0B

DRDNC BLM

3B

BEKTA SABETAYSTLER...

Yl 1720. Sabetayistlerin Karakailer denilen grubunun lideri Osman Baba (Barukiya Ruso) ld. Cenazesi Selanik Bekta Tekkesi yarandaki mezarla defnedildi... Yl 2005. Ad Cemil peki. Meslei modac/kyafet tasarmcs. slam-muhafazakr AKP, hkmetiyle, belediyesiyle Cemil peki'yi ok beeniyor, takdir ediyor. Cemil peki, THY, PTT, stanbul Bykehir Belediyesi ve Beyolu Belediyesi'nin personel kyafetlerinin tasarmn yapt. nl modac Cemil peki, cinsel kimliini hi saklamad; sevgilisi Bekir Coar onu bir kadnla aldattnda neler hissettiini gazetelere aklamaktan ekinmedi. Trkiye gibi muhafazakr bir lkede, ecinsel olduunu aklamak hayli yrek isterdi. Korkmad, "mesleimi yapmama engel olur" diye dnmedi. Cemil peki hi riyakr deil; gizlisi sakls yok; ailesinin gemiinden de utanmyor, korkmuyor ve "Sabetay Sevi'nin torunuyum" aklamasn da cesurca yapabiliyor. Cemil pekinin yaam yks ilgin: rnein "peki" aslnda onun soyad deil! Babaanne bildii efkat peki aslnda onun teyzesi; dede bildii Cemil peki ise, byk enitesi! Kark deil mi? O halde batan alalm: Selanikli Prof. Mahir Tokay stanbul'un en iyi doktorlarndand. Saray doktorluu yannda, anatominin tpta kullanlmasna nclk eden bilim adamyd. Gzel Sanatlar Akademisinin kurulmasna nclk edecek kadar, sanatla ilgiliydi. Mahir Ganimet Tokay iftinin be ocuu oldu: Fazilet Melahat, Vildan, Sabahat, Nejat ve Rezzan. Ganimet Tokay'n kz kardei efkat Hanm, Cemil peki'yle evliydi. Ve ne yazk ki ocuklar olmuyordu. Mahir-Ganimet Tokay ifti, oullan Nejat', Cemil-efkat peki iftine evlatlk verdiler. Ancak Nejat, "peki" soyadn almad, yani peki nfusuna geirilmedi. Galatasaray Lisesi mezunu, mhendis Nejat Tokay, Sahire eyrekgille evlendi. Bu evlilikten efkat, Kenan ve Cemil adnda ocuu oldu. te 1948'de doan, vey dedesinin adm tayan Cemil, nl modac Cemil Tokay'd (peki)... Cemil Tokay (peki), "peki, Dilber, Germen, Cezzar, Msrl, aml, Tokay ailelerinin birbiriyle akraba olduunu" sylyor. Yani bu aileler Sabetayist'ti. Artk bu biliniyor. Ama buna kar kanlar da var. rnein, Cemil peki'nin amcas (Kore'de Trk Tugay'nn komutan yardmcln yapan; nl Bilderberg toplantlarna katlan; byk holdinglerde alm) Emekli Tmgeneral Selahattin Tokay-Fazilet Melahat Tokay iftinin kz Aysen, nl sanat zdemir Erdoan'la evliydi. Sanat zdemir Erdoan diyor ki:
Trkiye'de bugn artk sanat denen kiilerin ou resmen eitli bloklara blnmlerdir. Bugn Trkiye'de Sabetayistler vardr, szde din kurallar iinde o

emsiyeyi dnen insanlar vardr, kendisine ok milliyeti diyen sanatlar vardr, homosekseller kulb vardr. Btn bunlar eitli bloklar, eteler halinde dalmlardr. Kendinize bir yerlerde yer bulabilmek iin muhakkak o emsiyelerden birinin altnda bulunacaksnz. (...) Sonradan Mslman olmu gibi gzken Musev asll, ama sonradan Trklemi olanlar var. Btn iletiim aralar ellerinde! Herkese tavsiye ediyorum Yaln Kk Hocamzn Tekelistan'n okusun. {Aydnlk, 12 Ocak 2004.)

Sanat Erdoan ok fkeli... Tokaylarn ounluu stanbul Feriky'deki aile kabristannda, sadece Adalet Rabia Tokay (1906-1960) Sabetayistlerin mezarl olarak bilinen Blblderesi Mezarl'nda.. Cemil peki'nin syledii akraba aileleri saysn oaltabiliriz; ancak Cemil peki nedense annesinin ailesini bu akrabalar iinde saymayp, unutmutu. Modac Cemil peki'nin annesi Sahire Tokay kimdi ? Sahire Hanm, opera sanats, soprano Leyla Gencer'in halas Messerin kzyd. Evet, primadonna Leyla Gencer ile modac Cemil peki'yi birletiren bu akrabalk ilikisinden biraz bahsetmemiz gerekiyor: Sylentiye gre, "Yama Hasan'n brei" diye bilinen deyimin ortaya kmasna neden olan Karaky Brekisi Hasan eyrekgil, aslen Safranbolulu'ydu. stanbul'a g etmilerdi. Zamanla ticar ilerini bytmlerdi. stanbul'daki ilk gazoz fabrikas onlarnd. ki olu bir kz vard: Hseyin, brahim ve Messer. Messer Sanvar (eyrekgil) Cemil peki'nin anneannesiydi. Messer Hanm, stanbul alndnda surlar iinde yaayan bir Rum ailenin kanc kuaktan torunu olduu bilinmeyen Remzi Bey ile babas Saray'da mneccimba olan Makbule Hanm'n olu, Ekrem Sanvarla evlendi. Cemil peki'nin dedesi Ekrem Sanvar, ehzade Abdlhalim Efendi'nin yaverliini yapt. Cumhuriyet dneminde Budapete ve Paris Trk bykeliliklerinde kltr ataesi olarak bulundu. Muhtemelen istihbarat grevlisiydi ki, daha sonra stanbul Emniyet mdr oldu.1[ 1 ] Messer-Ekrem Sanvar'n kz Sahire, Nejat Tokay'la evliydi. Karaky Brekisi Hasan eyrekgil'in olu brahim, Leyla Gencer'in babasyd. brahim eyrekgil aabeyi Hseyin'le birlikte ticaretle urayordu. Sinemacla da el attlar, rnein, Beyolu'nda Lale Sinemas onlarnd. Metin Filmer anlatyor:
F F

Lale Sinemas'nn sahibi Hseyin eyrekolu'ydu. Bu adam eskiden Karaky Meydan'nda nl bir poaac imi. O zaman poaa eyrek para (be kuru) imi. Ad ve serveti oradan gelirmi. Lale Sinemas'nn yapld yerde daha nce Kemal Bey Lokantas vard. Hseyin Bey orasn alp sinemaya evirdi. Babam (Cemil Filmer) gidip talip oldu, Hseyin Bey de, tamam size kiralayacam, dedi. byle balanmken, hemen arkasndan hsan peki (smail Cem'in babas S. Y), eyrekolu'na gidip bizim verdiimizden ok daha fazla para teklif etti. Ama Hseyin Bey sznden dnmedi. (Gkhan Akura, Aile Boyu Sinema, s 63.)

Lale Sinemas'n akrabalarna kiraya vermeseler de, eyrekgillerin sinema sektrne girmesine pekiler mi nayak olmutu ?
Trkiye'nin ilk kadn emniyet mdr Feriha Sanerk ve ei Adnan Sanerk, anne tarafndan Cemil peki'nin akrabasyd. Feriha Sanerk'in kz Nurdan Canca da, ilk kadn il emniyet mdrdr! Nurdan Canca'nn ei Natk Canca da emniyet mdrdr. Natk Canca'nn babas Nzm Canca ise Atatrk'n yakn korumasyd. Ne gzel, baz aileler dnyaya "lkleri" baarmak iin gelmilerdi!
1

stanbul'da Elhamra, Melek ve pek sinemalarnn sahibi pekilerdi. O yllar sinema sektrne ilikin film ithali, yapm, seslendirmesi vb aklnza ne geliyorsa pekiler onu yapyordu.2[ 2 ] Lale Sinemas'n da istemeleri doald. Tekel olmak istiyorlard. Hseyin-brahim eyrekgil'in kz kardeleri Messer'in kz Sahire, Nejat Tokayla evliydi. Nejat Tokay, Cemil-efkat peki tarafndan bytlmt. Yani eyrekgiller ile pekiler dnrd. ki ailenin dnrl sadece bu evlilikle snrl deildi. Abdi Raif- Sreyya peki iftinin kzlar Rabia Afet de, Mnir Gencer'le evlendi. Rabia Afet-Mnir Gencer iftinin olunun ad brahim Gencer'di. brahim Gencer, Leyla (eyrekgil) Gencer'le evlendi. Afet Gencer ile olu brahim Gencer'in mezarlar Blblderesi Mezarl'ndadr. Hep akraba evlilii ve hep ayn mezarlk... Leyla Gencer'in yaam boyunca aclarn, sevinlerini, bunalmlarn paylat kadn dostu vard: Fatma Cezzar, Aye Kapanc ve Sevim Moran. Bu kadn kz kardeti. Ve bu hanmefendi, Leyla Gencer'in kaynvalidesi Afet peki Hanm'n vey kardeleriydi. yle ki, Afet Hanm'n annesi Sreyya Hanm, Abdi Raif peki'den sonra, Mehmet aml'yla evlendi. Bu evlilikten, oullar Hikmet ve kzlar Sevim, Fatma, Aye oldu. Leyla Gencer'in hep yannda olan, Cumhuriyet hanmefendisi bu kz kardei birer cmleyle yazaym: 1) Fatma aml, Mehmet Sena Cezzar'la3[ 3 ] evlendi. Mehmet Sena-Fatma Cezzar iftinin iki ocuu oldu: Glriz Sururi'yle evli -ki anne "Fati" bu evlilii hi onaylamamtr- tiyatro sanats Engin Cezzar ve Prof. Cevat apan'la evli, ne yazk ki canna kyar Mine Cezzar. 2) Sevini aml kiminle evliydi: Kenan Rifa'nin mritlerinden Sedat Zeki rs'n babas Tophane Miri Mustafa Zeki Paa'nn smet Efendi Dergh'na balandn yazmtm, smet Efendi Dergh'nn bir dier mridinin de Dhiliye Nazr Mehmed Memduh Paa olduunu belirtmitim. 1925'te lnce smet Efendi Dergh'na defnedilen Dhiliye Nazr Mehmed Memduh Paa'nn torunu Memduh Moran, Sevim aml'yla evliydi. 3) Aye aml, Kapanc ailesinin olu Ahmet Kapanc'yla evlendi. ocuklar oldu: Ali, Cem ve Aye Hlya Kapanc.
F F F F

Sabetayistler konusunda aratrma yaplmasn istemiyorlar, tepki gsteriyorlar. Peki o halde, spanya/Endls'n iki gzel saray ve kalesi "Elhamra" ile "Alkazar" 450 yl aradan sonra hl neden sinemalara isim olarak veriliyordu ? Sormayalm m ? Bu duygusal unutamamann nedenini anlamaya almayalm m ? Diyoruz ya, bu tarihsel olay, Sabetayistlere braklmayacak kadar nemlidir! 3 Hep neden birbirleriyle evlendiklerine bir rnek daha vermek istiyorum: Mehmet Sena Cezzar'n anne ve babas, Blblderesi Mezarlnda yatan Hsn-Leyla Cezzar'd. Hsn-Leyla Cezzar'n dier ocuklan unlard: Rikkat Cezzar, hsan peki'yle evliydi. ki ocuklar oldu: smail Cem, Selanikli Razi Trak'n kz nciyle; Alev peki ise karikatrist Ali Ulvi Ersoy'la evlendi, hsan peki bir dnemin en hzl apknlarndand. Bir dier kzlar Belks Cezzar, Afet Gencer'in kardei Osman peki'yle evliydi. Torunlar Samiye, yaync Erdal z'le evliydi. nc kzlar Aliye Cezzar iki evlilik yapt; Mehmet Balc'dan doan olu gazeteci Ergun Balc'yd; smail Nihat aml'yla yapt evlilikten yine bir gazeteci brahim aml dodu.

Evet bu kz karde Leyla Gencer'in yaanmda hep etkili oldu. Ama bir kadn daha vard; Leyla Gencer'in hep yannda olan: Alexandra Angela Minakovska. Yani: Leyla Gencer'in annesi...
6B

LEYLA GENCER'N POLONYALI ANNES

Alexandra Angela Minakovska, Polonyal'yd.

Annesi, Alexandra Angela Minakovska: Polonyal aristokrat bir aileden. Son derece dindar. Her akam Meryemana'ya mum yakyor ama Mslman bir aileye gelin geldii iin de ban rtyor. Prensiplerine ok bal. Hep biraz "yabanc". Sert ama ok duyarl. Evde piyano alyor, bol bol kitap okuyor. Gzelliklere, inceliklere, en ok da renmeye merakl. Keyiflendiinde Lehe arklar sylyor gitar etiinde. Bir de hi yaknmadan kkn eksik olmayan konuklarn, kocasnn soyunu sopunu arlyor. Mkemmel bir ev sahibesi... (Sonradan, eini yitirdikten sonra Mslman olacakt. Ad: Atiye.) [Zeynep Oral, Tutkunun Roman-Leyla Gencer, 2002, s. 14.]

Leyla Gencer'in ocukluunda evde bir "yabanc" kadn daha vard:

Madam Lejeune; Leyla'nn "Matmazeli. 1919'da Rusya'dan stanbul'a gelmi bir Fransz kontes... Her eyini brakp geldii ve geimini salamak zorunda olduu iin eyrekgil ailesinin yanna yerlemi. Grevi, ocuklara Franszca retmek. Naslsa kkte teki ileri yapan, hizmetleri gren baka kiiler var... Madam Lejeune, Leyla iin Fransz ve talyan edebiyatnn, dnya klasiklerinin kapsn aralad. (a.g.e., s. 1415.)

Bitmedi. Ve ilk ak:

Ad Eugenio Hilinski. Polonyal. Mimar. Hitler'in Avrupa'da estirdii vahet rzgryla dnyann drt bir yanna savrulanlardan biri. lkesi Polonya'dan savrulup stanbul'a varanlardan... Eugenio Hilinski iin geici bir duraktr stanbul. Akl, yrei daha uzaklarda, gerekletirilmesi daha g taanlarla, daha byk dlerle doludur... Eugenio Hilinski, dlerinin, tasarlarnn cokusuyla, kitap ykl saysz bavuluyla doludizgin girdi Bayan Alexandra Angela Minakovska'nn yani Bayan Atiye eyrekgil'in Beyolu'ndaki evinden ieri... Leyla on alt yanda. Eugenio otuz alt. Leyla okuldan eve dndnde, Eugenio ona, derslerine yardm ediyor... Edebiyatsa edebiyat... Felsefeyse felsefe... Sanat tarihiyse sanat tarihi... Leyla soruyor o yantlyor... Leyla merak ediyor o anlatyor. (...) Eugenio Hilinski karsnda yapabilecei tek ey vard: ona k olmak. Ve yle oldu. (...) nce anne kar kt. Eugenio Hilinski'yle evlenmek mi? Asla! Kesinlikle olmaz! (...) Annenin dedii oldu. Eugenio, mimar tasarlarnn peinden Badat'a gitti. Tek bana... Leyla tekrar derslerini almaya yneldi. Yalnz... (a.g.e., s. 22-23.)

Aradan sadece iki yl geti. Bir bankada alan brahim Gencer, Leyla'ya ilk grte k oldu; tek bana gidip annesinden istedi. Srpriz! Annesi hi itiraz etmedi; daha talyan Lisesi'nde renci olan kzn brahim Gencer'le evlendirdi... Diyorum ya, hep bir sr var! Ve hep birbirleriyle evleniyorlar...4[ 4 ]
F F

Leyla Gencer'in ad yllar sonra ABD Ankara Bykelisi (1950-1953) George McGhee'yle ak dedikodularna kartrld. Topra bol olsun usta gazeteci Merref Hekimolu, Anlar adl kitabnda bu konuya deiniyor. Amerikan bykelisinin einin Leyla Gencer'den nasl ikyeti olduunu yazyor, (s. 165.)

Ama artk buna atrmyoruz. Bizim aradmz bu kez farkl... Yukarda yazdklarmn hepsi birbiriyle akraba ve hemen hepsi Sabetayist/Karaka'ydi. Keza, hepsi Bekta ve ounluu ayn dergha balyd: Nafi Baba Tekkesi !..5[ 5 ] Bektalik tarikatnn drt kaps, mridi, Kmil nsan"a (Adam Kadmon) gtryordu: eriat, tarikat, marifet ve hakikat. ehitlik Tekkesi olarak da bilinen Nafi Baba Tekkesi'nde "Kmil insan"a ulamann baka bir yolu olabilir mi ?.. u nedenle sordum: Nafi Baba Tekkesi Robert Kolej snrlan ierisindedir. Ve 1983'te restorasyonu yaplmtr. Nafi Baba'nn olu Mahmut'un Robert Kolej'de gizlice renim grd tahmin ediliyor. Robert Kolej'den mezun olan ilk erkek Trk renci Hseyin Hulusi (Pekta), Nafi Baba'nn kz Fatma Hayriye'nin de oluydu. Nafi Baba'nn torunu Hseyin Pekta, Robert Kolej'in Trk mdryd.6[ 6 ] Ei Robert Kolej retmenlerinden Mihri Hanm'd. Mihri Hanm, V.-VIII. dnemler arasnda CHP Malatya milletvekillii yapt. Hseyin-Mihri Pekta iftinin kzlar Necla ile Fatma Sveyda, Atatrk'n yakn arkada, Cumhurbakanl Genel Sekreteri Hasan Rza Soyak'n iki olu Sungu ve Enver Ertan'la evlendiler. Hepsi nce, Sabetayist/Karakalerin kurduu Fevziye Mektepleri'nde, sonra da Robert Kolej'de okudular ! Ailelerde Robert Kolej gelenei hl srmektedir: Fatma SveydaEnver Ertan Soyak iftinin olu Ali Necip de (ei Mona Olson) Robert Kolejli'ydi. Hseyin Pekta'tan sonra, Nafi Baba'nn olu Ali ir Efendi'den torunu Muzaffer Yeim de Robert Kolej'in mdr oldu. 1959'un ramazan aynda, havalarn ok scak ve snavlar dnemi olmas nedeniyle rencilerin oru tutmayabileceklerini sylemesi ve bunun basna yanl yansmas zerine Muzaffer Yeim grevinden alnd; yerine yardmcs Nezihe Sadak getirildi.7[ 7 ] Nafi Baba'nn torunu Abbas Nzhet Baha'nn, Amerikan Kz Koleji mezunu kz Neet, Robert Kolej mezunu, Bykeli A. Nuri Eren'le evlendi. Sabetayist/Karakaler... Robert Kolej... Bektalik... Sanyorum, Bekta Nafi Baba'nn kim olduunu merak ettiniz! O zaman tarihin tozlu sayfalarn aralayalm...
F F F F F F

5 Bektalik genellikte Alevlik'le birlikte ele alnr ve kartrlr. Alevlik ile Bektalik birok ortak zellik tamasna ramen farkldr; Alevlik, Hz. Ali soyundan olmaya nem verir; bu nedenle Alev bir ailede domay gerektirir; dardan girmek veya sonradan Alev olmak mmkn deildir. Bektalik ise bir tarikattr, isteyen girer, rnein Alevlik'te olan semah, musahiplik gibi riteller Bektalik'te yoktur. Alevlik ilik de deildir. ranl din lider eriat Medar, dnemin Diyanet leri bakan Sleyman Atele yapt resm grmede Trkiye'deki Alevler iin bir neri getirmiti: "Ya siz Snnletirin ya da biz iletirelim." (Ali Yldrm, Alev retisi, 2000, s. 176.) 6 Hseyin Pekta'n bir gn kapsn Nzm Hikmet ald; Piraye'den olan vey ocuklar Mehmet'i Robert Kolej'e, Suzan' ise Arnavutky Amerikan Kz Koleji'ne vermek istediklerini ama ekonomik glerinin olmadn dile getirdi. Hseyin Pekta, iki ocuktan tek ocuk paras alacaklarn, bunu da taksitle deyebileceklerini syledi. ocuklar bu okullara verildi. 7 Kitabn birinci blmnde Mardin ailesini sizlere tantmtm. Nezihe Sadak, Mardin ailesindendi. Yusuf Stk Efendi'nin kz Atiye'nin ocuuydu. Atiye (Mardin), ttihat ve Terakki'nin genel sekreteri, Dahiliye nazr, "slamc" Srat- Mstakim yazan Hac Adil Bey'le evliydi. Ne ilgin; Robert Kolej genel sekreteri Nezihe Hanm'n annesi Atiye Hanm da Arnavutky Amerikan Kz Koleji'nin mdryd. Aileden Yusuf Mardin de, Robert Kolej'de genel sekreterlik yapmt. Bir yanda derghlar dier yanda Amerikan kolejleri...

7B

YZ SEKSEN YILLIK YALAN

stanbul Rumelihisar'nda bulunan Nafi Baba Tekkesi'nin ilk ad, ehitlik Tekkesi'ydi. Ve kuruluu XVIII. yzyla dayanyordu. Bilinen en eski postniini Ali Baha'yd (l. 1771). Sonra srasyla, Hisarl Seyyid Ahmed Baba (l. 1783), Mazlum Mustafa Baba (l. 1812), Byk Mahmud Cevad Baba (l. 1861) tekkenin bana geldi. Ancak 1826 yl Bektaler gibi Rumelihisar ehitlik Tekkesi iin de hi iyi gemedi... Yenierilik 17 Haziran 1826'da kaldrld. Yirmi bir gn sonra Bektalik, 8 Temmuz 1826'da yasakland... Bu noktada Nafi Baba Tekkesi'ni anlatmaya ara vereceiz... Biz tarih olaylara nasl baklacan "mahalle mektebi"nde rendik; her tarihsel olay belirleyen "retim biimleri'' ve "retim ilikileri"ydi. ktisat aya olmayan tarih yazcl, topal olmaya mahkmdu! Bizde tarih, neredeyse sadece "ynetici zmre"nin tarihidir... "Yenieriler disiplinsizdi, dzensizdi; reform isteklerine srekli olarak kar kyorlard; her frsatta sadrazam gibi Osmanl st ynetimindeki yneticilerin kellesini istiyorlard; bu nedenlerle her frsatta bakaldran bu soyguncu gc Sultan II. Mahmud kaldrd" eklindeki dar ve snrl "hikye", stelik yetkin kalemlerce yllardr yazlp duruyor. Ama, ne yazk ki ok kiiyi ikna ediyor bu masallar! Hadi, o yllarda Osmanl Saray'nn byle bir yalana ihtiyac vard, ama bu abartl gerekelerin gnmzde hl tekrarlanyor olmasnn sanyorum amac farkl. Bunlar, Osmanl dnemindeki her toplumsal olay ve bakaldry Rafz, Kzlba, mlhit (ateist) vb olarak tantan Trk-slam merkezci tarihiler! Onlara lafmz yok; amalan bilim deil, anlayabiliyoruz. Bir de, masum "aktarclar" var; dnemin Osmanl vakanvisi Mehmed Esad Efendi'nin ss-i Zafer isimli eserini "akl szgecinden geirmeden olduu gibi tekrarlyorlar. stelik vakanvis Mehmed Esad Efendi'nin, bu yalanlan yznden Saray'dan, 10 000 kuru ve 2 630 altn gibi yklce bir prim aldnn bilinmesine ramen ! Bilim, dnmeyle ilgilidir; iinde dnce unsuru olmayan, arivcilik veya belge toplama; ampirizmdir... Bu nedenle: Yenieri olay resm tarih yazclar tarafndan tek tarafl yazlmtr; tutarsz ve elikilerle doludur. Oysa olay bambakadr. Sanldndan ok kark olan yenieri meselesini daha iyi anlamamz iin baz anekdotlar verelim. nk bu olay, Bekta-Sabetayist ilikisini ok yakndan ilgilendiriyor... Hristiyanlar (Bulgar, Srp, Hrvat, Rum, Bonak) arasndan alndktan sonra devriirilip Mslman yaplarak, Yenieri Oca'na verilen yenierilerin evlenmeleri, i sahibi olmalar yasakt. Kat bir disiplin vard. Model, Roma mparatorluu'nun "muhafz alay"ndan alnmt. Yenieri Oca'nn ne zaman ve nasl kurulduu konusunda hl tartma var. Kimi aratrmaclara gre, Yenieri Oca'nn kurulmas Bektalerin fikri ve rnyd. Bunlara gre, Yenieri Oca'nn kuruluuna Hac Bekta Veli duayla itirak etmiti. Hatta kimi kaynaklar, Hac Bekta ile Sultan Orhan'n grtn, sultann yeni orduyu kutlamas iin Hac Bekta'tan ricada bulunduunu yazmaktadr. in garip yan Hac Bekta'n lm tarihi 1271, Sultan Orhan'n tahta k 1324'tr! Yenieri Oca klasik biimini XV. yzylda ald; XVI. yzylda gcnn doruuna ulat. Askerlik dnda bir i yapmalar yasak olduu iin seferlerde elde ettikleri ganimetleri, paralar bezirgan/tccar Yahudiler araclyla iletiyorlard. Tatsz olaylar da olmuyor deildi.

rnein, III. Murad dneminde, kendilerini kandrdklarn dndkleri Yahudilere kar ayaklandlar, baz zengin Yahudiler ile III. Murad'n ba kadn Safiye Sultan'n yakn arkada Yahudi Ester Kira ve ki olu ldrld. Sultan III. Murad dneminde ocaa devirmeler dnda Mslmanlar da kabul edildi. Yenierilerin evlenmelerine, askerlik d mesleklerle ilgilenmelerine gz yumulmas da bu dnemde balad. nk, Osmanl ekonomisinin temelini sava ganimetleri oluturuyordu. Ortaa'dan kan Avrupa artk "byk kaos"una son vermek iin devrimci admlar atyordu; Otuz Yl Sava geride kalmt; ngiltere'de 1648'de "Cromwell Cumhuriyeti" kuruldu. "Kuvvetler ayrl" ilkesiyle hukuk yava yava Kilise'nin dna karld; zellikle deniz ulam olanaklar ticareti bytt. XVII. yzyldan itibaren Yenieri Oca silahl bir kurumu aan toplumsal ve ekonomik ilikiler iine girdi. Bu nedenle, Yenieri Oca'n salt bir silahl kuvvetler rgtlenmesi olarak grmek yanltc olur. Yenieri Oca artk ayn zamanda bir esnaf grubuydu; yani bir sermaye rgtlenmesiydi. Osmanl pazarna giren yenieriler, ilk Mslman-Trk sermaye birikimini oluturuyordu. Boyaclk, marangozluk, terzilik gibi i alanlarnda aktiftiler. Eminn'nde dkknlar vard. Yenieri, "yoksulluk erdemdir" denilen dinsel anlay kryordu ! 1718 Pasarofa Antlamas'nn nemi toprak alnp verilmesinden ziyade, Avusturya'yla yaplan ticaret antlamalaryd. Ve bu ticaret antlamalar, Yahudileri yine eski gcne getirecekti; Viyana'daki dindalaryla ibirlii yapp her iki imparatorluk nezdinde iktisad ve siyas glerini artracaklard. 1719'da parann deeri drld. Osmanl'nn mal durumu "esnaf" yenierileri artk daha yakndan ilgilendiriyordu. Halkla i ieydiler; sorunlar yakndan biliyorlard. rnein, Osmanl yneticileri sava hazrlklarna baladklarnda halka byk vergiler (imdad- seferiye) yklyordu. Vergi alnd halde savaa gidilmemesi bir yana, alnan vergilerle Saray'da lks bir hayat srlmesi, rnein raan Saray ile Sadbad'da yz kk yaptrlmas, halkla birlikte yenierilerin de tepkisini ekiyordu. Lale Devri'nde yenieriler halkla birlik olup bu nedenle ayaklanmlard. Patrona Halil syan'nn8[ 8 ] temelinde ne var sanyorsunuz ? Osmanl yoksullarken, rakipleri Rnesans'la birlikte zenginleme srecine girmiti, ngiltere'de sanayi devrimi sreci balamt. Modern snflar douyordu. Artk Ortaa sava dnemindeki isizlerden-apulculardan, derme atma ordular yerini, vurucu gc fazla, hareket kabiliyeti olan merkez ulusal ordulara brakyordu. Askerlik zorunlu bir hizmet haline getirilmiti. Avrupa'daki kltrel dnm, teknik gelimeler sava aralarna da yansyordu. Avrupa "asker devrim"i gerekletirmiti. Ortaa valyeleri, ateli silahlarn yaylmas sonucu yerlerini subaylara terk etmiti. Osmanl'nn ise, kalabalk, hareket kabiliyeti olmayan, hantal ve yz yl nceki en byk silah toplarn gelitirememi bir ordusu vard. Yenieriler, Avrupa'nn kulland sahra toplarna (rnek: Prut Sava) palalarla hcum ediyordu! Yenieriler, geleneksel cesaret ve yiitlikleriyle Osmanl'y ayakta tutuyorlard. Osmanl'nn her alannda reforma ihtiya vard. "Nizamcedid" terimini ilk kullanan kii brahim Mteferrika'yd (1670-1745). 1732'de kaleme ald Usul L-Hikemfi Nizam ilmem adl eserinde, Osmanl'nn Avrupa devletleri karsnda geri kalmasnn sebeplerinden
F F

syanclarn lideri Halil'e "Patrona" ad niye verilir bilir misiniz; "patrona" kadrgasnn (kadrga donanmas komutannn bindii gemi) leventlerinden olduu iin! Tarihi sevmemin nedeni bu tr ayrntlardr; Rusya'da Ekim Devrimi ncesi Potemkin Zrhls'nda kan isyan, sosyalizmle sonuland. nl ynetmen S. M. Ayzentayn'n bu gemideki isyan konu olan filmi "dnyann her daim en iyi on filmi" arasndandr. ki gemi iki isyan!

bahsederken, bu terimi terminolojiye sokmutu. 1789 Fransz htilali tarihin gidiatm deitirdi. Katolik Fransa, tpk ngiltere gibi liberalizmi benimsedi. Yahudilerin Fransa'ya girii serbest brakld. Fransa reformlar konusunda rakibi ngiltere'ye yetimek istiyordu. Osmanl gelimeleri izlemiyordu bile! thale dayal an lks tketim, varlkl ailelerin gsteri yar sryor; bu tketime yetecek para rvetle salanmaya allyordu. XVIII. yzyl sonlarndan itibaren Osmanl, asker reformlar iin Bat'dan subay davet etmeye balad. stanbul'a gelen Baron Franois Tott, J. Saint-Denys gibi subaylar yenieriler tarafndan ieklerle karland. "Gvur subay istemiyoruz" laf koskoca bir yaland. Krm'n Ruslar tarafndan alnmas hemen herkesi derinden sarst. "Avrupa tipi askerlik", "Avrupa tipi asker eitim" yllar nce balamt. Bu nedenle Nizamcedid'in kurulmasna kimse itiraz etmedi. Tek ikyet, bu modern ordunun kurulmas iin gerekli 200 000 kese altnn, yeni vergi sistemiyle halkn srtna yklenmesi olacakt. Vergiden kamak isteyen baz tccar Yahudiler, Avusturya, Fransa gibi imparatorluklarn "vatandalna" geiyorlard. Napolyon'un asker baarlar Osmanl'nn gzn kamatrmt. Reform srecini balatamadan, Franszlara inanp gvenerek, XVIII. yzyln ikinci yansndan sonra, 1768 ve 1787'de iki kez Ruslarla savaa girdi. Kaybedilen Krm, Eflak, Bodan' Napolyon'un desteiyle geri alacan dnyordu. Ama yenildi. Ayrca Fransa, Osmanl'y hayal krklna uratacak, Ruslarla anlaacak ve Msr'a girecekti. Bu arada sanayi devrimine tekstille balayan ngiltere, dnyann en nemli pamuk reticilerinden Msr'a girdi. ngiltere ve Fransa kar karya geldiler. Ama mutabakat saland. ngiltere ile Fransa arasndaki asker ve diplomatik "pazar kapma" mcadelesinin en etin geecei yerlerden biri Osmanl lkesi olacakt. Ve bu iki byk emperyal gcn birbirleriyle rekabetini gz nnde bulundurmadan tarih yazcl yaplamaz. 1804'te Napolyon Bonapart imparatorluunu ilan etti. ngiltere, Rusya, Avusturya kabul etmedi; Osmanl nce ekimser kald ama sonra Sultan III. Selim, kiisel olarak sempati duyduu Fransa'y tand. Dnya gleri arasnda Fransa'dan yana tavr koymak, Sultan III. Selim'i kendi lkesinde de zora soktu. Muhalifleri arasnda grd Sadrazam Hafz smail Paa'y grevinden ald; yerine Aa brahim Hilmi Paa'y atad. Ama bilmiyordu ki, Aa brahim Hilmi'nin akl hocas Selanikli Musa Paa'yd ve Musa Paa'nn, ounluu Yahudi olan Selanik tccarlaryla ok iyi ilikileri vard. Bu evreler, Nizamcedid'e kar, yenierilerin yanndaydlar. Sultan III. Selim Franszlara gvenip Ruslara nc kez sava at. Yenieri Ruslarla savarken, stanbul kalelerini korumakla grevli Nizamcedid'e yardmc olarak verilen "yamaklar isyan kard. Ayaklanmann banda bulunan Kabak Mustafa, toplad yamaklara, yama yapmayacaklarna dair yemin ettirdi; hedefleri rantiyeci "halk dman yneticiler"di. Tahta Sultan IV. Mustafa geti. Bu arada Nizamcedid datld. Bir yl iki ay sonra bu kez Sultan IV. Mustafa tahtndan oldu. Ayaklanmay bastrp Sultan IV. Mustafa'y tahttan indiren "Rusuk Yaran" adl komitenin arkasnda bata Ermeni sarraf Manuk Mirzayan olmak zere Hristiyan sermayesi vard. Yava yava olayn can alc noktasna geliyoruz. Sultan II. Mahmud dneminde, Osmanl tebaas iinde Hristiyan olarak Ermeniler gl bir lobi oluturmaya balamt; nk Rum yneticiler ve tccarlar, Yunan ayaklanmalar nedeniyle gvenilmez grlyor, artk gzden dyorlard. Bu dnemde kuyumcu, tccar, frnc, terzi, esnaf vb olan Ermeniler "Saray

brokrasisi"ne; genellikle tefecilik yapan tccar/sarraf Yahudiler ise Yenieri Oca'na yaknd. Yenieriler ve Yahudiler eski lin giriimiyle sonulanan geen yzyllardaki olaylar unutmulard. Ermeniler, Yenieri Oca'nn kaldrlmas ve yerini Nizamicedid'in almasn isterken, Yahudiler mevcut durumun devamndan yanaydlar. Zira Yenieri Oca'nn kaldrlmas demek, Yahudi sarraflarn nemli bir gelir kapsnn kapanmas demekti; yenierilerin paralarn iletiyorlard. Keza yenierileri kontrolleri altna alarak, saltanat zerinde de bask kurabiliyorlard. Sultan II. Mahmud, tank olduu kanl olaylarn etkisindeydi; III. Selim'i ldren "Kabak Mustafa ekibi"nin bir gn kendisini de yok edeceini dnyordu. Benzer gler dedesi Sultan III. Ahmed'i de tahttan indirmilerdi. Bu nedenle, ne olursa olsun "yenierileri yok etme" fikrini bir saplant haline getirdi. Karar doru bile olsa, zamanlamas ok hatalyd: byk komu Rusya'nn gz Boazlar'dayd; ngilizler ve Franszlar iki emperyal g olarak Osmanl topraklarn paylama hesab iindeydiler; Srplardan sonra Yunanllar da bamszln ilan etmek zereydi vb. te bu kt zamanlamaya, Osmanl ordusunu modernize etmek iin gelen Alman subay Helmuth Von Moltke gibi Avrupallar da aracakt. in znde, Sultan II. Mahmud mutlak iktidar istiyordu; reform/yenileme sadece kamuflajd. Ve plann hayata geirdi. nce, asker reformlar konusunda yenierilerle anlama yapld. Hatta reformlarn grld divan toplantsnda yenieriler aaland; yobazlkla, banazlkla, dinsizlikle suland. Buna ramen anlama yapld; stanbul ve evresindeki yenieri ortalarnda 150'er kii modern yntemlerle yetitirilecekti. Terfiler artk kdem esasna gre yaplacakt. Mevkilerin parayla satn alnmasna son verilecekti; yani, yenieri aas tayin olduunda sadrazama artk "caize" demeyecekti. Her birliin bir imam olacakt vb. Her ey yolunda gibi gzkyordu. Ama Sultan II. Mahmud'un asl hedefi Yenieri Oca'n hemen ortadan kaldrmakt. ktidarna baka trl sahip olamayacam biliyordu. Konu olan iktidard sadece... Benzerini Rusya'da Byk Petro yapm; iktidarn glendirmek iin, ayaklanan Yenieri Oca benzeri "Streltsy"lar lav etmiti... Osmanl, 1826 ylna iki gl "hizip"in atmasyla girdi. Bir tarafta Saray, Ermeni sarraflar, ulema snf, Nakibendiler vard; dier yanda Yenieri Oca, Yahudi tefeciler ve Bektaler bulunuyordu. Her iki grup da iktidarn mutlaklatrmak istiyordu... Yaklamakta olan deiim hangi glerle, kimin denetiminde yaplacakt? Yani bu bir, "ilerici-gerici" veya "gerici-modernci" atmas deildi. Keza Sultan II. Mahmud'un "bel balad" Nakibendlik, bata matbaa gibi gerekletirilen her trl teknik gelimenin karsnda olmutu. Dier yanda ise, slam tarikatlar arasnda grleri itibariyle yenilie en ak, liberal, hogrl olan, ama dinsizlikle itham edilen Bektalik vard. Evet, mesele modernizme kar veya taraf olmak deildi; reformlarla hi ilgisi yoktu bu olan bitenin... Sultan II. Mahmud, Hseyin Aa gibi satn ald yenierilerden sonra dmeye bast. Bunun iin bir gerekesi olmalyd... Buldu da: Size nl iadam zeyir Garih'in atalarn tantrken, Filistin'deki Yahudi cemaatinin lideri Hayim Farhi'nin ldrlmesinin intikamnn alnmasnn, Yenieri Oca'nn kaldrlmasyla sonulanan olaylarn ilk kvlcm olduunu yazmtm. Ksaca hatrlataym: zeyir Garih'in atas Hayim Farhi'nin intikamnn alnmas iin

devreye giren stanbul Musev cemaati lideri Behor Karmona, Yenieri Oca'nn en byk sarrafyd. Bu gcn kullanarak padiahn haberi olmadan eyhlislamdan fetva alp Akk Valisi Abdullah Paa'nn idam edilmesini salamt. imdi o kaldmz yerden devam edelim: Sultan II. Mahmud, kendisinden habersiz eyhlislamdan fetva alnarak Akk Valisi Abdullah Paa'nn idam edilmesine byk tepki gsterdi. Sultan II. Mahmud artk bu "ikili iktidar"a son vermek istiyordu. Yenieriler ve onlarn arkasndaki Yahudi sarraflar Behor Karmona, Yeeye Aciman, Yeheskel Gabay' gzden kard. Sultan II. Mahmud'a bu konuda en byk destei Kazez Artin Bezciyan, Darphane'yi elinde tutan Dzyan ailesi gibi Ermeniler verdi.9[ 9 ] Bir paragraf aaym; Osmanl Darphanesi'nin ynetiminin kimde olaca meselesi Ermeniler ile Yahudiler arasnda hep bir atma dourdu. Sultan III. Mustafa dneminde Darphane'nin kontrol Yahudilerdeydi. Sultan III. Mustafa, Darphane Mdr Yahudi Yako Bonfl Efendi'yi grevinden alp yerine Dzyan ailesinden Mikail elebi'yi tayin etti. Kontrol Ermenilere geti. Darphane nemliydi, nk Darphane'nin kimin kontrolnde olaca piyasada kimin gl olaca anlamna geliyordu. Darphane'de bir sistem uygulanyordu; Darphane mdrnn emriyle bir miktar altn byk sarraflara veriliyor, sarraflar da bunu piyasada iletiyorlard... Uzatmayalm; Sultan II. Mahmud Ermeni sarraflarn da desteiyle Yahudi sarraflara sava at; Yenieri Oca'yla i yapan Behor Karmona, Yeeye Aciman, Yeheskel Gabay adl sarraflar ldrld. Yani Yenieri Oca'nn arkasndaki mal g yok edildi. Srada yenierilerin manev destekileri Bektaler vard... "Hayrl Olay" Osmanl'nn bir i savayd aslnda; 15-16 Haziran 1826 tarihinde, Sultanahmet Camii evresinde younlaan atmalarda 3000 yenieri olay urasnda ldrld; 7000-8000 yenieri Atmeydan'nndaki klalarna sktrlp nce top ateiyle sonra binalaryla birlikte yaklarak yok edildi. Yakalanan yenieriler hemen idam edildi; kaanlar ise Belgrad Orman'yla birlikte yakld! Ahmed Cevdet Paa'ya gre, stanbul yeniden fethedildi! nsanlk tarihinde eine az rastlanr bu byk katliama tarihiler, "Vaka-i Hayriye" adn verdiler! Aslnda gerek adnn, "Vaka-i erriye" olmas gerekiyordu!.. "Reform yanls" Sultan II. Mahmud, yenierilerin halk desteini yok etmek iin dini siyasal bir ara olarak kulland. Halk, Sancak- erif altnda toplanmaya davet etti. Taraya datlan fermanlarda yenierilerin eriata uymadklar; Kuran Kerim'in sayfalarn palalaryla yrtp paraladklar dedikodular yaylyordu. Bu srada, Sultan II. Mahmud, kurduu yeni ordusunun adn aklad: "Asakir-i Mansure-i Muhammediye"; "Allah izniyle muzaffer olacak Muhammed'in ordusu!" Tm bu dinsel aldatmacalara kar, hl yenierilerin yannda olan stanbul
F F

Sultan II. Mahmud nasl Yenieri Oca'n gzden kardysa, yenieriler de Sultan II. Mahmud'u tahttan indirmeyi tartyorlard. Ancak II. Mahmud'u ldrrlerse Saray'da yerine oturacak erkek yoktu. Bu nedenle kimi yenieri "II. Mahmud'un kz kardei Esma Sultan' padiah yapalm" nerisi getirdi. Ama kabul grmedi. Hayr, Esma Sultan'a kadn olduu iin deil, apkn olduu iin kimi yenieriler kar kmt! Yirmi be yanda dul kalan Sultan I. Abdlhamid'in kz Esma Sultan, giyimiyle, elence anlay ve zevkiyle Osmanl Saray'nn kerkine has kadnlarnn banda geliyordu. Farkl bir elence anlay olan Esma Hanm Sultan'n Ortaky'deki yals' bugn stanbul sosyetesinin dnlerine ve konserlere ev sahiplii yapmaktadr!

hamallarnn nde gelenleri ldrld; dierleri taraya srld. Yerlerine Ermeni patrii araclyla Anadolu'dan Ermeniler getirildi. Hazindir, yaklak yz yl sonra Ermeni hamallar da ayn akbete urayacaklard... Sonuta Osmanl mal skntlarndan kurtulamad. Yenieriler araclyla piyasaya giren Mslman Trk sermayesi etkisizleti. Bylece tarihte ilk kez ortaya kan TrkMslman tccarlarn "douuna" izin verilmedi.10[ 10 ] Bunun yerine, vergi demeyen ulema ve paa gibi rantiye ayn snf eski gl konumuna ykseldi. ekilci deiimler, "reform", "modernizm" diye yutturuldu. Ve en acs, bu rantiye iktidar klii, kiisel para kazanma hrslar yznden Osmanl'y daha da geriletecek, emperyal glerin elinde oyuncak yapacakt. Bitmedi. Tarihilerin anlatklar ortak bir gr vardr: Rumeli'ye ilk giden Osmanl misyonerleri/dervileri Bekta'ydi. Bu nedenle Rumeli hep zerk bir "Bekta cumhuriyeti" olmutur. Yenieriler, "Taife-i Bektayan", "Gruh- Bektayan"; yenieri aalar, "Sanadid-i Bektayan" gibi isimlerle anlr, Yenieri Oca ise "Ddman- Bektaye" olarak bilinirdi. Gelenee gre Bekta babalarndan biri Hac Bekta Veli'nin vekili olarak 94. Orta odasnda otururdu. Hac Bekta derghnda eyh olarak greve balayan kii stanbul'a gelir, aaal bir trenle karlanr, Aakaps'na gtrlr, tac yenieri aasnn bana geirilir, daha sonra Babli'ye gnderilirdi. Yenieriler savaa giderken ve dnerken u glbank okurdu:
F F

Allah Allah eyvallah Ba uryan sine ryan kl al kan Bu meydanda nice balar kesilir hi olmaz soran Eyvallah eyvallah Kahrmz klcmz dmana ziyan Kulluumuz padiaha ayan ler yediler krklar Glbank- Muhammed, Nur-i Neb, Kerem-i Ali Pirimiz hnkrmz Hac Bekta Veli Demine devranna hu diyelim Huuuu...

Dnemin Batl uzmanlarnn ard konulardan biri de uydu: Balkanlar isyanlarla kaynarken, saltanat blgedeki en gl kurum olan Bektalii nasl yok eder? Ekleme yapalm: Daha sonraki yllarda Arnavutluk'un kaybedilmesinde, Bektalere ynelik bu kymn etkisi olmadn kim iddia edebilir? stelik, sanki bilinli yaplyor gibiydi; olaydan yllar sonra bile Balkanlar'da eitli sylentiler kartlyordu. rnein, austos 1833'te, Takvim-i Vekyi adl gazete, Trnova'da, Abdi Alemdar ve Ali Alemdar adl iki yenierinin mezarnn aldn ve bunlarn sa, sakal ve trnaklarnn uzam olduundan, geceleri dirilip, vampirlik yaptklarnn anlaldm yazyordu! Sonu: Tm bunlar, her trl dalaverelerin/entrikalarn dnd Saray'dan admn hi dar atmam bir Osmanl padiahnn yetersizlii miydi?
XIII. yzylda Seluklular dneminde kurulan "Ahilik"in Hristiyanlarn "Tapnak valyeleri" ya da Yahudilerin "Essen" rgtne benzeyen yanlan vard. Salt bir esnaf rgtlenmesi olmamakla birlikte, Anadolu'da Mslman sermaye birikiminin ilk oluumuydu. Ne var ki, Vahdet-i Vcud ilkelerini savunduklar iin Osmanl tarafndan zamanla yok edildi.
10

Resm vakanvislerin yazdklar dnda bu konuyu serinkanllkla aratrp tartmamz gerekmiyor mu ? nk ipin ucu bugnlere uzanyor... Karacaahmet Sultan Derghnn nternet sitesine " www.karacaahmet.net " girdiinizde, Sultan II. Mahmud'un mezarndan "II. Mahmud'un lei" olarak bahsedildiini greceksiniz. Hl baz Bektaler Sultan II. Mahmud'un trbesine tkrmektedirler. Meselenin kiisel olduunu dnen yanlr, bu toplumsal bir yaradr.
HU UH 8B

NAF BABA TEKKES YIKILIYOR

"Hac Bekta oullar" denen yenierilerin yok edilmesi, Bektalik zerinde ok byk ykm yapt. Bektalik yasakland. Baz din grevlilerine, halk ile Bektaleri ayrma grevi verildi. Bata stanbul aas Zade Baba olmak zere Bektaler idam edildi. ou tekke eyhi srgne gnderildi Tekkeler yamaland. Sadece altm yl nce yaplan tekkelere dokunulmama karar kt. Dierleri -ki, bu hemen hemen tm demekti- ya ykld ya da cami ve medreseye dntrld.11[ 11 ] Mezar talan bile krld. Bektalerin "takiye" yapp dier tarikatlara szmasn nlemek iin, her tarikat mensubunun kendisine mahsus kyafet giymesi mecburiyeti getirildi. Tekkelerin malvarlklar Nakibendlere nakledildi. Hacbekta'taki derghn bana bile Nakibend eyhi Kayserili Mehmed Said Efendi getirildi; derghtaki caminin ad Nakibend Camii yapld. Ama, Bektaleri Snn yapmakt. Sultan II. Mahmud'a en byk destei veren eyhlislam Mekkzade Mustafa sim Efendi, Mevln Halid Badad'nin kurduu Nakibendliin "Halidiye" koluna mensuptu. Daha nce belirttim: Nakibendliin Halidiye kolu Osmanl merkez ynetiminin "resm tarikat" grnmndeydi. Tm tarikatlar merkez ynetim altna toplamak ve hepsini Snnletirmek bu plann en birincil amacyd... Bu gelimeler, Bektalik ile Nakibendliin arasn gnmze kadar dzelmemek zere at... Bu nedenle, yaklak iki yz yl gemesine ramen, Nakibendliin Halidiye koluna bal stanbul Bykehir Eski Belediye Bakan Recep Tayyip Erdoan, Karacaahmet Dergh'na ykm dozerlerini gnderebiliyordu !.. Yahudi sarraflarla balayan, Yenieri Oca'nn lav edilmesiyle sren i sava, Bekta tekkelerinin kapatlmas, dedebabalarnn idam edilmesi ve srgne gnderilmesiyle devam etti... Bu olaylar, doal olarak Bekta Rumelihisar ehitlik (Nafi Baba) Tekkesi'ni de etkiledi. Tekke bir gnde yerle bir edildi. Derghta bulunan Bektaler apar topar, sorgusuz sualsiz cezaevlerine konuldu. Bir daha Bekta tekkelerine gitmeyeceklerini; ehl-i snnet olduklarn; yaamlar boyunca Snn kalacaklarm aklamalar halinde, serbest braklacaklar sylendi. Kaabilen Bektaler dalara kp, izlerini kaybettirdi.
F F

Sadece stanbul'da yktrlan tekkeler unlard: Rumelihisar ehitlik Tekkesi, kz-liman Tekkesi, Karaaa Tekkesi, Yedikule Tekkesi, Stlce Tekkesi, Eyp Karyad Tekkesi, amlca Tekkesi... Yapm altm yl gemi olduu iin skdar Karacaahmet Dergh ve ahkulu Dergh yklmad, ama kapatld.

11

XVII. Yzylda Kadzadelerin yapt zulmn daha kanlsn Bektaler bu kez XIX. yzylda yaad...
Yezidler elinde mkl hallimiz Mnkir mnafk fa eyledi yolumuz Elaman Bkr sen al elimiz mam Cafer s-Sadk dili gel yeti...

lgintir, Bekta-Osmanl merkez ynetim ilikisi, byme/ilerleme dneminde iyi olmu; duraklama dneminde araya soukluk girmi; gerileme dneminde ise ayrlk gereklemiti... Bu genel bilgilerden sonra gelelim, daha zel Nafi Baba haberlerine. Nafi Baha'nn babas Byk Mahmud Cevad Baba yedi derviiyle birlikte Kayseri'ye srld. Yalnz deildi: stanbul'dan, Ahmed Baba Konya/Hadm'a, Hseyin Baba Konya/Hadm'a, brahim Baba zmir/demi'e, Mustafa Baba zmir/demi'e, Yusuf Baba Aydn/Gzelhisar'a, Mehmed Baba zmir/Tire'ye, Mustafa Baba zmir/Tire'ye srgne gnderildi. Byk Mahmud Cevad Baba ksa bir sre kald Kayseri'den, Ktahya'ya gitti. Uzun sre burada ikamet etti: yedi yl. Ktahya'da Nakibend tarikatndan suluk ald. 1826'dan sonra Bekta babal resm olarak kabul edilmediinden ve Bekta tekkelerinin bana Nakibend eyhler atandndan, Bekta tekkelerinin bana eyh olarak atanabilmek iin bir Nakibend eyhinden icazet alnmas ve bu alnan icazetin meclis-i meayihe (eyhler meclisi) sunulmas gerekiyordu. Byk Mahmud Cevad Baba ald Nakibend icazetiyle stanbul'a dnd. Rumelihisar ehitlik Tekkesi bu nedenle uzun bir sre Nakibend sayld!. . Yaadmz topraklar zerinde eitli dinsel gruplar, yaamlarn srdrebilmek iin "takiye" yapmak zorunda kalmlard... Tm dinlere hogrlyle baklmasna ramen bu durumu nasl deerlendirebiliriz? Aratrlmas gereken bir konudur...
9B

BR DNME HKYES: MOLLA SLEYMAN

Burada araya girip, inanlmaz srprizlerle dolu Anadolu corafyasndan, din-mezhep deitirmeyle ilgili bir olay anlatmak istiyorum... Rumca'da din deitirenlere, yani "dnme" olanlara, "klostoi" deniyor. Yorgo Andreadis, 1936 ylnda Selanik'in muhacir barakalarndan oluan Kalamaria Mahallesi'nde dodu. ABD'nin verdii Fulbright bursuyla Selanik'teki "Anadolu Koleji"ni bitirdi. Bu okul, Amerikan misyonerlerinin kurduu tarih "Merzifon Koleji"nin devamyd. Yorgo Andreadis, Almanya'daki Freiburg niversitesi'nde iktisat okudu. Ailesinin g ettii Karadeniz blgesinin tarihiyle ilgilendi. 1960'tan gnmze kadar blgeye krk akn gezi yapt. Kendini Trkiye ile Yunanistan arasnda iyi balar kurulmasna adad ve Abdi peki Trk-Yunan Dostluk dl'ne layk grld. Yorgo Andreadis hakkndaki bu ksa bilgilerden sonra gelelim iin zne: Yazar Andreadis, 1995 ylnda, Gizli Din Tayanlar adl bir kitap yazd. Trabzon'a 70 km uzaklktaki Kromni ve evresindeki Mslmanlarn, aslnda nasl gizli Hristiyan olduklarn yer ve zaman adlar vererek, rnek olaylarla anlatt. Bunlardan, "Molla Sleyman" adn alan bir Hristiyan'n hikyesi ilginti:
Arapa yazamazm ve dolaysyla bu karanlk cehalet yllan boyunca kyller bilmedii iin, rahatlkla Kuran'dan deiik metinleri ezberden okuyabilirmi.

Nihayetinde onlarn topraklarnn rettii bir hocayd. Onlarn hocasyd, ylesine ketum, ciddi ve akllyd ki, birbirleriyle o kadar farkllklar gsteren kyllere tavsiyelerde bulunabilecek yegne kii olarak, blgeyi etkisi altna almt. Herkes fikirlerine sayg gsterir ve onu vaiz bir kad olarak sayarm. (s. 12.)

Yorgo Andreadis'in kitabm duygulanarak okuyorsunuz, ikili yaamn ne denli g olduunu bir kez daha anlyorsunuz. Bu ylesine zorlu bir hayat ki, gizli Hristiyanlar, kzlarn isteyen Mslman Osmanllarn patanlklarn bertaraf etmek iin, nice oyunlara/hilelere bavuruyorlard. Kzlarnn gerek anlamda Mslmanlamasn, Trklemesini istemiyorlard. Keza, oullarna Mslman kz aldklarnda ise, gelin, nce grmceler ve evin kzlar tarafndan Hristiyan olmaya ikna ediliyordu; gelin vaftiz edilmeden gerdee sokulmuyordu. Bebek vaftizleri, dnler, bayramlar hep gizlice yaplyordu. Gizli din tadklarndan phelenilmesin diye cami yapyorlard. Grnrde Mslman olan, Mslman ismi tayan bu Hristiyanlar, gerek dinleri ortaya kmasn diye, darda Mslmanlk konusunda an tutucu gzkyorlard. En "yobaz" onlard! renmilerdi; kim daha "radikal"se en iyi dindar oydu! Darda "dini btn" gzkyor, evde ise gizli mabetlerinde ibadetlerini yapyorlard.
Mabetler genellikle yeraltndayd ve insanlar, gizli bir i kapdan aaya inerlerdi. Oda, ikonlar ve amdanlarla doluydu. Hristiyanlar dua ve ayin iin orada bir araya gelirdi. Gizli Hristiyanlar ayn Osmanllar gibi giyiniyorlard ve konak olarak adlandrlan evleri Osmanllarnkine benzerdi. Genelde evler iki katlyd. D cepheleri mavi boyal olup, basit geometrik figrler veya geometrik iek tasvirleri tard. Bu evler gerek Osmanllarn konaklarndan hibir fark iermezdi. Zemin kat, hayvanlarn, srlarn kapattklar ahrd. Hayvanlar zemin katn yarsn veya daha azn igal ederdi. Kalan blm aldan blnr, kiler olarak kullanlrd. Burada, dua ve dier din grevler iin apel olarak kullanlan bir oda daha vard, (a.g.e., s. 27.)

Yazar Andreadis'e gre din deitirmelerin balang yl 1650. Yre halk yaklak iki yz yl gizli din tadktan sonra, bir blm 1828'deki OsmanlRus Sava'nda Rus ordularnn blgeye gelmesiyle, Molla Sleyman'n kar kmasna ramen, onu dinlemeyip gerek dinlerini akladlar. Bir blm de, Tanzimat Ferman'yla din zgrlkler ve etnik eitlik geldiini dnp, gerek dinlerine dndler. Ama bilemediler ki, bu zgrlk mevcut Hristiyanlarla ilgiliydi! Hibir yerde, Mslmanlarn dinini brakp baka bir dine geebilecei sylenmemiti! Tanzimat' yanl yorumlamlard. Tanzimat'a ramen, ne slam'n ne de Osmanl'nn din deitirenlere scak bakmayacam anlayamamlard. Son olarak anslarn 1856'da Islahat Ferman'yla denediler. nk ngiliz Bykelisi Stratford Canning, slamiyet'ten ayrlmay yasaklayan er'i yasalarn da deitirilmesini istemiti. Ama neri daha hayata geirilmeden, dinsel kimliklerini aklayanlarn sonu yine ac oldu; ldrldler. Yasa hi deimedi: Mslman olmuken pimanlkla eski dinine dnmenin cezas idamd. rnein, 25 austos 1843'te eski dini Hristiyanla dnmek isteyen bir gen idam edilmi ve bu olay zerine ngiltere'nin stanbul bykelisi konuyu uluslararas mesele haline getirmiti.12[ 12 ]
F F

Sabetayist tarihinde, tekrar Yahudi dinine dnme olaynn yaand vaka vard. Birincisi, Trkiye ile Yunanistan arasnda yap/an mbadele sonucu, Mslman gzktkleri iin Trkiye'ye yollanmak, ancak kendileri gitmek istemeyen baz Sabetayistler Selanik Hahaml'na bavurdular. Ama hahamlk, "nesillerin meru izdivatan doup domadklarnn bilinmediini" gereke gstererek bu istekleri reddetti. Burada ilgin bir deerlendirmeyi aktarmak istiyorum: srailli yazar Errol Gelardin,

12

Bu arada belirtmem lazm, gizli din tayanlar kukusuz sadece Karadeniz'de deildi. Tarihi Bardhly Graceni, Balkanlar'da; Elbasan, kodra, Dra civarnda baz kylerde grnte slam fakat aslnda Ortodoks ve Katolik inanta olan kyler tespit etmiti, (aktaran lber Ortayl, Osmanl Toplumunda Aile, 2001, s. 316.) Yorgo Andreadis'in kitabn okuyup, ktphaneme kaldrmtm. Yllar sonra, Cornucopia (cilt 6, say 34, 2005) adnda ngilizce bir dergiye gz atarken, Dou Karadeniz evleriyle ilgili bir haber dikkatimi ekti. Biri amlhemin'de, dieri Srmene'de iki ayr konan alt katlarnda; birinin duvar kemerinde, dierinin ise minenin zerinde, -birok kltrde olmasna ramenzellikle Yahudiler iin kutsal olan, alt keli yldz eklindeki "Sleyman Mhr" ya da dier adyla "Davud'un Kalkan" vard...

Bu amblem/sembol, Dou Karadeniz evlerine sadece ss amacyla m yaplmt ? Dergiye gre, yaayanlar bu sorunun yantn bilmiyordu; bu bir sr olarak kalmt!..
10B

SLEYMAN MHR'NN SIRRI

Bu kitabn yazarnn da zmleyemedii baz srlar da vard: smet Kr adn gnmzde ka kii biliyor merak ediyorum. smet Kr, gazeteci ve yazardr. Sanyorum kzn gnmzde daha ok kii biliyor Pnar Kr. Yazar. smet Kr'n ablas Halide Nusret Zorlutuna da airdi, yazard. Bizim byle nice deerde ailelerimiz var; neden bunlarn romanlar, hikayeleri yazlmaz... Ama... Benim anlatmak istediim baka... smet Kr'n, Yars Roman adl gnlklerini okuyordum, 231'inci sayfadaki bir ocukluk fotoraf dikkatimi ekti. smet Kr, ablas Halide Nusret'le yan yanayd ve smet Kr'n boynundaki madalyonu, alt keli yldz "Sleyman Mhr"yd! lgin deyip getim... Yllar sonra, Sermet Sami Uysal'n, Elerine Gre Ediplerimiz kitabnda, Halide Nusret Zorlutuna ve ei Emekli General Aziz Zorlutuna'yla yapt rportajnda baz cmleler beni ok artt. Halide Nusret, gen kzlnda ad duyulmu, nemsenen bir airdi, yazard. Daha yirmi drt yandayken Sisli Geceler adl romann yazmt. Babas Namk Kemal'in yakn arkadayd; yani pek muhafazakr olmayan bir aileydiler. Ama, bu nl yazar yirmi be yanda, eini grmeden grc usulyle evlenmiti. Hadi bunun zerinde de durmayalm. Sermet Sami Uysal'n rportaj edebiyat zerineydi. Ama nedense, General Aziz Zorlutuna birden, ortada sorusu bile yokken, einin "be vakit namaz kldn" syleyiverdi.

Sabetayc Selim'in yks adl romannda, Sabetay Sevi'nin Mesih olduunu; nk Sabetayistlerin Mslman kabul edilip Trkiye'ye gnderildikleri iin, Hitler'in Selanik'teki soykrmndan kurtulduklarn yazd. Sabetay Sevi yz yl sonra bile "mritlerinin" hayatn kurtarmt ! kinci teebbs, stanbul'un igali dneminde oldu; ticaret-seyahat msaadesi almak isteyen baz Sabetayist tccarlarn dnme teebbsne stanbul Hahaml izin vermedi. ncs ise bireyseldi; yazar Ilgaz Zorlu'nun bavurusunu Kuds Hahaml nce reddetti, sonra Ilgaz Zorlu'nun, Yahudi dinine gemek isteyenlerin yapaca gerekli ritelleri yerine getirmesiyle kabul etti. Hahamla gre, Sabetayist'in Mslman'dan fark yoktu! Selanik'teki 56 000 Yahudi, Alman toplama kampna gtrld; 46 000'i geri dnemedi!

Belki ifade edemiyorum ama, rportaj okuduunuzda, diyorsunuz ki: "imdi bunun bu soruyla ne alakas var?" Ne yalan syleyeyim, Halide Nusret'in gen kzlnda boynuna takt alt keli "Sleyman Mhr" beni bu kadar artmad. nk birka on yl ncesine kadar "Sleyman Mhr" bugn olduu gibi btnyle Yahudilere ait deildi. Herkes kullanyordu. Ben asl, bu apansz klarn altnda bir "anlam" aryorum. Belki yanlyorum; belki gazetecilik "igds", ama yle "okuyorum"... Ahlat'ta Seluklular Mezarlndaki bir mezar tanda; Edirne Kadir Ali Fettav Tekkesi'ndeki sandukada ya da ne bileyim "Barbaros"13[ 13 ] Hayreddin Paa'nn sancandaki "Sleyman Mhr" beni bu, ani kl "Eim de be vakit namaz klyor" cmlesi kadar artmad. Hadi, ttihat Maliye Nazr Cavid Bey dneminde, tedavle km kt on (10) parann zerindeki "Sleyman Mhr" bizi birazck artyor diyelim. Ama yine de, emekli bir "paa"nn birdenbire, "Eim be vakit namaz klyor" demesi kadar deil !.. Halide Nusret'in kz Emine Insu da yazar. Buka adl romannda, Niyazi Msr'yi anlatyor! Yaasayd babas ne derdi acaba-"Ama kzm be vakit namaz klyor !" Sayn generalim, bize ne? Biz mi sevap kazanyoruz? Niye syleme ihtiyac hissediyorsun?.. Sizi byle bir ka zorlayan sebep nedir? Btn solcu genleri "psikolojileri bozuk insanlar" olarak gsteren yazar kznca biz bir ey sylyor muyuz? Bu "rt" grevi gren "allara" bazen kzdmz oluyor! rnein: Azra Erhat... Bu adn bizim iin ne ok anlam vard. Hmanizm dncesini ilk ondan rendi bizim kuamz. Antik Yunan felsefesinin ne olduunu ondan okuduk. Anadolu'nun ne kadar "bizim" olduunu Azra Erhat anlatt bize. 12 Mart 1971 asker darbesinin cezaevlerinde, Azra Erhat'n yiit, ba dik direniini rnek aldk. Bata Doktor efik Hsn olmak zere bizi biz yapanlar arasnda Sabetayistler yok muydu; vard ve biz hepsiyle hl gurur duyuyoruz. yle olmalar deerlerini hi azaltmad. Ama Azra Erhat... Bize Anadolu'nun kltr varlklarn anlatan; bata lyada ve Odysseia olmak zere efsaneleri/mitolojiyi okumamz salayan; hmanizmin ncs o yiit kadn. O bize anlatabilirdi. Ninesinin, Maliye Nazr Cavid Bey'i saklamasnn nedeninin, Sabetayist/Karaka ilikiler olduunu yazabilirdi. Yapmad. Anlatmad. Saklad ite, tpk ninesi gibi... Neden bahsetmedi; yazsa bizdeki deeri mi azalacakt ? Rum olsa, Ermeni olsa, Trk olsa ne bileyim daha baka "biey" olsa ne fark ederdi. Bunlar niye gizledi; byle bir hayat bize niye anlatmad? Halbuki, biz hi orda deildik ve bu onu en iyi bilendi. Ama yazmad ite... Sonra gitti; Blblderesi Mezarl'na defnedildi. Mutlaka bir nedeni vard...
F F

"Barbaros"u trnak iinde yazdm, nk "barbaros" Yunanca "barbar" demektir; bu lakab onlar takmt. Bir dier iddia ise, Franszca "barberousse", yani "kzl sakal" demekti; lakap onlara aitti. Biz dne kadar kullanmyorduk; "Hayreddin Paa" diyorduk. Gnmzde artk "Barbaros Hayreddin Paa" deniyor. Hatta daha da ileri gittik, sadece "Barbaros" diyoruz. rnein stanbul Beikta'taki bulvarn ad "Barbaros Bulvar"!

13

Bilin ki, Trkiye'nin ufkunu genileten o aydn kadn, Azra Erhat' biz hala seviyoruz. Hep sayg duyacaz, nk bizi ok zenginletirdi... Ama ne bileyim, bazen krldmz oluyor ite... kili yaam insan ruhunda nasl bir "erozyonca neden oluyor artk tahmin edebiliyoruz... te, bir stanbul hanmefendisi Rezzan Yalman; gazeteci Ahmet Emin Yalman'n ei, gazeteci Sinan Korle'nin ablas. Bakn ocukluuna ilikin ne anlatyor:
ocukluumda evde sarkl bir hocadan, Erad Efendi'den Kuran dersi aldm. Ondan eski yazy ve Kuran okumay rendim. Annem her gece yatmadan dua okurdu. Hl geceleri okurum. Anneannem namaz klard. Annem ve babam ramazanda oru tutarlard, ama namaz klmazlard. Lisede din dersinde fkh okurduk. Hoca anlatrd. "Kuyuya fare derse kova su ekilecek; kedi derse yedi kova su ekilecek" diye. "Hoca Efendi temizlenir mi kuyu suyu byle ?" derdik. "Hanm kzm karma, fkh byle diyor" derdi. Hibir eyin nedenini sormazdk. (Tarih ve Toplum dergisi, Hazi-ran 1986.)

Gerek var m bunlar anlatmaya? Tevfik Fikret'in dedii gibi, "rtn, ey stanbul..." Sadece stanbul mu?.. Ermeni Yahudiler: Pakraduniler Selanikli Sabetayclar, spanyol Marranolar-Konversolar ve ranl Mehedlerden sonra Ermeniler iinde de gizli Yahudi bir cemaatin iki bin yedi yz yldr varln srdrdn biliyor muydunuz ? Pakraduniler (Bagratuni/Bagradits) ad verilen ve asrlarca Ermeni toplumunu yneten bu gizli Yahudi cemaatin hikyesi, M 730 ylnda balyor ve gnmze kadar uzanyor. ddiann iki sahibi var: Yahudi Prof. Dr. Abraham Galante, Pakraduniler veya ErmeniYahudi Cemaati; dieri Ermeni yazar Levon Panos Dabayan, Trkiye Ermenileri Tarihi. Her iki yazarn, Gairnte ve Dabayan'n iddialar benzer. Hikye M 730 ylnda balyor: Ermeni Kral Sannasar, Beni srail'e yapt seferde srail Kral Osee'yi ldrerek, on Yahudi kabilesini esir ald. Esirleri Frat'n tesine, Gney Ermenistan'a yerletirdi, Yahudilerin urad zulm bitmemiti; M 700'lerde, bu kez Babil Kral Nabukodonosor, Msr Kral Neho ile Kuds Kral Yo Akin'e kar bir sefer dzenledi. Sz konusu sefere, Dou Ermenistan Kral Hraya da byk bir orduyla itirak etti. Hraya'nn bu savata gsterdii olaanst baar, Nabuko-donosor'u fazlasyla memnun etti ve esir ald on bin Yahudi'nin yarsn Ermeni Kral Hraya'ya verdi. Bu esirler arasnda srailoullarnn nemli ahsiyetlerinden Prens ampat da vard. ampat, ksa zamanda Ermeni Kral Hraya'nn iltifatlarna mazhar oldu; nemli mevkilere ykseldi. Prens ampat'n ykseldiini gren bir baka Yahudi, Pakarad ampa, aile meneinin Hz. Davud'a dayandm iddia edip, Ermenistan Kral Vaarak'a mracaatta bulunarak, Saray hizmetine girmek istedi. Kabul edildi. Yahudi Pakarad ampa yapt hizmetlerle, ksa srede Yahudi Prens ampat' glgede brakt. Ermeni krallarna ta giydirme ve on bin kiilik zel svari birliine komutanlk yapma yetkisini ald. Ermeni Saray'nda Yahudilerin ykselii srerken, Ermeni krallarndan, II. Dikran (Byk Dikran) [M 90-36] Beni srail'e bir sefer dzenledi ve bu igal esnasnda tutsak ettii binlerce Yahudi'yi lkesine gtrd. Bu esirler arasndan setii Aod adnda bir Yahudi'yi zel hizmetine ald. Yani, zamanla nfuslan daha da artan Ermenistan'daki esir Yahudiler, Beni srail

Prensi ampat'n hatrasn kendilerine rehber edinerek, Pakarad ampa'nn liderliinde rgtlenip, z varlklarn/dinlerini gizli de olsa koruyabilme mcadelesine giritiler. Ermeni gibi grnyor ama Yahudi gibi yayorlard: rnein, domuz eti yemiyorlard. abat (cumartesi) gn almyorlard. Cemaat dndan kimseyle evlenmiyorlard. Ermenistan, MS 637'den itibaren Arap hkimiyetine girdi. Saray'da egemenlik kuran Pakraduniler, ar vergi verme szyle Araplarla anlaarak iktidar tamamen ele geirdiler. Ermenistan'daki gizli Yahudiler, Pakradunilerin iktidar MS 1045'e kadar srd. Bizans imparatorluu'nun igali bu gizli yaama son noktay koydu.
Bizansllar iin Ermeni/Yahudi insan olarak hibir deer tamazd. Bu sebeple her iki kavmin mensuplar tiksintiyle karlanr ve hatta klelie dahi layk grlmezlerdi. Bizansllarn akl almaz fanatikliinden doan vahetleri neticesi, on binlerce Ermeni imha olmu, hemen birou Ortodoks mezhebine girmeye zorlanm, kar kan Ermenilerin azlarna eritilmi kurun dklerek, tyler rpertici ekilde katledilmilerdir ki, Karaman (Konya) Rumlar bu iren icraatlar neticesinde Rumlatrlm Ermenilerdir. (Levon Panos Dabayan, Trkiye Ermenileri Tarihi, s. 59.)

Bizans zulm sonucunda Pakraduniler yok olmadlar, her yana daldlar. Yahudi aratrmac Dr. Gad Nassi, Pakradunilerin XX. yzyln ilk yarsna kadar zel gelenekleriyle Sivas/Divrii ile Erzincan/Ein (Kemaliye) arasndaki blgede varlklarn srdrdklerini belirtiyor. Dr. Nassi'ye gre cemaatin yaylm, Arapkir, Kapadokya ve Kilikya/ukurova'ya kadar uzanyor. Dr. Nassi, Pakraduni soyundan gelenlerin fizik grnlerinin Ermenilerden farkl olduunu, kafa yaps olarak Yahudiler gibi dolikosefal olduklarn belirtiyor. Ermeni yazar Dabayan Pakradunilerin hl var olduklarm belirtiyor.
Ama saylan ne kadar, organizeler mi bilemem. Ancak, bizde birine, "Pakraduni !" dedin mi, bu hakaret iin kullanlrd. ocukken birine kzdmzda, "Pakraduni misin ulan sen !" derdik. Onlarn rklarndan gelen bir zeklar, mstehzi bir baklar, hesap, iini bilir bir yaplar vardr. Tarm ve zanaattan ok hep ticaretle, para/finans ileriyle uramlardr. (Yeni Aksiyon dergisi, 3 Nisan 2006.)

Yahudi'yken Ermeni olan herkesi "Pakraduni" olarak grmek hatal olur. rnein, Ermeni yazar Arsen Yarman, nitelikli almas Osmanl Salk Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Prgi Ermeni Hastanesi Tarihi adl almasnda bir baka "dnme" olayna deiniyor:
Pzant Keyan'n yine bu dnemde (XIX. yzyl ortalan) Surp Prgi Ermeni Hastanesinde eitim gren Yahudi ocua ilikin olarak aktard anekdot ise hayli ilgintir: nce hastaneye sman ve Yahudi olarak kalan ocuklar, daha sonra Cemaran'a giderek Ermenice renirler ve Hristiyanl kabul ederler. "Ohannes", "Antranik", ve "Inatyos" adlarn alan ocuklarn soyadlar ise "Nor srafil" (Yeni srail) olur. Daha sonra Emiyadzin'e de gidip gelen bu ocuklar stanbul'da Ermeni kzlaryla evlenirler ve ocuklarn da Ermeni olarak yetitirirler. (s. 477.)14[ 14 ]
F F

Yazar Arsen Yarman'la yan yana gelir, Osmanl tarihiyle ilgili sohbetler yaparz. Sadece bilgi deil, belge alveriinde de bulunuruz. Bu ikili aydnlatma toplantlarmzn birinde, yantn bulamadmz bir soruyu sizinle paylamak istiyorum. Kalust Sarkis Glbenkyan (1869-1955) Ermeni bir adamyd. zellikle Ortadou petrolleri sayesinde ok zengin oldu. Adna vakf kuruldu. Kafamz kartran bundan sonras; bugn 14 kiilik vakf ynetiminin ounluu Yahudilerin elinde! Ylda 400 000 dolar Ermeni vakflarna giderken, 18 milyon dolarn rtl Yahudi vakflarna gittii iddia ediliyor. Aratrlmas gereken gzel bir konu ! Aratracak olanlara, Musul petrolleri konusunu Londra'da

14

Yahudilerin, Ermenilie "dnmeleriyle ilgili olaylara kitabn leri blmlerinde yine devam edeceiz, ama bu blm trajikomik bir olayla noktalayalm.
11B

ERMEN DYANET LER BAKANI KM?

Yazar Arsen Yarman, bundan yl nce, Ermeni cemaatinde ok konuulan bir olay aktard: "stanbul Kumkap eski Ermeni patrii inork Kalustyan lmeden nce evresine, Diyanet leri eski bakam Ltf Doan'n vey kardei olduunu aklam." Hangi Ltfi Doan'la kardeti; ayn ad tayan biri MSP'li, dieri CHP'li iki Diyanet leri bakan vard. kisi de milletvekillii yaptklar yllarda bile kartrlrd. MSP'li Ltfi Doan, 1968-1972 yllan arasnda Diyanet leri bakanl yapmt. Gmhane Kelkitli'ydi. CHP'li Ltfi Doan 1972-1976 yllan arasnda Diyanet leri bakanl yapmt. Konya Ermenekli'ydi. Biz, Arsen Yarmanla sohbetlerimizde o mu, bu mu derken, Almanya Ermeni Cemaati nderi Bapiskopos Karekin Bekiyan, Yeni Aktel dergisinden Mehmet Asal'a, "Kalustyan'n vey kardei din adam Ltfi Doan'dr" aklamasnda bulundu. (5 Eyll 2005.) Dergi, iyi bir habercilik rnei vererek, konuyu kapak haber yapt. Her iki Ltfi Doan'a da sordu. Kalustyan Yozgat deli'ydi. 1915 Ermeni tehcirinde ailesini kaybetmiti. Sonraki yllar rendiine gre, ailesinden herkes lmt; hayatta kalan sadece annesi uan'd ve o da bir Trk Mslman'la evliydi. vey kardei bu evliliktendi. Yllar sonra, 1965'te, Kalustyan ve annesi uan (Gldane) Hanm birbirlerine kavutular. Annesi lene kadar olunun yannda kald. ddiaya gre, uan Hann, 1 Kasm 1969'da vefat ettiinde olu Ltfi Doan da, stanbul Kumkap Ermeni Patrikhanesi'ndeki cenazeye katld; Balkl Ermeni Mezarl'na defin srasnda kendi inancnda dua etti. Her iki Ltfi Doan da tm iddialar reddettiler. CHP'li Ltfi Doan, "Ben Ermenekli'yim, Yozgat'la hibir ilgimiz yok" derken, MSP'li Ltfi Doan'n ailesinin, Birinci Dnya Sava srasnda Kelkit'ten Yozgat'a gelip iki yl kaldktan sonra tekrar memleketlerine dndkleri ortaya kt. MSP'li Doan, babasnn o yllarda daha reit olmam bir yata olduunu; 1926'da Mecbure Hanm'la evlendiini; onun lmyle, kendi annesi Pullu Hanm'la evlendiini sylyordu. Kardelii reddediyordu. Tartma, gazete-dergi ve televizyon haber bltenlerinde srerken, olayla hibir ilgisi olmad halde, Diyanet leri eski bakan Sleyman Ate'in annesinin Ermeni olduu ortaya kt! atv haber merkezine konuan, Sleyman Ate'in kardei Yavuz Ate, annelerinin Ermeni olduunu aklad. (8 Eyll 2005.) Bu iddiay yllar nce, Prof. Zekeriya Beyaz Hr Gn gazetesinde ortaya atm, Prof. Sleyman Ate yalanlamt. (24 Nisan 1977.) Sonuta. Anadolu bir kavimler kaps... nsanolu hayatta kalabilmek iin geici veya srekli olarak dininden, kimliinden vazgemek zorunda kald.
ngilizlerle grmeye giden Maliye Nazr Cavid Bey'in yannda Glbenkyan'n olduunu anmsatmak isterim. Cavid Bey grmeyi yarda brakp stanbul'a dnm, Gibenkyan toplantlar srdrmt; tabi yzde 5 komisyon karl!..

Gnmzde hl bunlar yaamyor muyuz? 12 Eyll 1980 asker darbesi Alev kylerine zorla cami yaptrrken, Siirt'in 600 haneli Acar kynn ayn tarihlerde topluca Mslmanla gemeleri ve kydeki kiliseyi camiye dntrmeleri tesadf myd? Dn Bektalerin yaad bunlardan farkl myd; zorunlu olarak "takiye" yapp hayatlarn-inanlarn Nakibend olarak gsterip korumak zorunda kalmadlar m ?.. Dnelim, Nafi BabaTekkesi'ne...
12B

BEKTALERE YARDIM EDEN K SULTAN

Mahmud Cevad Baba vefat etmiti... Rumelihisar ehitlik Tekkesi'nin almas, Abdlmecid dneminde smail Baba'ya (l. 1855) nasip oldu. Ama al sadece ykntlarn onarlarak, "Nakibend kimlii" altnda faaliyetleri srdrmekle snrlyd. Tekkenin gerek al, Byk Mahmud Cevad Baba'nn olu Mehmed Abdnnafi Baba dneminde oldu. Diyeceksiniz ki: "O kadar grlt patrtyla kapatlan Bekta tekkeleri aradan birka yl geince nasl alverdi?" ncelikle unun altn izmek lazm: Bu "alma" hibir zaman eskisi gibi olmayacakt. Tekkeler alsa da, Bektaler kendilerini saklamaya, gizli bir hayat srmeye devam ettiler. Evlerinde gizli ayinler ve toplantlar yaptlar. Ve zerlerinde hep "Nakibend rts" vard... Gelelim alma meselesine; Bektalik, son tahlilde "ehirli" insanlarn baland bir tarikatt. zellikle Rumeli'de ok glyd. Yani "okumuu yazm" oktu. Ve bunlar, kendilerine sempatiyle bakan Osmanl entelektelleri, asker-sivil brokratlar araclyla Osmanl Saray zerinde, tekkelerin yeniden almas iin bask unsuru oluturdular. Ama, Bektalik zerindeki basklarn kalkmasnda, tm aratrmaclarn zerinde uzlat bir ismin byk katks vard: Bunlardan birincisi, Bezmilem Valide Sultan'd ! Sultan II. Mahmud'un ikinci kadn; Sultan Abdlmecid'in annesi; V. Murad, II. Abdlhamid, V. Mehmed (Read) ve VI. Mehmed'in (Vahideddin) babaannesiydi! Bezmilem Sultan, Leon adnda bir Rus Yahudisi'nin kzyd, iki kardei daha vard. Her de Kafkaslar'da tutsak edilerek Osmanl Saray'na satlmlard. Bunlardan biri Sadrazam Damat Halil Paa tarafndan II. Mahmud'a sunulmutu.
Halil Paa, Hseyin Paa'nn klelerinden devirme bir Srp't. II. Mahmud, kz Saliha Sultan' bu adamla evlendirdi; "Bezmilem" adm takt Rus Yahudisi Leon'un kz ve gerek adyla "Suzi"yi kendisine sunduu iin. (Ali Kemal Meram, Padiah Analar, 1997, s. 566.)15[ 15 ]
F F

Bezmilem, kkl deiikliklerin olduu "kaotik" bir dnemde, on alt yanda tahta kan gen ve deneyimsiz olu Sultan Abdlmecid'le yalandan ilgilendi. Cevdet Paa, Bezmilem Sultan'n rvetler aldn, gmrk ilerinden kar saladn yazsa da, o stanbul'a yapt, Bezmilem (Dolmabahe) Camii, Bezmilem Gureba Hastanesi, Beykoz'da Bezmilem Valide Mektebi, Edirnekap'da Bezmilem Sbyan Mektebi, Maka'da Bezmilem Sultan emesi gibi eserlerle halk tarafndan hep sevildi. Bezmilem Sultan, Osmanl Saray'nn Bektalere tekrar hogryle bakmasna neden olmutu. Bektalik zerindeki yasaklarn kalkmasna neden olan ikinci kii ise yine bir sultand:
XIX yzyln banda Osmanl Saray'nda Sultan II. Mahmud dnda tahta oturacak erkek yoktu. Bu, nedenle Sultan II. Mahmud'a hep gzel cariyeler sunuldu. On yedi kars vard. Altnc kadn Pervizifelek Sultan da Yahudi'ydi. Asl ad Suzan'd ve Filistin dolaylarnda karlarak Saray'a satlmt. Sultan II. Mahmud, karakal, siyah sal, esmer kadnlar ok beeniyordu; bu nedenle Pervizifelek'i ilk grdnde ok beenmi ve hemen odasna kapatp gnlerce kmamt.
15

Pertevniyal Sultan. Sultan II. Mahmud'un beinci kadn, Sultan Abdlaziz'in annesiydi. Ailesi hakknda kesin bilgi bulunmayan Pertevniyal Sultan,16[ 16 ] olunun tahta kmas iin Bekta tekkelerine adak adad. Tasavvufa ilgi duyuyordu. Beikta'taki Yahya Efendi Trbesi'ni onartt ve Yenikap Mevlevhanesi kapsnda gml Ebubekir elebi Trbesi'ne vakflar yapt. Aratrmac Baki z, sultann Bekta olduunu yazmaktadr. Uzatmayaym, Bezmilem Sultan ve Pertevniyal Sultan'n da desteiyle Bektaler yava yava srgnden dnp, tekkelerini yeniden sessizce kurmaya baladlar. Rumelihisar'ndaki ehitlik Tekkesi ksa srede eski gnlerine dnmeyi Byk Mahmud Cevad Baba'nn olu Mehmed Abdnnaf Baba dneminde baard. Tekke onun dneminde "Nafi Baba Tekkesi" olarak tannmaya balad. Nafi Baba Tekkesi'ne devam etmeden nce, bir konunun daha zerinde durmamz gerekiyor nk, bu almann yapl amacndan ister istemez bazen uzaklamak zorunda kalyoruz. Halbuki, bu blmde tm anlattklarmz u soruyu sormak iindi: Bekta tekkeleri ykld, Bektaler idam edildi, srgne gnderildi. Peki bu durum Bekta tekkelerindeki Sabetayistleri nasl etkiledi? Bekta kalmay m srdrdler? Yoksa baka tarikatlara m balandlar? Ya da birok Bekta'nin yaptn yapp mason mu oldular? Bu sorular bu blmn "ana omurgasn" oluturuyor... O halde... imdi geldik, Bekta-Sabetayist-mason ilikisine... Hogrl, herkese benimsenmi tre ve inanlar karsnda, kendi zgn fikirleri ve ritelleriyle bilinen Bektalerin, hemen hemen ayn lky paylaan masonlarla yan yana gelmesi doald. Tpk gizlenen Sabetayistler mason localarna girebilmek iin ne kadar hevesli ise, sadece felsef yaknlk deil, tarih artlarn da dayatmas sonucu Bektaler de mason oldular. Bekta tekkelerinin bana gelenler, kendisi de bir Bekta olan Kavalal Mehmed Ali Paa'y ok kzdrd. Osmanl'yla sava noktasna gelecek kadar Bekta'ydi. Bektaler zerindeki Saray basksnn kalkmasnda Kavalal ordusunun Ktahya'ya kadar gelmesinin de etkisi vard. ttihat ve Terakki'nin "slamc" sadrazam Said Halim Paa'dan bahsederken, ailece mason olduklarn yazmtm. Babas Prens Abdlhalim Paa da masondu, stelik Fransz Yksek ra yeliine kadar ykselmi nemli bir masondu. Osmanl'da mason locas kurmaya yetkili grlecek kadar Fransz masonlarnn gvenini kazanmt. Yani, Bekta-mason ilikisinin temellerini Kavalal Mehmed Ali Paa'nn ocuklar ile torunlarnn atm olmasn tesadf olarak m deerlendireceiz? Entelektel gelimesine byk katks olan Bekta dedesi Vali Abdllatif Paa'nn etkisinde byyen, bu tesirle Hz. Ali akyla dolup taan msralar kaleme alan, Kerbela mersiyeleri yazan; Kavalal Mehmed Ali Paa'nn torunu Mustafa Fazl Paa ilikisi nedeniyle Avrupa'ya gidip Jn Trk hareketini balatan Namk Kemal gibi Osmanl mnevverleri Bekta-mason ilikisinde kpr grevi mi yaptlar? Evet. O baskc gnlerde birok Bekta'nin mason olduu artk bilinen bir gerek. Ama bu ilikinin nerede, ne zaman, nasl, kimler araclyla balad konusunda pek bilgi yok. ehirli insann tarikat Bektalik, liberaldi; yani dinsel anlamda kat kuralc, tutucu ve
F F

Aratrmac Ali Kemal Meram'n Padiah Analar adl kitabna gre Pertevniyal Sultan'n hikyesi, Victor Hugo'nun unutulmaz klasii Notre-Dame'in Kamburu adl romanndaki ingene kz Esmeralda'ya benzemektedir. Meram'a gre, Sultan II. Mahmud, yolda grd ingene kz Besime'ye k olmu, kadn yapm, ona Pertevniyal adn vermitir!

16

banaz deildi. Bu nedenle, dinler ve mezhepler stnde grd masonlukla hemen kaynamas normaldi. stelik ortak siyas karlar vard: Bektaler ve masonlar Jn (Gen) Trklerin rgtlenmesinde, ttihat ve Terakki'nin kurulmasnda hep ittifak yaptlar. Bu birlikteliin itici gc Sabetayistler miydi?.. Bekta, mason ve Sabetayistlerin ortak noktas, deimez riteli "sr" saklamak, srla dolu hayat srdrmekti. Bektalik, Sabetayistlik ve masonluk; de "srlar cemiyeti"ydi; gizlilii kurumsallatrmlard. 1666'dan sonra Sabetayistlik; 1738'de Papa XII. Clemens'in yasaklamasyla masonluk ve 1826'dan sonra Bektalik varlklarn hep "gizli cemiyet" olarak srdrmek zorunda kaldlar. Toplanmalar, trenleri, simgeleri hep bir sr barndryordu. Ne diyordu Bekta nefes derlemesi:
Behey karda yolumuza Giremezsin demedim mi ? Bizim gizli srrmza Eremezsin demedim mi ? Bu srr her kii bilmez Bilenler de haber vermez Bu srr gayri gz grmez Gremezsin demedim mi ?..

Konu konuyu ayor; belki Nafi Baba Tekkesi'nden uzaklayoruz, ama bu "sr" konusunu rnek vererek anlatmak en iyi yntem. Bekta-mason-Sabetayist ittifakna en iyi rnek: Tarikat- Salahiye...17[ 17 ]
F F 13B

SLAMCI MASONK BR RGT: TARKAT-I SALAHYE

Asl ad, "Mdafaa-i Kbra-i Hukuk-u Hilafet". Gizli bir rgt olduu iin kuruluu konusunda kesin bir tarih verilemiyor. Tank Zafer Tunaya "Eyll 1921" tarihini veriyor. (Trkiye'de Siyas Partiler 1859-1952, 1995, s. 468.) Prof. Ergun Aybars daha kesin bir tarih veriyor: "1 Eyll 1921". (stiklal Mahkemeleri, 1998, s. 319.) Tm aratrmaclarn hemfikir olduklar, cemiyetin Sevr Antlamasndan sonra kurulduuydu. Kurucular, Mehmed (Topal) Tevfik Baba, Yahya Adnan Paa, Elif Rfk, Celal Bafrev, Ahmed Refik, Seyid Yusuf Zakari, Hafz smail Hakk. Bakannn, cemiyet iindeki adyla "Hadim l-slam"n, kim olduu da pek belli deildi. Kimine gre Sultan Vahideddin, kimine gre Sultan Vahideddin'in fahr yaveri Kirazl Hamdi Paa bakand. Tarikat- Salahiye yle sradan bir cemiyet deildi. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne muhalifleri bir at altnda toplamt. Hrriyet ve tilaf Frkas, Osmanl ly Vatan Cemiyeti, Nigehban Cemiyet-i Askeriyesi gibi partilerin-rgtlerin perde arkasndaki gt. Cemiyetin amac konusunda da farkl grler var: Kendilerine sorarsanz, slam dnyasn esirlikten kurtarmay amalayan, saltanat ve hilafet yanls, Ankara'daki millcilere kar bir cemiyetti. Bu topraklarda, "siyasal slam" parti/cemiyet programna koyan ilk rgtt Tarikat- Salahiye: "Siyaseti diniye en hkim siyasettir, buna temessk (sarlmayan) ve imtisal (buna
Bu blmn konusu olduu iin Tarikat- Salahiye yelerinin nemli bir blmnn Melam olmasna ramen, bu tarikatn deil, Bektaliin zerinde duracaz. Kitabn ileri blmlerinde Melamlerden ayrca sz edeceiz. Rumeli'de olduka gl olan nc Devre Melamleri, Bektalie ok yakndlar; ou Melam, "Bektalemiti".
17

gre hareket) etmedike kavi (gl/salam) bir hkmet tekili (kurulmas) muhaldir (olanakszdr). Siyaset her hal ve krda dine raptedilmelidir (balanmaldr)." Ankara'daki ulusalclara gre, koyu dindar, ngiliz taraftar ve slam dnyasn aldatan bir cemiyetti. Tank Zafer Tunaya gibi aratrmaclara gre ise, Tarikat- Salahiye, "politik slam masonluu" kurmay hedefliyordu. Tarikatlar konusunda uzman Cemalettin Server Revnakolu'na gre, sa Ruhi Paa, Ahmed Refik (Altnay) gibi dier yeler de slamc masondular, (aktaran Hseyin Kk, Kurtulu Savaanda Bektaler, 2003, s. 160.) Tarikat- Salahiye'nin, hem idar rgtlenmesi, hem hiyerarik yaps, hem de tren usulleri hakknda ayrntl bir "nizamname"si vard. Bu "nizamname"ye baktnzda karnzda slam bir cemiyetten ok, mason obediyans veya locas olduunu dnyorsunuz! Hiyerarik balamda Tarikat- Salahiye Cemiyeti'nin banda, yukarda yazdm gibi "Hadim l-slam" dediimiz bir bakan/reis bulunuyordu. Onun hemen altnda "ler Meclisi", "Yediler Meclisi" ve en sonunda "Krklar Meclisi" vard. Evet, bu terminoloji-say simgesellii Bektalikten alnmt. Gerekten de Tarikat- Salahiye, Bekta tasavvuf gelenekleri ile masonluk adetlerini birletirmiti. (Thierry Zarcone, slam'da Sr ve Gizli Cemiyetler, 2005, s. 124.) "Cemiyetin masonik karakteri ise inkr edilemezdi. Belgeye (nizamnameye) gre, cemiyet iinde bir hiyerari vard: Rtbece birinci sradaki "salah-i hal"di ve bir hadim, mrit ve saiden (alandan) meydana gelirdi. kinci srada usalah-i nefs" vard ve bir ktip, vkf ve ariften meydana gelirdi. nc sradaki ise, "salah-i tam" olarak adlandrlr ve bir muallim, muhakkik ve mrit veya eyhten meydana gelirdi. eyh, zaviyedeki en yksek otoriteydi. Onun stnde eyh-i kmil, stat ve nihayet stad- zam vard.18[ 18 ] Sradan yeler "salih" (erdemli, faziletli) diye adlandrlr ve hepsine birden "suleha-i mmet" denirdi. Cemiyete henz girmemi yeler iin "haric-i muvakkat" (geici olarak/henz ye deil) tabiri kullanlrd. yeler birbirlerinin seviyesini birtakm gizli iaret ve szlerle bilebilirlerdi. Bunu belirtmede baz numaralar da kullanlabilirdi: mesela 11,12 ve 13 birinci sradaki derecelere iaret ederdi. 21,22, 23 ikinci sradakilere; 31, 32, 33 nc derecedekilere ait numaralard. (Bu ifreli ye numaralar, aynen ttihat ve Terakki Cemiyeti rgtlenmesinde de vard. S. Y.) stad- azamn numaras 3't. Cemiyet, her 19 Eyllde zel bir ayin dzenlerdi. O gn btn yeler asitanede, yani dier derghlarn bal olduu byk derghta toplanp, gemi yla ait faaliyetlerini gzden geirirdi. Bu toplantda ayrca zel ayinlerini de yaparlar, sonra da kutlamaya geer ve misafirleri kabul ederlerdi. Dier zamanlarda, toplantlar genelde haftada bir yaplr, ancak olaanst bir durumda, planlanmayan toplantlar da yaplabilirdi.
F F

Cemiyet baz kavramlara iaret eden baz kelimeler de kullanrd. Mesela, "mmet" kelimesi cemiyeti, "ss" kelimesi asitaneyi ve "drr" dergh gsterirdi. (Hlya Kk, Trkiye'deki slamclar arasnda da "stat" hitab-sfat son dnemlerde ska kullanlr oldu. rnein, Nurcular, Said- Nurs'ye niye "stat" diye hitap ediyorlar ? (Bkz. Aksiyon dergisi, 6 ubat 2006.) Masonlarn hitab olan "stat" Trkiye'deki slam terminolojisine ne zaman, nasl, kim tarafndan sokulmutu ?
18

Kurtulu Sava'nda Bektaler, 2003, s. 162.)

Evet grld gibi bu tipik bir masonik gizli cemiyet yapsyd. Toplant biimleri, zamanlan ve oturum ekilleri bile benziyordu. Tarikat- Salahiye Cemiyeti, toplant salonunun yerleim ritelini tamamen masonlardan almt. Peki masonlar nereden almt ? Yahudi Kabalas'nn Pitagoras'tan ald, Bekta felsefesinde de olan "sudur teorisi" vardr. Yazdm, anmsataym: Tanr, zn, cevherini kendi dna yanstr. Gne, ay, da, deniz, gk, insan vb yaratlan her eyde Tanrnn sfatlar gizlidir. Tanrnn nuru aynen bunlara yansr. Bu madd dnya Tanrnn pelerinidir, nasl beden ruhu giydiriyorsa, sefirot denen on gk katman da Tanr'y giydirir: 1) Keter Elyon: Tanrnn en yksek tac; 2) Hokhma Tanrnn irfan hikmeti, bilgelik; 3) Bina(h): Tanrnn zeks-akl; 4) Hesed: Tanrnn ak-ltfu 5) Gevura: Tanrnn kudreti; 6) Rahamim: Tanrnn merhameti; 7) Netsa: Tanrnn devaml tahamml; 8) Hod: Tanrnn hameti; 9) Yesod: Tanrda tm faal kuvvetlerin temeli; 10) Malkhut/ekinah: Tanrnn devleti, krall olup Zohar'da genellikle "Keneset srail" olarak geer. Masonlar localarnda, Tanrnn kutsal on saysna ("sefirot"a) gre dizilirler 1) stad- muhterem; 2) ktip; 3) hatip; 4) hazine emini; 5) hasenat emini; 6) tren stad; 7) 1. nazr; 8) 2. nazr; 9) muhakkik; 10) koruyucu. Masonlarn en nemli sembolleri arasnda olan "gen" ve "gen iinde gz" Kabala; sar-lacivert renkler, aslan, tokmak, altn ngrak, -Yahudilerin kutsal mabedini ina eden Hiram Usta'nn kulland aralar- gnye-pergel ve aznda zeytin yapra olan beyaz gvercin Tevrat kaynakldr...
Gvercin gagasnda yeni kopmu bir zeytin yaprayla akamleyin geri dnd. (Yaratl, bab 8, ayet 11.)

rnein, Trkiye'de yaymlanan alom gazetesinin amblemi aznda zeytin dal olan beyaz gvercindir... Tm mistik hareketleri etkilemi XVI. yzyln nl Kabalacs zak Luria'nn rencisi Moses Yonah'n kitabnn ad, Gvercinin Kanatlaryd (Kanfey Yonah). Gvercin simgesi. slam kltrne ne zaman girmiti? rnein ah smail'in (Hatay) ruhunun simgesiydi beyaz gvercin. Ama bu benzerliklere bakp, "deiik anlamlar" karlmas yanltc olur; ou kii veya kurum bilmeden, yknerek amblem seebiliyor! Evet, masonluk, felsefesini ve ritellerini byk oranda Kabala'dan almt. Ama bu etkilenmede, zellikle Ortadou'daki binlerce yllk kltrlerini de gz ard etmemek gerekiyor. Yahudiler snnet olmay, domuz (Msrllarn totemiydi) yememeyi, Msrllardan almadlar m? Tevrat zaten, Msr'dan klrken yazlmam myd ? Kltr etkileiminde Uzakdou'nun bile etkisi vardr. rnein, Mslmanlar tespih kullanmay Budist rahiplerden renmediler mi?.. Keza, Kuran Kerim'de olmamasna ramen, Mslmanlar arasnda da efsanev gvercin hikyeleri vardr: Hz. Muhammed Mekke'den Medine'ye hicret ederken, maaraya gizlendii srada, maara iinde kimsenin olmadna dmanlarn inanmas iin maara nne iki gvercin gelip yuva yapmt. Bugn Mekke blgesindeki gvercinlerin, bu iki gvercinin yavrular olduuna inanlr... Yani, bu almada verdiimiz "benzerlik rnekleri"yle hemen byk anlamlar karlmasn doru bulamayz.

Hep vgyle anacamz Trkiye'nin en nemli Alev-Bekta aratrmacs yazar Nejat Brdoan diyor ki:
Anadolu Alevliinin zamanla kimi ritellerinin deiime uradn kabul edeceiz. ler Semah da byle... Acaba bu ad bu semaha neden verildi ? Motif, bir Yunan antik giysisini artryor. Anadolu'nun ok eski kltr kalmalarndan birinin giysileriyle mi kar karyayz, bunu bilemiyorum. Ancak, Orta Anadolu blgesinde Dou Roma kalntlar mimar olarak olduka ok. stelik bu kalntlarn zerine Alev tekke ve trbeleri yerlemi. Asya kkenli semahlarla, bu blgelerin giysileri mi birleti? Yoksa Amazon ad verilen, bir omuzlar plak sava Trk kadnlarnn izlenimi mi var? Yantlardan yoksunuz. (ttihat-Terakki'nin Alev-Bekta Aratrmas, s. 117.)

14B

ALEV RTELLER VE SABETAYSTLER

Sormak durumundayz: Gelin hepinizin bildii bir gelenein zerine gidelim: Trkiye'de Snnlerin aksine Alevler neden tavan yemezler? Bunun kkeni nedir? Ek bir soru daha: Baka kimler tavan yemez? Yahudiler! Yahudiler, gevi getirmeyen, atal ve yark trnakl olmayan hayvanlarn haram olduuna inanr. Peki, bu tavan yeme yasa Alevlere nereden, nasl geldi? slam mezheplerinin en eskisi olan ilik'ten gemi olabilir mi? Soruya devam edelim: Peki, ilie kim getirmi olabilir? Bu kii, Snn Ortodokslarn, "slam'da ilk fitneyi karan kii" diye suladklar, Yemenli bir Yahudi'yken Mslmanl seen ve iliin temelini atan Abdullah bin Sebe olabilir mi? slam bilimcisi Julius Wellhausen (1844-1918), slamiyetin lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri adl almasnda, Sebe'nin Hz. Ali hakkndaki inan, dnce ve iddialarn onun Yahudi kkenli oluuna balyor. Ve proto-Alevliin, heterodoks slam olarak "Yahudi kkenli izlenimi uyandrdm" iddia ediyor. nk Sebe, Hz. Ali'ye ileri derecedeki sevgisi sonucu, "Tanr sensin" demi, Hz. Ali'nin Tanrsal paralar tad iin lmediini sylemi; yani Mehd olduuna inanmt:
Bulut biiminde gelen, yldrm grntsnde seslenen, imek nda glen Ali'dir. Bir gn gkyznden inecek ve adaletiyle yeryzn dolduracak ve hakszlklar yok edecektir.

Sadece Sebe midir Hz. Ali'yi Tanrlatran, Allah'n onda tecelli ettiine inanan ?
Anadolu'daki Alev kylerinde gk grlediinde, "Ali nara atyor!" denilmekteydi. "Gk grlts Ali'nin sesi, imek ise onun asasnn ziyasdr denilmektedir." (Muzaffer Uysal, slam'a Sokulan Bid'at ve Hurafeler, 1974, cilt I, s. 81.)

Tasavvuf aratrmalaryla tannan Glpnarl, Sebe adl bir kiinin yaamadn, anlatlanlarn tamamen uydurma olduunu iddia ediyor. Ama buna kar kanlar da var... Sebe var ya da yok, ama riteller yayor. Baz Alev-Bektaler Hz. Ali'yi en yksek mertebeye karyor:
eriat'ta Ali arslandr

Tarikat'ta Ali ah- Merdan'dr Marifet'te Ali bycdr Hakikat'te Ali'den baka Allah yoktur... ( www.karacaahmet.org )
H H

Yani Hz. Ali'nin tm mertebeleri; drt kap, krk makam geip Allah bilincine ulam, her cann iindeki bir gt.
Ali, bilimin kaps idi. Ona el vermeyen lemler ehrine giremezdi. Bu lem'in ad lem-i lah (Tanr Dnyas) idi. Ali, ir-i Yezdan (Tanrnn aslan) idi. Ali, Murad- Sphan (Tanrnn istedii ey) idi. Ali, zat, Ali, sfat (hem gerek varlk, hem o varln iyi zellii) idi. Al, mezar olmayan bir ehid, Ali cenazesini kendi tayan bir lmsz idi. Ali mazhar- mev'ud; sultan olduu ruhlar dnyasndan Mehdi adyla gelecek kii idi. Ali lmsz, Ali grnen, Ali gizlenen idi... (Nejat Birdoan, ttihat-Terakki'nin AlevBektalik Aratrmas, s. 90.)

slam dininde, ne aslana ne de baka bir hayvana kutsallk izafe edilir. O halde, "Allah'n aslan Ali" tanmlamas, Alevlere nereden/nasl/kim tarafndan, ne zaman getirildi? Hac Bekta Veli'nin o hep grdmz resminde, kucanda aslan ve geyik tasviri vardr. Bu aslan ve geyik sembolnn, bildiimiz "avc-kurban" elikisi dnda baka bir anlam var mdr?
Mesih'in gelmesiyle, "Onun dneminde kurtla kuzu bir arada yaayacak, parsla olak birlikte yatacak." (Tevrat, Yeaya, 11/6.)

Hac Bekta Veli'nin bu temsil resmini ilk kim yapt? Hac Bekta Tekkesi'nin avlusunda, girite sa kede, iinde azndan su fkran bir aslan heykelinin bulunduu havuz vardr. Bu havuzun suyu Alev/Bektalere gre kutsaldr. Alev-Bektaler, araba "aslan kan", rakya "aslan st" demektedir... rnekleri oaltabiliriz. Ama, samimiyetle sylyorum; ekmiyorum; kimseyi zmek istemiyorum; yanl anlalmaktan korkuyorum. Ne ac; soru sormaktan tedirgin olur hale geldik! Evet, yzyllardr geleneimiz olmu, kanksadmz ritellerin kkenlerini bilmezsek, bugn anlayamayz. Bu durum kimseye veya bir gruba farkl bakmay gerektirmez. Anadolu'da, "geyiin srtna binip ku gibi uan" Geyikli Baba vardr! XIV. Yzylda Horasan'dan Anadolu'ya gelip, Bursa'ya yerleen Geyikli Baba'nn trbesi bugn hl ayaktadr; ama Geyikli Baba hakknda bilgiler maalesef ok azdr. Yahudilik'te "aslan" ve "geyik" kutsald; doal olarak Sabetayistlerde olduu gibi: Sabetay mektubunu her zamanki gsterili szleriyle bitiriyordu:
"Baba'nn katma ykselmi adam, kutsal aslan, kutsal geyik, srail'in ve Yahuda'nn Tanrs'nn Kutsanm olan Sabetay Mehmed Sevi byle buyurdu. (John Freely, Kayp Mesih. 2001, s. 241.)

Aslan Kuds'n simgesiydi; geyik Zwi (Sevi) demekti Zaten!.. John Freely'in Kayp Mesih kitabndan bir alnt daha yapalm:
(Sabetay) O srada orada bulunan ve kendisine kar olduklar bilinen bahahamla beraberindeki haham, Kutsal Kitap'ta sz geen "eti yenmeyen pis hayvanlara" benzetmi, kitapta inanmayanlarn kendi etlerini yiyen hayvanlara benzetilmesine yknerek, drdnn de "kendi etlerini yemelerini" sylemi, Benveniste'yi bir deveye,

dier haham da srasyla bir yaban tavanna, domuza ve tavana benzetmitir, (s. 108.)

15B

MEHD BOZOKLU CELAL

Baz Mslmanlar iin Hz. Ali figr, baz Hristiyanlar iin Hz. sa figr ve baz Yahudiler iin Sabetay Sevi figr ayn anlay sembolize etmiyor mu ? Hz. Ali'yi Mehd olarak bekleyenler ile Mesih'i bekleyen Sabetayistler arasnda fark olabilir mi ? Bundan asr nce Sabetay Sevi'ye inanan Alev-Bekta yok muydu ?
O zaman bir Mehd gelecek aiyas baz Mslmanlar arasnda bile heyecan uyandrm ve rivayete gre zmir'de bir Bekta derviinin reislii altndaki birka kiilik bir Mslman grubu da Sabetay'n Mesihliini kabul etmiti. (brahim Alaettin Gvsa, Sebatay Sevi, 2000, s. 33.)

artc m ? Hayr. Bektalik, Babalik'ten tremiti. Babalere gre Baba shak Peygamber'di; lm deil, gkteki yerine ekilmiti. Celal syanlar'nn lideri, "ah Veli" unvann alan Bozoklu Celal (l. 1519) Mehd olduunu sylemiyor muydu? Yirmi bin taraftan arasnda yoksul Yahudi yok muydu ? Sabetayistler (rnein Gazzeli Nathan), daha yaarken Sabetay Sevi'yi Tanrlatrmad m ? "Sabatey Sevi srail'in melikidir (kral)" demedi mi? Sabetay Sevi de, kendisinin Tanr cevheri tayan "Adam Kadmon" olduuna inandrmad m ? Hz. sa'y ilahlatran da, Yahudi bir hahamken Hristiyan olan Tarsuslu Aziz Paulus deil miydi ? lk misyoner Paulus'a gre, Hz. sa, "Grnmez Tanrnn grnts, btn yaratln ilk doan"yd; hem "yasa"yd (eriat), hem kurtulutu, hem de imand. "Hristiyanln mimar'' Paulus'un, Hz. sa'ya bir peygamberin snrlarn ok aar yetkiler atfettii, yani insanst vasflar verip Tanrlatrd aktr! Bugn, "Hz. sa'y Tanrlatran"; Yahudileri "seilmi" olarak gsteren Mesihi, radikal Protestan/Evangelistler, Paulus'un yolundan yrmyor mu ? Bakn nereden neye geldik: Bugn ABD ynetimindeki "ahinler", Evangelist inanca sahiptir. Bunlar, Mesih'in ikinci geliiyle birlikte Hristiyanlarn, Kuds'te Mesih kart olan "Gog ve Magog (Yecc ve Mecc) ordusu"nu byk bir sava (Armegedon) sonunda yok edeceine ve bin yllk Mesih Krall'nn kurulacana inanyorlar! Bu bin yllk dneme "milenyum" diyorlar. "Milenyum"un balamasnn ncelikli koulu srailoullarnn "vaat edilmi topraklarda" toplanmasyd. Papaz John Nelson'un (1800-1882) ortaya att ve "Hristiyan Siyonizmi" ad verilen bu gr, Evangelistlerin inancnn temelini oluturur! Bu, bugn ortaya atlan "Byk Ortadou Projesi"nin din ayadr! Trkiye'de nedense pek tartlmyor ya da kapal kaplar ardnda cemaat-tarikat toplantlarnda konuuluyor. Aralk 2003 tarihli Aksiyon dergisinin kapak haberi, "nsanlk O'nu bekliyor: Hz. sa"yd ! Fethullah Glen cemaatine yakn bu dergi neden byle bir kapak haberi yapmt ? Mesih inancnn ayetlerde olmad biliniyor. Ama buna ramen Nurcular "Mslman sevler" diye bir tanm ortaya kardlar; buna gre Mesih Hz. sa yeniden dnyaya gelecek ve sevlii yeniden getirip Mslmanlkla birletirecekti !.. Toparlayalm: Daha yakn tarihe gelelim. Yine ayn soruyu soralm: Sabetayistler, Mslman olup tekke-derghlara girdiklerinde Yahudi inancnn baz

ritellerini yanlarnda getirmi midir? Bu ritelleri eer Aziz Paulus ve Abdullah bin Sebe19 19 getirdiyse, Sabetayist'in getirmemesi mmkn m? Ama.
F F

Ord. Prof. Hilmi Ziya lken'e gre aksi de sz konusuydu. Yani slam da Yahudilii etkilemiti. rnein, Endlsl Yahudi bn Cebron, slam felsefesinden etkilenmiti, (slam Felsefesi, s. 169-180.) Evet slam da etkilemiti; Mslman olan baz Sabetayistlerin zamanla inanlarn terk edip veya unutup tamamen Mslman olduklar da bir gerektir. Dinler-mezhepler-tarikatlarn birbirlerinden etkilenmemeleri mmkn deildir. Reha amurolu, Balkanlar'da birok Hristiyan'n, "On ki Havari" ile "On ki mam" arasnda kavramsal akrabalk kurduklarn; "Mehdi"yi, "Mesih" olarak barlarna bastklarn belirtiyor. {Deien Koullarda Alevlik, 2000, s. 55.) ncil-Yuhanna'nn Vahiy Kitab; bab 1/16 bakn ne diyor:
Ve sa elinde yedi yldz vard. Azndan ifte ulu bir kl kyordu. Yz btn gcyle parlayan gne gibiydi.

ifte ulu kl, Hz. Ali'nin klc Zlfikr'a ne kadar benziyor !

Tasavvufun, Mslman inancyla ilgili olmakla birlikte, Hristiyanlam ve Helenlemi blgelerde gelitii dorudur. (Jean Chevalier, Sufilik, 1993, s. 9.)

Trkolog Prof. Dr. Hans Joachim Kissling bakn bambaka bir adan bakyor:
Bektaliin birok Hristiyanvar zerklerini hatrlayalm. Ben burada Bektalerin yenierilerin, yani Hristiyan asll askerlerin kararghlarndaki vaizlik rollerinden ziyade, onlarn Osmanl mparatorluu'nun blgeleri iinde, tam bir Snnlemeye kar en uzun ve baarl ekilde kar koyan ve bugne kadar Bektalerin kalesi olarak kalan Arnavutluk'ta byk lde vukubulan yaylmalarn dnyorum. (Tarik ve Toplum dergisi, 20 austos 2005.)

16B

BEKTA-ALEV-SABETAYST RLER

"Birbirlerini nasl etkilemezler" diye dnyorsunuz ama yine de aryorsunuz. Okuduumda ok ardm, Harvard niversitesi Houghton Ktphanesinde bulunan ilahiler kitabndaki bir iiri sizinle paylamak istiyorum:
Gel gnl sabreyle katlan bu cevre Elbet seni alatan bir gn gldrr Niceler kondu gt bu haneye Elbet seni alatan bir gn gldrr Gitti yoldalarm dey alama Cierciim ak oduna dalama Abdullah bin Sebe ve Aziz Paulus hakknda, Yahudilik'ten dndkleri iin komplo teoriler retmek anlamszdr. Hangi dinden dnerse dnsn, dnen hakknda kuku duymak hibir dindara yakmaz. Keza, bugn Trkiye'de okunan Kuran Kerim meallerinden birisi, Yahudi kkenli Muhammed Esed'indir. ( www.sonsaniye.net .)
HU UH

19

Hayf oldu dey yanup alama Elbet seni alatan bir gn gldrr Gittiin yollar da sana ayandr Cevrin kime ise ltfun anadr Erler ile evliyaya beyandr Elbet seni alatan bir gn gldrr Gitti gremedim mihr vefay k olan eker cevr cefay Kelb rakib srsn zevk sefay Elbet seni alatan bir gn gldrr Pir Sultan Abdal'm bunda bir hal var zn yolda ki stnde yol var Seni kim alatt var ona yalvar Elbet seni alatan bir gn gldrr.

iiri okuduunuzda, klasik bir Alev-Bekta deyii olduunu anlyorsunuz. Son ktay okuduunuzda kimin tarafndan yazldm fark ediyorsunuz. Pir Sultan Abdal'a ait bu nefesin hikyesi ilginti:
brance karakterle yazlm bu kitap stanbul niversitesi'nde 1933-50 yllan arasnda sosyoloji profesr olan babam Dr. Gerhard Kessler'e, Dnme yani XVII. yzylda slam' benimseyen sahte Mesih Shabbatai Zevi'nin takipilerinin ahfadndan olan bir renci tarafndan verilmitir. Kitap 1953 ylnda Ortodoks Trk hahambana gsterilmi, o da stnkr bir inceleme yaptktan sonra kitabn Judeo-Spanish (Ladino) dilinde yazlm ve Dnme dini konularm ieren iirler olduunu belirtmitir. Kitap Hans T. Kessler tarafndan Ekim 1957 tarihinde Harvard Ktphanesi'ne verilmitir. (Tarik ve Toplum dergisi, say 223, s. 14.)

"Dnme" dini konularn ieren iirlerden bir rnek daha vard:

Ol ah lem geldi cihane Yakt barcm etti virane Affet gnahm gel benim canm...

Bu kitab inceleyen Dr. Cengiz iman u gre ulayor;

Msralarn ounun Bekta ve Mevlev ilahilerinden/arklarndan (nefes) alnd grlmektedir. Bunlar cemaat mensuplarnn ilk zamanlardan itibaren Bekta ve Mevlev tarikat ve mensuplar ile karmak bir sosyal ve kltrel iliki iinde olduklar argman iin destekleyici birer rnektir. Msralar, dier btn mistik dnce ve hareketlerde olduu gibi Tanrya/Mesih'e/ah'a/Mehd'ye/Sevgili'ye ulamakla ilgilidir. (a.g.e., s. 14.)

Evet. Sabetayistler kendilerine yakn bulduklar tarikatlara cemaatlere, derghlara yneldiler. Size bir rnek vereyim; eer Moldavya'da yaasalard bakn hangi tarikata girerlerdi(!):
Bugn Moldavya'daki Gagavuzlarn byk ounluu Protestan Yedinci Gn Adventist Kilisesi'ne baldr. Bunlar tpk Yahudiler gibi, on buyrua uyuyorlar; cumartesi gn

almyorlar, domuz, karides, yenge, tavan, pullu balk yemiyorlar; Kabala'ya inanyorlar; hamursuz bayramna harfiyen uyuyorlar; ama Hz. Musa'y lml bir insan, Hz. sa'y ise Tanr'nn olu olarak tanyorlar. Snnet olmuyorlar. (Bkz. Kitab- Mukaddes: Eski ve Yeni Ahit.)

Yakup Aygil'in Turanl Hristiyanlar kitabnda yazdna gre, Yedinci Gn Geliilii daha ok Gkouz (Gagavuz) Trkleri arasnda yaygnd, (s. 127.) Atalar Hazarlard. Hazarlarn "dnme" baka mezhepleri de vard. ki rnek: Sabetaryanlar; Yahudi unsurlar benimsemi Transilvanyal Unitaryen Hristiyanlard. Yahudi bayramlarn kutluyorlard. Cumartesi almyorlard. Subbotnikler; Ortodoks Hristiyan inancna sahiptiler, ama Hz. sa'nn ilah vasflara sahip olduuna inanmyorlard. brance isimler alyorlard. Datmayalm: Konumuz Bekta-Sabetayist ilikisi... Tezimiz, Sabetayistler salt gizlenmek iin tarikatlara girmiyorlard; kendi inanlarnla benzer z-ritel vb aryorlard. Sabetayistler iin Bektalerde bu benzerlik fazlasyla vard. Hatta, yllardr "karalanmalarna" neden olan irkin olaylarda bile...
17B

"KUZU BAYRAMI" YA DA "MUM SND"

Alev-Bektalere yllardr alnan kara leke, "mum snd" iftirasnn temelinde Sabetayistlerin "kuzu bayram" m vard? Ne yazk ki baz evreler srarla bu benzerlii gndeme getirmektedir. Bu nedenle biz de ister istemez bu konuya deinmek, hibir benzerlik olmadn gstermek zorundayz. brahim Alaettin Gvsa'nn, Sebatay Sevi adl kitabndan bir alnt yapalm:
Bu kuzu bayram hakknda Sebatay zmresi mensuplarndan Karakazade Rt, 1924 tarihinde Vakit gazetesi muhabirine u izahat vermiti: "Kuzu Bayram 22 adarda (mart aynda) yaplr. Bu bayram geceye mahsustur. Ve her sene kuzu eti ilk defa bu bayram mnasebetiyle ve husus merasimle yenir. Bu merasimde en aa ikisi erkek ikisi kadn olmak artyla evli drt kiinin bulunmas lazmdr. Kuzu ziyafetinde bulunacaklarn says iki cinse mensup evli iftlerin artrlmas artyla istenildii kadar oaltlabilir. Kadnlar iyi giyinmi ve elmaslaryla sslenmi olduklar halde sofra hizmetinde bulunurlar. Yemekten sonra biraz elenilir ve muayyen zamanda klar sndrlerek karanlkta kalnr. Bu bayram vesilesiyle doacak ocuklar bir nevi kudsiyeti haiz tannrlar. Ona Drt Gnl Bayram ad verilir." (s. 65.)

Bir alnt da Kabala konusunda uzman Yahudi Profesr Abraham Galante'den yapalm:
stanbul niversitesi'nde Dou halklar eski tarihi profesr olmam ve Doulu bir sakin olarak, sk sk Yakndou'nun baz yrelerinde henz uygulanan baz rf ve detleri kyaslama frsat buldum. Burada sz konusu olan mesele mumlarn sndrlmesinden sonra oluan gln sahneler kaynan antik Dou'dan alr. te bu kaynan neden ibaret olduu. Mitolojiye gre doa kn uykuya yatar ve gkyz tanrs zincire vurulur. Gne tutulunca gkyz tanrs Attis evrenin iekleneceini haber vermek zere yeryzne indiinde kendisini karlayan doa tanras Ma veya Ammas'la evlenir. Bu, bir ak bayramdr. Tanrnn inii u ekilde kutlanyordu: Bir am seilip menekelerle kaplanp Attis'in imaj ve dininin simgeleriyle ssleniyordu, ilkbahar nasl bir sonraki sene tekrar gelmek zere son buluyorsa, Attis de bir sonraki yl tekrar ortaya kmak zere lmeye mecbur olduu iin, imaj ayn bir l gibi bandajlarla sarlyd. am, zel bir mecbur olduu iin, imaj ayn bir l gibi bandajlara sanlyd. am zel bir trenle, kendilerini en tuhaf bir ekilde iki lemine kaptrarak Attis ile Ma'nn evlilik trenine katlan halkn birlikte syledii arklar eliinde yaklrd.

Eski tarihi incelersek zaman iinde bu trenin gzlemlendiini ve izlerine bugn bile rastlanldn, n Asya'daki bir ekol mensubu grup tarafndan uygulandm grrz. Kzlba ya da Tahtac olarak taranan bu grup mensuplar kendilerini bu tuhaf iki lemlerine vermek iin byk mumlarn sndrld gece trenleri dzenlerdi. Garip tesadf! Biz bu satrlar yazarken, stanbul'da yaymlanan (5 Mays 1935) Akam adl bir Trk gazetesi Mara (n Asya) muhabirinin telgrafn yaymlyordu. te bu telgrafn tarafmzdan tercmesi udur: "Mara, 4 Mays 1935 - Bir odada byk mumlarn sndrlmesi treni uygulayan birka kii crmmehut halde yakalandlar. Olay yerinde, erkek ve kadnlardan baka, mzik enstrmanlar ve kafas koparlm bir kara tavuk da bulundu. Grld gibi bu tren, Sabetay'n ekol mensuplar tarafndan yaplan trenin aynsdr. Aradaki tek fark, kuzunun yerini tutan kara tavuktur. Bu antik lemlerin amuru, oryantal antik Yahudilerin rf ve detlerine sramadan edememitir. Gnmzde de, Attis'e yaplan trenin amurlarnn, byk Kabalist Ribbi imon bar Yohay'n ansna yaplan trene de srad saptanmtr. (Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gelenekleri, 2000, s. 75-76.)

"Mum snd" iftiras sadece banazlarn sylemesiyle kalmam, "bilimsel" kitaplara kadar girmiti. Prof. Galante gibi bir bilim adam, gazetenin haberini doru kabul edivermiti. Peki Galante'yi bile etkileyen bu dedikodu nasl kmt? Nejat Birdoan'a gre tm bu yanl anlamalar cem toplantlarndan deil, "musahiplik trenlerinden" kyordu. Musahip, ikrar verecek, nasip alacak erkek ve kadnn (kar-kocann), setii kefil anlamnda e, yol kardei, ahiret kardelii demektir. ran kkenli musahiplik trenleri iki aile arasnda yaplyordu:
Musahip olan iftlerden erkekler ba ak, yaln ayak yere uzanmken kadnlardan her biri musahip erkeklerin plak ayaklarm uzun kefen etekleriyle rterler. Bu hareket onlarn bac-karde olmalarn simgeler. Nitekim musahip ailelerine nikah dmez. ocuklar bile birbirleriyle evlenemez. Durumu byle benimsemek istemeyen kimi kt dnceliler, durumu istedikleri yne ekmektedirler. Kald ki Bat Anadolu Tahtaclarnda musahip dei diye bir dek vardr. Musahip olacaklar iin dedenin huzuruna bir dek getirilir. Aday musahipler bu dek zerine yan yana yatarak ikrar (sz) verirler. Pir, musahip olacak drt kiinin zerine bir araf rter. sm-i zam duasn okur. Sonra araf kaldrlr. Bu durum da kimi iftiralara neden olmaktadr. Oysaki Alevlik'te yol kurallarnn z, ele, dile, bele salam olmaktr. (Nejat Birdoan, Alev Kaynaklar-1, 1996, s. 174.)

Birdoan gibi onlarca yazar, "mum snd" iftiras konusunda kitaplar yazmlardr; ancak bu dedikodular kara bir propaganda maksadyla hl yaplmaktadr. Sabetayist olduunu aklayan yazar Ilgaz Zorlu ise, banazlarn, "kuzu bayram" geleneini ne srerek Sabetayclara da leke srmeye altklarn belirtiyor.
Birka yl ncesinde bu konuda yaptm bir aratrmada, sz konusu edilen bayramn kutland bir cemaat yesi tarafndan kabul edilmiti. Bu kii kendisinin bizzat ahit olduu ekilde bu merasimin yaplm anlatrken unlar sylemiti. "Bu tarihte her ailenin erkek olan reisleri toplanmakta Khal adn verdikleri din bir merkezde bir kuzuyu okumaktadrlar. Hoca ve Ogan ad verilen din nderlerin merasim sonrasnda bu kuzudan paralar kestii ve bu paralarn her aileye datld bilinmektedir. Fakat dikkat edilmelidir ki, burada kadnlar yer almamaktadr ve cinsel bir ritel de yaplmamtr. Ancak dier cemaat yeleri grmedikleri halde, aile byklerinden, bu ekildeki din bir merasimin yirminci yzyln balarna kadar yapldn duyduklarn, ancak daha sonra Kapanclar grubunda bu hadisenin o zamanki cemaat ileri gelenlerinden olan tccar Ata Efendi ile Halil Ali (Bezmen ?) Efendi tarafndan kaldrld belirtilmektedir. Tabi bu konu tamamen belgelenememitir. Mum snd ritelinin tm Sabetayc gruplarda uygulandna dair elde hibir kant yoktur ve bunun gereklii de tartma konusudur. (Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikliyim, 1998, s. 63.)

18B

SABETAYST NAZF ZGE'NN TRAFLARI...

Yllardr ie dnk, gizli yaayan Sabetayistlerin "kuzu bayram"yla ilgili ritelleri ne zaman ortaya kmt ? 24 Temmuz 1952 tarihinde, bata Ahmet Emin Yalman zere Sabetayistlere ar szlerle saldran slamc Byk Dou gazetesinin kaps alnd. Gelen kii, "Ben dnmeyim; Selanik dnmelerinden... Fakat tamamyla hidayete ermi bir insanm. Size dnmelerin btn esrarn ifa edeceim" diyen Nazif zge adnda bir Sabetayist/Karaka'ydi. Sabetayist/Karakalerin nde gelen ailelerinden, tekstil ticareti yapan Dilber kardelerle kavga etmi, stanbul Fatih Noterlii'nden 15 Mart 1952 tarihli bir ihtarname ekmi, ama muhataplarnn onu adam yerine koymamas zerine, tm bildiklerini aklama karan almt! Aldattklarndan biri konumuzu ilgilendirdii iin alnt yapalm:
Ben Stlce'de mezbahada alrm. ark Deri Limited irketi'nde barsakym. Bir gn evime de mezbahadan bir para et getirdim. Eve girince ne greyim. Dnmelerin en byk hocalarndan biri karma bir kt yazdryor. (Adamn ad) Akil Kibar, Yeildirek Karakolu, Katrcolu Han, numara 2'de Abdurrahman Kibar'n aabeyidir. Ben eve girince, o ve karm birdenbire bozuldular. Ne yapacaklarn ardlar. Birbirlerine ka gz iareti yaptklarn grdm. Akil Kibar, birtakm beylik laflar edip kt gitti. O gidince karm zorladm, kendisine yazdrlan kd aldm... Evet, karma tasallut ettiler. Kendi akideleri icab dnme karlar byle hocalarla yatp da hamile kalacak olursa doacak ocuk (h) Allah'a yakn olurmu. Byle ocuklara da dnmeler cemiyeti bakar ve onlar yetitirir. Karma tasallut etmeye kalkmlar, fakat muvaffak olamamlar. Bilahare kendisiyle bayram yemeini yediim Akil Kibar bana, "Bizim dinimizde byle eyler gnah saylmaz" dedi.

Nazif zge'nin anlattklar doru muydu? Sabetay Sevi'nin doktoru olduu iddia edilen Yeu Karillo'nun biyografisini yazan Claude Gutman'n kitab dilimize zmir'in lgn Dedikodular adyla evrildi. Kitap, Hristiyanla dnen Karillo'nun azndan, Sabetay Sevi'nin eleri Sara20[ 20 ] ve Esterle yaad cinsel ilikiler bata olmak zere, Sevi'nin zel yaamn anlatmaktadr. Anlatlanlarn, Tekvin'de (19/20) geen Sodom ve Gomorra'dan hi fark yoktu!.. Bu kitap, Nazif zge'yi doruluyor!.. Gad Nassi'nin, 18 Ekim 1989 tarihinde, Tel-Aviv niversitesi'nde toplanan Birinci Uluslararas Trkiye Yahudilii Kongresi'ne sunduu teblide ilginti: Sabetayc akmn liderlerinden Osman Baba'nn mevcut ahlak kurallarnn iptal edilerek, birinci derecede akrabalar arasnda cinsel ilikiyi desteklediini bilmekteyiz. Peki niye byleydi? Kabala'daki Mesih inanc gerei Sabetay Sevi'nin "ahlaksz bir ortam yaratmas"; fahieyle evlenmesi inanlmayacak olaylar deildir aslnda. nk Mesih'ten nce toplum o kadar ahlaksz olacak ve rme yaayacakt ki, Mesih geldiinde bunlarn hepsini dzeltecekti! Daha nce de basite indirgeyerek yazdm; Mesih Hz. sa'y rnek gsterdim: Domuz yenmiyorsa, Mesih gelince yenecektir. Snnetliyse, Mesih gelince artk snnetsiz olacaktr! Sabetay Sevi bu nedenle Yahudi kurallarn hie sayyordu. Tm yerlemi kurallar kaldryordu.
F F

Sabetay Sevi'nin evlendii kadnlardan biriydi Sara. Ad, Yahudi kaynaklarnda geer. Ancak, bizde de "Sare/Sara" ismi vardr. Bunun nedeni Hz. brahim'in kars olmasdr. eyhlislam ryanzade Esad Ahmed Efendi'nin kznn ad da Sare ya da Sara'yd.

20

Sabetay Sevi'nin ritelleri buna uygundu. rnein, Tevrat, hayvan yalarn (heleb) yenmesini yasak etmitir; yemenin cezas cemaatten atlmakt. Ama Sabetay Sevi "mritlerine" bilerek bbrek ya yediriyordu. Yahudi dininde Tanr'nn "tetragram" olan ad aza alnamaz, ama Sabetay Sevi bu din yasam da bozmutu. Kadn ve erkein eitliine inanan dzenlemeler yapmt. Dualara, ziyafetlere kadnlar da katlyor, erkeklerle dans edebiliyorlard. Bayramlarn dzenini-anlamn deitirerek, Yahudi dininin temel inan ve yasalarn yerle bir etmiti. Btn bu "olumsuzluklar" Mesih gelecek "olumluya" evirecekti. Ayn zamanda, Mesih'in geliini hzlandrmak iin, "olumsuzluklar" giderek artrlyordu! Bir dakika!.. Son bir not yazmak istiyorum; kimse kimseyi kk drc szlerle yarglanmasn; tarihin artc bir sayfasyla karlaabilirler... Alexandre Bennigsen ve Chantal Lemercier-Quelquejay adnda iki Fransz, Orta Asya'daki suf tarikatlarla ilgili almalarnda ilgin olaylarla karlatlar:
XIX. yzyln ikinci yarsnda Nakibendi Yesevilik tarikat Lailer adyla bir yaplanmaya girdi. Heterodoks bir nitelik arzeden ve militan bir yapya sahip bulunan Lailer, 1870 ylnda Hokand han tarafndan zndk olduu gerekesiyle idam edilen Sanivar adl Yesev eyhi tarafndan kurulmutu. Ancak takibata uramas sebebiyle tarikat varln gizli olarak srdrm, zellikle Krgzlar arasnda taraftar bulmutu. Bu tarikat mensuplar gizli gizli dzenledikleri toplantlarda kadn erkek bir araya gelerek musiki eliinde "hikmetler okuduklar iin, seks lemi yaptklar gerekesiyle tatbikata uramaktaydlar. (aktaran Ahmet Yaar Ocak, Trk Sufiliine Baklar, 2004, s. 48.)

Yine uzattk... zetle, kna yakmadan, nazardan korunmaya; adak olarak horoz kesmekten, muska yazmaya; aza tkrmekten, snnete; gelin hamamndan, lousa yatana kadar bugn Anadolu'daki birok rf ve det Yahudilerde de vard!.. Bektalik'teki "takiye" anlay Sabetayistlerin zaten yaam zorunluluuydu. Dervi, aa, baba gibi Bekta lakaplarn Sabetayistler nde gelen kiilerine vermilerdi. Bu "benzerlikleri" yazdktan sonra gelelim, Tarikat- Salahiye Cemiyeti'ndeki masonik zelliklere: Ritelleri, masonlar nasl Yahudilik'ten almsa, Tarikat- Salahiye de mason localarndan almt. rnein, toplantlarda para ve dier balar toplamak iin yeil renkli bir kese ve kutu (hasenat kesesi) bulunuyordu; yani masonlarn "dul kesesi" gibi... Oylamalarda kullanlan "skrten" kesesi-sand ve yelerin tekliflerini yazp attklar "teklif kesesi" aynen masonluktan alnmayd. Mason toplantlarnda "dul kesesi" ve "teklif kesesi" her toplant sonunda yeler arasnda dolatrlrd; Tarikat- Salahiye'de de bu aynen vard! Toplant salonunda tren dzeni; toplant gvenlii; konuma sralan ve detleri; kabul merasimi ve st mertebeye terfi trenleri; giyilen simgesel kyafetler bile masonlukla benzerdi. Bitmedi.
Tarikat- Salahiye'nin idar sistemine ve tren usullerine Bektalikken ve Huruflik'ten

esinlenen harf ve say gizemcilii derinlemesine nfuz etmiti. Tarikat- Salahiye de Arap harflerinin saysal deere sahip olma zelliiyle oynar; rnein tarikatn simgesi mmet szcnn saysal deeri olan 441'dir. Bu konuda da masonlukla hatr saylr bir ortaklk sz konusudur. nk masonluk da Araplarn "sihirli karelerinden miras alnm, Yahudi Kabalaclar ve Hristiyan Hermesiler tarafndan uyarlanm gizli bir alfabeye sahiptir. (Thierry Zarcone, islam'da Sr ve Gizli Cemiyetler, 2005, s. 142.)

Bitmedi. Tarikat- Salahiye'nin imzas (......) Yahudilerin ve masonlarn simgesi "yedi kollu amdan"a benziyordu... Tarikat- Salahiye'nin yelerinin kimler olduunu yazmadan nce, yakn tarihimizden bir olay size nakletmek istiyorum, istiyorum ki, masonlarn Bekta tekkeleri iinde ne kadar gl olduunu grnz...
19B

DEDEBABALIK SEMNDE MASON TARTIMASI

nce bilgi. Bektalerde iki kol vardr: Babagn ve Dedegn. Dedegn kolunu Hacbekta'taki elebiler oluturur ve postniinlik babadan oula geer. Daha etkin ve gl Babagn kolunda ise dedebabalar seimle gelmektedir. Bu giri bilgisinden sonra gelelim, asl meselemize: Babagnlarn son byk dedebabas Do. Dr. Bedri21[ 21 ] (Bedrettin) Noyan 6 Kasm 1997 tarihinde vefat edince iki dedebaba ortaya kt. Biri, Bedri Noyan'n vefatnn ardndan, 12 Aralk 1997'de, videoya da ekilen oylamayla seilen Haydar Ercan, dieri ise, "masonlarn kontrol altnda" olduu iddia edilen Ankara grubunun setii Mustafa Eke! Babagn Bekta camiasna gre, dnya zerinde ayn anda 1 dedebaba ve ona bal 11 halifebaba ile 40 baba olmas gerekiyor. Yoksa dzen bozulurdu. imdi iki dedebaba vard ve dolaysyla dzen bozulmutu. Her iki grup birbirini kyasya eletiriyordu. Bedri Noyan'n olu Kurtcebe Noyan, Bektalie yz elli yl nce nfuz eden masonluun her geen yl gcn artrarak kendi adamlarn dedebabala setirecek kuvvete ulatklarn iddia ediyordu. Tarikat iinde, masonik Bektalik eilimi ile geleneksel Bektalik kanad arasnda iddetli bir ekime yaanyordu. Kurtcebe Noyan, Ankara kolunun fiil nderi durumundaki 33. dereceden mason Halifebaba lhami Teoman Gre'nin mason desteiyle Mustafa Eke'yi "dedebaba" setirdiini sylyordu. Kurtcebe Noyan gibi dnen Halifebaba Haydar lmez'in ifadesine gre de, "masonluun erefini kurtarmak iin" muhalefet hareketini balatan Teoman Gre, Haydar Ercan' ykmak amacyla onun aabeyi mason Kasm Ercan'la ittifak yapmt! Araya girip bir parantez amak istiyorum: Bu tartmalarda benim anlamadm u: Teoman Gre'nin mason olduu bilinmeyen bir sr myd? Deildi. Bedri Noyan, dedebabalnn 33. ylnda (Bektaler iin 33 saysnn zel bir yeri vardr) 12 Mart 1992'de dzenlenen trende okuduu iirde unu diyordu:
F F

Bir Baba Teoman var, koca stat, birader, O herkesi, herkes de onu elbette sever!.. Dedebaba Bedri Noyan, 1912 ylnda Serez'de dodu. Babas smail Hakk'nn Osmanl ordusunda kolaas (kdemli yzba) olmas itibariyle Anadolu'nun birok ehrinde bulundu. lkokulu Manisa'da okudu; Samsun Lisesi'nden mezun olup, stanbul Tp Fa-kltesi'ne kaydoldu, 1937de doktor kt. Ankara Numune Hastanesi'nde Nazi Alman-yas'ndan kaan Prof. Dr. Max Meyer'in asistan oldu. Ama onu asl "yetitiren" Atatrk'n ve daha sonra Celal Bayar'n doktorluunu yapan, Cumhurbakanl ankaya Kk'nde oturan, "Baba Erenler" lakapl, Dedebaba Dr. Hasan Ragp Erensel'di. Dedebabas Dr. Erensel sayesinde, "yola girdiinden" itibaren hzla ykseldi. Alt ay iinde dervi ve alt ay sonra da baba oldu. Dr. Erensel, hasta yatanda Dr. Noyan'a "hilafetname"sin yazdrd. Ve 1953 ylnda Dr. Erensel'in lm zerine Dr. Noyan "dedebaba" seildi.
21

imdi. Bedri Noyan "stat" ve "birader" deyimlerinin masonluun ritellerinden olduunu elbette biliyordu. yle ki, kendisine el veren Dedebaba Ali Naci Baykal'n "Bektalik alaturka masonluk; masonluk alafranga Bektalik'tir" dediini yazyordu. (Bedri Noyan, Demir Baba Vilayetnamesi, 1976, s. 301.) Zaten gizlenecek bir ey de yoktu; 20 Haziran 1997'de Teoman Gre, "Ceviz Kabuu" programnda gazeteci Hulki Cevizolu'nun konuu olmu; Bektalik ve masonluk hakknda bilgiler vermiti. Peki Bedri Noyan mason muydu ? Olunun masonlara bu kadar kar kmasna baklrsa herhalde deildi! Ama Rotary Kulb yesi olduu biliniyor. Devam edelim: Rakibi baz halifebabalar tarafndan mason olmakla itham edilen Teoman Gre'nin, Sabetayist olduunu ise, Yarn dergisinden Mfid Yksel iddia ediyordu, ( wwyv.yarindergisi.com .) Mason ve Sabetayist olduu iddia edilen Teoman Gre (lhami) Halifebaba ise, eitli toplantlar ve "Huu Dost" balkl bildirileriyle kar grubu sulad. Dedebabalk seiminde 11 oyun sadece 3 oyunu alan Haydar Ercan'n "dedebaba" olamayacan iddia etti. Kavga bugn karlkl "yol dkn" sulamalaryla sryor...22[ 22 ]
HU UH F F 20B

BEKTALER, MASONLAR, TTHATILAR...

Bu arada bu konuyu kapatmadan bir not deyim: Dedebaba Bedri Noyan'dan sonra Halifebaba Turgut Koca'nn postniin olmasna kesin gzyle baklyordu; ancak talihsizlik, Turgut Koca, Bedri Noyan'dan yirmi gn nce, 15 Ekim 1997'de vefat etti. Hayr sz, "ki byn aniden arka arkaya kaybeden Bektaler birbirlerine dtler" meselesine getirmeyeceiz! Sylemek istediimiz u: Bektaler aralarndaki masonlar isim isim biliyorlard. yle ki, Halifebaba Turgut Koca vefat edince evraklar arasnda, kendisinin yazd, "ttihat ve Terakki Azalar" balkl bir liste bulundu. Halifebaba Turgut Koca, ttihatlar; "Bektaler", "Masonlar", "Melamiler" ve "MasonBektaler" balklar altnda toplamt. Bizi ilgilendiren, listenin "Mason-Bektaler blm; bakn Halifebaba Turgut Koca'ya gre ttihatlarn iinde kimler "mason-Bekta"ydi? "Enver Paa, Ali Fethi (Okyar), Kzm (Karabekir) Paa, eyhlislam Musa Kzm Efendi, Salah (Cimcoz) Bey, Ethem Ruhi (Balkan), Dr. Miralay Mehmed Ali Bey, hsan Namk Bey, Ahmed Bedevi (Kuran), Mehmed Cemil Bey, Nide Mebusu Hayri Efendi, Hakk Baha Bey, Kara Vsf Bey." Turgut Koca, "Namk Kemal, Ziya Paa" gibi Jn Trkleri de bu listeye eklemiti. Ayrca ttihatlardan ayrlan, Prens Sabaheddin ile Rza Tevfk de (Blkba) bu listedeydi. Dne kadar, aralarnda kimin mason olup olmadm nemsemeyen; masonlua hi souk bakmayan, dlamayan Bektaler, bugn neden yoldalarn masonlukla itham eder
Sanmayn ki, masonluk tartmas sadece Bektaler arasnda yaanyor. Masonluk meselesi, Nakibendler ile Sleymanclar kar karya getirmiti. yle ki: Babakan Recep Tayyip Erdoan'n dnr Sadk Albayrak, 20 austos 1979 tarihinde Mill Selamet Partisi'nin yayn organ Mill Gazete'deki makalesinde, "MSP dndaki partilerin devaml olarak Yahudi gdmnde olduklarn, kurulu sistemin ana kaynan Yahudi limlerin tekil ettiini" belirterek, Mason Cemiyeti'nin acilen kapatlmasn istiyordu. Sleymanclarn lideri AP stanbul milletvekili Kemal Kaar partisinin grup toplantsnda MSP'ye yant verdi: "Mason Cemiyeti'nin kapsn kilit vurulamaz. Bu mmkn deil... O zaman demokrasiyi inkr etmek lazm. Partilerin iinde de, hangi parti olursa olsun masonlar olabilir." Giderek sertleen bu tartmaya 12 Eyll 1980 asker darbesi son noktay koymutu: gazeteyi ve Meclis'i kapatt...
22

hale gelmiti ? Bir not dp bu konuyu da kapatalm artk: Ulusal Kurtulu Sava yalnzca ordular arasnda cephelerde deil, ayn zamanda eitli uluslararas lobiler arasnda da gemi etin bir mcadeleydi. Taraflar, Londra, Paris, Roma, Washington gibi nemli metropollerde eitli bask gruplarn etkilemek istiyorlard. Bu etkili bask gruplarnn banda masonlar geliyordu. Ve hakkn vermek gerekir ki, sol fikirlere yaknl olan Fransz Byk Dou Locas masonlar, zaman zaman Ermenilerin etkisinde kalp tavr deiiklii gsterseler de, genellikle Ankara Hkmeti lehine propaganda yapt. Geri asl nedenleri, ngiliz yaylmaclnn nne gemekti, ama olsun, destek vermilerdi ite. Dnelim imdi, Tarikat- Salahiye Cemiyeti yelerinin kimler olduuna...
21B

ESKEHR'DE NE OLDU?

ddiaya gre, Tarikat- Salahiye'nin ilk reisi Sultan Vahideddin'di. Bir sre sonra fahr yaveri Kiraz Hamdi Paa bakan oldu. Kiraz Hamdi Paa Bekta'ydi. ttihat dmanyd. Bu nedenle yldz Sultan II. Abdlhamid ve Sultan Vahideddin dneminde parlad. ttihatlara kar srdrd o ayn muhalif tavrm ulusal mcadelenin merkezi Ankara Hkmeti'ne kar da devam ettirdi. Bu arada, stanbul Hkmeti tarafndan, Ankara'daki 20. Kolordu komutanlna atand. Ancak, 20. Kolordu komutanyken ulusalc glere katlan Ali Fuat Cebesoy, onu Eskiehir'de durdurarak Ankara'ya gitmesine engel oldu. Burada byk bir parantez amam gerekiyor: Efendi kitabnda (s. 281) "Kark bir olay" bal altnda, Evliyazadelerin damad Dr. Tevfik Rt Aras'n tutuklu bulunduu Bekiraa Bl'nden karak, Ankara'ya yeni atamas yaplm Kiraz Hamdi Paa'yla birlikte Eskiehir'e kadar gelip, sonra bir gece Ali Fuat Cebesoy'un yanna katn yazmtm. Bu olay bu almada da yine karmza kt; zmeden kurtulamayacaz anlalan. Dnsenize Dr. Tevfik Rt Aras, "Millciler Ankara'ya her atamaya pheyle bakyorlar; ben sizi Mustafa Kemal ve arkadalaryla tantraym'' diyerek Kiraz Hamdi Paa'yla yola dyor ve sonra bir gece Kiraz Hamdi Paa'nn resm belgelerini alp Ali Fuat Cebesoy'un yanna kayor! Diyeceksiniz ki "Ne var bunda, Dr. Tevfik Rt Aras, Kiraz Hamdi Paa'y kandrm!" yle mi acaba? Bu olayn kodlarn zmemiz gerekiyor. nk bu mesele Tarikat- Salahiye'yle yakndan ilgiliydi: Tarikat- Salahiye'yle ilgili yaplan tm akademik almalar, zel aratrmalar, cemiyetin ulusalclara kar olduunu yazyor. Ankara Hkmeti emriyle kurulan stiklal Mahkemeleri, cemiyetin yelerinden bazlarn idam etti, bazlarn mahkm etti. imdi bu gerei bilmemize ramen, u soruyu Sormak istiyorum: Tarikat- Salahiye ile Ankara Hkmeti arasnda gizli bir iliki var myd ? Uzun uzun bu konuya yer vermemek iin ilk soruyu hemen geeceim; Sultan Vahideddin'in Mustafa Kemal'in ulusal hareketi balatmasna katks var myd? Dediim gibi bu tartmal bir soru, yant sayfalar alr, bu nedenle hemen geelim... Efendi kitabnda yazdm; Mustafa Kemal'in Anadolu'ya gitmesinde ttihat smail Fazl Paa23[ 23 ] ve olu ttihat Ali Fuat Cebesoy'un byk katklar vard. Bir de dnrleri Hrriyet ve tilaf Frkas'nn kurucusu ve Posta Telefon Telgraf Nazr Mehmet Ali Gerede'nin katks
F F

smail Fazl Paa, Enver Paa'yla aras iyi olmad iin, savan ilk yllarnda emekliye ayrlmtr. Bu nedenle, o dnemde Saray'a yaknd. Mustafa Kemal'in Enver Paa kartl biliniyor. kiliyi, bu nefretin birletirdiini de syleyebiliriz.

23

yadsnamaz bir gerekti.24[ 24 ] Mustafa Kemal, aile dostu Cebesoylar araclyla, Dahiliye nazrlna da vekleten bakan Mehmet Ali Gerede ve onun vastasyla da Sadrazam Damat Ferid Paa'yla tant. Gvenlerini kazand. Anadolu'ya k vizesi ald. imdi dnelim baa ve Eskiehir'de neler olduuna bir daha bakalm: Kiraz Hamdi Paa'nn karsna kim kyor; Ali Fuat Cebesoy. Yan yana geldiklerine dair bir ipucu imdilik yok, ama savamyorlar da. Mehmet Ali Gerede ekibinin gnderdii Kiraz Hamdi Paa, Mehmet Ali Gerede'nin damadnn kardei Ali Fuat Cebesoy tarafndan "korkutulduu" iin, stanbul'a geri dnmek zorunda kalyor! Yani yazlanlar ksaca u: Dr. Tevfk Rt Aras, bir gece belgeleri alp kayor ve Kiraz Hamdi Paa stanbul'a dnyor. ocuk masal gibi... Sultan Vahideddin'in yaveri Kiraz Hamdi Paa ile Ankara Hkmetinin Eskiehirde grmemeleri mmkn gzkmyor ! Ama grtklerine ilikin de bilgi yok. Burada bir sr var. stanbul ile Ankara arasndaki iplerin ilk kopma noktas "Eskiehir grmesi" miydi? Eskiehir'de neler oldu? Devam. Hibir kaynakta yazmyor; ama sormak zorundayz: Tarikat- Salahiye neden gizli bir cemiyetti ? yle ya, Sultan Vahideddin ve yaveri Kiraz Hamdi Paa bu gizlilie neden gerek duysunlar? Ankara Hkmeti'nin syledii gibi cemiyet, ngiliz yanls, siyasal islamc, ulusalclara kar ise neden illegal olsun? Saray ve ngiliz desteini alan bir cemiyet niye gizli olsun? Kime kar bu gizlilik? Bu gizlilik sadece sembolik-masonik bir gizlilik mi ? Ya da bu iin altnda baka gerekler mi var? Soru ok. Mehmet Ali Gerede ile Kiraz Hamdi Paa'nn Yzellilikler arasnda bulunmasnn tek nedeni ngiliz yanls olmalar m ? Mehmet Ali Gerede'nin ngiliz ei Elenaor Louisa Bendon Gerede'nin anlarndan yola klarak yazlan Osmanl'da Bir ngiliz Gelini adl kitapta, Bayan Gerede, Mustafa Kemal ile einin Cebesoylarn evinde bulutuklarn, sohbetlerin ayrntlarn vererek anlatyor. Keza eine gre, Mehmet Ali Gerede, Mustafa Kemal'in Anadolu'ya kmas ve stanbul'da Dr. Tevfk Rt Aras gibi isimlerin gzaltna alnmalar konusunda Damat Ferid Paa'yla anlamazla dp Dahiliye nazrlndan istifa etmiti!
F F 22B

BAY KNG KMD?

Eskiehir'de neler olduunu anlayamadan "derin devlet" ilerini zemeyiz. "Ne ilgisi var?" demeyin! Size bir olay anlataym: 18 Temmuz 1936'da "Cumhuriyeti" hkmet, "Milliyeti" bir asker darbeyle yklmak istenince, ispanya'da i sava kt. spanyadaki i sava dnyay bld; Cumhuriyetileri ABD, Sovyetler Birlii, Avrupa lkeleri desteklerken, Milliyetiler Alman Nazilerinden, talyan faistlerinden yardm grd. sava uluslararas bir nitelik kazanp, dnya sava kma ihtimali belirince ngiltere ve Fransa'nn nerisi zerine, dnya lkeleri, spanyadaki gruplara silah sat yapmama
Mehmet Ali Gerede'nin kz kardei Makbule'nin kz Belks, Bezmenlerin yakn akrabas Selanikli Hulki Edin'le evliydi. Belks'n kz kardei Nihal ise Kurtulu Sava komutanlarndan, DP'nin ilk Bayndrlk bakan Fahri Belen Paa'yla evliydi.
24

karan ald. Bu durum uluslararas silah kaaklarnn iine yarad. Bunlar her iki tarafa da fahi fiyatla silah sattlar. Bu uluslararas kaaklardan biri de Ekrem Hamdi Knig'di. Birinci Dnya Sava'nda Alman subaylarnn yannda istihbarat konularnda almt. Almanlar tarafndan kendisine verilen, "Knig" kod ismini, soyad kanunu knca soyad olarak benimsemiti. Birinci Dnya Sava bitince, Alman irketlerinin Trkiye temsilciliini yapmt. rnein, Lufthansa uak irketinin. Ekrem Hamdi Knig, Paris'te perde arkasnda faaliyet gsteren bir Alman gizli komitesiyle, spanyadaki "Milliyetilere" silah sat yapmak zere anlat. Knig, Trkiye Cumhuriyeti adna, Kanada'dan 50 sava ua sipari etti. Doal olarak bu iteki ortaklan, Mill Savunma Bakanl ve Dileri Bakanl st dzey brokratlaryd. O dnemde stanbul sosyetesinin tannm simalarndan olan Knig'in siyas dostlar da hayli gl isimlerdi. Olayn bundan sonras hl aydnlanamad. Kimine gre sava uaklarnn spanya'da "Milliyetilerin" kontrolnde olan Cdiz Adas yerine stanbul'a gelmesi; kimine gre ise, ABD Harp Sanayii ihracat Kontrol Komisyonu'nun, Trkiye adna sipari edilmi uaklarn fazlal nedeniyle kukulanmas, Knig'in plann suya drd. Knig Paris'e kat. Trkiye olay hemen rtbas etti. Ancak, Mustafa Kemal'in lm zerine, iktidara gelen smet nn "Knig Dosyas"n yeniden at. "Knig Dosyas" smet Paa'ya "eski dostlaryla" hesaplama ansn verdi. Mill Savunma Bakan Kzm zalp istifa ettirildi. Olayda ad geen iileri Bakan kr Kaya daha nce grevden alnmt. Dileri mstear grevden alnd. Dileri memuru Ruhi Bozcal 3 ay hapse mahkm edildi. Ekrem Hamdi Knig Monakoda tutukland. Trkiye'ye iade edildi ve evrakta sahtecilik suundan ksa sreli bir ceza ald. Sultan II. Abdlhamid'in nl kaptanpaas Hasan Paa'nn torunu Ruhi Bozcal, cezaevinden ktktan sonra bir kitap yazd: Komnizm Can ekiiyor!.. Birinci Dnya Sava'nda Almanlar hesabna alan ve Alman Nazilerinin isteiyle spanyadaki Franco gleri "Milliyetilere" uak satmak isteyen Ekrem Hamdi Knig kimdi dersiniz; Kiraz Hamdi Paa'nn olu !.. Geelim efendim geelim... Kim "ngilizci", kim "Almanc", kim "Amerikanc" ? Birileri kimi kandrmaya alyor? O gnlerde Ankara Hkmeti'nin ngiliz, Amerikan dmanl yoktu. Zaten bu iki lkenin Ankara'ya kar nasl bir strateji izleyecei konusunda kesin bir politikas da yoktu. Bu nedenle ngilizler hep "bekle gr" politikas takip ettiler; Doan Avcolu'na gre Loyd George Yunanllar desteklerken, Lord Curzon ve askerler ise Ankara'y destekliyordu. Franszlar ve talyanlarla ise olumlu ilikiler vard. Kukusuz en scak iliki gen Sovyetler Birlii'yleydi. O gnn dman sadece Yunanllard!.. Ve biz de sadece onlarla savatk... Yani, kimse ngiliz Muhipleri Cemiyeti yesi olduu iin "hain" ilan edilmedi. Yoksa, Robert Kolej'de kurulan ve Amerikan mandasn savunan "Wilson Prensibleri Cemiyeti" yelerine de "hain" dememiz gerekiyor. Halbuki, bu cemiyetin "Amerikan mandas" teklifine Sivas Kongresi destek vermedi mi ? Yani mesele, ngilizci, Amerikanc olma meselesi deildi. Bu iki cemiyet iinde daha sonraki yllarda "kahramanlk mertebesine" karlan ok isim bulunuyordu; ama, lin edilen, "Wilson Prensibleri Cemiyeti" yesi Ali Kemal gibi isimler de vard. nsanlar, bal olduklar cemiyet, parti, rgt nedeniyle deil, kiisel tutumlar

yznden "hain" veya "kahraman" m olmutu?.. Bir noktaya dikkatinizi ekmek istiyorum: 1926 zmir Suikast plan ortaya ktnda, soruturmann erevesi ok geniletildi ve istiklal Mahkemeleri araclyla ttihat ve Terakki Cemiyeti tarihe gmld. dam edilen ttihatlar arasnda Sabetayist/Karaka grubunun "ruhan lideri" eski Maliye Nazr Cavid Bey de vard.25[ 25 ] Ayn dnemde Sabetayist/Yakub grubun nde gelen ismi Ahmet Emin Yalman da istiklal Mahkemesi huzuruna karld. O da idamla yargland. Son anda affedildi. Uzun sre gazetecilik yapmasna izin verilmedi. Sorum u: Mustafa Kemal bu iki stratejik hareketle, Sabetayistlerin "ah" ve "veziri"ni drerek, bu gruplarn kendisine tamamen biat etmesini mi salad? Bunlar unun iin yazdm; Mehmet Ali Gerede neden "hain damgas" yiyip Yzellilikler listesinde yer ald? Mustafa Kemal'in Samsun'a gitmesi iin her trl abay gstermiti Einin yazdna gre, Mustafa Kemal yznden nazrlk grevinden ayrlmak zorunda Kalmt! Sonra da, srarlara ramen resm hibir grev almamt. O halde neden "hain"di? Yoksa, o da, Osmanl'daki baka gl bir lobinin Ankara'ya "biat" iin "kurban" olarak m seilmiti? Bugne kadar hep gz ard edilen bu gl lobi kimlerden oluuyordu?.. Tarih yazclmzda, Osmanl ve Cumhuriyet dnemindeki lobilerden (masonlar dnda) nedense pek bahsetmeyiz.
F F 23B

GZ ARDI EDLEN BR LOB

Mihaylo Mio Lato, 1806 ylnda Hrvatistan'da Plaki'de, levazm avuu Srp bir baba ile Polonyal bir anneden dodu. Matematik ve resimde ok baarl olduu iin retmenleri tarafndan Avusturya mparatorluu Harp Okulu'na burslu renci olarak gnderildi. Drt yl eitim ald harp okulundan kaarak, 1826'da Osmanl topraklarna snd, iki yl eitli ilerde altktan sonra, stanbul'da yeni alan asker okula retmen oldu. Mslman da olmutu. Ad mer Ltfi'ydi.
Bu okulda bir yandan ders verip, dier yandan da kendi renimini srdrerek yl kald. stanbul ulemasyla dostluk kurdu ve yeni dnyasnn rf ve detlerini, asker usulleri, slam'n ibadet ve artlarn iyice rendi. Tm hal ve davranyla rnek bir gen subay ve iyi bir Mslman olmaya abalyordu. Azna iki koymuyor, sefil ve grtlana kadar borca batm subaylarla dp kalkmyor, dzenli olarak camiye gidiyordu! Kendinden hi sz etmiyor, kimseden bir ey istemiyordu ve herkese her an yardma hazrd. Sanki hibir tutkusu ve hrs yok gibiydi. Hristiyanlardan ve dnmelerden uzak duruyor, bir yandan da Franszca reniyordu. (vo Andri, mer Paa, 2004, s. 150.)

Bir gn ans dnd. Sultan II. Mahmud okulu ziyaret etti. Tantrld bu gen subay ok beendi; ehzadeleri Abdlmecid ile Abdlaziz'in eitimi iin saraya davet etti. Sultan II. Mahmud'un lm zerine, tahta oturan Sultan Abdlmecid'le kurduu yakn dostluk sayesinde hzla paa rtbesini ald. 1848'de Rumeli Ordusu miri oldu Kendisine,
Mustafa Kemal ile Cavid arasndaki ilikiyi hep ok merak ettim. Cavid Bey, Ulusal Kurtulu Sava dneminde Ankara'nn "gel" arsna olumsuz yant vermiti. Ama Halide Edip Advar' gnderdi. Bu nedenle savatan sonra Ankara Hkmeti adna diplomatik giriimlerde bulundu. Fakat, danman sfatyla katld Lozan grmelerinde Ankara'y dinlemeden, baz kulis faaliyetlerine girdi. smet Paa'yla att. Uzatmayaym, demem u: Cavid Bey, Mustafa Kemal'i kmsyor muydu ? Veya yle soraym: Niye kmsyordu ? Cavid Bey, bu gc nereden buluyordu ?
25

arln Macar ve Polonyal Yahudilerin oluturduu "Murtad Taburu" adl, gayrinizam harp yapan zel bir asker birlik kurdu. mer Ltfi Paa'nn yardmcs da Yahudi'yken Mslmanl seen skender Paa'yd (Alexander Antoni linski). mer Ltfi Paa, 1854'te Krm Sava'nda serdarekrem olarak Rusya zerine gnderildi. mer Ltfi Paa, Irak ve Hicaz ordular mirlii; Krdistan'n slahat; Hersek ve Girit isyanlarnn bastrlmas gibi grevler aldktan sonra 1869'da Hassa Ordusu miriyken vefat etti; Eyp Mezarl'na defnedildi. Mslman olan, camiden kmayan mer Ltfi Paa, kz Saffet Hanm'; asl ismi Konstantin Borzecki olan ve Polonya'da 1848 Wielkopolska Ayaklanmas'na kart iin lkesini terk edip Osmanl'ya snarak Mustafa Celaleddin adn alan subayla evlendirdi. Damad tanyalm: Konstantin Borzecki, ailesi tarafndan resim eitimi almas iin gnderildii Varova'da, Katolik Ruhban Okulu'na kaydoldu. Polonya'daki ayaklanmadan sonra nce Fransa'ya kat, ardndan stanbul'a geldi. Ve ailesine ramen Katolik Ruhban Okulu'na giden Borzecki, slam' seti! Hangi lkede ise o lkenin resm dinini semesi ilginti tabi..
XVIII. yzyln ikinci yarsnda Polonyal Sabbatayclar eklendi dnmelere ve 1915'te Lehli olarak tannan aileler vard. Herhalde slam'n mistik ynde, zellikle baz dervi tarikatlaryla kesin temaslara giriilmi olmaldr. (Gershom Scholem, Sabetay Sevi Mesih mi, Sahte Peygamber mi ?, 2001, s. 455.)

Mustafa Celaleddin (Konstantin Borzecki), kaynpederi sayesinde Osmanl ordusunda paala kadar ykseldi. Genelkurmay'da Topografya Blm bakanln yapt. Mustafa Celaleddin Paa'nn bu hizmetler dnda, Trkiye tarihindeki yeri bakayd; o Trklerin Ar rktan geldiini, Macarlarla akraba olduunu ilk yazan kiiydi. 1869'da stanbul'da, bir yl sonra da Paris'te baslan Les Turcs Anciens et Modemes (Eski ve Yeni Trkler) adl 362 sayfalk kitap Trk milliyetiliinin miladdr !
Celaleddin Paa'nn kitab aslnda Batl glerin ve tez sahiplerinin gznde Osmanllara prestij salamak ve belki de Balkanlar'daki ayrlk eilimleri tarihsel bir gerekeyle nlemek amacyla yazlm ereksel bir eserdi. Mustafa Celaleddin Paa, Trklerin ve Avrupalarn "Turo-Aryan" adn tayan ayn rktan geldiklerini iddia ediyordu. ddiasna gre Turo-Aryan rk, Turan ve Ar halklarn bir karmyd (Gnay Gksu zdoan, Turan'dan Bozkurt'a, 2002, s. 61.)

Olu Enver Paa da, Kemalist tarih grnden nce Osmanl'da "Gne-Dil Teorisi"ni ilk dile getiren kiiydi. Mustafa Celaleddin Paa, sadece "akademik" almalar yapmakla kalmad; Osmanl ordusuyla grevden greve kotu ve Arnavut Karaba cephesindeki savata 1876'da ehit dt. Mustafa Celaleddin Paa, olu Hasan Enver Paa'y, asl ad Kari Detrois olan ve Osmanl'ya snp Mslmanl kabul eden, Macar ya da Alman kkenli olduu rivayet edilen Mehmed Ali Paa'nn Leyla adl kzyla evlendirdi. Hasan Enver Paa-Leyla iftinin kzlar Mnevver, Macar Ali Rifad Bey'in olu Samih Rifat'la evlendi.26[ 26 ]
F F

26

Samih Rfat, Dil Trk Kurumu'nun ilk bakanyd. Mehmet Akif Ersoy'la birlikte Divani Lgat

Karl Detrois'in bir dier kz Zekiye Hanm da, smail Fazl'la (Cebesoy) evlendi. Bu evlilikten doan Mehmet Ali (Cebesoy) Macar Ali Paa'nn torunu, "hain" damgas yiyen Mehmet Ali Gerede'nin ngiliz ei Elenaor Louisa Bendon'dan olan kz Makbule Leyla'yla evlendi. Bu aile bugne kadar, Nzm Hikmet, Mehmet Ali Aybar gibi sosyalistleriyle gndeme getirildi. leriki sayfalarda greceiz, Erbakan-zal-Erdoan gibi babakanlar karan Gmhaneli Dergh'yla yakn ilikileri vard... Bu konuya ileride bakacaz. imdi bu lobiyi tanyalm: XIX. yzylda Rusya ve Avrupa'y kasp kavuran ayaklanmalar, ihtilaller ortaya binlerce srgn kard. Bunlarn nemli bir blm Osmanl'ya snd. Yani sadece bir avu kii gelip stanbul Polonezky' kurmad, saylan kabarkt. Be bin kii olduu tahmin ediliyor. Bu be bin kii nitelikli igcyd; yani okuryazard, eitimliydi. Osmanl'da nemli grevler aldlar. Jozef Bem (Murad Paa) asker; Alfred Bielinski (Rstem Bey) Washington bykelisi; Alexandor Antoni llinski (skender Paa) asker; Seweryn Bielinski (Nihad Paa) asker, Piotr Bonkovski (Bonkovski Bey) Saray kimyacs-eczac; Feliks Klemens Breans-ki (ahin Paa) asker; Jakubowski (Yakub aa) asker; Karol Brzozowski (Kara Avc) mhendiskonsolos; Ludwik Bystrzonowski (Arslan Paa) asker- asker atae; Freund (Mahmud Hamdi Paa) asker; Jan Goscimski (Tufan Bey) asker, Wlodzimierz Kozlowski, hekim; J. Jankowski (brahim Bey) asker-yaver; Wladyslaw Czajkowski (Muzaffer Paa) asker-yaver-Beyrut valisi; Marian Langiewicz (Langi Bey) asker; Baltazar Piotrowski (Murad Bey) asker; Prusti (Laharin Bey) asker, J. Karlinski, padiah'n zel hekimi; Tomasz Wierzybicki (Murad Bey) asker; Piotr Suchodolski, ressam; Dionizy Zarzycki (Osman Bey) asker... Hep birbirleriyle evlendiler. Ve kukusuz gl bir lobi oluturdular. rnein, Wladyslaw Koscielski (Sefer Paa) Sultan Abdlaziz'in yaverliini yapt; "Saray merasimlerinin stad" olarak yldz parlad; Sultan Abdlmecid dneminde Saray'daki en nfuzlu askerdi; "gizli iktidar" olarak tannyordu. Mustafa Celaleddin (Konstantin Borzecki) Paa'nn olu Enver Paa damad Samih Rifat'a yazd mektupta bu lobinin ipularn veriyor Pederim Polonez olmayan hemehrilerini asla sevmez ve onlarla grmez idi. (Tarih ve Toplum dergisi, Ocak 1994, s. 9.) Bu lobiyi salt "diaspora dayanmas" ekseninde dnmek yanl olur. ounluu asker olan bu "gmenler" Avrupa'da ihtilallere katlmlard. Yani hepsi politikti. Namk Kemal, iriasi gibi birok Osmanl mnevverini etkilediler. Bata Macar Yahudisi doubilimci rmin Vmbery olmak zere "Turan rkn" gndeme getirdiler; Trkoloji zerine byk etki yaptlar. Oryantalizmin kurucusu kabul edilen gnaz Goldziher Macar Yahudisi'ydi. Yani fikirideoloji anlamnda etkileri ok fazlayd. Bu lobi "yelerinin" hemen hepsi Rusya dmanyd. Osmanl bunu bildii iin, Rusya'yla yaplan savalarda ordunun n cephesine hep bu subaylar koydu. Namk Kemal gibi aydnlarda Rusya fobisi olmasnn kkenini buralarda aramak gerekiyor.
it-Trk evirdi. anakkale milletvekili olarak TBMM'de bulundu. Kardei Ali Rifat aatay, stiklal Mar'nn ilk bestecisiydi. Ei Zehra Hanm, Said Halim Paa'nn kz kardeiydi. Ailenin radikali ise Cevat Rfat Atilhan'd. Irk milliyetilerdendi; slam Demokrasi Partisi kurucusu; Yahudi, dnme ve mason dman; Said-i Nurs hayranyd. Atalar Macar olan Cevat Rfat Adlhan'n "Turan lks"nn bu fikrin ilk filizlendii Macaristan'daki "Macar Turanclmdan geldiini artk biliyoruz. "Turan milliyetilii" ile "Siyonizm"in ayn yllarda ortaya kmasnn analizi daha yaplmamtr... Yunus Nadi Edebiyat dl'n kazanan yazar Serdar Rfat Krkolu ile nl astrolog Hakan Krkolu bu ailenin ocuklardr.

Neyse, bizim aradmz bunlar deil. Sorumuz udur: Mehmet Ali Gerede, bu lobinin Ankara'ya boyun emesi iin mi, "hain" damgas yemiti ? Bu sorunun zerinde durulmas gerekmektedir. rnein, Mustafa Kemal'in Cebesoylara darlmasnn sebebi de bu olay mdr? Tm bunlar bize, Mustafa Kemal'in nasl dhi bir asker strateji uzman olduu kadar, taktisyen bir siyaseti olduunu da gstermektedir.
24B

TARKAT-I SALAHYE YARGI NNDE

Biz tekrar dnelim Tarikat- Salahiye'ye; sanyorum bu cemiyeti anlattka, baz "meseleler" zerindeki rt biraz olsun aralanacaklar... Cemiyetin "ler Meclisi" heyeti iinde Kiraz Hamdi Paa'ya birlikte Dr. sa Ruhi Paa ve yazar Ahmet Refik Altnay vard. "Krklar Meclisi"nde ise u isimler yer alyordu: 1) Ahmet Hamdi (Akseki), 2) Ahmed Fakih, 3) Seyyid Abdlvahhab, 4) Davud Vehbi Haydar, 5) erif Zeyneddin, 6) erif Haim, 7) Tevfk Hamdi, 8) Feyzullah, 9) Miruzade, 10) Mehmed kr, 11) Asm, 12) Mehmed Mihail Mihailov, 13) Ltfi" Feyzi 14) Mehmed Emin Ravendiz, 15) sa Ruhi Paa, 16) Seyyid Yusuf Zifar, 17) Ahmet Refik (Altnay), 18) Seyyid Haydar Zifar, 19) mad Hasan Kemaleddin, 20) Yzba smail Hakk, 21) smet, 22) eyh Celal Bafrev, 23) Aa Bilal, 24) Hafz eyh mer, 25) evket Muhammed Hsn, 26) zmirli Hafz smail Hakk, 27) Tatar Ahmed Muhtar, 28) Stk, 29) A. Rfk, 30) Muhammed erif, 31) Muhammed Saf, 32) Eref Edib, 33) Halil Rfk Hseyin, 34) Osman, 35) Mehmed Fahreddin, 36) eyh Ramiz, 37) Gazeteci Ahmed Rifat, 38) Hayrullah, 39) Mehmed (Topal) Tevfk Baba, 40) erif Yahya Adnan Paa Cemiyet, Kafkasya, Krdistan ve Anadolu'da yaylmaya alyordu. Kafkasya'da General Halilov ve Hasan Kmil (eski Rusya konsolosu), Msr'da Mehmed Ali (eski Dahiliye Nazr) ve Halep'te Krt Hamdi, bunun iin alan militan yeler arasnda idiler. (Hlya Kk, Kurtulu Sava'nda Bektaler, 2003, s. 164.) Prof. Ergn Aybars'a gre, Sultan Vahideddin yurtdna katktan sonra cemiyetle ilikilerini Kiraz Hamdi Paa ve Mehmed Ali Gerede araclyla srdrmt. (stiklal Mahkemeleri, 1998, s. 320.) stnde bir tarih bulunmamakla birlikte, 1930 ylnda Dileri Bakanl tarafndan yazld anlalan, 6 sayl, "mahrem ve hizmete mahsus" damgas bulunan bir istihbarat raporunda, Mehmet Ali Gerede, Kiraz Hamdi, Mustafa Sabri, Vehib Paa. zmirli Hafz smail Paa, zmir Valisi Rahmi Bey vb hakknda bilgiler vard. stihbarat raporuna gre, Mehmet Ali Bey, yaad Paris'te, "Mukaddes htilal Mill Hrriyetperver" adl bir rgt kurmutu. "Amac, Halife Abdlmecid'i, o olmazsa daha mnasibini padiah yapmakt; son zamanlarda grn deitirmi, hanedan arasnda akll biri bulunmadndan, tede beride haysiyetlerini krdklarndan onlardan vazgemi; gerektii artlar oluursa hkmet kurarak ynetimi ele geirmenin en doru yol olduuna inanmt." Yakn arkadalar, Rauf (Orbay) Bey, zmir Valisi Rahmi Bey ve Adnan (Advar) Bey'di. Bata Yzellilikler olmak zere birok muhalif bu gruba girmek istemekte, ancak bu grup kimseye yz vermeyip temkinli davranmaktayd!.. Rapora gre, Romanya'nn Kstence kentinde yaayan Kiraz Hamdi, ngilizlerden srekli para alyordu. Bir ngiliz ajanyla Bkre'te bulumu, tm muhalifleri bir at altnda toplamas gerektii direktifini almt. Bu ama iin, ngiliz ajan ona 500 sterlin vermiti. Paray alnca, hemen Avrupa'daki muhaliflerle grmek iin yola km, ancak umduunu bulamamt. Bu arada durumu kt olan Refl Cevat'a (Ulunay) 15 sterlin ve Gmlcineli smail'e ise 30 sterlin vermiti. (Tarih ve Toplum dergisi, Ocak 1990, s. 49-51.) Muhalifler yurtdnda ne yapacaklarm bilemeyip beklemekle zaman geirirken, Ankara Hkmeti, Tarikat- Salahiye Cemiyeti'yle hesaplamann sonuna gelmiti:

1925'teki eyh Said Ayaklanmasnn perde arkasnda bu cemiyetin olduu dnlyordu. Ankara stiklal Mahkemesi'nde grlen davada, cemiyet yesi on bir kii, Yaver Darendeli smet, Burunsuz Tevfk Hamdi, Yeniky eski belediye bakan Kemal, Hristaki, Arap sim, Nuri, Osman Daver, Ali Nakil, Romanyal Halil, Yzba Nihad, Erturul akir 16 austos 1925'te Ankara Tahan nnde aslarak idam edildi. Sekiz kii 5'er yl, yedi kii 10'ar yl, kii 15'er yl ceza ald. Otuz alt kii beraat etti. Yazdm gibi, Sultan Vahideddin, Kiraz Hamdi, Mehmet Ali Gerede gibi isimler yurtdna kamlard. lgintir:

Cemiyetin "ler Meclisi"'nde bulunan Kiraz Hamdi Paa gyaben idama mahkm edildi. Dier iki ynetici, sa Ruhi Paa ve Ahmed Refik Altnay ise beraat etti!
Mustafa Kemal Paa, baz cemiyet yelerinin beraat iin bizzat devreye girmiti. rnein stanbul Barosu Reisi Ltfi Fikri (Dnsel) onun giriimiyle susuz bulunmutu! Paa, mahkemeye Ltfi Fikri'nin susuz olduuna inandna dair mektup gndermiti. Bu yaz yle gizlice filan da gnderilmemiti hani; 15 austos 1925 tarihli inklap gazetesinde, "dileke"nin asl vard... Ltfi Fikri Dnsel, beraatndan alt ay sonra yeniden stanbul Barosu bakanlna seilecekti! Beraat eden Ahmet Refik (Altnay) Harbiye'de Mustafa Kemal'in snf arkadayd. Baka kimler kurtulmutu byle: nce idam cezasna aptrlan ama mahkeme bakannn, "Jri, genliinizi ve Tevhid-i Tedrisat'taki muhtemel rolnz gz nne alarak sizden faydalanmak iin sizi serbest brakacaktr" szyle salverilen, cemiyetin "Krklar Meclisi" yesi Ahmet Hamdi Akseki,27 27 gn gelecek 1947-1951 yllar arasnda Diyanet leri bakanl yapacakt!
F F 25B

TARTIILAN DEDEBABA: TOPAL TEVFK

dama mahkm edilen Damat Ferid hkmetinin Nafia Nazr, ngiliz Muhipleri Cemiyeti Bakam Dr. Cemil Topuzlu, sonra affedilecek ve ad gn gelecek stanbul'daki sokak ve caddelere verilecekti. rnein, Harbiye'deki Cemil Topuzlu Akhava Tiyatrosu... Tarikat- Salahiye Cemiyeti mensuplarnn kimi bugn hl vatan haini olarak biliniyor; kiminin ise ad, caddelere sokaklara veriliyor. Kimi ise "dede" diye yere ge konulamyor... Tahliye edilen sanklar arasndaki Yalval Mehmed (Topal) Tevfik, medrese hocal eitimi almasna ramen, Rumelihisar ehitlik Tekkesi eyhi Nafi Baba vastasyla Bektalie girmiti... O da "ngiliz Muhipleri Cemiyeti" ve "Hrriyet ve tilaf Frkas" yesiydi; ama, beraat etmiti ! Aslnda, Tekilat- Mahsusa'nn son bakan ve MM. (Mill Mcadele) Grubu'nun bakan, ayn zamanda Bekta olan Yarbay Hsameddin Ertrk'n, "Tekilatmz adna ajanlk yapyordu" ifadesiyle kurtulmutu. Ayrca bu gizli faaliyetlerinden dolay bir de istiklal Madalyasyla dllendirildi. Bitmedi. Cumhuriyet Hkmeti, ahkulu Dergh'nda oturmas iin bir de resm izin belgesi verdi.
Diyanet leri Bakanl yapan Ahmet Hamdi Akseki iin, baz muhafazakr evreler "dnme" olduunu yazyor. Ama bu evreler, "Tarihimizi, dinimizi, imanmz yazd, syledi. Bu uurda ekmedii ile kalmad" dedikleri Osman Yksel Serdengeti ile Ahmet Hamdi Akseki'nin akraba olduklarn bilmiyor mu ? Ahmet Hamdi Akseki'nin btn kitaplar, Serdengeti Neriyat'tan kmtr. Yani fikir birlii de vardr. MHP'nin ambleminin bozkurttan hilale dntrlmesi Osman Yksel Serdengeti'nin arln koymasyla olmutur. "Allah Mslmanlar, Tanr Trk' korusun" sz ona aittir.
27

Topal Tevfik ya da Tilki Tevfik, hakknda kitaplar yazlacak, filmler evrilecek bir ahsiyet. ahkulu Tekkesi postniini Topal Tevfik, kimlii ve yaptklaryla bugn hl BektaAlev evrelerinde tartlmaktadr: Bu ahs, hrs, riya, yalan, hile, ihtiras, desise, komplo, menfaat vb gibi tm olumsuz fiil ve sfatlarn bir insanda nasl bir arada olabileceinin tipik bir rnei olarak dnyaya gelmi gibidir. ( www.alewi- ten.com ) Sultan II. Abdlhamid dneminde, "ttihat" diye kendisini jurnal edince deniz subay air Edib Harab, Topal Tevfik hakknda u iiri yazd: Ben ehl-i tariykim diye davalar edersin Bir hrka giyip heyet-i dervile gezersin Lakin biliriz biz seni her boku yersin Noksan seni halk etti Hda nk bodursun Lanet sana mecray fesad-fitne fcursun...28[ 28 ] Gerek Nail Baba, gerekse Topal Tevfike "babalk icazeti" veren Pirev postniini Tepedelenli Hac Feyzullah Dedebaba (l. 1913) ok eletiri aldlar. nk, Bektalik'te eyh olmann artlarndan biri, "herhangi bir sakatl bulunmamas" artyd. Buna ramen "Topal Tevfik" (Tevfik'in aya sakatt, sekerek yryordu) neden eyh yaplmt ? Keza Bektailie aykr davranlar da olmutu; rnein Ermeni bir avukat Bektai yapvermiti! Bekr Bekta kyafetinin bir paras olan kpeyi takmyordu. lgin bir ahsiyetti: Bir bakyorsunuz Tarikat- Salahiye iindeydi, bir bakyorsunuz ulusalclarn yanna geivermiti. ddialara gre, eitli entrikalarla "be yz yllk k yuvas ahkulu Dergh Tekkesi"nin postniini oluverecekti... stelik nce 1921'de gelecek, sonra gidip, 1927'de dnecek ve 1935'teki srgne kadar grevde kalacakt. Ama bu srgn baka srgnd... 1932 ylnda davetli olduu Beykoz Gregoryen Ermeni Kilisesi'nin mahzeninde bir Ermeni kadnla uygunsuz durumda yakalanmt. Olayn gazetelere yansmamas iin kendisi de Bekta olan Kzm zalp Paa devreye sokulmutu. Benzer bir olaydan da "deli raporu" alarak kurtulmutu. Ancak Bektaler artk buna tahamml edememi, Topal Tevfik'in ahkulu postniinlii iptal edilmiti. Sakallar kesilerek Bursa'nn Mustafakemalpaa ilesine bal Orhaneli Garipe kyne srgn edilmi ve burada vefat etmiti. Peki byle bir kii nasl oluyordu da, be yz yllk ahkulu Tekkesinin "kutbu" oluyordu? Selanikli Hac Hasan Dedebaba ve Mehmed Ali Hilmi Dedebaba gibi nemli ahsiyetlerden sonra, zerinde bu kadar tartma yaplan bir kii nasl ahkulu Tekkesi'nin bana gelmiti?29[ 29 ] Topal Tevfik, mason eyhlislam Musa Kzm Efendi'nin yakn dostuydu; muhtemelen Topal Tevfik de masondu. Ayn zamanda, Topal Tevfik'in anne tarafndan akrabaydlar.
HU UHHU UH F F F F

23 ubat 2006'da atv ekrannda Ali Krca'nn yapt "Siyaset Meydanmn konusu Alevlik'ti. Ak oturumun yapld yer ahkulu Tekkesi'ydi. Ali Krca, teekkr etmek iin tekke grevlisini ekrana ard. Tekke grevlisi, mikrofonu eline alnca tekkenin byklerinden birka ulv ahsiyetin ismini sayd. Sayd isimler arasnda hem Topal Tevfik hem de Edib Harab vard! Yllarca kendisine yapmadn brakmayan Topal Tevfk'le adnn birlikte anlmas sanyorum air Edib Harab'yi mezarnda ters dndrmtr! Peki yzlerce yllk bir derghta grev yapan biri, bu iki ismi nasl yan yana getirebilir? Cahillik mi; "kol krlr yen iinde kalr" poplizmi mi ? 29 Niyazi Msr Rodos'a srgne giderken yanna Azb Efendi adnda bir avu grevlendirildi. Azb Efendi askerlik grevinden ayrlp Msr'ye intisap etti. On sekiz yl hizmet verdi. Niyazi Msr lnce stanbul'da Bekta Elvan elebi'ye baland; slukn Bekta usul ve erknna gre tamamlad. Elvan elebi'den sonra ahkulu Tekkesi postniini oldu. 1747'de vefat edince, ahkulu Tekkesi'ne defnedildi.

28

Topal Tevfik'e "Nakibend eyhi" olduuna dair icazetname veren skdar Nakibend Dergh postniini Hasan Hseyin Efendi, ttihat ve Terakki iktidar dneminde tekke ve zaviyeler mfettii olarak grev yapmt. Topal Tevfik'in arkasnda o mu vard? Bu destekler bile Topal Tevfik'in inanlmaz ykseliim aklayamyor ! Topal Tevfik, ttihat myd; Hrriyet ve tilaf Frkas'ndan myd, yoksa ulusalc myd? Bu sorunun yant hl belli deildir... Keza yapt ilere bugn bile kimse akl erdirememektedir: Bektalerin tz olan Balm Sultan erknnamesine el atarak, Kadir ve Nakibend eleri monte edivermiti! Bugn stanbul-Eyp, Aydn-ncirliova ve Bandrma blgesinde baz Bektalerce bu erknname uygulanmaktadr... Topal Tevfk gibi -ayn zamanda arkadatlar- ayn cemiyetlerde/rgtlerde bulunmu bir de Didar Hanm vard. Ne yalan syleyeyim, Topal Tevfk bir yana, Didar Hanm' hi zemedim! Didar Hanm, ngiliz taraftar bir Bekta'ydi... stanbul Erenky'de "Didariye" adl bir tekke kurup, tekkenin bana da kulaklar duymayan "Hasan Baba" adnda Sultanahmet'te saatilik yapan Giritli bir esnaf getirerek, buray politik gayesi iin kullanmak istemiti! Ulusal Kurtulu Sava sonrasnda Didar Hanm, Hristiyan olup Avrupa'ya kaverecekti... Bu iki rnekten yola kp yanl dncelere kaplmayn; Kurtulu Sava'na en byk destei Alev ve Bektaler vermitir. Ama Didar Hanm gibi Bektalerin asl "kimliklerini" de ortaya karmamz gerekiyor. Nafi Baba yaam boyunca Topal Tevfk'e neden hep destek olmutu? Bunlar bilmiyoruz, buralarda bir sr var...
26B

K DL BLEN TEKKE EYH

Bekta ehitlik Tekkesi ynetiminde "erbabiye"lik gz nne alnarak "evladiyelik ilkesi uygulanyordu, yani "baba"lk babadan oula geiyordu. Byk Mahmud Cevad Baba'dan sonra postniinlie ksaca "Nafi Baba" denen Mehmed Abdnnafi Baba'nn oturduunu belirtmitik. Tekkenin adnn duyulmas da Nafi Baba dneminde oldu. ehitlik Tekkesi, "Nafi Baba Tekkesi" olarak bilinmeye baland. Nafi Baba kimdi ? eyhlislamlktan kalma binlerce belgeyi, Diyanet leri Bakanl "er'iye Sicilleri Arivi"nde sekiz yllk bir alma sonucu tasnif edip, Son Devir Osmanl Ulemas kitabn yazan Sadk Albayrak, eyh Abdnnafi Efendi (stanbullu) biyografisi hakknda u bilgileri veriyor.
ehitlik Dergh postniini ve eyh Bedreddin'in hafidi Mahmud Cevad Efendi'nin olu olup hicr 1251 senesinde stanbul'da domutur. Din ilimleri Silivri Mfts Sadk Efendi ile Adanal smail Efendi'den ve Fatih Camii dersimlarndan Musa Kzm Efendi'den tahsil eylemitir. 9 Temmuz 1262'de (3 aban 1264) uhdesine btida Hari stanbul Mderrislii payesi tevcih buyurulup 1 Mart 1271'de mderrislik maa tahsis edilmitir. 25 recep 1288'de Musla-i Sleymaniye'ye vsl olan mderrislii muharrem 1326'da (22 knunuisan 1323) Bilad- Mahreten Halep Mevlevyeti'ne terfi olunup 11 knunusani 1324'te Mevlevyetten infkak etmitir.

Bu tarih kinci Merutiyet'in ilan edildii tarihti; demek ki Nafi Baba "zgrln" 1908'de ilan etmiti! Nafi Baba, o tarihe kadar, "takiye" yaparak Bektaliini hep saklam; Nakibend hocalardan dersler alm; Osmanl Saray'yla ilikilerini dzeltmi; Saray'daki baz davetlerin

konuu bile olmu; ayrca "ilmiye payesi" alarak kendisine maa balatmt. Bu arada "el altndan" ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne yardmlarda bulunuyordu. ttihatlarn stanbul'daki gizli buluma yerlerinden biri de Nafi Baba Dergh'yd! ttihatlar iktidar olunca Nafi Baba da kendi iktidarn kurdu. Tpk dier Bektaler gibi... ttihatlar iktidar olunca Bektaler, 1826'dan beri sren uzaklamadan sonra yine merkez hkmetle yakn iliki iine girdiler, rnein, Stlce Bekta Tekkesi eyhi Mnir Babann olu Hseyin Avni Bey, ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin mesul ktip muaviniydi. Onun nfuzu ve araclyla Merdibanky/Merdivenky (ahkulu) Tekkesi eyhliini Filibeli brahim Fevzi Baba'ya verdiler. Muhibben adl dergiyi karmaya baladlar. Ancak ttihat-Bekta ilikisi zamanla sorun da getirecekti. ttihatlarn "Trkmilliyeti" izgileri, Arnavut Bektaler ile Rumeli arlkl stanbul Bektalerini kar karya getirdi. ttihatlarn "ttihad- Anasr" politikas, Trkler ile Arnavut Bektalerin yollarn ayrd. Trk Bektaler, Bektaliin ttihat ve Terakki Cemiyeti tarafndan resmen tannacam dndler. Ama Bektalere "resm hviyeti ttihatlar da veremedi! "Resm hviyet" yoktu ama, geni bir serbestlik vard. Bektaler artk kimliklerini saklamyorlard. Birok Bekta devlet brokrasisinde nemli grevlere gelmiti... Nafi Baba, sradan bir "baba" deildi; Arapa, Farsa dnda ngilizce ve Franszca biliyordu. yi bir eitim grd belliydi. Acaba bunda Robert Kolej'in bir katks var myd? Bilinmiyor. Nafi Baba Tekkesi Robert Kolej topraklan iindeydi. New Yorklu zengin bir tccar olan Christopher Rheinlander Robert, 1856'da stanbul'u ziyareti srasnda, Krm Sava'ndan yaral dnen askerlere, Selimiye Klas'nda yardm eden Protestan papaz Dr. Cyrus Hamlin'le tant, ikisi de Protestan Metodist mezhebine mensup misyonerlerdi. Metodist mezhebi daha ok salk alannda misyonerlik almas yapyordu. Tccar Robert ile papaz Hamlin, ngilizce eitim veren bir okul amaya karar verdiler. C. R. Robert finans ykn omuzlarken, Dr. Hamlin de kolejin kurulu sorumluluunu zerine ald. Yer olarak beendikleri, ehitlik Tekkesi yanndaki Ahmed Vefik Paa'ya ait taoca arsasyd. nceleri paa arsasn satmak istemiyordu ama devreye kendini yetitiren Sadrazam Mustafa Reid Paa girince satmak zorunda kald. Ahmed Vefik Paa masondu; "statlarnn", en ok da, hep yannda olduu Mustafa Reid Paa'nn bu arsa sat iinde devrede olduu dnlebilir.
"Ahmed Vefik Paa'nn dedesi dnme"ydi. (Mehmet evket Eygi, Yahudi Trkler yahut Sabetayclar, 2000, s. 22.)30[ 30 ]
F F

Bilinen Ahmed Vefik Paa'nn dedesi Yahya Naci Efendi'nin, Bulgar mhendisiyken Mslman olduuydu; hangi dinden dndne ilikin bilgi yok. Padiah ferman olmadan inaata balanmayacan bilen Amerikallar, izni beklemeden, nce kiralama yoluyla bir bina bularak renime baladlar. Eyll 1863'te Robert Kolej rencilere kapsn at... 4 Haziran 1869'da padiahtan izin kt. Okulun yapm 1871'de tamamland. On yl
Gya, Ahmed Vefik Paa Eyp'e gmlmeyi vasiyet etmiti. Ancak Sultan II. Abdlhamid buna izin vermemi ve, "Protestanlara arsa satan adam, kyamete dek, onlarn an sesini dinlesin" diyerek Rumelihisar mezarlna gmlmesini emretmiti ! (Mustafa Mftolu, Trih Gerekler, s. 47.) Cenazenin kaldrlnn gecikmesi dnemin gazetelerinde de benzer yorumlara neden olmutu. 1 nisan 1891 tarihi aklanmt, 4 nisanda defnedildi.
30

sonra ikinci bina yapld. Kolej bina ve renci olarak her yl byd. Okula her din ve dilden renci kabul ediliyordu. Robert Kolej'in, Bekta ehitlik Tekkesi yannda kurulmas muhtemelen tesadft. Ancak, o yllarda Anadolu'yu dolaan Protestan misyonerlerin en nemli hedefi vard: Ermeniler, Krtler ve Alevler! Yllardr, kendilerini ifade etme olana bulamayan, kimlikleri nedeniyle ezilen, mmetin paras kabul edilmeyenleri Protestanlar "dntrmek" istiyorlard. Ancak bu olumsuz koullara ramen Mslmanlar misyonerleri pek sevindirmiyorlard. Ama saylar ok az olsa da Protestan olanlar vard. Protestanl kabul etmi Mslmanlar nerede eitimden geiriliyordu dersiniz; Amerikan misyonerlerinin stanbul Bebek'te kurduu Bebek lahiyat Okulu'nda! (Lukas Hans Kieser, Iskalanm Bar, 2005, s. 112.) Komular Amerikan misyonerleri o gnlerde harl harl alrken Nafi Baba, 1908'de vefat etti. Tekkenin bana olu (Neet Hanm'dan olan) Kk Mahmud Baba geldi. Kk Mahmud Baba hep devlet grevinde almt: Dahiliye Nazrl zel Kalemi'nde; Gmrk Mdrl'nde; Maarif Nazrlnda; ngilizce retmeni olarak Darlfnun'da vb... Tekkeler 1925'te kapatlrken, Nafi Baba Tekkesi'nin postniini Kk Mahmud Babann olu (Cemile Sabiha Hanm'dan olma) Abbas Nusret Baba'yd (1898-1975). Abbas Nusret Baba, postniin olmak iin Londra Bykelilii'ndeki grevini brakp stanbul'a gelmiti. Abbas Nusret Baba ayn zamanda, ngilizlerin "ata sporlarndan" kriketi Osmanl'da ilk oynayan sporculardan biriydi. Nafi Baba Tekkesi'ne postniin olarak sonra, stanbul edebiyat evrelerinin yakndan tand Nafi Babann kz Fatma Hayriye'den torunu Hseyin Pekta oturdu.31[ 31 ] Robert Kolej'den sonra renimine Sorbonne'da devam etti. Robert Kolej'de retmen oldu. O yllarda kolejde, "Trk retmen Grubu"nu kurdular. Grupta kendisiyle birlikte, Refik Halit Karay, Rza Tevfik, Adnan Advar, Halide Edip Advar, Feridun Nigr ve smail Hikmet Ertaylan vard. Hseyin Pekta, Mudanya ve Lozan grmelerinde sekreter ve evirmen olarak grev yapt. 1935'te Robert Kolej'e ynetici oldu. Ei, Mihri Pekta, Cumhuriyet'in ilk kadn milletvekillerinden biriydi... Ve bugn. Nafi Baba Trbesi, Boazii niversitesi'nin kampusu ierisinde, Boaz'n ayaklar altnda kald bir yamata bulunuyor. Kk ama olduka bakml bir trbe. Bu trbenin etrafnda irili ufakl birok mezar ta da bulunuyor; bu mezar talarndan Latin harfleriyle yazlm olanlar sadece iki adet: Edirneli Hayriye Bacolu ve mer Ltf Erseluk. niversite kampusu ierisinde bulunan bu trbenin bir baka zellii de, trbeden haberdar olan Boazii niversitesi mezunlarnn evlendikten sonra buray ziyaret edip dua etmeleri... Nafi Baba'nn soyu, Yener, Yeim, Atayolu, Eren, Soyak, peki soyadlaryla sryor
F F

Nafi Baba ailesi soyad yasas ktnda "Pekta" soyadn aldlar. Dikkat edin "Bekta" deil. Korku hl srye Keza: Ulusal Kurtulu Sava'nn istihbarat efi Hamdullah Suphi Tanrver'in kaynbabas Hacbeyzade Ahmed Muhtar "Yeyta" soyadn almt. Dnn, damad Cumhuriyet dneminde bu kadar gl bir konumdayken, korku hep vard.

31

1B

BENC BLM

4B

MELAM SABETAYSTLER

stanbul skdar'daki Suba Camii cemaati, 2006 ylnn banda almadk bir olaya tanklk etti. Balan ak kadnlar, birlikte geldikleri erkeklerle saf tutup namaza durdu. Erkeklerle birlikte "karma namaz" klan bu "sosyetik kk cemaatin" iinde, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n danman, AKP kurucusu Cneyt Zapsu'nun ei Beyza Zapsu ile Cneyt Zapsu'nun aabeyi Aziz Zapsu'nun ei Glgn Zapsu da vard. Cneyt Zapsu ailesinden birinci blmde bahsetmitik. imdi biraz, skdar Amerikan Koleji mezunu Beyza Zapsu (Boytzn) Hanm'dan bahsedelim. Beyza Hanm'n babas, 3 Ekim 1930 stanbul doumlu Nihat Boytzn. Annesi, geen yl kaybettii Hepsen Boytzn, ngiliz High School mezunuydu. ngilizce ve Rumca biliyordu. Hepsen Hanm'n ailesi mbadeleyle Girit'ten gelmilerdi. Baba Nihat Boytzn, turizm sektrnn nde gelen iadamlarndan. stanbul Hava Yollar, Trkiye Seyahat Acenteleri Birlii ve Green Air gibi irketlerin kurucusu. Trkiye'de yat turizmini ilk balatan mteebbis. Dnya Seyahat Acenteleri Birlii (UFTAA-FUAAW) Dnya Kongresi Bakanl yapt. Reklamclk sektrnn duayeniydi: Bugn hl faaliyet gsteren Kamera Reklam 1959'da kurdu. Renkli bir kiilii vard, 1950'li yllarda stanbul Radyosu'nda on yl sreyle, "Nihat Boytzn'le Dnya Turu" adl program yapt. Trkiye'de ilk defa "outdoor" reklamclk almalarn, spor sahalarnda ilk reklam almalarn, ilk billboard almalarn o gerekletirdi! Trkiye'de ayr lkenin (Hindistan, Maldivler, Senegal) fahr konsolosluunu yapan tek fahri konsolos. Beyza Zapsu'nun annesi rahmetli Hepsen Hanm, Galatasaray eski bakan Mehmet Cansun'un ablasyd. Yani Mehmet Cansun, Beyza Hanm'n daysyd. Burada bir parantez aaym: Cneyt Zapsu'nun aabeyi Aziz Zapsu ile Mehmet Cansun da bacanak! Gelinler, Glgn Zapsu ve Nihal Cansun zmirli'ydi. Ne gzel: Krt, Trk; Diyarbakrl, zmirli, Giritli, hep birbirleriyle evleniyorlar!.. Nihat Boytzn'n, elinden tutup reklam sektrne soktuu, irketine genel mdr yapt kaynbiraderi Mehmet Cansun, Kamera Ak Hava Reklamclk Sanayi Ticaret A'nin yzde 60'n, Cneyt Zapsu'nun arabuluculuuyla, dnya medya imparatoru Yahudi Rupert Murdoch'a satt. (Mahmut vr, Sabah gazetesi, 23 Haziran 2005.) Ne Kamera Reklam'n TMSF'den 50000 dolara kiralam olduu HSBC eski genel mdrlk binasn be kat bir bedelle Beko'ya kiraya vermesi (29 Kasm 2004, Vatan gazetesi) gibi ticar ileri ne de Beyza Hanm'n eltisi Glgn Zapsu'yla birlikte Davos'taki resm toplantlarda Trkiye'yi temsil etmesinin TBMM gndemine getirilmesi (27 Ocak 2004'te CHP milletvekili Feridun Fikret Balolu'nun soru nergesi) gibi siyas olaylar, bu kitabn konusu dahilindedir! Bizim aradmz baka. rnein, baz evrelerde nedense hep bir farkl grnme ihtiyac var. Kz Beyza'y, "Krt hareketinin en tannm ismi Abdurrahman Zapsu'nun torunu Cneyt Zapsu'yla evlendiren Nihat Boytzn'le ilgili bir an nakledeyim. Bu "iki farkl yaamn''

ne olduunu grnz ltfen. Anlatan "Krt-slam hareketin tannm isimlerinden Altan Tan:
Yllar nce amcamla birlikte Hindistan'n stanbul fahr konsolosu Nihat Boytzn'n ziyaretine gittik. Turizmle ilgili ticar bir konuyu grrken sz nereden dnp dolatysa Krt sorununa geldi. Fahr konsolos, amcama "Nedir bu Krtlerin derdi? Ne istiyorlar?" diye sorunca hayat boyunca din ve mill hibir endiesi olmayan amcam topu bana att. (...) Bir iki olmasa da be cmleyle bir eyler anlatmaya altm. Konumam tam olarak bitirmemi de beklemeden Boytzn, "Anladn kadaryla Krtler, Krte anadille eitim ve medyada Krte radyo, televizyon ve gazete istiyorlar. Yahu verin bunlara bir okulla televizyon bitsin bu i" diyerek konuyu noktalad. (zgr Gndem gazetesi, 12 Kasm 2000.)

Grdnz m, Nihat Boytzn'n, dnrleri Zapsularn Krt meselesi konusundaki siyas grlerinden haberi yokmu; demek, ev sohbetlerinde bile konu hi almam !.. Geelim efendim... Dnelim, cesur yrek eltilerin, Beyza Zapzu-Glgn Zapsu'nun karma namaz" klma giriimciliine... Olay gazete manetlerine yansdktan sonra, babakann danman Cneyt Zapsu eitli demeler verdi. lk demecinde, "Benim bildiim, hanmlar ba ak namaz klmazlar, bu konuyu eimle konuacam" dedi. Partisi AKP ile hkmet evrelerinden "giriimcilere" eletiriler sertlemeye balaynca, "Ne yani, karm m boayaym, danmanlktan m istifa edeyim, ne istiyorsun?" diye konutu. Tepkiler azalnca bu kez, "Ne olmu yani, namaz klm, elinde iki bardayla dolasa kimse rahatsz olmazd" diye sert bir k yapt. Sonuta, krizi baaryla ynetip, siyas bir zarar grmeden atlatt. Cneyt Zapsu AKP ve hkmet iin nemli bir isim kukusuz. Bu nedenle Babakan Erdoan'n, "Takma kafana, olur byle eyler" diye moral vermesi bouna deil. Partisi ve hkmet adna, ABD ve TSAD'la ilikileri yrten neredeyse bir tek o. Bata ABD Savunma Bakam Paul Wolfowitz olmak zere "Amerikal ahinlerde evlerinde misafir olacak kadar samimi diyalog iinde! Bazen, bu evrelere, "Bizim babakan istediiniz gibi kullann" gibi szler sarf ettii syleniyor, ama ben pek inanmyorum!.. Cneyt Zapsu Amerika'daki Yahudi lobilerine de en yakn isim. likiyi hangi kanaldan girerek kurdu acaba? Hkmetin stanbul sermayesiyle ilikilerinden de o sorumlu. Babakan Erdoan' zel ev yemeklerinde stanbul sermayesinin nde gelen isimleriyle buluturuyor. Yani Cneyt Zapsu sradan bir danman deil... Neredeyse tek kiilik "lobi"! "Karma namaz" giriimcilii konusunda, Cneyt Zapsu'dan ok, ben Beyza Hanm'n babas Nihat Boytzn'n ne diyeceini merak ettim. Ama o hi konumad. Konusa ne derdi acaba?.. Size bir olay anlataym: Tarih, 18 Ekim 2004. Ramazan aynn ilk pazar gn raan Oteli'nde AKP kurucu su Mehmet Gaziolu ve ei nci Hanm'n1[ 32 ] verdii iftarn konuu srail Bakonsolosu Amira Arnon'du. ftara
H H F F

nci Gaziolu yakn arkada Nadire kale'nin organize ettii ve basnda, "Sosyetik umre" balyla verilen haberlere gre birka kez bu kutsal grevi yerine getirmiti. "Sosyetik umre"ye katlan dier arkadalar unlard: Esin Demirren, Esin elebi, Hlya Kalkavan, Melek Taranolu, kran ztiryaki, Nur Bilici, Yeim Bilici, Aye Aknc, Glbin Avc, Tomris Avar, Glay Dadeviren,

32

katlan birok Yahudi iadam ile Nihat Boytzn gibi Mslman iadamlarna Mehmet Gaziolu'nun sponsoru olduu yirmi ciltlik Yeni Bir Anlay Inda Kur'an Tefsiri kitab datld. Yani, kukusuz Nihat Boytzn, bu tefsirleri okumutur; kznn "karma namaz"a durmasna bu bilgiler nda yant verecekti; ama kimse sormad. O da konumad... Karma namaz meselesine devam edelim; bakalm sonunda ne kacak: "Karma namaz grubu"nun mridi Darafaka Cemiyeti Haysiyet Divan yesi, emekli dii Ahmet Kre'ydi. Yetmi yedi yandaki Kre, Trkiye Eitim Gnllleri Vakf basyd. "Bir kitap okumu ve hayat deimiti." Turhan Sonu'un yazd slam Tasavvufunda Olgunlama Yntemleri adl kitaptan ok etkilenmiti. Okuduklarn evresine anlatmaya balaynca, etrafnda kk bir grup oluacakt. Bu grup arada bir toplanp, sohbet ediyor ve birlikte namaz klyordu. Bunu iki yldr da srdryorlard; aksilik karma namaz bir gn medyaya yansd. Ortalk kart. Ne demekti karma namaz ? Tepkiler zerine, Ahmet Kre, "Tarikat deil, Atatrk bir topluluuz" dedi. Karma namazla Atatrkln ne alakas varsa! Bir alnt yapmalym. Sabetayist Fatma Ar anlatyor:
Anneannemin niye namaz klmadn sorguladmda, hep "Atatrkyz" cevabn aldm. Laiklik kavram bir yerde kendilerini rahatlatan bir kavram olduu iin, Atatrk'n arkasna snm, kendilerini Selanikli dnme deil, Atatrk laik diye tantmtr. (Leyla Neyzi, Ben Kimim ?, 2004, s. 42.)

Ahmet. Kre bu arada grup liderliini de reddetti: Bizde liderlik eden kimse yok. Bizi Allah ak bir araya getirdi." " Karma namaz" klan yirmi kiilik grubun iinde Dr. Ahmet Kre'nin kz Aye Aydan Chisholm de vard. Aye Aydan Chisholm gazetelere verdii demete, krk kiilik bir aile olduklarn belirterek, grubun liderinin babas Ahmet Kre olduunu aklad: "Babam onlarn babas, dedesi. Herkesin derdini paylat, sorunlarn anlatt Ahmet dedesi." Umre'ye de gittiklerini aklayarak, hibir tarikatla balantlar olmadnn altn izerek, "Biz hem Atatrkyz hem de elhamdlillah Mslman'z. Cuma namazna gideriz" dedi. Ei Lloyd Chisholm'le birlikte gnde be vakit namaz kldklarm syleyen Aye Aydan Chisholm, Beyza Zapsu Hanmla karde gibi olduklarm da szlerine ekledi. Olaylar biraz tuhaf gelimeye balad... Devam edelim: Dr. Ahmet Kre'nin damad, Amerika Baltimore doumlu Lloyd Chisholm, 1996'da Aye Aydan Kre'yle evlenmesiyle birlikte Mslman oldu. "Mehmet" adn ald, ama nedense, Mslmanlar iin kutsal olan bu ismi hi kullanmad. Damat yle sradan biri deildi. Trompet alan Lloyd Chisholm, Amerika'da, Art Farmer, Barry Harris, Dizzy Gillespie gibi dnyaca nl cazclarla ayn sahneyi paylamt.
Sevda Tanmen, Demet ztekin, Sinem Korkutata, Bahar Halc, Nazife Yavuz, Gl rdekiolu, Trkn Uzel, Neslihan Taki, Sevda Altparmak, Glden zdek...

Chisholm ifti, yl nce ABD'den dnp stanbul'a yerlemilerdi. Lloyd Chisholm kendi adna kurduu "Lloyd Chisholm Drtls" adl caz grubuyla raan Bar'da sahneye kyordu. Grubun albm de vard: From the Moon.
27B

AMERKA'DAN THAL KARMA NAMAZ

Lloyd Chisholm de stanbul'daki bu "karma namaz"lara katlyor muydu? Bilmiyoruz, ama einin sylediine baklrsa, be vakit namaz kldna gre, herhalde katlyordu. Ne tesadf: Lloyd ve Aye Aydan Chisholm ile arkadalar Trkiye'de "karma namaz" klarken, Amerika'daki "hemehrileri" de, 23 Mart 2004 tarihinde New York Manhattan'daki St. John The Divine Katedral'nn Synod House isimli salonunda "karma namaz" klmlard. Yani, daha nce klmaya balamlard da, o gn medyay da davet etmilerdi. stiyorlard ki, dnya bunu duysun! Sonuta, "karma namaz" bize ABD'den ithal olarak gelmiti... New York'ta elli kiinin katld "karma namaz"a Amerikan medyas byk ilgi gsterdi. Yzden fazla gazeteci "Mekke usul" sralanp cuma namaz klan bu kk cemaati grntledi. Namazdan nce hutbeyi, Virginia niversitesi profesrlerinden, Afrika kkenli "imame" Amina Vedud okudu. Kuran Kerim'de kadnlarn namaz kldrmayacana; cuma namazna gidemeyeceine ve erkeklerle birlikte namaz klamayacana ilikin ayet olmadn syledi. Yaptklarnn "Amerikan slam" olduunun da altn izdi! Mays 2006'da stanbul'a geldi; verdii konferansta "Kadn imam olabilir" dedi. Amerika'daki "karma cuma namaz" klan bu elli kiilik grubun banda Hindistan doumlu Esra Numani adl bir kadn Mslman vard. Wall Street Journal, New York Times, ve Time dergisinde alan Esra Numani, Afganistan ve Irak'ta gazetecilik yapt. 2003 ylnda birden, "hidayete erip" rtnd ve ocuunu da yanna alarak Mekke'ye hac olmaya gitti. Dndnde, kapanda bartl fotorafnn bulunduu, Mekke'de Tek Bana Amerikal Bir Kadnn slam Ruhuna Ulama Mcadelesi adl kitab kard. Kitab yaymlayan Harpers Yaynevi'nin sahibi Yahudi Rupert Murdoch'tu. slam kitap karmayan bu yaynevi, yazar Esra Numani'de bir k grmt anlalan. Tpk Cneyt Zapsu'nun arabuluculuuyla, Mehmet Cansun'un Kamera Reklam' almas gibi... Gazetecilii brakan Esra Numani, kendini slam'da reform almalarna adad. yle ya, Amerikan Mslman ne de olsa; iki ylda her eyi renmiti ve "slam' ve Mslmanlar" hemencecik dzeltiverecekti! MF'nn arks gibi, "Sen neymisin be abi!.." Yeni dnya dzenine "yeni Mslman" gerekiyordu! Mslman yazar Esra Numani hemen kollan svad ve "Mslman Kadnlarn zgrlk Turu" adl bir kampanya balatt. Aslnda, Amerikan medyasnn arld St John Katedrali'ndeki "karma namaz"dan birka hafta nce, ilk cuma namazn, Esra Numani'nin imamelik yapt, New York'taki Brandeis niversitesi'nin kampsnde bu i iin tutulan bir binada klmlard. O ilk karma namaza medya arlmamt... in garip yan, ilk karma namazn gerekletii Brandeis niversitesi, bir Yahudi niversitesiydi! 1948'de kurulan bu niversitenin bakanlar hep Yahudi olmak zorundayd! slam tarihinde rnei hi olmayan "karma namaz"a izin veren niversitenin bakan srail Hayfa doumlu Yahudi Yehuda Reinharz'd. Amerikal Mslmanlar, niversitenin Yahudi bakan Reinharz' protesto ederek, "Yahudiler de kadn erkek kark olarak kadn hahamn nnde ibadet etsin" diye tepki gsterdiler.

Yahudilik'te "kadn haham", Hristiyanlkta ise "kadn papaz ve papa" yoktu tabi. Ama slam'da yaplmaya allyordu... Niye? Cami cemaati, Beyza Hanm'n imam Ahmet Ylmaz'a giderek, "Brakn cumay ben kldraym, devrim yapaym" dediini iddia etti. Bayan Zapsu bu haberi yalanlad; byle bir ey sylemediini aklad. Peki. Cesur eltilerin bulunduu bu grubun bal olduu tarikat/tekke var myd ? Grubun lideri Dr. Ahmet Kre bir aklamasnda, "Biz Melam deiliz!"dedi. Prof. erif Mardin'in deyiiyle "tarikatlar arasnda entelektel adan en aristokrat" Melamlik meselesi nereden kmt imdi? Gerekte, Melamlerde byle bir uygulama var myd? Ya da hangi Melamlerde ?.. Sorularn yantn bulmak iin zorlu bir yolculua kmamz gerekiyor... Bakalm karmza yine Sabetayistler kacak m?..2 33
F 28B

NEDR MELAMLK YA DA MELAMETLK?

Yapt iyilikleri, gsteri olur endiesiyle gizleyen; iledii gnahlar ise nefsiyle mcadele etmek iin aa vuran tasavvuf tarikatn adyd "Melametlik" ya da bildik adyla "Melamlik". IX. Yzylda Niapur'da ortaya kan bu tasavvuf ekolunun kurucular; Ebu Hafs Haddad (l. 883), Hamdun Kassar (l.885) ve Ebu Osman el-Hir'ydi (l. 910). X. yzyldan itibaren Irak, Suriye ve Anadolu'da yaylan bu akm ksa zamanda Balkanlar'a ulap, geni bir corafyaya dald Bu sre sonunda, kimi aratrmacya gre zamanla dejenere oldu.
Laubali ve ilah tutum taknan (her eyi mubah gren S. Y), kimselerin istismar ettikleri bir yol haline gelmi; i, Batn ve Hurufi un surlarla karm ve nihayet vahdet-i vcud felsefesinin tesirinde yeni bir anlay halini almtr. (Ali Bolat, Melametlik, 2003, s. 19.)

On Dokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi aratrma grevlisi Ali Bolat'n, "Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melametlik" tezi ehlisnnet bak asyla yazlmt. ster istemez bu tr almalarn shhatli olup olmad konusunda kafamzda pheler oluuyor. Yeri geldi, syleyeyim: zellikle son yllarda heterodoks tarikatlara kar niversitelerde bir merak olutu; bu konuyla ilgili almalarda art gzleniyor. Ancak... Bu almay yapanlarn ounluu muhafazakr grte ve tasavvuf tarikatlarn Vahdet-i Vcud anlayn Snnletirmek istemektedirler. Niyazi Msr gibi Snn bir aileden domasna ramen, dnceleri Ortodoks slam'la taban tabana zt airler, halk dnrleri, eyhler, dedeler hzla Snnletiriliyor! Ne yazk ki, bu evrelerin akademik almalarnda phe yok, inan var.
skdar'daki Suba Camii'nde karma namaz meselesini basna bildiren A. isimli niversite rencisini Yeni Aktel dergisi buldu. Derginin, "Cemaat arasnda konuulan ama basna yansmayan baka ayrntlar var m ? sorusunu, A. yle yantlad: "Basnda iki senedir camiye gittikleri yazld ama benim duyduum yedi sekiz senedir gittikleri. Birlikte gittikleri bir baka caminin de Suba'nn hemen ilerisindeki Kotku Camii olduu syleniyor. Bir de Sabetayc olduklarna dair sylentiler vard. Ama cemaatin ou Sabetayc'nn ne demek olduunu bile bilmiyordu. Muhtemeldir ki onlar da birilerinden duymu." Suba Camii'nde olanlarn Sabetayistlerle ilikisi ne bir demece ne de basnda bir habere yansmt. Cami cemaatinin bunun ifade etmesi ilginti.
33

Bunun ad ise belli: skolastik Bu kitab yazarken yararlandmz baz akademisyenler, ne yazk ki -herhalde feodal balan nedeniyle- bilim adam olmalarna karn, insan rahatsz edecek kadar ok "taraftar"lar. Her yazdklarn bir szgeten geirmek zorunda kalyorsunuz. nk aydnlatmaktan ok bulandryorlar! Oysa... Bilim adamnn kendisini beendirme sorumluluu ve zorunluluu yoktur. Ama onlar sanki bal bulunduklar cemaati dnerek alma yapyorlar izlenimi veriyorlar. yi niyetli baz akademisyenler ise nedense, tasavvufu, fikir hareketi olmaktan ziyade, bir gnl ve ruh hali meselesi olarak gstermek istiyor. Sanyorum, "ilim"den "bilim"e gemenin zorluu bunlar: Dinsel/geleneki bir anlam tayan "ilim"den, dnyev/laik bir fonksiyonu olan "bilim"e gei srecinin sanclarn yayoruz. Bat'da bilim "Kilise"den kolayca ayrlp zgrlemedi. Osmanl'da bilim dinin kontrolndeydi, Cumhuriyet bunu ykt; ama YK de Cumhuriyet'i "ykt". zellikle sosyal bilimlerde bunun izleri ok ak grlyor. Dier yandan ne yazk ki, Trkiye'deki belli kesim ise, salt Alevlik ve Bektalikle ilgilenmektedir. Bu evreler hakl olarak, Alevliin ve Bektaliin Snnletirilmek istendiini ifade ederken, ayn felsef kaynaktan gelen Vahdet-i Vcud'cu dier tasavvuf tarikatlar grmezlikten gelmektedir. Osmanl merkez ynetimine kar oluan muhalif hareketlerin dayana Vahdet-i Vcud felsefesini neden renmiyorlar, anlamak zor. ounun, basklara, zulmlere urayan Vahdet-i Vcud'cu tarikatlarn temsilci ve mritlerinden haberi bile yok. Bugn, uVahdet-i Vcud"un irek bilgisi geri plana ekilip, poplerletirilerek "astrolojiye" dntrlmek istenmesine kimse sesini karmamakta. eyh Bedreddin'e, Yunus Emre'ye sahip kanlar, Hac Bekta Veli klt yaratanlar, Hamza Bali'yi, Niyazi Msr'yi niye bilmemektedir? eyh Bedreddin'in Varidatna sahip kp, bu uurda lme, srgne giden Osmanllar'dan neden habersizdir? Yaln Kk haksz m; Trk aydn eyh Bedreddin'i sadece Nzm Hikmet'in iirinden tanmaktadr... Nzm Hikmet'in okuyup, esinlendii Mehmet erafeddin Yaltkaya'nn Simavna Kads Olu eyh Bedreddin adl kitabn bile okumamlardr... eyh Bedreddin'in zel mlkiyeti reddetmesini bilmektedirler sadece... Bedenlerin yeniden dirileceine kar kmasnn hi mi nemi yoktur? Peki ya, yaygn din anlaytan farkl cennet-cehennem yorumlarnn... Bu evreler; diyalektii XIII. yzylda kabul etmi, tasavvuf geliiminin ynn deitirmi, tm slam dnyasn etkilemi Muhyiddin Arab'nin adn bile duymamtr! Ozan Nesim'yi bilip, onun nderi Fazlullah Esterabad'yi bilmemek olur mu ? Evet dn olan bugn de devam ediyor: Tasavvufun, akln ve bilimin retisi olmad syleminin kolayclna kaarak, kendi corafyamzn kltrn tanmak istemiyoruz ! yle ki, alamann ne kadar nemli mistik bir ritel olduunu bilmeden, Fethullah Glen'in mritlerine hitap ederken gzya dkmesini "kar gibi alyor" dip/mesajn vermek iin, dakikalarca televizyonlarda gsterecek kadar cahiliz!.. Tpk, Fethullah Glen'in alayarak verdii vaazda Tabut s-Sekine" (Ahit Sand) sz geince, dinleyenlerin, bunun brance buyruk olup olmadn bilmeden vecde gelip alamalar gibi... Hadi Osmanl'y katmayalm, son yllarda, zerinden iki kez tank geen, ezilen/krlan medyatik aydnmz giderek bilimsel dncenin ayak ba olmuyor mu?

Acdr, televizyona kmay, ke yazar olmay, butik niversitelerde ders vermeyi nemsemektedirler. Trkiye aydn/akademisyeni ciddi olmak ve artk olgunlamak zorundadr.
29B

SABETAYSTLER VE NC DEVRE MELAMLER

Melamlik meselesine dnebiliriz... Melamlik hareketinin tarihsel geliimi bugn, kategoride ele almyor lk Devre Melamleri ya da Tarikat- liye-i Sddkiye; IX. yzylda Niapur'da kurulan hareket. Ebu Trab Naheb (l. 859), Ebu Yezid el-Bistami (l. 875), Ahmed el-Ferra (l. 971), Ebu Amr Nceyd (l. 975) gibi eyhler nclnde ilk yaylma dnemini yaad.
Tasavvufa kar kan bir tasavvuf tarikat... Bu kar k hibir zel bilgi, zel klk, zel tren toplant yeri gereksememekle gerekletirilmitir... (Yani) renilecek ve retilecek hibir zel bilgileri yoktur. Tarikat biimlerinin, trenlerinin, retilerinin her trlsnden ayrlmlardr... Tekke, zaviye vb belli yerleri de yok... Kuran'daki szcklerin ak anlamlarnn altnda kapal anlamlar aramazlar, ak anlamlan daha da aklamaya alrlar. (Orhan Hanerliolu, slam inanlar Szl, 1994, s. 312.)

kinci Devre Melamleri ya da Tarikat- liye-i Bayramiye; XV. yzylda. Bursal mer Sikkin (l. 1475) liderliinde kurulan hareket, Bayramiye Melamlii adm almtr. Bu dnem Osmanl-Anadolu Melamlii olarak da deerlendiriliyor. Melamler bu devrede Hac Bayram Veli'nin (l.1430)3[ 34 ] kurduu Bayramye tarikat iinde var oldular. Ancak Vahdet-i Vcud eilimi ar basan mer Sikkin yolunu ayrarak Bayramiye Melamliini kurdu. Burada kk bir ayrnt verelim: Bu ayrln felsef boyutu yannda kiisel yn de vard. Fatih Sultan Mehmed'in ok sayg gsterdii Bayram bilgini Akemseddin, Hac Bayram Veli lnce, "Tacn, hrkasn, tespihini, seccadesini, asasn bana brakt" deyip derghn bana getiini aklad. Yllardr Akemseddinle geinemeyen mer Sikkin, "Syleyin ona, gerek ta, hrka, tespih, seccade ve asada deil, kalb-i musaffadadr (temiz kalptedir)" karln verdi. Sonuta ortaya iki kutup kt: "Bayramiye Melamlii" ve - Akemseddin'den dolay"emsiye Melamlii". Gelelim ayrln felsef boyutuna: Tasavvufa ait ok sayda eseri bulunan Akemseddin, bu kitaplarnda, Muhyiddin Arab'ye kfreden dnemin mutasavvflarna kar, Kueyr, Gazal, Cneyd-i Badad ve Necmeddin Kbra gibi isimlerden alntlar yaparak, eyh Ekberi'nin yanl anlaldn ispat etmeye alt. Aslnda Akemseddin Osmanl muhaliflerinin dayana Vahdet-i Vcud felsefesini, Osmanl'nn resm snn inanc iinde eritmek istiyordu... Zaten, Akemseddin'in yolundan giden emsiye tarikat silsilesinden Safeviye'yi kartp klasik Snn bir tarikat haline gelince, Osmanl ynetimince hemen desteklendi, rnein Hac Bayram adna tesis edilen tm vakflar bu tarikatn tasarrufuna brakld. Dier yandan, Vahdet-i Vcud felsefesine inanan, Ehl-i Beyt sevgisine-muhabbetine
F F

Hac Bayram Veli soyundan gelen Fuat Bayramolu, Vehbi Ko'un ablas Zehra Rtkolu'nun kz Nesteren'le evliydi. 12 ubat 1951 'de Kuds bakonsolosluuna atanan Bayramolu, I992'de kurulan (spanya'dan gelen Yahudilerin ansna) 500. Yl Vakf'nn kurucusuydu. Varlk Vergisi dneminde Babakan kr Saraolu'nun zel kalem mdryd. Cumhurbakan Fahri Korutrk dneminde ise, Cumhurbakanl genel sekreteriydi. "Trk-Arap ilikileri nceleme Vakf" gibi birok dernee ve vakfa yedir.

34

bal mer Sikkin ise, her trl zel kyafetler ve zikir gibi sembolleri/motifleri terk edip sohbeti n plana kararak "Bayram Melamlii" kurdu. Bayram Melamleri, Akemseddin'in aksine tarikat silsilelerini Osmanl'nn dman Safevilere dayandrd. Hac Bayram'n, "bilmek-bulmak-olmak" ad verilen varlk birlii aamalarna bal kald: Bayramlie giren nce Tanrsal varIk birliini renecek/bilecek, sonra her eyin Tanr olduunu anlayacak/bulacak ve en sonunda da Tanrsyla birleecek/bir olacakt. Doal olarak (!): Esnaf kesimiyle ilikileri nedeniyle geni halk kitlelerini etkilemeleri, devletin resm Snn dncesine aykr Mehdci Vahdet-i Vcud inanc konusundaki taviz vermez tavrlar nedeniyle, XVI. ve XVII. yzyllarda srekli takibata uradlar kinci Melamlik grubu denilen "Bayram Melamileri" eyhlerinin hemen hepsi zulme uram, srgne gnderilmi, hapis yatm ya da idam edilmiti... mer Sikkin'nin yolundan yryen, ikinci Devre Melamlik hareketinin eyhleri unlard: Bnyamin Aya (l. 1520),4 35 Pir Ali Aksaray (l. 1538), smail Mauk (l. 1539), Ahmed Sarban (l. 1545), Hsameddin Ankarav (l. 1557), Hamza Bali Bosnev (l. 1561), Hasan Kabaduz (l. 1601), dris-i Muhtef (l. 1615), Hac Kabay Efendi (l. 1627), St Beir Aa (l. 1662), Seyyid Muhammed Haim (l. 1677), Pamakzade Seyyid Ali (l. 1712), ehit Ali Paa (l. 1716), Seyyid Read (l. 1875), Abdlkadir Belh (l. 1923), Ahmet Muhtar (l. 1933).
F F 30B

NUR ARAB EKOL

Ve gelelim, bize en ok ilgilendiren gruba.. nc Devre Melamleri ya da liye-i Nuriye; 1810'da Kahire'de doan, 1887'de Strumica'da vefat eden Seyyid Muhammed Nur Arab tarafndan kuruldu. nc Devre Melamliin kurucusu Seyyid Muhammed Nur Arab'ye bu blmde ok deineceimiz iin, biyografisinden bahsetmemiz gerekiyor: "Arap Hoca", "Noktac Hoca" veya "Seyyid Hoca" olarak bilinen Muhammed Nur Arab'nin ailesi ve ocukluu hakknda fazla bilgi yok. Kk yata anne ve babasn kaybetti. Babas brahim Kudsl'yd; neden Msr'a g ettii bilinmiyor. Yedi yanda, days tarafndan Camilezher'e gnderildi. 1826'da Kahire'deki eyhi eyh Hasanl-Kuveys'nin emri zerine, Yanyal eyh Ahmed'le Yanya'ya gitti. Burada Nakibend eyhi Yusuf Efendi'ye mrit oldu.
Vahdet-i Vcud dncelerinden tr kovuturmalara urayan, hapis vatan ve sonunda idam edilen Bnyamin Aya'nin ahfadnn bir blmnn sras yle sryor: Aya mfts Hasan Efendi, divan airi ve vali Esad Muhlis Paa, vezir Sadullah Rami Paa ve Bykeli Nusret Sadullah Ayal. Trk sann tannm kadn yazarlarndan Mnevver Ayal, bykeli Nusret Sadullah Bey'in eiydi. Selanikli olan Mnevver Ayal, btn eserlerinde, "dnme" olmadnn srekli altn izerken, tm Selaniklileri neredeyse "dnme" ilan etmektedir! Saltanat ve halifelik kurumunun kaldrlmasna kar kan ve einin ailesiyle srekli vnen Mnevver Ayal, nedense bir konuyu hep atlamaktadr. Kaynpederi Sadullah Rami Paa, Jn Trk hareketinin finansr ve "beyni" Msrl (Kavalal) Mustafa Fazl'n "zel kalemi"ydi. Mustafa Fazl'n kaleme ald yazlarn son eklini, kaynpederi Sadullah Paa veriyordu, rnein, Sultan Abdlaziz'e gnderdii nasihat mektubunda bakn ne diyordu: "Milletlerin hukukunu tahdit ve tayin eden din ve mezhep deildir; ve, din hakayk ezeliye makamnda durup kalmazsa, yani umuru dnyeviyeye dahi mdahale ederse cmleyi ithaf eder ve kendisi dahi telef olur." Yani diyor ki: "Din ve devlet ileri birbirinden ayrlmaldr." (Mektubun asl iin bkz, Mithat Cemal Kuntay, Namk Kemal Devrinin nsanlar ve Olaylar Arasnda, 1944, cilt I, s. 279.) Mnevver Ayal, srekli Cumhuriyet kadrolarna kar saldrgan yazlar kaleme alrken, kaynpederinin ne Jn Trklnden ne de masonluundan bahsetti. Sanki Cumhuriyet kadrolar bir gnde karar vermiti saltanatn ve hilafetin kaldrlmasna! Son not: Grmcesi Edibe Ayal, -Sadrazam Ahmed Tevfk Okday'n olu Ali Nuri'yle- Osmanl'da kadnl erkekli bir arada yaplan ilk dn gerekletirmitir.
35

Dokuz ay sonra Nakibend tarikatn hatmedip, manev mertebeleri alarak, eyhinin isteiyle Mekke'ye gitti. Buradan Msr'a geti. eyhi Hasan l-Kuveys'nin yeni emriyle skenderiye'den Antalya'ya geldi. Oradan da Gelibolu'ya geti. Fazla kalmad, Selanik'e gitti. Selanik ve evresindeki Naklerle tant. Daha yirmi bir yandayd. Ancak... 1831-1877 yllan arasnda Rumeli Naklii ile Melamlik arasnda bir tasavvuf sistemi kurdu. Aslnda yapt "takiye"ydi; yazdm: smail Mauk ile Hamza Bali'nin idam edilmesinden sonra, bir dnemin en gl tarikat Melamlik gcn kaybetmi, mensuplar baka tarikatlara "balanmlard". Yani, Muhammed Nur, znde Melam'ydi ama Nakibend gzkyordu. Tarihi de gz nnde bulundurursanz, Bektaler gibi Melamlerin de "Nakibend kisvesi" altnda olmasnn artlar gerei olduunu grrsnz. Osmanl'nn gznde bir "uslu tarikatlar", bir de "pheli tarikatlar" vard. "pheli tarikat" nc Devre Melamlik iin, gizlilik nemliydi. Artk biliyoruz: Osmanl merkez ynetimi Vahdet-i Vcud dncesine kar byk kymlara girdi. Cokun bir Vahdeti olan birok Melamet, ibadet esaslarn dikkate almadklar; eriat tarafndan yasaklanan dnyev zevki helal saydklar; Tanrnn gerekte insann kendisi olduu dncesine sahip olduklar; Mehdlik iddiasnda bulunduklar gibi savlarla idam edildiler. smail Mauk,5[ 36 ] Ahmed Sarban, Hsameddin Ankarav, Bosnal Hamza Bali, St Beir Aa balar kesilerek ldrlen Melamet eyhlerinden sadece birkayd... Bu idamlarn ortaya kard tartlmas gereken bir soru var; "Tasavvufta bakaldr yok" deniliyor. Vahdet-i Vcud'cu eyh Bedreddin'in bakaldrn nasl deerlendirmemiz gerekiyor? Ya Mehd olduunu syleyerek Celal syanlar'n balatan Bozoklu Celal'e ne diyeceiz? Bu arada, Celaller, Bedreddin'ler ve Melamlerle sren bu idamlar, tasavvufun bakaldr geleneini tarihe mi gmd ? Tartmamz gerekiyor... Melamlerin idam edilmesinin nedeni, "bakaldr" deildi. Osmanl merkez ynetimi Melamlerin, ran ileriyle (Safevlerle) ibirlii yapacaklarndan korkuyordu; "Vahdet-i Vcud" felsefesine inanm, "Ehl-i Beyt" sevgisini ycelten sufleri yok etme giriiminin sonucuydu bu Kuyucu Murad katliamlar. Dier yanda bu idamlara bakp, Osmanl sultanlarn "Ortodoks Mslman" olarak grmek de yanltc olur. Mesele din deil, siyasetti. Ayrca.. Ne garip elikiydi: Yavuz Sultan Selim'in Filistin'i (Arz- Mevud) almas, bata Kabalaclar olmak zere Yahudi cemaati iinde, Yahudi ulusunun kurtulmasnn ve Sion'a geri dnlmesinin ok yakn olduu inanan dourmutu. Kurtuluun Osmanl'nn eliyle olacana inanmlard. Kabalaclara gre, Osmanllar, "Tanrnn fkeli sopas"yd. Benzer duygu Avrupa'da da vard; Osmanl ordusunun yenilemez olmasn Tanrnn buyruu olarak gryorlard.
F F

Mehdilik iddia ettii sulamasyla on iki mridiyle birlikte stanbul Atrneydan'nda boynu vurularak idam edilen smail Mauk'nin cesedi denize atld. Ceset gnler sonra Rumelihisar'nda karaya vurunca, mritleri cesedi oradaki bir tepeye defnettiler. Yllar sonra, 1879'da Alikz Hasena adl bir kadn mezarna ta dikti. Ve buras Kayalar Mezarl olarak bilinir oldu. Yani bugn herkesin yakndan bildii, "ku yuvas" anlamna gelen "Aiyan" Mezarl! ddialara bakarsanz, bir Sabetayist mezarl!..

36

Bu arada Osmanl suflerini idam ederken, Avrupa ne yapyordu? Ayn yzylda Hristiyan engizisyonu ise, evrenin sonsuzluunu savunduu iin Giordano Bruno'yu (1548-1600), Roma'nn Campo dei Flori Meydan'nda diri diri yakmt... Ne demiti Bruno:
Ne grdm hakikati gizlemekten holanrm ne de bunu aka ifade etmekten korkarm. Aydnlk ve karanlk arasndaki, bilim ve cehalet arasndaki savaa her yerde katldm. Bundan dolay her yerde zorluklarla karlatm ve cehaletin babalar olan resm akademisyenlerin yan sra, kaln kafal ounluun fkesinde hedef olarak yaadm...

Polonyal gkbilimci Mikola, Kopernik (1473-1543) gibi, evrenin merkezinin Gne olduunu iddia eden; Dnya'nn dndn syleyen Galileo Galilei'yse (1564-1642), engizisyonun hmndan korkup, cann kurtarmak iin inkr seecekti...
31B

"SAHTE MELAMLER"

Muhammed Nur, Osmanl'dan korkup, "Nakibend rtsn" kullanyordu. Ayrca, gvenirlik ve gvenlik iin mritlerinin devlet brokrasisinden olmasna zen gsteriyordu. skp valileri Hfz Paa ve Servili Selim Paa, Bosna Valisi Osman Paa, Mir Hsn Paa, Mir smail Paa mritlerinden bazlaryd. Muhammed Nur ve mritlerinin bu "ikili yaam" 1850'ye kadar srd. 18 ubatta mritlerinin davetiyle stanbul'a gitti. kinci Devre Melamlerine, kendilerine katlmalar iin davette bulundu. Teklifi reddedildi. Bylece stanbul'daki Melamiler ikiye blnm oldu. kinci Melam grubu daha ok esnaf kesiminden oluurken, nc Devre Melam grubu mnevverlerden rabet grd. Bu arada, iki grup arasnda ekime hi bitmedi; kinci Devre Melamleri, nc Devre Melamlerini, "Mtelamiye", yani "sahte Melamiler" diye itham etti.
Muhammed Nur'un Rumeli'yi faaliyet sahas olarak semesi tesadfi olmaktan ziyade, bu blgede Hamzavlik, Bektalik ve onlardan nce de Rifalik kanalyla vahdet telakkisi ve Hurufliin yaygn olmasndan kaynaklanmtr. (Ali Bolat, Melametlik, s. 390.)

Genellikle Rumeli ve stanbul'da taraftar bulan nc Devre Melamlik zamanla bamsz bir tarikat haline geldi. Tarikatn yine de kendisine mahsus, zikir meclisleri, zel kyafetleri, zel zaviyeleri, tekke ve derghlar yoktu. "Zikir deil fikir nemliydi." Yani Melametlikte bu konuda ayrm yoktu. Peki, tarikatn fikir kayna kimdi ? Kitabn her blmnde karmza kan isim, nc Devre Melamlii'nin de mridiydi: Endlsl Muhyiddin Arab I Abdlbaki Glpnarlnn, 1931 yl basm Melamlik ve Melamler adl kitabndan alnt yapalm:
Son asrlarn en nafiz sofisi olan Muhammed Nur'da da btn soflerde olduu gibi Muhyiddin'in tesiri pek bariz bir surette grnmektedir. Kendisinden evvel gelen sofilerden Vahdet-i Vcud'da vecd sahibi (cokulu) ve melamet neesini haiz olanlarn hepsine kar tazimkr (saygl) olan Muhammed Nur, en ziyade Muhyiddin'i tevkir etmektedir (yceltmektedir). Hemen her eserinde Muhyiddin'den istihat eder (rnek

gsterir) ve byk Vahdet kutbunu (nderini) hrmetle ydeyler. Kendi isminin nihayetine getirdii "El Arab" lakab da bu tesiri irae ediyor (gsteriyor). Btn bu mukaddemattan (sunulanlardan) anlalabilir ki Muhammed Nur, eyh Ekber'i (Muhyiddin Arab) ok okumu, ok sevmi ve tamamiyle onun tesiri altnda kalmtr, (s. 243.)

nc Devre Melamlii'nin tasavvuf dncesinin temelini "Vahdet-i Vcud" oluturuyordu. Yani, nc Devre Melamlere gre, evrende Tanrdan baka hibir varlk yoktu; evrende her ey tekti ve o ey, Tanr'yd. Ayrlklar grnteydi; z birdi. Yazdk: Hallac Mansur'un "Ben Tanr'ym" demesi bundand. Hz. Ali'ye "Tanr" denmesinin sebebi de Vahdet-i Vcud felsefesiydi. lgintir, Melamlik Snn bir tarikat bilinmesine ramen, nc Devre Melamlikle Hz. Ali sevgisi Alev-Bektaleri aratmayacak derecedeydi. Muhammed Nur, "Kasas Suresi'nin son ayetinde (88), 'her nesnenin yok olacan ve yalnz Allah'n kalacam' bizzat Allah buyurmutur" diyerek, ayeti, "Demek ki evrende Tanrdan baka hibir ey yoktur, evren Tanrsal varln (Vcud) tekliidir (Vahdet)" eklinde yorumlam ve bylece Vahdet-i Vcud felsefesini benimsemiti. Mritlerine hep kar-su ilikisi rneini verdi: Kar, grnr, zalrdir; gizli, batn olan ise sudur. Yani bizler karda suyu gremeyiz ama kar sudur! Ona gre, btn varlklar Tanr'nn zuhuruydu. Yaratan ve yaratlan yoktu; evrende sadece Tanr vard. Muhammed Nur, Tanr'ya ulamak iin "zikrin" deil, "fikrin" rol oynadna inanyordu. nsanolunun bu srra ve Tanr'ya ulamas iin u alt basama gemesi gerekiyordu: 1) Tevhid-i efal derecesi: Btn eylemlerin, btn olmakta olanlarn varln ii olduunu bilmek. 2) Tevhid-i sfat derecesi: Yaamak, grmek, iitmek, sylemek, yani tek szle btn niteliklerin varla zg olduunu bilmek. 3) Tevhid-i zat derecesi, ayr ayr grdmz varlklarn tek olduunu bilmek. 4) Makam- cem: Varln aklanp eyann gizlenmesi. Yani, gne arkamzdayken glgemizi grrz, ama gne ykselip meydana knca glgemiz yok olur. 5) Makam- hazretl-cem: Ana varln yeniden gizlenip para varlklarn yeniden meydana kmas. nk btn varlklarn ana varlk olduu renilmitir. 6) Makam- ceml-cem: Kiinin Tanrln duymas. nk varlk onun vcudunda belirmitir. nce, sonra, ak, gizli hep kendisidir. Kabala'da on sefirot varsa, nc Devre Melamliimde alt derece vard! Muhammed Nur, "cifr"e inanyordu... Yapt hesaplar sonucunda kehanetlerde bulunuyordu: "Strumica, tip, Koana, skp havalisi istilaya uramayacak." "Almanya, savata Fransa'y yenecek." Mutlaka bildikleri de olmutur! Endlsl Muhyiddin Arab tm slam lemini etkiledii gibi Muhammed Nur'un da dnyasn deitirmiti... Muhammed Nur'un feyz ald bir dier mridini de, Glpnarl bize sylyor: Simavnal eyh Bedreddin! Muhammed Nur, Rumeli'de karlat eyh Bedreddin'in Varidat adl eserini,

"Bilgisizlere gre, vcut Tanr'nn vcudundan bakadr, bilgililere gre onun glgesidir, tasavvufulara gre onunla ayndr" diye yorumlad. eyh Bedreddin'in Varidat adl eserine erh yazd. Bu eseri Trke'ye kim tercme etti dersiniz; Muhammed Nur'un mritlerden Sabetayist Ali rf Efendi! Sabetayist Ali rfi Efendi'nin hikyesini biraz sonra anlatacaz... Muhammed Nur, Varidat' tm mritlerine okumalar iin tavsiye etti. Muhammed Nuru etkileyen; ona doru yolu gsteren nc piri kimdi: Dncelerinden dn vermeyen, Niyazi Msr !.. Muhammed Nur mritlerine neredeyse sadece Niyazi Msr'nin iirlerini, ilahilerini okutuyor; kitaplarn derletiyordu. Muhammed Nur da, Niyazi Msr gibi "Kurtarc Mehdi" dncesine inanyordu. imdi gelelim meselenin bizi ilgilendiren blmne...

"BAZI MELAM KULLANILIYOR"

32B

DERGHLARI

SNAGOG

OLARAK

Baz tarikatlar, Melametlik fikrinin ilk ve orijinal halinin nceleri herkes tarafndan takdir edildiini, ancak zamanla dejenerasyona maruz kaldn belirterek, Melamleri zaman zaman acmaszca eletirdi.
Melamliin, Kelblik, Hristiyanlk veya Yahudilik kkenli olduu iddialar dile getirildi. (Ali Bolat, Melametlik, 2003 s. 227.)

Sabetay Sevi'nin torunu olduunu syleyen Ilgaz Zorlu'yu dinleyelim:

(Sabetayistlerin) Masonluk ve Melamlie kar gsterdikleri ilgi bizleri artmamaldr. Nitekim ad geen organizasyonlarda st kademelere kadar gelmeleri de bunun bir rneidir. Melamlerin Sabetay Sevi'nin fkirda olan Niyazi Msr'ye kar duyduklar ilgiyle beraber Sabetayclar bu tarikata intisap etmeye baladlar. Melamlik'e Yallar blgesindeki evini tekke haline getirerek madd destek salayan Ali rf Efendi, Sabetayc cemaatin ileri gelenlerindendi. Yine ayn cemaate mensup olan Osman Zevk Efendi de mahlasn bizzat Seyyid'den (Muhammed Nur'dan) almt. (Ilgaz Zorlu, Evet Ben Selanikliyim, 1998, s. 45.)

Ilgaz Zorlu'nun Eitim Bilim dergisine yapt aklamaya yer vermemiz gerekiyor:
Sabetayclar kendi din adamlarn Melamlik tarikat iinde yetitirmilerdir. Bu ok ilgin. Adam hahamdr, ama dardan baktnzda Melamlik, Mevlevlik ve Bektalik tarikatlar iinde yetimi din adam gibi grnr. Byle bir tuhaflk da vardr. Ilgaz Zorlu'ya gre, byk dedesi Haham emsi Efendi Melamlik tarikat iinde yetimiti. (Eitim Bilim dergisi, Kasm 2000,)

Melamlik-Sabetayist ilikisi konusunda bir alnt daha yapalm:

Tasavvufta Melmet ve Vahdet-i Vcud ekolne bal olan Nur el Arab Hazretleri 17si Arapa, dierleri Trke olmak zere 55 civarnda eser kaleme almtr. Buna karn, Selanik ve skp'te kendisine intisap edenlerin nemli bir blm Sabetayc kkenliydi. Bunlar arasnda, Ali rf, Usturumcal Hac Sleyman Bey, Selanikli Osman Zevk Bey nde gelenlerdendi. eyh Muhammed Nur el-Arab'nin vefatndan sonralar, Rumeli ve stanbul'da Melamlik genellikle Sabetayclarn kontrolnde bulunmutur. Hatta, nc Devre Melamliine ait derghlarn bazlar ayn zamanda gizli Sabetayc sinagoglar olarak faaliyet gstermekteydi. Halen de stanbul ve

zmir'de az saydaki Melamlerin ounluu Sabetayc kkenlilerden olumaktadr. (Yarn dergisi, 24 Ocak 2005.)

33B

SABETAYST EYH AL RF EFEND

nceki sayfada yazdk; Muhammed Nur'un halifelerinden biri Ali rf Efendi'ydi. Byk Larousse Ansiklopedisi'nde, "Ali rf Efendi" iin u bilgiler var:
Trk mutasavvf, yazar (Grice ?-1888). Ticaret amacyla gittii Msr'da uzun sre kaldktan sonra Selanik'e yerleti. Melam eyhi Muhammet Nur l Arab'ye balyd. Niyazi-i Msri Divan'na erh yazd; eyh Bedrettin'in Varidat'm Arapa'dan Trke'ye evirdi. lahilerden oluan bir Divan vardr.

Bursal Mehmed Tahir'in yazd alt ciltlik Osmanl Mellifleri adl kitabn birinci cildinde, "Meayih ve Mutasavvflar" (eyhler ve Sufler) arasnda Ali rf Efendi'nin de ad geiyor.6[ 37 ] Ali rf Efendi hakknda en geni bilgi Abdlbaki Glpnarl'nn Melamlik ve Melamiler kitabnda var:
F F

Grice'nin "Polyan" karyesinde (kynde) domu ve ticaret iin Msr'a giderek uzun mddet oturmu, bilahare Selanik'e gelerek orada tavattun etmi (yerlemi) olan Ali Urf (rf) Efendi hakikaten lim ve fazl bir zattr. Seyyid Muhammed Nur'a intisap ve ahzi hilafet ettikten (halifelik aldktan) sonra Selanik'te Yallar'daki evini bir tekke haline ifra eylemiti (dntrmt). 1305'te vefat ederek Selanik Mevlevhanesi civarna defnedilmitir. Asar (Eserleri): erhi Divan Niyazi Msr; Tercemei Hikemi Ataiye; Tercemei Maksadiil Eksa; Tercemei nsan Kmil; erhi Gazeli ftade; Es'ile ve Ecvibei Mutasavvfane; Muhammed Nur'un Varidat erhinin tercemesi; Kitabrread Filmebdei Velmead tercemesi. Bunlarn umumu Trke ve gayri matbudur. erhi Varidat tercemesi Millet Ktphanesi'nde, "tasavvur 983 numarada; Hikemi Ata tercemesi, Darlfnun Ktphanesi'nde 16 617 numaradadr. Dierleri Melam ihvannda ve mteferrik bir halde bulunmaktadr. Urf Efendi'nin manzumeleri de vardr. Bunlar vezin ve kafiye noktai nazarndan Abdrrahim Efendi'nin (Muhammed Nur'un damad ve halifesi S. Y.) manzumelerinden hallicedir. Bir gazelini yazyoruz: "Saiki tevhit olanda gaflet olmaz bir vakit Allah illa Hu diyende gaflet olmaz bir vakit. Cmleyi Hak gzlemek ahkm zikrullahtr, Zikrile illa grende gaflet olmaz bir vakit. Gelse de her dem havatr, cehille varit deil, Geldiin kanden bilende gaflet olmaz bir vakit. Bir kere bidar olan can daima yakzandr, Nzm Hikmet'in ei Piraye'nin ilk kocas, yani yazar Memet Fuat'n babas, ynetmen Vedat rfnin, Ali rf Efendi'nin torunu olduu eklinde Internet'te kan yazlar doru deildir. Vedat rfnin babas Sultan II. Abdlhamid'in yaverliini yapm Mehmed Ali Paa, amcas ise Sultan Abdlmecid'in torunu Aye Sultan'la evli rf Fuad Paayd. Mehmed Ali Paa ve rf Fuad Paa'nn babasnn ad rf Ali Bey'di. Ama bu Selanikli rf Ali Efendi deil, Viyana Bykelilii Birinci Ktibi rf Ali Bey'di. Anlalan karklk "rf' ve "Ali" isimlerinden geliyor.
37

Gayriyi mahveyleyende gaflet olmaz bir vakit. Zevki Urf'dir bu, kastn tecrbeyse bil ki sen, Varidi mevrut grende gaflet olmaz bir vakit." Babamda ben baba iken babam dourdu anam/Anamda meme emerken anam dourdu babam !" beytiyle balayan ve Abdrrahim Efendi'nin bendegnndan ve Kosova vilayeti muhasebe memurlarndan smail Hakk Efendi tarafndan erh edilen bir de athiyesi (ahiret yaamm konu eden alayl manzum szleri) vard. Urf Efendi'nin nesirlerinde lisan selis ifadesi vazh ve muntazamdr. Mritlerinden Yeniehirli Vehbi Efendi'ye yazd mektuptan bir cmle naklediyoruz. "Her ne drl sfat irade olunsa, mevsuf (nitelenmi) hazretlerini beyan ve vakfettiinden, sfat, mevsufun ayndr. Amma mevsuf, sfatn ayn olamaz. Zira mevsuf, mahsur olmad gibi sfat kaim ve zahir olmak iin de mevsufa muhtatr. Mesela, ilim, sfattan bir sfattr. Ancak mevsuf, ya'ni lim olmadan ilim bilinmez ve zahir olmaz. lim, ilme arif ve muhit olduundan, ilim, limin ayndr. Amma, lim, ilmin ayn deildir. Zira lim, ilmi her sfat camidir. lim, limi cami ve muhit olmad gibi, ilim zahir ve kaim olmak iin de lime muhtacdr. Hulsai kelam; fiil, fail ile zahir ve kaim olduundan failin ayndr. Fail, fiilin muzhiri ve mutasarrfdr. Sfat dahi byledir..." Hulsa Urf Efendi'nin btn asar ilim ve temkinine burhandr, (s. 310-311.)

Sabetayist Ali rf Efendi biyografilerini okudunuz. Tek bir soru var kafamda: Msr'a gitmi ve uzun yllar kalmt; acaba eyhiyle daha rencilii dneminde orada m tanmlard? Sabetay Sevi'nin nasl "ikinci adam "/"teorisyeni" Gazzeli Nathan'sa, Muhammed Nur'un da "ikinci adam/"teorisyeni" Ali rf miydi? nc Devre Melamlik grubu iinde bir dier Sabetayist Strumical Hac Sleyman'd.
Istrumca'dr. Seyyit (Muhammed Nur), ekseriyette eraf beldeden olan bu zatn konanda otururmu. Risalelerinden birounu, bu konakta yazdn sonlarnda tasrih ederek kaydetmektedir. Asarn bulamadk. Seyyit'ten sonra tahminen 1307 (1890) senesinde vefat etmitir, (a.g.e., s. 313.)

Sabetayist Hac Sleyman'n kardei Hac Abdlkadir de, Muhammed Nur'un halifelerindendi:
Seyyit bu zata "iblii zaman" dermi. Tikve'te merkezi kazada yaplan tekkeye Seyyit tarafndan hilafet verilerek gnderilmi ve Abdlkadir Bey Balkan harbinde tekkeyi yama ve ihraktan kurtarmaa muvaffak olmutur. Harpten sonra 95 yalarnda vefat etmi ve tekkenin naziresine defnedilmitir. Abdlkadir Beyin e'ar da vardr. Fakat Melam hulefasndan ekserisinin manzumeleri gibidir: "Gzn a bak ki gresin Gnetir kim ata tigin Ne remzi var bu ekvann ? Kamu ekvan alur feyzin!" beyitleriyle balayan manzumesini biz-zat kendisi erhetmitir. Beyin bir de Musakabei Maarif isimli risalesi vardr. Bu risale sual cevapl bir risaledir. Muhtasar, fakat tasavvuf ve melamet hususunda mfittir. Atideki yazlar, mezhur risaleden naklediyoruz: Sual: lemi ma'nada bir pire varup sual ettim ki Hakk'a varmak isterim; yol gster. Cevap: Yol senin nefsindendir... Sual: Suret iin acaba bir vcut var m? Cevap: Hayr, yoktur, kyam ise ilmin taallukundandr.

Sual: Benim hayatm ilmim ve iradem ve kudretim ndir? Cevap: Buyurdu ki sfat ilahiyyenin ayndr, (a.g.e., s. 213-314.)

Muhammed Nur derghnda ayn aileden ok kii vard. Hac Sleyman ve Hac Abdlkadir'in biraderi Mehmed Efendi'nin olu Hac Kani de, Melami'ydi:
Her iki amcasndan da slk grm ve Abdlkadir Bey'den hilafet almtr. 1341'de (1924) stanbul'da vefat etmitir. Asar yoktur, (a.g.e., s. 314.)

nc Devre Melamleri'nde Sabetayist oktu. Mahlasn Muhammed Nur'un verdii Selanikli Osman Zevk Efendi de Sabetayist'ti:
Bu zata Zevk mahlas, bizzat Seyyit tarafndan verilmitir. Tahminen 1317 (1900) senesinde Selanik'te vefat etmitir. Fatiha'y mfessir bir risalesi varm (a.g.e., s. 324.)

34B

HEMEN HEPS HACI

Yazar Glpnarl, Muhammed Nur'un dier halifelerini tek tek bulmutu. Onun yazmyla aktaralm:
Abdrrahim Feda Efendi: Pizren'lidir. Seyyit'in halifetl hulefas ve damad idi. skp'te bir medresede mderris ve skp Melam tekkesinde eyh iken 1303'te (1886) Seyyit'le beraber hacdan evdet ederken vapor Svey kanalm getii sralarda vefat etmi ve cenazesi vapurdan karlp "Ayn Musa" nam mahalle defnedilmitir. Abdrrahim Efendi lim bir zat imi. Bir defa ulumi resmiyedden de icazet, vermitir. 1302'de (1885) Muhammed Nur'un mahdumu Hac Kemal Efendi'ye muazzam bir snnet dn yaplm ve bu dne, stanbul'dan bile ihvan davet edilmiti. Melamiler, sahralara yaylp mesela bir ksm bir tarafta sohbet, dier bir kitle baka bir tarafta zikir ile megul iken, bir ksm da baka bir tarafta davul zurna ile icrayi aheng ederlermi. Bu hal, baz mutaasp tarafndan stanbul'a "Melamiler davul zurna ile zikrediyorlar'' tarznda bildirilmi ve istifsar iin Muhammed Nur, stanbul'a davet edilmiti. Muhammed Nur stanbul'a Abdrrahim Efendi'yi gndermi ve Abdrrahim Efendi meclisi meayih reisinin Melam slukn sormas zerine "Edna slukmz halktan hakka suut; l slukmz haktan halka nzuldr" deyip icap eden izahat vermi ve tekrar skp'e avdet eylemitir, stanbul'da Tarsus tekkesinde misafir olmutu. Faik Mehmed Bey: Istrumca'ldr. Seyyid Muhammed Nur'a biat ve naili hilafet olan Faik Bey, Muhammed Nur'un vefatndan sonra derghna eyh olmu ve 1319 (1902) msafireten bulunduu Selanik'te vefat eylemitir. Abdlehad Efendi: skp'ldr. Kuran hafzlarndandr. Asan yoktur. skp'te tahminen 1332'de (1915) vefat etmitir. Hac Hafz Abdrrauf Efendi: cazetnameli hocadr. Bir mddet stanbul'da da bulunmutur. Beyazit camiinde va'zeder, va'zdan sonra cemaata zikrettirirmi. 1340'ta (1923) skp'te vefat etmitir. Yonus Efendi: Pritine'i olup cezbedar (cokulu) bir zat imi. Muhammed Nur Pritine'de bir dne davet edilmi. ehre girerken Yonus Efendi, bir minareye karak, "Ey Mslmanlar, Muhammed Resululah geliyor; istikbal edin!" diye barmaya balam. Bunu duyan hocalar mftye mracaatla ikyet etmiler. Nihayet yine hulefadan Hac Maksud Efendi mftye gidip "Hz. Peygamber'in vrisi ulumu geliyor" demek istediini beyan ve mmi ve cezbeli bir zat olduundan kusuruna baklmamasn reca ederek mes'eleyi kapatm. Pritine'de tahminen 1330'da (1913) vefat etmitir.

smail Efendi: Koana kylerinden Mayadahdr. Rumeli'nin birok yerinde Telgraf mdrlklerinde bulunan bu zat takriben 1328'de (1911) vefat etmitir. Nerede vefat ettiini renemedim. Salih Rifat Efendi: tipildir. Seyyid Muhammed Nur'a intisabndan sonra memleketinde yaptrd tekkede irad ile megul iken 1326 (1909) tarihinde vefat etmi ve tekkenin naziresine defnedilmitir. Ali Rza Vasfi Efendi: Manastrl ve Manastr Rifa tekkesi eyhidir. Meratibi tevhidi (derecesini) Seyyid'den, meratibi ittihad eyh Ahmed Saf Efendi'den almtr. Hilafeti de Saf Efendi'dendir. Kesreti mridaniyle (dervilerin okluuyla) mehurdur. 1331'de (1914) vefat ederek tekkesine defnedilmitir. Risalelerini bulamadk. Hoca Abdullah Hulus Efendi: Mirefte'lidir. stanbul'da ikmali tahsil ettikten sonra Fatih civarnda Kademesi Medresesi'ne mderris olarak elli seneden fazla bir mddet tedris ile megul olmutur. Muhammed Nur'a 1288'de (1871) stanbul'da biat eylemi ve bilahara da hilafete nail olmutur. Gayet gzel ta'lik yazd cihetle ta basmas matbaalarnda hattatlk da ederdi. Melam hulefas iinde hakikaten temkin ve irfan sahibi, tarih ve ulumi sairede bihakkn mtetebbi (aratrmac) ve lim, iir ve inada mahir, zevahire riayetkar, edebi Muhammedi'yi hakkiyle gzeten bir zat imi. Cami'nin Mir'atl Akaid'ini Trke erhedip tabettirmi ve Ta'rifat Seyyid'i kendisi itman ederek (tamamlayarak) tab'na muvaffak olmutur. Bunlardan baka Osmanllarn iptidayi saltanatndan itibaren Abdlmecid'in zamanna gelinceye kadar gelip geen selatinin, sadrazam, eyhlislam, kapudan deryalarn tarihi veladet ve vefatlarm, clus, tayin ve infisallerini birer cetvelle irae eden Esmerl Hadaik isminde bir esiri de vardr ki kendi el yazsyla ta basmas olarak 1267'de (1850) tabettirmitir. eyh Ahmed Saf Efendi: stanbul'ludur. Babas Mfti hamamndaki Rifa tekkesinde metfun mehur vaiz "Kara sarld eyh'tir. stanbul'da ehremini'nde Saray meydanndaki Rifa tekkesi eyhi idi. 1288'de (1871) stanbul'da Seyyit Muhammed Nur'a mlaki olup biat etmi, bilahara da halife olmutur. Asan yoktur. Takriben 1310'da (1893) vefat etmitir. Tekkesinde medfundur (defnedilmitir). Vehbi Efendi: Manastrldr. Seyyid'den hilafet alan bu zatn lim ve fazl bir zat olduunu Melamiler rivayet etmektedirler. Bana epeyce adam toplamas istibdat hkmetini pheye drmekle Traplusgarb'a nefyedilmitir (srgn edilmitir). Menfasnda 5 sene kadar kalp afvedilrni ve stanbul'a gelmitir. 1323'de (1906) stanbul Beyolu Kamerhatun Camii imam iken vefat edip Kasmpaa'da drisi Muhtef'nin sa tarafna defnedilmitir. Terliki Salih: Abdlkerim Efendinin dervilerindendir. ehzadebanda dkkn vard. lmi olmamakla beraber birok tasavvuf kitaplar okumu, hafzas kuvvetli olduundan bunlar deta ezberlemi; bulunduu sohbetleri de harfiyen hafzasna alm olduundan bana birok kimseleri toplamt... Bu zat siyasete de karmtr, ttihad Terakki Frkas'na girdii ve hatta meb'uslua namzet ilan edildii halde bir mddet sonra muhalefete balam, nihayet Sinop'a nefyedilmitir. Avdetinden sonra 1341'de (1924) vefat edip Merdivenky'ne defnedilmitir. Tahsili olmadndan asar yoktur. air Ahmed Hamdi: Terliki Salih Efendi'nin mntesiplerinden olan Hamdi Bey stanbulludur. Babas Gureba hastanesi ba doktoru Ahmed Bey'dir. Trk, Arap ve Acem edebiyatlarna vkf olduunu (Bursal) Tahir Bey merhum yazmaktadr. Mehmed Bey: stanbulludur. Saf Efendi'den Melamet, Muhammed Nur'un olu erif Efendi'den hilafet almtr. 1343 (1926) Ramazan'nn 17'nci gecesi vefat etmi, Edirnekapusu Mezarl'na defnedilmitir. Osman ad Efendi: 1299'da (1882) stanbul'da tevellt etmi, tahsilini Darlfnun'da ikmal ederek Riyaziyat ubesinden mezun olmutur. Franszca, ngilizce, talyanca bilirmi, Mehmed Bey'e intisap etmi ve mumaileyhten (ad geenden) hilafet almtr.

Kaymakam Ahmet Bey: Trablusgarp muhasebecisi Hafz Hilmi Bey'in oludur, stanbul'da domu, Askeri rtiyede okuyup sonra Asker Baytar mektebine girerek mektebi ikmal etmitir. Birok tarikatlara girmi, hatta mehur Mehmed Al Hilmi Dedebaba'ya intisap ederek Bekta de olmutur. Nihayet Selanik'te iken, taburunun binbas Mahmud Bey vastasile Seyyid'in hulefasndan Doyran'l brahim Efendi ile grm, bilahara Muhammed Nur'a da mlaki olarak hilafet almtr. Seyyid bu zata "Yusufum" dermi. Ahmed Bey siyasete de karm ve bu hal, sebebi nkbeti olmutur. ttihad Terakki hkmeti tarafndan Sivas'a nefyedilmi, mtarekede stanbul'a gelmi, yine itilaflarla birlemi, nihayet Hicaz'a oradan da erif Hseyin'le beraber Kbrs'a kam, 1341'de Kbrs'ta vefat etmitir... Hac Maksud Efendi: Pritine'lidir. Seyyid Muhammed Nur, olu erif Efendi ve Abdrrahim Feda'den slk grm (tarikata girmi) ve Muhammed Nur'dan hilafet ahzetmitir. Erbab takva ve azimetten olan Maksud Efendi Alt Mermer mam iken 1347 (1930) zilhiccesinde (kurban aynda) vefat etmi ve Sar Efendi'nin yanna defnedilmitir. Daima tehecct (gece) namaz klar ve ekseriya nafile oru tutard. Tahsili de vard. Huruf'ydi.

nc Devre Melam mritlerinin bazlarnn ksa yaamykleri byle... nc Devre Melamlerinin ounun "hac" olmasnn nedeni, bu derghta toplu hacca gitme ritelinin olmasyd. Muhammed Nur liderliinde Melamlerin ilk toplu hacca gitmeleri, 1879 ylnda gerekleti. Muhammed Nur, 110 sekin ihvanyla Strumica'dan yola kt. Neden topluca hacca gidiyorlard ? u nedenle sordum; Sabetayistler arasnda hacca gidip gitmemek blnmelere neden olmutu. Bir ilgisi var myd acaba? Yazlanlara gre, Osmanl corafyasnn drt bir yanma yaylan Melamleri birbirleriyle tantrmak, bilgilerini yenilemek iin topluca hacca gidiliyordu. Keza benzer hareketi 1884 ylnda yine yapmlar, bu kez 130 Melami hacca gitmiti. Hz. Peygamber soyundan geldiini belirtip "seyyid" asaletini kullanan; ailesi Kudsl kendisi Kahire doumlu olan Muhammed Nur, yaamn srdrd Balkanlar'da hep Trke konutu, Trke yazd. Bir ayrnt vermeliyiz: Glpnarl, Melamlik ve Melamiler adl almasnda, Muhammed Nur'un, Nakibend silsilesini; Halvet-aban silsilesini; Ekberiye silsilesini; veysiye silsilesini ve seyyidlik silsilesini vermektedir. Ancak Seyyid Muhammed Nur'un aile silsilesinin olmadn kaydetmektedir... Ailesine ilikin tek bilinenin, babas Kudsl Seyyid brahim'in Msr'a g ettii bilgisiydi.
35B

SABETAYST "SEYYD" VAR MI?

Dikkatinizi ekiyor mu; kitapta ne ok "seyyid" var ! Bu eyhlerin hepsi gerekten "seyyid" miydi? nc Melamlik grubunun kurucusu Muhammed Nur da, "Seyyid" olduunu sylyordu. Peki, Sabetayistlerin slam'n "kutsal soy aristokrasisi" diyebileceimiz seyyidlie szdklarn syleyebiliriz miyiz ? Evet, seyyid-erif bir Sabetayist var myd? Yant zor bir soru. Seyyid ve erif olmann tek kstas Hz. Muhammed'in ailesi, yani Ehl-i Beyt'e mensup olmakt. Ama Ehl-i Beyt'in kimleri ierdii tarih boyunca hep tartlmt. iilere gre bu kutsal soy, Hz. Peygamber'in kendisi, kz Fatma, damad Hz. Ali ve iki torunu Hz. Hseyin ve Hz. Hasan'dan ibaretti.

Ehlisnnet limleri ise bu konuda ikiye ayrlmt; kimi bu listeye Hz. Muhammed'in hanmlarn da katarken, bir ksm hanmlaryla birlikte amcalar, torunlar ve onlarn soylarn da ekledi. Ancak tm Mslmanlarn zerinde gr birliine vard, bu geni slale iinde en asil kabul edilenler, Hz. Hseyin ve Hz. Hasan soyuydu. Osmanl Devleti'nde "seyyid" grubuna girerek madd ve manev ayrcalklardan yararlanmak isteyen bir kii onay almak zorundayd. Yani, iddiasn, "nakib l-eraf'lk kurulu nnde ispatlamak zorundayd. Dier yanda, bu kurulun nne kmadan, Osmanl yerel yneticilerine rvet vererek kolaylkla "seyyid" olanlar da yok deildi.
Vilayet ktiplerine birka ake vererek Defter-i Hakan'ye seyyid yazlmak imkn dahilindeydi. Bundan baka, taklit ve para karl sahte hccet temini en ok bavurulan yollardand. (Rya Kl, s. 64.)

Kaak yollardan olsa da seyyid olmann tek nedeni, Hz. Muhammed soyuna katlmann verdii manev haz deildi kukusuz. Bunun yannda, iin madd kazanc gz ard edilmiyordu. nk, seyyidlerin vergi muafiyeti vard; vakflardan yararlanabiliyorlard. Dolaysyla sz konusu madd ayrcalklardan da yararlanmak isteyenler seyyid olmann yolunu bir ekilde buluyordu. Hz. Muhammed soyundan gelmi olmann salad ayrcalklarn fark edilmesiyle, seyyidlik byk bir cazibe merkezi haline geldi. Bu madd ve manev kazan zellikle XVI. yzyldan (halifelik Osmanl'ya getikten) sonra insanlar o kadar cezbetti ki, seyyid saysnda patlama yaand. Osmanl devleti sk tedbirler almak zorunda kald.
Ynetim, nakib'l-eraflara Anadolu ve Rumeli'de zaman zaman teftiler yaptrmtr. Bu teftilerde seyyidlerin ellerindeki seyyidlik hcreleri kontrol edilip defterlere kaydedilmiti. Sz konusu kontrollerde sahte olduklar tespit edilen seyyidlik belgeleri ve yeil sarklar toplanp yetkililere teslim olunmaktayd. Teftiler esnasnda ok sayda mteseyyid tespit edilmi, ilerinde baz nakib'l-eraf imzalarnn taklit edildii sahte hccetlere de rastlanmtr. rnein Konya nakib'l-eraf kaymakamna 38, Adana kaymakamna 10 ve Antep kaymakamna 65 sark teslim edilmiti. Halep kaymakamna teslim olunan sark adedi ise 300'dr. (a.g.e., s. 68.)

Sonuta yle durumlarla karlald ki, rnein Diyarbakr'n on be mahallesinde 75, Nide'nin yedi mahallesinde 18 Seyyid vard! Osmanl bu teftilerine ramen sahte "seyyid" meselesinin nne geemedi. Hep sylenir ya, Osmanl'nn son dneminde stanbul Beyazt Meydan'ndaki arzuhalciler, soyaac dzenleyerek isteyen kiiyi "seyyid" statsne ykseltiveriyorlard! Arap, Trk, Krt, erkez, Arnavut, Sabetayist olmanz nemli deildi hani...
36B

"SABETAYST HALFE"

Yazmam gerekiyor: Bu almada her eyden phelendik; zellikle herkesin doru bildii her eyden !.. "Sabetayistler arasnda seyyid var myd ?" sorusunun imdilik yant yok. Sadece phelerimiz olabilir, o kadar... Kukusuz bu soruyu sormamzn zel bir anlam var. Tempo dergisi, aratrmac-yazar Aytun Altndal ve slamc Yazar Mehmet evket Eygi'yle ilgin bir rportaj yapt. nce, yazar Aytun Altndal konutu:

Hilafet kurumu, Byk Ortadou Projesi'nin devam ayaklarndan biri olarak yakn zamanda hayata geecek. Laisizm baka, seklerizm baka. Fransz tipi laisizm Trkiye'ye dar geliyor. Anglosakson yasalarndan yola klarak hazrlanan bir seklerizasyon projesi Trkiye'ye uygun. Hilafet, Diyanet'in st kurumu. slam diniyle ilgili kararlarn alnabildii bir yer. B0P yrrle girdii zaman bu da gerekleecek. Patriin ekmenik yaplma istei de buna bal. Yavuz Sultan Selim hilafeti Msr'dan alnca partrie de ekmenik olma hakkn verdi. Gnmzde ters geliiyor. nce patrik ekmenik olacak, sonra hilafet kurulacak.

Yazar Altndal' slamc Mehmet evket Eygi de destekledi:

ABD ve Avrupallar slam dnyasn ehliletirmek iin hilafeti yeniden kurmak istiyorlar. Sabetayclarn Diyanet leri bakam ve halife adaylar bile var.

Bu iddiay Yazar Altndal dorulad:

Sabetayclarn halife adaylar vard ld. Yeni aday byk tartmalara yol aar; bu yzden isim zikretmek doru olmaz. (03 Haziran 2004.)

Ne gnlere kaldk!.. Babakan Recep Tayyip Erdoan'n basn ilerinden sorumlu danman Mehmet Akif Beki'nin Erdoan'n Harfleri adl kitabndan bir aktarma yapmak istiyorum:
Babakan Erdoan, Musa Peygamber soyundan geliyor. Abdullah Gl de yolda ve iktidar paylat kardei Harun'a benziyor. (Milliyet gazetesi, 30 mays 2003.)

Ama, danman-yazara gre bu sadece benzetmeydi; kan ba yoktu; karakteristik zellikleri ve hayat mcadeleleri birbirine benziyordu! Akif Beki'yi anlayabiliriz. 10 eyll 2004 tarihinde, gazeteci Ali Krca, Babakanlk Konutunda Babakan Recep Tayyip Erdoanla bir rportaj yapt, atv'den yaynlanan rportaj srasnda ekranda bir grnt dikkat ekiyordu; babakann oturduu koltuun hemen yannda, Atatrk tablosunun altnda bulunan sehpa zerinde, Yahudilerin kutsal yedi kollu amdan (menora) vard. Yahudilerin kutsal yedi kollu amdann Babakanlk Konutu'na kim, neden koymutu? Yahudilerin kutsal yedi kollu amdannn gsterilmesinin nedeni dekor deildi herhalde. Mutlak bir nedeni olmas lazm. Ama ne? Babakanlk'tan bu konuda hibir aklama gelmedi. Sz Babakanlk'tan almken, son gnlerde Trkiye gndemine getirilmeye allan bir habere dikkatinizi ekmek istiyorum... Halifeliin TBMM tarafndan kaldrlmasnn zerinden seksen iki yl geti. Son gnlerde alttan alta konuulan bir konuyu siz de duymusunuzdur. Deniyor ki: "Allah adna insanlara verilmi hilafet kaldrlamaz. Zaten TBMM de hilafeti kaldrmad, Meclis sorumluluuna brakt." Yani, TBMM hilafeti kaldrmam, kendi sorumluluuna almt ! Bunu tek dnen Trkiye'deki baz isimler deil. ClA geen yl, "Global Gelecei Haritalamak" (Mapping The Global Future) adl bir rapor hazrlad. Kendi Internet sitesinde de olan bu rapor, dnyann 2020 ylna dair ngrleri kapsyor. Drt blmden oluan raporun bir blm bal ilginti: "Yeni Hilafet."

ClA, 2020 ylna kadar slam dnyasnn hilafeti yeniden kuracan iddia ediyor. "Byk Ortadou Projesi" hilafet kurumu olmadan kurulamazd! ABD Bakan Yardmcs Dick Cheney, ABD Savunma Bakan Donald Rumsfeld, Genelkurmay Bakan Richard Myers, Irak Merkez Komutam John Abizaid'in slam dnyasna ilikin demelerini dikkatli dinleyin; kktendincilere kar Mslmanlar bir araya getirmenin tek yolunun hilafet olduunu sylyorlar: "Ilml slamn byk temsilcisi." Dmeye basld bile. 3 Mart 2006'da hilafetin kaldrln protesto eden binlerce Endonezyal, hilafet isteiyle yry yapt... Trkiye medyasnda, "Son halife Abdlmecid'in srgndeyken halifelii para karl satt" eklinde haberler kyor... Hep konu konuyu ayor. "Halk slam" denilen tasavvuf tarikatlara ksa bir ara verelim. nk, "hilafet" denince -pek ilgisi yok ama- benim aklma hep, "Yksek slam"n en byk temsilcisi "eyhlislam" geliyor. Hi dndnz m; "Kim bu eyhlislamlar?"
37B

EYHLSLAM HANEDANLII

Efendi kitabnda, "Yahudi dnmesi eyhlislamdan bahsetmitik. Anmsataym: Sabetay Sevi, Edirne Saray'nda sorgulanrken tercmanln Saray Bahekimi Hayatzade Mustafa Fevzi Efendi yapmt. Hekim Hayatzade, Moe ben Rafael Abravanel ( ?-1692) adl bir Yahudi "dnme"siydi. Baz kaynaklarda ad, "Cerrah Kasm Paa" diye geiyordu. Gershom Scholem. Hayatzade'nin sultann kz kardeiyle evli olduunu yazyor. (Sabetay Sevi Mesih mi, Sahte Peygamber mi ?, s. 338.) 1665 Temevar (Macaristan), 1670 Erzurum valilii yapmt. Sonra Saray'da, Osmanl'nn 25. hekimbas olarak 23,5 yl hizmet grmt. Olu Mderris Ahmed Efendi'ydi. Bu olundan iki torunu vard: Hekimba Mderris Mustafa Feyzi ve Hekimba Mehmed Emin Efendi. Ailede hekim oktu. Kzn talebelerinden Hayatzade Sleyman Efendi'yle evlendirmiti; o da hekimdi. Hekimba-Mderris-"Mhtedi" Mustafa Feyzi Efendi'nin olu Ahmet Efendi de hekimbayd.7[ 38 ] Hayatzade'nin dier olu Hekimba Mehmed Emin Efendi (?-1748), Osmanl tarihinde bir ilki gerekletirecek; hekimbalktan eyhlislamla gelen ilk kii olacakt. 5 Nisan 1746'da Osmanl Devleti'nin altm beinci eyhlislam olacakt. Fakat grevinde 6 ay 20 gn kalabilecek, azledilecekti. Mekke kadln isteyecek, Sultan I. Mahmud isteini olumlu karlayacak, ama Mekke'ye giderken yolda vefat edecekti. Moe ben Rafael Abravanel, Saray'n bahekimi olabilmek iin Yahudilik'ten Mslmanla dnmt.
F F

Saray vaizi Krt Hatip yazd risalede, btn yeteneklerine ramen "slam ile ereflenmedii" srece Hayatzade'nin padiaha hekimlik yapamayacam yazmtr ve Hayatzade, ancak Mslman olduunda padiah tedavi edebilmitir. (Marc David Bayer, Toplum ve Bilim dergisi, say 83, s. 216.)

Dnem Avrupasnn Salamanca, Coimbra, Padova, Bologna, Pisa vb nl tp okulllar vard. Osmanl hekimbalarn ka bu okullardan mezundu acaba ? ok az: A. Mavrokordato, P. Panagioti gibi. Osmanl'da hekim, deyim yerindeyse, usta-kalfa-rak ilikisiyle yetiiyordu. Ve hekimbalk bilgi ve tecrbeyle deil, kulis faaliyetleriyle gerekleiyordu. "Dnme" doktorlar yetiene kadar Saray'da Yahudi hekim says ok arlktayd. 1604 ylnn ruznamesinde 63 Yahudi, 2! Mslman hekim kaytlyd. Oran ileri yllarda, Hayatzade gibi "Mslman" hekimler lehine deiecekti. Ama Saray'da, Sultan II. Murad dneminde Yahudi shak Efendi'yle balayan Yahudi hekim bulundurma gelenei hep srecekti.

38

Bu nedenle, Hayatzade'nin ocuklar ve torunlar Mslmanl ne kadar iselletirmilerdi, tartlr. "Yahudi dnmesi" eyhlislam tek rnek vaka deildi. Doum tarihi bilinmeyen ve asl ad Mehmed bin Feramerz bin Ali olan eyhlislam Molla Hsrev Efendi'nin soyu hakknda rivayetler var. Kimine gre Tokat civarndaki Trkmen Arsak kabilesinden. Kimine gre ise slam'a gemi soylu bir Fransz ailesinin ocuu. Tarihi Takprzade ise babasnn Rum olduunu belirtiyor. Feramerz yani Molla Hsrev Efendi, 1460'ta Fatih Sultan Mehmed tarafndan eyhlislamla atand. Ve yirmi yl bu grevde kald. Ayasofya'da mderris olarak bulunduu dnemde, aralarnda, eyhlislamlk grevini en uzun sre yrten din limlerinden Zembilli Ali Efendi, Muhammed ah el-Fenar gibileri olan rencilerini sabahleyin topluca evine arr, birlikte kahvalt yaparlard. Pek ok kle ve cariyesi olmasna ramen onlar kendi hizmetinde kullanmaz, evini kendi sprrd. Bu niteliklerine baknca, eyhlislamn Fransz soyundan geldii akla yakn geliyor, ne dersiniz ? Birinci blmde, Aaron Kandiyoti'nin yaamyksn anlatrken, eyhlislam Turucuzade Ahmed Muhtar Efendi ile "mason stad" eyhlislam Mustafa Hayri rgpl'nn akraba olduuna ksaca deinmitik...8[ 39 ] Sebatayist/Karaka cemaatinin manev lideri Cavid Bey, eyhlislam Ahmed Muhtar Efendi'nin olu Necmeddin Molla'yla ok samimiydi. stelik bu samimiyet sradan deildi; ngilizler stanbul'u igal ettiinde Cavid Bey'i sakland yerde ziyaret eden isimlerden biriydi Necmeddin Molla. lgintir, Salah Birsel'den reniyoruz ki, Cavid Bey bir baka eyhlislam, Cemaleddin Efendi'nin olu Muhtar Bey'le de ok samimiydi.
F F

Muhtar Bey'in ttihatlarla ilikisi sonradan Maliye Vekili olan Cavit Bey'le balamtr. Daha ems-l Maarif okulunda iken -bu okulu Selanikli Abdi Kmil Efendi kurmuturCavit Bey'le eker erbet olmutur. Cavit Bey ise Selanik'e gittikten sonra bile, stanbul'a her geliinde, gnlerin ounu Muhtar Bey'in evinde geirmezse yapamaz. Cavit Bey Merutiyetle stanbul'a geldiinde de bu dostluk srgit olur. (Salah Birsel, Sergzeti Nono Bey ve Elmas Boazii, 1982, s. 66.)

Cemaleddin Efendi (1848-1917) ikisi ttihatlar dneminde olmak zere drt kez eyhlislamlk makamna oturtulmutur... Sultan II. Abdlhamid dneminde on yedi yl bu grevinde kalan bir eyhlislama ttihatlarn bu kadar gvenmesinin sebebi neydi ? eyhlislamlar ok ilgimi ekiyor: Hiciv ustas air Eref, mason Musa Kzm Efendi eyhlislam olunca yle yazmt: Avdetiler ile hkmetimiz Benzedi devlet-i Yehuda'ya; Bab- fetvay da ftlk edip Verdiler ilanihaye Musa'ya !.. imdi bu girii yapmamzn nedenine gelelim... eyhlislam deyince sizin aklnza ne geliyor? Din ve uhrev yetkileri olan din bilgini... En nemli grevi fetva vermek olan devlet grevlisi... Osmanl halife-padiahlarnn siyasal, ekonomik, kltrel her alandaki kararlarnda etkili olan nfuz sahibi din otorite...
Bu eyhlislam dnrlne bir ekleme daha yapabiliriz: eyhlislam Turucuzade Ahmed Muhtar'n torunu Fahire'nin kz Betl Mardin'in grmcesi, (Haldun Dormen'in kz kardei) Gler Hanm'n ei, eyhlislam Air Efendi'nin torunu Prof. Dr. Sait Cemil Yiit'in olu Muhtar Yiit.
39

slam dininin ba "halife sultan"a veklet eden din bilgini... Protokoldeki yeri padiah ve sadrazamdan sonra geliyordu. Mahkemelerden medreselere, vakflarn denetiminden kad ve mderrislerin terfi atamalarna kadar geni bir grev alan bulunan eyhlislamlar, ayn zamanda bilginlerden oluan meihat makamnn da bayd. Resm trenlerde istisnasz hi kimseye ayaa kalkmayan Osmanl sultan sadece eyhlislam iin yerinden dorulurdu. Ve eyhlislam, dier grevliler gibi padiahn el ve eteini deil, yakasn, omzunu perdi! eyhlislam hakknda sanyorum az ok bilgi sahibi olduk. Peki grev-yetki tanm yapmaya altmz eyhlislamlar hakknda baka ne tr bilgileriniz var? Biliyoruz ki, eyhlislamlk makamna oturacak kiinin Mslman olmas art. Yukarda iki rneini grdmz eyhlislamlarn kkeni Yahudi veya Hristiyan olabilir; ama -zaten yapt ii gerei- slam olmalar artt. Sadece Osmanl Saray'nda deil, dnyann dier imparatorluunda da insanlar iyigl makamlara ulamak iin dinlerinden dnyorlard. Osmanl sadrazamlarnn ounun "devirme"-"dnme" olduundan artk haberdarz. Peki ya eyhlislamlarn ka "dnme"ydi ? Bilmiyoruz. Ne yazk ki bu konudaki zverili almalar bir elin parmaklarn gemeyecek sayda ve daha acs, bu yazarlarn tarih anlaylar ve yntemleri, bizim tahlil yapmamza yetecek olguyu sunmuyor. Ama bu bizim sorular formle etmemize engel deil. nce, Size bir eyhlislam ailesi tantalm: Ebu shak smail Efendi (?-1725), Babas, mderrislik ve kadlk grevlerinde bulunmu Alaiyeli (Antalyal) Kara brahim Efendi'ydi. shak Efendi devletin eitli makamlarnda bulunduktan sonra 9 Aralk 1716'da eyhlislam oldu. Osmanl'nn elli altnc eyhlislamyd. Bir yl drt ay grevde kald. Azledildi. Ebu shak smail Efendi'nin olu, shak Efendi (1679-1734) stanbul doumluydu. Eitimini babasndan ald. brahim Mteferrika'nn kurduu matbaada musahhih/dzeltmen olarak grev yapt. 22 Ekim 1733 tarihinde Osmanl Devleti'nin altm birinci eyhlislam olarak greve balad. Bir yl sonra 31 Ekim 1734'te vefat etti. eyhlislam shak Efendi'nin sadece babas deil, kaynpederi de eyhlislamd: Pamakzade Seyyid Ali Efendi (1638-1712). Kaynpeder, Osmanl Devleti'nin ellinci eyhlislamyd. kez bu makama getirildi; birincisinde yirmi gn, ikincisinde yl alt ay, ncsnde ise bir yl yedi ay grev yapt. Son grevi srasnda vefat etti. Babas eyhlislam, kaynpederi eyhlislam olan eyhlislam shak Efendi'nin kaynosu da eyhlislamlk makamna oturdu: Pamakzade Abdullah Efendi (1680-1732). Osmanl Devleti'nin elli dokuzuncu eyhlislamyd. 17 Mays 1731 tarihinde geldii makamndan dokuz ay sekiz gn sonra azledildi. Durun daha bitmedi. imdi srada Ebu shak smail Efendi'nin eyhlislam olan dier olu var: shakzade Mehmed Esad Efendi (1685-1753). eyhlislam aabeyi gibi ilk din bilgileri babasndan ald. Ancak onu din alannda asl gelitiren, baland Selanik Mevlevihane'si oldu. 20 Temmuz 1748'de Osmanl'nn altm yedinci eyhlislam olarak greve balad. Bir yl yirmi iki gn sonra azledildi. Kz, mehur kadn airlerimizden Ftnat (Zbeyde) Hanm'd.9[ 40 ]
F F

40

Ftnat Hanm Kurban Bayram arifesinde kurbanlk almak iin Beyazt Meydan'nda

eyhlislam Mehmed Esad Efendi'nin kaynpederi de eyhlislamd: Mirzazade eyh Mehmed Efendi (?-1743). Osmanl Devleti'nin elli sekizinci eyhlislamyd. Mirzazadelerde de ok eyhlislam kmt! eyhlislam Mirzazade eyh Mehmed Efendi'nin babas, Osmanl'nn elli drdnc eyhlislam Mirza Mustafa Efendi'ydi. eyhlislam Mirzazade eyh Mehmed Efendi'nin kaynpederi, Osmanl Devleti'nin krk yedinci eyhlislam Ebusaidzade Feyzullah Feyzi Efendi'ydi. Bir de kaynbiraderden bahsetmemiz gerekiyor Mehmed Said Efendi (1710-1774), eyhlislam Mirzazade Mehmed Efendi'nin olu; eyhlislam Mehmed Esad Efendi'nin kaynbiraderiydi. 2 Mart 1770'te Osmanl'nn yetmi sekizinci eyhlislam oldu. 20 austos 1773'te yalandn ileri srerek grevinden ayrld. Kartrmayn sakn. Dnrleri, kaynbiraderleri anlattk. Dnelim asl aileye: eyhlislam Ebu shak smail Efendi'nin torunu, eyhlislam Mehmed Esad Efendi'nin olu shakzade Mehmed erif Efendi (1717-1790) Osmanl Devleti'nin seksen nc eyhlislamyd. Anne ve babadan her iki dedesi de eyhlislamd. 21 Temmuz 1778'de ve 19 austos 1789 iki kez eyhlislam oldu. Toplam drt buuk yl bu grevde kald. Bitmedi... shakzadelerin dnrleri Mirzazadeleri yazarken, Osmanl'nn krk yedinci eyhlislam Ebusaidzade Feyzullah Feyzi Efendi'den bahsetmitim. Biraz daha ayrnt vereyim: eyhlislam Feyzullah Feyzi Efendi, Osmanl Devleti'nin yirmi ikinci eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi'nin torunun olu, yirmi altnc eyhlislam Esad Efendi'nin torunu, yirmi dokuzuncu eyhlislam Ebu Said Efendi'nin oluydu... Gelin shakzade ve Mirzazadelerin dnrleri Sadeddinzadelere ksaca bir gz atalm: Hoca Sadeddin Efendi (1536-1599) bykbabas Hafz Mehmed ah smail'e intisap etmiti. Kimine gre Tebrizli, kimine greyse sfahard'yd. aldran Sava'ndan sonra Yavuz Sultan Selim tarafndan ranl lim ve sanatkrlarla stanbul'a getirilen Hafz Mehmed'in evlatlarndan padiahn nedimi (yakn dostu, srda) olan Hasan Can elebi'nin oluydu. Sultan III. Murad ve III. Mehmed'in hocalm yapt. Safiye Sultan'n para ilikilerine gz yumdu. Siyasetle yalandan ilgiliydi; ngiliz taraftaryd. 1 Nisan 1598'de eyhlislam olmutu. Tam bir yl bir ay sonra vefat etti. Safev etkisinden midir, -gnmz tarihilerin en nemli kaynaklarndan- "Tac tTevarih" adl eserinde, fetihleri anlatrken "Trk" ismini ilk kullananlardan biriydi. Bir olu, Hocazade Mehmed Efendi (1568-1615) yirmi drdnc eyhlislam olarak iki kez bu makama oturdu; toplam dokuz yl grev yapt. Dier olu Sdeddinzade Mehmed Esad Efendi (1570-16 aabeyi eyhlislam Mehmed Efendi lnce yerine Osmanl'nn yirmi altnc eyhlislam olarak bu makama getirildi. Yedi yl grevde kald. II. Osman'n ldrlmesiyle grevinden istifa etti. 1625'te tekrar greve getirildi. Ayn yl vefat etti. Mehmed Esad Efendi'nin Aziz Mahmud Hday'ye intisap ettii syleniyor. eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi'nin eyhlislam Mehmed Esat Efendi'den torunu
dolarken, hayran olan air Hamet kendisini grr. Kurbanlk ko alacan renince de "Bu bayram bendenizi kurban etseniz olmaz m ?" diye espri yapmak ister. Ftnat Hanm, "Olmaz, bu bayram boynuzsuz kurban keseceim" der!..

Ebu Said Efendi (1593-1662) kez eyhlislamlk makamna oturdu. eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi'nin olu Kazasker Abdlaziz Efendi'den torunu Mehmed Baha Efendi (1595-1654), Osmanl Devleti'nin otuz ikinci eyhlislam olarak iki kez bu greve getirildi. Ebu Said Efendi'nin olu eyhlislam Feyzullah Fevzi'yi yazmtk. eyhlislam Feyzullah Fevzi'nin... Tamam, tamam... Minkarzadeler, Drrzadeler, Vassafzadeler, ivilizadeler vb'den bahsetmeyeceim.10[ 41 ] Gelelim meselemize: Gstermek/anlatmak istediim, bize anlatlanlarn dnda bir baka "eyhlislam gerei" olduudur. Hep birbirleriyle akrabalar! Yani, tpk Osmanl hanedan gibi "eyhlislam hanedanl" oluturmular! Tekrar soruyorum, kim bunlar? Osmanl sultanlarn etkileyen eyhlislamlar, dnemin siyasal-ekonomik gelimelerinden bamsz dnemezsiniz. rnein, son yazdm eyhlislam Mehmed Baha Efendi'yi; birinci blmde yazdm "kadzadeliler-sufler" kavgasndan ayrp deerlendirirseniz yanlrsnz. eyhlislam Baha Efendi'nin neden suflere yalan, kadzadeliler-yenieri aalan ve Ksem Sultan ittifakna kar olduunu tahlil edemezseniz, meseleyi zemezsiniz. "Dnce zincirlerinizi" krmaya; Kanun Sultan Sleyman dneminde Osmanl iktidarn ikiye blen Kbrs'n fethi meselesinde, eyhlislam Ebussuud Efendi'nin Sadrazam Sokullu Mehmed Paa'ya kar Yahudi Yosef Nassi'ye neden destek verdii konusuyla balayabilirsiniz... Sokullu Mehmed Paa, Srp Mill Kilisesi'ni kurdurmu, bana da kardeini koymutu! Bir argman daha sunalm: Osmanl Saray'nda, Sultan II. Selim'in (1566-1574) annesi (Kanuni Sultan Sleyman'n ei) Hrrem Sultan (Roksalan) ile ei (olu III. Murad'n annesi) Nurbanu (Rael) Sultan'n Yahudi "dnmesi" olmas tesadf myd ? stelik babaannesi (Yavuz Sultan Selim'in ei) Mehd-i Ulya'nn da Polonya Yahudisi olduu iddia ediliyordu. Nurbanu Sultan'n olu Sultan III. Murad ile Venedikli Safiye (Baffo) Sultan'dan olan torunu Fatma'y kimle evlendirdi: Asl ad Davud ya Nahman Paki olan Yahudi "dnmesi" Sadrazam Halil Paa'yla! Uzatmayaym, demem o ki, Osmanl Saray, Ester Kira-Eliya Handai, Salomon Aben, Mendesler gibi Yahudi tccarlar, keza Salomon ben Natan Akenazi gibi siyas danmanlarla, Yahudi doktorlarla dolu olacak ve eyhlislamlarn bu gl Yahudi lobisinden bamsz seildiini dneceiz? Unutmayn: Yahudiler eitli devletler idaresi altnda kkl bir rgtlenme ustalna ve geleneine sahipliler; Osmanl idaresi altnda bu zelliklerini ok iyi kullandlar. Ve iktidarda olduklar grlyor. Daha nceki sayfalarda yazdm; musikiyi bile bu yzylda derinden etkilemilerdi. Bizim tarihimizde, 1492 zerinde hi durulmamaktadr. Sefaradlar gelmeden nce, Anadolu'da nfusu az ve etkisiz bir Romanyot Yahudi
F F

Sabetay Sevi'yi Edirne Saray'nda sorgulayan heyet iinde eyhlislam Minkarzade Yahya Efendi de vard. Birok eyhlislam karan Minkarzade ailesini yazsaydm, gnmzde yaayan, Prof. Dr. Tark Minkari, irin Tekeli, gibi tannm akrabalarndan da sz ederdim. Belki, eyhlislam (ayn zamanda Mevlev) Atfeade mer Hsameddin Efendi'nin mehur akir Paa ailesiyle ilikisinden bahsederdim. Ama siz okurlar, "ok kafamz karyor" diyorsunuz!

41

cemaati vard; spanya'dan gelen byk ve kalifiye g, Osmanl'da o tarihe kadar Mslman-Hristiyan gruplamasna nc bir halkann eklenmesine neden oldu. Bu tarihten sonra, Hristiyan-Yahudi "hizbi" Osmanl'y siyas ve iktisad anlamda derinden etkiledi. Prof. Taner Timur gibi hocalar, Osmanl'da Batl anlamda bir "burjuvazi"'nin oluamamasn bu "hizip atmasna" balyordu. (Osmanl atmalar, 1989, s. 34.) Bu atmalarda, hangi grup Saray lobisini kontrol altna alyorsa, sultana szn o geirtiyordu. Ester Kira gibi zengin Yahudilerin lin edilerek ldrlmeleri, servetlerine el konulmas halkn, yoksulluklarna neden grdkleri "Yahudi lobisine" kar fkesinin sonucu muydu? Evet. Planlayanlar kimlerdi ? evresi Yahudiler ve "dnmelerle" dolu Sultan III. Murad, ba giysileri sar olan Yahudileri, kard bir "kyafet ferman"yla aalamak ve Kzlbalarla eitlemek iin, niye krmz giymeye zorlamt?11[ 42 ] Sultan I. Ahmed'in, "Kzlbalar, yabanc eliler ve Yahudilerin esir satn alamayacaklar" eklindeki buyruunu nasl analiz etmemiz gerekiyor; Saray'daki Yahudi lobisine duyulan fkenin devam ettiine mi ? Hadi gelin bir de "komplo teorisi" retelim: Sabetayist hareketin Osmanl'ya bakaldrsnn altnda yatan, Saray'daki Yahudi lobisinin tekrar gc ele geirme plan olabilir mi? Yoksa, kendisine bakaldran Sabetay Sevi'ye Osmanl'nn hogrsn nasl aklayacaz ? yle ya, Sabetay Sevi'ye maa balanmasnn, bizzat Sultan IV. Mehmed'in, "devrik Mesih"i teyzesiyle evlendirmek istemesinin bir aklamas olmal ? Sonu: Tarihe baka perspektiften bakabilirsiniz. Osmanl'nn XVII. yzyl bir nemli dnemetir; analiz etmemiz arttr. Yok oluun balangc sayabileceimiz bu "karanlk yzyl" hangi etmenler yaratmt? Toparlarsak, sonu itibariyle sylemek istediimiz udur Tm bu gelimeleri eyhlislamlarn sadece seyrettiini mi dneceiz? Ezberimizi bozmalyz... Yoksa, "Araplarn slamiyet'i Orta Asya'ya getirmeleri zerine, Trkler hibir bask altnda olmakszn, byk kitleler halinde kendi stekleriyle Mslman oldular... Trk milleti imdiye kadar hi esir olmad..." gibi poplist sylemlerimize devam m edeceiz? Tarihin gereini, halk dalkavuktan deil, bilim yazar...
F F 38B

NC DEVRE MELAMLER VE TTHATILAR

Meseleye "seyyid"likten girdik, halife derken, nerelere geldik... Bu kadar ayrnt yeter, Seyyid Muhammed Nur'un yaamyksne devam edelim. Seyyid Muhammed Nur'un yaad dnemde Balkanlar'da ayrlk hareketler, rgtlenme safhasndan, eyleme geme aamasna gelmiti. Muhammed Nur, mritlerine hibir ayaklanma hareketine karmamalarn syledi hep. rnein, 1879 Arnavut ayaklanmasnda hibir Arnavut Melam yoktu. Hatta Arnavut Melamlerin telkinleri sonucu olaylar fazla bymeden kontrol altna alnd. Ama,.. Benim dikkatimi eken baka bir mesele var: Bu grup Melamiler, siyasete ttihat ve Terakki Cemiyetinde balayp, ksa bir zaman sonra muhalif saflara katlmlard!
42

Orhan Pamuk, Benim Adm Krmz adl romannda bu dnemi anlatmaktadr.

Hatta sonra Hrriyet ve tilaf Frkasna gemilerdi. Kukusuz ttihat ve Terakki her ne kadar idealist olsa da, ideolojik adan s bir rgtt; yekvcut deildi; iinde slamc'sn, Trk'sn, Bat taraftarn, Arap milliyetisini, Siyonistlerini vb barndryordu. Dnemin drt emperyal gc, ngiltere, Fransa, Rusya ve Almanya'nn bu "cephe rgt" iinde destekileri vard. Cavid Bey ve Rahmi Bey gibi sivil Sabetayistlerin ngilizlere yakn olmas size ilgin gelmiyor mu? Bu Sabetayistlerin liberal, serbest piyasa ekonomisine olan inanlarndan dolay ngilizlere yakn olduunu dnebiliriz. Ya da zellikle, XIX. yzyldan sonra olduka glenen ngilteredeki Yahudi lobisinin etkisiyle bir yaknlamann olduunu syleyebiliriz. Yahudi Benjamin Disraeli'nin iki kez babakan olduunu; Avam Kamaras'nda Baron Lionel, Nathaniel de Rothschild, Sir Arthur Montague, Lionel Cohen, Lord saac Reading, Sir Julian Goldschmidt gibi byk servet sahibi Yahudilerin bulunduunu yazmtk. ttihat ve Terakki Cemiyeti iindeki ngilizler zamanla g kaybettiler; cemiyet zellikle Enver Paa gibi askerler sayesinde Almanlarn kontrolne girdi. ngilizler, stanbul'daki bykelilikte ba tercman olarak grev yapan ajanlar Fitz Maurice araclyla, "ttihat ve Terakki Cemiyeti Yahudi ve dnmelerin kontrolndedir" propagandasna balad. Bilgi szdrdklar gazetecilerin banda, ngiliz taraftar Serbesti gazetesi sahibi slamc Mevlanzade Rifat Bey gibi, ttihatlara muhalif isimler vard, ttihatlar ykmak iin, 31 Mart gerici ayaklanmasnn organizatr ttihad- Muhammedi Cemiyeti'nin perde arkasnda ngilizler bulunuyordu. Bir dnn, hibir Mslman kendisine "Muhammedi" der mi? Bu bile tercme kokuyordu! Bu kaotik sre ayn zamanda ttihat ve Terakki Cemiyeti'nde blnmelere neden oldu. Melamiler hangi gruptayd ? Muhalif saflara geenlerin banda Filozof Rza Tevfk vard, o da Melamydi. Hatta Rza Tevfk'in, basnda yaanan masonluk tartmalarnda, masonlua felsef bir nitelik kazandrmak iin, Melamlik'ten rnekler vermesi tartmay bambaka bir noktaya getirdi. Melam olduunu aklayan Hoca Van Efendi bakn ne diyordu:
Bugnk Mslmanlarla Mslmanln hakikatine dair bir fikir peydas mmkn ise; bugnk melamlerle de Melamiliin hakikatine, asl gayesine de yle ve o derece bir fikr ve mtalaa sahibi olmak zaruridir, (aktaran, Orhan Kololu, ttihatlar ve Masonlar, 2002, s. 226.)

Yani Hoca Van Efendi bir ihtiyat pay brakarak, "Arzulamadmz halde Melamlii yanl amalar iin kullananlar da var" demeye getiriyordu. Yanl anlalmasn; "Melamiler masonlua karyd, o nedenle ttihatlarla yollarn ayrdlar" gibi bir durumun olduunu sanmyorum. nk:
nc Devre Melamleri, stanbul'da Rumeli'nde, bilhassa Anadolu'nun bat blgesinde ve zmirde oktur. lerinden biroklar, eskiyle yeniyi birletirmek amacyla olsa gerek, Masonlua girmilerdir. (Abdulbki Glpnarl, Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 263.)

Sabetayistler, Bektaler masonluu neden tercih ettilerse, Melamiler de ayn nedenle bu gizli rgte girmilerdi.

Manastr'daki cemiyet reisleri ise Melamlii neretmilerdi, bunun da reisi Miralay Sadk't. (Rza Nur, Hayat ve Hatratm, 1992, cilt 1, s. 265.) Sabetayistlerin tmnn ttihat olduunu dnmenin yanl olduunu daha nceki sayfalarda belirtmitik. ttihat ve Terakki muhalifleri arasnda da Sabetayistler olduunu biliyoruz. Garip olan, bunlarn ounluunun nc Devre Melamleri grubu iinde olmalar! ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin 1 numaral kurucu yesi Bursal Mehmed Tahir, nc Devre Melamileri grubu iindeydi, ttihatlarn Listesinden Bursa mebusu seilmiti. Sonra ne olduysa ayrlmt:
Bursa mebusu olmutu. Melam ihvanna istinaden Ittihad Terakki'den bir grup ayrmaya teebbs etmi ise de siyaset hayatnda pek te muvaffak olamayarak drt sene sonra mebusluktan ekilmi, 1329'da (1912) kaymakamlktan tekat olmutu, (a.g.e., s. 328.)

Ayrlan sadece o deildi, say fazlayd... nc Devre Melamleri ttihatlarla yollarn niye ayrmlard? Efendi kitabnda yazmtm, ttihat ve Terakki Cemiyeti, fikir gcn Selanik'ten, vurucu gcn Manastr'dan alyordu. Manastr ise gcn Bektalerden, Arnavutlardan ve nc Devre Melamlerden alyordu. ttihatlar iktidara gelene kadar cemiyet iinde muhalif kanat yoktu; 1908'den sonra Babli'ye yerleen ttihatlar arasnda sorunlar kmaya balad. Selanik kanad cemiyet iindeki dier gruplar tasfiye etmeye balad. Ayrca emniyet tekilat gibi silahl glerin bana Samuel zisel gibi Yahudilerin getirilmesi gerginlii artrd, stanbul'daki bir Melam tekkesi eyhinin olu Miralay Sadk, Tarikat- Salahiye mensubu olarak idam edilecek Erturul akir, Rza Nur ve Terliki Salih'in bam ektii muhalif grup, ttihatlara kar olan dier isimlerle birleerek Hrriyet ve itilaf Frkas'n ardndan da asker g Halaskar Zabitan Grubu'nu kurdular.
Hrriyet ve tilaf Partisi'nin fiil ve fikr lideri Terliki Salih Efendi'ydi. Mahmut evket Paa'ya suikast olay dolaysyla o da tevkif edilmi Sinop'a srlmt. Mustafa Suphi'yle Sinop'ta konumu ve Mustafa Suphi'yi etkilemitir. Mustafa Suphi'nin slamc masonluu yani Melametlii bu grmeler sonucudur. (Abidin Nesimi, Yllarn iinden, 1977, s. 193.)

Kendisi de Melam Bekta olan yazar Abidin Nesimi'nin iddiasna gre, Melamiler, Yahudi Parvus'un ortaya att, Balkanlar'da ya sosyalist bir federasyon ya da slam sosyalist (Melam) federasyona scak bakyorlard.
Miralay Sadk Bey, Yzba aban Aa, Terliki Salih Efendi hareketi, 1912 Halaskar Zabitan hareketi, eyhlislam Cemaleddin Efendi'nin slami Sosyalist (Melami) federasyonu kurmak istediinin sonulardr. (a. g e., s. 156 )

Uzatmayalm, Sabetayistlerin srf ttihatlar arasnda olduunu dnmek yanltr. Nasl ki, Bekta Sabetayistlerin bir blm ttihatlardan ayrlmsa, Melam Sabeteyistler de ayrlmt. Bunlarn banda Rza Tevfk geliyordu...
39B

KABALA'YI LK YAZAN RIZA TEVFK

Rza Tevfk de, ttihat'yd; cemiyetteki byk ayrmaya kadar kurmay kadrosu iindeydi. O da ayrld. Terliki Salih'in sa koluydu... Peki Rza Tevfk kimdi: skdar Da Hamam'nda ina edilmi Yahudi Alyans okulunda renim grd; savc babas -Debreli Hoca Mehmed Tevfk Efendi de- Alyans'ta

hocalk yapt. Merutiyetin akabinde Edirne mebusu olan Rza Tevfik Selanik'e geldi. Beyazkule Gazinosu'nda Msrl Kraathanesinde, Olimpos Palas'ta bizimle uzun uzadya konutu ve unu haber verdi: "ocuklar yarn akam Beyazkule bahesinde Musev vatandalarmza Yahudice bir konferans vereceim, muhakkak bulununuz, enteresandr" dedi.
Bahe Yahudi vatandalarla dolu idi. Hepsi memnuniyet ve kahkahalarla dinliyorlar ve hayretlerinden "Adiyo Santo !" diye haykryorlard. Ben merak ettim, tandm Musev genlerine sordum, bana, "Mkemmel tam ivesiyle fasih bir spanyolca" dediler. (Ali Canip Yntem, Yakn Tarihimiz, 1962, c. I, s. 129.)

rendii bran'ce ou zaman iine yaryordu. Kz Munise Baikolu'dan bir an anlataym:

Annemle babam Amerika'ya ayak bastklar gn bir otomobile binip ofre, "Bizi yle nerede iyi bir otel varsa oraya brak" derler. ofrn, babamn upuzun, pamuk gibi beyaz sakalna bakp, "Siz Hazreti Musa'ya benziyorsunuz. Nereden geliyorsunuz ?" diye sormas zerine, babam, "Kuds'ten" diye cevap verir. Bunun zerine ofr, "Tamam" diyerek babamla Yahudice konumaya balar. Nihayet iyi bir otelin nnde durunca babam ka para vereceklerini sorar. ofr, "Bu gezinti sekiz dolardr, fakat siz muhterem bir zat olduunuz iin sizden dolar alacam" der. Babam da dolar verir. (Tarih ve Toplum dergisi, Kasm 1988, s. 56.)

Rza Tevfik Amerika gezisi ncesi brakt sakaln lnceye kadar kesmedi. Rza Tevfik, 11 Mart 1909'da stanbul'da Gen Yahudiler Dernei'nde yapt konumada Siyonist olduunu aklamt. Daha sonra tepkiler zerine, Siyonizm'den ayr bir Yahudi devleti kurulmasn kastetmediini syledi. Rza Tevfik, Yahudi halklar iin Siyonist'ti! Felsef almalar nedeniyle arkadalar "Feylesof" lakabn vermilerdi. Vahdet-i Vcud'un temeli hakkndaki felsef deerlendirmeleri yapan ilk dn adamlarndan biriydi:
Yunus Emre ve tekmil emsalini felsef bir nokta-i nazardan telakki edersek cmlesini birden Pantheisme idealiste mesleine taraftar grrz. Zaten tasavvufta felsefi olan siyak- nazar tamamen budur, fakat bu kadar tasavvuf demek deildir. Zira sufiye mezhebinde ekl-i haric o ise, esas, aktr. Keyfiyet-i tekvini ak zerine bina ederek Pantheisme ile telif eyleyenler; "ikinci Akademi" namyla tarihte hret-i aiaya mazhar olan (Neoplatoniciens) Nev-Eflatunerdir ki, skenderiye medresesi demekle malum olan cihan- irfann sinesinde en kuvvetli cereyan tekil etmi idiler. Bunlarn reisi Yahudi eazm- mtefekkirininden mehur Philon'dur, milad- sadan takriben yirmi iki sene evvel skenderiyede domu idi. Asarn klliyen Rumca yazm ve felsefede Eflatun'a tamamen iktida etmitir. Daha dorusu Eflatun felsefesini an'anat- Yahudiye ile mezcetmitir. te bu Nev-Eflatunlerin psikolojisinde esas olan bu akideyi btn sufiye bir ehemmiyet-i mahsusa ile telakki etmitir. Hatta yalnz sufiye deil, bn Sina gibi en byk feylesoflar dahi benimsemilerdir. (Abdullah Uman, Rza Tevfik'in Tekke ve Halk Edebiyat ile lgili Makaleleri, 1982, s. 46.)

Rza Tevfik'in, halk ozan Kaygusuz Abdal hakkndaki dncesi de yleydi:

"Ycelerden yce Tanr / Erbabsn sen koca Tanr / lim okur kelam ile / Sen okursun heva Tanr!.." Bu beyit ispat ediyor ki, Kaygusuz Huruflie bigane deilmi. Huruflik Yahudi filozoflarnn Kabalizm diye maruf olan usul- hikmetleriyle Nev-Eflatunlerin kelam (logos) felsefesinin bir halitasdr. (a.g.e., s. 186.)

XX. yzyl bandaki Osmanl mnevverleri arasndaki tartma canll, cokusu, ne yazk ki XXI. yzyl Trkiye aydnlarnda yok. Rza Tevfik'in o dnemdeki baz makalelerini Abdullah Uman, 1982 ylnda, Rza Tevfik'in Tekke ve Halk Edebiyat ile ilgili Makaleleri adyla bir kitapta toplad. Makaleleri okuduunuzda unu gryorsunuz; bata Rza Tevfk ve Fuat Kprl olmak zere Osmanl mnevverleri, tasavvufun felsef kkenlerini, Kabala'y, Huruflii, Platon'u vb daha yeni yeni renmeye, tartmaya balamlard.
Endls medeniyetinden bize intikal eden bu iki kitaptan birisi Sifriyye-i Zirah yani Tarih-i Tekvin, dieri de Zuhar yani Nur namyla bugn pek malum olan eserlerdir. Bunlar felasife-i muasrinden Fransal Msy A. Franck laykyla tetebbu ve tahlil ederek mahiyet-i felseflerini meydana karmtr. Erbab- merak La Cabale nam kitab okusun, (a.g.e., s. 193.)

brance'ye hkim olan Rza Tevfik anlaml da bir soru soruyor:

Yehudi-i bran elifbas yirmi drt harften ibarettir ve bizdeki ebced tertibi bran elifbasnn tertibinden baka bir ey deildir. bran elifbas, "elif be, cim, dal, ne, vav, zel, ha, ti, ye, lam, min, nun, sin, ilh..." yani tamamen ebced tertibi zre gider. Bize ebced tertibinin niin ve ne surette getiini henz tahkik edemedim. Bilmiyorum fakat ok mhimdir, (a.g.e., s. 195)

Fazla sze gerek var m ?.. Biz de diyoruz ki, Sabetayistler salt gizlenmek amacyla tarikatlara gitmiyorlard... Rza Tevfk, Vahdet-i Vcud'cu nc Devre Melamlerinin nemli isimlerinden biriydi. Ayn kuaktan dier Melamiler kimlerdi, ksaca bakalm...
40B

DER MELAMLER KMLER?

Ahmed Ami Efendi (1808-1920): Trnova, Bulgaristan doumlu. Ailesi hakknda bilgi yok. On drt yanda mer Halvet'ye intisap etti. Krm Sava'na tabur imam olarak katld. Grd rya zerine stanbul'a gelip, Fatih Zeyrek'teki inili Hamam'n sahibi Muhammed Tevfik Bosnev'nin sohbetlerinde bulundu. Tekrar memleketine dndnde o da hamam iletti. skp'te Muhammed Nur'la grt; icazet ald. stanbul'a gelip Fatih trbedarln devrald. Gmhaneli Ahmed Ziyaeddln Efendl'den Nakibendiye icazeti ald. Tasavvufta mcadele (cihat) yolunu deil, sohbet ve telkin yolunu tercih etti. Prof. Mehmet Ali Ayni gibi birok kiiyi kendisine balad. Damad ve talebesi, hadis metinlerini Trke'ye eviren yazar Babanzade Ahmed Naim'in ehzadeba'ndaki evinde vefat etti. Vefatna, talebelerinden Selanikli Evrenoszade Sami Bey, "Gitti glzar- cemale pir-i efrad- cihan (1388)" msrayla tarih drd. Ayrca Evrenoszade Sami Bey tarafndan mezar tama bir manzume yazld. Sami Bey, ngiliz Muhipler'in Cemiyeti'nin ve Tarikat- Salahiye Cemiyeti'ne mensuptu; eyhinin lmnn hemen ardndan on yl ceza alacakt. Gel de sorma: Ahmed Ami Efendi de, bu cemiyetin gizli yesi miydi? Bursal Mehmed Tahir (1861-1924): Bursa'da dodu. skdarl Seyyid Mehmed Tahir Paazade Rifat Bey'in oluydu. Harbiye'den mezun oldu. Manastr ve skp asker rtiyelerinde retmenlik yapt. Selanik'te ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin ilk kurucularndan biriydi ve 1 numaral yesiydi. 1908'de Bursa mebusu olarak Meclis'e girdi. Politikay braknca Topkap Saray Ktphanesi Mdrl'nde alt; stanbul ktphaneleri mfettii

oldu. On be ylda yazd Osmanl Mellifleri (yazarlar) eseri ok nldr. Birok kiinin biyografisini yazd. Farab, bni Sina, Buhar gibi slam byklerinin aslnda Trk olduklarn yazmaktadr. Trk'dr. Ami Efendi'nin rencisidir. skdar'da Mahmuthday Camii haziresine defnedildi.12[ 43 ] Buraya bir not eklemeliyiz: Tasavvuf tarihimizle ilgili almalar yapan kii says bir elin parmaklarn gemez. Bunlarn banda Bursal Mehmed Tahir, Fuat Kprl, Abdlbki Glpnarl gibi isimler gelmektedir. Bugn yaplan almalarn hemen tm bu isimlerin kitaplarm kaynak alr. Kukusuz bu isimlerin almalar takdire ayandr. Ama, bir kukum var. Sanki bu almalarda bir "rt" var gibi geliyor bana. Bir rnekle aklamaya alalm: Trkiye'de modern bilimin ncs olarak gsterilen shak Efendi'yi (1774-1836), hem Bursal Mehmed Tahir hem de Fuat Kprl "Karloval bir Trk" diye tanttlar. Oysa, Ekmeleddin hsanolu, Bahoca shak Efendi adl kitabnda, Yanyal Yahudi "dnmesi" olduunu yazyor, (s. 139.) Keza, Osmanllar Ansiklopedisi'ne gre de "dnme"ydi. (s. 657.) Bu arada hatrlataym: shak Efendi'nin, Yenikap Mevlevhanesi'ne intisap ettiini yazmtk. Yukarda saydm isimlerden zellikle Kprl ve Glpnarl'nn almalarnn, bu adan ele alnarak aratrlmas tez konusudur... Babanzade Ahmet Naim (1872-1934): Badat mektupularndan Mustafa Zihni Paa'nn oludur. Galatasaray Sultansi ve Mlkiye Mektebi'ni bitirdi. Hariciye Nazrl Tercme Kalemi'nde alt. Darlfnun'da retim yelii yapt. Srat- Mstakim ile Sebil r-Read'da yazd. nceki blmde yazdk; gelitirelim: Mehmet Akif ile Babanzade Ahmed Naim ok samimiydi. Direkleraras'ndaki Hac Mustafa'nn ayhanesinde buluuyorlard.
F F

Babanzade Ahmed Naim her akam buraya devam ediyor, Temps gazetesini cebinden karyor, bir kitab bunun iine sktrarak gizlice Akif e okuyordu. Bu kitap ya Muhyiddin-i Arab'nin veya mam- Mberred'in bir eseriydi. (Dursun Grlek, Ayaldi Ktphaneler, 2003, s. 139.)

Kaynpederi Fatih trbedar Ahmed Ami Efendi sayesinde tasavvufla tant. slam bilginlerinin Kuran Kerim'den sonra en nemli kitap diye nitelendirdii, Sahih-i Buhari'nin Buhar-i erif tercmesini yapt. Kitaba 500 sayfalk nsz yazd. Fransz Fons
Bursal Mehmet Tahir'in torunu Ahmet Haluk aman, Yap Kredi Bankas genel mdrl yaparken siyasete atld. 1950-1960 aras Bursa DP milletvekillii, Devlet bakanl, alma bakanl, Turizm ve Tantma bakanl yapt. Masondu, (lhami Soysal, Dnyada ve Trkiye'de Masonlar ve Masonluk, 1978, s. 387.) Murat Locas byk stad, sonra mark- zam oldu. ( www.parsimony.net ) Biraz nce okuduunuz ttihatlara muhalif Melam eyhi Terliki Salih'in stanbul'daki en nemli mritlerinden biri de "Arimed Hilmi"ydi (matematiki olduu iin). Arimed Hilmi Selanikli'ydi. Ailesi Velibee'lerdendi. DP hkmetinin Ekonomi ve Ticaret bakan Zht Hilmi Velibee'nin babasyd. Bakn Zht Hilmi Velibee, Hr ve Kabul Edilmi Masonlarn Internet sitesine gre st dzey masondu. Yani: Demokrat Parti'yi bir de nc Devre Melamlii likileriyle deerlendirmemiz gerekiyor... Son bir not ekleyeyim: 1992-1996 yllar arasnda Hr ve Kabul Edilmi Masonlar Byk Locas'nn mark- zami Can Arpa, Ahmet Haluk aman'la akrabayd. Her ikisi de Sultanahmet'te surlarn hemen yanndaki Nazik Tekkesi'nin son eyhi Esseyid Mehmet Esat Boydar'n akrabasyd. Nazikzade Mehmed Esad'n torunu Nail Keili'ydi; arkc Alpay ise kardei Nazikzade Cemal Efendi'nin torunuydu. Sz yazar anar Yurdatapan, sanat Lale Mansur bu ailedendir.
HU UH

43

Griv'in eserini de evirdi; lm n Nefs.. Mezar Edirnekap Mezarl'nda gnl dostlar Sleyman Nazif, Mehmet Akif ve Muallim Cevdet'le yan yanadr. Ahmet Avni Konuk (1868-1938): stanbul doumlu. Balmumu tccar Musa Kzm Efendi'nin olu. Dokuz yanda babasn, on yanda annesini kaybetti. Darafaka mezunu. ttihat Postanesi'nin kalem ktipliini yapt. "Ruh hocas", hayatn ayrntlaryla yazdmz Selanikli Mehmed Esad Dede'ydi! Ondan, Farsa ve Franszca rendi, Mesnevi okudu. Yenikap Mevlevhanesi'nin nl ismi Zeki Dede Efendi'den musiki dersleri ald. Bestekr oldu; krk bir eseri var. Notalarn Fihrist-i Makamat adl eserinde toplad. En nemli eseri, Mesnevi Tercmesi ve erhi'dir, ki Mesneviye ilikin tercmelerin en bydr (36 cilt, 7 534 sayfa). Ayrca Mevlana'nn Fihi Ma Fih adl eserini Farsa'dan evirdi. Mevlna bu eserinde, retisini en iyi gayrimslimlerin anladn sylyor. smail Saib Sencer (1869- 1940): Tp tahsilini yarm brakt. Beyazt Devlet Ktphanesi'nin mdrln yapt. Ktphanede onlarca kedi beslerdi; kedi doumlarnda bizzat "ebelik" yapard. Ktphanenin ad zaten "Kedili Ktphaneydi. Yardmcs Alman dnmesi Osman Reer'di. Mill Eitim Bakam Hasan li Ycel, Sencer'in 101 sandk tutan ktphanesini bakanlk adna satn alarak, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Ktphanesi'ne verdi. Abdlaziz Mecdi Tolun (1865-1941): Tasavvuf bilgini, air. ttihat ve Terakki Frkas Balkesir mebusu. Son Osmanl Mebusan Meclisi bakan vekili. nceki sayfalarda anlattmz, ttihatlar-Melamler ayrmasnda, parti iindeki muhalif grubun lideriydi. Sheyl nver: Biyografisi hakknda daha nce bilgi vermitik. Annesinin hi istememesine ramen, babasnn intisap ettii hemehrileri (Trnoval) Ahmed Ami Efendi'ye baland; daha sonra smail Saib Sencer ve Abdlaziz Mecdi Tolun'un sohbetlerinin ba konuu oldu. Ei Arife Mzehher nver'le evlenmelerine Abdlaziz Mecdi Tolun Efendisi arabuluculuk yapt.
Mecdi Efendi'nin vefatyla onun sohbetinin mdavimlerinden bazlar, Efendi'nin de tevecchlerinden cesaret alarak, Sheyl Beyi merkez yapmak istediler. Bu husustaki dilek ve istekler yazl-szl ona iletildi. Sheyl nver, byk bir incelik sergileyerek, kimsenin gnln krmadan, eyhlik-dervilik yolunun, merasim faslnn Kuadal brahim Efendi ile sona erdiini, dolaysyla basma adam toplayp gndelik hayatn sorumluluklarm gz ard ederek bir ekip oluturmann, hele de bunun banda grnmenin tutarszln lisan- mnasiple sylemeye alt. (Ahmet Gner Sayar, A. Sheyl nver, Hayat ahsiyeti ve Eserleri. 1898-1986, 1994, s. 305.)

smail Fenni Erturul (1855-1946): Trnova doumlu. Babas Tmova Mahall dare Meclisi yesi Mahmud Bey'di. Tmova Rdiyesi'nden sonra medreseye devam etti; Arapa ve slam ilimler okudu. Bir yandan da muhasebe kalemine giderek muhasebe rendi. 1876'da stanbul'a geldi; Maliye Nezareti'nde alt. ngilizce ve Franszca rendi. Musikiyle ilgilendi; kanun, keman almasn rendi, iki yz kadar beste yapt. 1924'te besteledii baz asker marlar nedeniyle Cumhurbakan Mustafa Kemal tarafndan dllendirildi. Modernist slam filozofu. Vahdet-i Vcud ve bn Arab kitabnn yazar. Kitabnda, bn Arab'ye ve grlerine yneltilen tenkitleri yantlad; Vahdet-i Vcud felsefesini savundu. Ayrca: Maddiyun Mezhebinin izmihlali (Materyalizm Mezhebinin Ykl) ve Lgate-i Felsefe kitaplarm yazd. Materyalistlerin, "Madde yoktan var, vardan yok olamaz" grne, "Ezel

ve ebed olan sadece Tanr'dr; evrenin varl, Tanr'nn varlndan kar; madde ve enerji, ezel ve ebed olmad, yani sonradan meydana geldii gibi yok da olabilir" tezini ileri srerek kar kt. Kitaplarnn bir blmn mftlklere datlmas iin Diyanet ileri Bakanl'na, 9 050 adet kitabn da Beyazt Ktphanesine verdi. Malvarln Darafaka'ya balad. eyhine "stadm" diye hitap ediyordu. Evlenmedi. Mezar Eyp'tedir. Mahmut Sadettin Bilginer (1909-1983): Pritinal. Melamliin nde gelen eyhlerinden Hac Hulusi Maksud Efendi'nin en kk olu. Tophane Asker Sanayi Mektebi'ni bitirip, tesfiyeci oldu. Devlet bursuyla Almanya'ya gitti. Kimya mhendislii diplomas ald. Azot sanayiinde ve Smerbank'ta alt. Divan erhi-Niyazi-i Msr, Allah ve nsan, Simavna Kadsolu eyh Bedrettin Varidat erhi kitaplarn yazd. Osman Nuri Ergin, Hseyin Avni Konukman, Mehmet Cevdet nanalp, Raif Yelkenci, Amiran Kurtkan Bilgiseven "Melamlik okulunun rencilerindendi... Ve dahi Pir'in en az 360 halifesi vardr. Bir halifesi de stanbul valiliinde bulunan Muhiddin stnda'dr. Bekta Turgut Koca'nn vefat ardndan evinde bulunan belgeye gre, baz Osmanl dnemi Melamleri u isimlerdi: Ahmed kr (Maarif vekili), Ali Savi, Ahmed Vefik Paa, Ahmed Midhat Efendi, Bezmi Nusret (Kaygusuz), Cemal Paa, Fevzi akmak, Hafz Hakk Paa, Hseyin Avni Paa, Kadir Efendi (Hoca Mehmed Kadir Nasih), Mustafa sim Efendi, Mehmed Tahir (Bursal), Damat Mahmud Paa, Necmeddin Molla (Adliye Nazr), Nail Efendi (Nakibend, eyh Abdlkadir'in kardei), mer Seyfeddin, Menemenlizade Rifat Bey Miralay Sadk Bey Samipaazade Seza, Saffet Paa nc Devre Melamlii Ali Bozkurt Dalay Efendi ve Davud Ylmaz Efendi'yle (babasnn ad Harun) bugn zmirde srmektedir.13 44
F 41B

SABETAYSTLER... ASTRONOM... ASTROLOJ...

Hareketin nde gelenleri hep tarikat olmadklarn aklamlardr; "Melamlik bir tarikat deil, dnce ve felsefe sistemi"ydi. O zaman insana sormazlar m; peki kardeim tarikat nedir? Onun dncesi ve felsef sistemi yok mu? Sanyorum, Melamlik hakknda bunu syleyenlerin, baka hedefleri/amalar var. En iyisi bunu, ABD Kuzey Carolina'da yaayan "Bur tarikatnn lideri olduu iddia edilen eyh Ahmet Hulusi Akten'e sormak. Keke her pazar program yapt Expo-Channel TVde bu meseleyi de bir aydnlatsa! Laf ald, bir merakm paylaaym sizlerle; hani Kenan Rifa Dergh'nn son kadn eyhi Cemalnur Sargun'dan bahsetmitik; Bayan Sargun da bu televizyonda program yapyor. Bir ekonomi kanalnda iki "modern din bilgini"nin olmasn ben pek anlayamadm; ama herhalde "Kalvanizm'le/Protestan slamla" filan ilikisi vardr! yle ya, yayn yaplan yer, stanbul Ticaret Odas'nn sahibi olduu Dnya Ticaret Merkezi !14[ 45 ]
F F

Internet'te, " wvsrw.melamilik.com " adresine girerseniz, Davud Ylmaz'n bir sohbet toplantsn videodan izleyebilirsiniz. Bu toplantda erkekler ve kadnlar diz dize oturmaktadr. Kadnlarn hepsinin balar aktr. 45 Expo-Channel TV'nin sahipleri zhan Erem-Ceyda Erem evliydiler, ayrldlar ama irkette yine birlikteler. Yazdm gibi, gerek televizyon binasnn gerekse CNR Fuarclk'n Yeilky'deki yeri stanbul Ticaret Odas'nn; AKP milletvekili Murat Yalnta TO bakan olunca, Erem ailesiyle kiralar konusunda anlamazla decek gibi oldu, ama eyll 2005'de kontrat yenilediler. Ahmet Hulusi ve
HU UH

44

Kendi ifadeleriyle, her iki "ada slam dnr"nn de nternet sitesi var; birka dilde yayn yapyorlar. Dnyaya bilgilerini, seslerini bu ekilde duyuruyorlar. New York, Londra, Hamburg gibi dnya kentlerinde o toplantdan o toplantya kouyorlar; "modern slam" hakknda seminerler veriyorlar. "Evrensel srlar"a nasl eriileceini anlatyorlar. Kendisine bir dnem, -Hz. Peygamber soyundan gelmemesine ramen- "es-Seyyid" unvan veren Ahmet Hulusi 1945 stanbul doumlu. Pertevniyal Lisesi'nden terk. Kendi ifadesine gre, 10 Eyll 1963 gnne kadar, Hz. Muhammed'i bile tanmayan dind bir hayat srd. O gn annesinin zoruyla gittii cuma namazn klarken, gelen bir ilhamla din konusundaki tm derinlikleri aratrma karar ald. ki yl sonra ilk kitab Tecelliyat' yazd. Ayn yl tek bana hacca gitti. 1968'de gazetecilie balad; srasyla Dnya, Akam, Zaman, Mill Gazete, Yeni stanbul, Hrses ve Ulus gazetelerinde alt. Srekli basn kart sahibiydi. Yazl, sesli ve grntl hibir eserinden telif almayan Ahmet Hulusi, bir "kozmik dindar"d Astroloji konusunda kendisini ok yetkin gryor, "nsanln olu dzeni ve sistemi astroloji nnde mevcuttur" diyor. Sylemitik; "Vahdet-i Vcud gnmzde 'astrolojiye' dntrlyor" diye...15[ 46 ] Ebced ve "cifr"in yerine artk, hangi burlarn doduunuz saatte kaar derecelik alarla beyninizi etkiledii hesaplanyor! "Astroloji kehanet deildir" diyen Ahmet Hulusi, onlarca kitabnda; "z olan kozmik bilince nasl kavuulur? Beyin nasl programlanyor? Beynin gerek ilevi nedir? Zikir beyni nasl gelitiriyor? Allah'a ermek nedir, nasl olur? Cehennem nedir ve nerdedir?" gibi sorulara yant veriyordu.
F F

Dua, kiinin beynindeki Allah'a ait zellik ve kuvveler ile istediini oluturma mekanizmasdr. Gkteki tanrdan istemek deil, zndeki Allah'n kuvvelerini beyninden aa kartmaktr. Bulunan yerin manyetik alannn da beyin zerinde ok gl etkileri vardr.

Kendisini daha ok sosyetenin takip ettiini syleyen Ahmet Hulusi'ye soruyorsunuz:

Hocam/eyhim kader nedir? Hemen yantlyor: Alnyazs yani kader, beynin kozmik kalemle, kozmik nlarla programlanmasndan ibarettir. Sa ol hocam!..

Cemalnur Sargun'un programlarnn bu kontrattan sonra balamas ilgin. Neyse, bir baka bilgi verip bu konuyu kapataym: Ceyda Erem ayrca, "tarikat yaplanmaya dur diyen" 28 ubat Kararlar'nn "mimar" Emekli Orgeneral evik Bir'le ortak; bir gvenlik irketleri var; Ulusal Strateji adl bir dergi karyorlar. Bu arada ne Murat Yalnta'n ili Terakki Lisesi mezunu ne de evik Bir'in ailesinin Selanikli olmasnn, "Ahmet Hulusi ve Cemalnur Sargun'un ExpoChannel TV'de din program yapmalaryla hibir ilgisi yoktur; komplo teorisine gerek yok! 46 Aydnlk dergisi, Prof. Dr. Suat Yldrm'n yazd, Kur'an- Hakim'in Mealinin asl hedefinin Kuran Kerim'i "Incilletirmek" olduunu kapak konusu yapt. (26 ubat 2006) Prof. Yldrm, Kuran Kerim'deki ayetlerin altna, "Markos 10, 25; Luka 18 25" gibi ncil ve Tevrat'tan ald tam 488 blm eklemiti. Mesele, Kuran Kerim'deki ayetlerin dier kutsal kitaplarda da olduunun incelenmesi deildi; Prof. Yldrm bizzat Kuran Kerim'in mealine bunu yapmas kafalar kartrmt! stelik Zaman gazetesi gibi bu konularda titiz bir yayn organ, "Herkes onun ne dediini merak ediyor" diyerek meali kupon karl okuyucularna datmt. Zaman gazetesi ve Fethullah Glen'in yakn Prof. Yldrm, "dinler aras diyalog" konusunu biraz fazla m abartmlard ?..

Bu kitapta hep bir olgunun altn kaln kalemle iziyorum: Baka alardan bakabilirsiniz. rnein astroloji, gnmz insannn yaamnda neden vazgeilmez bir ihtiya haline getirilmitir?
Yahudilerin gizli bilimler alannda iyice yerlemi bir n vard; Hristiyanlar da, Mslmanlar da Yahudilerin kehanet, sihirbazlk, cin ve eytanlar kovma, simya hususlarnda yetenek sahibi olduklarna inanrd. Daha VII. ve IX. yzyllardan itibaren Yahudiler astrolojinin kabul edilmi ustalar olarak biliniyorlar. Yakub (Yacob) bn Tark, Halife Mansur zamannda Hindistan'dan astroloji cetvelleri ithal ediyor. Rabbanel Tabari (yaklak 820) ve ran Yahudisi Andruzagar n yapmlard. Doulu Yahudi astrologlarn eserlerinin ou Latince ve spanyolca'ya evrilmiti. Fransa'da Provence'in (Gney Fransa) ilk Kabalaclar, spanya limleri, astrolojinin ateli yandalarydlar. Gney talya'da nl tabip ve astrolog Sabbatay Donnolo (913-970) astrolojiyi "Babilonya"da renmi olmalyd. (Burhan Ouz, Trk ve Yahudi Kltrlerine Mukayeseli Bir Bak, 2003, s. 845.)

Ahmet Hulusi'nin tm sylediklerini, Sebatay Sevi'nin "eyhi" zak Luria Akenazi'nin ncs olduu Lurianik Kabalaistlerde bulabilirsiniz. Evrenin yaratl srecini benzer szcklerle anlatyorlar: Tanr dnyay yaratmak istedi ve her yeri k eklinde kaplarken iine ekildi ve varlklarn yaratt boluu yaratt. Sonuta Ahmet Hulusi de son yllarda giderek byyen bu "girdaba" kendini kaptranlardan. arkc Madonna'yla balayan "Kabala hayranl" ksa zamanda Trkiye'yi de etkilemedi mi ? "Beyaz Trkler" birbirine Kabala kitaplarn okumay tavsiye ediyor! Ayn evrelerin kiisel geliimleri iin, otuz yl nce ABD'de balayan ve son be yldr Trkiye'de olan "Prizma'ya gitmeleri artc m? Eitmen srael Berkowitz ve eri Behar, "Baarl olmak iin iinizdeki plerinizi atn" diyor, belli bir cret karlnda seminere katlanlara...16[ 47 ] Getim bugnden, Sultan Orhan'dan balayarak Osmanl Saray'ndaki resm mneccimlerin/astrologlarn kimler olduunu aratrrsak, ortaya artc bir tablo kacandan eminim. Hadi birini, Sabetay Sevi olaylar srasnda Saray'da bulunduu iin, Sultan IV. Mehmed'in mneccimbas Dervi Ahmed Dede'yi (1631-1702) ksaca anlatmaya alalm. Selanik doumluydu. Selanik Mevlevhanesi eyhi Muhammed Efendi'ye baland, ilk tahsilini burada grd. Bir mddet Selanik Mfts Abdullah Efendi'den ders ald. Yirmi drt yanda, stanbul'a gitti. Galata Mevlevhanesi eyhi Arz Mehmed Dede'nin (l. 1664) yannda hizmet verdi. Musikiyle ok ilgiliydi. Devrin ileri gelen limlerinden Minkarzade Yahya Efendi, Mevlna brahim Gerede ve Ahmed Nail'den tefsir ve hadis; Salih bin Nasrullah Efendi'den tp ve felsefe; Mneccimba Muhammed Efendi'den astroloji dersleri ald. 1665'te Saray'a mneccimba olarak girdi. Sultan IV. Mehmed'in btn meclislerinde bulundu. 1687'de sultann hal'edilmesiyle Kahire'ye srld. Drt yl sonra Mekke'ye geti. Burada iki yl Mevlevhane eyhlii yapt. 1702'de Mekke'de vefat etti. Sultan IV. Mehmed'in hekimbas Moses ben Rafael Abrabanel'di, yani Hayatizade Mustafa Feyzi Efendi; briktarbas Sabetayist Bezmenlerin byk dedeleri Osman elebi, kapcbas Sabetay Sevi yani Mehmed Aziz Efendi ve mneccimbas Selanikli Dervi
F F

Bin be yz yesi olduu aklanan. "Dnya Kardelik Birlii Mevlna Yce Vakf" adl stanbul'daki cemiyetin bakan, Atatrk'n yaveri Mazhar orak'n kz Vedia Blent orak'n bir kitab var: Bilgi Kitab. D dnyada ve insanda var olan Tanrsal bilgelii konu alan bu kitap, bu vakfn elkitab niteliinde.

47

Ahmed Dede'ydi!.. Farkl bakmay neriyoruz; bunlar tesadf olamaz...

42B

ATASAY KUYUMCULUK SUNAR

"Astrolog/teolog" Ahmet Hulusi, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n yakn arkada, Atasay Kuyumculuk'un sahibi Cihan Kamerin ablas Cemile Kamer'le evli. ABD'de yayorlar. Ne diyor reklam: "Sadece kadnlarn altnc hissi vardr. Ve bu onlar Atasay'a gtrr!" Baba Atasay Kamer 1941 Denizli ivril doumlu. ivril'de sarraflk ve manifaturaclk yapan babas Hac Mustafa Efendi'nin yannda meslei renen Atasay Kamer, kuyumculukta karar kld. Gen yata stanbul'un ve Kapalar'nn cazibesine kapld. nce, Opel marka arabasyla "gezgin kuyumculua" balad. Kuyumculuk ve mcevherat iinin gayrimslimlerin elinde olduu o yllarda, gen adam ancak bu ekilde "kayt d" ama giriimci ruhla hareket ederek sermaye biriktirdi.17[ 48 ] Gerekli sermaye birikimini oluturunca Kapalar'da dkkn at. ler byyor ama bir noktada tkanyordu. te Turgut zal'n babakanl yllarnda yurtdndan altn ticaretini "legalize" etmek iin balatlan operasyonda, baba Atasay Kamer de yer ald. " atasay.com " sitesinde yazd zere Babakan Turgut zal'la ahsen grp sektrn alaca ekli tartan birka kiiden biriydi baba Atasay Kamer... Hatrlatalm, o dnemde ayn sorundan dolay svire'de yaamak zorunda kalan bir baka nemli iadamnn ad da altn iinin serbestlemesiyle akland... Merakllar brahim Betil'in Hafiften Bankaclk adl kitabn okuyabilirler. Baba Atasay Kamer kendi adn tayan irketi hzla bytt. Ok ihracatn 1981 ylnda Suud Arabstan'a yapt. Sonra, Arap ve Ortadou piyasasna ald, bugn 950 kiinin alt fabrikay kurdu. 1982'de Arpa Kuyumculuk'u, 1987'de Asgold Kuyumculuk'u, 1989'da Atasay Kuyumculuk'u, 1992'de Tolga Kuyumculuk'u, 1997'de Atagold Kuyumculuk'u, 1999'da Atanaz Kuyumculuk'u kurdu. Altn sektrnde Atasay Kamer'in rakipleri de Denizli ivril'den akrabalar, Rifat Kemahl ve Rait Hogr'd... Osmanl'dan gnmze sarraflk Ermeni ve Yahudilerin elinden, ne ekilde "Beyaz Mslmanlar"n kontrolne getii iyi bir aratrma konusudur... Kamer ailesi, ABD'den Meksika'ya, talya'ya kadar pek ok nemli yerde "merkez" at ve deerli ta almna balad. Bilenler bilir: Kuyumculuk piyasas ABD'de talyanlarn kontrolndedir. Son birka yl iinde Trk markalar yaptklar ataklarla piyasada ciddi bir yer kazandlar. Altn yalnzca klasik tipte ilemeyip platin, prlanta gibi deerli talarla sslemeyi baardlar. Yine bilenler bilir ki, dnyada deerli ta ticareti hl Anvers18[ 49 ] ve Rotterdam'daki baz Yahudi ailelerin elindedir. Onlarla iyi geinmeyen, onlardan "onay" almayan "mteebbisler" dnya piyasalarnda i yapamaz. Hele hele siz dnyann en byk on firmasndan biriyseniz... Ve ihracatnzn yzde 80'ini ABD'ye yapyorsanz...
F F U U F F

Merakllar, Kapalar'daki mcevherat ini gayrimslimlerden almak iin kimlerin neler yaptn Soner Yaln'n Behet Cantrk'n Anlar (Doan Kitaplk) adl kitabndan renebilirler. 49 Belika Anvers'in yllk cirosu 23 milyar dolar. Prlanta sektrnde 1 500 firma var. Dnyadaki ham elmasn yzde 60' Anvers'ten geiyor. Trkiye'de mcevher denilince akla gelen ilk irket Molu Mcevher. Molu'nun sahiplen Mehmet Sermet Molu ve lhan Molu, Belika'da jamaloji (deerli talar) eitimi ald. Trkiye Molu ailesini, Necmettin Erbakan'n olu Fatih'le, lhan Molu'nun kz Beyza'nn raan Saray'ndaki dnyle duydu...

48

Artk yava yava bu blm toparlayalm: Babakan Recep Tayyip Erdoan'n danman Cneyt Zapsu'nun ei ve yengesinin "karma namaz" klmasyla balamtk. Blm de Babakan Recep Tayyip Erdoan'n en yakn arkada iadam Cihan Kamer'in enitesi Ahmet Hulusi'yle bitiriyoruz... Nedir Babakan Erdoan'n, bu yakn evresinin farkl slam anlaylarndan / dncelerinden ektii!..
43B

AKPL BR SABETAYST!..

nce AKP kulislerinde fsltyla konuulmaya baland: "Recep Tayyip Erdoan, stanbul gibi bir kenti bir Sabetayist'e teslim etti!" Sonra bir gn bu fsltlar, Vakit gazetesiyle kamuoyuna duyuruldu. AKP stanbul l Bakan Dr. Alaattin Bykkaya, bu gazetenin ifadesiyle yazarsak, "dnme"ydi. Yani Sabetayist'ti. slam evreleri ilk kez AKP'den bir ismin Sabetayist olduunu iddia ediyordu. Kimdi Dr. Alaattin Bykkaya? 1950 Tokat doumluydu. stanbul niversitesi ktisat Fakltesi'ni bitirdikten sonra ngiltere ve Fransa'da sigortaclk zerine mastr yapmt. Dnnde, Babakanlk Sigorta Denetleme Kurulu'nda alm, daha sonra mta Sigorta'da genel mdr yardmcl ve Aksigorta'da genel mdrlk yapmt. Sonra kendi irketi Merkez Sigorta'y kurmutu. TSAD'a, Rumelili iadamlar Dernei'ne, i Dnyas Vakfna ve Aydnlar Oca'na yeydi, ngilizce, Almanca ve Franszca biliyordu. AKP kurucusuydu. AKP stanbul il Bakam Dr. Bykkaya neden Sabetayist olmakla itham edilmiti? Kendisi bu iddialarn nereden ktn yle yorumluyordu: Ben Sabetayist deilim, bunu net olarak sylyorum. Aile olarak aslen KonyaKaramanl'yz. Ailemiz Orhan Gazi zamannda Evlad- Fatihan olarak Selanik'e gnderilmi. Annem ve babam orada doup bymler. Dedemler Selanik'te ubeyi olarak grev yapmlar. 1924'te tekrar geri dnmek zorunda kalmlar. Mslman-Trk ve muhafazakr bir insanm. Kukusuz Dr. Bykkaya'nn dediini doru kabul etmek zorundayz. Deilse deildir. Ancak bu cmlede baz karklklar var. Fatih Sultan Mehmed Karaman' 1466'da ald. Eer Dr. Bykkaya'nn ailesi Karamanl ise, Orhan Gazi dneminde deil, bu tarihten sonra Rumeli'ye gitmi olabilirler. Dr. Bykkaya tarihleri kartrmt herhalde. Keza... Annesi babas, Selanik'te doup bymler ve 1924 mbadelesiyle Trkiye'ye gelip 1950'de kendisini dnyaya getirmilerdi ! Dr. Bykkaya, bir tp mucizesi deilse, bu durum imknszdr. Tarihlerde bir karldk var. Ayrca... AKP'li Dr. Bykkaya'nn "dnme" diye itham edilmesinin nedeni herhalde sadece anne ve babasnn Selanik doumlu olmasyd. Her Selanikli'nin "dnme" olarak yazlmas doru deildir. Evet, Selanik nfusunun ounluu Yahudi'ydi. kinci srada Trk-Mslman nfus geliyordu. Sabetayistler bu ikinci grup iinde ne kadarn oluturuyordu, bilemiyoruz. Ama Sabetayist olmayan Mslmanlar da vard. Her Selanik'ten geleni Sabetayist grmek hatadr. Dr. Bykkaya daha sonra AKP stanbul il bakanlndan ayrld; AKP stanbul milletvekili olarak Parlamento'ya girdi. Mill Gazete'nin iddiasna gre ad Murat Baeskiolu yerine alma bakanl iin geiyordu. Neyse...

Babakan Erdoan' fazla sinirlendirmeden bu blm kapayalm... Yoksa, babakan, Anti-Defamation League (Karalamaya Kar Mcadele Birlii) adl Yahudi rgtn bakan Abraham Foxman karsnda mahcup duruma debilir... yle ya, nedir bu slamc gazetelerin yaynlar? Sadece slamc yaynlar da deil; balon 24 nisan 2003'te Uur peki, "Bir bilinmeyen: Blent Arn" adl makalesiyle Haber Trk'te nasl bir polemik balatt. Blent Arn, 1948 Bursa doumlu. Dnyann sola savrulduu bir dnemde devrimci olmamas ilgin. Siyasal slam'la nasl tantna ilikin hibir bilgi yok. Babas brahim Arn, astsubay. Annesi Sevdiye, ev kadn.19[ 50 ] brahim-Sevdiye iftinin drt ocuklan vard: mit Doay, Blent, Kutlay, Yldrm.20[ 51 ] Blent Arn'n laik bir ailede, laik bir eitim sisteminde byd ortada. ocukluu Bursa ve Manisa'daki asker lojmanlarda, klalarda geti. Manisa Lisesi mezunu. 1970'lerin banda, Ankara niversitesi Hukuk Fakltesi'nde okuyordu. niversite bitince Manisa'ya dnp serbest avukatlk yapt. Politikayla ilgilendi. O yllar ailenin tek sacs, Mill Gr'syd. Erbakan, kendisini olu gibi seviyordu. Manisa MSP il bakanlna seildi. Mnevver Arn'la evlendi. Mnevver Arn Manisal. Manisa Kz Meslek Lisesi'ni bitirdi. Ardndan Ankara'da niversite bitirip retmen oldu. Ba hep ak. Krehir Kaman'da retmenlik yapt. Bu arada Manisa MSP l Bakam Blent Arn grc usulyle, Mnevver'i babas smail Tay'dan istedi. Mnevver evlenmek istemedi, retmenlii ok seviyordu. Babas evlenmesi iin bask yapt. Boyun edi. Evlendiler. Kocasnn Mnevverden iki istei oldu: Bir rtneceksin. ki: almayacaksn. Mnevver yine boyun edi. Benim gelmek istediim nokta buras deil... Blent Arn'n kimlii benim kafam srekli kartrmtr.
F F F F

Biz de onomastik (isim bilim) olmamas, sosyal bilimler asndan byk yoksunluktur. Sanat ift, Ayla-Beklan Algan'n kzlarnn ad "Sevi"dir. Yunus Emre sevgisinden dolay kzlarna bu ad verdiklerini sylyorlar. Dorudur! Bizde isim bilim yok, adlarn kkenlerini bilemeyeceiz, ama merak ettiim u: Sevi, Sevim, Sevin, Sevin, Sevgi, Sevi, Sevigen, Sevdiye vb adlar ne zamandan/kanc yzyldan itibaren kullanlmaktadr ? Bu isimler hakknda polemik yaplmas doru olmaz; kesinlik yoktur nk, bizde isimler daha ok yknmeyle konulmaktadr. 51 Blent Arn'n aabeyi Prof. Dr. mit Doay Arn, Celal Bayar niversitesi'nin kurucu rektrln yapt. Sonra YK tarafndan grevinden alnd. Recep Tayyip Erdoan dneminde stanbul Bykehir Belediyesi'nde alt. Erdoan'n, aabeyine yapt bu nazik davran nedeniyle mi AKP'ye geti acaba ? Blent Arn'n dier kardei Kutlay Arn, Trkmenistan'da anahtar teslim tekstil fabrikas kurdu; bir mddet Sabanclarn SASA'snda alt; stanbul sosyetesinin pek rabet ettii, New York, Barcelona, Dubai ve ran'da maazalar olan Dilhan Tekstilin ortayd...

50

Hep dnrm: Blent Arn, ABD askerinin Trkiye'de konulanmasna izin veren tezkerenin Meclis'ten kmamas iin elinden geleni yapmtr. ABD'lilerin Trkiye'nin gzne soka soka skenderun'dan Kuzey Irak'a silah tamas karsnda, "Tylerim diken diken oluyor" deme yrekliliini gstermitir. Kerkk-Kbrs konusunda ABD ve AB'yi eletiren sert demeler vermitir. Tm bunlarn altna ben de imza atarm. Peki arkada, siz Recep Tayyip Erdoan'n, Abdullah Gl'n AKP'yi kurmadan nce ve sonra ABD ve dolaysyla Yahudi lobisiyle dirsek temasnda olduunu bilmiyor muydunuz ? AKP iin kimden icazet alnd ? Bal gibi biliyordunuz. Necmettin Erbakan daha AKP kurulmadan nce, Balgat'taki evinde sohbet toplantlar dzenleyip bunlar size uzun uzun anlatmad m ? Anlatt. Hadi bundan vazgetim. Recep Tayyip Erdoan'n danmanlarnn ilgin ilikilerinden bihaber olamazsnz. Bu konuda Blent Arn neden sessizdir? Soruyorum size, trban sorunu bu lkenin bamszlk sorunundan daha m nemlidir? Daha m ivedidir? Bile bile trban neden hep gndeme getiriyorsunuz ? Ya hala "taral politikac" kimliinizden kurtulamyorsunuz ya da iin iinde baka iler var ! kinci olaslk daha ar basyor gibi... Diyorum ya, Blent Arn kimlii benim kafam hep kartrmtr: rnein Blent Arn Trk mdr? Bilmiyorum. Bildiim Trke szlkte "Arn" diye bir szcn olmad. Manisa'da Trk-Mslman nfus ounluu 1912 Balkan Sava ve onu izleyen yllardan sonra olumutur. Mbadelede tam 3 662 aile Manisa'ya yerletirildi; Manisa, en ok mbadil yerletirilen yedinci ehirdi. Arn ailesi ka yldr Manisal'dr? Yaln Kk, Blent Arn'n Sabetayist olduunu dnyor... Blent Arn hangi tarikata mensuptu? Mesir macununun mucidi Denizlili Merkez Efendi'nin "yolundan yryp" Halveti tarikatna girmi olabilir mi ? Sabetayclarn, MevlevBekta-Melam-Nakibend gibi Halveti tarikatna girdii biliniyor. Kafam kartran bir baka haberi de sizinle paylamak istiyorum. Trk Solu dergisi (30 Aralk 2002), Do. Dr. Necip Hablemitolu'nun ldrlmeden bir hafta nce Eskiehir'de yapt konumasnda, Blent Arn'n, Krt devleti istedii bir konumasnn kasedini yaknda aklayacan sylediini yazd. Bu makaleden hafta sonra Blent Arn, makalenin kt Haber Trk'n "Basn Kulb" programna katld. Gazetecilerin, "Siz Sabetayist misiniz?" sorusuna, sert tepki gsterdi ve Sabetayist olmadn syledi. Biz, Blent Arn'n sylediine inanyoruz... Uur peki, 14 mays 2003 tarihinde Blent Arn'a yine Haber Trk'teki kesinden yant verdi:
TBMM Bakan Blent Arn' Haber Trk'teki Basn Kulb'nde izledim. Sayn Arn, saati akn program esnasnda sadece bir kez sinirlendi; o da, "Siz Sabetayc (Yahudi dnmesi) bir aileden mi geliyorsunuz" sorusu ynetildiinde. Niye bu kadar sinirlendiini ben pek anlayamadm. "Deiliz" deyip tartmay bitirirdi. Onun yerine baka szler syledi. Ve hep sinirli konutu... Blent Arn'n bizim makalemiz hakknda, danmanlarnn dava amak iin gerekli izni istediklerini ancak kendisinin vermediini de renmi olduk. Tekrar soralm: Ne oluyor yahu? Bu ne iddet bu celal? Bir insana Sabetayist olduunu sylemek ne zamandan beri su ? Film karesi gibi: - Baym, siz Gregoryen misiniz ? - Ne, hemen sizi mahkemeye veriyorum! Komik bile deil... Geelim, dier sylediklerine... Blent Arn sylei srasnda bir konuya da aklk getirdi: "Arn" soyadnn Trke szlklerde olduunu syledi. Yant veriyorum: Vallahi de yok, billahi de yok ! Osmanlca'da da yok! Biz sadece soyadndan m yola karak Sayn Arn'n Sabetayc bir aileden gelebileceini sylyoruz. Hayr! Blent

Arn diyor ki, "Biz aslnda Manisal deiliz, baba taran Bergamal, annem ise Alanyal." Bilgi notu: "Bergama (Pergame): milattan 130 yl nce bu ehirde bir Yahudi cemaati vard. Kk Asya'daki dier Yahudi cemaatleri gibi Bergama da Kuds'n kutsal mabedine yardm gnderirdi. Alaiye: Roma devrinde Alaiye'de (imdiki Alanya) bir Yahudi cemaati vard ve Kbrs Yahudi cemaatiyle ilikide bulunurdu. Kk Asya'da Manisa da dahil olmak zere 46 Yahudi yerleim yeri vard. 1492'de spanya'dan gelen Yahudilerin (Sefarad) byk ounluu bu merkezlere yerletirildi." (Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler.) Minik bir rnek daha: "Bergama'da 1819 ylnda 30 Yahudi aile yayordu. 1908 ylnda Bergama'da 297'si kadn, 308'i erkek olmak zere 605 Yahudi yayordu. 1927 ylnda Yahudi nfusu 852'ye ykseldi. 1905 tarihli Maarif Salnamesi'ne gre, zmir sancana bal kazalar arasnda sadece Tire ve Bergama'da birer Yahudi okulu bulunmakta idi. Bergama'daki 1868 ylnda kurulmutu." (Siren Bora, zmir Yahudileri Tarihi.) Son alnt: "F W. Hasluck, dnmeler hususunda bize unlar anlatyor. Konunun tuhafl bakmndan Bergama civarnda Trahalla kynde yaad sylenen bir Krypto Yahudi cemaatini zikrediyorum. Bu ky Mac Farlane 1828-29'da ziyaret ediyor; anlattna gre, sakinlerin fizik tipleri bunlarn Yahudi kkenlerini aa vuruyor ve dtan Mslman olmalarna ramen, cumartesiyi tatil gn yapyorlar. Biz bunlarn zmir'in dnme cemaatinin, muhtemelen Bergama evresinin XVIII. yzylda Karaosmanolu ailesinin idaresindeki mamuriyetinin cezbettii bir bl olduunu tahmin ediyoruz." (Burhan Ouz, Trk ve Yahudi Kltrlerine Bir Mukayeseli Bak.) Trk beylii olarak bildiimiz Germiyan Oullar prens isimlerinin ounun Tevrat kkenli olmasnn sebebi nedir? eyh Bedreddin'in sa kolu Torlak Kemal, Manisal bir Yahudi'ydi... Tm bunlar Blent Arn'n Sabetayist ya da bran kkenli olduunu gstermez. Bu olgular bizim bir gerein peinde kotuumuzun delilidir sadece. Blent Arn sradan biri olsa, onun ne siyasal kimlii, ne dini, ne de rk bizi ilgilendirirdi. Trban sorununu kastl olarak Trkiye gndemine getirdiini iddia ediyoruz. Ve bunun nedenini aryoruz. Araymz buna yneliktir. Bir kez daha yazyorum: kar ve aka, "Arn ailesi Sabetayc deildir" deseydi tartma son bulurdu. TBMM Bakan Arn'n fkelenmeye hakk yoktur, Hele hele dava ama tehdidini savurmas anlamszdr. Ayrca, Sabetayist iddias TBMM bakann niye bu kadar fkelendiriyor? Sabetayistler TC vatanda deil midir? Sabetaycl kfr olarak m alglamaktadr? Ya da yle mi grnmek istemektedir? Hangisi doru ? TBMM Bakan Blent Arn, Trk'n, Krt'n, Rum'un, Ermeni'nin, Yahudi'nin, Sabetayistln, Hristiyann hepsinin temsilcisidir. O halde bu fke, bu tehdit niye ? Sabetayist meselesinde hassas olan Blent Arn'n, "Sabetayclarn okulu" olarak bilinen Fevziye Mektepleri'nde bir sergi al yapmasna ne buyrulur? Dediim gibi: Blent Arn kar, ailesinin Sabetayist olmad aklamasn yapar ve tartma son bulur. Bizim ne Yahudi ne de Sabetayc vatandalarla bir sorunumuz olabilir. stelik ilerinde ok zel dostlarmz bulunmaktadr. Aralarnda rnek aldklarmz, gurur duyduklarmz vardr. Biz, Trkiye'yi vatan bilen herkesle dost kalmak iin elimizden geleni yaparz...

Makale byle. Blent Arn Sabetayist; mi, bilemeyiz. Olmadn sylyorsa, dorudur. Mesele zaten bu deil. Mesele, Sabetayist/bran "dnmesi" bir ailenin dnden bugne, tarihsel sre ierisinde toplumsal hayattaki konumlann (rnein, siyas grlerinin deiimi) vb grebilmektir. Hep sylemeye alyoruz: "Osmanl o kadar hogrlyd ki, 1492'de spanya'dan kovulan Yahudilere kapsn at" cmlesini aamayan, ocuka deerlendirmeler yaplyor hl. Gelen Yahudi saysnn 800 000 olduu tahmin ediliyor. (zdernir Nutku, IV. Mehmet'in Edirne enlii, 1972, s. 14.) Bu dnemde stanbul 44 sinagogu ve 30 000'i bulan

Yahudi nfusuyla Avrupa'nn en kalabalk Yahudi cemaatini barndran ehri haline gelmiti. Peki bu kadar ok nitelikli igc bizim kltrel, iktisad ve siyas hayatmz nasl etkiledi?21[ 52 ] Gershom Scholem bir tespitte bulunuyor;
F F

Kovulua kadar zahidlerin (elitlerin) zikri olan Kabala, kovulu ertesinde halka inmitir. (Sabetay Sevi Mesih mi, Sahte Peygamber mi ? 2001, s. 30.)

Ne benzerlik, tpk bizim, Mevlevlik, Bektalik, Melamlik gibi... Scholem, kovulutan sonra Kabala'nn XVI. yzylda zirveye ktn sylyor ve ekliyor: Kovulu travmas, Kabala'nn Mesihi dncesiyle birleip, Sabetay Sevi sendromuna neden oldu! Ekleme yapmalym: spanya'dan kovulanlara kaplarn aan sadece Osmanl deildi; Fransa da gmen Yahudileri kabul etti. Ama, XVI. yzylda Fransa Yahudilerini kovdu! Binlerce Yahudi Katolik oldu. Bu arada Katoliklerden, spanya'dan sonra ikinci byk darbeyi Fransa'dan yiyen Yahudiler, Ortodokslardan sonra Katoliklerden de uzaklatlar; Hristiyan dnyasnda tek yaknl Protestanlarla kuracaklard... Tm bu travmalarn Osmanl Yahudilerini etkilememesi sz konusu deildi; Sabetay Sevi meselesine bu adan da baklabilirdi. Sonuta, teologlar, mzikologlar, siyaset bilimcileri, antropologlar, felsefeciler, sosyologlar, yazarlar, gazeteciler, sanatlar, bu anlatlanlar bizim tarihimiz... Mesele salt Yahudi tarihi deil; Osmanl tarihi, insanlk tarihi. Artk gemiimize yeni bir tarih kurgusuyla bakmak zorundayz. Yahudi doktrinine gre, Yahudi tarihi olmayan bir dnya tarihi olamaz! Ama bizde var! Niye ? Bu belirsizlie bir son vermek gerekmiyor mu?.. Sylemeliyiz: Yahudi'yi bizim tarihimizden Yahudilerin kardn dnyoruz! Evet. "Tarih belirli aralklarla yeniden yazlmaldr." Byk dnr Goethe, "Bu yalnzca yeni olgular ortaya kt iin deil, zamanla bak alar deitii iin" diye de ekler... Bizden bir iirle nokta koyalm bu bilime:
ttihat memurlar darbeci zabitler ve mektepliler elenerek hakiki bir zaman sarraflndan doru deerlendirilmeli Osmanl doru deerlendirilmeli dvel karlan sonular grlmeli herkese mahhas22[ 53 ] bir denizden mutasarrf levantenler gibi kar ksa da
H H F F

A. Einstein, S. Freud. A. Adler, K. Marx, B. Spinoza, E. Durkheim, G. Bizet, F. Mendelssohn, J. Pissarro, G. Segal, M. Chagall, S. M. Ayzentayn, W. Ailen, I. Ehrenburg, F. Kafka, A. Miller, H. Pinter, Y. Menuhin gibi bilim adam, sanat, edebiyat bizim topraklardan km bir entelektel Yahudi gsterebilir misiniz ? Peki niye yok ? Bizim topraklarmzda yaam ve sonra, baka lkeye gidip dnyaca nl bir isim olan Yahudiler var, ama bizim topraklarda yok. Neden ? Bu bile aratrlp deerlendirme yaplacak bir konu deil mi ? stelik, srekli sosyete dergilerinde boy gsteren bizim Yahudilere ders olur! 53 Mahhas: belirgin, somut.

52

Askeriye paalar Perili komprador ve ibirliki ehas23[ 54 ]

F F

Murathan Mungan (Osmanlya Dair Hikayat)

54

Ehasi ahslar, kiiler.

2B

ALTINCI BLM

5B

SABETAYSTLERN KONTROLNDEK DERGH

stanbul skdar'da, Blbldere-Balarba ile Selanikliler Soka arasnda bulunan Blblderesi Mezarl hakknda, eitli kaynaklarda, "Sabetayistlerin mezarl" diye yazlmaktadr. Dorudur. Ama burann tmne "dnmelerin mezarl" demek doru olmaz; arazinin eiminin artt st taraftaki 1. adada bulunan mezarlar Sabetayistlere aittir.
(Zaten buradaki mezarlar) konumlar ve biimsel zellikleri bakmndan yalnzca bu mezarlktakilerden deil, stanbul'un btn mezarlklarndan ayrlan zellikler gstermektedir. XIX. yzyln sonlarndan gnmze kadar olan zaman dilimini kapsayan, olduka pahal mermerden mezarlar, Gney Avrupa mezarlarnda olduu gibi eitli motiflerle (kesilmi stunlar, zeri rtlm kl vazolar, alm kitap gibi kitabeler vb) sslenmitir. Ayrca dik yamalara byk bir zenle teraslanarak oturtulan mezarlar, burada stanbul'un hibir mezarlnda olmayan bir etkinin sz konusu olduunu da gstermektedir. (Hans Peter Laaueur, stanbul'da Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talan, 1997, s. 16.)

Yani aslna baktnzda buras salt bir "dnme mezarl" deildi; sadece bir blmnde Sabetayistler vard; tpk Karacaahmet, Feriky ve Zincirlikuyu mezarlklarnn bir blmnde olduu gibi...1[ 55 ] Ama, bizim konumuz Blblderesi Mezarl. Blblderesi Mezarl'ndaki kabirleri incelediinizde, en eski mezar talarnn, 1914 smail Halil, 1915 Abdurrahman Tevfk Kalyoncu, 1920 Osman Barda, 1922 Felek Ali Bengisu, 1928 Hsn Cezzar adl kiilere ait olduunu gryoruz. Latin harfleri 1928 kabul edildiine ve Soyad Kanunu da 1934'te ktna gre mezar talarnn sonradan yenilendiini dnebiliriz. ok ac verir buradaki mezar talarnda yazanlar: "Sakladm, sylemedim derdimi, gizli uyuttum..." ikili yaamn zorluudur bu. Blblderesi Mezarl ne zamandan beri Sabetayistler'in mezarlyd ? Biliyoruz ki, Sabetayistler stanbul'da ili-Nianta'nda oturuyor. Neden o semte
F F

Alman Trkolog Hans h tr Laaueur, stanbul'da Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talar adl almasnda Edirnekap Mezarl'nda karlat bir mezar tan yle yorumluyor; "Trk-slam mezarlarnda ounlukla dik duran mezar talarna karlk bu mezarn ta, Yahudi mezarlklarndaki gibi mezarn zerinde bulunmaktadr. Tan zerindeki yazlar bir Yahudi yldznn zerine iki dilde birden yazlmtr. 'Odesada Mtevcllinden/Mhtediye/Fatma Hanm/binti Mteveffa/Avramn Ruhuna Fatiha/Tevelld 1881/Vefat 16 Mays 1930. 'Hier ruht/FRAU CHANE/Tochter v. Abraham ben Itzchok/aus Odessa/gestJm. Alter v. 49 Jahren 16 Mai 1930/ Ruhe Sanf.' Kitabenin ilk yarsnda, len kadnn din deitirerek sonradan Mslman olduu (mhtediye) ve Odesa'daki din bir vakfn mtevellisi bulunduu belirtilirken, Almanca yazl ikinci yarsnda adnn brancesinin belirtilmesi arasndaki eliki dikkat ekicidir." (s. 27.) Belge-kaynak sknts eken akademisyenler iin mezar talar tarih bir zenginliktir; Yaln Kk'n dedii gibi: "Mezar talar okunmadan Trkiye'de tarih yaplamaz." Kmil Akarsu'nun Celvetiye Tekkelerinde Bulunan Mezar Talar ve Kitabeler kitab da yararlandmz baarl almalardandr.

55

yakn bir mezarlk deil de, kar kydaki bir blgeyi mezarlk olarak setiler? Kutsal Talmud'a gre Mesih blbllerin sesine gelecek. Ve inan o ki, Mesih tekrar geldii zaman blbller akyacak ve tm llerin ruhlar ayaa kalkacak. Mesih kimdi; Sabetay Sevi' Yani, Sabetay Sevi, dnyaya tekrar Mesih olarak dnecei zaman, blbl seslerinin olduu yere gelecekti. Peki mesele sadece "isim" miydi? Yani, Mesih Sabetay Sevi, Blblderesi Mezarl'na ismi nedeniyle mi gelecekti? Yoksa isme deil de, blbllerin tt yere mi gelecekti? Aksi takdirde iin z isim olsa, Cumhuriyet kadrolar iinde hayli gl konumda olan Sabetayistler, Nianta'na yakn bir mezarlk bulup adna da "Blbl Mezarl" diyebilirlerdi. Yani, konu isim deil! Peki, bugn Blblderesi Mezarl'nda blbller tyor mu? zc bir haberim var; maalesef, araba kornalarndan rkp hepsi kam! Sorularmz srdrelim: Blblderesi Mezarl'nn ad ne zaman konulmutu? Bu sorunun yantn bilen bir kiiye ulaamadk! Ama Talmud'a gre Mesih blbl sesine gelecekse ve mezarln ad "Blblderesi" ise, bu ismi kimlerin koyduu belli... Peki, Osmanl dneminde Sabetayist mezarl/mezarlklar var myd? Bu soru, Sabetayistlerin tarikatlar ve derghlarla ilikisinin bir baka sebebini bize gsterebilir mi ? yle: Osmanl dneminde defin ilemi Cumhuriyet Trkiyesi'nde olduu gibi birtakm yasal, brokratik ilemlere tbi deildi. Tarikatlarn zel mezarlklar vard. rnein, Selanik'teki Mevlevihane'nin hemen yannda derghn mezarl bulunuyordu. nceki sayfalarda okudunuz; bugn Boazii niversitesi kampusu iinde bulunan Nafi Baba Tekkesi'nin bahesinde de mezarlk vard. Keza, Sabetayist Mevlev Mehmed Esad Efendi, Kasmpaa Mevlevhanesi naziresine defnedilmiti. imdi yava yava asl konumuza geliyoruz: Blblderesi Mezarl'nn, Osmanl dneminde bir dergh mezarl olmas byk ihtimal. Mezarlk byk olduundan m, yoksa araya hatrl isimlerin girdiinden mi bilinmez, Cumhuriyet zellikle tekke ve zaviyeleri kapattktan sonra, derghlara defin ilemleri durdu. Blblderesi Mezarl'n "dergh mezarl" statsnden kard. Blblderesi, genel Mslman mezarl snfna sokuldu. z zerindeyiz. Giriinde "Asadar Baba Trbesi" bulunan Blblderesi Mezarl hangi derghn mezarlyd ? Burada bir alntya ihtiyacmz var. Alnty, Blblderesi Mezarl'nda byk dedesi emsi Efendi'nin de antmezar bulunan Ilgaz Zorlu'dan yapalm:
Sabetayclarn din deitirmeleri sonrasnda stanbul'da yaptklar ilk eylem, zamann Halveti Dergh pirlerinden olan ve bugn skdar'da yatan Aziz Mahmud Hday'nin tekkesinin yaplnda madd destek salamalardr. Bunun ana nedeni uzun bir sre Sabetayclarn bu dergha devam etmeleriydi. (...) Yine Blblderesi Mezarl'nn giriinde yer alan Fevziye Hatun Camii de Sabetayc aileler tarafndan yaptrlmtr. (Evet, Ben Selanikli'yim, 1998, s. 41.)

Grdnz m; karmza ne kt? eyh Aziz Mahmud Hday Yahudi kkenli deildi herhalde! O halde, Blblderesi Mezarl ile Aziz Mahmud Hdaynin nasl bir ilikisi vard ? Aziz Mahmud Hday'nin yaam yksne bakarak bu sorulara yant bulmaya alalm...
44B

LHAN REM'N TALYAN BYKDEDES

Aziz Mahmud Hday'nin ailesi hakknda pek bilgi yok. Seferihisar ya da ereflikohisar doumlu olduu yazlyor. Doum tarihi olarak 1541, 1542 ve 1543 yllan veriliyor. Ailesi hakknda tek bilgi, babasnn adnn Fadlullah bin Mahmud olduu. Aziz Mahmud Hday kk yanda babasyla birlikte stanbul'a geldi. Dnemin nemli ilim merkezlerinden, stanbul Kkayasofya Medresesi'nde hocas Nazrzade Ramazan Efendi'den "zahir ilimler" alrken, Halveti eyhi Filibeli Nureddinzade Muslihiddin'in sohbetlerinde ruhunu zenginletirdi. Eitimini tamamladktan sonra, hocas mderris Nazrzade Ramazan Efendi'nin yannda muitlik (mderris yardmcl) grevine getirildi. Hocasnn tayinleri nedeniyle, onunla birlikte Edirne, Msr ve am'da bulundu. 1573'te Bursa Ferhadiye Medresesi mderrislii ve Cami-i Atik Mahkemesi naiplii (kad vekillii) grevini stlendi. Hocasnn vefatndan bir yl sonra, otuz alt yanda Bursa'da kadlk yaparken, grd bir ryann etkisiyle memurluk grevinden ayrlp, Hac Bayram Veli'nin halifelerinden Mukad Hzr Dede'nin halifesi, Bayram eyhlerinden Muhyiddin ftade'ye (l. 1580) baland. "Hday" mahlasn, hilafetnamesini ald eyhi verdi. Niye bu mahlas vermiti acaba? Tevrat'n Aramca evirisi Targum'da "Hday", "Yahudi" demekti, ama onunla bir ilgisi yoktu herhalde. "Hda" Osmanlca'da, "doru yolu gsterme; Tanr; Kutsal Kitap" anlamlarnda kullanlyordu. Sanyoruz, bu daha akla yakn... Aziz Mahmud Hday, stanbul'daki rencilii dneminde, sohbetlerine gittii Filibeli Nureddinzade Muslihiddin Efendi'den Rumeli kkenli Halvetliin Melam-merep tasavvuf anlayn renmiti. Ayrca, gittii Msr'da, Halveti tarikatnn Demirtalik koluna mensup Kerimddin Halvet'nin etkisinde kalmt. Bursa'da ise, dnemin nl din limlerinden eyh ftade sayesinde Bayramliin etkisinde kald. Sonraki yllarda kurduu Celvetilik, tasavvuf tarihinde Bayramliin bir kolu olarak yazlsa da, aslnda o, Rumeli Halvetilii ile Anadolu Bayramliini kaynatran yeni bir tasavvuf ekol yaratmt. Aziz Mahmud Hday, 1580'de stanbul'a dnd. Kkamlca'da kendisine ilehane yaptrd ve burada bir sre inzivaya ekildi. Celveye Dergh'nn ilk yeri, stanbul'daki ilk merkezi olan Kkayasofya da Burada sekiz yl postniin olarak kald. Daha sonra inaat biten skdar'daki Celvettiye Asitanesi'nin bana geti. Yirmi yl padiahlk yapan Sultan III. Murad bata olmak zere, devrin nde gelen ahsiyetleriyle; Sadrazam Halil Paa, Dilaver Paa, eyhlislam Hoca Sadeddin Efendi, eyhlislam Hocazade Esad Efendi, Okuzade Mehmed Efendi, Nevzade Atay Efendi'yle yakn dostluklar kurdu.

Sultan I. Ahmed,2[ 56 ] Aziz Mahmud Hday'yi o kadar sevmiti ki, bugn mraniye semtinin bulunduu topraklan ona balad! Cumhuriyet dnemine kadar, snr Bulgurluya varan bu blge, vakfn mal olarak kald. eyh Hday'nin, Osmanl siyas otoritesiyle kurduu ilikinin iki temel dayana vard. Birincisi, Osmanl'nn karlat sorunlarla ilgili bulduu zm nerilerini mektuplarla padiahlara iletmesiydi! rnein, Sultan III. Murad'a yazd mektupta, "Deden Kanun Sultan Sleyman nasl Istranca'dan su getirip stanbul halkn suya kavuturduysa, sen de Bolu ormanlarndan odun getirip bu k stanbul halkna tevzi et" diyordu. kincisi ise, padiahlarn ryalarn yorumlamasyd! Bu rya yorumlan kimi zaman nemli devlet kararlarnn alnmasnda etkili olmutu! Sultan I. Ahmed ryasnda, Avusturya imparatoruyla gree tutumu, fakat srtst yere derek, tu olmutu! Aziz Mahmud Hday bu zorlu ryay yle yorumlad: "Alahteala insan vcudunda arkay, cansz mahluklarda ise topra, en kuvvetli olarak yaratt. nsan ile topran birbirine demesi, bu iki kuvvetin bir araya gelmesi demektir. Bylece, padiahmzn arka st yere yatmas ile bu iki kuvvet birlemiti! Dolaysyla bu ryadan slamn temsilcisi olan padiahmzn kffara kar zafer kazanaca anlald." Bu rya tabircilii ii, zamanla Celveye mritleri arasnda yaygnlaacak, gelenek haline dntrlecekti... Sultan IV. Murad'a kl kuatacak kadar Osmanl merkez ynetimiyle yakn olan Aziz Mahmud Hday'nin asitanesi ksa srede stanbul'un en nemli kltr merkezi haline geldi. 1628'de bugnk Aziz Mahmud Hday trbesinin bulunduu yerde vefat etti. Aziz Mahmud Hday'nin, tasavvuf konulu iirler ile ilahilerden oluan Divan' olmak zere, yirmiden fazla Trke ve Arapa eseri vardr. Kim umar senden vefay Yalan dnya deil misin ? Muhammed l-Mustafa'y Alan dnya deil misin ? Kimisini nalan edip Kimisini giryan edip hirikr ryan edip Soyan dnya deil misin ? iin gcn daim yalan ok kiiden arta kalan Nice kere boalarak Dolan dnya deil misin?.. Sonu: Grld gibi, Aziz Mahmud Hday'nin bizzat kendisinin, Sabetayistlerle hibir ilgisi yoktu. Aziz Mahmud Hday doksan iki yanda vefat ettiinde Sabetay Sevi henz daha iki yandayd. Aratrmann dibi yoktur: "Tamam Sabetayist olamaz ama, belki Yahudi kkenlidir!" Konuyu datmayalm, mesele Aziz Mahmud Hday'nin Yahudi kkenli olup olmad deil; Sabetayistlerin bu dergha neden, nasl girdikleri! Bu nedenle eyh Hday'nin kurduu "Celveye tarikat"nn felsefesine, ritellerine bakmamz daha doru olur... Sabetayistler, Aziz Mahmud Hday'yle ayn dnemde yaamamlard. Anladk Peki, ayn yoldan yrdklerini syleyebilir miyiz ? Yan. "felsefi birlik-ritel yaknlk-motif benzerlii" var myd ? Bakalm... Hseyin Vassafa gre Aziz Mahmud Hday'nin tasavvuf yolu, "eyh Ekber'in yolu"ydu. (Sefine-i Evliya, 1999, cilt 2, s. 640.)
F F

Gnmzde, Sleyman Demirel'e ait olduu dnlen, "Dn dndr bugn bugndr" szn Osmanl'da ilk kullanan Sultan I. Ahmed'di.

56

eyh Ekber'i artk biliyorsunuz: Aziz Mahmud Hday gibi birok mistik dnrn feyz ald, Endlsl Muhyiddin Arab'ydi. Teori byle olabilir ama pratik farklyd. Ya da yle diyelim: Aziz Mahmud Hday, dier blmlerde tandmz Vahdet-i Vcudcular gibi "radikal" deildi. eyh Ekber onun iin sadece bir tasavvuf byyd, o kadar. nk: O dnemde hem Osmanl Saray'yla iyi ilikiler kurup hem de "devlet dmanlaryla'' ayn dncede olmak biraz zordu. Aksine, Aziz Mahmud Hday, Celali syanlar'nn bastrlmas iin, Alev-Bekta kylerine Snn imam atanmasn teklif edecek kadar "gz kara" bir din adamyd! Kuyucu Murad Paayla birlikte, Canbuladoullarn, Kalenderoullarn yok eden, binlerce insann kltan geirildii "Dou Seferi"ne katlmt.3[ 57 ] eyh Hday, Vahdet-i Vcud anlayna bal kalm, ancak onu Snnletirmiti:
F F

Hday, Vahdet-i Vcud'u, eriata uygun bir tarzda kabul eder, zahitlii (dinin yasak ettiinden saknp, buyurduklarn yerine getirmeyi), tarikatn esas bilir. Simavna Kadsolu Bedreddin'in ve onun yolunu tutanlarn iddetle aleyhindedir, bu hususta padiaha verdii bir arizada (dilekede), olmayan eyleri de, kendisinin de bir aralk aralarna girmi olduunu syleyerek oluyor gsterip onlar thmetlemekten (sulamaktan) ekinmez. (Abdlbki Glpnarl, Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, s. 236.)

Sannn, Glpnarl bu konuya son noktay koydu: eyh Hday, Muhyiddin Arab'nin dncelerine "mesafeliydi. Eee, Sabetayistler ile Aziz Mahmud Hday'nin "ortak noktas" neydi peki? Devam edelim, belki bir eyler buluruz...
45B

K LKE K EYH

Aziz Mahmud Hday, Halvetlik'le yola km, Bayramlii benimsemi ve "Halk iinde Hak'la birlikte olmak" anlamna gelen "celvet"i esas alan "Celvetye tarikat"n kurmutu. "Kulun, Tanrnn varlnda yok oluu" anlamna gelen "celvet" dncesini, eyh brahim Zahid Gilan (l. 1300) gelitirecek, ama Celvetye tarikatn Aziz Mahmud Hday kuracakt; Bursal smail Hakk'ya gre, "Celvetye tarikat brahim Zahid Gilan devrinde hilal, ftade zamannda yarmay, Hday asrnda ise dolunay durumundadr." Tarikat kukusuz Snn'ydi. Entresandr : eyh brahim Zahid Cilan, ran'da Safevi tarikatnn kurucusu eyh Safiyddin shak Erdebil'nin (1252-1334) hocasyd. Ve ayn zamanda damadyd. Yani, "topraa tohumu atan" i'ydi. Ama bir aklamas vard: ddialarna gre, Safevi tarikat sonradan ilemiti. Ayrca, ne Safiyddin Erdebil ne de ayn soydan geldii sylenen eyh Cneyd-i Badad (l. 910) "seyyid"di. Bunu Safevi tarihiler uydurmutu !
H H

Sultan I. Ahmed tarafndan 1604 ylnda ran'a sefere gnderilen ve Urmiye'de byk bir bozguna urayan Sadrazam Cigalazade Yusuf Sinan Paa aslen Cenoval/talyan'd. Asl ad Scipione di Cicala'yd ve 1544 doumluydu. Tarih ve Toplum dergisinin 9 eyll 1984 tarihli saysnda Hali! Erenolu imzal mektupta, sanat lhan rem'in, Cigalazade'nin torunu olduu belirtilerek, "mzik yetenei belki talyan kanndan" geliyor denmekteydi.

57

Bizim tarihimiz byle "ikirciklerle" doludur; konu Safevler olunca "seyyid" olmayanlar, mesele Osmanl'yla ilgili olunca "seyyid" yaplveriyor! yle ki: Cneyd-i Badad Safev tarihi ele alndnda "seyyid" deildi. te yandan, konu Aziz Mahmud Hday olunca iler deiiyordu. eyh Hday'nin aile sicili Cneyd-i Badadye dayandndan dolay, Hz. Ali soyundan geldi iddia ediliyor ve "seyyid" olduu syleniyordu! slam tarihi, ne yazk ki buna benzer anlam karklklaryla doldurulmutu. Geelim... Peki, ayn tarikatn iki ayr devletteki eyhlerinin birbirine dman olmas sz konusu olabilir mi? eyh brahim Zahid Gilan'nin rencisi Safiyddin Erdebil randa Safevlii kuracak ve Osmanl'nn karsna kacak; eyh brahim Gilan'nin yolundan giden Aziz Mahmud Hday ise Safevlere kar Osmanl'nn yannda yer alacakt! eyh Hday, eyh Safiyddin Erdebil'ye kar, Ferhad Paa'yla birlikte Tebriz Seferi"ne kacakt... Ayn dinsel kaynaktan "beslenenler", mesele siyaset olunca kar karya geliyorlard. Ya da bunun altnda bilmediimiz baka tarih gerekler mi vard ? Neyse, konumuzu datmayalm. Aradmz baka... Celveye ile Sabetayistler arasndaki ilikiyi bulmaya alyoruz. Devam edelim. zmir, stanbul, Balkesir bata olmak zere Balkanlar'da yaygn olan Celveye tarikatnn temel ilkesi vard: Kendi zn Tanrdan baka btn varlklardan arndrmak (tezkiye). Gnl ktlklerden arndrmak (tasfiye). Allah'n kendiliinden ortaya ktm bilmek (telciye). Tarikata balanmann da belli yollar vard: Tanr'nn varln akl yoluyla benimsemek. Tanr'nn adlarn anmak, an trenleri dzenlemek. Duygularna, tutkularna, doal eilimlerine egemen olmak. Bu tarikatn en nemli ritellerinden biri din musikiydi. Aziz Mahmud Hday, kendi yazd ilahileri yine kendisi besteleyerek derghnda srekli okutturdu. Hafz Kumral, aban Dede gibi halifelerine zakirbalk yapard. Zikir Celveye tarikatnn olmana olmazyd. randaki Celveye, Hz. Ali soyundan gelen bir tarikat olduu iin "cehri zikir"i esas alrken; Osmanl'daki Celveye, Aziz Mahmud Hday'nin "tevhit zikri" adyla anlan "kelime-i tevhit zikri"ni uyguluyordu. Zikir dizler zerinde durularak yaplyordu. Dier yanda, celvetilerin garip ritelleri vard Pazartesi ve perembe gnleri oru tutuyorlard leden nce, leden sonra ve gece; gnde kez namaz klyorlard. Salarm genellikle uzatyorlard. Baa, on dilimli yeilbalk (takke) giyiyorlard. eyh Hday, kurduu tarikatn tasavvuf retisinin "halvetten ayrlma anlamna gelen ve "tevhit"e iaret eden "celvet" kavram etrafnda ekillendirmiti; Halveti ve Bayram zikrinin esasm meydana getiren "esma-i seba"ya ilaveler yaparak 12'ye kartm ve "tevhit" akidesiyle birlikte 13 saysnn kutsalln sembolize eden, 13 terkli tac celvetye tarikatnn sembol yapmt.

Aziz Mahmud Hday ve "celvetye tarikat" hakknda biraz bilgi sahibi olduk. O halde soruyu unutturmamak iin bir daha soralm: Sabetayistler, mezarlk olarak neden Blblderesi'ni setiler ? Ve eyh Aziz Mahmud Hday ya da Celveye tarikatyla ne ilgileri vard ? pucu aramaya devam... Blblderesi Mezarl'nn giriinde Fevziye Camii'nin4[ 58 ] avlusu yannda, iki atall nar aacnn yarmda bir ak trbe var. Trbede Celvet sikkeli bir mezarlk kitabesi (ahide) bulunmakta. Kitabenin zerinde unlar yazl: "Asadar Baba Pir Aziz Mahmud Hday Hazretleri'nin Asadar, Lillahi'l-Fatiha Sene 1038 (1628-1629)." Yorum: Asadar Baba, Aziz Mahmud Hday'yle aa yukar ayn yl vefat etmiti. Demek ki, dergahn mezarl, bugnk Blblderesi Mezarl'nn olduu yerdi. O halde bugn Blblderesi Mezarl'nn bulunduu blge drt yz yldr mezarlkt. Mezarlktaki Sabetayist kabirlerin en eskisi ta atlasa yz yllkt. O halde, Ilgaz Zorlu'nun yazd, "Sabetayistler 1924'ten sonra Aziz Mahmud Hday tarikatyla ilgilenmeye baladlar" bilgisi doru muydu ? Bu bilgiyi, "Sabetayistler mbadeleden sonra Aziz Mahmud Hday Dergh'yla ilikilerini gelitirdiler; daha ok Sabetayist dergha gitmeye balad" diye dzeltebilir miyiz? nk, Sabetayistlerin bu derghla ilgilenmelerinin tarihi eskiydi. rnein, Blblderesi Mezarl'nn giriine yaplan Fevziye Camii'nin yapm yl 1883't. Yani, iliki eskiydi; mbadeleden sonra geliti... Mbadele sonras Trkiye'ye gelen Sabetayistlerden birinin, Karaka grubunun din grevlisi "ogan"nna5[ 59 ] gidip, "Sayn 'ogan'm, ben aratrdm buldum, skdar'da Blblderesi diye bir mezarlk varm; hani Mesihimiz blbln tt yere gelecek ya, biz llerimizi buraya defnedelim" dedii doru deildir... Dese bile, stanbul'un hl nemli din merkezlerinden biri olan Aziz Mahmud Hday Asitanesi ynetimi izin vermeden, mezarla dardan gelip cenaze defnetmek kolay m? Dergh, tekke mezarlklar yle herkese de ak deildi. Bunu bir rnek olayla izah etmeliyim: Haim Baba (1718-1783), Celveye tarikatna bal Bandrmalzade Tekkesi'nin eyhi Yusuf Nizameddin Efendi'nin oluydu. Celvet adap ve erknm renerek byyen Haim Baba, daha sonra Bektalie ve nc Devre Melamliine baland. Cifr ilmi ve ebced hesabyla gelecee ait baz bilgiler veren Haim Baba, bu ok ynl kiilii sebebiyle hibir tarikat ve dergahta karar klamad. Hayatm irat ve tarikat hizmetiyle geirmesine ramen
F F F F

Blblderesi Mezarl Sabetayist Karaka grubunun mezarlyd. Bildiiniz gibi Fevziye Mektepleri de ayn grubun okuludur. Dolaysyla mezarlarnn bulunduu yere yaptrdklar caminin ad da Fevziye Camii olacakt! Sabetayistlerin cami yaptrma "geleneinin" olduunu biliyoruz. Efendi kitabnda Selanik'in en byk camii, Yeni Cami'den bahsetmitim, (s. 58.) 1899'da len Rabia Adviye adl Sabetayist bir hanmn "Bedev Dergh" yaptrd da yazlmaktadr. (Ilgaz Zorlu, Evet, Ben Selanikliyim, 1998, s. 42.) Recaizade Mahmud Ekrem'in (Ercment Ekrem Talu'nun babas) annesinin ad Rabia Ayverdi'ydi. sim benzerlii mi, bilemiyorum. Adn veya soyadn "Ogan" olarak seen Sabetayistler var. rnein, Blblderesi Mezarlmda mezar bulunan Osman Senai Ogan (1900-1957), Zeynep Senehat Ogan (1916-1933) gibi. Ama ad veya soyad "Ogan" olan herkesin Sabetayist olacan sanmak yanltc olur. Aksine, Trkiye'de milliyeti hareketin nde gelen isimlerinden M. Raif Ogan vard; Masonluk, iyz, Srtar adl kitab 1950'li yllarda hayli ses getirmiti. slam Dnyas adl bir dergi karmt; Fahrettin Kerim Gkay gibi birok renci yetitirmiti. lahiyat Ogan'n Sebatayist olmas dnlemez herhalde! Deil mi ?
59

58

vefat ettiinde, cenazesi Celveye'nin merkezi olan Aziz Mahmud Hday Asitanesi'ne getirildi; ancak dnemin postniini Ruen Efendi cenazeyi ieri almad. Cenaze namaz ancak derghn alt kapsnda Cennet Efendi haziresi nnde klnabilirdi... Grld zere, dergah mezarlna def'in meselesi o kadar kolay deildi... O halde unu dnebiliriz: Sabetayist/Karakalerin cenazeleri Blblderesi Mezarl'na gemiten gnmze rahata defnedilebiliyorsa; Aziz Mahmud Hday Dergh ile bu grubun gemite balayan bir ilikileri var demektir. Sorular bitmiyor: Peki, Sabetayistler, Aziz Mahmud Hday Dergh'na nasl, ne zaman intisap ettiler/balandlar? Aziz Mahmud Hday'den sonra tarikat silsilesi yle devam etmiti: Dizdarzade Ahmed Efendi, Zakirzade Biare Abdullah, umnulu Osman Atpazar, smail Hakk Bursev, Pertev Ahmed, Mehmed Ruen (do. 1719), Mehmet ahabettin, Seyyid Abdurrahman Nesib (l 1842), Seyyid Mehmed Ruen Tevk (l. 1891), eyh ahab Efendi, eyh Glsen Efendi (l. 1921)...6[ 60 ] Hangi eyh dneminde Sabetayistler bu tarikata girmiti ? Bu sorunun yant iin galiba yine bir yolculua kacaz... (Pes etmeyin, gzel srprizler var!) Tarikat silsilesinden rasgele bir eyh seelim: Celveye tarikat daha ok, Trakya Aydoslu smail Hakk (1652-1725) tarafndan yayld. skp, Edirne ve stanbul'da oturan smail Hakk, daha sonra Bursa'ya yerleti. Otuz yl yaad bu ehirden dolay "Bursev" mahlasn kulland. Aziz Mahmud Hday'nin halifelerinden Osman Fazl'nn en gzde mridiydi. Gzde olmasnn nedeni, okuryazard, hattatt ve ok zekiydi. Ama onu dierlerinden ayran zellii, kendisinin ikinci bir Muhyiddin Arab olduunu iddia etmesiydi. ddiasn yz tane baslmam, on be tane baslm eser yazarak ispat etmeye alt. Bu kitaplardan, tasavvufa dayanan, fakat usul-i tefsire uymayan drt ciltlik, Arapa kaleme ald Ruh l-Beyan tefsiri tasavvuf bakmndan nemli saylan eserlerdendir. Eserleri arasnda, Vahdet-i Vcud risalesi de vardr. Tek bir rnek ispatlamaz ama, grld gibi eyh Aziz Mahmud Hday ldkten sonra, baz eyhler Muhyiddin Arab'nin Vahdet-i Vcud felsefesine yaknlamt. Ve dikkat ederseniz, Celveye eyhi smail Hakk; Sabetay eyi, Niyazi Msr gibi donemin mistiklerinin, Kabala ve Vahdet-i Vcud'cu grleriyle geni kitleleri etkiledii bir dnemde yaamt... smail Hakk, Sabetay Sevi hakknda ne dnyordu? Ayn felsefeyi savunduklarna gre, kar olmadn syleyebilir miyiz? Tanyorlar myd acaba? Bu sorulara yant verecek belge ve bilgi bulamadk. O halde daha yakn bir zamana gelelim...
F F 46B

SON POSTNN: MEHMET ESAT DZGNMAN

Aziz Mahmud Hday Dergh'nn "son postniini" Mustafa Esat Dzgnman'd; 1953'ten 1979'a kadar derghn trbedarln yapt. 9 ubat 1920'de stanbul skdar'da dodu. Babas, ayn semtteki Azizmahmuthday Camii'nin imamln yapan Sami Efendi'ydi. lkokulu bitirdikten sonra babasnn skdar arsnda, baharat, ev ilalar gereleri
Aziz Mahmud Hday'nin soy zincirinde bildiimiz iki isim var: torunu Mneccimba Seyyid Sadullah Efendi ve onun olu, takvim ve astronomi sahasnda kitaplar bulunan Mneccim Ahmed Muhsin Efendi (l. 1849).
60

satan aktar dkkannda almaya balad. Yaamn annesinin days hattat Necmeddin Okyay (1885-1976) deitirdi. Devlet Gzel Sanatlar Akademisi'nde hocalk yapan Necmeddin Okyay, yeenini, okulun Trk Tezyini Sanatlar Blm'ne kaydettirdi. Mustafa Esat, burada rendii ebru sanatn yaamnn sonuna kadar srdrd; ebru sanatnda "Dzgnman ekol"n yaratt. Mustafa Esat Dzgnman, ebru sanat dnda din musikiyle de megul oldu; skdar'daki aramba Rifa Dergh eyhi Hayrullah Taceddin Yalm ve skdar'daki Rifa Asitanesi eyhi Hsn Sarer gibi hocalardan ders ald. aramba Rifa Dergh eyhi Hayrullah Taceddin Yalm' hatrladnz m? mer Fevzi Mardin'in halas Cemile, skdarl eyh Tevfik Efendi'nin olu Necati Yalm'la evliydi. mer Fevzi Mardin'in enitesi Avukat Necati Yalm'n aabeyi ise skdar'daki Rifa Dergah'nn eyhi Hayrullah Taceddin Yakn'd!.. Efendim! Hep ayn isimler mi? yi. Demek iz zerindeyiz. Dzgnman musikiyi de ok ilerletti; ilahiler besteledi. Niyazi Sayn gibi bir ney stadna musiki leminin kapsn ilk o at. Neyzen Niyazi Sayn da, Trkiye'ye Mercan Dede'yi kazandrd! 12 Eyll 1990'da vefat eden Dzgnman, eski tarz krkl makinesiyle bine yakn hat rneini emsyonlu cama tespit etmiti; bu fotoraf camlarnn asllarn vefat etmeden nce Trkpetrol Vakfna hediye etti. Diyeceksiniz ki, Aziz Mahmud Hday Derghnn Trkpetrol Vakfyla ne ilgisi var? Sadece Trkpetrol Vakf deil, Trk Eitim Vakf (TEV), Ko Vakf, TSEV, TEMA, stanbul Trafik Vakf, Trk Musikisi Vakf, Kalp Vakf, Trk Kltrne Hizmet Vakf, Aydnlar Oca gibi ok sayda vakfn ve dernein kurucu yneticisi olan kiinin ad Ahmet Aydn Bolak't. Bata Fethullah Glen olmak zere Mslman evrelerin her daim takdirlerini kazanan Aydn Bolak, 1924 Balkesir doumluydu. Mill mcadele hareketini Balkesir'de ilk balatan, 1920'deki ilk Meclis'te yer alan ve Maarif vekillii (eitim bakanl) yapan Mehmed Vehbi Efendi ile Fatma Saffet Hanm'n oluydu. stanbul niversitesi Hukuk Fakltesi'nden sonra ksa bir sre kaymakamlk yapt. Hrriyet Partisi'nin kuruluunda yer ald. 1901-1965 yllar arasnda CHP'den Balkesir Milletvekili olarak Meclis'e girdi. 1964 ylnda Trkiye'de Trk Meden Kanunu'na gre kurulacak vakflarn nn aan yasa teklifini hazrlayan isimdi. Yasa teklifini 27 arkadayla birlikte TBMM'ye verip, yasallamasn salad. 1965'ten sonra bata petrol (Trkpetrol), turizm (Turtel), gemi ina ve gda (Krlang) sektrlerinde ok sayda irket kurdu. Turgut Sunalp'la birlikte MDP'nin kurucusuydu. TSAD'n genel kurullarnda uzun yllar Divan bakanln yapt. Hat sanat ve tespih koleksiyonu vard. Boaz'da paha biilemeyen Serverbey Yals'nda oturuyordu. Tevikiye Camii'nde dzenlenen cenaze treninin ardndan tekbir sesleriyle son yolculuuna uurlanan Aydn Bolak Aiyan'daki aile mezarlna defnedildi. Yaar Kemal'in, Teneke adl romanndaki, insanlarn insanca yaamalar iin mcadele eden kaymakam karakteri Aydn Bolak't. Doan Avcolu Yn dergisindeki makalesinde, Aydn Bolak'n Trk-slam sentezini savunan grlerini eletirerek, "Teneke'nin kaymakam teneke kt" diyecekti. dnyasnda babas kadar baarl olan Doan Bolak, 1995 ylnda, Yahudi sermayesinin nde gelen irketlerinden Marks& Spencer' Trkiye'ye getirdi. Cem Boyner'in ei mit Hanm'n ilk ei Aydn Bolak'n olu Halil Doan Bolak't. Cem Boyner'in ilk ei Bilgn (Sazak) Hanm boandktan sonra M. Sinan Dereli'yle

evlendi... Aydn Bolak'n ilk einden olan olu Varol Dereli, aban Karata, Turan Yazgan, Tevfik Yamantrk ve Mustafa Birim'den oluan Trk Dnyas Aratrmalar Vakf ynetim kurulu yesiydi. Meksika'nn stanbul fahr konsolosluunu yapt. leri sayfalarda okuyacanz Lbnan kkenli "Habbab"larn Delta adl petrol irketinde danmanlk yapyor. Otomobil sporlarna merakl Varol Dereli, ei Nilgn Dereli, kz Zeynep Dereli'yle birlikte stanbul cemiyetinin nde gelen isimlerinden. Aydn Bolak'la ilgili blme Trkpetrol Vakf'yla baladk, Trkpetrol Vakf'yla bitirelim. Trkpetrol Vakf'nn genel sekreterliini yllarca, Trk-slamc evrelerin nde gelen ismi Fethi Gemuhluolu yapt. Gemuhluolu vefat edince, bu greve, Kenan Rifa Dergh'na intisap eden, Mesut Ylmaz'n kuzeni Do. Dr. iek Derman'n ei eczac Uur Derman getirildi. Trkpetrol'n kard Yakn Tarihimiz adl tarih dergisine bir gz attmzda, hemen her sayda Sabetayist/Karaka cemaatinin "manev lideri" Cavid Beyle ilgili haberlere, yaz dizilerine, hatratlara rastlyorsunuz. "Cavid Bey'in Zindandan Eine Yazd Mektuplar", "Cavid Bey'in Sorgusu", "Cavid Bey'in Son Saatleri", "Cavid Bey'in Hatratndan" gibi yaz dizilerinin biri bitiyor, dieri balyordu. Dergiyi, Ahmet Emin Yalman, Vatan gazetesi matbaasnda basyordu. Uzatmaya gerek yok... Geelim...
47B

RETMEN YAHUD OLAN CEMAAT NDER

Yaklak be yz yl nce yaam Aziz Mahmud Hday'nin hayatnn ve retilerinin yeni nesillere belletilmesi iin bir grup gnll, zellikle son yirmi yldr ok aba harcyor. nce vakf kurdular: "Aziz Mahmud Hday" Vakf, 4 Ocak 1986 tarih ve 1978 sayl Resm Gazete'de yaymlanan kararla resmen tescil edildi. Eitim-renim faaliyetlerine nem verdiler. Vakf, 1987'de yksekrenim renci yurdu olarak, "Hday Erkek renci Yurdu"nu at. 1907'de bu yurda "Uhud Ortaretim renci Yurdu"nun rencileri yerletiinden dolay ad, "Hday Ihlamurkuyu Ortarenim Erkek renci Yurdu" olarak deitirildi. Vakf bu kez, 1999'da "Alemdar Erkek Kuran Kursu" renimini faaliyete geirdi. Bir yl sonra da, 2000 ylnda "Aziz Mahmud Hday Kz Kuran Kursu"nu at. Kursa katlan: 350 kz rencinin 250'si yatlyd. Vakfn mraniye'de huzurevi vard. "Hday Tasavvuf Mzii Topluluu" kuruldu Alaaddin Yavaa'nn, Aziz Mahmud Hday'nin iirlerini okuduu CD karld. ocuklar da unutmadlar. Aziz Mahmud Hday'nin yaamnn anlatld izgi film yaptlar; DVD ve VCD olarak satyorlar. Ayrca, "Aziz Mahmud Hday Vakf ilm Aratrmalar Merkezi"ni (LAM) kurdular; dergi karyorlar. Gerek vakfn kurulmasnda ve gerekse bu faaliyetlerin hayata geirilmesinde hep bir kiinin ad ne kyordu: Musa Topba! Musa Topba 1916 ya da 1917'de Konya Kadnhan'nda dodu. Babas Kadnhan esnafndan Topbazade Ahmed Hamdi Efendi'ydi. Dedesi ise Mevlna Halid-i Badad (1779-1827) hulefasndan, eyh Memi Efendi Hazretleri'nin (1784-1852) halifelerinden Kadnhanl Topba Ahmed Kuds Efendi'ydi. Daha dorusu aile "resm tarihlerini" byle anlatyor. Ara not: Konya pnar beldesinin AKP'li belediye bakan Ziya Kuz'un, Konya Bozkr gazetesi yazan Ali Akgl'e anlattna gre, dedesi eyh Memi Efendi'nin (Muhammed

Kuds Bozkr) ilgin bir yaam yks vard: am'da Halid- Badad'nin sohbetlerine katlm, feyz alm ve yaad Bozkr'n Karacahisar kyne dnmt.
Blgede kendisini ekemeyenlerin oalmas zerine ahsna defalarca suikast dzenlenmi, tfekle kendisini ldrme esnasnda iken manev bir elle tfek baka bir cihete yn deitirmitir. Karacahisar'dan ayn kazann (Bozkr) Hocaky'ne hicret etmitir. Bu kyde 17 yl irad ve mderrislik grevini yrtmtr. Hocaky'nde de hasedeilerin ve kendisini ekemeyenlerin oalmas zerine Seydiehir'e gittiler. Orada be ay kaldktan sonra (Seydiehir'e daha nceleri Abdullah Efendi'yi grevlendirmiti), kendisine, "Efendim buraya gelecektiniz de beni niye grevlendirdiniz?" gibi bir sz sylenmesi zerine ayn kazann avu isimli nahiyesine hicret etti. Zira bu nahiyede kardei sa Efendi ve onun ocuklar bulunmakta idi. (23 ubat 2006.)

Bitmedi Yazlanlara gre, Hocakoy halk yaptklarndan piman oluyor, eyhe geri dnmesi iin arda bulunuyorlar, ama eyh dnmyor. Nedense, meselenin znn ne olduu yazlmyor; kimler, neden eyhe srekli suikast dzenliyor, eyh niye gittii yerlerden kovalanyor vb. Gerekten ilgin bir yaam yks... Devam edelim... Belediye Bakam Ziya Kuz dedesi eyh Memi Efendi'nin otuz be halifesinin adm sylyor: stanbul'dan Hac Feyzullah Efendi; Alanya'nn Kzlaa kynden Ahmed Efendi; Rodos'tan Ali Talib Efendi; Buhara'dan Takentli Fazl Efendi; Mersin'in Lefke kynden Ali Efendi; Krml Hac Efendi; Denizli Tavas'tan Mustafa Efendi (Kanal 7'de program yapan Prof. Dr. Cevat Akit'in dedesi)... Bu isimler arasnda Topba Ahmed Kuds Efendi yoktu. Herhalde unutuldu; zaten halife saysnn krk alt olmas gerekiyordu. Neyse biz "resmi Topba tarihi"ni doru kabul edelim... Topba Ahmed Kuds Efendi'nin babas Nakibend eyhlerinden Topbazade Hac Mustafa Efendi'ydi. Konya, Mekke, Medine ve stanbul'da byk limlerden ders almt. Krk bin hadis ezberledii iin kendisine, "Seyyid-l-Mu-haddisn" deniliyordu. Topbalar, Konya'nn Saideli (Kadnhan'nn eski ad) kasabasnda oturuyorlard. Topbazade Ahmet Kudsi Efendi, ryasnda Mevlna Celaleddin Rum'nin "Civarmza gel" szyle Konya'ya, Mevlna Trbesi civarna yerleti. Topbalar artk Konya'nn kazasndan ehir merkezine tanmlard. Bu tanmada mutlaka ryann etkisi vard; ancak, XVIII. yzylda Osmanl'nn genelinde olduu gibi Konya blgesinde de tmar sisteminin bozulmas, retimin azalmasnn, uzun sren savalarn, vergilerin artmasnn, ekyaln oalmasnn ve fakirliin de etkisi yok deildi... Ayrca, blge srekli g alyordu. rnein Topbalarn lesi Sadeli'nin kylerine 1889-1890 yl kaytlarna gre Rumeli muhacirleri yerletirilmiti: Sarayini kyne 172 hane Rumeli muhaciri, Mesudiye kyne 29 hane Rumeli muhaciri; Ladik kyne 3 hane Rumeli muhaciri... Saideli'yle ilgili bir not daha yazmalym Fatih Sultan Mehmed, 1467'de Konya blgesindeki Karahasanoullarn ykarak, topraklarn Osmanl Devleti'ne katt. Osmanl'dan kap Karamanoullarna snan ve sadk taraftar olan Turgutoullar

Saideli'nde oturuyorlard. Fatih Sultan Mehmed, isyan etmesinler diye bir blmn blge dna srd. Halep yoluyla Msr'a giden Turgutoullarna mensup aileler, yllar sonra karlan afla Osmanl'ya dnp, Manisa'nn Turgutlu ilesini kurdular... Kadnhan Belediyesi'nin internet sitesinden son bir bilgi yazp, Topbalara devam edeyim:
Kadnhan, Konya ve Ladik'le beraber ilkalara kadar uzanan olduka eski bir tarihe sahiptir. Klasik Dou Roma dneminde Yunan-Roma yolu zerinde konium (Konya), Laodica Cambustra (LadikJ, Pira (Saideli/Kadnhan), Phomelion (Ilgn) gibi nemli ehirler bulunmaktayd. Bu nemli yol, Dou ticareti (pek Yolu) ve Kral Yolu olarak ok nemliydi. posta tekilat da bu yolu kullanmaktayd. Daha sonraki dnemlerde bu yol Bizans askeri yolu olmutur. XIX yzylda Konya'dan Eskiehir'e, oradan stanbul'a ulaan araba yoludur. Kuds'e giden haclar da bu yolu takip etmekteydi.

Kadnhan ticaret yolunun zerindeydi ama Topbalarn ticaretle ilgilenmeleri sonraki yllarda olacakt. Konya merkeze yerleen Musa Topba'n dedesi Ahmed Kuds Efendi, yllarca cami imaml, medrese mderrislii yapt. Hat sanatn rendi. Birok risale ve kitap yazd. Hidayet'l Mrtab Fazail'il Ashab adl eserini Elmall Hamdi Yazr Trke'ye evirdi. 1888'de vefat etti. Kafanz kartysa, Topba ailesinin silsilesini hatrlataym: Hac Mustafa Efendi, Ahmed Kuds Efendi, Ahmed Hamdi Efendi ve Musa Topba... Tccarla ilk adm atan Topba, Musa Topba'n babas Ahmed Hamdi Efendi'ydi. Hatta "ilerini bytmek" iin Konya'dan tand. stanbul'un Erenky semtine yerletiler. Topbazade Ahmed Hamdi Efendi, tekstilcilerin merkezi Sultanahmet'te maaza at. Gn gelecek ocuklar, Trkiye'nin en byk tekstil markalarn buradan edindikleri tecrbeyle hayata geireceklerdi... Musa Topba, Kadky'deki misyoner Fransz Katolik coles Chretiennes rahiplerine alt Saint Joseph Lisesi'ne verildi. Okul bedava deildi; stelik pahalyd; yllk creti 15-20 lirayd. Konya'da cami imaml yapan Ahmed Hamdi Efendi'nin olunu bir misyoner okuluna gndermesini nasl deerlendirmeliyiz, bilemiyorum. Musa Topba' zorlu bir renim sreci bekliyordu: iki yl hazrlk, yl rtiye, yl idadi olmak zere on bir yl okuyacakt. Franszca mecbur, dier diller semeliydi. Franszca'yla aras iyi deildi. Babas bu nedenle Prof. Angel isminde bir Yahudi'den ders aldrd. Prof. Angel'in kim olduunu bulamadk. Ama Yahudi Angeller stanbul'un tannm ailelerinden. rnein, Sami Angel nl bir tekstilciydi. Acaba Sultanahmet'te Topbalarla dkkn komusu muydu? Prof. Angel'i o mu nermiti? Musa Topba'n Yahudi Prof. Angel'den ders almas tam be yl srd. Ve bu dersler sayesinde Franszca'sn iyi bir seviyeye getirdi; zamanla Franszca kitap yazacak, Franszca'dan tercmeler yapacakt. Fransz Saint Joseph'te de be yl okudu, liseye, babasnn maazasna yakn olduu iin Nuruosmaniye'deki nklap Lisesi'nde devam etti. Okul k, ticaret renmek iin babasnn maazasna gidiyordu. nklap Lisesi'ne iki yl devam etti, sonra okuldan ayrld; renimine son noktay koymutu.

Musa Topba'n bu tarihten sonra yaam hikyesi birden deiecekti... Mspet ilimlerin yerini din bilgiler alacakt. Ailesi, "dinimizi rensin" diye Musa Topba', Elmall Hamdi Yazr'a gnderdi. Musa Topba burada Kuran okudu, din bilgiler ald. "Cumhuriyet dneminde din bilgilerin alnmasna izin verilmiyor" deniliyordu. Hatta, "Kuran renmek isteyenler devletin iddetiyle karlayordu. Musa Topba, Kuran reniyordu. Baz kiilere byle bir kstlama yoktu anlalan!.. Elmalk Hamdi Yazr'n Musa Topba'a din eitim verdii yllarda ii bandan aknd. "Halk okuduu, dinledii Kuran Kerim'i anlasn" diyen Mustafa Kemal, Hamdi Yazr'dan Kuran Kerim'in tefsirinin yazlmasn ilemiti. Elmall Hamdi Yazr, Mustafa Kemal'in teklifi gelmeden nce Msrl Prens Abbas Halim Paa'nn maddi yardmyla Byk slam Hukuku Kamusu kitabyla meguld. Kuran Kerim'in mealini ve tefsirini yazmak iin, bu ii yarm brakmak zorunda kald. Aslnda Kuran'n tefsirini kendi, mealini Mehmet Akif Ersoy yazacakt; hatta bu nedenle mill aire 6000 lira denmiti. Fakat Mehmet Akif, iddiaya gre, Trkiye camilerinde, Kuran'n asl yerine kendi tercmesinin okutulacan dnp endieye kaplarak Msr'a gitmi, tercmeyi vermeyip, ald 6000 liray da iade etmiti. Bakn, buraya bir mim koyunuz; byk airin bu "sradan nedenlerle" meali vermediine inanmak zor; baka bir nedeni olmal? Sonuta- Elmall Hamdi Yazr, Kuran'n hem mealini hem de tefsirini yazmak zorunda kald. almas on iki yl srd; dokuz ciltlik eser 1936'da 10 000 adet basld. Bir gerein altn izmek gerekiyor; Hamdi Yazr'n kaleme ald tefsirin zerinden yetmi yl geti ve ne acdr ki, bu tefsirden bir tane daha yazlamad! Hl, Yazr'n tefsiri kaynak olarak kullanlmaktadr. Bu bile tek bana Kemalist Cumhuriyet'in baars deil midir?
48B

NEDEN TARTIMIYORUZ ?

Cumhuriyet, slam reformlar "sarkl hocalar "a yaptrd. 3 Mart 1924'te hilafet lav edildi. Bu mevzudaki 431 sayl kanun deiikliini Meclis gndemine getiren kii, Urfa mebusu eyh Saffet Efendi'ydi.7[ 61 ] Teklifini 53 mebus imzalamt ve bunlarn iinde lyas Sami, Yahya Galib gibi din hocalar da vard. Ezann Trke okunmasnda da yine bir din hocasnn etkisi olmutu: 1926 ylnda stanbul Gztepe Camii imam Cemaleddin Efendi, namaz Trke kldrmak istedi. Bu olay, Trkiye kamuoyunu ikiye bld. Trke ibadeti destekleyen Vakit gazetesine konuan Cemaleddin Efendi, "Nasl ki Hristiyanlk iinde bir Protestanlk zuhur etmitir, Mslmanlk iinde de musaffa (artlm) bir Mslmanlk lazmdr kanaatindeyim" dedi. (Toplumsal Tarih dergisi, Kasm 1997.) Tartmalar aylarca srd. O arada "modernist slamc" retim yelerinden oluturulan, stanbul niversitesi'ndeki bir ilim komisyonu, "dinde reform" projesi hazrlad. Komisyonun raporu, bugne kadar baz evreler tarafndan hep kmsenmek amacyla sulandrld. Hep rapordaki baz talepler zerinde duruldu: 1) Camilere kilise gibi sralar konulmal. 2) Camilere ayakkablarla girilmeli.
F F

eyh Saffet Efendi'nin olu Ankara niversitesi rektrl yapan, yazar Suut Kemal Yetkin'di. Suut Kemal Yetkin'in kz Glmen Hanm, 12 Mart ve 12 Eyll asker darbe hkmetlerinde devlet bakan olarak bulunan lhan ztrak'la evlendi. eyhin dier olu Kadri Yetkin'in kz eyma Hanm ise, gazeteci zzet Sedes'le dnya evine girdi. zzet Sedes'in kz kardei Nazan ise, Hasrzade Elif Efendi Tekkesi'nin eyhi Yusuf Zahir'in torunu Murat Sertolu'yla evlendi. Gazeteci Sedat Sertolu bu evlilikten dodu.

61

3) Mabetlere musiki aletleri sokulmal. Bunlar vard, doru. Ama meselenin z, dini insanlarn anlamasna yardmc olmakt. Olmad. Rapor aslnda, Osmanl'nn son dneminde balayan tartmaya son noktay koymak iin dzenlenmiti. Ama, "slam'n anlalabilir hale getirilmesi"ydi. Raporu yazanlarn gr uydu: Avrupa'da benzer uygulamalar vard. Keza birok toplum kendine has mezhepler gelitirdiine gre Trklerin de kendilerine zg bir slam anlay yani "Trk Mslmanl" olabilirdi. Meselenin z uydu aslnda: Akl ve bilimi topluma egemen klmak isteyen Kemalist Cumhuriyet, Lutherd Protestanlk, Kutsal Kitap' kendi diline evirdiinde, Hristiyanlk nasl "adalk" yoluna girdiyse, benzer bir dinsel reformla Mslman Trklerin de "muassr medeniyetle kavuacana inanyordu.8[ 62 ]
F F

Bir lke ki camimde Trke ezan okunur Kyl anlar manasm namazdaki duann Bir lke ki mektebinde Trke Kuran okunur Kk byk herkes bilir buyruunu Hda'nn Ey Trkolu, ite senin orasdr vatann...

Komisyonun hazrlad "Dini Islah Beyannamesi" adl raporun altnda u akademisyenlerin isimleri vard: Fuat Kprl, smail Hakk zmirli, Mehmet Ali Ayn, smail Hakk Baltacolu, erafeddin Yaltkaya, Prof. Halil Halid, Prof. Halil Nimetullah, Prof. Arapkirli Hseyin Avni, Prof. Hilmi mer, Yusuf Ziya Yrkan.9[ 63 ] Rapora muhalifler de vard: Babanzade Ahmed Naim ve Ferit Kam imzalamamt! Ama, beyanname ok tepki alnca, sadece ezann ve hutbelerin Trke okunmas; camilerde namaz dnda Kuran'n Trke okunmas kabul edildi. 1932 ylnda yasaklanan Arapa ezan, DP hkmeti tarafndan 17 Haziran 1950'de kaldrld. Ne ilgin deil mi, DP hkmetinin Arapa ezan yasak eden kanunu kaldrmasn hararetle destekleyenle; arasnda, slam basnn her frsatta eletirdii Sabetayist Ahmet Emin yalmanda vard!.. Konuyu, TBMM gndemine kimlerin getirdiini yasa teklifini Meclis komisyonlarndan ve genel kuruldan kimlerin geirdiini sanyorsunuz ? Gelin bu konuyu farkl bir bak asyla ele alalm...
F F

Bu reformlar Avrupa'da daha nce balad; Aydnlanma a'nda hzland. En tutucu Yahudiler bile dinlerinde reform yaptlar. rnein, Moses Mendelssohn (1729-1786) ilk defa din ile dnya ilerini ayrmann zorunluluundan bahsetti. badet eklinin, kadn-erkek ayrmnn, cumartesi yasaklarnn (abatta k yakmamak, otomobil kullanmamak gibi) kaldrlmasna nclk etti. 63 Yllar sonra, 27 mays 1960 gn stanbul niversitesi Rektr Ord. Prof. Sddk Sami Onar ve stanbul Hukuk Fakltesi Dekan Prof. Naci ensoy ile hukuku retim yeleri Ord. Prof. Hfz Veldet Velidedeolu, Prof. Hseyin Nail Kbal, Prof. Ragp Sarca, Prof. Tark Zafer Tunaya ve Do. Dr. smet Giritli, asker mdahalenin merkezi Genelkurmay'a arld. Orgeneral Cemal Grsel retim yelerine bir konuma yapt: "Biz niversiteye inanyoruz. Hayr iman ediyoruz- Sizlerden yeni bir anayasa yapmanz istiyoruz. Hibir mdahale fikrinde deiliz. Yalnz, yapacanz bu anayasada iki eyin olmasn istiyoruz. Din istismarn yasaklayan hkmler ve ikinci bir meclis olsun." Askerler Trke ezann tekrar hayata geirilmesini tartmlar ama Mill Birlik Komitesi'ndeki subaylarn ounluu kar knca vazgemilerdi.

62

Bir soruyla balayalm: Arapa ezan yasann kaldrlmas iin mcadele edenler, slam'n kutsal metinlerinin Latin harfleriyle okunmasna ve yazlmasna neden kar kmadlar? "Allahekber"in "Tanr uludur" eklinde sylenmesine kar kld; peki yazlmasna niye kimse tepki gstermedi? Trkler hep vnmez miydi, "Kuran Kerim Mekke'de Peygamber'e inmitir; Kahire'de usulne gre okunmutur; stanbul'da en baarl hsn-i hatla yazlmtr" diye. in zne baktnzda, ezann Trkeletirilmesinden ok, kelamn Latin alfabesiyle yazlmasna kar klmas gerekmiyor muydu? yle ki: Yaz, Allah'n kelamnn (sznn) ifadesiydi. Ama ezan Tanrnn buyruu deildi. Dolaysyla ezann szleri de Allah kelam deildi; Kuran Kerim'de yoktu. Ezan, Mslmanlar Allah'n emri namaza armak iin yksek sesle sylenen ar szleriydi. stelik doal olarak deiikliklere de uramt. rnein nce szleri ksayd; sadece "es-salat" (haydi namaza) diye ar yaplrd. Daha sonra, Abdullah bin Zeyd el-Ensar, Hz. Muhammed'e ryasnda yeiller giymi birini grdn ve onun kendisine ezanda sylenecek birtakm szler rettiini bildirmi. Peygamber bu szleri kabul etmi. (Orhan Hanerliolu, slam nantan Szl, s. 94.) Ezan yedi cmleden oluuyor ve okunuunda da eitli mezheplerce farkllklar var. rnein, ilk cmle sadece Maliki mezhebinde iki kez, br mezheplerde drt kez tekrarlanyor. ran, ezana "Aliyyn Venyullah" yani "Ali Allah'n velisidir" eklemesini yapt. Hele bir gidin in'de ezan sesi dinleyin, anlayana byk dl var! Peki ezan Trke okundu diye niye frtnalar koparld ? Gelin poplizmi bir yana brakp bu meseleyi soukkanllkla tartalm: Mesele aslnda bize ait kltrel bir zelliimizden kaynaklanyor, biz okumuyoruz ! Hadi bir bahane bulalm; szl geleneimiz olduu iin, okuduklarmzla deil, dinlediklerimizle "rendiimizi" sanyoruz... Ezan iittiimiz iin, onun deitirilmesine tepki gsteriyoruz. Ama ayn deiiklik Kuran Kerim'de olduunda, sesimiz bile kmyor; nk haberimiz bile olmuyor! Ltfen syler misiniz, Kuran Kerim'in Latin alfabesiyle Trke yazlmas ne zaman olmutur? Sorduum ilahiyat arkadalar bu sorunun yantn hemen veremediler. Bu soru yneltildii zaman, hepsinin aklna 1928'deki Kuran Kerim'in meali ve tefsiri geliyor; ama benim sorum netti: Kuran Kerim ne zaman Latin alfabesiyle Trke yazld? Kimse tarih veremedi! Nasl olmu biliyor musunuz: Trkiye'de saatli maarif takvimleri basan bir irket, Kuran Kerim'in sayfalarn Latince yazmaya balam! Kimsenin ne haberi olmu ne de tepkisi... Bilmem derdimi anlatabiliyor muyum; Trkiye'de her alanda olduu gibi, manev dnya da okunmuyor, sadece dinleniliyordu; iin znde btn mesele buydu. Bu nedenle ezann Trke okunmasna kar kanlarn, Kuran Kerim'in Latin alfabesiyle Trke yazlmasndan haberi bile yoktu. Prof. Yaar Nuri ztrk'n dedii gibi, Kuran Kerim bizim evlerimizde sadece beyaz ilemeli rt iinde duvarda asl duruyor. brahim Mteferrika'ya matbaa kurma izni 1718'de kt. lmne kadarki yirmi yllk srede sadece 17 kitap basld. Ondan sonra matbaaya krk alt yl ara verildi! Avrupa'da ayn

yllarda ylda 50 000 adet kitap baslyordu. Evet okumuyoruz. Bata Kuran Kerim olmak zere din eserleri de okumuyoruz. Kukusuz dindarmz ok. Ama bu dindarlk sadece "Allah'a inanmakla snrldr" diyebilir miyiz? Bizde imann zayf olmasnn nedeni olarak hep Kemalist Cumhuriyet rejimi gsterildi. Byk hakszlk. Orta Asya, Seluklu ve Osmanl'da durum farkl myd ? Trkler, slam'n klc olmutu, ama limi olmamt. "iman eksiklii" nedeniyle mi, Trke ezana kar klp, Latin alfabesine kimse sesini karmad? Trkiye'de Mslmanlarn ou, okumad iin, her duyduuna inanmay hl srdryor. sminin bana "hac" ya da "hoca" sfat koyan herkes byk sayg gryor. "Halife"'dir diye yere ge sdrlamayan Osmanl padiahlarndan bir kii bile Mekke'ye gidip "hac" olmad. Her "sakal uzun cppeli"nin syledii doru kabul ediliyor ! Kimse dinin zyle ilgili deil, hep gstermelik. Bu her eyden nce, slam'a ayptr. Hz, Peygamber yollara tkrmenin hata olduunu sylemitir. Hatta mendilini karp iine tkrp katlayarak, nasl yaplacan bile gstermitir. Bu tm hadis kitaplarnda yazar. Peki yleyse hl yere tkren Mslmanlar nasl deerlendireceiz ? Mslman'n cahilini nasl aydnlatacaz ? nceki blmde yazdm; Hristiyan "dnme" Molla Sleyman, hibir bilgisi olmamasna ramen, eline Kuran Kerim alyor ve gya ondan okuyor gibi aklna ne geliyorsa sylyordu; sonuta bu uyduruk szlerle yrenin limi oluvermiti! Bugn ne deiti ? Bir dnn: slam tarikatlarda-cemaatlerde iyi vaaz veren hocalar herkes tanr, ok sayg gsterir de, kitap yazandan, aratrma yapanlar niye kimse bilmez ? Okumuyoruz; dinliyoruz, seyrediyoruz. Ve stelik bildiimizi sanyoruz... oumuz daha, "peygamber" szcnn Farsa olduunu bilmiyor. Trke ezana kar kanlar, kutsal olduunu sand baz szcklerin Hz. Muhammed dneminde kullanlmadm bilmiyor. Syler misiniz, o dnemin, "Mekke dili"nin bugn Araplar arasnda bile konuulmadn ka kii biliyor? Hangi Arapa'dan bahsediliyor; slam ncesi kuzey ve dou Arapas, klasik ncesi Arapa, klasik Arapa, yeni Arapa, orta Arapa, modern Arapa... Hz. Muhammed dneminde Mekke'de konuulan Arapa'y bilen nadir isimlerden, din bilgini Turan Dursun'u da ne yazk ki terre kurban verdik. Bugn "onomastik"le (zeladbilim) ilgilenenlere neden "deli yaftas" yaptrlmak isteniyor sanyorsunuz ? Din bezirganlar iktidarlarn her ekilde koruyor... Sonuta, 1950'de Trke ezann kaldrlmas, bir hkmeti yllarca ayakta tutmaya yarad. Demek ki o yllarda, iyi bir siyasal strateji uygulanmt! Benim zavall halkmn dinsel inancn biraz okaynca sana dnyalar bile veriyor, Sabetayist bir hkmet olsan bile... (Bkz. Efendi kitab.) Fransz htilali'nin nderlerinden Jean-Paul Marat ne diyordu: "Halk zincire vurmak iin nce uyutmak gerekir."
49B

REFORMUN AYAK SESLER

Dinsel reformlar Cumhuriyet hayata geirmiti ama, ncesi vard. Arap alfabesindeki reform giriimleri Osmanl'da Mnif Paayla balad. Mnif Paa bakan olduu Cemiyet-i lmiye-i Osmaniye'de 1 Mays 1862 tarihinde verdii konferansta Arap alfabesinin Trke kelimelerin yazmnda yetersiz olduunu syledi. rnein zel isim yazmakta ok zorlanlyordu. Trke'nin ses varlna uygun deildi. Mnif Paa'nn nerisi, Latin harfleri deildi kukusuz; Arap harflerinin slahyd;

harflerin altna ve stne harekeler, yeni iaretler koymak; kelimeleri harfleri birletirmeden yazmak gibi... Bata Osmanl olmak zere, Mslmanlarn Latin alfabesini kullanmas gerektiine dair gr ilk kez XIX. yzyl banda ifade edildi. Fransz dilbilimci C. Franois Volney'in yaymlad, Avrupa Alfabesinin Asya Dillerine Uygulanmas adl kitabndaki bu nerisi, Kuran Kerim'in Arap harfleriyle yazlm olmas sebebiyle tartlmasn bile imknsz hale getirmiti. O yllar, "yazy deitirmenin din deitirmek" gibi alglanld bir dnemdi. Benzer almalar Azerbaycan'da dn adam Mirza Feth Ali Ahundzade yapm, hatta projesini devrin Sadrazam Fuad Paa'ya sunmutu. Mnif Paa'ya destek veren ise Sadrazam Ali Paa'yd. Fuad Paa ile Ali Paa'dan bahsetmii mi; hani Yenikap Mevlevhanesi'ni anlattm blmde. Yenikap Mevlevhanesi de Arap alfabesinin slah edilmesi giriimlerini destekliyor muydu acaba? ttihatlar bu konuda bir iki alma yaptlar, ama hayata geirmeye korktular. Osmanl'nn dnp yapamad birok reformu Kemalist Cumhuriyet gerekletirdi. Din reformlarn yapld 1928'de, "Trkiye Devleti'nin dini, din-i slmdr" hkm Anayasadan karld. Milletvekilleri TBMM'de yemin ederken artk "vallahi" yerine "sz veririm" diyecekti. Bylece, din siyaset hayatndan karld. Ama, bu reformlar, politikaclarn dini kullanmasna engel olamad. Konunun bir de "entelektel" boyutu var. Bat'ya gre, Martin Luther (1483-1546) ncil'i Almanca'ya evirerek r amt. Kitaplar byle diyor. yle ya, her reformun merkezi "Bat"! Okullarmzda bize gsterilen dnya haritasnn merkezinde bile Avrupa var; nedense? in'deki haritalardaysa, dnyann merkezinde in var; Amerika ktasnda ABD! Neyse. Anlatmak istediim u: Gidin grn; stanbul'daki slam Eserleri Mzesi'nde ilk Mslman Trk devleti Karahanllar (840-1212) dneminden kalma Kuram Kerim'in en eski Trke tercmesi vardr. Martin Luther'den 250 yl nce gereklemitir bu eviri! Karahanllardan 750 yl soma, TBMM kararyla Kuran'n meali ve tefsiri Elmall Hamdi Yazr'a yazdrld. Hakkn teslim edin, bu baar kimindir? Kemalist Cumhuriyet'in slam, akl yok eden bilgisiz ve cahil pirlerin, eyhlerin, dedelerin elinden alp zgrletirdii bir gerek deil midir?..
50B

OKAN BAYLGEN'N BYKDEDES

Aziz Mahmud Hday Dergh Vakf kurucusu, eyh Musa Topba'n yaamn renebilmek iin, "din bilgisi retmeni" Elmall Hamdi Yazr' yakndan tanmamz gerekiyor. Ama nce, ilginizi ekmek iin bir taktik uygulamalym: Elmall Hamdi Yazr, televizyonlarn "haar ocuu" Okan Baylgen'in anne tarafndan bykdedesiydi!.. Elmall Muhammed Hamdi Yazr, 1878 ylnda Antalya'nn Elmal ilesinin, Karyad Mahallesindeki numaral evde dnyaya geldi. Elmal denince akla ilk gelen, Hac Bekta Veli'nin felsefesini Anadolu'ya yayan Abdal Musa'nn trbesi ve derghdr. Hamdi Yazr'n Bektalikle bir ilgisi yoktu. Elmal, annesinin memleketiydi. Babas Numan Efendi Burdur'un Glhisar kazasna bal Yazr kyndendi; Elmal er'iye Mahkemesi'nde baktipti.

Grev yapt srada Elmal ulemasndan Sarlarl Mehmed Efendi'nin kz Fatma Hanm'la evlendi. lk ve orta renimiyle birlikte hafzln da Elmal'da tamamlayan; Arapa'y burada renen Elmall Hamdi Yazr, days Mustafa Zeki Efendi'yle stanbul'a geldi. Bir dnem Aziz Mahmud Hday'nin gittii Kkayasofya Medresesi'ne yazdrld. lim eitimi yannda, Beyazt Camii'nde Kayserili Mahmud Efendi'nin sohbetlerine katld, ondan icazet ald. Ayrca Bakkal Arif Efendi ve Sami Efendi den hal sanatn rendi. Siyasetle ilgiliydi: Sultan II. Abdlhamid ynetimine muhalifti. ttihat ve Terakki Cemiyeti'ne katld; lmiye ubesi'ne ye oldu. slamc dncenin nde gelen isimlerinden biri olarak tannmaya balad. kinci Merutiyetle birlikte ttihatlarn listesinden Antalya mebusu seildi. 31 Mart 1909'daki gerici ayaklanmann ardndan, ttihatlarn, Sultan II. Abdlhamid'i tahttan indirmesine rza gstermeyen Fetva Emini Nuri Efendi'yi ikna etti ve hal (istifa) fetvasnn msveddesini bizzat kendisi yazd... ok okuyan bir din limiydi. Franszca, ngilizce, Arapa ve Farsa biliyordu. Srat- Mstakim ile Sebil r-Read'da makaleler kaleme ald. Elmall Yazr'a gre, slam dnyasnn iine dm olduu durumun nedeni dinin kendisi deil, Mslmanlarn bu dinin ilkelerini tam olarak zmseyememi olmalaryd. Samiha Ayverdi, Nezihe Araz, Safiye Erol ve Sofi Huri tarafndan kaleme alnan, Kenan Rifa ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk kitabndan reniyoruz ki, Elmall Hamdi Yazr ile Kenan Rifa ok iyi gren iki dosttu, (s. 663.) 1918'de eyhlislamlk bnyesinde kurulan Dar l-Hikmet l-slamiye azalna getirildi. 1919*de bu messesenin reisliine tayin oldu. Yine ayn dnemde srarl teklifler karsnda Damat Ferid Paa'nn birinci ve ikinci kabinelerinde Evkaf nazrl (mays-ekim 1919 ve ekim 1919-mart 1920) grevini stlendi Bakanl dneminde ikinci dereceden Osmanl nianyla dllendirildi. 1919'da yan Meclisi (Senato) yeliine tayin edildi Ulusal Kurtulu Sava dneminde lehte veya aleyhte bir davranta bulunmad. Medresede okuyanlar arasnda uzman yetitirmek zere kurulan "Medreset lMtehassisn"de mantk hocas olarak grevliydi. Ankara Hkmeti zafer kazannca, Elmall Haindi Yazr, Damat Ferid Paa kabinelerinde yer almas nedeniyle, ulusal gler aleyhindeki bu kabinelerin verdii kararlardan sorumlu tutuldu; gyabnda idama mahkm edildi, stanbul'da gzaltna alnarak Ankara'ya gtrld; krk gn tutuklu kald. stiklal Mahkemesi tarafndan -iddialara grettihat ve Terakki Cemiyeti'ne ye olmas sebebiyle susuz bulunarak serbest brakld. Yzellilikler listesine bile konulmad! Bu iddia pek geerli gzkmyor; benzer durumda olan pek ok kiinin akbeti hi de hayrl olmad Ama neden affedildiini bilemediimizi yazabiliriz. Ama Elmall Hamdi Yazr, istiklal Mahkemesi travmasn zerinden atamad; sylenenlere gre apka Devrimi'nden sonra yirmi yl evinden dar kmad. Bir dier iddiaya gre, Cumhuriyet devrimlerini protesto etmek iin evinde inzivaya ekilmiti. Bu iddia doruysa "Trke ibadet" iin niin yardmc olmutu ? Olu, Fenerbahe Kulb Haysiyet Divan eski yelerinden Hamdun Yazr'a gre, babas cuma namaz iin bile dar kmamt ! Hamdi Yazr, stanbul'da Kayserili Bekir Sami Efendi'nin kz Firdevs Hanm'la evlendi. erkek biri kz drt ocuklar oldu. Ortanca olunu on alt yanda, tek kzn ise 1946'da ocuk dnyaya getirirken kaybetti. Byk olu Muhtar Yazr, Galatasaray Lisesi'ni ve Siyasal Bilgiler Fakltesi'ni bitirdi. Bir sre devlet kadrolarnda hukuku olarak alt, ama sonra istifa edip ticarete atld...

Dier olu Hamdun Yazr, Selanik kkenli Melike (Kurt) Hanm'la evlendi. ocuklarna Hamdi adn verdiler. Musa Topba din bilgiler renmek iin Elmall Hamdi Yazr'n evine gidiyordu. Buraya bir bilgi eklemeliyim: Hamdi Yazr ile Topbalar akrabayd. Hamdi Yazr'n kz kardei Topbalara gelin gitmii i Konu konuyu ayor; Elmall Hamdi Yazr'n kaleme ald, Hak Dini Kur'an Dili Yeni Meali Trke Tefsiri'nden bir rnek verelim: Elmall'nn yorumuna gre, Hz. Muhammed'in ad Tevrat'ta geiyordu. Nitekim Habbuk Kitab'nda yle deniliyor:
Allah Tur-i Sina'dan, Kudsi Faran Da'ndan geldi. Muhammed'in kymetinden sema bir alsa ve hamdinden yeryz bir dolsa (...) Ey Muhammed, oklar senin emrinle tam bir kan kanacak, yeryz nehirlerle grleyecek. Seni dalar grd titredi, sel yamurlar senden bir yana ekildi, (cilt I, s. 414-415.)

Elmall Yazr'n Tevrat'ta Habbuk diye adlandrd blm, Nahum'dan sonra gelen Habakkuk'tu. stelik Tevrat'n brakn bu blmn, hibir yerinde Muhammed ad gemiyordu. Benzetme bile sz konusu deildi. Dorusu neydi: Tanr Teman'dan, Kutsal Tanr Paran Da'ndan geldi. Seki grke mi kaplad gkleri, O'na sunulan vgler dnyay doldurdu. Duruuyla dnyay sarst. Titretti uluslar bakyla, yal dalar darmadan oldu, dnya kurulal beri var olan tepeler O'na ba edi. Tanr'nn yollar deimezdir. Uuan oklarn prltsndan, parlayan mzran ltsndan, yerlerinde durakald gne ve ay. Sense atlarnla ineyip getin byk denizleri, sularn kprterek. Bu almay ben yapmadm, " www.islamacevap.net " adl, Hristiyan propagandas yapan bir nternet sitesinden alp, zetledim. Sonuta, Hristiyanlar diyor ki: Grld gibi Hamd Yazr, okuyucunun nasl olsa bir aratrma iine girmeyeceinden emin bir ekilde, dier birok slam yazarnn yaptn yaparak, Muhammedi yceltmek iin olmadk saptrmalar iine girmekte ve okuyucuyu yanl bilgilendirmektedir. Bunlar okuyan Mslmanlar da, Tevrat'n Muhammed'den hem de vgyle bahsettiine kolaylkla inanabilmektedir. Hristiyan misyonerler, sahip olduklar bu Internet Sitesinde, baz Mslmanlardaki Yahudi hayranln anlayamadklarn yazyorlar!.. Neyse... Kahramanz Musa Topba'a dnelim:
HU UH 51B

BUHARALI BEKR HK EFEND

Musa Topba kendisinden iki ya byk ablas Merrefle birlikte, Hamdi Ayta'tan hat dersleri ald. Nazif ilebi'yle evlenen ablas Merref elebi zamanla Trkiye'nin nde gelen hat sanatlarndan biri oldu. Musa Topba bu sanat sevmiti ama arad bakayd... Sultanahmet'te mezzinlik yapan Buharal Bekir Hk Efendi, Esad Erbil'nin halifesi Eminn Mfts Ali Yekta Efendi ve 27 Mays 1960 asker harektndan sonra Diyanet leri bakanlna getirilen mer Nasuh Bilmen gibi, stanbul'un son ulema nesli diyebileceimiz ahsiyetlerin sohbetlerinde bulundu. Bu sohbetler, -Kenan Rifa mritlerinden bahsederken yazmtm- smetefendi Camii'nde yaplyordu. Bu sohbetlere, CHP milletvekili (7.-8. dnemler) ve Adalet bakan (1963-1964) Sedat umral gibi isimler de katlyordu. Musa Topba okumaya meraklyd; "27 Mays'n din bilgini" mer Nassuhi Bilmen'in, sekiz ciltlik Kuran- Kerim'in Trke Meal-i lisi ve Tefsiri ile iki ciltlik Byk Tefsir Tarihi'ni. o yllarda elinden drmedi.

Devrin din limleri, terbiyesiyle kendisini herkese sevdiren Musa Topba' hep vdler.
stanbul'a geldii zamanlarda Bedizzaman Saidi Nurs'ye de arabasyla hizmet ettiini kendisi anlatrd. (...) Ms Efendi'nin hayatnda en byk deiiklik Ramazanolu M. Sami Efendi'yi tandktan sonra gereklemitir. Kendisi ile ilk defa 1950 ylnda Bursa'da tant. Bu tanmadan sonra zaman zaman Sami Efendi'nin ziyaretine gitse de esas intisab 1956 ylndadr, ( www.altinoluk.com )
HU UH

Ve imdi karmza bir baka din limi kt: Mahmut Sami Ramazanolu, 1892'de Adana'da dnyaya geldi. Babas Mcteba Efendi, annesi mm Glsm Hanm'd. lk, orta ve lise tahsilini Adana'da grdkten sonra stanbul'da Darlfnun Hukuk Mektebine girdi. Okul yllarnda, nce Gmhanev Dergh'na ntisap etti. ! Daha sonra ise Kelam Dergh'nda, eyh Esad Erbil'ye baland. Medyada yazlp sylenenlere gre, nl ovmen Mehmet Ali Erbil'in byk dedesi olan eyh Esad Erbil'yi tanmadan geersek, meseleyi tam deerlendirenleyiz. O halde karmza bir biyografi daha kt...
52B

NAKBEND KRTLER-NAKBEND TRKLER FARKI

eyh Muhammed Esad Erbil, 1847'de Musul yaknlarndaki Erbil'de dodu. Babas Halid Tekkesi'nin postniini eyh Muhammed Said'di. Dedesi, Halid-i Badad'nin halifelerinden eyh Hidayetullah't. Mevlna Halid-i Badad Erbil'de ina ettirdii dergh bu aileye brakmt. Badad'nin halifelerinden Taha el-Harir'den seyr slukunu tamamlayp icazet ald 1875 ylnda hac vazifesini yapmak iin Hicaz'a gitti. eyhinin vefat haberini alnca stanbul'a geldi. Ksa zamanda nlendi. Sultan II. Abdlhamid'in damad Dervipaazade Halid Paa'ya Arapa retti ve din bilgiler dersi verdi. Fndkzade'deki bir Kadir tekkesi olan Kelam Dergh'na tayin olundu. Kimine gre srgn, kimine gre bilinmeyen bir misyon iin grevli olarak, Sultan II. Abdlhamid tarafndan Erbil'e gnderildi, On yl sonra, 1908'de tekrar stanbul'a dnmesi gsteriyor ki, II. Abdlhamid tarafndan zorunlu ikamet iin Erbil'e gnderilmiti. Tekrar Kelam Dergh'nda greve balad. Sultan Mehmed Read boalan skdar'daki Selimiye Dergh'n da Esad Erbil Efendi'ye verdi. O da olu Mehmed Ali'yi grevlendirdi. kinci Merutiyetin getirdii zgrlk ortamnda, dervilerin haklarn korumak; tasavvuf kltrnn topluma aktarlmas iin geleneksel yollar haricinde yeni araylar bulmak iin, "Cemiyet-i Sufye" adl dernei kurdu. Dernein bakan dnemin eyhlislam Musa Kzm Efendi'ydi. Esad Erbil Efendi ikinci bakand. Tasavvuf adna bir dergi kardlar. Yazdklarnn ana hatlar uydu: Tasavvuf hayat vazgeilmezdir. Ancak bugnk tasavvuf hayat slaha muhtatr. Bozulmu bir tasavvuf hayatn ortaya kard dervi tipini genelletirmek yanltr... Esad Erbil Efendi ateli bir ttihat'yd. 1914'te Meclis-i Meayih'in nce yeliine sonra bakanlna getirildi. Kendisi gibi II. Abdlhamid dneminde Trablusgarp'a srgne gnderilmi Bekta eyhi Nail Baba ve evresiyle de sk gryordu. Bu evrelerden de ald yardmlarla tekkelerin slah ve eyhliklerin ehliyetli kiilere verilmesi iin almalar yrtt. "Surre emini" olarak hacca gitti. Mill Mcadele balaynca Fevzi akmak, Ankara'ya gitmeden nce gelip elini pt, hayr duas etmesini stedi. Esad Erbil Efendi'yi 1925 ylnda ziyaret eden ve derghnda on drt gn kalan

Danimarkal parapsikolog Carl Wett, zmir valilii, Bahriye nazrl, Berlin bykelilii grevlerinde bulunmu, Mahmud Muhtar Paa'nn davetiyle stanbul'a gelmiti. Avrupa ve Hindistan'da psiik aratrmalar yapan Wett'in amac, dervilerin kendilerine has usullerle ulatrlan cokun ruh halini gzlemlemekti. Carl Wett'in Derviler Arasnda ki Hafta adl kitabndan reniyoruz ki, Mehmed Ali Ayn, Ferit Kam, Ahmed Muhtar Paa Esad Erbil'nin sohbetlerine de katlyorlard. Birlikte ekilmi fotoraflar vard. (s. 248.) eyh Esad Erbil'yi tannm klan nl mritleri deildi kukusuz. 1925'te tekke ve zaviyeler kapatlnca Erbil'e dnmemi, aksine Erbil'deki mallarn satarak Erenky'deki evkipaa Kk'n satn alm ve hi sokaa kmama karar almt. Ancak 23 aralk 1930'da Astemen Kubilay'n ehit edildii isyan tevik suundan olu Mehmed Ali Erbil'yle birlikte gzaltna alnd. Bir ay sonra stiklal Mahkemesi baba ile oul hakknda idam cezas verdi. Ya altm beten byk olduu iin eyh Esad Erbil'nin cezas mebbet hapse evrildi; olu Mehmed Ali Erbil 28 kiiyle birlikte idam edildi.10 64 dam edilen 29 kiinin arasnda, Menemen'de bakkallk yapan Haym olu Yosef de vard. syanclarn, ehit Astemen Kubilay'n kesik ban yeil bayran tepesine asmak iin kulland ipi o satmt. Olunun idamndan bir ay sonra 4 mart 1931'de eyh Esad Erbil tedavi grd Menemen Asker Hastanesi'nde vefat etti. Kimine gre ise zehirlenek ldrld... Menemen'deki isyanda eyh Esad Erbil'nin iki mridi daha vard. Ama bu, baba ile oulun isyan dzenledikleri anlamna gelmezdi herhalde. Yani, ortada somut delil yoktu. Durumalarda ortaya kt ki, stanbul polisi eyhin kkn hep gzaltnda tutmutu. Acaba mesele u muydu? eyh Esad Erbil! Krt't. syanc Krt eyh Said'in yakn arkadayd. kisi de, Nakibendi tarikatna mensuptu; Halid ekolnden geliyorlard. ttihat olduu iin baz din adamlar idam sehpasndan alnrken; ttihat olan; tekkelerin, eyhlerin reforma tbi tutulmalar gerektiini syleyen; evresinde okumu yazmlar toplayan eyh Esad Erbil neden yok edilmiti? Sanyorum, Cumhuriyet, Halid Nakibendliinin Krt kolunu kesmek istemiti... Meydan, Halid Nakibendliinin Trk koluna, "Beyaz Mslmanlarda kalmt... Yani, mesele din deil rkydi. Dnsenize, Said-i Krd nasl Said-i Nurs oldu ? izgideki bu deiimin sebebi sadece "Eski Said"- "Yeni Said" meselesi miydi? Krtln deil Mslmanln ne karmas bile, ne zorluklar getirmiti yaamna Hatta ldkten sonra bile... Yeri gelmiken Said-i Nurs'yle ilgili bilinmeyen bir gerei, ilk kez bu kitapta aklyorum: Said-i Nurs 23 Mart 1960'ta Urfa'da vefat etti. stei zerine Halilrrahman Camii haziresine defnedildi. 27 Mays 1960 asker mdahalesinden sonra, "Mezar siyas bir sembol haline getiriliyor" iddiasyla, 12 Temmuzda mezarndan karld ve bilinmeyen bir yere gtrld. Bugne kadar bu bilinmeyen yerin Isparta olduu syleniyor ve yazlyordu. Dorusu udur: Mezardan karlan Said-i Nurs'nin tabutu Kbrs aklarnda denize atld !
F

dam edilen Mehmed Ali Erbil, ovmen Mehmet Ali Erbil'n dedesi miydi ? Mehmet Ali Erbil'e gre dedesi Mustafa Erbil'di ve polis memuruydu. Yani basnda yazlanlar doru deildi: Ayrca 1874 doumlu Mehmed Ali Erbil'nin tek olu vard; Bahaeddin. eyh Esad Erbil'nin Mehmed Ali Erbil'den baka, iki kz bir olu daha vard. Olu Muhammed Erbil, hep Erbil'de yaad iin onun aile sicilini bilemiyoruz. Basnda, sanyorum isim benzerlii nedeniyle Mehmed Ali Erbil'den dolay akrabalk var dense de, eer akrabalk sz konusuysa, bu ancak Muhammed Erbil kanalndan olabilir. Keza polis memuru Mustafa Erbil, Kuzey Irak'tan Trkiye'ye gelmiti.

64

Evet, Said-i Nurs'nin cesedi Akdeniz'e atld. Bu nedenle bugn Said-i Nurs'nin ceseti bulunamamaktadr... Ne yazk ki dnemin artlar gerei yaplan bu anlamsz ve irkin hareketi bugn Trkiye'de savunacak bir kii bulamazsnz... Ama... Nedense bu tr irkinlikleri sadece sol hkmetlerin yapt sanlyor. Halbuki... Sleymanclarn lideri Sleyman Hilmi Tunahan 16 Eyll 1959'da ldnde, mritleri onu Fatih Camii'ne defnedecekken, DP hkmetinin emriyle cenaze Karacaahmet Mezarl'na gtrld ve burada polis nezaretinde defnedildi. Bu nedenle, Sleymanclar, liderlerine byk gler atfederek, Adnan Menderes'in de 16 Eyllde idam edilmesini gayet manidar bulurlar! Konuyu datmayaym... Ayn ekolden gelen Nakibendlerin bir blm yok edilirken, Nakibend "Beyaz Mslmanlar"n n almt!.. Bu nedenle stanbul'un gbeindeki merkezinde irat faaliyetlerini srdren Gmhanev Tekkesi'ne, smail Aa Dergh'na kimse ses karamazken, Adyaman'daki Menzil Dergh hep gzaltnda tutulacakt... imdi dnelim tekrar Mahmut Sami Ramazanolu'nun hikyesine: eyh Mahmut Sami Ramazanolu, eyhi Esad Erbil gibi Krt deildi. Derghn Internet sitesi, " www.altinoluk.com"a gre Trkmen aireti Ramazanoullarna mensuptu. eyh Ramazanolu, tekke ve zaviyelerin kapatlmasndan sonra memleketi Adana'ya dnd. Hac yolunun ald 1946'da ilk kez Mekke'ye gitti. 1951'de stanbul'a geldi ve iki yl kald. Tekrar hacca gitti. 1953'te hac dn am'a yerleti. Bu ikameti dokuz ay srd. Tekrar stanbul'a geldi ve eyhi Esad Erbil'nin yaad Erenky'e yerleti. rat faaliyetlerini Erenky Zihnipaa Camii'nde srdrd. Sohbet halkas her geen gn byd; sohbetlerine zellikle zengin iadamlarnn gelmesi dikkat ekiyordu. Kendi ailesinin de zengin olmas nedeniyle bu evrelerle daha iyi ilikiler kurduuna yorumlanyordu bu durum. eyhlii sresince Tahtakale'de bir irketin muhasebesini tutuyor olmas da bu evrelerle ilikisini glendiriyordu. (Ruen akr, Ayet ve Slogan, 1991, s. 56.) Erenky cemaatinin eyhi Mahmut Sami Ramazanolu 1979'da Suudi Arabistana hicret etti. mrnn kalan ksmn burada geirdi ve 12 ubat 1984'te vefat etti. Gazeteci Ruen akr'a gre, eyhin lmnden sonra derghn bana tek bir kii gemedi; faaliyetler birbirinden grece bamsz olan drt kiilik bir heyet tarafndan ynlendirildi. Bu drt isimden biri de Musa Topba't... Musa Topba, derghn sanki yayn ilerinden sorumluydu; 1980 ylnda Erkan Yaynlar'nn kurulmasna nclk etti. 1986 ylnda da Altnoluk dergisinin karlmasna nayak olduu gibi, ayn yl skdar'da Aziz Mahmud Hday Vakf'nn kuruluuna madd ve manev katkda bulundu. Sabetayist Ilgaz Zorlu, Sabetayistlerin Aziz Mahmud Hday Dergh'na madd yardmda bulunduklarm sylyordu. Ama sanrm, Musa Topba' kastetmiyordu!.. Musa Topba btn bu faaliyetlerinde yalnz deildi. Kardeleri Muammer Topba, Hulusi Topba, Nuri Topba ve Abidin Topba hemen hemen ayn sreci yaadlar. Ayn hocalardan ders aldlar, ayn sohbetlere katldlar deneklere, vakflara yardmlarda bulundular...
HU UH

Bu arada i dnyasnda da hzla bydler... 1951 ylnda, gn gelecek Trkiye'nin tannm tekstil firmalarndan olacak Bahariye Mensucat' kurdular. Ayn yl stanbul'da kurulan lim Yayma Cemiyeti'nin kuruluunda yer aldlar. lk kurucular arasnda artacak kadar ok Topba vard: Hulusi Topba, Abidin Topba, Muammer Topba, Sabahattin Topba, Mustafa Topba, Eymen Topba ve Osman Nuri Topba. Komnizmle mcadeleyi ana hedefi haline getiren lim Yayma Cemiyeti'nin kuruluunda bu kadar ok Topba'n olmasn nasl deerlendirmemiz gerekiyor? Bilmiyorum... Belki ileri sayfalarda ipular bulabiliriz...
H H 53B

SOSYETK TOPBALAR...

Topba ailesinin din arlkl ilikiler an Musa Topba'n ahsnda grmeye altk. imdi de, yeen Eymen Topba'n ahsnda, ailenin ticaret-siyaset ilikilerini renmeye alalm. Topbalar ticaret konusunda son derece ileri grlydler. rnein, 1951 ylnda Bahariye Mensucat'n reklamlarn radyoda yaynlattlar. stelik dnemin yldz Orhan Boran'a hayli byk paralar vererek, ilk konulu reklam eken firma olmulard. Bana ilgin geldi; tpk Topbalar gibi ailece lim Yayma Cemiyeti'ne kurucu olan lker ailesi de reklamn yararna inanm, o yllarda lker Biskvileri'nin reklamm radyoya vermilerdi... "Beyaz Trkler" radyoda reklamn gcn kefetmemiken "Beyaz Mslmanlarn bu konuda nc olmalarn nasl analiz etmeliyiz!.. Rastlant m; zamanla "Beyaz Mslmanlarn i alan tekstil, "manken sektr"n de patlatacakt. Televolelere kar kanlar bu neden-sonu ilikisi zerine dndler mi ? Bahariye Mensucat'n ilk ynetim kurulu bakan aileyi stanbul'a getiren baba Ahmed Hamdi Efendi'ydi. Onun vefatnn ardndan bu greve olu Hulusi Topba getirildi. Ondan sonra ise ynetim kurulu bakanlm Hulusi Topba'n olu Eymen Topba devrald. Eymen Topba bu zorlu grevi yrtrken en byk yardm aabeyi Faruk Topba'tan grd. Faruk Topba, Suud iadam brahim akir ile Semiha akir'in kz Ghade'yle evlendi. 1905 stanbul doumlu, Trkiye'nin en hayrsever kadn olarak gsterilen Semiha akir kimdi? Ailesi Bosnal'yd. Bursa'ya g etmilerdi; tekstilciydiler; ipek fabrikalar vard. Semiha akir'in aabeyi Rifat Peki'in kz Yksel, Fehmi Behlil'le evliydi.
kinci Dnya Sava yllarnda Berlin niversitesi'nde iktisat eitimi alrken savan kmasyla Bosna'ya, oradan da Trkiye'ye gelir. thalat iine ynelir, Trkiye'de ilk radyo ve televizyon ii yapanlardan olur. Hkmet bir ara televizyon ithal ve montaj edebilme yetkisini sekiz kiiye vererek dondurduunda Fehmi Behlil de sekiz kiiden birisi olur. Fehmi Bey, irketini daha sonra Alarko'ya satar. Fehmi Behlil evliliini ise, Arif Mardin'in evinde tanaca Peki ailesinden Yksel Hanm'la yapar. Yl 1954'tr. (Cemal A. Kalyoncu, Parann Efendileri, 2003, s. 136.)

Fehmi Behlil'in dedesi Adana'daki Bossa (o zamanki ad Bosna) fabrikasnn ilk sahibi Salih Bosna'yd. Yani tekstilciydi. Fehmi Behlil'in kz kardei Bedia, TKP'nin nde gelen isimlerinden Rasih Nuri leri'yle evliydi. Fehmi Behlil'in amcas brahim'in olu Hakan ilk evliliim TP Genel Bakam Mehmet

Ali Aybar'n kz Gll Aybar'la yapt. Fehmi-Yksel Behlil iftinin ocuklar Zeynep Fadllolu'dur. nl modac Rfat zbek, Yksel Hanm'n kz kardei Melike'nin oludur. Dier evlat se, rdn Fahr Konsolosu Mithat zbek! Yksel Hanmn dier kz kardei Cenap Hanm, iadam erif Egeli'nin eidir.11[ 65 ] Semiha akirin akrabalar arasnda nller oktu, zmirli zgrkeyler, Ceml zgrkey ve Armaan zgrkey, kz kardei Feriha'nn torunlaryd. Semiha akir, yirmi yanda Suud iadam brahim akir'le evlenerek Lbnan'a gitti. Uzun yllar Beyrut, Msr, Mekke, Riyad, Londra ve stanbul'da yaad. ki olu Ghazi ve Ghassan ile bir kz Ghade oldu. 8 Eyll 1998'de tedavi grd Glhane Asker Tp Akademisi (GATA) Haydarpaa Hastanesi'nde doksan yanda vefat etti. Arkasnda onlarca hastane, salk oca, okul, huzurevi brakt. Faruk Topba'n ei Ghade ve kz Dina Topba sadece stanbul sosyetesinin deil Avrupa jet-sosyetesinin nde gelen iki ismidir. Dnleriyle, davetleriyle, partileriyle hep gndemdeler. Flrtleriyle gndeme gelen Dina Topba' bugne kadar kimse nikh masasna oturtamad. Dina Topba, Semiha akir Vakf Ynetim Kurulu bakanln yrtyor. Semiha akir'in yardmseverliini ocuklar srdryor. Yllardr Arap ve Trk sosyetesinin evlerini dekore eden Zeynep Fadllolu son projesini, "Bir cami tasarlamak istiyorum" diye aklamt. Semiha akir'in ocuu Ghassan, Ghazi ve Ghade, Karacaahmet'te yaptracaklar caminin tasarmn Zeynep Fadllolu'na verdiler. Kime vereceklerdi ki ? Semiha akir, Zeynep Fadllolu'nun annesinin halas deil miydi? slam evrelerin yakndan tand Topba ailesinin bir ferdi; Eymen Topba'n aabeyi Faruk, stanbul sosyetesinden Ghade akir'le evlenmiti. Peki, ANAP'n "takunyallar takmndan diye bilinen Eymen Topba kimle evlendi: stanbul sosyetesinin yakndan tand M. Ferruh-Ferhunde Verdi iftinin kz Fsun Verdi'yle... Bu evlilii daha iyi anlayabilmek iin bu kez ksaca, Verdi ailesine bir gz atmalyz: Fazl Verdi ve ei Nigr Hanm Giritli'ydi. Zaten orada evlenmiler, Girit Yunanistan'a geince stanbul Moda'ya tanmlard. XX. yzyln banda Moda'da ngiliz Levantenler nfus olarak arlktayd. ngilizce bildikleri iin Verdiler, ksa srede ngilizlerle ok samimi oldular. Fazl Verdi, ngilizlerle ortak ticaret yapmaya balad. Bu ortaklk Cumhuriyet dneminde de srd; Trkiye'nin ilk ithalatlar arasndayd. zellikle otomotiv ve savunma sanayii sektrnn nde gelen isimlerindendi. Fazl-Nigr Verdi'nin ocuklar oldu: Ali Ferruh, Perihan ve Nejat. Ali Ferruh Verdi, uzun bir sre rlanda fahr konsolosluu yapt. Anlalan ngiliz dostluu hi bitmemiti. Trkiye'de zel ua olan ilk iadamyd. Ferhunde Hanm'la evliliinden Fsun isminde bir kz ve Blent isminde bir olu oldu. Ali Ferruh Bey, 8 Kasm 2003'te vefat etti. Ei Ferhunde Hanm, hl stanbul
F F

erif Egelinin kardei Selim Egeli, Rona Yrcal'nn ablas Demet Yrcal'yla evlidir. Kamuoyu Selim Egeli'yi, Turgut zal'n reklam ve tantm ilerini yaptnda tand. Her iki karde de ili Terakki'de ve ardndan Robert Kolej'de renim grmledir. erif Egeli, ili Terakki'den okul arkada ark Tara'nn ENKA'snn hissedarlarndand. ENKA'y byten ilk byk i Suud Arabstan'da gerekleti; ardndan rdn, Cezayir, Libya ve Irak geldi. erif Egeli, Yahudilerin spanya'dan gelilerinin 500. yl nedeniyle kurulan "500. Yl vakf" kurucusudur.

65

sosyetesinin en gzel hanmefendilerinden biri. Perihan Verdi ilk evliliini Doktor Muzaffer Canpolat'la yapt. Canpolatlar da Giritli'ydi. Aileler oradan tanyordu Yunanllar aday ele geirince Canpolatlar nce Kbrs'a tanmlard. Perihan-Muzaffer Canpolat iftinin bir olu oldu: Faruk Canpolat. Perihan Hanm, einin lmnden sonra Bulgaristan asll ABD vatanda iadam Ely Todorrow'la hayatn birletirdi. Ely Todorrow bir sre, New York Manhattan'da, Robert Kolej stanbul Dernei bakanlm yrtt. Nejat Verdi, Alman Lilo Hanm'la evlendi. Trkiye'nin ilk otomotiv sektrn kuran isimlerden biri olarak biliniyor. Tuzla Jeep'in ilk reticisiydi. ocuklar var: Aylin Bahar, Nilfer Verdi ve Fazl Murat Verdi. 1953 doumlu, Berkeley mezunu Murat Verdi, bankalara ve nakit ak yksek kurululara para toplama, saklama, sayma, datma hizmeti veren gvenlik irketi "Secur Verdi"nin sahibi. Dokuz bankann parasn onun irketi tayor. 6 000 metrekarelik stanbul Kadky'deki irket merkezinde 800 kii alyor. Ankara, zmir, Bursa, Adana ve Antalya'da ubeleri var. Murat Verdi, bankalarn ve byk kurulularn paralarn saymakla, tamakla kalmyor, memleket ekonomisi likide sktnda hemen para yetitiriyor... Yani, Trkiye'de parann kimde olduunu bir tek o biliyor!.. La Tyaviafa, Aida, Nabucco, Rigoletto gibi klasik operalarn yaratcs talyann nl bestecisi Giuseppe Verdi'yle bizim Verdilerin grnrde bir akrabal yok. Ancak, gerek Murat Verdi gerekse Nilfer Verdi mzikle ok ilgililer. Orkestralarda alyorlar; Murat Verdi iyi bir perksyon ustas. Caz piyanisti Nilfer Verdi Bilgi niversitesi Mzik Blm bakan ve TRT stanbul Hafif Mzik ve Caz Orkestras efi Neet Ruacan'Ia evliydi. 1997'de Mana adl albm kard. Einin kz kardei, Trkiye'nin en iyi sesi Nkhet Ruacan'a elik edip konserler verdi. Yani grnen u ki, talyan mill marn bile bestelemi olan dhi besteci Giuseppe Verdi'nin ailesi kim bilir belki de Girit'ten talyaya gmt !.. Evet, sadece aabey Faruk Topba deil, Eymen Topba da stanbul sosyetesinin tannm isimlerinden biriyle, Fsun Verdi'yle evlenmiti. Meseleye bir de baka adan bakalm: Fsun Verdi Bahariye Mensucat'n sahibi Eymen Topba'la evlenmiti. Fsun Topba'n kardei Blent Verdi kiminle evlendi dersiniz; Narin Mensucat'n sahihi, tekstilci Halit Narin'in kz Mine Narin'le... Biz de sanyoruz ki "Verdi" bir perde ad! Trkiye'nin iki byk tekstil firmas Bahariye Mensucat ve Narin Mensucat meer akrabaym ! Adana ve Bursa'daki tekstilcileri de unutmayalm ltfen.12[ 66 ] Bakalm Topbalarda daha ne akrabalklar kacak?.. Bu konuya girmeden nce bir soru yneltmek istiyorum: Trkler tekstil iini, tccarln kimden rendi ? Aratrlmas gereken bir soru.
F F

Sanyorum dikkatinizi ekti; bu kitapta ad geen herkesin neredeyse i alan tekstil ! Sabetayistlerin tekelinde olan sektr daha sonra Mslman iadamlarnn eline nasl gemiti ? Ya da aslnda gemedi mi ? Aratrlmas gereken bir konu deil mi ? Mevlev Mehmed Esad Efendi'yi yazarken akrabalar Bezmenlerden bahsetmitim. Bir baka konuyu aratrrken tesadfen karma, Mehmed Esad Efendi'nin rencisi ve Sefine-i Evliya kitabnn yazar Hseyin Vassaf in torunlar kt. "Erler" soyadn alan torunlar otuz yl, dokuma makineleri retiminde dnya lideri olan Belikal Picanol firmasnn Trkiye distribtrln yaptlar. Erler Makine ve Mmesillik A bugn, renimini ili Terakki'de ve ABD'de Clemson niversitesi'nde tekstil zerine gren, drdnc kuak Ahmet Erler'in baarl ynetimiyle, tekstil sektrnn nde gelen firmalarndandr.

66

Aratracak kiilere bir n bilgi vereyim; bu konuda dilimize yerlemi szcklerin ounun brance olmas ilgin deil mi ? Antariye (entari), astar (astar), atlas (atlas), basma (basma), batista (patiska), baul (bavul), bindall (bindall), boha (boha), camair (amar), dulbent (tlbent), esnaf (esnaf), fustan (fistan), gerdan (gerdan), hirka (hrka), cepken (cepken), cube (cppe), katife (kadife), koltuk (koltuk), krk (krk), kuak (kuak), mendil (mendil), oya (oya), pabu (pabu), petamal (petamal), alvar (alvar), secade (seccade), erik (erit), srma (srma), yamak (yamak), yazma (yazma), yemeni (yemeni), yelek (yelek)... Bu szcklerin nemli bir blm de spanya'dan gelen Yahudilerin kulland Ladino dilinden gemiti Evet, aratrlmas gereken nemli bir konu, bylece biz de "tekstil kardeliinin nerelere dayandm renebiliriz!.. Aklma geldi: brance'de "kutsal yerlere gitme"nin karl "ziyarat"t. Topbalara devam edelim. Bakalm daha ne akrabalklar var? Eymen-Fsun Topba iftinin tek ocuklar oldu: Esra Topba. Esra Topba, stanbul i evrelerinin yakndan tand Mehmet-Roula Habbab iftinin olu Sami Habbabla evlendi. Geen yl evlenen iftin, Saithalimpaa Yalsndaki dnn stanbul Bykehir Belediye Bakan Kadir Topba kyd. Esra Topba'n ahitliini amcas Faruk Topba ile kuzeni Fazla Bahar yaparken, damat Sami Habbab'n ahitliini kz kardei Selin Habbab ile Lbnan Odalar Birlii Bakan Adnan Kassar yapt. Erkek tarafnn ahidinden de anlald gibi Habbab ailesinin kkeni Lbnan'd. Tekstil sektrndeydiler; yllar nce Beyrut'u, Afrika'yla i yapan tek tekstilci onlard. 1971'de Beyrut ateler iinde kalnca stanbul'a gelip Nianta'na tandlar. Trk vatanda oldular. Habbablar zamanla i hayatnda sektr deiiklii yaptlar. Transteknik Holding sahibi Habbablar arl enerji sektrne verdiler. Delta Petrol, Irak, Grcistan ve Azerbaycan gibi lkelerle petrol ii yapyor. Konica Minolta gibi rnlerin Trkiye distribtrydler. Mehmet Habbab, Trkiye-Lbnan Konseyi bakan. 21 ekim 2001 tarihli Milliyet gazetesi, "Milliyet, ClA'nn hazrlad raporu ele geirdi: te Trk Ladinciler" balyla verdii haberde, Usame bin Ladin balantl iadamlarn aklad. Bunlardan biri de iadam Mehmet Habbab'd. Ancak ertesi gn iadam Habbab, Usame bin Ladin'in deil Baba Bush'un dostu olduunu gsteren fotoraflarla aklama yapt. Ertesi gn Milliyet, Mehmet Habbab'n haberi yalanlayan aklamasn yermekle yetindi. Peki ClA raporu yalan myd ? Ya da raporun varl doru, ierdii bilgiler mi yaland" erii yalan bile olsa, bir raporun varl sz konusuydu; nk haber "Raporu ele geirdik" diye verilmiti. O halde bu belgeyi kim, neden Milliyet'e szdrmt? Kark bir i; saten Sovyetler Birlii'ne kar Mslmanlar Usame bin Ladin liderliinde cihada aran ve bu nedenle yllarca oluk oluk para aktan CA deil miydi ? Trkiye'deki "ClA-slam rgtler ilikisi"ni kim aratracak? Paul Henze-Ruzi Nazar-Murat Bayrak-Cemalettin Kaplan ilikileriyle balanabilir... Neyse, bunlar kark mevzular, biz Topbalarn13[ 67 ] biraz da ticar ilikilerine
F F

Trk edebiyatnn nl yazar Tark Bura'nn (1918-1994), teyzesi Alim Pudu Hanm vastasyla Topbalara akraba olduu syleniyor. TRT'ye dizi olarak da ekilen Kk Aa romannn yazar Bura, Akehir doumlu. stanbul Lisesi ile Konya Lisesi'nde okudu. Edebiyat Fakltesi'ni bitiremedi. ili Terakki Mektebinde retmenlik yapt. Abdi peki vastasyla uzun yllar Milliyet gazetesinde yazlar ve ykleri yaymland. lk evliliini Jale Baysal'la yapt; bu evlilikten olan Boazii

67

bakalm...
54B

"MUKADDES MLYARLAR"

1980'li yllarda basnn hi gndeminden dmezdi, ANAP'l muhafazakrlarn icraatlar... Topbalar ANAP'n en byk destekisiydi. Eymen Topba parti kurucusu bile olmutu. Ayrca ANAP stanbul il bakanln yrtyordu. liki sadece siyas deildi; Topbalar ile zallar ticarette de ortaktlar. ANAP'n hkmet olmasyla ard ardna irketler kurulmutu. Bu irketlerin ortaklar ise okuluslu Arap irketleriydi... Gelin sizi yllar ncesine gtrelim. 1986 ylnda Mustafa Snmez Yeni Gndem dergisinde bakn neler yazmt:
Eer stanbul'da yolunuz herhangi bir vesileyle Zincirlikuyu zerinden Mecidiyeky'e dyorsa ya da hafta sonu Ali Sami Yen Stad'ndaki bir futbol mana gidiyorsanz, evrenize yle bir gz atn, yeni yaplan bir inaat arasn gzleriniz. Ali Sami Yen'e varmadan 100 metre ileride, Pamukbank Genel Mdrl ile Tekel Likr Fabrikas'nn arasndaki dev inaat hemen fark edeceksiniz. naatn knyesini oluturan tabelaya da gz atn. stnde, "in Ad: Akabe Ticaret Merkezi, Mal Sahipleri: Akabe inaat, Sanayi ve Ticaret A.. Vahit Aaolu ve Memduh Aaolu, Firmas: Akabe naat Sanayi ve Ticaret A.." yazar.

Bu isimler size bir ey ifade ediyor mu ? Etmiyorsa syleyelim. Akabe naat, Babakan Turgut zal'n kardei Korkut zal ile ANAP stanbul l Bakan Eymen Topba'n orta Olduklar bir irket. Dolaysyla stanbul'un en nemli i merkezi Gayrettepe'de ykselen bu dev inaatn sahipleri arasnda Korkut zal ile Eymen Topba da var.
Yapm hzla sren inaat 17 000 metrekare zerine kurulu. Arsa, Aaolu ailesinin. zal-Topba ailesiyle yaplan anlamayla i merkezi inaatna karar klnm. Projenin gerektirdii gen eklindeki Belediye'ye ait bir alan da ili Belediye Bakan M. Emin Sungur'un oluru ile satlm. Sungur, Tarm Bakan Hsn Doan'n enitesi, Hsn Doan da zallarn teyze olu. zemin kat altnda olmak zere 15 katl bir ticaret merkezi olarak 1987 sonlarnda tamamlanmas beklenen Akabe Ticaret Merkezi'nin baz katlar satlmaya balanm bile. Her kat ka lira dersiniz ! 1 milyar TL. Evet, tam 1 milyar. Byle olunca Akabe Ticaret Merkezi en azndan 15 milyarlk bir yap olarak deerlendiriliyor. Ama ne 15 milyarlk ticaret merkezi, ne de Dolapdere'de yeni yaplacak gkdelenler iin de arsa alm olduklar sylentileri zallarn son ylda gstermi olduklar hzl ykselii yanstabiliyor. ANAP iktidarnda geirilen son yln bilanosu ok daha arpc: On irket, bir "faizsiz banka'ya da dolayl ortaklk ve stanbul'un gbeine dikilen 15 katl bir i merkezi, dinsel zellii ar basan 3 vakf... zal-Topba ortaklnn ekonomik ap hakknda on be katl bir i hannn pek bir fikir vereceini sanmyorum. Zaten Mustafa Snmez de bunu haberine sadece giri yapmt, i ilikisinden nce Turgut zal'n parti kurma kararndan sonra destek araylar iin nerelere gittiini ksaca bir anmsayalm: 1983 yaz, zal biraderler iin bir hayli hareketliydi. 1982 sonlarnda parti kurma karar veren Turgut zal, ilk yurtd ziyaretini Suud Arabstan'a yapt. Cidde'de birka gn kalan zal, o srada slam Kalknma Bankas maviri olan Prof. Dr. Nevzat Yalnta'la uzun uzun grt, ilgintir, Korkut zal'n bakanlk yapt MC hkmetleri dneminde TRT genel mdrl yapan Yalnta, slam Kalknma Banniversitesi retim yesi Aye Bura, Osman Kavala'yla evlendi. nl gazeteci Yaln Doan'n annesi Mehire ile Tark Bura, baka bir vey kardetiler.

kasndaki bu grevini bir sre sonra Korkut zal'a terk edecekti. Turgut zal Cidde'de olduu srada, slam Konferans Sekretaryas, Dnya slam Birlii ve slam Kalknma Bankas'yla zel temaslarda bulundu. Suud Arabstan dn stanbul'da ksa bir sre kalan zal, 14 Aralk 1982'de de ABD'nin yolunu tutuyordu. New York, Washington, Houston arasnda deta mekik dokuyan zal, orada ABD hkmet, yeleri, MF ve Dnya Bankas yetkilileri ile grt, parti kuracan aklad. Turgut zal, icazet turu'nu andran d gezilerini srdrrken, dier birader Korkut zal da, bir aya Suud Arabstan'da olmak zere, ard ardna kuraca irketlerin hazrlklarm yapyordu. Korkut zal ticar yaamna ilk admn, daha sonra ANAP il bakan olacak Eymen Topba'n irketi Hak Yatrm'da atmt. Hak Yatrm'a yzde bir hisse ile ortak olan Korkut zal ayn yl Topba ailesi ile ortaklaa Akabe naat' kurdu. Korkut zal, Topba ailesi ile Hak Yatrm'n dnda Hak Ticaret Tekstil ve Kimya A adl bir ortaklk daha oluturmutu. Bylece Topba ailesi ile ortaklk, Akabe, Hak Ticaret ve Hak Yatrm araclyla kurulmutu. Akabe inaat kurulduktan bir sre sonra Suud Arabstan'da, Cidde'de, byk bir inaat ii almt. Bu inaat daha sonra Trkiye'de Al Baraka Trk adyla faaliyete geecek Dallan ya da Al Baraka Grubu'nundu. Al Baraka, o sralar Trkiye'de "zel finansman kuruluu" oluturma giriimlerini srdryordu. Grubun bakan, dnemin babakan Ulusu ile gryor, ancak gerekli mevzuat bir trl kmyordu. Al Baraka, sonuta Korkut zal-Topba ortakl Hak Yatrm'a, "Gelin bu ii birlikte yapalm" diyecekti. Ortaklk konusunda ilke anlamalarna varlr, paylar belirlenirken, Turgut zal'n partisi ANAP da 6 Kasm 1983 seimlerine, kayna soru iaretlerine yol aan, oluk oluk para harcayarak hazrlanyordu. zal-Topba ikilisinin Suud sermayesiyle kaynamasn salayan Al Baraka Trk A'nin kuruluu, 16 Aralk 1983'e yani Turgut zal iktidarnn kuruluundan hemen iki gn sonraya denk geliyordu. Al Baraka'nn faaliyetlerine olanak salayan mevzuat nceden hazrlanm ve i imzaya braklmt. Turgut zal'n babakan olur olmaz ilk ilerinden biri "zel finansman kurumlarnn kurulmasna ve faaliyetlerine ilikin kararname"yi imzalamak oluyordu. Artk Korkut zal-Topba ortakl Suud sermayesiyle btnleiyordu. Be milyar sermaye ile kurulan Al Baraka Trk'te ANAP l Bakan Eymen Topba'n kardei Mustafa Latif Topba ikinci bakan olurken, Korkut zal'n sa kolu olarak tannan ve dier irketlerinde ortak-ynetici olan Talat z ynetim kurulu yeliine getiriliyordu. Al Baraka'nn Arap ortaklan ise Korkut zal'n mavirliini yapt slam Kalknma Bankas, Katar slam Bankas, Bahreyn slam Bankas, Bahreyn slam Yatrm Bankas ve rdn slam Bankas'yd. Al Baraka okuluslu bir finans grubuydu Trkiye dnda 11 lkede, 12 irketi vard. Bunlardan ikisi ngiltere'de, dierleri Suud Arabstan, Tunus, Bahreyn, Sudan, Tayland, Moritanya, Banglade, rdn, Lksemburg ve Danimarka'da bulunuyordu. te Babakan Turgut zal'n kardei, eski MSP milletvekili, MC hkmeti dneminin bakan Korkut zal, byle bir okuluslu finans kuruluunun dolayl da olsa orta olmutu. Bu okuluslu ilikinin ANAP ile ilgili dier nemli halkas, Al Baraka'ya ANAP stanbul l Bakam Eymen Topba ailesinin ortak olmas idi.

Yeni Gndem dergisinin yirmi yl nceki haberi byleydi. Bu habere bir ekleme yapalm: Al Baraka Trk zel Finans Kurumu'nun ynetim kurulu da u isimlerden oluuyordu: Bakan: H. E. Saleh A. Kamel; ikinci bakan: Mustafa Topba; yeler Mahmoud Jamil Hassoubah, Dr. Abdul Razzak Kamel, Talat z ve Kemal Unaktan. AKP'nin Maliye bakam Kemal Unaktan o yllarda Bahariye Mensucatta alyordu.

Ayrca Topbalarn, Akabe inaat, BEM D Ticaret, Bedir D Ticaret, MKS Marmara Kimya, Sakarya Gda, Bereket plik A gibi irketlerin ynetimindeydi (Nedim ener, Frsatlar lkesinde Bir Kemal Abi, 2005, s. 26.)

55B

TANIDIK SMLER

Gelin bu irketlerden birini mercek altna alalm: rnein Bereket iplik A'nin ortaklarna bir bakalm: Abidin Topba, Ahmet Topba, Kemal Unaktan, brahim alar, lhan mik, Salim Alkan, Mehmet Emin zcan, Adnan Bykdeniz ve Ahmet Ertrk. Topbalar tanyorsunuz. Kemal Unaktan AKP hkmetinin Maliye bakan olmadan nce Topba ailesiyle birlikte Al Baraka Trk'n kurucusu ve yneticisiydi. Ahmet Ertrk, Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu'nun (TMSF) bakan olmadan nce, Al Baraka Trk'n genel mdr yardmcsyd. Adnan Bykdeniz, AKP hkmetinin Merkez Bankas bakanl iin dnd isimdi. Ad ankaya Kk'nden gemedi. O da Al Baraka Trk'n eitli kademelerinde grev yapt. Mehmet Emin zcan da Al Baraka Trk'te grev yapt. AKP hkmetiyle birlikte srasyla Emlakbank, Halkbank ve Ziraat Bankas gibi kamu bankalarnn st dzey yneticiliini yapt. Halen Ziraat Bankas Ynetim Kurulu yesi ve Kazakistan Ziraat Bankas Ynetim Kumlu bakan vekili. Salim Alkan, Al Baraka Trk genel mdr yardmcsyken TMSF ikinci bakanlna atand. TMSF tarafndan el konulan birok irketin ynetim kurulunda yer ald. lhan imik, lker grubuna ait Family Finans ile Boydak grubuna ait Anadolu Finans'n birlemesiyle kurulan Trkiye Finans Katlm Bankas Ynetim Kurulu yesi. AKP'nin kurucularndan brahim alar, seimlerde Murat Yalnta'n listesinden girdii stanbul Ticaret Odas'nn bakan yardmcs. Yaln ner, Al Baraka Trk'n ikinci bakanyd. Ayn zamanda lker grubunda denetilik grevini stlendi. Bu gidile o da bir kamu grevine atanabilir... Bata Kemal Unaktan olmak zere bu isimlerden bazlar hayal ihracat, vergi ve gmrk kaakl iddiasyla yarg nne kmaktan son anda AKP hkmetinin 4 nisan 2003'te kard Vergi affyla kurtuldu... Bu kitabn konusu AKP hkmeti ve "yeil sermeye" deil Bizim zerinde durmak istediimiz bir baka konu var. Bereket iplik A rneini vermemizin nedeni baka. Grdnz gibi AKP hkmeti parayla ilgili kamu kurulularnn bana, Al Baraka Trk gibi faizsiz bankaclk yapan zel finans kurulularnn yneticilerini atamaktadr. Al Baraka Trk yneticilerinin, AKP hkmeti tarafndan parayla ilgili kamu kurulularnn basma getirilmesi ok tartld. Tartmalarda, kimi, AKP'nin paray kontrol etmek istediini syleyerek, brokratlarn kendi grlerinden insanlar arasndan semesinin doal olduunu belirtti; kimi ise, "yeil sermaye"nin devleti ele geirme hareketi olarak yorumlad bu atamalar. Bizim aradmz baka: Turgut zal hayranlarna sorarsanz, faizsiz finans sistemini Trkiye'ye getirip, Mslmanlarn elindeki paralan ekonomi arkna sokarak byk bir icraat yapmt. Doruluk pay var. Ama bilgi eksik; "faizsiz bankacln" global bir yap kazanmasnda ABD faktr vard. Ayrca bir ekleme yapmalym: Trkiye'de yaygn inan olarak faizsiz finans kurumlarnn Arap lkelerinden geldii sanlr. Yanltr. Turgut zal dneminde bu finans

kurumlarna yasal altyap oluturulurken ngiltere'de bu ekilde faaliyet gsteren bir kurumun ana szlemesi aynen tercme edilmiti! Faizsiz bankaclk fikri eski yllara duymuyor. Hammurabbi'den Hanef fakihlere, Venedik tccarlarndan Galata sarraflarna kadar uzanyor. Ve unutmaynz; faiz Hristiyanlk ve Yahudilik'te de yasaktr! Yahudilik'te faiz yasa olmakla birlikte, "Kardeinden faiz almayacaksn" hkmyle Hristiyanlardan ve Mslmanlardan faiz alnabilmektedir. ddiaya gre Yahudiler, Hristiyan ve Mslmanlardaki faiz yasa nedeniyle dnya "faiz imparatorluu"nu ele geirdi! Hristiyanlk, Martin Luther tarafndan kurulan Protestanlkla bu yasa deldi. Bylece Hristiyanlar "serbest pazarca glenerek girdi. Faizsiz bankacln asl geliimi son yirmi be ylda oldu. 1970li yllarda ABD, ngiltere gibi kapitalizmin devlerinin kaynak sorunu vard. Dier yanda 1974 petrol krizi nedeniyle, petrol pahalya satan Araplarn elindeki servet ok byd. Bu servetin (parann), "slam bankacl", "faizsiz bankaclk", "kr-zarar ortakl", "gelir ortakl", "gelir destei" gibi trl kavramlarla, deolojik manplasyonlarla "sistem"e girmesi gerekiyordu. Petrol zengini Mslman sermayesinin Bat'ya gelmesi iin nce birka adm atld: ngilizler kendileri iin tarihsel bir simge olan Harrods Maazalarn bile Arap elFayed'e satt. Londra'daki o gzelim tarih evler, kkler, villalar hep Araplarn oldu.. Ama Bat, sadece maaza, ev satarak Araplarn elindeki paray New York'a, Londra'ya getiremeyeceini biliyordu. Batl kurulularn itah ok kabarmt. Daha ok para gelmeliydi. Ve hemen gelmeliydi. Faizsiz finans kurumlan, Dallah-Al Baraka grubu, Dar-a Maal Al slami, Faisal Finans Kurumu, Kuwait Finance House gibi araclarla Mslman sermayesi dnya ekonomik sistemine entegre edildi.
56B

ZAPSULANN LGN ORTAI

in bir baka ynn de hatrlataym: Afganistan'da Sovyetler Birlii'ne kar ClA tarafndan balatlan "cihat" ile faizsiz finans sisteminin gelimesi hemen hemen ayn yllara denk geldi. Kzl Ordu'yla yaplan savan madd faturasn bir gz nne getirin. Artk biliyoruz ki, CA dnyann her yanndan toplad mcahitlerle kendisi temas kurmuyordu. Arac kimlerdi? Paralar kimler araclyla cihat iin arpan el-Kaide'ye, Taliban'a gidiyordu. Dememiz o ki, zellikle 1980'li yllarda byk bir g haline gelen faizsiz finans kurumlarn bir de bu adan dnn...14[ 68 ] Ama... Faizsiz bankacln geliim izgisi 2000'li yllarda byk bir sarsnt geirdi. 11 Eyll 2001 tarihinde New York'taki kiz Kuleler'e saldrdan sonra, Afganistan'daki "cihatla yaplan yardmlarn ad "terr desteklemek" oluverdi. Artk, Dallah-Al Baraka gibi okuluslu finansal irketler gzetim altndayd. Bu nedenle, Trkiye'de Topbalarn, Zapsularn orta gzken Yasin Abdullah elKad'nn, birdenbire Usame bin Ladin'in en byk finans kayna olduu ortaya kvermiti! Oysa, Suudlu el-Kad sradan bir iadam deildi. Suud Arabstan'daki M. M.
F F

2005 ylnda ABD'de Pulitzer dl'n kazanan gazeteci Steve Coll'un Hayalet Savalar adl kitabnda bu iliki aka anlatlr. Kitabn iki "barol oyuncusu" vardr; biri ABD istihbarat ClA; dieri de Suud Arabstan istihbaratdr.

68

Badkook Co.'nun bakan yardmcsyd. ABD Nevada eyaletindeki Global Diamond Resource'n direktrln yapmt. Artk ABD tarafndan terrizmle mcadelede en nemli hedef haline gelen Ortadou kaynakl finansal kurumlarn ouna ortakt. Dn cihat iin "mcadele" verenler, 11 eyll 2001'den sonra yeni dnya dzenine abuk "adapte" olamaynca terrist yaplvermiti!.. Dolaysyla, Usame bin Ladin'e finans yardmnda bulunduu iin, Birlemi Milletler'in yasakllar listesine ald, ABD'nin malvarlna el koyduu Yasin Abdullah el-Kad, Topbalar ile Zapsularn sahip olduu BM irketler grubuna 1999'da ortak olmutu. ki yl ynetim kurulunda grev yapm, 1 Ekim 2001 tarihli genel kurulunda da ynetime seilmiti; ancak birka ay sonra hem ynetimden hem de ortaklktan ayrlmak zorunda kald... Pakistanl byk iadam Aa Hasan Abedi'nin kurduu -ClA'yla ilidl olduu artk su yzne kan- Uluslararas Kredi ve Ticaret Bankas (BCC), ne tesadftr ki, Afganistan'daki savan bitmesinin ardndan 1991 ylnda Amerikan mahkemelerinde alan dolandrclk ve rvet davalar sonucu batt! Diyoruz ya, olaylar ve gelimeleri farkl "okumamz" gerekiyor... Sizin iin, Al Baraka Trk Genel Mdr Yardmcs Ahmet Ertrk'n TMSF bakan olmas ne ifade ediyor? Ahmet Ertrk'n ahsyla hibir problemimiz yok. Meseleyi anlamaya alyoruz sadece. - 1969'da Mussolini'nin kara gmlekli faistlerine zenip Malatya komando kampnda mavi gmlek giyen antikomnist Mslman genlerin arasnda Ahmet Ertrk de vard. - Kapitalizmin gelitirdii faizsiz bankaclk sisteminin, Al Baraka Trk'n yneticisi Ahmet Ertrk't. - Ve bugn kimine gre MF, kimine greyse "Kemal Dervi yasalarn uygulayan hkmetin ekonomik politikalarm hayata geiren kurumlardan biri olan TMSF'nin bakan da Ahmet Ertrk. Dediimiz gibi Ahmet Ertrk sadece bir rnek. "Bu arkn" iinde olan sadece o deildi. Meseleye daha geni bakmanz neriyoruz, ilikiler Souk Sava dneminde kurulmutu; rnein lim Yayma Cemiyeti'nin mtevelli heyetinde Eymen Topba'la birlikte Kemal Unaktan da vard. Kemal Unaktan'n Al Baraka'dan gelip Maliye bakanl koltuuna oturduunu anmsatrken, Dileri Bakan Abdullah Gl'n slam Kalknma Bankas'nda grev yaptn unutmamalyz. Yeri gelmiken yazmalyz: Abdullah Gl Cidde'de slam Kalknma Bankas'nda 19831990 yllar arasnda alt. Uzman olarak grev yapt slam Kalknma Bankas Aratrma ve Eitim Enstits'nn bakan Nevzat Yalnta't.15[ 69 ]
F F 57B

NEVZAT YALINTA ALES

Trkiye, Nevzat Yalnta'n adn, Birinci Milliyeti Cephe (AP-MSP-MHP) koalisyon hkmetinin, TRT Genel Mdr smail Cem'i olayl ve tartmal bir biimde grevden almasyla, Cem'in yerine genel mdr olduu 1975'te duydu. Yaln Kk, Tekelistan adl kitabnda yazd "Nevzat Yalnta Sabetayist"tir iddiasn, katld Flash TVdeki programda tekrarlaynca, Nevzat Yalnta yayna katld ve Sabetayist olmadm syledi.
slam dnyasn bir at altnda buluturan, "slam Konferans Tekilat" gibi tm dayanma rgtlerinin kuruluuna, 1967 Arap-srail Sava neden olmutu. zellikle 1969'da Kuds'teki Mescidiaksa'nn kundaklanmas byk bir reaksiyon yaratm ve slam lkelerini bir araya getirmiti. Bu kurulularn kilit noktalarna zamanla Trkiye'den baz Sabetayistlerin getirildii biliniyor; dier katlmc elli alt lkeden de benzer nitelikte isimlerin getirilip getirilmedii, ayr bir incelemeye ve deerlendirmeye muhta bir konudur.
69

Bir kii hakkndaki hkmmz onun kendisiyle ilgili dncesine gre veremezsek de, "dorudur" demek zorundayz... O yllarda sa basn ok kaba bir sylemle smail Cem'in hep "dnme" olduunu gndeme getirdi. Yazmadklarn brakmadlar. "Dnmelerin" okullar, mahalleleri, ne i yaptklar bir bir yazld, smail Cem'in rakibi Nevzat Yalnta'n olu Mehmet Yalnta o gnlerde "dnmelerin okulu" ili Terakki'ye gidiyordu! Nianta'nda smail Cem'in amcasnn olu Abdi peki'yle komu olan Nevzat Yalnta, tm bu kaba ve kfrl yaynlara ramen, ekinip veya korkup olunu ili Terakkiden almad.16[ 70 ] Nevzat Yalnta'n dier olu Murat ise Saint Joseph Fransz Lisesi'nde okuyordu. Peki Nevzat Yalnta kimdi: Nevzat; Yalnta'n babas Hasan Efendi Ankaral'yd. Birinci Dnya Sava'nn yokluk yllarnda kocas tehcir nedeniyle srgne gnderilmi bir Ermeni frnc kadnn yannda alma hayatna balamt. Sonra bakkallktan toptancl kadar ticarette bymt. Ankaral Vehbi Ko'la ayn muhitte esnaft. Nevzat Yalnta'n ei Meliha Hanm'n babas Trkiye'nin ilk sanayicilerinden Mehmet Fahrettin retmen'di. TO Bakan Murat Yalnta verdii rportajlarda dedesinin Ankara'nn ilk sanayicilerinden olduunu sylyordu. Oysa... Mehmet Fahrettin retmen, ticaret hayatna 1930 ylnda zmir'de balamt. kinci Dnya Sava sona erdiinde stanbul'da krtasiye ve nalburiye alanlarnda faaliyet gstermiti. Balat'ta birka ivi makinesiyle kurduu imalathanesini gelitirerek 1947 ylnda Topular'da Kla Caddesi'nde her trl tel mamulleri reten bir fabrika kurmutu. 1965'te ayn sahada entegre retim gerekletirmek ve ktk retmek zere "Arkelik Ltd ti"yi; 1966'da Ortadou ve Balkanlar'n en byk refrakter malzeme reticisi Sperate, "Atee Mukavim Malzeme Sanayii A"yi; 1969'da Ema, "Endstriyel Metalrji San. ve Tic. A"yi kurdu. Metal aksamlar, otomotiv ve traktr paralan reten Mehmet retmen, lim Yayma Cemiyeti yesiydi. Mehmet retmen 1980 ylnda vefat etti, ama irketleri zamanla ok byd: Etiler'deki Akmerkez benzeri bir alveri merkezini Esenler'de kurdular. Caalolu'nda 137 bamsz blmden oluan "retmen Han" ad verilen ticaret merkezini yaptlar. irket says zellikle 1990 ylndan sonra hzla artt: 1992: Gamma Pak Sterilizasyon San. ve Tic. A; 1996: Genesis Genel Enerji Sistemleri n. Taah. ve Di Tic. Ltd. ti; 1997: BAB Spag Staretejik Planlama Aratrma Gelitirme ve Tic. A; 1998: BAB Di Ticaret Tekstil naat San ve Tic. Ltd ti; 2003: Aset Biliim Hizmetleri San. ve Tic. A; 2004: Maranda Turizm naat ve Di Tic. A; 2004: MMS Motor Makine San. ve Tic. A.
F F

Internet ortamnda ili Terakki ve Feyziye Mektepleri gibi retim kurumlarnn kurucularnn Sabetayist aileler olduu, bu okullardan mezun rencilerin listeleri yaynlanarak, "bunlar Sabetayist" ithamlar yaplyor; nyarglarla deiik yorumlarda bulunuluyor; bunlar doru bir yntem deildir. Sakat bir anlaytr. Size bir rnek vereyim: Cemil Meri, Feyziye Mektepleri'nde Franszca retmenlii yapmtr. ki ocuu Mahmut Ali ve mit, ili Terakki'de okumulardr. Meri ailesi, sanld gibi Hatayl deil, Rumeli (Dimetoka) gmenidir. Yakn arkada Kemal Slker'in anlatmna gre, Cemil Meri srekli adn deitiriyordu: "Hseyin Cemil", "Djeml", "Hseyin Cemil Ylmaz", "Hseyin Cemil Meri"... Yaamnn ksa bir dneminde Suriye vatanda oldu. Siyas olarak da, Trk oldu, Marksist oldu, muhafazakr oldu. Ama tm bu olgular, Cemil Meri hakknda fikir yrtmemize yetmez. Tek syleyeceimiz o bir "dnce seyyahyd. Tm bu olgulara ramen Sabetayist miydi, bilmem.

70

Mehmet retmen'in iki torunu Murat Yalnta ve Mehmet Yalnta bu irketlerin ounun ynetim kurulunda yer aldlar. Ynetim kurulunda yer alan Hande retmen ayn zamanda Bodrum ncilipnar Turizm Su Sporlar Demei bakanln yapmaklayd. Yalnta ailesinde herkes ok faaldi: Baba Nevzat Yalnta on yl (29 haziran 1988-27 haziran 1998), Aydnlar Oca'nn bakanln yrtt. Anne Meliha Hanm'la ilgili bir bilgi verelim: Bnyesinde iki lise, iki ilkretim okulu ve bir anaokulu bulunan efkat Vakf'nn bakan olan Meliha Hanm, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n olu Bilal ile Reyyan Uzuner'in evlenmelerine nayak oldu. efkat Vakfnn halkla ilikiler sorumlusu avukat Reyhan Uzuner'in kzn ok beenip bunu Emine Erdoan'a sylemesiyle, Bilal ve Reyyan'n dn gereklemiti. Gelinin ya evlilie msait olmad iin Fatih 3'nc Sulh Hukuk Mahkemesi'nin, baba mhendis Orhan Uzuner ve anne avukat Reyhan Uzuner'in istedii izni vermesiyle evlilik gerekleti. Gelin ile damat, talya Babakan Silvio Berlusconi ve Nevzat Yalnta'n tanklyla evlenip, hayatlarn srdrecekleri ABD'ye gittiler. Babakan Erdoan'n gelini Reyyan'n days Fatih tak, nl Matrix filmi iin ilgin szler sarf etmiti. Matrix filminin tasavvuftaki tm aamalarn aynen filme tanmasyla olutuunu, dayand felsefenin tasavvuf olduunu savunmutu. Filmdeki tasavvuf aamalar yleydi:
"Neo nce kendini sorguluyor, bulunduu lemin farknda deil. Tasavvuftaki rehber, yani Morpheus'la karlayor. Morpheus, yani rehber Neo'yu mride, yani Khin'e ynlendiriyor. Tasavvuftaki rya halinin yerini Matrix'te simlasyon alm. Tasavvuftaki Kaf Da'nn ard, Matrix'te Zion. Neo kendi benliini yendiinde bakabillah aamasna geiyor."

Yazdm gibi, tasavvuf artk "bir baka yola" sokulmaya allyordu. Son bilgi: Uzuner ailesi, Kenan Rifa'nin mridi Samiha Ayverdi'nin yakn dostlaryd. Konu Dileri Bakam Abdullah Gl'den ald. Hadi bir not daha ekleyelim. Prof. Nevzat Yalnta'la birlikte, Abdullah Gl'n yaamnda etkili olmu bir hoca daha vard: Prof. Sabahattin Zaim. Bu evrenin en etkili figrlerinden biriydi. lim Yayma Cemiyeti, Aydnlar Oca, slam limler Aratrma Vakf, Trkiye Mill Kltr Vakf, Milletleraras slam ktisatlar Cemiyeti kurucusu; svire ile ABD'de Milletleraras Endstri ilikileri Cemiyeti yesi Prof. Sabahattin Zaim'in yaamyksne ksaca bir gz atalm.
58B

RUMELL ZAM ALES

Zaim ailesi Rumelili'ydi. Babas kereste tccar Mehmet Efendi tipli, annesi Saime Hanm Selanik/Kprll'yd. Prof. Zaim'in teyzesi Nazire Hanm'n olu, Kprl doumlu Prof. Cevat Babuna'yd. Aynen Prof. Sabahattin Zaim gibi lim Yayma Cemiyeti ve Aydnlar Oca kurucusu olan tp profesr Cevat Babuna, Bilimden mana adl ciltlik kitabnda insann ve kinatn yaratlyla ilgili ilgin iddialar kaleme ald; Darwinist teorileri eletirdi. Prof. Babuna son yllarda, lsemi hastas olduu iddiasyla yurt apnda kendisi iin kan rnekleri toplanan olu Dr. Oktar Babuna'yla gndeme geldi. Kemik ilii kampanyasnn aldatc olduu iddiasyla hakknda soruturma ald. Salk eski bakan Mustafa Gven Karahan, "Bu kampanyann arkasnda ya Balkan ya Anadolu kkenli nl bir bilim adam ya da Girit kkenli bir zengin var" dedi. Dnemin Salk bakam Osman Durmu ise, "Trkiye'nin en byk zenginlii" dedii toplanan 40 000 kan rneine el koydu. Bu aklamalarn ardndan kampanya tartlmaya baland. Bu arada bir mucize gerekleti; Amerikan M. D.

Anderson Hastanesinde tedavi gren Dr. Oktar Babuna iyileti. Ancak tartmalar bitmedi; bu kez Babuna kardelerin kamuoyunda "Adnan Hoca" olarak bilinen Adnan Oktarn "mridi" olduklar iddia edildi. Gruba ait "Bilim Aratrma Vakfnn yaratl teorisiyle ilgili yaynlarnn perde arkasnda da Babuna ailesinin olduu belirtildi... Ailede bir de nl gazeteci vard: Prof. Sabahattin Zaim'in days brahim Vardar'n olu gazeteci Ahmet Vardar. Prof. Zaim, gazeteci Cemal A. Kalyoncu'ya ailesiyle ilgili yapt aklamada, babasnn Balkan Sava ile Birinci Dnya Sava'na gnll olarak katldn aklad. lginti; bu savalara katlan Mehmet Efendi nedense 1934 ylna kadar Rumeli'de yaamay srdrecekti!
Yl 1934'tr. Baba Mehmet Bey, reis-l ulemaya danarak, "Burada slam bakmdan hrriyetimiz kalmad. Ama Trkiye'den de slam bakmdan iyi haberler gelmiyor. Ne yapalm?" diye sorar. Ulemann cevab, "Oras Trkiye'dir. Yarn baka trl olur. Burada kalrsanz ocuklarnza evlenecek kz bulamayacaksnz" olunca birok Trk aile gibi Zaim ailesi de yollara der. (Parann Efendileri,

Diyorum ya, bizim tarihimiz ocuk tiyatrosu gibi! Devam edelim:

Zaim ailesi mallarnn bir ksmn satar; ama paray transfer etmek hi de kolay deildir. Para transferi iin bulunan yollardan biri stanbul'daki Yahudi komisyonculara yksek meblalar deyerek bu transferi gerekletirmektir. Onlar da yle yapar, (a.g.e., s. 150.)

tip'te tulumbalarn bulunduu meydanda byk bir Yahudi mahallesi vard. Muhtemelen Yahudi Itipli'ydi. Sekiz yandaki Sabahattin Zaim'in ailesi Selanik'ten bindikleri gemiyle Trkiye'ye geldi. O yl Soyad Kanunu kt: Amcalar Hseyin ve Ahmet "zyrek" soyadn, Mehmet Efendi ise "Zaim" soyadn ald. Prof. Zaim, Mlkiye'yi bitirdikten sonra bir sre kaymakamlk yapt; 1955'te stanbul niversitesi ktisat Fakltesi'nde, "stanbul Mensucat Sanayiinde cretler" balkl doktora teziyle akademisyen olmaya karar verdi. ABD'ye gitti. Cornell niversitesi'nde retim yesi olarak alt. Dnnde, days onu Zeyrek'teki Abdlaziz Efendi'ye gtrd. Ayn yllar zel sektrde almaya balad. lk alt yerlerden biri, -birinci blmde Zapsular anlatrken bahsetmitim- Uzel Traktr Sanayii oldu. Ardndan Ko Holding'de alt. slam Kalknma Bankas'na transfer oldu; Ynetici Seme ve Deerlendirme Komitesi yelii yapt. Ardndan slam Konferans slam Bankacl mavirliinde bulundu. Kuveyt-Trk zel Finans Kurumu'nda murakp olarak alt. Faisal Finans Kurumu'nun kurucu bakan vekiliydi. Trkiye-Suud Arabstan Dostluk Cemiyeti yelii yapan Prof. Zaim, slam ekonomisi ve slam lkeleri arasnda ekonomik ibirlii imknlarnn aratrlmas konusunda yazlar kaleme ald. Bu almalar sonucu ABD slam Bankas tarafndan hizmet dlne layk grld. Kayserili iadam Galip Cngllolu'nun kz; Demirbank'n sahibi Halit Cngllolu'nun teyzesi Ulya Hanm'la evlendi. Ulya, ne gzel isim; "yce" demek. zmir'in nl belediye bakanlarndan, Sabetayist/Karaka Osman Kibar'n einin ad da Ulya'yd. Artk yeni nesil byle isimler koymuyor ocuklarna... Zaim iftinin be ocuklar oldu: Mehve, Selim, Kerim, Abdlhalim ve Halil.

Sabahattin Zaim'in kardei, lim Yayma Cemiyeti kurucusu Burhaneddin Zaim de Demirbank'ta mdrlk yapt; lkerlerle alt. Olu Mehmet Zaim, Sanayi ve Ticaret Bakan Ali Cokun'un kz Il Hanm'la evliydi. Bu evlilikten oullan Sina olmutur Mehmet Zaim, lker gda grubunda, Burhaneddin Zaim'in dier olu Halit, Siemens irketinde almaktadr. Sabahattin Zaim'in dier kardei Mustafa, Eczacba Holding ve Uzel Traktr Sanayii'nde alt. Zaimler, Yalntalar, yllarca Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii bnyesinde faaliyette bulunan, psikolojik harp grevini yrten, Toplumla likiler Bakanl (TB) bnyesinde grev yaptlar; yayn organlarnda altlar. 12 Eyll asker darbesinin rn YK'n yesi oldular!
59B

FAZSZ BANKACILIK KMN IKARINA

Uzattk, faizsiz bankaclk meselesinde son szmz syleyelim: Kapitalizm, ileyiine aykr olan pazarnda yaatmaz. Kapitalist retim tarznn egemenlii altnda bir "slam ekonomisi" de pek tabi gerekleemez. Sevgili Mslman kardeini. Suud Arabstan Genelkurmay Bakan Prens Halid bin Abdullah'n, Yahudi iadam Sami Ofer'in yatnda tatil yapt syleniyor, ne diyorsun? Al Baraka eski yneticisi Maliye Bakan Kemal Unaktan'n Sami Oferle bulumalarn nasl yorumluyorsun ? Bir alnt yapaym:
Bin Ladin, en yksek seviyede ABD onayyla, Suud gizli servis efi Prens Trk elFaysal tarafndan ie alnd. (Mahmood Mamdan, yi Mslman Kt Mslman, 2004, s. 142.)

Meseleyi, "Yahudi dmanl", "Mslman kardelii" gibi kategorik tanmlamalarla zmeye alrsan, eli silahl "piyona" dnverirsin. nce Usame bin Ladin'i kimin "yarattm" bileceksin! Sanyorum konuyu en iyi rnek olaylar aklyor. 27 Eyll 2004'te stanbul'da krk akn faizsiz finans uygulaycsnn katld, Uluslararas slam Finans Forumu dzenlendi. Amerikan finans irketi Dow Jones ndexes'in desteiyle organize edilen toplantnn sponsoru Suud Arabstan National Commercial Bank ile HSBC grubunun Global slam Finans Blm olan HSBC Amanah't !.. Dnya genelinde 267 kurulu tarafndan uygulanan ve yaklak 260 milyar dolarlk bir piyasa potansiyeline sahip bu faizsiz finans sistemini Mslmanlara brakmazlar kardeim. Bunun 140 milyar dolarn ABD bankalar ynetiyor. Citibank, J. P. Morgan, Deutsche Bank, ABN Amro gibi dnyann nde gelen bankalar faizsiz dzene dayanan departmanlar ayor! nl yatnm bankas UBS getiimiz yl, Dubai'de "slam Bankas"n kurdu. Genel mdrl Nianta'nda olan Trk Arap Bankas hakknda ne biliyoruz ? Mslman neye inanyorsa, Batl bankalar ona uygun sistemi kuruyorlar. Srada "slam mortgage" (ev kredisi) var! ABD'li Citigroup Malezya'da bu uygulamay balatt bile... Birleik Arap Emirlikleri, Endonezya ve Pakistan zerinden herhalde yaknda Trkiye'ye gelecek... Kapitalizmin temel yasasdr; piyasada neye talep varsa arz yaplr. Mslman faiz istemiyorsa, Bat ona uygun bir sistemi ekonomik hayata sokar. Bata Amerika olmak zere Bat, piyasay seyretmez, ynetir ve ynlendirir. BM'in web sayfasnda, Zapsu kardelerin, Topbalarla birlikte ana sermayedarlar; Bank America International Investment; finans kuruluu Merill Lynch ve World Wide gzkyor. Sen hl "byk kfir" olarak Amerika'y gryorsun; sonra gidip Mslmanlarn dkknnd alveri yapyorsun!

Topbalar, Dikerler gibi "Beyaz Mslmanlar'' da bu sisteme entegre olmak iin yabanc sermayeyle ibirlii yaparlar; ortaklk kurarlar. Sen onlarn zenginliini, kendi zenginliin sanrsn !.. Ama, yanlrsn! nk i baka, dostluk baka. yle ya, dinin ve parann kimde olduunu nereden bileceksin?..
60B

"BABACIIM, UNUTMA LKER GETR"

Topbalarn asl ticar ortakl lker grubuyla. Bu "ortaklk" sadece ticar ve siyas deil, iki aile birbirlerine dnrler. lker'in kurucusu Sabri lker'in torunu (kz Ahsen'in ilk einden olup, soyadn deitiren), lker Grubu Bakan Ali lker ile Topbalarn kz evli. kiz ocuklar var. Siyaseten ortaklksa, yllar nce ilim Yayma Cemiyeti'yle balamt. Dn ANAP ve RPyle sren bu ilikiler bugn AKP'yle devam ediyor. Bu yaknl sadece bir partiyi destelemek olarak grmeyiniz. Ailece yaknlar, rnein, Babakan Recep Tayyip Erdoan'n kz Esra'nn kna gecesi Mustafa Latif Topba'n Vaniky'deki grkemli villasnda yapld.17[ 71 ] Topbalar ile lkerlerin ortak olduklar irketler unlard: BM, Ak Gda, Bahar Su, Sakarya, Natura, Karma ve Link Gda, ColaTurka... ranllar Zemzem Cola, Franszlar Kble Cola-Mecca Cola retir de bizimkiler Cola Turka yapamaz m ?.. Topbalar zamannda Trkiye'de faizsiz bankaclk denince akla ilk gelen Al Baraka'nn orta olurken, lkerler de yllar sonra Faisal Finans svire'deki Olfo SA araclyla Kombassan Holding'den satn aldlar. Ama adn deitirip Family Finans yaptlar! Bu ii organize eden isim ise gelecekte Maliye bakanl koltuuna oturacak Kemal Unaktan'd. Ama ilemlerde usulszlk olduu iin soruturmaya uradlar. Bugn 4 milyar dolarlk bir servetleri olduu iddia edilen lker ailesi kimdi ? nce ailenin byn ksaca tanyalm: Ad, slam'd... XX. Yzyln banda Krm'dan Trkiye'ye g etti. Krklareli'nin Karamehmet kynde Numanzadelerin kz akire'yle evlendi. 1911 ylnda olu sim dnyaya geldi. slam Efendi Krklareli'nde fazla kalamad; tekrar Krm'a dnd. Dn nedeni byk ihtimalle Balkan Savalar olmal. Aada vereceimiz bilgilerin direkt lker ailesiyle bir ilgisi yok. Ama, Kafkaslar'dan gelen gmenler hakknda bilgi daarcmz biraz artralm... Klasik, resm tarihin bize dayatt bilgiler dnda Krm gleriyle (1792-1860-18641891-1902-1910 gibi) ilgili ne biliyorsunuz? rnein, Krmaklar bilir misiniz?
F F

On altnc yzylda, Krmak mezhebi Krm'daki en byk Yahudi toplumu olarak boy gsterdi. Krmaklar, on drdnc yzyl sonlar ve on altnc yzyl balarna kadar olan dnemde Tatar dilini konuan, Rabbinik Yahudilerdi. Leheleri, baz brance szckler de kullanmalarna karn, Krm Tatarcas'n temel alyordu (...) Krmaklar birok Krm ehrinde - zellikle Bahesaray, Karasu Bazar (gnmzdeki ad Belogorsk'tur), EskiKrm, Kaffa, Kerch, Mangup, Sivastopol, Simferopol, Yalta ve Yevpatoria- yaamlard." (Kevin Alan Brook, Hazar Yahudileri, 2005, s. 427-428.)

Peki ya, Karaylar (Karaimleri) bilir misiniz?

Yllardr Mill Gazetenin bayazarln yapan Sadk Albayrak, olu Berat' Babakan Recep Tayyip Erdoan'n kz Esra'yla evlendirdikten sonra AKP'ye muhalif bir yayn izleyen Mill Gazeteden ayrld. Olabilir. Ama, AKP kurulmadan nce, Mill Gr iindeki AKP'lileri, "Refah bilgisayarna girmi bir virs" olarak tanmlam, "Mill Gr'n bu virs dar atacan" sylemiti. Bir dnemin en sert muhalif "omurgal yazar"nn, bugn sadece dnrl nedeniyle, kapsnda yirmi drt saat polis nbet tutuyor! Ne ac...
71

760 ylnda Irak'ta Anan ben David tarafndan kurulan bu Yahudi mezhebi, Torah'n yazl kurallarna balyd. Talmud gibi benzeri szl yasalar reddediyorlard. Standart Yahudi takvimini de kullanmyorlard. Daha basit anlatmyla, Mslmanlarn nasl Snn ve Alev mezhepleri varsa; Yahudilerin de vard; Karaylar "Snn"ydi. Bu mezhepte balangta sadece srail kavminden insanlar vard; ancak ksa srede baka rklardan insanlar da bu mezhebe girmeye baladlar ve bu baka rklardan insanlar giderek ounluu oluturdular. Bir sre sonra srail kkenliler tamamen yok olduklar gibi, Trklerin dndakiler de zamanla aznla dtler. XIX. Yzyln sonlarna doru mezhep mensuplarnn neredeyse tamamn Trkler oluturmaya balad. Dolaysyla kelime artk bir dini veya mezhebi ifade etmekten ok, bir Trk kavmini temsil etmeye balad. Tatarca konuuyorlard artk ve dualarn da Tatarca etmeye baladlar.
Musev mezhebini kabul eden Hazar Trkleri "Karay" ismini aldlar. Karaylarn en kesif ksm Krm Yarmadas'na yerlemi olan Trklerdi. Fakat onlardan baka bilhassa Dastan mntkasnda, Volga ve Don nehirleri arasndaki Romanlar ierisinde de Musevlik byk rabet kazand. (Hilmi Ziya lken, Trk Tefekkr Tarihi, 2004, s. 76.) Karaylar, her yerletikleri yerde Yahudi gibi karlanrlard. Ancak XVIII. yzyl sonlarnda Krm, Ruslarn eline geince, Rabbanilerle (Yahudi mezhebi) Karaylar arasnda kanun karsnda farkllklar dodu. 1795'te Kralie Katerina II, Yahudilere uygulanan ift vergiden Karaylar muaf tuta Ayrca Karaylarn toprak edinmelerine izin verdi. Kanun karsnda iki grup arasnda eitsizlik 1827'de daha da artrld ve Krm Karaylaryla Krm Tatarlar gibi ar I. Nikolas'n koyduu zorunlu askerlik kanunundan hari tutulurken Yahudilere bu hak verilmedi. (alom, 1 mays 1985.)

Karay mezhebine mensup olan Trkler zamanla Krm'dan da ayrldlar. Karaylarn bir ksm direkt olarak stanbul'a giderken, dier bir ksm nce Romanya'ya, oradan Edirne'ye ve oradan da stanbul'a gelip yerletiler ve "Karaky" (eskiden Karayky'd) semtine adlarn verdiler.18[ 72 ] Tccarlkta baarlydlar. Hatta Kapalar'da Karay Soka vardr. alom gazetesinin aratrmasna gre, stanbul'da eskiden bin Karay ailesi vard; says son yllarda azalmt. Babas Mevlev olan, nl yazar Refik Halit Karay gibi bu cemaatin yeleri zamanla Trk Mslmanlarla karmlard... Dta Ermeni, ite Yahudi gibi yaayan "Pakrudini"lerin hikyesini nc blmde anlatmtm. Yahudilerin Kafkasya'daki aclar XX. yzyl banda da srd. Prof. V. Mikaelin'n, bundan alt yl nce, Ermenistan Ulusal Bilimler Akademisi'ne sunduu, "Yahudilerin Ermeni Riteline Uygun Olarak Hristiyanla Gemeleri (1910-1915)" balkl bildirisinden alntlar yapmak istiyorum:
F F

Arthur Koestler, On nc Kabile kitabnda, Adolf Hitler'in gaz odalarnda ve frnlarda imha ettii Dou Avrupa Yahudilerinin, Hazar Devleti'nin yklmasyla Avrupa'ya g eden Trk kkenliler olduunu iddia etti. Bu gr Avrupa'da yaygndr. Orhan Pamuk da Kara Kitap'ta bu konuya deiniyor "Dou Avrupa ve Amerika'daki Yahudilerin ounun Kafkaslar ve Volga arasnda bin yl nce hkm sren Yahudi Hazar devleti ahalisinden geldiini biliyorduk mesela. Hazarlarn aslnda Yahudilie geen Trkler olduunu da biliyorduk. Ama bilmediimiz ey, Yahudilerin Trk olmas kadar, Trklerin de Yahudi olduuydu. Karde olan bu iki kavmin, yirmi yzyl boyunca, glerle birbirlerine kavuamadan, ama hep birbirlerine teet geerek, gizli bir mziin ritmiyle birbirleriyle dans eder gibi, birbirlerine mahkm umutsuz ikizler gibi dalgalanmalarn izlemek ne kadar, ne kadar ilginti." (s. 127) Benim bildiim, Hazar Yahudileri, Dou Avrupa Yahudileri gibi "Talmud"cu (Rabbani) deil, "Tevrat'ydlar (Ananist).

72

Rusya'nn eitli yrelerinde yaayan ok sayda Yahudi 1910-1915 yllan arasnda ruhan ve idar mercilere yaptklar bavurularda, Yahudilik'ten vazgeip, ErmeniGregoryen Kilisesi rimellerine gre vaftiz olarak Hristiyanla geme talebinde bulunmutur. Rusya Merkez Devlet Tarih Arivi'nde (Sen-Petersburg) bulunan ok saydaki evrak bu konuyu dorulamaktadr. Ruhan ler Departman'na ilk ve en sk bavuru Nahvan-Besarabya ErmeniGregoryen din konseyi tarafndan yaplmtr. Nahvan-Besarabya din konseyinin bu konuyla yalandan ilgilenmesinin nedeni, kendi kontrol altndaki kiliselerin bulunduu blgelerdeki Yahudi nfusunun yksek olmasyd (Moldavya, Ukrayna, Knn, Ekaterinoslavskaya, Guberniya vb). 11 Eyll 1910 tarihinde sz geen konseyin yelerinden M. Zatikyan ileri Bakanl'na yapt bavuruda, konuyla ilgili kesin talimatlar istemitir. Zatikyan bavurusunda, "Yahudi dinine bal ok sayda kii Ermeni-Gregoryen Kilisesi'ne gemek iin talepte bulunmutur. Bu durum karsnda konseyimiz ileri Bakanl'ndan konuyla ilgili ne gibi bir prosedr takip edilecei yolunda bilgi almak istemektedir. Konseyimiz her talep iin ileri Bakanl'na ayr ayr bavurmal mdr, yoksa tm talepler tek bir prosedr kural erevesinde deerlendirilebilir mi ?" diye sormaktadr. Ruhan iler Departman Bakam A. Khazurin, 6 Kasm 1910 tarihli yantnda konseye, her talebin ayr ayr deerlendirilmesi gerektiini vurgulamtr. Khazurin, st dzey hkmet yneticilerinin o tarihlerde lkede ve kendi aralarnda yaygn olan antisemitizmi gzard edemeyeceklerini, bu nedenle de Yahudilikten Ermenilie toplu geileri onaylamayacaklarn belirtmitir. Khazurin'e gre, ou durumlarda Yahudiler, Hz. sa'nn yksek retilerine olan iten inanlar ya da Ermeni Gregoryen Kilisesi'ne duyduklar yaknlktan deil, Yahudilerin Hristiyanla getiklerinde kanun olarak kazandklar madd haklar nedeniyle din deitirme talebinde bulunmaktaydlar. Yahudiler, Rus Ortodoks Kilisesi inanlarna gre vaftiz edilmek yerine neden Ermeni Kilisesi'ni semilerdi? (...) Bu konunun nedeni yle aklanabilir: Rus Ortodoks Kilisesi inanlar dorultusunda vaftiz olan bir Yahudi'nin Yahudilii devam etmekte, bu nedenle de kendisine ynelik nefret ve eziyetten kurtulamamaktayd. Halbuki dinlerini deitirmelerinin esas amac Yahudilere ynelik sistematik eziyetler, hakaretler ve pogromlardan kurtulmakt.

Ve deniyor ki, 1910-1915 yllan arasnda Ermenilie dnen Yahudi, daha sonra Mslmanla da gemi olabilir...
61B

MESUT YILMAZ'IN BABAANNES "MHTED"

Neyse, bugn Trkiye'de soylar Kafkasya'ya, Krm'a dayanan birok Mslman aile var. Kimsenin ailesi hakknda tereddtlerin olumasn istemeyiz. rnein, eski babakanlardan Mesut Ylmaz'n dedesi Vasaplarn Ahmed, Krm'da on yldan fazla bir sre frnclk yapt. Kendinden on ya kk Sonya'y yanma e olarak alp, Karadeniz'deki ayeli'nin imil kyne dnd. Sonya, Mslman oldu, "Aye" adn ald. Nfus ktne "mhtedi" diye erh kondu. Sonya'nn Ermeni mi, Yahudi mi olduu bilinmiyor.
Erol (Akal) Bey bakanken ( Turizm ve Tantma Bakan ) babaannesinin Krm'daki kklerini bulmak iin babas zzet (Akal) Bey gibi ok urar, ama kaynak bulup yol alamaz. Babaannesinin bir ksm akrabalarnn Rusya'ya, bir ksmnn da Amerika'ya g ettii bilgisiyle yetinmek zorunda kalr. (Cemal A. Kalyoncu, Sakl Hayatlar, 2004, s. 175.)

Ahmet ve ei Aye daha sonra stanbul'a g ettiler; Karaky'deki -Leyla Gencer'in dedesine ait- Tatlclar Han'nn yanndaki frnda pasta, brek, rek yapp sattlar.

Be ocuklar oldu: Havva, Zeliha, Yusuf zzet (Akal), Hseyin (Ylmaz) ve Hasan (Ylmaz). Zamanla tekstil iine giren Hasan Ylmaz'n, maaza komusu Saraybosna gmeni Rait zbarlas'n kz Gzide'yle evliliinden, Mesut, Turgut ve Nilfer oldu. Bu ufack Krm hikyesinden sonra tekrar lkerlere dnelim: slam Efendi, Krm'dan Krklareli'ne geldi. Sonra tekrar Krm'a dnd.19[ 73 ] slam Efendi'nin neden tekrar Krm'a dnd konusunda ne yazk ki bilgimiz yok; ancak tarihsel olaylara bakarak tahmin yrtebiliriz. Elimizdeki tek bilgi, 26 Aralk 1912 tarihinde, Krm'a bamszlk yolunu aan bir gelimenin olmas. Bu tarihle, Krm Halk Cumhuriyeti ilan edildi slam Efendi'nin lkesinin bamszlk kazanmasyla birlikte topraklarna dndn dnmemiz gl bir ihtimal. Demek mesele, Boleviklik deildi slam Efendi'nin, sosyalizmle bir alp veremedii yoktu. Krm 1920'de Boleviklerin eline geti. 1921'de Krm Muhtar Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti, Sovyet Birliine katlma karan ald. Yahudi Tarihi yazan Yusuf Besalel, sosyalist devrimin ilk yllarnda Yahudilerin kendi dillerinde eitim grdn, Stalin dneminde ise Yahudilere basklarn arttn yazmaktadr. Ama bu basklar, tm Yahudi cemaatine deil, arln Yahudilerin oluturduu Stalin'e muhalif olan Troki liderliindeki hareketeydi. Krml slam Efendi'nin ikinci ocuu Sabri 1920 ylnda Krm'da dodu. Sabri dokuz yana geldiinde slam Efendi, ikinci kez Trkiye'ye dnme karar ald. Ei akire ve olu, bir kzyla (sim, Sabri ve ailenin en k -ve gen yata vefat eden-Hakk ile Sdka) birlikte, 1929'un austos aynda stanbul'a geldi. Neden dndkleri konusunda bilgi yok. Aile zel ailev bilgilerini basna vermemekte ok kararl olduu iin, slam Efendi'nin stanbul'da ne i yaptn da bilemiyoruz. Bildiimiz, 21 Haziran 1934 tarihinde Soyad Kanunu ktnda, slam Efendi "Berksan" soyadn ald. Ancak gelin grn ki, iki olu sim ve Sabri nedense, on dokuz yl sonra, 1953 ylnda "Berksan" soyadn braktlar, "lker" soyadn aldlar! Ama ilgintir. sim lker daha iki yanda olan iki olu A. Seluk ile . Faruk'un soyadn deitirmedi; onlar "Berksan" soyadn devam ettirdiler!.. "Berksan"n anlam neydi ? Szlklerde yok, bilemiyoruz. Yaln Kk'n bu konuda bir iddias var: "berg" Trke "berk" yaplyor. Akenazi Yahudilerinin dili olan Yidi bir szck olarak Yahudilerde en ok tanan soyadlarndan birisidir; Souk Sava'ta Sovyet casusu olduklar gerekesiyle idam edilen Rosenbergleri hatrlamayan herhalde yoktur; karkoca Yahudi'ydiler. Szck Almanca kkenlidir, yalnz artk daha ok Yahudilere iaret etmektedir. Aile belki de bu belirgin iaretten ekinerek, Berk'i brakp lker soyadn almt. (Tekelistan, 2004, s. 256.) Trk Dil Kurumu'nun Trke Szlk'e gre, "lker", Boa burcunda yedi yldzdan oluan takmn adyd, (s. 1553.) Tevrat'n Eyp babnda da geiyordu. te yandan, bu ailede "soyad meselesi" ok nemliydi. yle ki: Sabri lker'in kz Ahsen Hanm'n ilk einden olan olu Ali'nin de soyad
F F

Grnyor ki, "Krm meselesi"nin iyi aratrlmas gerekiyor. ayelili Ahmet Hamdi shakolu, Krm'la ticaret yapan geni shakolu ailesinin ocuuydu. Zamanla stanbul'a gp ok zengin oldu. Ermeni ve Yahudilerle birlikte Trkiye'de ilk boya retimine giren Trk oydu. shakolu'nun 1952 ylndan beri zerinde durduu mesele, Taksim'e cami yaptrmakt. Bu nedenle, Taksim Cami Yaptrma Vakf'n kurdu ve ikinci bakanln yrtt. Vakfn bakan, days ve ayn zamanda kaynpederi Sleyman shakolu'ydu. nsan sormadan edemiyor; Ahmet Hamdi shakolu gibi ticarete ok yatkn biri, Trkiye'nin yoksulluunun nne geecek projeler retmek yerine, neden Taksim'e cami yaptrmak iin yllarca inat etti ? Yine tartmalara neden olan, Gztepe'ye cami fikri de onundu.

73

daha sonra mahkeme kararyla "lker" yaplacakt... "Hikyeye devam... Baba slam Berksan vefat edince ailenin btn yk sim lker'in omzuna bindi. Ancak kinci Dnya Sava balamt ve sim askere alnmt. Sabri lker hem okuyor hem alyordu. Bir yandan ktisad ve Ticar limler Akademisinde okuyor, dier yandan Besler Biskvi Fabrikas'nda alyordu. Okul bitince buradaki bir ustayla ortak imalathane kiraladlar ve biskvi yapmaya baladlar. Ara not: Trkiye'deki pastaclarn byk ounluunun Karadenizli olduunu sanrm herkes bilir. Peki Karadenizlilere bu ii, Rumlar, Ermeniler, Yahudiler, kim retti? Sabri lker aabeyini de yanna alarak, bor har Eminn Nohutu Han'nda, iinde 6 kazan, kk bir frn, 4 uval eker ve 12 uval un bulunan 100 metrekarelik bir imalathaneyi satn ald ve biskvi retmeye baladlar, iki karde 1944 ylnda lker Gda Sanayiini kurdular. Asl mesele retilen biskvilerin Trkiye'nin drt bir yanma nasl datlacayd. lker, 1955'te nakliye fark almadan fabrika fiyatna lkenin her yarma rn teslim etme karar ald. Trkiye'de radyoya ilk reklam veren kurumlardan biri Bahariye Mensucatla birlikte lker'dir. 1950li yllarda, Trkiye'nin haberleri, hkmet bildirilerini merakla bekledii saat 19.00 ajansnn hemen nnde lker reklam Yaynlanrd: "nce gne, hava su, sonra bol gda gelir... Akama babacm, unutma lker getir..." Ne diyelim, ticaret lker kardelerin "genlerinde" var! 1970'te Anadolu Gda halka ak bir irket olarak Ankara'da kuruldu. 1974'te ihracata balad; hedef Ortadou'ydu. rnlerin zerinde "Domuz ya yoktur" yazs vard. Ve zamanla Cidde'de ikolata fabrikas kuruldu. Ortadou'da biskvi ve gofrette bir numara...
62B

TESADF DYEBLR MYZ?

"Dinci" olarak bilinen lker kardelenil nn hep "laik" asker darbeler at: 27 Mays 1960. lkede dviz sknts had safhada Ama, askerler, lker'e 250 000 dolar dviz tahsis etti ! 12 Eyll 1980. lker, yapt ihracatlardan ald vergi iadeleriyle byd. Son 28 ubat "postmodern laik darbe"de, lker nce "yasakl irketler" arasnda gsterildi. Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) kantinlerinde lker rnlerinin satlmas yasakland. Ama sonra nedense lker listeden karld. Bu arada, mazlum gsterilen lker'in satlarnda patlama yaand! Listeye girip kan lker grubu, TSK Mehmetik Vakf'na 500 000 dolar; Trk Silahl Kuvvetleri'ni Glendirme Vakf'na 500 000 dolar ve TSK El Ele Vakf'na 500 000 dolar, yani toplam 1,5 milyon dolarlk bata bulundu. lker kardelerin en belirgin siyas zellikleri antikomnist olmalar: Sabri lker kurucusu olduu "antikomnizmin kaleleri" Aydnlar Oca, lim Yayma Cemiyeti gibi rgtlere ve Tercman gazetesi gibi yayn organlarna para aktyordu. Elinin sk olmasyla biliniyordu, ama bu konularda nedense ok cmertti. Sabri lker madd yardmda bulunuyor, Nazl Ilcak gibi "kalemlerinden kan damlayan" yazarlar solculara kar en sert yazlarn kaleme alyordu... Topbalar da bir ara basn dnyasna girmek istediler. Muammer Topba eski Sabah gazetesini satn ald. Bana mer ztrkmen'i getirdi. mer ztrkmen o yllar yle anlatyor:
(AP) Milletvekilliim zamannda Muammer Bey Sabah gazetesini satn almt. Mehmet Emin Alpkan Aabeyimle benden birka ay gazeteye bakmam istediler. Gerekten de ay kadar Ankara'dan gelip drt gn yardm ediyordum. Muammer Bey'i de o zaman tandm. Daha sonralar Sabahattin Topba'Ia Mekke'de Bekir Berk merhumun evinde tantk. Yaptklar hayr ve hasenatn yan sra lim Yayma Cemiyeti'ni kurmulard, ( www.omerozturkmen.com )
HU UH

Topbalar gazete iini yapamadlar, vazgetiler...

1985 ylnda sim ve Sabri lker kardeler blnd: Byk aabey sim lker hisselerini kardeine devredip, ocuklar Seluk Berksan ve Faruk Berksan'la birlikte "Kardeler irketler Topluluu"nu kurdu. Ancak -vardr mutlaka bir hikmeti- 1990 ylnda grup adn, "Kar irketler Topluluu" olarak deitirdi. Sylediklerine gre, deiikliin nedeni, "Kardeler" szcnn toplumda yanl anlalmasyd ! Uzay Gda'y alp Trkiye'de ilk cips retimini gerekletiren Kar irketler Topluluu'nun, 23' yurtiinde, 8'i yurtdnda olmak zere 31 irketi ile 1 vakf vard: Topair Havaclk, Hezarfen Havaalan, Novaplast, Umde, amlca naat, Arcon Handels, Resport... irketlerinin ounluu ok ortaklyd. rnein, "Ik Sigorta A"nin ortaklar arasnda, kz kardeleri Glsm Betl Karagz'den baka hsan Kalkavan, rfan Hacosmanolu gibi isimler vard. Seluk ve mer Faruk Berksan kardeler, bu irketleri adna ve irketlerini de birbirlerine kefil yaparak, birok bankadan kredi aldlar. Ancak deme sknts yaadlar. Mallarn satmak ve devretmek zorunda kaldlar. Elerinden boandlar. Kalan mallar ise zaten finansal kiralama yoluyla alnd iin, haczi mmkn olmad. Nihayet Asya Finans'n kurulmasndan birka gn sonra, Kar grubunun mallar, Asya Finans'n 800 milyar liralk alacandan dolay haczettirildi. Asya Finans'n haczinden sonra yasal ilemlere girien alacakl bankalar ise, karlarnda sadece leasing'li mallar ile sz konusu haczi grdler. Yani hibir ey yapamadlar. Sonuta, Berksan kardeler bata olmak zere M. Emin Hasrclar (GS kurucusu, Hasrclar Tekstil), Mustafa Kavurmac (Aydnl Giyim), Turgut Aydn (Aydn rme) gibi tekstilci arlkl, Fethullah Glen grubuna ait olduu yazlan Asya Finans tarihe gmld. "Asya Bank" dodu! Olan garip Mslman'n cebindeki kurua oldu... Berksan kardeler, 2002 ylnda Kar Gda'y ABD'li Kraft'a sattlar. mer Faruk Berksan ayn zamanda 1980-1986 yllar arasnda Trkiye-Suud Arabstan Dostluk ve Kltr Dernei genel sekreterliini yapt. Trkiye Musik Vakf yesiydi... Faruk Berksan renkli bir iadamyd. Yazar Alev Alatl, Prof. lber Ortayl, iadam Adnan Polat, mzik sanats Tuluhan Uurlu, ikadn Aynur Bekta, Dr. Doan Birgl'le birlikte Kapadokya'daki Mehmedakirpaa Medresesi'ni Kapadokya niversitesi'ne dntrdler... Faruk Berksan, Trkiye Otomobil ve Motor Sporlar Federasyonu bakanlk seimlerinde Mmtaz Tahinciolu'nun karsna rakip olarak kt, ama kazanamad.. ki ocuu vard: Sinan (1975) ve Serra (1979). AKP hkmeti ncesi lker grubunun ba beladayd. Hani belirtmitim: Faisal Finans' alp adn deitirerek Family Finans yapmlard. Mesele biraz deiikti: 6 haziran 2002 tarihli gazetelerden bir haber;
ileri Bakanl mlkiye mfettileri, Faisal Finans Kurumu'nun el deitirerek "Family Finans" adn almasnn ardndan, bu kurumun faaliyetlerini mercek altna ald. Mfettilerin, Family Finans Kurumu Bakam Sabri lker'in de aralarnda bulunduu otuz drt ynetim kurulu yesi hakknda, "Crm ilemek iin teekkl oluturma, dolandrclk, Bankalar Kanunu'na muhalefet etme ve sahtecilik" sulamasnda bulunduklar 20 ubat 2002 tarihli raporu dikkate alan Beyolu Cumhuriyet Basavcl, lker Gda'nn sahibi Sabri lker ile olu Murat lker'in de aralarnda bulunduu Family Finans Kurumu'nun ynetim kurulu yeleri hakknda soruturma balatt.

Bu ticar ilikileri uzatmaya gerek yok. Sabri lker bugn Trkiye'nin sayl zenginleri arasndadr, i dnyasnda, en ok nakit parann lker grubunda olduu syleniyor.

Spordan (lkerspor) staretejik aratrma merkezine (ASAM), din aratrmalarndan (Diyanet Aratrma Merkezi) vakflara, demeklere kadar madd yardm esirgemeyen lker grubunun, son yllarda en byk destei AKP'ye verdii biliniyor. stelik, Babakan Recep Tayyip Erdoan'la ticar ortakl vard: Babakan Erdoan yllar nce lker grubunun stanbul Asya blgesi datm an oluturmutu. Bu amala kurulmu irketleri vard: Biskvi ve ikolata rnlerini datan Emniyet Gda A. St, ya ve yourt rnlerini datan hsan Gda A. Cola Turka ve amlca gibi merubatlar datan Yenidoan Pazarlama A. Yannda kardei Mustafa Erdoan'la birlikte, enitesi Ziya lgen ve Sabri lker'in damad Orhan zokur'un kardei Atilla zokur vard. Bu blme son noktay koymadan nce lker Grubu stiare Konseyi yelerinin isimlerini vermek istiyorum: - Yahudilerin Osmanl'ya gelilerinin 500. ylnda kurulan "500. Yl Vakf" kurucusu, Turizm ve Tantma eski bakanlarndan CHP zmir milletvekili Alev Cokun. - Yahudi cemaati eski bakan, Akmerkez'in ortaklarndan Rifat Hassan. - Bu kitapta bahsi geen Rona Yrcal. - 27 Mays Anayasas'nn "teorisyeni" Prof. Hseyin Nail Kubal'nn Tala Amerikan Koleji mezunu20[ 74 ] olu, Danimarka fahr konsolosu Ali Nail Kubal. - 12 Eyll'n Dileri bakan, Emekli Bykeli lter Trkmen. - Blent Ecevit'in babakanl dneminde badanmanln yapan Emekli Korgeneral Turhan zer. - ANAP'l, Adalet ve Mill Savunma eski bakanlarndan Oltan Sungurlu... Bu kitap almasn sonlandrdm gnlerde, lker Grubu, Boyner ailesi'yle ortak i merkezi kurma projesine girmilerdi...
F F 63B

MSLAD BAKANI KMDR?

armay seviyorum. 1991'de kurulan MSAD'n (Mstakil adamlar Dernei) kurucusu ve ilk bakan Erol Yarar'd. Erol Yarar ve ablas Meral Yarar, Feyziye Mektepleri-Ik Lisesi mezunuydular. Anneleri Mnire Yarar, yedi yl Amerikan Kz Koleji'nin mdr muavinliini yapmt. Ondan nceki grevi, ABD Bykelilii'ndeki Amerikan Haberler Merkezi'ndeydi. lk yerli deterjan reticisi baba Ali zdemir Yarar TSAD kurucusuydu. Rotaryen'di; stanbul Rotary Kulb yesiydi...21[ 75 ] Unutmadan bir not eklemeliyim: Yaln Kk, Tekelistan adl kitabnda lkerlerin Sabetayist olduunu iddia etti. Sabri lker, Yaln Kk'e gnderdii 25 Temmuz 2004 tarihli mektubun da, Sabetayist olmadklarn belirtti...
F F 64B

NZIM HKMETN AKRABASI SABR LGENER

Trkiye ekonomisine yn veren iki aileyi anlattktan sonra, "slam ve iktisat" konularnda almalar yapm bir akademisyenle devam edelim... Modern sosyolojinin kurucusu Alman dnr Max Weber (1864-1920), Protestan ahlaknn her ne kadar kapitalizmin ilk ve temel nedeni olmasa da, bireyciliin, sk alma ve disiplinin, rasyonel davran ile zgvenin nemini vurgulayan bir kltr dourduu iin,
Hani, "Tarihin Sonu" makalesiyle bir dnem dnyann gndeminde olan siyaset bilimci Amerikal Francis Fukuyama vard; ite onun Protestan misyoneri olan babas 1946-1948 yllar arasnda Talas Amerikan Koleji'nde retmenlik yapt. 75 8 ubat 1956 tarihinde DP dneminin TBMM bakan Refik Koraltan'n olu Ouzhan R. Koraltan bakanlnda kurulan stanbul Rotary Kulb'nn kurucu yeleri unlard: Rfat Bereket, smail Hakk Kutbay, Kzm Takent, Eli Rosenthal, Hilmi Naili Barlo ve John A. Caouki.
74

kapitalizmin douunda ve geliiminde nemli bir rol oynadn savundu.22[ 76 ] Bu grten yola kan Weber, slam dini iin genelleyicilik arz ederek, "slam kapitalizmle badamaz" tezini leri srd. Prof. Sabri lgener, Weberin bu tezini hem kabul etti hem de reddetti. Hak verdi; ama bunu engelleyenin islam deil, halk tarafndan yorumland haliyle "tasavvuf islam" olduunu ileri srd! Prof. lgener'e gre sulu, tevekkle dayanan "halk tasavvufuydu! Dnya ilerine srt evirmi, hibir eyi umursamadan Tanr'ya ulamaya alan "rintlik" ekonomiyi kstekliyordu. Yani Prof. lgener'e gre Mslman, deien, gelien dnyada yerini almak istiyorsa, dnn say ve hesapla uraan ruhan, huzurlu dnyasn terk etmeliydi. Say ve hesab sadece iktisad anlamda kullanmalyd. Max Weber'in takipisi Prof. lgener'in yllar nce syledii, bugn Trkiye'nin gndemine geldi: "slam Calvinizm." Fransz Calvin, faizin Hristiyanlk tarafndan yasaklanmasn eletiren bir "reformcu"ydu. Ama "ilericilii" iktisatla snrlyd, nk o da dneminin bilimsel almalarna kar kmt. Bugnlerde Trkiye'de televizyonlara kp, "slam Calvanizmi"ni ayet ve surelerden rnekler vererek aklamaya alan Mslmanlar gibi, Calvin de, De Usuris (Faiz) adl kitabnda ncil'den rnekler veriyordu. Ne rastlant deil mi, ayn gnlerde Trkiye, -ABD'den ithal edilen- erkeklerle ayn saflarda namaz klan ba ak kadnlar tartyordu. Ne diyordu doktrin: Mslman serbest piyasasnn olumas iin, zihniyet engellerinin kaldrlmas, yani "dinde reform" artt! Yani, dnce deiimini gerekletirmeden iktisad giriimcilik olamaz! Bunu daha nce de grmtk: Cemaleddin Afgan, slam'n artlarn deitirerek, Protestanln ngiltere'ye has yorumu olan Anglikanizm gibi- bir "Mslman Anglikanizmi" oluturmak istemiyor muydu ? Prof. lgener ayn yolda yryordu; kapitalizmin nn eriatn deil, slam tasavvufunun tkadm sylyordu... Weberci "kapitalizm ruhu"nun Trkiye piyasasna nasl uygulanabileceinin yol ve yntemini izah etmeye alan Prof. lgener'in o dnemde etkilendii hocas, Alman Nazilerden kap Trkiye'ye sman, ekonomist ve sosyolog ordinarys Profesr Alexander Rustow'du. Rustow, Neoliberalizm savunucusu Alman Freiburg okulu temsilcisiydi. Prof. lgener'in "Weberci" olmasnda, Weber'e fikren ve ruhen yakn olan hocas Prof. Rustow'un byk katks vard. lgener'in J. S. Bach' sevip dinlemesinde bile Alman hocas Rustow'un etkisi vard. Almanlarn, Prof. lgener'i nasl etkilediini rencisi ve asistan Ahmet Gner Sayar bakn nasl anlatyor:
F F

Yeri gelmiken yazalm: Bizim ilkretim, lise tarih kitaplar Protestanln kurucusu Martin Luther'i, hep aydnlk olarak gsterirken, Katoliklii yobazlk snfna sokmaktadr! Bu nedenle son yllarda televizyonlardaki tartmalarda Luther'den hep "ilerici" diye bahsedilir oldu. Oysa Bat dnyas Luther'in "ilerici" olup olmadna daha karar vermi deildir! yle ya, gkbilimci Kopernik'e "zpkt" dememi miydi ? Luther'e bu sempatinin kayna, Osmanl'nn Katoliklere kar hep Protestanlarn yannda yer almas olabilir mi ? in bir dier garip yan da, banaz bir Hristiyan olan Luther'in, acmasz bir Trk dman, Yahudi dostu olmasyd "Yahudiler bizim Tanrmzn akrabalar, kuzenleri ve kardeleridir. Katoliklere sesleniyorum, bana kfir demekten yorulduklarnda Yahudi desinler." Luther'in "gizli Yahudi" olup olmad hl tartlmaktadr.

76

Okumay keyifli bir megale haline getirdii divanlar, baz vakanvis tarihleri, fkh ve tasavvufa ait kitaplardan kafasna ylan bilgilerle bir yere varamamann skntsn iinde yayordu. Onun kafasndaki bu karmaay deta kozmik bir ahenge gtrecek k ya da dsal (teorik) ok 1933 ylnda yurdumuza sman Alman hocalardan geldi. Gerekten de Alman hocalarla temastan sonra, kafasndaki frtnalar yerini tam bir sknete brakt. Artk kendi ismini Trk sosyoloji dncesine tayacak almalarn eiine ulam, Weber sosyolojisinin aydnlatt uzun ince yolda, Osmanl iktisat tarihinden hareketle ekonomi ile din (slamiyet) arasnda salkl kprler kurmak iin malzeme toplamaya balamt. Alman hocalarn sihirli dokunuu Sabri lgener'de ftr bir eilim olan slam tasavvuf neesine somut-tarih olgular dnyasna bakmada farkl bir boyut ilave etti. (Ahmet Gner Sayar, Bir ktisatnn Entelektel Portresi, Sabri F. lgener, 1998, s. 20.)

Yannda alt Alman hocalardan biri olan Prof. Fritz Neumark, Sabri lgener'in Almanca'sn ok vyordu. Almanca's o kadar iyiydi ki, Prof. Neumark, onun Alman Lisesi mezunu olduunu sanyordu. Halbuki o stanbul Erkek Lisesi mezunuydu; Almanca'y bu okulda renmiti. Bu dili mkemmel konuup yazmasnda, -birazdan anlatacamzakrabalarnn katks var myd, bilinmiyor. Prof. Fritz Neumark, Almanya'dan kap Trkiye'ye sman bilim adamlaryla ilgili anlarn toplad Boazii'ne Snanlar adl kitabnda, bizim konumuzla ilgili bakn ne diyor:
Bir de nfus ktklerinde olmasa bile konuma dilinde kullanlan "dnme" tabiri vardr. Bu terimle slam Dinine geen, ama hl "kendi aralarnda kalan" (kanmca bu iddia gereklere uymuyor) ve eski din inanlarn tamamen brakmayan Yahudiler ifade edilmektedir. spanyol Yahudilerinin tersine bir "dnme", hele eer Osmanl bir aileden evlenerek szm ona "karm" veya asimilasyon eilimi ispat ederse, yksek ve en yksek devlet makamlarna kabiliyordu. niversite meslektalarm arasnda byle ok kii vard ve daha nce ad geen Rt Aras -Atatrk'n Dileri bakan- bile sylendiine gre onlardanm. (1982, s. 92.)

stanbul niversitesi iktisat Fakltesi'nde ders veren profesrler, retim yeleri ve asistanlarn bazlar unlard: (Babanzade) kr Baban, Cemil Bilsen, mer Ltfi Barkan, brahim Fazl Pelin, mer Celal Sar, Muhlis Edhem Ete, Ziyaeddin Fahri Fndkolu, Samim Gnensay, Sddk Sami Onar, Ali Fuat Bagil, Yavuz Abadan, Osman Okyar, Ahmet Ali zeken, Refii kr Suvla, Orhan Dikmen, Orhan Tuna, Mehmet Olu, Nurettin Mahruki, Mihri Belli, Faik kte, Halil lbeter, Nakibe Topuz (Uzgren), Rt Adak, Nevzat Gne... Hangileri udnme"ydi bilmiyoruz. Prof. Sabri lgener "dnme" olabilir mi?.. nce srpriz: Prof. lgener, Trk solunun iki nemli ismi Nzm Hikmet ve Mehmet Ali Aybarla kuzendi... Yazmtm, anmsataym: Alman asll, 1834 doumlu Karl Detrois, Osmanl'ya snarak Mslman olmu ve "Mehmed Ali" adn almt. Osmanl ordusundaki baarlarndan dolay mirlie kadar ykselen Mehmed Ali Paa, Kafkas/Dastan gmeni bir ailenin kz olan Aye Sdka'yla evlendi. Drt kzlar oldu: 1) Hayriye Hanm, 31 Mart gerici isyan ktnda Selanik'te oluturulan Hareket Ordusu'nun ilk komutan olan Hseyin Hsn Paa'yla evlendi. Bu evlilikten doan Yarbay Tahsin'in olu Mehmet Ali Aybar'd. Salah Birsel'e gre, Hseyin Hsn Paa ailesi "Salamanko'' adyla tannyor. (Sergzeti Nono Bey ve Elmas Boazii, 1982, s. 243.) 2) Leyla Hanm, Polonya'dan kaarak gelip ihtida etmi Mustafa Celaleddin Paa'nn olu Hasan Enver Paa'yla evlendi. Kzlar Celile, Nzm Hikmetin annesiydi. Dier kzlar Mnevver ise, air Oktay Rfatn annesiydi. 3) Zekiye Hanm, smail Fazl Paa'yla evlendi. Bu evlilikten Ali Fuat Cebesoy ile

Mehmet Ali Cebesoy oldu. 4) Adviye Hanm, Tevfik Bey ve Selami Bey'le evlenmi ama iki einden de ocuu olmamt. Gelelim Prof. lgener'le akrabala; Mehmed Ali Paa'nn ei Aye Sdka Hanm, Prof. Sabri lgener'in anneannesi Hatice Hanm'n ablasyd. Aye Sdka ve Hatice Hanm, Dastan gmeni Hafz Mehmed Paa'nn kzlaryd. Hatice Hanm, tpk ablas gibi bir askerle, Karamanl Hasan Sabri Paa'yla evlendi. Hasan Sabri Paa'nn Ahmed Efendi adnda bir kardei daha vard. Ahmed Efendi'nin olu kimdi dersiniz; Kzm Karabekir Paa! Yani, Ulusal Kurtulu Sava'na karar veren subaylardan Kzm Karabekir ile Ali Fuat Cebesoy akraba saylrd. Size yine bir "rastlantdan" bahsedeyim; Mir Mehmed Ali Paa, 1878'deki "93 Harbl"nde Osmanl Tuna Ordular bakomutanyd; bu savata ehit oldu. Yerine kimi atadlar, bacana Hasan Sabri Paa'y! Ne yazk ki o da ehit olacakt. Art arda elerini ehit veren iki kz karde, Aye Sdka ile Hatice Hanm birbirlerine kenetlendiler. Hasan Sabri Paa-Hatice Hanm evliliinden doan ve alt yanda yetim kalan -Prof. Sabri lgener'in annesi- Emine Benice Hanm'n, ulema snfndan Safranbolulu Mehmed Fehmi Efendi'yle evlenmesinin ilgin bir hikyesi vard. Bu evlilie nayak olan "patanlar okuyunca aracaksnz:
Bu evlilikte kilit isim Emine Benice Hanm'n teyzesi Aye Sdka Hanm'dr. Bu stanbul hanmefendisi ruhen bal olduu Nakibend piranndan Gmhanev Ahmed Ziyaeddin Efendi'yi Caalolu'ndaki Fatma Sultan Camii derghnda muntazam aralklarla ziyaret ederdi. Ancak bu ruh yaknln derecesini bilmiyoruz. Bilinen ey Aye Sdka Hanm'n hazreti ziyaretleri ve derghta icra olunan usul-i tarikat izlemesidir. te bu ziyaretlerden birinde Aye Sdka Hanm bu meclislerde fikir ve sohbetlere katlan Ahmed Ziyaeddin Efendi'ye yalan gen ve yakkl hoca Mehmed Fehmi Efendi'yi grr. Sorar soruturur, bu gen hoca efendinin bekr olduunu renir. Bunun zerine kalbi efkat dolu bu teyze kk yata yetim kalan yeeni Emine Behice'yi evlendirmek hevesine kaplr. Bu ite Byk Efendi ile ei Havva Seher Hanm'n da rzas alnr. Mehmed Fehmi Efendi de evlilik iin ikna edilir. (Ahmet Gner Sayar, Bir iktisatnn Entelektel Portresi, Sabri E lgener, 1998, s. 23[ 77 ] 43.)
F F

Bu evlilikten, 1908 ylnda Mesude dodu. Mesude Hanm, avukat hsan Mukbil Onger'le evlendi. ki ocuklar oldu: Doktor Oktay Onger ve Fransz Filolojisi mezunu ressam Verda Ongen Mehmed Fehmi-Emine Benice iftinin Mesude'den sonra ikinci ocuklar smail Sabri lgener 1911'de dodu, Sabri lgener'in doduu ev, eyh Ahmed Ziyaeddin Efendi'nin Mehmed Fehmi Efendi'ye brakt Fatmasultan Camii Gmhaneli Dergh iindeki iki odal bir yerdi. Mehmed Fehmi Efendi'nin babas; smail Sabri lgener'in dedesi smail Necati Efendi, eyh Gmhaneli'nin 116 halifesi inde Hasan Hilmi Efendimden sonra ikinci byk halifesiydi. Torunu smail Sabri'nin doduu yl, derghn postniini oldu. Gmhaneli Ahmed Ziyaeddin Efendi'nin "iktisad giriimci" ilk eyh olmasyla, Prof.
ddiaya gre, Yahya Kemal, yazar arkada Yakup Kadri Karaosmanoiu'yla gittii bir Bekta derghnda Aye Sdka Hanm'n torunu Celile Hanm' (Nzm Hikmet'in annesi) grm ve k olmutu. Yahya Kemal-Celile Hanm aknn filizlendii bu tekke, Yakup Kadri Karaosmanolu'nun Nur Baba adl romanndaki derght. Celile Hanm'n enitesi (kz kardei Mnevver'in ei) Samih Rfat da Bektai'ydi; Bekta nefesleri derlemiti. Aklar ve evliliklerin derghlarda domas ilgin...
77

lgener'in "islam Calvanizmini savunmas tesadf olabilir mi? Keza, Gmhaneli Dergh'nda yetien kuaklarn, Turgut zal'larn, Recep Tayyip Erdoan'larn "serbest piyasac" olmalar da tesadft zaten! eyh dedesinin 6 ubat 1919'daki lmnden sonra, lgener ailesi Caalolunda bir eve tandlar. Bu tabloya bakp Mehmed Fehmi Efendi hakknda yanl deerlendirmeler yapmanz istemem: Vefa ve Mercan idadilerinde Arapa, stanbul idadisi ve Mekteb-i Sultan'de (Galatasaray Lisesi) din dersi retmenlii yapt, stanbul Darlfnunu ilahiyat ve Hukuk faklteleri ile Mekteb-i Mlkiye'de fkh ve mecelle hocalnda bulundu. Cumhuriyet dneminde stanbul mftl makamnda oturdu. Mehmed Fehmi Efendi ayn zamanda olunun da ilk hocasyd... smail Sabri lgener, Aiyan ve stanbul iptidaleri ile stanbul Sultansi'nden (stanbul Erkek Lisesi) sonra, stanbul Darlfnunu (niversitesi) Hukuk Fakltesi'ni bitirdi. Hocas Prof. Rustow'un direktifleriyle lisansst eitim iin Harvard niversitesi'ne gitti. Bir buuk yl kald ABD'den doent olarak dnd. 1951'de profesr oldu. 1950 ylna kadar Trkiye'de gazetecilik eitimi yksek renim iinde yer almamt. Hrriyet gazetesi sahibi Sedat Simavi, stanbul niversitesi Rektr Ord. Prof. Sddk Sami Onar'la yapt ibirlii sayesinde, niversite bnyesinde "Gazetecilik Enstits"nn kurulmasn salad. 29 kasm 1950'de kurulan enstitnn ilk bakanln Ord. Prof. kr Baban yapt. 1952-1956 yllar arasnda ise enstitnn bakan Prof. Sabri lgener'di. Prof. lgener, bu tarihten sonra yllarca birlikte alt Alman hocalarn bulunduu niversitelerde konuk retim yelii yapt. 1958-1959 yllar arasnda Federal Almanya'daki Mnih niversitesinde, 1964-1965 yllan arasnda ABD Columbia niversitesi'nde konuk profesr olarak ders verdi. 1958'de Ruhi Ayta'n, 1926 doumlu kz Sevim Ayta'la ikinci evliliini yapt. lk evlilii hakknda bilgimiz yok. Olu, Mehmet Fehmi 1960'ta dnyaya geldi. Profesr oldu, stanbul Hukuk Fakltesinde grev ald. TOBB Tahkim Divan'nda alt. Korkut zal ile Eymen Topba'n orta olduu Bayraktar ailesine ait, Bayraktar Denizcilik irketler Grubu'nun avukatln yapt. Sabri lgener'in, Sabri Kaan adnda bir torunu var. Sevim Ayta, Sabri lgener'in asistanyd. Evlendikten sonra akademisyenlii brakt. lgener'in krssnde asistan olan Glten Kazgan ise Trkiye'nin ilk kadn iktisat profesr oldu. Arnavutky Amerikan Kz Koleji mezunu F. Glten Kazgan'n, Prof. lgener'in krssne asistan olmasnda neyin rol vard acaba? Glten (Nasuholu) Kazgan'n aile soyaac skdarl eyh Mehmed Nasuh'ye dayanyordu. Dedesi Said Efendi, Nasuh Dergh'nn son eyhiydi. "Emei toplumun temel deeri" sayan Sosyalist Kltr Dernei kurucusu Prof. Kazgan ile sosyalist akmlara kar faklte bnyesinde bir diren oda oluturan Prof. lgener'i hangi ortak deer yan yana getiriyordu ? Bir dier asistan Tevfik Ertzn (DYP milletvekili olacaktr) daha nce yazdm Prof. Sabahattin Zaim'ln teyze ocuu Prof. Cevat Babuna'nn kz Ceyda Hanm'la evliydi. Prof. lgener'in sadece akademisyenlerden deil, edebiyat dnyasndan da yakn dostlar vard. rnein Ahmet Hamdi Tanpnar'la buluup bir iki kadeh rak ierlerdi. Kalam'taki Todori'nin meyhanesine gidilirdi ara sra... (a.g.e., s. 121-122.) Askerlikten okul yaamna, Harvard'dan tatilleri ne kadar Prof. lgener'in hep yannda olan dostu Prof. Sulhi Dnmezer'di. Yani zengin bir evresi vard. 1 Temmuz 1983'te Erenky'deki evinde vefat etti.

1934 ylnda soyad kanunu ktnda, aile neden "lgener" soyadn almt? Sabetay Sevi'nin vefat ettii lgen ile lgener ailesinin hibir ba var myd acaba? Ya da... Feyziye Mektepleri'nde on drt yl felsefe retmenlii yapan Prof. Hilmi Ziya lgen'in, ne bileyim, Elmall Hamdi Yazr'n torunu Okan Baylgen'le ilgisi var myd ? Veya Orgeneral Rafet lgenalp'le; ilk Deniz Kuvvetleri komutan Oramiral Mehmet Ali lgen'le ya da Blblderesi Mezarl'nda mezarlar bulunan "lger" soyadyla ilgisi var myd ? rnek: Mehmet Sadullah lger (1915-1969). Bizde "zel adbilimle uramak "delilik" zaten !.. Onomastii (zel adbilimi) kim neden niversiteye sokmuyor ?
65B

SUUD ARABSTAN'DAK "SABETAYSTLER"

Bu kitapta tek istediimiz, olaylara farkl perspektiften baklabileceini gstermek. rnein bu blmde sk sk Suud Arabstan'dan sz ettik. Size, neden farkl okumanz gerektiini gsterecek bir "ipucu" vereyim: Mekke'ye Giden Yol adl bir kitap var. Yazar Yahudilikten Mslmanla dnen Muhammed Esed. Esed 1925te yazd kitabnda, Suud Arabstan'daki "Sulubler"den bahsediyor.
Sulubler btn aratrmaclar iin bir muamma olarak kalmlardr bugne kadar. Gerekten kkenlerini kimse tam olarak bilmemektedir. Arap olmadktan kesindin Mavi gzleriyle ak kumral salar, tenlerindeki gne yan rengin sonradan kazanlm bir zellik olduunu aa vurmakta ve onlarn kuzeyli kavimlerden olduklarm alda getirmektedir. Eski Arap tarihileri Sulublerin, Salaheddin Eyyub tarafndan tutsak edilip, Arabstan'dan getirilen Hal kitlelerin soyundan geldiklerini ve sonradan Mslman olduklarn yazyorlar; nitekim sulub szc "salib" (ha) szcyle ayn kkten tremekte ve "salib" szc de dpedz "hal" anlamna gelmektedir. Yine de bu aklamann doru olduunu sylemek zor. Her ne hal ise, bedeviler Sulubleri Arap olarak grmemekte, onlara kar hogryle, ama bir- eit pasif bir kmsemeyle davranmaktadrlar. Her zaman insanlarn eitlii zerinde srar eden Araplar kendi seciyelerine uymayan bu kmsemeyi ise Sulublerin Mslmanlklarnda samimi olmamalarna ve Mslmanlar gibi yaamamalarna bir tepki olarak aklamaktadrlar, ( fl.parsimony.net )
HU UH

Suudi Arabstan'daki Sulubler, bizim Sabetayist!erle ayn kaderi paylayorlard anlalan... Suud Arabstan hakknda bilgilerimiz snrl. rnein, lkenin istihbaratnn banda bulunan Kemal Atam vard; stanbul'da byd iin Trk" diye anlrd; Kral Faysal'n kz kardei ffetle evliydi. stihbarat rgtnn temelini 1973'te stanbul'da ClA'yla yaplan toplantda atyor. Bir yl sonra da, -Turgut zal dneminde mehur olacak, Tansu illerle ba baa toplantlar yapacak. ABD'li petrolc Roger Tamroz'la ortaklk kuruyor. Kemal Atam halen New York'ta yayor... Uzatmayalm; sanyorum Sylemek istediimiz anlalmtr. O kadar farkl konulara girdik ki, Aziz Mahmud Hday Dergh'n unuttuk! Sabetayist Ilgaz Zorlu'nun sylediine gre, Sabetayistler 1924'ten sonra dergh kontrolleri altna almlard. Bilginin doruluundan emin olmak iin, uzun bir yolculua ktk. Bulabildiimiz tm olgular sraladk. Sizce Ilgaz Zorlu'nun syledii doru olabilir mi?.. Bu blm hazrlarken, " www.hudayivakfi.org'' adl internet sitesine girdim; site, eyh Aziz Mahmud Hday'nin biyografisini yaza yaza sadece on cmleyle yazmt! nsan ister istemez dnmeden edemiyor, eyh Aziz Mahmud Hday sadece "rt
H H

grevi"ni mi stleniyor? Bu ilgisizliin baka bir sebebi olabilir mi?.. Neyse, hepsini geelim. Yolunuz derse, Aziz Mahmud Hday Dergh'na gidin. Gnn hangi saatinde giderseniz gidin, yzlerce yoksul "Siyah Mslman" greceksiniz; hepsi daha iyi bir yaam iin dua ediyor. nallah dualar kabul edilir... Gelelim son sze... Efendi kitabnda ve bu almamzda kendisi sylemedii srece, kimseye "Sebatayist" demedik. Demeyi de doru bulmuyoruz. Ama... Sabetayistler bizim tarihimizin ok nemli bir olgusu; siyas-iktisad ve kltrel hayatmz derinden etkilediler. Bylesine nemli bir gerei yok sayamayz... Sabetayistlerin "Beyaz Mslmanlarda ilikisi konusunda bir ufuk turu yaptk. Umarz, bu almalarn arkas gelir... Ne demitik Efendi kitabnda: "Bu kitap Trkiye'de hl tabu olan 'bir srrn' zerindeki rty aralayabilmek amacyla yazld... Sabetayizm bizim gereimizdir; onu yok sayarak tarih yazamayz..." Ve ek: Erasmus Delilie vg kitabnda ne diyordu: Mademki syleyeceklerim doru, ne diye susaym ki... stanbul, mays 2006

66B

KAYNAKA KTAPLAR

67B

Abduh, Muhammed, Tevhid Risalesi, Fecr Yaynlar, Ankara, 1986. Advar, Halide Edip, Mor Salkml Ev, zgr Yaynlar, stanbul, temmuz 2000. Sinekti Bakkal, zgr Yaynlar, stanbul, 2000. Afyoncu, Erhan, Sorularla Osmanl mparatorluu I, Yeditepe Yaynlar, 2002. Aaolu, Samet, Babamn Arkadalar, Nebiolu Yaynevi, stanbul Kuvay Milliye Ruhu, Kaynak Yaynlar, stanbul, ocak 1999. Ahmad, Feroz, ttihatlktan Kemalizme, Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1985. Modern Trkiye'nin Oluumu, Kaynak Yaynlar, stanbul, ekim 1995 Ahmet Mithat Efendi, Fatma Aliye-Bir Osmanl Kadn Yazarn Douu, Sel Yaynclk, kasm 1994, stanbul. Ahmet Rasim, ki Hatrat ahsiyet, ada Yaynlar, stanbul, kasm 1976. Ahmet Refik, Osmanl'da Hoca Nfuzu, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, 1997. Ahmed Rfat Seyid, slam Direni Haritas -Benna'dan Islambuli'ye-, aret Yaynlar, stanbul, ubat 1989. Akar, Rdvan, Akale Yolcular, Varlk Vergisi ve alma Kamplar, Belge Yaynlar, stanbul, ocak 2000. Akbayar, Nuri, Osmanl Yer Adlar Szl, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, ekim 2003. Akura, Gkhan, Aile Boyu Sinema, thaki Yaynlar, stanbul. Akdamar, Anibal; nal, Samih Turgay (derleyenler), Trkiye'de Laiklik lkesi ve Yehova'nn ahitleri, Kule Kitaplar, stanbul, 1983. Akdoan, ahin, Siyasal slam-Refah Partisi'nin Anatomisi, ehir Yaynlar, stanbul, temmuz 2000. Akgndz, Ahmed, Ariv Belgeleri Inda Silistreli Sleyman Hilmi Tunahan, Osmanl Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1997. Akman, Muvaffak, Yaantmda Hacettepe ve Sonras, Bir Emekli Rektrn Anlar, Emek Ofset Matbaaclk, Yalova 1995 Akpnar, Alian; Rogan, Eugene L., Osmanl Devleti'nde Airet Mektebi, Aram Yaynclk, stanbul, aralk 2001. Akseki, A. Hamdi, Askere Din Kitab, Diyanet leri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1982. Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve "Trkletirme" Politikalar, iletiim Yaynlar, stanbul, 2001. Aktay, Yasin, Trk Dininin Sosyolojik mkn, iletiim Yaynlar, stanbul, 1999. Akyol, Taha, Haricler ve Hizbullah-slam Toplumlarnda Terrn Kkleri, Doan Kitaplk, stanbul, nisan 2000. Akyz, Vecdi, Mukayeseli badetler lmihali, fa Yaynclk, stanbul, 1995. Aksoy, Nazan, Rnesans ngilteresi'nde Trkler, stanbul, 1990. Aksin, Sina, Jn Trkler-ttihat ve Terakki, imge Kitabevi, Ankara, kasm 1998. Albayrak Haim, Tarih Boyunca Dou Karadeniz'de Etnik Yaplanmalar ve Pontus, Babli Kitapl, stanbul, nisan 2003. Albayrak, Sadk, Son Devir Osmanl Ulemas (5 cilt), stanbul Bykehir Belediyesi Kltr ileri Daire Bakanl Yaynlar, stanbul, 1996.

Al-Azmeh, Aziz, slamlar ve Moderniteler, iletiim Yaynlar, stanbul, 2003. Ali Haydar Mithat, Hatralarm, Mithat Akit Yaym, stanbul, 1946. Alkan, Mehmet ., mparatorluktan Cumhuriyete Selanik'ten stanbul'a Terakki Vakf ve Terakki Okullar 1877-2000, Boyut Yayn Grubu, stanbul, 2003. Allouche, Adel, Osmanl-Safev likileri, Kkenleri ve Geliimi, Anka Yaynlar, stanbul, ekim 2001. Almaz, Ahmet, Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi-Dnmeler ve Dnmelerin Hakikati, Kltr Yaynclk ve Datm. Altnsu, Abdlkadir, Osmanl eyhlislamlar, Ayyldz Matbaas, Ankara, 1972. Amca, Hasan, Nizamiye Kaps ve Yarda Kalan htilal, Arba Yaynlar, stanbul, 1958. Anastassiadou, Meropi, Tanzimat anda Bir Osmanl ehri Selanik, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, kasm 2001. And, Metin, 16. Yzylda stanbul Kent Saray Gnlk Yaam stanbul, 1993. And, Fuat, Selanik Kahpe Selanik, Eren Yaynclk, Istan' 2004. And, Fuat; And, Sphan, Sadrazam Ali Paa-Hayat, Zaman ve Siyas Vasiyetnamesi, Eren Yaynclk, stanbul, 2000. Andri, vo, mer Paa, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Andreadis, Yorgo, Gizli Bin Tayanlar, Belge Yaynlar, stanbul, austos 1999. Andrews, Peter Alford, Trkiye'de Etnik Gruplar, Ant Yaynlar, stanbul, aralk 1992. Anzerliolu, Yonca, Karamanl Ortodoks Trkler, Phoenbc Yaynlar, Ankara, ekim 2003. Araz, Nezihe, Anadolu Evliyalar, Atlas Kitabevi, stanbul, 1975. Armaan, Mustafa, Refik Ahmet Sevengil-Her Gn Bir Ediple, L&M Yaynlar, stanbul, austos, 2004. Arsel, lhan, Toplumsal Gerginliklerimizin Sorumlular,, Kaynak Yaynlar, stanbul, aralk 1996. eriat'tan Kssa'lar, Kaynak Yaynlar, stanbul, austos 1996. Akar, Mustafa, Niyazi-i Msr. ve Tasavvuf Anlay, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1998. Atik, M. Kemal; Bardakolu, Ali; Krca, Celal Polat, Selahattin; Toksar, Ali, slam Kavramlar, Sema Ya/ar Genlik Vakf Yaynlar, Ankara, 1997. Atilhan, Cevat Rfat, Yahudiler Dnyay Nasl istila Ediyorlar?, Aykurt Neriyat, 1973. Arai, Masami, Jn Trk Dnemi Trk Milliyetilii, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Ar, Sabahattin, Masonlarn Dnyas, Tekin Yaynevi, stanbul, 1996. Armaner, Nedai, slam Dininden Ayrlan Cereyanlar-Nurculuk, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1964. Armaolu, Fahir, Filistin Meselesi ve Arap srail Savalar (1948-1988), Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1989. Arsel, lhan, Arap Milliyetilii ve Trkler, Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1999. Aydn ve "Aydn", Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1997. Ataman, Sabri, Asurlar, Sryanler, Kaynak Yaynlar, stanbul, mays 1997. Atay, Falih Rfk, Zeytinda, Bate A stanbul, 1981. Attali, .Jacques, Uyanmlar Tarikat, Truva Yaynlar, stanbul, aralk 2005. Avagyan, Arsen; Minassian, Gaidz F., Ermeniler-ttihat ve Terakki birliinden atmaya, Aras Yaynclk, stanbul, haziran 2005. Avcoglu, Doan, Trkiye'nin Dzeni (I. ct), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1969. Milli Kurtulu Tarihi (3 ct), stanbul, 1974.

Avar, Servet, Birinci Dnya Sava'nda ngiliz Propagandas, Kim Yaynlar, Ankara, mart 2004. Ayal, Mnevver, Dersaadet, Tma Yaynlar, stanbul, mart 2002. ittiklerim Grdklerim Bildiklerim, Tima Yaynlar, stanbul, mart 2002. Rumeli ve Muhteem stanbul, Tma Yaynlar, stanbul, ocak 2003. Aybars, Ergn, stiklal Mahkemeleri, Milliyet Yaynlar, stanbul, eyll 1998. Ayda, Adile, Sadri Maksudi Arsal, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. Aydemir, Abdullah, Tefsirde srailiyyat, Diyanet ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1979. Aydn, Erdoan, slamclk ve Din Politikalar, Genda A, stanbul, 2002. slamiyet Gerei (1. ve 2. cilt), Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1992. slamiyet Gerei (3. cilt), Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1993. slamiyet Gerei (4. cilt), Kaynak Yaynlar, stanbul, mays 1993. Nasl Mslman Olduk ? Trklerin Mslmanlatrlmasnn Resm Olmayan Tarihi, Baak Yaynlar, Ankara, nisan 1994. Aygil, Yakup, Turanl Hristiyanlar, inklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 2003. Ayverdi, Samiha, Abide ahsiyetler, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976. Boazii'nde Tarih, Kubbealt Neriyat. Dost, Hlbe Bayta Yaynlar, Ankara. Hey Gidi Gnler Hey, Kubbealt Neriyat, stanbul, austos 2002. Mill Kltr Mes'eleleri ve Maarif Davamz, Kltr Bakanl Yaynlar, stanbul, 1976. Mlakatlar, Kubbealt Neriyat, stanbul, 2005. Ne dik Ne Olduk ?, Hlbe Yaynlar, stanbul, 1985. Ayverdi, Samiha; Erol, Safye; Araz, Nezihe; Huri, Sofi, Kenan Rifa ve Yirminci Asrn Inda Mslmanlk, Kubbealt Neriyat, stanbul, kasm 2003. Ba, Ali ihsan, Osmanl Ticaretinde Gayri Mslimler, Turhan Kitabe vi, Ankara, 1998. Bahar, Beki L., Ordan Buradan Altm Yln Ardndan, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, 1995. Balc, brahim, Milli Mcadelede Boazii, Dier Yaynclk, stanbul, mart 2004. Bali, Rfat N., Aliya: Bir Toplu Gn yks (1946-1949), letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Bir Trkletirme Serveni (1923-1945), letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Devlet'in Yahudileri ve teki Yahudi, iletiim Yaynlar, stanbul, 2004. Musa'nn Evlatlar Cumhuriyet'in Yurttalar, iletiim Yaynlar, stanbul, 2001. Banarl, Nihad Sami, Kitaplar v Portreler, kubbealt Neriyat, stanbul, 1985. Baran, Tlay Alim, Vasf nar ve zmir'e Doru Gazetesi Yazlar, Arma Yaynlar, stanbul, temmuz 2001. Bardak, Murat, ahbaba, Pan Yaynclk, stanbul, kasm 1999. Barthold, W.; Kprl, M. Fuad, slam Medeniyeti Tarihi, Diyanet ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1973. Bastyal, Mehmet, Dinlerin ve slam'n Srlan, zmir, 1993. Ba, Eyp, slam'n lk Dneminde Mslman-Yahudi ilikileri, Gkkubbe Yaynlar, stanbul, 2004. Bayurt, Erhan, Dnya mparatorluu Peindeki Sekinler, Karakutu Yaynlar, stanbul, nisan 2005. Bayar, Bekir Stk, bretnma, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1968. Bayrak, M. Orhan, stanbul'da Gml Mehur Adamlar, Milenyum Yaynlar,

stanbul, mays 2002. Trkiye'yi Kimler Ynetti, Ylmaz Yaynlar, stanbul, 1992. Behar, Cem, Musikiden Mzie, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2005. Behmoaras, Liz, Bir Kimlik Arayn Hikayesi, Remzi Kitabevi, stanbul, ocak 2005. Mazhar Osman, Remzi Kitabevi, stanbul, austos 2001. Trkiye'de Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, 1993. Kimsin Jak Samanon, Sel Yaynclk, stanbul, 1997. Belli, Mihri, Trkiye-Yunanistan Nfus Mbadelesi, Belge Yaynlar, stanbul, eyll 2004 Benbassa, Esther; Rodrigue, Aron, Trkiye ve Balkan Yahudileri Tarihi, iletiini Yaynlar, stanbul, 2001. Bentov, tzhak, Yaratln Mekanii zerine Kozmik Kitap, Dharma Yaynlar, stanbul, eyll 2001. Berktay, Halil; Hassan, mit; dekan, Ayla; Akin, Sina (yayn ynetmeni), Trkiye Tarihi (5 cilt), Cem Yaynevi, stanbul, 1997. Besalel, Yusuf, Osmanl ve Trk Yahudileri, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, ocak 2004. nl Yahudiler, 1999. Yahudi Tarihi, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, mart 2003. Beiki, smail, Trk Tarih Tezi, Yurt Kitaplar, Ankara, 1991. Bezmen, Fuat (derleyen Nerrnin Bezmen), Bir Duayenin Hatrat, PMR Publications, stanbul, mart 2002. Bezmen, Halil, Neden ? Halil Bezmen, Literatr Yaynlar, stanbul, nisan 2000. Bildirici, Faruk, Hanedann Son Prensi, mit Yaynclk, Ankara, 2002. Binark, smet, Ekrem Hakk Ayverdi Bibliyografyas, Kubbe-alt Neriyat, stanbul, 1999. Birdoan, Nejat, ttihat-Terakki'nin Alev-Bektalik Aratrmas, Berfin Yaynlar, stanbul, 1994. Alev Kaynaklan-1, Kaynak Yaynlar, stanbul, 1996. elebi Cemalettin Efendi'nin Savunmas, Berfn Yaynlar, stanbul, 1994. Anadolu Alevilii'nde Yol Ayrm, Mozaik Yaynlar, stanbul, 1995. Birsel, Salah, Sergzeti Nono Bey ve Elmas Boazii, Trkiye i Bankas Yaynlar, Ankara, 1982. Bleda, Mithat kr, imparatorluun k, Remzi Kitabevi, stanbul, 1979. Bolat, Ali, Melametlik, insan Yaynlar, stanbul, ekim 2003. Bora, Siren, zmir Yahudileri Tarihi 1908-1923 , Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, 1995 Bora, TanI; Can, Kemal, Devlet Ocak Dergh, letiim Yaynlar, stanbul, 1991. Borak, Sadi, Atatrk ve Din, Krmz Beyaz Yaynlar, stanbul, eyll 2004. Bozkurt, Fuat, adalama Srecinde Alevilik, Doan Kitaplk, stanbul, 2000. Bozkurt, Mahmut Esat, Masonlar Dinleyiniz !, Kaynak Yaynlar, stanbul, austos 2005. Blgiray, Nevzat, Dolduktaki irtica, Tekin Yaynevi, stanbul, 1994. Braver, Erich; Patai, Rapasel, Krdistanl Yahudiler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2005. Brook, Kevin Alan, Hazar Yahudileri,, Nokta Kitap, stanbul, ubat 2005. Budak, Ali, MnifPaa, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2004. Bura, Aye, Devlet ve adamlar, letiim Yaynlar, stanbul, 2003. Bula, Ali, Din, Devlet ve Demokrasi, Zaman Kitap, stanbul, nisan 2001. Bulut, Faik, Allah Devletinde Demokrasi-eriat Dzeninin Eletirisi, Berfin Yaynlar,

stanbul, kasm 2004. slam Komncleri, Doruk Yaynclk, Ankara, mart 1997. Kim Bu Fethullah Glen-Dn Bugn Hedefi, Kafkas Yaynclk. Resm Belgeler Inda Ordu ve Din 1826-1997-Devlet Gzyle islamc Faaliyetler, Doruk Yaynclk, Ankara, 1997. Tarikat Sermayesi (2. cilt), Su Yaynlar, stanbul, mart 1999. Blbl, Kudret, Bir Devlet Adam ve Siyasal Dnr Olarak Said Halim Paa, Kadim Yaynlar, Ankara, ocak 2006. Bykaksoy, Kzm, Mesnevi Hatralar, Ahmet Sait Matbaas, stanbul, 1953. Caldwell, Erksine, Din Tccar, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, nisan 1995. Can, efik, Hz. Mevln'nn Rubaileri I, Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. Candan, Abdlcelil, Kur'an Okurken Zihne Taklan Ayetler, Elest Yaynlar, stanbul, nisan 2004. Carr, Edward Hallet, Tarih Nedir, letiim yaynlar, stanbul, temmuz 1993. Cemal, Behet (tamamlayan ve tertipleyen), Hatralar-ttihat ve Terakki ve Birinci Dnya Harbi-Cemal Paa Bahriye Nazr ve 4- Kolordu Komutan, Selek Yaynlar, 1959. Cerraholu, A., slamiyet ve Osmanl Sosyeteleri-slamiyet ve Ync Sosyalistler, Ersa Matbaaclk Kolektif irketi, 1964. slamiyet ve Sosyalizm Badaabilir mi ?, Kervan Matbaas, stanbul, 1964. Cevizolu, Hulki, Kur'an ifrecilerine Cevaplar-Edip Yksel "pe At", Ceviz Kabuu Yaynlar, Ankara, aralk 2002. Nurculuk-Dn Bugn, Beyaz Yaynlar, stanbul, austos 1999. Trke badet, Beyaz Yaynlar, stanbul, ekim 1998. Masonluk ve Rotaryenlik, Ceviz Kabuu Yaynlar, Ankara, 2003. Chevalier, Jean, Sufilik, letiim Yaynlar, stanbul, 1993. Cizre, mit, Muktedirlerin Siyaseti Merkez Sa-Ordu-lslamclk, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Cleveland, William ., Batya Kar slam-ekip Arslan'n Mcadelesi, Yneli Yaynlar, stanbul, ubat 1991. Cohen, Mark R., Ha ve Hilal Altnda Ortaa'da Yahudiler, Sarmal Yaynevi, stanbul, nisan 1997. Cornish, Kimberley, Linz Yahudisi Hitler ve W ittgenstein : Akl zerine Gizli Sava, Doan Kitaplk, stanbul, ocak 2000. Crow, W. B., Bynn Cadcln ve Okltizmin Tarihi, stanbul, ubat 2002. Cokun, Sleyman, Trkiye'de Politika, Cem Yaynevi, stanbul, 1999. adrc, Musa, Tanzimat Dneminde Anadolu Kentlerinin Sosyal ve Ekonomik Yaplar, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1991. aal Gven, Gl (yayna hazrlayan), Kmil Paa'nn Anlar, Arba Yaynlar, stanbul, austos 1991. akr, Ruen, Ayet ve Slogan, Metis Yaynlar, stanbul, ocak 1991. Direni ve taat, ki ktidar Arasnda slamc Kadn, Metis Yaynlar, stanbul, kasm 2000. akr, Ruen; almuk, Fehmi, Bir dnm yks, Recep Tayyip Erdoan, Siyahbeyaz Metis, stanbul 2001. allar, Oral; evik, Tolga, Erbakan Fethullah Glen Kavgas, Sfr Noktas Yaynlar, stanbul, eyll 2000. amurolu, Reha, Gnmzde Alevliin Sorunlar, Ant.Ya-ynlar, stanbul, 1992. Deien Koullarda Alevlik, Doan Kitaplk, stanbul, 2000.
H U UH

andar, Cengiz, Ortadou kmaz, Hil Yaynlar. elebi, Mehmet, /. Ehlibeyt Kurultay 26-27 nisan 1997, stanbul, 1997. elik, Recep, Milli Mcadelede Din Adamlar I-II, Emre Yaynlar, stanbul, kasm 1999. eliker, Yaln; Gn, zzet Nuri, Masonluk ve Masonlar-"simler Belgeler", Yamur Yaynlar, stanbul, 1968. etin, Mahmut, Boazdaki Airet, Edille Yaynlar, stanbul, 1998. X likiler, Marifet Yaynlar, stanbul, nisan 2002. etiner, M. Sait, Matemiyye, Ayyldz Yaynlar, Ankara , Muazzez lmiye, brahim Peygamber, Kaynak Yaynlar, stanbul, ekim 1997. Kur'an ncil ve Tevrat'n Smer'deki Kkeni, Kaynak Yaynlar, stanbul, nisan 2005. ifti, Cemil, Tasavvuf Kitab, stanbul, kasm 2003. ulcu, Murat (Yayma hazrlayan), Erkn- Harb Binbas Vecihi Bey'in Anlan-Filistin Ricat, Arba Yaynlar, stanbul, haziran 1993. Marjinal Tarih Tezleri, e Yaynlar, stanbul, 2000. Dabayan, Levon Panos, Trkiye Ermenileri Tarihi, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul 2004. Dalan, Bedrettin, Trkiye'de rtica ve Cemaat Kuatmasnda Eitim, Morajans, stanbul, 1998. Danimend, smail Hami, Tarih Hakikatler (1. ve 2. ct), Tarih ve Kltr Yaynlar, stanbul, 1979. Trkler ve Mslmanlk, stanbul, 1959. zahl Osmanl Tarihi Kronolojisi I-II, stanbul, 1971. Davison, Roderic H., Osmanl mparatoriuu'nda Reform, Agora Kitapl, stanbul, kasm 2005. Deacon, Richard, srail Gizli Servisi, Anahtar Kitaplar Yaynevi, stanbul, 1993. Demirel, Krat, Yahudilik ve Dini oulculuk Ay Kitaplar, stanbul, mays 2006. Bir Hristiyan Mezhebi Olarak Ortodoksluun Teolojisi, Ay Kitaplar, stanbul, mays 2005. Derman, Uur (yayna hazrlayan), Mes'ut Cemil-Tanbur Cemil'in Hayat, Kubbealt Neriyat, stanbul, aralk 2002. Dilipak, Abdurrahrnan; Zorlu, Ilgaz, ili Terakki Davalar, Zvi-Geyik Yaynlar, stanbul, ekim 2001. Dinmen, Kriton (hazrlayan ve eviren), 600'l Yllardan 1461'e, Arion Yaynevi, stanbul, mays, 2004. Doan, Hatice, Osmanl Devletinde HaJambaUk Messesesi, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, nisan 2003. Doan, smail, Osmanl Ailesi, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ekim 2001. Doan, Muhammed Nur, Lale Devri airlerimizden eyhlislam shak Efendi ve Divanndan Semeler, Kltr Bakanl Yaynlar, 1990. Den, aban, Kur'an'dan Teknie, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1983. Duben, Alan; Behar, Cem, stanbul Haneleri, iletiim Yaynlar, stanbul, 1998. Dursun, Turan, Allah, Kaynak Yaynlar, stanbul, haziran 1991. Din Bu, Kaynak Yaynlar, stanbul, eyll 1990. Hayatn Anlatyor, Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1992. Kutsal Kitaplarn Kaynaklar (3 cilt), Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm, 1995. Mslmanlk ve Nurculuk, Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1996. Durakpaa, Aye, Halide Edip-Trk Modernlemesi ve Feminizm, iletiim Yaynlar, stanbul, 2000. Dndar, Ali (derleyen), Muhyiddin-i Arab'den Altn tler, Kozmik Kitaplar, stanbul,

mart 2005. Dndar, Fuat, ttihat ve Terakkinin Mslmanlar skn Politikas, iletiim Yaynlar, stanbul, 2001. Dzda, M. Ertugrul (Yayma hazrlayan), Meclis'te Barts Mcadelesi-Malatya Milletvekili M. Blent aparolu'nun Hatralar, ule Yaynlar, stanbul, 1998. Yakn Tarihimizde Gizli Gerekler, Zvi-Geyik Yaynlar, stanbul, nisan 2004. Ebzzlya Tevflk, Yeni Osmanlla Tarihi, Hrrlyet yaynlar, stanbul, mart 1973 Ege, Nezahat Nurettin, Prens Sabahaddin-Hayat ve lmi Mdafaalar, Gne Neriyat, stanbul, 1977. Ekdal, Mfid, Kapal Hayat Kutusu Kadky Konaklar., Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ubat 2004. Eki, Aysel, Din Devletleri, rnit Yaynclk, Ankara, 1995. Eliade, Mircea, Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-Muhammed'den Reform ana, Kabala Yaynevi, stanbul, kasm 2003. Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-Gotama Budha'dan Hristiyanln Douuna, Kabala Yaynevi, stanbul, temmuz 2003. Dinsel nanlar ve Dnceler Tarihi-Ta Devrinden Eleusis Mysteria'larna, Kabala Yaynevi, nisan 2003. Emecen, Feridun M., Unutulmu Bir Cemaat Manisa Yahudileri, Eren Yaynclk, stanbul, 1997. Epstein, Perle, Kabala-Musev Mistiklerinin Yolu, Dharma Yaynlar, stanbul, aralk 1998. Ercan, Yavuz, Osmanl Ynetiminde Gayrimslimler, Ankara, 2001. Erdemir, Hseyin Avni, Kuran Kerim Mealinden zetler, Hadiseler, Gzel Szler, Emel Matbaaclk Sanayii, Ankara, 1989. Erden, Fethi, Trk Hekimleri Biyografisi, stanbul, 1948. Erdoan, Latif, Fethullah Glen Hocaefendi-"Kk Dnyam", AD Yaynclk, stanbul, eyll 1995. Ergun, Sadettin Nzhet, Trk Musikisi Antolojisi, Yaynlar, stanbul, 1. cilt 1942, 2. cilt 1943. Ergven, Abdullah Rza, Dinlerin Kkeni ve slam'da Reform, Berfin Yaynlar, stanbul, kasm 1996. Erhat, Azra, Glleyla'ya Anlar, Can Yaynlar, stanbul, 2002. Mitoloji Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1978. Erko, Ethem, Beikta Muhafz Yedi Sekiz Hasan Paa ve Bir Devrin Hikyesi, Pegasus Grsel letiim Hizmetleri, orum, 2004. Erol, Safye, Makaleler, Kubbealt Neriyat, stanbul, nisan 2002. Esatl, Mustafa Ragp, ttihat ve Terakki, Hrriyet Yaynlar, stanbul, mays 1975. Evans-Pritchard, Edward, lkellerde Din, teki Yaynevi, Ankara, eyll 1998. Eygi,Mehmet evket, Yahudi Trkler yahut Sabetayctlar, Zvi-Geyik Yaynlar, stanbul, 2000. Eyubolu, Hughette, Kanadal Bir Gelinin Trkiye Anlar, Kltr Yaynlar, stanbul, ubat 2003. Eybolu, smet Zeki, Atatrk Devrimleri Inda Laiklik, Say Yaynlar, stanbul, nisan 1994. slam'da Blnmeler elimeler ve Refah'n Trman, Miletos Yaynlar, stanbul, 1994. Tasavvuf Tarikatlar, Mezhepler Tarihi, stanbul, 1987.

Trk iirinde Tanr'ya Kafa Tutanlar, Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1991. Fara, Mehmet, Son Gvur, Gnizi Yaynclk, stanbul, aralk 2004. Faroqhi, Surayia, Anadolu'da Bektalik, Simurg Yaynlar, stanbul, 2003. Osmanl Kltr ve Gndelik Yaam, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, mays 1997. Haclar ve Sultanlar (1517-1638), Tarih Vakf Yurt Yaynla-n, stanbul, eyll 1995. Feyziolu, Osman Gngr; Okutan, Ahmet; Durukan, Turgut, Askerin Din Bilgisi, Basl Evrak Depo Mdrl, Ankara, 1981. Fi, Radi, Bir Anadolu Hmanisti Mevlna, Evrensel Basm Yayn, stanbul, nisan 2005. Freely, John, Kayp Mesih, Remzi Kitabevi, stanbul, 2001. Fromkin, David, Bara Son Veren Bar, Modern Ortadou Nasl Yaratld ? Sabah Kitaplan, stanbul, temmuz 1993. Galante, Abraham, Sabetay Sevi ve Sabetayclarn Gelenekleri, Zvi-Geyik Yaynlar, stanbul, austos 2000. Galanti, Avram, Ankara Tarihi I-II, alar Yaynlar, Ankara, 2005. Trk Hars ve Trk Yahudisi, Faklteler Matbaas, stanbul, 1953. Trkler ve Yahudiler, Gzlem Gazetecilik Basm ve Yayn A, stanbul, 1995. Trklk incelemeleri, Yeditepe Yaynevi, stanbul, mays 2005. Gelardin, Errol, Sabetayc Selim'in yks, Pherma Yaynlar, nisan 2006. Georgeon, Franois, Trk Milliyetiliinin Kkenleri-Yusuf Akura (1876-1935), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, ocak 1996. Gyaseddin, M., slam Dnyas ve Milliyetilik, Pnai Yaynla n, stanbul,ocak 1991. Goodwin, Godfrey, Yenieriler, Doan Kitaplk, stanbul, ara lk 2001. Goodwin, Jason, Ufuklarn Efendisi Osmanllar, Sabah Kitaplar, stanbul, haziran 1999. Golden P. B., Zuckerman C; Zajaczkowski A., Hazarlar ve Musevlik, Karam Yaynlar, orum, mays 2005. Gle, Nilfer, Modern Mahrem Medeniyet ve rtnme, Metis Yaynlar, stanbul, austos 1994. Glpnarl, Abdlbaki, Melamlik ve Melamiler, Devlet Matbaas, stanbul, 1931. Mevlna'dan Sonra Mevlevlik, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1983. Tasavvuf, Milenyum Yaynlar, stanbul, ubat 2004. Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, inklap Kitabevi, stanbul, 2004. Trkiye'de Mezhepler ve Tarikatlar, inklap Kitabevi, stanbul. Yunus Emre ve Tasavvuf nklap Kitabevi, stanbul, 1992. Gnlta, Nuh, Mason Dul Kadnn ocuu, Karakutu Yaynla-n, stanbul, arahk 2002. Gvsa, brahim Alaettin, Sabatay Sevi, Milenyum Yaynlar, stanbul, ekim 2000. Griffe, H. Mirgl Eren, Osmanlnn Hizmetkar, Babil Yaynclk, Ankara, 2005. Groepler, Eva, slam ve Osmanl Dnyasnda Yahudiler, Belge Yaynlar, stanbul, ekim 1999. Gumilev, Lev Nikolayevi, Eski Trkler, Selenge Yaynlar, stanbul, 2003. Hazar evresinde Bin Yl, Selenge Yaynlar, stanbul, 2003. Gutman, Claude, zmir'in lgn Dedikodular, Cep Kitaplar, stanbul, 1994. Gleryz, Naim, Trk Yahudileri Tarihi I (20. yzyln basma kadar), Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, 1993. Glsoy, Ufuk, Osmanl Gayrimslimlerinin Askerlik Serveni, Simurg Yaynlar,

stanbul, 2000. Gn, izzet Nuri; eliker, Yaln, Masonluk ve Masonlar, Yamur Yaynlar, stanbul 1968. Gnbulut, kr, Ortadou Din Kltr, Kaynak Yaynlar. stanbul, aralk 1996. Gngr, Necati, Safiye Ayla'nn Anlar, Milliyet Yaynlar, s lanbul, 1996. Grdoan, Ersin, Grnmeyen niversite, z Yaynclk, stanbul, 1991. Grel, Nazl Rana, Bir Osmanl Aydn brahim Edhem Pertev Paa, Berikan Yaynevi, Ankara, 2004. Grlek, Dursun, Ayakl Ktphaneler, Kubbealt Neriyat, stanbul, ekim 2003. Haker, Erol, Bir Zamanlar Krklareli'nde Yahudiler Yaard..., letiim Yaynlar, stanbul, 2002. stanbuVdan Kuds'e Bir Kimlik Aray, Kitap Yaynevi, stanbul, haziran 2004. Halil Edhem, Hatra Kitab (2 cilt), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1947. Halikov, A. H., Rus Tannan 500 Bulgar-Tatar Trk Asll Slale, Trk Dnyas Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1995 Hanerliolu, Orhan, islam inanlar Szl, Remzi Kitabevi, stanbul, 1994. Hekimolu, Merref, Anlar, Cumhuriyet Kitap, stanbul, 2005. Heller, Otto, Yahudiliin k, Inter Yaynlar, stanbul, haziran 1992. Helminski, Camille Adams, Suf Kadnlar-Sakl Bir Hazine, Samsara Kitaplan, stanbul, ubat 2004. Herbette, Maurice, Fransa'da ilk Daimi Trk Elisi "Morali Esseyit Ali Efendi" (17971802), Pera Trurizm ve Ticaret A, stanbul, 1997. Herzl, Theodor, Hatralar, Boazii Yaynlar, stanbul, nisan 2002. Hovhanesyan, Sarkis Sarraf, Payitaht stanbul'un Tarihesi, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, temmuz 1996. Hume, David, Din stne, Kaynak Yaynlar. Hrmen, F. Rezan, "Bir Devlet Adamnn" Mehmet Tevfik Beyin (Biren) II. Abdlhamid, Merutiyet ve Mtareke Devri Hatralar I-II, Akma Yaynlar, stanbul, kasm 1993. Hseyin Nzm Paa (Yayna hazrlayan Yldnm Tahsin), Hatralarm, Selis Kitaplar, stanbul, 2003. acovella, Angelo, Gnye ve Hilal, Ittihad-Terakki ve Masonluk, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, aralk 1999. bn Arab, Muhyiddin, Endls Sufileri, Dharma Yaynlar, stanbu aralk 2002. hsanolu, Ekmeleddin, Bahoca Iskak Efendi, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989, ileri, Celal Nuri, Trk nklab, Kakts Yaynclk, stanbul, haziran 2000. lyasolu, Aynur, rtl Kimlik, Metis Yaynlar, stanbul, ekim 1994. mam Gazali (hazrlayan Hseyin Hilmi Ik), Huccet-l-lslam Eyyhel Veled, Salah Bilici Kitabevi, stanbul, 1973. nalck, Halil, Osmanl Tarihine Toplu Bir Bak, Ankara, 1999. Osmanl mparatorluu-Klasik a (1500-1600), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, mays 2003. nba, Mehmet, Rumeli Yrkleri 1544-1675, Erzurum, 2000. nan, Ar (Yayma hazrlayan), Enver Paa'nn zel Mektuptan, mge Kitabevi, Ankara, ubat 1997. Tarihe Tanklk Edenler, ada Yaynlar, stanbul, ubat 1997,

z, Mahir, Tasavvuf, Kitabevi Yaynlar, stanbul, 1990. Kalyoncu, Cemal A., Parann Efendi/eri, Zaman Kitap, stanbul, 2003. Sakl Hayatlar-1/2, Zaman Kitap, stanbul, nlsan 2004. Kanar, Mehmet, Osmanl Trkesi Szl, Derin Yaynlar, stanbul, 2005. Kandemlr, Siyas Dargnlklar, Ekicili! Trl Yaynlar, stanbul, 1955. Kant, Albert, Bir Yahudi'nin Anlar, Kasta Yaynevi, stanbul, temmuz 2003. Kaplan, Sefa, Dervi'in Siyaseti Siyasetin Dervi'i, Metis Yaynlar, ekim 2002. Kara, Abdlvahap, Gamal Ha ile Kzl Yldz Arasndaki Yazar Cengiz Dac, Ufuktesi Yaynlar, stanbul, 2006. Kara, smail, Trkiye'de slamclk Dncesi Metinler/Kiiler I, Risale Yaynlar, stanbul, 1987. Trkiye'de slamclk Dncesi-Metinler/Kiiler II, Risale Yaynlar, stanbul, 1989. Karaca, Mehmet sa, Trban ve tesi, Trk Devrim Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. Karaer, Nihat, Tam Bir Muhalif-Refik Halid Karay, Temel Yaynlar, stanbul, 1998. Karaka, Mahmut, Mspet limde Mslman Alimler, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. Karal, Enver Ziya, Halet Efendinin Paris Byk Elilii (1802-1806), stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul, 1940. Karaosmanolu, Yakup Kadri, Nur Baba, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Vatan Yolunda Milli Mcadele Hatralar, Selek Yaynevi, stanbul, 1958. Karadeniz, Ekrem, Trk Musikisinin Nazariye ve Esaslar, Bankas Yaynlar, stanbul, 1983. Kardav, Yusuf el-, Mslmanlar Gayri Mslimlere Nasl Davrand ?, llha Yaynlar, stanbul, austos, 1977. Karpat, Kemal H., Osmanl Nfusu (1830-1914), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, nisan 2003. Kasap, smail; Kurnaz, Cemal; Tatc, Mustafa, Hseyin Vas-saf-Hayat, Eserleri ve iirlerinden Semeler, Aka Basm Yaym, Ankara, 1999. Katar, Mehmet, Yahudilikte, Hristiyanlkta ve slamda Tvbe, Anda Yaynlar, Ankara, temmuz 2003. Kaya, Mehmet, Mitolojik Trk Kltr zerine elikiler, Manilzm Trk Kltr Aratrmalar Yayardan, stanbul, eyll 2002. Kayal, Kurtulu, Trk Kltr Dnyasndan Portreler, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Kayaolu, Taceddin, Trkiye'de Tercme Messeseleri, Kitabevi Yaynlar, stanbul, haziran 1998. Kaygusuz, Bezmi Nusret, eyh Bedreddin, leri Yaynlar, stanbul, nisan 2005. Kepel, Gilles, Allah'n Batsnda, Metis Yaynlar, stanbul, austos 1995. Kl, Altemur, K'tan Kl'a, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005 Kl, Hseyin, Hazret-i Muhammed'den ki Emanet, Ufuk Matbaas, stanbul, 1989. Kl, Rya, Osmanl'da Seyyidler ve erifler, Kitap Yaynevi, stanbul, 2005. Kl Ali (derleyen Turgut Hulusi), Atatrk'n Srda Kl Ali'nin Hatralar, Kltr Yaynlar, stanbul, ocak 2005. Kieser, Lukas Hans, Iskalanm Bar, iletiim Yaynlar, stanbul, 2005. Kocaba, Sleyman, Trkiye'de Gizli Tarih II-Dnmelik ve Dnmeler, Vatan Yaynlar, Kayseri, ekim 2003. "Vaat Edilmi Toprak" Filistin in Mcadele Trkiye ve Siyonizm, Vatan Yaynlar, stanbul, haziran 1987.

Kocabaolu, Uygur, Majestelerinin Konsoloslar, letiim Ya-ynlan, stanbul, 2004. Kocabaolu, Uygur; Berge, Metin, Bolevik htilali ve Osmanllar, Kebike Yaynlar, Ankara, kasm 1994. Kocahanolu, Osman Selim (hazrlayan), Ali Fuat Cebesoy-Bilinmeyen Hatralar, Temel Yaynlar, stanbul, 2001. -Maliye Nazr Cavid Bey- Felaket Gnleri Mtareke Devrinin Feci Tarihi I-II, Temel Yaynlar, stanbul, 2000. Kocal, Hayati Ferdi, Bykada Hatralarm, Bykada Kltr ve Yardmlama Dernei Yaynlar, stanbul, temmuz 2001. Ko, Murat, Yeni Trk Edebiyatmda Boazii ve Boazii Medeniyeti, Eren Yaynclk, stanbul, 2005. Koak, Azmi, Atatrk'n lk retmeni emsi Efendi, Dler Soka Reklam Yayn ve letiim Hizmetleri Ltd. ti., stanbul, eyll 2000. Koestler, Arthur, On nc Kabile (Hazar mparatorluu ve Miras), Say Yaynlar, stanbul. Kololu, Orhan, Avrupa'nn Kskacnda Abdlhamid iletiim Yaynlar, stanbul, 1996. ttihatlar ve Masonlar, eyll Yaynlar, stanbul, nisan 2002. Arap Kaymakam, Aykr Yaynclk, stanbul, 2001. Cumhuriyet Dneminde Masonlar, Pozitif Yaynlar, stanbul, ekim 2004. Korkmaz, Esat, Eski Trk nantan ve amanizm, Anahtar Kitaplar, stanbul, 2003. Kozanolu, Zeynel, Ant Adam Osman Nevres-"Hasan Tahsin", Ticaret Matbaaclk TA, izmir. Kker, Levent, Modernleme, Kemalizm ve Demokrasi, iletiim Yaynlar, stanbul, 2000. Kprl, Fuad, Osmanl Devleti'nin Kuruluu, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991. Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1976. Kstkl, Nuri, Vatan Savunmasnda Mevlevihaneler (Balkan Savalarndan Milli Mcadeleye), izgi Kitabevi, Konya, ubat 2005. Kuneralp, Sinan, Son Dnem Osmanl Erkn ve Ricali, Isis Yaynlar, stanbul, 1999. Kurnaz, Cemal (hazrlayan), Osmanl airleri Muallim Naci, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, aralk 1986. Kutay, Cemal, ehit Sadrazam Talat Paa'nn Gurbet Hatralar (3 cilt), Kltr Matbaas, stanbul, 1983. Kutlu, Mehmet Necati, Trkiye'de Bir Gezgin valye Nogales Mendez, Genda A Yaynlar, stanbul, 2000. Kutlu, emsettin (hazrlayan), Sadrazam Sait Paa-Anlar, Hrriyet Yaynlar, stanbul, aralk 1977. Kutluay, Yaar, slam ve Yahudi Mezhepleri, Anka Yaynlar, stanbul, 2004. Siyonizm ve Trkiye, at Kitaplan, stanbul, haziran 2004. Kk, Hlya, Kurtulu Sava'nda Bektaler, Kitap Yaynevi, stanbul, 2003. Kk, Sezai, Mevlevliin Son Yzyl, Simurg Yaynlar, stanbul, 2003. Kk, Yaln, syan (2 cilt), Ithaki Yaynlar, stanbul, 2005. Tekelistan, thaki Yaynlar, stanbul, 2004. Putlar Ykyorum, thaki Yaynlar, stanbul, 2004. Kkky, rfan, Bir Uyann Anatomisi-Mcadele Birlii, Alagz Matbaa Ambalaj A, Konya, nisan 2005. Kr, smet, Yars Roman, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, austos, 1995. Landau, Jacob M., Tekinalp-Bir Trk Yurtseveri (1883-1961), letiim Yaynlar,

stanbul, 1996. Trkiye'de Sa ve Sol Akmlar, Turhan Kitabevi, Ankara, 1979. Pan-lslam Politikalar-deoloji ve rgtlenme, Anka Yaynlar, stanbul, 2001. Laqueur, Hans Peter, stanbul'da Osmanl Mezarlklar ve Mezar Talar, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, nisan 1997. Levi, Avner, Trkiye Cumhuriyeti'nde Yaludiler, iletiim Yaynlar, stanbul, 1992. Lewis, Bernard, slam Dnyasnda Yahudiler, imge Yaynlar, Ankara, nisan 1996. Ortadou, Sabah Kitaplan, stanbul, austos 1999. Semitizm ve Anti-Semitizm-atma ve nyargya Dair, Everest Yaynlar, stanbul, mays 2004. Tarihte Araplar, Anka Yaynlar, stanbul, austos 2003. Liman Von Sanders, Trkiye'de 5 Yl, Burak yaynevi, stanbul, 1968 Lovvr, W. Heath, Trabzon ehrinin slamlama ve Trklemesi (1461-1583), Boazii niversitesi Yaynevi,, stanbul, 2005. Mahmud Celaleddin Paa (hazrlayan smet Mirolu), Mir'at- Hakikat-Tarihi Hakikatlerin Aynas (3 cilt), Berekat Yaynevi, stanbul, 1983. Mamdan, Mahmood, yi Mslman Kt Mslman, 1001 Kitap Yaynlar, stanbul, 2004. Mantran, Robert, Osmanl mparatorluu Tarihi II, Adam Yaynlar, stanbul, mart 1999. Mardin, erif, Bedizzaman Said Nurs Olay, letiim Yaynlar, stanbul, kasm 1992. Trk Modernlemesi Makaleler 4 (derleyenler Mmtazer Trkne, Tuncay nder), iletiim Yaynlar, stanbul, temmuz 1994. Mardin, Yusuf, Kocata Yals Anlarm, Gryay Matbaaclk, stanbul, 1988. Mehmed Sreyya, Sicili-i Osman-Osmanl nlleri I-II-1II-V-VI, Kltr Bakanl ve Tarih Vakf yayn, stanbul, nisan 1996. Mehmet Ziya, Yenikap Mevlevihanesi, Tercman 1001 Temel Eser. Menocal, Maria Rosa, Dnyann incisi Endls Modeli, Etki-leim Yaynlar, stanbul, ubat 2006. Meram, Ali Kemal, Padiah Anakn, Toplumsal Dnm Yaynlar, stanbul, ubat 1997. Mercan, Faruk, Boaz'n valyesi zeyir Garih'in Son Randevusu, Zaman Kitap, stanbul, ekim 2002. Meri, Cemil, Bu lke, iletiim Yaynlar, stanbul, mart 1995. Jurnal (2. cilt), iletiim Yaynlar, stanbul, 2005. mrandan Uygarla, letiim Yaynlar, stanbul, 2005. Meri, mit, Babam Cemil Meri, iletiim Yaynlar, stanbul, 1994. Messadie, Gerald, Davud, Doan Kitaplk, stanbul, ubat 2001. Mevdud, Ebu'l Ala el-, slam Hareketin Dinamikleri, Nehir Yaynlar, stanbul, 1989. Mordtmann, Andreas David, stanbul ve Yeni Osmanllar, Pera Yaynclk ve Kitaplk A, stanbul, 1999. Mumcu, Uur, Rabta, Tekin Yaynevi, stanbul, 1993 Tarikat Siyaset 'Ticaret, Tekin Yaynevi, Ankara, 1989. Munson, Henry, Ortadou'da. slam ve Devrim, Akademi Yaynlar, stanbul, 1990. Muradolu, Abdullah, pekiler ve smail Cem, Bak Yaynlar, stanbul, ekim 2002. Garih: Srad Bir Musevinin Portresi, Bak Yaynlar, stanbul, kasm 2001. Mustafa Nuri Paa, Netayic l-Vukuat-Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi I-II,

Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1979. Netayic l-Vukuat Kurumlar ve rgtleriyle Osmanl Tarihi III-IV, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1980. Mutlu, amil, Osmanl Devleti'nde Misyoner Okullar, Gkku-be Yaynevi, stanbul, 2005. Mutlu, emsettin, Sadrazam Sait Paa-Anlar, Hrriyet Yaynlar, stanbul, aralk 1977. Mftolu, Mustafa, Tarih Gerekler I-II, Baak Yaynlar, stanbul, mart 2005. Mneccimba Ahmet Dede, Mneccimbas Tarihi I-II, Tercman 1001 Temel Eser. Nahum, Henri, zmir Yahudileri, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Nakdimon, alom, Irak ve Ortadou'da Mossad, Elips Kitap, Ankara, 2004. Necatigil, Behet, Edebiyatmzda isimler Szl, Varlk Yaynlar, stanbul, eyll 2000. Nefti, Nermin, Demokrasinin Kilitta Anlar, Tesav Yaynla-n, Ankara, ekim 1997. Neumark, Fritz, Boaziine Snanlar, stanbul niversitesi iktisat Fakltesi Maliye Enstits Yayn, stanbul, 1982. Nesimi, Abidin, Yllarn iinden, Gzlem Gazetecilik Basm ve Yayn A, stanbul, mays 1977. Neyzi, Ali H., Beyzade-Paazade 1890-1930, Yanar Yaynlar, haziran 1991. Beyzade-Paazade 1930-1990, Yanar Yaynlar, temmuz 1991. Hseyin Paa kmaz No: 4, Karacan Yaynlar, nisan 1983. Neyzi, Leyla, Ben Kimim ? Trkiye'de Szl Tarih znellik letiim Yaynlar, stanbul, 2004, Kk Hanm'dan 'Rubu Asrlk Adam'a-Nezihe Neyzi'den Olu Nezih Neyzi'ye Mektuplar 1947-1948, Sel Ya ynclk, stanbul, 1999. Neyzi, Nezih Halim, Kzltoprak Anlar, Peva Yaynlar. Nicholson, Reynold A, slam Sufileri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1978. Noyan, Bedri, Demir Baba Vilayetnamesi, Can Yaynlar, stanbul, mays 1976. Btn Ynleriyle Bektailik ve Alevilik (2 cilt), Ard Yaynlar, 1998. Nur, Rza, Hayat ve Hatratm I-II-III, aret Yaynlar, stanbul, mays 1992. Nutku, zdemir, IV. Mehmet'in Edirne enlii, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1972. Ocak, Ahmet Yaar, Trk Sufiliine Baklar, letiim Yaynlar, stanbul, 2004. Odyakmaz, A. Nejat, Bektailik, Mevlevilik, Masonluk, zne Yaynclk, stanbul, 1999. Ouz, Burhan, Mezartanda Simgelemen nanlar, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul, 1996. Trkiye Halknn Kllin- Kkenleri 3, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul, ubat 2001. Trk ve Yahudi Kltrlerine Bir Mukayeseli Bak, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul, ocak 2003. Olgunlu, Ali Canip, Ana Tanra'dan Mevln'ya, Karakutu Yaynlar, stanbul, nisan 2005. Olsson, T.; zdalga, E.; Raudvere, C, Alevi Kimlii, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, mart 1999. Omur, Sinan, Byk Mareal Fevzi akmak'n Asker Deh/s ve Siyas Hayat, Sinan Matbaas ve Neriyat Evi, stanbul, 1965.

Onur, Oral, 1492'den Gnmze Edirne Yahudi Cemaati, stanbul, 2005. Oral, Haluk; zsoy, M. eref, Erol Gney'in Ke(n)disi Gmen-evirmen-GazeteciSevgili, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ocak 2005. Oral, Zeynep, Tutkunun Roman-Leyla Gencer, Doan Kitaplk, stanbul, mays 1999. Orbay, Rauf, Cehennem Deirmeni Siyas Hatralarm. I-II, Emre Yaynlar, stanbul, mays 2000. Orta, Yusuf, Ziya Bir Varm Bir Yokmu Portreler Akbaba Yaynlar, stanbul, 1960. Bizim Yoku, Akbaba Yaynlar, stanbul, 1966 Ortayl, lber, Osmanl mparatorluu'nda Alman Nfuzu, Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1983. Osmanl mparatorluu'nda ktisad ve Sosyal Deiim, Turhan Kitabevi, Ankara, nisan 2004. Osmanl Toplumunda Aile, Pan Yaynclk, stanbul, ubat 2001. Osmanolu, Osman Selaheddin (hazrlayan), Bir ehzadenin Hatrat, Vatan ve Menfada Grdklerim ve iittiklerim, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ekim 2004. Ozankaya, zer, Trkiye'de Laiklik, Cem Yaynevi, stanbul, aralk 1993. ke, Mim Kemal, Din-Ordu Gerilimi-Kresel Toplumda Dlanan Demokrasi, Alfa Yaynlar, stanbul, temmuz 2002. Kutsal Topraklarda Siyonistler ve Masonlar-lhanetler... Komplolar... Aldanmalar..., a Yaynlar, stanbul, 1991. Saraydaki Casus, rfan Yaynclk, stanbul, 1998. kte, Faik, Varlk Vergisi Facias, Nebiolu Yaynevi, stanbul. kdem Niyazi, Laiklik Din ve Alevilik, Ant Yaynlar, stanbul, 1994. nal, Sami (hazrlayan), Hsrev Gerede'nin Anlan, Literatr Yaynlar, stanbul, ekim 2002. nc, Ahmet; Tekeliolu, Orhan, erif Mardin'e Armaan, iletiim Yaynlar, stanbul, 2005. nde, Osman, Son Levantenler (1. cilt), Denizler Kitabevi, stanbul, aralk 2003. nen, Nizam, ki Turan-Macaristan ve Trkiye'de Turanclk, iletiim Yaynlar, stanbul, 2005. ngren, Reat, Tarihte Bir Aydn Tarikat Zeyniler, insan Yaynlar, stanbul, ekim 2003. rnek, Sedat Veyis, 100 Soruda lkellerde Din, By, Sanat, Efsane, Gerek Yaynevi, stanbul, ekim 1988. z, Baki, Osmanl'da Alevi Ayaklanmalar, Ant Yaynlar, stanbul, 1992. z, Glay, Aleviliin Tarihi Kkleri ve Anadolu Erenleri, Uyum Yaynclk, stanbul, 1996. slamiyet, Trkler ve Alevilik, Ulum Yaynlar, stanbul, ubat 1997. Yenieri-Bektai likileri ve II. Mahmut, Uyum Yaynlar, stanbul, mart. 1997 z, Sayra, Seniye Fenmen, Bileim Yaynlar, Islanbul. 2003 zaknc, Cengiz, blisin Kblesi, Otopsi Yaynlar, stanbul, ekim 2005. Trkiye'nin Siyasi ntihar 'Yeni-Osmanl' Tuza, Otopsi Yaynlar, stanbul, kasm 2005. United States of rtica 1945-1999, Souk Sava Dne mi'nden Yeni Dnya Dzeni'ne Trkiye'de rtica ve Emperyalizm, Otopsi, Yaynlar, mays 1999. zalp, Kzm, Milli Mcadele 1919-1922 (1. cilt), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1971.

Milli Mcadele 1919-1922 (2. cilt), Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara, 1972. zbalkan, Mslim, Gizli Belgelerle Bar Gnllleri, Ant Yaynlar, stanbul, ubat 1970. zdamar, Mustafa, Nureddin Cerrahi ve Cerrahiler, Krk Kandil Yaynlar, stanbul, kasm 2004. Hsameddin Uaki ve Uakkiler, Krk Kandil Yaynlar, stanbul, kasm 2001. zdoan, Gnay Gksu, Taran'dan Bozkurt'a, letiim Yaynlar, stanbul, 2002. zen, Saadet, Yz Elli Yln Tan Ntre Dame de Sion, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, orak 2006. zgl, Metin Kayahan, Ali Ekrem Botayr'n Hatralar, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991. zkan, Ercmend, nanmak ve Yaamak, Yneli Yaynlar, stanbul, nisan 1988. zkrml, Atilla, Toplumsal Bir Bakaldrnn deolojisi-Ale-vilik-Bektailik, Cem Yaynevi, stanbul, 1990. zpekel, Osman Nuri, Kemani Nurhan Hekimolu'nun Gn-l-Kemanmla Sana Bir Ses..., Kaf Mzik, stanbul, 2001. zsoylu, inasi, hsan Doramac ile 40 Yl, zlem Matbaaclk Sanayi Ltd. ti., Ankara, 1995. ztoprak, Halil, Kur'an'da Hikmet Tarih'te Hakikat ve Kur'an'da Hikmet ncil'de Hakikat, Can Yaynlar, haziran 1990. ztuna, Ylmaz, slam Devletleri, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1989. Pamuk, Orhan, Kara. Kitap, letiim Yaynlar, 1999. Pamuk evket, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve By-me (1820-1913), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, aus-tos 1991. Pamukciyan, Kevork, Zamanlar Meknlar ve nsanlar, Aras Yaynclk. Pandazi, Despina, stanbul'un Kz Selanik, Doan Kitaplk, stanbul, 2003. Parla, Taha, Trkiye'nin Siyasal Rejimi /1980-1989, iletiim Yaynlar, stanbul, 1995. Parlar, Suat, Barbarln Kayna Petrol, Anka Yaynlar, stanbul, mays 2003. Patrick, Mary Milles, Bir Boazii Maceras stanbul Kz Koleji (1871-1924), Tez Yaynlar, stanbul, ubat 2001. Pekdemir, Nuray, Dinde deil, Kuran'da Reform, Su Yaynlar, stanbul, kasm 2000. Polat, Emre, Osmanl'nn lk Yahudi Sosyalisti Avram Benaroya ve Faaliyetleri, 'Pruva Yaynlar, stanbul, aralk 2004. Ramsaur, E. E., Jn Trkler ve 1908 htilali, Sander Yaynlar, stanbul, 1972. Raudvere, Catharina, ada stanbul'da Suf Kadnlar, Kitap Yaynevi, stanbul, aralk 2003. Rza Tevfk (yayna hazrlayan Abdullah Uman), Biraz da Ben Konuaym, iletiim Yaynlar, stanbul, ubat 1993. Rodinson, Maxime, slam ve Kapitalizm, Spartaks Yaynlar, stanbul, aralk 1996. Rodrigue, Aron, Trkiye Yahudilerinin Batllamas, Ayra Yaynlar, Ankara, 1997. Russell, Bertrand, Din ile Bilim, Say Yaynlar, stanbul, 1994. Sakaolu, Necdet, Bu Mlkn Sultanlar, Olak Yaynlar, stanbul, 1999. Sanay, Eyp, Hilmi Ziya lken, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, aralk, 1986. Sandalc, Mert, Feyz-i Sbyan'dan k'a Feyziye Mektepleri, Feyziye Mektepleri Vakf, stanbul, eyll 2005. Sarcan, Bayram, 1930lardan Gnmze Bursa'da Dini Hayat-Grdklerim

Duyduklarm Yaadklarm Hatralar, Dnce Kitabevi Yaynlar, stanbul, 2003. Sarhan, Zeki, Mehmet Akif, Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1996. Sayar, Ahmet Gner, A, Sheyl nver-Hayat, ahsiyet ve Eserleri 1898-1986, tken Neriyat A, stanbul, 1994. Bir ktisatnn Entellektel Portresi-Sabri F. lgener, Eren Yaynclk, stanbul, 1998. Hasan li Ycel'in Tasavvvf Dnyas ve Mevlevlii, tken Neriyat A, stanbul, 2002. Scholem, Gershom, Sabetay Sevi Mesih mi, Sahte Peygamber mi ?, Burak Yaynlar, stanbul, ocak 2001. Schwartz, Philipp, Kader Birlii, Belge Yaynlar, stanbul, ekim 2003. Sertel, Sabiha, Roman Gibi, Ant Yaynlar, stanbul, ubat 1969. Sertel, Zekeriya, Hatrladklarm (1905-1950), stanbul, 1968. Sever, Erol, oktanrclk, Hristiyanlk ve Kbe-lslamn Kaynaklar I, Kaynak Yaynlar, stanbul, mart 1995. Sevin, Necdet, Osmanldan Gnmze Misyoner Faaliyetleri, Milenyum Yaynlar, stanbul, mart 2004. Portre Denemeleri, tken Neriyat A, stanbul, 2000. Selahattit Adil Paa, Hayat Mcadeleleri, Zafer Matbaas, stanbul, 1982. Semih Mmtaz S., Tarihimizde Hayal Olmu Hakikatler, Hilmi Kitabevi, stanbul, 1948. Sertolu, Mithat, Tarihten Sohbetler, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1994. Simavi, Ltfi, Son Osmanl Saraynda Grdklerim, rgn Yaynlar, stanbul, 2004. Singer, Amy, Kadlar, Kullar, Kudsl Kyller, Tarih Vakf Yaynlar, stanbul, ekim 1996. Sinoue, Gilbert, Kavakd Mehmed Ali Paa-Son Firavun, Doan Kitaplk, stanbul, ekim 1999, Soysal, lhami, Dnyada ve Trkiye'de Masonlar ve Masonluk, Der Yaynlar, stanbul, eyll 1978. Soys, Hale, Kavimler Kaps I, Kaynak Yaynlar, stanbul, kasm 1992. Szen, Zeynep, Fenerli Beyler-110 Yln yks (1711-1821), Aybay Yaynlar, stanbul, haziran 2000. Sunar, Cavit, Melamilik ve Bektailik, Anadolu Aydnlanma Vakf Yaynlar, stanbul, 2003. Smer, Ali, Hac Bekta Veli, Ayyldz Yaynlar, 1990. Stathis, Pinelopi, 19. Yzyln stanbul'unda Gayrimslimler, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, haziran 2003. ahin, Fadime, Sahte Tarikatlarn Perde Arkas-Fadime ahn'in Anlar, AD Yaynclk A, stanbul, austos 1997. ahin, brahim, Selanikli Fazl Necip'in Hayat ve Eseleri, Bilge Yaynlar, Ankara, aralk 2004. ahiner, Necmeddin, Bilinmeyen Taraftaryla Bedizzaman Said Nursi, Yeni Asya Yaynlar, stanbul, 1976. akir, Ziya, Mahmut evket Paa, Muallim Fuat Gcyener Anadolu Kitap Deposu. amsutdinov, A. M., Trkiye Ulusal Kurtulu Sava Tarihi 1918-1923, Doan Kitaplk, stanbul, mays 1999. arman, Kansu, Trk Promethe'ler, Trkiye Bankas Yaynla-n, stanbul, ubat 2005. ayian, Gencay, slamiyet ve Siyaset-Trkiye rnei, V Yaynlar, Ankara, ekim 1987.

Trkiye'de slamc Siyaset, V Yaynlar, Ankara, austos 1992. ehbenderzade Filibeli Ahmed Hilmi, islam Tarihi, Anka Yaynlar, stanbul, 2005. ener, Nedim, Frsatlar lkesinde Bir Kemal Abi, Gncel Yaynlar, stanbul, 2005. imir, Bilal N., Bizim Diplomatlar, Bilgi Yaynevi, Ankara, nisan 1996. Rumeli'den Trk Gleri I, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1968. Rumeli'den Trk Gleri II, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar, Ankara, 1970. Tan, M. ahap, Bugnn Dervii Kimdir, Garanti Yaynlar, stanbul, 1970. Tanilli, Server, islam amza Yant Verebilir mi ?, Cem Yaynevi, stanbul, 1995. Tansu, amili Nafiz, iki Devrin Perde Arkas, Pnar Yaynevi, stanbul, 1960. ttihat ve Terakki iinde Dnenler (anlatan Galip Vardar), inklap Kitabevi, stanbul, 1960. Tanyer, Turan, Ta Mektep, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, austos 2005. Tanyu, Hikmet, Tarih Boyunca Yahudiler ve Trkler, I, II\ Elips Kitap, Ankara, mays 2005. Trklk Davas ve Trkiye'de kenceler, Altznk Yaynevi, Kayseri, 1950. Yehova ahitleri, Diyanet ileri Bakanl Yaynlar, Ankara. Tarak, Celal, Muallim Naci, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1994. Tatlcan, sa, Hristiyanln Gizli Tarihi, Dnce Yaynlar, stanbul, austos 2005. Tayyar, amil, Refahyol Tutanaklar, mit Yaynclk, ekim 1997 Tekta, Nzm, Sadrazamlar, at Kitaplar, stanbul, mays 2002. Temo, brahim, brahim Temo'nun Ittihad ve Terakki Anlan, Arba Yaynlar, stanbul, 1987. Tepeyran, Ebubekir Hazm, Hatralar, Pera Yaynevi, stanbul, 1998. Tevetolu, Fethi, Milletlere Ik Tutan ki Beyanname, Komnizmle Mcadele Yaynlar, Ankara, 1963. Tmur, Taner, Osmanl atmalar, V Yaynlar, Ankara, ocak 1989. Osmanl Kimlii, imge Kitabevi, Ankara, mart 1998. Tlmurolu, Vecihi, Ahmet Kutsi Tecer-Kiilii Sanat Anlay ve Tm iirleri, Trkiye i Bankas Kltr Yaynlar, Ankara, 1980. nanlar Uruna ldrlenler, Yurt Kitap, Ankara, 1992. Togan, Zeki Velidi, Hatralar, Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara, 1999. Topuolu, mid Sinan, Mareal, Eitim-renci Yaynlar, stanbul, ocak 1977. Toprak, Zafer, Ittihad-Terakki ve Cihan Harbi Sava Ekonomisi ve Trkiye'de Devletilik, Homer Kitabevi, stanbul, 2003. Toros, Tana, Mazi Cenneti, iletiim Yaynlar, stanbul, 1998. Trk Edebiyatndan Alt Renkli Portre, Isis Yaynlar, stanbul, ubat 1998. Toutai, Hourai, Ortaada slam ve Seyahat-Bir lim Urann Tarihi ve Antropolojisi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, kasm 2004. Tunaar, Seyhun, Trk Ulusal Masonluunda 1935 Uykuya Yatma Olay, Piramit Yaynclk, Ankara, 2005. Tunaya, Tark Zafer, slamclk Cereyan-1, Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A, ubat 1998. Trkiye'de Siyasal, Partiler, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Trkiye'de Siyas Partiler 1859-1952, Arba Yaynlar, stanbul, 1995. Tuncay, Mete, Eletirel Tarih Yazlar, Liberte Yaynlar, Ankara, 2005. Tualp, Erbil, eriat A.., Bilgi Yaynevi, Ankara, ekim 1994.

Trkay, Cevdet, Osmanl mparatorluu'nda Oymak, Airet ve Cemaatler, iaret Yaynlar, stanbul, mays 2001. Trkgeldi, Ali Fuad, Grp ittiklerim, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1951. Trkne, Mmtazer, Siyasi deoloji Olarak slamcln Douu, Lotus Yaynevi, Ankara, mart 2003. Trksev, Sevda, Snf Atlam Dindarlarn Yaam TarzMuhafazakr Burjuva, Akis Kitap, stanbul, mart 2005. Uman, Abdullah (hazrlayan), Rza Tevfik'in Tekke ve Halk Edebiyat ile lgili Makaleleri, Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, Ankara, ekim 1982. Uuk, Cahit, Erkekler Dnyasnda Bir Kadn Yazar-Silsilena-me I, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, ocak 2003. Yllar Sadece Say-Silsilename II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, mays 2003. Ulubelen, ngiliz Gizli Belgelerinde Trkiye, Cumhuriyet Kitaplar, stanbul, 2005. Uluay, M. aatay, 18. ve 19- Yzyllarda Saruhan'da Ekyalk ve Halk Hareketleri, Berksoy Basmevi, stanbul, 1955. Padiahlarn Kadnlar ve Kzlar, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1992. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Kabala Yaynevi, stanbul, mart 2002. Uaklgil, Halid Ziya, Saray ve tesi, nklap ve Aka Kitabevle-ri, 1981. Uygur, Ziya, nklaplar, htilaller ve Siyonizm, dal Yaynlar, stanbul, 1968. Uysal, Muzaffer, slama Sokulan Bid'at ve Hurafeler (2 cilt), stanbul, 1974. Uysal, Sermet Sami, Baki Kalan bu Kubbede, L&M Yaynlar, stanbul, kasm 2005. Elerine Gre Ediplerimiz, L&M Yaynlar, stanbul, austos 2004. Uzunarl, smail Hakk, Midhat Paa ve Yldz Mahkemesi, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1967. Osmanl Devletinin Saray Tekilat, Ankara, 1988. Osmanl Tarihi IIII, Ankara, 1988. ok, Bahriye, slam Tarihi Emevler- Abbasler, Mill Eitim Basmevi, Ankara, 1979. lken, Hilmi Ziya, slam Dncesi, lken Yaynlar, stanbul, 2000. Trk, Tefekkr Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 2004. r, Serpil, Din Siyaset ve Kadn, Alan Yaynclk, slanbul, ocak 1991, zmez, Hseyin, ilenin Bylesi, Tlma Yaynlar, stanbul, ubat 2002. Vanilii, Muhammed; Tandilava, Ali, Lazlar'n Tarihi, Ant Yaynlar, stanbul, 1992. Vassaf, Gndz, Annem Belks, letiim Yaynlar, stanbul, 2000. Vassaf, Hseyin, Sefine-i Evliya (2 cilt), Seha Neriyat, stanbul, 1999. Veinstein, Gilles, Osmanl Sefiri 28 Mehmet elebi'nin Fransa Anlan, Ark Kitaplan, stanbul, 2002. Selanik 1850-1918, letiim Yaynlar, stanbul, 1999. Verdan, Salih el-, Msr'da slam Akmlar, Fecr Yaynevi, Ankara, 1988. Msr'da slam Akmlar II, Fecr Yaynevi, Ankara, temmuz 1991. Vett, Cari, Kelam Derghndan Hatralar, Muradiye Kltr Vakf Yaynlar, ubat 1993. Wellhausen, Julius, slamiyet'in lk Devrinde Din-Siyas Muhalefet Partileri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989. Werup, Jacques, Simonov'un Seyahatleri, Doan Kitaplk, stanbul, 2002. Yahya Kemal, Beyatl, Siyasi ve Edebi Portreler, stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, stanbul, 1986. Yakut, Esra, eyhlislamlk, Kitap Yaynevi, stanbul, 2005. Yenileme Dneminde Devlet ve Din, Kitap Yaynevi, stanbul, mays 2005.

Yaln, Hseyin Cahit, Siyasal Anlar, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul, haziran 2000. Yaln, Feza, Hangi Lider Daha Zengin, teki Yaynlar, Ankara, 1998. Yaln, Soner, Beyaz Trklerin Byk Smn-Efendi, Doan Kitap, stanbul, 2004. Hangi Erbakan, teki Yaynevi, Ankara, nisan 1994. Yaln, Tln, Osmanl'da Bir ngiliz Gelin, Can Yaynlar, stanbul, 2004. Yalman, Ahmet Emin, Yakn Tarihte Grdklerim ve Geirdiklerim, Pera TurizmTcaret, stanbul, 1970. Yardm, Mehmet Nuri, Safiye Erol Kitab, Benseno Yaynevi, stanbul, nisan 2003. Yarman, Arsen, Osmanl Salk Hizmetlerinde Ermeniler ve Surp Prgi Ermeni Hastanesi Tarihi, Sup Prgi Ermeni Hastanesi Vakf Yaynlar, stanbul, 2001. Yazgan, Aykut, Duvarc Ustalar, Ayna Yaynevi, stanbul, mays 1998. Yazgan, Haydar, Galata Bankerleri (1. cilt), stanbul, 2005. Yerasimos, Stephanos; Bethier, Annie (hazrlayanlar ve notla-yanlar), Albertus Bobovius ya da Santuri Ali Ufki Bey'in Anlan-Topkap Sarayt'nda Yaam, Kitap Yaynevi, stanbul, eyll 2002. Yesevizade, Sleyman Demirel veya Yalan zerine Kurdu Bir Politik Hayat, Hakikati Aray Neriyat, Ankara, nisan 1990. Yeil, Ahmet, Trkiye Cumhuriyeti'nde lk Tekilatl Muhalefet Hareketi-Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, Cedit Neriyat, Ankara, 2002. Yeilyurt, Sleyman, Ermeni Yahudi Rum Asll Milletvekilleri, Kltr Sanat Yaynlar, Ankara, eyll 2005. Yetkin, etin, Trkiye'nin Devlet Yaamnda Yahudiler, Gzlem Gazetecilik Basn ve Yayn A, stanbul, ekim 1996. 12 Eyll'de rtica Niin ve Nasl Geliti, mit Yaynclk, Ankara, austos 1994. Yldrm, Ali, Alev retisi, italik Yaynlar, stanbul, 2000. Osmanl Engizisyonu, teki Yaynlar, Ankara, 1996. Yldzm, Ergn, iktidar Mcadelesi ve Din, Bilge Yaynclk Eitim Hizmetleri, stanbul, ubat 1999. Yceba, Hilmi, Ahmet Rasim-Aklar ve Hatralar, Dizer-konca Matbaas, stanbul, 1957. Btn Cepheleriyle Mehmet Akif, Dizerkonca Matbaas, stanbul, 1958. Filozof Rza Tevfik-Hayat, iirleri, Hatralar, Dizerkonca Matbaas, stanbul, 1957. Ulunay-Hayat, Hatralar, Eserleri, Arkn Datm, stanbul, 1969. Ycekok, Ahmet, Trkiye'de Din ve Siyaset, Gerek Yaynevi, stanbul, aralk, 1983. Zaim, Burhaneddin, Itip ve Kprl Hatralar, ehir Yaynlar, stanbul, 2005. Zachariadou, A. Elizabeth (editr), Osmanl Beylii (1300-1389), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, austos 1997. Zarcone, Thierry, slam'da Sr ve Gizli Cemiyetler, Alkm Yaynevi, stanbul, 2005. Zelyut, Rza, z Kaynaklarna Gre Alevilik, Anadolu Kltr Yaynlar, stanbul, t990, Ziya Gkalp, Trkln Esaslar, nklap ve Aka Kitabevleri, stanbul, 1978. Zorlu, Ilgaz, Selanikliler ve ili Terakki Yolsuzluu-Giilin Telci'nin Yazamadklar, Temel Ofset, stanbul, 2000. Evet, Ben Selanikliyim, Belge Yaynlar, stanbul, 1998. Ansiklopediler, bildiriler, tezler vb, Ahmed Ziyaddin Gmhanevi Sempozyumu Bildirileri, Seha Neriyat ve Ticaret A, stanbul, 1992. Balkanlar'da slam Medeniyeti Milletleraras Sempozyumu Teblileri, Sofya, nisan 21-

23, 2000, slam Tarih Sanat ve Kltr Aratrma Merkezi, stanbul, 2002. Birinci Din ras Tebli ve Mzakereleri MI (1-5 kasm 1993), Diyanet ileri Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995. Cavidanname-i Sar, Ayyldz Yaynlar, Ankara. Celveye Tekkelerinde Bulunan Mezar Talar ve Kitabeler (Kmil Akarsu), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1985. ok Kltrl Bir Dnyada manl Anlaml ve Bar inde Yaama Pratii; Risale-i Nur Yaklam, Nesil Yaynlar, stanbul, ekim 2004. Ders Alalm, Genelkurmay Bakanl, Ankara. Evliya elebi Seyahatnamesi (2. cilt) Yap Kredi Yaynlar, stanbul, mart 2003. Felaket Gnleri (2 ct) [Cavit Bey], Temel Yaynlar, stanbul, 2000. Ez. Muhammed S.A.V. Ehl-i Beyti in Syledii Kutsal Szler Ayet ve Hadiseler, Ayyldz Yaynlar, Ankara. shak elebi ve Selimnamesi (Hamdi Sava), Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Yaynlar, Enstits, Kayseri, 1984. slam Ansiklopedisi, Diyanet Yaynlar, Ankara. slam ve Demokrasi, Anadolu Matbaas ve Ticaret Kolektif ti., stanbul, 1994. slam ve Laiklik, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf, stanbul, aralk 1998. srail'in Gerekleri, srail Enformasyon Merkezi, Kuds, 1994. Kitab- Mukaddes-Eski ve Yeni Ahid, stanbul, 1958. Kim Kimdir ansiklopedisi, Profesyonel iletiim Organizasyonla-n Uluslararas Ticaret ve Sanayi Limited irketi. Kur'an- Kerim ve Trke Meali, Ankara, 1961. Lbnan'da slam Hareketler, nklap Yaynlar, stanbul Masonluun yz, Yeni stanbul gazetesinin yayn, stanbul, 1968 Milletleraras Tarihte ve Gnmzde iilik Sempozyumu, slami limler Aratrmalar Vakf Yaynlar, stanbul, 1993. Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Tarihi-Tanzimat ve Merutiyet'in Birikimi (1. cilt), letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Tarihi-Kemalizm (2. cilt), letiim Yaynlar, stanbul, 2002. Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Tarihi-Miiyetilik (4. cilt), iletiim Yaynlar, stanbul, 2002. Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Tarihi-Muhafazakrhk (5. cilt), iletiim Yaynlar, stanbul, 2003. Modern Trkiye'de Siyasi Dnce Tarihi-slamclk (6. cilt), iletiim Yaynlar, stanbul, 2004. 15.-16. Yzyllarda Safevi Propagandas ve Etkileri (Nilgn Dalkesen), Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara, 1999. Osmanl Ansiklopedisi (2. cilt), Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1999. Osmanl Mebusan Meclisi Reisi Halil Mentee'nin Anlan, Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, kasm 1986. Tanzimat'tan Cumhuriyet'e Trkiye Ansiklopedisi (6 cilt), iletiim Yaynlar, stanbul. Trk Di Politikas 1919-1980 (1. cilt), iletiim Yaynlar, stanbul, 2001. Trkiye Cumhuriyeti Danma Meclisi Albm, Millet Meclisi Vakf, 1982. Uluslararas Bedizzaman Sempozyumu 3, Yeni Asya Yaynla-n, stanbul, 1995.

Yahudi Ataszleri, Milenyum Yaynlar, stanbul, eyll 2005. Yahudilik ve Masonluk, Bilim Aratrma Yaynlar, stanbul, aralk 1986. Yakn Tarihimiz (3. cilt), Trkpetrol Vakf Yaynlar. Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi I-II, Yap Kredi Yaynlar, stanbul, 1999. Yehova'nn Oullar ve Masonlar, Bilim Aratrma Grubu, stanbul, eyll 1993.
68B

DERGLER

Aktel (1997, 1999, 2000, 2001) Aksiyon (2000, 2001, 2002, 2004, 2005, 2006) Antik Dekor ( 1994) Atlas (2005) Aydnlk (1995, 2004, 2006) Belleten (1954, 1956, 1958, 1960, 1992, 1993) Berfin Bahar (2004, 2005) Byk Dou (1952) Chronicle (2005) Comucopia (2005) Diyanet leri Bakanl Eitim Bilim (2000) Ekonomik Panoroma (1989) Erciyes Haftalk (2004, 2005, 2006) Hayat (1972) Hayat Tarih (1969, 1970, 1977) Klips (2002) Nokta (1989, 2004) Popler Tarih (2000, 2004, 2005) Tarih Aratrmalar (1982) Tarih ve Edebiyat (1978) Tarih ncelemeleri (1990) Tarih ve Toplum (1984, 1985, 1986, 1987, 1988, 1989, 1990, 1991, 1992, 1997, 2002, 2003) Teori (1990) Tempo (2001, 2002, 2004, 2006) Toplumsal Tarih (1995, 1997, 1998, 2002, 2005) Toplum ve Bilim (1993, 2000) Trk Dnyas Aratrmalar (1984, 1992) Trkiyat (1980) Trk Kltr (1965) Vakflar (1968) Virgl (2002) Yarn (2004, 2005) Yaama Sanat (1994, 1995) Yeni Aktel (2005, 2006)
69B

GAZETELER

Akam (1938, 1986, 2002) Birgn (2005) Bozkr (2006) CumhuHyet (1963,1977, 1989,1994, 1997, 1999, 2001, 2002, 2005) Hergn (1977) Hrriyet (1978, 1986, 1994, 2002, 2005) Milli Gazete (1979, 1989, 2003) Milliyet (1968, 1974, 1993, 2001, 2003) zgr

Gndem (2000) Radikal (2001, 2002, 2004, 2005) Sabah (2002, 2005, 2006) Star (2003) Vakit (2001, 2003) Vatan (2004, 2005) Yeni Gndem (1986, 1988) Yeni Asya (1990, 2005) Yeni Mesaj; (2004) Yeni afak (2001, 2002, 2004, 2005) Zaman (1992)
70B

TELEVZYON KANALLARI

atv CNN Trk

71B

NTERNET

http://arsiv.aksiyon.com.tr http://arsiv.hurriyetim.com.tr www.ahmedhulusi.com www. alistanbul. com www.aksam.com.tr www.aksiyon.com.tr www. aievibektasi. org www. aleviyol.com www.alewiten.com www.alperenler .com www.altinoluk.com www.angelfre .com www.ataturk.net www.aydinlarocagi . org www. balkan.gen. tr www.bediuzzaman.net www.beklenenmehdi.com www.biyografi.net www.cemalnur.org www.dinlbilgile org WWw.dutuncegozglni.com www. efrayim.com www.fl.parsimony.net www.f27.parsimony.net www. geltag. com www. geocities. com www.hafif.org www.harunyahya.org www.hermetics.org
H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H

www.hilafet.com www.hurriyetim.com.tr www.hudayivakfi. org www.iktibas.net www. islamacevap. net www. ismctefendi. org www.stanbulrotary.org www. izmir-bld. gov.tr www. kadinlar.com www.karacaahmet.com www. karakalem.net www. kenthaber.com www.kentimstanbul.com www.kerbela.net www.kimkimdir.gen.tr www.klanktap.com www.kubbealti.org.tr www.kurannesli . org www.kurtulus-online . com www.markopasa.net www.masonluk.net www. medyamasada. com www.melami.com www.mfa.gov.tr www.msb.gov.tr www.milligazete.com.tr www.milliyet.com.tr www.neyatolyesi.com www.oguzoktay.com www. orien ternet. de www.osmanli700.gen.tr www. re feransgazetesi.com www.risale-inur.org www.sabah.com.tr www.sabetay . 50.g.com www.sakarya.pol.tr www.strategyoceon.com www.s0lemaga2in.com www. sonsaniye.net www. sureyya. com www.terakki.org.tr www.t-k-p.org www.ussaki.net www. uzeyirgarih. 8m.net
H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H H

www.vefatlarimiz.com www.yayim.meb.gov.tr www.yeniasya . com.tr www.yemdunyadergisi.com www.yenisafak . com wwwyenisafak. com. tr www.yesil.org w ww.zaman. com. tr www.31brinkster.com http://turkoloji.cu.edu.tr
H H H H H H H H H H H