Z

T R K Y E

Y A H U D L E R

BERDEN G NMZE TRK YAHUDLERNN 500 YILLIK YOLCULUU

Naim Gleryz

G r :: E ya r tl 2 0 0 3 Gr M l 2003

12

T R K Y E

Y A H U D L E R

4 Mart 1992 Perembe gn Neve alom SinaByk g balyor gogu (1) tarihi gnlerinden birini yaad. Sk g2 Austos 1492 Perembe gece yars... spanyann venlik tedbirleri ile korunmaya alnm bu ibadetgney sahillerinde kk bir liman olan Palosta alhaneyi dolduran devlet ricali, yerel yneticiler, lann dnda youn bir faaliyet grlmekte, La deiik din ve misyon temsilcileri ve kalabalk bir Pinta, La Ninia ve La Santa Maria adn tayan halk topluluu huzurunda Trkiye Hahambas gemi, Hindistana batdan ulaacak yolu bulmak idRav David Asseo (2) gnlk mutat diasnda olan Christofor Colombus dualarn yannda zgn bir kadl kaptann ynetiminde, geleran duas okuyordu ...Biz Muneksel afak vaktini beklemeden Atalarnn inanlarn sevi toplumu spanyadan Sultan demir almaktadr. ve kendi onurlarn II. Bayazd zamannda atalarmAyn saatlerde, spanyann zn Trk topraklarna gelilerinemli limanlar Cadiz ve Sevilya feda etmektense, evnin 500. ylna erimemizin seise, kendilerini kurtaracak birilerini lerine veda eden ovincini Ulu Tanrya coku dolu beklemekte olan spanyol Yahudilebir kalple krederek izhar etri Sefaradlar ile tklm tklm dou Yahudi, snamekteyiz. Sultan II. Bayazdn ve lu. Kim bunlar? caklar yeni bir yurt onu takip eden Osmanl hkmO geceden drt ay ncesine ddarlarnn ve daha sonra Trkiye nelim. 31 Mart 1492 Cumartesi aray iinde idiler. Cumhuriyeti ynetiminde din ve gn, Granadada grkemli ElhamBir ok lkenin bu vicdan hrriyeti iinde dinlerini, ra Saraynn tren odasnda Kral rf ve adetlerini srdren MuseAragonlu Ferdinand ile Kralie gmenleri toprakvi kardelerimize gsterilen anKastilyal sabella, tarihe Kovma larna kabul etmeye lay iin Trk ulusuna kranlaFerman olarak geecek belgeyi rmz arz etmek istiyor ve ilahiimzalyor: ... Krallk snrlar yanamadklar bir lerle ulu Tanrmza can- yrekiinde yaamakta olan Yahudileortamda, Akdenizin ten krediyoruz.... Daha sonra rin, karlarnn, ocuklarnn ve krsye gelen bu satrlarn yazar hizmetkarlarnn, yalar ne olursa dier ucunda bir da, kutlamann anlam ve nemini olsun ... Katoliklii kabul etmelehkmdar; II. Bayaaadaki szlerle zetliyordu: rini istiyoruz ... iyice dndk...Tm dnyann zledii evten ve salim kafa ile mtalaa etzd, aniden vatansz rensel ve kalc bar, Trk ulutikten sonra emrediyoruz ki; kralkalm bu insanlara sunun sevgi ve bar anlaynn lmzda yaamakta olan tm Yayeryznde yaygnlatrlmasyla hudiler kovulsun ve bir daha hi kucak ayordu. salanabilir. Geleneksel Trk indnmesinler... sanclln tm dnyaya duyurAtalarnn inanlarn, geleneklemay hedef aldk... rini ve kendi onurlarn feda etmekTrk Yahudilerinin, 1990-1993 yllar arasnda 4 tense evlerine, mallarna, llerine veda etmeyi yeyl boyunca 500.Yl Vakf tarafndan dzenlenen deleyen ou Yahudi, kap snacaklar yeni bir yurt iik yurtii ve yurtd etkinliklerle kutladklar bu aray iinde idiler. te bir ok lkenin bu gmennemli yldnmn tam olarak irdeleyebilmek iin leri topraklarna kabul etmeye yanamadklar bir orYahudilerin bu lkede, hatta bu corafyada yaam tamda, Akdenizin dier ucunda bir hkmdar; II. yksne, ksaca gz gezdirelim. Bayazd, aniden yersiz ve vatansz kalm bu insanla-

13

Gr: Eyll 2003

T R K Y E

Y A H U D L E R

ra kucak ayordu. Trk Yahudilerinin 1992de gerekletirdikleri kutlamann amac yalnzca 500 yl nce yaanm bir olayn anlmas, Padiah II. Bayazda kran hislerinin ifadesi deil, 700 yl sren ahenkli bir beraberliin, Trklerin devlet ve toplum olarak stn insanlk vasflarnn ve Trk ulusunun insancl yaklamnn (3), zetle insanla rnek bu davrannn tm dnyaya duyurulmas idi. 700 yl deyimini biraz aalm...

bi, Bursa ve Ankara civarnda, Gneydou blgesinde, Akdeniz, Ege ve Karadeniz sahil eritlerinde de eskia Yahudi yerleim kalntlarna rastlanmtr. rnein, Ankara civarnda bulunan bir bronz stun zerinde mparator Augustusun n Asya Yahudilerine tand haklar yazl idi. (6) 306 ylnda Konstantinin imparator olmas ile balayp 1453de Fatih Sultan Mehmetin stanbulu fethiyle noktalanan 11 yzyllk uzun dnemde Dou Roma mparatorAnadoluda Yahudiler luu Yahudileri, ok deiken Yahudilerin Anadoluda ne zakoullar altnda genellikle zor zmir yaknlarndaki Sart (Sardis) mandan beri yaadklar kesin gnler yaadlar. Ynetimin, Sinagogu kalntlar, Yahudilerin olarak bilinmemektedir. AnYahudilere kar tutumu, baAnadoludaki izlerini tayor. (M..220) cak, Ege blgesi eski kent kazzen birbirlerini izleyen iki hlarnda yrede M.. 4. yzylda yaam Yahudilekmdar dneminde tamamen zt olabildii gibi bu re ait bilgilere ve yerleim blgelerinin varlna tezat, ok kez ayn hkmdarn saltanatnn ilk ve son (4) rastlanmtr. devreleri arasnTarihi Flavius, da dahi gzleneYunanl nl biliyordu. dnr Ar isOsmanllar tonun ... n ve Yahudiler Asya seyahatleOsmanllarla Yarinde kendilehudilerin ilk tariyle gr alnmas 1326 yver iinde bulna rastlar. Orlunduu Yahuhan Gazi Bursay dilerle konutufe t h e t t i i n d e, unu ... yazar.(5) z m i r c i va kentte, Bizans rnda Sart (Sarynetiminde yadis)te M..220 ayan Yahudiler, ylna ait bir siOsmanllar kurnagog kalnts tarc olarak karLeman Dintrkn Hogr ve Karlama isimli almas. bulunduu giladlar. Orhan

Gr: Eyll 2003

14

T R K Y E

Y A H U D L E R

Gazinin izniyle kurulan Bursa Etz Hayim (Hayat Aac) Sinagogu, 1940 ylna kadar devaml hizmette kald. I.Muratn (Hdavendigar) 1361 ylnda Edirneyi fethi, zellikle Justinanusdan sonra Bizans ynetimi altnda ezilmi kent Yahudileri iin bir kurtulu ve umut oldu. Bursadaki dindalarndan retmenler getirtip Trke lisann rendiler. 1376da Macaristan ve 1394de VI. Charles tarafndan Fransadan kovulan Orta Avrupa Yahudilerinin byk bir ksm II. Murat dneminde Osmanl topraklarna sndlar. Edirne Yahudilerinin ilk hahambas olan ve kendisinin de Orta Avrupadan g etmi biri olduunu ifade eden Isak Sarfati, 1454 ylnda Avrupa Yahudi cemaatlerine gnderdii bir mektupta dindalarn ... Allahn kutsad, nimetlerle doldurduu Trk topraklarnda ... huzur ve mutluluk bulmaya...(7) davet ediyordu. 15. yzyl banda Sicilyay terke zorlanan, 1420de Venedik kontrolne giren Selanikten kaanlar, 1470de Bavyeradan snrd edilen Yahudiler de zgrl, hilalli bayran adalet ve hogr getirdii Osmanl topraklarnda tattlar. 1453 ylnda stanbulu fethettiinde Bizans Yahudilerinin de kurtarc olarak karladklar Fatih, fetihten birka gn sonra Anadolu Yahudi cemaatlerine gnderdii bir mektupta kendilerini ... Tanrnn yardmyla stanbula, bakente gelip yerlemeye, incirin ve ban glgesinde huzur iinde yaamaya, serbest ticaret yapp mal mlk sahibi olmaya ... ard.(8) lk yldan itibaren ok sayda Yahudi ailesi yeni bakent stanbula gelerek yerleti.

Mora fethinden sonra gelenler de kendilerine katld. Evliya elebi Seyahatnamesinde, eski bakent Edirneden gelenlerin el Mahallet l Yahudiyin el-Edirneviyin ad verilen semte yerletiklerini anlatr. Fatih bir fermanla, Yahudilere din ve vicdan zgrlklerini vaat ederek mevcut sinagoglarn tamir edilebileceini, yeni ibadethaneler ina etmek yasak olmakla beraber, evlerin sinagoga dntrlebileceini ilan etti. Gerek Fatih gerek daha sonra gelen padiahlarn konu ile ilgili tm iradelerinde Feth-i Hakani srasnda Yahudilere verilmi olan bu sze atf vardr.
1492

Budin Kalesi ve kentinin anahtarlarn Kanuniye teslim eden Jozef ben Salamon Eskenazi ailesi, nesiller boyu her trl vergiden muaf tutulmutur.

spanyol Yahudilerinin bir ksm komu lke Portekize g ederken, II.Bayazd, eyalet valileri ile sancak beylerine gnderdii bir emirle ...spanya Yahudilerini geri evirmek yle dursun, tam bir itenlikle karlanmalarn, aksine hareket edecek gmenlere kt muamele yapacaklarn veya en ufak bir zarara sebebiyet vereceklerin cezalandrlacaklarn ... buyuruyordu. (9) Gelen gmenler ilk olarak stanbul, Edirne ve Selanike yerletirildi. Portekiz Kral Manuel, spanya Prensesi ile evlendikten sonra 5 Aralk 1496da imzalad fermanla ... Yahudilerin ve Mslmanlarn lkeyi on ay iinde terk etmelerini... ilan ettiinde oradan ayrlanlarn da byk ounluu Osmanl lkesine sndlar. spanyay ve Portekizi terk eden Sefaradlarn, Akdeniz korsanlarnn eline derek hayatlarn kaybedenler ile Kuzey Afrika sahillerinde Fasa veya Protestan olduu iin Katoliklere hasm olan Hollandaya yerleenler

Gr: Eyll 2003

16

T R K Y E

Y A H U D L E R

dnda byk bir ounluu dorudan doruya anahtarlarn kaytsz ve artsz kendisine teslim etveya dolayl olarak Trk topraklarna geldiler ve buti. Bu yaklam karsnda Kanuni bir fermanla tarirada emin bir snak, yeni bir vatan buldular. Pahe Alman veya Alman olu diye geecek Salamon palk kontrolne girmesinden sonra 1537de ApulEskenazi ve ailesini ve nesilden nesile slalesini her yadan, 1542de Ferdinand tarafndan Bohemyadan trl vergiden muaf tuttu. Ferman de los Almalked edilenler de Osmanl lkesinin deiik nes diye bilinen bu ferman daha sonraki padiahkentlerine yerletiler. lar tarafndan da tekrarland.(12) Budinin fethinden sonra bir ok MaOsmanl mparatorluunun en car Yahudisi, Tuna nehri yolu ile geni snrlarna ulat 16. yzGnmzde Trk Balkanlardaki Osmanl kentlerine yl, Trk Yahudilerinin de altn ve stanbula g ettiler ve Budin dnemi oldu. Yahudilerinin saisimli sinagoglar kurdular. Yavuz Sultan Selimin duyduu ys, 24 bin civarngven sonucu para basm, sarraf17. yzyl ve sonras lk gibi en nemli mali grevler dadr. Yaklak 21 16. yzylda altn dnemini yaam hemen hemen tamamen kendileribini stanbulda, 2 olan Yahudi toplumunun kltrel ve ne brakld. Evliya elebi, Defterekonomik gerilemesi, 17. yzylda dar Abdl Salamn, daha sonra bin kadar zmirde balad. 15. ve 16. yzyllarn yoMslmanla ihtida eden bir Yaun glerinden sonra bu kaynak hudi olduunu yazar. Yavuzun, dierleri de Ankaazalnca gemi dnemlerde gerek Msr seferi iin dn para ald ra, Bursa, Antakberik yarmadasndan gerek Avrubir Yahudinin borcun vadesi tapann dier lkelerinden devaml mamlanmadan vefat zerine, deya, Adana, anakgelen gmenlerin getirdii yeni meden vazgeilmesini neren defkale ve Krklarebulular, fikirler ve grlerden terdarna hiddetlenerek gnderdii mahrum kalan Osmanl Yahudiletarihi yaz nldr: Merhuma Rahlinde yaamaktarinin Bat ile temas azald. met / Yetimlerine Afiyet / Malna (10) Osmanl Yahudi yaamnda Bereket / Gammaza Lanet. dr. Toplumun % Kanuni Sultan Sleyman, Papa nemli bir olay da, zmirde doan 96 kadar Sefarad olur olmaz bir dizi kararname ile Sabetay Sevinin nce kendini Mesih Yahudilerin yaamna kstlamalar ilan etmesi, Sultan IV. Mehmet tarakkenli olup, Agetiren Paul IVe bir mektup gnfndan olaya el konmas zerine kenaz says ise dererek Osmanl tabaas ilan ettii (1666) de Mslmanl kabul ede(11) Ancona Marranoslarnn derhal rek yaratt blnme oldu. bin civarndadr. serbest braklmasn talep etti. Pa18. yzyl banda, bu olayn yapa, dnemin sper gc Osmanl ratt oku henz atlatamam, armparatorunun talebini kabul etdnda brakt blnmeler iinde mekten baka are bulamad. hayal krklna uram, varlklarn korumak iin Kanuninin, Moha Ovasnda Macar ordusunu bir pasif savunma psikozu iinde kendi ilerine kapatamamen yok ederek (1526) Budini kuatmasnnan Osmanl Yahudileri, sosyal ve kltrel adan tam dan sonra Jozef ben Salamon Eskenazi (Yosef ben bir k iine girdi. Shlomo) bakanlnda bir heyet, Foldvar mevkiin19. yzylda Osmanl mparatorluunda yaanan de Kanuniyi karlayarak Budin Kalesi ve kentinin olaylardan, slahat giriimleri ve fikir alanndaki ge-

17

Gr: Eyll 2003

T R K Y E

Y A H U D L E R

limelerden etkilenen Trk Yahudileri, bu dnem1830larda Avram Kamondo(15) cemaatin bana de, 18. yzyln pasifliinden yava yava silkinerek geip laik ynetimi ele ald ve toplum sorularna vatanlarnn yaamna aktif bir ekilde katlmaya eildi. Yerletirmek istedii Batl kltr ve eitim sisbaladlar. teminden memnun olmayan fanatik ve tutucu baz III. Selimin talebi zerine ilk kez 1799da Bahrihahamlarn sebep olduklar olaylar(16) sonucu, Abdlazizin buyruuyla 1856 tarihli Hatt- Hmayn yeye katlan Yahudi genleri, vatan savunmasnda esaslar erevesinde hazrlanan Hahamhane Nizamyer almaya baladlar. Ancak 21 aban 1219 (24 Kanamesi bir rade-i Seniye olarak 23 evval 1281 (21 sm 1804) tarihli ve sonraki fermanlar ile Yahudi Mart 1865) tarihinde Takvim-i Vekaide ilan edildi ve taifesi orduya bahriyeli salamaktan muaf tutuldu. 19 Zilhicce 1281de (15 Mays Liberal bir hkmdar olan II. 1865) yrrle girdi. Mahmutun aadaki szleri sk 1293 Kanun Esasine (1876 sk tekrarlanr: Mslmanlarn Anayasas) gre seilen ilk osancak camide Mslman, Hmanl meclisinde(17) (19 Mart ristiyanlarn ancak kiliselerde 1877-13 ubat 1878) ve Hristiyan ve Yahudilerin de kinci Meclis-i Mebusanda(18) ancak sinagoglarda Yahudi ol(17 Aralk 1908) yedier Yahumalarn, Tanrya ballklarn di ye yer ald. ifade ettikleri bu yerlerin dnda herkesin ayn haklardan Osmanl Yahudilerinin ve himayemizden istifade et(13) yaam melerini isteriz. Fransz elispanyadan gelen gmenler lii ataelerinden Ch. Pertusier bir taraftan sarayn ve yerel anlarnda, II. Mahmutun TaMslman ounluun hogrihin, hkmdarlmda Yahurs, dier taraftan kendi dindilerin Boaz 4 ift krekli dalarnn maddi ve manevi kayklarla getiini yazmasn desteiyle ksa zamanda yeni isterim szlerini nakletmekteevrelerine uyum gsterdiler. dir.(14) Yenieri Ocann kaldrlNe spanya ve Portekiz kralAvrupada yaylan kan iftiras mas, Yahudiler iin de bir kurlar ne de Akdeniz korsanlar, sylentilerine, Kanuni el koyarak tulu oldu. Ancak bu arada, tm servetlerini terk ederek Yahudi cemaatinin dinlerini rahatlkla icra etmelerine olanak tanmtr. de Yenieri Oca Sarrafbas ayrlmak zorunluluunda kaolan Yahudi maliyeci ve celan bu insanlarn bilgi ve yetemaat liderinin de idam edilmesiyle, Yahudi toplumu neklerini gasp edemediler. Nitekim, Osmanl mpauzun bir sre lidersiz kald. ratorluunun ilk matbaas daha 1493 ylnda stanAbdlmecit, 1847de Kuleli Askeri Tp Okulunu bulda, spanyol gmeni David ve Samuel ibn Nahziyaret ederken, Yahudi genlerin dini akidelere uymias kardeler tarafndan kuruldu.(19) Barut retimi ve top dkm konularnda uzman Yahudiler, Osmayan yemek (kaerut) sorunu yznden okula demanl ordularn bu silahlarla donatmaya balad. vam edemediklerini rendi ve derhal bir haham gKatolik hkmdarlar, Yahudileri kendi lkelerinden zetiminde zel mutfak almasn ve Musevi dinine kovarken, farknda olmadan hasmlar Osmanllara, mensup rencilerin cumartesi gn okula gelmekdaha sonra kendilerine kar kullanlacak, nemli ten muaf tutulmalarn emretti.

Gr: Eyll 2003

18

T R K Y E

Y A H U D L E R

bir teknolojiyi de hediye ediyorlard. Immanuel mzakereler yrten Yuda Beberi (Aslan Aga), OsAboabn Sultan II. Bayazda atfettii u sz nlmanl dilerine katks bilinen saysz Yahudiden dr: Bu krala (Ferdinand) nasl akll ve uslu Feryalnzca birkadr. nando diyebiliyorsunuz? Kendi lkesini yoksullaOsmanl ynetiminin hogrl ortamnda Yahu(20) tryor ve benimkini zenginletiriyor! diler, zellikle dini edebiyat alannda da gelitiler ve Yeni vatanlarna gelilerini izleyen 300 yl boyundnyaca nl eserler verdiler. Jozef Karo, Musevilica Osmanl Yahudilerinin geliimi, spanyadaki alin temel uygulama eseri Shulhan Aruhu (ulhan tn a aratmad. stanbul, zmir, Selanik ve Safed Aruh)u tamamlarken; Salamon ben Moses ha-Levi gibi Osmanl kentleri, Sefarad Yahudiliinin kltr Alkabes de Edirnede, tm dnya Yahudilerinin haodaklar oldular. Dericilik, bakrclk, tekstil dokuma len kutsal Cuma akamn karlarken syledikleri Leve boyama gibi alanlarda uzha Dodi ilahisini besteledi. Yaman zanaat sahipleri bilgilerini kov Kuli ise, nl Meam Louygularken, spanyada daha ez(21) eserini yazmaya balad. Haham Abraham ben sak Asa nce devlet hizmetlerinde buda Yahudi edebiyatnn babas lunmu olanlar da Saray hizmeolarak tarihe geti. tinde, zellikle dileri ve maliYeni vatanlarnn kltrn ye alanlarnda nemli grevler ksa zamanda benimseyen Yayklendiler. hudiler, bu uyumun en gzel Saray hekimlerinin ou Yarneklerini musiki alannda hudi idi. Bunlarn arasnda zelverdiler. Saysz bestekar ve iclikle Hekim Yakup, Jozef Amon, rac, nlerini gnmze kadar Moe Amon, Daniel de Fonseca, srdrebildiler. Moe Faro Gabriel Buenaventura bilinen sa(Musi), III. Selimin musiki ysz ismin banda gelir. hocas Tanburi sak Romano, Dileri alannda isim yapNesim Sevilya, Udi Msrl bram kiiler arasnda, Kanuninin him (Avram Levi), sak Varon, Frenk Bey Olu sfatyla arAtatrkn imzal bir Kuran- d ve II. Selimin Naxos Adas Kerim hediye ettii sak Algazi ve Ege denizi Kiklad Takmadabir rpda akla gelen isimlerlar Dk nvann tevcih ettii 2. Dnya Savanda Nazi igali altnda yaayan yzlerce Trk Yahudisini dir. Trk Yahudilerinin dini Jozef Nasi, Yahudiler arasnda kurtarmay baaran Trk gn ve bayramlarda syledikleLa Sinyora diye adlandrlan diplomatlarndan Selahattin lkmen. ri dua ve ilahilerin ou da, Dona Gracia Nasi, Sokollu MehKlasik Trk Musikisi makamlarnda bestelenmitir. met Paann can dostu ve nebaht Sava sonras Osmanl-Venedik mzakerelerini yrtmekle grevlenKan iftiras dirilen Salamon ben Natan Eskenazi, III. Murat taraAvrupa lkelerinde antisemit papazlar ve hkmdarfndan Midilli Dk nvan verilen ve Osmanl-nlar, halklarn, Yahudiler aleyhine kkrtmak iin ok giltere diplomatik ilikilerinin mimar Salamon kez kan iftiras sylencesini yayp, Yahudileri her Aben Yae, I. Ahmet dneminde spanya ile grHamursuz Bayram arifesinde, kk bir Hristiyan meleri srdrmekle grevlendirilen Gabriel Buenaocuu ldrp kann Hamursuza katmakla sulaventura, Karlofa grmelerine katlan srael Kodlar. Kanuni Sultan Sleyman ise, imparatorluundanegliano, Ruslara kar bir ittifak konusunda sve ile

Gr: Eyll 2003

20

T R K Y E

Y A H U D L E R

ki benzer iftiralara el koyuyor ve bu gibi iddialarn derhal Saraya bildirilmesini buyuruyordu. Abdlmecitin (1256/1840) ve Abdlazizin (1283/1866) de byle bir iddiann mesnetsiz olduuna ... Yahudilerin dinlerini rahatlkla icra etmekten alkoymaya kimsenin hakk olmadna ... dair fermanlar mevcuttur.(22) Bu fermanlar, zaman zaman Avrupa mahkemelerinde kant olarak deerlendirildi.
Birinci Dnya Sava, igal yllar ve Kurtulu Sava

ve havalisinin zerk bir idareye kavumas yolundaki Yunan tezine kar baarl bir kampanya yrten Bergama Yahudi Okulu mdr Benjamen Katan, Kilis ve havalisi Mdafaa-I Hukuk Milliye Merkeziyesine yardm edenlerden Murdoh ireyim saysz vatansever Yahudi arasndan ilk akla gelenlerdir.(23)
Lozan Bar Antlamas

Lozan Antlamasnn Ekalliyetlerin Himayesi (Aznlklarn Korunmas) balkl nc faslnda yer alan 42. madde, gayri mslim cemaatlarn aile hukuku ve ahs Birinci Dnya Savana giren Osmanl ordusunda Yahukukuna ait ayrcalklar iermektedir. Ancak bu esasa hudi askerler de gre yaplacak yer ald ve Balbir yasal dzenkanlarda veya alemenin Yahudinakkalede vatan lerin dini duysavunmas urugularn karlana ehit dt. mayaca gibi iddet ve ac devletin egemendolu igal yllalik olgusunu da rnda ise Yahudizedeleyecei gler, Bursa, zmir rnde birleen ve Egenin tm Hahamba Kaykent ve ilelerinmakam Rav Hade olduu gibi im Becerano ve stanbulda da icemaat yneticigalci ile ibirliileri, 15 Eyll ni reddettiler. 1925 tarihinde, gal altndaki anlan ayrcalkstanbulun fethinden beri srekli hizmet veren ve stanbulun en eski sinagogu olan Balat Ahrida Sinagogu. stanbulun tan feragat etme Amerikan mankarar aldlar. kinci Dnya Sava dasna verilmesinin tartld gnlerde konuyu inTrkiye, 1939-1945 yllar arasnda Avrupay kasp celemek zere gelen Amerikan heyetine dier aznkavuran ve milyonlarca insann hayatna mal olan lklar olumlu gr verirken, Yahudi heyeti kesin kinci Dnya Savann byk bir blm sresince muhalefet ederek Trk egemenliini savundu. tarafsz kald. Bu sre iinde Trk diplomatlar olazmirde Kramer Palas Otelindeki Yunan bayran anst bir gayret gstererek grev yaptklar Nazi burada ancak Trk bayra dalgalanr diye barp igali altndaki lkelerde yaamakta olan yzlerce yrtan Nesim Navaro, Bayndrda Mustafa Kemalin Trk Yahudisini, Nazi mezaliminden ve yok etme casusu olduu iddias ile yakalanan Jak Uziel, dekamplarndan kurtarmay baardlar. Behi Erkin, mite igalci Yunan ordusunu karlamay reddeden Selahattin lkmen, Necdet Kent, Namk Kemal Haham sak Franko, Aydnda Yunan bayran asmakYonga, Fikret efik zdoan ve daha bir ounun tan imtina eden cemaat bakan sak Halegua, zmir

21

Gr: Eyll 2003

T R K Y E

Y A H U D L E R

ad ve ans, Trk Yahudilerinin kalbinde ayr bir yer tutmaktadr. Rodos Konsolosu (1943-44) Selahattin lkmen, Kuds Yad Vashem (Holokost Kurbanlarn ve Kahramanlarn Anma Kurumu) tarafndan uluslararas drst nvan ile onurlandrld ve ansna pul basld.
Gnmzde Trk Yahudileri

Gnmzde Trk Yahudilerinin says 24 bin civarndadr. Yaklak 21 bini stanbulda, 2 bin kadar zmirde, dierleri de Ankara, Bursa, Antakya, Adana, anakkale ve Krklarelinde yaamaktadr. Toplumun %96 kadar Sefarad kkenli olup, Akenaz says 1000 civarndadr. Halen stanbulda 19 sinagog hizmettedir ve en eskisi 1992 ylnda 500. Yl Vakf tarafndan restore edilen ve stanbulun fethinden beri devaml hizmet veren Balat Ahrida Sinagogudur. Bir sredir artk hizmette olmayan 17. yzyldan kalma Karakydeki Zlfaris Sinagogu ise 500.Yl Vakf tarafndan Trk Yahudilerinin bu vatanda 700 yllk gemilerinin tarihe zetini, beraber huzurlu ve devaml yaamlarn ve etkilemeyi dnya kamuoyuna sunmak amac ile Trk Yahudileri Mzesi olarak dzenlenmi ve Kasm 2001 tarihinde hizmete girmitir.(24) stanbul ve zmirde birer hastanesi, deiik hayr ve yardm kurumlar, stanbul Ulusta bir ilk ve ortaretim kompleksi bulunan Trk Yahudi, toplumunun 1843 ylnda balayan uzun ve parlak bir TrkYahudi basn gemii mevcuttur.(25) Trk Yahudileri %99u Mslman olan 70 milyona yakn bir nfus bnyesinde tam bir eitlik ve zgrlk iinde yaamaktadr. Aralarnda deiik niversitelerde grevli saysz retim yeleri, ticaret-sanayi ve serbest mesleklerin her dalnda n yapm iadamlar ve basn mensuplar da bulunmaktadr.

Dipnotlar 1. stanbul ihanedeki bu sinagogun ad Bar Vahas anlamna gelmektedir. 2. Rav David Asseo 41 yl (1961-2002) bu makamda hizmet grd. Vefatn takiben Rav sak Haleva Trkiye Hahambas seildi (24 Ekim 2002). 3. 500.Yl Vakf Kurulu Senedi, madde 3. 4. Milattan nce ve Hiristiyanln ilk yllarnda Anadoluda Yahudi yerleimi ile ilgili ayrntl bilgi: Naim Gleryz, Trk Yahudileri Tarihi, I, stanbul 1993, s.17-22 5. Josephus Flavius, Contra Apionem, 1-176 6. Josephus Flavius, a.g.e., 16-6.2 7. Bernard Lewis, Jews of Islam, Princeton 1984, s.135-136 8. Abraham Galante, Histoire des Juifs dIstanbul C.1, stanbul 1941, s.3 9. Abraham Danon, Yossef Daath dergisi, Edirne 1888, say 4 10. Abraham Galante, a.g.e., s.8; Portokal Paa, Usul-u Maliye 11. Marrano: Kovma Fermannn ilanndan sonra Hiristiyanl kabul etmi Yahudilere verilen ad. 12. 1155 tarihli ferman Trk Musevileri Mzesinde sergilenmektedir. 13. Abraham Galante, a.g.e., s.26 14. Ch. Pertusier, Promenades Pittorresques a Constantinople II, s.393; A. Galante, a.g.e., s.26 15. Kamondo ailesi hakknda ayrntl bilgi: Naim Gleryz, Dounun Rotschildi: Kamondo Ailesi, Tarih ve Toplum, Nisan 2003, s.51-56; Nora eni-Sophie Le Tournec, Camondolar-Bir Hanedann k, ev. Yaman Aksu, letiim Yaynlar,stanbul 2000. 16. Naim Gleryz, a.g.e., s.192-193; Kemal Salih Sel, Trk Masonluk Tarihine ait etd, stanbul, 1973. 17. Abraham Aciman (stanbul), Menahem Salah (Badad), Yaver Disraeli (Bosna), Salamon (Bursa), Kemal Samuel Molho, Davion Levi (Yanya) ve Ayan yesi David Karmona. 18. Vitali Faraci (stanbul), Albert Fua (Selanik), Emanuel Karasu (Selanik), Nesim Mazliyah (zmir), Ezekiyel Sason (Badat), Viktor orbac (stanbul) ve Ayan yesi Bohor Eskenazi. 19. stanbulda 1511 ylnda Nahmias matbaasnda baslan Midra Teilim kitab Trk Musevileri Mzesinde tehir edilmektedir. 20. Immanuel Aboab, Nomologia o Discursos Legales, Portekiz 17.yy, s.9 21. Meam Loez = Yabanc Dilde Kitap. 1735 ylnda Yakob ben Meir Kuli tarafndan yaynlanmaya balanan spanyol Yahudicesi dilindeki bu eser, ancak 20. yzyln banda tamamlanabilmitir. Dou Sefaradlarnn Ansiklopedisi olarak bilinir. Bir cildi Trk Musevileri Mzesinde tehir edilmektedir. 22. Abdlmecidin 1841 tarihli ferman Trk Musevileri Mzesinde tehir edilmektedir. 23. Ayrntl bilgi: Naim Gleryz, Kurtulu Savanda Egede ve Bursada Yahudiler, alom 30 Ekim 1985; Kurtulu Savanda Trk Yahudileri, alom 1 Kasm 2001. 24. 500.Yl Vakf Trk Musevileri Mzesi Karaky Meydan, Peremli Sokak, Karaky. Mze, Cumartesileri kapal olup Pazartesiden Perembeye her gn 10-16, Cuma ve Pazar gnleri 10-14 aras aktr. 25. Trk Yahudi basn hakknda kapsaml malzeme Trk Musevileri Mzesinde tehir edilmektedir. Grsel Malzemeler: 500.Yl Vakf Trk Msevileri Mzesi Arivi.

Naim Gleryz Osmanl ve Trk Yahudileri tarihi alannda aratrmac-yazar. Bu konuda yaynlanm 3 kitab ve saysz makalesi mevcuttur.

Gr: Eyll 2003

22