SD Fen Edebiyat Fakltesi Sosyal Bilimler Dergisi

Mays 2010, Say:21, ss.167-191

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere (On Emir)

Murat KILI*
ZET 1923te bir milli devlet olarak kurulan Trkiye Cumhuriyeti Osmanldan kendisine kalan demografik mirastan bir millet ina etmeyi amalamtr. Bu srete Cumhuriyetin nndeki sorunsallardan biri gayrimslim aznlklarn konumudur. Lozanda gayrimslim unsur Ermeni, Rum ve Museviler aznlk olarak belirlenmitir. Cumhuriyet bu unsurlar millet ina srecinde millete dahil etmeye alm ve bunun iin yaplan giriimlere Trkletirme ad verilmitir. Trkletirme politikalar ierisinde Musevi cemaati ve onun iinden bir isim Tekin Alp dierleinden farkl bir konuma sahiptir. Tekin Alp, bu srete etkin olarak rol oynam ve Trkletirme iin nemli almalarda bulunmutur. Anahtar Kelimeler: Trkletirme, Aznlklar, Musevi Cemaati, Tekin Alp,

A Musa in a Turkification Mountain and the Ten Commandments

ZET Republic of Turkey that founded as a national state aimed to build nation from demographic heritage of Otoman Empire. One of the problems in front of the Republic in this process was the position of non-Muslims minorities. Three non-Muslim elements, Armenians, Greeks and Jews have been identified as minorities in Lausanne. New Repuplic had tried to include these minorities to the Turkish nation. This process called Turkification. In this process Turkey Jews and Tekin Alp have a different possition and role. Keywords: Turkification, Minorities, Turkey Jews, Tekin Alp

Giri Osmanl mparatorluundan nispeten daha homojen bir nfus miras devralan ve milli bir devlet olarak kurulan cumhuriyet bu mirastan bir millet ina etme dncesindeydi. Ancak bir milli devletten sz edilse de ortada tam anlamyla bir Trk milletinden sz etmek mmkn deildi. Ak olarak devlet ile millet yani ulus birbirinden farkl olan olgulard. Biimsel olarak ayrmak ve milli devletin tanmn yapmak gerekirse; milli devlet nfusuna dorudan egemen olan ve bu nfusun hayatn organize etmek kapasitesini yaygnlatran politik kuramsal bir yapyd1. Trkiyede milli devletlerin teekkl etmesi srecine, millet ve devlet olgularnn ortaya kndaki sralama
*
1

Sleyman Seyfi n, Trk Milliyetiliinde Hakim Milliyet Kodunun Dnm, Cumhuriyet Demokrasi ve Kimlik, Balam Yay., stanbul 1997, s.208.

SD Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Blm, mkilic@sdu.edu.tr

168

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

asndan bakldnda ne Fransadaki gibi milliyetilik ve millet devlet olgularnn e zamanl olarak ortaya kmas ne de Almanyada olduu gibi milliyetiliin ulus devletten yarm asr nce ortaya kmas durumu sz konusudur. Trkiyede Almanyadaki gibi devletini arayan bir millet deil aksine milletini arayan bir devletten sz etmek daha anlamldr2. Milletin ina srecinde Cumhuriyeti kuranlarn nnde mesele grlmektedir. Bunlardan ilki Anadoluda yaayan Mslman olan ancak farkl etnik kkenli unsurlar; ikincisi ise Mslman ve Trk olmayan unsurlar. Bu sorun karsnda ilk snav Lozan Antlamasnda verilmi ve Lozanda Mslman unsurlar asli unsur olarak belirlenerek aznlk sadece Ermeniler, Rumlar ve Museviler olarak resmi metinlere gemitir. te cumhuriyetin ilk yllarnda da Lozanda belirlenen bu aznlklar ina edilen millete dhil edilmeye allmtr. Bu dnemin millet anlay ve tanmlar dikkate alndnda etnik deil kltrel bir mesele olarak karmzda durmaktadr. nk Cumhuriyetin kabul ettii millet tanmnn boyutu sz konusudur. Bunlar dil, Kltr ve mefkre birliidir3. imdi ise bu aznlklarn bu etken erevesinde millete dahil edilmeleri gerekmektedir. Milli Devlet asndan Gayri Trk unsurlar yani aznlklar da milliletirilmesi gereken topluluklar arasndadr. te Trkletirme denilen bu sre ya da politika, aznlklarn ya da baka bir deyile gayrimslim unsurlarn Trk milletine dahil edilmesi, entegrasyonu veya asimilasyonu anlamnda kullanlmaktadr. Bu politika adna ne denirse densin esas itibariyle bir toplum mhendisliidir. Eldeki malzemeden ki bu insan topluluklardr, bir millet yaratmadr. Yani Trkletirme denilen olay bir millet inasdr. Ksaca millet inas ya da milletleme ise, sosyal, blgesel, hatta siyasal ve kurumsal adan farkl blmlere ayrlan toplumu btnletirmek ve uyumlu hale getirmek olan bir trdeletirme sreci olarak tanmlanabilir. Sosyal, siyasal ve blgesel blnml ortadan kaldrmay hedefleyen Milletletirmenin temeldeki gerekesi kltrel millet ile politik millet arasndaki uyumu salamaktr4. Yani toplumun etnik anlamda deil ama politik ve kltrel anlamda homojen bir yapya kavuturulmasdr5. Nitekim Trkletirme siyasetinin mottosu haline gelen smet Paann Vazifemiz bu vatan iinde bulunanlar behemehal Trk yapmaktr szleri bu erevede deerlendirilmelidir. Ancak dnemin millet tanmlar dikkate alndnda smet Paann bu szleri bu topraklarda yaayan unsurlarn ayn dili konuan, ayn kltr paylaan ve ayn mefkreye sahip vatandalar haline getirilmesi eklinde meal edilebilir. Trkletirme adyla anlacak bu sre ierisinde Musevi Cemaati ve Musevi Cemaati ierisinden bir isim Tekin Alp6 n plana kmaktadr. Musevi Cemaati dier
Aye Kadolu, Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, C.IV, letiim Yay., stanbul 2003, s.287. 3 Ahmet Yldz, Ne Mutlu Trkm Diyebilene, letiim Yay., stanbul 2004, 145-147 4 Hseyin Sadolu, Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, B Yay., stanbul 2003, s.20-21 5 Dominique Schnapper, Yurttalar Cemaati, ev.zlem Okur, Kesit Yay., stanbul 1995, s.55. 6 Esas ismi Moiz Kohen olan Tekin Alp, 1883 ylnda Serezde dnyaya geldi. Ald hukuk eitminin ardndan avukatlk mesleinin yannda Gazetecilik yapmaya balad. II.Merutiyet yllarnda Selanikte bu ttihat ve Terakki ile tant. nce Osmanlcl daha sonra ise Trkl savundu. Ziya Gkalpten etkilendi. 1912 senesinde Trkler Bir Ruh- Milli Ayorlar, 1914te ise Trkler bu Muharebede Ne Kazanabilirler? adl kitaplarn yaynlad. Mterake dneminde Yeni Osmanlcl savundu. Cumhuriyet yllarnda ise Trkletirme, Kemalizm ve Trk Ruhu gibi kitaplara imza att. Yaynlarnda Tekinalp, Munis Tekinalp, P.Risal, gibi mstear isimler kulland. Yaad her dnemde Aznlklarn zellikle Musevilerin mutlak
2

Murat KILI

169

aznlklara nazaran entegrasyona daha yatkn gzkrken Tekin Alp, bu srete stlendii rol ile bata Musevilerin olmak zere aznlklarn Trklemesi konusunda nemli almalar da bulunmutur. Bunlardan phesiz en nemlisi 1928 yaymlad Trkletirme adndaki kitabdr. Bu kitapta Tekin Alp, dnemin sorunsallarn ele alrken Musevilerin nasl ve niin Trklemeleri gerektiini belirtmitir. Sz konusu kitap ierisinde yer alan evamir-i aere yani on emir ile Musevi cemaatine Trklemenin yolunu gstermitir. Bu almada da Trkletirme politikalar ierisinde ok nemli bir yere sahip olan ve cemaat iinden ve dndan ciddi, olumlu-olumsuz tepkiler alan Tekin Alpin bata Trkletirme kitabnda yer verdii fikirleri ve Trkletirme alanndaki faaliyetleri incelenmeye allacaktr. Bu erevede Tekin Alpin mille, Trk, Trkletirme kavramlarn nasl aklad; daha sonra ise Cumhuriyetin ilk yllarnda zellikle Musevi Cemaatinin Trkletirme politikalar ierisindeki durumu ve sre iinde Tekin Alpin faaliyetleri ele alnacaktr. Tekin Alpin Millet Anlay Tekin Alp, milletin tanmn yaparken dnemin kabul gren resmi tanmlar dorultusunda bir tanm ortaya koyar. Bununla birlikte milletin tam bir tanmnn yaplamayacana ve bu sorunun kkten zlemeyeceine deinen Tekin Alp, kendisinin de bunun peinde olmadn belirterek bu konuda tarih, hukuk, corafya, siyaset, toplumbilim, ruh bilim gibi pek ok bak as olduunu ve bunun da millet tanmnn bak alarna gre deitiini ve bu iin zorlatn eklemektedir7. Ancak bunun ardndan da millet konusunda grlerini kesin ve net ifadelerle dile getirir. Tekin Alp, millet tanm sorununu Ziya Gkalpn tanmna bavurarak ve onun bavurduu yoldan zmeye alyor. Buna gre, Millet ne soy, ne boy, ne corafya, ne siyaset, ne de isten zerine kurulu bir gruptur. Millet dil, din, ahlak ve sanat bakmlarndan ortak olan, yani ayn eitimi alm bireylerden kurulu bir gruptur. Tekin Alpin zerinde durduu bir dier millet tanm ise Ahmet Aaolunun tanmdr. Aaolu, Ziya Gkalp ile ayn ilkeleri izleyerek Trkl temel ilke zerine kurmaktadr: Dil, din, dilek8. Tekin Alp, bu iki ismin millet tanmlarn benimsemekle birlikte kendisi de bir millet tanm yapm ve buna gre milleti oluturana unsurlar ortaya koymutur. Bu unsurlar: Irk, Soy ve Millet Tekin Alp, Trkletirme adl eserinde rkn millet zerinde herhangi bir etkisi olmadn savunmaktadr. Hatta trl kavimlerin karmas sonucunda hibir rkn safln koruyamadn ve bilim adamlarnn da bunu kabul ettiini ileri srmektedir. Onun esas demek istedii rkn tamamen etkisiz olmad ancak o gn iin lkelerin ounda ortak eitim, ortak evre, ortak duygular gibi baz etkenlerin rkn etkilerini krddr. Nitekim deiik rklardan gelen gruplarn ayrt edilmesi olanaksz bir btnlk oluturmaktadr ve Avrupada ounlukla deiik rklardan gelme gruplarn

entegrasyonu iin alt. 1961 ylnda Fransa Nicete ld. Tekin Alple ilgili geni bilgi iin bkz. Jacob Landau, Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri, letiim Yay., stanbul 1996.
7Tekin
8

Alp, Trkletirme, Resimli Ay Matbaas, stanbul 1928, s.34

Alp, a.g.e., s.35

170

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

oluturduu milletler yaamaktadr9. Yani rkn o zaman iin hibir deeri bulunmamaktadr ve rk kavram hibir yerde geerli deildir. Ancak baz durumlarda dsel ve sanal bir biimde belirir. Hatta kimi rk tezi karklk karma niyetinden baka bir ey deildir10 . Din Millet zerinde etkisi olan nemli etkenlerden biri de Tekin Alpe gre dindir. Din birliini milletin nemli direklerinden biri olarak kabul eden Tekin Alp, dil birliinin bulunmad baz durumlarda dahi sadece din birlii sayesinde dnce ve dilek birlii olutuuna dikkat ekerek Trkiyeyi; zellikle dou illerini buna rnek gsterir. Trkiyedeki yz binlerce nfusun en fazla din birliinin yardm ve yere, zamana uygun bir ynetim siyaseti ile Trkle pek abuk uyum gsterdiklerini bu dncesine kant olarak gstermektedir. Ancak millet olmak iin bu denli nemli olan dinin ve din birliinin etkisi Tekin Alpe gre bir yere kadardr ve snrldr. ada ulusal bilinten yoksun olanlar iin din demek her ey demektir. Ama laiklik anda dinin genel yaamdan ekilip fertlerin vicdanna snd bir zamanda, din ve mezhebin her durumda ulusal dncenin ayrlmaz paras olduu dnlemez. Eer byle bir dnce kabul edilirse rnein Hristiyan Arnavutlarla Suriyede bulunan Hristiyan Araplarn ayn millete, Mslman Hintlilerle Budist Hintlilerin ayr milletlere mensup olduu sonucu kar11. Tekin Alp, dinin millet iin zaruri bir etken olmadn hatta bir ok durumda dinin milleti ortaya karmak yle dursun, bsbtn uyuturduunu ne sryor. rnek olarak da Osmanllk dnemini gsteriyor. Hatta Tekin Alp, Osmanllk dneminde Trk milli bilincinin bilinmemesinin, Trklerin uzun sre milli bir anlaytan yoksun kalmalarnn ve Trkiyede milliyetperverliin uyanmamasnn nedeni olarak da dinin genel yaama egemen olmasn gsteriyor. Dinin bu egemenlik dneminde Trkn kendine zg edebiyat, bir kltr bulunmad iin milli bilinci de bsbtn duyulmaz durumda olduunu belirtiyor12. Dil Tekin Alp zerinde durduu bir baka etken dil konusunu din ile karlatrmal olarak ele alr. Tekin Alpe gre dil milletleri birbirinden ayran en nemli, en ak ve en etkili unsurdur. rnek olarak Rumelide birbirine karm olan Rum, Bulgar, Ulah, Arnavut gibi Hristiyan unsurlar birbirinden ayrt etmek iin dilden baka yol yoktur. Trkiyede de milli bilincin ortaya kmas ilk olarak dil alannda gereklemitir. Dil birliinin, rk birliinin dnyadaki kalcl ve sreklilii, hi kuku yok ki dinden daha byktr. nk az bir zaman iinde deimez. Oysa din byle deildir. Bir dili konuan rkn dil birliinden ileri gelen zelliine bin yllk bir zaman iinde bile zarar gelmedii halde, bu rk iki kez din deitirmektedir. Buna ek olarak dnya ilerinde de Tekin Alp, dil birliinin etkisinin din ballndan daha gl olduunu savunmaktadr. rnek olarak da Hristiyan bir Yunanlnn putperest olan fakat
Alp, a.g.e., s.36 Alp,a.g.e., s. 47. 11 Alp,a.g.e., s. 40. 12 Alp,a.g.e., s. 41.
9 10

Murat KILI

171

Yunanca konuan Eflatun ve Aristo ile vnrken Hintli bir Hristiyann Hristiyan olan Newton veya Galileo ile vnmemesini gstermektedir. Ancak unu da hemen eklemeliyiz ki Tekin Alp, dinde olduu gibi dil faktrnn de tek bana millet olmaya yetmeyeceini belirtmektedir13. Bu konuda Trkiye Musevilerini rnek gsteren Tekin Alp, eer dil tek bana millet olmaya yetseydi o gn iin spanyolca konuan Trkiye Musevilerinin spanyol saylmas gerektiklerini vurgulamaktadr14. Sonu olarak Tekin Alp, din, dil ve istenci, milletin temel unsuru saymakla birlikte bunlarn hi birine tek etken olma hakk vermemektedir. Ancak Ahmet Aaolunun tanmn en zl ve doru tanm olarak kabul etmektedir. Bu tanma gre milliyet demek nazariyat demektir.15 Corafya Tekin Alpin zerinde durduu bir dier konu corafya faktrdr ve bu konuda yani corafyann milleti belirlemede etkisiz olduu konusunda Ziya Gkalpten ayr dnmektedir. Tekin Alp, corafya faktrnn eitim faktr ile ayr dnlemeyeceini ileri srmektedir. Ona gre corafya demek asl olarak evre ve eitim demektir. Srekli olarak ayn memlekette yaayan, ayn yasalara, ayn iklimin etkilerine, ayn sosyal ve iktisadi koullara baml olan fertlerin ruhlarnn kaynamamas ve bu yolla bu fertlerin bir btnlk bir millet oluturmamalar imknszdr16. Zaten milletin inas iin gerekli olan ortak eitim, ortak yaam koullar, ortak sosyal evre, ortak karlar, ancak corafya birlii ile mmkndr17. Menfaat Menfaat ilkesine gelince, Tekin Alp bu kavramn millet tanm iin o gne dek hi kullanlmadn ancak gerekte milliyet konusunda menfaat amilini bir yana brakmann doru olmadn ileri srmektedir. Sadece menfaat karl din ve tr deitiren unsurlarn tarihte rnekleri vardr. Ancak bunu kabul etmekle birlikte Tekin Alp, menfaati ortak ruh zerinde etkili olan etkenler arasnda saymamaktadr. nk menfaat kiisel ve greli bir konudur. Bazlarnn menfaat sayd eyi bakas ktlk sayabilmektedir. Gzden karlmamas gereken bir baka konu ise menfaat maddi ya da manevi olsun balangta etkili olabilir. Ancak milli ruh olutuktan sonra menfaatin herhangi bir rol kalmaz. Balangta ayr ayr diller konuan, ayr ayr dinlerden olan grup ve bireyleri maddi ya da manevi menfaat birbirine yaklatrr. Ayn millet ierisinde kaynatrr. Deiik paralardan bir btnlk oluturur. Ancak zamanla ortak menfaat bilinci bsbtn ortadan kalkar. Ortada uurlu olarak ortak bir vicdan ortada kalr ki, en ar buhranlara kar bile direnebilir18.

Trkletirme ve Tekin Alp

Alp, a.g.e., s. 42-44. Alp,a.g.e., s. 45. 15Alp,a.g.e., s.46. 16Alp,a.g.e.,, s.37 17 Alp,a.g.e., s.38. 18 Alp,a.g.e., s.49.
13 14

172

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

Tekin Alp, Trk kimliini de yapt millet tanm dorultusunda ekillendiriyor. nanarak Trkm diyen her bireyi Trk tanmaldr prensibini kabul ediyor. Kan ve kken olarak u ya da bu zmreden olmak, inan zerine etkide bulunamaz. Trkm diyen bir Arnavut, bir Arap, ya da bir Musevinin karsnda bulunulduu zaman, gemiine, iinde yaad maddi ve manevi karlarn belirleyen srekli etkenlere baklr. Btn bu etkenler Trk olma inancnn varln gsterir nitelikte ise, Trk olduunu ne srmesi geerli olmaldr.. Trk olduu inancn besleyen herhangi bir kimse doal artlar altnda Trk ortamnda yaarsa haliyle yalnz inan olarak deil, anadili, kltr ve eitim bakmlarndan da Trk olur. nan kimi zaman eitimin mahsuldr. Trk eitimi ile byyen, Trk ortamnda yaayan Trk olmayan birisi, eitimin etkisi sonucunda doal olarak ben Trkm der. Ve bylece kendisinde Trk olduu inanc oluur.. Bazen durum bunun tersidir. Gnl ba, dlenen ya da gerek bir kar etkisi altnda ve kendi kendini inandrma etkisiyle insan kendini Trk sayar. Ben Trkm diyerek Trk ortamna kavuur. Trk toplumun zlem ve isteklerine btn duygularna, maddi ve manevi geleceine katlr. ocuklarn da ayn yola yneltir ve en sonunda yalnz inan olarak balayan Trklk, kltr ve eitimle tamamlanm olur19. Tekin Alp, subjektif bir Trklk tanmlmas yaptktan sonra bu tanma dahil olmay yani Trklemenin ya da Trkletirmenin zeminini oluturmu oluyor. Tekin Alpe gre Trkletirme, intibak, millileme anlamna gelip, bir zmrenin dier bir zmre iinde bsbtn kaybolmas demek deildi. Zaten bunu amalamak imknsz yapmak demektir. Gustave Le Bonun20 dedii gibi Bir millet baka bir milletin dilini kurumlarn sanatn almak yoluyla uygarln deitirebilir; ama ruhunu deitiremez21. O halde Trkletirme Tekin Alpe gre rk ve kken bakmndan Trk olmayan fakat ulusal organizmann tamamlayc bir paras olma potansiyeline sahip Trk vatandalarn Trk yapmakt22. Trkletirme konusunda Tekin Alpin zerinde durduu en nemli nokta intibaktr. Tekin Alp, intibak Bir grubun ya da bir bireyin ruhsal bakmdan bir baka milletle kaynamas.23 eklinde tanmlamaktadr. Ancak Ona gre ntibak herkesin oybirlii ile kabul ettii bir konu deildir. Kimilerine gre intibak milli benlikten vazgemek demektir. nsan bireysel kimliinden kolay kolay vazgeemedii gibi milli kimliini de kolay kolay brakamaz. Daha dorusu duygusal ve doal eilimler herkesi ye olduu gruba eker ve kendi milletine bal kalmay gerektirir.24. Bu tr milliletirme siyaseti, dnyann her tarafnda btn devletlerce gerek sava ncesinde gerek sava sonrasnda az ok baaryla izlenmitir ve izlenmekteydi. Hibir devlet vatandalarn milletletirme siyasetinden uzak duramaz. nk ulusal birlik her yerde ve her zaman devlet ynetimi iin deimez bir ilke bir siyasal ve toplumsal zorunluluktur. yle ki kimi devletler, yumuaklk gereken yerde bask ve iddet kullanyor. Kimileri ise yasa gcn kullanmas gerekirken, yerinde
Alp,a.g.e., s.25-28. Gustave Le Bon, 1841-1931 tarihleri arasnda yaam Fransz sosyal psikologtur. Psikolojik Karakterler adl eseri ile tannm, doktorasn tp zerine yaptktan sonra Avrupa, Asya ve Kuzey Afrikada yapt almalar sonucunda antropoloji ve sosyoloji zerine eserler ortaya koymutur. 21Alp,a.g.e s.10. 22 Alp,a.g.e s.20. 23 Alp,a.g.e s.34. 24 Alp,a.g.e s.29.
19 20

Murat KILI

173

kullanlmayan zgrlk ilkelerini temel alyor ve bunun iindir ki uluslatrma siyaseti her yerde ayn neticeyi vermiyordu25. Trkletirmenin Amac ve Faydas Tekin Alpe gre Trkletirme Trk toplumunu glendirmekte ve Trk kltr ve bilincini korumak asndan hayati neme haizdi26. Trklerin siyasi aznlklarn iktisadi asalak olduu dnemler geride kalmt. Trkln yeni dneminde aznlklarn bu parazitlik durumu yani asimile olmamalar kabul edilemezdi; nk hem reayalk hem de parazitlik statleri artk mevcut deildi27 Tekin Alp, neden Trkletirme sorusuna hem aznlklar asndan hem de Trkiye Cumhuriyeti asndan bakarak cevaplar vermitir. Ona gre evvela ounluun basksna engel olmak iin, ekalliyetler iin intibaktan baka are yoktur. Yeni Trkiye btn manasyla milli birlie sahip bir devlet olduu iin Osmanl Devletinin uygulad anasr siyasetine asla meydan vermez. Milli hayata yani Trkle ilgisiz kalmak isteyen unsurlar iin intibaktan, millilemekten baka are yoktur. Tekin Alp, burada Dr. Gustave Le Bounun uyuma kar direnenlerin yaam her zaman katlanlmaz olur. Btn varlklar uyum yasasna baldr. ntibak suretiyle deimek, btn dnya iin geerli ve kesin zorunluluktur. Bu zorunlulua uymayanlar yklp yok olmaktan kurtulamazlar. szne yer vermektedir28. Trkletirmenin memlekete en nemli faydasn ise milli varl artrmak olarak gsterir. Gerek anlamda Trkletirilen yeni bir retim unsuru olmak bakmndan lke ve millet iin yeni bir g, yeni bir kazan oluturur. Fetih yoluyla baka lkeleri ele geirme dnemi artk sona ermitir. imdi artk herkes anlamtr ki gerek fetihler baka lkeleri kendine katmakla deil, uyum gstermee yetenekli unsurlar, uygun biimde lkeye teknik ve sermaye gleri ekmek, lkeye yeni yeni yararl unsurlar, milli varl artrmaya yarayacak yeni yeni gler kazanmakla salanr29. Tekin Alpe gre bir lkede en nemli zenginlik etkeni nfustur ve Trkletirmenin en nemli faydalarndan biri de nfus salamaktr. Doal zenginlikler en ok nfus ile deerlendirilir. Topra, doal zenginlikleri bol ama nfusu snrl olan lke, silahsz olarak ava kan avclara, denizde a olmayan balklara benzer. Bu deerlendirmeye katkda bulanabilecek her bir birey milli varl artrmaya hizmet eden ek bir g, ek bir kymet deerindedir. Bu ayn zamanda toplumda i blm iinde gerekli bir unsurdur. blmnn ortak bilince sahip bir toplumda ortaya kmas arttr. Baka baka uluslardan olup da aralarnda ortak bilin bulunmayan gruplarn i blm gerek i blm niteliinde deildir. rnein Trkiyede eskiden Trklerle Mslman olmayanlar ortaklaa bir ekonomik yaam yayorlard. Ama aralarndaki i blm gerek bir i blm olmayp karlkl bir asalaklktan oluuyordu. nk Trklerle Trk olmayanlar arasnda ortak bir bilin yoktu. Trkler, Mslman olmayanlarn siyasal asalaklarydlar. Mslman olmayanlar da Trklerin ekonomik asalaklarydlar. Trklk dneminde reayalk kavram ortadan kalkmt. Her vatanda toplumsal yapnn bir paras, btnleyici paralarndan olmas dolaysyla, lkenin
Alp,a.g.e, s.9. Alp,a.g.e s. 16. 27 Alp,a.g.e s. 20. 28 Alp,a.g.e s.32. 29 Alp,a.g.e, s.16.
25 26

174

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

ilerleyip ykselmesine, genel gnencin artmasna yararl bir unsur olmak durumundayd30. Tekin Alpe gre bu etkenler erevesinde Trkletirme ile ulalmak istenen ama, cins, zmre, ya da soy itibariyle Trk olmayan ama birer retim unsuru olmaya yetenekli vatandalar asalak durumundan kararak toplumsal yapnn btnleyici birer paras31 ve memleket iin faydal unsurlar haline getirmektir. Ancak Tekin Alp bu amaca ulamann yani farkl unsurlar ortak bir payda da toplamann nne baz engeller kabileceini de belirtmektedir. Trkletirmenin nndeki Engeller Tekin Alp, Osmanl dneminde yaplmaya allan milletleme iinin merutiyet dnemine nazaran ok daha kolay olabileceini dnyordu. nk merutiyet dneminde vicdan milli yani milli bilin yoktu ve yoktan var edilmeye allyordu. Ancak cumhuriyet dneminde ortada gne gibi parlak ve ihtiaml bir vicdan- milli vardr ki ona snmak isteyenlere nur ve hayat veriyor, ona lakayd kalanlar sinesinden defedip atyordu32. O gnk Trklk ayn zamanda btn evresi iin kar konulmas imknsz bir mknats kuvve-i cazibesi haline gelmiti. Memlekette yaayan gayri Trk anasr bu mknats kuvvetinden ayrt eden kuvvetli engeller olmazsa, mknatsn ekim gcnn grlmemesine imkan yoktur33. Tekin Alpe gre ortak bilin yaratmann ve Trkletirmenin nndeki bir engel de dil, din, kar ve toplumsal evre bakmndan zaten Trk olan unsurlara sen Lazsn, Krtsn, Arapsn, Arnavutsun, Bonaksn, dnmesin denmesidir. Bu unsurlarn Trklklerine engel olan tek faktr budur. Oysa milliyetperverlii ferdilikten ve kendini beenmilikten ayrabilenlerin en mukaddes vazifesi asalaklar artrmak suretiyle sosyal yapy zayflatmak deil, asalaklar asl eye dntrmek suretiyle glendirmek, Ben Trkm diyenlere sen Arnavutsun ya da Lazsn demek deil Ben Lazm ya da Arnavutum diyenlere Sen Trksn demektir. te ancak bu suretledir ki bu memlekette yaayan deiik unsurlar arasnda ortak bilin oluur. Ortak bilin ise vahdet-i milliyenin temelidir34. Ancak o gn iin tam bir intibaka engel olan etmenler yakn bir sre ierisinde kalkacak ve bundan dolay Trkiyede kalmak isteyen vatandalar er ge yasal adan olduu gibi, kltr ve dn bakmndan da Trk olacaklardr. Baka bir olaslk yoktur. nk insanlar hibir zaman yaad memlekette yabanc olarak kalmak istemezler. Maddi karlardan vazgeerek o memleketin umumi hayatna, mefkuresine katlmak isterler. Her ferdin gerek duyduu ruhsal besin mefkureden baka bir ey deildir. normal bir insan hangi milletin eitimini almsa ancak onun mefkuresi iin alabilir. Eitimini alm olduumuz toplumun lks ruhumuza cokunluk vererek mutlu yaamamz salar. Bir fert duygularyla bal olduu milletin iinde yaarsa mutlu olur. Baka bir toplumun iine girerse sla hastalna urar. Duygularn

Alp,a.g.e, s.18. Alp,a.g.e s.20. 32 Alp,a.g.e., s. 60. 33 Alp,a.g.e, s. 60-61. 34 Alp,a.g.e s. 61.
30 31

Murat KILI

175

paylat toplumun iine gitmenin zlemini eker nsan eitimini paylamad bir toplum iinde yaarsa mutsuz olur.35 Trkletirme Nasl Olur? Tekin Alp, Trkletirmenin amacn, faydasn ve bunun nndeki engelleri tespit ettikten sonra bu iin reetesini ortaya koyuyor. Milli btnl gerekletirmek iin ilk elde aznlklarn Trklk akidesine ve diline intibaknn salanmas gerekmekteydi36. Ancak bunun iin telkin ve tatyip uslnn milliletirme siyasetinde bomba ve dinamit usulnden daha tesirli olduunu dnmektedir.37. Tekin Alpe gre milleti oluturan unsurlar belli olduktan sonra, intibak yollar ak ve biliniyor demektir. Millet prensiplerini birer birer gzden geirerek Trk saylmayan unsurlar gerek Trk unsurundan ayran amillerin nelerden olutuunu tespit etmek ve ondan sonra bu alamet-i farikalar ortadan kaldrmann yollarn aratrmak lazmdr. Bu yntemle onun ulamak istedii ama o gn iin Trk olmad sanlan unsurlarn aslnda sanld kadar Trklkten uzak olmadklarnn grlmesidir38. Bu adan sosyal evre, ahlak, hukuk, entelektel ve estetik anlay gibi kltrel etkenler ile fenni ve ekonomik konulardaki farkllklarn giderilmesi kltr birliini dolaysyla milli btnlemeyi salayacakt39. Nitekim bu, belki de daha nceden de bilinmesine ramen bu dorultuda siyaset izlenmemiti. Ancak artk Trkiyede uygulanlmas gereken milliletirme yntemi konusunda kuku ve duraksamaya gerek yoktur. Trk hkmeti, uzun sre Rumelide Bulgar, Rum, Ulah, Arnavut gibi deiik unsurlar arasnda yaanan kanl kavgalarda jandarmalk grevi yapm ve grmtr ki hibir yerde milletletirme siyaseti bask ve zor kullanlarak kabul edilip yrtlememitir. Savatan nce bomba ve dinamite kar milletlerine drt elle sarlm olan unsurlar, savatan sonra baz hkmetlerce uygulanan telkin, tatllkla yol gsterme yntemine kar direnmeyerek etraflarna uyum salamlar ve iinde yaadklar millete uymay kabul etmilerdir40. Bu noktada da milleti oluturan etkenler tespit edilerek aznlklarn bunlara intibak salanmaldr. Hukuk, ahlak, iktisat ve eitim alanlarnda ortak paydalar bulunmaldr. Aznlklar bu alanlardan dlanmamaldr. Bu ise hkmetin, basnn ve aydnlarn sayesinde gerekleebilecektir. Tekin Alp, Trkletirme adl kitabnda Trkletirmenin ne anlama geldiini nasl uygulanmas gerektiini belirtmekle kalmad. Bu yazdklarn gerke hayatta da uygulama yoluna koyuldu. Genelde btn aznlklarn zelde ise Trkiye Yahudilerinin Trklemesi iin faaliyetlerde bulundu.

Alp, a.g.e,., s.32-33. a.g.e,., s.10. 37 Alp, a.g.e,., s.10-11 38 Alp, a.g.e,., s. 50. 39 Alp, a.g.e,., s.52-54. 40 Alp, a.g.e,., s.10.
35 36Alp,

176

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

Trkletirme erevesinde Yahudi Cemaati ve Tekin Alp Osmanldan Cumhuriyete Yahudi Cemaati Dier aznlklarn aksine Osmanl Yahudileri Birinci Dnya Savanda ayrlk bir tutum izlememiler ve Osmanl Devletinin bekasndan yana bir tutum iine girmiler hatta bir ok cephede aktif olarak savamlard41. Dier aznlklar imparatorluun knden sonra byk devletlerin himayesinde Hristiyan devletler kurma peine derken, Yahudiler genel olarak bu seyrin dnda kalmlard42. Bu durumun Milli Mcadele yllarnda ve sonrasnda da pek fazla deiiklik gstermeyerek devam ettiini syleyebiliriz. Trkiye Yahudileri Osmanl mparatorluu'nun k yllarnda olduu gibi Kurtulu Sava srasnda Anadolu insanyla ayni kaderi paylamlar, ayn eziyetleri ve ayn aclar ekmilerdi. 1920 ylna kadar Hahamba olarak grev yapm olan Haim Nahum ve Trkiye Yahudileri Mustafa Kemal'i ve Kurtulu Savan desteklediler ve herhangi bir ayrlk lkleri de olmamt. Hatta Yunan kuvvetleri Anadoludan ekilirken Trk ve Mslmanlara uygulanan kt muameleden Yahudiler de paylarn aldlar 43. etin Yetkinde Mtareke gnlerinden balayarak Milli Mcadelenin baarya ulamasna dein geen dnem boyunca Yahudilerin Trk Devletinin bamszlna kavumasna katklarnn tek boyutlu olmadn dile getirir. Bir kere toplum olarak izlenen kararl bir tutum iinde olmulardr. kincisi, yer ve zamana gre edilgen bir direniten eylemli mcadeleye eitli yntemlerle bavurulmutur. Gerekten de, gerek birey olarak ve gerekse rgtsel dzeyde Yahudiler birer vatanda olarak zerlerine deni yapmlardr. Gerek ticari gerek askeri gerekse siyasi alanda Milli Mcadele ile paralel almlardr44. Savata yaanan ve kimi Yahudilerin Holocoust olarak niteledii Yunan igalinin sona ermesi Kurtulu Savann zaferle sonulanm olmasn byk bir sevinle karladlar. Ancak Kurtulu Savann sona ermesinden bir sre sonra yurtd basnnda Trkiyedeki Hristiyan (Rum ve Ermeni) aznlklarn zulme uradklarn ileri suren yaynlara rastlanmaya baland. Bu yaynlarda Yahudilere de yer verildi ve Yunan kaynaklarna dayanlarak Anadolu'da yaayan Yahudilerin de zulme uradklar iddialar yer ald. Bu iddialarn Trk basnna da yansmas zerine Hahamba Haim Becerano bu sylentileri yalanlad ve Trk ve Yahudi ilikilerinin ok dostane olduunu syledi. Cemaat yneticileri de Becerano'yu destekleyerek "ekalliyetler meselesi" diye ortaya atlm olan iddialar tekzip ettiler, mezalim iddialarn reddettiler. Ankara Yahudi cemaati reisi Yusuf Ruso ile Ankara Trk Ortodokslar reisi Papa Apostol ortaklaa bir bildiri yaynlayarak Amerika'da kurulu Near East Relief (Yakn Dou Yardm) tekilatnn Trkiye'deki aznlklara bask yapld yolundaki iddialar iddetle reddettiler. Haim Nahum, Hahambalktan istifa etmesinden sonra bile Milli Hkmet adna Avrupa'da ve ABD'de grmelerde bulundu. Trkiye'yi, Kurtulu Savan ve Mustafa Kemal'i savundu ve kendisine teekkr edenlere de "bana teekkr etmeyiniz, ben hakikati ve bildiimi mdafaa ettim. Avrupa kamuoyu Trkiye lehine dnmektedir" cevabn verdi. Hahamba Haim Becerano da demelerinde srekli milli hkmeti
Stanford Shaw, Ottoman Jewry During World War I, TTK Yay., Ankara 1994, 2039-2040. Salahi Sonyel, Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, TTK Yay., Ankara 1993., s. 450-451 43 Rfat Bali, Bir Trkletirme Serveni, 1923-1945, letiim Yay., stanbul 2003, s.34. 44 etin Yetkin, Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1996, s.176.
41 42

Murat KILI

177

destekledi ve vd. Becerano, Mudanya Mtarekesinin imzalanmas zerine leri gazetesine verdii demete de Trkiye Yahudilerinin mtareke karsnda duyduklar sevinci yle ifade etti: "Beeri hadiseleri ayn telakkilerle grmek insanolunun vezaifindendir. nk onlar bir babann evlatlardr. Hele biz Museviler sizin kederlerinizi, meserretlerinizi, kendilerimizinkilerden ayrmayz." 45 Yurt iindeki Yahudi cemaatinin bu tutumuna paralel olarak yurtdndaki Yahudilerin de olumlu tutumlarna rnekler gsterilebilir. Bunlardan biri Lozan grmeleri srasnda Trk heyetinin Cenevre Trk Musevileri Cemiyeti tarafndan scak bir ekilde karlanmas ve heyete verdikleri yemektir46. Burada Yahudi topluluunun tutumu karlksz kalmam Trk Heyeti bakan smet nnde bu tutuma karlk vermitir. Cenevre Hahambas Msy Ginsburger, Trk Delegasyonu Bakan smet Paa'ya hitaben syledii ho geldiniz nutkuna cevaben de, smet Paa, bir ksm Trkiye Musevileri ile ilgili olan ve Musevilik dnyasnda fevkalade iyi bir etki brakan siyasi bir nutuk sylemitir. Lozan Konferans grmeleri srasnda zerinde en ok srar edilen mesele, aznlklar meselesi idi. smet Paann cevab da byk devletlerin vaktiyle aznlklara balanm olan eski ayrcalklarn yerinde braklmas isteklerine bir cevap niteliindeydi: "Bu toplantmza, memleketimizde nem verilecei kukusuzdur. Darda Trklerle Yahudilerin karde gibi yaadklarn memnuniyetle haber alacaklardr. Bugn Trk ve Yahudi balantlar eskisinden daha kuvvetlidir. Her yerde olduu gibi, Yahudiler Trkiyede dzeni, pratik ilerlemeyi ve uyumu temsil ederler. Bu uyum evresinde onlarn oynam olduklar rol incelenirse gnmzde byk bir nem kazanrlar. Yahudiler alrlar, memleketimizde Trkler kadar mutludurlar. Onlar kadar, nk hariten gelen fena yansmalara kulak asmadlar. Bu yurdu kendilerininki gibi sayarlar. Eer herkes bu rnei izleseydi memlekette tam uyum oluurdu. Herkes, Musevileri rnek olarak alsn47 Yahudilerle ilgili bir dier olumlu yaklam da bizzat Mustafa Kemal tarafndan ortaya konmutu. zmirin geri alnmasndan sonra 2 ubat 1923te Mustafa Kemal tarafndan verilen bir konferans srasnda bir Musevi avukat Mustafa Kemale ynelttii Paa hazretleri, Trklerin mutluluuyla mutlu ve matemleriyle yasl olan Yahudi vatandalar hakknda yce dnceniz nedir? eklinde sorulan soruya verdii yanttr: Egemen unsur olan Trklerle kader birlii etmi sadk unsurlarmz vardr ki zellikle Museviler ulusa ve yurda ballklarn ispat ettiklerinden imdiye kadar refah iinde yaam geirmiler ve bundan byle de refah ve mutluluk iinde yaayacaklardr48. Bu olumlu hava Lozan grmeleri srasnda da devam etmi Lozanda aznlk konusu tartlrken Ermeniler ve Rumlar dikkate alnmtr. Yahudiler ise ne TBMMde ne de konferansta tartma konusu yaplmamtr. Sadece 12 Aralk 1922 oturumunda smet Paa unlar sylemitir: Yahudi toplumuna gelince, bu topluluun Trk hkmetine kar her zaman gstermi olduu ballk zihniyeti bu topluluk yelerinin, Trk yurttalar ile birlikte memleketin kalknmas ve refah iin grlt karmadan ibirlii yapmaya ara vermeyeceklerini dndrmektedir.49
Bali, a.g.e, s.37 Avram Galanti, Trkler ve Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1995, s.217. 47 Galanti, a.g.e., s.217 48 Galanti, a.g.e., s.214. 49 M.aatay Okutan, Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, B Yay., stanbul 2004, s.71.
45 46

178

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

Yahudilerin Milli Mcadele yllarnda ve Cumhuriyetin ilk dnemlerindeki iyi ilikiler ya da baka bir deyile iyi aznlk olma iki nedene balanabilir. Birincisi Bernard Lewisin deyimiyle igalci Batl devletler Trk ve Yahudi szcklerini bir aalama ve hakaret sfat olarak kullanyorlard50. Yani ortada ortak bir dman vard. kinci neden olarak ise kazanlacak olas bir zaferde iktisadi alanda Rumlar ve Ermenilerden kalacak olan boluu doldurma ans elde edebileceklerdi. Neden ne olursa olsun unu syleyebiliriz ki Yahudilerin bu tavr Cumhuriyetin ilerleyen yllarnda da devam etmi, meydana gelen baz olumsuz olaylar haricinde uluslama srecinde Yahudilerle ciddi anlamda bir problem yaanmamtr. imdi bu uluslama srecinde bu cemaatin taknd tutuma ve Tekin Alpin bunda oynad role bakalm. Yahudilerin Trkletirilmesi,Tekin Alp ve Evamir-i Aere Trkiyede yaayan Yahudiler de dier gayrimslim unsurlar gibi entegrasyon politikasna dahil olmular ve birer Trk vatanda haline getirilmeye allmlardr. Bu alanda yaplan almalarda Tekin Alp ok nemli bir rol stlenmitir. Bu alandaki ilk almas 1928 ylnda yaynlad Trkletirme adl kitaptr. Bu kitap da Yahudilerin neden nasl birer Trk vatanda haline gelebileceini gstermektedir. Bu alanda yapt tek alma bu kitap deildir. Cumhuriyetin ilk yllarnda Yahudilerin Trklemesine ynelik eitli gazetelere beyanatlar vererek, yazlar yazarak ve eitli cemiyetler kurarak bu konuda Yahudileri bilinlendirmeye ve bir kamuoyu oluturmaya almtr. Ancak bu yaz ve dncelerinden phesiz en ok ses getireni Trkletirme kitab ierisinde yer verdii evemir-i aere yani on emirdir. ncelikle Tekin Alpe gre Musevilerin Trkiyeye snd tarihte, Mslmanlar kaplarn ardna kadar felaket arkadalarna amlar, ancak o zaman milliyetilik mefhumu olmad iin snmaclarn dil ve dnce bakmndan sosyal yapya uyarlamann yollar aranmamt. Bundan dolay o gne kadar Museviler dnyann dier yerlerinde yaayanlarn aksine, geldikleri yerin dilini konumaya devam etmekteydiler. Ancak artk Trklerde milli bilin uyanmt ve Museviler iin Trkeyi ana dil olarak benimsememek, akl ve mantkla, maddi ve manevi kar gerekleriyle badaan bir durum deildi. Bunun yannda gemite yaanm ve Trklerle Musevileri birbirinden uzaklatracak herhangi bir durum yoktu. Bundan dolay Fransada Fransz, ngilterede ngiliz, talyada talyan olan bir Musevinin Trkiyede hemen Trk olmamas iin hibir neden yoktu51. Ayrca Tekin Alp, Musevilerin uyumunu kolaylatracak bir ok etken olduunu ileri srmekteydi. Bunlar arasnda Museviler ve Mslmanlarn Hristiyanlara kar tarihsel kader ortakl ve Trkiyedeki Musevilerin uyuma daha yatkn olan spanyadan gelen sefaradik Musevileri olmalarn sayan Tekin Alp, bunlarn yannda mutlak bir uyum iin kendisinin belirledii On Buyrua (Evamir-i Aere) Tevrattaki on emir kadar uymalar gerektiini savunmaktadr52. Bu buyruklar: 1. Adlarn Trkletir: Trk olmak iin Trk adn tamak arttr. Baka memleketlerdeki mezhepdalar dahi bu vecibeyi takdir ederek isimlerini milliletirmilerdir. Frenklik daiyesiyle Moize inklap eden Mionun Musa, Esasen
Bernard Lewis, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay., Ankara 2000, s.359. Alp, a.g.e, s.. 62-63. 52Alp, a.g.e,s. 64.
50 51

Murat KILI

179

Avram olan Alberin brahim, elomo olan Solomonun Selim veya Sleyman olmasna ne mani vardr? Bundan sonra doacak ocuklarna dorudan doruya Trk isimleri ver. 2. Trke Konu: Umumi yerlerde Trke bilenlerle Trke konuun. Bu Trke konuma yalnz yabanclara kar bir nmayi tekil etmez. Bizzat kendi zerinde pek derin bir tesir-i ruhi icra eder, yava yava nmayi bir itiyad bir tabiat- saniye husule gelir. 3. Havralarda dualarn hi olmazsa bir ksmn Trke oku:Trke dua seni bir taraftan Allaha dier taraftan vatana yaklatrr. 4. Mekteplerini Trkletir: Kanun ve kanunlar tatbike memur olan hkmet sana mektepleri Trkletirmek iin yolu at. Usul tedrisatta muallimlerin hsn intihabnda baz noksanlar varsa skut edip lakayd kalma. Noksanlar slah, boluklar ikmal iin ura, abala. 5. ocuklarn memleket mekteplerine gtr Mezhepdalarn baka memleketlerde ocuklarn cemaat mekteplerine gndermezler. Memleket mektepleri dereceyi kafiyede olduu dakikada bunlarn hikmet-i vcutlar kalmayacaktr. O zamana kadar sen mevcuttan istifade etmee al. ocuklarn iin mektep kaplarn kapayan olursa uramaktan, mfevke mracaattan enme. Bu memleketin bir hak ve kanun memleketi olduunu unutma. 6. Memleket ilerine kar: Memlekette umuma taalluk eden hususatta lakayd kalma, alakan her vecihle izhar et. Senin cidden hizmet edebilecein mesai sahalar az deildir. unun bunun seni yabanc telakki etmelerine ehemmiyet verme. Tekilat- esasiye kanunu seni Trk tanr. Sen de Trk gibi hareket et. unun bunun yanl hareketi payidar olamaz. Sen saa sola bakmayarak Trklk yolunda ilerlemeye devam et. Memleket ilerinde rehberlii deruhte etmi olan ricalin umdeleriyle sana izdikleri hatt hareketten katiyen ama. 7. Trklerle dp kalk Cemaat ve salon hayatnda, itimai ve iktisadi mnasebette, Trklere yana, Trklerle kayna, ruh un mefkreye, gday ruha muhtatr. Onsuz yaayamazsn. Bu ruh gdasn memleket alakasnda memleket muhitlerinde bulacaksn. Emin ol ki baz geici ve aldatc zuhura ramen bu muhitler sana pek scak bir agu kabul amaya hazrdr. 8. Cemaat ruhunu kknden skBugn cemaat ruhu muhitine hkim ise kabahat senin deil. Btn bu evlad vatan bedbaht eden mem mazinindir. Fakat inklp ruhuna dikkat et. Bu inklp ruhu mazi ile kati alaka etmee azmetmitir. Ve merhale merhale gayeye doru ilerliyor. Sen de inklp ruhuna imtisalen mazinin bu mem yadigrn ruhundan skmeye memleketin mterek vicdanna bir an evvel kavumaya gayret et. 9. Milli ktisad sahasnda vazife-i mahsusan yap: Her vatandan memleketine kar olan vazifesi ve vesaiti maddiyesine, mktesebat ilmiyesine, evsaf ve mezayay mahsusasna gre tayin eder. Senin roln en ziyade milli iktisat sahasndadr. Milli iktisada retkenlie kolay ve hafif ilerle deil, memleketin istihsalatn, milli servetini artracak umuru ticariye ve sanayiye ve bu gibi iktisadi teebbslerle hizmet olunabilir. Senin harici mnasebetlerin Avrupa ve Amerikadaki temaslarn sayesinde bu memleketin menbay servetini istismara medar olabilecek birok teebbsler vcuda gelebilir. Ciddi mesai ile bugnk Trklk noktay nazardan harite hakiki renk ve

180

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

mahiyetiyle tanttrlabilir. Ancak sen kendini bu memleketin ezeli ve ebedi evlad add ve ilerini hayatn ona gre tanzim et. 10. Hakkn Bil: Tekilat- Esasiye Kanunu sana Trk namn bahetmitir. Bu bir hak, bir imtiyazdr ki akide, ruh ve vicdan itibariyle Trk olmadan laykyla istismar olunamaz. Akide itibariyle Trk olduuna veyahut yaknda olacana kanaat getirirsen hakkn bil, hibir kimse tarafndan bu hakka tecavz olunmasna tahamml etme. Trk namnn bahettii hukuk ve imtiyazat hasidane bir azim ve metanetle kanun kuvvetiyle mdafaa et53. Tekin Alpin Trkletirme konusunda taknd bu tutumu ve on emrini venler olduu kadar yerenler de oldu. zellikle Trkletirme kitabndan sonra dn ve siyaset dnyasnn nemli isimleri ve dnemin aydnlar Tekin Alpi byk bir vg ile andlar. Dnemin nemli siyasetilerinden Necmettin Sadak, Tekin Alpi Trkletirme sahasnda giritii faaliyetleri yrekli admlar olarak nitelemi ve bu admlar kutlamtr. Ahmet Aaolu ise Tekin Alpin Trkletirme adl eserinde iledii konular her Trk ve Trky derinden ilgilendirecek konular olarak nitelemekte ve Tekin Alpin bu konular ele al eklini byk bir ustaln, becerinin ve bilginin eseri olduunu vurgulamaktadr. Ayrca Trkiye Yahudilerinin Trk yurttaln kabul etmeleri iin bir ok sebebin olduunu belirten Aaolu, Tekin Alpin Trkletirme adl kitabnda Yahudiler iin Trkleme yolunu bilimsel dayanaklarla, son derece usta bir ekilde gsterdiini dile getirmitir. Tekin Alpin almalarn ise kutsal ve verimli olarak nitelemitir. Dnemin stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Bakan Profesr Kprlzade Mehmet Fuat ise Tekin Alpin Trkletirme konusunu ortaya atan ilk dnr olduunu ve bunun nemli bir adm olduunu belirtmitir. Bunun nedeni olarak da kuramsal olarak Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn dini ve etnik farkllk gzetmeksizin btn yurttalar Trk saymasna ramen, gerekte dinsel ve ulusal gruplarn varlklarn srdrmesinden doan problem karsnda Tekin Alpin Trk olmayan aznlklarn Trkletirilmesinin gerekli ve mmkn olduunu savunmas ve ispat etmesini gstermitir54. Tekin Alpin Trkletirme adl eserine ve Trkletirme faaliyetlerine olumlu bir ekilde yaklaan isimler arasnda Celal Sahir, Yunus Nadi gibi gazeteci ve yazarlar da saymak mmkndr. Ancak phesiz Tekin Alpin Trkletirme konusundaki tavrna phe ile ya da olumsuz bir ekilde yaklaanlar da vardr. Vakit gazetesinde kan haberlerle Tekin Alpin Trkletirme alanndaki faaliyetleri olumsuz bir ekilde karland. Sadece Trkm demekle Trk olunamayacan, bunun olaylarla kantlanmas gereklilii vurgulanarak Tekin Alp eletirildi55. En dikkat ekici tepkiler ise cemaat ileri gelenlerinden ve Yahudi basnndan geldi. El Tiempo gazetesi sahibi ve bayazar David Fresko, Tekin Alpin Trkletirme adl kitabndaki Evamir-i Aereyi eletirdi. Fresko Tekin Alpin belirttiinin aksine Yahudilerin Trklemesinin nndeki en byk engelin Trk toplumu tarafndan itilmeleri olduunu ne srmtr. Ayrca Tekin Alpin haklarn bilmeyen cahil ve bilgisiz bir kitleye seslendii izleniminin ortaya ktn ve bu on emre ramen Yahudilerin Trklemesinin gereklememesi durumunda tm kabahatin Yahudilere kalacan, hakl olduklar halde haksz duruma
Alp, a.g.e., s. 65-67. Alp, a.g.e., s.79-84. 55 Vakit, 11 Mart 1928, s.5.
53 54

Murat KILI

181

deceklerini belirtmi ve Tekin Alpin Trkletirme konusundaki fikirlerini talihsiz olarak nitelemitir56. Tekin Alpe bir tepki de sinagoglarda ibadetini Trke yap ifadeleri zerine Yahudi cemaatinden gelmitir. Bu konuda fikrine bavurulan hahamba Becerano, Tevratn braniceden baka bir dilde okunamayacan belirterek Tekin Alpin nerisine kar bir fikir beyan etmitir57. Ancak sonu olarak Tekin Alp, Trkletirme faaliyetleri iersinde aktif olarak yer alm ve 1928 ylnda yaynlad bu esaslar erevesinde almalarda bulunmutur. Hukuki Alanda Trkletirme Hukuki alanda Trkletirmenin esasen aznlklar birer Trk vatanda olarak kabul etmek anlamna geldiini syleyebiliriz. Bu alandaki ilk alma 1924 Anayasas ile balamtr. Trk kimdir sorusunun cevab aznlklar da iine alacak ekilde anayasada yer alm ve hukuki anlamda aznlklar belli artlar altnda Trk olarak kabul edilmitir. Yahudiler de bu yasaya doal olarak dahil edilmi ve birer Trk vatanda saylmlardr. Tekin Alp anayasa ile atlan bu adm Yahudilerin Trklemesi iin son derece olumlu bulmaktadr. Hatta ona gre Anayasada yer alan bu tanm ile intibak sayesinde bir iki nesilde gerekleebilecek olan Trklemeyi bir emrivaki yaparak kolaylatrm; intibak etmek, Trklemek arzusunda olan her vatanda iin kapy amtr. Bu sayede dini ve rki zmrelerin byk bir ksm Trkleme hadisesini tamamyla tekemml etmi olacaktr58. Yahudi Cemaatinin Trklemesi konusundaki bir dier gelime ise Lozan Antlamas ile ilgiliydi. Lozan Antlamasnn 37 ile 45. maddeleri aznlklarla ilgiliydi. Aznlklarn kendi cemaat hukuklarn oluturabilmelerini ngren bir nevi onlara muhtariyet salayan bu maddeler Yahudi cemaatini de kapsyordu. Bu maddeler dier aznlklarda olduu gibi Yahudilere de ibadet, dolam, din, eitim ve dil zgrl salyordu. Bunun yannda aznlklar kendi okullarn aabilecekler, kendi dilleri ile eitim yapabileceklerdi. Bunun iin Trkiye btesinden de destek alacaklard. Aile hukukunda ise aznlklarn rf ve adetleri dikkate alnacakt59. Bunun anlam Yahudiler kendi i hukuklarn oluturabilecekler, zellikle medeni kanunu ilgilendiren konularda kendi adetlerini uygulayabileceklerdi. Bu Trkiye iin bir ikilik anlamna geliyordu. Ayrca bu maddeler uluslar aras antlama statsne dahil edilerek yrtlmesi Cemiyet-i Akvamn denetimi altndayd. Yani burada da bir d mdahale imkn sz konusuydu. 1 Austos 1926da Hahamhanede dzenlenen ve cemaatin ileri gelenlerinden seksen kiinin katld bir toplant sonucunda Yahudi cemaati, Lozan Antlamasnn aznlklara kendi kii ve aile hukuklarn kendi dini geleneklerine gre gerekletirme imkan veren; bunun uygulann ise aznlk gruplar ve hkmet temsilcilerinin eit sayda katlmyla oluturulacak zel bir komisyona brakan 42. maddesinden 60 feragat
La situation des juifs en Turquie, Paix et Droit, Mays 1928, s.6-7den aktaran Bali, a.g.e., s.153. Bali, a.g.e., s.154. 58 Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel 1930, s.1;3. 59 Avner Levi, Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, letiim Yay., stanbul 1998, s.19. 60 Lozan Antlamasnn 42. maddesi :Trkiye Hkmeti gayrimslim ekalliyetlerin hukuk-u aile veya ahkam- ahsiyeleri bahsinde bu mesailin mezkur ekalliyetlerin rf ve adetlerinde hal ve fasledilmesine msait her trl ahkam vazna muvafakat eder . bu ahkam Trkiye Hkumeti ile alakadar ekalliyetlerden her birinin
56 57

182

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

ettiini bildirmiti61. Yaynlanan beyannamede Yahudilerin Trkiye Cumhuriyetinin z evlatlar olduu iin vatandalk sfatnn getirdii tm grev ve hukuka sahip olduklar ve bu nedenle de kendilerine verilen her trl istisnai haklar reddedip Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna bal kalacaklarn taahht ediyorlar ve Anayasann ngrm olduu siyasi, medeni ve cezai hukuku teminat olarak kabul ediyorlard. Ayrca Trk vatanda olmann Trk harsn kabul etmekle mmkn olduunu ve Yahudilerin bu lkye ulamak iin ellerinden geleni yapacaklar belirtiliyordu62. Tekin Alp, daha sonralar verdii bir beyanatta bu feragat beyannamesini tahmin edilecei zere ok olumlu bir gelime ve Yahudilerin Anayasann verdii Trk tanmn kabullenmeleri olarak nitelemitir. Zaten ona gre cemaat sfatn da kabul etmemekte ve bunun Osmanlclk devrinden kaldn ve tekrar kullanmnn Osmanlcl hortlatmaya ynelik olduunu savunmaktadr 63. Cemaat kelimesiyle birlikte Gayri Trk tabirini de kabul etmemektedir. Ona gre bu tabir Trk nklbnn felsefesine terstir. Zaten Anayasa ile Cumhuriyet vatandalar arasnda ayrl yalnz mabetlerde kabul etmektedir64. Nitekim Feragatten sonra Yahudi Cemaatinin ynetimini geici olarak stlenecek ve resmi makamlarla grmeleri yrtmek zere kurulan heyete Moiz Kohen yani Tekin Alpde seilmiti65. Bunun anlam Yahudi Cemaat ynetiminde artk resmi olarak sz sahibiydi. Yahudilerin vatandalk konumunu etkilemesi asndan dier nemli bir dzenleme 1926 tarihli Medeni Kanundur. Halil nalckn ifade ettii gibi medeni kanun Trkiyedeki eitli din ve mezhepteki insanlar bir millet halinde eit haklarla kaynatrmakta nemli bir rol vardr. Trk vatandal merkezi niter bir devlet hayatnn temel olgusu bu sayede gereklemitir66. Bylece aznlklarn cemaat hukuklarnn konusu olan evlenme, boanma, miras gibi konular tek bir hukuka balanarak aznlklarn dier Trk vatandalar gibi Trk medeni kanununa ball salanmtr.

msavi miktarda mmessillerinden mrekkep hususi komisyonlar tarafndan tanzim olunacaktr. htilaf vukuunda Trkiye Hkmeti ile Cemiyeti Akvam Meclisi bilittifak Avrupa hukuk inaslar meyanmdan mntehap bir hakem alel hakem tayin edeceklerdir.Trkiye Hkmeti mezkur ekalliyetlere ait kiliselere, havralara, mezarlklara ve sair messesat diniyeye her trl himayeyi baheylemei taahht eder. Ayni ekalliyetlerin hali hazrda Trkiyede mevcut plan evkafna ve messesat diniye ve hayriyelerine her trl teshilat ve msaadat ita olunacak ve Trkiye Hkmeti yeni messesat diniye ve hayriye ihdas iin bu kabil sair messesati hususiyeye temin edilmi olan teshilat lazimeden hibirini diri etmeyecektir. Eyp Kaptan, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, Harp Akademisi Basmevi, stanbul 2002, s.34-35. 61 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar, Milliyet, 2 Austos 1926, s.1,8. Bu Feragat olay ile ilgili olarak Mete Tunay, Yahudi cemaatinin Lozanda verilen aznlk statsn kabul etmemesini ve bundan feragat etmesini aznlk olmamaya el altndan ikna edildikleri gerekesine balar. Bu duruma da muhtemelen en kolay bunlar vazgeer hesabyla Yahudi cemaatine gizliden gizliye bir bask yaplm ve Yahudi cemaati de bu bask karsnda aznlk haklarndan vazgemiti. nk Yahudiler I.Dnya Savana taraf olmamlard, durumlar ne Ermenilerin ne de Rumlarn durumlaryla aynyd. Atatrkn yakn evresinde de etkin dnmeler ve Yahudiler vard eklinde bir aklama getirmektedir. Lizi Behmoaras, Trkiyede Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1993, s.243. 62 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar, Milliyet, 2 Austos 1926, s.1;8. 63 Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel 1930, s.1. 64 Vatanda Trke Konu Meselesi, Trk Kltr Birlii Reisi ile konutuk, Son Posta, 5 Mays 1934, s.9 65 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar, Milliyet, 2 Austos 1926, s.,8. 66 Okutan, a.g.e., s.117.

Murat KILI

183

Anayasa, Medeni kanun ve Yahudilerin feragat beyannameleri sonrasnda Trkletirme konusunda son noktay belki de 23 Mays 1928 tarihinde karlan Trk Vatandal Kanununun 1. maddesinde yer alan Bir Trk baba veya anann Trkiyedeki veya ecnebi memlekette doan ocuklar Trk vatandadr67 ifadesi koymutur. Bu madde ile hukuki anlamda uluslamann zemini tamamen hazr hale gelmi denilebilir. Bu gelimelere yani hukuki alanda Trkletirme faaliyetleri arasnda Tekin Alp, 1928de devlet dini slamdr ibaresinin Anayasadan karlmasn da gstermektedir. nk Tekin Alpe gre dini adan ayrcalkl bir unsurun bulunduu zamanlarda yani Osmanl Devleti zamannda ferdi haklar alannda bir ikilik vard. Ama Cumhuriyetin gerekletirdii hukuk inklabndan sonra farkl unsurlar arasnda en ufak bir hukuki fark olduu dnlemezdi. Bu yzden Trkiyede btn halkn ayn hukuk sistemine, ayn yasalara balanmas 68 son derece doald. Tekin Alp, evamir-i aerenin son maddesinde Musevilere Anayasann onlara salad vatandalk haklarndan bahsediyordu. Bu haklardan sonuna kadar yararlanmann yolunu ise Trklk bilincine varmaktan getiini ekliyordu. Tekin Alpe gre eer Museviler kendilerini birer Trk olarak idrak ederlerse kimse onlarn bu anayasal baka bir deyile vatandalk haklarna dokunamayacaktr. Trk asnn salad haklardan Museviler mutlaka faydalanmaldr ve bunun iin diren gstermelidirler69. Aksi halde Yahudiler aznlk olarak grlecektir oysa Tekin Alpe gre Yahudiler aznlk deildir. nk eer byle grlrse aznlklarn mstakil varlklarnn korunmasn ngren Lozan Atlamasndan dolay devlet Yahudileri asimile etmeye teebbs etmeyecektir. Yahudiler ne Trkiyede ne de Dnyada bir aznlk oluturmaktadrlar. nk kendilerine has ayr bir dil, kltr ya da lkye sahip bulunmamaktadrlar. Bu sebeple Lozan Antlamasnn aznlklarla ilgili hkmleri Yahudiler iin geerli deildir. Bu hkmleri Yahudilere uygulamak, onlar bir dile, kltre ve lkye sahip olmaktan alkoyar ki Lozan Antlamasn imzalayanlarn niyetlerinin bu olduu iddia edilemezdi70. Ancak Tekin Alpin Trkiye Yahudilerinin aznlk olmad konusundaki gr btn Yahudiler tarafndan da kabul grmemiti. LEtoile du Levant adl gazetenin kurucusu ve yaz ileri mdr olan Abraham Benaroya ile Tekin Alp arasnda 1950 ylnda sz konusu gazetede uzun bir polemik yaanmtr. Benaroya, Tekin Alpin aksine aznlk kavramnn Trkiyede hala geerli olduunu, Trkiyede dinsel aznlklarn her zaman var olacaklarn, Tekinalpin krk yldr cesaretle savunduu uyum tezinin ve Anayasann hedefledii idealin gereklemesi konusunda ok fazla yol alnamadn ileri srmtr71. Bu mnferit bir rnek olmasna karn Tekin Alpin savunduu tezlerin Yahudi cemaati tarafndan tamamen kabul edilmediini gstermesi asndan nemlidir.

Dstur, nc Tertip, C.IX, stanbul 1931, s.994. Trkletirme, s. 52. 69 Alp, Trkletirme, s.67. 70 Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937. s.10. 71 Liz Behmoaras, Bir Kimlik Araynn Hikayesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005, s.246-249.
67 68Alp,

184

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

Kltrel Alanda Trkletirme Bu alandaki Trkletirme faaliyetleri arasnda genellikle eitim ve dil alannda Trkletirme faaliyetlerini sayabiliriz. Kltrel alandaki Trkletirme Cumhuriyetin ortaya koyduu millet esas dnldnde son derece nemlidir. nk daha nce de deindiimiz zere Cumhuriyetin ilk yllarnda yaplan millet tanm, kltrel esaslar zerine kurulmu ve bir kltr birlii olarak alglanmtr. Nitekim Mecliste Anayasann 88. maddesi tartlrken kltre ve onun unsurlarnn Trklk zerindeki etkisi zerine Hamdullah Suphi Beyin aktard bir olay belki de Trklemede kltre verilen nemin son derece arpc bir rneidir. Hamdullah Suphi Bey kendisine Trk olmam mmkn mdr? diye soran Ermeni vatandaa: Trk olmanz mmkndr. Baka memleketlerde baka ekalliyetlerin yaptn kabul ediniz. Fransada yaayan Musevi nasl Fransz gibi baka mektepten vazgemise, nasl baka lisan konumuyorsa, nasl Fransay benimsemi ise mekteplerinizi kapatnz, Ermenilii terk ediniz. Trk harsn kabul ediniz. Ondan sonra size Trk deriz.72 cevabn vermitir. Grld zere Cumhuriyetin ilk dnemlerinde bir kiinin Trk telakki edilmesi yani toplum tarafndan Trk olarak kabul edilmesi iin bata dil ve eitim olmak zere kltrel alanda Trk kltrn benimsemi olmas gerekmektedir. Cumhuriyetin ilk yllarnda kltrel alanda Trkletirmenin eitim alannda da ortaya ktn grmekteyiz. Nitekim eitimin baka bir deyile okullarn devlet tarafndan kurulmas ya da denetlenmesi sonucu ulus oluturmada ok etkili bir ara elde edilebilirdi73 ya da baka bir deyile vatanda okulda oluturulabilir, toplulua katlma istei okulda alanr ve gelitirilebilirdi74. Babakan smet nnnn 5 Mays 1925te yapt bir konumada Yaayacaksak yekpare bir millet ktlesi olarak yaayacaz. te milli terbiye dediimiz sistemin umumi hedefi budur.75 eklindeki aklamas milli eitimin uluslama srecinin bir vastas olarak kullanlacan gstermekteydi. Bu dorultuda Cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak okullarn milliletirilmesine yani milli bir eitimin oluturulmasna baland. Bu alanda ilk olarak 20 Mays1923te Maarif Vekaleti aznlk okullarnn btn derslerinin Trk tabiyetli retmenler tarafndan verilmesini, Trke, tarih ve corafya derslerinin Trke retilmelerini zorunlu klan bir karar ald76. 3 Mart 1924 tarihinde kabul edilen Tevhid-i Tedrisat kanunu ile de btn okullar maarif vekaletine baland77.1927 ylnda yaymlanan bir genelge ile aznlk ve yabanc okullarda retmenlik yapacak kiilerin ana dillerinin Trke olmas ve yaplacak snavlardan geme art kondu78. phesiz eitime verilmeye allan bu yeni dzenden Yahudi okullar da etkilendi. branice ve Franszca eitim yapan Musevi okullar yeni karlan yasalara tabi oldular. 21 Haziran 1924te Maarif vekaletinin ald karar ile Franszca eitim veren Yahudi okullarnda eitimin branice, bu mmkn olmazsa Trke yaplmas talimat verildi. Bir baka konu ise Yahudi dininin retildii bu okullarda laiklik ilkesi gerei din eitiminin sona erdirilmesiydi. 1935 ylnda balayan eitim retim ylnda
TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, C: 8/1, s.910. Schnapper, a.g.e., s.142. 74 Schnapper, a.g.e., s.142 75 smail Kaplan, Trkiyede Milli Eitim deolojisi, letiim Yay., stanbul 1999, s.143. 76Kaplan, a.g.e., s.123. 77 Erdoan Baar, Milli Eitim Bakanlarnn Eitim Faaliyetleri, MEB Yay., stanbul 2004, s.132. 78 Yldz, a.g.e., s.281.
72 73

Murat KILI

185

ise eitimin sadece Trke olmasna izin verildi79. Bu gelimeler zerine 1927-1928 ylarndan itibaren Yahudi ocuklarn Yahudi okullarn terk etmeye balad grld. Aileler ocuklarn maarif vekaletine bal okullara gndermeye balad ve bunun sonucunda Yahudi okullar birer birer kapanmaya balad80. Kltrel alanda ikinci Trkletirme giriimi Trke konuulmas konusunda gerekleti. Temel ama Trkenin anadil olarak benimsenmesi ve kamusal mekanlarda Trke konuulmasn salamakt. Bu ynde atlan en nemli adm 1928 ylnda basn ve kimi sivil insiyatiflerin nclnde balatlan Vatanda:Trke Konu Kampanyasyd81. Kampanyann temelleri Trk ocann 1927 ylndaki kongresinde atlm, fiiliyata geii ise Hukuk Fakltesi Talebe Cemiyetinin 13 Ocak 1928 tarihli kongresinde gereklemiti. Dahiliye Vekaletinden izin alnarak balatlan bu kampanyalarla bata stanbul olmak zere Trkiyenin her tarafnda aznlklarn umuma ak yerlerde Trke konumalar salanacakt ve bu amala duvarlara ilanlar aslacak, otomobillerle dolalacak Trke konuulmas ilan edilecekti82. Kampanya stanbul dnda da etkili oldu. zellikle zmir, Edirne ve Ankara gibi Yahudilerin yaad byk ehirlerde kampanyann yrtldn ve kampanyann kimi Yahudiler tarafndan kabul grrken baz iddet olaylarnn da yaandn grmekteyiz83. Kltrel Trkletirme erevesinde Yahudi okullarnda eitimin Trkeletirilmesi, dini eitimin sona erdirilmesi ve Trkenin yaygnlatrlmas Yahudi cemaati ierisinde olumlu ve olumsuz tepkilere yol at. Baz Yahudi toplum ileri gelenleri bunu tepkiyle karladlar. Franszca bilmek ticari faaliyetler iin olduka gerekliydi ve Trke eitim karar dorudan ticari faaliyetlere bir mdahale olarak algland. Bazlar ise dini eitimin okullarda verilmesi gerektii zerinde duruyordu84. Tekin Alpin iinde olduu bir ksm Yahudi ileri geleni ise bu eitim reformunu son derce yararl bulmaktaydlar. Tekin Alp, hukuki Trklemenin yeterli olmadn ve bunun tamamlanmas iin kltrel alanda da bunun gerekletirilmesi gerektiini savunmaktayd. Anayasa ve kanun nazarnda var olan camiann fiilen tesis edilebilmesi iin bu zmreler arasnda sosyal ve iktisadi ilikileri elden geldii kadar artrmaya almak gerekmekteydi. Kltrel adan henz millilememi olan zmrelerin fertlerini sadece nazariyatta deil fiiliyatta da Trk camiasna dahil olduklar inanc herkeste yerleirse ilikiler kendiliinden ortaya kabilirdi85. Buna karn dini ve rki zmrelerden bir hamlede Trk harsn benimsemeleri de beklenemezdi. O gnk vaziyet ise bu zmrelerin byk ounluunda intibaka Trklemeye doru ciddi bir hareket vardr. Bu hareketi hibir kuvvet durduramazd. nk bu zmrelerin hayati menfaatleri daha dorusu bu memlekette hakk hayatlar bunu gerektirirdi. Bu konuda vatanperverlere den vazife Trklemek hareketini gletirmek deil; bilakis teshil ve bu zmreler meyannda

Bali, a.g.e., s.187-188. Bali, a.g.e., s.192. 81 Sadolu, a.g.e., s.283. 82 Okutan, a.g.e., s.182. 83 Bu olaylar iin bkz. Bali, a.g.e., s.135-148. 84 Okutan, a.g.e., s.171. 85 Alp, Trkletirme, s.55.
79 80

186

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

umumi hayata itirak edebilecek zevat varsa bu umumi hayat faaliyetine doru sevk ve tevik etmekti86. Nitekim Tekin Alpde bu sevk ve tevik iine katlmt. nce Trkletirme adl eserinde Yahudilere Trklemenin on yolunu gstermiti. Daha sonra Trk dilini ve kltrn yaygnlatrma amacn gden Milli Hars Birlii adl dernein kuruluunda yer almt. Dernein dier kurucular arasnda Yunus Nadi, Edip Servet gibi isimler yer alyordu. Bu cemiyetin esas amac Trk dilinin yaygnlatrlmas ve bunun iin gerektiinde dier cemiyetlerle i birlii yapmakt87. Milli Hars birliinin bir dier almas da Tekin Alpin Trkletirme adl kitabnda yaynlad evamir-i aere ile ilgiliydi. Mart 1928 ylnda birlik bunlar kartlar zerine yazarak el ilanlar eklinde Yahudi vatandalar arasnda datt88. Tekin Alp, cemiyetin kuruluu ile ayn ylda balayan Vatanda Trke Konu kampanyasn ve Trkenin yaygnlamasn destekledi. Trkenin yaygnlamas iin cemiyet bnyesinde gece dersleri dzenledi. Yahudilerin Trke konumasnn nndeki engellere temas etti. Basn bu noktada eletirdi. Kendisiyle yaplan bir mlakatta Yahudilerin Trkeye olan yaklamlarn ve basnn tavrn Basnn bizim Trkletirme gayretlerimize ok faydal katks olabilir. Yahudilerin ou Trkeyi kt bir iveyle konumalarndan dolay mizah dergilerine alay konusu olduklarndan umumi yerlerde yani tramvaylarda vapurlarda Trke konumaktan utanyorlar. Bu dergiler yaynladklar karikatrler ve fkralarla Yahudilere eziyet ediyorlar. Diyeceksiniz bu mizah dergileri Anadolu kylsne de ayn eyi yapyorlar, ancak bu kendileriyle alay edildiini gren Yahudilerin onurlarnn rencide edilmesini nlemiyor. Bu nedenle Yahudiler kendileriyle alay edilmemesi iin hi Trke konumamay tercih ediyorlar eklinde deerlendirdi89. Milli Hars Birliinden sonra Tekin Alp, bir dier cemiyet ierisinde Yahudilerin Trklemesi iin faaliyetlerine devam etti. 29 Ekim 1933 tarihinde stanbulda kurulan bir Trk Kltr Birlii adl cemiyetin bakanlna seildi ve bu grevi yrtt. stanbulda faaliyet gsteren btn Yahudi avukatlar birliin kurucu yeleri oldular90. Tekin Alp, cemiyetin bakan sfatyla Cemiyetin amacn ise u ekilde izah etti: "Bazlar nazarnda Yahudilik tarihi bir hatradr. Amenna. Bu itibarla Yahudiliin kalbimizde pek muhterem bir yeri vardr. Ancak tarihi hatralar ne kadar muhteem, ne kadar mukaddes olursa olsun umumi hayata, millet mefhumuna tesir itibariyle hibir ehemmiyeti haiz deildir. te bundan dolaydr ki nasl ki ngiltere'de, talya'da ve Fransa'da vatandalk itibariyle bir Yahudi milleti yoktur ve byle bir iddia kimsenin hatrna gelmez; Trkiye'de dahi vatandalk itibariyle Yahudi milleti yoktur ve olamaz. te hanmlar, efendiler. Trkiye'nin muhtelif ehirlerinde mezheptalarmz arasnda teekkl eden birliklerin baka vazifeleri bu akideyi her vasta ile yaymak, zihinlere, kalplere, ruhlara sokmaktan ibarettir. Bu vazifeyi yalnz Museviler nezdinde deil muhitimizde, cemiyetimizde yaayan ve bize Musevi milleti diyen btn vatandalar nezdinde yapacaz. Osmanllk devrinden arta kalan batl grenekleri skp atacaz."91
Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel 1930, s.3. 87 Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs, Akam, 10 Mart 1928. 88 Milli Hars Birlii, Cumhuriyet, 10 Mart 1928. 89 Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs, Akam, 10 Mart 1928. 90 Bali, a.g.e., s.175. 91 Tekin Alp, Trk Kltr Birlii, Yeni Trk Mecmuas, C.I, S.15, s.1239-1250.
86

Murat KILI

187

Bu amaca ulamak iin Trk Kltr Birlii 20 maddelik bir program yaynlad92. Programn ierii daha ok eitim ve dil konusunda arlk kazanyordu. Tekin Alp program dahilinde Trkiyede faaliyet gsteren Yahudi derneklerinin adlarn Trkletirmelerini ve faaliyetlerinde ve amalarnda da Yahudilikle ilgili hibir ey almamasn ve bylece tamamen Trklemelerini talep etti93. Ayrca Yahudilerden Trkeye daha fazla ilgi gstermeleri ve ocuklarn Trk okullarna gndermeleri ynnde programda maddeler yer ald. Sonuta Tekin Alp, bir kltre ve lkye sahip bulunmadn dnd Trkiye Yahudilerinin bu boluu Trk kltr ve diliyle doldurabileceini dnm94 ve Trkletirmenin temel amac olarak bu ilkeyi benimsemitir. ktisadi Alanda Trkletirme ktisadi Trkletirmeden anlalmas gereken esasen iktisadi unsurlarn milli hale getirilmesidir. Yani baka bir deyile milli iktisadn kurulmasdr. Cumhuriyet ynetimi milli iktisad bir ok konunun nnde acilen gereklemesi gereken acil ve zorunlu bir ideal olarak gryordu. Kurtulu savann en nemli amalarndan biri de iktisadi istiklale ulaabilmekti. Dolaysyla yeni devletin kurulu felsefesi ve temel ilkelerinde ekonomik bamszlk en nemli unsurlardan biri olarak kabul edildi95. Bunun en nemli kant henz Lozan Konferans sonulanmadan toplanan zmir ktisat Kongresiydi. Kongre lke kaynaklarnn azami fayda esasna gre kullanmn ngrmekle kalmad, denetim altna alnmas artyla yabanc sermayenin lke iindeki varln kabul eden ve yerli aznlk tccar ve sanayicilerin ayrcalkl konumunu kaldran ilkelerin kabul edilmesiyle sonuland96. Baka bir ifadeyle ekonomik hayatn milli unsurlarn eline gemesini hedefleyen ve bunu kolaylatrmak iin kararlar alan bir kongre gerekleti97. zellikle kongre kararlarndan 9. madde iinde yer alan kendi yurdunda kendi lisannda kendi kanununa uymayan messeselerle mnasebette bulunmaz ifadesi98 iktisadn milli esaslara dayal olacann sinyallerini vermekteydi. ktisadn milliletirilmesi konusunda gzlerin aznlklara ve Yahudilere evrilmesi ise bir milli burjuvazi yaratma fikri evresinde geliti. nk Cumhuriyetin ilk yllar itibariyle lkenin iktisadi hayatna Trklerin hakim olabilmesi iin bu hakimiyeti elinde tutan aznlklarn bertaraf edilmesi gerekiyordu99. Trk Ocaklar da Trklerin iktisadi hayatn iine ekilmeleri gerektiini ve milli bir burjuvazinin domasnn art olduunu belirterek iktisadi hayatn milliletirilmesi gerektiini savundu. Trk Ocaklarnn 1926 ve 1927 yllarnda yaplan kurultaylarnda aznlklarn byk ticaret ve liman ehirlerinde ticari faaliyetlere hakim olmalar tartld ve

Program iin bkz. Bali, a.g.e., s.304. Bali, a.g.e., s.176. 94 Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937. 95 Okutan, a.g.e., s.206. 96 Gndz kn, zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, letiim Yay., stanbul 1994, s.1064. 97 Korkut Boratav, Trkiye ktisat Tarihi, 1908-2002, mge Yay., Ankara 2005, s.46. 98 kn, a.g.m., s.1062. 99 Okutan, a.g.e., s.213.
92 93

188

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

faaliyetlerin her alannda aznlklarn Trklerle ikame edilmelerinin art olduu sonucuna varld100. Bu ama dorultusunda 1920lerin balarndan itibaren eitli giriimler gerekleti. 1923 ylnda yabanc sermayeli irketlerin personelinin yzde ellisinin Mslman Trk olmas kararlatrld. Bu uygulama 1930larda da devam etti. 1926da karlan kanunla btn irketlerin Trkiye dahilindeki yazmalarn Trke yapmas zorunlu klnd. Bu giriimleri yerli mal kullanmay ve yerli esnaftan al veri yapmay tevik eden kampanyalar izledi. 1932de baz meslek gruplarnda aznlklarn almas yasakland ve bu meslekler sadece Trklere tahsis edildi101. Ancak bu alanda phesiz en nemli gelime 11 Kasm 1942 tarihinde karlan Varlk Vergisi Kanunuydu. Kanun ar kr olana salayan sava artlarndan istifade ederek haksz kazan elde eden ve genellikle ticaretle uraanlardan belli oranlarda vergi almay ngryordu. Ancak vergi matrahlarnn belirlenmesi yerel hkmet memurlarna ve belediye komisyonlarna braklmt. Bu oranlar deiebiliyordu. Uygulama srasnda gayrimslim tccarlara uygulanan oran daha fazlayd. stelik gayrimslimlere taksit imkan tannmyordu. deme yapamayanlar angarya ileriyle mahkum ediliyorlard102. phesiz bu gelimelerden tm gayrimslimler gibi Yahudiler ve tm Yahudiler gibi Tekin Alpde etkilenmiti. Tekin Alp, yazn ve siyasi faaliyetlerinin dnda hayatn ticaret ile idame ettiriyordu. Bir ttn ihracat irketinin genel mdrln ve bir otomobil firmasnn Trkiye temsilciliini yapyordu. Ancak Tekin Alp, iktisadi alanda yaanan bu gelimelere ramen iktisadi alanda faaliyetlerini srdrd. Hatta on emir diye anlan evamir-i aerenin dokuzuncu maddesinde Musevi vatandalarn en nemli rolnn iktisadi sahada olacan belirtiyordu. Bunun nedeni olarak ise her yurttan memlekete kar vazifesinin kiisel nitelik, maddi olanak, bilimsel birikim ve erdemlerine gre belirdiinin altn iziyordu. Musevilerin ekonomide hizmet sahas olarak da hafif ileri deil memleketin retimini ulusun servetini artracak ticaret ve sanayi ilerini gsteriyordu. Bu konuda Musevileri Avrupa ve Amerikadaki balantlarn kullanmaya aran Tekin Alp, bu ileri yaparken Musevilerin kendilerini memleketin bir ocuu saymalarn ve bu ciddiyetle almalarn tlyordu103. Bu nedenle eletirilere de maruz kalyordu.Vakit gazetesi Tekin Alpin bu on emrinden Evamir-i Aerede yer alan hakkn bil ve milli iktisat sahasnda vazife-i mahsusan yap eklindeki ifadelerini eletirdi. Hakkn bil ifadesi ile cemaatin organik statsn m hatrlatmak istiyor? Trkn haklarndan faydalanmak iin sadece Trk olduunu sylemek yeterli deildir, bunu icraatlarla kantlamak gereklidir eklinde eletirildi104. Ancak Tekin Alp, Yahudilerin bir aznlk olmadn srarla vurgularken milli iktisat sahasnda yapabilecekleri bir ok ey olduunu Yahudilerin stlendikleri iktisadi rol tm dnyada ok nemlidir. En byk Alman, ngiliz, Fransz ve Amerikan kapitalistleri onlarn iinden kmad m? Dnyadaki en nemli piyasalar onlarn ellerinde deil mi? Dindalarma iktisadi sahada grevlerini yapmaya davet ederken iyi bir vatansever olarak anavatanmzn menfaati iin grevinizi yapn demek istedim. Bu grevin zel veya belli bir nitelii yoktur. Dahas 'hakkn
Yusuf Sarnay, Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yay., stanbul 2004, s. 275. Okutan, a.g.e., s.219-222. 102 Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yay., stanbul 2004, s.139-143. 103 Alp, Trkletirme..., s. 67 104 Vakit, 11 Mart 1928.
100 101

Murat KILI

189

bil' dedim. Trkiye Cumhuriyeti'nin Tekilat-i Esasiye'si Yahudi asll vatandalara Mslman asll vatandalara tand ayn haklar tanmaktadr. Hi kimse o haklar bizden alamaz. Bir Trkz. Kanun ayrmclk yapmaz. Ayn hrriyetten ve ayn haklardan faydalanyoruz. Bu nedenle bu haklar gnmzde gemite olduundan daha fazla bilmemiz lazm. lkemizin ileriyle ilgilenmek gerek bir vatansever gibi hissetmek ve dnmek ve ortak anavatanmzn inkiaf ve mutluluu iin katkda bulunmay hibir zaman reddetmemek, bu bizim programmzdr! 105 ifadeleriyle dile getirdi. Tekin Alp, iktisadi Trkletirme alanndaki gelimelere ramen iktisadi alandan uzaklamak yerine bu ile daha fazla ilgilenme yoluna gitti. Devletilik zerine alt. 1942de Varlk Vergisine tabi tutulmas106 bile onu kamu alannda almaktan alkoymad gibi CHPden de uzaklatrmad. 1942de kendisine tarh edilen miktar deyecek durumda olmad iin stanbul Fenerbahe semtinde bulunan evini ipotek ettirip bankadan kredi almak zorunda kald. Ancak verginin tamamn yine deyemeyince yaklak bir hafta varlk vergisini demeyenlerin gz altnda tutulduu Demirkap kampnda kald107. Bu kamptan nasl kt ya da vergiyi deyip demedii konusunda ise herhangi bir bilgiye ulalamamtr. Buna karn devlete ksmedii sylenebilir. Zaten Tekin Alp, Trk Ruhu adl kitabnn almalarn kampta geirdii ksa sre ierisinde de devam etmitir. 1942den sonra da kamu hizmetlerini ve CHP yeliini srdrmtr. Tekin Alp, varlk vergisini savunmamaktayd ancak bunun btn Trk halkna ve dnemin iktidar olan CHPye ml edilmesinin yanl olacan vurgulamt. Tekin Alpe gre varlk vergisinin asl maduru btnyle bizzat Trk halk olmutur. Hem maddi hem manevi zarara uramtr. Zira bu vergi manevi adan Trk halkna Dnya kamuoyunda rk bir halk grnmn kazandrrken, maddi adan yerli ve yabanc yatrmclarn gvensizliine neden olmutur. Dolaysyla Trk halknn bu trajedide de tamamen susuz olduunu ve bu olay lanetlediini anlatmak, maddi adan yatrmclarn gvenini yeniden kazanmak, hangi partiden olursa olsun her Trk mnevverinin borcudur. Ayrca insanlar zarara uratan eyin varlk vergisinin kendisi deil, onun keyfi biimde uygulanmas olduunu savunan Tekin Alp, bundan sadece CHP ierisinde yer etmi bir oligarinin mesul tutulmas gerektiini belirtmekteydi108. Sonu Osmanldan Cumhuriyete hayatnn her dneminde mutlak entegrasyonu savunan Tekin Alp, Cumhuriyetin ilk yllarnda da millet ina srecinde yine uyumdan yana tavr koymu ve Trkiyedeki Musevi cemaatinin bu srete millete dahil olmas iin almtr. Bu faaliyetleri srasnda kimi evreler tarafndan samimi bulunmu ve takdir edilmiken baz evreler tarafndan youn bir ekilde eletirilmitir. phesiz kendisi bu faaliyetleri byk bir samimiyet ierisinde gerekletirmitir. Bunun en nemli kant varlk vergisi uygulamalar srasnda dahi o entegrasyon dncesinden geri adm atmamtr. Tabi ki olaylara ve srece tek tarafl bakmamtr. Musevilerin entegrasyonunu savunurken, bir yandan Trk devletinin karlarn dnm, dier
Akam, 11 Mart 1928. Bali, a.g.e., s.553. 107 Behmoaras, Bir Kimlik, s.221-223. 108 Behmoaras, Bir Kimlik, s.249-250.
105 106

190

Trkletirme Danda Bir Musa ve Evamir-i Aere

taraftan da Trkiyede yaayan Musevi cemaatinin nasl daha rahat bir yaam srebileceinin hesabn yapmtr. Sonuta ayn noktaya ulam ve bu yolda srarc olmutur. Aslnda amalad ey son derece basittir. Snrlar iinde yaad devletin daha gl bir hale getirmek, yine bu devlet iinde yaayan soydalarnn da daha rahat ve refaha ierisinde yaamalarn salamakt. Bunun yolunu ise Avrupa rneinden hareketle milli devlet ve milletleme olduunu grmt. Millet haline gelmek ise ona gre bir irade meselesiydi btn taraflar asndan elzemdi. Elzem ancak ok zor deildi. nemli olan bu iradeyi gsterebilmek ya da gsterilmesini salamakt. Bunun iin Moiz olmak yerine Musa olmak yeterliydi ona gre. Trk olmak iin bir Trk adnn olmas gerekir; bu elzem bir arttr. Dier lkelerde Yahudiler adlarn milliletirmilerdir. Mose veya Moiz yerine Musa, lomo veya Salamon yerine Selim diye arlmann ne zarar var? Adlar Trkletirilirken artk ocuklara saf Trk adlar verilmelidir. Mesela benim adm artk Moiz Kohen deil, Musa Tekin Alp'tir"109 diyebiliyor ve Moiz yerine Musa olmay yaad devlet ve kendi adna daha yararl gryordu. Pekiyi Musa Tekin Alp, amacna ulam myd? Bu sorunun cevab yani baka bir deyile Aznlklarn tam entegrasyonu konusunda tam bir baarya ulalp ulalamad baka bir almann konusu olabilir. Ancak bu alandaki btn iyi niyetine ramen Musa Tekin Alp, bu srete ne saya ne Musaya yaranamayan bir yurtsever olarak Cumhuriyetin ilk yllarnda millet ina srecinde yerini almtr.

109

Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs, Akam, 10 Mart 1928.

Murat KILI

191

AKTAR, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, letiim Yay., stanbul 2004 ALP, Tekin; Trkletirme, Resimli Ay Matbaas, stanbul 1928. ALP, Tekin; Trk Kltr Birlii, Yeni Trk Mecmuas, C.I, S.15, s.1239-1250. BAL, Rfat; Bir Trkletirme Serveni, 1923-1945, letiim Yay., stanbul 2003. BAAR, Erdoan; Milli Eitim Bakanlarnn Eitim Faaliyetleri, MEB Yay., stanbul 2004. BEHMOARAS, Liz; Bir Kimlik Araynn Hikayesi, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005 BEHMOARAS, Lizi; Trkiyede Aydnlarn Gzyle Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1993. BORATAV, Korkut; Trkiye ktisat Tarihi, 1908-2002, mge Yay., Ankara 2005 Dstur, nc Tertip, C.IX, stanbul 1931, s.994. GALANT, Avram; Trkler ve Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1995, s.217. KADIOLU, Aye; Milliyetilik-Liberalizm Ekseninde Vatandalk ve Bireysellik, Modern Trkiyede Siyasi Dnce, Milliyetilik, C.IV, letiim Yay., stanbul 2003, s.287. KAPLAN, smail; Trkiyede Milli Eitim deolojisi, letiim Yay., stanbul 1999, KAPTAN, Eyp, Lozan Konferansnda Aznlklar Sorunu, Harp Akademisi Basmevi, stanbul 2002 LANDAU, Jacob; Tekinalp: Bir Trk Yurtseveri, letiim Yay., stanbul 1996. LEV, Avner; Trkiye Cumhuriyetinde Yahudiler, letiim Yay., stanbul 1998, s.19. LEWIS, Bernard, Modern Trkiyenin Douu, TTK Yay., Ankara 2000 OKUTAN, M.aatay; Tek Parti Dneminde Aznlk Politikalar, B Yay., stanbul 2004, N, Sleyman Seyfi; Trk Milliyetiliinde Hakim Milliyet Kodunun Dnm, Cumhuriyet Demokrasi ve Kimlik, Balam Yay., stanbul 1997, s.208. KN, Gndz; zmir ktisat Kongresi, Cumhuriyet Dnemi Trkiye Ansiklopedisi, C.IV, letiim Yay., stanbul 1994 SADOLU, Hseyin; Trkiyede Ulusuluk ve Dil Politikalar, B Yay., stanbul 2003, SARINAY, Yusuf , Trk Milliyetiliinin Tarihi Geliimi ve Trk Ocaklar, tken Yay., stanbul 2004 SCHNAPPER, Dominique; Yurttalar Cemaati, ev.zlem Okur, Kesit Yay., stanbul 1995 SHAW, Stanford; Ottoman Jewry During World War I, TTK Yay., Ankara 1994, 2039-2040. SONYEL, Salahi, Minorities and the Destruction of the Otoman Empire, TTK Yay., Ankara 1993 TBMM Zabt Ceridesi, Devre II, C: 8/1, s.910. YETKN, etin; Trkiyenin Devlet Yaamnda Yahudiler, Gzlem Yay., stanbul 1996.. YILDIZ, Ahmet; Ne Mutlu Trkm Diyebilene, letiim Yay., stanbul 2004. Milli Hars Birlii, Cumhuriyet, 10 Mart 1928. Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar, Milliyet, 2 Austos 1926 Museviler Din ile Dnya lerini Ayrdlar, Milliyet, 2 Austos 1926, s.,8. Tekinalp: Trk Musevileri Bir Azlk Deildir Diyor, Tan, 9 Mart 1937. s.10. Yahudi Vatandalarmzn Muhteem Bir Teebbs, Akam, 10 Mart 1928. Yahudiler Trklemelidir! Kohen Tekinalp Beyin Muharririmize Beyanat, Vakit, 22 Terinevvel 1930, s.1;3.

KAYNAKA