann Ezradan nce olduu ynndedir. Kutsal Kitap d kaynaklarla da desteklenen Nehemyann Kudse geli tarihi, I. Artahatann yirminci ylndadr. Ezra Nehemyadan sonra

627 628 629 630

Rowley, 143144; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvii; Fensham, 2; Comay, 112. Bright, 363. Myers, Ezra, EJ, CD Edition. Baz aratrmaclar ise, Nehemyann ilk yolculuuyla ilgili referans olarak Nehemya 2:6 gstermekte ve bu yolculuun ok ksa srdn ifade etmektedirler. Bkz. Cook, 23. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvii; Rowley, 144. Cook, 2223; Lasor-Bush-Hubbard, 561; Miller-Hayes, 468; Snaith, 112. III. Artahatann ismi Ochusdur. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi. Miller-Hayes, 468. Fensham, 5.

631 632 633 634 635

101

Kudse geldiine gre, Ezra 7deki tarih ya yanltr ya da ayn isimdeki baka bir krala iaret etmektedir.636 Buna gre Ezra ve Nehemyann dnemindeki kral I. Artahata ise, Ezrann 458de, Nehemyann da 445de Kudse dnm olmas gerekir. Eer bu kraln II. Artahata olduu kabul edilecek olursa, Ezrann 398de, Nehemyann da 384de Kudse geldii sylenebilir.637 Josephus ise Ezra ve Nehemya hakknda, Tanahta anlatlanlarn dnda fazla bir ey sylemez.638 Nehemyaya Ezradan daha az yer veren639 Josephus, ikisinin karlamas hakknda aka hibir ey sylemedii gibi, Kudste birlikte yaptklar eyler hakknda herhangi bir imada da bulunmaz. Fakat her ikisinin de Pers kral Ahaveroun krall dneminde yaadn ve faaliyette bulunduunu syler. Josephus, tarih olarak Nehemyay Ezradan sonraya yerletirir ve onlarn Kudse geli tarihleri arasna yaklak on sekiz yl bir zaman fark koyar. Ezrann Kudse Ahaveroun yedinci ylnda, Nehemyann ise yirmi beinci ylnda geldiini ileri srer ve Nehemyadan, ancak Ezrann lm ve gmlmesinden sonra sz eder.640 Srgn dn dnemden bahseden kaynaklarda, bu dnemde yaam Yahudi liderlerin ele aln farkllk arzetmektedir. Apokrif 1. Esdrasda, Yeua, Zerubbabel ve Ezradan sz edilirken; Sirak kitabnda Zerubbabel, Yeua ve Nehemyadan bahsedilmektedir.641 4. Ezra kitabnda yalnzca Ezra hakknda bilgi verilirken; II. Makkabilerde sadece Nehemya yer almaktadr.642 Josephus, bu blmde 1. Esdras kitabn kulland iin hikyesinde Yeua, Zerubbabel ve Ezray zikretmitir.643 Baz aratrmaclar, Sirakta Ezraya, II. Makkabilerde de

636 637 638 639

Ackroyd, I&II Chronicles, 24; Bright, 363-364. Miller-Hayes, 468; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxvi. Josephus, Antiquities, XI. v.68. Ayrca bkz. Eskenazi, In An Age of Prose, 12. Josephusun, kitabnda Ezraya Nehemyadan ok yer vermesinin en nemli sebebi olarak, kaynak olarak 1. Esdras kitabn kullanm olmas gsterilmektedir. nk 1. Esdras kitabnda sadece Ezra nemli bir yer tutmaktadr, Nehemyaya hi yer verilmemektedir. Bkz. Ackroyd, I&II Chronicles, 25; Fensham, 21.

640 641 642 643

Josephus, Antiquities, XI. v.15; 68. Bkz. Sirak 49:1113. Bkz. II. Makkabiler 1:182:13. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 121.

102

Nehemyaya yer verilmemi olmasn, yazarlarn onlarn yaptklar hakknda sessiz kalarak, dolayl bir ekilde eletirmi olduklarn sylemektedirler.644 Sonu olarak, Ezra ve Nehemyann almalar ve birbiriyle ilikisi ve hangi dnemde olduklar gibi konular olduka belirsizdir. Bu sebeple bu noktada sylenecek her sz, tahminden teye gememektedir. Kaynaklarda Ezra ve Nehemyann faaliyetlerinin birlikte ele alnmas, Yahudilerin srgn dn sosyal ve dinsel yaplanmann ayn anda baladna dikkat ekme amal olabilir. Zira Nehemya, dtan gelebilecek tehdit ve tehlikelere kar ehrin duvarlarn ina etmi ve halk siyas olarak yeniden organize etmitir. Ezra ise Nehemya tarafndan salanan birlik ve gven ortamnda dinsel canlanmay salayacak admlar atmtr. Baka bir ifadeyle Nehemya, daha ziyade imar ve ina faaliyetleriyle urarken; Ezra, Yahudi toplumunu mill ve din bir kimlik etrafnda birlik oluturmaya almtr.645

b. Ezra nderliinde Dnn Farkll Babil esaretinden Kudse dnen ilk grup olmamasna ramen, Ezrann nderliinde gerekletirilen bu yolculuk, daha ncekilerden farkl olarak, efsanev bir erevede deerlendirilmitir. Tanahta, Ezrann Kudse dnerken kraldan kendilerini koruyacak asker istemedii, Yahvenin yolculuklar boyunca onlar dmanlardan ve yollarda pusu kuranlardan kurtard anlatlmaktadr.646 Ezrann yolculuuyla ilgili bu ve benzeri anlatmlar, daha nceki Babilden dn hikyelerinde647 grlmeyen bir tarzda ele alnmtr. Bylece, Ezraya ve yolculuuna menkbev bir hava verilmitir. Baz aratrmaclar, Ezra ve Nehemya kitaplarnda yer alan malzemenin baz derleyiciler tarafndan, Ezray yceltmek iin

644

Hava Lazarus-Yafeh, Ezra-Uzayr: The Metamorphosis of Polemical Motif, Intertwined Worlds/Medieval Islam and Bible Criticism, Princeton Univ. Press, Princeton, New Jersey, 1992, s. 60.

645 646 647

Myers, Ezra-Nehemiah, lxii. Bkz. Ezra 8:31. Bkz. Nehemya 1:3; 2:3, 2:1115.

103

seildiini ileri srmlerdir. Sonraki dnemlere ait Yahudi geleneklerinde, bu malzeme kullanlarak Ezrann yeni bir Musaya benzetildiini ifade etmektedirler.648 Talmudda, Ezra nderliinde Babilden k, Musa nderliinde Msrdan ka benzetilmitir.649 Aralarnda 950 seneden fazla bir zaman bulunan bu iki olay arasnda paralellikler kurulmaya allmtr. Bu dnn sradan bir dn olmadnn zerinde srarla durulmu, bu, srail tarihindeki ikinci bir k olarak deerlendirilmitir.650 Musa nderliinde kla birlikte, Msrdaki esaret sona ermi ve Tanrnn brahim nesline topraklar verme vaadi gereklemitir. Ezra nderliinde kta ise, ayn vaadin yerine getirilmesi iin Babilden dnlmtr. Bir fenomen olarak bu iki dn arasnda benzerlikler kurulmutur.651 Ezra dneminde srgnden dnenlere yardm iin, komularnn altn, gm ve dier ara ve gereler vermelerinin istenmesi,652 sraillilerin Msrdan karken Msrl komularndan yardm almalarna653 benzetmitir.654 Babil srgnnden dnn, yeni bir k gibi, Tanrnn daha nceki kurtarc gcnn bir gsterimi olduunu ileri srmtr.655

648

James A. Fischer, Leaders and People in Biblical Stories, Liturgical Press, Minnesota, 2004, s. 69. TB, Sanhedrin, 21b-22a. Talmudun baka bir yerinde ise Tanrnn, tpk Yeu ve arkadalar iin yapt gibi, Ezrann giriinde de mucizeler yapmay tasarlad, ancak Ezrann nderlik ettii insanlarn gnahlar buna engel olduu sylenmitir. (Bkz. TB, Berakot, 4a). Tanr iin Yeu ve Ezra nderliinde gerekleen giriler farkldr. Ayrca, bu iki lidere elik eden halk da farkldr. nk Yeunun beraberinde olanlar lde 40 yl arndktan sonra topraklara girerken, Ezrann topluluunun gnahlarndan bu tarz bir arnmalar sz konusu olmamtr. Bkz. Porton, 310312.

649

650

Scroggie, 453; Gordon Fay Davies, Ezra and Nehemiah, Liturgical Press, Minnesota, 1999, s. 1012, 46, 56; Fensham, 4445, 156; Jonathan E. Dyck, The Theocratic Ideology of the Chronicler, Brill, Leiden-Boston-Kln, 1998, s. 8486.

651 652 653 654

Porton, 310311. Bkz. Ezra 4, 6. Bkz. k 3:2122; 11:2; 12:3536; Mezmurlar 105:37. Myers, Ezra-Nehemiah, 8; Davies, 1012. ki olay arasndaki benzetmenin yanllyla ilgili bkz. Knowles, 5859. Travis, 150; Dyck, 8486.

655

104

ki olay arasnda kurulan bir dier paralellik, k ve dnle ilgili tarihlerdir. Ezra ve beraberindekiler, Babilden yeni yln ilk gnnde ayrlm, ehre beinci ayn ilk gn ulamlardr.656 Msrdan k da, ayn ekilde senenin ilk aynda meydana gelmitir.657 Aratrmaclar, Yeu ile beraberindekilerin, rdn Nehrini getikten sonra gn dinlendiklerinden658 hareketle, Ezra nderliinde Babilden dnn, Musa nderliinde Msrdan k ve Yeu nclnde Kudse giriin bir yansmas ve tekrar olduunu iddia etmektedirler.659 Baz aratrmaclar, her iki kn da ayn zamana denk geldiini sylerken, Msrdan k Birinci Teokrasi Dneminin, Babilden k da kinci Teokrasi Dneminin balangc kabul etmilerdir.660 Bu benzerliklerden yola kan aratrmaclar, Ezray ikinci bir Musa, Babilden dn de, yeni bir k olarak telakki etmilerdir.661 Bu konuda farkl bir gr ileri sren baz aratrmaclar. Ezrann nclnde gerekleen dnn, yeni bir k veya yeni bir kurtulu akti olarak alglanamayacan ifade etmektedirler. Onlara gre, Musa dnemindeki k hikyesinde, srgnde olduu gibi, Yahudilerin iledikleri bir gnah sebebiyle Msrda kleletirilmeleri sz konusu deildir. Bu sebeple, Msrdaki Yahudilerin durumuyla, Babildeki Yahudilerin durumu ayn deildir.662 Benzer ekilde Ezra kitabndaki k tasvirlerinin zerinde duran aratrmaclar, dn ve k arasndaki farklara iaret etmektedirler. k, bir toplumun inasn tanmlarken; Babil srgnnden dn, arlkl olarak mabedin inasn anlatmaktadr. kta, klelerin baskdan ve zulmden kurtulular sz konusuyken, Babilden dnenler, Pers krallarnn desteini alarak ayrlmlardr. Yine k, Firavunun engelleme denemesine ramen, Msrdaki klelik evinden zgrle katr. Hlbuki

656 657 658 659 660 661

Bkz. Ezra 7:9. Bkz. k 12:2; Saylar 33:3. Bkz. Yeu 3:12; kr. Ezra 8:3233. Davies, 46. Scroggie, 453. Miller-Hayes, 469; Fensham, 4445, 156; Travis, 150; Ackroyd, The Jewish Community, I/144145; Fischer, 69. Ackroyd, Exile and Restoration, 239.

662

105

Babilden dn, Korein yardm ve desteiyle, harap olmu bir evin yeniden inas iindir. Babilden dn iin kullanlan k kavram, zulm altndaki bir grubun esaret blgesinden ayrlp, zgrlk topraklarna girmesi anlamndadr.663 Baz aratrmaclar, Babilden dnle Msrdan k arasnda kurulmaya alan bu paralelliin gerei yanstmadn, bu tarihlerin sadece kla deil, ayn zamanda hac trenleriyle de ilikili olduunu belirtmektedir. Ezra nderliindeki kafilenin Kudse gidii, yeni topraklara deil, yeni mabede olduunu ve bunun hac ibadeti amac tadn sylemektedir.664 Ezra nderliinde gerekleen dnn, tamamen ibadet maksatl bir hac ziyareti olduunu savunan Knowles, bu konuda kaleme ald makalesinde, Babilden dnle, Msrdan k arasnda benzerliklerin olmasnn, Babilden dn ikinci bir k yapacak derecede olmadn sylemektedir. Ona gre, Ezra ve beraberindekilerin Kudse gelileri, yeni bir k deil, tamamen ibadet amal bir hac seyahatidir. Ezrann dnnn bilerek, Msrdan ka benzetildiini, hlbuki olayn, hac ziyaretine daha ok benzediini ileri srmektedir. Ezra kitabnda anlatlan dn hikyesinde, gidilecek yer olarak, zellikle Kudsn vurgulanmasn, yolculua khinler, Levililer, kurbanlar ve klt aralaryla klmasn, bunun hac yolculuu olduunun en ak delili kabul etmektedir.665 Msrdan kla Babilden dnn benzer olmadna dikkat eken aratrmaclar, bu iki yolculuk arasnda din olduu kadar, sosyolojik olarak da farkllklarn bulunduunu iddia etmektedirler. kn, btn bir toplumu kapsayan bir defalk bir olay olduunu; Babilden dn yolculuunun ise bir defada deil, birka aamada gerekletiini sylemektedirler. Buna ilave olarak, toplumun st kademelerinden insanlarn birinci dne katldklarna ilikin hibir bilginin olmad, Babilden dnn tamamen istee bal olduu ve gelmek istemeyenlere bask yaplmad ifade edilmektedir.666

663 664

Knowles, 6162. Knowles, 5474; Miller-Hayes, 473; David L. Jeffrey (ed.), Dictionary of Biblical Tradition in English Literature, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1992, s. 254 255.

665 666

Knowles, 57. Knowles, 64.

106

Ezrayla ilgili efsanev anlatm, Kudsteki faaliyetlerinde de devam etmektedir. Tanahtaki Ezra hikyesinde, Yahudi geleneindeki yedi ve yedinci olmann zel ve sembolik anlamndan yola klarak,667 Ezra nderliinde dnn ve Tevratn onun tarafndan halka okunmasnn yedinci ayda olduu668 ve okunduktan sonra halkn yedi gn bayram yapt belirtilmektedir.669 Bylece, Yahudilikte yedinci olmann bu zel anlamndan dolay, Ezrann Tevrat yedinci ayda okumas dolaysyla, o da bir ekilde yukars tarafndan sevilmiler arasna dhil edilmi olmaktadr. Ezrann dnn nemli klan hususlardan birisi de, srail topraklarnn snrlarnn dncesidir. btn
670

zamanlar

iin

onun

dneminde

belirlenmi

olduu

Babilden dnenlerin yerletikleri topraklar srailin snrlar kabul

edilmi, bu snrlarn, srail topraklarndan Kazibe671 kadar olan yerleri kapsad ileri srlmtr. Bu grn delili Minadr. Minann anlatmna gre, Ezra zamannda, srail topraklarnda blgede abat Yl hukuku uygulanmtr. Babilden gelip bu blgelere yerleenler, ne ekim yapmlar, ne de ekim yapanlar rettiklerini yemilerdir. Hlbuki Musann nderliinde Msrdan gelenlerin ele geirdikleri blgelerde, Kazibten Frat nehrine ve Amanaya kadar olan blgelerde,
667

Bilindii gibi, Yahudi geleneinde yedinci olmann zel bir nemi ve sembolik bir anlam vardr. Hatta Yahudi din bilginlerinden yedinci olanlarn tamam yukars tarafndan sevilmitir sz nakledilmektedir. Nehemya kitabnda, halkn topland ve Ezrann Tevrat okuduu gn olarak sylenen yedinci ayn birinci gn, Levililerde mukaddes toplant gn olarak zikredilmektedir. (Levililer 23:2325). Ayrca Tanahta Allah yedinci gn mbarek kld ve onu takdis etti... (Tekvin 2:3) denilmekte ve topran yedinci ylda dinlendirilmesi istenilmektedir. (k 23:1011. Ayrca bkz. Levililer 25:3 4; 25:810.). demin yedinci neslinden olan Hanokun Tanr katna ykseltildii (Tekvin 5:2324) ve srailin byk atalar arasnda yedincisi kabul edilen Musann, Tanrnn huzuruna kt belirtilmektedir.(k 19:3). Bu ve benzeri rnekler, yedi ve yedinci olmann nemine iaret etmektedir. Bkz. Kitov, I/17, 27.

668 669 670 671

Bkz. Nehemya 7:738:1 vd. Bkz. Nehemya 8:18. Porton, 311. Kazib, Tanahta yer alan Akzibdir. (Bkz. Yeu 19:29; Hkimler 1:31). Buras Acre ve Sur (Tyre) arasnda kalan yerlerdir. Bkz. Mishnah, ( braniceden ngilizceye eviren: Herbert Denby, Oxford Univ. Press, London, 1972, s. 46 (dipnot 1).

107

insanlar ekim yapamamlar, ancak rettiklerini yemilerdir.672 Buradan hareketle, abat ylyla ilgili btn snrlamalar,673 Yeu zamannda ele geirilen daha geni blgeye deil, Ezra dneminde yerleilen topraklara iaret etmektedir. Bu yzden, Tanr tarafndan srailoullarna verilen topraklar, Yeu deil, Ezra tarafndan belirlenmitir. Yeunun topraklar fethetmesi, Yahudi mitoloji ve litrjisinde sadece bir eref olarak yerini almtr.674 Ezra dneminde Babil Srgnnden dnenler tarafndan fethedilen topraklar, srail
675

Topraklarnn

halakhik

snrlarnn

belirlenmesinde merkez rol oynamtr.

Sonu olarak, Ezrann nderliinde dn, dierlerinden farkl ele alnm, Musann Msrdan kna ve Yeunun Filistin topraklarna giriine benzetilmitir. Bu sayede Ezra, ikinci bir Musa, onun nderliinde Babilden k da, Yahudi tarihindeki ikinci bir k olarak deerlendirilmitir. Ayrca srail topraklarnn snr, bu dnemde son eklini almtr.

4. Srgn Dn Sonrasnda Yahudi-Samiri atmas Burada Yahudi-Samiri atmas ifadesi kullanlmakla birlikte, Ezra ve Nehemya kitaplarna bakldnda, genel bir Yahudi-Yahudi olmayan (Goyim/Gentile) atmas dikkati ekmektedir. Samiriler, kendilerini Yahudi kabul ettikleri iin tartmann merkezinde onlar vardr. Babil srgnden dnenlerin blgede bulunan yabanclarla ilikileri konusu, Ezra kitabnn balangcndan Nehemya kitabnn sonuna kadar en dikkat eken konulardan birisidir. Eer bu kitaplardan yabanclarla ilikilerin ele alnd blmler karlacak olursa,676 geriye fazla bir eyin kalmayaca grlecektir. Fakat ayn zamanda, Ezra ve Nehemyada zikredilen baz nemli yabanc ahsiyetlerin (Pers
672 673

Bkz. Mina, abat, 6/1. Tesniye 15:111de, abat yl sresince borlarn balanmasyla ilgili konular ele alnrken, k 23:1011. cmlelerinde abat ylnda topraklarn bo braklmasndan sz edilmektedir.

674 675 676

Yeu dnemindeki snrlarla ilgili bkz. Yeu 1819. bablar. Porton, 312313. Bu blmler iin bkz. Ezra 1:110; 3:7; 4:16:18; 7:128; 8:3610:44; Nehemya 1:11 2:10; 1920; 4:123; 6:17:3; 13:131.

108

krallar Kore, I. Artahata, Darius) Yahudi toplumunun srgnden dnnn balamas bata olmak zere; sunak, mabet ve Kudsn duvarlarnn inasndaki katklar olmasayd,677 Yahudilerin yeniden yaplanma srecini baaramayacaklar da bir gerektir.678 Ezra ve Nehemya kitaplarnda yabanclar veya srgne gitmeyenlerle ilgili iki zt yaklam grlmektedir. lk yaklam, Ezra ve Nehemyaya aittir. Bu yaklam, yabanclarla ilgili olup olduka polemiksel ve phecidir. Yabanclara kar bu tutum, sunan,679 mabedin680 ve ehrin duvarlarnn yapm681 ile Yahudilerle Yahudi olmayanlar arasndaki kark evliliklerin sonlandrlmas682 srecinde yaanan olaylarda aka kendini gstermektedir. kincisi ise, Ezra ve Nehemyann grnn karsnda yer alan kapsayc yaklamdr. Bu yaklam, Ezra ve Nehemyann yabanclarla ilgili yaptklar reformlara kardr.683 Fakat bu ikinci yaklamn mensuplar dlanmtr. Ayrca onlarn grnn, Ezra ve Nehemya kitaplarnda bastrlm olduu grlmektedir.684 Ezra ve Nehemyann, mabedin ve ehrin yapmnda yardmlarn kabul etmedikleri ve dladklar gruplarn banda Samiriler gelmektedir. Samiriler, bugn ismi Nablus (ekem) olan, Samaryada yaayan ve kendilerini Bene Yisrael veya omrim olarak isimlendiren kk bir topluluktur.685 Yahudi kaynaklarna gre bunlar, srail krallnn Asurlular tarafndan 722de ele geirilip halknn srgne gnderilmesinden sonra, komu vilayetlerden

677

Pers krallar, srgn dn sonrasnda mabedin, sunan ve Kuds duvarlarnn inasn Usue, 56. Bkz. Ezra 3:13. Bkz. Ezra 4:15. Bkz. Nehemya 2:1920. Bkz. Ezra 9:110:44; Nehemya 13:13, 2328. Bkz. Ezra 10:15; Nehemya 13:28. Usue, 9798. A. Cowley, Samaritans, JE, (ed. Isidore Singer), X, Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1905, s. 669; Kutluay, 196.

balatp desteklemilerdir. Bkz. Ezra 1:12; 6:115; 7:1126.

678 679 680 681 682 683 684 685

109

getirilip yerletirilen yabanclar olup,686 zamanla srailin tanrsna ibadet etmeye balamlardr.687 Samirilerin ayr bir topluluk olarak tarihleri de, bu tarihten sonra balamtr.688 Blgede nfusun karmas zerine, yerleik Yahudiler, sonradan gelip yerleen Samirilere Kutadan gelmi olanlar anlamnda Kutim demeye balamlardr. Bu kavram zamanla, tam Yahudi olmayan, soyu kark anlamnda kullanlmtr. Samirilerin Yahudilerce dlanmas, blgede iki topluluk arasnda huzursuzluklar meydana getirmitir. Yahudi khinler gerginlii azaltmak iin, Samirilerle iyi ilikiler kurulmasn ve onlarla evlilikler yaplmasn tavsiye etmilerdir. Kark evlilikler neticesinde zamanla bu iki topluluk kaynamtr. Yahudilerle Samiriler arasndaki bar dnemi, Babil srgnnde bulunan Yahudilerin Yahudaya gelmelerine kadar devam etmitir.689 Babil srgn dnnden itibaren, Yahudilerle Samiriler arasndaki ilikiler dmanca bir tutum iine girmitir. Aralarndaki ihtilaf temelde din olmaktan ok siyasidir.690 Pers ynetiminin, Yahudilerin dnne ve mabedin yapmna izin vermesi, Yahudann Samiriyeden politik olarak ayrlmasna zemin hazrlamtr. Srgnden dnen Yahudiler, gerek Yahudi olarak kendilerini grdkleri iin, Samirilerden dinsel olarak da farkl olduklarn, onlarn Yahudi olmadn ileri srmlerdir.691 Bu yzden Yahudilerin srgn dn ina faaliyetlerinde karlatklar en nemli muhalefet, Samiriler tarafndan gsterilmitir. Baz aratrmaclar Yahudilerle Samiriler arasndaki ihtilafn din olduunu ileri srseler de, genel kanaat bunun din deil, politik olduu ynndedir.692

686 687 688 689 690 691

Bkz. II. Krallar 17:24. Bkz. II. Krallar 17:25 vd. Cowley, X/669. Kutluay, 197199. Cowley, X/672. Georgen, 48; Abraham S. Halkin, Samaritan Polemics Against the Jews, PAAJR, 7 (19351936), s. 26. Dubnov, Samirilerin hem rk hem de din olarak, yar Yahudi olduklarn sylemektedir. Onlarn, eski Yahve inancyla, pagan geleneklerini kartrdklarn ileri srmektedir. Bkz. Dubnov, I/336337.

692

Cowley, X/672; Schultz, 226230.

110

Ezra

kitabna
693

gre

srgnden

dnen

Yahudilerin
694

yabanclarla

ilk

karlamas, sunan

yapm srasnda olmutur.

Fakat kitapta, evredeki bu

insanlarn kimler olduu ve sunan yapm srasnda ne yaptklarna ilikin herhangi bir bilgi yoktur. Baz aratrmaclar bunlarn, Edomler ve Ezra 4:9-10da yer alan dier yabanc milletler olduunu ileri srmektedirler.695 Yahudilerin yabanclarla kar karya geldii bir dier olay, Zerubbabel dneminde mabedin yeniden inas srasnda meydana gelmitir. Yahudi-Samiri ekimesinde rol oynayan en temel unsur, mabedin inasna Samirilerin dhil edilmemesi olmutur.696 Zerubbabel ve ba khin Yeua, Yahuda ve Benyaminin dmanlar olarak nitelendirilen dier baz yabanc milletlerin mabedin yapmna yardm tekliflerini geri evirmilerdir.697 Onlar da mabedin yapmn engellemek iin birok yola bavurmulardr.698 Hlbuki mabedin yapmna izin veren de, tamamlanmasn salayan da Yahudi olmayan yabanc krallardr.699 Bata Pers krallar olmak zere, dier baz yabanc milletlerin mabed iin yaptklar yardmlar seve seve kabul edilmitir.700 rnein Saydallar ve Surlular gibi baz topluluklarn mabedin yapmna katk salamalarna izin verilmitir. Onlar, mabedin yapmnda kullanlmak zere Lbnandan Yafaya erz aalar getirmiler, Yahudiler de yardmlarna karlk onlara yiyecek, iecek ve zeytinya vermitir.701 Mabedin inas, srgnden dnn ikinci yl ikinci ayndaki balangcndan702 uzun zaman sonra, Dariusun krallnn altnc ylnda (515)703 ancak tamamlanabilmitir. Ezra kitabnda, mabedin balamas ve bitii arasnda

693 694 695 696 697 698 699 700 701 702 703

Sunan ilk inasyla ilgili bkz. k 20:2425; 27:67. Bkz. Ezra 3:17. Usue, 100101. Bkz. Ezra 4:124. Bkz. Ezra 4:13. Bkz. Ezra 4:36; 5:211. Bkz. Ezra 6:1415. Bkz. Ezra 3:7; kr. I. Krallar 5:612. Bkz. Ezra 3:76:22. Bkz. Ezra 3:8. Bkz. Ezra 6:15.

111

geen bu uzun srenin nedeni olarak, Samir muhalefeti gsterilirken,704 Haggayda ise bu gecikmenin, halkn gevekliinden kaynakland belirtilmektedir.705 Torrey, reddetmek ve srgnden ina dnenlerin mabedin mabedin yapmnda Samrileri dhil etmemesinin sebebinin, Samirilerin gerek srailin kendileri olduu iddialarn ettikleri stnln vurgulamak olduunu sylemektedir.706 Mabedin yapmna ortak edilmeyen Samiriler, Zerubbabelin yapt bu mabedi, Yahveye ibadet edilecek gerek bir yer olarak tanmamlardr.707 Bu olay neticesinde iki toplum arasndaki ayrlk artarak devam etmitir. Baz aratrmaclar, mabedin yapmna yardmc olmak isteyenlerin hem rk kkenlerinin bilinmemesi hem de Yahveye ibadetlerinin pheli olmas sebebiyle, mabedin inasna ortak edilemediklerini iddia etmektedirler.708 Bazlar, Zerubbabel ve dier Yahudi ileri gelenlerin, onlar senkretik ve heretik kabul edip,709 mabedin yapmna katmadklarn710 iddia etmektedir.711 Bu grlerine delil olarak da, II. Krallar 17:21-

704 705 706 707 708 709

Bkz. Ezra 4:46. Bkz. Haggay 1:2 vd. Torrey, 153; Schultz, 229. Torrey, 321322. Cowley, X/670; Usue, 101103. Samirilerin heretik olduunu dnenlerin yan sra, srgn dneminde Yahudada kalan Yahudilerle, kuzey komular Samiriler arasnda benzerlikler olduunu savunan aratrmaclar da vardr. Onlara gre, her ikisi de Yahveye inanmakta ve Musa eriatn kabul etmekteydiler. Erken dnem Tanah metinlerinde grlen senkretizmin (II. Krallar 17:33), sonraki dnem Samir dncesinde kaybolduunu belirtmektedirler. Ayrca Samirilerin Yahudilerden ayrldklar en nemli inan olan ekemde bulunan Gerizim Dann kutsall dncesinin kkeninin ok eskiye dayand (Tekvin 12:6 vd.Yeu 24:1, 25 vd., 32; 8:30 vd.; Tesniye 11:29; 27:1-8), ancak bir burann nem kazanmas ve kutsal kabul ediliinin, Kuds mabedinin yerle bir edilmesinden sonra olduu ve Kuds mabedine alternatif olmasnn da srgn sonras dneme denk geldii sylenmektedir. Bkz. Torrey, 322324; Pfeiffer, 44.

710 711

Kr. Ezra 4:3. A. Philip Brown, A Literary and Theological Analysis of the Book of Ezra, A dissertation for the degree of Doctor of Philosophy in the Seminary and Graduate School of Religion Bob Jones University, 2002, s. 165166; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxi; Pfeiffer, 105106; Fohrer, 368.

112

41de yer alan ifadeleri kullanmaktadrlar. Burada, onlarn kutsal topraklara ilk girdiklerinde ibadette yanl yaptklar iin, Yahvenin onlara paralayc aslanlar gnderdii, onlarn da Yahveyi kendi panteonlarna kattklar anlatlmaktadr.712 Srgn dn karlalan dier bir yabanc muhalefet, mabedin yapmndan yz yl sonra, Nehemyann Kuds duvarlarn inas srasnda yaanmtr. Yahudann komularnn dmanlklarna ramen Nehemya, Kudse geldiinde ilk i olarak ehrin duvarlarn yeniden inaya balamtr.713 Nehemya duvarlarn inasna baladnda, Samir Sanballat, Ammon kle Tobiya ve Arap Geem, bu faaliyeti durdurmaya almlardr. Onlar, Yahudilerin duvarlar yaparak isyan etmeyi dndklerini ve Nehemyann da kral olmak istediini iddia etmilerdir.714 Samiriye valisi Sanballatn iddiasnn, eski Babillilerin Kuds ve Yahudann bir blmn Samiriyeye balayan dzenlemesine dayand belirtilmektedir.715 Onun Kuds duvarlarnn inasna kar kmasndaki asl etkenin, Yahudann Samiriyeden ayrlarak bamsz bir vilayet haline gelmesi olduu ileri srlmektedir.716 Buna gre, bu liderlerin Nehemyaya kar gsterdikleri muhalefetin, din deil, ok ak bir ekilde politik sebeplere dayand grlmektedir.717 Samiriler, srailin soyundan geldiklerini ve srailin Tanrsna ibadet ettiklerini sylemelerine ramen, daha nceki liderler gibi, Ezra onlar yabanclar olarak nitelendirmitir. Ezraya gre, srgne giden ve srgnden dnenlerin neslinden gelenler ancak Yahudidir. Srgne gitmeyip, Yahudada kalanlar veya srgnden dnmeyenler, gerek Yahudi deildir. Bylece Ezra, kutsal zrriyet (zera kode) olarak Yahudilerin etnik veya biyolojik tanmn yapmtr.718 Samiriler

712 713 714 715 716 717 718

Bkz. II. Krallar 17:2526. Stern, I/74. Bkz. Nehemya 2:19; 4:18; 6:16. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxiii. Pfeiffer, 112113. Schultz, 231233. David Biale, Introduction to Part One: Mediterranean Origins, Cultures of Jews/A New History, (ed. David Biale), Schocken Books, New York, 2002, s. 5.

113

bata olmak zere, yabanclara kar en sert tedbir Ezra ve Nehemya tarafndan alnmtr. Filistin blgesindeki Yahudi ve Samiriler konusunda reformcularn karlat problemlerin banda kark evlilikler gelmektedir. Bu konu Ezra ve Nehemyann zamannda cidd bir problemdir.719 Srgnden dnen Yahudiler, kendi topraklarna yerleeceklerinin hayalini kurarken, Yahudada yerlemi bulunan Yahudiler ve Yahudi olmayanlar ise kendilerini yeni bir hayat tarzna altrmlard. Bu yzden, Samirilerin Babilden dnenlere kzmalar anlalr bir eydir.720 Srgnden dnen Yahudiler, Samirilerden ve Filistinde bulunan dier Yahudi olmayan halktan kesin olarak ayrlmakta srar etmilerdir. Baz kiiler Ezraya gelerek, kark evliliklerden ikyet etmi,721 bazlar da d evliliklerin yasaklanmas konusunda ona cesaret vermitir.722 Ezra ve daha sonra da Nehemya, Samiriler dhil, yabanclarla yaplan kark evlilikleri yasaklam, daha nce evlenmi olanlarn da ayrlmas ynnde sert tedbirler almlardr.723 Ezrann yabanclarla evlilik konusundaki uygulad sert tedbirler, baz honutsuzluklara sebep olmutur.724 Samiriler, Kudse saldrm ve ehri tahrip etmilerdir. Ezrann basksyla Samiri elerini boayan Yahudiler nikhlarn yenilemek durumunda kalmlardr. Fakat bu durum uzun srmemi, Nehemya da Ezrann balatt yasa devam ettirmitir. Bunun zerine uygulamadan memnun olmayan baz Yahudiler, Samiriyeye snmtr. Bunlarn en mehuru, ba khin Elyaibin torunu khin Manassedir.725

719 720 721 722 723

Bkz. Ezra 10:1844; Nehemya 13:2328. Pfeiffer, 45. Bkz. Ezra 9:12. Bkz. Ezra 10:24. Bkz. Ezra 10:1844; Nehemya 13:2328. Baz aratrmaclara gre, Ezra, Samir kadnlarla evlilii yasaklamamtr. nk Ezra zamannda henz Samiriler yoktur ve Ezra onlar kuzey srail krallnn mensuplar olarak grmektedir. Hatta Nehemyann da, ba khinin olunun durumu hari, Samir kadnlarn boanmasn istemedii ileri srlmektedir. (Kr. Nehemya 13:23 vd.). Bkz. Klaus Koch, Ezra and the Origins of Judaism, JSS, 19/2 (1974), s. 194.

724 725

Blenkinsopp, The Mission, 420421. Baz aratrmaclarca, bu kitaplarda, d evlilik konusuyla ilgili olarak saylan yabanclar arasnda, Nehemyada yer alan bir ifade dnda (Nehemya 13:28), Samirilerden hi

114

Darius dneminde Samiriye valisi olan Sanballatn kzyla evli olan Manasse, yabanc elerin boanmas karar zerine, kaynpederinin de isteiyle, Samiriyeye yerlemitir.726 Ezra, Samirilerle siyas ve dinsel balarn koparmak iin bir dizi deiiklik yapmtr. Talmudda da ifade edildii gibi Ezra, Tevratn bran yaz karakterini deitirmi, yeni Tevrat Asur yaz stiline gre yazmtr.727 Rabban bir kaynakta ise, Ezrann kalabalk bir topluluk nnde, btn Samirileri aforoz ettii nakledilmektedir.728 Aratrmaclar, Samirilerin Ezray Tevratn yaz karakterini ve Tevrattaki baz temel kavramlar deitirdii729 iin suladklarn ve onu ba dman olarak grdklerini belirtmektedirler.730 Ezrann bu faaliyeti, Samirilerle Yahudiler arasnda derin bir ayrlk meydana getirmitir. yle ki, bugn bile Ortodoks Yahudiler,
731

Samirileri kar

Yahudiliin gsterdikleri

meru sert

varisleri politik

olarak

grmemektedirler.

Samirilerin

Yahudilere

muhalefet,

Nehemyann ehrin duvarlarn inasyla birlikte sona ermi gibi gzkmektedir. Bu tarihten sonra, Ezra ve Nehemya kitaplarnda, Yahuda ve Kudste yaplanlara kar kan bir kimseden sz edilmemektedir.732 Ezra ve Nehemyann Kudsteki kat reformlar, Yahudilerle Samiriler arasndaki ayrln son perdesini oluturmaktadr.
bahsedilmemesinin sebebinin din olmaktan ziyade, politik ve ekonomik olduu vurgulanmaktadr. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, lxix.
726 727 728

Cowley, X/671. Bkz. TB, Sanhedrin 22a. Louis H. Feldman, Studies in Josephus' Rewritten Bible, Brill, Leiden, Boston, Kln, 1998, s. 474. Samiriler, Ezrann Tesniye 27:4 (ve Yeu 8:30)da yer alan Gerizim dan, Ebal da olarak deitirdiini ileri srmektedirler. Bu dan ismi bran Tevratn da Ebal olarak geerken, Samiri Tevratnda Gerizim eklinde yer almaktadr. Bkz. Halkin, 3233; Robert T. Anderson, Samaritans, ER, (ed. Mircea Eliade), XIII, New York, 1987, s. 33; Torrey, 323.

729

730

Anderson, XIII/33; Feldman, Studies, 474; Norman Roth, Forgery and Abrogation of the Torah: A Theme in Muslim and Christian Polemic in Spain, PAAJR, 54 (1987), s. 205. Ayrca bkz. Halkin, 1359.

731 732

Baki Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Seba yay., Ankara, 1997, s. 98. Schultz, 233.

115

Samiriler, bu dnemde Kudsn merkeziliini reddederek Gerizim danda ayr bir mabet kurmulardr.733 Kudsteki mabedi ise, Yahudiler gibi Beyt Ha-Mikda (Kutsal Ev) olarak deil, Beyt Makta (Utan Evi) olarak nitelendirmilerdir.734 Yahudi kaynaklarnda, Samirilerin bundan sonras dnemle ilgili yaantlar hakknda hemen hemen hibir bilgi yer almamaktadr. Sadece Yunan kaynaklar ve arkeolojik bulgular onlarn dnemine k tutmaktadr.735

733 734 735

Fohrer, 368. Kutluay, 200. Stern, I/74.

K NC BLM EZRA VE YAHUD L N YEN DEN YAPILANMASINDAK ROL

I. EZRANIN K ML VE ONA ATFED LEN K TAPLAR Ezra, Yahudilerin Babil srgnnden dnmeye baladklar dnemde ilk kez tarih sahnesine kmtr. Ezradan bahseden kaynaklardan derli toplu bir Ezra portresi karmak olduka zordur. Bu zorluk, Ezrann tarihsel kimliinin dinsel kimliinin glgesinde kalm olmasndan kaynaklanmaktadr. Ezrayla ilgili anlatlanlarda tarihle mitoloji i ie gemi durumdadr. Aratrmamzda bu karkl dikkate alarak, Ezrann tarihsel, dinsel ve mitolojik kimliini ayrtrmaya altk. Ayrca bu blmde, Ezrann ismine atfedilen veya bizzat onun tarafndan yazld sylenen kanonik Ezra ve Nehemya ile apokrif 1. Esdras ve apokaliptik 4. Ezra kitaplar hakknda ksaca bilgiler verdik.

A. EZRANIN TAR HSEL VE D NSEL K ML Yahudi tarihi ve literatrnde, hakknda en ok speklasyon yaplan, ancak gerekletirdii nemli reformlaryla yaad dneme damgasn vuran Ezra, Tanahta yer alan srgn sonras karakterler arasnda tartmasz en nemli kiidir. Bu dnemde, rnek bir karakter olarak takdim edilen Ezradan daha nemli bir kimse yoktur.736 Yahudilikte Musadan sonra ikinci Musa kabul edilecek kadar nem atfedilen ve Yahudiliin babas olarak isimlendirilen Ezrann tannmas, onun misyon ve reformlarnn daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr.

736

Eskenazi, In An Age of Prose, 144; Pfeiffer, 108.

117

1. Tanah ve Apokriflerde Ezra Ezra, dneminin en nemli kiisi olmasna ve Yahudiliin gelimesinde byk katklar salamasna ramen, hayat hakknda ok fazla bilgi bulunmamaktadr. Onun biyografisi, ok snrl kaynaklara ve kendi ismiyle anlan kitabndaki kiisel hatralarna dayanmaktadr.737 Tanahta, Ezra ve faaliyetleri hakknda en ok bilgi veren Ezra ve Nehemya kitaplarnda, Ezrann tarihsel kimliiyle ilgili ok fazla bilgi yer almamaktadr. Baz aratrmaclar, yazld dnemi738 ve ierdii bilgileri gz nnde bulundurarak, sz konusu bu kitaplarla, Ezrann ve dnemindeki Yahudi toplumunun tarihsel durumunun ayrntlarn tespit etmenin olduka zor olduunu ileri srmektedirler.739 Tanah dnda, Ezra ve faaliyetleri hakknda bilgi veren dier kaynaklar; Apokrif 1. Esdras ve apokaliptik 4. Ezra ile Josephusun Antiquities isimli eseridir. 1. Esdras kitabndaki Ezra ile ilgili veriler, genel olarak kanonik Ezra ve Nehemya kitaplarndaki bilgilerin tekrar mahiyetindedir. 4. Ezra kitab ise Ezray tarihsel bir kiilik olarak deil, efsanev bir kahraman olarak anlatmaktadr. Josephus, srgn dn dnemin anlatmnda apokrif 1. Esdras kitabn takip ederken, Ezraya Tanahta yer almayan ba khinlere has baz nitelikler atfetmektedir.740

a. smi ve eceresi Ezra ismi, branice Azaryahu

741

veya Azariahn ksa formu olup,

Yahve yardm eder anlamna gelmektedir.742 Tanahta ve apokaliptik 4. Ezra kitabnda Ezra ismi kullanlrken, Septuagint, Vulgate, 1. Esdras ve Josephusda

737 738

Hirsch, V/321. Ezra ve Nehemya kitaplarnn, M 4. yy.n sonlarndan nce tamamlanmad, dolaysyla bunlarn Helenistik dnemin birer rn olduu ileri srlmektedir. Bkz. Washington, 430; Lasor-Bush-Hubbard, 561; Myers, Ezra-Nehemiah, lxx; Hugh G. M. Williamson, The Composition of Ezra i-vi, JTS, 34 (1983), ss. 130.

739 740 741 742

Washington, 430. Josephus, Antiquities, XI. v.1. Hirsch, V/321. Fensham, 99; Comay, 110; Hirsch, V/321.

118

bu isim Esdras eklinde yer almaktadr.743 Apokaliptik 4. Ezra kitabnda, Ezrann ealtielle (Salathiel)744 ayn kii olduu belirtilmektedir.745 Ezra kitabnda, Ezrann khin Haruna kadar uzanan ayrntl bir eceresi verilmektedir: Bakhin Harunun olu, Eleazarn olu, Finehasn olu, Abiuann olu, Bukkinin olu, Uzzinin olu, Zerahyann olu, Merayotun olu, Azaryann olu, Amaryann olu, Ahitubun olu, Tsadokun olu, allumun olu, Hilkiyann olu, Azaryann olu, Serayann746 olu Ezra.747 Baz aratrmaclar, sz konusu bu ecerede, Ezra ile Harun arasndaki baz isimlerin atlandn,748 bu yzden ben (oul) ifadesinin biyolojik anlamda bir baba-oul ilikisi olmadn belirtmektedirler.749 Baz aratrmaclar, khin Ezrann eceresinin bakhinler silsilesine dayandrlmasnn bir hayal mahsul olduunu
743 744

Hirsch, V/321; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii. Ezra, Nehemya ve apokrif 1. Esdras kitaplarnda, ealtielin Zerubbabelin babas olduu belirtilirken (Ezra 3:2; 5:2; Nehemya 12:1; 1. Esdras 5:48, 56), I. Tarihlerde, ealtilin srgne gnderilen kral Yehoyakimin olu Yekonyann olu olduu; Zerubbabelin babasnn ise, ealtiel deil, Pedaya olduu sylenmektedir. Bkz. I. Tarihler 3:17. Tanahta Ezrann, ealtielle olan herhangi bir yaknlndan bahsedilmemektedir.

745

Yerualimin dnden sonraki otuzuncu ylda, ben ealtiel, Ezra diye de bilinirim, Babildeydim Bkz. 4. Ezra 3:1. Baz aratrmaclar, 4. Ezrada ealtielden Ezra olarak sz edilmesinin, M 6. yy.n ortalarnda yaayan herhangi bir kimsenin, Ezra olarak tanmlanmas gibi kronolojik bir problemden kaynaklandn ileri srmektedirler. Bkz. Knibb, 269.

746

II. Krallarda Ezrann babas Serayann bakhin olduu ve Nebukadnezzar dneminde ldrld belirtilmektedir. Bkz. II. Krallar 25:18 vd. Bkz. Ezra 7:15; kr. 1. Esdras 8:12. Ezra ve Nehemya kitaplaryla paralellik arzeden 1. Esdrasda Ezrann eceresi, baz isimler atlanarak daha ksa verilmektedir. Fakat 1. Esdrasda da Ezrann soyu bakhin Haruna dayandrlmaktadr. Bkz. 1. Esdras 8:12.

747

748

Aratrmaclar bu dnceye sevkeden sebeplerin banda, I. Tarihlerde yer alan bir ecerede, Harundan Yehotsadaka kadar 23 isim yer alrken (I. Tarihler 6:115.), Ezra kitabnda dokuz isim atlanarak ve Serayann olu Yehotsadakn yerine Ezra konularak 14 isim saylmasdr. (Bkz. Ezra 7:15). Buradan hareketle baz aratrmaclar Ezrann, Ezra kitabnda yer alan eceresinin, I. Tarihlerden veya buna benzer bir kaynaktan alnm olabileceini ileri srmektedirler. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, 60; Myers, Ezra, EJ, CD Edition.

749

Koch, 190; Myers, Ezra-Nehemiah, 60.

119

ileri srmektedir. nk bu durumda Ezra, tpk Yeua gibi,750 Kudsn ele geirilmesinden sonra ldrlen bakhin Serayann751 soyundan gelmi olmaktadr. Aratrmaclar ayrca, I. Tarihler kitabndaki listede Yehotsadakn babas olduu sylenen Serayann,752 Ezrann babas olma ihtimalinin dk olduunu, Ezray Harun neslinden gstermek iin, bunun I. Tarihlerdeki khinler silsilesine sonradan ilave edildiini iddia etmektedirler.753 Baz aratrmaclar ise Tanahta Ezrann babas Serayann Nebukadnezzar dneminde ldrld, babasnn dedesi olan Hilkiyann da Yoiyann dneminde ba khin olduu bilgilerinden hareketle, Ezrann eceresinin ya yanl veya isimlerin birbirine karm olduunu sylemektedirler.754 Aratrmaclar, Kutsal Kitap kahramanlarnn eceresini ayrntl vermeye alan Josephusun, Ezrann soyu hakknda hibir bilgiye yer vermemesini artc bulmaktadrlar. Onlar, Ezrann soyunu takip etmenin Josephus iin nemli olmas gerektiini ileri srmektedirler. nk rabban gelenee gre, Ezra, Babilden ayrlmaya karar vermeden nce kendi soyu hakknda ciddi alma yapt,755 ayn zamanda kendisiyle birlikte Kudse gidecek olanlarn da soylarn kontrol ettii756 ifade edilmektedir. Ayrca, rabban gelenekte Ezrayla Musa arasnda paralellik kurulduu gz nne alnrsa, Josephusun Musann eceresine Kutsal Kitap d kaynaklardan da ilaveler yaparak naklettii gibi, Ezrann soyunu da zikretmesi beklenirdi. Fakat Ezrann soyunu tamamen gz ard etmitir.757 Babil esaretinden dnn anlatld Ezra ve Nehemya kitaplarnda, zerinde durulan ve metin ierisinde nemli bir yer tutan hususlardan birisi, srgnden dnenlerin ayrntl bir listesinin verilmesidir.758 Ezra ve Nehemya kitaplarnda verilen listede, srgnden dnenlerden yalnzca lider konumdaki 11 kii
750 751 752 753 754 755 756 757 758

Ezra kitabnda, Yeuann Yotsadakn olu olduu belirtilmektedir. Bkz. Ezra 3:8; 5:2. Bkz. II. Krallar 25:1821. Bkz. I. Tarihler 6:14. Myers, Ezra-Nehemiah, 60. Lamche, 12. TB, Baba Batra 15a; TB, Kidduin, 69b. Bkz. Ezra 8:120; 1. Esdras 8:2849. Feldman, Studies, 476477. Bkz. Ezra 2:167; 8:114; Nehemya 7:664.

120

(Nehemyada 12) isimleriyle zikredilmekte,759 dierleri aile isimlerine760

veya

coraf kkenlerine gre761 adlandrlmaktadr. Kutsal Kitap aratrmaclar bunun sebebinin, srgnden dnenlerin Tanrnn semi olduu srail halknn gerek varisleri ve bakiyelerinin kendileri
762

olduklarn

vurgulamak

isteyilerinden

kaynaklandn belirtmektedirler.

yle ki bizzat Ezrann soyu bile bu devamlla

iaret etmek amacyla bakhin Haruna dayandrlmtr.763 Ezra ve Nehemya kitaplarndan rendiimiz kadaryla, Babilden Kudse gelen herkesten soyunu ispat etmesi istenmi, khin olduunu syleyip ispat edemeyenler, murdar saylarak khinlikten kartlmlardr.764 Ezrann bir khin olduu ve onun da soyunu ispat etmesi gerektii gz nne alnrsa, Ezrann eceresinin yazarnn, onun soyunu Haruna kadar dayandrmak iin aba harcamasnn sebebi daha iyi anlalacaktr. Apokaliptik 4. Ezra kitabnda, Ezrann Levi boyundan Harunun soyundan geldii, Serayann olu olduu sylenmektedir. Fakat burada farkl olarak Ezrann bir peygamber olduu ifade edilmektedir.765 Tanahta, 4. Ezra ve baz Kilise Babalarna ait yaznlarn aksine,766 Ezrann eceresinde Levili olduuna ilikin herhangi bir bilgi yer almamaktadr.767 Hatta Levili olmad dolayl olarak ima da edilmektedir.768
759 760 761 762 763 764 765

Bkz. Ezra 2:2; Nehemya 7:7. Bkz. Ezra 2:320; 3663. Bkz. Ezra 2:2135. Brown, 201209. Bkz. Ezra 7:15. Bkz. Ezra 2:5962; Nehemya 7:6164. Bkz. 4. Ezra 1:12. slm kaynaklarnda da Ezrann (zeyir) peygamber olduu ynnde genel bir kanaat vardr. 4. Ezra kitabndaki vahye araclk eden bir melein olmas, Ezrann peygamberliinin gerekliine en byk delil olarak alglanmaktadr. Bkz. Drint, 83.

766 767

Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiii. Din adamlar snfnda, khinlerden daha aada olan ve mabetlerin yapm, gvenlii, temizlii ve mezbaha bakanlk eden khinlere dier ilerde yardmc olan Levililer vardr. Ezra ve Nehemya kitaplarnda khinlerle levililer farkl snflar olarak telakki edilmektedir. Ezra 2 ve Nehemya 7de yer alan soy tasnifinde khinler, levililer, ilahiciler, kapclar, netinim ayr snflar olarak saylmaktadr. (Bkz. Ezra 2:3663; Nehemya 7:39 60, 72). Buradan da anlald zere Levili snf, khinlerin aksine mabedin korunmas

121

b. Hayat Ezrann tarihsel kimliiyle ilgili hibir bilginin olmadn sylemek abartl olmaz sanrm. Perslerin Babil imparatorluuna son verip, Yahudilerin Yahudaya dnlerine izin verilmesinden sonra tarih sahnesine kan Ezrann, nceki hayatyla ilgili, nerede ve ne zaman doduu, nasl yaad ve neler yapt gibi konularda, kaynaklarda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Bu nedenle onun, efsanev yn daha ar basmaktadr.769 Ezrann tarihsel gerekliini kabul edenler bile, onun Ezra

grevini yerine getirmektedirler. Khinlerin de bu grevleri vardr, ancak onlar mabedin i blgelerinde bu grevi yerine getirmektedirler. Fakat Levililer, bunun tersine, mabet ve mabedin d blgelerinde gerek bir devriye grevi stlenmektedirler. (Bkz. Mina, Middot, I, 1). Levililerin reticiler olarak konumlar ok az barizdir. Bunun sebebi olarak, srgn sonras literatrn ya khinler veya rabban bak asyla oluturulmu olmasndan kaynakland ileri srlmektedir. Rabban gelenekte, zellikle, Tevratn Tacnn hibir soya bal olmad vurgulanmasna ramen, Malaki 2:7de, nk bilgiyi khinin dudaklar korumal ve insanlar eriat onun azndan aramal (Ayrca bkz. Hezekiel 44:23; Haggay 2:1112; Zekarya 7:3; Ben Sira 45:30 (17)) denilerek bir bakma khinler soyu n plana kartlm ve khinlerin ( kinci Mabet Dneminde) Tevrat sorumluluuna vurgu yaplmtr. Ancak, Levililerin reticilii konusunda hi bilgi olmad anlamna gelmez. Ezrann gnlerinde, Levililerden anlayl bir adamdan (Bkz. Ezra 8:18; Nehemya 8:78; II. Tarihler 17:79, 30:22, 35:3) sz edilmektedir. Aslnda, Levi Musa ile khin Harun, kutsal kitapta ideal bir ift olarak yer almaktadr; khinler ibadet ve Tevrattan sorumlu olacaklar ve her iki konuda Levili de onlara yardmc olacaktr. Hatta rabban literatrde bazen Musa byk yazc olarak nitelendirilmektedir. Bkz. Daniel R. Schwartz, Studies in the Jewish Background of Christianity, J.C.B., Tbingen, Mohr, 1992, s. 9298.
768 769

Bkz. Ezra 8:15. Tanahta Ezrann peygamber olduuna iliki hibir iaret olmamasna ramen, Allah Rabbin eli onun zerinde olduundan tr, kral ona her dilediini verdi (bkz. Ezra 7:6; kr. Ezra 7:9) denilmesi; Pers kralna yaknlnn olmas ve yapaca iler konusunda kraldan tevik edilmi ve desteklenmi olmas gibi hususlar, Ezraya atfedilen menkbelerdir. Ayrca 4. Ezra kitabnda Ezrayla ilgili efsanev tasvirlere yer verilmektedir. Ezrann meleklerle iletiim kurabildii (bkz. 4. Ezra 2:44 vd); kendi dnemine kadar insanlk tarihini zetleyen peygamber yedi vizyon ald (bkz. 4. Ezra 314) ve sonra gkyzne kaldrld sylenmektedir. Bkz. 4. Ezra 8:19.

122

kitabnn 7:2227. cmlelerinde sz edilen stn glere sahip olmasn ihtimal d grmektedirler.770 Tanahta, Ezra ve Nehemya kitaplar dnda, baka hibir kitapta Ezrayla ilgili bir bilgi yer almamaktadr. Ezra kitabnda ise, yedinci blme gelinceye kadar yine ondan sz edilmemektedir. Yedinci blmde Ezra, Babilden gelen, Musa eriatnda bilgili bir khin ve usta bir yazc olarak birden bire tarih sahnesine kmaktadr. Tanahta Ezra hakknda peygamber olduuna ilikin hibir iaret olmamasna ramen, Allah Rabbin eli onun zerinde olduundan tr, kral ona her dilediini verdi771 denilmektedir. Ezrann, ayn zamanda, pers kralna ok yakn olduu ve Babilden Kudse gitmesi ve orada yapaca iler konusunda, kralda yardm ve destek grd anlatlmaktadr.772 Buradan da anlalyor ki, Ezrann kesin bir tarihsel resmini karmak olduka zordur. Bu nedenle, ancak farkl kaynaklarda dank bir ekilde yer alan bilgilerden hareketle bir eyler sylenebilir. Ezrann soyu ve faaliyetleri konusunda en nemli kaynak niteliindeki Ezra kitabnn 710. blmlerinde, Ezrann tarihsel bir kii olup olmad konusu ok net deildir.773 Baz aratrmaclar, Ezra kitabnda, Ezrann tarihsel bir ahsiyet olduunu gsterecek verilerin olduka eksik olduunu ileri srmektedirler.774 Ezrann tarihsel kimliinin anlatld Ezra kitabnn 2. yy.da yazclarn edeb bir rn olduu775 gz nne alndnda, Ezrann tarihsel kimliinin ve Ezra dnemindeki Yahudi toplumunun tarihsel durumunun ayrntlarnn bu kitaptan tespit edilemeyecei grlecektir. Ezrann tarihsel bir kii olduu kabul edilse bile, yaantsyla ilgili ayrntlar yine tam olarak bilinmemektedir.776 zellikle onun nerede ve ne zaman doduu, genliini nasl geirdii, ald eitimin hangi durumda olduu gibi pek ok konuda

770 771 772 773

Snaith, 113. Bkz. Ezra 7:6. kr. Ezra 7:9. Fischer, 70. Grabbe, Israels Historical Reality, 21; Becking, Exile, 49. Grabbe Ezra-Nehemiah, 125153. Washington, 430; Fohrer, 375. Grabbe, An Introduction, 2; Grabbe, Ezra-Nehemiah, 1998, 125153. Ezras Re-enactment of the

774 775 776

123

kaynaklarda hibir bilgi yer almamaktadr. Ezrann tarih sahnesine k, kral I. Artahatann balamaktadr. fermanyla Tanahta, birlikte Ezrann bir Pers grup insanla
777

Kudse yazl

hareketiyle fermanla,

kralndan

ald

beraberindeki bir grup insanla Babilden yola kt, belirtilmektedir.778

meakkatli bir yolculuun

ardndan Kudse ulat, Kudse geldikten sonra bir dizi reform gerekletirdii Tanahn Ezra ve Nehemya kitaplaryla, Ezraya nispet edilenler dnda kalan dier apokrif ve sdografik metinlerde, Ezradan ve reformlarndan hi sz edilmemektedir. rnein, Yahudi tarihindeki nemli ahsiyetlerin isimlerinin yer ald apokrif Sirak kitabnda, ada Nehemyadan Nehemyann da ans uludur779 eklinde sitayile sz edilirken, Ezra hakknda dorudan veya dolayl bir ifade yer almamaktadr. Ayn ekilde, II. Makkabiler kitabnda da Ezra grmezden gelinmitir.780 Yahudi tarihi asndan nemli bir kaynak niteliindeki Antiquities isimli eserinde Josephus, Ezradan Esdras olarak bahsetmektedir. Onun kendi dneminde nemli bir karakter olduunu, ba khin olmamakla birlikte, ok nemli bir khin olduunu sylemektedir. Ayrca Ezrann Musa eriatn ok iyi bilen ve Pers kral Ahaverola (Xerxes) kiisel yaknl bulunan bir kii olduunu belirtmektedir.781 Feldman, Josephusun kitabnn ilgili yerinin hemen balarnda Ezradan ok nemli bir khin olarak sz ederken, ona kitabnda yeterince yer vermediini ileri srmektedir. Josephusun, brahim, shak, Yakup, Yusuf, Musa Yeu, Saul, Davut ve Sleyman gibi dier kutsal kitap ahsiyetlerinden fakl olarak, Ezrann hikyesini onun lmyle noktaladn, baka hibir yerde ondan tekrar sz etmediini belirtmektedir.782

777

Ezrann Kudse Babilden, Nehemyann ise Susadan geldii belirtilmektedir. Buradan Ezrann, Yahudi srgnlerin ounlukta olduu Babil de yaad anlalmaktadr. Bkz. Fensham, 98.

778 779 780 781 782

Bkz. Ezra 710. bablar. Bkz. Sirak 49:1113. Feldman, The Concept of Exile, 158. Josephus, Antiquities, XI. v.1. Feldman, Studies, 474; Feldman, The Concept of Exile, 158159.

124

Ezrann Vahyi olarak bilinen 4. Ezra kitabnda, kanonik Ezra kitabnda yer alan Ezrann Pers kral Artahata dneminde Bbilden geldii bilgisinin aksine,783 Ezra srgn dneminde gsterilmekte784 ve Ezrann Pers kral Artahata dneminde Medes (Med) lkesinde bir tutsak olduu sylenmektedir.785 Yeni
786

Ahitte

ise
787

ne

Ezrann

isminden

ne

de

faaliyetlerinden Tanrnn bir

bahsedilmektedir.

Kilise

Babalarnn

yaznlarnda,

Ezradan

hizmetisi , peygamber,

khin, Levili ve yazc olarak sz edilmektedir.788

Origen, Ezray eriat en iyi bilen, Eski Ahitin tamamn szl olarak tekrar eden, eriat ve dier meydana gelmi ve ilham edilen eyleri yazan kii olarak tantmaktadr. Origen yapt eitli yorumlarda defalarca Ezradan sz etmektedir.789 Kahire ve Kumranda bulunan Damascus Documentte, Ezrann zelliklerine benzer bir kiiden sz edilmektedir. Bu kii drstln hocas olarak nitelendirilmekte ve Nebukadnezzarn srgnnden 390 yl sonra srailin kalanlarn geri getiren olarak gsterilmektedir.790 Erken dnem kaynaklardaki eksik ve yetersiz bilgiye ramen, baz aratrmaclar tarafndan, Ezrann Tanahta anlatld gibi gerek tarihsel bir kii olduu kabul edilmektedir. Ezrann tarihselliiyle ilgili anlatlan bilgilerin sonradan kaleme alnd, bunlarn Ezra 7:126 ve 8:114 hari, deerli bir bilgi kayna olduu belirtilmektedir. Ayrca bunlarn byk bir kabiliyet tarafndan, ksmen Ezray Nehemyaya gre yceltmek, ksmen de insanlara bilgi vermek amacyla yazld ileri srlmektedir. Ezrann gerek bir kiilik olduu, Kudse geldii ve hakknda anlatlan eyleri yapt ifade edilmektedir. rnein, Ezra kark evlilikleri sona erdirmi ve bu konuda eriatn uygulanmas konusunda bask yapmtr. Buna

783 784 785 786 787

Bkz. Ezra 7:1. Bkz. 4. Ezra 3:1. Bkz. 4. Ezra 1:3. Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiii. Ante-Nicene Fathers, The Writings of the Fathers Down to A.D. 325 (translated by Philip Schaff), VII, s. 160. (http://www.sacred-texts.com/chr/ecf.htm). Ante-Nicene Fathers, I/652. Bunun iin bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiii. Thompson, 105.

788 789 790

125

ramen, Ezrann tarihsel gerekliini kabul edenler bile, onun Ezra 7:22-27de sz edilen stn glere sahip olmasn ihtimal d grmektedirler.791 Birok aratrmac ise, Ezrann eceresi ve kral tarafndan kendisine verildii sylenen yazl ferman da dhil olmak zere, Ezrann tarihsel kimliiyle ilgili anlatlanlarn tamamn pheyle ve temkinle karlamaktadrlar. Tanahta Ezra ile ilgili mstakil bir kitabn olmasna ve Yahudilikte onunla ilikilendirilen birok reformun anlatlmasna ramen, yine de baz aratrmaclar, gerekten tarihte Ezra diye bir kiinin var olup olmad konusunda endielerini dile getirmektedirler.792 Ezrann tarihsellii ve faaliyetlerinin gerekliini tartan aratrmaclar, Ezra ile Nehemyay karlatrrken, Ezrann Nehemyaya nazaran tarihsel bir ahsiyet olarak daha mphem olduunu ileri srmektedirler.793 Hatta baz aratrmaclar, Ezrayla ilgili bilgilerde, Ezray tarih sahnesinden tamamen kaldrmay gerektirecek kadar tarihsel hatalarn bulunduunu ileri srmektedirler. Hatta Ezrann, bir hayal rn olduunu iddia edenler bile vardr.794 Mehur Yahudi tarihi Baronun Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazar, tarih deil, roman yazmtr sz, bu iddiay destekler niteliktedir.795 rnein, Ezra ve Nehemya kitaplarnda Ezra, bakhin olmamasna ramen bakhin gibi davranmakta; vali deilken vali gibi yetkiler kullanmaktadr.796 Btn bunlar, Ezrann tarihsel kimliiyle ilgili ciddi pheler ortaya karmaktadr. Ezra ve Nehemya kitaplarnn bir deerlendirmesini yapt kitabnn giriinde Myers, Ezraya atfedilen nitelik ve faaliyetlerin birounun uydurma (apokrif) olduunu ileri srmektedir.797 Garbini ise, Myth and History in the Bible isimli eserinde, kanonik Ezra ve apokrif 1. Esdras kitaplarnda anlatlan Ezra hikyesinin, sembolik bir karakter hakkndaki sembolik bir anlatm olduunu ve

791 792

Snaith, 113. Torrey, 238248; Rowley, 145; Washington, 430; Eskenazi, In An Age of Prose, 128; Snaith, 113; Fischer, 68; Janzen, 620. Eskenazi, In An Age of Prose, 128. Torrey, ix, 247; Rowley, 49; Cross, 4. Baron, I/341. Janzen, 620; Lester L. Grabbe, What Was Ezras Mission?, Second Temple Studies/Temple-Community, (ed. David J. A. Clines-Philip R. Davies), JSOT Press, Sheffield, 1994, s. 29798.

793 794 795 796

797

Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii.

126

anlatlan olaylarn hibirinin gerek olmadn iddia etmektedir.798 Bir baka aratrmac ise Pers dnemi hakknda hi bir ey bilinemediini, bu yzden srgn dnemi Yahudiliinin byk bir kahraman olan Ezrann, muhtemelen sonraki dnemin yazarlarnn bir uydurmas olduunu ileri srmektedir.799 Tanaha gre Ezrann babas Seraya, Nebukadnezzarn komutan Nebuzaradan tarafndan 587 ylnda ldrlmtr.800 Buna gre, babas srgnden nce ldrlen Ezrann, Kudse geldiinde 200 yalar civarnda olmas gerekirdi.801 Baz aratrmaclar ise Ezray tarihsel bir ahsiyet olarak kabul etmekle birlikte, yaptklarnn kesin olarak bilinemediini802 veya tarihsel kimlii hakknda kesin bir ey sylemenin olduka zor olduunu ifade etmektedirler.803 Sonu olarak, Yahudi kaynaklarnda Ezradan, tarihsel bir karakter olmaktan ziyade, efsanev bir kiilik olarak sz edilmektedir. Doumu, genlii ve son anlar hakknda herhangi bilgi yer almamaktadr. Hakknda anlatlanlar, srgn dn Yahudada yapt reformlar erevesinde ele alnmakta; tarihsel kimlii bu reformlarn glgesinde kalmaktadr.

c. Khin ve Yazc Kimlii Yahudi kaynaklarnda Ezra, iki nemli sfatla birlikte anlmaktadr: Khin (kohen)804
798

ve yazc (sofer).805 Ezrann bakhin Harunun soyundan gelmesi,

Giovanni Garbini, Myth and History in the Bible, Sheffield Academic Press, Sheffield, 2003, s. 102103. Washington, 430; Lamche, 12. Bkz. II. Krallar 25:1821. Ayrca bkz. Ezra 7:5. Lamche, 12. Lamche, bu iddiasn, muhtemelen Ezrann dnnn II. Artahatann yedinci ylnda (398/7) olduu varsaymndan hareketle sylemektedir ki, bu da yaklak 190 yla tekabl etmektedir.

799 800 801

802

Ralph W. Klein, Ezra and Nehemiah in Recent Studies, The Mighty Acts of God, 1976, s. 361 vd; Eskenazi, In An Age of Prose, 128 Grabbe, An Introduction, 2. Tanahn Ezra 7:15, 11, 12, 21; 10:10, 16 ve Nehemya 8:2, 9; 12:2. cmlelerinde Ezradan khin olarak bahsedilirken; Ezra 7:10, 25; 8:21; 9:6 vd; 10:6 ve Nehemya 8:1 ve devamnda onun khinlik vazifelerini yerine getirdii sylenmektedir.

803 804

805

Bkz. Ezra 7:6, 11, 12, 21; Nehemya 8:1, 4, 9, 13; 12:26, 36. Yazc kavram, branicede sofer, Yunanca kaynaklarda ise grammateus kelimelerine karlk gelmektedir. Sofer,

127

yazclktaki mahareti ve kral I. Artahatann katnda arlnn olmas, hikyede ona kusursuz bir din liderlik salamtr.806 Aratrmaclara gre, Ezra kitabnn yazarnn, Ezrann soyunu dorudan bakhin Haruna dayandrmaktaki asl amacnn, onun da bir khin olduunu ve reformlarn bu sfatla yaptn vurgulamaya matuf olduunu belirtmektedirler.807 Her ne kadar Tanahta Ezrann eceresi bakhinler silsilesine dayandrlmsa da, 1. Esdras ve rabban kaynaklarn aksine, onun bakhin olup olmad belirtilmemitir.808 Apokrif 1. Esdrasda, Ezrann blge valisi, ba khin ve yasa bilgini olduu belirtilmektedir.809 Rabbiler de Ezrann ba khin olduunu ileri srmlerdir.810 Josephus ise 1. Esdras ve rabban kaynaklarn aksine, Ezray ba khin olarak nitelendirmemekte, ancak nde gelen bir khin olduuna dikkat ekmektedir. Ayrca ona gre, Ezrann Kudse geldiinde ba khin Yeuann olu Yoyakimdir.811 Ezra, khin olmas kadar, yazc oluuyla da hret kazanmtr. Ezrann yazclk grevinin, Pers imparatorluunda resmi bir memuriyet mi, yoksa Yahudilikteki anlamyla dinsel ierikli bir vazife mi olduu tartmaldr. Baz aratrmaclar, Ezrann yazclk grevinin Pers imparatorluunun bir memuru olmasndan ziyade, srgndeki Yahudi toplumunun bir grevlisi olmasnn daha muhtemel olduunu ileri srmekte, Ezrann Kudse gnderilmeden nce, Babilde
saymak anlamna gelen branice spr kknden tretilen bir sfat olup, hem kitap (sefer), hem de yazar ve mstensih (sofer) demektir. Yahudilikte yazclarn balca grevleri, Tevrat rulolarn, tefilin, mezuza ve boanma ilamlarn yazmaktr. (Bkz. Aaron Demsky, Scribe, EJ, CD Edition; E.S., Scribe in Judaism, EJ, CD Edition; Gafni, 241; Schams, 4647; Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 9192; Grabbe, An Introduction, 37). Moorea gre sofer kelimesi nceki dnemlerde yazc anlamna gelirken, sonraki dnemlerde genellikle Kutsal Kitap konusunda bilgili kimse anlamnda kullanlmaktadr. Bkz. Moore, I/4.
806 807 808 809 810 811

Brown, 209. Fensham, 98; Eskenazi, In An Age of Prose, 136. Myers, Ezra, EJ, CD Edition. Bkz. 1. Esdras 9:40, 49. Bkz. Feldman, Studies, 475. Porton, 308. Josephus, Antiquities, XI. v.1. Kr. Nehemya 12:10.

128

de ayn ileri yrtm olabileceini ifade etmektedirler.812 Baz aratrmaclar ise, Kudste Yahudi toplumunun din liderliini stlenmeden nce, Ezrann Babilde Pers imparatorluu nezdinde bir yazc olduunu ileri srmektedirler. Bunlara gre, Ezrann toplumun yeniden yaplandrlmasnda ve Yahudi yasalarnn oluumundaki ok nemli roln belirtmek iin, Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazarnn kendi ideolojisine uygun olarak, onun resm yazclk grevini, eriata da kapsayacak ekilde geniletmitir.813 Bazlar ise Ezrann yazc olduunu kabul etmekle birlikte, onun sradan bir memur deil, Yahudilerle ilikilerden sorumlu bir yazc olduunu,814 sonradan Pers kral I. Artahata tarafndan Yahudada din kurumlar adna yazclk yapmas iin zel bir grevle gnderildiini belirtmektedirler.815 Bu grte olanlar, Ezrann Babildeki bu nemli grevi dolaysyla Yahudiler tarafndan ok iyi tannm olduunu, Pers ynetiminin Nehemyadan sonra zellikle Ezray gndermesinde, onun yazclk grevi esnasnda hem Yahudiler hem de Perslerin nazarnda saygnlk kazanmasnn etkili olduunu belirtmektedirler.816 Buradan hareketle, Ezrann Pers kral tarafndan onun adna i yapmak zere Kudse gnderildii ve yazclk grevinin resm bir grev olduu sylenebilir. Tanahta ise Ezrann yazc oluuyla ilgili yer alan ifadeler, Tevratn yazmyla ilikilidir817 ve en az on yerde zikredilmektedir.818 Buradan hareketle baz aratrmaclar, Ezrann Musa eriatnn derleyicisi ve son editr olduunu ileri
812 813

Mantel, The Dichotomy of Judaism, 7074. Pers imparatorluunda zellikle ok dil bilenlere yazclk grevi verildii belirtilmektedir. Bkz. Schams, 5456.

814 815

Myers, Ezra-Nehemiah, 60; Demsky, Scribe, EJ, CD Edition. Fensham, 99100. Baz aratrmaclar, Ezrann krallardan yardm grmesini, onun yazclktaki hretine balamaktadrlar. Bkz. Hirsch, V/321. Myers, Ezra, EJ, CD Edition. Eskenazi, In An Age of Prose, 136; Schams, 5254. Musann eriatnda zeyrek ( branicede mhyr) bir yazc (Ezra 7:6), Rabbin emirlerinin ve sraile olan kanunlarnn, szlerinin yazcs (Ezra 7:11) ve gkler Allahnn eriatnn yazcs ( branicede dt) (Ezra 7:12, 21). Nehemya kitabndaki referanslar iin bkz. Nehemya 8:1, 4, 9, 13; 12:26, 36. Myers, Ezra ve Nehemya kitaplarnda sklkla ifade edilen Musann eriatnn kitab (Nehemya 8:1) ve Tanrnn eriat kitabndan (Nehemya 8:18) ne kastedildiinin ak olmadn sylemektedir. Bkz. Myers, Ezra, EJ, CD Edition.

816 817 818

129

srmektedirler. Fakat Ezra ve Nehemya kitaplarndaki bu kanaati destekleyici hibir bilgi yer almamaktadr.819 Bu ifadelerden de anlald zere, Ezrann yazclk grevinin iki yn vardr. Birincisi, Pers imparatorluuna alan bir ktip olmas; ikincisi, Musa eriatnn yazcs olmasdr. Sonu olarak, Tanahta Ezraya atfedilen khinlik ve yazclk payeleri Yahudilikte ok nemli iki sfattr. Ezra, khin olarak dorudan bakhin Harunla, ktip olarak da dolayl olarak baktip Musayla ilikilendirilmitir.820 Tanahta Ezraya yklenen misyon ve onun Kudsteki faaliyetleri, onu ikinci bir Musa yapacak tarzda takdim edilmitir.

2. Rabban Gelenekte Ezra Rabban kaynaklarda, Yahudi mill tarihinde ilkbahar getiren kii821 olarak takdim edilen Ezraya, birok vesileyle atfta bulunulmakta822ve onun hakknda efsaneler anlatlmaktadr.823 Ezra, tarihsel kimliinden ok, gerekletirdii reformlar erevesinde deerlendirilmektedir. Ezra hakknda, khin ve yazc olmas dnda, lim, retmen, yasa koyucu, peygamber ve kutsal bir kii824 olarak sz edilmektedir.825 Rabban gelenekte, Tanahta ideal bir ikili olarak yer alan Levi Musa ve khin Harunla Ezra arasnda paralellikler kurulmaya allmtr. rnein, Tanahta Ezrann ba khin olduu belirtilmemesine ramen, rabbiler onun ba khin olduu zerinde srarla durmulardr. Ezrann dneminde Harun bizzat yaam olsayd bile,

819 820

Fensham, 99. Rabban literatrde Musadan bazen byk yazc olarak bahsedilmektedir. Bkz. BT, Sotah 13b. Ayrca bkz. Schwartz, 98. Bkz. Emil G. Hirsch-I. Broyde, Ezra The Scribe In Rabbinical Literature, JE, (ed. Isidore Singer), V, Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1903, s. 321. Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiii. Pfeiffer, 111. Rabbiler, Tanrsal ismi (YHWH) yazld ekilde telaffuz edebilmesinden dolay (Bkz. Yoma 96b) ona kutsallk atfetmilerdir. Bunun iin bkz. Feldman, Studies, 475; Hirsch-Broyde, V/322; Porton, 318.

821

822 823 824

825

Feldman, The Concept of Exile, 158.

130

onun yine de ba khinlik statsnn olacan sylemilerdir.826 Hatta baz rabbiler, ayet Harun Ezrann dneminde hayatta olsayd, Ezrann ondan daha byk olacan ifade etmilerdir.827 Ayn ekilde Tanahta Ezradan yazc olarak sz edilmesi gibi, rabban literatrde de bazen Musadan byk yazc olarak bahsedilmektedir.828 Bu yn itibariyle, Ezrayla Musa arasnda bir ba kurulmaya allmaktadr. Tanahta olduu gibi, rabban kaynaklarda da Ezrann srgn dn ncesi yaants hakknda herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Rabbiler, Ezrann hocas Baruh ben Neriahn yannda Tevrat almalarna devam etmek iin Babilde kaldn, srgnden dnen ilk kafile arasnda yer almadn sylemektedirler. Ezrann, Tevrat almalarn mabedin yapmndan daha nemli grd, bu nedenle ancak hocasnn lmnden sonra Kudse dnp, mabedi ina etmek isteyenlere katld belirtilmektedir.829 Baka bir gre gre ise Ezra, Yahudaya dnmek iin ok istekli olmasna ramen, ba khinlik grevi iin Yeua ile rekabet etmemek iin geride kalmtr.830 Zira nitelik olarak daha stn konumda olan Ezrann Kudse gitmesinin Yeuay mahcup edeceinden dolay, Tanrnn Ezraya, Yeua hayatta olduu srece Babilde kalmasn emrettii sylenmektedir. Tanrnn bu istei zerine Ezrann, Yeuann lmne kadar Babilde kald, ancak onun lmnden sonra ba khin olarak grev yapmak zere Kudse gittii ileri srlmektedir.831 Ezrann Babilde kalyla ilgili farkl bir gr ise, Ezrann kendi eceresini karncaya kadar Babilden ayrlmad,832 bunu da Babilde kalan ve soyu pheli veya kirli olanlarn soyca safln temin etmek iin yapt eklindedir.833 Rabbiler, Musa Tevrat ile ilikisi sebebiyle Ezray merkez bir sembol olarak kabul etmekte ve onu kendi dnemi ierisindeki en nemli ahsiyet olarak
826 827 828 829

Bkz. Feldman, Studies, 475. Bkz. Porton, 308. Bkz. TB, Sotah, 13b. Bkz. Feldman, Studies, 477478; E. S., Ezra in the Aggadah, EJ, CD Edition; Hirsch-Broyde, V/322. Ayrca bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 8690. Hirsch-Broyde, V/322. Feldman, Studies, 475; E. S., Ezra in the Aggadah, EJ, CD Edition.. TB, Baba Batra, 15a. TB, Kidduin, 69b.

830 831 832 833

131

grmektedirler. Bylece Ezrann ahsnda, srail yaamnn temeli kabul ettikleri Tevratn merkeziliini ortaya koymaktadrlar.834 Bu yzden Ezrann isminden, arlkl olarak, Tevratla ilgili almalar ve Kudste gerekletirdii dinsel reformlar dolaysyla sz etmekte, onu eriat konusunda ok bilgili ve ehliyetli bir kimse olarak takdim etmektedirler.835 Ezrann rol arlkl olarak, Musa Tevratn getiriine ve Kudste halka okumasna bal olarak tartlmaktadr.836 Rabban kaynaklarda Ezrann rnek karakteri ve baarlar eitli ekillerde ifade edilmektedir. Ezrann birok Kutsal Kitap karakteriyle karlatrmas yaplmakta ve bu ahsiyetler arasnda paralellikler kurulmaya allmaktadr. zelikle dindarlklaryla yceltilen be kii ( brahim, Musa, Harun, Hizkiya ve Ezra) arasnda saylan837 Ezrann, ounlukla Musa ve Yeu ile karlatrld dikkati ekmektedir. Onlar gibi Ezra da rabban Yahudiler iin rnek alnacak bir modeldir. Ezrann sklkla Musa ve Yeuyla karlatrlmasnn sebebi, Musa Tevrat ve srail topraklarna dnle ilikisidir. Ayrca Ezradan, brahimin Tanryla ahit yapmas gibi, Yahveyle ahit yapan drst bir kimse olarak sz edilmektedir.838 Ezra ve Malaki kitaplarnda, sylenmektedir.840 Rabbiler, Ezra ve arkadalarnn ayrmaya balad Tevet ayn,
841

sraillilerle yabanc tanrlara tapnan kadnlar arasndaki

evliliklerden bahsedildii iin,839 Talmudda Ezrann peygamber Malaki olduu srailli erkekleri yabanc hanmlardan

zel bir ay kabul etmektedirler. Hamann,

Yahudileri cezalandrmak iin Tevet ayn setii, ancak Ezrann fazileti sebebiyle bu amacn gerekletiremedii iddia edilmektedir.842 Ezrayla balantl bir baka

834 835 836 837 838 839 840 841

Bkz. Porton, 305; Eskenazi, In An Age of Prose, 136. Bkz. Hirsch-Broyde, V/322. Porton, 306307. Bkz. Feldman, Studies, 475; Porton, 308. Bkz. Porton, 308. Kr. Ezra 10:2 ve Malaki 2:11. Bkz. TB, Megilla, 15a. Bkz. Ezra 10:16. Ezra kitabnda ifade edilen onuncu ay ifadesi, Yahudi takviminde Tevet ayna denk gelmektedir. Bkz. Pfeiffer, 53. Bkz. Porton, 308.

842

132

husus, mehur rabbilerden birisi olan Eleazar b. Azariahn843 Ezrann soyundan geldiinin dnlmesidir. Rabban Gamalielin, bir isyana katlan Eleazar, Ezrayla olan soy ba sebebiyle cezalandrmaktan kand nakledilmektedir.844 Yine Talmudda, Ezrann talebesi/havarisi olmak da ok nemli bir ayrcalk olarak kabul edilmitir.845 Srgndekilerin dn farkl zamanlarda ve farkl kiilerin nderliinde onlarca yllk bir periyotta gereklemesine ramen,846 rabbiler srgn dn karakterler arasnda zellikle Ezraya odaklanmakta, deiimlerin merkezinde onu grmektedirler. Bu dnemde gereklemi btn olaylarda, asl aktr olarak Ezray kabul etmektedirler. Yine rabbiler Ezrann, Kutsal kitap dnemi ile kendi dnemleri arasndaki devamll temsil ettiini, iki dnem arasnda kpr vazifesi grdn dnmektedirler. Bu ynyle onlar Ezray rabban snftan kabul etmektedirler.847 Baz aratrmaclar, Rabbilerin, Kutsal Kitap dnemiyle rabban dnemi snr grdkleri iin, Ezrann her iki dnemde yer almasn, kendi tarihlerini yazmalar ve kendilerini tanmlamalar iin ok nemli olduunu sylemektedirler.848 Rabbilere gre Ezra, srail topraklarna dnen, Tevrat okuyan ve mabedi ina eden tek Kutsal Kitap kahramandr. Ezra hari, Kutsal Kitapta yer alan baka hibir ahs, bu nemli rabban sembollerin yle birden ilgili olmamtr. Buna karn Ezra, bu sembollerin hibirinde birincil ahs, yani ilk kez yapan kii deildir: Yeu, Msrdan ktan sonra, srail topraklarnn ilk kez ele geirilmesine nclk etmitir. Musa, Tevrat dorudan Tanrdan alm ve onu nakletmitir. Sleyman ise, Kudste mabedi ilk ina eden kii olmutur. Ezrann bu sembollerle ilgisi, birincil kii olmamasna ramen, yine de rabbiler tarafndan ok nemli grlmtr. Bu nedenle rabbiler, Ezra nderliindeki dn, Babil srgnnden sonra gerekleen

843

Eleazar, Tevratn nakledilmesinde olduu kadar, MS 2. yy. siyasetinde nemli bir rol oynayan Filistinli bir bilgindir. Bkz. Porton, 309. Bkz. TB, Berakot, 27b. Bkz. TB, Sota, 48b. Bright, 344386. Porton, 306, 310. Porton, 332.

844 845 846 847 848

133

en nemli g olarak kabul etmilerdir. Ezrann topraklara giriini, tpk Yeunun nderliinde gerekleen giri gibi deerlendirmilerdir.849 Sonu olarak, rabban kaynaklarda Yahudilikte hl uygulanmakta olan birok nemli kurumun oluturulmasyla, Ezrann ismi arasnda iliki kurulmutur. Yahudi inancnn temeli saylan Tevratn yeniden tespitinde, Byk Meclisin (Knesset Ha-Gadola) oluturulmasnda,850 Yahudi takviminin balangcnn tespitinde851 ve srail topraklarnn snrlarnn btn zamanlar iin belirlenmesinde Ezrann ismi zikredilmitir.852 Ezra, hem yazl hem de szl Tevratla ilikilendirilen tek Kutsal Kitap ahsiyeti olmas yannda, rabban tartma ve mitolojisinin nemli konusu olan Tevrat, mabet ve toprakla ilikilendirilen tek Kutsal Kitap figrdr. Bu ynyle Ezra, hem Kutsal Kitap, hem de rabban ahsiyetlerle ilikisi olan tek efsanev ve gerek ahsiyet olmaktadr.853

3. Ezrann lm ve Mezaryla lgili Sylentiler Ezra, daha nce de bahsedildii zere, grevi I. Artahatann tahta knn yedinci ylnda, yani 458de alm ve Babilden bu yln ilk aynda ayrlp Kudse ayn yln beinci aynda ulamtr.854 Dokuzuncu ayda, kark evlilikler konusuyla ilgili toplant dzenlemitir. Bu toplantda grevlendirilen kurul, ayn yln onuncu aynda ie balam ve takip eden senenin ilk aynda, yani 457nin banda, bu grevi sonulandrmtr.855 Ezra kitab, yabanc kadnlarla evlenip su ileyenlerin bir listesi
849

Yahudi kaynaklarnda, srail topraklarna birincisi Yeu dneminde, ikincisi de Ezra dneminde olmak zere iki giriin yaand anlatlmaktadr. Yahvenin, Yeu ve arkadalar iin yapt gibi, Ezrann giriinde de mucizeler yapmay dnd, ancak Ezrann nderlik ettii insanlarn gnahlarnn buna engel olduu ileri srlmektedir. (Bkz. TB, Berakot 4a). Yeunun beraberindeki halk lde 40 yl arndktan sonra topraklara girerken, Ezrann topluluunun gnahlarndan bu tarz bir arnmalar sz konusu olmamtr. Bkz. Porton, 311.

850 851 852 853 854 855

Bkz. TB, Megilla, 17b. Bkz. Hirsch-Broyde, V/322. Porton, 311313. Porton, 332. Bkz. Ezra 7:79; 1. Esdras 8:6. Bkz. Ezra 10:917.

134

verildikten sonra, btn bunlar yabanc karlar almlard ve onlardan bazlarnn ocuu olmu karlar vard856 eklinde birden bire ve artc bir ekilde sona ermektedir. Ezra ve Nehemya kitaplarnda, Ezrann Kudsteki almalarndan, zellikle yabanclarla evliliklerin sona erdirilmesi giriiminden sonra, hakknda hibir bilgi yer almamaktadr. Ezrann Kudste yapt faaliyetlerinin bu noktadan sonras karanlktr. Ezra, sanki tarih sahnesinden bir anda kaybolmutur.857 Tanahta, Ezrann bu tarihten sonra, nerede ve nasl yaad konusunda herhangi bir bilgi verilmemektedir. Kutsal Kitap aratrmaclarnn genel gr, yabanclarla evlilii yasaklamas ve evli olanlarn boandrlmas olayndan sonra, Ezrann Kudsteki almalarnn durdurulduu, bu yzden bu giriimini sonulandramad eklindedir. Ayrca aratrmaclar, Ezra bu yndeki almasn tamamlayabilmi olsayd, bunun mutlaka kitabnda yer verileceini ileri srmektedirler. Yine baz aratrmaclar, Ezrann kark evliliklerle ilgili reformlarnn Filistinde karklk ve kzgnlklara sebep olduunu; blgede bar ve gvenlie ok nem veren Pers ynetiminin bu yzden Ezray saraya geri ardn ve onun tekrar Kudse hi gelmediini ileri srmektedirler.858 Baz kaynaklarda, Ezra ld zaman I. Artahatann maiyetinde bir saray mensubu olduu nakledilmektedir.859 Josephus ise, onun olgun bir yaa eritii, ld ve Kudste gmldnden bahsetmektedir.860 Grabbe, Josephusun srgn dn dnemle ilgili 1. Esdras kitabn esas almasna ramen, Ezrann lm konusunu kendi karm olarak verdiini ileri srmektedir.861 Tanahta, Josephusun verdii bu bilgiyi destekleyecek veya nakzedecek bir ifade yer almamaktadr. Baz kaynaklarda, Ezrann 120 yanda iken Babilde ld sylenirken,862 bazlarnda, 350 veya 344te srailde ld belirtilmekte ve bu tarih ayn zamanda

856 857 858 859 860 861 862

Bkz. Ezra 10:44. Blenkinsopp, The Mission, 419420. Fohrer, 359; Smith, 245; Blenkinsopp, The Mission, 420421. Hirsch-Broyde, V/322. Josephus, Antiquities, XI. v.5. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 121. Rabban bir kaynakta, Ezrann lm tarihi ile ilgili olarak Tevet aynn dokuzunun verildii nakledilmektedir. Bunun iin bkz. Hirsch-Broyde, V/322.

135

Yahudi tarihindeki Hz. Musa ile balayan (1344) 1000 yllk peygamberlik dneminin de sonu olarak kabul edilmektedir.863 Ezrann kabrinin bulunduu yer konusunda da farkl iddialar yer almaktadr. Josephus, Ezrann ldkten sonra, aal bir trenle Kudste defnedildiini sylemitir.864 Josephusla ayn grte olan aratrmaclar da, Ezrann kabrinin Kudste olduunu ileri srmektedirler.865 Fakat geleneksel gr, Ezrann Babilde ld ve orada gmld eklindedir.866 Baz kaynaklarda, Ezrann, Tigristeki Urta veya Zunzumuda gml olduu ileri srlmektedir. Tudelal Benjaminden naklen, Ezrann kabrinin, Tigrisin Frat Nehrine akt yakn bir noktada, attlArab zerinde olduu belirtilmektedir.867 Fakat Babili ziyaret eden Yahudi veya Yahudi olmayan seyyahlarn iddias dorultusunda, Ezrann kabrinin, Basra yaknlarndaki bir ky olan Uzerde olduu ileri srlmektedir. Burada Ezraya ait olduu sylenen trbenin, kk bir kubbeyle kapl bir yap olduu, duvarlarnda eitli kitabelerin bulunduu rivayet edilmektedir. Ayrca, trbede zel dualarn okunduu868 ve burann Yahudiler iin ok nemli bir hac merkezi olduu belirtilmektedir.869 Baz kaynaklarda, Ezrann kabriyle ilgili bir rabbinin naklettii bilgiye yer verilmektedir. MS 1414 ylnda Kudse hac amacyla giden bir rabbi, Ezrann Tevrat yazd ve ayn zamanda imdi kabrinin bulunduu Taduf isimli kyde kendisine, her akam Ezrann kabrinden bir bulutun ktnn ve hi kaybolmadnn anlatldn nakletmektedir.870

863 864 865

http://judaicaplus.com/Tzadikim/tz_viewer.cfm?page=ezranechemia.htm (06.02.2006). Antiquities, XI: v.5. Hirsch-Broyde, V/322. Bir Arap geleneinde, Ezrann Babilde ld ve orada gmld yer almaktadr. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii. Bright, 374; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii. Austen Henry Layard, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, G. P. Putnam and Co., New York, 1853, s. 501-502; Hirsch-Broyde, V/322; Lazarus-Yafeh, 70. Bkz. Abraham Ben-Yaacob, Tomb of Ezra, EJ, CD Edition. Shlomo Dov Goitein-Jacob Lassner, A Mediterranean Society, University of California Press, London, 1999, s. 119; Kedourie, 1415. Jose W. Meri, The Cult of Saints Among Muslims and Jews in Medieval Syria, Oxford Univ. Press, New York, 2002, s. 24.

866 867

868 869

870

136

B. EZRAYA ATFED LEN K TAPLAR Talmudta, Ezra tarafndan yazld sylenen kitap vardr: Kendi adn tayan Ezra kitab, Nehemya kitab ve bir de Tarihler kitabnda kendi dnemine kadar olan blmler.871 Bunlardan, II. Tarihlerin son cmlelerinde, dier iki kitabnda muhtelif yerlerinde Ezradan ve faaliyetlerinden sz edilmektedir. Bu kitabn dnda, Ezrann Mezmurlar kitabn yazan on kiiden birisi olduu nakledilmektedir.872 Ezrann ismine atfedilen literatrn fazla oluu, onun mehur yazclk grevine balanmaktadr.873 Kanonik Ezra ve Nehemya kitaplar dnda, Ezrann ismine atfedilen iki kitap daha vardr: Apokrif 1. Esdras ve apokaliptik 4. Ezra (2. Esdras). Yahudi kutsal metinleri ierisinde yer almayan bu kitaplar, Ezradan bahsettii ve Ezrann ismine atfedildii iin, aratrmamzda bu iki kitaba da yer verdik.874 Ezrann yazd sylenen veya ismine nispet edilen bu kitaplar, kanonik Ezra ve Nehemya dhil, Protestan gruplara ait olanlar dnda, Hristiyan kutsal kitap
871 872

TB, Baba Batra, 15a. Bkz. E. S., Ezra in the Aggadah, EJ, CD Edition; Porton, 318. Mezmurlarda Babil hakknda yazlan iiri (Mezmurlar 137) Ezrann kaleme ald sylenmektedir. iirin ierii dolaysyla, bunu Davutun yazmad aktr. Ezrann Babilden sraile geldikten sonra, daha nce Yeremya tarafndan yazlan blmleri de ekleyerek bu kitab yazd ileri srlmektedir. Ezrann, Yeremyann srailin dmesine sevinen Edomilere kar Yahveden nce tavr ald ifadeyi de (bkz. Mezmurlar 137:7) Mezmurlarn iine ekledii ve okumalar iin Levililere verdii ifade edilmektedir. Bkz. Richard C. Steiner, A Jewish Theory of Biblical Redaction From Byzantium: Its Rabbinic Roots, its Diffusion and its Encounter With the Muslim Doctrine of Falsification, JSIJ, 2 (2003), s. 131.

873

David C. Deuel, An Old Testament Pattern for Expository Preachng, The Master's Seminary Journal, 2/2 (1991), s. 125. Yahudi literatrnde baz kitaplar takma isimlerle kaleme alnmtr. Yahudi tarihinde mehur olan brahim, Musa, Ezra, Daniel, Enoh ve Baruh gibi isimleri kullanlarak apokaliptik kitaplar kaleme alnmtr. Takma isim kullanmann baz sebepleri vardr. Genel olarak takma isimler kitabn ieriine uygundur. Ayrca apokaliptik yazlarda takma isimlerin baz avantajlar da vardr. Bu metot, yazarna, eserini sonraki bir dnemde kaleme ald iin, geni bir tarih kehanet yaratmasna imkn salamaktadr. Bkz. Collins, I/135.

874

137

geleneklerinde farkl tasniflere tabi tutulmutur. Bilindii gibi Protestanlar da, Yahudilerin apokrif kabul ettikleri kitaplar, ayn ekilde apokrif sayp kutsal kitap ierisine almamlardr. Kitab Mukaddes irketi, u ana kadar Trkiyede kard Kitab- Mukaddeslerde apokriflere yer vermezken,875 yeni basklarnda Eski Ahitin hemen arkasnda, Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar bal altnda vermeye balamtr.876 Ezraya atfedilen kitaplardaki isimlendirmeden kaynaklanan bu karkl nlemek iin, Ezra ve Nehemya kitaplarn ayr iki kitap eklinde; apokrif Esdras kitabn 1. Esdras; Ezrann Vahyi veya 2. Esdras olarak da isimlendirilen apokaliptik metni de 4. Ezra olarak ele almay uygun grdk.

1. Kanonik Kitaplar: Ezra (ve Nehemya) a. Kutsal Kitaptaki Yeri Kitaplar isimlerini, Babil esareti dn Yahudilere liderlik yapan ve kitapta anlatlan dnemde etkin olan Ezra ve Nehemyadan almaktadr. Tanahn Ketuvm ierisinde bulunan Ezra ve Nehemya kitaplar, Talmud listesinde Esterden sonra ve Tarihlerden nce Ezra ismiyle tek bir kitap olarak yer almaktadr. 877 Tanahta, Ezra ve Nehemyann iki kitap olarak ayrlmas (tpk Samuel, Krallar ve Tarihlerin iki kitaba ayrlmas gibi), Vulgatenin etkisiyle olmutur. Septuagintte ise, EzraNehemya eklinde tek bir kitap olarak kabul edilmitir.878 Septuagint ve Vulgatede bu kitaplar, Krallar ve Tarihlerden sonra gelmektedir. Fakat patristik (Kilise Babalar) listelerde bunlarn yeri deiebilmektedir. rnein, Melito (M 2 yy.) Ezra kitabn, kendi Kutsal Kitap
875 876

Bkz. Kitab Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit, K.M. irketi, stanbul, 1993. Bkz. Kutsal Kitap ve Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar, K.M. irketi, stanbul, 2003. Bkz. TB, Baba Batra, 14b-15a. Hristiyan Kutsal Kitap sralamasnda ise Ezra ve Nehemya kitaplar, I. ve II. Tarihlerden hemen sonra geldii gibi, son kitaplar da deildir. Hristiyan geleneinde Eski Ahit, peygamber Malakinin kitabyla son bulmaktadr. Bkz. Kitab Mukaddes/Eski ve Yeni Ahit, K.M. irketi, stanbul, 1993.

877

878

Jacob M. Myers, Ezra and Nehemiah, Book of, EJ, CD Edition.

138

nshasnda Hezekielden sonraya ve sona yerletirmitir. Origen (MS 182251) ise Septuagintte olduu gibi ayn yere koyar. Hristiyan Kutsal Kitaplar, Septuagint ve Vulgateyi takip ederler. Yahudi Yayn Kurumu (1917), Ketuvmde yer alan bu kitaplar iin u sralamay kullanr: Ezra, Nehemya, I. Tarihler, II. Tarihler. Sryanice ilk kutsal kitap nshalarnda, hem Tarihler, hem de Ezra ve Nehemya kitaplarnn yer almad nakledilmektedir. Tanahta, Ezra ve Nehemya kitaplar, daha nce kanonize edildii iin Tarihlerden nceye; Septuagintte ise II. Tarihler 36:2223. cmlelerin Ezra 1:1-3de tekrar etmesi sebebiyle Tarihlerden sonraya yerletirilmitir.879 Aratrmaclar, Ezra ve Nehemya kitaplarnn Talmudta ifade edildii gibi, Ezra veya Ezra-Nehemya eklinde tek kitap m; yoksa Ezra ve Nehemya olarak iki farkl kitap m olduu konusunda farkl dnmektedirler. Bu iki kitabn, ayr birer kitap deil, birleik tek metin olduunu dnenler olduu gibi,880 ayr iki kitap olduunu syleyenler de vardr.881 Mevcut eski el yazmas eserlerde, rabban882 ve patristik literatrde, Ezra ve Nehemya kitaplarndan tek bir metin olarak sz edildii nakledilmektedir. Ayn ekilde Septuagintte de, bu iki kitaptan, Esdras B ( ) eklinde, tek kitap olarak sz edildii grlmektedir. Origenin (MS 3. yy.), Ezra ve Nehemyay tek kitap olarak kabul etmekle birlikte, bunu Birinci ve kinci Ezra eklinde ikiye blen ilk kii olduu; Jeromenin de bu farkll benimseyip Vulgatede aynen kulland sylenmektedir.883 Ezrann ikinci kitab, Luther tarafndan Nehemya kitabnn ilk cmlesinde yer alan Hakalyann olu

879 880

Myers, Ezra and Nehemiah..., EJ, CD Edition. Eskenazi, In An Age of Prose, 13; Grabbe, Ezra-Nehemiah, 9499; Myers, Ezra and Nehemiah, EJ, CD Edition; Usue, 25. Fensham, 1; Grabbe Ezra-Nehemiah, 187. Bkz. TB, Baba Batra, 14b, 15a ve TB, Sanhedrin, 93b. Eskenazi, In An Age of Prose, 1112; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxviii; Fensham, 1; Brown, 2 vd. Buna karn Katoliklerin de, uzun bir sre Yahudiler gibi bu iki kitab birlikte ele aldklar, Vulgate metinlerinde Nehemya iin, Esdras alias Nehemias (Ezra, teki adyla Nehemya) eklinde bir ifade kullandklar belirtilmektedir. Ezra ve Nehemya kitaplar iin, Ezrann Birinci ve kinci Kitab kullanmnn da kaynann buradan geldii ifade edilmektedir. Bkz. Ana Britannica, VIII, Ana yay., stanbul, 1987, s. 414.

881 882 883

139

Nehemyann szleri884 cmlesine dayanlarak, Nehemya diye isimlendirildii belirtilmektedir.885 Ezra ve Nehemya kitaplarn tek bir metin olarak kabul edenlerin gerekelerinden birisi, Ezra kitabnn aniden sona ermesi ve Ezrann hikyesinin Nehemya kitabnda da devam etmesidir.886 Ayn ekilde Nehemya kitabnn sonundaki zetin, Ezra ve Nehemyann Ezra bal altnda tek bir kitap olduunun gstergesi kabul edilmektedir. Talmudda da Ezra ve Nehemya kitaplarnn Ezra olarak gsterilmesi,887 bu konuda delil kabul edilmektedir.888 Bunlardan baka, iki kitap arasndaki ierik ve anlatm benzerliklerinden yola klarak, Ezra ve Nehemya kitaplarnn tek kitap olduu ispata allmaktadr.889 Ayrca, farkl bir gr olarak, kanonik kitaplarn toplamnn bran alfabedeki harflerin saysyla denk gelmesi iin, bu iki kitabn tek bir kitapta birletirilmi olabilecei ileri srlmektedir.890 Buna gre, Nehemya 3:32. cmlesi, iki kitaptan oluan bu kitabn ortas kabul edilmektedir.891 Baz aratrmaclar ise, yalnzca Ezra ve Nehemya kitaplarn deil, Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplarn tek bir alma olarak grrler. Tarihler kitab, ilk insan demle balar, baz dnemleri atlayarak veya zet olarak srail tarihiyle devam eder. rnein, monarik dnemi ok abuk geer. Sonra, hikye Kudsn yklmas, mabedin yaklmas ve Davut hanedanlnn sona erdirilmesi ve srgn olayyla devam eder.892 Daha sonra kitap, Ezra kitabndan alnt yaplarak Korein fermanndan ksa bir blmle sona erer.893 ddiaya gre orijinalinde Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplar uzun bir tarihti ve onun yazar, srail tarihini kendi zamanna kadar yazmt. Ancak, sonraki dnemlerde Ezra ve Nehemya kitaplar Tarihlerden
884 885 886 887 888 889 890 891 892 893

Bkz. Nehemya 1:1. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxviii. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 94; Usue, 27. TB, Baba Batra, 15a. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxviii; Usue, 25. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 94 vd. http://www.soniclight.com/constable/notes/pdf/ezra.pdf (13. 03. 2006) Usue, 25. Bkz. II. Tarihler 36:202. Bkz. II. Tarihler 36:2223.

140

ayrlm ve kanonda Tarihlerden ne yerletirilmitir. Kitabn Korein fermanyla sona ermesi teknik bir durumdur ve orijinal almann bir devam olduuna iaret etmektedir.894 Bu grte olanlar, II. Tarihlerin son cmlelerinin Ezra kitabnda aynen yinelenmesini delil gsterirler. Fakat Tanahn Yahudi versiyonu sralamasnda, Tarihler kitabnn, Ezra ve Nehemyadan sonra yer almas bu iddiay zayflatmaktadr.895 Ayrca, II. Tarihlerin sonunda yer alan Korein fermannn sonradan ilave edildii belirtilmektedir.896 Ezra ve Nehemya kitaplarn, birbirinden bamsz farkl iki metin olarak grenler de vardr. Onlar bu dnceye sevkeden sebepler arasnda, apokrif Sirak897 ve II. Makkabilerde Nehemyadan bahsedilip, Ezradan hi sz edilmemesi;898 1. Esdrasda ise yalnzca Ezrann faaliyetlerinden bahsedilip, Nehemyaya hi yer verilmemesi gelmektedir. Erken dnem Kutsal Kitap d kaynaklardan yalnzca Josephusta, hem Ezra hem de Nehemyann faaliyetlerinden ayr ayr bahsedilmekte; Nehemyadan, Ezrann lmnden sonra sz edilmektedir.899 Josephusun bu yaklam, Ezra ve Nehemya kitaplarnn M 1. yy.a kadar birleik tek bir kitap olmadn iddia edenlerin dayandklar en nemli delillerden birisidir.900 Kanon d kitaplarn delaleti dnda, Ezra ve Nehemyann ayr kitaplar olduunu dndren bir dier husus, bizzat bu kitaplarn ieriinden kaynaklanmaktadr. Nehemya kitabnn balangcnn, aka bamsz bir metin olduunu gsterdiini belirtirler. Nehemya 1:1in Ezra 10:44n devam olduunu gsteren hibir delil yoktur. Ezrann son cmleleri yabanclarla evlilikler ve bu duruma kar verilen cevaplar ilenirken, Nehemya kitab ise Kuds dnda yaayan Nehemyann szleri ile balamakta ve aka Kudsteki yabanclarla evlilik olaylaryla hi ilikisi yoktur. Ayrca Ezrann almasnn Nehemya 8de yer almas

894 895 896 897 898 899

Japhet, Exile and Restoration, 107. Rowley, 138. Japhet, Exile and Restoration, 36. Bkz. Sirak 49:13. Bkz. II. Makkabiler 1:18, 2036. Ezra iin bkz. Josephus, Antiquities, XI. v.15; Nehemya iin bkz. Josephus, Antiquities, XI. v.68. Torrey, 3236; Eskenazi, In An Age of Prose, 12.

900

141

bu iki kitabn ayr olduunun gstergesi olduunun delili olarak saylmaktadr. Her iki kitap arasnda biim asndan farkllklar olduu; Ezra kitabnn branice ve Aramca yazld, ancak Nehemya kitabnn yalnzca branice yazld konular da bunlarn ayr olduklarnn delillerinden kabul edilmektedir.901 Ayrca bu kitaplar, hem Ezra hem de Nehemyann azndan szler iermektedir. Bu durum, her iki kitabn yazarnn farkl kiiler olduunu akla getirmektedir.902 Baz aratrmaclar ise, Ezra ve Nehemya kitaplarnn birbirinden bamsz geleneklere dayandn; orijinal olarak ayr olduklarn, ancak bir kii tarafndan ikisinin birlikte derlendiini ve bu yzden imdi tek bir kitap gibi anlaldn ileri srmektedirler.903 Baz aratrmaclar ise bu kitaplarda asl karakterin Ezra olduunu, Nehemya hikyelerinin, asl almaya sonradan yaplm ilaveler olduunu ileri srerler.904 Baz aratrmaclar, Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplarnn bir tarih deil, roman tarznda yazldn ileri srmektedirler.905 Ezra ve Nehemya kitaplar, genel olarak, Yahudilerin Babil esaretinden dnnden; Pers imparatorluunun yardmlaryla Kudsn ve mabedin yeniden inasndan; Ezra ve Nehemyann Kudsteki yeniden yaplanmada stlendikleri grevlerden ve yaptklar reformlardan sz etmektedir.906 Ayn ekilde Tanah sralamasnda son kitaplar olarak yer alan Tarihler, Ezra ve Nehemya, demden balayarak, srailoullarnn Ezra ve Nehemya dnemine kadar olan tarihlerini aktaran bir alma niteliindedir.907 Ezra ve Nehemya kitaplarnda ana karakter sz konusudur. Bunlardan ilki bir btn olarak toplumdur. Dier ikisi ise Ezra ve Nehemyadr. Bu kitaplarda

901

Ezra ve Nehemyann ierik olarak ayr kitaplar olarak deerlendirilmesine ilikin ayrntl bilgi iin bkz. David Kraemer, On the Relationship of the Books of Ezra and Nehemiah, JSOT, 59 (1993), s. 7392; Usue, 29 vd.

902 903 904 905 906 907

Eskenazi, In An Age of Prose, 12; Thomson, 125; Usue, 29. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 9394; Schams, 4748. Ackroyd, I&II Chronicles, 20. Baron, I/341. Murphy, 42. Ana Britannica, VIII/413.

142

toplumun merkeziliinin vurgulanmas, dier iki karakterden daha ok n plandadr. Bu nedenle bu kitaplarda, mnferit kahramanlar yerine toplum n plandadr.908 Ezra ve Nehemya kitaplarn birlikte deerlendiren aratrmaclar, bu kitaplarn iki ana ksmdan olutuunu ileri srmektedirler. Birinci ksm, Ezra 1 ila 6. blmler aras olup, Korein krallnn ilk ylndan balayp Dariusun krallnn altnc ylnda, yani mabedin Yahveye adanmasyla son bulmaktadr.909 Bu dnem, 538den 517e kadar olan yaklak yirmi yl kapsamaktadr. kinci ksm ise Ezra 7den Nehemya 13e kadar olan blmlerdir. Bu blmler, Ezrann Artahatann krallnn yedinci ylnda Kudse ulamasyla balamakta,910 Nehemyann Artahatann krallnn yirminci ylndaki almalaryla devam etmekte911 ve Artahatann krallnn otuz nc ylndaki olaylarla sona ermektedir.912 Bu dnem, 458den 432ye kadar olan yaklak yirmi alt yl kapsamaktadr.913 Ezra ve Nehemya kitaplar, Tarihler kitaplarndan yalnzca dil, slup ve ierik olarak deil, ayn zamanda tarihe bakta da ayrlmaktadr. Tarihlerin yazarnn dn ve yeniden yaplanma dnemiyle ilgili anlatm, Korein dn iznini ieren fermanyla son bulur. Yazar, hikyeyi kendi dnemine kadar getirmemekte, olayn devam, Ezra ve Nehemya kitaplarnda anlatlmaktadr. Ona gre, srailin kaderinin yeniden tesis edilmesi, gemiin deil, gelecein bir programdr. Yine Tarihlerin yazar, Ezra ve Nehemya kitaplarnn dlayc anlayn kabul etmez. Daha ak bir ifadeyle o, srgnden dnenlerin veya srgndekilerin stnlne, yerli halka ve kark evliliklere kar gsterilen sert tutuma ve belki hepsinden de nemlisi, Davut soyundan gelen krallarn idaresinden vazgeme dncesine itiraz eder.914
908 909 910 911 912 913

Eskenazi, In An Age of Prose, 127128. Bkz. Ezra 6:15. Bkz. Ezra 7:7. Bkz. Nehemya 1:1; 2:1. Bkz. Nehemya 13:67. Sara Japhet, Composition and Chronology in the Book of Ezra-Nehemiah, Second Temple Studies/Temple-Community, (ed. David J. A. Clines-Philip R. Davies), JSOT Press, Sheffield, 1994, ss. 208209; Usue, 3637.

913 914

Ackroyd, I&II Chronicles, 32. Japhet, Exile and Restoration, 43.

143

Eskenazi, Ezra ve Nehemya kitaplarnda, srgn ncesinden srgn sonrasna biim deitiren farkl teolojik unsur belirler: Sekin liderler dneminden, toplumsal bir dneme gei; dar bir kutsallk dneminden, daha geni kapsaml kutsallk dnemine gei ve son olarak, szl otorite dneminden yazl kaynaklarn otoritesine gei.915 Baz aratrmaclar ise, Ezra ve Nehemya kitaplarnn gemile, gelecek arasndaki devama iaret ettiini sylemitir. Ezra ve Nehemyada, altar, mabet, ehrin duvarlar, Fsh ve Sukot gibi unsurlar, srailin srgn ncesine aittir. Bunlarn srgn sonrasnda da var olmas, gemiin devam ettirildii anlamnda yorumlanmaktadr.916 Baz kutsal kitap yorumcular, Ezra ve Nehemya kitaplarndan hareketle, srgn sonrasnda fizik ve din olmak zere iki duvar ina edildiini sylemilerdir. Nehemya tarafndan ina edilen fizik duvar, Tanrnn kutsal halkn, dmanlar olan murdar gentilelerden ayrmtr. Din olan ise Ezra ina etmitir. Ezrann duvar, Tanrnn eriat olan Tevrattr. Ezrann halka okuduu Tevrat, kanlmaz olarak gentilesi ve Tanrnn kutsal halkyla irtibatta olan murdarlar darda brakmtr.917 Ezra ve Nehemya kitaplarndaki ana teolojik temalar zetle unlardr: Srgnn, toplumun gnahlar sebebiyle ilah bir ceza olmas; toplumun yeniden kurumsallamas ve kendi topraklar iin yeniden yaplandrlmas; mabedin toplum tarafndan yeniden inas; ehrin duvarlarnn yeniden imar; Tanrnn halkn korumaya ve gzetmeye devam etmesi; Tanrnn Pers krallarn Yahudi dini ve halk iin kullanmas.918

915 916 917 918

Eskenazi, In An Age of Prose, 1; Usue, 38. Usue, 41. Usue, 40. Felisi Sorgwe, The Canonical Shape of Ezra-Nehemiah and its Theological and Hermeneutical Implications, Baylor Univ., Waco, Texas, 1991, s. 133 vd.

144

b. Yazar ve Yazm Tarihi Ezra ve Nehemya kitaplarnn birleik veya ayr olup olmad tartmasna bal olarak, yazar(lar)nn kim olduu konusunda da farkl grler ileri srlmektedir. Talmuda gre Ezra, Tanahtaki kendi adn tayan Ezra Kitabn919 ve Tarihler Kitabndaki kendi zamanna kadar olan blmleri yazmtr. Tarihlerin geri kalan blmlerini ise Nehemya tamamlamtr.920 ki kitab, tek bir metin olarak kabul edenler, yazarnn da ayn kii olduunu dnmektedirler. Fakat bunlar iki ayr kitap olarak kabul edenler, bu kitaplarn yazarlarnn da farkl kiiler olduunu sylemektedirler. Tarihler kitaplar ile Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazarlarnn ayn kii mi yoksa farkl kiiler mi olduklar tartmaldr. Geleneksel gre gre, bu kitaplarn yazar ayn kiidir.921 Bu grte olanlarn ileri srdkleri deliller u balklar altnda sralanabilir: a. Hikyenin devam etmesi, yani II. Tarihlerin son dizelerinin, Ezra kitabnn banda yinelenmesi. b. Korein bildirisinin iki kez tekrarlanmas. c. slup ve dilbilimsel benzerlikler. d. Teolojik temalarn ortak olmas.
919

Tanahta Ezra ve Nehemya kitaplar, tek bir kitap olarak, Ezra ismiyle gemektedir. Bu yzden, Tanahta Ezra denildiinde, her iki kitap birden kastedilmektedir. Kr. TB, Baba Batra 15a. Ayrca, Nehemyann Ey Allahm, bu kavim urunda yaptm her eyi benim iin iyilikle an (Nehemya 5:19) ifadesindeki kibirli tavr ve kendisinden daha byk olan Daniel dhil, ncekiler hakknda ktleyici szler sarf ettii iin, (TB, Sanhedrin 93b. Kr. Nehemya 5:15) rabbilerin, Nehemya kitabna onun isminin vermeyip, onu Ezra kitabnn ikinci blm olarak kabul ettikleri ifade edilmektedir. Bkz. TB, Sanhedrin 93b.

920

Bkz. TB, Baba Batra, 15a. Baz aratrmaclar tarafndan, Ezra kitabnn, stil ve bak as olarak Tarihler kitabyla benzer olduundan hareketle, Talmuddaki bu iddia kabul edilmekte (Torrey, 238248) ve ihtimaller gz nne alndnda, bunlarn yazar olabilecek en muhtemel adayn Ezra olduu ileri srlmektedir. Bkz. Myers, EzraNehemiah, xlviii; Snaith, 107.

921

Fensham, 42; Marc Brettler, The Creation of History in Ancient Israel, Routledge, London, 1998, s. 22; Sorgwe, 1920.

145

e. Apokrif 1. Esdras kitabnda hikayenin bir btn halinde anlatlmas.922 Son dnemdeki baz aratrmaclar ise I. ve II. Tarihlerin Ezra ve Nehemya kitaplarndan bamsz olarak baka bir yazara ait olduunu ileri srmektedirler. Bu kitaplarda, hikyenin devam ediyor olmasn tek bana, kitaplarn yazarnn ayn olduunu destekleyecek yeterli bir delil kabul etmemektedirler.923 Kitaplar arasnda dilsel ve teolojik benzerliklerin olmasn, ayn dnemde yazlm olmasna balamaktadrlar. Ezra, Nehemya ve Tarihler kitaplarnn 1. Esdrasn yazar tarafndan kullanlmasnn, bu farkl almalarn daha nceden tek bir alma olduu anlamna gelmeyeceini ifade etmektedirler. Bu grte olanlara gre, bu kitaplar arasnda iddia edildii gibi teolojik benzerlikler deil, birok adan farkllklar vardr. Bu kitaplarn benzer olmad, iki alma arasndaki Samirilere kar tutumdaki farkllkta grlmektedir. Tarihlerin Samirilere gsterdii toleransl tutum, Ezra ve Nehemyann ayn gruba kar gsterdii kat tutumdan olduka farkldr. Ayn zamanda Tarihlerde, peygamberlerin rolne ska vurgu yaplrken, Ezra ve Nehemyada peygamberlerin rolne ilikin vurgu ok nemsiz kalmaktadr. Bu kitaplar arasndaki bir dier farkllk ise, Ezra ve Nehemyaya gre srail, Yahuda ve Bnyamin ile snrl iken, Tarihlerde srail, on iki kabileden olumaktadr.924 Ayn ekilde baz aratrmaclar, Ezra ve Nehemya kitaplarnn da benzer konularda, farkl anlatm ve slup kullanldndan yola karak, bu kitaplarn farkl kiiler tarafndan kaleme alndn iddia etmektedirler. rnein, Ezra kitabnn 7. blmndeki Ezrayla, Nehemya kitabnn 8. blmndeki Ezrann farkl olmasn ve yine Ezra 9. ile Nehemya 9. blmlerdeki dualarn benzer olmamasn delil gstererek, bu iki kitabn ayn kii tarafndan yazlmadn ileri srmektedirler.925 Bu grte olan aratrmaclar, Ezra ve Nehemya kitaplarn, Talmudta ifade edildii gibi tek bana Ezrann deil, tarihi yardmclaryla birlikte Ezrann veya Nehemyann ya da her ikisinin birlikte yazdn ileri srmektedirler. Btn bu ve

922 923 924 925

Sorgwe, 1922. Sorgwe, 20; Ackroyd, I&II Chronicles, 22-23. Usue, 22-25. Thomson, 125.

146

benzeri delillerden yola kan aratrmaclar, Tarihler ile Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazarlarnn farkl olduunu ileri srmektedirler.926 Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazar konusunda olduu gibi, yazld tarih hakknda da kesinlik yoktur. Tarihlerle birlikte Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazld tarih konusunda, 440 ila 250 yllar arasnda deien ok farkl tarihler verilmektedir.927 Ezra ve Nehemyada anlatlan olaylarn 539 ila 400 arasnda gerekletiinden hareket edenler, bu kitaplarn da, kesin olmamakla birlikte, 450 ila 350 arasnda yazlm olabileceini ileri srmektedirler.928 Baz aratrmaclar, daha kesin bir tarih olarak, aratrma verilerinden yola karak, bu kitaplarn yaklak 400de tamamlandn sylemektedirler. Onlara gre daha sonraki bir tarihi gerektirecek hibir delil yoktur. Onlara gre, I. Tarihler 3:17-24te saylan kraliyet eceresi ile Nehemya 12:1 ve devamnda yer alan bakhinler listesi bunun en ak ispatdr. nk eer bunlardan baka isimler olsayd, zellikle de bakhinler olmak zere, onlar da bu listeye dhil edilirlerdi.929 Ezra ve Nehemya kitaplarn, Tarihlerle birlikte ele alan baz aratrmaclar, 350300 veya daha sonraki bir tarihte yazlm olabileceini tahmin etmektedirler.930 Bazlar, bu kitaplarn yazmnn, M 4. yy.n balarnda tamamlandn kabul ederken; bazlar da M 4. yy.n sonlarndan nce tamamlanmadn ileri srmektedir.931 Bir baka gre gre, Ezra 1-6nn yazmn 300ler olmakla birlikte, kitabn dzenlenmesi 100 yl daha nce olmutur.932 Rowley, Ezra ve Nehemya kitaplarnn, 300 ylnda yazldn sylemenin bir hata olacan belirttikten sonra, 395 ylndan daha sonraki bir tarihte de yazlm olmasnn zor olduunu
926 927

Usue, 2237. Farkl tarihlendirmeler iin bkz. Snaith, 107 vd.; Usue, 3637; Myers, Ezra-Nehemiah, lxx. Usue, 3637. Myers, Ezra-Nehemiah, lxx. Snaith, 107; Ana Britannica, VIII/414. Japhet, Exile and Restoration, 33. Fensham, Ezra ve Nehemya kitaplarnn yazmn, M 4. yy.n balar kabul edenlerin, Ezrann Kudsteki almalarna, Tanahta ifade edildii gibi, I. Artahatann yedinci ylnda deil, otuz yedinci ylnda, yani 428 baladnn da kabul edilmesi gerektiini sylemektedir. Bkz. Fensham, 2.

928 929 930 931

932

Washington, 430; Williamson, 130.

147

dnmektedir. Yine Rowley tarafndan nakledilen farkl bir gr ise, bu kitaplarn yaklak 250 ylnda kaleme alnd ynndedir.933 Williamson, Ezra 1 ila 6. blmlerin bir ka kaynaktan derlendiini ve onlarn tesinde mstakil bilgi iermediini sylemektedir. Bu blmler, Korein ferman (Ezra 1:14); mabet eyalarnn listesi (Ezra 1:911); srgnden dnenlerin listesi (Ezra 2:169) ve Pers dokmanlardr. (Ezra 37).934 Yine Ezra kitabnda yer alan Korein fermannn,935 sonraki dnemlerde Yahudi yazclar tarafndan yeniden alld ifade edilmektedir.936 Farkl bir bak as ve farkl bir gr, Ezra ve Nehemya kitaplaryla, yine Ezrann ismine atfedilen apokrif 1. Esdras kitabnda,937 Pers etkisinin veya Pers arkaplannn olduudur. Yahudilik zerinde Pers etkisinin olduunu savunan aratrmaclar, Pers dneminde yazlan baz kitaplarda ran dinsel dncesinin izlerinin olduunu iddia etmektedirler. Ezra ve Nehemya kitaplarnda, Pers ynetim ve idaresinin gl bir ekilde yer almas, bu kitaplarn aka Pers saraynda yazldnn gstergesi olarak kabul edilmitir.938

2. Apokrif Kitaplar Apokrif (Apocypha) kelimesi, Yunanca gizli, kapal anlamndaki apocryphon () kelimesinden gelmekte ve okunmasna izin verilmeyen metinlere iaret etmektedir. Apokrif kitaplar ifadesi, kanonik olmayan, yani Yahudi kutsal kitab Tanaha dhil edilmeyen metinler iin kullanlmaktadr. Yahudiler kanon d kitaplar iin apokrif kavramn kullanmazlar. Rabbiler, bu tr
933 934 935 936 937

Rowley, 146; Snaith, 107. Williamson, 130. Bkz. Ezra 14. Grabbe, Israels Historical Reality, 2021. 1. Esdrasdaki gencin hikyesi (1. Esdras 3:15:6), bunun en ak rnei kabul edilmektedir. Bkz. Shaul Shaked, Iranian Influence on Judaism: First Century B.C.E. to Second Century C.E, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 313315.

938

Shaked, I/313.

148

yazlar iin, darda kalan kitaplar anlamnda, Sefarim Hizonim ifadesini kullanrlar939 ve hibir ekilde okunmasn istemezler. Hatta Rabbi Akiba, bu heretik (apokrif) kitaplar okuyanlarn ahirette nasiplerinin olmayacan sylemektedir.940 Apocalyptic kelimesi ise, Yunanca apokalupsis kelimesinden tretilmi olup, vahiy ya da syleme, aa karma anlamlarna gelmektedir. Bu kavram, antik dnemdeki dinlerin zel bir ynn ve belli bir eser trn tanmlamak iin kullanlan bir sfattr.941 Apokaliptik literatre ait metinlerin Yunanca evirileri gnmze kadar gelmitir. Aramice ve branice orijinalleri ise kaybolmutur.942 Apokriflerin says on drt veya on be tanedir. Apokaliptik bir metin olan Ezrann Vahyini apokriflere dhil etmeyenler olmakla birlikte,943 birok apokrif nshada Esdrasn kinci Kitab ismiyle yer verildii grlmektedir.944 Apokriflerin ou, Yahudiler tarafndan branice veya Aramice olarak kaleme alnmtr. Fakat bu metinler Yahudiler tarafndan deil, Kilise tarafndan korunmutur. Ayn ekilde btn dnyada apokrifler zerine kitap ve bilimsel tez yazan Hristiyan aratrmaclar olmutur.945

939

Alastair Hamilton, The Apocryphal Apocalypse, Oxford Univ. Press, New York, 1999, s. 3; Solomon Zeitlin, The Apocrypha, JQR, 37/3 (1947), s. 219221; Yehoshua M. Grintz, Apocrypha and Pseudepigrapha, EJ, CD Edition; Bruce Manning Metzger, An Introduction to the Apocrypha, Oxford Univ. Press, America, 1977, s. 5.

940 941

Bkz. Mina, Sanhedrin, X, 1. James H. Charlesworth, Introduction, The Old Testament Pseudepigrapha/ Apocalyptic Literature& Testaments, (ed. James H. Charlesworth), I, Doubleday, New York, 1983, s. 3.

942 943

Solomon Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, JQR, 40 (19491950), s. 244. Judaica Ansiklopedisinde apokrifler olarak u kitaplar saylmaktadr: 1. Esdras, 2. Tobit, 3. Yudit, 4. Ester (ilavelerle), 5. Bilgelik (Sleymann Hikmeti), 6. Sirak (Ben Sirakn Hikmeti), 7. Baruk, (Yeremyann Mektubuyla birlikte), 8. Azaryann Duas ve Gen Adamn Ezgisi, 9. Suzanna, 10. Bel ve Ejderha, 11. Manaenin Duas, 12. I. Makkabiler, 13. II. Makkabiler. Bkz. Grintz, Apocrypha and Pseudepigrapha, EJ, CD Edition.

944

Metzger, 3 vd; The Apocrypha, Nonesuch Edition, Kessinger Publishing, 1995, s. 21 vd.; Paul Tice, The Apocrypha, Book Tree, New York, 2003, s. 14 vd. Zeitlin, The Apocrypha, 219.

945

149

Ezraya atfedilen kitaplardan 1. Esdras, apokrif kitaplar tasnifinde946 tarihsel olanlar ierisinde yer alrken; 4. Ezra kitab apokaliptik literatr ierisinde saylmaktadr. Ezrann ismine atfedilen apokrif iki kitap iin farkl geleneklerde, farkl isimlendirmeler kullanlmaktadr.947 Apokriflerde 1. Esdras olarak bilinen kitap, Yunan ve Slav kutsal kitaplarnda 2. Esdras eklinde; Roma Katolik Kutsal Kitabnda (Vulgatede) ise 3. Esdras eklinde yer almaktadr. Apokriflerde 2. Esdras olarak geen kitap ise Slav Kutsal Kitabnda 3. Esdras ve Vulgatede 4 Esdras eklinde gemekte, Septuagintte ise hi yer almamaktadr.948 Kitaplarn isimlendirilmesinden kaynaklanan bu farkll ematik olarak gstermek, konunun daha iyi anlalmasna yardmc olacaktr. Burada Septuagint ve Vulgate dhil, birok farkl Kitab- Mukaddes evirisindeki Ezra kitaplarnn listesi yer almaktadr. Ezraya nispet edilen kitaplarn tablosuna baktmzda, bunlarn olduka kartrlmaya ve yanl yaplmaya msait olduklar grlecektir.

946

Apokrif ve apokaliptik kitaplarn tasnifi yledir: 1) eriatla (halakah) ilgili olanlar: Yubiller Kitab (Jubilees)..vb, 2) Tarihle ilgili olanlar: 1. Esdras, I. ve II. Makkabiler vb; 3) Efsane ve Hikyeler: Yudit, Tobit, Suzannavb, 4) Hikmet kitaplar: Sirak ve Bilgelik, 5) Dualar ve lahiler: Azaryann Duas, Manaenin Duas..vb, 6) Midra: Adem ve Havvann Kitaplar..vb, 7) Apokaliptik kitaplar: 4. Ezra, Enoh..vb, 8) Muhtelif olanlar: Artapanus, Demetrius..vb. Bkz. Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, 248250.

947

Solomon Alexander Nigosian, From Ancient Writings to Sacred Texts, John Hopkins Univ. Press, Maryland, 2004, s. 298; The Fourth Book of Ezra, (Giri ve notlarla ngilizceye eviren: Bruce M. Metzger), The Old Testament Pseudepigrapha/Apocalyptic Literature& Testaments ierisinde, (ed. James H. Charlesworth), I, Doubleday, New York, 1983, s. 517.

948

Nigosian, 198.

150

Tablo 1949
Kitap Versiyon Ezra Kitab (K.M) Nehemya Kitab (K.M.) II. Tarihler 3536; Ezra Kitabnn tamam; Nehemya Kitabnn 7:388:12 aras ve Darius korumalarn bir kssas 1. Esdras 2. Esdras 3. Esdras 3. Esdras Latince Vahiy (Apocalypse)

Septuagint (Yunanca) Vulgate (Latince) Sonraki Birok Latince

K.M.

2. Esdras 1. Esdras 1. Esdras

--------4. Esdras
2. Esdras (12) 4. Esdras (314) 5. Esdras (15 950 16)

Byk K.M. (1539)

Douay951 K.M. (1609 1610)

1. Esdras 1. Esdras Ezra

2. Esdras Nehemya Nehemya

3. Esdras 2. Esdras 1. Esdras

4. Esdras 3. Esdras 2. Esdras

Rus K.M. Moskova Patriklii (1956)

Cenevre K.M.(1560) Piskoposl. K.M. (1568) Kral James Versiyonu (1611) Gzden Geirilmi Standard Versiyon (1957)

Baz aratrmaclar ise Septuagint, Vulgate ve Kitab- Mukaddesin baz ngilizce evirilerinde yer alan Ezra kitaplarnn listesini farkl bir ekilde ele almaktadrlar.

949 950

Bkz. The Fourth Book of Ezra, I/516 Grabbe ise farkl bir deerlendirme yaparak, Ezrann Vahyi kitabnn 12. blmlerini 5 Ezra; 314. blmleri 4. Ezra ve 1516. blmleri de 6 Ezra olarak isimlendirmektedir. Bkz. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 90.

951

Douay Kitab- Mukaddes: Reims-Douay Kitab- Mukaddesi olarak da bilinmektedir. Kitab- Mukaddesin MS 4. yydaki Latince evirisi Vulgateden ngilizceye yaplan evirisidir. Bu eviri, Belikann Douay ehrinde (bugn Fransada) ngiltereden srgne gnderilen Katolik bilginlerce yaplmtr. Yeni Ahit blm Reimsde 1582de; Eski Ahit blm de 1609-1610da Douayda baslmtr. Kitap ismini, bu ehirden almtr. Bkz. Ana Britannica, VII/447. Ayrca bkz. Bernard Ward, Douay Bible, Catholic Encyclopedia, CD Edition.

151

Tablo 2952
Septuagint (LXX) Esdras A Esdras B Esdras C Esdras (Peygamber) Vulgate 3. Esdras 1. Esdras 2. Esdras 4. Esdras Baz ngilizce K.M. 1. Esdras (Apokrif Kitap) Ezra Nehemya 2. Esdras (bazen 4. Ezra olarak da isimlendirilir)

Apokrifler, Eski Ahitin Yunanca evirisi olan Septuagint ile Latince evirisi olan Vulgatede, dier kanonik kitaplar arasnda sayld iin, Roma Katolik ve Yunan Ortodoks Kiliselerince Kutsal Kitaba dhil edilmilerdir.953 Bu yzden Yeni Ahitten sonra ek olarak bu kitaplara yer vermilerdir. Protestanlar ise bu kitaplar okumaya deer grmekle birlikte, kutsallklarn kabul etmemi ve apokrif saymlardr.954 Sirak (Ben Sirann Hikmeti) kitab hari, Talmudda hibir apokrif metne iaret edilmemektedir.955

a. 1. Esdras (Esdras A veya 3. Esdras) Esdras ismi, Yunanca Ezra anlamndadr. Bu kitap, Eski Ahitin branice yazlm Ezra kitabndan ayrt etmek amacyla Yunanca Esdras olarak adlandrlmtr. bran kutsal metinlerinin ilk Yunanca evirisi Septuagintte yer alan, ama gnmzde hibir kilisenin kanonik saymad apokrif bir metindir. zgn metni Aramca ya da branice kaleme alnm olan 1. Esdrasn, yalnzca Yunanca metni ile Yunancadan aktarlan Latince, Sryanice ve dier dillere evirisi gnmze ulamtr.956 Josephus 1. Esdras kitabna byk bir deer vermi, Yahudi tarihinin belli bir dneminin anlatmnda hemen hemen bu kitab takip etmitir.957

952 953 954 955

Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, xxxviii. Ayrca bkz. Grabbe, Ezra-Nehemiah, 90. Nigosian, 198; Grintz, Apocrypha and Pseudepigrapha, EJ, CD Edition. Grintz, Apocrypha and Pseudepigrapha, EJ, CD Edition. Moshe Zevi (Moses Hirsch) Segal, Ben Sira, Wisdom of, EJ, CD Edition; Grintz, Apocrypha and Pseudepigrapha, EJ, CD Edition. Ana Britannica, VIII/288; Grabbe, Ezra-Nehemiah, 69; Jacob Petroff, Ezra, Greek Book of, EJ, CD Edition. Fensham, 21.

956

957

152

Josephus, adalar ve Ortodoks Yahudi gruplarn aksine, srgn dn dnemle ilgili gvenilir kaynak olarak 1. Esdras kabul etmitir.958 1. Esdras kitab, ayn zamanda Ezrann Yunanca Kitab, Apokrif Ezra veya 3. Esdras olarak da adlandrlmaktadr.959 Latin Kutsal Kitap geleneinde 3. Esdras olarak isimlendirilen kitap, apokrif 1. Esdrasdr. Ayn gelenekte kanonik Ezra ve Nehemya kitaplar ise srasyla 1. Esdras ve 2. Esdras olarak yer almaktadr.960 Yine bu kitap, Yunan ve Slav kutsal kitaplarnda 2. Esdras eklinde yer almaktadr.961 Septuagintteki Esdras A veya 1. Esdras, Vulgatede 3. Esdras; Esdras B ve Esdras C ise srasyla, Vulgatedeki 1. Esdras ve 2. Esdrasa tekabl etmektedir. Protestanlarn, Cenevre Kitab- Mukaddesinden sonra (MS 1560), Vulgatedeki 1. Esdras ve 2. Esdras kitaplarn, Ezra ve Nehemya eklinde; yine Vulgatedeki 3. Esdras kitabn da 1. Esdras eklinde vermeye baladklar grlmektedir.962 Baka hibir apokrif metin, 1. Esdras kitab kadar Tanahla yakndan ilikili deildir. Kitap, II. Tarihlerin 3536. blmlerini, Ezra kitabnn tamamn ve Nehemya kitabnn baz blmlerini (Nehemya 7:68:12) iine almaktadr.963 Bu
958 959 960

Torrey, 12. Torrey, 12; Petroff, Ezra, Greek Book of, EJ, CD Edition. Daniel J. Harrington, Invitation to the Apocrypha, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 1999, s. 152; Nigosian, 198. Nigosian, 198. The Fourth Book of Ezra, I/516; Souay, Esdras, Catholic Encyclopedia, CD Edition; William R. Goodman, First Book of Esdras, The Anchor Bible Dictionary, (ed. David Noel Freedman), II, 1992, s. 609610; Eskenazi, The Chronicles, 40.

961 962

963

1. Esdras kitabnn ierii ve Kutsal Kitapla paralellikleri: 1. Esdras 1:120 1. Esdras 1:2122 1. Esdras 1:2355 1. Esdras 2:1-3a 1. Esdras 2:3b11 1. Esdras 2:1226 1. Esdras 3:15:6 1. Esdras 5:771 1. Esdras 6:19:36 1. Esdras 9:3755 II. Tarihler 35:119 --II. Tarihler 35:2036:21 II. Tarihler 36:2223; Ezra 1:1-3a Ezra 1:3b11 Ezra 4:724 --Ezra 2:14:5 Ezra 5:110:44. Nehemya 7:228:13a

(Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, xlii; Goodman, II/610.)

153

yzden 1. Esdras kitabnn, Ezra, Nehemya ve II. Tarihler kitaplaryla ilikisi ok tartmaldr. 1. Esdras kitabnn yazmyla ilgili farkl grler olmakla birlikte, genel kanaat, bunun mstakil bir alma deil, Tarihler, Ezra ve Nehemya kitaplar kullanlarak oluturulmu olduu ynndedir.964 Her ne kadar 1. Esdras kitabnn byk bir blm, Tanahn Ezra ve Nehemya kitaplaryla paralellikler arzetse de, aralarnda tam bir benzerlik yoktur.965 Kitapta, kanonik Ezra ve Nehemya kitaplarnda olduundan farkl bir dzenleme yaplmtr.966 rnein, 1. Esdras kitab M 7. yy. sonlarndan, kral Yoiyadan balar967 ve Ezra dnemiyle son bulur.968 Srgn ve ilk dn hikyesini anlattktan sonra,969 kanonik olmayan bir hikyeye, Muhafzn Hikyesine yer verir.970 Ardndan Ezra kitabnda olduu gibi, mabedin inas971 ve Ezrann Kudsteki faaliyetlerinden sz eder.972 Bundan baka 1. Esdrasn yazar, kitaptaki mektuplar yeniden dzenlemi, Nehemya 8i eklemi ve Kutsal Kitaptaki Ezra ve Nehemya hikyesine alternatif olarak 1. Esdras 1:21-22de kendi bak asn ortaya koymutur.973 Kitabn yazm tarihi tam olarak belli deildir. Genellikle Ezra ve Nehemya kitaplarndan sonra kaleme alnd kabul edilmektedir.974 Ester ve Daniel kitaplaryla dil ve biim benzerliklerinden yola kan aratrmaclar, 1. Esdrasn 165den sonra yazldn tahmin etmektedirler.975

964

Torrey, xi; 18 vd; Eskenazi, In An Age of Prose, 157; Myers, Ezra-Nehemiah, xlii; Kristin De Troyer, Zerubbabel and Ezra: A Revived and Revised Solomon and Josiah? A Survey of Current 1. Esdras Research, CBR, 1/1 (2002), s. 3132.

965 966 967 968 969 970 971 972 973 974 975

Grabbe, Ezra-Nehemiah, 6980. Harrington, 152153; Petroff, Ezra, Greek Book of, EJ, CD Edition. Kr. II. Tarihler 35:1 vd. Kr. Nehemya 7:728:13. Bkz. 1. Esdras 1:12:30. Bkz. 1. Esdras 3:14:62. Bkz. 1. Esdras 5:17:14. Bkz. 1. Esdras 8:19:55. De Troyer, 30. De Troyer, 32. Goodman, II/610.

154

Kitabn oluumuyla ilgili farkl teoriler ortaya atlmaktadr. Genel kanaat kitabn branice ve Aramice bir kaynaktan oluturulduu ynndedir.976 Baz aratrmaclar ise Esdrasn branice metinlere deil, Yunanca Ezra ve Nehemya kitaplarna dayandn, bazlar da Ezra ve Nehemya kitaplarna dayanmakla birlikte mstakil bir alma olduunu ifade etmektedirler.977 Baz aratrmaclar da, 1. Esdrasn yaratc bir evirmen tarafndan branice metinlerden yararlanarak yeniden yazldn sylemektedir.978 Apokrif 1. Esdrasn Ezra ve Nehemya kitaplarndan bamsz bir kitap olduunu belirten Eskenazi, kitabn Ezra ve Nehemya kitaplarnda olmayan baz ideolojik unsurlar ierdiini ileri srmektedir. Bu unsurlar: a. Davutun merkezilii,979 b. srail dncesi ve srailin dierleriyle ilikisi,980 c. Peygamberlerin rol, d. Mabet ve ibadete Ezra ve Nehemya kitaplarndan daha fazla vurgunun olmas.981 Apokrif 1. Esdras kitab, genel olarak srailin Babile srgn ediliinden ve srgnden dnnden bahseder. Fakat kitabn asl zerinde durduu konu, din ve
976 977 978 979

Fensham, 20. De Troyer, 3132. De Troyer, 50. 1. Esdrasn aksine, Ezra ve Nehemyada Davut ve krall, ikincil derecede nem arzetmektedir. (Bkz. Ezra 3:10; Nehemya 12:24, 37 4546). Davutun ecerensin saylmam olmas; Davut soyundan gelmesine ramen Zerubbabelin soyu dorudan Davuda kadar gtrlmemesi; kral Sleymandan sadece bir yerde, gnah ilemi olmas dolaysyla zikredilmesi (bkz. Nehemya 13:26) bunun en byk ispat saylabilir. Bkz. Eskenazi, The Chronicles, 4449.

980

Ezra ve Nehemya, 1. Esdrasdan farkl olarak, srail kavramn daraltm, sadece srgnden dnen Yahudallarla snrl tutmutur. 1. Esdras ise, kral Yoiyann Fsh kutlamalaryla balatlp, btn Yahudileri srail ats altnda birletirecek ekilde geni tutulmu ve yabanclara kar daha hogrl bir tutum sergilenmitir. (Bkz. 1. Esdras 1:119). Ayrca 1. Esdrasn yazar, faaliyetlerini onaylamad iin Nehemyay kitaptan kartm; Sleymann gnahndan da hi sz etmemitir. Bkz. Eskenazi, The Chronicles, 4950.

981

Eskenazi, The Chronicles, 40; 4456.

155

sosyal kurumlaryla Yahudilerin bir millet olarak yeniden teekkldr. Bu oluumda, khin ve yazc Ezra gibi, khin Yeua ve vali Zerubbabel de ok nemli rol oynar. Fakat yine de kitapta en nemli karakter Ezradr. Nehemyaya bu kitapta hi yer verilmemektedir.982 Kanonik Ezra ve Nehemya kitaplaryla 1. Esdras kitab arasndaki en nemli fark Dariusun Muhafzlarnn Hikyesi veya Gencin Hikyesi diye isimlendirilen blmdr.983 Bu hikyede Zerubbabel, Ezra ve Nehemya kitaplarnda olduundan daha ok n plana kmaktadr. Srgn dn mabedin yeniden yapmndan sorumlu bilge lider olarak aka Zerubbabel takdim edilmektedir. Zerubbabel, hikmetle dllendirilmi ve mabedi ina etmi olan kral Sleymann izgisinde sunulmaktadr. Davutun soyundan geldiinin vurguland ifadeler (zellikle 1. Esdras 5:5) ise Ezra ve Nehemya kitaplarndaki bilgilerle uyumamaktadr.984 Ezra ve Nehemya kitaplaryla 1. Esdras arasndaki farkllk bununla da snrl deildir. Ezra ve Nehemya kitaplarna gre olaylarn geliimi yle olmutur: ilk nce altar ina edilmi, sonra mabet ve son olarak da, Nehemya kitabna gre, ehir ina edilmitir. 1. Esdrasda ise olaylar ters olarak geliir: lk nce ehir restore edilmi, ardndan altar yaplm, son olarak da mabet ina edilmitir. Aratrmaclara gre bu sralamada 1. Esdrasn kabul edilmesi daha uygundur. Srgnden dndkten sonra ilk nce ehir onarlm, ardndan altar ve son olarak da mabet ina edilmi olmaldr.985 Kitaplar, liderlik konusunda da farkl bir bak as sunmaktadr. lk olarak Kral Yoiya ilave edilip kraln dindarlna vurgu yaplrken, halknn dinsiz oluunun alt izilmektedir. Aratrmaclara gre bu ifade bu metnin neden yazld konusunda bir ipucu vermekte ve bir bak asn yanstmaktadr. Baz aratrmaclara gre, 1. Esdrasn yazar, kinci Mabed Dneminin lideri Ezrann

982 983

Harrington, 153; Fensham, 2021. Baz aratrmaclar, 1. Esdrasdaki Gencin Hikyesinin kitabn orijinalinde olmadn, bunun Yunanca evirisine sonradan eklendiini iddia etmektedirler. Bkz. De Troyer, 48; Torrey, 20, 30.

984 985

De Troyer, 52. De Troyer, 5354.

156

Yoiyann izgisinde olduunu, Nehemyann yannda tamamlayc bir kii olmadn vurgulamak istemitir. Yoiyann nemi, zellikle ilave edilen 1:2122de anlatlmtr. stelik dindar Kral Yoiyann deeri, sadece iyi bir vali olan Nehemya karakterinin kaldrlma nedenini de aklamaktadr. 1. Esdrasn yazar Nehemya materyalini bilinli olarak metne dhil etmemi, Ezra ile Yoiya arasnda paralellikler kurmaya almtr. Ezra, Yoiyann misyonunu devam ettirip dzenlemi, onun tarafndan vurgulanan eriat devam ettirmitir. 1. Esdrasn yazarna gre Kral Yoiya dindar olmasna ramen, halk dindar deildir. Hlbuki Ezra, dindar olmayan halk, olumlu ynde deitirmitir. Kitabn sonunda Ezra, Tevrat okumakta, halk da ellerini kaldrp Tanrya dua etmektedir. Ezra, son olarak, bu gn bayram ilan etmi986 ve bylece Yoiyann balatt ii tamamlamtr. Ezrann gayretleri sonucu insanlar sonunda eriatn takipileri olmulardr.987 Sonu olarak, 1. Esdras kitab, Ezra ile Kral Yoiya arasndaki ilikiyi vurgulamak iin yazlmtr. kinci Mabet toplumu, Birinci Mabet toplumunun yalnzca bir devam deil, ayn zamanda liderleri de Kral Yoiyann balatt gibi Tevrata vurgu yapmaya devam etmilerdir. Kitaba gre, Ezra grevini baaryla tamamlamtr. kinci bir husus, Gencin Hikyesinin ilave edilmesidir. Bu hikye, mabedin inasnn yllar sonra nasl yeniden baladn aklamak iin ilave edilmitir.

b. 4. Ezra (Ezrann Vahyi veya 2. Esdras) Bu kitabn isimlendirilmesinde bir ittifak bulunmamakta, farkl geleneklerde farkl isimlendirmeler yer almaktadr. Ezrann Vahyi olarak bilinen bu kitap, Vulgatede 4 Esdras olarak yer alrken, sonraki birok kutsal kitap geleneinde 2. Esdras olarak isimlendirilmektedir.988 Fakat 2. Esdras eklindeki kullanm, bazen Septuagintteki kanonik Ezra ve Nehemya kitaplarna denk den 2. Esdrasla

986 987 988

Bkz. 1. Esdras 9:50. De Troyer, 5455. Michael E. Stone, Second Book of Esdras, The Anchor Bible Dictionary, (ed. David Noel Freedman), II, 1992, s. 611; Myers, Ezra-Nehemiah, xxxviii; Fensham, 20; Harrington, 152; The Apocrypha, 21 vd.

157

kartrlmaktadr.989 nk Ezraya nispet edilen kitaplar, farkl kaynaklarda farkl isimlerle verildii iin kartrlmaya ve yanl yaplmaya olduka msaittir.990 Latin kutsal kitaplarnda 4. Ezra (Esdrae liber IV) olarak adlandrlan metin, apokriflerin iinde yer alan ve 2. Esdras olarak isimlendirilen kitabn 314. blmlerinden olumaktadr. 4. Ezrann daha geni bir formu olan metin, bir Hristiyan taslak almas olup sonraki Latin kutsal kitaplarnda ounlukla 2 Esdras veya 5 Esdras olarak isimlendirilmektedir.991 Modern aratrmaclar bu kitab biimsel ynden e ayrmaktadrlar. Kitabn 12. bablarn 5. Ezra;992 314. bablarn 4. Ezra; 1516. bablarn ise 6. Ezra olarak isimlendirmektedirler. Bunlardan 5. Ezra ve 6. Ezrann bir Hristiyan almas, 4. Ezrann ise bir Yahudi almas olduunu belirtmektedirler.993 Kaynaklarda 4. Ezra kitabnn Latince, Sryanice, Habee, Grcce, Ermenice ve Kptice yannda, iki farkl Arapa evirisinin bulunduu sylenmektedir.994 4. Ezra kitabnn, MS. 1. yy.n sonlarnda veya MS 2. yy.n ilk yarsnda ikinci mabedin yklmasndan sonra yazld tahmin edilmektedir.995 Baz aratrmaclar, kitabn farkl blmlerinin farkl tarihlerde kaleme alndn ileri

989

W.O.E. Oesterley-Theodere H. Robinson, An Introduction to the Books of The Old Testament, Meridian Books, New York, 1960, s. 120; Grabbe, Ezra-Nehemiah, 90; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii; Fensham, 20.

990 991 992

The Fourth Book of Ezra, I/517. The Fourth Book of Ezra, I/517. 5. Ezra olarak isimlendirilen blmlerde, Tanrnn halk olarak srailin reddedilii (1:1 2:9) ve yerine Kilisenin ikame ediliiyle ilgili Ezrann kehaneti anlatlmaktadr. (2:10 48). Bkz. Harrington, 186.

993

Grabbe, Ezra-Nehemiah, 90; The Fourth Book of Ezra, I/517; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxii; David E. Aune-Eric Stewart, From the Idealized Past to the Imaginary Future: Eschatological Restoration in Jewish Apocalyptic Literature, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, 2001, s. 149150.

994

Michael E. Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition; Stone, Second Book of Esdras, 611. Drint ise 4. Ezrann, ikisi Yunancadan birisi de Sryaniceden olmak zere nsha Arapa evirisi bulunduunu nakletmektedir. Bkz. Drint, 27.

995

Collins, I/151; Schams, 202; Fensham, 20; Zeitlin, The Apocrypha, 239.

158

srmektedirler.996 Baz aratrmaclar 4. Ezra kitabnn, Yahudilerin MS 70 sonrasndaki durumlarn yanstmas dolaysyla, Domitiann krall dneminde yazlm olma ihtimalinin olduunu, ancak Kudsn 587 ylnda yklmasndan 30 yl sonra Babilde yazlm gibi gzktn ileri srmektedirler.997 Baz aratrmaclar da, MS 95100 yllar arasna tarihlendirmekte ve muhtemelen srailde yazlm olduunu ileri srmektedirler.998 Bazlar ise Filistinde deil, Diasporada kaleme alndn ileri srmektedirler.999 Ezrann ismine atfedilen 4. Ezrann gerek yazaryla ilgili kesin bir bilgi bulunmamaktadr.1000 Baz aratrmaclar, mevcut 4. Ezra kitabnn bir tek kii tarafndan deil, farkl tarihlerde farkl yazarlar tarafndan kaleme alndn dnmektedirler.1001 Rabbi Akibann ada Barnaba ise 4. Ezrann yazarnn bir peygamber olduunu sylemektedir.1002 Kitab btnl iinde deerlendiren aratrmaclar, kitapta bir btnlk olduunu, yazarnn yazl ve szl kaynaklar kullandn, kitabn her hangi bir mezhep veya Essen izi tamadn, hatta bazen geleneksel rabban yorumlar takip ettiini1003 sylemektedirler.1004 Bu zelliine ramen 4. Ezra, hibir zaman kanonik kitaplar arasnda saylmamtr.1005 Bu kitabn kanonik olmamasnn sebebinin, sadece apokaliptik oluundan deil, Kanonun tamamlanmasndan sonra kaleme alnm olmasndan kaynakland sylenmektedir.1006 Kitapta Ezrann mahede ettii yedi vizyondan sz edilmektedir. Bunlardan ilk , Ezra ile melek Uriel arasnda geen diyalog formunda olup, mabet ve

996

Zeitlin, The Apocrypha, 239; Schams, 202; Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, 240 Knibb, 269. Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition. Zeitlin, The Apocrypha, 243. Schams, 202. Zeitlin, The Apocrypha, 239. Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, 224, 232. Bkz. 4. Ezra 6:710. Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition. Fensham, 20. Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, 240.

997 998 999

1000 1001 1002 1003 1004 1005 1006

159

Kudsn tahrip edilmesi ve teodiseyle ilikilidir. lk vizyondan her biri, ksa eskatolojik bir vahiy ile son bulur. Drdnc vizyon, gksel Kudsn matemli bir kadn formunda Ezrayla karlamas ve Siyonun kurtulaca vaadinde bulunmasn anlatr. Beinci vizyon, denizden kan bir kiiyle ilgilidir. Altnc vizyon, Mesihin kt milletlere kar zafer kazanmasndan sz eder. Son vizyon ise Ezrann, Tevrat, Kutsal Kitabn 24 kitabn ve 70 sr kitabn, yani apokaliptik bilgiyi almasndan sz eder.1007 erdii teolojik mesajlar sebebiyle 4. Ezra kitab, Yahudi apokaliptik literatrnn nemli metinlerinden birisi olarak kabul edilmektedir.1008 Dier apokaliptik literatr gibi 4. Ezrann da Yahudilik zerinde byk etkisinin olduu sylenmektedir. Talmudta bahsedilen mesih fikrinin1009 kkeninin bu kitap olduu belirtilmektedir.1010 Yine Yahudilikte yer almayan asl gnah fikrinin kaynann da Enoh ve Sleymann Hikmeti kitaplar yannda 4. Ezra kitab olduu ileri srlmektedir.1011

1007 1008 1009 1010

Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition. Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition. TB, Sukkah, 52a. Meleklerin gc ve faaliyetleriyle ilgili bilgilerin, gelecek dnya, Cennet ve Cehennem dncelerinin de apokaliptik kitaplarn etkisiyle Yahudilie getii ileri srlmektedir. Ayrca apokaliptik literatrn Yahudilie olduu gibi, Hristiyanla da etki ettii, hatta apokaliptisizmin Hristiyanln atas olduu ileri srlmektedir. Hatta, bu literatr bilinmeden ilk Hristiyanln tam olarak anlalmasnn imkansz olduu ifade edilmektedir. Mesih sa fikri bata olmak zere, ilk gnah, kefaret, fidye ve ehitlik gibi, Da Vaaznda yer alan Hristiyanlktaki birok temel kavramn gerekte apokaliptik literatre dayand iddia edilmektedir. Zeitlin, apokaliptik metinlerin Hristiyanlk zerinde, Yahudi Tanahndan daha ok etki yaptn sylemenin abartl olmayacan sylemektedir. Bkz. Zeitlin, Jewish Apocryphal Literature, 242244

1011

Bilindii gibi, Tanahta anlatlan demin itaatsizlii ve Cennetten kovulmas, Pavlus tarafndan kullanlarak, Kristolojik kurtulu fikrini ortaya karmtr. Bu asl gnah da dem nesline gemitir. (Bkz. Romallara Mektup, 5:1221). Yahudilikte asl gnah reddedilmi, Tekvin 3te anlatlan Cennetten kovulma hikyesinden Kutsal Kitap dnemi boyunca, Pavlusun anlad ekilde bir sonu kartlmamtr. Aratrmaclara gre, Yahudilikte Pers ve Yunan etkisi altnda sadece baz apokrif ve sdografik yazlarda dme ve asl gnah fikirleri yer almaya balamtr. Bu fikirler, Enoch,

160

Kitabn yazarnn, Kudsn yklnn ortaya kard teolojik problemlerle olduka ilgili olduu, kitapta bunu aka yanstt belirtilmektedir. Yazar, Ezrann azyla Babil Siyondan daha m erdemlidir?1012 veya srail dnda herhangi bir ulus seni hi tanm mdr?1013 diye sorarken, Yahudilerin iledikleri gnahlarn srgne gnderilmelerine sebep olduu dncesine kar durmaktadr. nk Babillilerin iledikleri gnahlarn ok daha fazla olduunu grmtr.1014 Kitabn yazar, Ezraya, yaananlar ve insann doasn anlama ynnde bir dizi sorular sordurur. Fakat bu sorulara gerek bir zm de sunamaz. Ezrann sorularnn muhatab olan melek Uriel, sadece Tanrnn yollarnn idrak edilemeyeceini sylemekle yetinir.1015 Bu kitabn kurgusunun saf teokrasi zerine kurulu olduu dnlmektedir. Zira kitaba gre dnyay bizzat Tanr ynetecektir. Kitap Kudsn ve Sionun kurulacandan sz etmektedir. Ancak bunlar Gksel Kuds ve Gksel Siyondur. 4. Ezrada Yahudi bir devletin kurulmasyla ilgilenilmemekte, Tanrnn evren zerindeki egemenlii zerinde durulmaktadr.1016 4. Ezrada Tanrnn olum diye isimlendirdii mesihin yapacaklar ilerden sz edilmekte,1017 ancak mesihin Yahudi devletini kuracak, mabedi ina edecek ve kurbanlar yeniden canlandracak kii olmad sylenmektedir.1018 Ayrca mesihin Tanr krallnn habercisi olduu,1019 onun geliiyle birlikte Tanr krallnn ilan edilecei, btn insanlarn sraile katlaca ve puta tapcln yok edilecei belirtilmektedir.1020

Sleymann Hikmeti ve 4. Ezra kitaplarnda grlmektedir. Samuel S. Cohen, Judaism A Way of Life, The Union of American Hebrew Congregations, Cincinnati, 1948, s. 282.
1012 1013 1014 1015 1016 1017 1018 1019 1020

Bkz. 4. Ezra 3:31. Bkz. 4. Ezra 3:32. Bkz. 4. Ezra 3:28 vd. Stone, Ezra, Apocalypse of, EJ, CD Edition; Collins, I/153. Zeitlin, The Apocrypha, 242243. Bkz. 4. Ezra 13:3738. Bkz. 4. Ezra 13:36. Bkz. 4. Ezra 6:2528; 7:3334. Bkz. 4. Ezra 9:78. 4. Ezra kitabn apokrif Baruh kitabyla karlatran aratrmaclar, iki kitap arasndaki mesih ve Yahudiler konusundaki farkl yaklamlar ortaya koymulardr. 4. Ezraya gre mesih, Tanr Krallnn habercisiyken (Bkz. 4. Ezra

161

Apokaliptik metinlerde olduu gibi, 4. Ezra kitabnda da eskatolojik anlatmlara, dnyann sonunun geliiyle ilgili birok alamet ve maher kozmik olaya yer verilmitir. rnein, gece gne ve gndz ay parlayacak, aalardan kan damlayacak, talar konuacak, yldzlarn yrngeleri deiecek, insanlarn ho karlamad bir kral tahta geecek, l deniz balk verecek, kadnlar ok acayip yaratklar douracaklar gibi ifadeler bu alametlerden bir kadr.1021 4. Ezra kitabnn Arapa nshalarnn dier Latince, Sryanice ve Habee evirilerinden ciddi farkllklar gstermesi, bunlarn zerinde allm metinler olduu iddialarnn dile getirilmesine sebep olmutur.1022 Drinte gre, 4. Ezrann Arapa versiyonlar, Hristiyan gruplarca sahiplenilen orijinal Yahudi metinleridir. Fakat Mslmanlar da bu metinlere, Kurann detayl olarak bahsetmedii peygamberler hakknda bilgi bulabilmek iin ilgi gstermilerdir. rnein Kuranda sadece bir kez Ezra (zeyir)den sz edilmektedir. Bu sebeple Arapa evirilerin bir Mslman tarafndan yaplm olabilecei iddia edilmitir. Yine Drinte gre, 4. Ezrann Arapasnn, bir Hristiyan deil de, bir Mslman tarafndan evrildiine ilikin bizzat kitabn ierisinde birok rnek vardr. Buna ramen, 4. Ezrann Arapa evirisinin bir Mslman tarafndan yaplp yaplmadn tespit etmenin zor olduu sylenmektedir.1023

II. EZRANIN REFORMLARI lk srgnden dnen Yahudi liderlerden Zerubbabel ve zellikle de Nehemyann Srgnden dnenlerin gerek Yahudi olduklar, srgne gitmeyip
6:2528; 7:3334), Baruh kitabna gre Filistinde bir Yahudi devletini kuracak kiidir. (Bkz. Baruh 44; 68:56). 4. Ezraya gre Yahudiler seilmi halktr. Mesihin gelmesiyle puta tapclk yok edilecek, Tanr Krall ilan edilecek ve btn insanlar sraillilere katlacaktr. (Bkz. 4. Ezra 9:78). Baruh kitabna gre ise mesih, bir Yahudi devleti kuracak ve Yahudilere zulmeden milletleri yok edecektir. Ancak Yahudilere zulmetmeyen milletlerin cann balayacaktr. (Bkz. Baruh 72:46). Bkz. Zeitlin, The Apocrypha, 246.
1021 1022 1023

Bkz. 4. Ezra 5:112. Drint, 27. Drint, 811.

162

kendi topraklarnda kalanlarn da zamanla dinden uzaklatklar dncesi, faaliyetlerine de yansmtr. Onlarn bu dlayc tutumu, blgede rahatszla ve kargaaya sebep olmutur. Bu rahatszlktan haberdar olan ve blgede bar tesis etmeye alan Pers ynetimi, ynetici olarak atad Yahudi lideri geri arm, yerine bakalarn gndermitir. Zerubbabel ve Nehemya grevde kaldklar sre ierisinde, mabedin ve ehrin inas gibi fizik yaplanmayla megul olduklarndan daha nce bahsetmitik. Dindeki dnm salayacak reformlarn mimar ise khin ve yazc Ezra olmutur Ezra, Kudse ehrin ve mabedin imar ve inasndan sonra gelmi ve burada din temellere dayal yeni bir toplumun teekkl iin almtr. Ezrann Kudse gelii, ilk srgn dnnden yaklak seksen yl, mabedin inasndan da elli yl sonraya denk gelmektedir. Yapt reformlar sebebiyle Ezra, kinci Mabet Dnemi Yahudiliinin babas ve hatta ikinci bir Musa olarak kabul edilmitir. Bu ynyle o, Tanahta srgn sonras karakterler arasnda en nemli kii olarak grlmtr.1024 Hem Yahudi geleneinde, hem de modern Kutsal Kitap eletirilerinde, Babilden Kudse beraberinde Tevrat getirmi khin ve yazc olan Ezrann ad, Yahudiliin balangcyla ilikilendirilir. Ezra, Babilden Yahudadaki durumlar aratrmak, Frat Nehrinin batsndaki vilayetlerde yaayan Yahudiler arasnda eriat ilan etmek ve bununla hkmetmek zere, kraliyet grevlisi olarak gelmitir.1025 Srgn dn Kudste pek ok din ve kltrel reformlara imza atan Ezrann baarl olmasnda, iki nemli unsur gze arpmaktadr: Pers kralnn destei ve Babilden dnen ve srgn oullar diye tabir edilen Yahudilerin yardm.1026 Pers kralnn Ezraya desteine Tanahta ok ak olarak yer verilmitir. Srgnden dnen Yahudilerin Ezraya yardm ise, yapt reformlarn uygulanmas noktasnda olmutur. Kudsteki ba khinler uzun yllar, komu milletlerden kz alp verme konusunda serbest davranrken, srgnden dnenler, dtan evlilii ok ciddi bir su olarak grmlerdir.1027 Ba khinler Levililerin hakk olan ondalklarn

1024 1025 1026 1027

Pfeiffer, 108. Moore, I/4. Bkz. Ezra 2:1, 70; 3:1. Bkz. Ezra 10:8; Nehemya 13:28.

163

verilmesini kabul etmezken,1028 srgnden gelenler, Levililere erzak temini ve datmn kabul etmilerdir.1029 Ayrca ba khin ve ehrin grevlileri Cumartesi gn takas usul al-veri yaplmasna gz yumarken,1030 srgnden gelenler, Cumartesi alma yasana uyulmamasn birinci mabedin yklmasna sebep olan byk bir gnah olarak grp yasaklamlardr.1031 Ayn ekilde yedinci ayda adrlar kurup, Sukotu kutlayanlar da yalnzca srgnden gelen Yahudiler olmutur.1032 Ezrann Kudse gidiinde hem Pers ynetiminin, hem de srgnden dnen Yahudilerin beklentileri olduu muhakkaktr. Ezra, reformlar yaparken bu dengeyi her zaman korumak durumunda kalmtr. Muhtemelen Ezrann zihninde, bir taraftan Perslerin gvenli ve sorunsuz bir Yahuda beklentisi, dier taraftan Yahudileri dier yabanc unsurlardan arndrma dncesi olmutur. Baz aratrmaclar, Ezrann bu yndeki faaliyetlerinin, saf bir srail yaratmay dnen ve ak bir ekilde Pers otoritelerinin desteini arkasna alm reformist bir grup tarafndan desteklendiini ileri srmlerdir.1033 Son dnem baz aratrmaclar, Tevratn Ezra dnemine kadar, tam bir hukuk sistemi olarak kullanlmadn; bunlarn din ve ahlak snrlar olarak kabul edildiini iddia etmektedirler. Bu dneme kadar Tevratn hkmleri srailin sekler yaamn dzenleyen kurallar deildir. Ezrayla birlikte, Tevratn hkmleri, halkn ve liderlerin de kabulyle lkenin balayc yasal kanunlar olmutur.1034

1028 1029 1030 1031

Bkz. Nehemya 13:10. Bkz. Nehemya 10:38; 13:1113. Bkz. Nehemya 13:1519. Bkz. Nehemya 13:18. Ba khinlerin bu dnemde din yaant olarak ihmalkr olduklar iddiasn inandrc bulmayan aratrmaclar da vardr. Onlar, Malaki peygamberin ba khinlere ynelik knamasn (Bkz. Malaki 2:8), objektif bir delil olarak kabul etmemektedirler. Bkz. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 75

1032 1033

Bkz. Nehemya 8:1418. Baz aratrmaclar, bu grubu Yahweh Alone hareketi olarak; bazlar da titremeleri sebebiyle (Ezra 10:9), haredm olarak isimlendirmektedir. Bunlar vecd halinde istekte bulunduklar iin, aynen gnmzdeki Kuveykrlar ve akerler (Shakers) hareketi gibi alglanmaktadr. Bkz. Mary Douglas, Responding to Ezra: The Priests and The Foreign Wives, Biblical Interpretation, 10/1 (2002), Brill, Leiden, s. 3.

1034

Dorff- Rosett, 370.

164

1. Ezrann Misyonuna Genel Bir Bak Babilden Yahudaya byk hayallerle dnen Yahudilerin, yapmak istedikleri baz ama ve hedefleri vard. Fakat ilk etapta bu amalarn gerekletirmeleri kolay olmamtr. Birok zorluk ortaya kmtr. Dnn hemen ardndan onlarn nereye ve hangi ekilde yerletirilecekleri sorunu ortaya kmtr. Bu yzden onlarla uzun zamandr bu topraklar zerinde yerlemi bulunan am ha-arez arasnda ihtilaflar ba gstermitir. Srgnden dnenler, atalarnn srgn ncesi sahip olduklar ve yerletikleri yerlerde hak iddia ederlerken, am ha-arez topraklarn kendilerine ait olduunda srar etmitir.1035 Srgne hi gitmeyip Yahuda topraklarnda kalan veya baka yerlerden gelip buraya yerleenlerin, srgnden gelenleri memnuniyetle karladklar sylenemez. nk srgndeki Yahudiler blgeye gelinceye kadar, bunlarn yerleik bir dzenleri ve sregelen bir hayat tarzlar vard. Babilden dnen Yahudiler, ncelikle srgn ncesinde atalarnn sahip olduu topraklarda hak sahiplii iddia etmiler ve oralara yerletirilmilerdir.1036 Srgnden dnenlerin Yahudadaki yerleimleri konusu zlm, ancak yeni bir sorun ortaya kmtr. Bu kez anlamazlk baka bir boyuta tanmtr: Yerleik halkla uyum problemi. Babilden gelen Yahudiler, farkl bir kltr ikliminde yetimi olmalarnn etkisiyle yeni yere uyumda zorlanmlardr. Onlar, kendilerini yeni veya gerek Yahudi olarak grrken, dierlerini Yahudi kabul etmemilerdir.1037 Babilden dnen Yahudiler, Samirileri yabanc ve hatta dman1038 kabul edip dlamlar ve Kudsteki mabedin yapmna ortak etmemilerdir.1039 Dlanml hazmedemeyen Samiriler, srgn dnnn ilk yllarndan itibaren Yahudi liderleri olduka zorlamlardr. Samiri liderler nce mabedin yapmna, ardndan da ehir duvarlarnn inasna kar muhalefet etmilerdir.1040
1035 1036 1037 1038

Thompson, 107. Bkz. Ezra 2:1, 70; 3:1. Thompson, 107. Bu durum Ezrada yle ifade edilmitir: Srgn oullar srailin Allah Rab iin mabet yapyorlar diye Yahuda ve Benyaminin dmanlar iitince Bkz. Ezra 4:1. Bkz. Ezra 4:3. Bkz. Ezra 4:424; 5:317.

1039 1040

165

Yerel dinlere kar hogrl olan Pers ynetimi, blgesel atmalarn nne gemek ve ayaklanmalar iin bir bahane kmasn nlemek amacyla, buralar kendi grevlendirdikleri sorumlu kiilerce dzenlenmeye almlardr. Bu amala Ezra ve Nehemyay hem iki toplum arasndaki gerginlii zmek, hem de lkede huzur ve bar temin etmek ve srgnden dnenlerin din ve kltrel yaplanmalarnda nclk etmek zere farkl zamanlarda geni yetkilerle Kudse gndermilerdir. Ezra, Yahudada yaanan olumsuzluklarn ve karlaaca zorluklarn farknda olduu iin, Babilden dnerken, kral I. Artahatadan geni yetkiler ieren bir ferman almtr.1041 Tanahta da yer alan bu fermann gerek ierii gerekse otantiklii konularnda tartmalar vardr.1042 Bu fermana gre, Ezra Kudsteki almalarnda kendi bana hareket etmeyecek, kendi dinsel amalar yannda, Pers ynetiminin istek ve emirlerini de gzetmek durumunda olacaktr.1043 Ezrann misyonunun amac konusunda yaplan tartmalarn odanda da, yine Ezraya verildii sylenen bu ferman vardr. Ezrann Kudste yapt reformlarn asl amacnn din olduunu syleyen aratrmaclar, bu fermann otantik olmadn iddia etmektedirler. Ezrann Pers elisi olduunu ve Kudste yapt faaliyetlerini de, Pers ynetiminin blgedeki politik menfaatleri dorultusunda yaptn dnenler ise bu ferman otantik kabul etmekte ve iddialarna delil olarak gstermektedirler.
1041

Kral Artahatann Ezray verdii fermann ierii genel hatlaryla yledir: a) steyen herkesin Kudse yolculua elik etmesine izin verilmesi, b) Yahuda ve Kudsteki durumlarn aratrlmas, c) Din balarn Kudse tanmas, d) Beklenmedik harcamalarda, kraliyet hazinesinden yardm yaplmas, e) Nehrin te yakas vilayet grevlileri iin bildiri yaynlanmas, f) Din adamlarna vergi muafiyeti, g) Ezrann yasalarn uygulatmak iin ehliyetli hkim ve yarglarn atanmas yetkisi ve h) Yahudi hukukuna ve kraln emirlerine itaat etmeyenlerin cezalandrlmas. Bkz. Ezra 7:1126.

1042

Janzen, 619643; Lisbeth S. Fried, You Shall Appoint Judges: Ezras Mission and the Rescript of Artaxerxes, Persia and Torah: The Theory of Imperial Authorization of the Pentateuch, (ed. James Watts), Atlanta, 2001, s. 6389; Mantel, The Dichotomy of Judaism, 5759; Becking, Continuity and Discontinuity, 23; Donald C. Polaski, Mene, Mene, Tekel, Parsin: Writing and Resistance in Daniel 5 and 6, JBL, 123/4 (2004), s. 659.

1043

Bu, Ezrada yle ifade edilir: Ve her kim senin Allahnn eriatn ve kraln emirlerini yapmazsa Bkz. Ezra 7:26.

166

Pers ynetiminin Ezray hangi amala Kudse gnderdii veya Ezrann resm misyonunun tam olarak neler olduu konusunda kesin bir ey sylemek zordur. Bu konuda birbirine taban tabana zt grler ileri srlmektedir. Baz aratrmaclar, Ezrann amacnn, Yahuda ve Kudste srgnden dnenlerin din yaantlar hakknda aratrmalar yapmak; oradaki Yahudilerin sorunlarna zm bulmak, atalarnn dinini yeniden canlandrmak; eriat inceleyip uygulamak, srailde kanunlar ve hkmleri retmek ve Yahudi toplumunun dnmn salamaktr.1044 Baz aratrmaclar, buradan hareketle, Ezrann reformlarnn amacnn, toplumu eitmek ve onlara rehberlik etmekten ibaret olduunu, hibirisinin mabet grevleriyle ilgili olmadn iddia etmektedirler. Onun misyonu, sadece Yahudadaki Babil srgnnden dnen Yahudi toplumuyla ilgilidir.1045 Ezrann misyonunun din olduu, Nehemyann balatt d yaplanmann bir devam olarak, onun Yahudilikteki i dnm salad ileri srlmektedir. Ezra, Babil Srgnnden dnen Yahudileri, Tevrata dayal dinsel bir topluma dntrmtr. Yahudilie Babil Srgnnden sonra ald biimi ve yzyllarca koruduu zellikleri kazandrm, bu nedenle Yahudiliin babas olarak grlmtr. Halknn gznde ikinci bir Musa saylacak kadar nem kazanmtr.1046 Baz aratrmaclar, buradan hareketle Ezrann Musayla bir mukayesesini yapm ve onun almalarn, Musann yapt btn ileri kapsayacak ekilde ele almlardr. Bunlar, Musann srailin kurucusu olduu gibi, Ezrann da, srailin yeni kurucusu ve yzyllarca ayakta kalmasn salayan bir kii olduunu vurgulamaktadrlar.1047 Ayrca Ezrann Kudse gelirkenki en byk amacnn, Samiriler de dhil, on iki kabileden mteekkil sraili yeniden kurmak olduunu ileri srmlerdir.1048 Fakat sonradan deien politik artlar neticesinde, Ezrann bu dncesinden vaz getii anlalmaktadr. Zira Ezra, Samirileri yabanclar olarak deerlendirip Yahudi toplumuna dhil etmemitir.

1044

Kr. Ezra 7:1014. Bkz. Myers, Ezra-Nehemiah, lix; Hoglund, Achaemenid Imperial , 2. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 63. Bright, 373375; Vriezen, 258; Ana Britannica, VIII/413. Bright, 374. Koch, 193; Feldman, The Concept of Exile, 159.

1045 1046 1047 1048

167

Baz aratrmaclar ise Ezrann, hayatn btn ynlerini kapsayacak ekilde reformlar yaptn, bu reformlarn kargaann hkim olduu blgeye bir dzen sokmak, Yahudileri bir millet olarak birletirmek ve dier milletlerden tecrit etmek amacna matuf olduunu ileri srmektedirler. Zira Ezra, dzeni salamak iin, beraberinde getirdii Yahvenin eriatn yrrle koymu ve d evlilikleri yasaklamtr. Bunu yaparken, mill din, mill kltr ve Yahudilikle ilikili btn her eyden faydalanmtr. Bunun bir sonucu olarak, Tevrat, toplumun din yaamnda yalnzca normatif bir kanun olmam, ayn zamanda imparatorluk tarafndan tatbik edilmesi istenen sivil bir hukuk olma zellii kazanmtr.1049 Ezrann Kudste yapt reformlarn amac konusunda farkl bir deerlendirme de, Yahudilerin din ve mill dnceleri zerinde Samiri etkisinin yarataca tehlikeyi bertaraf etmek eklindedir.1050 Ezrann yabanc elerin boanmasyla ilgili srarl tutumu, bu gr destekler niteliktedir. Ezra bu sayede, Yahudilii yabanc unsurlardan, zellikle Samir fikirlerden temizlemek istemitir. Baz aratrmaclar, Pers kralnn izni ve grevlendirmesiyle Yahudaya giden Ezrann misyonunun asl amacnn din deil, siyas olduunu ileri srmektedirler. Ezrann, Pers imparatorluunun Yahuda blgesi ile bozulan ilikilerini dzeltmek ve blgede asayii salamak iin grevlendirilmi bir eli olduunu belirtmektedirler. Josephusa gre, Ezra Kudse, 400de bakhin Yohanan (Johanan) ile vali Bagoas arasnda kan anlamazl incelemek zere gnderilmitir.1051 Konuyu Pers siyaseti asndan deerlendiren aratrmaclar, Perslerin yabanc inanlara kar tutumunda hkim olan unsurun politik yarar olduunu iddia etmektedirler.1052 Pers krallarnn Yahudayla ilgilenmelerinin iki sebebinin olduunu ileri srmektedirler: Vergilerin toplanmas ve asker gvenliin temini.1053 Bu adan bakldnda, Ezrann Kudse gnderili amacnn, yalnzca dinsel reformlar gerekletirmek olmad anlalacaktr. Kraln verdii fermann sonunda yer alan

1049 1050 1051

Dubnov, I/315; Hoglund, Achaemenid Imperial, 32. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 59. Myers, Ezra-Nehemiah, 62. Josephus, Antiquities, XI. vii. Bagoasun kimlii ve yaad dnemle ilgili bkz. Bright, 386; Cross, 5 vd. Kuhrt, 8397; Janzen, 631632. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 5859. Ayrca bkz. Schultz, 233.

1052 1053

168

senin Allahnn eriat ve kraln emirleri1054 ifadesi bunun ak gstergesidir. Dolaysyla Ezra beraberinde, Kudste tatbik etmek zere dinsel hkmler yannda, kraln emirlerini ieren sivil kanunlar da getirmitir. ayet Ezra, Kudse sadece Yahudi eriatna gre reformlar yapmak zere gnderilseydi, Yahudilerin buna itiraznn olmayaca gibi, Ezra da kraldan byle bir ferman almak durumunda kalmazd. Fermann sonunda yer alan Tanrnn ve kraln emirlerini yapmayanlara lm, srgn, mal msaderesi ve hapis cezas verilmesi1055 ifadeleri, henz daha Kudse gelmeden nce Yahudilerin yaplacak baz reformlara kar kmalarnn beklendiini gstermektedir. yleyse, Yahudilerin kar kacaklar reformlar, dinsel reformlar deil, politik olanlardr. Ezrann Kudse, Msrda 460 ylnda patlak veren ve ancak 455de bastrlabilen bir isyann akabinde gnderilmi olmas, onun gnderili amac hakknda ipucu vermektedir.1056 nk isyan bastrmak iin gnderilen Pers ordusu malup olmu, Msr valisi de ldrlmt. Byk bir ihtimale bu dnemde Msr ve Filistin blgeleri imparatorluktan kopmutu. Bu kritik durumda Pers ynetimi, blgede dzeni salamak ve Irman te tarafndaki prenslikle iyi ilikileri devam ettirmeye yardmc olmak amacyla Ezray gndermitir.1057 Bylece Batdan gelebilecek saldrlar nlemek iin, orada hem tampon bir blge oluturmak hem de asker varl artrmak istemitir. Persler, isyanlarn merkezi konumundaki Msr snrndaki bir blgede, gvenli bir vilayete ve sadk bir valiye ihtiya duymulardr.1058

1054 1055 1056

Bkz. Ezra 7:26. Bkz. Ezra 7:26. Blenkinsopp, The Mission, 420; Smith-Christopher, 22 Fensham, 149. Baz aratrmaclar, Tanahtaki Ezra hikyesinin bu balamda deerlendirilmedii zaman anlamsz olacan ileri srmektedir. Bkz. Othniel Margalith, The Political Role of Ezra as Persian Governor, Zeitschrift fr die Alttestamentliche Wissenschaft, 98 (1986), s. 110112.

1057 1058

Blenkinsopp, The Mission, 420. Smith-Christopher, 22; Schultz, 233234; Fohrer, 354358. Baz aratrmaclar, Ezra kitabnda yer alan Yahuda ve Kudstekilere kar sulamalarn yer ald mektubun (Ezra 4:616; kr. Nehemya 6:6) bu dnemde yazldn dnmektedir. nk bu

169

Persler, geni imparatorluklarnda bar salamak iin blgesel din hassasiyetlerin neminin de farkna varmlardr. Blenkinsoppun iaret ettii gibi, kral Kambis, Udjahorresnetin1059 Saisteki Neith mabedinin ibadetlerini, din adamlarn ve trenlerini yeniden oluturma teklifini kabul etmitir. Hatta Kambis, tanrann nnde secde etmek iin Saise kadar gelmitir. Pers krallar, kendilerini ele geirdikleri blgelerin tanr ya da tanralarna bal gibi gstermilerdir. Bu ekilde politik olarak, imparatorluk iin destek toplamak veya en azndan hkmranlklarna kar yerel dmanlklar azaltmak istemilerdir. Bu erevede, kral I. Artahatann Ezraya verdii mektubunda belirtildii gibi, baz mabetlere de yardm etmilerdir.1060 Bununla birlikte Pers ynetimi, gerektiinde kendi egemenliklerine kar kanlarn mabetlerine kar tedbir almaktan ve mabetlere yaplan kraliyet yardmlarn kesmekten de ekinmemilerdir.1061

mektupta tpk Msrllarn olduu gibi Yahudilerin de Pers imparatoruna kar isyan edebilecei ima edilmektedir. Bkz. Stern, I/7273.
1059

Msrl mehur Udjahorresnetn yeil bir bazalt heykel zerine yazl otobiyografik kitabesi, u an Vatikan mzesindedir. Heykel, I. Dariusun krallnn ilk yllarndan kalmadr. Bu kitabenin Dariusun krall dneminde 518de yazlm olduu tahmin edilmektedir. Kitabesinde onun yazc olduu o, ok usta bir yazc idi ve mabet ilerinde yksek bir dereceye sahipti eklinde ifade edilmektedir. Baz aratrmaclar Ezra ve Nehemyann Pers elisi olarak Kudsteki misyonlarn, benzer bir konumda olan Msrl yazc Udjahorresnetn misyonuyla karlatrarak aklamaya almlardr. Heykeli zerindeki kitabeye gre Udjahorresnet, Persler 525 ylnda Msra saldrdklarnda Perslere snmtr. Kral Kambise Msr adetleri ve dini hakknda bilgi vermek iin yerel danman olmu ve bylece Saisteki tapna yeniden yapmak, yabanclar mabetten uzaklatrmak, dinsel arnmay salayp, yeniden dinsel trenleri yerletirmek iin kraln rzasn kazanmtr. Bunun iin bkz. Blenkinsopp,

The Mission, 409410; Janzen, 619.

1060 1061

Bkz. Ezra 7:15, 2123. Ayrca bkz. Janzen, 632. Persler, kendi hkimiyetlerine kar isyan edenlerin mabetlerini ykmlardr. rnein Dariusun krall zamannda halk bir ayaklanmaya kart iin, Didymadaki mabet yklmtr. Yine Elephantinedeki mabedin liderleri, kral Kambisin emriyle Msr tanrlarnn btn mabetlerinin ykldn iddia etmilerdir. Kambis, Msrdaki mabetlere kraliyet erzak ve gelir yardmn kesmi ve yalnzca tanesinin hkmetten yardm almasna izin vermitir. Daha sonra Darius dneminde, Udjahorresnet

170

Sonu olarak, reformlar ister din isterse siyas kabul edilsin, Ezrann Yahudiler ve Yahudilik iin yapt reformlar, yzyllar boyunca hi unutulmamtr. Yahudiler daima onu yceltmi ve hatrasn zihinlerinde canl tutmaya almlardr. Bugn bile Ezra, toplumsal hayatta taklit edilmesi gereken gzel bir rnek olarak takdim edilmektedir.1062

2. Ezrann Reformlar Davut hanedanlnn ve peygamberlik kurumunun sona ermesiyle birlikte, Yahudilikte khinlerin toplumsal statlerinde nemli bir ykselme grlmtr.1063 Daha nceki dnemlerde, krallar ve peygamberlerden sonra gelen khinler, bu yeni dnemde tek kalmlardr.1064 Zerubbabelden sonra Davut hanedanl sona ererken,

araclyla, muhtemelen daha nce yklan mabetlerin onarlmas iin, Saisteki baz mabetlere yardm edilmitir. Bkz. Janzen, 631632.
1062 1063 1064

Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiv. Smith-Christopher, 4042, 57; Schwartz, 9. Pers dneminde Davud hanedanln rol srgn dnnn ilk yllarnda da devam etmitir. Kore zamannda Yahudaya dn yolculuunda, Davut ve Harun soyundan gelenler nderlik yapmtr. Kudse ilk gelen ve Davut soyundan olan Zerubbabel bamsz bir monariyi yeniden tesis etmeye alm (Hagay 2:20 vd.; Zekarya 4), ancak sonunda ortadan kaybolmutur. Zerubbabelden sonra, Kudste en nemli otorite mabedin ba olan bakhin olmutur. (Bkz. Schwartz, 9). Bu tarihten itibaren, Yahudi halknn liderlii, Davut hanedanlndan, khin Tsadok (Zadok) slalesinin eline gemi ve ba khinin ynettii teokratik bir sistem hkim olmutur. Davutun soyundan gelenler unutulmam, ancak bu ilere dhil edilmeyip darda braklmlardr. Khinler, Davutun soyundan gelenlere srailin prensleri olarak ilgi gstermilerdir. (Bkz. Schniedewind, 165173; Boccaccini, 43; Stephen M. Wylen, Settings of Silver, Paulist Press, New Jersey, 2000, s. 193). Yahudilerin bu yeni liderleri, kendilerini kral Davut dneminde khin olan (II. Samuel 8:17) ve Sleyman babasnn yasal mirass olarak destekleyen ve kral olarak mesheden Tsadokun (I. Krallar 1:3246) soyundan geldiklerini iddia etmilerdir. (Bkz. Boccaccini, 43). Tanahta, khinlerin kraliyetle ilgili statleri daha da geriye, Sinaya kadar gtrlmektedir. Bakhinlerin monariden nce ve monari dneminde ilah bir seimle i bana geldikleri (k 28:1); meshedildikleri (k 29:7; Levililer 8:12); resm kyafet (k 28:243; 39:131) ve ta giydikleri

171

Yahudi dncesine gre, peygamberlik kurumu da Malakiyle birlikte sona ermitir.1065 Peygamberler vastasyla gelen Tanrnn szleri, khin ve yazclarnn Tanrnn szn metne dntrmeleriyle birlikte son bulmutur.1066 Kudsteki Yahudi toplumunun liderliinin khinlere gemesiyle birlikte, Yahudi halknn kimlii, mabet merkezli bir yapya oturtulmutur. Kutsal Kitap literatrnn yazm ve bir araya getirilmesi Kuds mabedinde, khinlerin kontrolnde yaplmtr. Khinler, Musa kitabnn ve dier kutsal yazlarn koruyucular olmulardr. Khinlerin liderliinin merkezinde, Musann kitab Tevrat olmutur. Davutun yerine khin ve yazc olan Ezra gemi ve srgn sonras topluma nderlik etmitir.1067 Ezra dnemi Yahudi tarihinde bir dnm noktas kabul edilmektedir.1068 Ezrann nderliinde gerekletirilen deiim dnemi, birinci mabet dnemindeki monarik hayattan, ikinci mabet dneminde Tevratn rehberliinde bir hayata gei olmutur. Yeniden yaplanma (restoration) kavram, srgndekilerin Babilden Yahudaya dnne, mabedin inasna ve Kudste bir srail toplumunun yeniden tesisine iaret eden, Yahudi tarihinin bir dnemi iin kullanlan ortak bir kavramdr. Fakat rabban gr asna gre bu dnem, yeniden yaplanma deil, deiim (transition) dnemidir. nk bu dnemde eski sistemler deimi, yenileri oluturulmutur: Tora deimi, srail topraklarnn snrlar belirlenmi, yeni riteller ve uygulamalar getirilmitir. Ezra, bu dnemde gereklemi btn bu olaylar iin asl aktr olarak kabul edilmitir. Ezra, Kutsal kitap dnemi ile rabban dnem arasndaki devamll temsil etmi ve bu iki dnem arasnda kpr vazifesi grmtr.1069 Baz aratrmaclar, Ezrann insanlarn yaantlarn eriata gre dzenlediini ve muhtemelen srailin eriat kitaplarn (Tekvinden Tesniyeye

(k 28:3638; 39:3031); Tanr ile insanlar arasnda arac olduklar (Levililer 17) vurgulanmaktadr.
1065

Sanders, 4042; Eskenazi, In An Age of Prose, 169170; Miller-Hayes, 456; Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 92; Schniedewind, 165; Koch, 175. Koch, 174 vd; Schniedewind, 165. Bright, 375. Porton, 305306; Bright, 375.

1066 1067 1068 1069

172

kadar), u an bizim bildiimiz ekliyle, bir araya getirip yazdn ileri srmlerdir.1070 Babil srgn dn Yahudi toplumunun deiim ve dnmnde, Ezrann byk katks olmutur. Bu yzden o, yeni bir din ve sosyal dzenin kurucusu kabul edilmitir. Yine srailin kurumlarnn geliimi, srail dininin yeni bir formda ortaya k,1071 Ezrann hukuksal reformlarnn sonucu olarak grlmtr.1072 Ezra, yapt ok nemli reformlar sebebiyle, Yahudiliin babas kabul edilmektedir. Hatta modern Yahudiliin douu, Ezrann zamana kadar gtrlmektedir.1073 Genel olarak Ezrann gerekletirdii iki temel reform vardr: Tevrata dayal bir toplum ina etmek ve yabanclarla evlii yasaklayarak, bir Yahudi kimlii oluturmaya almak. Buna gre, Tevratn tespiti ve soya dayal bir Yahudi kimlii oluturulmas iin d evliliklerin yasaklanmas, Ezra ve hatta Nehemyann reformlarnn asl amac gibi gzkmektedir. Bu reformlar, Yahudi toplumunun dnmne ve farkl bir inan sistemi olarak Yahudiliin ortaya kna zemin hazrlamtr.1074 Ezrann Yahudilikteki reformlarn ele alacamz bu blmde, Ezrann Tevratla ilgili almalar ve Yahudi kimliinin oluturulmas ynndeki faaliyetleri, bizim de arlkl olarak ele alacamz konular olacaktr. Zira Ezray Yahudilikte nemli klan ve onu hrete kavuturan, bu iki konudaki almalardr. Bunlarn dnda kalan hususlar, Yahudiliin kurumsallamas ve Yahudilie yapt ilavelerdir.
1070 1071

Travis, 150. Babil srgn dn Ezrann faaliyetleri sonucu gelien Yahudi dininin bu yeni formu, Yahudilik (Yehudat) olarak isimlendirilmektedir. Bu kavramn kullanlmas, Ezrann reformlar sonucu ortaya kan yeni dinin, Babil srgn ncesi srailin dininden (Yahvizm) kesin olarak farklln belirtmek iindir. (Bkz. Harrington, 164; Koch, 173 vd; Stone, Scriptures, 23-24; Hoglund, Achaemenid Imperial, 3132; Myers, Ezra-Nehemiah, lxii). Yahvizm ya da Yahvistik din tabiri, Kudsn Babilliler tarafndan yklmasndan nceki dnemde, Yahudadaki dini tanmlamak iin kullanlmaktadr. Bkz. Becking, Continuity and Discontinuity, 5.

1072 1073 1074

Hoglund, Achaemenid Imperial, 2931. Koch, 174175; Vriezen, 258. Hoglund, Achaemenid Imperial, 3132; Bright, 372375.

173

Baz rabban kaynaklarda Ezrann mabedin yapmnda yer ald iddia edilmise de, genel kanaat, Ezrann mabedin yapmnda yer almad ynndedir Tanahta mabedin inasnda Ezradan hi sz edilmezken, dier pek ok kaynakta onun bu dnemde Babilde olduu ifade edilmektedir. Bu yzden Ezrann mabedin yapmnda yer aldna ilikin rabban gr, tarihsel olarak imknsz kabul edilmi ve kabul grmemitir. Bu sebeple biz de mabedin yapmn, Ezrann deil, vali Zerubbabel ve ba khin Yeuann almalar arasnda deerlendirdik. Pers elisi olarak Ezrann siyas faaliyetlerini, daha nceki balk altnda ksaca deerlendirdiimiz iin, burada sadece onun Yahudilikteki din ve sosyokltrel reformlarn ele alacaz.

a. Tevratla lgili Dzenlemeleri Babil srgn dn Tevratn yeniden tespiti, yazya geirilmesi ve halka arz edilmesi Ezrann yapt en nemli faaliyettir. Ezra, yalnzca neredeyse tamamen unutulmu olan Tevrat yeniden gn yzne kartmakla kalmam, onu yazya geirmi, daha iyi anlalmas iin yorumlam ve yaz karakterini deitirerek, Samir nshasndan farkl yeni bir Tevrat versiyonu oluturmutur.1075

aa. Tevrat Tespiti ve Yazya Geirmesi Tanr tarafndan Musa araclyla yer vermeyeceiz. Tevratn srailoullarna gnderilen Tevratn, gnmze kadar tarih seyri;

vahyi, yazlmas ve tarihi sre ierisindeki durumu gibi konulara burada ok fazla balangtan Yahudilikteki yeri ve nemi gibi konularda bilgi sahibi olmak isteyenler, Baki Adam tarafndan doktora dzeyinde akademik bir disiplinle hazrlanan, Yahudi

1075

Ezrann Tevrat tespiti ve yazya geirmesiyle birlikte, Kutsal Kitaptaki Yahudi tarihi de Ezra ve Nehemya dnemindeki yeniden yaplanma faaliyetleriyle sona ermektedir. Tanahn son kitaplar, Ezra (ve Nehemya) ile Tarihlerdir. Hristiyan Eski Ahiti ise Peygamberlerle son bulur. Eski Ahitin Hristiyan sralamas aka teolojiktir. Hristiyan anlayna gre Eski Ahit kapanmaz, Yenisiyle (Yeni Ahitle) ve peygamberlerin dorudan saya rehberlik etmesiyle devam eder. Bkz. F. E. Peters, The Monotheist: Jews, Christians and Muslims in Conflict and Competition, Princeton Univ. Press, 2003, s. 25.

174

Kaynaklarna Gre Tevrat isimli almaya mracaat edilebilirler. Bizim zerinde duracamz konu, Babil srgn dn sonrasnda Tevratn yeniden tespiti, yazya geirilmesi, yaz karakterinin deitirilmesi ve yorumlanmasnda Ezrann rol ve katklar olacaktr. Sleymann lmnden sonra yaanan blnme sreci ve takip eden dnemlerde putperest krallarn tahta gemesiyle birlikte, Tevratn tahrif, tahrip ve yasaklanmasyla sonulanan bir dizi gelimeler yaanmtr. Sleymann yerine tahta geen olu Rehoboamla balayan Tevrattan uzaklamalar, kral Ahazya (841840),1076 kral Ahaz (736716),1077 kral Manasse (687642)1078 ve kral Amon (642 640)1079 dnemlerinde Tevrattaki Tanrnn isimlerini putlarn isimleriyle deitirme, Tanrnn isimlerinin okunmasn yasaklama, Tevrat tahrip etme ve yakmaya kadar varan boyutlara ulamtr.1080 Kral Manesse dneminde mabette bir yere saklanan Tevrat, ancak kral Yoiya (640609) zamanda bulunabilmitir. Kral Yoiya zamannda bulunan ve bizzat kral tarafndan halka okunan Tevrat,1081 Kudsn Babillilerce ele geirilmesi ve halkn srgne gnderilmesiyle birlikte yeniden mabetteki bir katakompa saklanmtr. Babil srgn dneminde Yahudilerin Tevrat bilgilerinde ciddi azalma meydana gelmi, hatta Filistin blgesinde Tevrat tamamen unutulmutur.1082 Pers imparatorluu dnemi, Yahudi tarihinde pek ok adan olduu gibi, bran literatrnn teekklnde de en verimli alardan birisi olmutur. ki yzyllk Pers hkimiyeti sresince, erken dnem srail metinleri ve gelenekleri bir araya getirilmi ve yazlmtr. Tanahn derlenme ve yazm almasnn byk bir blm bu dnemde yaplmtr.1083
1076 1077 1078 1079 1080 1081

Bkz. II. Krallar 8:2529. Bkz. II. Krallar 16:120. Bkz. II. Krallar 21:118. Bkz. II. Krallar 21:1926 Daha ayrntl bilgi iin bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 8284. Bkz. II. Krallar 22:811; II. Tarihler 34:1419. Baz aratrmaclar, Yoiyann dneminde bulunan ve halka okunan metnin, Tesniye kitabndan ibaret olduunu ileri srmektedirler. Bkz. Alfred J. Kolatch, Masters of the Talmud, Jonathan David Company, New York, 2003, s. 22.

1082 1083

Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 8587. Grabbe, An Introduction, 2; Schniedewind, 165

175

Tanahta, Kral Yoiyadan sonra Tevratn halka okunmasyla ilgili ikinci atf Ezrayla ilgilidir. Ezrann Tevrat halka okumas, ilkinden yaklak iki yz yl sonra, M 5. yy.n ortalarnda gereklemitir.1084 Tanahta, eriat konusunda ok bilgili ve ehliyetli bir kimse olarak takdim edilen Ezrann,1085 srail topraklarnda yaayan Yahudiler tarafndan unutulduktan sonra,1086 Tevrat yeniden tesis eden kii olduu sylenmektedir.1087 Yahudi geleneinde Ezra, bu yn itibariyle, Musa daha nce gelmeseydi, Tevrat kendisine verilirdi vgsne mazhar olmutur.1088 Yahudi kaynaklarnda Ezra, daha ziyade Musa Tevratyla ilikisi sebebiyle ele alnmaktadr. Ezrayla ilgili yaplan tartmalarnn merkezinde de, onun Tevratn tespiti ve yazlmasyla ilgili katklar yer almaktadr.1089 Fakat Ezrann Tevrat ne zaman ve nerede kaleme ald belli deildir. Kaynaklarda, Ezrann srgnden dnen ilk kafile arasnda yer almad, hocas Baruh ben Neriahn yannda Tevrat almalarna devam etmek iin Babilde kald sylenmektedir.1090 Ezrann hocasyla yapt almann neler olduu ise bilinmemektedir. Tanahn anlatmna gre Ezra, kral I. Artahatadan ald resm bir grevle Kudse gelmitir.1091 Dinleyip anlayabilecek yataki kadn, erkek herkesin katld bir toplant dzenlemi ve orada Musann eriat Kitabn okumutur.1092 Ezra ve Nehemya kitaplarnda sklkla, Musann eriat kitab,1093 eriat kitab,1094 Tanrnn eriat kitab,1095 eriatn szleri,1096 Tanrlar Rabbin eriat

1084 1085 1086

Bkz. Nehemya 8. Bkz. Ezra 7:6. Musaya verilen Tevratn unutulmas ve kaybolmasyla ilgili geni bilgi iin bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 7886. TB, Sukkah, 20a. Baka bir yerde ise Ezrann ve Torann, nem bakmndan mabedin yapmndan daha stn olduu belirtilmektedir. Bkz. TB, Megilla, 16b. TB, Sanhedrin, 21b. Hirsch-Broyde, V/322; Porton, 305; Eskenazi, In An Age of Prose, 136; Myers, EzraNehemiah, lxxii. Bkz. Feldman, Studies, 477478; E. S., Ezra in the Aggadah, EJ, CD Edition; Hirsch-Broyde, V/322. Ayrca bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 8690. Bkz. Ezra 7:11 vd. Bkz. Nehemya 8:12. Bkz. Nehemya 8:1. Bkz. Nehemya 8:3. Bkz. Nehemya 8:8, 18. Bkz. Nehemya 8:9, 13.

1087

1088 1089

1090

1091 1092 1093 1094 1095 1096

176

kitab,1097 Musann kitab,1098 Musann eriat1099 gibi ifadelere yer verilmektedir. Fakat bu ifadelerin ne anlama geldii ak deildir. Ezra ve Nehemya kitaplarnda yazl bir malzemenin varlndan sz edilmekte;1100 Ezrann kitab at1101 ve ondan okuduu belirtilmektedir.1102 Kutsal Kitap aratrmaclar, kitaptan kastedilen eyin ne olduu zerinde durmakta ve bu ifadelerden Tevratn (Pentatk) tamamnn m, onun bir blmnn m, yoksa tamamen yeni bir kitabn m kastedildiinin belli olmadn sylemektedirler.1103 Bu bakmdan, Ezrann halka okuduu Tevratn, Tanrnn Sinada Musaya yazdrd gerek Tevrat olup olmad tartmaldr. Ezra Yazmas (Sefer Ezra) olarak da bilinen Azarah Yazmasnn (Sefer ha-Azarah) resmi mabet yazmas olduu sylenmektedir.1104 Babil Talmudunda, Ezrann Tanahtaki kendi adn tayan Ezra Kitabn ve Tarihler Kitabndaki kendi zamanna kadar olan blmleri yazd;1105 Mezmurlar kitabn yazan on kiiden birisi olduu nakledilmektedir.1106 Fakat onun Tevratn yazar olduuna ilikin bir bilgi yer almamaktadr. Tartmann merkezinde, Ezrann Babilden gelirken beraberinde bir Tevrat metni getirip getirmedii konusu yer almaktadr. Baz aratrmaclar Ezrann

1097 1098 1099 1100 1101 1102 1103 1104 1105

Bkz. Nehemya 9:3. Bkz. Nehemya 13:1, Ezra 6:18. Bkz. Ezra 3:2; 7:6. Bkz. Ezra 3:2, 4; Nehemya 8:14, 15; 10:35, 37; 13:1. Bkz. Nehemya 8:5. Bkz. Nehemya 8:3, 8, 18; 9:3; 13:1. Myers, Ezra-Nehemiah, lix; Bright, 374; Myers, Ezra, EJ, CD Edition; Porton, 318. Kolatch, 2223. Bkz. TB, Baba Batra, 15a. Baz aratrmaclar tarafndan, Ezra kitabnn, stil ve bak as olarak Tarihler kitabyla benzer olduundan hareketle, Talmuddaki bu iddia kabul edilmekte (Torrey, 238248) ve ihtimaller gz nne alndnda, bunlarn yazar olabilecek en muhtemel adayn Ezra olduu ileri srlmektedir. Bkz. Myers, EzraNehemiah, xlviii; Snaith, 107.

1106

Bkz. E. S., Ezra in the Aggadah, EJ, CD Edition; Porton, 318. Mezmurlarda Babil hakknda yazlan iiri (Mezmurlar 137) Ezrann kaleme ald sylenmektedir. iirin ierii dolaysyla, bunu Davutun yazmad aktr. Ezrann Babilden yazd ileri srlmektedir. Ezrann, Yeremyann sraile geldikten sonra, daha nce Yeremya tarafndan yazlan blmleri de ekleyerek bu kitab srailin dmesine sevinen Edomilere kar syledii ifadeleri de Mezmurlarn iine ekledii (bkz. Mezmurlar 137:7) ve okumalar iin Levililere verdii sylenmektedir. Bkz. Steiner, 131.

177

Babilden gelirken yannda bir Tevrat metni olduunu sylerken,1107 bazlar da onun Babilden hibir ekilde yeni bir kitap getirmediini ileri srmektedirler. kinci gr savunan aratrmaclar, Ezra kitabndaki Allahnn eriatn bilenlerin hepsine hkmetmesi1108 ifadesinden, oradakilerin eriata yabanc olmadklar sonucunu kartmaktadrlar.1109 Bu nedenle onlar, Ezrann Tevratn tamamn yannda getirdiini ve Yahudilerin Tevrat bizzat Ezrann elinden aldn sylemenin ok zor olduunu ileri srmektedirler. Ezrann yannda getirdii eyin, belki Ruhban Metninin (The Priestly Code) tamam veya sadece bir blm olabileceini dnmektedirler.1110 Ezra ve Nehemya kitaplarnda Ezrann Tevrat derledii ve yazdna ilikin herhangi bir bilgi yer almamaktadr. Fakat yine de geleneksel gr, farkl dnenler olmakla birlikte,1111 Ezrann mevcut Tevratn derleyicisi ve son editr olduu ynndedir.1112 Ezrann beraberinde getirdii yazl materyalin mevcut Tevratn ieriini kapsad1113 ve onun srailin eriat kitaplarn (Tekvinden Tesniyeye kadar), u an bizim bildiimiz ekliyle, bir araya getirip yazd ileri srlmektedir.1114 Farkl bir gre gre ise Ezra dneminde, yaklak 400lerde, Yahudiler Tevratn otoritesini kabul etmilerdir. Fakat Tevratn bu dnemde kanonize edilip edilmedii tam olarak belli deildir.1115 Rabban gelenekte ise, Ezrann Tevratn yazm ve nakliyle ilikisi konularnda tam bir belirsizlik hkimdir. Rabban kaynaklarda, Tevratn srailde yaylmasnda Ezraya byk bir nem atfedilmektedir. Rabban gelenekte, Ezraya yalnzca Tevrat bilgisi sebebiyle stnlk verilmektedir. Re Laki, Ezrann srailde Tevrat canl tutan kiilerden birisi olduunu, Babilden gelerek unutulmu
1107

Schwarz, 8283; Hirsch-Broyde, V/321; Porton, 318; Mantel, The Dichotomy of Judaism, 5859; Sanders, 41. Bkz. Ezra 7:25. Koch, 180 vd.; Mantel, The Dichotomy of Judaism, 5859; Pfeiffer, 111. Vriezen, 256257; Bright, 374. Koch, 182. Kolatch, 23; Fensham, 99100; Myers, Ezra-Nehemiah, lxxiv. Myers, Ezra-Nehemiah, lx; Porton, 318; Eliade, 2/295. Travis, 150; Bright, 374. Mould, 447.

1108 1109 1110 1111 1112 1113 1114 1115

178

olan Tevrat yeniden oluturduunu ifade eder.1116 Bu adan Ezra, Musa ve Davut gibi Kutsal Kitap karakterleriyle; Hillel ve Akiba gibi rabban karakterlerle eit saylmaktadr. Bu yn itibariyle Ezra, Kutsal Kitap a ile rabban dnem arasnda gei konumunda yer almaktadr. Rabbiler Ezra dneminde Tevrat metninde bir eyler yapld konusunda hemfikirdirler. Fakat bunlarn neler olduu konusu tartmaldr.1117 Nehemya kitabna gre Ezra, Musann Tevratn Babilden getiren ve onu Yahudi yaamnn nemli bir paras yapan kiidir.1118 Bu sebeple rabban gelenek, Ezra ile Musa arasnda baz paralellikler grr, ancak bu ikisi arasnda farkllklar olduunu belirtir. Musa ile Ezra arasndaki iaret edilmesi gereken en nemli farkllk, Musann aksine Ezrann Tevrat dorudan Tanrdan almam olmasdr. Minada ise Tevratn nakil zincirinde Ezrann isminden hi sz edilmemektedir.1119 Tevratn bizzat Ezra tarafndan kaleme alndna ilikin en ak bilgiye, apokaliptik 4. Ezra kitabnda rastlanmaktadr. Bu kitapta, Nebukadnezzar dneminde kaybolmasndan sonra, Ezrann Tevrat yeniden oluturduu efsanev bir tarzda anlatlmtr. Bu hikyede, Ezra tanrsal vahyin aracs olarak tanmlanm ve Musayla eit derecede, hatta daha stn bir konumda anlatlmtr.1120 Baz rabbiler

1116 1117 1118 1119

Bkz. TB, Sukkah, 20a. Ayrca bkz. Porton, 324325 Bkz. Porton, 317. Bkz. Nehemya 89. bablar. Minada Tevratn vahyi ve nakledilmesi ile ilgili u bilgiye yer verilir: Musann Sinada ald Tevrat, Yeuya gemi; Yeudan ileri gelenlere; ileri gelenlerden Peygamberlere, Peygamberlerden de Byk Meclisin adamlarna gemitir. (Bkz. Mina, Avot, 1/1). Burada, Tevratn Peygamberlerden Byk Meclisin Adamlarna getii belirtilirken, Ezradan sz edilmemektedir. Bkz. Mina, Avot, 1/1.

1120

Kitabn 14. babnda, Musa ile Ezra arasnda dikkati eken benzerlikler ortaya kmaktadr: Ezrann bu grev iin seilmesi (4. Ezra 14:9; Kr. Tesniye 32:4952); grevinin allarn ortasndan gelen bir ses yoluyla bildirilmesi, (4. Ezra 14:1; Kr. k 2:4); Ezrann krk gnlk inzivas (4. Ezra 14:23, 36 ve 44; Kr. k 24:12, 18) ve vahyin bir ksmn gizlemesi, bir ksmn halka aklamas (4. Ezra 14:26 ve 45; Kr. 4. Ezra 14:36). Tanahta da, Musayla Ezra arasnda paralellikler vardr: Musann size kanunlar ve hkmler retmeyi Rab bana o vakit emretti. (Tesniye 4:14) ifadesine benzer bir ifade, nk Rabbin eriatn arayp yapmak ve srailde kanunu ve

179

Ezrann yazl Tevrat hakkndaki bilgisinin ok fazla olduunu, hi kimsenin Ezra gibi Tevrat ezbere okuyup yazamayacan ileri srmlerdir. Bunun anlam, bir yazc Ezra kadar Tevrat bilse bile, o hafzasndan yeni bir Tevrat metni yazamaz, ancak yazl bir metinden kopya edebilir. Ezrann Tevrat kopyas ve yazmas kusursuzdur.1121 4. Ezra kitabna gre Ezra, Tevrat u ekilde oluturmutur: Ezra, Tanrdan ald emirle, yanna ald Seraya, Dabriya, elemiya, Etan ve Asiel isimli be yazc ve birok tabletle birlikte krk gn sreyle halktan uzak bir yere gitmitir. Bu sre ierisinde kimsen kendisini aramamasn sylemitir.1122 Ezra, sylenen yere gidince, azn amasn syleyen bir ses duymu, eline ate renginde, ii suya benzer bir eyle dolu bir kap verilmitir. Ezra, kendisine sunulan kaptaki iecei iince, hafzas genilemi, zihni sel gibi comu ve bilgisi iyice artmtr. Bundan sonra Ezra, konumaya balam ve geceleri dhil hi susmadan konumutur. Tanr, Ezrann sylediklerini yazanlara da anlay vermitir. Onlar, bilmedikleri bir alfabede yeni Tevrat yazmlardr. Krk gn sonunda, toplam doksan drt kitap yazmlardr. Tanr, Ezraya, ilk yirmi drt kitab herkese sunmasn, geri kalan yetmi kitab ise halkn bilgeleri iin saklamasn emretmitir. Ezra da, Tanrnn dedii gibi yapmtr.1123 Drint tarafndan incelenen ve deerlendirilen 4. Ezrann Arapa Versiyonunun (The Mount Sinai Arabic Version of IV. Ezra), Sryanice ve dier Arapa nshalarndan farkl olarak metne bir girile balad belirtilmektedir. Metnin girii u ekildedir: Rahman ve Rahim olan Allahn adyla. Allahn yardmyla, retmen, yazc ve Rabbin kalemi (Rabbin ilminin/bilgisinin yazcs olarak yorumlanmaktadr) olan Ezrann yazlarnn kitabna balyoruz. Rab, Ezrann kalbine bilgisini koydu ve onu Ezra be kiiye yazdrd. Bu be kii, Allahn Ezraya kendisine ilham edecei ve onu kendilerine iletecei eyleri yazmalar iin be kiiyi yanna alp le kmasn emrettii kiilerdi. Onlar daha

hkmleri retmek iin Ezra kendi yreini hazrlamt. (Ezra 7:10) eklinde Ezra iin sylenmitir.
1121 1122 1123

Bunun iin bkz. Porton, 319. Bkz. 4. Ezra 14:2324. Bkz. 4. Ezra 14:3747.

180

nce bilmedikleri bir yazyla bunu yazyorlard. Onlar doksan drt kitap yazdlar. Allah, bu kitaplardan yirmi drt tanesinin ilan edilmesini ve aktan okunmasn emrederken, kalan yetmi tanesinin ise gizlenmesini emretmi, onlar da byle yapmlard. Bu be kiinin isimleri yledir: Seray, Dary, alamy, Halkan ve Ayil.1124 Kitabn giriinde, 4. Ezradan yazc Ezrann kitaplarndan birisi olarak sz edilmektedir. 4. Ezra kitabnn 14:1950, zellikle 14:3850 blmlerinde kayp kutsal kitaplarn Ezra tarafndan yeniden yazmnda tanrsal ilham vurgulanmaktadr. Ayrca giri ksmnda, 4. Ezra kitabnn en geni ksmn oluturan vizyonlardan sz edilmemekte, sadece kutsal kitaplarn yeniden yazlmasna vurgu yaplmaktadr.1125
1124 1125

Drint, 142143. Drint, 43; 142143. Tefsir kaynaklarnda zeyir hakknda verilen bilgilerle, 4. Ezra kitabnda, Ezrayla ilgili anlatlanlar arasndaki dikkat ekici benzerlikler vardr. Kuranda zeyir isminin, Allaha oul isnad balamnda bir kez getii dnlrse (Tvbe 9:30), onun yz yllk bir lmn ardndan tekrar diriltilmesi, dnyann bir kadn formunda kendisiyle konuup onu ynlendirmesi, kaybolan Tevrat ilham yoluyla tekrar yazmas gibi tefsir ve ksas- enbiya tarz kaynaklarda anlatlan bilgilerin kaynann ne olduu sorusu akla gelmektedir. Bu sorunun cevabna gemeden nce, bir hususun gz ard edilmemesi gerektii kanaatindeyiz. O da, Mslman ulemann konuyu kurgularken faydaland Kuran bir temelin var olduudur. Bu temel, Bakara suresinin 259. ayetidir. zeyirin kimlii hakknda gr belirten mfessirlerin tamamna yaknnn, konuyu, Kurann bu ayetinde ifade edilen kssa ile ilikilendirdikleri grlmektedir. Sz konusu ayetleri, yani Tvbe 30 ile Bakara 259. ayetleri, birbirinin tamamlaycs olarak gren mfessirler, Bakara 259da sz edilen kiinin zeyir olduunu dnrken, saylar az da olsa farkl isimlerden sz edenler de olmutur: rmiya (Yeremya), Hzr veya bunlarn dnda ldkten sonra dirilmeyi inkr eden Yahudi bir kimse. Bakara 259. ayeti, Tvbe 30. ayetin yorumunda faydalanlan ve slm d kaynaklardan alnan bilgilerin zerine ina edildii temel olmaktadr. (Bkz. Eb shak Ahmet b. Muhammet b. brahim es-Saleb, Kitbu Ksasl-Enbiy el-Msemm bil-Arise, Mektebett-Ticaretil-Kbr, Msr, 1308, s. 202. Ayrca bkz. LazarusYafeh, 57). Kanaatimize gre, Mslman ulemann zeyir ile ilgili anlatmlarnda Yahudi ve Hristiyan kaynaklarn, zellikle apokaliptik 4. Ezrann etkileri grlmektedir. Zira slm literatrnde zeyirin Tevrat yeniden oluturmas srasnda gelien olaylarla ilgili verilen bilgilerle, apokaliptik 4. Ezra kitabnda anlatlanlar byk oranda

181

Rabban kaynaklara gre Tevratta, metinde yazl olmad halde okunan veya yazl olduu halde okunmayan kelimeler,1126 Sofermin yapt dzeltmeler,

rtmektedir. (Lazarus-Yafeh, 56). Bu rten noktalar u ekilde maddeler halinde sralayabiliriz: 1. zeyir (4. Ezra kitabnda Ezra)in bir aacn altnda oturmas (4. Ezra 14:1.); susuz bir vadide ve ssz bir yerde durmas; gece gndz tek bana yas tutmas. (4. Ezra 9:2627; 5:20). 2. zeyirin zgn olmasnn sebebini soran bir adamn veya nereye gittiini soran Cebrail (4. Ezrada Uriel)in grnmesi ve bu soruya verilen cevap. (4. Ezra 4:1 vd.). 3. zeyire oru tutup ertesi gn tekrar gelmesinin emredilmesi. (4. Ezra 5:13; 6:31). 4. zeyirin intizar ederek alayan veya kocas iin (4. Ezrada olu iin) yas tutan bir kadnla karlamas; kadnla aralarnda geen konumalar; kadnn gerekte dnya (4. Ezrada Siyon) olmas. (4. Ezra 9:38 vd). 5. Tevratn yakld ve sraillilerin gnahlar yznden kaldrld. (4. Ezra 14:21; 3032). 6. zeyire bir melein grnmesi ve imesi iin ona bir ey vermesi; melekten imek iin ald eyin su veya ate renginde bir iecek olmas. (4. Ezra 14:3839). 7. Tevratn zeyirin kalbine inmesi ve kalbe inen bu eyin anlay veya nur olduu. (4. Ezra 14:40 vd). 8. zeyirin Tevrat hafzasndan yazmas (4. Ezrada ktiplere yazdrmas). (4. Ezra 14:42). slam kaynaklarnda yer alan bu bilgilerin dorudan 4. Ezra kitabndan m, yoksa baka kaynaklardan m aktarld belirsizdir. Batl aratrmaclardan bazlar bunlarn, 4. Ezra kitabnn Arapa versiyonundan veya Bar Hebraeus olarak bilinen Gregorius Bar Hebraeus (Ebl-Ferec)un, Arapaya Trh Muhtasard-Dvel ismiyle tercme edilen eseri gibi Sryanice kaynaklardan gemi olabilecei zerinde durmaktadrlar. (Bkz. Drint, 59 vd.) Btn bu sylenenlerden anlald zere, slm kaynaklarnda zeyir hakknda anlatlanlarla, Yahudi-Hristiyan kaynaklarnda, zellikle 4. Ezra kitabnda anlatlanlar byk oranda rtmektedir. Ancak Mslman ulemann bu bilgileri dorudan 4. Ezradan m aldklar, yoksa Arapaya aktarlan Yahudi-Hristiyan kaynaklarndan m aldklar bilinmemektedir. Her ne kadar slm literatrnde zeyir ile ilgili anlatlanlarla, Yahudi-Hristiyan literatrnde Ezra hakknda anlatlanlar arasnda benzerlikler olmasna ramen, zeyirin Ezra olduunu sylemek iin yeterli bilgiye sahip deiliz. nk 4. Ezrada ve dier Yahudi kaynaklarnda Ezrann Allahn olu olduuna ilikin bir bilgi bulunmamaktadr.
1126

Bkz. TB, Nedarim, 37b.

182

baz harfler zerindeki noktalar veya zel iaretler vardr.1127 Tevrattaki bu noktalar Ezra koymutur. Ezra, Tevrat yeniden olutururken, orijinal metinden olup olmadndan emin olamad baz kelimeler zerlerine noktalar koymutur.1128 Ezra, bu noktalar, iaretledii kelimelerin doru olup olmadn peygamber lyaya sormak iin koymutur. lya onlarn doru olduunu sylerse, noktalamann bir nemi kalmayacaktr. Eer lya metni doru bulmazsa, o zaman pheli kelimeler metinden kartlacaktr.1129 Ezra, Peygamber lya ile hi karlaamam, dolaysyla iaretli yerleri soramamtr.1130 Ezrann koyduu noktalar, dipnot ekleme eklinde yorumlayanlar olmutur.1131 Baz aratrmaclar, Ezrann yeni Tevrat farkl yazmalarndan faydalanarak oluturduu iin, bir nshada olup, dierinde olmayan kelimeleri iaretlediini ileri srmlerdir.1132 ab. Tevratn Yaz Karakterini Deitirmesi Ezrann yeni Tevratta yapt sylenen bir takm deiiklikler olmutur. Bu deiikliklerin banda Tevratn orijinal dilini ve yaz eklini deitirmesi gelmektedir. Tevratn orijinal yaz stilinin nasl olduu tartmaldr. Tartma, Ezrann Tevratn orijinal yazsn m deitirdii, yoksa Musann yazm olduu yaz karakterine geri mi evirdii noktasndadr. ayet ikincisi doru ise, o zaman Ezrann almas, sadece Musann orijinal Tevratna geri dnmekten ibaret

1127

Saul Lieberman, Hellenism in Jewish Paletsine, The Jewish Theological Seminary of America, New York, 1962, s. 20. Bugnk Tevrat nshasna hl mevcut olan bu noktalar on tanedir: Tekvin 16:5; 18:9; 19:33; 33:4; 37:12; Saylar 3:39; 9:10; 21:30; 29:15; Tesniye 29:28. Tevratn dnda drt tane Nevimde (II. Samuel 19:20; aya 44:9; Hezekiel 41:20; 46:22) ve bir tane de Ketuvimde (Mezmurlar 27:13) nokta vardr. Bkz. Page H. Kelley-Daniel S. MaynattTimothy G. Crawford, The Masorah of Biblia Hebraica Stuttgartensia, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 1998, s. 3234; Lieberman, 4346.

1128

1129 1130 1131 1132

Bkz. TB, Avot de Rabbi Nathan, XXXIV/5. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 90. Lieberman, 43. Steiner, 139142.

183

olacaktr. Eer birincisi doru ise, o zaman Ezrann yeni bir Tevrat ortaya koymas anlamna gelmektedir.1133 Tevratn dili branicedir. Fakat srgn dneminde Yahudilerin konutuklar dil Aramca olduu iin,1134 Ezrann branice okuduu Tevrat halkn anlad dil olan Aramcaya evrilmitir.1135 Talmudta Ezrann Tevratn yaz karakterini deitirmesiyle ilgili tartmalara rastlanmaktadr. Mar Zutra veya bazlarna gre Mar Ukba, Tevratn Musaya bran harflerle, branice olarak verildiini; Ezraya ise Asur yaz stiliyle

1133 1134 1135

Porton, 321. Stone, Scriptures, 13; Thompson, 107; Pfeiffer, 110. Bkz. Nehemya 8:8. Pers dneminde Yahudiler arasnda kullanlan iki dil vardr: branice ve Aramca. Bu iki dil kuzey-bat Semitik dillerdir. branice, Fenikece, Moabca ve Ammonice ile birlikte Kenanllarla ait bir koldur. Aramca ise farkl bir koldur. branice, kuzey ve gney arasnda lehe fark olmasna ramen, monarik dnemde Yahuda ve srailin ana dilidir. Aramca, ilk nce kabile konfederasyonlar olarak, sonra Suriye ve Mezapotamyadaki kk krallklarda bir araya gelen Aramilere has bir dildir. Aramca, M 8. yy.da Asur imparatorluunun, zellikle Nehrin (Frat) te Yakasndaki ehirlerde geerli bir dil olmutur. Asurun karmak ivi yazs sisteminin yerini, daha basit alfabetik Aramca yazs almtr. Aramca ilk olarak ticar ve idar amalarla balam ve Asurlu yazclarn yannda Aram yazclar da istihdam edilmitir. Aramca, Asur imparatorluu dndaki topraklarda diplomatik amalarla kullanlmtr. (rnek iin bkz. II. Krallar 18:26; aya 36:11). Yeni Babil imparatorluu dneminde, Aram soyunun bir kral olan Nabonidusla birlikte Aramcann nemi artmtr. lkede konuma dili olarak Akadann yerini Aramca almtr. Akadann birka yz yl daha kullanlmaya devam edilmesine ramen, Aramcann rol artmtr. Kore ve Kambis, Babilce ve Elamca (Elamite)nn yannda krallk yazmalarnda Aramcay kullanmaya devam etmilerdir. I. Darius, Eski Pers yazsn icat etmitir. Bu yaz stili ivi yazs olmasna ramen, Aramca modele benzemektedir. Bu Eski Pers yazs, gnlk kullanmlarda deil, kraliyet kitabelerinde kullanlmtr. Ahamend krall dneminde eitli mill diller ve yazlar kullanlmakla birlikte, Aramca imparatorluun her yerindeki btn yazmalarda ve kaytlarda kullanlmtr. Bkz. Joseph Naveh, Hebrew and Aramaic in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 115116.

184

(modern branice kare karakterli yaz),1136 Aramca olarak verildiini sylemitir. Sonra onlar kendileri iin Asur yazsn ve braniceyi semi; bran harfleri1137 ve Aramcay da Samirilere (hedyotot veya Kutm) brakmlardr.1138 Rabbi (Yehuda Ha-Nasi) ise Tevratn orijinal yazsnn Asur yaz stilinde olduunu, ancak Yahudiler gnah iledii iin Roaz1139 ile deitirildiini, Ezra zamannda piman olduklarnda ise yeniden Asur yazsna evrildiini ileri srmtr. Rabbi Eleazara dayanan baka bir gre gre ise Tevratn orijinal dili ve yaz ekli hi deimemitir.1140 Sanhedrinin ilgili blmnde (22a), Tevratn Ezra dneminde bir deiime urad, ancak bunun sadece dil ve yaz karakterinde olduu tartlmaktadr. Bu tartmada, yaz stilinin deitii; fakat orijinal dilin korunduu sonucuna ulalmaktadr. Ardndan metin, aka Samirilere ve onlarn Tevrat nshasna iaret etmektedir. Talmud, Samirilerin Tevratn orijinal yaz stilini kullandklarn, ancak kullanlan dilin ilk halinden farkl olduunu belirtmektedir. Burada ilgin olan nokta, ne sraillilerin ne de Samirilerin, Sinada vahyedilen metnin tam olarak bir ilk nshasna, ancak ne de tamamen farkl bir nshaya sahip olduklardr.1141 ac. Tevrat Yorumlamas ve Szl Tevrat Geleneini Balatmas Ezrann Tevrata hangi ekilde yazd veya nasl elde ettii bilinmemekle birlikte, Tanaha gre Ezra, kitab (Tevrat) halkn huzurunda okumutur.1142 Ezra,
1136

Asorot olarak isimlendirilen bu yaz karakternin, Pers imparatorluunda kullanlan Aramca yaz karakterinin bir ekli olduu tahmin edilmektedir. Bkz. Porton, 321. Talmudta bran harflerin libuna'ah yazs olduu sylenmektedir. Libunaahn nazar ve tlsm muskalarnda kullanlan geni yazlar olabilecei; Lbnan veya Libya gibi bir ismin sfat olabilecei ya da lebenah isminden tretilmi tula veya kiltabletler zerindeki yaz anlamna gelebilecei sylenmitir. Bkz. TB, Sanhedrin, 21b.

1137

1138 1139

Bkz. TB, Sanhedrin, 21b. Roaz kelimesinin ne anlama geldii tam olarak belli deildir. Ancak bu yaz karakterinin Samirilerin kendi yazlar iin kullandklar branicenin bir ekli olduu sylenmitir. Bkz. TB, Sanhedrin, 22a (6.dipnot); Porton, 321.

1140 1141 1142

Bkz. TB, Sanhedrin, 22a. Porton, 323. Bkz. Nehemya 8:5, 8.

185

yaklak 400lerde Tevrat okuduktan sonra,1143 Khin ve Levililerden baz kiiler, kitab halkn anlad dile evirmi ve hkmlerini aklamtr.1144 Halk da yaplan yorumlara gre, Tevrat hkmlerine riayet edecekleri sz vermitir.1145 Bylece Tevratn hkmleri Ezra dneminde, halkn ve liderlerin kabulyle lkenin yasalar olarak kabul edilmitir.1146 Ayrca bu dnemde yazl ve szl Tevrat e zamanl olarak, halkn yaamnda etkili olmaya,1147 Tevrat yorumlama gelenei de gelimeye balamtr.1148 Talmudta da, Tevratn anlalmasnda Ezrann yorumlarnn nemine iaret edilmektedir.1149 Rabban kaynaklarda yazc Ezrann, Davut, Sleyman, Daniel ve Mordekay ile birlikte, Tevrat yetmi dilde yorumlad ileri srlmektedir.1150 Bu yn itibariyle Ezra, Tevrat sadece yeniden oluturan kii olarak deil, ayn zamanda yorum ve szl gelenein de balatcs olarak grlmtr.1151 Srgn sonrasnda gelenein szl naklinin yerini, yazl metinlerin incelenmesi ve aklanmas almtr. Bu adan Ezra, Yahudilikte ilk vaiz veya din adam kabul edilmektedir.1152 Yine Ezra, midra halakha metoduyla Yahudi tefsirinin kurucusu saylmaktadr.1153 Baz aratrmaclar, Ezrann Tevrat halkn huzurunda okumas ve yorumlamasnn Yahudilikte ok nemli sonular dourduunu sylemektedirler. Bu sonular, unlardr:

1143 1144

Louis Jacobs, Halakhah (Development of), EJ, CD Edition; Pfeiffer, 110. Bkz. Nehemya 8:78. Baz aratrmaclar, Ezrann bolca okuduu ve yorumlad blmlerin, yalnzca Tekvinin ilk on bir blm olduunu ileri srmektedir. Bkz. Deuel, 134.

1145 1146 1147 1148 1149 1150 1151

Bkz. Nehemya 910. Dorff-Rosett, 371. Schwarz, 8283. Jacobs, Halakhah, EJ, CD Edition. Bkz. TB, Sanhedrin, 21b. Bkz. Porton, 318. Alastair Hunter, Judaism, Major World Religions /from Their Origins to the Present, (ed. Lloyd Ridgeon), Routledge Curzon, London and New York, 2003, s. 125. Eliade, 2/295. Fensham, 99100.

1152 1153

186

a. Tevrat renme zorunluluu, sadece khinlerle snrl olmayp, kadn, erkek ve anlayla dinleyebilen herkes iin1154 geerli olmutur. b. Tevratla ilgili son otorite, sadece khinler deildir. Levililer de Tevrat okuyup yorumlamlardr.1155 c. Esas olan Tevratn anlalmasdr. Bu nedenle yorumlanmas gerekir.1156 Tevratn yorumlar,
1157

Szl

Yasann

iki

temelinden

birisini,

Midra

oluturmutur.

Ezra, btn alarn yorumcular iin ilk ve ilham alnan bir rnek olarak takdim edilmesine ramen, Tanahta hibir zaman Ezrann ilk doru yorumcu olduu,1158 onun yorumlama metodunun sonraki dnemlerde takip edildii veya yorumlama metotlaryla ilgili bilgiler sunduu sylenmez.1159 Ezra ve Nehemya kitaplarnda Ezrann, Tevratn emirlerini yorumlamasyla ilgili birka rnek yer almaktadr: 1. Yabanclarla evlenme yasa, k ve Tesniyede saylan yedi milletle snrlanrken;1160 bu yasak Ezra tarafndan btn yabanclar kapsayacak ekilde geniletilmitir.1161 2. Ezra, Cumartesi gn sadece zor iler yapmay deil, ayn zamanda hububat ve arap tanmasn, ba khinlerin ve ehrin yneticilerinin grmezden geldikleri i aktivitelerinin de yaplmasn yasaklamtr.1162 3. Tevratn emirlerinin mabetteki ibadetlerle snrl olmad, herkesin evlerinde yapacaklar hkmlerin de (mitzvot) olduu bildirilmitir. rnein yedinci ayda Sukotta herkes kendi evinde adr kurup bayram kutlamas istenmitir.1163

1154 1155 1156 1157 1158 1159 1160 1161 1162 1163

Bkz. Nehemya 8:2. Bkz. Nehemya 8:78. Bkz. Nehemya 8:78, 12. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 76. Bkz. Nehemya 8:18. Deuel, 127. Bkz. 34:16 ve Tesniye 7:4; Kr. Ezra 10:18; Nehemya 13:28. Bkz. Ezra 9:1 vd; Nehemya 10:31. Bkz. Nehemya 10:32, 13:15. Bkz. Nehemya 8:1318.

187

4. Ezra, Tevratta olmayan yeni hkmler koymutur.1164 Nehemya kitabnda kendimize kanunlar koyduk denilmektedir.1165 Talmudda bunlar takkanot olarak isimlendirilmektedir.1166 ad. Tevratn Tahrifiyle Sulanmas Tevratla ilgili bir tarafta, Tanr btn harf ve kelimeleriyle Musaya yazdrdn syleyen Ortodoks Yahudilik anlay, dier tarafta Babil esareti dn Ezra tarafndan yeniden oluturulan ve zerinde bir takm dzeltmeler yapldn kabul eden rabban gr yer almaktadr.1167 Baz rabbiler Szl Tevrat Yazl Tevrattan daha nemli grmekte; Yazl Tevratta kronolojik ve edeb hata ve yanllklarn bulunduunu, hatta Tevratn baka bir kitapla nesh edildiini sylemektedirler.1168 Ayrca Rabbilerin Musann getirdii Tevratn kaybolduunu veya unutulduunu, Ezrann yeni bir Tevrat yazdn sylemeleri, Tevrat Ezrann tahrif ettii ynndeki iddialara delil kabul edilmektedir.1169 Yahudi Heretikler1170 bata olmak zere, Mslman, Samir, Kara, Hristiyan ve Hristiyan kart baz yazarlar, Tevratn tahrif edildiini ileri srmlerdir. Bunlardan bazlar, Tevratn tahrifinden dorudan Ezray sorumlu tutmulardr.1171 Samirler Ezray, kutsal metinlerin dilini deitirerek ve onlara ilaveler yaparak Tevratn tahrifine sebep olan kii olarak grmlerdir. Samir yazlarda

1164 1165 1166

Ayrca bkz. Mantel, The Dichotomy of Judaism, 7677. Bkz. Nehemya 10:33. Ezrann Takkanotu iin tezimizdeki Yahudilie Yapt laveler (Takkanot Ezra) balna baklabilir. Yahudilerin Tevrat anlay hakknda bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 119164. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 129 vd. Bkz. Yakub el-Kirkisan, Kitbul-Envr vel-Merakb, (Yaynlayan: Leon Nemoy), The Alexander Kohut Memorial Foundation, New York, 1939, I. 3.3. Yahudi heretiklerin Tevrat Kritikleri iin bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 160164. Ayrntl bilgi iin bkz. Lazarus-Yafeh, 5074; Mslman ve Yahudilerin Tevratn tahrifiyle ilgili yaklamlar iin bkz. Baki Adam, Tevratn Tahrifi Meselesine Mslman ve Yahudi Cephesinden Bir Bak, A.. .F.D., 36 (1997), s. 359-403.

1167

1168 1169

1170

1171

188

birka yerde Ezrann knanmas, ima yoluyla da olsa ona lanet edilmesi ve bunun nesilden nesile aktarlmas sz konusudur. En azndan sonraki dnemlere ait Arapa yazlm bir Samir tarihinde, Ezra ve Zerubbabel hakknda, Tevratla ilgili olarak ekleme, karma, deitirme ve tahrif etme (zd ve nekkas ve beddel ve harraf) gibi sulamalar aka yer almtr.1172 MS 2. yy. gibi erken bir dnemde, Justin Martyr, Yahudi Tryphoyla yapt hayal bir tartmasnda, Ezradan sann geliini haber veren Kutsal Kitap cmlelerini karan kii olarak sz etmitir.1173 Bu sleriyle Justinin, Ezray metinleri tahrif etmekle sulad anlalmaktadr. MS 3. yy.da Helenistik yazar Porphyrius, Hristiyan kart almas Adversus Christianosta Hristiyanlara kar tezini Musaya dayandrr ve yle der: Musa Tevratndan hibir ey korunamamtr. Tevratn btn metinlerinin mabetle birlikte yand sylenmektedir. Onun adna dzenlenen sonraki yazlar, Musann lmnden 1180 yl sonra, Ezra ve onun rencileri tarafndan kaleme alnmtr. Porphyriusun buradaki yaklam, modern Kutsal Kitap eletirmenleri gibi bilimseldir.1174 Ezrann Kutsal Kitaplar tahrif ve tebdil ettiine ilikin iddia, en erken slm-Hristiyan polemiklerinde grlmektedir. Arapa kaynaklarda hi sz edilmeyen, sadece Ermenice ve Latincede kaynaklarda yer alan, Halife mer b. Abdilaziz ile Bizans kral III. Leo arasnda geen bir tartmadan sz edilmektedir. Leo, merin (Hristiyan) kutsal kitaplarnn bir insan tarafndan yazld sulamasna cevap vermekte ve Ezray savunmaktadr. Leoya gre Ezra, yanlmazdr ve ona ilah vahiy gelmitir. Onun srailoullar iin meydana getirdii Tevrat, srgndekilerin srail topraklarna dndklerinde beraberlerinde getirdikleri nsha ile ayndr.1175
1172 1173

Lazarus-Yafeh, 60. Justin, Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr with Trypho a Jew, Kessinger Publishing, 2004, s. 136. Ayrca bkz. Lazarus-Yafeh, 63. Bunun iin bkz. Steiner, 158159; Lazarus-Yafeh, 6365. Arthur Jeffery, Ghevonds Text of the Correspondence Between Umar II and Leo III, The Early Christian-Muslim Dialogue, A Collection of Documents from the First Three Islamic Centuries 632-900 A.D., (ed. N. A. Newman), Interdisciplinary Biblical Research Institute, Pennsylvania, 1993, s. 57-131. Ayrca bkz. Casim Avc, slam-Bizans likileri, Klasik yay., st., 2003, s. 114-126; Steiner, 158159; Lazarus-Yafeh, 6365.

1174 1175

189

MS 10. yy.n ilk yarsnda Kara Yakub el-Kirkisan, Rabbilerin Tevratn Musaya vahyedilen deil, Ezrann oluturduu Tevrat olduu ynndeki iddialarn ok sakncal grmekte
1176

ve

bu dncelerinden dolay

rabbileri iddetle

eletirmektedir.

Kirkisanye gre, rabbilerin, Yahudilerin elinde bulunan

Tevratn Musann getirdii Tevrat olmayp, Ezrann derledii Tevrat olduunu ileri srmeleri, dinin btnyle yok olmas demektir. Kirkisan szlerine yle devam etmitir: ayet Mslmanlar sadece bu iddiay bilseler, bizi karalamak iin baka bir delile ihtiya duymazlard. Ne zaman Mslman ilahiyatlar bize saldracak olsalar, sahip olduunuz Tevrat, Musann getirdii Tevrat deildir demektedirler. Biz de onlara, bunun bir iftira ve yalan olduunu sylemekteyiz. Ayrca onlarn yalnzca bunu sylediklerini, baka bir iddialarnn da olmadn ileri srmekteyiz. Eer onlar yalnzca Rabbanlerin, bu ifadelerini bilseler, bununla olduka rahatlayacaklar ve bize kar kullanmak iin baka bir eye ihtiya duymayacaklardr.1177 Kirkisn, Rabbanlere kar bu sulamasn kitabnn farkl yerlerinde yinelemektedir.1178 Hem Kutsal Kitaba kar Ortaa Mslman polemikiler asndan, hem de slam ncesi ve modern Kutsal Kitap eletirmenleri asndan yazc Ezrann nemli bir rol vardr. Birinci balamda onun rol, metnin kastl tahrifisi olarak, genellikle olumsuzdur. kinci balamda rol ise, zellikle modern Avrupa Kutsal Kitap eletirmenleri arasnda, Kutsal Kitap metnini kanonize eden ve onu koruyan olarak olumludur. Ezrann bu deiken rollerine karlk, geleneksel tahrif sulamalarn ayn zamanda canl tutan modern Avrupa Kutsal Kitap eletirmenlerinin aksine, slam literatrde, kaybolan Kutsal Kitap metninin sadk onarcs olarak Ezrann olumlu rol zerinde duranlar da vardr. bununla birlikte Ezrayla ilgili olumsuz imge, Ortaa Mslman Kutsal Kitap eletirilerinde de grlmektedir. Ezrann Tevratn tahrifisi olduu iddialarna kaynaklk eden bn Hazmn (. 1064) yazlar olmutur.1179 bn Hazm, Mslman ulema ierisinde, hem Tevrata kar en

1176 1177

Kirkisan, I. 3.3; II. 2122. Kirkisan, I. 3.3. Bu konudaki deerlendirmeler iin bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 132137; Steiner, 160 vd. Bkz. Kirkisan, II.18.6; II.22.2; III.15.7. Lazarus-Yafeh, 50.

1178 1179

190

sistematik metin kritii yapan kiidir hem de Ezray Kutsal Kitab bilerek bozan gnahkr bir kimse olarak niteleyen ilk kiidir.1180 bn Hazma gre Tevrat, yazc Ezra tarafndan tahrif edilmi ve bozulmutur. Dolaysyla Tevrat, Ezrann kitabdr.1181 bn Hazm, dindar bir Zahirdir ve Allahn kelam olarak dnd ilah bir metinde her hangi bir hata ve ztlk olduunu kabul etmez. Pek ok yerde (Kutsal Kitapta olduu gibi yllar deil), bir dakika bile olsa, hesaplamada bir hatann Allaha atfedilemeyeceini ifade etmektedir. Allaha kar, rasgele hikye ve yalanlar uydurulmasn, Allahn peygamberleri hakknda iren eyler sylenmesini kabul etmez. Tevratta bu tarz hikyelerin yer almasndan dolay, Tevratn tahrif edildiinden ve onun iine uydurma hikyeler sokulduundan phe etmez. Yazc Ezray, Tevratn sahtesini yapmakla sular.1182 bn Hazmn Ezraya olan iftiralar daha ok imalarla verilmitir. Bu ya geleneksel Mslmanlarn sulamasndan kanmak iin veya Yahudilere bir ak kap brakmak iin olabilir. bn Hazm baz yerlerde, srgnden dndkten sonra yazlan yeni Tevratn yazarnn kasten Tevrat bozan ve deitiren bir heretik, yalanc, cahil ve alayc olduunu yazar. Baka yerlerde ise Ezrann yeni Tevratn yazar olduunu belirtir. ok az yerde bunu okuyucunun hayal gcne brakr.1183 Arap Literatrnde ilk olarak bn Hazmn yazlarnda grlen Ezraya ynelik sulamalar, bn Hazmn gen ada Abdl-Melik el-Cveyn (. 1085) tarafndan zet olarak yeniden tekrar edilmitir.1184 Dier Mslman yazarlar, bn Hazm takip etmilerdir. Bunlardan en dikkate deer olan, hi phesiz Yahudilikten slama geen Samuel el-Maribdir. Samuel, 1163 ylnda Mslman olduktan sonra, Badatta yazd fhmul-Yehd isimli eserinde, yazc Ezrann Tevrat nasl oluturduunu yle anlatr: Ezra,

1180

bn Hazm, el-Fasl isimli eserinin birinci cildinde Keyfe Hurrifet et-Tevrat bal altnca, Tevratn tahrifini tartmaktadr. Bkz. Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad bn Hazm, el-Fasl fil-Milel vel-Ahvi ven-Nihal, I, Drul-Kutubl- lmiyye, Beyrut, 1996, s. 214 vd.

1181 1182 1183 1184

bn Hazm, I/214, 223, 224, 235. bn Hazm, I/223224, 235. Bunun iin bkz. Lazarus-Yafeh, 6668; Steiner, 163; Roth, 208209. Lazarus-Yafeh, 6668.

191

kavmin mabetlerinin ve devletlerinin ykldn, kitaplarnn yok edildiini grnce, kendisinin ve khinlerin ezberledikleri blmleri bir araya getirerek, imdiki mevcut Tevrat meydana getirmitir. Bundan dolay onlar Ezraya ar derecede sayg gstermektedirler. Nurun, onun Iraktaki kabri zerinde grneceine inanmaktadrlar. nk dinlerini muhafaza eden kitab Ezra meydana getirmitir. te ellerindeki mevcut Tevrat, Ezrann kaleminden kmtr. Bu yzden Tevrat, Allahn kitab deil, Ezrann kitabdr. Bu husus, onun Allahn sfatlarn bilmeyen bo bir adam olduunu gstermektedir. Bundan dolay Ezra, tecsim, yapt ilerden pimanlk duyma, baz fiillerden vaz geme gibi sfatlar Allaha isnat etmitir.1185 Samuele gre Ezra, khin aileleriyle (Harun slalesiyle) g yarnda bulunan Davut hanedanlnn itibarn sarsmak istemitir. Musa liderlik grevini Harunlere vermi, ancak Talut baa geince Harunlere bask yapm, pek ounu ldrtmtr. Sonra idare Davut ve slalesine gemitir. Ayn zamanda Harun soydan gelen Ezra, srgnden dnnce, Davutun soyundan birisinin idareye gemesini istememitir. Bu yzden Tevrata Davutun soyunu ktleyen iki ensest hikye eklemitir: 1. Lutun kzlarnn hikyesi,1186 2. Tamarn hikyesi.1187 Bylece
1185

Samuel b. Yahya el-Marib, Yahudilii Anlamak, (ev.: Osman Cilac), nsan yay., stanbul, 1995, s. 98-103. Lutun iki kz, lkede kendileriyle evlenecek hibir erkein bulunmad iin, babalarnn soyunu devam ettirmek iin bir plan kurarlar. Babalarn sarho edip, onunla birlikte olurlar. kisi de babasndan gebe kalr. Byk kzn dourduu ocuk Moabllarn atas; kk kzn dourduu ocuk da Ammon oullarnn atas olur. Bkz. Tekvin 19:3038. Yine Davut ve Sleymann soyunda Moabl ve Ammon kadnlar vardr. Bkz. el-Marib, 124125.

1186

1187

Tekvinde anlatlan hikyeye gre, Yakubun olu Yahuda, olundan en by Eri Tamarla evlendirmiti. Er, kt bir i yapt iin Tanr tarafndan ldrlmtr. (Samuel el-Mairbye gre, Er, karsna arkadan yaklat iin ldrlmtr. Bkz. elMarib, 124.). Yahuda, Tamar ikinci olu Onanla evlendirir. Onan, Tamardan ocuu olmas halinde len kardeinin adn alacan bildii iin dar boalmtr. Bu yzden Tanr, onu da ldrmtr. Yahuda, Tamara kk olu ela byynceye kadar babasnn evinde kalmasn sylemitir. Yahuda, dier oullarnn bana gelen eyin elann da bana gelmesinden korktuu iin byle yapmtr. Yahudann karsnn lmnden sonra, koyunlarn krkld yere ktn renen Tamar, zerindeki dulluk elbiselerini kartp, peesini giyinerek Yahudann geecei yol zerine oturmutur.

192

Ezra amacna ulamtr. kinci Mabet dneminde, Birinci Mabet dneminin aksine, ynetim, Davut hanedanlna deil, Harun soyundan olan khinlerin eline gemitir.1188 Baz aratrmaclar ise Yahudilerin srgn ve sonrasnda farkl din ve kltrlerin etkisinde kaldn, Yahudilerin onlardan baz eyler aldn iddia etmektedirler. Ezrann Tevrat derlerken, farkl inanlara ait baz efsaneleri Tevrata yerletirdiini ileri srmektedirler.1189 b. Yahudi Kimliiyle lgili Reformlar Daha ncede ifade ettiimiz gibi, Ezrann Tevratla ilgili yapt almalardan sonra en nemli ikinci faaliyeti, Yahudi kimliinin oluturulmasyla ilgili almalar gelmektedir. Bu reformlar kategoride deerlendirilebilir: abat kurallarna, nceki dnemlere nazaran daha ok nem verilmesi; ilk kez soya dayal bir Yahudi tanmlamasnn yaplmas ve son olarak d evlilikler yasaklanp, Yahudilerin kutsal bir soy olduunun vurgulanmas. Yahudiler, srgnle birlikte mabet bata olmak zere, pek ok dinsel kurumlarn kaybetmiler, bu yzden arl abat ve bayram kutlamalarna

Tamar, ela byd halde kendisinin ona verilmediini grmt. Yahuda, yz kapal olduu iin Tamar tanyamam, onu kt kadn sanmtr. Yahuda, onunla beraber olmak istediini syleyince, Tamar kendisine karlnda ne vereceini sormutur. Srden bir olak gndereceini syleyince, Tamar, olak gelinceye kadar bir rehin brakmasn istemitir. Yahuda, yzn ve bastonunu vererek onunla cinsel ilikiye girmitir. Tamar, bu iliki sonucu Yahudadan gebe kalm, Perets ve Zerah domutur. (Bkz. Tekvin 38:630). Davut ve Sleyman, bu iliki sonras dnyaya gelen Peretsin neslindendir. Bkz. I. Tarihler 2:115.
1188 1189

el-Marib, 123. Ezrann Tevrata farkl kltrlerden katt sylenen eylerden bazs unlardr: Yaratlla ilgili dalizm; hem eril ve hem de diil yanlarnn varl kabul edilen Tanrya, tamamen eril bir grnt verilmesi ve bunun neticesinde kadnn ikinci plana itilmesi. dem ile Havva efsanesinde, Havvann, demin kaburga kemiinden yaratldnn sylenmesi ve bylece kadnn dorudan Tanrdan deil, Tanr tarafndan topraktan yaratlm erkekten geldii dncesinin ortaya kmas. Bkz. Cihangir Gener, Ezoterik-Batni Doktrinler Tarihi, Piramit yay., Ankara, 2004, s. 110111.

193

vermilerdir. Bu dnemlerde, abatn ihlali,1190 Yahveye inancn cidd bir krlmas ve yabanc tanrlara ibadete kap aralanmas olarak grlmtr. Srgn dnemi ve sonras dnrler tarafndan, Yahudilerin millet olarak yaadklar d,1191 Kudsn igali ve sonrasnda yaanan felaket ve srgnler, abat kurallarnn ihlaline balanmtr.1192 Srgn ve srgn dn sonras dnemde, abata verilen neme paralel olarak, bu gne has litrji oluturulmu,1193 yeni uygulama ve kutlamalar gelitirilmitir.1194 Ezraya ve Byk Meclise atfedilen ve zellikle abat gn

1190

Tanahta, abat gn yasaklaryla ilgili ayrntl bilgiler bulunmamakta, sadece atflar yer almaktadr. (k 16:23, 29; 34:2122; 35:3; Saylar 15:3236; Yeremya 17:2122; Nehemya 13:1516). Bu gnle ilgili yasaklarn ayrntlar ve tasnifi Talmud ve Minada yer almaktadr. Rabban kaynaklarda, bu gnde yaplmas yasak olan 39 iten sz edilmekte, asl olanlar avot, ayrntlar ise toledot olarak isimlendirilmektedir. Bu gnde yaplmas yasak fiiller unlardr: Her trl eyi bir yerden bir yere tamak; ate yakmak veya atei sndrmek; balanm herhangi bir ii tamamlamak; yaz yazmak veya yazlan bir yazy silmek; yemei piirmek veya pimi olan yemei stmak; elbiseleri dikmek, skmek, ekil vermek veya ykamak; bir eyi balamak veya zmek; zira bir i olarak srmek, dikmek, bimek, harmanlamak, savurmak, ayrmak; buday tmek ve elemek; hamur yourmak; ip yapmak iin taramak, eirmek, boyamak veya dokumak; zincir yapmak; her trl ina ve ykm ileri yapmak; hayvanlar avlamak iin tuzak kurmak; sa tra etmek veya hayvanlarn krkmak; hayvan boazlamak, derisini yzmek, tabaklamak veya parlatmak. Bkz. TB, Baba Kama, 2a; Mina, abat 7/12; 11 24. Ayrca abat yasaklarnn ayrntlaryla ilgili bkz. Louis Jacobs, Sabbath In Rabbinic Literature, EJ, CD Edition; Israel Shahak, Yahudi Tarihi, Yahudi Dini, (ev: Ahmet Emin Da), stanbul, 2002, s. 8081; Salime Leyla Grkan, Yahudilikte abat (Sebt), Kkeni, lgili nan ve Uygulamalar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1994, s. 6574.

1191 1192 1193

Moshe Greenberg, Sabbath, EJ, CD Edition. Bkz. Nehemya 13:18. Kidu ve Havdala dualarnn, bu gnn kutlanmas srasnda okunacak dualar olarak Ezra ve Byk Meclis tarafndan formle edildii belirtilmektedir. Bkz. TB, Berakot, 33a. Bkz. Louis Isaac Rabinowitz, Synagogue, EJ, CD Edition

1194

Nehemyann abat yasaklarna uymayan Yahudann ileri gelenleriyle tartmas (Nehemya 13:17), srgn ncesi Yeremya peygamberin Yahuda krallaryla tartmasna benzemektedir. (Yeremya 17:19 vd.). Rabban kaynaklarda, elle kap kacak yapmnn,

194

okunan Kidu ve Havdala dualar, Yahudileri yceltmeye, Yahudi ve Yahudi olmayan arasndaki ayrm pekitirmeye ynelik ihdas edilmitir. Ruhban Metninde bu ayrm ska ilenmitir. Bunun bir sonucu olarak, srgn dneminde yeni bir dnce olarak, Yahudilerin dier milletlerden farkl ve stn olduklar dncesi domu veya kuvvetlenmitir.1195 Babil esareti dnnden sonra, Ezra ve Nehemyann gayretleri sonucu abat, ikinci mabedin kurulmasndan yklmasna kadar geen dnemde, yabanc kltrler karsnda Yahudi kimliinin en nemli belirleyicisi haline gelmitir.1196 yle ki, bu dnemde abat, Kefaret Gn1197 hari, dier btn bayramlardan daha nemli grlmtr.1198 abat uygulamalar, bu dnemde Yahudileri dier milletlerden farkl klan ayrc kltrn, snnetten sonra gelen ikinci derecede nemli bir riteli haline gelmitir.1199 Bu durum, Yahudilerle pagan komular arasn ok ak bir ekilde
1201

ayrm,1200

abat

kutlamalar

srailin

kaderiyle

zdeletirilmitir.

Srgn ve sonras dnemlerde bu tr uygulamalara zen

gsterilmesi, yabanclara benzeme endiesi sebebiyle, Yahudileri yerel kltrlerden koruma ve uzak tutma dncesinden kaynaklanmtr.1202 zetleyecek olursak, balangtan beri abatn sosyal yn, yani alanlar iin dinlenme fikri gze arpmaktadr. Sonraki yzyllarda, ehirlerin bymesi ve
abat uygulamasnda geveklie sebep olduu gerekesiyle Nehemya tarafndan yasakland ifade edilmektedir. Bkz. BT, abat 123b. Ayrca bkz. Aaron Rothkoff, Nehemiah in the Aggadah, EJ, CD Edition.
1195 1196 1197 1198 1199

Grkan, 35. Grkan, 34. Kefaret gn abatlarn abat olarak kabul edilmektedir. Bkz. Baron, I/144. Baron, I/144; Daiches, 35. Grkan, 34. abata gsterilen saygnn en byk ispat, Baronun da dedii gibi, Babil Yahudilerinin, Babillilerin ay isimlerini kabul etmelerine ramen, abatn komularnn gn isimleriyle tanmlanmasn reddetmeleridir. Yahudiler, ayn her bir gnne farkl isimler veren Pers ynetimi altnda da bu ismi korumaya devam etmilerdir. Bugn bile, branice konuan Yahudiler, abata olan izaf yaknlklarn gstermek iin, haftann dier gnlerini saylarla ifade etmektedirler. Bkz. Baron, I/144.

1200 1201 1202

Baron, I/145. Greenberg, Sabbath, EJ, CD Edition. Kr. aya 58:1314; Miller-Hayes, 433.

195

serbest bir ii snfn ortaya kmasyla btn cretli iiler iin zorunlu dinlenme gn olmas desteklenmitir. Tanahta, mill tarihsel bir olay olan Msrdan kla ilikilendirilirken,1203 Tanrnn yaratma iini bitirdikten sonra, onun dinlenme gnnn bir sembol olarak grlmtr.1204 Babil srgnnden sonra, sosyal ihtilaflarn sona ermesiyle birlikte Yahudiyle Yahudi olmayan arasndaki ayrma ve kutsalla doru bir mill eilim meydana gelmitir. kinci ayada bu gnn kutsall aka vurgulanmtr.1205 Bundan sonra abat, elenmek iin bir dinlenme gn yerine, tamamen hareketsiz veya iten uzak yar neeli, yar ileci geirilen bir gn olmutur.1206 Daha nceleri bu gnde seyahat edilir1207 veya ara sra Kudste yabanc tccarlarn at pazarlar ziyaret edilirdi. Yahudi kyller de almadklar bu gnde mahallelerde rettiklerini satarlard. Nehemya, bu kutsal gne yaplan saygszla iddetle kar kmtr.1208 Yahudann ileri gelenleriyle, abat gn insanlarn ayaklaryla zm inemelerine ve yiyecek maddelerini Kudse getirip satmalarna izin verdikleri iin tarttrmtr.1209 abat gn Kudsn kaplarnn kapatlmasn emretmitir.1210 ster sosyal veya din, isterse mill veya evrensel kkenli olsun, , srgn ve srgn dn sonrasnda abat kurumsallam ve mill kimliin belirleyici bir unsuru haline gelmitir.1211 Ezrann Yahudi kimliinin oluturulmas iin yapt soya dayal Yahudi tanmlamas ve d evliliklerin yasaklamas birbiriyle ilikili konulardr. Aralarnda sebep-sonu ilikisi vardr. Soya dayal bir Yahudi tanmlamas yaplarak, Yahudilerin, murdar milletlerin kzlaryla evlenmeleri yasaklanmtr. Babil srgnne kadar olan dnemde Yahudileri tanmlamak iin srail veya srailoullar kavram; dinlerini tanmlamak iin de, srail dini veya
1203 1204 1205 1206 1207

Bkz. Tesniye 5:15. Bkz. k 20:11, 23:12; 34:21; Tesniye 5:15; Hezekiel 20:12 vd. Bkz. aya 58:1314. Baron, I/143. Niin bugn ona gidiyorsun? Ayba deil ve Sebt gn deil Bkz. II. Krallar 4:23. Bkz. Nehemya 13:1522. Bkz. Nehemya 13:1517. Bkz. Nehemya 13:19. Baron, I/144.

1208 1209 1210 1211

196

Yahvizm ifadesi kullanlmtr. Babil srgn dn sonrasnda, Yahudi ve Yahudiliin yeniden bir tanmlamas yaplmtr. Bu tarihten itibaren, srailoullar ifadesi, Yahudada oturanlar anlamnda Yahudiler ( branice Yahudim; Aramice Yehudin) olarak anlmaya balarken, srailoullar dini de, Yahudilik (Yehudat) olarak isimlendirilir olmutur. Bu dnemden itibaren, Yahudim ifadesi,1212 bir taraftan Yahudada oturanlar anlamnda blgesel; dier taraftan Yahudallarn soylar anlamnda etnik bir anlam kazanmtr.1213 lk kez Ezra kitabnda, Yahudi kavramnn etnik ve biyolojik bir tanmlamas yaplmtr. Ezraya gre gerek Yahudi, Yakubun neslinden olan ve sadece srgnden dnen kk bir gruptur.1214 Bunlar Ezrann politik temelini oluturan ve onun srail halk dedii gruptur. Ezra ve Nehemyaya gre srail topranda sadece bir srail topluluu bulunmaktadr: Srgnden dnenler. Ezra ve Nehemyaya gre srgne gitmeyip Yahuda ve Samaryada kalan baka hi bir kimse yoktur.1215 Burada nemli bir nokta, Ezra, kendi dneminde Yahudada bulunan topluluklarn hepsini memleket kavimleri olarak isimlendirirken, onlarn kadnlarn yabanc olarak isimlendirmektedir.1216 Bylece Ezra, srgnnden dnenlerle, srgne hi gitmeyip ayrm yapmtr. Srgne gitmeyenleri, Yahudi tanmnn dnda tutmutur.1217 srail topraklarnda kalanlar veya sonradan oraya gelip yerleenler arasnda kesin bir

1212

Tanahta Yahudm kavramnn, ilk kez srgn dnemi yaznlarnda grld ifade edilmektedir. Bkz. II. Krallar 16:6; 25:25; Yeremya 32:12; 34:9; 38:19. Ayrca bkz. Koch, 174.

1213

Smith, 219223; Koch, 173 vd; Harrington, 164; Stone, Scriptures, 23-24; Biale, 5; Francine Kaufmann-Josy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, Din Fenomeni, (Derleyen ve eviren: Mehmet Aydn), Din Bilimleri yay., Konya, 2000, s. 89. Bu anlamna ramen, Msrllarla kark evlilikler yapan ve Yahveyle birlikte baka tanrlara da tapnan Elephantinede oturanlarn da, kendilerini Yahudiler olarak tanmladklar belirtilmektedir. Bkz. Smith, 219.

1214 1215

Bkz. Ezra 4:1-5, 12; 5:5. Yahudann srgn dnemindeki durumuyla ilgili tartmalar iin tezimizdeki Srgnle ilgili Tartmalar isimli bala baklabilir. Bkz. Ezra 10:2. Bu konu hakknda daha fazla bilgi iin bkz. Douglas, 7 vd; Brown, 177. Smith, 219; Biale, 5.

1216 1217

197

Srgnden dnenleri mukaddes zrriyet (zera kode) olarak tanmlayan Ezra, onlar memleket milletlerinin murdarlklarndan arndrmak istemitir. Kutsal neslin korunmas, srailin geleceinin gvenlii iin gerekli saylmtr.1218 Ezrayla balayan bu sre, sonraki dnemlerde devam ettirilmitir. Ezradan birka yzyl sonra, Hasmonean veya Makkab krall dnemindeki zaferlerin ardndan, eitli milletlerden Yahudi dinine/milletine katlmak isteyenler olmutur. Yahudilie ihtidayla ilgili sk prosedr de, muhtemelen bu dnemde balam, sonunda MS 2. yzylda rabbiler tarafndan sistematik hale getirilmitir.1219 Yeni bir Yahudi kimlii oluturmaya alan Ezrann zerinde durduu en nemli konu, hi phesiz d evlilikler (egzogami) olmutur. Yahudilerin Yahudi olmayanlarla evliliine iaret eden d evlilik, Yahudilerin iinde bulunduklar sosyal artlara gre deiiklik arzetmektedir. ok erken dnemlerden itibaren Yahudilerin evlilikleri endogami bir yap arzetmektedir. Yani, Yahudilerin, sadece dier Yahudilerle evlenmelerine izin verilmitir. brahim, klesinden, olu shak iin memleketlerinde oturduklar Kenanllardan kz almamas, kendi memleketi ve akrabalarndan bir kz almas iin Tanr adna yemin almtr.1220 shak ve ei Rebeka da, oullar Yakubun Kenanllardan kz almamas ynnde tembihte bulunmu, onun da annesi Rebekann akrabalarndan birisiyle evlenmesini istemilerdir.1221 Ayn ekilde Hittlerden iki kzla evlenen Esav, shak ve Rebekann honutsuzluklar grp,1222 ailesini memnun etmek iin smailin soyundan bir kz, dier eleri zerine e olarak getirmitir.1223 Tevratta yabanclarla evliliin yasak olduunu gsteren bir dier delil, Yakubun ei Leadan olan kz Dinann olaydr. Dina, gezintiye kt bir srada, lkenin beyi Hivlerden Hamorun olu ekem onu grm, alm ve onunla yatp onu alaltmt. Hamor, Yakuptan kz Dinay oluyla evlendirmek iin istemi, ancak Yakubun oullar, kz kardelerini snnetsiz birisine veremeyeceklerini, ancak btn erkekler snnet olursa vermeye raz

1218 1219 1220 1221 1222 1223

Bkz. Ezra 9:2. Biale, 5. Bkz. Tekvin 24:2 vd. Bkz. Tekvin 27:4628:15. Bkz. Tekvin 26:3435. Bkz. Tekvin 28:69.

198

olacaklarn sylemilerdir. Bu teklif kabul edilmi, ekem dhil ehirdeki btn erkekler snnet olmutur. Fakat buna ramen Yakubun iki olu ehre girip, Hamor ve olu ekem de dhil, btn erkekleri ldrm, ehri yamalam ve kz kardeleri Dinay da ekemin evinden almtr.1224 Bunlardan baka, Tevratta Yahudilerin kz alp vermesi yasaklanan yedi millet saylmakta (Hittler, Girgaler, Amorler, Kenanllar, Perizziler, Hivler ve Yebusler)1225 ve yle denilmektedir: Onlarla hsmlk etmeyeceksin; kzn onun oluna vermeyeceksin ve onun kzn oluna almayacaksn.1226 Tesniyede yabanc kadnlarla evlenme yasann gerekesi olarak, onlarn elerini putperest yapma; kta ise putperestlik yannda zinaya altrlma endiesi ve tehlikesi gsterilmitir.1227 Tevratta i evliliin gerekliliine ve nemine vurgu yaplmasna ramen, yine Tevratta Yahudilerden d evlilikler yapanlarn olduunu gsteren pek ok rnek vardr. Yakupun oullarndan bazs, kendi kabileleri dndan evlenmilerdir.1228 Musa da, Midyan khininin kz Tsipporayla1229 ve Habeli bir kadnla evlenmitir.1230 Ayn ekilde srailin baz kral ve liderleri, politik sebeplerle baka milletlerin prensesleri veya nemli kadnlaryla evlilikler yapmlardr.1231 Fakat erken Kutsal Kitap dnemi boyunca ve Ezra ve Nehemyann d evlilikleri yasaklayp, d evlilik yapanlar elerini boamaya zorlamalarndan1232 sonraki yzyllarda, i evlilikler ok ak bir ekilde tercih edilmitir.1233

1224 1225

Bkz. Tekvin 34:131. Bkz. Tesniye 7:1. k kitabnda Girgaler hari, dier alt millet saylmaktadr. (k 34:1117). Kr. Yeu 23:12. Bkz. Tesniye 7:3. Ayrca bkz. k 34:16. Bkz. Tesniye 7:3; k 34:1617. Bkz. Tekvin 26:3435; 38:12; 41:45. Bkz. k 2:2122. Bkz. Saylar 12:12 Bkz. Hkimler 3:6; Rut 1:4; II. Samuel 3:3; 11:3; I. Krallar 3:1; 7:14; 9:1; I. Tarihler 2:17. Bkz. Ezra 910. bablar; Nehemya 13:1330. Dorff-Rosett, 469.

1226 1227 1228 1229 1230 1231

1232 1233

199

Tevratta yedi milletle snrl tutulan d evlilik yasa, Ezra ve Nehemya dneminde, tm yabanc milletleri kapsayacak ekilde genelletirilmitir. Ezra, burada ak bir hile kullanarak, Yahudann mevcut yerleimcileriyle, bin yl akn bir zaman nce yaam olan dman yerleimciler arasnda bir iliki kurmu ve bu ekilde yabanclarla evliliin yasaklanmas konusunu kendi zamanndakilere uygulamtr.1234 Hlbuki Tevrat, sraillilerin Moab, Ammon ve Msrllarla evlenmelerini yasaklamamaktadr.1235 Ayrca Kenanllarn, Hitt, Perizz, Yebus ve Amorilerin Pers dneminde hl olup olmad ise bilinmemektedir. Yine Tevratta ve Nevimde, Kenanllarla veya dier Yahudi olmayan gruplarla evlilikte boanma uygun bir zm yolu olarak grlmemektedir.1236 rnein Malaki kitabnda, Yahvenin boamadan nefret ettii sylemektedir.1237 nceki dnemlerde, hakknda yasal bir yasaklama olmayan d evlilik,1238 Ezra tarafndan kanunlatrlmtr. Yasaklama gerekesi olarak, srailin kutsal soyunun, gentilenin murdar soyuyla karmamas gerektii gibi mantksal bir aklama gsterilmitir.1239 Hlbuki Tevratta ifade edilen d evlilik yasa, aka Tanrnn sraili dier tanrlara tapnmaktan koruma amacna matuftur.1240 Bu
1234 1235 1236 1237 1238

Douglas, 6. Bkz. Tesniye 7:1; k 34:1117. Kr. Ezra 9:1. Brown, 171172. Bkz. Malaki 2:16. Tevrat hkmlerinin Ezra dnemine kadar, tam bir hukuk sistemi olarak kullanlmad; bunlarn din ve ahlak snrlar olarak kabul edildii; Ezrayla birlikte, Tevratn hkmlerinin, lkenin balayc yasal kanunlar olduu ileri srlmektedir. Bkz. DorffRosett, 370.

1239

Baz aratrmaclar, Ezra kitabnn dokuzuncu babnn giri ksmnda geen mukaddes soy tabirinin (Ezra 9:2), Tanah ierisinde nadir bulunan ve rklk fikirleri ieren ok ar bir kavram olduunu sylemektedir. Fakat bu kavramn ilk anlalan anlamndaki izlenimini yumuatma giriimleri olduu, bu balamda kavrama dinin ve din pratiklerinin safln koruma anlamlar verildiini ileri srmektedir. Bkz. Yonina Dor, The Composition of the Episode of the Foreign Women in Ezra IX-X, VT, 53/1 (2003), s. 3132.

1240

Bkz. Tesniye 7:126; k 34:1617). Bazlar da, Ezrann d evlilikleri yasaklamas ve yabanc kadnlar murdar ilan etmesin kendi tercihi olmadn, zerinde etkili olan ok gl bir basknn var olduunu ileri srmektedir. Bkz. Douglas, 12.

200

yzden d evlilik yasa, dorudan putperestlik veya din senkretizm endiesinden kaynaklanmaktadr. Bunun sebebi, ne etnik, ne rk ve ne de mill ayrmadr. Genel olarak srail, Tanrnn bilgisini ve kutsamasn dier milletlere iletmek iin bir aratr. Bu bak asna gre, srgn sonras Yahudi toplumu, dier rklar, milletleri ve kabileleri brahim ve Musann ahitinde yer alan vaat ve ykmllklerle sorumlu tutmulardr. brahimin, Musann ve Davutun tanrsal ahitlerinde yabanclar dlanmamtr.1241 Aksine Yahudi toplumuna katlmalar salanmtr. Yabanclarn Yahudi toplumuna katlmalar farkl ekillerde olmutur. Tevratta srailin kendilerini Msrdan kurtaran Yahve dnda baka tanrlara

1241

brahimin ahitinde yabanclardan da sz edilmektedir. Tanrnn brahimle yapt bir ahitte, smail dhil (Tekvin 17:20), dier milletleri mukaddes klaca veya dier milletlerin brahim veya onun nesli vastasyla mbarek klnacaklar belirtilmektedir. (Bkz. Tekvin 12:3; 17:421; 18:18; 22:17, 18; 26:4; 28:14). Bu ahite gre, dier milletlerin kutsanmas, ancak brahim ve onun nesliyle ilikileri sayesinde olacaktr. kinci olarak, ahitteki snnet olma zorunluluunun, srail din yaamndaki yabanclar da kapsadndan sz edilmektedir. Ahit, brahim ve nesline snnet olmalar konusunda srar etmektedir. Buna ek olarak, brahimin himayesi altnda bulunan herkesin de snnet olmas istenmektedir. (Bkz. Tekvin 17:1213). Buradan da anlalaca zere, snnet yabanclar iin, srailin din ve sosyal yaamn paylamalarnn vastalarndan birisi olarak zorunlu grlmtr. Bkz. Usue, 70 vd. Tanrnn Musayla yapt ahitte de, 15:2930). rnein srailin yabanclarla ilikide olduunu gsteren birok rnek yer almaktadr. (k 12:38;22:2124; Saylar 9:14; 15:1415; srailliler Msrdan ktklarnda, kendileriyle birlikte baka milletten insanlar olduu halde (k 12:38), onlar dlamamlardr. Byk bir ihtimalle bu yabanc insanlar da srail topraklarna girmi ve orada yerlemilerdir. Musa zellikle yabanclarn sraillilerin arasnda bulunmasn, (Bkz. Saylar 15:1415), tpk yerli srailliler gibi, yabanclarn da mabette kurbanlar sunmalarna izin verilmesini istemitir. Yabanclara kar bir ayrm yaplmamtr. Bkz. Usue, 93-96. Davutla yaplan ahitte de, ayn ekilde yabanclarn Yahvenin mabedine gelmesi ve ibadet etmesi istenmitir. (Bkz. I. Krallar 8:4143; II. Tarihler 6:3233). Kral Sleyman, Tanrdan yeni yapt mabede gelip yerlemesi iin dua ederken, burada yabanclarn da Yahvenin ismini dinleyebilecekleri, hatta gelip ona ibadet edebileceklerini sylemitir. Sleyman, Tanrdan, baka tanrlar reddedip srailin tanrsn kabul etmi olan yabanclarn mabette Yahveye yapm olduklar dualarn da iitmesi iin dua etmitir. Bkz. Usue, 96-97.

201

tapmaya meylettirebilecei iin yabanclarla evlilikleri yasaklanmtr. Baz aratrmaclar, buradan kendi tanrlarn tamamen terk edip, Yahveyi kabul eden yabanc kadnlarla evlenebilecei anlamn karmlardr. Buna rnek olarak da, Tevratta isimleri zikredilen Tamar,1242 Rut,1243 Rahab1244 ve Bateba1245 gibi rnekleri, byle bir dnceye izin veren yeterli rnekler olarak gstermektedirler. Tevratn hibir yerinde, Ezra ve Nehemya kitaplarndaki gibi,1246 yabanclarn Yahveye ibadetten tamamen dlandklarn gsteren bir delil olmadn ileri srmektedirler. Dolaysyla, Ezra ve Nehemya kitaplarnda, yabanclarn srail toplumundan tamamyla dlanmas dncesi, iddia edildii gibi Tevrattaki hkmlere dayanmamaktadr.1247 rnein, Tesniyede, d evlilikler konusunda kadn-erkek ayrm yaplmakszn, her iki tarafn evliliini de yasaklarken; Ezra kitabnda sadece yabanc kadnlarla evlilik yasandan sz edilmitir. Yabanc erkeklerle evlilik tehlike olarak grlmemitir. Yabanc kadnlarla evliliin yasaklanma gerekesi, erkein kadn tarafndan kendi tanrlarna inanmaya meylettirebilecei endiesidir. Fakat bu etkilenmenin neden tek tarafl bir risk olduu veya neden ocuklarn da annesiyle birlikte braklmak zorunda olduu1248 kitapta belli deildir.1249 Bir baka durum, Ezra ve Nehemyann yazarlar, Tanahtaki baz blmleri, Ezra ve Nehemyann dlayc din ve sosyal reformlarn desteklemek iin
1242 1243 1244 1245 1246 1247 1248

Bkz. Tesniye 38:630; Kr. Matta 13. Bkz. Rut 1:16174:1322; Kr. Matta 1:5. Bkz. Yeu 6:2223; Kr. Matta 1:5. Bkz. II. Samuel 11:3; 2627; 12:2425; Kr. Matta 1:6. Bkz. Ezra 4:3; Nehemya 2:20; 13:3. Usue, 89-97. Braklan yabanc kadnlardan pek ou Yahudal kocalarndan ocuk dourmu olmalarna ramen, yine de toplumdan karlmak zorunda braklmlardr. Bkz. Ezra 10:3, 1112, 19.

1249

Bu konuda u ekilde bir yorum yaplmtr: Srgnden dnen Yahudiler iin nemli olan topraklarn geri alabilmekti. Bir kadn, kendi z ocuklarndan birisini mirass olarak semesi konusunda kocasn ikna edebilir, bylece kocasnn nceki evliliinden doan erkek ocuklar mirastan mahrum braklma tehlikesi vard. Bu durum kardeler aras rekabet ve gvensizlii sebep olurdu. Byk erkek ocuklar, kendi vey kardelerinden korkacaklard. Bu yzden ocuklarn da anneleriyle birlikte (gerekte mirastan mahrum etmek iin) gnderilmilerdir. Bkz. Douglas, 1112.

202

allmadk bir tarzda yeniden yorumlamtr.1250 Ezra kitabnn d evliliklerle ilgili olan dokuz ve onuncu bablarn inceleyen Yonina Dor ise, her iki babn kitapta pe pee yer almasna ramen, aralarnda ciddi farklar olduunu iddia etmitir.1251 Ona gre, bu iki bab, farkl iki kaynaktan derlenmitir. Bu sebeple her ikisinde anlatlanlar, ayn zamanda gereklemi olaylar ya da biri dierinin devam gibi grmek imknszdr.1252 Dokuzuncu babda anlatlanlar1253 Ezrann dneminde yaanan olaylardr. Onuncu babdaki anlatlanlar ise ideolojiktir ve Ezradan ok sonraki bir dneme aittir. Bu bab kaleme alan yazar, yabanc elerin boanmas ynndeki ideolojik din dncesini buraya ilave etmitir.1254 Ezra kitabna gre, Yehielin olu ekanyann btn karlar ve onlardan doanlar brakmak iin, imdi Allahmzla ahit keselim ve eriata gre yaplsn teklifi zerine Ezra, khinlerin, Levililerin ve btn srailin liderlerine bu ekilde yapmak zere yemin ettirmitir.1255 Ezra, srgnden dnenlerin tamamnn katlaca genel bir toplant dzenleneceini, katlmn zorunlu olduunu ve katlmayanlar
1250 1251 1252

Usue, 10-12. Dor, 2647. Dorun makalesinde sralad, dokuz ve onuncu bablar arasndaki farklardan bir ka unlardr: Dokuzuncu bab mecazlarla dolu iken, onuncu bab somut ve aktr. Dokuzuncu bab, d evliliklerin yasakl iin ilke ve kurallar ortaya koyar, boamalarla ilgili tavsiyeler yer alr (Ezra 9:5 vd.); onuncu babda ise yabanc elerin hemen boanmas istenir. (Ezra 10:3, 11). Dokuzuncu bab, yabanc kadnlardan doan ocuklarn durumuyla ilgilenmezken; onuncu babda bunlar iki kez vurgulanr. (Ezra 10: 3, 44). Dokuzuncu babda, Yahudi nfusun karmasnda hem erkekler hem de kadnlardan sz edilirken (Ezra 9:1, 2, 11, 12, 14); onuncu babda yalnzca kadnlara iaret edilir. (Ezra 10: 2, 3, 10, 11, 14, 17, 18, 19, 44). Bir baka husus, dokuzuncu bab, gnah hissiyle ve zmsz ac bir duyguyla sona ererken (Ezra 9: 15); onuncu babda, konunun zm iin pratik neride bulunulur. (Ezra 10:1444). Benzer ekilde dokuz ve onuncu bablarda, Ezrann karakteristik zelliklerinin de farkl bir ekilde verildii zerinde durulmaktadr. lkinde Ezrann davran bir peygamber gibi etkileyici ve samimyken (Ezra 9:35); ikincisinde onun tavr faydac olup, davranlar merhamet uyandrma gcnden yoksundur. (Ezra 10:5, 6, 17). Szleri ise ksa ve zdr. (Ezra 10:10, 11). Daha fazla bilgi iin bkz. Dor, 28 vd.

1253 1254 1255

Bkz. Ezra 9: 615. Dor, 4445. Bkz. Ezra 10:25.

203

hakknda kendisine verilen yetkileri1256 kullanmakla tehdit eden bir bildiri yaynlamtr.1257 Daha nceki dnemlerde srgnden dnp yabanc kadnlarla evlenmi olanlar da bu toplantya katlm, ancak elerini boamay reddetmilerdir. te yandan bunlar, emre itaat etmedikleri takdirde ekonomik geleceklerinin, topraklarnn ellerinden alnaca; ocuklarnn da eleriyle ayn akibeti paylaaca iin endie duyuyor ve alyorlard.1258 Btn kar kmalara ramen Ezra, Kudste toplanan cemaatten birka kii hari, yabanclarla evlilik yapm olanlardan elerini boayacaklarna ilikin sz almtr.1259 Bu amala Ezra yabanc elerin boanmasn denetlemek zere bir boanma komisyonu kurmutur.1260 Yabanc elere kar taknlan tavrda, grnrde, zerinde durulan temel konu putperestlik olmasna karn, Ezrann bunlarn din uygulamalaryla ilgili herhangi bir aratrma yaptna ilikin hibir iaret yoktur. Ezrann bu reformu, sonraki dnemlerde telafi edilemez sonular ortaya karmtr.1261 Ezrann ortaya koyduu bu kanun, yal ve gen nesiller arasnda bir kopuklua ve ihtilafa sebep olmutur. ekenyann durumu buna bir rnek tekil etmektedir. ekenya, Ezraya yabanc hanmlarn ve onlardan doan ocuklarn braklmas teklifini yapan kiidir.1262 Fakat elerini brakmaya sz verenler arasnda onun ismi yer almamaktadr.1263 Aksine bu listede babas Yehiel ve amcalarndan beinin ad grlmektedir.1264 Bu tutumuyla ekanya, kendi babasn ve amcalarn tuzaa drm olmaktadr.1265 nk Ezra kitabndaki anlatmdan onun, kendi annesinin (belki vey annesinin) boanmasn destekledii anlalmaktadr. Eer

1256

Ezraya kral Artahata tarafndan verilen yetki fermannda u yaptrmlar yer almaktadr: gerek lm, gerek srgn, gerek mal msaderesi, gerekse hapis iin ona hemen hkm icra olunsun. Bkz. Ezra 7:26.

1257 1258 1259 1260 1261 1262 1263 1264 1265

Bkz. Ezra 10:78. Bkz. Ezra 10:1. Bkz. Ezra 915. Bkz. Ezra 10:1617. Douglas, 1214. Bkz. Ezra 10:2-4. Bkz. Ezra 10:1844. Bkz. Ezra 10:26. Douglas, 1214.

204

boanmasn istedii kadn, ekanyann z annesiyse, o zaman ekanya kendisinin de terkedilmesini savunmu olmaktadr.1266 Ezra, yabanc elerin braklmas iin ok byk aba harcamasna ramen, Ezra kitabnda bunu baardna ilikin hi sz edilmemektedir. Ezra kitab, btn bunlar yabanc karlar almlard ve onlardan bazlarnn ocuu olmu karlar vard1267 ifadesiyle sona ermektedir. Baz yorumlarda ve standart metinlerde bu cmleden sonra, apokrif 1. Esdras kitabnda yer alan Bunlarn hepsi yabanc kadnlarla evlenmiti. Onlar boayp ocuklaryla birlikte onlardan ayrldlar1268 cmlesi ilave edilmektedir. Fakat Ezra kitabnn sonunda hl yabanc kadnlar ve ocuklar mevcuttur. Ezra kitab bu noktada son bulmakta ve Ezra, tamamen gzden kaybolmaktadr. Ezrann d evlilii yasaklayan bildiriyi yaynlamas, kariyerini ykmasna sebep olmutur. Pek ok dnre gre, kzlar braklan aileler, Pers ynetimine Ezrann grevden alnmas ynnde bask yapmlardr. Bunun zerine, blgede barn tesisine alan Pers kral, halk arasnda honutsuzlua ve tepkiye yol aan keyf uygulamalar yapt iin muhtemelen Ezrann grevine son vermi ve onu Babile geri armtr.1269 Ezrann d evlilik yasaklama giriimiyle ilgili, iki farkl gr vardr. Birinci gre gre, Ezrann bu giriimi, dlayc ve ar rk bir yaklamdr.1270 kinci gre gre, Ezrann bu yndeki reformu, blgede aznlk durumundaki Yahudi toplumunun, dier milletlerle karp asimile olmalarn nleme abasdr. Bu yzden, o dnemde d evliliin yasaklanmas veya evli olanlarn elerini boamaya zorlanmas zorunluydu. Bu yzden Ezra, herkesten daha ok Yahudiliin babas diye isimlendirilmeyi hak etmektedir.1271

1266 1267 1268 1269

Washington, 435. Bkz. Ezra 10:44. Bkz. 1. Esdras 9:36. Fohrer, 359; Smith, 245; Blenkinsopp, The Mission, 420421; Douglas, 5, 1314; Washington, 436. Albert I. Gordon, Intermarriage/Interfaith, Interracial, Interethnic, Beacon Press, Boston, 1964, s. 176177; Brown, 174; Smith, 245; Usue, 43. Vriezen, 258.

1270

1271

205

Nehemya kitabnda, Ezrada olduu gibi, d evlilik yaplmamas konusunda sz verildiine ilikin ifadeler vardr.1272 Burada d evlilik yapanlara ok sert cezalar verildii belirtilmektedir.1273 Fakat yine de, Nehemya dneminde yabanc milletlerle evliliklere izin verilmeyecei ynndeki kararn,1274 Ezra zamannda gerekleen yabanc kadnlarn
1275

boatlmasndan

daha

az

radikal

bir

adm

olduu

belirtilmektedir.

Nehemya kitabnda, Yahudilerin kzlaryla evlendikleri belirtilen Adod, Ammon ve Moabdan sz edilmektedir. Baz aratrmaclar, Ammon ve Moabn Nehemya kitabnda aka vurgulanmasn1276 pheyle karlamaktadrlar. Kitabn on nc babnn banda yer alan ifadenin,1277 ncesi ve sonrasyla dorudan bir balantsnn bulunmad; bunun sonraki dnemlerde baz yazarlar tarafndan aklama amacyla buraya yerletirildii ileri srlmektedir. ayet bunu Nehemyann kendisi yapmamsa, onun yaptklarna yasal bir hakllk kazandrmak isteyen birileri tarafndan sonradan ilave edilmi olduu iddia edilmektedir.1278 Nehemya kitabnn sonlarnda ve onlar btn ecnebilerden temizledim1279 denilmesine ramen, baz aratrmaclar, ne Ezra ne de Nehemya dneminde yabanc kadnlarn hepsinin brakldn sylemenin zor olacan ifade etmektedir.1280 nk d evlilii yasaklayan Ezrann bu ii tam olarak zemeden ayrlmas ve gelecek birka nesil ierisinde Yahudi nfusunda byk bir patlama olmas, d evliliin devam ettiinin bir gstergesi olarak kabul edilmektedir.1281 Zira

1272 1273 1274 1275

Bkz. Nehemya 10:30. Bkz. Nehemya 13:2327. Bkz. Nehemya 10:30; 13:25. Sheldon H. Blank, Studies in Post-Exilic Universalism, Hebrew Union College Annual, 11 (1936), s. 160. Bkz. Nehemya 13:23. O gn, kavim dinlerken Musann kitabndan okudular ve o kitapta Ammon ve Moabl ebediyen Allahn cemaatine girmesin diye yazlm olduunu buldular... Bkz. Nehemya 13:13.

1276 1277

1278 1279 1280 1281

Blank, 159160. Bkz. Nehemya 13:30. Gordon, 176177; Washington, 436. Douglas, 23.

206

yabanclarla evlilik toplum hayatnda o kadar kklemitir ki, alnan nlemlere ve uygulanan sert tedbirlere ramen kknden kaznamamtr. D evlilik, Yahudi sosyal yaamnda hibir zaman da tamamen engellenememitir.1282 Sonu olarak, Ezra ve Nehemyadaki evlilik reformlar din olmaktan ok politiktir. D evlilie kar alnan tedbirler ise din, politik ve sosyal ieriklidir. Bunlar, boanma, bedensel cezalar, toplumdan dlanma ve mal varlna el konulmasn kapsamaktadr. Ezra ve Nehemya, bir dizi admla yeni bir srail kimlii oluturmaya almtr. sraili diaspora toplumuyla tanmlayan bu liderler,1283 yerli halkla evlilik yapm olan Yahudileri, elerinden ve ocuklarndan ayrmaya almlardr. Fakat boanmalar, sadece yabanc hanmlar alm erkeklerle snrl tutulmutur. Burada srgnden dnen grup ierisinde yabanc erkeklerle evlenen hanmlardan hi sz edilmemitir. Hlbuki Ezrann yabanc evlilii yasaklarken referans gsterdii Tesniye kitabnda hem erkek hem de kadnlar iin evlenme yasa sz konusudur. Ayn ekilde Ezra kitabnda isimleri saylan yabanc unsurlar, Tevratta yer alan listeden alnmtr. Daha nceki dnemlerde yabanclarla evlilii yasaklayan emirler, Ezra tarafndan yeni bir duruma uyarlanm ve btn yabanclar kapsayacak ekilde geniletilmitir. Nehemya bu listeye Adotu da eklemitir. Fakat Ezra ve Nehemyann dnemindeki bu milletler, isim benzerlii olmakla birlikte, Tevratta isimleri zikredilen milletlerle
1284

rtmemektedir.

Zaman ierisinde milletler

birbirleriyle karmtr.

Yahudilikte Yabanclarla evlilik gemiten gnmze her zaman var olagelmitir. Resmi bir ihtida olmakszn bir yabancyla evlilik, Tanrya ve Yahudi halkna kar gnah ileme olarak kabul edilmi, cezas aforozla denk saylmtr. Btn bu resmi ve dinsel yasaklamalara ramen, yabanclarla evlilikler yaplmaya devam edilmitir.1285
1282 1283

Gordon, 176177. Gary N. Knoppers, Intermarriage, Social Complexity and Ethnic Diversity in the Genealogy of Judah, JBL, 120/1 (2001), s. 28. Knoppers, 29. Bu konuyu gnmzle ilikilendiren baz dnrler, dinsel hibir balants olmayan, senede bir kez ancak sinagoga giden Yahudi ailelerin, ocuklarnn yabanclarla evliliine kar kmalarnn sebebini sorgulamaktadrlar. Bu Yahudilerin d evlilie

1284 1285

207

kar kmalarnn sebeplerinden birisi olarak, onlarn bunu kendi gruplarnn birlii ve grup iindeki konumlar bakmndan tehdit olarak grmelerine balamaktadrlar. Baz aratrmaclar, bu yn itibariyle Yahudiliin hl kabilesel bir din olduunu ileri srmektedir. (Louis A. Berman, Jews and Intermarriage/A Study in Personality and Culture, Thomas Yoseloff, New York-London, 1968, s. 236237.). Gnmz Avrupa gettolarnda d evlilik serbest olmasna ramen, asimilasyon yoluyla Yahudi kimliinin kaybolmasndan korkulduu iin, d evlilik kartlnn giderek artt sylenmektedir. Her ne kadar Yahudiler, Hristiyanlar putperestler veya paganlar olarak kabul etmeseler de, kendi din kimliklerinin kaybolmasna ve aznlk olarak asimile olmalarna sebep olaca dncesiyle d evlilie kar kmaktadrlar. (Bkz. Gordon, 178.). ada Yahudi din liderlerin ounluunun ve byk Yahudi mezhebinin, Muhafazakr, Ortodoks ve Reformist, gnmzde yabanclarla evlilie iddetle kar ktklar belirtilmektedir. Muhafazakr bir kurulu olan Amerika Rabban Meclisinin Yahudi Hukuku ve Standartlar Kurulunun d evlilik konusundaki resm grlerinden bazs yledir: 1. D evlilik yapan bir Yahudinin, Yahudi oluu sona ermez. O, Yahudiliin en nemli yasaklarndan birisini (bu yasaklar iin bkz. k 34:16; Tesniye 7:3) ihlal etmesine ramen, sinagog ibadetlerine katlmaya ve Yahudiliin dier emirlerini yerine getirmeye devam edebilir. 2. D evlilik yaplan yabanclar iyi ve mstesna insanlar olabilirler. Fakat bunlar Yahudilie gemedike, Yahudi dininin korunmas ve gelitirilmesine yardmc olma, ocuklarn Yahudi olarak bytme konusunda iten ve samimi olamazlar. Yahudi olmayan bir annenin ocuklar, Yahudi deildir. 3. D evlilie kar kan yalnzca Yahudilik deildir; Katoliklik ve Protestanlk da buna kardr. Sempati duyduumuz Hristiyan ailelerinin bireylerinin, Yahudilerle evlendiklerini ve sonuta bunlarn aile birliklerinin bozulduunu ve ounlukla da ykldn belirtmek gerekir. 4. Yahudi toplumu dnda birisiyle evlenen bir kimse, Yahudi olmayan ei olmakszn kendisi adna yelik iin mracaat etse bile, Birleik Amerika Sinagogunun yesi olan Muhafazakr rgtn yelii iin bir aday olarak dnlmemelidir. 5. Yabanc birisiyle evli olan bir kimsenin, ei olmakszn tek bana mracaat etse bile, bir rgtn yeliine kabul edilmemelidir. Koca ve kar, ta zamann balangcnda tek vcut olarak dnld iin tek yedir. 6. Bu iliki ok acil ve ok nemliyse, Yahudi olmayan e Yahudilie geebilir ve rgtn aktif ve erefli bir yesi olur. Rabbi, Yahudi olmayan ahsa zaman harcamaya ve

208

c. Yahudiliin Kurumsallamasyla lgili Faaliyetleri Kudste bir dizi reformlar gerekletiren Ezra, bunlar tek bana deil, oluturduu bir kurulla birlikte yapmtr. Ezrann nderliinde kurulan bu kurul,1286 Knesset Ha-Gadol (Byk Meclis) olarak isimlendirilmektedir. Byk Meclis, peygamberler, khinler ve ileri gelenlerden oluan 120 yeli bir kuruldur.1287 zellikle Yahudi tarihinin karanlk dnemlerinden olan Pers dneminde ortaya kt sylenen bu kurulun, balang dnemleriyle ilgili ok fazla bilgi

Muhafazakr Hareketin Hukuk Kurulunun ortaya koyduu prosedre gre ona din deitirtmeye hazrdr.1285 Reformist Yahudilerin de Yahudilerin d evlilikler yapmasna kar olduu sylenmektedir. Reformist Yahudilerin yapt bir toplant da, yabanclarla evliliin Yahudi dinsel geleneine aykr olduu ve bu yzden Amerikal Rabbilerce cesaretlendirilmemesi gerektiinin ifade edildii aktarlmaktadr.1285 Ortodoks Yahudilerin inanlar aras evlilik konusunda resm bir bildirisinin olmad belirtilmektedir. Bu konuda d evlilie iddetle kar kan eski Yahudi geleneini devam ettirdikleri dnlmektedir.1285 ada Yahudiliin nemli kollarnn liderleri de, resm olarak d evlilie kar olduklarn ifade etmektedirler. Bu konuda Louis Finkelsteinin u szleri olduka dikkat ekicidir: Yahudiler, baka inantan insanlarla evlilie dmandrlar. Bu ok iyi anlalmamaktadr. Yahudiler, Yahudi olsalar bile baka rktan insanlarla evlilie dman deildirler. Buradaki temel doktrin, evin bir mabet olmasdr. Yahudiler d evlilikten holanmazlar, nk ocuklar Yahudi olmayacak veya yar Yahudi olacaklardr. Yahudiler, Yahudiliin korunmas gerektiinin nemini ok gl hissetmektedirler. nk ok az sayda Yahudi vardr. (Bkz. Gordon, 184187). Reformist Yahudilikte Yahudi baba ve Yahudi olmayan anneden doan ocuklar, Yahudi olarak kabul edilmektedir. Baz rabbiler, kark evlilik trenlerini yapmakla grevlendirilmilerdir. Ortodoks Yahudilikte ise yalnzca Yahudi anneden doan ocuklar Yahudi kabul edilmektedirler. (Bkz. Hunter, 164165.).
1286 1287

Daniel Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Bkz. TB, Megilla, 17b. Bu yz yirmi yeden otuzu Nevim (peygamberler), geri kalan doksann ise Hakhamm (hahamlar), Zkanm (ileri gelenler) ve Soferm oluturmaktadr. Bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 9091; Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition.

209

yoktur.1288 Bu yzden baz aratrmaclar, bu Meclisin Nehemya kitabnn sekizinci blmndeki ifadelerden hareketle1289 var olduu kabul edilmi hayal ve efsanev bir kurum olduunu ileri srmlerdir. Byk Meclis, yaklak 200 ylna kadar ayakta kalmtr.1290 Sonraki dnemlerde yerini, Gerousia1291 ve Sanhedrin almtr.1292 Byk Meclis, dneminin anayasal konularda karar veren en yksek hukuk otoritesi kabul edilmektedir.1293 Verdii kararlar, nesilden nesile szl olarak nakledilmitir.1294 Bu meclisin temel amalarndan birisi, Tevratn etrafnda bir it oluturmak iin1295 kanunlar yapmaktr.1296 kard kanunlar, dinde yeni bir ey ortaya koymak olmayp, var olanlar korumaya yneliktir. Yani bunlar kanun koyucular olarak deil, kanun onarclar olarak grlmektedir. Denby, bu meclisin temel grevini, onlar peygamberliin sonunun geldiini grdler. Bu amala, eriatn daha iyi gzetilmesi iin yeni kurallar ve snrlamalar getirdiler eklinde zetlemektedir.1297 Minada, Tevratn nesilden nesile nakledilmesindeki son halka olarak Byk Meclisin ismi zikredilmektedir: Musa Tevrat Sinada ald ve onu Yeuya teslim etti. Yeu Zkanme,1298 Zkanm, Nevime1299 ve Nevim de Byk Meclise teslim etti.1300 Bu Meclis, Tevratn tespiti, nakledilmesi ve kanonize edilmesinde

1288 1289 1290 1291

Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Bkz. Nehemya 8:118. Hunter, 125126; Wylen, 194; Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Gerousia, Helenistik dnemde (323168 arasnda) Kudsn ileri gelenlerinin topland mahall bir meclistir. Sonra yerini Ba Khinin kontrolnde kurulan Sanhedrine brakmtr. Bkz. Dorff-Rosett, 137; Hunter, 126.

1292 1293

Dorff-Rosett, 137; Hunter, 125. Kr. Nehemya 5:7; Ezra 10:1, 7, 1214; I. Makkabiler 14:2729; TB, Berakot, 33a. Ayrca bkz. Dorff-Rosett, 137. Dorff-Rosett, 8, 137. Bkz. Mina, Avot 1/1. Menachem Elon, Takkanot, EJ, CD Edition. The Mishnah (Aboth), s. 446 (5. dipnot). Bkz. Yeu 24:31. Bkz. Yeremya 7:25. Bkz. Mina, Avot 1/1.

1294 1295 1296 1297 1298 1299 1300

210

aktif olarak yer almtr.1301 Tevrat Yahudi hayatnn esas klm; Tanaha yeni eklemeler yapm; ayin ve sinagogla ilgili kurallar tespit etmi; gnlk dua ve kutlama formllerini kaleme almlar; Yahudi takvimini oluturmular;1302 btn adet ve gelenekleri bir araya getirmitir.1303 Byk Meclisin Yahudilikte balatt uygulamalardan bazs unlardr: a. Szl Yasann midra, halakah ve aggadah olarak blme ayrlmas,1304 b. Hezekiel, Daniel, Ester ve On ki Kk Peygamber kitaplarnn kanona dhil edilmesi,1305 c. Din bayram ve trenlerde Amida,1306 Kidu1307 ve Havdala1308 dualarnn okunmas geleneinin balatlmas,1309

1301 1302

Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Yahudi takviminin balangc dhil (bkz. TB, Bezah, 6a), Byk Meclisin yapt sylenen baz dzenlemeler, ayn zamanda kurucusu ve ilk bakan olmas hasebiyle, Ezraya da atfedilmektedir. Bu hususun dikkatten uzak tutulmamas gerekir.

1303

Kaufmann-Eisenberg, 99; Emil G. Hirsch-Broyde, V/322; Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 91. Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. TB, Baba Batra, 15ada geen bu kitaplar yazd ifadesi, kanona dhil etti anlamnda yorumlanmtr. Bkz. Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Amida (hdymA; ayakta duru), zellikle Akenaz Yahudiler arasnda mehur olan bir duadr. Bu dua, orijinalinde 18 berahadan olutuu iin mone Esre olarak da isimlendirilir. Talmudda ise Ha-Tefillah (Dua) olarak adlandrlr. Rabbilere gre gnde kez sylenen Amida dualar, gnlk Bet Ha-Mikda sunularnn yerine ikame edilmitir. Bkz. TB, Megilla, 17b; Ayrca bkz. Joseph Heinemann, Amidah, EJ, CD Edition; Yusuf Besalel, Yahudilik Ansiklopedisi, I, Gzlem yay., stanbul, 2001, s. 61 62.

1304 1305

1306

1307

Kidu (QBVc, kutsama), Cumartesi ve bayram gnlerinde okunan zel bir duadr. Evde veya sinagogta bu dua okunurken, bir kadeh arap elde bulundurulur. Bu duann temelinin, k kitabnda yer alan Sebt gnn takdis etmek iin onu hatrnda tut (k 20:8) emrine dayand sylenir. Bkz. TB, Berakot, 33a; Ayrca bkz. Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition; Aaron Rothkoff, Kiddush, EJ, CD Edition; Besalel, II/326.

1308

Havdala (hlVbh ayrm), kutsalla kutsal olmayan arasndaki fark vurgulamak iin, abat ve bayramlarn bitiminde okunan bir duadr. Havdala, Amida duas ierisinde yer

211

d. Aile hukukuyla ilgili baz dzenlemelerin yaplmas,1310 e. Yahudilerin kurtuluunun ansna Adar aynn 14. ve 15. gnlerinin bayram ilan edilmesi (Purim).1311 kinci Mabed Dnemi boyunca Yahudilikte ok nemli iler yapan Knesset Ha-Gadoln yelerinin kimlii ve bir yesi kabul edilen Sofermle1312 ilikisi hl byk bir problemdir.1313 Soferm kelimesinin tam anlam ve bu grubun rol tartmaldr. Soferm kavramna kinci Mabet dnemi ncesinde rastlanlmakta, ancak bu dnemde kelimenin kk anlamnda var olan saymak fiilinden hareketle, Tevratn harf ve kelimelerini tek tek saymalarndan dolay bu ismin verildii iddia edilmektedir.1314 Bu kavram, ancak kinci Mabet dneminden itibaren, zel bir ilim adam snfn belirtmek iin kullanlmtr.1315 Yahudi kaynaklarnda Ezradan nce bu Sofermin varln hakknda fazla bilgi verilmedii iin, bu kurumun kinci Mabet dnemine ait olduu kabul edilmitir.1316 Baz aratrmaclara gre ise Talmudun Soferm a, Ezra dneminde balam, Knesset Ha-Gadoln son yesi olan Simeon zamanna kadar devam etmitir. simleri bilinmeyen ve Pers dnemi boyunca faaliyette olan bu yazclar, Szl Yasann temellerini atm; sosyal ve din alanlarda dzenlemeler yapm; Tevrat yorumlam ve hkmlerini insanlara anlatmlardr. Sofermin Tevratla ilgili, Ezra ile Simeon arasndaki dnemde yapt ve mikra soferm (soferimin okumalar), ittur soferm (soferimin sslemeleri), tikkun soferm (soferimin

almakta ve bir kadeh arapla yaplmaktadr. Bkz. TB, Berakot, 33a; Ayrca bkz. Israel Moses Ta-Shma, Havdalah, EJ, CD Edition.
1309 1310 1311 1312

TB, Megilla, 17b; TB, Berakot, 33a. Bkz. TB, Yebamot 21a. Ayrca bkz. Elon, Takkanot, EJ, CD Edition. TB, Megilla, 2a; Ayrca bkz. Sperber, The Great Synagogue, EJ, CD Edition. Soferm kelimesi, branice sofer (rpvs) kelimesinin oulu olup kelime anlam yazar demektir. Yitzhak Dov Gilat, Soferim, EJ, CD Edition; Schams, 4647; Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 9197.

1313 1314

Jacobs, Halakhah, EJ, CD Edition. TB, Kidduin 30a. Bkz. Gilat, Soferim, EJ, CD Edition; Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 92. Gilat, Soferim, EJ, CD Edition. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 92.

1315 1316

212

dzeltmeleri), dikdukei soferm (soferimin ayrntlar) ve divrei soferm (soferimin szleri) olarak tanmlanan deiiklik ve dzenlemelerden sz edilmektedir.1317 bn Ezra, Sofermin dzeltmeleri iddiasna, tek bir kiinin iddias olduunu belirterek kar kmtr. bn Ezrann Mslmanlarn Tevratn Yahudilerce tahrif edildii iddialarna dolayl da olsa katk salamasndan korktuu iin, yazclarn dzeltmeleri iddias hakkndaki grlerini aa vurmam olabilecei sylenmitir.1318 Talmuda gre Sofermin iki grevi vardr: Tevrat yorumlamak1319 ve kanun yapmak. Sofermin kanun yapmas ise pozitif ve negatif olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Dinin ve Torann prensiplerini korumak iin yaplanlara pozitif kanunlar (takkanot), bozulmalar engellemek iin yaplanlara ise negatif kanunlar (gezerot) denilmektedir. Birinci tr kanunlarla (takkanot) ilgili, sana retecekleri eriata gre ve syleyecekleri hkme gre yapacaksn. Sana bildirecekleri karardan saa yahut sola sapmayacaksn1320 ifadesi delil olarak getirilmektedir. Burada yalnzca Tevratta yazl olanlara deil, ayn zamanda yaplan kanunlarn tamamna itaat edilecei anlamna geldii ifade edilmektedir.1321 Baz kaynaklarda Sanhedrinin kurulmas veya yeniden organize edilmesi de Ezraya atfedilmektedir.1322 Minada ise Sanhedrinin kkeni, Musaya kadar dayandrlmakta ve Tanrnn, Musaya kavminin ileri gelenlerinden 70 kiiyi toplamasn emretmesi1323 buna delil gsterilmektedir.1324 Fakat Sanhedrinin tam

1317

Soferimin Tevrat metninde yaptklar sylenen deiiklik ve dzeltmeler iin bkz. Kelley- Maynatt-Crawford, 3740; Lieberman, 2137; Ayrca bkz. Adam, Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, 9197; Gilat, Soferim, EJ, CD Edition.

1318 1319 1320 1321 1322

Bkz. Steiner, 156158. TB, Sanhedrin, 88b. Bkz. Tesniye 17:11. Benjamin De-Vries, Halakhah (Dogmatcs Of The Halakhah), EJ, CD Edition. J. Dwight Pentecost, The Words and Work of Jesus Christ, Zondervan, Michigan, 1981, s. 557; Wylen, 194. Baz aratrmaclar, Sanhedrinin kkeninin Ezra tarafndan kurulan Knesset Ha-Gadol olabileceini dnmektedirler. Bkz. Dorff-Rosett, 571.

1323 1324

Bkz. Saylar 11:16. Bkz. Mina, Sanhedrin, 1/6.

213

olarak ne zaman kurulduu bilinmemektedir. Genel kanaat, bu kurumun ancak Yunanllar dneminde ortaya kt ynndedir.1325 Bu kurumun Musaya atfedilmesi, Yahudilie ait her eyin Musayla balatlmas dncesinin bir sonucu olabilir. Ezraya atfedilmesi ise, ya Ezra tarafndan kurulan Knesset Ha-Gadoln bir devam olarak grlmesinden veya kinci Mabed Dnemine ait btn kurumlarn onun tarafndan oluturulmu olduu dncesinden kaynaklanm olabilir. nk Sanhedrin, Roma hkimiyeti dneminde, kinci Mabedin MS 70 ylnda ikinci kez yklmasndan nce Filistinde kurulmu, MS 425 ylna kadar ayakta kalmtr.1326 Kurulduu dnemde Yahudilerin siyas, din ve hukuk en yksek makam olan Sanhedrin, ikinci mabedin yklmasndan sonra, Yahudilerin tek lider kurumu olmutur. Bu dnemde Sanhedrin yelerine rabbi denilmitir. Bu ayn zamanda Yahudilikte rabbi unvann ilk biimsel kullanmdr.1327

d. Yahudilie Yapt laveler (Takkanot Ezra) Yahudi hukuku, esasnda midra, responsa1328 ve kanunnamelerde yer alan hukuk yorumlarla gelimitir. Tevratta yer alan, kanunlarn eklenmesi veya kartlmas yasana ramen,1329 yine Tevratn baka bir hkmne dayanlarak,1330 ilk dnemlerden itibaren takkanot1331 olarak isimlendirilen yasalar kartlm, mevcut kanunlarda dzenlemeler veya deiiklikler yaplmtr.1332

1325 1326 1327 1328

Pentecost, 557; Wylen, 194. Hugo Mantel, Sanhedrin, EJ, CD Edition. Wylen, 194; Mantel, Sanhedrin, EJ, CD Edition. branicede She'elot u' Teshuvot (TvbBQTB TvlaQ) olarak isimlendirilen responsa, sorulara verilen cevaplarn yer ald mektuplar iin kullanlan rabban bir terimdir. Bkz. Israel Moses Ta-Shma, Responsa, EJ, CD Edition.

1329

Size

emretmekte

olduum

sze

bir

ey

katmayacaksnz

ve

ondan

eksiltmeyeceksiniz Bkz. Tesniye 4:2. Ayrca bkz. 13:12.

1330

Sana retecekleri eriata gre ve syleyecekleri hkme gre yapacaksn. Sana bildirecekleri karardan saa yahut sola sapmayacaksn. Bkz. Tesniye 17:11. Takkanot (tekili takkanah), Yahudi hukuk bilginlerince veya dier yasa koyucular tarafndan karlan yasalar, kanunlar ve geici kurallardr. Takkanot, Yahudi hukukunun

1331

214

Takkanot, gnn artlarna gre hayatn sorunlarn dzene sokmaya, yeni hkmler getirmeye veya baz hkmleri kolaylatrmaya ynelik bir faaliyettir. Yahudi hukukundaki kat ve ar hkmler gz nne alndnda, takkanotun Yahudi din yaantsndaki nemi daha iyi anlalacaktr. Zira her dnemde din ile hayatn uyumunu salamak, uygulanmas zor ve ar hkmleri hafifletmek iin din yaantda eitli reformlar yaplmtr. rnein, abat ve bayramlarda yaplmas yasak olan ileri kolaylatrmak iin Eruv yasalar,1333 abat daha az klfetli yapmtr. Yine temizlik ve kirlilik konularndaki yasalarda da nemli reformlar yaplmtr. ayet bu yasalar kelime anlamnda yorumlanp Tevrata gre uygulanacak olsa, srail iin olduka klfetli olurdu. rnein, bir kimse aniden bedensel bir kirlilie maruz kalsa veya bir cesede temasla kirlense, Tevratn literal yorumuyla,1334 ehri terk etmek zorundadr.1335 Tevratn hkmne gre, bu durumda olanlara czaml gibi kat davranlmaldr. Bir kiinin sadece byle bir olay sebebiyle, toplumsal hayattan uzaklatrlp ehri terk etmek zorunda braklmas ok ar bir ceza olmaktadr. Bu sebeple Yahudi din adamlar, yasay yeni ihtiyalar gz nne alarak dzenlemilerdir. Bu kiilerin (yani hibir bulac hastala sahip olmayp bendesel bir kirlilikten etkilenen veya cesede temas edenler), sadece mabet iine veya kutsal meknlara girmeleri yasaklanr. Fakat vatandalktan karlmalar veya ehri terke mecbur braklmalar sz konusu deildir.1336

yasal kaynaklarndan birisi kabul edilmektedir. Bkz. Elon, Takkanot, EJ, CD Edition; Solomon Zeitlin, Takkanot Ezra, JQR, 1889, s. 61; Mantel, The Dichotomy of Judaism, 77.
1332 1333

Dorff-Rosett, 402; Besalel, III/692. Eruv (oulu Eruvin): Kelime anlam kartrmak demektir. Kavram olarak, yasak olan ilerin izinli duruma getirilmesi anlamn tamaktadr. Din bilginlerinin abat ve Yom Tov yasalar ile ilgili olarak yaptklar dzeltmelerdir. trl Eruv olup bunlarn tm abat ve bayramlarla ilgilidir: Eruv Tavilin, Yom Tov ve abatta yemek piirme izni; Eruv Tehumim, abat gnlerinde evden 1200 metreye (2000 kubit) kadar uzaklama izni; Eruv Hazerot, her hangi bir eyi tama izni. Eruv yasasndan nce bu ilerin abat ve Yom Tovda yaplmas yasaktr. Bkz. Zvi Kaplan, Eruv, EJ, CD Edition; Besalel, I/159.)

1334 1335 1336

Zeitlin, Takkanot Ezra, 61. Bkz. Saylar 5:2; Tesniye 23:11. Bkz. Zeitlin, Takkanot Ezra, 62.

215

Baz takkanot ise Yahudi hukukunda olmayp, sonradan kartlm hkmleri iermektedir. Bu konuda birka rnek yledir: Kt davranlar sebebiyle karsn boayan bir adamn, tekrar ayn kiiyle evlenmesi; Yahudilerin domuz retimiyle uramalar; Bir kadnn kendi rzas dnda boanmas; Sinagogta Amida ve Tora okunurken konuulmas yasaklanmtr.1337 Yahudi hukukunun gelimesinde meru bir kaynak olup olmad tartmal olmakla birlikte, takkanotun tarihi, Yahudi hukukunun balangcna kadar gtrlmektedir.1338 Takkanot ilan edenlerin banda, Musa, Yeua,1339 Davut, Sleyman, Haggay, Zekarya ve dier Kutsal Kitap karakterleri gelmektedir. Ayn ekilde Ezra ve Byk Meclisin (Knesset Ha-Gadol) dier yelerine de halakahn eitli alanlarnda takkanot atfedilmektedir.1340 Tannaitik dnemden (MS 70-MS 220) itibaren takkanot, Yahudi hukukunun tekml iin normal bir kaynak olarak grlmeye balanmtr. Sanhedrin tarafndan da pek ok takkanot kartlmtr. Orta a boyunca ve modern dnemde ise rabbiler tarafndan takkanot ilan edilmi ve edilmeye de devam edilmektedir.1341 Burada bizim zerinde duracamz, Byk Meclisin kurucusu ve ilk bakan kabul edilen Ezrann yapt dzenlemeler olacaktr. Takkanot Ezra olarak isimlendirilen bu dzenlemeler, aralarnda kk farkllklar olmasna ramen, hem Babil hem de Filistin Talmudunda yer almaktadr. Ezrann dzenlemeleri Babil Talmudunda u ekilde yer almaktadr: abat gn leden sonra ile Pazartesi ve Perembe gnleri toplu Tevrat okuma gnleri ilan edilmesi;1342 mahkeme oturumlarnn Pazartesi ve Perembe gnleri yaplmas; elbiselerin Perembe gnleri ykanmas; sarmsan Cuma gnleri yenmesi; hanmlarn erken kalkp ekmek yapmas; kadnlarn kuak/korse takmas; kadnlarn Mikvede1343 ykanmadan nce
1337 1338

Besalel, III/692693. Gnde vakit dua edilmesi (tefilla), patristik dneme ait bir hkm olarak kabul edilmektedir. Bkz. TB, Berakot, 26b. Bkz. TB, Baba Kama, 80b-81b; kr. Yeu 24:25. Bkz. TB, Baba Batra, 15a; TB, Berakot, 33a; TB, Baba Kama, 82a. Elon, Takkanot, EJ, CD Edition; Dorff-Rosett, 402. Bkz. TB, Baba Kama, 82a; TB, Megilla 31b. Mikve: Kelime anlam, suyun toplanmas ve bir araya getirilmesidir. Mikve, ii temiz suyla dolu havuz veya banyodur. Burada, lye (bkz. Saylar 19) veya kirlenmeye sebep

1339 1340 1341 1342 1343

216

salarn taramas; seyyar satclarn mallarn satmak iin ehirlerde gezmelerine izin verilmesi ve son olarak geceleyin boalmadan kaynaklanan bedensel kirlenmeye maruz kalanlarn Mikvede ykanmas.1344 Baz aratrmaclar, bu listenin aka derlenmi olduunu ileri srmektedirler. Filistin Talmudunda yer alan listenin aksine, Babil Talmudunda baz kurallarn sebeplerinin hemen belirtilmedii, listenin devamndaki gemarada verildii sylenmektedir. Babil Talmudunda yer alan listenin, Filistin Talmudundaki listeden ok daha az anlalr olduu, bu listenin her iki Talmudta hem literal anlamda, hem sralamada, hem de ierik olarak farkl ekilde yer ald belirtilmektedir. rnein, kadnlarn tuvalette srekli konumalarnn gereklilii1345 yalnzca Filistin Talmudunda vardr. Ayn ekilde Babil Talmudunda bir ve ikinci srada yer alan maddeler, Filistin Talmudunda birletirilmitir.1346 Grld gibi bu dzenlemelerden ikisi, Ezrann Tevrat halkn huzurunda okumas gibi, belli gnlerin toplu Tevrat okuma gnleri ilan edilmesiyle ilgilidir. tanesi, belli ilerin belli gnlerde yaplmasyla; drt tanesi dorudan kadnlarla ve bir tanesi de ritel temizlikle ilgilidir. Toplu Tevrat okumalarnn abat gn leden sonra yaplmasnn sebebi olarak, insanlarn btn hafta altklar iin Pazartesi ve Perembe gnleri okunan Tevrat dinlemeye zaman bulamadklar, bu sebeple Ezrann Cumartesi leden sonralar fazladan okuma ilave ettii sylenmektedir.1347 Pazartesi ve Perembe sabahlar topluca Tevrat okunmas ise anlalr bir durumdur.1348 nk bu gnler halkn al-veri yaptklar pazar gnleridir. Mahkemelerin de halkn youn olarak geldii bu iki gnde yaplmasna karar verilir.1349
olacak baka herhangi bir eyle temas edenler; bedeninden pis bir aknt gelen kimseler (bkz. Levililer 15) ve zellikle adet sonrasnda kadnlar ritel banyo yaparlar. Bkz. David Kotlar, Mikveh, EJ, CD Edition. Ayrca bkz. Besalel, II/406 vd.
1344 1345

Bkz. TB, Baba Kama, 82a-b. Ayrca bkz. TB, Baba Batra 22a. Bylece kadnlarn tuvalette gayri meru cinsel ilikide olmadklarnn temin edilmi olaca dnlmtr. Bkz. Porton, 326. Porton, 327. Bkz. TB, Baba Kamma, 82a. Ayrca bkz. Porton, 331. Zeitlin, Takkanot Ezra, 62. Moore, I/29; Kaufmann-Eisenberg, 99.

1346 1347 1348 1349

217

Elbiselerin Perembe gnleri ykanmasnn ise abat gnn hakkyla yceltme amal1350 olduu ifade edilmektedir.1351 Baz aratrmaclar ise bu hkm abat ncesi yabanclara i vermeyle ilgili yorumlamaktadr. abata kadar bitirememe ihtimaline kar, elbiselerin Perembe gn verilmesi gereklidir. Bu yorum, Rabban Gamalielin evinde, elbiselerin temizlikiye abattan nceki gn iinde verildii rivayetine dayanmaktadr.1352 Sarmsan Cuma akamlar yenmesiyle ilgili Ezrann verdii izin, daha nceki bir yasa kaldrmaya ynelik bir giriim olarak yorumlanmaktadr. Talmudta Cuma geceleri sarmsak yenmesi, evlilikle ilikilendirilmitir. Her Cuma gecesinin evlilik ykmllnn yerine getirildii bir davet vakti (zmen avneh) olduu sylenmitir.1353 Zeitlin, bu takkanahn evlilik ve Cuma gecelerinin davet vakti oluuyla ilgisinin olmadn syler. nceki dnemlerde, yerden sklmeden nce suyla slatld ve bu yzden kirlendii (murdar olduu) dnld iin, sarmsak yenmesine izin verilmiyordu. Levililer kitabnda yer alan fakat tohum zerine su konulur ve onun zerine onlarn leinden derse, o size murdar olacaktr.
1354

ifadesi bu konuda delil kabul ediliyordu. Sonradan bu hkm gzden

geirilmi ve tohumun hassas olduu, bu sebeple tohum zerine dklecek suyun kirlilie sebep olaca, ancak skme annda dklecek suyun zarar vermeyecei sylenmitir. Dolaysyla tohum zerine sulama yaplmad srece, sarmsan yenebileceine hkmedilmitir. Ezraya atfedilen bu ruhsat, Yahudilikteki temizlik ve kirlilik yasalarnda byk bir reform olarak kabul edilmektedir.1355 Evin hanmnn sabah erken kalkp ekmek piirmesinin amacnn, fakir kimselere ekmek vermek olduu belirtilmektedir.1356 Zeitline gre bu uygulama,

1350 1351 1352 1353

Kr. aya 58:13. Bkz. TB, Baba Kamam, 82a. Zeitlin, Takkanot Ezra, 70. Ayrca rabbiler sarmsan faydalarn u ekilde sayarlar: doyurucudur, vcudu scak tutar, yze canllk verir, meniyi artrr, barsaklardaki parazitleri ldrr, sevgiyi artrr ve kskanl giderir. Bkz. TB, Baba Kamma, 82a.

1354 1355 1356

Bkz. Levililer 11:38. Zeitlin, Takkanot Ezra, 66 vd. Bkz. TB, Baba Kamma, 82a.

218

abat uygulamasyla ilgili olarak ortaya km bir adettir.1357 Talmudta kadnlarn bellerine kemer (sinnar) balamas hkmn, davranlarda alak gnlll artrmak olarak yorumlanmaktadr.1358 Aratrmaclara gre, sinnar taklmas, yabanc kaynakldr. Fakat ister Pers modas, ister Yunan modas olsun, kemerin bayan zarafeti olarak kyafette reformu tevik ettii sylenmektedir.1359 Kadnlarn ykanma ncesi salarn taramasyla ilgili dzenlemenin, aslnda yeni olmad belirtilmektedir. Levililerde yer alan arnma hkmleri,1360 ykanma ncesiyle ykanma arasnda baka bir ey yaplmamas eklinde yorumlanmtr. Burada Mikveye girmeden nce, kadnn salarnn rgsz ve temiz olduu varsaylmtr. Ezra, gerek bir tarama hkm getirmitir.1361 Ezrann dzenlemesi, bir kadnn temizlenme zamannn abat veya Yom Tov olan bir Pazar gecesine denk gelmesi durumunda, kadnn temizlenmeden gn nce san tarayabilecei eklinde bir esneklik salamtr.1362 Seyyar satclarn ehirlerde serbeste dolamna izin verilmesi ise Talmud tarafndan kadnlarn sslerinin satn kolaylatrma amal olarak kabul edilmektedir.1363 Bu iznin baka bir amac da, satclarn gizlice evlere girip ho olmayan durumlarn ortaya kmasna sebebiyet vermelerini engellemektir. nk yasaya gre, satcnn bir eve girdiinin tespitinden sonra, kadnn kemer takt grlrse, kocann karsn hibir nafaka vermeden boama hakk vardr. Bu sayede Yahudi kzlar ve kadnlarnn erefi korunmu olacaktr.1364 Ezrann bedensel kirlenme sonucu Mikvede ykanma hkmnn ise gerek bir reform olduu belirtilmektedir.1365 nk bu konudaki Tevratn hkm olduka ardr. Byle bir durumda olan kiinin, ordugh terk etmesi, Mikvehde ykanmas

1357 1358 1359 1360 1361 1362 1363 1364 1365

Zeitlin, Takkanot Ezra, 71. Bkz. TB, Baba Kamma, 82a. Zeitlin, Takkanot Ezra, 71. Bkz. Levililer 14:89. Bkz. TB, Baba Kamma, 82a-b Zeitlin, Takkanot Ezra, 73. Bkz. TB, Baba Kamma, 82b. Bkz. Zeitlin, Takkanot Ezra, 7172; Porton, 325. Bkz. TB, Baba Kama, 82a.

219

ve

gnbatmna

kadar

beklemesi

gerekliydi.1366

Ayn

ekilde,

Davutu

kaynpederinin masasnda gremeyen kral Saulun Bana bir ey gelmitir, tahir deildir, mutlaka tahir deildir.1367 sz, kirlilikle aniden yz yze gelen bir adamn ehri terk etmesi zorunluluu olarak yorumlanmtr. Saul dneminde kk bir krallkta, bu tr bir yasaya uymak zor veya engel olarak grlmemitir. Fakat sonraki dnemlerde bu durum byk bir sknt haline gelince, Tevratta geen ordugh kelimesi, ekinann oturduu karargh eklinde yorumlanmtr. Bylece girilmesi yasak olan yerler, mabet ve dier kutsal meknlarla snrlandrlmtr.1368 Ayn ekilde Tevratn hkmne gre, kirlenen bir kimsenin sadece bedeninin suyla ykanmas ve ehri terk etmesi, temizlenmesi iin yeterli saylmam; olaydan sonra gnein bir kez batmas gerekli grlmtr. Ezra ise bu durumda olan bir kimsenin Mikvede ykanmasn yeterli grmtr.1369 Talmudta bu konuyla balantl olarak, yine Ezraya atfedilen bir dzenleme daha vardr. Ezrann, dzenli olarak kendisinden meni kan salkl bir erkein 40 seah (bir seah 6 qab etmektedir) suda ykanmas gerektiine, yani normal bir gusl almas gerektiine hkmettii, ancak kendisinden dzensiz olarak meni kan salkl bir erkein ise daha az bir suyla, yani dokuz qab suda ykanmas gerektiine hkmettii sylenmitir.1370 Bu, suya dalmaktan ok su serpmek gibi bir eydir. Bu hkm, Ezrann geceleyin boalan bir erkein ykanmas gerektii hkmnn bir alm olarak yorumlanmtr.1371 Talmudta yer alan bu on takkanottan baka, yine Ezrann yrrle koyduu sylenen birka uygulama daha vardr. Haftann iki ve beinci gnleriyle, Cumartesi leden sonra icra edilen trenlerde kii tarafndan Tevrattan on cmle

1366

Eer bir adam, kendisinden meni karsa, o zaman btn bedenini suda ykayacak ve akama kadar murdar olacaktr. Ve zerinde meni olan her esvap ve her deri su ile ykanacak ve akama kadar murdar olacaktr. Ve bir adam kadnla yatar ve ona yaklarsa, ikisi de su ile ykanacaklar ve akama kadar murdar olacaklardr. (Bkz. Levililer 15:1618; kr. Tesniye 23:1011.

1367 1368 1369 1370 1371

Bkz. I. Samuel 20:2426. Bkz. Zeitlin, Takkanot Ezra, 63. Bkz. TB, Baba Kama, 82a. Bkz. TB, Berakot, 22b. Bkz. Porton, 328; Zeitlin, Takkanot Ezra, 64.

220

okunmas;1372 Levililerde yer alan lanetleri1373 avuot1374 ncesinde; Tesniyede yer alan lnetleri1375 de Ro ha-ana1376 ncesi okunmas uygulamasn balatmtr.1377 Ezrann Kudste bulunduu sre ierisinde, Levililere ondalklardan verilmesini yasaklad iddia edilmektedir. Bylece Ezrann, Levilileri Babilden dnte yolculua katlmadklar iin1378 cezalandrmak istedii ileri srlmektedir. Talmudta, Levililerin ilk ondal alamamalarna ilikin iki gre yer verilmektedir. Birinci gre gre, Levililer, Ezrann dneminde srail topraklarna gelmedikleri iin cezalandrlmlardr. Dier bir gre gre ise, ondalklar ritel kirlilik durumlarnda kullanmalar iin khinlere verilmitir.1379 Sonu olarak, Ezrann yapt bu dzenlemeler, Yahudilikteki abat ve temizlik-kirlilik yasalarnda, kadnlarla ilgili konularn iyiletirilmesinde nemli bir gelime kabul edilmektedir. Fakat bu hkmlerin nitelii tam olarak ak olmad gibi,1380 bunlarn tarihiyle ilgili de farkl grler ileri srlmtr. Baz aratrmaclar bunlarn Ezrann zamanna kadar geriye gitmediini sylerken, bazlar da bu dzenlemelerin ne bir kiinin, ne de bir dnemin rn oduunu, aksine eski yasalarn zamann gereklerine gre geliiminin sonular olduunu iddia

1372 1373 1374

Bkz. TB, Baba Kama, 82a. Bkz. Levililer 26:27 vd. avuot, branicede haftalar anlamna gelen bir bayramn addr. Batda ellinci gn anlamna gelen Yunanca Pentakost eklinde adlandrlmaktadr. avuot, Yahudilikte hac bayramndan (dier ikisi Pesah ve Sukottur) birisidir. Daha fazla bilgi iin bkz. Louis Jacobs, Shavuot, EJ, CD Edition; Alalu-Arditi-Asayas, 30-34.

1375 1376

Bkz. Tesniye 28:15 vd. Ro ha-ana, Yahudi takvimine gre Yl Badr. Yahudilikte Yl Ba, balangcn Yahudilerin Msr esaretinden kurtuluundan alan yl hesaplamasna gre, yedinci ayn (Tiri) ilk ve ikinci gn kutlanan bir bayramdr. Daha fazla bilgi iin bkz. Louis Jacobs, Rosh Ha-Shanah, EJ, CD Edition; Alalu-Arditi-Asayas, 4043.

1377 1378

Bkz. TB, Megilla, 31b. Onlar Ahavaya akan rman yanna topladm ve orada gn konakladk. Kavimle khinleri gzden geirdim, fakat orada Levi oullarndan kimse bulamadm. Bkz. Ezra 8:15.

1379 1380

Bkz. TB, Yebamot, 86b. Daha geni iin bilgi iin bkz. Porton, 329. Porton, 329.

221

etmektedirler.1381 Ezrann Yahudilikteki reformlar gz nne alndnda, toplu Tevrat okumalarn yaygnlatrmas ve abat kurallaryla ilgili dzenlemeleri yapm olmas muhtemeldir. Ayn ekilde kadnlarla ilgili hkmlerin de, Ezra kitabnda Yahudi erkeklerinin yabanc eleri brakmas konusunda Ezraya atfedilen almann bir sonucu olabilir.1382

1381 1382

Zeitlin, Takkanot Ezra, 73. Porton, 326.

SONU VE DEERLEND RME Yahudi tarihinde srgn ve yeniden yaplanma kavramlar, yaklak bir buuk asrlk zaman dilimini kapsayan bir dnemini ifade etmektedir. Birincisi, Yahudilerin Babile srlmesini, ikincisi ise onlarn Babilden dnlerini ve millet olarak yeniden toparlanmalarn ifade etmektedir. Kudsn ve mabedin yklp, Yahudallarn srgne gnderilmesiyle byk bir travma geiren Yahudiler, srgnn ilk yllarnda peygamberlerin umut veren szleriyle teselli bulmular, srgnden dnecekleri gn iin atlar yakmlardr. Yeni bir evreye almakta zorlanmayan Yahudilerden bazlar, ksa sre ierisinde Babilin sayl zenginleri arasna girmeyi baarmtr. Yahudiler, Babilde ekonomik iyilemeye paralel olarak, zihinsel bir dnm de yaamlardr. Kuds mabedine alternatif olarak ilk kez sinagoglar kurulmu, dinin vaz geilmezi kabul edilen kurbann alternatifi olarak dualar ihdas edilmitir. Bir adan srgn, Yahudiler iin byk bir ykm gibi gzkse de, gerekte onlar iin bir kurtulu olmutur. Srgne gitmeyip, geride kalanlar baka din ve kltrler ierinde asimile olurken, srgndekiler mill kimliklerini korumay baarmlardr. Srgn sonrasnda Babilin nemi, Yahudi tarihinin sonraki dnemi iin Filistinin nemi gibi olmutur. Yahudiliin ortaya k ve inkiaf ve Yahudi literatrn geliimi Babilde olmutur. Babil imparatorluunun Persler tarafndan yklmasyla birlikte, Yahudiler yllarca hayalini kurduklar esaretten kurtulu vizesini, Babilin yeni yneticilerinden almlardr. Fakat kk bir aznlk hari, Yahudilerin ounluu Babilde kalmay tercih etmitir. nk Babille kyaslandnda Yahudada hayatn daha zor ve tehlikeli olduu aktr. Bu yzden Yahudiler, Babildeki kazanmlarn brakp Yahudaya dnmek istememilerdir. Yahudilerin kendi topraklarna dnleri ve orada yapacaklar imar ve ina almalar bizzat Pers krallar tarafndan desteklenmitir. Ayrca kendi ilerinden birilerini oraya ynetici olarak grevlendirmilerdir. Pers krallarnn Yahudileri desteklemesinin amac, stratejik konumu sebebiyle Yahuday tampon bir blge oluturmak olsa da, Yahudiler bundan yararlanmay bilmilerdir. Yahudi tarihinde, srgn dn yeniden yaplanma dneminin yeri byktr. Bu dnemin en nemli karakterleri hi phesiz Ezra ve Nehemyadr.

223

Yahudi kaynaklarnda, Yahudiliin yeniden yaplanmasna nclk etmi ve bizzat kendisi de bu alanda pek ok reforma imza atm olan Ezraya, byk nem atfedilmektedir. Yahudiliin babas olarak da kabul edilen Ezra ve onun gerekletirdii reformlar, almamzn merkezinde yer almaktadr. Yahudiler srgn dn dnemde fizik yaplanmaya paralel olarak, isel dnm salayacak reformlar yapmlardr. Yahudada fizik yaplanmay Nehemya stlenirken, halkn inan mimar Ezra olmutur. Biri birinin tamamlaycs gibi grnen bu iki ahsiyetin birincisi politik lider, dieri dinsel nderdir. Nehemya, daha ok halkn siyas rgtlenmesi ve imar ileriyle megul olmu politik vazife stlenmitir. Ezra ise politik konulardan uzak durmu, dine dayal bir toplum oluturmaya almtr. Yahudilikte kkl ve radikal deiimler yapan Ezrann kimlii, tam bir muammadr. Hakknda anlatlanlarda, tarihle efsane i iedir. Tanahtaki Ezra ve Nehemya kitaplaryla, apokrif 1. Esdras kitabndaki tarihsel anlatmlar hari tutulursa, Ezrann hayal bir kahraman olduu, sonraki dnemlerde tarihinin bir kurgulamas gibi alglanabilir. Bizi ilgilendiren husus, Ezrann tarihsel bir karakter olarak gerekten var olup olmad tartmalar deil, onun Yahudilikte yapt reformlardr. slam limleri, Ezrayla, Kuran- Kerimde ismi bir kez zikredilen ve hakknda baka bilgi de bulunmayan zeyir arasnda bant kurmular, Ezrann zeyir olduunu iddia etmilerdir. Mevcut Yahudi kaynaklarnda, Kuranda ifade edildii gibi, Yahudilerin Ezray Tanrnn olu olarak nitelendirdiklerine ilikin bir bilgi yer almamaktadr. Bu konuda farkl yorumlar yaplmaktadr. Bir gre gre, Kuranda yer alan zeyir Allahn oludur sznn, Hicaz Yahudileri tarafndan sylenmi olabilecei ynndedir. Baka bir gre gre ise Yahudilerin Allaha oul isnat ettikleri kii, Ezra deil, Enohtur. Tezimiz, Yahudilikte Ezrann konumu ve reformlar olduu iin, slam kaynaklarnda yer alan Ezra-zeyir tartmalarna hi girmedik. Zaten Yahudi kaynaklarnda Ezrayla ilgili anlatlanlar, onun Tanrnn olu mertebesine ykseltilmeye deer olup olmayacan ortaya kacaktr. Fakat biz kaynaklarda yer alan Ezra materyalini, onun zeyir olduu dncesini destekler tarzda ele almadk ve bunu ispata almadk. Ezra hakknda anlatlan olumlu veya olumsuz btn grlere ve tartmalara yer vermeye gayret ettik.

224

Ezra, Yahudilikte bir peygamber olarak kabul edilmemesine ramen, dindeki yeri ve ona atfedilen nitelikler ok byktr. Ezra, khin olarak dorudan bakhin Harunla, yazc olarak da dolayl olarak bayazc Musayla ilikilendirilmitir. Ezra, birok adan Musa peygamberle mukayese edilmi, aralarnda benzerlikler kurulmaya allmtr. Ezra nderliinde Babilden dn, Musa nderliinde Msrdan ka benzetilmi, bu iki olay arasnda paralellikler kurulmaya allmtr. Ezra nderliinde gerekleen dnn sradan bir dn olmadnn zerinde srarla durulmutur. Bu dn, srail tarihindeki ikinci bir k olarak nitelendirilmitir. Tanahta Ezraya yklenen misyon ve onun Kudsteki faaliyetleri, onu ikinci bir Musa yapacak tarzda takdim edilmitir. Ezra, bir anlamda Musann balatt ilerin tamamlaycs olarak grlmtr. Ezrann amacnn din, reformlarnn da dinsel ierikli olduu belirtilmesine ramen, onun ayn zamanda Pers kral tarafndan resm bir fermanla ve yetkilerle grevlendirilmi bir eli olduunu gzden uzak tutmamak gerekir. Per kralnn verdii sylenen fermann sonunda yer alan ve her kim senin Allahnn eriat ve kraln emirlerini yapmazsa ifadesi, Ezrann Kudsteki misyonuna biraz olsun k tutmaktadr. Ezrann Tanrnn ve kraln emirlerini uygulatma grevinden baka, ilk dnlerin ardndan Yahudilerle Samirler arasnda ortaya kan anlamazlk ve gerilimi gidermekle de grevlendirilmi olabilir. nceki liderlerin tarih sahnesinden aniden kayboluu gibi, Ezrann da akibeti ayn olmutur. Blgede bar temin etmek zere gnderilen Ezrann, d evlilikleri yasaklayarak gerilimi daha da artrmas zerine, Pers ynetimi tarafndan geri arlm olmas muhtemeldir. nk kendi ismini tayan kitab, Ezrann yabanc eler alm olanlar isim isim tespit ettirdii bilgisiyle son bulmaktadr. Buradan da, Ezrann yabanc elerin boanmasn uygulatamadan grevden alnm olabileceini akla getirmektedir. Tanahta aka Pers kral tarafndan grevlendirildii belirtilmesine ramen, Yahudi kaynaklarnda Ezrann misyonunun politik yn zerinde hi durulmamtr. Ayrca Ezra, Yahudilikte nemli bir yeri olan Musayla; reformlar da Musann faaliyetleriyle mukayese edilerek yceltmitir. Bylece Ezrann reformlarnda haric bir mdahalenin olduu phesi bertaraf edilmek istenmi olabilir.

225

Ezrann Kudste kald sre ierisinde yapt almalar drt ana balk altnda toplanabilir. Bunlar, Tevratla ilgili dzenlemeleri, Yahudi kimliiyle ilgili reformlar, Yahudiliin kurumsallamasyla ilgili almalar ve Yahudilie yapt ilaveler. Ezrann bu almalar, Yahudi dncesinde, erken dnem Yahudiliinin olumasnda ok nemli rol oynamtr. Ezra, srgn dneminde kaybolan ve tamamen unutulan Tevrat metnini yeniden ortaya karm, yazya geirmi ve onu hukuksal anlamda ilk kez Yahudilerin anayasas yapmtr. Bylece Yahudi eriat uygulanabilir hale gelmi, eriat Yahudi toplum hayatnn ke ta olmutur. Ayrca Ezra, Tevratn anlalr olmas iin, ilk kez yorum geleneini balatm, halka ynelik Tevrat okuma gnleri belirlemi ve bu alanda son olarak Samirilerle Yahudiler arasndaki balar btnyle koparmak iin, Tevratn yaz karakterini deitirmitir. Yahudi kimliinin olumas iin aba harcayan Ezra, soya dayal ve snrl bir Yahudi tanm yapmtr. Sadece Babile srgne giden ve srgnden tekrar dnenleri iine alan bu tanmlama, tartma ve ihtilaflar da beraberinde getirmitir. Bu tanmlamann bir adm tesi, kendi dndakilerin dlanmas olmutur. Srgnden dnenler mukaddes, darda kalanlarsa murdar kabul edilmitir. Kutsal soy inancnn bir sonucu olarak, Yahudi erkeklerin murdar yabanclarn kzlaryla evlenmesi yasaklanm; evli olanlarn da hanmlarn, varsa ocuklaryla birlikte, brakmalar istenmitir. Ezra ve Nehemyann reformlarna genel olarak bakldnda, yabanclarla evliliklerin sonlandrlmas ve yeni d evliliklerin yasaklanmas karar dnda, radikal bir deiim yok gibidir. Fakat sadece d evliliklerin yasaklanmas ynndeki abalar bile, byk bir zihniyet deiimi olup, Yahudi dinsel dncesi zerinde ok byk bir krlma saylabilir. Ezra ve Nehemyann yabanclara kar gsterdikleri bu kat tutum, daha nceki dnemlerde var olan seilmilik dncesinin ok tesinde bir anlaytr. Yahvenin brahim, Musa ve Davutla yapt ahitlerde yabanclara da yer varken, Ezra ve Nehemyann halkla yapt ahitte, yabanclara hi yer verilmemitir. Hatta Yahudilerle ayn Tanrya inanan ve ayn kitab kabul eden Samiriler bile, yabanclar kapsamnda dlanmlardr. Daha nce hi olmad ekilde btn yabanclar, Ezra ve Nehemya dneminde, evlilik yasa kapsamna

226

alnmtr. Bylece Yahudilerin seilmi ve stn rk olduklar fikri, en ak ekilde bu dnemde ortaya kmtr. Ezra tarafndan kurulan Byk Meclis ve yeleri Soferm, Tevratta birok dzenleme ve dzeltmeler yapmtr. Gerek Ezra, gerekse Sofermin Tevrat metni zerinde yaptklar baz tasarruflar, sonraki zamanlarda Tevratn tahrifi tartmalarna temel tekil etmitir. Ezrann yapt dier reformlar da, en az dierleri kadar nemli sonular dourmutur. Ezra, baz zel gnlerde okunmak zere dualar tespit etmi, dinde yeni hkmler (takkanot) ortaya koymutur. Ezrann Kudsteki almalarn nemli klan hususlardan birisi de, srail topraklarnn snrlarnn btn zamanlar iin onun dneminde belirlenmi olduu dncesidir. Babilden dnenlerin yerletikleri topraklar, srailin snrlar kabul edilmi, bu snrlarn srail topraklarndan Kazibe kadar olan yerleri kapsad ileri srlmtr. Bir dier nemli husus, peygamberlik ve vahyin Ezra dneminde sona ermi olmasdr. Peygamberlik sona erdii iin mi Ezrann Tevrat yazya geirme gerei hissettii, yoksa Tevrat yazl hale getirildii iin mi peygamberliin son bulduu kesin olarak bilinmemektedir. Fakat dikkat ekici bir konu, Yahudilikte peygamberlik ve tanrsal vahiy kesilirken, ayn dnemde dnyann baka blgelerinde e zamanl olarak Zerdt, Mahavira, Konfys, Buda ve Lao-tse gibi dinsel nderler; Parmanides, Ksenophanes, Pithagoras, Sokrates ve Plato bilge ve filozoflar ortaya kmtr. Bunlardan en azndan bazlarnn peygamber olduu kabul edilirse, tanrsal vahyin ve peygamberliin Yahudilerden alnp, baka milletlere verilmi olabilecei dncesini akla gelecektir. Sonu olarak, Ezra hakknda yer alan bilgiler, dank bir halde Yahudi literatr ierisine serpitirilmi durumdadr. Paralar bir araya getirildiinde ortaya kan ey artcdr. Bu veriler Ezray, Yahudileri efsanev bir ekilde Babil esaretinden kurtaran, Tevrat yeniden kaleme alan, Yahudileri yeni bir kimlik kazandran din lider ve belki bir kahraman yapmaktadr. yle ki, Ezrann dn ister bir k, isterse sradan bir hac ziyareti olarak yorumlansn; misyonu da yine ister Pers elisi olarak politik, isterse din ihyac ve Yahudiliin kurucusu olarak din kabul edilsin, Kudste yapt reformlar, onu Yahudilikte ok nemli

227

mevkiye ykseltmitir. Onun Yahudilikte nemli bir ahsiyet olmasna, ne peygamber olmamas ne de Pers kral tarafndan grevlendirilmi olmas glge drm gibi gzkmektedir. Dindar bir Yahudi iin Ezra, Kudste yapt almalar nedeniyle herkesten ok Yahudiliin babas olarak adlandrlmay hak etmekte ve rnek alnmas gereken bir ahsiyet olarak Yahudi tarihindeki yerini almaktadr.

228

KAYNAKA ABBOTT, Jacob, Histories of Cyrus the Great and Alexander the Great, Kessinger Publishing, 2004. ABERBACH, David, Imperialism and Biblical Prophecy 750500 BC, Routledge, London and New York, 1993. ABERBACH, Moses, Nebuchadnezzar in the Aggadah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. ACKROYD, Peter R., Two Old Testament Historical Problems of The Early Persian Period, Journal of Near Eastern Studies, 1958/17, ss. 13 27. , Exile and Restoration/A Study of Hebrew Thought of the Sixth Century B.C, The Westminster Pres, Philadelphia, 1975. , I&II Chronicles, Ezra, Nehemiah/Introduction and Commentary, SCM Pres Ltd, London, 1973, ss. 320. , Israel Under Babylon and Persia, Oxford University Press, London, 1970. , The Jewish Community in Palestine in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, (I-III), Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 130161. ADAM, Baki, Tevratn Tahrifi Meselesine Mslman ve Yahudi Cephesinden Bir Bak, A.. .F.D., 36 (1997), ss. 359403. , Yahudi Kaynaklarna Gre Tevrat, Seba yay., Ankara, 1997. ALALU, Suzan-Klara Arditi-Eda Asayas..., Yahudilikte Kavram ve Deerler (Dinsel Bayramlar-Dinsel kavramlar-Dinsel Gereler), (Baskya haz., Yusuf Altnta), Gzlem yay., stanbul, 2001. ALBAYRAK, Kadir, Keldanler ve Nasturler, Vadi yay., Ankara, 1997. ALFORD, B. H., Old Testament History and Literature, Longmans, Gren and Co., London, New York, Bombay and Calcuta, 1910. Ana Britannica, (I-XXII), Ana yay., stanbul, 1986-1990.

229

ANDERSON, Robert T., Samaritans, The Encyclopedia of Religion, (ed. Mircea Eliade), XIII, (I-XVI), New York, 1987, ss. 3336. Ante-Nicene Fathers, The Writings of the Fathers Down to A.D. 325 (I-X), ( ngilizceye eviren: Philip Schaff). (http://www.sacredtexts.com/chr/ecf.htm). ARMSTRONG, Karen, Tanrnn Tarihi/ brahimden Gnmze 4000 Yllk Tanr Anlay, (ev: Oktay zel-Hamide Koyukan-Kudret Emirolu), Ayra yay., Ankara, 1998. ARTZI, Pinhas -Raphael Kutscher, Marduk, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. AUNE, David E.-Eric Stewart, From the Idealized Past to the Imaginary Future: Eschatological Restoration in Jewish Apocalyptic Literature, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Supplements to the Journal for the study of Judaism 72, Brill, Leiden, 2001, ss. 147177. AVCI, Casim, slam-Bizans likileri, Klasik yay., stanbul, 2003. , Salo Wittmayer, A Social and Religious History of The Jews, (I-VIII), Columbia University Press, New York, 1952. BECKING, Bob, Ezras Re-enactment of the Exile, Leading Captivity Captive/ The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, ss. 4061. , Continuity and Discontinuity After the Exile: Some Introductory Remarks, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, ss. 1 8. BEDFORD, Peter Ross, Temple and Restoration in Early Achaemenid Judah, Brill, Leiden, Boston, Kln, 2000. BEN-GURION, David, Cyrus, King of Persia, Acta Iranica, Volume I, Leiden, 1974, ss. 127134. BEN-SASSON, Haim Hillel, Galut, Encyclopedia Judaica, CD Edition.

230

BEN-YAACOB, Abraham, Tomb of Ezra, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. BERMAN, Louis A., Jews and Intermarriage/A Study in Personality and Culture, Thomas Yoseloff, New York-London, 1968. BESALEL, Yusuf , Yahudilik Ansiklopedisi, (1-3), Gzlem yay., stanbul, 2001. BIALE, David, Introduction to Part One: Mediterranean Origins, Cultures of Jews/A New History, (ed. David Biale), Schocken Books, New York, 2002, s. 37. BICKERMAN, Elias J., Persia, EJ, CD Edition. , The Edict of Cyrus in Ezra 1, Journal of Biblical Literature, 65 (1946), ss. 249275. , Nebuchadnezzar and Jerusalem, Studies in Jewish and Christian History, E. J. Brill, Leiden, 1986, ss. 282298. , From Ezra to the Last of the Maccabees/ Foundations of PostBiblical Judaism, Schocken Books, New York, 1962. BLANK, Sheldon H., Studies in Post Exilic Universalism, Hebrew Union Collage Annual, 11 (1936), ss. 159191. BLENKINSOPP, Joseph, Temple and Society in Achaemenid Judah, Second Temple Studies/Persian Period, (ed. Philip R. Davies), Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 117, JSOT Press, Sheffield, 1991, ss. 2253. , The Mission of Udjahorresnet and Those of Ezra and Nehemiah, Journal of Biblical Literature, 106/3 (1987), ss. 409421. BOADT, Lawrence, Reading the Old Testament, Paulist Press, New York, 1984. BOCCACCINI, Gabriele, Roots of Rabbinic Judaism, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 2002. BRETTLER, Marc, The Creation of History in Ancient Israel, Routledge, London, 1998. BRIGHT, John, A History of Israel, SCM Press, London, 1962.

231

BROWN, A. Philip, A Literary and Theological Analysis of the Book of Ezra, A dissertation for the degree of Doctor of Philosophy in the Seminary and Graduate School of Religion Bob Jones University, 2002. CALLAWAY, Joseph A., Faces of the Old Testament, Smyth & Helwys Publishing, Georgia, 1995. CAMERON, George, Cyrus the Father and Babylonia, Acta Iranica, I, Leiden, 1974, ss. 4548. CARROLL, Stuhlmueller, Post-Exilic Period: Spirit, Apocalyptic, The Jerome Biblical Commentary-The Old Testament, (ed. Raymond E. Brown-Joseph A. Fitzmyer and Roland E. Murphy), I, PrenticeHall, New Jersey, 1968, ss. 337343. CHARLESWORTH, James H., Introduction, The Old Testament Pseudepigrapha/Apocalyptic Literature& Testaments, (ed. James H. Charlesworth), I, (I-II), Doubleday, New York, 1983, ss. 34. COHEN, Samuel S., Judaism A Way of Life, The Union of American Hebrew Congregations, Cincinnati, 1948. COLLINS, John J., From Prophecy to Apocalypticism: The Expectation of the End, The Encyclopedia of Apocalypticism, (ed. John J. Collins), I, (I-III), New York, 1998, ss. 129161. COMAY, Joan, Ezra, Whos Who in the Old Testament together with the Apocrypha, J.M. Dent, London, 1993, ss. 110112. COOK, S. A., The Age of Zerubbabel, Studies in Old Testament Prophecy/Presented to Professor Theodore H. Robinson, (ed. Harold Henry Rowley), Morrison and Gibb Ltd., Edinburgh, 1950, s. 1936. CORNILL, Karl Heinrich, Ezekiel, The Jewish Encyclopedia, (ed. Isidore Singer), V, (I-XII), , Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1903, ss. 313318. COWLEY, A., Samaritans, The Jewish Encyclopedia, (ed. Isidore Singer), X, (I-XII), Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1905, s. 669-674.

232

COXON, Peter, Nebuchadnezzars Hermeneutical Dilemma, Journal for the Study of the Old Testament, 66 (1995), ss. 8797. CROSS, Frank Moore, A Reconstruction of the Judean Restoration, Journal of Biblical Literature, 94/1 (1975), ss. 418. CURTIS, Vesta Sarkhosh, Persian Myths, University of Texas Press, 1993. DAICHES, Samuel, The Jews in Babylonia in the Time of Ezra and Nehemiah According to Babylonian Inscriptions, Jews College, London, 1910. DANDAMAYEV, M., The Diaspora/Babylonia in The Persian Age, The Cambridge History of Judaism/Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, (I-III), Cambridge University Press, Cambridge, 1991, ss. 326-342. DAVIES, Gordon Fay, Ezra and Nehemiah, Liturgical Press, Minnesota, 1999. DE BLOIS, Lukas-R. J. Van Der Spek, An Introduction to the Ancient World, Routledge, New York, 1997. DE TROYER, Kristin, Zerubbabel and Ezra: A Revived and Revised Solomon and Josiah? A Survey of Current 1. Esdras Research, CBR, 1/1 (2002), ss. 3060. DEMSKY, Aaron, Scribe, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. DEUEL, David C., An Old Testament Pattern for Expository Preachng, The Master's Seminary Journal, 2/2 (1991), ss. 125140. DE-VRIES, Benjamin, Halakhah (Dogmatcs Of The Halakhah), Encyclopaedia Judaica, CD Edition. DOR, Yonina, The Composition of the Episode of the Foreign Women in Ezra IX-X, Vetus Testamentum, 53/1 (2003), Brill, Leiden, ss. 2647. DORFF, Elliot N.-Arthur Rosett, A Living Tree, Suny Press, New York, 1988. DOUGLAS, Mary, Responding to Ezra: The Priests and The Foreign Wives, Biblical Interpretation, Volume 10/1, Brill, Leiden, 2002, ss. 123. DRINT, Adriana, The Mount Sinai Arabic Version of IV Ezra/Text, Translation and Introduction, Rijksuniversiteit, Groningen, 1995.

233

DUBNOV, Simon, History of the Jews/From the Beginning to Early Christianity, (I-II), (Translated from the Russian by Moshe Spiegel), South Brunswick, New York, ty. DYCK, Jonathan E., The Theocratic Ideology of the Chronicler, Brill, LeidenBoston-Kln, 1998. EDITORIAL STAFF, Babylon, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Cyrus in the Aggadah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Ezra in the Aggadah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Scribe in Judaism, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. EILERS, Wilhelm, The Name of Cyrus, Acta Iranica, 3 (1974), Leiden, ss. 3 9. EISENBERG, Rafael, Israel and Mankind, (ed. Ilse Eisenberg and Abraham Sutton), Feldheim Publishers, Jerusalem, 1991. ELIADE, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi/Gotama Budhadan Hristiyanln Douuna, 2 (13), (ev. Ali Berktay), Kabalc yay., stanbul, 2003. El-K RK SAN, Yakub, Kitbul-Envr vel-Merakb, (Yaynlayan: Leon Nemoy), The Alexander Kohut Memorial Foundation, New York, 1939. EL-MAR B, Samuel b. Yahya, Yahudilii Anlamak, (ev.: Osman Cilac), nsan yay., stanbul, 1995. ELON, Menachem, Takkanot, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. ESKENAZI, Tamara Cohn, Current Perspectives on Ezra-Nehemiah and the Persian Period, Currents in Research: Biblical Studies 1 (1993), ss. 5986. , In An Age of Prose/A Literary Approach to Ezra-Nehemiah, Scholars Press, Atlanta-Georgia, 1988.
ES-SALEB, Eb shak Ahmet b. Muhammet b. brahim, Kitbu Ksasl-Enbiy elMsemm bil-Arise, Mektebett-Ticaretil-Kbr, Msr, 1308.

FELDMAN, Louis H., The Concept of Exile in Josephus, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, ss. 145172.

234

, Studies in Josephus' Rewritten Bible, Brill, Leiden, Boston, Kln, 1998. FENSHAM, F. Charles, The Books of Ezra and Nehemiah, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1994. FISCHEL, Walter Joseph Hamadan, EJ, CD Edition. FISCHER, James A., Leaders and People in Biblical Stories, Liturgical Press, Minnesota, 2004. FOHRER, Georg, History of Israelite Religion, (Translated by David E. Green), S.P.C.K., London, 1975. FRIED, Lisbeth S., You Shall Appoint Judges: Ezras Mission and the Rescript of Artaxerxes, Persia and Torah: The Theory of Imperial Authorization of the Pentateuch, (ed.: James Watts), Atlanta, 2001, ss. 6389. FRIEDMAN, Richard Elliott, The Exile and Biblical Narrative/The Formation of the Deuteronomistic and Priestly Works, Scholars Press, California, 1981. GAFNI, Isaiah, Babylonian Rabbinic Culture, Cultures of Jews/A New History, (ed. David Biale), Schocken Books, New York, 2002, s. 223265. GARBINI, Giovanni, Myth and History in the Bible, Sheffield Academic Press, 2003. GARTHWAITE, Gene R., Persians, Blackwell Publishing, Oxford, 2005. GENER, Cihangir, Ezoterik-Batni Doktrinler Tarihi, Piramit yay., Ankara, 2004. GEORGEN, Donald J., The Mission and Ministry of Jesus, Wilmington, Delaware, 1986. GILAT, Yitzhak Dov, Soferim, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. GINZBERG, Louis, The Legends of the Jews, The Johns Hopkins University Press, Baltimore and London, 1998. GOITEIN, Shlomo Dov-Jacob Lassner, A Mediterranean Society, University of California Press, London, 1999.

235

GOODMAN, William R., First Book of Esdras, The Anchor Bible Dictionary, (ed. David Noel Freedman), II, 1992, ss. 609611. GORDON, Albert I., Intermarriage/Interfaith, Interracial, Interethnic, Beacon Press, Boston, 1964. GRABBE, Lester L., The Exile Under the Theodolite: Historiography as Triangulation, Leading Captivity Captive/The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, ss. 80100. , Israels Historical Reality After the Exile, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, ss. 932. , Mind The Gabs: Ezra, Nehemiah and Judean Restoration, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Supplements to the Journal for the study of Judaism 72, Brill, Leiden, 2001, ss. 83104. , What Was Ezras Mission, Second Temple Studies/TempleCommunity, (ed. David J. A. Clines-Philip R. Davies), Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 175, Sheffield, JSOT Press, 1994, ss. 286299. , An Introduction to First Century Judaism, Morrison and Gibb Limited, Edinburgh, 1996. , Ezra-Nehemiah, Routledge, London and New York, 1998. GREENBERG, Moshe, Ezekiel, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Sabbath, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. GRINTZ, Yehoshua M., Apocrypha and Pseudepigrapha, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. GNALTAY, M. emseddin, Yakn ark (Elam ve Mezopotamya), I, TTK, Ankara, 1937. , Yakn ark (Perslerden Romallara Kadar), IV, TTK, Ankara, 1951. , Yakn ark (Suriye ve Filistin), III, TTK, 1947.

236

GRKAN, Salime Leyla, Yahudilikte abat (Sebt), Kkeni, lgili nan ve Uygulamalar, (Baslmam Yksek Lisans Tezi), M.. Sosyal Bilimler Enstits, stanbul, 1994. HALKIN, Abraham S., Samaritan Polemics Against the Jews, Proceeding Amarican Academy for Jewish Research, 7 (1935-1936), ss. 1359. HALL, H. R.-D. Litt, The Ancient History of the Near East/From the Earliest Times to the Battle of Salamis, Methuen & Co. Ltd., London, 1927. HAMILTON, Alastair, The Apocryphal Apocalypse, Oxford University Press, New York, 1999. HARAN, Meneham, Temples and Temple-Service in Ancient Israel, Eisenbrauns, Indiana, 1995. HARRINGTON, Daniel J. Invitation to the Apocrypha, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 1999. HEINEMANN, Joseph, Amidah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. HENZE, Matthias, The Madness of King Nebuchadnezzar/The Ancient Near Eastern Origins and Early History of Interpretation of Daniel 4, Brill, Leiden, Boston, Kln, 1999. HIRSCH, Emil G., Ezra The Scribe, The Jewish Encyclopedia, (ed. Isidore Singer), V, Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1903, s. 321. -I. Broyde, Ezra The Scribe In Rabbinical Literature, The Jewish Encyclopedia, (ed. Isidore Singer), V, Funk and Wagnalls Company, New York and London, 1903, s. 321322. HOGLUND, Kenneth G., Cyrus, Eerdmans Dictionary of the Bible, (Ed. David Noel Freedman, Astrid B Beck, Allen C Myers), Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 2000. , Achaemenid Imperial Administration in Syria-Palestine and the Missions of Ezra and Nehemiah, Scholars Press, Atlanta, Georgia, 1992. http://judaicaplus.com/Tzadikim/tz_viewer.cfm?page=ezranechemia.htm (06.02.2006). http://theillyrians.homestead.com/tribes.html (09.03.2006).

237

http://www.lebtahor.com/chronology/chronographyofjuliusafricanus.htm (15.04.2006). http://www.sacred-texts.com/bib/jps/ezr001.htm#001 (26.10.2005) http://www.soniclight.com/constable/notes/pdf/ezra.pdf (13. 03. 2006). HUNTER, Alastair, Judaism, Major World Religions /from Their Origins to the Present, (ed. Lloyd Ridgeon), Routledge Curzon, London and New York, 2003, ss. 116177. BN HAZM, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad, el-Fasl fil-Milel velEhvi ven-Nihal, (I-III), Drul-Kutubl- lmiyye, Beyrut, 1996. JACOBS, Louis, Halakhah (Development of), Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Rosh Ha-Shanah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Sabbath In Rabbinic Literature, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Shavuot, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. JANZEN, David, The Mission of Ezra and the Persian-Period Temple Community, Journal of Biblical Literature, 119/4 (2000), ss. 619 643. JAPHET, Sara, Composition and Chronology in the Book of Ezra-Nehemiah, Second Temple Studies/Temple-Community, (ed. David J. A. Clines-Philip R. Davies), Journal for the Study of the Old Testament Supplement Series 175, JSOT Press, Sheffield, 1994, ss. 189216. , Exile and Restoration in the Book of Chronicles, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, ss. 3344. JEFFERY, Arthur, Ghevonds Text of the Correspondence Between Umar II and Leo III, The Early Christian-Muslim Dialogue, A Collection of Documents from the First Three Islamic Centuries 632-900 A.D., (ed. N. A. Newman), Interdisciplinary Biblical Research Institute, Pennsylvania, 1993, s. 57-131.

238

JEFFREY, David L. (ed.), Dictionary of Biblical Tradition in English Literature, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1992. JEPPESEN, Knud, Exile A Period-Exile A Myth, Leading Captivity Captive/ The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, ss. 139144. JOHNSON, Paul, Yahudi Tarihi, (ev: Filiz Orman), Pozitif yay., 2000. JONSSON, Jacob, Cyrus the Great in Icelandic Epics A Literary Study, Acta Iranica, Volume I, Leiden, 1974, ss. 4959. JOSEPHUS, Flavius, The Antiquities of the Jews, The Works of Flavius Josephus, (ev. William Whiston), T. Nelson and Sons, Paternoster Row., USA, 1886. JUST N, Dialogue of Justin, Philosopher and Martyr with Trypho a Jew, Kessinger Publishing, 2004. KAPLAN, Zvi, Eruv, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. KAUFMANN, Francine-Josy Eisenberg, Yahudi Kaynaklarna Gre Yahudilik, Din Fenomeni, (Derleyen ve eviren: Mehmet Aydn), Din Bilimleri yay., Konya, 2000. KEDOURIE, Sylvia, Elie Kedourie Cbe, Fba, 19261992: History, Philosophy, Politics, Frank Cass Publishers, London, 1998. KELLEY, Page H.-Daniel S. Maynatt-Timothy G. Crawford, The Masorah of Biblia Hebraica Stuttgartensia, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 1998. KITOV, Eliyahu, The Book of Our Heritage, (I-III), (Translated from the Hebrew Sefer Ha-Todaah by Nathan Bulman), Feldheim Publishers, Jerusalem, 1988. Kitab Mukaddes, Kitab Mukaddes irketi, 1993, stanbul. KLEIN, Ralph W., Ezra and Nehemiah in Recent Studies, The Mighty Acts of God, 1976, s. 361-376. KLORMAN, Bat-Zion Eraqi, The Jews of Yemen in the Nineteenth Century: a Portrait of a Messianic Community, Brill, Leiden, New York, Kln, 1993.

239

KNIBB, Michael A., The Exile in the Literature of the Intertestamental Period, Heythrop Journal, 17 (1976), s. 253-272. KNOPPERS, Gary N., Intermarriage, Social Complexity and Ethnic Diversity in the Genealogy of Judah, Journal of Biblical Literature, 120/1 (2001), ss. 1530. KNOWLES, Melody D., Pilgrimage Imagery in the Returns in Ezra, Journal of Biblical Literature, 123/1 (2004), ss. 5774. KOCH, Klaus, Ezra and the Origins of Judaism, Journal of Semitic Studies, 19/2 (1974), ss. 173197. KOLATCH, Alfred J., Masters of the Talmud, Jonathan David Company, New York, 2003. KOTLAR, David, Mikveh, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. KRAEMER, David, On the Relationship of the Books of Ezra and Nehemiah, Journal for the Study of the Old Testament, 59 (1993), ss. 7392. KUHRT, Amelie, The Cyrus Cylinder and Achaemenid Imperial Policy, Journal for the Study of the Old Testament, 25 (1983), ss. 8397. KUTLUAY, Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka yay., stanbul, 2001. Kutsal Kitap ve Deuterokanonik (Apokrif) Kitaplar, Kitab Mukaddes irketi, 2003, stanbul. LAMCHE, Niels Peter, On the Problems of Reconstructing Pre-Hellenistic Israelite (Palestinian) History, Journal of Hebrew Scriptures, 3 (2000), ss. 114. LASOR, William Sanford-Frederic W Bush-David Allan Hubbard, Old Testament Survey, Wm. B. Eerdmans Publishing, Michigan, 1996. LASOR, William Sanford, Temple, The Oxford Companion to the Bible, (ed. Bruce M. Metzger-Michael D. Coogan), Oxford University Press, New York, 1993, ss. 731734. LAYARD, Austen Henry, Discoveries in the Ruins of Nineveh and Babylon, G. P. Putnam and Co., New York, 1853. LAZARUS-YAFEH, Hava, Ezra-Uzayr: The Metamorphosis of a Polemical Motif, Intertwined Worlds/Medieval Islam and Bible Criticism, Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1992, ss. 5074.

240

LIEBERMAN, Saul, Hellenism in Jewish Paletsine, The Jewish Theological Seminary of America, New York, 1962. MANTEL, Hugo (Haim Dov), The Dichotomy of Judaism During the Second Temple, Hebrew Union Collage Annual, 44/1 (2001), ss. 5587. , Sanhedrin, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. MARGALITH, Othniel, The Political Role of Ezra as Persian Governor, Zeitschrift fr die alttestamentliche Wissenschaft, 98 (1986), ss. 110112. MARGOLIS, Max L.-Alexander Marx, A History of The Jewish People, Meridian Books, Philadelphia, 1962. MCCURTY, J. F., Contemporaneous: Josiah to Ezra, The Biblical World, 11/6 (1898), s. 369-381. MEIN, Andrew, Ezekiel and the Ethics of Exile, Oxford University Press, New York, 2001. MERI, Jose W., The Cult of Saints Among Muslims and Jews in Medieval Syria, Oxford University Press, New York, 2002. METZGER, Bruce Manning, An Introduction to the Apocrypha, Oxford University Press, America, 1977. MILLER, J. Maxwell-John Haralson Hayes, A History of Ancient Israel and Judah, The Westminster Press, Philadelphia, 1986. Mishnah, ( braniceden ngilizceye eviren: Herbert Denby, Oxford University Press, London, 1972. MOORE, George Foot, Judaism in the First Centuries of the Christian Era the Age of the Tannaim, (I-II), Cambridge, 1950. MOULD, Elmer W. K., Essentials of Bible History, The Ronald press Company, New York, 1966. MURPHY, Frederick J., Second Temple Judaism, Blackwell Reader in Judaism, (ed. Jacob Neusner), Blackwell Publishing, Oxford, 2001, ss. 4259. MYERS, Jacob M., Ezra and Nehemiah, Book of, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Ezra, Encyclopaedia Judaica, CD Edition.

241

, Nehemiah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Ezra-Nehemiah, Doubleday, New York, 1964. NAVEH, Joseph, Hebrew and Aramaic in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, (I-III), Cambridge University Press, Cambridge, 1991. NETZER, Amnon, Ezr-Nma, 1999, s. 131. , Some Notes on the Characterization of Cyrus the Great in Jewish and Judeo-Persian Writings, Acta Iranica, II, Leiden, 1974, ss. 35 52. NEUSNER, Jacob-Alan J. Avery-Peck and William Scott Green (ed.), The Routledge Dictionary of Judaism, Routledge, New York and London, 2004. NEUSNER, Jacob, Exile and Return As The History of Judaism, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, s. 221237. ,Babylonian, Parthian Period, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. NEWMAN, Yacov-Gavriel Sivan, Judaism A-Z (Lexicon of Terms and Concepts), (ed. Avner Tomaschoff), Jerusalem, 1980. NIGOSIAN, Solomon Alexander, From Ancient Writings to Sacred Texts, John Hopkins University Press, Maryland, 2004. ODED, Bustanay, Jeroboam, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Nebuchadnezzar, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. OESTERLEY, W.O. E.-Theodere H. Robinson, An Introduction to the Books of The Old Testament, Medidian Books, New York, 1960. , Hebrew Religion/Its Origin and Development, S.P.C.K., London, 1961. OXTOBY, Willard Gurdon, Babylonian, Achaemenid Period, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. PARKES, James, The Foundations of Judaism and Christianity, Quadrangle Books, Chicago, 1960. Encyclopaedia Iranica, IX, New York,

242

PENTECOST, J. Dwight, The Words and Work of Jesus Christ, Zondervan, Michigan, 1981. PETERS, F. E.,, The Monotheist: Jews, Christians and Muslims in Conflict and Competition, Princeton Universty Press, 2003. PETROFF, Jacob, Ezra, Greek Book of, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. PFEIFFER, Charles F., Exile and Return, Baker Book House, Michigan, 1962. POHLE, Peter-Tim Dowley, Kregel Pictorial Guidue to Solomon's Temple Model, Kregel Publications, 2003. POLASKI, Donald C., Mene, Mene, Tekel, Parsin: Writing and Resistance in Daniel 5 and 6, JBL, 123/4 (2004), s. 649-669. PORTEN, Bezalel, Exile, Babylonian, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. PORTON, Gary G. "Ezra in Rabbinic Literature", Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Supplements to the Journal for the study of Judaism 72, Brill, Leiden, 2001, ss. 305333. RABINOWITZ, Louis Isaac, Synagogue, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. RAPPAPORT, Uriel, Cyrus, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. ROTH, Norman, Forgery and Abrogation of the Torah: A Theme in Muslim and Christian Polemic in Spain, PAAJR, 54 (1987), ss. 203236. ROTHKOFF, Aaron, Kiddush, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Nehemiah in the Aggadah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. ROWLEY, Harold Henry, The Chronological Order of Ezra and Nehemiah, The Servant of the Lord and Other Essays on the Old Testament, Basil Blackwell, Oxford, 1965, ss. 137168. SACK, Ronald H., Images of Nebuchadnezzar, Susquehanna University Press, London and Toronto, 1991. SANDERS, James, The Exile and Canon Formation, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, s. 3761. SATLOW, Michael L., Jewish

Marriage in Antiquity, Princeton

University Press, New Jersey, 2001.

243

SCHAMS, Christine, Jewish Scribes in the Second Temple Period, Sheffield Academic Press, England, 1998. SCHIFFMAN, Lawrence H., From Text to Tradition, a History of Judaism in Second Temple and Rabbinic Times, Ktav Publishing House, America, 1991. SCHNIEDEWIND, William M., How the Bible Became a Book, Cambridge University Press, America, 2004. SCHULTZ, Carl, The Political Tensions Reflected in Ezra-Nehemiah, Scripture in Context: Essays in the Comparative Method, (ed. Carl D. Evans, William W. Hallo, and John B. White), The Pickwick Press, Pittsburgh, 1980, ss. 221244. SCHWARTZ, Daniel R., Studies in the Jewish Background of Christianity, J.C.B., Tbingen, Mohr, 1992. SCHWARZ, Leo W. (ed.), Great Ages and Ideas of the Jewish People, Random House, New York, 1956. SCROGGIE, W. Graham, The Unfolding Drama of Redemption, Kregel Publications, America, 1994. SEGAL, Moshe Zevi (Moses Hirsch), Ben Sira, Wisdom of, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. SHAHAK, Israel, Yahudi Tarihi, Yahudi Dini (Edward Saidin nszyle), ev: Ahmet Emin Da, Anka yay., stanbul, 2002. SHAKED, Shaul, Iranian Influence on Judaism: First Century B.C.E. to Second Century C.E, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), I, (I-III), Cambridge Univ. Press, Cambridge, 1991, s. 308325. SIFF, Myra J., Tower of Babel, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. SMITH, Morton, Jewish Religious Life in The Persian Period, The Cambridge History of Judaism/ Introduction; The Persian Period, Volume I, (I-III), (ed. W. D. Davies-Louis Finkelstein), Cambridge University Press, Cambridge, 1991, s. 219278. SMITH-CHRISTOPHER, Daniel, Reassessing the Historical and Sociological Impact of the Babylonian Exile (597/587539), Exile: Old

244

Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, ss. 736. SNAITH, Norman H., The Historical Books, The Old Testament and Modern Study, (ed. Harold Henry Rowley ), Oxford University Pres, New York, 1961, ss. 84114. SORGWE, Felisi, The Canonical Shape of Ezra-Nehemiah and its Theological and Hermeneutical Implications, Baylor Univ., Waco, Texas, 1991, ss. i-ix; 1210. SOUAY, Charles L., Esdras, Catholic Encyclopedia, CD Edition. SPERBER, Daniel, The Great Synagogue, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. STEIN, William, Exile, Babylonian, The Universal Jewish Encyclopedia, (ed. Isaac Landman), IV, Universal Jewish Encyclopedia Company, New York, 1948, ss. 209212. STEINER, Richard C., A Jewish Theory of Biblical Redaction From Byzantium: Its Rabbinic Roots, its Diffusion and its Encounter With the Muslim Doctrine of Falsification, JSIJ, 2 (2003), ss. 123167. STERN, Ephraim, The Persian Empire and the Political and Social History of Palestine in the Persian Period, The Cambridge History of Judaism/Introduction; The Persian Period, (ed. W. D. DaviesLouis Finkelstein), I, (I-III), Cambridge University Press, Cambridge, 1991, ss. 7087. STONE, Michael Edward, Ezra, Apocalypse of, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Second Book of Esdras, The Anchor Bible Dictionary, (ed. David Noel Freedman), II, 1992, ss. 611614. , Scriptures, Sects and Vision/A Profile of Judaism from Ezra to the Jewish Rewolts, Fortress Press, Philadelphia, 1980. TALMON, Shemaryahu, Exile and Restoration in the Conceptual World of Ancient Judaism, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Supplements to the Journal for the study of Judaism 72, Brill, Leiden, 2001, ss. 107146.

245

TA-SHMA, Israel Moses, Havdalah, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. , Responsa, Encyclopaedia Judaica, CD Edition. The Apocrypha, Nonesuch Edition, Kessinger Publishing, 1995. The Babylonian Talmud, (ed. Isidore Epstein), The Soncino Press, London, 19841990. The Fourth Book of Ezra, (Giri ve notlarla ngilizceye eviren: Bruce M. Metzger), The Old Testament Pseudepigrapha/ Apocalyptic Literature& Testaments iinde, (ed. James H. Charlesworth), I, (III), Doubleday, New York, 1983, ss. 517559. THOMAS, Winton, The Sixth Century BC: A Creative Epoch in the History of Israel, Journal of Semitic Studies, 6 (1961), ss. 3346. THOMPSON, Thomas L., The Exile in History and Myth:A Response to Hans Barstad, Leading Captivity Captive/The Exile as History and Ideology, (ed. Lester L. Grabbe), Sheffield Academic Press, England, 1998, ss. 101118. THOMSON, Andrew, An Inquiry Concerning the Books of Ezra and Nehemiah, American Journal of Semitic Languages and Literatures, 48/2 (1932), ss. 99132. TICE, Paul, The Apocrypha, Book Tree, New York, 2003. TORREY, Charles Cutler, Ezra Studies, The University of Chicago Press, Chicago, 1910. TOSUN, Mebrure -Kadriye Yalva, Sumer, Babil, Assur ve Ammi-aduqa Ferman, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 2002. TRAVIS, Stephen H., The Bible as a Whole, The Bible Reading Followship, Oxford, 1994. TREPP, Leo, Judaism: Development and Life, Dickenson Publishing Company, Belmont-California, 1966. TROMP, Johannes, The Davidic Messiah in Jewish Eschatology of the First Century BCE, Restoration: Old Testament, Jewish, and Christian Perspectives, (ed. James M. Scott), Supplements to the Journal for the study of Judaism 72, Brill, Leiden, 2001, ss. 179200.

246

USUE, Emmanuel Ordue, The Place of Non-Jewish/Foreigners in the Early Post-Exilic Jewish Community in Ezra and Nehemiah, (Baslmam Master Tezi), University of Pretoria, Pretoria, 2004. VAN SETERS, John, In the Babylonian Exile With J: Between Judgment in Ezekiel and Salvatian in Second Isaiah, The Crisis of Israelite Religion/Transformation of Religious Tradition in Exilic and Post-Exilic Times, (ed. Bob Becking-Marjo C. A. Korpel), Brill, Leiden-Boston-Kln, 1999, ss. 7189. VANDERKAM, James C., Exile in Jewish Apocalyptic Literature, Exile: Old Testament, Jewish, Christian Conceptions, (ed. James M. Scott), Brill, Leiden, New York, Kln, 1997, ss. 89109. , An Introduction to Early Judaism, Wm. B. Eerdmans Publishing, Cambridge, 2001. VRIEZEN, Theodore C., The Religion of Ancient Israel, The Westminster Press, Philadelphia, 1967. WARD, Bernard, Douay Bible, Catholic Encyclopedia, CD Edition. WASHINGTON, Harold C., Israels Holy Seed and The Foreign Women of Ezra-Nehemiah:A Kristevan Reading, Biblical Interpretation, 11/3-4 (2003), Brill, Leiden, ss. 427437. WILLIAMSON, Hugh Godfrey Maturin, The Composition of Ezra i-vi, The Journal of Theological Studies, 34 (1983), ss. 130. WYLEN, Stephen M., Settings of Silver, Paulist Press, New Jersey, 2000. YAMAUCHI, Edwin M., The Exilic and Postexilic Periods: Current Developments, Giving the Sense: Understanding and Using Old Testament Historical Texts, (ed. Michael A. Grisanti, David M Howard), Kregel Publications, America, 2003, ss. 201214. ZEITLIN, Solomon, Jewish Apocryphal Literature, The Jewish Quarterly Review, 40 (19491950), ss.223250. , Takkanot Ezra, The Jewish Quarterly Review, 1889, ss. 6174. , The Apocrypha, The Jewish Quarterly Review, 37/3 (1947), ss. 219248.

247

TEZ ZET Kurt, Ali Osman, Babil Srgn Sonras Ezra nderliinde Yahudiliin Yeniden Yaplandrlmas, Doktora Tezi, Danman: Prof. Dr. Baki Adam, 248 s. alma giri, iki blm ve sonutan olumaktadr. Tezin giri blmnde, alma hakknda genel bilgiler verildikten sonra, Yahudilerin Babil srgn ele alnmtr. Babil srgn tarihsel bir olay olarak ilenmi, srgnn Yahudiler zerindeki siyas, ekonomik, din ve kltrel etkileri anlatlmtr. Birinci Blmde; Pers imparatorluunun blgeye hkim olmasyla birlikte, Babil esaretinin sonra ermesi ve Yahudilerin Filistine dnleri ele alnmtr. Daha sonra srgn dn sonrasnda Yahudilere liderlik yapan ebatsar, Zerubbabel, Nehemya ve Ezrann Kudste yapt almalar verilmitir. Bu blmde son olarak, srgnden dnen Yahudilerle Samiriler arasndaki atmalar hakknda bilgi verilmitir. kinci Blmde; Ezrann tarihsel ve dinsel kimlii Tanah ve rabbinik kaynaklardan hareketle ortaya konmutur. Ezrann yazd sylenen kanonik Ezra ve Nehemya kitaplaryla; Ezra tarafndan yazlmayan, ancak ismine atfedilen apokrif 1. Esdras ve 4. Ezra kitaplar hakknda tantc bilgiler verilmitir. Bu blmde ayrca, Ezrann misyonu ve Kudsteki reformlar ayrntl olarak anlatlmtr. Ezrann gerekletirdii reformlar, Tevratla ilgili dzenlemeleri, Yahudi kimliiyle ilgili reformlar, Yahudiliin kurumsallamasyla ilgili faaliyetleri ve Yahudilie yapt ilaveler eklinde drt balk altnda ele alnmtr. Tezin sonu ksmnda; Yahudi tarihinde Babil srgnyle balayan ve Ezrann reformlaryla son bulan dnemin genel bir deerlendirmesi yaplm, tarihsel ve dinsel bir kimlik olarak Ezrann Yahudilikteki yeri ve nemiyle ilgili ulalan sonular zerinde durulmutur.

248

ABSTRACT Kurt, Ali Osman, Restoration of Judaism Under the Leadership of Ezra After the Babylonian Exile, Ph. D. Thesis, Supervisor: Prof. Baki Adam, 248 s.

This study consist of three chapters. In the introductory chapter, after giving general information, Babylonian exile of Jews is helded. Babylonian exile is worked as a historical event, and political, economic, religious and cultural effects of the exile on Jews are explained. In the first chapter, with dominating on area of Persian Empire, ending Babylonian captivity, and returning Jews to Palestinine are discussed. After the exile Sheshbatsar, Zerubbabel, Nehemiah, and Ezras Works are presented. In this chapter, conclusively, on conflicts between Jews and Samiries are informed. In the second chapter, with starting rabbinic and Tanah sources, historical and religious identity are exhibited. Introductory information are given on the canonical book sof Ezra and Nehemiah that was said writing from Ezra, not writing from Ezra, but attributed to him apokrif books of 1. Esdras and 4. Ezra. In this chapter, also, mission of Ezra, and reforms in Jerusalem are discribed comprehensively. Reforms realized from Ezra are discussed four titles as arrangements of the Old Testament, reforms about Jews identity, his actions on institutionalization of Jews and additions to Jews. In the conclusion chapter, period which starting with Babylonian Exile in the history of Jews and conclusing with Ezra reforms is generally evaluated. Conclusions achieved from the study about Ezras place and importance in Jews as a historical and religious identity are emphasized.