T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ENDSTRYEL OTOMASYON TEKNOLOJLER

PLCYE HAZIRLIK MODL

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller;

Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ................................................................................................... iii GR....................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1..................................................................................... 3 1. ARDIIK KONTROLN ESASLARI ................................................................. 3 1.1. Ardk Kontroln Tanm.............................................................................. 3 1.2. Kontrol ekli ................................................................................................. 4 1.2.1. Rleli Kontrol ......................................................................................... 4 1.2.2. Lojik Kap Kontrol................................................................................ 5 1.2.3. Mikroilemcili Kontrol............................................................................ 5 1.3. Buton............................................................................................................. 6 1.3.1. Hareketin Snflandrlmas ..................................................................... 7 1.3.2.Butonun Balants .................................................................................. 7 1.4. Ardk Diyagram .......................................................................................... 9 1.4.1. Ardk Diyagramn izimi ..................................................................... 9 1.4.2. Devre Diyagramndan Ardk Diyagrama Gei................................... 10 1.5. Zaman Grafii ve Doruluk Tablosu............................................................ 11 1.5.1. Zaman Grafii....................................................................................... 11 1.5.2. Doruluk Tablosu ................................................................................. 12 1.5.3. rnekler................................................................................................ 13 1.6. Temel Seviye Rleli Kontrol........................................................................ 15 1.6.1. Rle Hakknda Temel Teknoloji ........................................................... 15 1.6.2. Rlenin Kullanm Yerleri...................................................................... 16 1.6.3. Mentee Tip Elektromanyetik Rle ....................................................... 16 1.6.4. Rlenin Konta.................................................................................... 18 1.6.5. Rlenin Kontak Yaps ve Terminal Numaras ...................................... 20 1.7. Lojik Devreler ............................................................................................. 22 1.7.1. ON (Yes) Devresi ................................................................................. 22 1.7.2. OFF Devresi ......................................................................................... 24 1.7.3. AND Devresi ........................................................................................ 26 1.7.4. OR Devresi ........................................................................................... 27 1.7.5. NAND Devresi ..................................................................................... 29 1.7.6. NOR Devresi ........................................................................................ 31 1.8. Mhrleme Devresi ..................................................................................... 32 1.8.1. Teorik Olarak Mhrleme Devresi........................................................ 32 1.8.2. Zaman Grafii....................................................................................... 33 1.8.3. Reset Butonu ........................................................................................ 34 1.9. Kilitleme Devresi......................................................................................... 35 1.9.1.Kilitleme Devresi Teorisi ....................................................................... 35 1.9.2. Yeni Giri ncelikli Devre.................................................................... 36 UYGULAMA FAALYET ............................................................................... 37 LME VE DEERLENDRME...................................................................... 39
i

RENME FAALYET2................................................................................... 44 2. ZAMANLAYICI VE SAYICI............................................................................ 44 2.1. Zamanlayc................................................................................................. 44 2.1.1. Zamanlayc eitleri ............................................................................ 44 2.1.2. Dz Zaman Rlesi (On-Delay Timer) ................................................... 45 2.1.3. Ters Zaman Rlesi (Off-Delay Timer) .................................................. 45 2.1.4. Ardk Diyagram ve Doruluk Tablosu................................................ 46 2.1.5. rnek Yap ve Ayarlama....................................................................... 46 2.2. Sayc .......................................................................................................... 47 2.2.1. n Deer Saycs ................................................................................. 48 2.2.2. Ardk Diyagram ve Doruluk Tablosu................................................ 49 UYGULAMA FAALYET ............................................................................... 50 LME VE DEERLENDRME...................................................................... 51 MODL DEERLENDRME ............................................................................... 52 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................... 54 KAYNAKA......................................................................................................... 66

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 523E00321 Endstriyel Otomasyon Teknolojileri Ortak Alan PLCye Hazrlk Bu modl ardk kontroln temel kavramlarn tantan, temel seviye rleli kontrol, zamanlayclar ve sayclar ile ilgili bilgi ve becerilerin verildii renme materyalidir. 40/32 n koul yoktur. Rleler ile PLCye hazrlk almas yapmak Genel Ama Rleler ile PLCye hazrlk ilemlerini hatasz olarak yapabileceksiniz. Amalar 1. Temel rle sistemleri ile PLCye hazrlk ilemlerini hatasz olarak yapabileceksiniz. 2. Zamanlayc ve sayc rle sistemleri ile PLCye hazrlk ilemlerini hatasz olarak yapabileceksiniz. Ortam: Ardk kontrol laboratuvar Donanm: Otomatik kumanda deney setleri, el takmlar, deney setleri, tel ve kablolar, g kaynaklar, rle, sayc ve zamanlayclar Her faaliyetin sonunda lme sorular ile renme dzeyinizi leceksiniz. Aratrmalarla, grup almalar ve bireysel almalarla retmen rehberliinde lme ve deerlendirmeyi gerekletirebileceksiniz.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, Gnmzde teknolojiyi yakndan takip etmekte olan iletmeler, fabrika otomasyon sistemine gemektedirler. Fabrika otomasyonunda ardk kontrol sistemleri ve zellikle PLC ok nemli bir yere sahiptir. Bu modlde PLCnin temelini oluturan ardk kontroln temel kavramlar, temel seviye rleli kontrol, zamanlayc ve sayc ile ilgili temel yeterlikleri kazanacaksnz. PLCnin bulunamad zamanlarda rleli kontrol ok nemli fonksiyonlar yerine getirebilmektedir. Bu nedenle rleli kontrol konusuna gereken nemi vermeniz ve ok basit bile grseniz her trl uygulamay yapmanz size ok byk tecrbeler kazandracak ve problem zme becerinizi gelitirecektir. Bu modlde konular, teorik olarak kolaydan zora doru sralanan rneklerle anlatlm ve her renme faaliyetinin sonunda yeterliinizi len uygulamalara yer verilmitir. Uygulama almalar mmkn olduu lde pratik olarak kurulabilecek devrelerle ve ardk kontrol mantn oluturma amal yaptrlacaktr. Modlde verilen konular renirken teorik konulara ve rneklere nem vermeniz ve ekstra uygulamalar yapmanz konuyu daha iyi kavramanz salayacaktr. Bu modl ile endstriyel otomasyonun ok nemli bir konusu olan ardk kontrol konusuna salam bir adm atacaksnz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Temel rle sistemleri ile PLCye hazrlk ilemlerini yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Ardk (sral) kontrol hakknda eitli kaynaklardan ve internetten n aratrma yapnz.

1. ARDIIK KONTROLN ESASLARI

Bu blmde, ardk (sral) kontrol ilk defa renecekler iin gerekli olan bilgiler anlatlmaktadr. ncelikle ardk kontroln tantm sonra kontrol yntemleri verilecek ve daha sonra da devre kontrolnde kullanlan butonlar ve yaplar ile almalar hakknda bilgi verilecektir. Son olarak amalanan, devre diyagramn, zaman grafiini, doruluk tablosunu ve basit devrelerin izimini yapmay renmektir.

1.1. Ardk Kontroln Tanm

lk icat edilen makineler el ile altrlmaktayd. Fakat almann gvenilirlii, emniyeti, ekonomik olarak verimlilii iin otomasyon ile bu makinelerin almas gelitirildi. Ardk kontroln anlam; kontrol edilecek olan devrenin her bir aamasnn nceden belirlenen sraya gre ilerlemesinin kontrol edilmesidir. ekil 1.1de otomatik amar makinesi rnei verilmitir. Balatma butonuna basldnda, amar makinesi almaya balar ve sral ilemlerin tamamn yerine getirdikten sonra kendisi otomatik olarak almasn sonlandrr. Bu ilem de bir eit ardk kontroldr. Bu kontrol yntemi, amar makineleri gibi elektrikli ev cihazlar, trafik sinyal kontrol, otomatik kap, asansr kumandalar ve dier otomatik cihazlarn kontrolnde kullanlr.

ekil 1.1: amar makinesinin ardk kontrol

1.2. Kontrol ekli

Ardk kontrol, aadaki gibi kontrol ileminde kullanlan elemanlarn kullanmna gre snflandrlabilir.

1.2.1. Rleli Kontrol

Bu kontrol ynteminde rle, bir anahtar olarak kullanlr. Devrenin anlalmasn kolaylatrmak iin ardk kontrol devre emas kullanlr. Rleli kontrol ynteminde kablolamann kark olmas bu yntemin kusurlarndandr. Fakat yine de kolay tasarm ve daha ucuz olmas nedeniyle ok kark olmayan devrelerin kurulmasnda gnmzde hala kullanlmaktadr.

ekil 1.2: Rle

ekil 1.3: Rleli kontrol devresi rnei

1.2.2. Lojik Kap Kontrol

Bu yntem, lojik ardk kontrol olarak da adlandrlr ve anahtar olarak kullanlan bir transistr, entegre tarafndan kontrol edilir. Programlanabilen kontrol cihazlarndaki teknolojinin geliimi ile, bu yntem, retim alannda ok sklkla kullanlmamaktadr. ekil 1.3te lojik sral kontrol iin kullanlabilecek rnek bir lojik devre grlmektedir.

ekil 1.4: Lojik devre emas rnei

1.2.3. Mikroilemcili Kontrol

Mikroilemcili kontrolde kontrol nitesi olarak kullanlan sistemin ana yneticisi bir mikroilemcidir. Ardk kontrolde kullanlan mikroilemcili birime sahip en nemli cihaz programlanabilen lojik kontrol cihaz (PLC)dr. Ardk kontroln ileyii, alan bir program tarafndan kontrol edilir. retim alannda, ekonomik verimlilii, dayankll, bakm kolayl, kontrol ieriinin kolaylkla deitirilebilmesi gibi avantajlarndan dolay en fazla bu yntem kullanlmaktadr. Program aklamak iin sklkla merdiven diyagram (Ladder diagram) ad verilen yntem kullanlr. ekil 1.4te rnek bir PLC cihaz ve ekil 1.5te ise rnek bir merdiven diyagram grlmektedir. Merdiven diyagram hakknda bir sonraki modlde bilgi verilecektir.

ekil 1.5: Programlanabilir lojik kontrol cihaz

ekil 1.6: rnek merdiven diyagram

1.3. Buton
Gnlk yaantmzda bilgi girii iin kullanlan ok eitli elemanlar bulunmaktadr. Burada ardk kontrol sistemlerinde ok sklkla kullanlan ve parmakla basldnda ve brakldnda ak - kapal (ON-OFF) durumlarn alan buton dikkate alnacaktr. Bu ksmda butonlarn hareket ve balan ekli hakknda bilgiler verilecektir.

ekil 1.7: Ardk kontrolde kullanlan buton rnekleri

1.3.1. Hareketin Snflandrlmas

Buton kontann hareketine gre aadaki ekilde snflandrlr.

1.3.1.1. Anlk Hareket

Basld srece anahtarlama yapan ve brakldnda eski haline dnen kontakl butonun harekedir. Brakld zaman otomatik olarak eski haline dnen bu butonlar ardk kontrol devrelerinde sklkla kullanlmaktadr.

ekil 1.8: Butonun anlk hareketi

1.3.1.2. Kalc Hareket

Butona bir kez basldnda salanan elektriksel balant srekli olur ve bu balantnn braklmas iin butona ikinci kez baslmaldr. Bu, g kaynann enerjisini kesmek vb. gibi devrelerde kullanlr.

ekil 1.9: Butonun kalc hareketi

1.3.2.Butonun Balants
Anahtarlarda a kontak, b kontak, c kontak gibi eitli kontaklar vardr. Bu blmde a kontak ve b kontaklar ieren ve en ok kullanlan butonlar anlk hareket zellii ile aklanacaktr. 7

1.3.2.1. Butonlarda a kontak ve b kontak

Butona basldnda balant konta kapanacaktr, bunun tersinde de, buton brakldnda balant konta alacaktr. ann anlam, normal pozisyonda ak, yani elektrik akm geiine izin vermeyen, basldnda kapanarak elektrik akm geiine izin veren kontak demektir. Bu butona balatma butonu da denilmektedir.

Kontak ak

Kontak kapal

Kontak yay yardm ile alr

ekil 1.10: a kontak l butonun bareketi

1.3.2.2. Butonlarda b kontak

Butona basldnda balant konta alacak ve tersi de butondan el ekilip buton serbest brakldnda, bir yay yardm ile balant konta tekrar kapanacaktr. b nin dier anlam, break, yani kesici, elektrik akmnn geiini engelleyici demektir. Bu butona durdurma butonu da denilmektedir.

Kontak kapal.

Kontak ak.

Kontak yay yardm ile kapal

ekil 1.11: b kontakl butonun hareketi

Aada, butona ait olan a kontak ve b kontak sembolleri grlmektedir.

ekil 1.12: a kontak

ekil 1.13: b kontak

1.4. Ardk Diyagram

Ardk devre kurulumunda, ardk diyagramn oluturulmas en nemli temel bilgidir. Aada ardk diyagramn izimi ve burada kullanlacak devre elemanlarnn sembol gsterilecektir.

1.4.1. Ardk Diyagramn izimi

Ardk diyagramda kullanlacak olan devre elemanlar sembollerle gsterilir. Bu diyagram, ardk kontrol hareketinin ieriinin ok kolay anlalmasnda yardmc olur. Ardk diyagram, deyde izilen enerji hattna balant elemanlarnn yatayda olacak ekilde yerletirilmesi ile yaplabilecei gibi, bunun tersine, enerji hatt yatayda olup balant elemanlar da bu enerji hatlar arasnda dey dzlemde balanabilir. Burada, enerji hattn deyde ve balant elemanlarn da bu dey enerji hattnn arasna, yatayda olacak ekilde balantsn gstereceiz. Ardk diyagram izilirken bilinmesi gereken nemli noktalar aada verilmitir. Sa ve sol tarafa temel enerji hatlar izilir. Doru akm kullanlmas durumunda hatlara P ve N, alternatif akm kullanlmas durumunda da hatlara R ve Mp isimleri verilir. Temel enerji hatlar arasnda olan ve kontrol elemanlarn birbirine balamaya yarayan yataydaki hatta balant hatt denir. Ardk diyagram ierisinde elemanlarn balantlarn gstermek iin eleman sembolleri kullanlr. Hareketin srasna gre, elemanlarn sembolleri soldan saa doru sras ile balanr. Eer ana hatlar arasnda birden ok balant hatt varsa, bu balant hatlar da yine hareketin srasna gre yukardan aaya doru yaplmaldr.

ekil 1.14: Ardk diyagramn izimi

1.4.2. Devre Diyagramndan Ardk Diyagrama Gei

Bu ksmda a-kontakl balatma butonu, lamba ve bataryas bulunan bir devre kullanlarak bu devreden ardk diyagrama nasl gei yaplaca aklanacaktr. ekil 1.14-a elemanlarn balantsna ait emadr. ekil 1.14-b ise butona basl olduu durumu gstermektedir. Bu durumda butonun konta kapaldr ve enerji bu kontak zerinden geerek devresini tamamlar, lamba da k verir. ekil 1.14-cde bataryann pozitif ve negatif ularnn yerine sa ve sol tarafa temel enerji hatlar izilmitir ve elemanlar (buton ve lamba) bu iki hat ierisine yerletirilmitir. ekil 1.14-dde yine temel enerji hatlar arasna yatay olarak buton ve lamba gibi elemanlarn sembolleri yerletirilmitir. En sonunda yaplan bu dizayna, ardk diyagram ad verilir.

10

ekil 1.15: Devre diyagramndan ardk diyagrama gei

1.5. Zaman Grafii ve Doruluk Tablosu

1.5.1. Zaman Grafii
Zaman grafii, elemanlarn ilem durumunu dey eksende aklamaya yarayan bir grafik trdr. Bu grafik, ilemin hangi aamada ve ne ekilde altn anlamak iin son derece yararl bir grafiktir. rnek olarak yukardaki devrenin zaman grafii izilecektir, burada buton ve lamba kullanlmtr. Butonun konta kapal olduu srece ki, bu anda lamba yanyordur, hatt yksek pozisyonda izeceiz.

11

ekil 1.16: Zaman grafii

1.5.2.Doruluk Tablosu
Doruluk tablosu, giri elemanlar ile k elemanlar arasndaki ilikiyi 1 ve 0 lar ile gstermeye yarayan bir tr tablodur. Bu tablo ilemin aamalarn anlamak iin zaman grafii kadar yararl bir tablodur. Giri elemanlar aktif olduunda, rnein butona basldnda bu durum 1 sembol ile gsterilir. Bunun tersine butonun basl olmad ve lambann snk olduu durumlar ise 0 sembol ile gsterilir. Aada, buton ve lamba kullanlarak yaplm olan elektrik devresinin doruluk tablosu grlmektedir.

ekil 1.17: rnek doruluk tablosu

12

1.5.3.rnekler
rnek 1: Yandaki, buton ve lamba kullanlarak yaplm olan elektrik devresinin ardk diyagramn, zaman grafiini ve doruluk tablosunu iziniz.

ekil 1.18: rnek-1 devresi

Ardk diyagram, zaman grafii ve doruluk tablosu aadaki gibi izilecektir.

ekil 1.19: rnek-1 cevaplar

13

rnek 2: Aada, buton (b kontak, durdurma butonu) ve lamba kullanlarak bir elektrik devresi yaplmtr. Butonun konta normalde kapaldr ve basl olmad srece elektrik akmnn geiine izin verir, basld anda enerji geii durur ve lamba sner. Bu devreye ait ardk diyagram, zaman grafiini ve doruluk tablosunu iziniz.

ekil 1.20: rnek-2 devresi

Ardk diyagram, zaman grafii ve doruluk tablosu aadaki gibi izilecektir.

ekil 1.21: rnek-2 ardk diyagram

14

ekil 1.22: rnek-2 zaman grafii ve doruluk tablosu

1.6. Temel Seviye Rleli Kontrol

Rle kullanlarak yaplan ardk kontrol, rleli kontrol olarak da adlandrlr. Bu blmde, rlenin yaps hakknda temel bilgi verilecek ve rleli kontrol zerinde durulacaktr. Rle, yksek akm kapasitesine sahip alclarn akm deerlerini verebilmek iin, g devresinde anahtar olarak kullanlr. Rlenin ok sayda konta vardr ve ayn anda birden ok devreye kumanda edilebilir. ok karmak ve zor devreler, basit devrelerin birletirilmesi ile yaplabilir. Bu bilgi, bir sonraki adm olan programlanabilen lojik kontrol devrelerinin anlalmasnda da ok yararldr. Teorik ksm anlaldktan sonra, hareketin tam olarak ortaya kmasndan emin olmak iin kablolama yaplmaldr.

ekil 1.23: eitli rleler

1.6.1. Rle Hakknda Temel Teknoloji

Rleli kontroln ana bileeni, elektrikle kontrol edilen ve anahtarlama konta bulunan rledir. Pek ok rle tr olmakla birlikte, en ok kullanlan, kk sinyal kontrolnde kullanlan ve elektromanyetik olarak alan rlelerdir. Kontaklarn konumunu deitirmek iin, elektromanyetik g kullanlr. Zaman rlesi, sayc rle ve kontaksz rle de dier eit rlelerden bazlardr. 15

1.6.2. Rlenin Kullanm Yerleri

Pek ok elektrikli cihazn kontrolnde rle kullanlr. Aada buna ait rnekleri grmektesiniz.

ekil 1.24: Rlenin kullanm yerleri

1.6.3. Mentee Tip Elektromanyetik Rle

Aadaki ekil, en ok kullanlan, mentee tip elektromanyetik rleyi aklamaya yarar. Demir nve zerine sarlm olan bobine elektrik enerjisi verilir ise, bu bobin elektromanyetik alan oluturur ve bu elektromanyetik alan, karsnda bulunan demir paray kendine doru eker. Bu demir para zerine yerletirilmi olan kontaklar, meydana gelen hareket ile konum deitirirler. Bylece elektrik akmnn geip gememesi ynnde anahtarlama yaplm olur.

16

ekil 1.25: Mentee tip rlenin yaps

ekil 1.26: Rlenin hareketleri

Rle bobin blm, kontak blm ve mekanik hareket blm olmak zere ana blmden meydana gelir. Bunlar, ekil 1.25te grld gibi yapsal ema ile gsterilebilir. ekil 1.25-a, bobine enerji verilmedii duruma gre izilmitir. ekil 1.25-bde bobine enerji verilmitir. Bobine enerji verildiinde, bobin uyarlr ve elektromknats olur, hareketli olan demir paray kendine doru eker. Ayn zamanda kontaklar kontak blmnde deitirilmi olur. Eer bobinin enerjisi kesilir ise, elektromknats zellii kaybolur ve yayn da etkisi ile kontaklar ilk pozisyonuna dner.

17

1.6.4. Rlenin Konta

En ok kullanlan rle tiplerinde, a kontak, b kontak ve c kontak olmak zere farkl tipte rle konta vardr. a normalde ak, rle enerjilenince kapanan anlamna gelmektedir. b ise, bunun tersine rle enerjisiz iken kapal, enerjilendiinde alan kontak demektir. c kontak, gei konta anlamna gelmektedir.

ekil 1.27: Rlede a ve b kontak hareketleri

c kontak normalde ak (NO) ve normalde kapal (NC) olmak zere iki kontan birlikte yerletirilmesinden meydana gelir. Burada bir terminal yine hareket edebilir zelliktedir (c terminali). Rleye enerji verildiinde, normalde ak olan kontak kapanr ve normalde kapal olan kontak da alr. Bunun tersine rlenin enerjisi kesildiinde kontaklar ilk pozisyonuna dner. Genelde rleler c kontak ierir. Balantnn deitirilmesi ile a kontak ya da b kontak olarak istee gre kullanlabilir. Bu rle a kontak olarak kullanldnda, c terminali ve NO terminali balant noktalar olarak kullanlr. Bunun tersine, b kontak olarak kullanlmak istenirse, c terminali ve NC terminali balant ucu olarak seilmelidir.

18

ekil 1.28: Rlede c kontak hareketleri

Dier bir tr rlede zel bir kontak olan MBB kontak vardr. Bu kontak, kesme ileminden nce (b kontaktan nce) altrma (a kontak) ilemini yapar. Yani, sradan rlelerde, nce normalde kapal olan kontak alr ve sonra ak olan kontaklar kapanr, oysa bu MBB kontakta, nce ak olan kontak kapanr ve ondan sonra kapal olan kontak alr. Bu kontaa ayrca, srekli kontak ismi de verilmektedir. Bu kontaa ait zaman grafii aadaki gibidir.

ekil 1.29: MBB kontak zaman diyagram

Her bir kontak ve bobine ait semboller aada grlmektedir.

19

ekil 1.30: Rle paralar sembolleri

Kullanlmak istenen rlenin karakteristii iyi bilinmelidir. Rle, yksek akm kapasitesine sahip g devresini anahtarlamak iin kullanlr. Rlenin ok sayda konta vardr, bylece ayn anda birden ok devreye anahtarlama yapmak mmkndr. Detaylar aada verilmitir. a. Rle, yksek akm kapasitesinden dolay, g devresinin anahtarlanmasnda kullanlr. Birden fazla konta olabilecei iin, ayn anda, ok devreye anahtarlama yapmak mmkndr. Rlenin girii (bobin) ile k (kontaklar) birbirinden bamszdr, bylece giri ve k iin iki trl g kayna devresi kullanlabilir. Bir devre iin rle seimi yaplacaksa, rle kontaklar, gerekli olan akm deerinin 1.2-1.5 kat zerinde bir akma dayanabilecek ekilde seilmelidir. Rlenin almas annda, titreim, grlt ve anma meydana gelir.

b.

c.

d.

e.

1.6.5. Rlenin Kontak Yaps ve Terminal Numaras

Rleye, genelde birden ok kontak yerletirilir. En sk ekilde ise, 2 ile 4 arasnda kontak konulmaktadr. Aada, iki adet c kontak bulunduran rlenin kontak yaps gsterilmitir.

20

ekil 1.31: rnek 2 gruplu rlenin alt grn

ekil 1.32: rnek a ve b kontak kullanm

21

1.7. Lojik Devreler

Ardk kontrol ok iyi kavramak iin buton ve rle kullanlarak yaplan basit lojik devreler renilmelidir. Bu ksmda basit lojik devreler ve uygulamalar hakknda bilgiler verilecektir.

1.7.1. ON (Yes) Devresi

ON devresi, girii ON olduu srece k da ON olan devredir. Aadaki devrede, buton (a kontak), rle (a kontak) ve lamba kullanlmtr. (1) Elektrik emas

ekil 1.32: ON devresi (ilk durum)

ekil 1.33: ON devresi (butona basl)

22

(2) Ardk diyagram Bu ksmda buton (BS -a kontak) ve rle (R) sembolleri kullanlarak ardk diyagram izilecektir. izme ilemine sol st taraftan balanr ve rlenin a kontan gstermek iin, Ra sembol kullanlr. Rlenin a konta ve lamba SL sembolleri, ikinci admda izilmelidir. R ve Ra sembolleri, rlenin blmlerine ait olan sembollerdir, R rlenin bobinini sembolize ederken Ra, kontan sembolize eder. Ardk devre izimi yaplrken rle ve kontaklar birbirinden bamsz yerlerde izilebilir.

ekil 1.34: Ardk diyagram

Zaman grafii ve doruluk tablosu Aadaki ekil, zaman grafiini ve doruluk tablosunu gstermektedir. Balatma butonuna basld srece, rle bobinine enerji uygulanr ve rlenin normalde ak olan kontaklar kapanr, lamba da k verir.

ekil 1.35: Zaman grafii ve doruluk tablosu

23

1.7.2. OFF Devresi

Giri devresi aktif olduu srece, k devresi pasif (Off) olan devreye OFF devresi denir. Aadaki ekil, buton (a kontak), rle (b kontak) ve lamba kullanlarak yaplm bir OFF devresidir. Off devresini oluturabilmek iin, ON devresinin tersine, rlenin a konta yerine b konta kullanlmaldr. (1) Elektrik diyagram

ekil 1.36: OFF devresi (ilk durum)

ekil 1.37: OFF devresi (butona basl)

24

(2) Ardk diyagram Buton (BS, a kontak), rle (R,b kontak), lamba (SL) sembolleri kullanlarak ardk diyagram izilir. Rlenin normalde kapal konta ve lamba, ardk diyagramda, ikinci kademede izilmelidir. R ve Rb, rlenin blmleri olmasna ramen ardk diyagram iziminde birbirinden bamsz olarak kullanlmaktadr.

ekil 1.38: OFF devresi ardk diyagram

(3) Zaman grafii ve doruluk tablosu Aada zaman grafii ve doruluk tablosu grlmektedir. Butona basld srece, rle bobinine elektrik verilir ve rlenin normalde kapal olan konta alr, buna bal olarak da lambann sner.

ekil 1.39: OFF devresi zaman grafii ve doruluk tablosu

25

1.7.3. AND Devresi

Eer birden fazla buton birbirine seri olarak balanrsa, lambann k verebilmesi iin tm butonlara ayn anda baslmaldr. Eer sadece bir butona baslacak olursa, lamba k veremeyecektir. AND devresi, btn girilerin ON olduu durumda, kn da ON olacan gsteren devredir. (1) Elektrik devresi

ekil 1.40: AND devresi (ilk durum)

ekil 1.41: AND devresi (iki butona basl)

26

(2) Ardk diyagram

ekil 1.42: AND devresi ardk diyagram

(3) Zaman grafii ve doruluk tablosu

ekil 1.43: AND devresi zaman grafii ve doruluk tablosu

1.7.4. OR Devresi
Butonlar birbirine paralel olarak balandktan sonra, bu butonlara lamba seri olarak balanrsa, butonlardan herhangi birisine ya da her ikisine birlikte basld srece lamba k verecektir. OR devresi, butonlardan birisine ya da her ikisine birlikte basldnda k devresini aktif yapan devredir.

27

(1) Elektrik devresi

ekil 1.44: OR devresi (ilk durum)

ekil 1.45: OR devresi (herhangi bir butona basl)

28

(2) Ardk diyagram

ekil 1.46: OR devresi ardk diyagram

(3) Zaman grafii ve doruluk tablosu

ekil 1.47: OR devresi zaman grafii ve doruluk tablosu

1.7.5. NAND Devresi

NAND devresi, AND devresinin deillenmi halidir. Bu devrede her iki butona birlikte baslmad srece lamba k vermektedir. Her iki butona birlikte basldnda rle bobini enerjilenir ve normalde kapal olan kontan aar, lamba akm normalde kapal kontak zerinden getiinden dolay lamba enerjisiz kalr ve k vermez. NAND devresi, tm girilerin ON olduunda kn OFF olduu devreyi gsterir. 29

(1) Elektrik devresi

ekil 1.48: NAND devresi (ilk durum)

(2) Ardk diyagram

ekil 1.49: NAND devresi ardk diyagram

(3) Zaman grafii ve doruluk tablosu

ekil 1.50: NAND devresi zaman grafii ve doruluk tablosu

30

1.7.6. NOR Devresi

NOR devresi, OR devresinin deillenmi halidir, yani paralel bal olan iki butondan hibirisine baslmad srece ktaki lamba k verir, butonlardan herhangi birisine ya da her ikisine birlikte basldnda ktaki lamba k vermez. NOR devresi, girilerden birisi ya da hepsi ON olduunda, k OFF olan devreyi gsterir. (1) Elektrik devresi

ekil 1.51: NOR devresi (ilk durum)

(2) Ardk diyagram

ekil 1.52: NOR devresi ardk diyagram

31

(3) Zaman grafii ve doruluk tablosu

ekil 1.53: NOR devresi zaman grafii ve doruluk tablosu

1.8. Mhrleme Devresi

Mhrleme devresine kendi kendini tutma (self-holding) devresi de denmektedir. Mhrleme devresi, balatma butonuna basldktan sonra, rlenin kendi enerjisini kendi ak konta zerinden tamamlayarak dardan bir etki ile durduruluncaya kadar, srekli olarak almasn salayan devredir. Bu devre, hafza devresi olarak da adlandrlr. Bu devre, bir elektrik motorunun altrlmas ve durdurulmas gibi basit devreler de dahil olmak zere, birok yerde kullanlmaktadr.

1.8.1. Teorik Olarak Mhrleme Devresi

Aadaki ardk diyagram, Evet (YES) devresi ile Mhrleme (Self-holding) devresi arasndaki fark gsterir. Rlenin a konta (Ra), butona paralel olarak balanmtr. Butona basldnda rle enerjilenir ve ardndan da Ra kapanr. Rle enerjisini, kapanan bu Ra konta zerinden almaya devam eder. Balatma butonundan el ekilse bile rle almaya devam edecektir.

32

(a)
ekil 1.54: YES devresi ve mhrleme devresi

(b)
1. Butona (BS) baslr. 2. R rlesinin konta kapanr. 3. BS butonu braklr. 4. R rlesinin enerjisi, Ra konta zerinden devam eder.

1. Butona (BS) baslr. 2. R rlesinin konta kapanr. 3. BS butonu braklr. 4. R rlesinin enerjisi kesilir.

Mhrleme, rlenin ak kontaklarndan birisinin, bu rleye ilk enerjiyi veren butona paralel balanmas ile yaplr. Bu kontaa mhrleme konta ad da verilir.

1.8.2.Zaman Grafii
Aada, mhrleme konta kullanlarak bir lambann yaklmasna ait ardk diyagram ve zaman grafii verilmitir.

ekil 1.55: Mhrleme devresi ile lambann yaklmas

33

Yukarda bir rlenin iki konta (5-9, 6-10) kullanlarak yaplm olan mhrleme devresi grlmektedir. Normalde mhrleme devresi bu ekilde yaplr. Devrede iki kontak yerine sadece bir kontak (5-9) kullanlsa da devre problemsiz alrd.

ekil 1.56: Mhrleme devresi zaman grafii

Butona (BS) basldnda rle alr. (R) rle alnca Ra1 ve Ra2 kapanr ve SL lambas k verir. BS butonu serbest braklnca SL lambas snmez, nk R rlesi, Ra1 konta zerinden kendi enerjisini tamamlamaktadr, yani mhrleme yaplmtr.

1.8.3. Reset Butonu

Eer bir devreye mhrleme konta koyarsak, devre enerjilendikten sonra srekli olarak alacaktr. Devrenin almasn istediimiz zaman sonlandrabilmek iin, resetleme butonu da eklenmelidir. Resetleme butonu olarak, b kontak kullanlr ve ardk diyagramda durdurulmak istenilen rleye seri olarak balanr. Bu seri balantnn yeri, devrenin hangi ncelikte (Reset ncelikli, Set ncelikli) almasn belirlemektedir. Her iki ardk diyagram aada grlmektedir.

ekil 1.57: Set ve reset ncelikli devre ardk diyagramlar

34

1.9. Kilitleme Devresi

ki farkl devrenin tek devre olarak kullanlmas durumunda, devrelerden birisi alrken ikincisinin giri sinyali alsa bile almamas isteniyorsa kilitleme devresi kullanlr. rnein bir motorun iki ynde alt sistemde, motor bir ynde dnerken ikinci ynde dnmesi engellenmek isteniyorsa kilitleme devresi kullanlmaldr.

1.9.1.Kilitleme Devresi Teorisi

ekil 1.58: YES ve kilitleme devreleri ardk diyagramlar

(1) BS1 butonuna basld srece R1 rlesi alr, SL1 lambas da k verir. (2) Ayn zamanda BS2 butonuna baslrsa R2 rlesi de alr, SL2 lambas k verir.

(1) BS1 butonuna basld srece R1 rlesi alr, SL1 lambas da k verir. R1b konta da bu srede aktr.

(2) Ayn zamanda BS2 butonuna baslrsa R2 rlesi, R1b kontann ak olmas yznden alamaz. R2 rlesi alamayaca iin R2a konta da kapanamayacak ve SL2 lambas da k veremeyecektir. * nce BS2 butonuna baslmas durumunda da yukardaki ilemler tekrarlanr.

35

1.9.2. Yeni Giri ncelikli Devre

Kilitleme devresi, ilk girie ilem ncelii verilen devredir. Tersine, yeni giri ncelikli devre ise, en son girilen veriye ilem ncelii tannan devredir. Aadaki devre mhrleme devresi ile birlikte yeni giri ncelikli devreyi aklamaktadr. Aadaki ekilde ardk diyagram ve zaman grafii grlmektedir.

ekil 1.59: Yeni giri ncelikli devre ardk diyagram ve zaman grafii

(1) BS1 butonuna basldnda R1 rlesi alr. R1a konta kapanr ve SL1 lambas k verir. R2 rlesinin mhrleme devresine seri balanan R1b konta alr. BS1 butonu serbest braklsa bile mhrlemeden dolay R1 rlesi almaya devam eder. (2) Yukardaki almadan sonra BS2 butonuna baslrsa, R2 rlesi alr, R2b konta alacandan dolay SL1 lambas sner. R2a konta kapanaca iin SL2 lambas yanar ve mhrleme de olduundan bu durum srekli devam eder. Yukarda grld gibi, devrenin almasndaki ncelik, en son giri sinyaline verilmitir. * nce BS2 butonuna baslmas durumunda da yukardaki gibi ncelik, en son verilen girie aittir.

36

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Aadaki uygulama faaliyetlerini ilem basamaklarna uygun olarak yapnz. Kullanlan Malzeme ve Ara Gere Rle Yeterli sayda led ya da lamba DC gerilim kayna Yeteri kadar balant kablosu Deney bordu ya da dzenei Tornavida, yankeski

Uygulama 1
ekil 1.60 bir tayc bant ile bagaj A noktasndan B noktasna tamaya yarayan bir dzenee aittir. ncelikle bagaj A noktasna gnderilir, balatma butonuna (BS1) baslnca, motor almaya balar ve bagaj B noktasna tanr. BS1 butonuna basldktan sonra hemen serbest braklsa bile, bagaj B noktasna kadar tanacaktr (mhrleme). Bagaj B noktasna ulap snr anahtarna arpnca motor durdurulacaktr. Devre, reset ncelikli yaplacaktr. ekil 1.61deki semboller ardk diyagram iin kullanlacaktr.

ekil 1.60: renme Faaliyeti-1 Uygulama Devresi-1

ekil 1.61: renme Faaliyeti-1 Uygulama Devresi-1 Semboller

37

Uygulama 2
Aadaki ekil, yarmac ve bir bakann oluturduu yarma dzeneine aittir. Hangi yarmac daha nce butona basarsa sadece onun yanacak ve dierleri bassa bile lambalar k vermeyecektir. Yarmac butona bastktan sonra srekli olarak tutmasa bile lambas yanmaya devam edecektir. Lambann sndrlmesi ilemi, bakan (BS4) tarafndan yaplacaktr.

ekil 1.62: renme Faaliyeti-1 Uygulama Devresi-2

lem basamaklar ekil 1.60taki devrenin ardk Kullanlacak diyagramn ve zaman grafiini iziniz. belirleyiniz.

neriler devre elemanlarn

Devrenin ilem srasna karar veriniz. Devre iin gereken malzemeleri ve ara Kullanlacak devre gereci hazrlaynz. listesini hazrlaynz Devreyi kurunuz. elemanlarnn

Devreye enerji vermeyiniz.

Eleman balantlarn son kez kontrol lk nce seri, daha sonra paralel ediniz. balantlar takip ediniz. Devreye enerji uygulayp almasnn ardk diyagrama uyup uymadn kontrol ediniz. Ayn ilemleri gerekletiriniz. ekil 1.62 iin

Sonu raporu hazrlaynz.

38

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. LME SORULARI Aada, iki adet birbirine seri bal buton (a kontak, balatma butonu) ve lambadan oluan elektrik devresi oluturulmutur. 1, 2 ve 3. sorular iin bu devreye ait ardk diyagram, zaman grafii ve doruluk tablosundaki boluklar tamamlaynz.

ekil 1.64: lme sorusu-1,2,3e ait devre

1.

ekil 1.65: lme sorusu-1 ardk diyagram

39

2.

ekil 1.66: lme sorusu-2 zaman grafii

3.

ekil 1.67: lme sorusu-3 doruluk tablosu

40

4. Aada zaman grafii verilen devrenin ardk diyagramn tamamlaynz.

ekil 1.68: lme sorusu-4 zaman grafii

ekil 1.69: lme sorusu-4 ardk diyagram

41

5. Aadaki ardk diyagramda iki adet rle kullanlm, lambay yakmak ya da sndrmek iin bu rlelerin a kontaklar paralel ekilde balanmtr. Ardk diyagrama ait aadaki zaman grafiini tamamlaynz.

ekil 1.70: lme sorusu-5 ardk diyagram

42

ekil 1.71: lme sorusu-5 zaman grafii

2. DEERLENDRME Sorularn tamamn doru olarak zebildiyseniz bir sonraki faaliyete geiniz. zmleriniz yanl ya da eksik ise ilgili konular tekrar ediniz.

43

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Zamanlayc ve sayc rle sistemleri ile PLCye hazrlk ilemlerini hatasz olarak yapabileceksiniz.

ARATIRMA
Zamanlayc ve sayclar hakknda eitli kaynaklardan ve internetten n aratrma yapnz.

2. ZAMANLAYICI VE SAYICI
2.1. Zamanlayc
Zamanlayc, zaman tutmak iin kullanlan son derece kullanl bir devre elemandr. Zamanlayc, elektrikli aletlerle gnlk yaantmzda da sklkla kullanlr. Sada, tipik zamanlayclara ait resimler grlmektedir. zelliine gre, zamanlaycnn kontaklar, ani ya da zaman gecikmeli olarak konum deitirir.

ekil 2.1: rnek zamanlayclar

2.1.1. Zamanlayc eitleri

Zamanlayclar, dz zaman rlesi (ON delay timer) ve ters zaman rlesi (OFF delay timer) olarak ikiye ayrlr. Dz zaman rleleri, bobinine enerji verildikten belli bir sre sonra, normalde ak olan kontan kapatr, normalde kapal olan kontan da aar. Ters zaman rleleri ise, rle bobininin enerjisi kesildikten bir sre sonra normalde kapal olan kontan aar ve ak olan kontan da kapatr. Zamanlaycnn gecikme zaman, kullanlan zamanlaycnn tipine baldr, rnein 0.1sn., 1sn., 1dk. vb.

44

2.1.2. Dz Zaman Rlesi (On-Delay Timer)

Dz zaman rlesi aadaki gibi alr. (a) Zamanlaycnn bobinine akm uygulanr. (b) Ayarlanan sre sonunda zamanlaycnn kontaklar konum deitirir. (c) Zamanlaycnn bobinine uygulanan akm kesilir. (d) Kontaklar ilk konumuna dner.

ekil 2.2: Dz zaman rlesi ve zaman grafii

2.1.3. Ters Zaman Rlesi (Off-Delay Timer)

Ters zaman rlesi aada gsterildii ekilde alr. (a) Zamanlaycnn bobinine akm uygulanr. (b) Zamanlaycnn kontaklar konum deitirir. (c) Bobine uygulanan akm kesilir. (d) Zamanlaycnn kontaklar, ayarlanan srenin sonunda ilk konumuna dner.

ekil 2.3: Ters zaman rlesi ve zaman grafii

45

2.1.4. Ardk Diyagram ve Doruluk Tablosu

Aada, dz zaman rlesine ait ardk diyagram ve zaman grafii grlmektedir. SL lambas, BS butonuna basldktan 3 saniye sonra k verir fakat BS butonuna SL lambas yanana kadar srekli olarak baslmaldr.

ekil 2.4: Ardk diyagram ve zaman grafii

2.1.5. rnek Yap ve Ayarlama

Yanda, zaman rlelerine ait rnek resimler grlmektedir. Her zaman rlesinin kendine has ekli vardr. Zamanlaycnn zerindeki yuvarlak dme kullanlarak gecikme sresi deitirilebilir, stte, kk ve tornavida ile ayarlanabilecek ekilde yaplm olan kk dme ile de zamanlaycnn zaman aral (1ms, 1sn; 1dk.) deitirilebilir. Kablolama, (14-13) bobin ucu, 9-5, 12-4 a kontak, 9-1, 12-8 b kontak eklindedir.

ekil 2.5: rnek zamanlayc kontaklar

46

2.2. Sayc
Sayc, giriine uygulanan verileri saymaya yarayan bir elemandr. Sayclar, ardk diyagram ierisinde numaralar kontrol etmek ve gstermek amalar ile kullanlr. Sayclar, toplam sayc ve n deer saycs olmak zere ikiye ayrlabilir. Toplam sayc, saymaya ve saylan deeri ekrannda gstermeye yarar. Herhangi bir k konta yoktur. n deer saycs ise, nceden belirtilmi olan deere kadar giri verilerini sayar ve bu deere ulald anda k kontan aktif eder. n deer sayclar hemen hemen toplam sayclarn sahip olduu tm zelliklere sahiptir. Yukar sayc (UP counter) Bu sayc, her giri sinyalinde saym olduu sayy bir yukarya artrr. Aa sayc (DOWN counter) Bu sayc, her giri sinyalinde olduu sayy bir aaya doru

saym azaltr.

ekil 2.6: Yukar ve aa sayc zaman grafikleri

Yukar / aa (UP/Down) sayc Bu sayc, her bir sinyalin geliine gre toplam sayy artran ya da azaltan fonksiyona sahiptir.

ekil 2.7: Yukar/aa sayc zaman grafii

47

2.2.1. n Deer Saycs

Yandaki ekilde rnek bir n deer saycs grlmektedir. Sayc, giri sinyallerini sayar ve ekrannda gsterir. Saycnn konta, giri sinyali says nceden ayarlanan deere ulat anda kapanr. Saycnn deerinin sfrlanabilmesi iin, reset sinyali uygulanmaldr. Aadaki ekil rnek bir n deer saycsnn terminal grnmn vermektedir.

ekil 2.8: rnek n deer saycs

ekil 2.9: rnek terminal grnm

Count : Saylacak sinyal ucu buraya balanr. (Yukar, Aa, Yukar/Aa) Gate : Buraya enerji verildii srece sayma ilemi yaplamaz. (Sadece Yukar, Aa ) Reset : Resetleme kablosu buraya balanr. Daha geni bilgi iin kullanlacak olan saycnn katalog bilgisinden faydalanlabilir. Katolog bilgisine gre sayc ayarlanmal ve kullanlmaldr.

48

2.2.2. Ardk Diyagram ve Doruluk Tablosu

Aada, saycya ait rnek ardk diyagram ve zaman grafii grlmektedir. BS1 butonu saycy sfrlamak amacyla kullanlr. BS2 butonuna basldka sayma gerekleir.

ekil 2.10: Sayc rnek ardk diyagram

Reset BS1

Reset

BS2
Sayma sonu

C1a
Lamba k verir

SL
ekil 2.11: Sayc rnek zaman grafii

ekil 2.11deki zaman grafiine, 3 adet ykselen kenara ve gerekleen sayma darbelerine gre sayc k konta kapanr ve lamba k verir. BS2 reset butonuna basldnda k konta ilk haline geri dner ve lamba sner.

49

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kullanlan Malzeme ve Ara Gere Rle Zamanlayc Sayc Yeterli sayda led ya da lamba DC gerilim kayna Yeteri kadar balant kablosu Deney bordu ya da dzenei Tornavida, yankeski

Aadaki ilemleri yapan ardk kontrol devresini kurunuz.

BS1 butonuna basldktan 3 saniye sonra SL lambas k verecek fakat SL lambas k verene kadar BS1 butonuna srekli olarak baslacaktr. Bu devreye, BS1 butonuna sadece bir kere baslsa bile srekli almay salayacak konta ekleyiniz. Bu lambann, istediimiz zaman sndrlebilmesi iin reset butonunu ekleyiniz. Resetleme ilemini 5 sayma sonunda gerekletirecek saycy ekleyiniz. neriler devre elemanlarn

lem Basamaklar Devrenin ardk diyagramn ve zaman Kullanlacak grafiini iziniz. belirleyiniz.

Devrenin ilem srasna karar veriniz. Devre iin gereken malzemeleri ve ara Kullanlacak devre gereci hazrlaynz. listesini hazrlaynz. Devreyi kurunuz. elemanlarnn

Devreye enerji vermeyiniz.

Eleman balantlarn son kez kontrol lk nce seri , daha sonra paralel ediniz. balantlar takip ediniz. Devreye enerji uygulayp almasnn ardk diyagrama uyup uymadn kontrol ediniz.

50

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

1. LME SORULARI Aadaki cmleleri doru veya yanl olarak cevaplaynz ve bu renme faaliyetinde kazandnz bilgileri lnz. 1) 2) 3) 4) 5) 6) 7) 8) 9) 10) Bobinine enerji verildikten belli bir sre sonra, normalde ak olan kontan kapatan, normalde kapal olan kontan da aan zamanlaycya ters zaman rlesi denir. Rle bobininin enerjisi kesildikten bir sre sonra normalde kapal olan kontan aan ve ak olan kontan da kapatan zamanlaycya dz zaman rlesi denir. Giriine uygulanan verileri saymaya yarayan elemana sayc denir. Sadece sayma deerini gsteren ve k konta olmayan saycya toplam sayc denir. nceden belirtilmi olan deere kadar giri verilerini sayan ve bu deere ulald anda k kontan aktif eden saycya n deer sayc denir. Her giri sinyalinde saym olduu sayy bir yukarya artran saycya aa sayc denir. Her giri sinyalinde saym olduu sayy bir aaya doru azaltan saycya yukar sayc denir. Saycnn deerini sfrlayan sinyale set sinyali denir. Sayc ile keskin bir zamanlama ilemi yaplamaz. Aadaki ekilde 5 saniyeye ayarlanm bir zamanlayc kullanlmtr. Zaman grafiini tamamlaynz.

ekil 2.13: lme sorusu-9 ekilleri

51

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

1. LME SORUSU

ekil 2.14: Modl deerlendirme lme sorusu ekli

BS1: Balama butonu R3: Su alma musluu rlesi BS2: Durdurma butonu R4: Su boaltma musluu rlesi BS3: Sayc reset butonu R5: Skma iin motor rlesi (5sn) R1: Mhrleme rlesi LS1: Su alma snr anahtar R2: Ykama iin motor rlesi (5sn) LS2: Su boaltma snr anahtar M1: Ykama iin dk devir motor src M2: Skma iin yksek devir motor src Snr anahtarlar su ile temas halindeyken ak olan kontaklarn kapatp kapal olan kontaklarn amaktadr. Giri ve klara gerekiyorsa ilave yaplmaldr. LS1 makinenin su kazannn st ksmnda, LS2 ise alt ksmndadr.

Yukarda tek ynde motoru dndrd varsaylan bir amar makinesinin alma ak diyagram ve kullanlmas gereken giri ve klar verilmitir. Su alma ykama, suyu 52

boaltma ilemleri 2 defa yaplacak, 1. turdan sonra 2 saniye makine bekleyecek ve tekrar su alma, ykama, su boaltma ilemlerini gerekletirecektir. Bu dngden sonra bir sonraki ilem olan skma gerekletirilecektir. Bu almay salayan amar makinesi ardk diyagramn ve zaman grafiini tasarlayp iziniz.

2. PERFORMANS TEST
AIKLAMA: Aada listelenen kriterleri uyguladysanz uygulamadysanz HAYIR stununa X iareti yaznz. Deerlendirme ltleri 1. Uygulamada buton seimini doru yapabildiniz mi? 2. 3. 4. Rle seimini doru yapabildiniz mi? Zamanlayc seimini doru yapabildiniz mi? Uygulamalardaki devrelerin ardk diyagramn doru izebildiniz mi? 5. Uygulamalardaki devrelerin zaman izelgesini doru izebildiniz mi? 6. Devre elemanlarnn balant ularn doru olarak belirlediniz mi? 7. Devrelerin almasn test ettiniz mi?
ekil 2.15: Modl Deerlendirme Performans Testi

EVET

stununa,

Evet

Hayr

3. DEERLENDRME
Sizden tm renme faaliyetlerindeki ve modl deerlendirmedeki lme sorularn zebilmeniz ve ekil 2.15teki davranlar kazanmanz beklenmektedir. Eer ekil 2.15teki davranlar iin kendinizde bir eksik gryorsanz, ltfen ilgili blm tekrar ediniz.

53

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET1 CEVAP ANAHTARLARI 1.1. Uygulama Faaliyeti Cevap Anahtar

ekil 2.16: Uygulama-1 ardk diyagram

ekil 2.17: Uygulama-1 zaman grafii

54

ekil 2.18: Uygulama-2 ardk diyagram

55

ekil 2.19: Uygulama-2 zaman grafii (BS1e nce baslmtr.)

56

1.2. lme Sorular Cevap Anahtar

1.

ekil 2.20: lme sorusu-1 ardk diyagram

2.

ekil 2.21: lme sorusu-2 zaman grafii

3. GR BS1 BS2 0 0 0 1 1 0 1 1 IKI SL 0 0 0 1

ekil 2.22: lme sorusu-3 doruluk tablosu

57

4.

ekil 2.23: lme sorusu-4 ardk diyagram

5.

ekil 2.24: lme sorusu-5 zaman grafii

58

RENME FAALYET2 CEVAP ANAHTARLARI 2.1. Uygulama Faaliyeti Cevap Anahtar

ekil 2.25: renme Faaliyeti-2 uygulama ardk diyagram

59

ekil 2.26: renme Faaliyeti-2 uygulama zaman grafii

2.2. lme Sorular Cevap Anahtar

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. Y Y D D D Y Y Y D

60

10.

ekil 2.27: renme Faaliyeti-2 9. lme sorusu zaman grafii

Lamba k vermez. nk BS butonuna mhrleme yaplmadndan zamanlayc sadece 3 saniye enerjili kalr. Bu nedenle istenen sre sonunda k elde edilemez.

61

MODL DEERLENDRME CEVAP ANAHTARI a. Ardk Diyagram P BS1 BS2 R5b R0 N

R0a LS1b C0b R1

R0a

TLR1a

R1a BS3

R4a R3

K2

R1a

LS1b

R6 LS1a

R6a

TLR0b

TLR0 K5

TLR0b

R2

R2a M1
62 (a)

TLR0a

R4

LS2a

R4a

b. Zaman Grafii
BS1

2.tur

BS2

R5b

R0,R0a

C0b 2 sn TLR1a T1 1 LS1b T2 LS2b a R7,R7a 2 T1

Mekanik Gecikme

2 sn.

T1

T2

2 sn
R1,R1a
Su alma

R3

2 sn
R1b

7 8 9

63

(a)

Mekanik Gecikme

Mekanik Gecikme

TLR1 2 sn LS1a T1

2 sn.

R6,R6a

TLR0
5 sn. 5 sn.

TLR0b
Ykama

R2,R2a 1.ykama BS3

5 sn.

2.ykama

TLR0a T1 LS2a T3
Su boalt

T1

T3

R4,R4a

C0

C0a 7 (b) 64 8 9

3 TLR2 TLR2a

TLR2b
Skma

R5,R5a
Ykama

5 sn.

5 sn.

M1 1.ykama
Skma

2.ykama

M2 (c)
ekil 2.29: Modl deerlendirme sorusu zaman diyagram

5 sn

T1: LS1a snr anahtar T1 sresi sonunda su tamamen alndnda kapanr. T1 ayn zamanda su seviyesinin LS1 ile LS2 arasndaki mesafeyi katetme zamandr. T2: LS2a snr anahtar, su alnmaya baladktan itibaren T2 sresi kadar sonra kapanr. T3: LS1a snr anahtar T3 sresi sonunda su seviyesi azaldnda alr.

65

KAYNAKA KAYNAKA
OKUBO Tetsuya, Kahraman ney, Ardk Kontrol Teknolojisi, MEB - JICA Eyll, 2005, zmir. TRKMEN Yavuz, Ceyhan Getan, Kumanda Devreleri, zmir, 1991. HIDEKI Nieda, PLC ve Ardk Kontrol Notlar, Saitama-Japonya 2001. HARIMA Krosaki, The Introductory course of Sequence Control Learning Guide, Japonya, 2000.

66