Yeraltı Ve Yerüstü Maden İşletmelerinde ISG Rehberi

T.C.
ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII TEFT KURULU BAKANLII
YERALTI VE YERST MADEN LETMELERNDE
SALII VE GVENL REHBER
Yayn No: 43
NSZ
alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl olarak temel amacmz, kaynaklarmz etkin ve verimli kullanarak, alma barnn ve sosyal gvenliin salanmas yolunda, sunduumuz hizmetlerin uluslararas normlara, i hayatnn gereklerine ve deien artlara uygun hale getirilmesi ve srekli iyiletirilmesidir. Bu balamda, alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn alma hayatn denetlemeye yetkili birimi olan ve alma barnn tesisi ve alanlarn salk ve gvenliinin salanmas amacyla grev yapan Tefti Kurulu Bakanl, alanlarn salk ve gvenlik koullarnn iyiletirilmesi ve i kazalar ile meslek hastalklarnn nlenmesi iin programlar dahilinde denetim, bilinlendirme ve eitim faaliyetlerini srdrmektedir. Yeralt ve yerst maden iletmeleri, i sal ve gvenlii asndan, alanlarn yaam iin nemli riskler tamaktadr. Sosyal Gvenlik Kurumu statistiklerine gre lkemizde, yeralt ve yerst maden iletmelerinde 2008 yl ierisinde toplam 7,638 i kazas meydana gelmi olup bu kazalardan 64 lmle, 257si ise srekli i gremezlik ile sonulanmtr. Yeralt ve yerst maden iletmelerinde meydana gelen ve lmle sonulanan i kazas says, lkemizde lmle sonulanan toplam i kazalar saysnn %7,4 gibi bir orann tekil etmektedir. Yeralt ve yerst maden iletmelerinde nleme politikalarnn gelitirilmesi, i sal ve gvenlii kltrnn oluturulmas, kalc ve sistematik iyileme salanmas, ilgili taraflara rehberlik edilmesi, i sal ve gvenlii ynnden yeni yaklamn etkin klnmas amacyla yeralt ve yerst maden iletmelerinde genel i sal ve gvenlii nlemlerine ynelik bu rehber hazrlanmtr. Yeralt ve yerst maden iletmelerinde iveren ve alanlarmzn bavuru kayna olarak kullanacan dndmz bu rehberin hazrlanmasnda grev alan Tefti Kurulu Bakan Yardmcs M. Nejdet ARIKCI ile katk ve katlm olan tm taraflara teekkr ederim. Mehmet TEZEL Tefti Kurulu Bakan
Hseyin KURUnun ansna Gvenlii Mfettii Maden Mhendisi (1922 - 2009)
NDEKLER
BLM 1 ............................................................................................................................ 7 GENEL YKMLLKLER ........................................................................................................ 9 YERALTI LETMELERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER .................................................. 11 1. TAHKMATTA ALINACAK NLEMLER ................................................................................. 12 1.1. Tahkimat eitleri .................................................................................................. 12 1.2. Tahkimatta Alnacak nlemler................................................................................. 14 2. NAKLYAT ........................................................................................................................ 22 2.1. elik Halat Sistemi le Tama.................................................................................. 22 2.2. Lokomotif le Tama ............................................................................................... 23 2.3. Konveyr le Tama ............................................................................................... 25 2.4. Ocak Nakliyatnda Alnacak nlemler ..................................................................... 25 3. HAVALANDIRMA .............................................................................................................. 26 3.1. Havalandrmada Temel lke..................................................................................... 27 3.2. Ocak lmleri ..................................................................................................... 27 3.3. Havalandrma Ynetimi .......................................................................................... 31 3.4. Havalandrma Sistemleri ......................................................................................... 32 3.5. Ocak Havas ......................................................................................................... 34 3.6. Havalandrmada Alnacak Gvenlik nlemleri .......................................................... 58 4. OCAK TOZLARI VE TOZA KARI ALINACAK NLEMLER ..................................................... 61 4.1. Tozun Snflandrlmas ............................................................................................ 61 4.2. Yer Alt Toz Kaynaklar ........................................................................................... 62 4.3. Kmr Ocaklarndaki Kuvars Tozu ........................................................................... 63 4.4. Tozun nsan Salna Zararlar............................................................................... 63 4.5. Kmr Tozu Patlamalar.......................................................................................... 65 4.6. Kmr Tozu Patlamalarnn nlenmesi ..................................................................... 65 4.7. Tozla Mcadele..................................................................................................... 67
5. OCAK YANGINLARI .......................................................................................................... 68 5.1. Ocak Yangnlarnn Nedenleri ................................................................................. 68 5.2. Ocak Yangnlar le Mcadele ................................................................................. 69 5.3. Kmrn Kendiliinden Yanmas ve Bu Tr Yangnlara Kar Alnan nlemler ............... 69 5.4. Yer Alt Kmr Madenlerinde Kendiliinden Yanmanin Belirlenmesi ............................. 70 5.5. Kendiliinden Yanma le Mcadele .......................................................................... 70 5.6. Ocak Yangnlarnda Alnacak Gvenlik nlemleri ..................................................... 73 6. ELEKTRK TESSLERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER ................................................. 75 7. PATLAYICI MADDELER ...................................................................................................... 85 7.1. Patlayc Maddelerin Snflandrlmas ....................................................................... 86 7.2. Ateleme Kaynaklar .............................................................................................. 87 7.3. Patlayc Maddelerin Kullanlmasnda Alnacak Gvenlik nlemleri ............................. 89 7.4. Bozulan Patlayc Maddeler ve mha Edilmeleri.......................................................... 95 7.5. Patlatma Cihazlar Ve Aksesuarlar .......................................................................... 96 8. MADENCLK SEKTR VE KSEL KORUYUCU DONANIMLAR ........................................ 99 BLM 2 ........................................................................................................................... 107 YERST MADEN LETMELERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER .................................. 110 1.EV ................................................................................................................................. 110 1.1. Tanmlar ............................................................................................................. 110 1.2. ev Durayllna Etki Eden Faktrler ...................................................................... 112 1.3. Basamak ve evlerde Alnmas Gereken Gvenlik nlemleri ..................................... 112 1.4. Dkm Sahalar ................................................................................................... 114 2.SU .................................................................................................................................. 116 2.1. Ak letmelerde Drenaj ....................................................................................... 116 2.2. Yeralt Su Seviyesini Etkileyen Parametreler ............................................................. 117 2.3. Ak Ocak letmelerinde Su ile lgili Alnmas Gereken nlemleri .............................. 118 3.YERST MADEN OCAKLARINDA YOL, NAKLYAT VE TRAFK NLEMLER ......................... 120 3.1. Yerst Maden Ocaklarnda Yollar ........................................................................ 120 3.2. Yerst Maden Ocaklarnda Trafik......................................................................... 123 3.3. Ak letme Trafiinde Operatrlerin Dikkat Etmesi Gereken Gvenlik nlemleri ........ 126 3.4. Makinelerinde Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar ................................................... 128 3.5. Konveyrlerle lgili Alnmas Gerekli nlemler ......................................................... 130 4. PATLAYICILAR................................................................................................................. 133 4.1. Doldurma ncesi Alnacak nlemler ..................................................................... 134 4.2. Elektrikli Ateleme. ............................................................................................... 135 4.3. Patlamam arjn Elden karlmas....................................................................... 136 5. MERMER OCAKLARINDA UYULMASI GEREKEN SALII VE GVENL NLEMLER ...... 137 5.1. Mermer Ocaklarnda Alnmas Gereken nlemler ................................................... 134 5.2. Blok retim Yntemi. ............................................................................................ 138
YERALTI MADEN LETMELERNDE SALII VE GVENL REHBER
BLM I
YERALTI VE YERST MADEN LETMELERNDE SALIK VE GVENLK GENEL YKMLLKLER

Yeralt ve yerst maden iyerlerinde alan iilerin salk ve gvenliinin korunmas iin uyulmas gereken asgari artlar Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Salk ve Gvenlik artlar Ynetmeliinde belirlenmitir. lgili ynetmelikte iverenin yerine getirmekle ykml olduu genel hususlar aada sunulmutur. alma yerleri, iilerin ilerini yaparken kendilerinin ve dier alanlarn salk ve gvenlikleri iin tehlike oluturmayacak ekilde tasarlanacak, ina edilecek, tehiz edilecek, hizmete alnacak, iletilecek ve bakm yaplacaktr. yerinde yaplacak her trl alma, yetkili kiinin nezaretinde ve zel riski bulunan iler yalnzca konunun uzman olan kiiler tarafndan Tm gvenlik talimatlar iilerin anlayaca ekilde olacaktr. Yeterli ilk yardm donanm salanacaktr. Dzenli aralklarla gerekli gvenlik tatbikatlar yaplacaktr. veren Salk ve Gvenlik Dokman hazrlanmasn ve sorumluluu altnda yaplacaktr. ve talimatlara uygun olarak yaplacaktr.
gncellenmesini salayacaktr. Salk ve Gvenlik Dokmannda zellikle aadaki hususlar yer alacaktr: ilerin iyerinde maruz kalabilecekleri risklerin belirlenmesi ve Ynetmelik hkmlerini yerine getirmek iin alnacak uygun nlemler. alma yerlerinin ve ekipmann gvenli ekilde dzenlenmesi, deerlendirilmesi.
kullanlmas ve bakmnn yaplmas.
www.itkb.gov.tr
9
Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi
Salk ve Gvenlik Dokman, almaya balanlmadan nce hazrlanacak ve iyerinde nemli deiiklikler veya ilaveler yapldnda tekrar gzden geirilecektir. Ayn iyerinde birden ok iletmeye ait iilerin bulunmas durumunda, her iveren kendi Tm iyerinden sorumlu olan iveren, iilerin salk ve gvenliinin korunmas ile ilgili kontrol altndaki ilerden sorumludur. tedbirlerin uygulanmasn koordine edecek ve kendisine ait Salk ve Gvenlik Dokmannda koordinasyonun amacn ve bu koordinasyonu salamak iin alnacak nlemleri ve uygulanacak yntemleri belirtecektir. veren, ciddi veya lmle sonulanan i kazalarn ve tehlikeli olaylar en ge iki i gn Patlama, Yangn ve Zararl Ortam Havasndan Korunma iinde alma ve Sosyal Gvenlik Bakanlnn ilgili Blge Mdrlne bildirecektir. veren, patlama ve yangn kmasn nlemek, patlama ve yangn balanglarn tespit etmek, yaylmasn nlemek ve mcadele etmek, patlayc ve sala zararl ortam havasnn olumasn nlemek iin yaplan ie uygun nlemler alacaktr. Ka ve Kurtarma Aralar veren, bir tehlike annda iilerin alma yerlerini en ksa zamanda ve gvenli bir ekilde terk edebilmeleri iin uygun ka ve kurtarma aralarn salayacak ve kullanma hazr bulunduracaktr. letiim, Uyar ve Alarm Sistemleri veren, ihtiya halinde yardm, kama ve kurtarma ilemlerinin derhal uygulamaya konulabilmesi iin gerekli uyar ve dier iletiim sistemlerini hazr bulunduracaktr. ilerin Bilgilendirilmesi iler veya temsilcileri, yukarda belirtilen hususlar ile iyerinde salk ve gvenlikle ilgili alnmas gereken tm nlemlerin uygulanmas hakknda bilgilendirilecektir. Bu bilgiler iiler tarafndan anlalabilir ekilde olacaktr. Salk Gzetimi iler aadaki hususlar gz nnde bulundurularak salk gzetimine tabi tutulacaktr. ilerin, yapmakta olduklar ilerde maruz kaldklar salk ve gvenlik risklerine uygun olarak salk gzetimine tabi tutulmalar salanacaktr. ilerin ie girilerinde ve iin devam sresince periyodik olarak salk gzetimleri yaplacaktr. ilerin Grlerinin Alnmas ve Katlmlarnn Salanmas veren, Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Salk ve Gvenlik artlar Ynetmeliinde belirtilen konularda iilerin veya temsilcilerinin grlerini alacak ve katlmlarn salayacaktr.
10
T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl
YERALTI LETMELERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER

Bir yer alt ocanda i sal ve gvenliine ynelik nlemlerin alnmas, plan ve proje aamasnda balar. Cevher damarlar ve evre kayalarn karakteristik zellikleri, cevher retim ve malzeme sarfiyat miktarlar, yer alt su geliri, ocan gazll vb. parametreler ocak planlamasnda dikkate alnr ve ocak ve altyap tesisleri buna gre projelendirilir. Ocak aklklarnn boyutlar ve tahkimat zellikleri kmr, tavan ve taban kayalarnn jeomekanik zellikleri, ortamlardaki su varl vb. bilgiler dorultusunda belirlenir. Cevher retim miktarlar, ta, malzeme ve personel nakliyat ve havalandrma ihtiyalar dikkate alnarak havalandrma ve nakliyatta darboaz oluturmayacak en uygun galeri kesitleri seilir. Ocan gaz yaylm karakteristikleri, yangna msait damarlarn durumu, alan dizel motor ve personel says, patlatmalar, toz oluum zellikleri gibi veriler dikkate alnarak havalandrma projesi hazrlanr. Mmkn olan en dk diren ve depresyon olumas arzu edilir. Yer alt su geliri ve kullanma suyundan kaynaklanacak su miktarlarna gre su havuzlar, tulumbalar ve su atm ebekesinin tasarm yaplr. retim miktarlar, dolaysyla ocak bykl nakliyat miktarlarn belirler. Buna uygun nakliyat sistemlerinin projelendirilmesi, uygun kapasitede makine ekipman seimi kazalar asgariye indirecektir. Madencilik faaliyetlerinin gerektirdii makine ve ekipmann ihtiya duyduu enerjinin iyerlerine salkl ve gvenli bir ekilde iletilmesi iin nakil ve datm sistemleri uygun kapasitelerde projelendirilmelidir. Yer altna girite ilk faaliyet; gvenli bir ekilde kaz yaparak, daha sonra da alan boluun iinde gvenli bir ekilde almay temin edecek ekilde tahkimatnn yaplmasdr. Madencilik faaliyetleri yer stnden uzaklatka da, havalandrma, su atm, nakliyat vb. dier ihtiyalar i gvenlii asndan nem kazanmaya balar.
11
1
12
1. TAHKMATTA ALINACAK NLEMLER
letme faaliyeti sonucu alan boluun alma sresince emniyetli Tahkimat, iletme faaliyetlerinde kazdan sonra uygulanan ve i
ekilde ak tutulmas iin alnan tedbirlerin toplamna tahkimat ad verilir. yerinin emniyetini salayan en nemli ilemdir. Kaza istatistiklerinde en yksek oran gkler, tavandan ya da yan duvardan ta-cevher dmesi ile ilgili kazalar oluturmaktadr. Yer alt iletmelerinde maden ocan oluturan kuyu, galeri ve retim yerleri mal ve can emniyeti bakmndan alabilir duruma sokmak ve alabilir durumda tutmak iin yerine gre aa, demir ve beton kullanlarak takviye edilir. Btn yer alt iletmelerinde ta, toprak, kmr, cevher, v.b malzemelerin kayma ve dmelerini nlemek zere uygun ve yeterli tahkimat yaplmaldr. Yeralt ocak projelerinde, yan kaya zelliklerine ve retim metoduna uygun tahkimatn projelendirilmesi ve tekniine uygun ekilde icra edilmesi i sal ve gvenlii asndan hayati nem tayan bir husustur. letme giderlerinin en nemli ksmlarndan birisini tahkimat malzemeleri giderleri oluturmaktadr. 1.1. Tahkimat eitleri Yer altnda hazrlk, retim, havalandrma, nakliyat vb. amalar iin alan boluklarn eitli tahkimat ekilleri mevcuttur. evre kayalarn yapsna, kullanlacak malzemenin teminindeki zorluk-kolaylk faktrlerine, i gcnn durumuna, galerinin kullanm amacna, ekonomik etkenlere bal olarak bunlardan birisi seilerek uygulanr. Balca tahkimat uygulamalar;
1.1.1. Ahap Tahkimat: lk madencilik faaliyetinden bugne kadar kullanlmaktadr. II. Dnya Savandan bu yana nemi giderek kaybolmu ve yerini elik tahkimata brakmtr. Ahap sahip olduu zellikler nedeniyle madencilik faaliyetlerinin kanlmaz tahkimat malzemesidir. En yaygn olan iki yan direk ve bir boyunduruktan oluan intili badr. zellikleri; Hafif olmas nedeniyle ocak iinde tama ve tahkimat yapmnda kolaylk salar, kolay ilenebilir. Dayanm yksektir. ilii kolay ve basit olup ksa srede hazrlanabilir. Krlmadan nce kymklanr, ihbarl krlma zelliine sahiptir, tahkimatn deitirilmesi ve takviyesi iin zaman salar. Olumsuz Ynleri; Mekanik direnleri byk lde deiim gsterebilir. Rutubete kar duyarldr, mekanik zellikleri rutubet art ile der. Yanabilir bir malzeme olduundan yangnl ortamlarda kullanm uygun deildir. 1.1.2. elik Tahkimat: Uzun mrl galerilerin ve ayak aklklarnn ou elik tahkimat ile tutulmaktadr. zellikleri; Yk tama kapasitesi yksektir. Malzemeye istenilen ekil kolaylkla verilebilmektedir. ekli ve boyutlar istenilen ekilde imal edilebilir. Deformasyona uradktan sonra birka kere dzeltilebilmektedir. Yapsndaki kusurlar dier malzemelere gre daha azdr. Homojendir. Doal koullardan az etkilenir Olumsuz Ynleri; lk yatrm maliyeti yksektir. Korozyon etkilerine aktr. Tanmas, kurulmas zordur. ekillendirilmesi genellikle ocak dnda olup zel ekipman gerektirir.
13
1.1.3. Kaya Saplamalar: Tavann kaya saplamas ile tahkim prensibi, ayrlan tabakalar birbirine balamak, tabakalarn kme hareketini nlemek, zellikle deformasyon eilimi fazla olan zayf tabakalar daha salam tabakalara balayarak birlikte almalarn salamak esasna dayanr. Mekanik ankrajl, dolgulu, birleik (mekanik ankraj + dolgulu) srtnmeli ve elik kablolu tipli kaya saplamalar vardr. Tahkimat arn yakndan izlemektedir. Alan aklk hemen tahkim edildiinden byk lde tavan alalmasn azaltr. Kaya saplamalar patlamadan dolay oluan sarsntlar ve buna benzer etkilerden etkilenmezler. Galerilerde makinelerin almas, nakliyat aralarnn gemesi iin engel tekil etmediklerinden nakliyat verimi yksektir. Kaya saplamal galerilerin hava akmna kar direnleri daha azdr. Havalandrma ekonomisi ynnden nemli avantaj salar. Kaya saplamalar borularn, kablolarn aslmas iin ok iyi bir mesnet imkn verir. Kmr ocaklarnda kullanldnda tavan talarnn dp kmre karmas ile kl orannn artmas dier madenlerde ise cevhere yan kaya karmas nlenmitir. 1.1.4. Beton Tahkimat: Bu malzemeden oluturulan tayc sistemler, genellikle kuyu ve galeri kaplamalar, taban yolu takviyeleri, suni tavan, su ve yangn barajlardr. Yangna kar direnlidir. Tahkimat ii przsz olduundan havalandrma yk kayplar en az iddettedir. 1.2. Tahkimatta Alnacak nlemler Yer altnda alan boluun muhtelif nedenlerden tr tutulamayarak kmesi veya kaymas olayna gk denir. ok nadir haller hari, genellikle her gkte bir hata veya ihmal vardr. Bunlarn balcalar aadaki ekilde sralanabilir: Tahkimatn noksan yaplmas, Tahkimatn yanl yaplmas, Tahkimat malzemelerinin uygun olmamas veya birbirine uyumlu olmamas, organizasyonunun iyi yaplmamas yznden zaman kayb ve buna bal eksiklikler, Eitim yetersizlii, eitli sebepler nedeniyle ie yeterince konsantre olunmamas. Yer alt kmr ocaklarnda gkler arlkl olarak ayaklarda meydana gelir. Daha sonra tarama ve taban yolu ilerlemeleri ile lam srlmesi esnasnda meydana gelen gkler yer almaktadr. Bu tr kazalar nlemek iin alnacak balca nlemler aada ifade edilmitir:
14
1.2.1. Tahkimat ncesi Alnacak nlemler Ocan herhangi bir yerinde tahkimat yaplmadan nce blgenin gvenliinin salanmas gerekmektedir. Bu amala tavan ve yan duvarlarda mutlaka kontrol yaplmal ve dme tehlikesi tayan kaya paralar drlmelidir. Tahkimat yaplacak boluun boyutlar ve boluu evreleyen kaya zellikleri dikkate alnarak gerekli miktar ve zellikteki tahkimat malzemesi hazr bulundurulmaldr. rnein ahap tahkimat uygulanacak yerlerde direklerin mmkn olduunca budaksz ve atlaksz olmas gerekmektedir. Tahkimat yapmnda kullanlacak el aletleri (kazma, krek, balta, testere, gnye, metre, kanca, tebeir vb.) temin edilmelidir. 1.2.2. Tahkimat Yaplmas Srasnda Alnacak nlemler 1.2.2.1. Galeri Tahkimatnda Alnacak nlemler 1- Aa tahkimatta direk ve boyundurua alan intiler, arazi basn artlarna gre ve birbirine iyice oturacak ekilde almaldr. 2- Ta galerilerinde elik tahkimat gerektiren ksmlardaki iki ba aras mesafe 150 santimetreden az olmamal, aa tahkimat kullanlan yerlerde iki ba aras en fazla 200 santimetre yaplmaldr. 3- Balar arasna konulacak kama says arn artlarna gre belirlenip, balar aras konacak kama, yan direk ve boyunduruklardan 10ar santimetre taacak ekilde iki baa tutturulmaldr. 4- elik balar yanlardan ve sten, aa balar ise iki direk balarndan ikisi de boyunduruk balarndan olmak zere en az drt sktrma takozu ile iyice sktrlmaldr. 5- Tahkimatn ani basnlara maruz kalp bozulmamas iin tahkimatn zerinde ve yanlarnda kalan boluklar doldurulup sktrlmal, ba aralarna yeterince fra ve kama konulmal, rk olan ksmlarn altna gerekirse poligon tahkimat ekilmeli veya kilit vurulmaldr. 6- Srlmekte olan lamlarda atlan dinamitin balar bozmamas iin arnda birka metrelik tahkimatsz bir ksm braklyorsa, zel olarak yaplm en az iki ray sren kullanlr. Bu srenler en az ikier noktalarndan demir balara salam ask tertibatlaryla aslr. Srenler zerine kavlak dmesini nleyecek ekilde kama konularak tavann emniyeti salanr. Tavan ve yanlarn tehlike gstermesi halinde ilerleme durdurularak tahkimat tamamlanr. 7- Btn yol kavaklarnda tahkimata zel nem verilmelidir. Aa tahkimatta kilit sarma ile takviye yaplmaldr. elik tahkimatta ise takviyeli zel tahkimat yaplmaldr. 8- Taban kabaran, salam ve sert olmayan yerlerde yaplan elik balar aa, beton veya demir takozlar zerine, aa balar ise direk dipleri kurt az alarak, tabana denmi direk (taban solo) zerine oturtulmaldr. 9- Eimli galerilerde, balar birbirine sk sk fralanmaldr.
15
10- Bayukarlarda arn kapakl ilerleme yaplmaldr. 11- Eimli galerilerde adam yolu ile posta yolu ayrlmal, adam yoluna ayrca e-be yarm kapaklar yaplmaldr.
ekil 1
12- Eimleri 55 tahkimat yaplr.
yi geen bayukarlarda aa tahkimat yapld takdirde kelebek ba,
demir, beton, ta veya bunlarn birlikte kullanld durumlarda tabanlar ile birlikte komple 13- Akc, bozuk ve rk arazide srme kama ve aln kapakl ilerleme yaplmal, buradaki balarn altna daha sonra poligon, kilit, beton, kemer gibi takviye edici ek tahkimatlar yaplmaldr. 14- Kuyu dibi akrosaj lamlar, rset azlar, vin daireleri vb. yerler ta, tula ve beton kemerle kaplanmaldr. 15- Tahkimatn tamiri, deitirilmesi veya sklmesi esnasnda tavandan malzeme dmelerine kar tedbir alnmaldr (Geici tahkimat yaplr. Fazla gk ve yan basn olan yerlerde bir nceki salam badan tavan ve yanlara srme kama aklr. Deitirilecek tahkimat sklrek salam tahkimat yaplr.). 16- Gk olan yerler tamir edilirken ve pasas kaldrlrken o civarn tahkimat basnca kar gerektii kadar takviye edilmelidir.
16
1.2.2.2. Damar inde Srlen Yollarn Tahkimatnda Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Ta galerilerindeki tahkimat kurallarna uyulur. 2- Bayukar ve bacalarn tahkimat aa ise intili aa ba olarak kullanlr. Tavan ve damar artlarnn uygun olmad yerlerde kilit tahkimat ve orta atalla takviye edilir. 3- Yollarda balar aras 120 cm.yi gememelidir. 4- Bayukarlarn balad dip taban yollarna ve ba taban yollarnn bayukarlarna delinmesi beklenen ksmlarna kilit tahkimat yaplmaldr.
ekil 2
1.2.2.3. Gertmeli Uzun Ayaklarn Tahkimatnda Alnacak Gvenlik nlemleri Ayaklarda kullanlan tahkimat, malzemelerine gre ahap ayak tahkimat ve madeni ayak tahkimat olmak zere iki ana balk altnda incelenebilir. Ahap Ayak Tahkimat Uzun ayak tahkimat, arna paralel ve arna dik sarmal olmak zere iki ksma ayrlr. Arna dik veya paralel olarak konmu sarma denilen 3-4 m uzunluunda direk ile onu kurtaz eklinde tutan 3-4 atal direkten ibaret bir tahkimat biimidir. Sarmalarn zerine konulan kamalar ise hem tavan yknn sarmalara aktarlmasn salar hem de kavlaklarn dmesini engeller. Ayak arkasnn emniyetli bir ekilde gertilmesini ve ayan zerindeki tavan yknn nemli bir ksmnn tanmasn domuzdamlar salar. Tavann salam olmad hallerde, kaz tamamlanmadan nce lata denilen bir yarm direk alttan atallar ile tutturularak srlmekte olan kamalar geici olarak tutar. Kaz tamamlandktan sonra normal atal ve sarma atlarak bu geici lata tahkimat alnr.
17
Madeni Ayak Tahkimat Madeni ayak tahkimat uygulamas srtnmeli demir direkler ve sarmalarla balam, daha sonra hidrolik direk-elik sarma ve son aamada da artlarn uygun olduu damarlarda yryen tahkimata geilmitir. Esasnda i ie gemi iki adet demir direin tavan ve taban arasna sktrlp kilitlenmesi ile tavan yknn tanma ilemi gerekletirilmektedir. Yryen tahkimat sistemleri mekanize kaz sistemleriyle de entegre edilerek komple mekanize ayaklar oluturulmutur. Ayak Tahkimatnda Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Ayak, taban ve tavan yollar iilerin emniyetli gelip geecekleri ekilde tahkim edilmi iki ayr yolla galeriye balanmaldr. 2- lerletimli alan ayaklarn taban ve tavan yollar damar kalnlnn en az iki kat mesafede ramble veya ift sra tal sabit domuzdam yaplmaldr. 3- Aa sarmalarn her iki ucuna vurulan direkler, sarma ularndan 1015 santimetre pay braklarak vurulmaldr. 4- Aa direklerin balar, sarmalar kavrayacak ekilde kurtaz yaplmaldr. Direk diplerinin taban tanda alacak oyua oturacak ekilde kenarlar yuvarlatlmaldr. 5- Tavan tann sert ve salam olduu yerlerde, sarmalarn atal direklerinin vurulduu ksmlarn zerine sktrma takozlar konulmaldr.
ekil 3
6- Gertmeli ayaklarda gn nnde en az bir sra domuzdam yaplmaldr. Domuzdamlar ok iyi temizlenmi taban tana oturtulmaldr. Direkler, kelerden 10ar santimetre pay braklp birbiri stne konarak dzgn biimde rlmelidir. Kurulan dam yksekliinin en stten 1/3 orannda geni ve konik sktrma tertibat ile tavana iyice sktrlmaldr. Domuzdam mee, kayn, grgen gibi ezilmeye kar dayankl sert aalardan yaplmaldr.
18
Aalarn birbiri zerine gelecek ksmlar dz olarak biilir. Domuzdamlar, ayak bir have ilerledikten sonra her damn nne ebe olarak emniyet dam yapldktan sonra sklmelidir. Eimli damarlarda domuzdamlarnn kaymamas iin alt ksmlarna dayama direkleri dikilmeli, gerekirse payanda vurulmaldr. 7Ayak arkasndaki gmeye terk edilen yerlere girmek yasaktr. Ayak arkalarn dinamitleme, kesme ve gertme ileri, bu ilerde eitilmi ustalar tarafndan yaplmaldr. Almakta olan havelerin tahkimat tamamlanmam ksmlarna ve tahkimat bakmndan tehlikeli grlen yerlere grevlilerden bakas girmemelidir. 8- Arna paralel aa sarmal ayak tahkimatnda; Gertmenin kolay olmas amacyla atallar arna doru 5-10 derece eimli vurulmaldr. Sarmalarn balar u uca gelmelidir. Her sarmaya en az 3 direk vurulmal, direkler arasndaki aklk 1,5 metreden fazla olmamaldr. Arndaki kaz ilemine sarma balarndan balanr. Have aldka kamalar arna doru, gerideki sarmann zerinden srlecek ve her kamann altna enine olarak bir kama koyup lata vurulacaktr. Have, sarma kaldrabilecek ekilde ald zaman, sarma nce orta atal direk zerinde kaldrlr. Ba ve dip atal direkleri vurulduktan sonra taban ayna kazs tamamlanr. Arnn rk olduu sarmalarda, sarma direklerinin arkasndan arna kapak yaplr.
ekil 4
19
9- Arna dik aa sarmal ayak tahkimatnda; Sarmalar yan yana konulmal ve atallar ayn srada olmaldr. Sarma ular birbirini 20-30 cm gemeli ve birbirine temas etmi olmaldr. Sarmalar en fazla 80-100 cm aralklarla konulmaldr. Yeri alan sarma derhal kaldrlmaldr. 10- Madeni Tahkimatl Ayaklar-Srtnmeli Demir Direkli Ayaklar; Demir tahkimatl ayaklarda sarmalar en fazla 80 cm aralklarla arna dik olarak konulur. Domuzdam kullanma zorunluluu yoktur. Tavanda kmr kald takdirde sarmalar zellikle ba ve kuyruk ksmlar zerinde boluk kalmayacak ekilde kamalar ve demir direkler(srtnmeli-hidrolik) tavana iyice sktrlr. Ayarl demir direklerin pimleri hibir ekilde ge doru sktrlmaz. Ayan herhangi bir ksm tek sarma veya tek direk zerinde braklamaz, sarmalar zelliklerine gre kama, pim veya papularla birbirlerine balanr. Kmr pulluu altrlan ayaklarda tercihen madeni tahkimat yaplr. Sarmalar arasndaki aralk 60 santimetreden fazla olamaz. Sarmalar e-be olarak atlr. Ayak ilerledike almaya engel olmayacak ekilde direk yeri alan sarmalarn direkleri vakit kaybetmeden vurulur. Kazc ve ykleyici makineleri eken motorlar daima bir gerdirme demirine balanr. Gerdirme demiri tahkimattan ayr ve zel olarak tahkim edilip salam bir ekilde tespit edilir. Kazc makineler altrlan ayaklarda kullanlan iticiler ayak tahkimatna dayatlmayp ayrca tespit edilirler. 11- Hidrolik Tahkimatl Ayaklar; Yetkili otorite tarafndan onaylanmam hibir hidrolik tahkimat yeraltnda kullanlamaz. Hidrolik tahkimat onaylanmadan kullanm yeri ile ilgili baz zel testlerden geirilmeli ve sertifikas bulunmaldr. Hidrolik tahkimat ve bununla ilgili ilerde altrlacak personel zel eitimden geirilir.
20
zincirli konveyr
ekil 5
1.2.3. Tahkimat Sonrasnda Alnacak nlemler Alan bir galerinin etrafndaki gerilmeler bir denge konumuna gelinceye kadar dey ve yatay hareketler bir sre devam eder. Bu deformasyonlar sonucu demir balar hasar grebilir ve galeride gkler meydana gelebilir. Bu durumda; Tamir edilen balar mmkn olduunca eski balar ile ayn ykseklikte olmaldr. Bunun mmkn olmad durumlarda ba tabana mmkn olduunca sktrlmaldr. Krk boyunduruk deitirilirken st kamalanmal ve yan direklere sren srlmelidir. Tamir edilen ban zerindeki boluklar ahap malzeme ile tahkim edilerek doldurulmaldr.
21
2
22
2. NAKLYAT
Nakliyat, hareket sistemi ve tayc gce gre aadaki ekilde
snflandrlabilir. Rayl sistem Lokomotif ve maden arabalar Vin-sonsuz halat Vin-varagel Monoray Sonsuz halat makaral Bant konveyrler Zincirli konveyrler Bant-sonsuz halat Tekerlekli sistem Lastik tekerlekli tayclar (kamyon, loder) Paletli tayclar
2.1. elik Halat Sistemi le Tama Varagel: Bu sistemde dolu vagonlarn bir dzlem boyunca inmesi esnasnda bo vagonlar yukar tanmaktadr. Sistemin kurulmasnda eim derecesi ve durumu, vagon ve yk tama miktar ve fren sistemi nemli faktrlerdir. Motor Sistemli (Vinli) Nakliyat: Varagel sisteminin tersidir. Yalnz bir nakliyat yolu vardr. ift tamburlu ve ift yollu olabilir. Bu sistemde motor, ykl vagonlar aadan yukarya ekerek malzeme tama ilemini grmektedir.
Sonsuz elik Halat ile Nakliyat: Bu sistemde tek bir elik halat bulunmaktadr. Saatte yaklak 3-6 km hzla devrede dolamaktadr. En ok 15 eimli yollarda kullanlabilmektedir. Sistemin bir ucunda bir elektrik motoru, dier ucunda ise bunun sisteme aktarlmasn salayan tambur vardr. Dk hz nedeniyle iletme ve bakm masraflar azdr, kaza ihtimali dktr. Dzenli bir vagon ak ve yk tanmasn salar. Ana ve Kuyruk elik Halat Nakliyat: Bu sistem varageller gibi hareket eder. Ana halat dolular bir yne, kuyruk halat ise dier yne eker. Sistem ift tambur veya iki vin ile alr. Dik meyilli galerilerde ve kuyularda kullanlabilir. Asansr tipine gre genel olarak kafes ve skip sistemi olarak snflandrlr. Kafes sisteminde daha ok insan nakli yaplrken skip sisteminde hem insan hem de malzeme nakli yaplabilir. Havai Hatlar Sistemi-Teleferik: zellikle toporafik olarak ulamn zor olduu yerlerde kullanlr. Tek veya ift elik halatl olabilir. Halatlarn birine kovalar balanr, dierine ise sallanmay nlemek iin srtnme halat balanarak emniyet salanr. Tayc halat sonsuz elik kablo olarak hareket ettirilir. Kuli-Kar (Tabana Monteli Tama Sistemi) : Tahrik nitesi yerstnde olmak zere zellikle mekanize panolarda kuyruk yolu sonuna kadar alacak ekilde tasarlanmtr. Sistem mekanize ocaklarda montaj srasnda tm ayak ekipmanlarnn tanmas ve retim srasnda malzeme ve insan nakli iin kullanlmaktadr. Monoray (Tavana Monteli Tama Sistemi) : Tahrik nitesi hem yeraltnda hem yerstnde olacak ekilde ayaa malzeme ve insan nakli yapmak iin tasarlanmtr. zellikle mekanize ocaklarda kullanlmaktadr. 2.2. Lokomotif le Tama Buharl Lokomotifler: Demir, kmr gibi ocaklarda ve yeryznde kullanlmaktadr. Gnmzde kullanm yok denecek kadar azalmtr. Dizel Lokomotifler: stnlkleri; gl, esnek, yerletirilmesi kolay, alma maliyetlerinin dk olmasdr. En byk zarar egzoz gaznn bulunmasdr. Dolaysyla gazl ve kmr tozlu ocaklarda iten yanmal lokomotiflerin kullanlmas yasaktr. Metan bulunan madenlerde zel olarak gelitirilen tipleri kullanlmaktadr. Akmlatrl Lokomotifler: zellikle gazl madenlerde ve havalandrma problemi olan ocaklarda kullanlmaktadr. Doru akm ile almakta ve 5-8 km/sa gibi dk hzlarda malzeme tamaktadr. Dezavantajlar dik meyillerde ve ar malzeme nakliyatna uygun olmamasdr. Elektrikli Lokomotifler: Uzun mesafe ve dik meyiller iin idealdir. ki trl elektrik kablosu gerekmektedir. Kablolardan bir tanesi raylar boyunca, ikincisi ise galeri tavan boyunca bulunmaktadr.
23
Basnl Haval Lokomotifler: Gazl ocaklar iin ideal bir nakliyat sistemidir. Dezavantaj maliyetinin yksek olmas ve basnl hava teminidir. 55-68 atm basnl hava kullanldndan alma srasnda meydana gelen toz nedeniyle kullansz duruma gelmitir. 2.3. Konveyr le Tama Zincirli Konveyr Nakliyat: Bu sistemde, bir oluk iine zincir yerletirilmesi ve bu zincirin hareket ettirilmesi ile oluk boyunca malzemenin tanmasyla nakliyat gerekletirilmektedir. Eimin 100 den az olduu yerlerde ve ar alma koullarnda rahatlkla uygulanmaktadr. Zincir bir makara zerinde sonsuz halat gibi hareket etmektedir. zellikle ayaktaki retimi ana galerilere tamak iin kullanlmaktadr. Bant Konveyr ile Nakliyat: En nemli avantajlar; grltsz, yksek kapasiteli ve 200 ye kadar eimlerde iki ynl olarak nakliyat yapabilmesidir. Sonsuz halat gibi kesintisiz olarak almaktadr. Uzun ayak madenciliinde ve byk yerst maden iletmelerinde en iyi nakliyat aracdr. 2.4. Ocak Nakliyatnda Alnacak nlemler 1- Kuyularda tel kafesli sistem bulunuyorsa insan ve malzeme tamas ayr ayr yaplmaldr. ki kafesli tama sistemi bulunan kuyularda kafesin birinde insan, dierinde ise malzeme tanmaldr. 2- Otomatik hz ayarlama tertibat bulunan kuyu tama sistemlerinde insan tamasndaki hz saniyede 12 metreyi, otomatik hz ayarlama tertibat bulunmayanlarda ise hz saniyede 6 metreyi gememelidir. 3- nsan tamasndaki en ar yk malzeme tamasndaki en ar ykn % 75ini gememelidir. 4- nsan tamasnda kullanlan kafeslerin kaplar; dar almayacak, kafes dna bir ey tamayacak, kendiliinden almayacak ve kilit tertibatlar d tarafta olacak ekilde yaplmaldr. 5- Mekanik aralarla ii tamaclnda, inip binilen yerler iyice aydnlatlmaldr. 6- Bant konveyrlerle ii tamasnda; ii tama bantlar iverence belirlenmeli, inip binme yerlerine uygun platformlar yaplmal, bant boyunca binme yerlerine olan uzaklk levhalarla gsterilmeli ve bantla ii tamaclnda uyulmas gereken kurallar belirlenerek binme ve inme yerlerine aslmaldr. 7- ilerin cevher ve malzeme nakil vastalar ile tanmalarna izin verilmemelidir. 8- ilerin gidi ve gelilerine yarayan ve eimleri 25-45 derece aras olan yollarda zemine basamaklar yaplmal veya merdiven koyulmal ve bunlarn uzunluunca halattan veya tahtadan korkuluk bulundurulmaldr. Eim 45yi getii takdirde merdiven ve en az her 25 metrede bir yarm kapak, eim 70yi geerse en az her 10 metrede bir dinlenme sahanl yaplmaldr.
24
9- Ana ihra kuyularnda; kafesler, kaytlar, molet, velman halat ve balantlar, vin ve balantlar vb. tm sistemler salam ve yeterli dayankllkta olmaldr. 10- Kuyularda rsette kafes kaplar, kafes yerine oturuncaya kadar insan gc ile veya kendiliinden almamaldr. 11- Ana yollarda mekanik aralarla yaplan nakliyatta arabalarn kancaland ve kancalarnn zld yollar eimsiz olmaldr. Kancalama yerlerinde vagonlar ile yan duvarlar arasnda en az 60 cmlik serbest ksm bulunmaldr. 12- Nakliyatn gerekletirildii yollarda galeri tabanndan 180 cm ykseklie kadar aralarla galeri yan duvarlarndan birisi arasnda en az 60 cm yaya yolu braklmaldr. 13- Arabalarn yoldan kmas, kaymas, devrilmesi vb. olaylarn nlenmesi iin yollar bakml ve salam olmaldr. 14- Arabalar kancalama ve kanca zmelerinde skma ve ezilmeleri nlemek iin en az 10 cm. tampon kntlar olmaldr. Alak galerilerde arabalar elleri ile itmeye mecbur olan iilerin ellerini korumak iin bu arabalara, kulp ve benzeri uygun tertibat yaplmaldr. 15- El ile yaplan nakliyatta araba sren her iinin birer lamba tamas, yolun %0,5ten fazla eimli olmamas ve iki araba arasnda mesafenin 15 metreden az olmamas gerekir. Lokomotiflerin nnde beyaz veya sar, katarlarn son arabalarnda krmz bir iaret lambas bulunmaldr. 16- Halatla yaplan tamalarda, hareket halinde iken arabalar kancalamak ve kancalarn zmek yasaktr. Varagel diplerinde bo araba beklenirken halatn bota kalan kancas salam tespit edilmi bir halkaya taklmaldr. Btn varagel ve vin balarnda ve ara katlarda arabalarn kamasna engel olacak karakol veya durdurucu bir dzen kurulmaldr. 17- Arzal tama aralar servise verilmemelidir. 18- Malzeme ve cevher tanan mekanik aralara insan binmesinin yasak olduu iaretlerle belirtilmelidir. 19- Bant ve zincirli konveyrler, makiniste haber vermek zere, iaretleme aralar ile veya herhangi bir noktada durdurmak amacyla bir durdurucu dzenle donatlmaldr. 20- Konveyrler, altlarnda, stlerinde ve her iki yanlarnda uygun, serbest bir alan kalacak ve tahkimata srtnmeyecek, tayc arala yan duvarlardan biri arasnda en az 60 cm genilikte, her trl engelden arnm bir geit braklacak biimde yerletirilmelidir. 21- Konveyrlerin tehlikeli ksmlar, zellikle ba ve kuyruk tamburlar uygun ve gvenli bir koruyucu altnda bulundurulmaldr. 22- Kuyu balarnda, rsetlerde ve vin dairelerinde insan nakliyat srasnda kullanlmak zere yedek aydnlatma aralar bulundurulmaldr.
25
3
26
3. HAVALANDIRMA
Yeraltnda bulunan doal kaynaklar yeryzne karmann ilk
koulu, yeraltndaki alma yerlerinde gvenli ve rahat alma koullarnn oluturulmasdr. Bu da ancak yeterli miktardaki temiz havay yeraltna gndermekle salanmaktadr. Bu ileme madenlerde havalandrma ad verilmektedir. Madenlerde yaplan hazrlk ve retim almalar srasnda yeraltna gnderilen temiz hava; cevher, kmr damar ve evre kayalar ierisinde bulunan zararl gazlar ile birlikte cevher ve kmrn oksidasyonu sonucu ocak havasna karan gazlar ve oluan tozlar nedeniyle kirlenmektedir. Ayrca yer alt alanlarnn solunumu, patlayc maddelerin kullanm ve kullanlan makinelerin almas sonucunda ocak havasndaki oksijen miktar azalmaktadr. Bunun yannda derin ocaklardaki yksek scaklk ve nem de alma koullarn olumsuz ynde etkilemektedir. Ocak havas iinde bulunmas mmkn olan zehirli (CO, H2S, SO2 vb.), patlayc (CH4, H2, CO, vb.), boucu (CO2, N2, CH4, vb.) gazlar; patlayc (kmr tozu) ve sala zararl olan ocak tozlar yeraltnda tehlikeli alma ortam olutururlar. Bu olumsuzluklar gidermek ve gerekli oksijeni salamak amacyla yeterli miktarda temiz havann yeraltna gnderilmesi ve bu ilem yerine getirilirken dzenli hava lmlerinin yaplarak ocak havasnn srekli olarak kontrol altnda tutulmas gerekmektedir. Ocak havalandrlmasnn amalar aadaki ekilde sralanabilir. Gerekli oksijenin salanmas (solunum, emniyet lambas, dizel vb.),
Tehlikeli gazlarn izin verilebilir oranlarda tutulmas ve ocaktan atlmas, Toz miktarnn belirli bir seviyenin altnda tutulmas, Derin ocaklarda scakln azaltlmas, Nemli ocaklarda ocak havasnn nemliliinin azaltlmas Ak alevli lambalar ve motorlar iin oksijen ihtiyacnn karlanmas Yeraltna hava gnderme, mekanik ve doal olmak zere iki ekilde salanr. Mekanik havalandrma fleyici veya emici pervaneler kullanlarak yaplr. Doal havalandrma ise hava giri ve k kuyu veya galerilerinde hava younluunun farkl olmasnn yaratt basn fark nedeniyle oluur. 3.1. Havalandrmada Temel lke Havalandrmada temel ilke, temiz havay en alt kota indirmek ve oradan datmak, yeterli miktarda temiz havay ocaa gndermektir. Havann uzun mesafeler katetmesi nlenmelidir. Ana hava akmndan etkilenmeyen yerler tali havalandrma ile havalandrlmaldr. Tali pervanelere ksa devre yaptrlmamaldr. Havalandrlmayan yerler insan girmeyecek ekilde kapatlmaldr. 3.2. Ocak lmleri Ocak havasn havalandrma asndan kontrol altnda tutabilmek veya ebeke analizi yapabilmek iin ocakta deiik lmler yaplr. Bunlar; basn ve basn dmesi, hava akm hz ile scaklk ve ykseklik lmleri olmak zere snfa ayrlabilir. Bu lmler iin barometre, anemometre, termometre, altimetre vb. cihazlar kullanlmaktadr. 3.2.1. Hz lm Aletleri Ocak havalandrmasnda yeraltna ve alma yerlerine gnderilen hava miktarnn gerek deerinin bilinmesi ok nemlidir. Hava miktar hava hznn llmesi ile hesaplanr. Hz ile kesit alannn arpm, o kesitten birim zamanda geen hava miktarn verir. Yeraltnda hava hznn gerekli hava hzndan ok fazla ya da az olmas yeraltnda alanlar ve ocak iin tehlikeli sonularn domasna yol amaktadr. Maden ve Ta Ocaklar letmelerinde Ve Tnel Yapmnda Alnacak i Sal ve Gvenlii nlemlerine likin Tzn 161inci maddesine gre insan ve malzeme tanmasnda kullanlan kuyularda, galerilerde, ana nefeslik yollarnda, eimli ve dz yollarda hava hz saniyede 8 metreden fazla olamaz. Hava hz kavramndan genellikle ortalama hava hz anlalmaktadr ve hava miktarnn hesaplanmas srasnda bu ortalama hz kullanlmaktadr. Hava hz lm yntemleri yaklak lm yntemleri ve gerek lm yntemleri olmak zere iki grupta toplanabilir.
27
Yaklak l yntemleri ile yaplan hz lmleri hava hznn ok dk olduu yerlerde kullanlr, koku ve dumandan faydalanlr. Ara uzakl nceden bilinen iki noktann, hava giri tarafndan koku verici bir gaz (rn. amonyak) veya duman havaya verildiinde, ikinci noktada bekleyen ahs kronometreyi altrr. Kokuyu hissettiinde ya da duman yanna geldiinde kronometreyi durdurur. Noktalar arasndaki uzakln llen zamana blnmesiyle hava hz hesaplanr. Bu yntem gerek l yntemleriyle karlatrldnda gvenilir bir yntem deildir. Gerek l yntemleriyle yaplan hz lmleri srasnda aadaki aletler kullanlr. 1. Anemometre Genellikle 8 adet hafif ve dz kanat ile bu kanatlarn monte edildii yatay bir mil, dili sistemi ve gsterge tablosundan meydana gelir. Kanatlar, dili sistemi vastasyla kendi devrini gsteren bir sayc mekanizmay altrr. Belirli bir zaman aral iindeki dnme saysnn tespiti ile hava hz llr. Anemometreler, genellikle orta ve yksek hava hzlarn lmek iin kullanlrlar. lme kapasiteleri 50 m/snye kadar kabilmektedir. Anemometreler ile yaplan lmlerin kalibre edilebilmeleri iin retici firma tarafndan hazrlanm kalibrasyon erileri kullanlmaktadr. Kalibrasyon erisi bulunmayan bir anemometre, kalibrasyon erisi bulunan bir kontrol anemometresi ile ayarlanabilir. Ocak ierisinde farkl hava hzlar olan iki veya yer seilir. Bu noktalarda kesit tayini yapldktan sonra kontrol anemometresi ve ayar yaplacak anemometre ile ayn noktalarda hz lm yaplr. Kontrol anemometresi ile llen deerlerin aritmetik ortalamas hesaplanr. Bu deerlere gre grafikler veya dzeltme izelgesi hazrlanr. 2. Velometre ok hassas olan bu aletle 0.5 m/snye kadar olan hava hzlar llebilir. Alet zerinde hava akmna maruz kaldnda sapma yapan bir kanat vardr. Kanadn arl sabit olduundan sapmann miktar, kanada arpan hava akm momentinin deime miktarna baldr. Kanat, zel olarak ekillendirilmi bir hcreye yerletirilmitir. Alet hz okumalarn direkt olarak verir ve 0-600 m/dk. arasndaki hz deerlerini lebilecek ekilde ayarlanabilir. 3. Katatermometre Katatermometre, havann soutma gcn, nem ieriini ve hzn bulmak iin kullanlan bir alkol termometresidir. Gsterge zerinde 95 F ve 100 Fyi gsteren iaretler vardr. Kullanm srasnda alet scak su ierisine batrlarak alkol seviyesi 100 Fyi gelinceye kadar beklenir. Sonra termometre hava akm iinde asl olarak tutulur ve alkol seviyesinin 95 Fa dmesi iin geen zaman llr. Her katatermometrenin, retici firma tarafndan belirlenmi bir kata faktr vardr. Kata faktr, 5 Flik dme srasnda aa kan snn termometre haznesinin yzey alanna orandr. Katatermometre ile hava hzn bulmak iin havann kuru scakl llr ve alet iin hazrlanm grafik kullanlarak hava hz bulunur.
28
4. Pitot Tp Ocak iinde ok yksek hz lmlerinde pitot tp-manometre dzeni kullanlmaktadr. Pitot tp i ie gemi iki borudan oluur. Paslanmaz elikten yaplan pitot tp L eklinde olup iteki tpn her iki ucu da aktr. Dtaki ucun bir ucu kapaldr ve kapal olan u zerinde 1 mm. apl 7 adet delik bulunmaktadr. Pitot tpnn hava akm ynne tutulmas ile d boruda statik basn, i boruda ise hem statik hem de hava hznn meydana getirdii toplam basn meydana gelir. Hz basnc eitliinden (formlnden) faydalanlarak hava hz hesaplanr. 3.2.2. Hz lm Yntemleri Ocak iindeki yollarda ortalama hava hzn bulmak iin yaygn olarak kullanlan yntemler unlardr. 3.2.2.1. Tek Nokta Yntemi En hzl ve en basit lme yntemidir. En yksek hzn galeri kesitinin merkezinde olduu varsaymndan hareketle hava yolunun ortasnda hz lm yaplr ve llen deer 0,8 ile arplr. Vort= 0,8 x V Vort V : Ortalama hava hz, m/sn : llen hava hz, m/sn
3.2.2.2. ok Noktal lm Yntemi Bu yntem, tek nokta yntemine gre daha hassas sonular verir. lmler srasnda hava yolu kesit alan eit paralara blnr ve her parann merkezinde hz lm yaplr. Kesitteki ortalama hz aadaki eitlikten hesaplanr. Vort=1/s ( SiVi)
i=1
Si Vi S n
: inci parann alan, m2 : inci parada llen hz, m/sn : Hava yolu kesit alan, m2 : Kk para says
29
3.2.2.3. Dolatrma Yntemi Anemometre ile hz lm yaplan bu yntem, ocaklarda en ok kullanlan ve annda sonu veren bir hz lm yntemidir. Anemometre 1 dakika sre ile kesit ierisinde yava ve dzenli bir ekilde gezdirilir. 1 dakikalk sre sonunda anemometreden okunan deer, hava yolundan geen havann ortalama hzdr. Hz lmleri srasnda aada belirtilen noktalara dikkat edilmelidir. lme ilemi hava yolunun dz olan bir yerinde yaplmaldr. Kullanlan anemometre kalibre edilmi olmaldr. Anemometre ayarnn yapld yerdeki hava younluu ile lm yaplan yerdeki hava younluu birbirine yakn olmaldr. Anemometre zerine gelen hava hz deikenlik gstermemelidir. (Bunu salamak iin lm yaplan hava yolu apnn, anemometre apndan en az alt kat byk olmas gerekir.) lm almadan nce anemometre kanatlarnn dn hznn belirli bir seviyeye ulaabilmesi iin bir sre beklenmelidir. Anemometre yzeyi hava ak ynne dik tutulmaldr. Her yer iin en az 2 veya 3 lme yaplmaldr. lm yapan kii kesit alan daraltacandan, hz lmlerinin bir dorultman katsays ile arplarak dzeltilmesi gerekmektedir. Kesit alanna bal olarak kullanlacak olan dorultman katsaylar aada verilmitir.
Tablo 1
Havayolu Kesit Alan (m2) 8 7 6 5 4 3 2 3.2.3. Scaklk lm Aletleri
Dorultman Katsays 0,950 0,943 0,937 0,920 0,900 0,867 0,800
Ocak havasnn scakln lmek iin cival termometre kullanlmaktadr. Termometreler arpmalara ve darbelere maruz kaldklarnda krlmamalar iin metal koruyucu ierisine yerletirilmilerdir. Termometrelerin l blmleri 0,2-0,5 0C hassasiyetle okuma yapacak ekilde dzenlenmitir.
30
3.2.4. Nem lm Aletleri Ocaklarda havann nem ieriini belirlemek iin havann kuru ve ya scaklnn bilinmesi gerekmektedir. Kuru ve nemli scaklk arasndaki fark havann nem ieriinin bir gstergesidir. Havann nem ierii sa higrometresi, psikrometre, otomatik nem lerler ile llmektedir. 3.2.5. Basn lm Aletleri Havann birim alana uygulad kuvvet basn olarak tanmlanmakta ve mmHg veya mmSS ile llmektedir. 3.3. Havalandrma Ynetimi Ocaa gnderilen hava, yollarn direncine bal olarak doal bir dalm gsterir. Bununla birlikte bu dalm istenen havalandrma artlarn salamaktan uzaktr. Farkl ocak kesimlerinde, gerekletirilen ilere bal olarak ihtiya duyulan hava miktarlar da farkllk gstermektedir. Ocaa gnderilen havann bu ihtiyalara uygun olarak datlmas ve ynlendirilmesi gerekmektedir. yi bir havalandrma organizasyonu iin aadaki unsurlarn bilinmesi gereklidir; Ocak yollarnn diren zellikleri, Ana aspiratr karakteristikleri, Ocan gaz yaylm zellikleri, Kmr damarlarnn kendiliinden yanmaya kar eilimli olup olmad, Ocan tozluluk durumu. Havalandrma ebekelerinin Bilgisayarla Analizi Yer alt ocak havalandrma ebekeleri birbirine bal hava yollarndan oluan kapal ve karmak bir sistemdir. Bu sistemin herhangi bir noktasndaki bir deiiklik dier noktalarda ok farkl etkiler yapabilmektedir. Ocakta hazrlk galerilerinin srlmesi, yeni havalandrma yollarnn almas, baz ocak kesimleri ve retim panolarnn iletmeye kapatlmas veya yenilerinin almas, vantilatr yerlerinin deitirilmesi ve benzeri haller karsnda direnlerde ortaya kan farkllklar hava dalmna etki eder. Bu konularn ne gibi bir sonu yaratacann nceden bilinmesi saysz yararlar salar. Dier taraftan yer alt retim katlarnn gittike derinlere inmesi ve karmaklamas havalandrma maliyetlerini arttrmaktadr. Bu maliyetlerin en alt dzeye indirilmesi ancak mekanik yolla salanan hava akmnn daha ekonomik kullanmyla elde edilebilir. Bu amalarn gerekletirilebilmesine ynelik olarak eitli bilgisayar programlar mevcuttur. Bu programlarn istedii; aspiratr verileri, ocan yollarndaki ve kavaklarndaki diren, scaklk, basn vb. bilgileri girilerek ocak havalandrma ebekesinin bilgisayarda bir benzetiimi yaplmaktadr. Bu ekilde, yaplacak deiikliklerin sonular bilgisayarlardan ok ksa sreler iinde elde edilebilmektedir.
31
3.4. Havalandrma Sistemleri 3.4.1. Doal Havalandrma Basncnn Oluumu Doal havalandrma basnc giri ve k hava younluunun farkl olmas nedeniyle oluur. Ocan giri ve k kuyu ve galerilerinde hava younluunun ayn olmamas sonucu oluan basn farknn ocak ierisinde oluturduu hava akm olarak tanmlanr. Souk hava younluunun scak havaya gre daha fazla olmas, souk hava kolunun scak hava koluna oranla daha ar olmasna neden olacaktr. Ar hava stunu, bileik kaplar esasna gre aaya doru harekete geecektir. Bu hareketin devamll ise ocan doal olarak havalandrlmasn salayacaktr. Ocan hava giri ve k kuyu kotlar ayn olduunda normal koullarda doal havalandrma sz konusu deildir. Doal havalandrmada havann yn yaz ve k aylarnda farkl ynlerde olumaktadr. zellikle derin ocaklarda doal havalandrma basnc nem kazanmaktadr. Bu nedenle ocak iletmeye balamadan, proje aamasnda doal havalandrma dikkate alnmaldr. 3.4.2. Suni havalandrma Doal havalandrma esnasnda scaklk farkndan dolay havalandrma akmnn yn deitirmesi ocak havalandrmasn olumsuz etkiler. Bu nedenle zellikle kmr ocaklarnn suni olarak havalandrlmas gerekmektedir. En dip kota indirilen temiz hava btn oca dolaarak nefesliklerden yukar kar ve pervaneler tarafndan emilerek dar atlr. Genellikle ana havalandrma emici (aspiratr), tali havalandrma pervaneleri ise (vantilatr) fleyicidir. 3.4.3. Seri/Paralel Havalandrma Seri havalandrma, havann hibir kola ayrlmadan birbirini takip eden panolar dolamas halidir. Grizulu ocaklarda seri havalandrma sakncaldr. Paralel havalandrmada her panodan temiz hava geer. 3.4.4. Tali Havalandrma Tali havalandrma, lam, bayukar gibi dier bir alma yeri ile irtibat olmayan, ana pervane ile hava gnderilemeyen yerlerin havalandrlmas olarak tanmlanabilir. fleyici ve emici olmak zere iki farkl ekilde yaplr. 3.4.4.1. fleyici Havalandrma Bu sistemde hava, fleyici bir pervane ile hava borular veya vantpler ierisinden arna gnderilmekte, kirli hava ise tm galeri kesiti iinden geri dnmektedir. Bu sistemin avantajlar: alma yerine dorudan temiz ve serin hava gelmektedir. Hava borusu elastik malzemeden olabilmektedir. Arn daha iyi ve abuk havalandrlmaktadr.
32
Dezavantajlar ise: Arn gerisi galeri ii iyi havalandrlamamaktadr. Galeri kesitindeki dk havalandrma hz nedeniyle ateleme sonras oluan zararl gaz ve tozlar ocak ortamnda daha fazla alanda ve srede etkili olmaktadr. Arndaki yksek hava hz ii sal asndan iyi olmamaktadr. 3.4.4.2. Emici Havalandrma Bu yntemde arndaki kirli hava emilerek borularla alma yerlerinden uzaklatrlmaktadr. Temiz hava ise oluturulan alak basn nedeniyle galeri kesiti iinden arna kadar gelmektedir. Avantajlar; Toz ve gaz alma yerinden annda uzaklatrlmaktadr. Arn gerisinde galeri iinde hava daima temiz durumda bulunmaktadr. 3.4.5. Scaklk 5-25 oC Normal alma 30-32 oC Normal ilerde zorluk verir 25-30 oC Ar ilerde durgunluk verir 32-35 oC Durgun havada allmaz
35 oC den sonra normal ite ancak 30 dakika allabilir. 3.4.6. Gerekli Hava Miktar Havalandrma ileminde alma yerlerine gnderilmesi gereken hava miktar deiik gereksinimler iin hesap edilmelidir. Bunlar; Solunum, Kullanlan patlayc madde miktar, Ocaa yaylan gaz miktardr. Solunum iin gerekli hava miktarlar her bir ii iin u deerlerdir. Grizu miktar ok az olan ocaklarda Grizu miktar yksek seviyeli ocaklarda 3.4.7. Hava lme stasyonlar Hava lme istasyonlar; 1. Hava giri ve kn ayran ksmlarda, havann ikiye ayrld ksmlarda, 2. Tek girile havalandrlan topuklarda, topuk hattnn girilerinde ve son rekubun sonunda, 3. Uzun ayaklarn alt taban yolu giriinde, 4. Her alma yeri iin hava giri yerinde tesis edilmelidir. : 1-2 m3/dak : 20-25 m3/dak Grizu miktar orta seviyede olan ocaklarda : 3-6 m3/dak
33
3.5. Ocak Havas Ocak havas, atmosferik hava ile ocakta bulunan gazlar ve bunlarn karmndan oluur. Yerstnden ocaa girerek iyerlerine ulaan havaya giri havas, alma yerlerinde kirlenerek oca terk eden havaya da dn havas denilmektedir. Bu nedenle ocak havas temiz ve kirli hava olmak zere iki gruba ayrlabilir. Ocaklarda henz kirlenmemi olan temiz havann yerstndeki atmosferik hava ile ayn bileende olduu kabul edilir. Temiz ocak havasn oluturan gazlar hacimce; % 78,09 azot, N2, % 20,95 oksijen, O2, % 0,03 karbondioksit, CO2, % 0,93 argon, neon, kripton, xenon, helyum, hidrojen ve ozondur. Ayrca daima ve deien miktarlarda da su buhar bulunur. Havadaki su buhar ierii hacimce % 1 civarndadr, fakat N2/O2 orann etkilemez. Yeraltna gnderilen temiz hava, iyeri evresindeki cevher, kmr ve kaya ortamndan gelen zararl gazlar ile birlikte, cevher ile kmrn oksidasyonu sonucu ocak havasna karan gazlar ve oluan tozlar nedeniyle kirlenmekte, yeraltnda alanlarn solunumu, delme-patlatma ilemleri ve kullanlan eitli makinalarn altrlmas sonucu oksijen miktar azalmaktadr. Bu ekilde oluan kirli ocak havas, ierdii kirleticilerle ve dolaysyla tad zelliklere gre aadaki ekilde snflandrlabilir. Pis hava : % 20den daha az oksijen ierir. Bu zellie sahip iyerlerinde alanlarda ksa sre iinde yorgunluk belirtileri grlr. Bu hava, boucu zellik gsterdiinden boucu hava olarak da isimlendirilebilir. Zehirli Hava : Organizmay fiziksel etkileriyle bozan ve insan hayat iin son derece tehlikeli olan gazlar ieren havadr. Bu zehirli gazlar: karbonmonoksit (CO), hidrojen slfr (H2S), azot oksitleri (NO, NO2, N2O3 ve dierleri), kkrt dioksit (SO2) ve radon (Ra) gazlardr. Patlayc Hava : CnH2n+2 genel forml ile gsterilen metan (CH4), etan (C2H6), propan (C3H8), btan (C4H10) ile hidrojen (H2), karbonmonoksit (CO) gibi btn yanc gazlar bnyesinde bulunduran havadr. Bunlarn en nemlisi hidrokarbonlar ve zellikle metan olup, metan ile havann karm madencilikte grizu olarak isimlendirilir. Yksek patlama iddetine sahip olduundan madencilerin korkulu ryasdr. Tozlu Hava : eriinde ta ve/veya kmr tozu bulunan havadr. Patlayc ve sala zararl zelliklere sahip olabilir. Kmr tozu her iki zellii de tar. Ta tozu ise daha ok sala zararldr ve genel ad pnmokonyoz olan akcier toz hastalklarna neden olur.
34
3.5.1. Ocak Havasndaki Gazlar Oksijen (O2) Renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Suda ok az znr. Solunum ve yanma olaylar iin kanlmaz bir gazdr. Ocaklarda oksijen azalmasna neden olan balca kaynaklar unlardr: Organik (aa) ve inorganik(kaya ve cevher) maddelerin oksidasyonu, Ocak yangnlar, metan ve kmr tozu patlamalar, Yanta veya kmr atlaklarndan fazla miktarda metan veya karbondioksitin ocak iine yaylmas, alanlarn solunumu, Patlamal motorlarn egzoz gazlar ve ak alevli lambalar. Oksijen Azalmasnn Fizyolojik Etkileri % 2118 arasnda nemli bir etki yoktur. Uzun srede ba ars grlebilir. % 1814 arasnda solunum sklar, nabz artar, koordinasyon bozulur. (1500m ykseklikteki durum) % 149 arasnda solunum sk ve kesiklidir. Bulant ve halsizlik, kulakta uultu ve nlama balar. % 95 arasnda oluan rahatszlklarda artma grlebilir ve ksa zamanda komaya girilir. (10000m ykseklikteki durum) % 50 arasnda yaam olanakszdr. Yeraltnda hi havalandrlmayan veya kt havalandrlan yerlerde patlamalardan veya yangnlardan sonra oksijen konsantrasyonu % 1-3e debilir. Byle bir ortamda solunum ani lme neden olur. Bu nedenle, eski retim blgeleri, kr bacalar vb yerler ok iyi gzlenmeli, gerekli nlemler alnmal ve kontroller yaplmaldr. Oksijen konsantrasyonunun dme nedeni, karbondioksit veya dier gaz oranlarnn artmas deilse, alanlarn dk oksijen konsantrasyonlarna almas olasdr. rnein, 40005000 m ykseklikte yaayan insanlarn salkl olduklar bilinmektedir. Normal atmosfer koullarnda ve dinlenme durumundaki bir kii dakikada 1520 kez soluk alr ve bu srada 57 litre havay solur. Hareket halinde veya alma srasnda solunan hava 20 litre/dakikaya ve ar alma durumunda 40 litre/dakikaya ulaabilir. Solunan hava daha nceki soluma nedeniyle bir miktar kirlenmi olacandan, hava kirlilii nedeninin yalnz alanlarn solunumuna bal olduu ocaklarda, ii bana temiz hava gereksinimi 1 m3/dakikadan az olmamaldr.
35
Oksijen lm Aletleri 1. Emniyet lambas 2. Kimyasal yntemle oksijen lm 3. Fiziksel yntemle oksijen lm 4. Elektrokimyasal yntemle oksijen lm Azot (N2) Atmosfer koullarnda atl (inert) bir gazdr. Renksiz, kokusuz, tatsz ve havadan hafif bir gazdr. Azot yanc ve zehirli bir gaz olmamakla birlikte eitli oksitleri ok zehirli olabilmektedir. Ortamda bulunan azot gaznn artmas, oksijen konsantrasyonunu dreceinden solunum yetmezlii ve boulmalara neden olabilmektedir. Ocaklardaki Azot Kaynaklar Organik maddelerin bozumas. Patlamalar (1kg nitrogliserin 135 lt azot ieren 640 lt gaz aa karr). Sedimantasyon srasnda oluarak zamanla kmr ya da yanta atlaklarndan tek bana veya metan ile birlikte ocak iine azot yaylmas. Eski retim blgelerindeki oksijen eksiklii olan havann ocak iinde yaylmas. Ocak havasnn azot ierii ok az deiir. Ancak, barajlanm olan eski retim blgelerindeki azot ierii %1020 veya daha fazla deiiklik gsterebilir. Karbondioksit (CO2) Renksiz, hafif asit kokusu ve tadnda olan bir gazdr. Havadan ar olduundan ocakta retim boluklarnn taban ksmlarnda toplanr. Gz, az ve burun mukozasn tahrip eder. Yksek konsantrasyonlarda (%20) cilt zerinde yanma etkisi gsterir. Havadaki karbondioksit miktar artarsa (%1 veya daha fazla) soluk alma sklar. % 3lk konsantrasyonda solunum, dinlenme durumuna oranla iki kat artar. Bu durum alan bir insan iin lmle sonulanabilecek niteliktedir. % 5lik konsantrasyonda solunum 3 kat artar ve zorlar. % 10luk konsantrasyonda komaya girilir, zamanla %2025e ulaan konsantrasyonda lm kanlmazdr. Karbondioksitli hava organizmay etkilemedii iin boucu hava olarak nitelendirilir. Ocak havasnda msaade edilen maksimum CO2 konsantrasyonu % 0,5tir.
36
Ocaktaki Karbondioksit Kaynaklar Aalarn rmesi: Ocak havasndaki nem ve scaklk bakterilerin remesine ve dolaysyla rmeye neden olur. Bu srada bol miktarda karbondioksit aa kar. Bu duruma uygun yerler, hava dn yollar ve eski retim blgeleridir. Bu nedenle eski retim blgeleri iilerin giremeyecei ekilde kapatlmaldr. Kmrn oksidasyonu (kendiliinden yanma): Kmrn oksidasyonu sonucu bol miktarda karbonmonoksit ile karbondioksit oluur. Uucu maddesi fazla olan kmrlerde oksidasyon hz artar. Kmrle temas eden hava kesilmez veya oluan scaklk bol miktarda hava ile uzaklatrlmazsa yangn kanlmazdr. Kmrleme olay: Kmrleme srasnda bitkisel maddelerin deimesinden bir miktar karbondioksit ve metan oluur ve sakl kalabilir. Oluan bu karbondiksit ve metan zamanla ocak ierisine tanabilir. Metann flenerek yaylmas srasnda genellikle bol miktarda karbondioksit de yaylr. Karbonatlarn ayrmas: Slfrl mineraller ve su oksijenle reaksiyona uradnda slfrik asit oluur. Oluan slfrik asit kalker, magnesit, dolomit, siderit gibi kayalar etkileyerek karbondioksit olumasna neden olur. Piritli cevher iletilen baz ocaklarda gnde 1000m3 karbondioksit olutuu tespit edilmitir. Volkanik olaylar: Volkanik olaylar sonucu yerstne ulaamayan karbondioksit ve dier gazlar basn altnda atlaklardan szarak ocaklara ulaabilir. Patlatmalar: 1kg patlayc madde patlatldnda 0,5m3 zararl gaz aa kar ve bunun 0,25m3 karbondioksittir. alanlarn solunumu: Bir insann soluyarak dar verdii havann yaklak % 4 karbondioksit olabilir. Bir insan saatte 50 lt veya daha fazla karbondioksit yayabilir. Patlarl motorlar: Birim g bana saatte 60 lt karbondioksit oluabilir. Ak alevli lambalar: Saatte yaklak 67 gr petrol rn yakarlar ve saatte 10 lt karbondioksit olutururlar. Yangnlar ve patlamalar: Ocak yangnlar, metan veya metan-kmr tozu patlamalar sonucu bol miktarda karbondioksit oluur. Yangn nedeniyle kapatlm eski retim blgelerinden de, barometrik basn deiiklikleriyle bol miktarda karbondioksit ocak havasna karr. Bu nedenle eski retim alanlarnn ok iyi barajlanmas, denge barajlarnn kurulmas ve havalandrmann iyiletirilmesi gerekir. Karbondioksitli Ortamda Yaplmas Gerekenler: Karbondioksit, younluunun fazla olmas nedeniyle tabanda toplanr ve zor dalr. Bu nedenle yeterince havalandrlmayan yerlerde tehlike gsterecek konsantrasyonlarda toplanabilir. Dolaysyla srekli olarak gzlemler, kontroller ve lmler yaplmal, gerekli nlemler (salam barajlar, denge barajlar, havalandrlmayan yerlerin kapatlmas vb) alnmaldr.
37
Karbonmonoksit (CO) Renksiz, kokusuz ve tatsz bir gazdr. Younluunun havann younluuna ok yakn olmas nedeniyle ocak havas iinde her noktaya yaylm ekilde bulunur. ok dk konsantrasyonlarda bile zehirleyici etkisi vardr. Maden yangnlarnda meydana gelen lm olaylarnn % 90ndan fazlas karbonmonoksitten kaynaklanmaktadr. Karbonmonoksitin insanlar zerindeki etkisi, kandaki hemoglobin ile birlemesi ve hemoglobinin dokulara oksijen tama kabiliyetini felce uratmasyla kendini gsterir. Hemoglobinin karbonmonoksite kar ekicilii oksijene gre 250-300 kat fazladr. Bu nedenle solunan havada ok az karbonmonoksit ve yeterli oksijen bulunsa bile kan karbonmonoksiti absorbe eder. Karbonmonoksitli havann solunmasnda nce ba ars, ba dnmesi sonrada bulant ve halsizlik grlr. Daha ileri safhada (yksek karbonmonoksit konsantrasyonu veya uzun solunum sresi) denge bozukluu, kendini kaybetme grlr ve komaya girilir. Sonu, fel ve lmdr. Yapay solunum gibi zmler yararszdr. Karbonmonoksit zehirlenmesinin derecesi ve hz aadaki faktrlere baldr. Hava ierisindeki karbonmonoksit konsantrasyonu, Birim zamanda solunan havann miktar, Kan dolam hz (dinlenme ve alma durumundaki farkllk), Zehirli havann srekli veya aralkl solunmas (rnein sigara duman %5-7 orannda karbonmonoksit ierebilir. Ancak dumann aralkl solunmas nedeniyle ciddi zehirlenme olmaz.
Tablo 2 Karbonmonoksit Tehlike Snrlar
Grup
Zehirlenme Derecesi
Solunum Sresi
CO konsantrasyonu (1000C ve 760 mmHg de % olarak) 0,0016 0,048 0,128 0,4
1 2 3 4
ok az Hafif zehirlenme Ciddi zehirlenme lm
Birka saat 1 saat ve daha az 30-60 dakika ok ksa zaman
Hava iindeki snr deeri 50 ppm (%0,005)dir. 200 ppme ulaldnda tahlisiye cihaz ile allr.
38
Karbonmonoksit Oluum Nedenleri: Maden ocaklarnda karbonmonoksit aada belirtilen olaylar sonucu aa kmakta ve ocak havasna karmaktadr. Kmrn oksidasyonu: Kmrn oksidasyonu sonucu bol miktarda karbonmonoksit ile karbondioksit oluur. Ocak yangnlar ve patlamalar: ok kk aptaki yangnlar bile nemli karbonmonoksit oluumuna neden olurlar. 1m3 kuru aacn btn karbonu karbonmonoksite dnecek ekilde yanarsa, 673kg veya 570m3 karbonmonoksit meydana gelir. rnein iki direk ve bir boyunduruktan ibaret bir normal galeri ba 97m3 karbonmonoksit oluturabilir ve 4-5m2 kesitli bir galerinin 2km uzunluu iindeki havay zehirleyici duruma getirebilir. % 75 karbonlu 1kg kmrn yanmas durumunda ise 1,5m3 karbonmonoksit oluur. Metann tek bana yanmas (metan patlamas) srasnda karbonmonoksit olumaz. Ancak metann yanmas kmr tozunun bulunduu ortamda meydana gelirse, son aamada kmr tozu patlamas olur ve bol miktarda CO oluur. Patlatma ilemi: 1kg patlayc madde yaklak olarak 0,04m3 CO aa karr. Tam yanmann olmad patlamalarda CO k artabilir. Kmrde yaplan patlamalar daha tehlikeli olabilir. Patlarl motorlar: Patlarl motorlarn egzoz gazlar hacimce %3,57 CO ierebilir. Karbonmonoksitli Havadan Korunma: Karbonmonoksiti oluturan kaynaklar gz nnde tutularak CO oluabilecek blgeler ve faaliyetler titizlikle incelenmelidir. zellikle, yangn nedeniyle kapatlm sahalarn evresi byk tehlike oluturabilir. Yangn barajlarnn yapmnda veya salamlatrlmalar srasnda lmler ihmal edilmemeli ve grevli ekipler CO maskelerini takmaldr. CO konsantrasyonunun artmasn nlemek iin ana ve yardmc havalandrma salanmaldr. Kmrn oksidasyonunu nlemek iin hava kaaklar kontrol edilmeli ve nlenmelidir. Karbonmonoksitten korunmak iin en uygun yol CO oluumunun srekli olarak kaytlarnn tutulmasdr. Ocak havasnda CO varl saptandnda CO maskeleri taklarak ortamdan hemen uzaklalmas gerekir. Bu maskelerde CuO ve MnO2 ieren bir katalizr tabaka vardr. Katalizr tabaka zerinden geen hava iindeki CO, CO2 ye dnr. Bu tabaka zerinde ayn zamanda amonyak ve H2S de tutulur. Ancak havann neminden etkinliini kaybeder. Hava, higroskobik bir tabakadan geirilse bile, maskelerin kullanlmas kstldr. Bu nedenle CO maskeleri alrken kullanmak iin deil tehlikeli ortamdan uzaklamak iin kullanlr. Maskelerin kullanm sreleri retici firmalar tarafndan belirtilmekte olup yaklak olarak 1 saattir. CO maskelerinin etkinlii ortam havasna (havann oksijen ieriine) baldr. Oksijen konsantrasyonunu %15in altna dt ortamlarda kullanlamaz. Bu nedenle bu tr ortamlarda oksijen ferdi kurtarclarn kullanlmas uygundur.
39
Hidrojen (H2) Renksiz, kokusuz, tatsz bir gazdr. ok hafif olup zayf, parlak ve ok scak bir alevle yanar. %4,1-74 oranlarnda patlama zelliine sahiptir ve en tehlikeli konsantrasyonu %28,6 dr. Hidrojen Oluumu Aklerin arj edilmesi sralarnda Kmr ve potas ocaklarnda grlr. Yanta ve kmr bnyesinde bulunur. Ani gaz pskrmelerinde CH4, CO2 ve N2 ile birlikte %84-93 oranlarnda yayld saptanmtr. Oksidasyon srasnda ve yangnlarda ayrma rn olarak oluur. Ocak yangnlarnn su ile sndrlmesi srasnda oluan su buhar kzgn kmr zerinden getiinde su gaz (jeneratr gaz) oluur ve patlama olur. Hidrojen gaznn bulunduu ortam zel olarak havalandrlmak suretiyle korunma nlemi alnabilir. Hidrojen Slfr (H2S) Hidrojen slfr, rk yumurta kokusunda, renksiz, yanc bir gaz olup hava ierisinde % 6 orannda patlayc zellie sahiptir, ancak bu konsantrasyonda ok nadir bulunur. Suda ok kolay ve abuk znr. ok zehirlidir, gz ve solunum yollarn tahri eder. En dk oranlarnda bile kokusundan saptanabilir. Ancak H2Sli ortamda srekli olarak kalnd takdirde burunun koku alma duyarl azalr. Havadan ar olup, ocakta taban ksmlarnda bulunur. Hacimce; % 0,01lik konsantrasyonda birka saatte az etki grlr. % 0,02lik konsantrasyonda bir saat iinde etki grlr, ciddi tehlike yoktur. % 0,05-0,07de ile 1 saat arasnda nemli etki vardr ve zehirlenme olabilir. % 0,07-0,1 arasnda ok ksa zamanda lm olur. % 0,1lik ve zerindeki konsantrasyonda ani lm olur. Emniyet snr, 8 saatlik sre iin % 0,002dir. Hidrojen Slfrn Ocaktaki Kaynaklar Organik maddelerin znmesi, bu nedenle sulu eski retim blgelerine girite ok dikkatli olmak gerekir. Pirit, jips vb.nin su ile ayrmas. zellikle kaya tuzu ocaklarnda atlaklarda ve boluklarda toplanabilir ve buralardan ocak iine yaylmas ok tehlikeli olur. Kkrtl gaz kartan volkanik kaynaklardan yaylma olabilir. Patlatma ilemlerinde tam olmayan patlatmalar, patlatma kablolarnn yanmas ve kmr damarlarndaki yanmalar. Nadiren de olsa metanla birlikte yayld grlmtr.
40
Korunma Suda ok kolay ve abuk znme zellii nedeniyle su birikintilerinin bulunduu ocaklarda ok dikkatli olunmas gerekir. Su birikintilerinin evresinde gaz kokusu ktnda tehlikeli durumlar oluabilir. Su birikintisine den bir ta veya cevher paras veya bir direk H2Sin bol miktarda aa kmasna ve lmlere neden olabilir. Bu nedenle durgun su birikintilerinin oluumuna izin verilmemelidir. H2S olutuu blgeden bol ve temiz hava ile tanmaldr. Oluumun srekli olduu yerlerde su spreyi ile ktrlmelidir. Kkrtdioksit ( SO2) Renksiz, keskin ve zel kokulu bir gazdr. Havadan ar, yanmaz, kuvvetli kkrt kokulu, tahri edici ve boucudur. Ocakta taban ksmlarnda bulunur. Slfrl maddelerin yanmasndan meydana gelen bu gaz gzleri, burnu, nefes borularn ve akcierleri tahri eder. ok dk konsantrasyonlarda (%0,002) bile hissedilir ve %0,05 konsantrasyonda ok ksa srede lme neden olur. Ocakta izin verilen snr %0,0007dir. Slfrl cevherlerin veya yantalarn bulunduu ocaklarda ocak yangnlar ve patlamalar sonucu oluur. Bu nedenle zellikle pirit ocaklarnda tehlike oluturur. Patlatmalar sonucu pirit tozu oluur ve bu toz yanabilir ve patlayabilir. Bu srada H2S ve SO2 oluur. Pirit tozunun byk younluu nedeniyle, oluan bir patlama, kaz aynasndan uzaklara ulaamaz ancak yine de tehlikelidir. Korunma Yukarda belirtildii gibi bir patlamann olumamas iin pirit ocaklarnda patlatma yaplan kaz aynasnda alnmas gereken nlemler: Etkin bir havalandrma, Patlatma yaplmadan nce arn ve yantalarn su spreyi ile slatlmas, Patlama deliklerinin slak kil ile iyice sklanmas, Patlatma ilemlerinin vardiya sonuna kaydrlmas, Barutulara gaz maskelerin verilmesi. Azot Oksitleri (N2O, NO2, N2O2, N2O3, N2O4, N2O5) Azot oksitleri, maden ocaklarndaki yangnlardan ve patlamayan dinamitlerin yanmasyla meydana gelen gazlardr. Bu gazlar ayn zamanda ocak ierisinde alan gaz, benzin ve dizel motorlardan kan egzoz gazlarndan meydana gelebilmektedir. Azot oksitleri nitratlarn ve nitratl maddelerin ayrmalar sonucu oluur. NO2, ar ve krmz-kahverengi renkte olup, patlayc madde dumanlarnn karakteristik rengini verir. NO2 dndaki tm azot oksitleri zehirlidir. Gz, burun, az mukozasn, akcier ve bronlar tahri eder. Akcierlerde nitrik asit oluturduundan yapay solunum veya temiz havann
41
yarar yoktur. Bu nedenle zellikle patlatmalardan sonra ok dikkat edilmelidir. Su tarafndan kolayca absorbe edildiklerinden patlatmalardan sonra uygulanacak su spreyi havalandrma sresini ksaltabilir. Dier bir oluum kayna da egzoz gazlardr. NO2 nin insan zerinde oluturduu etkiler: %0,006da ksrk balar. %0,010,015 arasnda ksa srede tehlikelidir. %0,020,07de ksa srede lm olay meydana gelir. Tehlikesiz kabul edilecek oran %0,00025 dir. Emniyet snr ise %0,003 tr. Azot oksitleri az miktarda solunduunda akcierlerde toplanr ve nitrik asit oluturur. Etkisi bir sre sonra grlebilir. Solunduu andan itibaren 2030 saatlik sre sonucunda lmlerin meydana geldii grlmtr. Bu nedenle azot oksitlerinin solunmas kesinlikle nlenmelidir. Metan (CH4) CnH2n+2 genel formlyle bilinen hidrokarbonlarn gaz elemanlarnn (metan, etan, propan ve btan) birlikte dnlmesi gerekir. Ancak, ounlukla rastlanmas ve dierlerine yakn zellikler gstermesi, metan gazndan daha fazla sz edilmesine neden olmutur. Bu gazlarn bir veya daha fazlasnn hava ile karmna grizu denmektedir.
Metan Molekl Metan renksiz, kokusuz bir gaz olup, younluu, 0,716 kg/m3tr. Havaya gre spesifik arl 0,554 olduundan hafiftir ve tavanda toplanr. Hava iinde ok abuk dalr. Hava ile kartnda tekrar ayrlma olana yoktur. Zehirli deildir. Dokular zerinde bir etkisi yoktur. Ancak fazla miktarda metan bulunan havada oksijen oran dk kalacandan boulma olay grlr. Asl tehlike metann yanc ve patlayc olmasndan ileri gelir. Tam yanma metan hava orannn 1/11 olduu durumda veya %9,5 konsantrasyonda olur. Ancak yanmay douran kaynan cinsi, iddeti ve sresi, karbondioksit ve su buharnn varl, basn ve galerinin ekli de etkili olduundan tehlikeli patlama konsantrasyonu %515 olarak kabul edilir. Patlama iin gerekli scaklk 6507500Cdir.
42
ekil 6 Havada Bulunan Metan Ve Oksijenin Hacimsel Olarak Yzdeleri le Patlama Riski Oluturmasnn Coward geni zerinde Gsterilmesi. Metan konsantrasyonu %5in altnda ise patlama olmaz, yanar. Fakat yksek scaklkta (100
0
Cde %5,5, 1750Cde %5, 2500Cde %4,5, 6000Cde %3 konsantrasyonda) patlama olabilir.
%15in zerindeki konsantrasyonlarda, 0,53 olan yksek zgl s ve oksijen azl (%12nin altnda) yznden patlama zellii yok olur. Bu deerler metan-hava karmna ait snrlardr. Karmda baka yanc ve patlayc gazlar (etan, hidrojen, karbonmonoksit vb.) varsa patlama snr deerleri deiebilir. Metan patlamasnda iki trl etki grlr: 1- leriye ok (iddetli dalga) : Gazn genlemesinden dolay olan etkidir ve patlama merkezinden uzaklara doru yaylr. 2- Ters Dalga (ikincil dalga) : Oluan vakumdan dolay meydana gelir ve evreden merkeze doru yaylr. Metan patlamas sonucunda scaklk, gaz konsantrasyonuna ve ortam basncna bal olarak 185026500Cye ulaabilir. Patlama sonucunda nce ileriye doru bir skma olur, basn ykselir. Dolaysyla ters dalga olayndaki basn daha yksek olup hasar da daha byktr. Bu gelimenin baka bir sonucu olarak patlama sonucu oluan yksek basn byk hacimdeki bir havay kk bir hacimde sktrr ve dolaysyla bu hava iindeki metan konsantrasyonu artarak patlama snrna ular. Hem ortamn basnc yksek hem de s mevcut olduundan ilk patlamann ardndan ikinci ve ok daha byk bir patlamann olmas beklenebilir.
43
Metan alevinin rengi, (konsantrasyona bal olarak) maviden ak mavi ve beyaza deiir. Alevin hz ise yanma merkezinin konumuna baldr. rnein srlmekte olan bir galerinin arnnda oluan patlamann alevi girie doru ok daha hzl (>>100m/s), fakat ayn galerinin giriindeki bir patlamann alevi, arna dou olduka yava (0,6 m/s)hareket eder. lk alev merkezden evreye doru geliir ve btn oksijeni yakar. Daha sonra ters dalga etkisiyle gelen oksijenle geri kalan gazlar yanar ve alev yn merkeze dorudur. Metann Patlama Nedenleri 1- Patlamalar: Uygun biimde yaplmayan patlamalar (temizleme, doldurma, sklama, patlayc madde seimi ve miktarnn hesaplanmasndaki hatalar) sonucu oluan s, metan kolaylkla patlatabilir. En nemli ve sk grlen bir kaynaktr. 2- Ocak yangnlar ve ak alev: Ocak yangnlar, kibrit, akmak vb, kzarm emniyet lambas kafesi metan patlamalarndaki nemli nedenlerdendir. 3- Elektrik arklar: Dili kutular, arzal ve bakmsz elektrik ebekeleri, ksa devre vb yksek s bakmndan en tehlikeli kaynaklardr. 4- Egzoz gazlar: ok scak olan egzoz gazlar metan patlatabilir. Egzoz gazlar soutularak gerekeli nlem alnabilir. 5- Talarn srtnmesi: Tavan krlmalar srasnda, kuvars taneleri, srtnme sonucu kvlcm kartabilir ve dolaysyla ayak arkasnda tavan boluklarnda toplanm olan metan patlatabilir. 6- Metallerin taa Srtnmesi: zellikle delici makine ularnn skarak snmas nemli bir patlatma kaynadr. 7- Metalin Metale srtnmesi: Metallerin birbirine srtnmesi sonucu oluan s nemli bir patlatma kayna olup sk rastlanr. Bu nedenle vantilatr kanatlar alminyumdan imal edilir ve % 6dan fazla magnezyum iermez. Madeni direk krlmalar da kvlcm retebilir. Bu konuda makine donanmn hareketli metal paralarna dikkat edilmelidir. 8- Statik elektrik: Basnl hava, pnmatik dolgu vb sistemler statik elektrik ile yklenebilirler. Bu sistemlerin u ksmlarndan veya kaak nedeniyle dearj olabilirler. Metan Oluumu Bitki artklarnn durgun bir havada kmrlemeye balamas yani sellozun paralanmas sonucu bol miktarda metan ve karbondioksit oluur ve kmr ile yantalar iinde sakl kalr. Sellozun ayrmasna bakteriler ve mantarlar neden olur. Is ve basncnda nemli rol vardr. Metan, kmrn yan sra kaya tuzu, potas, kkrt ve demir madenlerinde de grlebilir.
44
Oluan gaz ocaklarda iki ekilde bulunur. 1- Serbest Gaz: Kmr ve yanta gzeneklerinde, atlaklarnda sakl kalan metandr. Basnca, gzenek yapsna bal olarak ve yeni yzeylerin almasyla aa kar. 2- Bal Gaz: Kat-gaz faznda bnyede olan metandr. Basnca, scakla, geirgenlie bal olarak serbest kalr. Metan Varlnn Bal Olduu Faktrler Ocaa yaylan metan miktar aadaki faktrlere baldr. Damar yaps: Baz damarlar ok metan iermekte, bazlar ise az metan iermektedir. Genellikle kaln (geirgenlii az) ve uucu maddesi fazla (%10-%30) olan damarlar daha fazla metan ierirler. Kmrn ya ve younluu da nemlidir. Ya daha fazla olanlarda fazla metana rastlanr. Derinlik: Az (s) derinlikte metan ierii de azdr. atlaklardan yerstne karak azalmtr. Derinlik arttka kmrn geirgenlii azalr ve fazla miktarda metan sakl kalr. Orojenik olaylar: Faylar ve zellikle ters faylar, dom yaplar fazla metan toplanm olan yerlerdir. retim alan genilii: Metann yaylmas ak yzey ile doru orantldr. Geni alana yaylm ocaklarda daha fazla metan ile karlalr. Ocaklarn eskilii: Henz iletilmeyen ocaklarda metan sakl kalr ve fazla miktarda bulunur. Eski ocaklarda ise metan yaylm ve azalmtr. Metan Yaylmasnn Deime nedenleri 1- Ayak arkasnn oturmas: Ayak arkasnn oturmas srasnda basnla ilgili olarak metan yaylm artar. Yksek basn blgesinden alak basn blgesine metan ak olur. 2- Kaz: Kaz srasnda yeni yzeylerin ortaya kmasyla metan yaylm artar (kaz vardiyas sonunda ve kazy takiben metan yaylm artar.). Havalandrma hesaplar yaplrken metan yaylmnn niform olduu kabul edilir. 3- Havalandrma basnc: Vantilatrn emici olarak altrlmas durumunda atmosfer basncndan az, fleyici olarak altrlmas durumunda ise atmosfer basncndan daha fazla basn retilmektedir. fleyici bir vantilatrn durmas halinde ocak havalandrma basnc decektir. Bu durumda metan yaylm artar. Emici sistemde ise durum tersinedir. 4- Barometrik basn: Yerst barometrik basncndaki deimeler ters orantl olarak etkiler. ocak havalandrma
basncna aktarlr. Bu nedenle barometrik basntaki deiimler ocaktaki metan yaylmn
45
5- Yanta: Kmrn ierdei metan ile yantalarn ierdii metan arasndaki oran %35-80 arasnda olabilir. Baz ocaklarda yantalar kmrden daha fazla metan ierir. Dolaysyla yeni yanta yzeylerinin artmas, tavan krlmas gibi durumlarda metan yaylm artar. 6- retim Yntemi: Birka damarn st ste bulunduu durumlarda damarlarn yukardan aaya veya aadan yukarya doru allmas metan yaylmn etkiler. nce stteki damarn allmas alttaki gazl damar rahatlatr. Metann Yaylm ekilleri: Normal Yaylm: Ocak faaliyetleri srasnda yeni yzeylerin almasyla metan ocak havasna karr. Bu yaylm gzle grlmeyen atlaklardan ve gzeneklerden olur. Yaylm yava ve sreklidir. Ocaklarn gazllk snflamas yaplrken esas alnan bu yaylmdr. Ocaklarn gazll retilen her ton kmre karlk yaylan metan miktar(m3/ton) olarak kabul edilir. Metann normal yaylmn oluturan kaynaklar ve bunlarn yaylmdaki oranlar aadaki gibi olabilir. Kaz yzeyleri (yaknda gazl damar varsa) Kazlm kmr Kazlm ta Gkteki kaya allmayan damar Ak yzey Gk %0-5 %5-10 %40-50 % 80 %10-15 %10-15 %20-25
Kmrdeki normal yaylm uzun sre devam edebilir. Bu nedenle yerstnde ve kapal silolarda da gaz yaylm ve dolaysyla birikim olabilir. flenerek Yaylm: Metann, faylardan, baz sondajlardan, gzle grlebilen atlak ve boluklardan ok miktarda ve flenme eklinde yaylmasdr. Genellikle kuyu kazs, rekup srme almalarnda ve gzenekli kumtanda rastlanr. Gaz ak bir atlaktan ve bir su gelirinden sonra gelmekte ve su azaldka artmaktadr. Gelen gaz borularla yerstne tamak mmkn ve uygundur. Bu tr gaz yaylm genellikle ksa mrldr. Ancak bazen yllarca ve hatta ocan mr boyunca devam eden yaylmlara rastlanmtr. Ani Pskrme: Yksek basnl gazn arn patlatmas ve kaya tozlaryla birlikte gelmesidir. Ani gaz ve kaya pskrmesi ismini almaktadr. Kmr damar iinde bulunan yksek gaz basnc sonucu, arn ile bu basn zonu arasndaki kmr topuunun bu basnca dayanamayarak paralanmas ve fazla miktarda gaz ve kmrn ocak imalatn doldurmasdr. zellikle bayukar srlmesi srasnda, askda kalan kmrn yerekimi ile gevemesi de gaz basncna eklenerek degaja msait damarlarda tehlike oluturmaktadr.
46
Olayn aklanmasna ynelik 2 ana teori bulunmaktadr. Yuvalanma teorisi: Bu teoriyle kat-gaz fazndaki kmr tozu ve gaz bir yuvada sakldr. Buraya yaklaldnda pskrme olur. Yksek basn altndaki gaz, az basnl zona doru hareket eder ve zayf zonu paralayarak olay meydana getirir. atlaklarda bulunan gaz ile absorbe edilmi gaz arasnda bir denge vardr. Ocak faaliyetleriyle atlaklardan aa kan gaz mevcut dengeyi bozar ve pskrmeye yol aar. Kaya Basnc Teorisi: Ocak faaliyetleri sonucu oluan arazi hareketleriyle bir ok meydana gelir ve eer gaz varsa pskrme olur. Gaz yoksa arazi hareketi eklinde kalr. Bu nedenle pskrmenin patlatmalardan sonra olutuu vurgulanmaktadr. Pskrme olaynn meydana gelmesi iin baz koullarn mevcut olmas gerekir. Kmr damarlarnda yeterli gaz konsantrasyonuna sahip bir zon bulunmaldr. Bu zondaki gaz ve kmr arasndaki denge kaya basncnn yardmyla kalkmaldr. Kmr iindeki gaz yeterli bir hzla kmal ve bu srada byk bir basn olumaldr. Oluan yksek basn zonu yeterli byklkteki bir yzeyden yeterli uzaklkta olmaldr. Ayrca, kmrn mekanik zellii (basn altnda deformasyona uramal ve kayatan daha az dayankl olmaldr.), filtrasyon zellii (basn altnda gaz geirgenlii olmal ve gaz k hz olmaldr) ve aerodinamik faktrlerde (kmr ve gaz miktar, gaz ak hz, meydana gelen statik ve dinamik basnlar) pskrme olayn etkilemektedir. Ani Pskrmeye Eilimin Tespiti 1- Serbest gaz basnc: Basn tam olarak llemez ancak adsorbe edilen gaz miktar llebilir. 2- Gaz k hz: Ani pskrme desorbe olan gaz miktaryla ilgilidir. Bu nedenle belli bir srede desorbe edilen gaz miktar llmelidir. 3- Damarn mekanik zellikleri: Mekanik dayanm ve deformasyona urama zellikleri tespit edilmelidir. 4- Kaya basnc dalm: Bilinmesinde yarar bulunmakla birlikte tehlikeli ve tehlikesiz zonlar arasnda nemli fark bulunamamtr. Ani Pskrme Olaynn nlenmesi 1- Ani pskrmeye eilimin tespiti: Yukarda belirtilen lm ve gzlemlerin yaplmasyla, damarlarn ve zonlarn ani pskrmeye eilimli olup olmadklarnn ncelikle bilinmesi ve daha sonra nlem alnmas gerekir.
47
2- Gaz basncnn azaltlmas iin baka bir damar kazs: Koruyucu damar olarak isimlendirilen bir damarn nce altrlmasyla daha alttaki ve ani pskrmeye eilimli damar rahatlatmak mmkndr. Ancak koruyucu damarn bulunmamas aradaki uzakln ok fazla olmas ve btn damarlarn ani pskrme eilimli olmas durumunda mmkn deildir. 3- Gaz basncnn azaltlmas: Yaplacak sondajlarla arnn ilerisindeki gazn k salanr ve basn azaltlabilir. Byle bir uygulama iki aamada etki gsterir. a. Kk bir pskrme olur. Arnda alan sondaj delii aplar 65140 mm. seilir ve 1 m/dakikalk bir ilerleme salanarak kk bir ani pskrme olaynn meydana gelmesi iin gerekli koullar yerine getirilmi olur. b. Gaz k olur ve gazn basnc azalr. Arna boylar 1520 m ve aralarndaki uzaklk ince damarlarda 2,53 metre, kaln damarlarda 11,5 metre olan delikler delinir. Delikten kan kmr miktar delik hacminden byktr. Bylece geirgenlik artm ve gaz k kolaylamtr. Alacak delikler yanta da kesmelidir. Bu yntemle gaz basncn 10 atm altna drmek mmkn olur. 4- Kaz hznn ayarlanmas: Ayan arn, ilerideki yksek basn zonuna hzla yaklamamaldr. Bylece arada salam bir baraj kalacaktr. 5- Su emprenyesi: Kmr arnna alacak 4045 mm. apl sondaj delikleri yardmyla 100500 atm basnta su enjekte edilir, bylece yksek basn zonu daha ileri atlm olur. Metana Kar Gvenlik nlemleri: 1. Havalandrma: Ocaa yeterli miktarda hava salayabilmek iin seilen vantilatrlerle metan konsantrasyonu tehlike snrnn altna drlebilir. Yedek vantilatr ve bunlara ait ikinci bir enerji kayna bulunmaldr. Havalandrma, aadan yukarya doru salanmaldr. Havalandrma ekipmanlarnn durmas halinde ocak boaltlmaldr. 2. Eit Ocak Akl: 1,5 m2den byk olmal veya basn farknn 150200 mmSS zerinde olmas salanmaldr. 3. Doal havalandrmaya izin verilmemeli, mutlaka mekanik havalandrma sistemi bulunmaldr. 4. Kark olmayan bir havalandrma ebekesi salanmaldr. 5. Btn ocak iin emici, yardmc havalandrmada fleyici, uzun ve eimli galerilerde emicifleyici havalandrma sistemleri uygulanmaldr. 6. Yardmc havalandrmada vantilatr dn havasna konulmamaldr. 7. Hava kaplar gvenli olarak yaplmaldr. 8. Gaz konsantrasyonlar dzenli olarak izlenmelidir. Havalandrma lmleri 15 gnden nce tekrarlanmaldr. Fakat, bamsz her iyerinde vardiya banda, vardiya sresince (13 saat ara ile) ve vardiya bitiminden 1 saat ncesine kadar srdrlmelidir.
48
9. Patlamaya kar nlemler (Ateleme Kaynaklarnn Engellenmesi): Metann tehlike oluturacak ekilde toplanmas nlenmeli ve kontrol edilmelidir. Bu amala yukardaki nlemler alnabilir. Birikmi olan metann patlamasn nlemek zere aadaki nlemler alnabilir. Ak alevli lambalarn kullanlmas, sigara iilmesi kesin olarak nlenmelidir. Exproof ekipmanlar kullanlmal ve kontrol altnda bulundurulmaldr. Patlatma ilemleri mmkn olduunca snrlandrlmaldr. Patlatma ilemlerinde gvenli patlayc maddeler(grizotin ku, grizotin ro) seilmelidir. Patlatma ilemlerinde uygun sklama yaplmaldr. Delik boyu 65 cm den byk olmaldr. Gerekirse delik azna kalker tozu ylmaldr. Kaynak yaplmas, elik kesilmesi gibi kvlcm oluturacak iler ancak yetkili kiilerin gzetiminde yaplmaldr. Patlamalar lokalize etmek: i. Havalandrma sistemini ayr havalandrmay salayacak devrelere ayrmak gerekir. Kirli havann tekrar tekrar kullanlmas nlenmelidir. Ayn havay kullanan ve birbirine seri olarak balanan retim blgeleri oluturulmamaldr. Bu durum ayn zamanda metan birikiminin nlenmesi asndan da yararldr, ii. Havalandrma sistemi, ana hava giri ve dnnn bir patlamayla kesintiye uramayaca biimde oluturulmaldr, iii. Metan patlamas sonucunda oluma olasl yksek kmr tozu patlamalarn nlemek iin gerekli yerlere ta tozu barajlar yaplmaldr. gibi nlemler alnmaldr. 10. zleme sistemi: Bir yeralt madeninin farkl ksmlarndaki hava miktar ve kalitesinin srekli llerek izlenmesi ve gerekli mdahalelerin yaplabilmesi iin bilgisayarla kontrol edilen otomatik izleme sistemleri kullanlmaktadr. Gnmzde izleme ve erken uyar sistemlerinin tm yeralt ocaklarnda kullanlmas mutlaka gereklidir. Ocak hava miktar ve kalitesine ek olarak, erken alglama-uyar, lme ve kontrol sistemleri tarafndan yeraltnda bulunan tm makine ve tehizat ile koullar llmekte ve kumanda merkezinden ynetilebilmektedir.
49
Resim 1
11. Metan Drenaj: Grizu patlamalarnn nlenmesinin en etkin yolu alma ncesi ve srasnda drenaj yaplmasdr.
Metan eriinin Belirlenmesi: Kmr sahip olduu kolloidal yaps gerei hacminin 1 ila 40 kat kadar metan gaz ierebilmektedir (Dallegge and Barker, 1999) alma srasnda ocak havasna karacak olan metan miktar dorudan kmrn metan ieriine ve ortamn geirgenliine baldr. Bu nedenle, ncelikle alma yaplacak olan blgede kmrn ve yan kayacn metan ierikleri mutlaka belirlenmelidir. Kmrn metan ieriinin belirlenmesinde temelde dorudan, dolayl ve pratik olmak zere 3 farkl yntem bulunmaktadr. Bu yntemler aada zet halinde sunulmaktadr: i) Dorudan Metan erii lm Yntemi: Dorudan lm ynteminde kmr damarnn ierisine alan bir sondajdan elde edilen kmr karot numunesi hemen szdrmaz bir kap ierisine konulmakta ve daha sonra laboratuvarda numuneden ne kadar metan salnm olduu llmektedir. (Diamond and Schatzel, 1997). ii) Dolayl Metan erii lm Yntemi: Dolayl yntemde ise grgl bantlarla, laboratuar ortamnda gelitirilmi sourma escaklk erilerine dayanlarak kmrn metan ierii hesaplanabilmektedir. (Diamond and Schatzel, 1998). iii) Pratik Metan Geliri Belirleme Yntemi: Bu yntem, ocan hava giri ve k yollar zerinde seilen istasyon noktalarnda, hava iindeki metan yzdesinin ve hava miktarnn llmesine dayanmaktadr. Seilen sre iinde, hava miktar ve metan oranndaki deiimleri belirleyebilmek iin ya belirli aralklarla yaplan llerin ortalamas alnmakta ya da srekli kaydedici dzeneklerden yararlanlmaktadr. Seilen sre iinde retilen kmr miktar da belirlenirse, zgl gaz gelirinin hesaplanmas olanakl olmaktadr. Bu ekilde elde edilen deerler, sadece, fikir verici niteliktedir. (kten ve Didari, 1989).
50
Metan Drenaj Ve Yntemleri Yeralt kmr ocaklarnda ncelikle grizu tehlikesinin nlenmesi amacyla metan drenaj yaplmaya balanmtr. lk uygulama ngilterede yaplm ve daha sonra tm dnyada hem gvenlik hem de ekonomik yararlar salanmas amacyla uygulanr hale gelmitir. Metan drenajnn salayaca yararlar 4 ana balk altnda toplanabilir: 1) retim ncesi aa kabilecek metann yaklak %50 ila %90 emilerek uzaklatrld iin yeralt almas srasnda tehlike yaratacak boyutta metan gelirinin olmas nlenecektir (ekil 7). 2) Metan geliri azald iin havalandrma maliyetleri azalacak ve metan nedeniyle allamayan sre nemli lde ksalaca iin i verimi artacak ve maliyetler decektir. Ayrca toz oluumu azalacak ve daha rahat bir alma ortam oluacaktr. 3) retilen metandan ekonomik bir gelir salanacaktr. Kmr metan ieriinin yaklak 10 m3/ tondan fazla olduu yerlerde retim ncesi mutlaka metan drenaj yaplmas nerilmektedir. (ECEES No: 31, 2010) 4) mzalam olduumuz Kyoto Protokolne gre 2020 ylndan sonra atmosfere salnan karbondioksit (CO2) ve metan (CH4) miktarlar snrlandrlacak ve her lke iin bir kota belirlenecektir. 1 birim metan salnmnn neden olduu sera etkisi 23 birim karbondioksitinkine eittir (ECEES No:31, 2010). Bu nedenle, ocak havasyla atmosfere verilen metan iin karbon kotas kullanlarak ceza demek zorunda kalnacaktr. Kmr retimi srasnda aa kmas kesin olan metann daha nceden drene edilmesi ile hem cezadan kurtulunacak hem de ekonomik deere sahip bir rn elde edilebilecektir. Dnyada nefeslik havas ierisinde bulunan metandan dahi enerji reten sistemler bulunmaktadr. Bu sistemlerin lkemizde uygulanabilirliinin vakit geirilmeden aratrlmas olduka nemlidir. Ocak ierisinde metan geliri ile kmr retimi arasnda ok nemli bir iliki vardr. Ortamda yksek metan oran tespit edilmesi nedeniyle zorunlu olarak retime ara verilmesi sonucunda retimin sekteye urad ve nemli dlerin olduu aka grlmektedir.
51
ekil 7. Yer stnden Alan Dik Kuyularla retim ncesi Metan Drenaj.
Metan drenajnn uyguland ocaklarda havalandrma maliyetinin byk lde azaltlmas salanmaktadr. ekil 8de retim ncesi yaplan metan drenajnn havalandrma maliyetlerini nemli lde drmekte olduu ak bir biimde grlmektedir (Kissell, 2006).
ekil 8. Metan Drenajnn Havalandrma Maliyeti zerine Etkisi.
Drenaj ile elde edilen metan; elektrik enerjisi retiminde, kmr kurutmada, aralarda yakt olarak, snma ve soutmada, endstriyel tesislerde ve termik santrallerde yakma havasna katlarak kullanlmakta, doal gaz boru hatlarna dahi verilmektedir. ekil 9da, 2009 yl itibariyla tm dnyada kmr damarlarndan drenaj yoluyla elde edilen metann kullanm alanlar ile ilgili proje trleri gsterilmektedir. Sadece 2009 ylnda 1,582 milyon m3lk kmre bal metan gaz retimi yaplmtr (ECEES No:31, 2010).
52
ekil 9. 2009 Yl tibariyle Dnyada Drene Edilen Metann Kullanm Alanlar.
Metan drenaj, retim faaliyeti balamadan nce ve retim srasnda olmak zere 2 farkl ekilde yaplabilmektedir. retim faaliyeti balamadan nce yaplan metan drenaj uygulamasyla, kmrn iermekte olduu metann % 50 - % 90 arasnda bir oranda emilimi salanmaktadr. retim srasnda gerekletirilen metan drenaj uygulamasnda ise % 30 % 60 arasnda bir oranda metan gaz emilimi salanabilmektedir. Emilimi yaplarak retilecek kmr kkenli metan miktar; kmr damar ve evreleyen tabakann gaz ierii, tabakalarn geirgenlii, drenaj sresi, pompa tarafndan uygulanan negatif basncn bykl, retim sistemi ve dier jeolojik deikenlere bal olarak deimektedir. Metan drenajnn etkin ve verimli olarak yaplabilmesi iin bu etmenlerin her saha iin ayrntl olarak belirlenmesi gerekir. a) retim Faaliyeti ncesi Metan Drenaj retim faaliyeti balamadan nce metan drenaj ile metan gaz dorudan yer stnden kmr damarna ulalan sondajlar yardmyla yaplmaktadr (ekil 10). Bu sayede kmrn metan ierii azalacandan hazrlk ve retim almalar srasnda ocak havasna karacak metan miktar daha dk olacak ve risk yaratma potansiyeli kabul edilebilir dzeyde olacaktr. retimi yaplacak olan ksmlarda retimin balayaca tarihten itibaren 2 ile 7 yl nce metan drenajnn yaplmas nerilmektedir (EPA, 1999b).
53
ekil 10. retim ncesi Metan Drenaj.
b) retim Srasnda Metan Drenaj Artan retim miktar ve derin ve bakir alanlarda retim yaplmas nedenleriyle kmr madenlerinde metan daha nemli bir hale gelmektedir (Shinji vd., 2009). Bir sahada retim ncesi metan drenaj yaplm olsa dahi, retim srasnda da metan drenaj uygulamasna devam edilmelidir. Kullanlan drenaj delik sistematii ve mhendislik teknolojisi asndan retim srasnda metan drenaj uygulamas temel olarak 3e ayrlmaktadr: Yatay Sondaj Delikleri le Drenaj: Taban veya tavan yollarndan delinen yatay sondaj deliklerinden uygun tehizat ile metann emilmesi ve emilen metann bir pompa-iletim borusu a ile yeraltnda toplanp, yer stne iletim borularyla naklinin gerekletirilmesi salanr (EPA, 1999b). Bu yntem hazrlk almas ad altnda yrtlen almalara dhil bir uygulamadr ve panodan retim yaplmadan nce drenaja balanmal ve retim srecinde devam edilmelidir. Taban ve tavan yollarnn almas srasnda yeni allacak pano hazr hale getirilirken, bir yandan da panodaki kmrn ihtiva ettii metan gaz emilerek, daha panoda almaya balamadan nce i sal ve gvenlii ynnden metan hususunda gerekli nlemlerin alnmas salanr. ekil 11de yatay sondaj delikleri ile metan drenaj ilemi ematik olarak gsterilmektedir.
54
ekil 11. Yatay Sondaj Delikleriyle Drenaj Yntemi, (Mcpherson, 2004).
300 metreye kadar olan uzunluktaki delikler ksa delik olarak kabul edilmekte olup, bu deliklerden metann emilim verimlilii yaklak %20 orannda gereklemektedir. Uzun deliklerdeki verimlilik ise, (rnein yaklak 1200 metre uzunluundaki bir delikte) metan kazanma verimi %40a kadar kabilmektedir (EPA, 1999b). apraz Sondaj Delikleri le Drenaj: Maden aklklarndan al olarak, apraz ekilde delinen sondaj deliklerinden de metan drenaj yaplmaktadr (ekil 12). Bu yntem zellikle tavan ve taban tandan da metan gelirinin olduu durumlarda uygulanmaktadr (ECEES No: 31, 2010).
ekil 12. Tavan Ve Tabana Alan apraz Deliklerle Drenaj.
Gkten Metan Drenaj: Yeralt kmr madenciliinde ge braklan ksmda da metan oluumu gzlenebilmektedir. retimin tamamlanm olduu ksmlarda metan varlna bal grizu patlamas ve/veya yangn riski bulunmaktadr. Ge braklan alanlarda yangn/ patlama olumas durumunda mdahale edebilmek ok zordur. Bu balamda, yeryznden ge braklan alann stne dikey sondajlar alarak veya bir degazifikasyon galerisinden ge braklan alana dik ve/veya al olarak sondajlar sayesinde ge terk edilmi alandaki metann emilimi salanr (ekil 13).
55
Gk ierisinden metan emilimi srasnda ge hava girmemelidir. Gk ierisinde braklan alglayclar tarafndan oksijen varl tespit edilirse, metan iletim hatt ve sistem kapanmakta ve bylece yangn oluumu nlenmektedir (Young, 2005).
ekil 13. Gkten Metan Drenaj Yntemi.
ekil 14de, yer stnden yaplan sondajlarla gkten metan retimi gsterilmektedir. Yerstnden sondajlarla gkten metan emilimi srasnda elde edilen gazn metan ierii %30 - %70 arasnda olmaktadr (Gatnar and Tor, 2003). Drenaj sistemlerinin performans ve elde edilen gaz ierisindeki metan oran; sondajlarn lokasyonuna, kmr damarnn gaz ieriine, retim yntemine, kmr damar saysna, kmr damarnn kalnlna ve gaz retim sresine bal olarak deimektedir (Kirchgessnervd, 2002).
ekil 14. Gkten Metan Drenaj Uygulamasna Bir rnek, (Hartman V.D., 1997).
56
Dnyada Metan Drenaj Uygulamalar Dnyada metan drenajnn gemii 18.yye kadar dayanmaktadr. ngilterede ilk metan drenaj 1730 tarihinde yaplmtr. 1880li yllarda ilk kez kmr kkenli metan, aydnlatmada kullanlmtr. 20. yynin ilk yarsnda Avrupada metan drenaj yaygn hale gelmi ve birok lkede uygulamas yaplmtr (Upper Silesian/Polonya 1937 ve Almanya 1943). 1950li yllarda sistematik metan drenaj uygulamas Almanyada gelitirilmi ve uygulama tm Avrupaya buradan yaylmtr. 1960l yllarda kmr kkenli metan, nceleri endstride kullanlmaya balanm, sonralar enerji elde edilmesi uygulamalar gerekletirilmitir (ECEES No:31, 2010). Gnmzde dnyada yer alt kmr madenlerinden kmr kkenli metann kazanlmas ile ilgili bir ok proje yrtlmektedir. Avustralya, in, ek Cumhuriyeti, Fransa, Almanya, Japonya, Kazakistan, Meksika, Polonya, Rusya, Ukrayna, ngiltere ve ABDde kmr kkenli metan drenaj ile gaz retimi ile ilgili projeler hayattadr. Ancak, bu lkelerde projelendirme ve faaliyet aamasnda olan kmr kkenli metan drenaj uygulamalarna ilikin ayrntl bilgiye ulamak mmkn deildir. Baz lkelerde metan drenaj ile ilgili yrtlen projeler hakknda ksa bilgiler aada sunulmaktadr: ABD : ABDde halen kmr kkenli metann drene edilmesi hakknda 39 adet proje bulunmaktadr. Virginyada (88 MW) dnyann ikinci byk kmre bal metandan enerji edilen enerji santrali bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). ABDde yrtlen kmr kkenli metan retimi iin gnmze kadar yaklak 40.000 adet sondaj yaplm olduu belirtilmektedir. 1990 yl bandan itibaren metan retimi nemli dzeyde artmtr. ABDde doal gaz retiminin %10u kmr kkenli metandan elden edilen gaza dayanmaktadr (Jessen vd, 2007). ngiltere : ngilterede halen kmr kkenli metann drene edilmesi hakknda 33 adet proje bulunmaktadr. 20 m3/ton metan bulunan South Walesde nemli sayda ticari yatrm bulunmaktadr (Methane to Markets-UK, 2005). in : inde 2006 verilerine gre 300den fazla metan drenaj sistemi kurulmu maden bulunmaktadr. Bu sistemlerden 3,24 milyar m3 metan drene edilmitir. Ayrca, 2007 Austos itibariyle 25den fazla yeni proje de onaylanmtr (Huang, 2007). inde kmr kkenli metann eitli alanlarda kullanlmas amacyla oluturulmu 41 adet proje bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). Japonya : Japonyada halen kmr kkenli metann drene edilmesi hakknda 2 adet proje bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). Japonya ile in arasnda kmr madenlerinde i gvenlii husunda bir aratrma alma alan oluturulmutur. Ayrca iki lke arasnda; temiz kmr teknolojileri ve kmr kkenli metandan faydalanma konularnda bir i birlii bulunmaktadr (Shinji vd, 2009). Ukrayna : Ukraynada 9 adet metan drenaj sistemi kurulmu maden bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008).
57
Rusya: Rusyada, halen 7 adet kmr kkenli metan drenaj ile ilgili proje bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). Ayrca 2 adet kmr madeninde gkten metan drenaj yntemi projelendirilmitir (Methane to Markets Partnership, 2007). Polonya: Polonyada, 14 adet kmr kkenli metan drenaj ile ilgili proje bulunmaktadr. ayrca, 7 metan drenaj sistemi kurulmu maden bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). Almanya: Almanyada, 47 adet kmr kkenli metan drenaj uygulamasndan nemli bir ekonomik gelir elde edildii bildirilmektedir (Methane to Markets Projects, 2008). Avustralya: Avustralyada, 15 adet kmr kkenli metan drenaj ile ilgili proje bulunmaktadr (Methane to Markets Projects, 2008). Dnyadaki uygulamalardan da anlalaca zere metan drenaj olduka yaygn bir uygulama olup birok proje hayata gemi durumdadr. Bu konuda dnyada nemli bir bilgi birikimi ve deneyim bulunmaktadr. lkemizde de yaplmas zorunlu olan uygulamalardan nce bu bilgiye doru ekilde erimek ve tecrbelerden etkin bir ekilde yararlanmak ok nemlidir. 3.6. Havalandrmada Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Yeralt maden ocanda alanlarn can ve i gvenliini salamak ve saln korumak amacyla, hava akm alma yerlerine doal veya mekanik aralar ile planl bir ekilde verilir. 2- retime balamadan nce her ocak uygun bir havalandrma sistemiyle havalandrlmaldr. Btn kmr ocaklar mekanik havalandrma ile havalandrlmaldr. 3- Havalandrma, esas itibariyle aadan yukarya doru yaplmaldr. 4- Havalandrmada Snr Deerler Havasnda % 19dan az oksijen,% 2den ok metan, % 0,5ten ok karbondioksit, % 0.01den Ayn hava akmndan yararlanan ayaklarda ve damar iindeki dz ve eimli yollarda, metan Kontrollerde % 1,5 metan tespit edilirse ilgili hava devresinde elektrikler kesilmeldir. Metan % 2yi atnda almalar durdurulmal, alanlar ekilerek, grizu birikintisinin alan arndan dnen hava %1den fazla metan ierirse, havalandrmada metan % 1den ok karbonmonoksit ve dier tehlikeli gazlar bulunan yerlerde alma yaplmamaldr. oran % 1,5 i bunlarn baland dn yollarnda % 1i gememelidir.
temizlenmesi dnda bir alma yaplmamaldr. az olacak ekilde deiiklik yaplmal, % 1den fazla metan llen yerlerde dinamit atm yaplmamaldr. Hava hz insan ve malzeme tanmasnda kullanlan kuyularda, eimli ve dz yollarda Ayaklarda ve kmr kazlan arnlarda hava hz en az 0,5 m/sn, en fazla 2 m/sn olmaldr. saniyede 8 metreyi gememelidir.
58
5- Uygun olmayan hava, alma yerlerini dolamadan en ksa yoldan ocak dna atlmaldr. 6- Hava yolu olarak kullanlacak baca ve yollarn srlmesinde; Dzgn, kesiti mmkn olduu kadar deimeyen, keskin dnlere, genilemelere ve Eimlerin anormal deiikliklere meydan vermemesine, Tahkimatn salam olmasna, Kesiti daraltacak hibir ey konulmamasna dikkat edilmelidir. daralmalara meydan vermeyecek ekilde olmasna,
7- Hava yollarn ayran rambleler sk yaplmal, barajlar szdrmaz, kaplar kendiliinden kapanr ve szdrmaz olmaldr. 8- Hava Kaplar Kmr ocanda yaplacak hava kaplar ift hava kaps olarak dzenlenmelidir. Tahta hava kaplar, otomatik hava kaplar veya dier patlamaya dayankl hava kaplarna Hava kaplarnn krlmas veya hava akmn etkileyecek ekilde arzalanmas durumunda Hava kaplarna yaklaan motor srcleri, hzlarn azaltmal ve kaplara zarar vermemelidir. Hava kaplarna yaklaldn ikaz eden levhalar ve iaretler bulunmaldr. vantilatrler uygun ekilde yerletirilmeli, yangna kar korunmaldr.
dntrlmeli ve hergn kontrol edilmelidir. derhal iyeri amirine bildirilerek gerekli nlemler alnmaldr.
9- Ocaklarda
Arzalanmalarnda otomatik sinyal tertibat ile haber alnabilmelidir. 10- Grizulu ocaklarda her biri tek bana ocan havalandrmasn salayacak gte iki havalandrma grubu bulunmaldr. 11- Ana vantilatrler ve aspiratrler birbirinden bamsz iki ayr enerji kaynana balanmaldr. 12- Suni havalandrma mmkn olduu kadar doal havalandrma istikametinde olmaldr. 13- Ocaklarda yeterli sayda hava lme istasyonu yaplmal ve daha tehlikeli ocaklar dnda bu istasyonlarda en az ayda bir kez; ana ve tali hava akm hz, ocak s ve nem durumlar llerek zel deftere kayt edilmelidir. 14- Her ocakta hava dalm ebekesini, akmn ynn, ana kaplarn ve lme istasyonlarnn yer ve durumlarn, buna ilikin dier bilgileri kapsayan havalandrma plan bulundurulmaldr. 15- Hazrlk ileri veya metan gaz toplanmalarn datma ii dnda blme ile veya borularla havalandrma yaplmamaldr. 16- retimi biten katlarn kapatlarak hava direnci yaratmasna ve kaak hava akmlarna engel olunmaldr. 17- Yangnl kmr panolarnn havalandrmas seri olarak yaplmamal, her ocan bamsz havalandrmas salanmaldr. 18- Yangnl panolarda dnml allan ayaklarda havann gkten gemesine, ilerletimli ayaklarn ba ve dibine dolgu yaplarak kaak hava akmlarna engel olunmaldr.
59
19- Yardmc havalandrma devreleri periyodik olarak kontrol edilmeli, arzalanmas veya durmas durumunda pervanenin konumunu ve gaz konsantrasyonunu otomatik olarak kaydeden ve pervanelere yol veren sistemlerle donatlmas salanmaldr. 20- Tali pervanede hava ksa devre yapmamal ve pervanenin emdii hava kurulduu yerdeki temiz havann % 70ni gememelidir. Pervaneler ksa devre yapmayacak ekilde temiz hava ynnde rekup giriinden en az 10 m uzaklkta kurulmaldr. 21- Tali pervanelerin kullanld yerlerde, ana aspiratrlerin durmasndan dolay gaz birikmeleri olduunda, tali pervaneler durdurulmal, normal havalandrma balamadan tali pervaneye yol verilmemelidir. 22- Tali pervaneler durdurulmu veya bozulmusa buralarda bulunan elektrikli ekipmanlarn almas durdurulmaldr. 23- Tali pervaneler, ocak elektrikli ekipmanlar ile birlikte otomatik elektrik kesme devresine balanmamaldr. Ocan elektrikli ekipmanlarnn elektrii kesilse bile pervaneler almaya devam etmelidir. 24- Bayukar arnlarnda posta geliri ile vantpn kapanmasn nlemek iin ve kavak noktalarnda vantpn yapmasn nlemek zere gerekli tedbirler alnmal ve bu yerlerde elik telli akordeon tip vantpler veya benzeri zellikte hava borular kullanlmaldr. 25- Vantplerin arndan olan uzaklklar fleyici pervanelerde 5 m, emici pervanelerde 2 m den fazla olmamaldr. 26- Havalandrma devreleri, ocak planlamas yaplrken en uygun zmler bilgisayar programlar ile irdelenerek, ekonomik olmayan ve ileride problemler yaratacak havalandrma devrelerine ok nceden mdahale edilecek alternatif zmler gelitirilmelidir.
60
4. OCAK TOZLARI VE TOZA KARI ALINACAK TEDBRLER
Toz, genel anlamda kaya ve cevherin mekanik ilemler sonucunda kk paralara ayrlmas ile olumu, ap 1 mmden kk, hava iinde asl kalabilen veya zamanla ken paracklardr. Madencilikte hazrlk, retim, doldurma, boaltma, krma, eleme
4
61
ve nakliye almalar srasnda cevher ve yantan zelliklerine ilikin toz olumaktadr. Yer alt ocaklarnda tozun byk bir ksm, madenlerin mekanik ilemler sonucu kk paracklar haline dnmesiyle, ok az bir ksm ise madenin havalandrlmas srasnda tozun ocak ierisine tanmas ile oluur. Oluan tozlar, sala zararl (ta ve kmr tozu) veya patlayc (zellikle kmr tozu) olabilir. Bu nedenle, toz oluumunu ve ocak havasna karmasn nlemek iin yaplacak almalar nemli bir yer tutmaktadr. Ocak tozlar, madencilik evresinde meydana getirdii zararlar dikkate alndnda nemli bir sorun olarak ortaya kmaktadr. Toz, alma ortamlarndaki gr mesafesini azaltr, gz tahri eder, yeraltnda alanlar psikolojik olarak etkiler ve alma verimini drr. Alet ve tehizata, makinelere zarar verir. Baz tozlar hava ile kartnda patlayc zellik gsterirler, bazlar zehirli hatta radyoaktiftir. Bunlara ilaveten deiik trden tozlar yeterli miktarda ve belirli srelerde teneffs edildiinde akcier hastalklarna neden olmaktadr. 4.1. Tozun Snflandrlmas Tozlarn snflandrlmas, fizyolojik etkilerine veya patlama zelliklerine gre yaplabilir. Tozlar aadaki gibi snflandrlabilir: 1) Fibrojenik Tozlar (solunum sistemine zararl olanlar): Silis, silikatlar, berilyum cevheri, kalay cevheri, baz demir cevherleri, kmr.
2) Kanserojen Tozlar: Radyum, asbest, arsenik vs. 3) Zehirli Tozlar (organlar, dokuyu v.b. zehirleyen tozlar): Berilyum, arsenik, kurun, uranyum, radyum, toryum, krom, vanadyum, civa, kadmiyum, antimuan, manganez, tungsten, nikel, gm cevherleri. 4) Radyoaktif Tozlar: Uranyum, radyum ve toryum cevherleri 5) Patlayc Tozlar (havada sspansiyon halindeyken yanabilenler): Metalik tozlar (magnezyum, alminyum, inko, kalay, demir), kmr, piritli cevherler, organik tozlar. 6) Az Zararl Tozlar (nsan zerinde etkili olmayanlar): Jips, kaolen, kalker. Sk olarak rastlanmas ve nemli etkileri olmas nedeniyle, ocak havasndaki tozlar genel olarak kmr tozu ve ta tozu bal altnda ele alnmaktadr. Kmr Tozu: Tane bykl 0.3 mmnin altnda olan kmre, kmr tozu denilmektedir. Eer tane bykl 0.075 mmnin altnda ise ince toz olarak tanmlanr. Kmr tozunun iinde bulunan ince toz oran, sspansiyon halde bulunmas ve patlayc olmas nedeniyle nemlidir. Ta Tozu: Ta tozunun nemi insan salna zararl olmasndan ileri gelmektedir. nsan tarafndan solunan tozun bir ksm burun ve boazda tutulur ve tekrar darya atlr. Geri kalan ve ounlukla 5 mikronun altnda kalan tozlar, akcier alveollerine ular ve akcier fibrozu meydana getirir. Akcierlere ulaan tozun bir ksm znr ve kana karr. Tozun alveolleri etkilemesi ve vcut fonksiyonlarn bozmas sonucu oluan hastalklara genel olarak pnmokonyoz denir. Pnmokonyoz, Latin dili kkenli, solunum yoluyla akcierlere alnan tozlardan oluan hastalklarn genel addr. Tozun cinsine gre yine ayn dilden kkenli olarak hastalklarn snflandrlmas da yaplm, demir tozlarndan sideroz, alminyum tozlarndan alimnoz, silis tozlarndan silikoz, pamuk tozundan pisiloz, asbest tozundan asbestoz ve kmr tozundan antrokoz ismini alan snflara ayrlmlardr. Hastalk yapc toz konsantrasyonu iin kesin bir snr yoktur. Toz konsantrasyonundan sz edildiinde vardiya ortalama toz konsantrasyonunu anlamak gerekir. Vardiya ba ve sonundaki dinlenme sresindeki toz konsantrasyonlar azdr. Kaz ve nakliyat srasnda konsantrasyon artar. Ortalama konsantrasyon ise her iyerine gre deiir. 4.2. Yer Alt Toz Kaynaklar Madencilikte grlen ilemlerin hemen hemen hepsi, hem toz olumasna hem de daha nce kelmi tozun dalmasna neden olabilmektedir. Maden havasndaki tozun iki ana kayna vardr. Bunlar dardan ocaa temiz hava ile gelenler ve yer alt almalar sonucu oluup ocak havasna karan tozlardr. Toz oluturan belli bal yer alt almalar yle sralanabilir; Lam atma, Gertme, Kmr veya cevher kazs,
62
Delik delme, Krma, Galerilerde yrme, Gkler, Kmr tozu patlamalarna kar ta tozu serpilmesi, Cevher aynasnn ve topuklarn arazi basnc ile paralanmas, Posta alma, Ykleme, Araba tumba etme, Kmr kaydrma, Ramble yapma, Nakliyat, Tahkimat vb. 4.3. Kmr Ocaklarndaki Kuvars Tozu Kmr iletmelerindeki iiler de silikozdan zarar grndnden dolay, kuvars tozunun nereden geldiinin aratrlmas gerekir. Her eyden nce, kmr iletmelerinde alan galerilerin, tata ald, damarn tavan ve taban talarnn kumta, konglomera ve kuvars bulunduran istlerden olutuunu unutmamak gerekmektedir. Bunlar ok ince toz olup, havada sspansiyon halinde bulunurlar ve bu yzden su ile kolayca tanrlar. Kmr iilerindeki silikozun kayna bunlar olmaktadr. Linyit iletmelerindeki kmr ocaklarnda ise fazla miktarda ta tozu bulunmadndan dolay hastalanma tehlikesi ok daha azdr. Linyitler bataklklarda olumutur ve etraf ok sk ormanlarla kapldr. Bundan dolay tozun oluma olasl ok azdr. 4.4. Tozun nsan Salna Zararlar nce toz taneleri insan salna deiik ynlerden zarar vermektedir. Solunum sistemine zarar veren tozlar; Silika, kmr ve demir gibi baz cevher tozlar, Zehirleyici tozlar: Berilyum, cva, kurun, arsenik.., Radyoaktif tozlar: Uranyum, radyum, toryum.., Patlayc tozlar: Kmr ve kkrt ile magnezyum, alminyum, inko, demir gibi baz cevher tozlar, Tozun neden olduu akcier hastalklar uzun senelerden beri bilinmesine karn, konuya nem verilmesine ve nlemlerin alnmasna ancak 20. yzylda balanmtr. Son senelerde konunun nemi daha iyi anlalm ve madencilikte, tnel amada ve ak ocaklarda toz kontrol ve toz bastrma yntemleri uygulanmaya balanmtr.
63
Toz, insan salna verdii zararlardan baka ocakta genel bir rahatszla da neden olur. Rahatszlk, toz bulutlarnn olumas ve gr mesafesinin azalmas sonucu artar ve morali bozar. Mekanik aletlere ve hassas elektronik sistemlere zarar verir, kaza skln artrr, almalarda deiik nedenlerle zaman kayplarna neden olur, fazladan tamir ve bakm masraf kararak iletme maliyetlerini artrr. 4.5. Kmr Tozu Patlamalar Normal koullar altnda kat bir kmr paras yancdr. Ancak, ufalanarak ince toz haline getirildiinde tutuucu ve patlayc bir hal alr. Kmr tozu patlamalar zerinde yaplan aratrmalar ve yaanan olaylar aadaki nemli bulgular ortaya karmtr: Toz, kk bir metan patlamasn byk bir patlamaya evirebilir. Ortamda hi metan olmad zaman bile kmr tozu kendi bana patlayabilir. Yanan bir toz bulutunun alevi bir gaz birikintisine ulatnda gaz patlatabilir. nce ve kuru kmr tozlarnn varl grizunun alt patlama snrn daha aaya indirebilir. Patlama kmr tozunu da ieriyorsa nemli miktarda CO gaz oluabilmektedir. Toz patlamasnn olabilmesi iin havada askya gemi bir toz bulutunun ateleyici bir kaynakla temasa gemesi gerekmektedir. Aratrmalar ocaklarda metan-hava karmlarn patlatabilecek her trl kaynan bir toz bulutunu da patlatabileceini gstermektedir. Ancak ocaklarn en tozlu yerlerinde bile askdaki tozlar patlayc bir toz bulutu oluturamazlar. Patlama iin nemli olan tavan, taban ve yan duvarlarda birikmi olan toz olup, bunun bir darbe etkisiyle gruplanarak havaya karmas gerekmektedir. Yani bir patlamann olabilmesi iin km tozu havalandracak bir etken ile bulutu ateleyecek etkenin bir araya gelmesi gerekmektedir. Genellikle yal ta kmr reten ocaklarda; kmr kazlrken ve ayak iinde zincirli konveyrlerle ayak dibine tanrken ya da ayak dibinde arabalara ya da dier konveyrlere aktarlrken paralanr ve ksmen ince toz haline gelir. Ayrca, ocak arabalar tumba edilirken de ok ince tozlar havaya karr. Hava ile karan ince tozlar uzun sre havada askda kalarak kmr tozu bulutu oluturur. Toz bulutu elverili tututurucu kaynaa maruz kaldnda kmr tozu gazlar ve H2, CH4 vb. gazlar oluur ve bu gazlar patlamay balatr. Patlamadan sonra meydana gelen basn dalgalar yardmyla alevin nnde devaml olarak havaya kalkan toz ynlar ile patlama btn ocaa yaylr. Kmr tozu patlamasndan sonra, bacalarn kntl yerlerinde, zellikle tahkimat elemanlar zerinde koniler halinde koklama olay grlr. Bu durum patlama balang yerinin bulunmasna yarar.
64
Kmr tozunun patlayabilirlii aadaki faktrlere baldr: Tozun tane irilii ve miktar, Uucu madde oran, Kimyasal yaps, Havadaki ve yerdeki toz younluu, Oksijen ve metan gaznn varl, Tozun evredeki dalm (tavanda, tahkimat zerinde,yan duvarlarda, tabanda), Tututurma kayna, evre koullar (evrenin ta veya kmr oluu, nemlilii vb.) Kmr tozunun uucu madde oran % 12den fazla ise patlayc zellie sahiptir. Yanmaz madde ierii % 65ten fazla olan kmr tozlar patlamaz kabul edilir. 4.6. Kmr Tozu Patlamalarnn nlenmesi Yer alt kmr tozu patlamalarna kar alnacak nlemler drt ana balk altnda toplanabilir: Kmr tozunun yeraltnda birikmesini nlemek, Biriken tozun patlamasn nlemek, Patlamann yaylmasn en aza indirmek iin kmr tozunu emniyetli koullarda tutmak, Patlamann etki alann en aza indirmek iin patlama yerini izole etmek. Ocak ierisindeki kmr tozu kaynaklar; kmr tozlarnn toplanmas ve slatlmas, ta tozu kullanarak yanmaz madde miktarnn artrlmas, toz ve sulu sistemler kullanlmas yntemleri ile yok edilmelidir. Kmr tozu patlamalar, ile metan gaz patlamalar beraber dnlmelidir. Metan gaz patlamalar kmr tozu patlamalarna kaynak oluturduundan metan gaz birikimleri nlenmelidir. Tozun olutuu yerlere, toz toplayclar monte edilerek toz kaynandan emilmelidir. Basnl su borularyla taban, tavan veya yanlara devaml veya nbetlee su spreyi yaparak veya basnl hava ile su pskrtlerek tozlar sulama ile nlenmelidir. Ocaklarda btn ak yerler, arnlara 10m. kalncaya kadar, slak yerler hari btn ak yerlerin tavan, taban ve yanlarna, miktar % 65ten az olmamak kouluyla el ile veya mekanik aralarla ta tozu serpilmelidir. Ta tozlar; beyaz renkli, kolayca tlebilir maddeden olmal ve rahata datlabilmeli, yksek zgl sya ve hafif zgl arla sahip olmal , % 5ten fazla yanc madde ve % 5ten fazla serbest silis iermeyen zelliklerde olmaldr.
65
Toz patlamalarn nlemek iin toz oluumu ve metan birikimi nlenmelidir. Ayrca doal olarak tutuma nedenleri giderilmelidir. Bu yeterli olmayacaksa, olabilecek bir patlama frenlenmeli ve yerinde tutulmaldr. Bu amala u nlemler alnabilir: 1) Ta tozu barajlar: Galeri tavanna yakn olarak yerletirilen ve zerinde yanmaz toz bulunan tahta levhalardan oluturulur. Bir patlama alevinin nndeki hava oku, bu levhalar devirir ve dolaysyla ortama yaylan ta tozu, s absorbsiyonuna ve kmr tozu konsantrasyonunun dmesine neden olur. Bylece patlama frenlenir. Barajlarda kullanlacak ta tozu miktar, baraj yerine ve baraj yeri kesitine baldr. Gazl ocaklarda, retim yeri ile hazrlklar arasna yaplan barajlara ana baraj denir ve burada 400 kg/ m2 ta tozu kullanlr. retim panosu iine yaplan barajlara tali baraj denir ve burada 100 kg/m2 ta tozu kullanlr. Barajn hazrlanmas: - Her baraj veya baraj zonu, galeri tavanna, galeri yksekliinin 1/3 kadar mesafede yerletirilmi veya aslm tahta levhalardan olumaktadr. Levhalarn zerine konan ta tozu ile galeri tavan arasnda en az 10cm aralk bulunmaldr. Levhalar arasnda en az 1,5m uzaklk olmaldr. Levhalarn genilii tali barajlarda en fazla 35cm, ana barajlarda 50cm olmaldr. - Ta tozu barajlarnda ounlukla kalker tozu kullanlr. Kullanlacak tozun kolayca uabilme zellii olmal ve sala zararl olmamaldr. - Barajlar iin zel kaytlar tutulmal, tozlar kuru olmal, flendii zaman uma zellii kaybolanlar deitirilmelidir. - Ta tozu kasalar basit yapll ve kolay yerletirilebilir olmaldr. - Kasalar, en zayf kmr tozu patlamalarnda harekete gemeli fakat lam atmalarnda meydana gelen basn dalgasndan etkilenmemelidir. - Kasalar ta tozunu aniden boaltmamaldr. - Ta tozu, kasalara krek veya tahta ile sktrlarak konulmamaldr. Olabilecek kmr tozu patlama noktas ile ta tozu baraj arasndaki uzaklk, uzmanlar tarafndan 35-50 m olarak belirtilmitir. Ana barajlar, patlama noktasn 300m atnda, 100m ierisinde tali barajlar kurulmaldr.
66
Ta tozu dalma hassasiyetini kaybedecei zaman deitirilmelidir. Ta tozu barajlarna aadaki bilgileri ieren levha konulmaldr: - Yolun kesiti (m2) , - Barajda mevcut ta tozu miktar (kg), - Barajdaki kasa adedi, - Her kasa zerindeki ta tozu miktar (kg) , - Ta tozunun yenilendii tarih, - Kontrol tarihi ve kontrol yapan sorumlu elemann imzas. 2) Su barajlar: Ta tozu barajlar yerine zellikle linyit ocaklarnda su barajlarnn kullanlmas da mmkndr. Bu yntemle galeri tavanna yakn raflar zerine yerletirilmi demir veya plastik kaplar iine su konulur. Ana barajlarda 200 lt/m2, tali barajlarda 100 lt/m2 su bulunur. Bu yntemin sakncas kullanlan su nedeniyle ocak havasndaki nemin artmasdr. 3) Tuzlama yntemleri: Ta tozu ve su barajlar her zaman baarl deildir. Baarl olmas iin, ta tozu ve kmr tozu iyice karmal ve karm iindeki yanmaz madde oran %50 olmaldr. Ta tozunun sala zararl yn de vardr. Bu nedenle de tuzlama yntemleri tercih edilebilmektedir (kaya tuzu yntemi, kalsiyum klorr macunu yntemi).
4.7. Tozla Mcadele Tozla mcadale yntemleri alt grupta toplanabilir. 1. Erken tan ve nlem (ie giri muayeneleri, 6 aylk periyodik muayeneler, i deitirme, iyi beslenme, alkol ve sigaray brakma), 2. Toz oluumunu nleme (sulu delme, sulu kesme, sulu kaz, sulu potkaba), 3. Tozu bastrma (su emprenyesi, su fisketeleri, elle veya hortumla sulama), 4. Tozu toplama ( kuru delmede tozu emme, tuzlama, emici yardmc havalandrma), 5. Toz konsantrasyonunu drme ( ana ve yardmc havalandrma), 6. Toz solunmasn nleme (toz maskesi, ksa sre ile altrma).
67
5
68
5. OCAK YANGINLARI
Yer alt kmr madenciliinde gerek can kayb gerekse retimin
aksamas ve rezerv kayb bakmndan ocak yangnlar en nemli i gvenlii problemlerinden biridir. Ocaklarda kmr ve tahkimat malzemeleri ile dier yanc maddelerin yanmas ile meydana gelen ocak yangnlar, byk tehlikeler dourur. zellikler grizulu ocaklarda yangn kontrol edilemezse grizu patlamalarna neden olur. Ocak yangnlarnda en byk tehlike ocak gazlarnn patlamas, zararl ve zehirli gazlarn ortaya kmas ve ocan dier alma alanlarna yaylmasdr. Bu nedenle, yangnn olumasnn ve dier blgelere sramasnn nlenmesi, meydana gelen yangnn en ksa srede farkna varlabilmesi ve yangnlarn uygun cihazlarla erken ve etkili olarak sndrlebilmesi ana hedefler olarak aklanabilir. 5.1. Ocak Yangnlarnn Nedenleri Ocak yangnlar, nedenlerine gre aadaki ekilde gruplanabilir: Mekanik srtnme ile oluan yangnlar, Elektrik ve elektrikli ekipmanlardan kaynaklanan yangnlar, Lam atma ilemleri, Ocak ierisindeki ak alev, sigara ve benzeri nedenler, Yanc toz, gaz, buhar ve svlarn tutumas, Kmrn kendiliinden yanmas, Kaynak ileri, Grizu inflak.
5.2. Ocak Yangnlar le Mcadele Kmrn kendiliinden yanmasndan kaynaklanan yangnlarn dndaki ak alevli ve ulalabilir yangnlarn sndrlmesinde ounlukla su veya bir takm kimyasal maddeler ieren sndrcler kullanlmaktadr. Karbondioksit, sodyumbikarbonat, potasyum bikarbonat vb. kimyasallarn dnda yksek genleme nitelikli kpk kullanlarak da yangn sndrme ilemi yaplmaktadr. Btn bu yangnla mcadele yntemlerinin baarl olmamas durumunda ise yangn blgesinin barajlanarak terk edilmesi, yangnn hava kaynann kesilerek sndrlmesi yntemine bavurulmaktadr. Ocak yangnlarnn meydana gelmesini, sramasn ve yaylmasn nlemek iin; ateleme kaynaklarnn yok edilmesi ve yanmaz tahkimat malzemesi ve yanmayan nitelerin kullanlmas ve hidrolik nitelerde kullanlan sv maddelerin yanmayan ve zor tutuur olacak ekilde seilmesi gerekmektedir. Yangnn erken tespit edilmesi iin alnacak birtakm tedbirler bulunmaktadr. Sabit ve devaml alan CO lm cihazlaryla ve ocakta CO len el aletleri ile yeraltnn srekli olarak kontrol edilmesi, yeraltndaki btn l deerlerinin ocak ve emniyet izleme istasyonlarna iletilmesi ve iletilen bu deerlerin srekli olarak deerlendirilmesi ve yzde hesaplayclarnn kullanm (CH4 ve CO orannn geliiminin ilenmesi, lmleri ters ynde etkileyen faktrlerin yok edilmesi, kritik deerlere ulaldnda ikaz edilmesi) bu tedbirler arasndadr. 5.3. Kmrn Kendiliinden Yanmas ve Bu Tr Yangnlara Kar Alnan nlemler Kmrn kendiliinden tutumas bir fiziksel-kimyasal reaksiyondur. Bu reaksiyon sonucunda meydana gelen oksitlenmede scakln ar derecede ykselmesi tutumay balatr. Byle yerlere hava girii olduunda ak aleve dnm olur. Kmrn kendiliinden yanmas nedeniyle ortaya kan gazlar gerek zehirleyici gerekse patlayc konsantrasyonlar oluturarak maden kazalarna, dolaysyla da birok can kayplarna neden olmutur. Kendiliinden yanma her kmr madeninde ayn ekilde grlen bir olay deildir. Kmr yaps ve retim ile ilgili birok etken farkl artlarda farkl dzeyde kendiliinden yanma artlar oluturabilir. Kendiliinden yanmay etkileyen faktrler unlardr: Kmrn rank, Kmr damarlarnn pirit ierii (piritin su ile temasnda oksitlenme olur), Kmr damarlarnn ve/veya evrenin nem ierii, Kmrn petrografik yaps, Kmrn para boyutu ve yzey alan, retim yntemi,
69
Havalandrma sistemi, Kmr damar ve evre kayalarn yapsal zellikleri, Oksijen miktar, Damar yatm ve damar kalnl, Ramble eidi, letme sistemi, Skm ve barajlama organizasyonu. 5.4. Yer Alt Kmr Madenlerinde Kendiliinden Yanmann Belirlenmesi Balca belirtiler unlardr: Kmr ve evre kayalarda terleme, Ocak havasnda grlen pus, Petrol benzeri koku, Ocak ierisinde scak yzeylerin olumas, Duman grlmesi, Ocak havasnda karbonmonoksit konsantrasyonundaki art. 5.5. Kendiliinden Yanma ile Mcadele Kendiliinden yanma ile mcadele iin genel olarak aadaki nlemler alnr: En uygun retim yntemi seilir (Dnml uzunayak, ara katl gertme vb.). Gk blgesinde kmr braklmaz. Ge hava kamamas iin gerekli tedbirler alnr (Tabanyolu kenar dolgusu, arkann iyi gertilmesi veya ramble, atlakl blgelere enjeksiyon). Hava yollarnda dk direnler ve dk depresyonla havalandrma, en az sayda kap ve reglatr kullanlr. Yangn blgesine karbondioksit veya azot enjekte edilir. artlarn uygun olmas durumunda yangnl pano suyla doldurulur. Ocaklarda kendiliinden tutumaya kar planlama safhasnda tedbir alnmaya balanr. Bu kapsamda damarn ve buna komu damarlarn yangn sahalarnn plana ilenmesi, dier komu iletmelerin ayn damar ile ilgili tecrbeleri ve ayn damarn daha nce alnm panolardaki CO seyrinin deerlendirilmesi ve kendiliinden kzmay tevik eden faktrlerin (kmrn eidi, kmr tanelerinin bykl, uucu maddelerin miktar, nem miktar, kkrt miktar, prit oran, oksitlenme eilimi) bir araya getirilip deerlendirilmesi gerekmektedir.
70
Jeolojik konumlar nedeniyle yangn koruma tedbirlerinin en fazla uygulanmas gereken yerler olan arza zonlarnn nceden planlanmas ve n hazrlnn (sklama, enjeksiyon, galeri yzeyinin betonla pskrtlmesi) yaplmas gerekmektedir. Uygun iletme plannn seilmesi nemlidir. Kendiliinden tutumann nlenmesi iin ocakta alnacak tedbirler ise u iki esas dorultusunda olmas gerekmektedir: - Planlama esnasnda tespit edilen sebeplerden dolay alnacak tedbirler, - Daha nce fark edilmeyen ve aniden meydana gelen olaylarda alnacak tedbirler. Genel olarak ayan almasna balamadan, normal artlar altnda tedbirler alnr ve kendiliinden tutuma yangnlar nlenebilir. ayet durumlar deiir veya beklenmedik bir ekilde yangna sebep verecek faktrler ortaya karsa alma esnasnda da ayrca tamamlayc ilave nlemler alnmas gerekir. alan panolarda havalandrma nlemleri: alma esnasnda hava akmlarn nlemek ve ayak arkasndaki basn farknn en alt dzeyde tutulmas iin mmkn olan btn tedbirler alnmaldr. Galeri kenarlarnn sklanmas da alnmas gereken dier tedbirlerdendir. Jeolojik arzalar kendiliinden tutuma tehlikesini arttrr. Bunun iin ayrca nlem alnmas gerekmektedir. Kmrn kendiliinden tutumasnn nlenmesi iin aada belirtilen tedbirler alnmaldr: 1- letme esnasnda elde edilen veya komu iletmelerdeki ayn damar zerindeki deneyimlerle birlikte kendiliinden tutumay oluturacak kmr zelliklerinin sebepleri ve oluum arlk hususlar planlamada gz nnde bulundurulmaldr. 2- Mmkn olduu srece ilerletimli deil dnml alma yaplmaldr. 3- retime balama yerleri arza zonlar olmamaldr. 4- Havalandrma iin, kesitlerin yeterli ve dar yerlerinin olmamas, retim balang yerlerinin hava girmeyecek ekilde olmas, tabanlarn ayak arkasndaki ge kar betonlanmas gerekir. 5- Ayaklarn balang ve biti yzeyleri, su ile yorulup baslan materyal, ii kpk doldurulmu domuzdam ve ta tozu baraj ile sklanmal veya CaCl2 gibi higroskopik tuzlarla yzeysel mdahale yaplmaldr. Taban kenarlar balang ve biti yzeyinin arkasndan 510 metre uzunluunda hava geirgen olmayan sklama ile kalan kmrn hava irtibat kesilir. Bayukar girileri ta tozuyla (damar kalnl x 5m ) veya betonumsu malzemelerle (damar kalnl x 3m) sklanmaldr. 6- alma esnasnda kaak hava akmlarn nlemek ve ayak arkasndaki basn farknn en alt dzeyde tutulmas iin aadaki tedbirler alnmaldr.
71
- Galeri kesitleri tutulmal, - Planlanm ayak girileri tutulmal, - Lzumsuz hava ksntlar (hava kaps erevesi gibi) nlenmeli, - Kaak havann arkaya kamamas iin kenarlar sklanmal, - Gerekli olan hava miktar ayn olmal, - Hava miktar deiebilecek retim ve gaz durumlarna gre ayarlanabilir olmaldr. 7- Jelojik arzalar kendiliinden tutuma tehlikesini artrdndan buralarda ilave olarak aada belirtilen nleyici tedbirler alnmaldr: - Mmkn olduu kadar ayak arkasnda az miktarda kmr kalmaldr. - Arza ksmndaki boluklar odunla deil, yangna elverili olmayan malzeme ile ( kpk, betonumsu malzeme ile traversler gibi) doldurulmaldr. - Taban ksmlardaki arzalarda, arzann ilerisini ve gerisini ieren kubbemsi betonlama, arka doldurulmas ve betonumsu maddelerin baslmas gibi zel tedbirler alnr. - Ayak arkasndaki arza zonlarna CaCl2 veya MgCl2 gibi higroskopik tuzlarla mdahale edilmelidir. 8- retim esnasnda arza nedeniyle arkada braklabilecek topuklar ayak basnc nedeniyle geveyeceinden ilaveten kendiliinden tutuma tehlikesi oluturur. Bunu nlemek iin aadaki tedbirler alnmaldr. - Tutucu sv doyumlu CaCl2 veya MgCl2 gibi tuzlar kalan topua enjekte edilir. - Topuun kmr yzeylerine CaCl2 toz halinde serpilir. - Geri kalan topuklar betonumsu maddelerle sklanr. 9- Gklere, ayaklara vb. gibi yerlere azotla n tedbir enjeksiyonu yaplarak ortam soutulmaldr. 10- Sklm ve daha ak duran ocak ksmlar kendiliinden tutuma yangnlarnn arlk noktalardr. Scakln iyi havalandrma olmamas nedeniyle nlenememesi ve durumun uzun zaman devam etmesi byk olaslkla kendiliinden tutumay oluturur. Bunun iin aada belirtilen nleyici tedbirler alnmaldr: - Sklmesi gereken yer, yeterince havalandrlr ve skm ileri hzla yaplr. - Kapanacak yerlerin salam ve sk barajlanmas iin baraj yeri uygun seilmelidir. - Uygun duvar ve baraj malzemeleri seilmelidir. - Baraj uzunluu havalandrmann basn farkna ve etrafndaki kayalarn atlama derecesine gre belirlenmelidir.
72
5.6. Ocak Yangnlarnda Alnacak Gvenlik nlemleri 5.6.1. Yangnn Meydana Gelmesini Ve Yaylmasn nlemek in Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Ocak ierisinde metan gaz ve patlayabilir kmr tozlarnn birikiminin etkin yntemlerle nlenerek daima tehlikeli snrnn altnda tutulmaldr. 2- Kullanlan kesici elmas ularnn kvlcm samas su ile soutarak nlenmelidir. 3- Ocak ierisindeki elektrik niteleri exproof olmaldr. 4- Statik elektrie kar gerekli nlem alnmaldr. 5- Dizelle alan aralar yangn nleme tekniine uygun olmaldr. 6- Bant nakliyat nitelerinde bandn yandan srtnmesi, fazla yklenmesi ve boluk yapmas nlenmeli ve oluan scakln kontrol yaplmaldr. 7- Ocak ierisinde, yanmaz tahkimat malzemesi, yanmayan niteler kullanlmaldr. 8- Ocaklarda kmrn kendiliinden tutumasn nleyici tedbirler alnmaldr. 5.6.2. Ocak Yangnlarnn Erken Tespiti in Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Yeralt ocaklar sabit ve devaml alan CO l cihazlar ile llmelidir. Sonular, ocak ve emniyet izleme istasyonlarna iletilmeli ve deerlendirmeler yaplmaldr. 2- Ocaklarda kendiliinden kzmann balangcn anlamak iin; - CO geliimi ( ppm-miktar veya retilen CO miktar lt/dk) - Kaak hava akmlar - Basn fark - Scaklk gelimesi srekli izlenmelidir. 3- letme deneyimlerine gre nceden saptanan havadaki CO miktar ( 10 ppmden 15 ppme kadar CO ) ve CO geliri ( 10 lt/dk) kritik deerlere ulaldnda ikaz sistemiyle yetkili birimler uyarlmaldr. 5.6.3. Ocak Yangnlarnn Sndrlmesi in Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Kuyulara, ana galerilerine, rekup galerilerine, desandrelere, tabanlara ve brlere su ebekesi denmelidir. Ana kuyu iinde suyun donmasn nleyici tedbirler alnmaldr. 2- Ocak ierisindeki su alm noktalar kolay ulaabilir yerlerde olmaldr. 3- Bantlarn tahrik ve kuyruk tamburlarna, tamirhanelere ve lokomotif garajlarna, yanc svlarn olduu odalara, brlere, yanabilir tahkimat bulunan galerilere s tesiriyle alan otomatik yangn sndrcler yerletirilmelidir. 4- Dz ve meyilli galerilerde bulunan konveyrlere, elektrik cihazlarnn bulunduu yerlere, atlye ve garajlara, nakil aralarna, galeri ama makinalarna tanabilir yangn sndrme cihazlar yerletirilmelidir. 5- Azot enjeksiyonu iin boru ebekesi ve armatrleri hazrlatlmaldr.
73
6- Ocak yangnlarna kar buraya kadar bahsedilen metodlarn yetersiz olduu veya uygulanmad durumlarda saha barajla kapatlmaldr. Sahann barajlarla kapatlmasnda yangn sahasna hava giriini nleme ve tehlikenin mevcut olduu yerlerde oluabilecek herhangi bir patlamay hapsetmek amalanmaktadr. 7- letmedeki yangn baraj yerleri imalat planna ilenmelidir. Ayrca baraj inaat detaylar ve genel boyutlar baraj defterine kaydedilmelidir. 8- Yangna msait damarlarda bekleme barajlar sistemi uygulanr. Bekleme barajlarnn hzla kapatlmas iin, baraj kaps, tahta, kil, kum, akl ve su gibi malzemeler baraj nnde daima hazr bulundurulmaldr. 9- Patlamaya dayankl barajlarn yangndan uzaklk mesafesi; Sahalardaki normal metan oluumu ve yangn mevkiine bal olarak metann ana gelir noktalar, havalandrmann miktar ve dalm, barajlarn yapm srasnda ortaya kan kstlamalarn, bunlar zerinde oluturaca deimeler, sahadaki eilimler, yukardaki faktrlerin tutuabilecei bir yerde bir metan birikimine imkn vermesi hali, kmr tozu tehlikesi faktrleri gz nnde tutularak belirlenmelidir. 10- Btn barajlara: Baraj arkasna 10metre uzanan numune borusu , giri barajna bir adet deveboynu su borusu, k barajna ise bir adet metan drenaj borusu ile su ve amurlama (ambalaj) borusu konulmaldr. 11- Yangndan dolay gerek bekleme gerekse kapatma barajlar kapatldklarnda, su borularndan su akmad zamanlarda hava giriinin nlenmesi iin deveboynu su ile doldurulmaldr. Gaz muayene borusunun az, hava geirmeyecek ve gerektiinde numune iin alabilecek ekilde kr tapa ile kapatlmaldr. 12- Yangnl sahann barajlarla kapatma ileminden nce, yangn sahas ierisinde, metan ve kmr tozu patlamalarna kar gereken nlemler alnmaldr. 13- Yanmann rnleri su ve karbondioksittir. Ancak yanma dnda ortamda karbondioksit olabileceinden yanmann kendine zg rn karbonmonoksittir. Karbonmonoksit retiminin havalandrma lmlerinden hesaplanan oran kapatlan saha iindeki kzma durumu hakknda en hzl bilgiyi vermektedir. Kapatlan bir barajn arkasndaki yangnn snm kabul edilmesi iin; oksijen miktar % 5den az, metan ve karbonmonoksit oranlarnn yksek olmas, snn dk olmas, herhangi bir buhar ve duman izine rastlanmamas gerekir. 14- Kapal barajn almas srasnda tahlisiye ekipleri baraj yaknnda hazr bulundurulmaldr. Ayrca almakta olan barajn yeniden balamas ihtimaline kar tekrar kapatlmas iin gerekli olan malzemeler barajda hazr bulundurulmaldr.
74
6. ELEKTRK TESSLERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER
Exproof Koruma
Potansiyel patlama tehlikesi olan atmosferik ortamlarda kullanlacak
ve patlamaya neden olabilecek tm ekipmanlarn Patlamaya dayankl zel yapda olmas gerekmektedir. Bu zel yap EX=EXPLOSION PROOF (patlamaya dayankl) olarak adlandrlmaktadr.
6
75
Avrupa Parlamentosunun karm olduu ve patlamaya dayanklln yasal dayanan ATEX100a ve ATEX137 direktifleri oluturmaktadr. ATEX 137 (directive 99/9/EC) Aralk 1999 tarihinde yaynlanm olup kullanclar (iverenleri) kapsamaktadr. Bu direktif ortaklk anlamasnn 137. maddesine dayanlarak karld iin ATEX 137 olarak anlmaktadr. ATEX137 ile uygulama ve iletme tek tip hale getirilmitir. sal ve gvenlii ile ilgili olan ATEX 137 ulusal uygulamalar kaldrm ve tm Avrupada birlik salamtr. ATEX 137, ulusal mevzuatmzda alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl tarafndan kartlarak, 26 Aralk 2003 tarihinde Patlayc Ortamlarn Tehlikelerinden alanlarn Korunmas Hakknda Ynetmelik ad altnda yaynlanm ve yrrle girmitir. ATEX 100a (directive 94/9/EC), 23 Mart 1994 tarihinde yaynlanmtr. Ortaklk anlamasnn 100a maddesine dayanlarak karlmas (serbest ticaret ve serbeste mal alverii ile ilgili madde) ve patlayc ortamn Franszca karl olan ATmosphere EXplosible kelimelerinin ksaltmas olan ATEX 100a olarak anlmaktadr. ATEX 100a (directive 94/9/EC) ex-korumal ekipmanlarn imalat ile ilgili olup patlayc ortamlarda kullanlacak ekipmanlar kapsamaktadr. ATEX100a ile ekipman koruma tipleri ve sertifikalandrma tek tip hale gelmitir. Ulusal bazda onaya gerek kalmam olup Avrupa Birlii ye
lkesinin verdii sertifika dier ye lkelerde aynen geerlilik kazanmtr. Ynetmelik hkmlerince ngrlen niteliklere uymayan kurulua alnan belgeler geerli deildir. ATEX100a 94/9/EC 1996 dan itibaren geerli olup uyum mecburiyeti 01.07.2003 tarihinden itibaren balamtr. 01.07.2003 den itibaren imal edilen ve Avrupada satlan (yerli veya yabanc) tm tesis ve aletler 94/9/EC talimatna uyumlu olmak zorundadr. Ulusal mevzuatmzda; ATEX 100a 26.10.2002 tarih ve 24919 sayl resmi gazetede Muhtemel Patlayc Ortamda Kullanlan Tehizat ve Koruyucu Sistemler ile lgili Ynetmelik (94/9/AT) ad altnda yaynlanm olup Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan kartlmtr. Sz konusu ynetmelik, 30.12.2006 gn ve 26392 sayl Resmi Gazetede yaynland ekliyle yenilenmi ve yrrle girmitir. ATEX 100ann Getirdii Yenilikler 1- Patlayc ortamda kullanlan elektrik ve mekanik tm aletleri kapsamaktadr. Daha nce yalnzca elektrikli aletler sz konusuyken patlayc ortamlarda kullanlan mekanik aletlerin de ex sertifikas bulunmas zorunluluu gelmitir. 2- Koruyucu sistemleri de kapsamaktadr. Patlamay nlemek veya yaylmasna engel olmak iin yaplan tm sistemler (flame arrestor) ATEX 100aya uyumlu olmak zorundadr. Bu tip tertibatlar da bundan byle exproof sertifika alacak ve CE belgesi ve damgas bulunacaktr. 3- Maden ve dier sanayi kollar gibi bir ayrm yaplmamakta tm patlayc ortamlar kapsamaktadr. 4- Muhtemel patlayc ortamlar, cihazlarn kullanma ortamlarna gre kategorilere ayrlmtr. 5. Etiket ekli deimi ve aletin etiketinden, kullanlaca yer (gaz grubu), kullanlaca ortam zon (kategori) ve kullanlaca ortamn cinsi (gaz, toz gibi) anlalabilecektir. 6- zerinde Ex yazl her alet rahatlkla kullanlamayacaktr. Kullanc kategorilere, patlama gruplarna, s gruplarna ve koruma tiplerine dikkat etmek zorunda kalacaktr. 8- Ex korumal ekipmanlara Avrupa Normuna uyumluluk belgesi alnmas mecburiyeti getirilmitir. Bir Ex ekipman yalnzca ex-koruma standartlarna deil dier geerli EN normlarna da uygun imal edilmek ve CE iareti tamak mecburiyetindedir. 9- Uyumluluk belgesi (conformity) yetkili organlarca (notified bodies) verilecek ve tm Avrupa lkelerinde geerli olacaktr. Patlayc Ortam Snflandrmas Patlayc ortamlarda alan ve bu ortamlara kar korumal bir cihaz almak isteyen kullanclar, cihazn kullanlaca patlayc ortama uygun bir koruma tipine sahip ve bu koruma tipine ait uygunluk belgesi (sertifikas) olan cihazlar semek ve bu sertifika ekinde kullancya verilmek mecburiyeti olan, cihazn montaj ve kullanm talimatnda yer alan kurallara mutlaka uymak zorundadrlar.
76
Patlayc ortama kar korumal cihazlarnn seiminde ncelikle, satn alnacak cihazn etiketine dikkat edilmelidir. Bu etiket zerinde ve cihazn markalama etiketinden ayrca bulunan Ex_Proof etiketi, cihazn Ex Kodlarn ierir. Bu etikette cihazn kullanlaca tehlikeli blge ( Zon), kullanlaca gaz grubu (yeralt maden ocaklarnda veya yerstndeki patlayc ortamlarda kullanlp kullanlamayaca) veya hangi gaz gruplar iin sertifikalandrlm olduu ya da hangi scaklk derecesine kadar snan bir cihaz olduu ve bu maksimum yzey scakl derecesinin hangi gazlarn patlamasna yol aabilecei gibi bilgileri anlamak mmkndr. Patlayc ortamlar: -Gazn ortamda bulunma olaslna gre; Tehlikeli Blge (Zon) snflandrmasna, -Gazlarn karakteristikleri (parlama ve patlama limitleri) dikkate alnarak; Gaz Gruplandrlmasna, -Ortamdaki gazn patlama scaklna gre Scaklk Snflandrmasna tabi tutulmutur. Gaz Gruplandrlmas Uluslararas Elektroteknik Komisyonu IEC ve EN gazlar iki patlama grubuna ayrm ve metan gazn (grizulu madenleri) I.gruba dhil etmitir. Maden sanayi ile dier sanayi dallar ayrlmtr. PATLAMA GRUBU I PATLAMA GRUBU II A PATLAMA GRUBU II B PATLAMA GRUBU II C Scaklk Snflandrmas Patlayc gazlar bir kvlcm ile patlayabildikleri gibi, ortamdaki aletlerin yzey scaklklarndan da ate alabilirler (statik patlama). rnein metan gaz 650C de patlar. Bu nedenle kullanlan elektrik ve mekanik tehizatlarn yzey scaklklarna da dikkat edilmelidir. Konunun uzmanlar dikkat edilmesi gereken s gruplarn tarif etmiler ve bu s gruplar standartlarda da yerini almtr. Is gruplar tayin edilirken emniyet faktr de dikkate alnarak gerek ate alma scaklklarnn biraz altnda tarif edilmilerdir. rnein metan gaznn patlama scakl 450C olarak verilmitir. En zor ate alan gaz metandr, dierleri daha dk scaklkta da patlarlar. Scaklk snflarnn ekipmanlarn alabildikleri ortam scakl ile ilikisi yoktur. Bu scaklk deerleri ekipmanlarn maksimum yzey scaklklardr. Aldnda ortam tehlikeye girer demektir. : Metan : Propan, btan, aseton, kereson, hexan, trimat, hylamin, vs, : Etilen, karbonmonoksit, hidrojen slfit, etil-, -metil, -eter, vs, : Hidrojen, Asetilen ve karbon di slfit
77
Patlayc Gaz Ortamlarnda Scaklk Snflandrlmas

Tablo 3
Scaklk Snf T1 T2 T3 T4 T5 T6 Exproof Alet Kategorileri
zin Verilen, Yzey Scakl En byk Deeri, C 450 C 300 C 200 C 135 C 100 C 85 C
Kullanmdaki karmaay nlemek iin ATEX 100a patlayc ortamlarda konulan aletleri gruplarna gre kategorilere ayrmaktadr. Bunlar ksaca: 1- Grup I: Grizulu maden ocaklarn ve var ise yer st tesislerin, ksaca maden sanayini kapsamaktadr. Kullanlan aletlerin yzey scakl metan ve kmr tozuna gre dizayn edilecektir. Kmr tozu var ise 150 C yok ise 450 C olabilmektedir. Kategori M1: Bu kategorideki aletler srekli veya aralkl oluan patlayc ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler, yksek bir koruma dzeyine sahiptirler. ZON 0 ortamnda rahatlkla alabilecek dzeydedirler. ATEX ayrca; aletin korumasnda herhangi bir bozulma olduunda ikinci bir nlem alnmasn ve yine birbirinden bamsz iki arza ayn anda meydana geldiinde emniyetliliin korunmas artn komaktadr. Etiketinde M1 iareti olan bir alet en az 2 arzada tehlike yaratmayacak ekilde dizayn edilecektir. Ayrca ikinci bir emniyet nlemi alnmaldr. (Pratikte bu nlemler; grizu llerek tehlike halinde (grizunun %1.5 seviyesini amas) elektriin kesilmesi ve alanlara alarm verilerek madenin terk edilmesi ile gerekletirilmektedir.) Bu kategorideki tehizatlar, patlayc ortam mevcut iken dahi alr durumda kalabilmeli, ortam tehlikeye drmemelidir. Kategori M2: Patlayc ortam olutuunda bu kategorideki aletlerin elektriinin kesilmesi gerekmektedir. Elektrik hemen kesilemeyecei iin ksa sre de olsa patlayc ortama maruz kalacaklardr. Bu nedenle normal almalar esnasnda ortam tehlikeye drmeyecek ekilde dizayn edilirler. Grizulu bir maden iletmesinde metann havadaki oran %1,5 seviyesini atnda madenin ilgili blmnn elektrii kesilir. Buna gre uygun lm tertibat yaplmak zorunludur. Kullanlan metan l aletinin, batarya beslemeli ve kendinden emniyetli tip ve Ex-ia kategorisinde olmas gerekmektedir.
78
2- Grup II: Maden sanayi dndaki sanayi kollarn kapsar. Aletlerin yzey scaklklar kullanlan ortama gre farkl olabilmektedir. Tehlike blgeleri ayr ZONa ayrlmtr (Zon 0, 1 ,2).ve ayr kategoride alet kullanlabilmektedir. Ayrca kategori rakamlarnn sonuna gaz ise G, toz ise D harfi konulur. KATEGOR 1: Zon 0 Tip: ia,s KATEGOR 2: Zon 1 Tip: d,e,ib,o,p,q,m KATEGOR 3: Zon 2 Tip: n Exproof Koruma Tipleri Patlayc ortamlarda alacak ve tehlike kayna olan cihazlarn, patlamaya kar gvenli hale getirilmesi amac ile uygulanan trl tekniklerdir. Bu korumalar patlayc ortamda kullanlacak cihazn cins ve trne gre: - Cihaz muhafazas, - Cihazn tm giri ve klar, - Cihazn kumanda tertipleri ile eleman ve balantlarn kapsamakta olup standartlarca belirlenmitir. Patlamaya kar koruma tip ve sembolleri yledir: 1- d tipi Alev Szdrma Muhafaza 2- e tipi Arttrlm Emniyet 3- i tipi Kendinden Emniyetli ia tipi ok Arzalar in Kendinden Emniyetli ib tipi Tek Arzalar in Kendinden Emniyetli 4- o tipi Yaa Daldrma 5- p tipi Basnla koruma 6- q tipi Toz Doldurma 7- n tipi Szdrmaz Korunma 8- s tipi zel Koruma 9- m tipi Kapsl ine Alma
79
Tablo 4
KATEGORLER VE KULLANIM BLGELER KULLANIM YER, ZON Madenler, srekli patlayc ortamda alabilir Madenler, patlayc gaz oluumunda elektrii kesilir Dier Dier Dier Dier Dier Dier sanayi sanayi sanayi sanayi sanayi sanayi ZON ZON ZON ZON ZON ZON 0 1 2 20 21 22 I I II II II II II II GRUP KATEGOR M1 M2 + M1 1G 2G+1G 3G+2G+1G 1D 2D+1D 3D+2D+1D Ex I-ia Ex I-ia, ib, d, e, o,p,q ve saire Ex Ex Ex Ex Ex Ex IIG - ia IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire IIG - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire IID - ia IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire IID - ia, ib, d,e,o,p,q ve saire KORUMA TP
Patlamaya Kar Korunmu Ekipmanlarin Etiketleri Ex korumal aletin etiketi farkldr ve bir aletin ex-korumal olup olmad etiketinden anlalr. Bu etiketleme ekli konu ile ilgili standartlarda belirlenmitir.
80
Elektrikli Olmayan Aletlerin Etiketlenmesi
ATEX talimatlarnn geerlilik kazanmas ile elektrikli olmayan aletlerin de ex-sertifikas almas ve ayn ekilde etiketlenmeleri gndeme gelmitir. Yalnz elektrikli olmayan aletlerin etiketlenmelerindeki fark, yukardaki resimde grld gibi Ex iaretinin olmaydr. Patlayc Gaz Ortamnda Kullanlan El Aletleri Seimi Her trl metal el aletleri darbe veya kullanm annda kvlcm oluturmayan malzemelerden seilmelidir. Yabanc Madde Giriine Kar (Etan) Koruma (Ip) Patlayc ortamlarla ilikisi olmayan bu koruma yntem ve tipleri ex-koruma ile kartrlmamaldr. Su, toz, nem, dokunma gibi etkenlere kar alnan nlemleri ierir. Simgesi IP dir, international protection kelimesinden ksaltlmtr. Etan tabirinin Patlayc ortam kullanm ile ilgisi yoktur.
81
Statik Elektriklenme Patlayc ortamlarda kullanlan fakat elektrikli olmayan aletlerde en ok statik elektriklenmeye dikkat edilir ve anti statik malzeme kullanlr. Patlamalarn kaynann %40n zerinde statik elektriklenme sonucu kan ark olduu bilinmekte olup yalnzca tehizatn deil alan insanlarn da giyimine dikkat etmesi gerektii unutulmamaldr. Patlayc gaz ortamnda kullanlan giysilerin seimi statik yk oluturmayacak malzemelerden yaplan giysiler seilmelidir. Tm Tehizatta Bulunmas Gerekenler Tm tehizat ve koruyucu sistemler aadaki asgari detaylara sahip, okunakl ve silinmeyecek bir ekilde iaretlenmelidir: - reticinin ad ve adresi - CE iareti - Seri yada tip tanmlar - Varsa seri numaras - mal yl - zel patlamaya kar koruma iareti, ve kategorisinin simgesi - Talimatlar (a) Tm tehizat ve koruyucu sistemlerin beraberinde en az aadaki ayrntlar ieren talimatlar bulunmaldr: - Seri numaras hari bakm kolaylatracak uygun ilave bilgiler(rnein; ithalatnn, tamircinin vs. adresleri) ile birlikte tehizat yada koruyu sistem zerinde iaretli bulunan bilgilerin tekrar, - Emniyet iin talimatlar, - Hizmete alma, - Kullanm - Montaj ve demontaj, - Bakm (servis ve olaanst onarm) - Tesisat - Ayar - Gereinde basn tahliye cihazlarnn n tarafnda tehlike alanlarnn gsterilmesi bunun arkasndan tehizat grup yada
- Ayrca emniyetli kullanm iin zorunlu tm bilgiler tehizat zerine iaretlenmelidir.
82
- Gereinde eitim talimatlar - Herhangi bir phe halinde belli bir kategorideki bir tehizatn yada bir koruyucu sistemin istenen alanda beklenen iletme koullar altnda emniyetli bir ekilde kullanlp kullanlamayacana dair karar alnmasn salayan detaylar - Elektrik ve basn parametreleri, maksimum yzey scaklklar ve dier snr deerler - Gerektiinde, tecrbe ile ortaya kabilecei anlalan olas yanl kullanm detaylarn ieren zel kullanm artlar - Gerektiinde, tehizat yada koruyucu sisteme taklabilecek aralarn asgari zellikleri (b) Talimatlar, retici tarafndan Trke ve Avrupa Topluluu dillerinden birinde hazrlanmaldr. Elektrik Tesislerinde Alnacak Gvenlik nlemleri Yeralt maden iletmelerinde ocak ierisinde elektrik; tumbalar, kuyu ihra ve varagel tesisleri, vantilatr, aspiratrler, aydnlatma tesisleri, konveyr ve troley nakliyatnda kullanlmaktadr. Ocak ierisinde elektrik tesisatnda alnmas gereken temel gvenlik nlemleri unlardr: 1- Ocak ynetim yerinde elektrik ebekesini ve ebedeki sabit aygt ve tesislerin yerlerini gsteren, lekli ve ayrntl bir plan bulundurulmaldr. 2- Grizulu ocaklarda kullanlan ekipmanlar bu ortamlarda kullanlmaya uygun exproof ekipmanlar olmaldr. 3- Elektrik kablolarnn denmesinde aadaki hususlara dikkat edilmelidir: - Kuyularda denen kablolar kuyu cidarna sk aralklarla monte edilmi kelepelerle skca balanmaldr. - Dz veya eimli yerlerde lam atlrken, tamir yaplrken veya deiik ocak ilerinde kablolar emniyete alnarak her trl darbeden korunmaldr. - Kablo ek yerleri nemden korunmaldr. - Ana yollarda kablolar, nakliyat srasnda hasara uramamalar iin en az 1.60metre ykseklie alnmaldr. - Zrhl kablolarn zerindeki tellerin soyulmamasna zen gsterilmelidir. 4- Yeraltnda trafo ve redresr devreleri tesislerinde aadaki gvenlik nlemleri alnmaldr. - Trafo ve redrserler, ocak iinde havalandrlmas salanm, yangna dayankl, ayr oda, hcre veya blmelere konmaldr. Buralara yanc, parlayc, patlayc ve andrc maddeler konulmamaldr. - Trafo dairelerinin taban ve tavan beton kemerli olmaldr. - Trafo dairelerine karbondioksitli sndrme cihazlar konmaldr. - Yetkisiz ve izinsiz kiilerin trafo odasna girmesine izin verilmemeli ve bu durum uyar levhalar ile belirtilmelidir.
83
- Yksek gerilimli ebekelere bal aygtlar, kontrol ve lm aletleri ile kablolarn madeni d klflar topraklanarak gvenlik altna alnmaldr. 5- Elektrik cihazlarnda aadaki gvenlik nlemleri alnmaldr: - alma gerilimi kk gerilimin stndeyse, elektrik kaa yapabilecek elektrik aygtlar ve madeni ksmlar topraklanarak gvenlik altna alnmaldr. - Elektrik cihazlarnn stnde ve civarnda toz birikmesine engel olunmaldr. - Ocan genel havasndaki metan oran %1,5i geen yerlerdeki iletkenlerin ve elektrikli aygtlarn gerilimi derhal kesilmeli ve koullar dzelmedike yeniden verilmemelidir. - Yaplan deitirmemelidir. onarmlar kullanlan elektrikli ekipmanlarn exproof zelliklerini
6- Btn elektrikli ekipmanlarla kablolar ve ayrntlar, haftada en az bir kere dndan, ylda en az bir kere de yaltkanlk kontrolne tabi tutulmaldr. Btn koruyucu rle ve devrelere ayda en az bir kez deney uygulanmaldr. 7- Kablolarn yaplan kontrol ve deneylerde tehlike yaratacak biimde hasara uram veya bozulmu olduklar grlenler derhal onarma alnmal veya salamlaryla deitirilmelidir. Hasara uram veya bozulmu kablolar, onarlp kontrol edilmedike ocak iinde tekrar kullanlmamaldr. Yumuak kablolar 3 ayda en az bir kez bulunduklar yerlerde kontrol edilmelidirler.
84
7. PATLAYICI MADDELER
Patlayc maddeler, kvlcm, darbe, srtnme veya dier bir patlayc maddenin ok etkisiyle kimyevi deiiklie urayan ve yksek derecede scaklk, fazla miktarda gaz meydana getiren kimyevi madde veya bileiklerdir. Patlayc maddenin meydana getirdii kimyasal reaksiyon, alev alacak olursa ve ses hznn altnda bir yaylma hzna sahipse buna deflagrasyon, bir sktrma darbesi meydana getiriyor ve patlama hz ses hznn zerinde ise buna detonasyon denir. Paralanma etkileri nedeniyle, patlayc maddeler madencilik kaz ilerinde ok nemli yere sahiptir. Kaz iin patlayc maddeler ile yaplan atelemede, karlmas istenen malzeme doal kaynandan sklerek yklenebilecek duruma getirilir. Bunun iin istenilen derinlie kadar lam atlr. ersine kapsl, ateleme fitili veya kablo ile elektrik kaynana balanan patlayc madde lokumu, lam dip tarafna veya ortasna yerletirilir. Lamn geri kalan ksm patlamada meydana gelen gazlarn dar kamasna engel olmak amacyla uygun maddelerle sklanr. Gerekli gvenlik nlemleri alndktan sonra ateleme yaplr. Gvenlik tedbirleri alnmadan yaplan almalarda patlayc madde kullanmndan dolay olan kazalanmalarda; ateleme kurallarna uyulmamas, lamn uygun derinlikte delinmemesi, yeterli sklama yaplmamas, uygun yerden ve uzaklktan ateleme yaplmamas, ateleme kaynaklarnn periyodik kontrollerinin yaplmamas, patlayc madde ve kapsllerdeki hatalar, yetkisiz kiilerin kullanmas ve patlayc madde imal edilerek kullanlmas ana nedenlerdir.
7
85
7.1. Patlayc Maddelerin Snflandrlmas Madencilikte kullanlan patlayc maddeler; Yava yanan patlayc maddeler, yksek hassasiyetli patlayc maddeler ve patlayabilir karmlar olarak snflandrlr. 7.1.1. Yava Yanan Patlayc Maddeler Bunlara en iyi rnek kara baruttur. Bunun bileimi, aa kmr tozu, kkrt tozu ve gherilelerden meydana gelir. Kara barutun patlama etkisi paralayc deil iticidir. Tesiri ok zayftr. En ok, fazla krkl para elde edilmemesi istenilen granit, mermer ve benzeri ocaklarnda kullanlr. 7.1.2. Yksek Hassasiyetli Patlayc Maddeler Tek maddeli patlayclarn (Nitrogliserin, Nitroglikol vb. gibi ) karm ve bileik halinde kullanld patlayc maddelerdir. Bunlar, yksek detonasyon hz, yksek basnl ok dalgas ve yksek younlua sahip kapsl hassasiyetli nitrogliserin, trinitrotoluol ve amonyum nitrat esasl patlayc maddelerdir. 7.1.2.1. Nitrogliserin Esasl Patlayc Maddeler Bu tip patlayclarn esas maddesi nitrogliserin olup sodyum nitrat ve aa hamuru gibi yanabilen ve emici maddelerden meydana gelir. Nitrogliserin esasl patlayc maddeler, Gom tipi, Jelatin tipi ve Antigrizu dinamitler olarak retilirler. Gom tipi dinamitler yksek miktarda nitrogliserin ierirler. iddetli ve hzl patlama zelliine sahip olduundan paralayc etkisi fazladr. Darbe ve srtnmeye kar duyarl, suya kar dayankldr. Zehirli gaz ynnden zellikleri iyi olmadndan yeralt madencilik almalarnda kullanlmaz. Jelatin tipi dinamitler suya kar dayankl, patlatma iddeti fazla, zararl gaz karmas azdr. ok etkilere kar daha az duyarl olduklarndan deliklere yerletirilirken iyi bir ekilde, birbirleriyle temas edecek ekilde boluksuz olarak doldurulmalar gerekir. Antigrizu tipi dinamitler az miktarda nitrogliserin, fazla miktarda amonyum nitrat ve sodyum klorr maddelerinden elde edilir. En nemli zellii patlama srasnda meydana gelen alevin scakl az ve sresinin ok ksa olmasdr. Bu nedenle yeralt kmr iletmelerinde kullanlr. 7.1.2.2. Trinitrotoluol ve Amonyum Nitrat Esasl Patlayc Maddeler Bu tip patlayclarda esas patlayc madde trinitrotuol ve ok az miktarda amonyum nitrattr. Toz halinde bulunurlar, donmazlar ve gaz zellikleri iyidir.
86
7.1.3. Patlayabilir Karmlar Bu snfa giren patlayclar, yakt ve oksitleyici maddeler ieren karmlar olup iersinde bulunan maddelerin hibirisi normalde patlayc deildir. Karm haline geldiinde patlayc zellik tarlar. Patlatma ileminde mutlaka bir ilk ateleyici kullanlmaktadr. Patlayabilir karmlarda esas madde amonyum nitrattr. Nakil ve kullanlar emniyetlidir. Madeni kutular iinde ambalaj yaplabildiklerinden suya kar dayankllklar snrszdr. Bunlar; Anfo, Anatol, Ammanol ve Emlsiyon tipi patlayc maddelerdir. ANFO: En yaygn kullanlan patlayc olup % 94.5 amonyum nitrat ile % 5.5 orannda mazot karmndan ibarettir. Anfoyu atelemek zere kullanlan yemleme dinamiti, patlatma deliinin apna yakn apta ve yksek patlayc dinamitler olmas gerekir. Donmaya kar dayankl, kullan emniyetli ve ok ucuz patlayc maddelerdir. Detonasyon srasnda oluan portakal-kahve renkli duman anfonun bnyesinde bulunan mazot miktarnn gereinden dk olduunu ve anfonun su ile temas ederek bozunduuna iaret eder. ANATOL: Amonyum nitrat ve trinitrotoluol karmndan meydana gelir. Oksijen dengesi bakmndan en ideal karm oran % 80 amonyum nitrat ve % 20 trinitrotoluoldr. AMMANOL: Amonyum nitrata toz halinde alminyum eklenerek elde edilen patlayc maddedir. Arlk olarak %18,4 alminyum oksijen bakmndan dengeli bir patlayc oluturur. Fazla oksijen elde etmek iin bazen su eklenir. EMLSYON: % 90 amonyum nitrat, % 8 mineral oil, wax ve dier katk maddelerinden oluan karma %2 orannda mikrobalon ilave ederek patlayc zellik kazandrlmtr. Sv eklinde dkme olarak lam deliklerine tankerler vastasyla arj edilir. Hamur eklinde imal edilen tipi ise plastik kartulara doldurularak kullanlr. 7.2. Ateleme Kaynaklar Kara barut gibi baz patlayc maddeler bir fitilden elde edilen atele veya kibrit alevi ile patlatlr. Ancak dinamit cinsinden olan patlayc maddelerin patlamas iin daha kuvvetli aleve ve ani darbe veya basn etkisine ihtiya vardr. Bu da bakr, gm, civa gibi metallerin nitrik asitle erimi halde iken alkol ile muamelesiyle elde edilen ok hassas ve iddetli patlayc madde olan flminatlarn kullanlmasyla salanr. Gnmzde elektrikli ve elektriksiz ateleme kaynaklar kullanlmaktadr. 7.2.1. Elektriksiz Ateleme Kaynaklar Elektriksiz ateleme kaynaklar, adi kapsl, saniyeli ve infilakl fitil, elektriksiz (Non-elektrik) kapsllerdir. AD KAPSL: Bir ucu ak, dier ucu kapal silindir biiminde ve ii hassas patlayc maddesi ile dolu kovandan ibarettir. Kapsl iin patlamay salayan esas madde flminatlardr. kincil
87
patlayc ise TNT veya benzer bileimdir. Duyarl olan patlayc madde d etkilerden korunmak iin alminyum veya bakr tp ierisine konmutur. Alminyum kapsller neme dayankl ancak akkor halde lamdan frlayabildikleri iin grizu ieren kmr ocaklarnda ve kkrt ocaklarnda kullanlmas sakncaldr. Patlayc maddeler farkl hassasiyette olduundan, eitli iddette kapsller deiik miktarlarda flminat kullanlarak yaplp ayrm iin numaralandrlmaktadr. SANYEL FTL: Kapsln uzaktan atelenebilmesi iin kullanlr. Bunlarn i ksmnda yanc bir karm (barut gibi), orta ksmda yanc maddeyi nemden ve fiziki etkilerden koruyan iplik rg, stte ise suya ve ezilmeye kar dayankllk artrc katran ve sertletirici madde ile emprenye edilmi ksm bulunmaktadr. Fitilin yanma hznn en az saniyede 115 metre ve en ok saniyede 25 metre olmas istenir. Bu nedenle uygulamada fitil boyunun en az 1 metre olmasna dikkat edilmelidir. Saniyeli fitilin atelenmesi iin, fitil uzunluk eksenine paralel olarak biraz yarlr ve aa kan barut stun ak bir alevle tututurulur. Eer atlan lam says drd geerse zel ateleyiciler kullanmak daha emniyetlidir. zel ateleyiciler ise ierisinde yanc madde bulunan karton kovanlardr. Fitille birden fazla lam ayn zamanda atelenecekse, ateleme kordonu kullanlmas tavsiye edilir. Ateleme kordonu bir eit fitildir. Ancak bunun yanma sresi 610 m/ sn dir ve barut stununun iinde mekanik mukavemeti salamak iin ince bir tel bulunur. Ateleme iin, her lamn kapslne bir para fitil balanr. Sonra bu fitiller ateleme kordonuyla ateleme srasna gre, irtibatlandrlr ve klavuz fitiliyle atelenir. NFLAKLI FTL: Yaps, saniyeli fitilin yapsna benzer. Yalnz bunlarn iinde barut yerine, patlama hz ok yksek olan (7 km/saniye gibi) bir patlayc madde bulunur ve kendisi de kapslle atelenir. nfilakl fitili atelemek iin, ucunda saniyeli fitil bulunan bir kapsl infilakl fitilin ucuna balanr. Patlayc maddenin infilak iin, balatc lokumu bir ucundan veya ortasndan delerek fitil iinden geirilir ve dmlenir. Srtnme ve arpmaya kar hassas deildir. Statik elektrikten etkilenmez. Bu zellii nedeniyle elektrik kapsllerinin sakncal olduu yerlerde kullanlr. nfilakl fitilin en byk avantaj birka noktay ayn anda ateleyebilmesidir. nfilakl fitil ile atelemede, zel gelitirilmi gecikme elemanlar kullanarak yaplan patlatmalarda kaya ktlesinde daha fazla ufalanma salanr. Ayrca yer sarsnts azaltlr. ELEKTRKSZ KAPSLLER: Kapsl ve kapsle bal bir plastik tpten oluur. Kablo eklindeki plastik tp ierisinde bulunan reaktif madde ile iletilen ok vastasyla ateleme gerekletirilir. Srtnme ve ateten etkilenmeyen bu kapsller zel manyeto ile atelenmektedir. Elektriksiz kapsller eitli gecikme aralklarnda retilmekte veya ayrca gecikme elemanlar kullanlmaktadr.
88
7.2.2. Elektrikli Ateleme Kaynaklar Ekonomik ve pratik olmas nedeniyle halen dnyada en yaygn kullanlan ateleme yntemidir. Elektrikli ateleme kaynaklar gecikme aralklarna bal olarak gecikmesiz ve gecikmeli elektrikli kapsllerdir. GECKMESZ ELEKTRKL KAPSLLER: Adi kapsln gelitirilmiidir. Bu kapslde saniyeli fitilin yerini elektrik kablosu alm, kapsl iinde bulunan ilk ateleme maddesi elektrik akm ile atelenmektedir. GECKMEL ELEKTRKL KAPSLLER: Bu tip kapsller, saniyeli ve mili saniyeli elektrikli kapsllerdir. Gecikmesiz elektrik kapsllerine benzer. Ancak bunlarda alev alc hassas madde ile ilk madde arasnda bir geciktirme eleman bulunmaktadr. Geciktirme elemannn uzunluu gecikme sresine gre ayarldr. Saniyeli kapsllerde kademeler aras zaman aral 0,5 saniye, mili saniyeli kapsllerde ise 25- 30 mili saniyedir. Saniyeli kapsller 012, mili saniyeli kapsller 118 numaralarna sahiptir. Saniyeli kapsl, zellikle galeri srme ve kuyu ama ilerinde ok kullanldr. Grizulu kmr ocaklarnda, nce patlayan delikler bir atlak meydana getirdiinden ve bu atlaklardan tehlikeli gaz k olabileceinden saknca dourabilir. 7.3. Patlayc Maddelerin Kullanlmasnda Alnacak Gvenlik nlemleri Patlayc maddelerin retimi lkemizde ruhsata tabidir. Ruhsatsz retim yasaktr ve retimi halinde Ceza Kanunu Hkmlerine gre takibi yaplr. Yasaa ramen madenciler maliyeti dk ve kolay hazrlanabilen patlayc karmlar (Potasyum Klorat, Mazot ve Kkrt karm gibi), tehlikesini gz ard ederek ve hazrlayp kullanarak eitli i kazalarna sebebiyet vermektedirler. Madencilikte patlayc madde emniyeti ile ilgili tedbirler satn alma safhasnda balar. Nakil, depolama, kullanma ve kulanm sonuna kadar ayn hassasiyette devam eder. 7.3.1. Patlayc Maddelerin Kara Yollar le Tanmasnda Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Tama aralarnn kasalar; salam, metal ksm bulunmayan, kenarlar yklenecek patlayc madde sandk boyundan yksek veya tamamen kapal ve arkadan kilitlenebilir kapl olmaldr. 2- Tama aralarnda uygun iki adet seyyar yangn sndrme cihaz bulunmaldr. 3- Tama aralarna uygun uyar levhalar aslmaldr. 4- Tama arac arkasnda statik elektrie kar, yola temas eden zincir taklmaldr. 5- Bozulmu veya kapsl taklm olan dinamitler arala tanmamaldr. 6- Dinamitler, barutlar kapsllerle ayn tama aracnda ve bir arada tanmamaldr. 7- Patlayc madde aralarnda yolcu tanmamaldr.
89
8- Patlayc maddelerin tama aralarna yklenmesi ve boaltlmas gndzleri yaplmal, ancak gerekli emniyet koullar alnarak ve evre elektrikli reflektrle aydnlatlarak geceleri de yaplabilir. 9- Patlayc madde kutular ara kasasna birbirine bitiik kayma ve savrulmaya kar nlem alnarak yerletirilmelidir. 10- Ykleme-boaltma ve tama esasnda ate yaklmamaldr. 11- Tama aralar ile ehir iinde 25 km/sa, ehir dnda 50 km/saten fazla hz yaplmamaldr. 7.3.2. Patlayc Madde Depolarnda Alnacak Gvenlik nlemleri Maden iletmeleri leri Bakanlndan muhafaza ve depolama ruhsat alarak, patlayc maddeleri yerst ve yeralt patlayc madde depolarnda koruma altnda bulundururlar. Depolar, nem geirmeyen, yangna dayankl, kurun geirmeyen ve iyi havalandrmas olan barnaklardr. 1- Yeralt patlayc madde depolar aada belirtilen zelliklerde olmaldr: Bir yamatan galeri ile girilerek veya kuyu diplerinde msait yerlerde tesis edilirler. Rutubete kar gerekli nlemler alnmaldr. Yeraltnda olanlarn havalandrlmas bamsz olarak yaplmaldr. Depolar iilerin alt yerlere, vermeyecek uzaklkta olmaldr. Depolarda scaklk 8Cden az 30Cden ok olmamaldr. 2- Yerst patlayc madde depolar aada belirtilen zelliklerde olmaldr: Depolar, demir, kara ve demir yollar tamasna uygun rutubetsiz yerlerde yaplmaldr. Depo binasnn duvarlar tula, metal aksam az, ats eternit ve geni saakl olmaldr. Zemin seviyesinden tavana kadar olan bacalarla havalandrma yaplmaldr. Depo zemini temizlenmesi kolay ve kvlcm meydana getirmeyecek malzemeden yaplmaldr. Depo pencereleri, demir parmakl olmal ve pencere boluunda galvaniz tel kafes konmaldr. Depo kaplar darya almaldr. Depo evresi, bina atsn bir metre geen ve en st genilii bir metre olan toprak siperlerle korunmaldr. Depoda yldrmdan korunmaya kar paratoner sistemi yaplp her yl kontrol salanmaldr. Depo evresindeki kuru otlar temizlenmelidir. pirin veya yollara ve ana havalandrma yoluna zarar
90
3- Depo evresi tel it ile evrilerek koruma altna alnmal ve Tehlikeli Blge Girilmez uyar levhalar uygun yerlere konulmaldr. 4- Depoda silahl gvenlik korumas salanmaldr. 5- Yangn balangcnda kullanlacak seyyar yangn sndrcler kullanlmaldr. 6- Grevli olmayan veya izin verilmemi kimselerin depoya girileri engellenmelidir. 7- Depoya gireceklerin zerinde ate verici veya karc maddeler depo sorumlusu tarafndan alnmaldr. 8- Depoya gireceklerin vcudundaki statik elektriin boaltlmas iin depo giriine ntralizr yaplp kullanlmas salanmaldr. 9- Depoya patlayc madde konulmas veya alnmas gndz yaplmaldr. Ancak gece almas gerekli olduunda ak alevli lambalar dndaki aydnlatma tertibat kullanlmaldr. 10- Depoda patlayc maddelerin teslim alnma, datma ve geri almlarna ilikin bilgilerle birlikte bu ilerle ilgili, sorumlu ve yetkili kimselerin ad ve sicil numaralarnn yazl olduu ve hesap dengesini her gn yapld bir patlayc kayt defteri bulunmaldr. 11- Kapsller dier patlayc maddelerle ayn blmde veya sandkta bulundurulmamaldr. 12- Patlayc madde sandklar ranzalar zerine yerletirilmeli ve ranza altnn yerden ykseklii 10 santimetre olmaldr. 13- Patlayc madde depoya giri tarihine gre ranzalara istiflenmeli ve kullanmda bu sra takip edilmelidir. 14- Patlayc madde sandklar hi bir ekilde yere atlarak, drlerek, srklenerek ve etrafa arptrlarak tanmamaldr. 15- Patlayc madde sandklarn amak iin bakr, bronz ve tuntan yaplm aralar kullanlmaldr. 7.3.3. Patlayc Maddenin Kullanma Hazrlanmasnda Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Patlayc maddeler, ateleyici yeterlilik belgesine sahip ve fenni nezaretci tarafndan grevlendirilmi ateleyiciler tarafndan alnp hazrlanmal ve atelenmelidir. 2- Ateleyici depodan ald patlayc maddelerin miktarn patlayc madde kayt defterine depo sorumlusu ile birlikte ilemelidir. 3- Patlayc maddenin iyeri dna karlmas ve kullanlmasna izin verilmemelidir. 4- Ateleyici patlayc maddeleri, tahtadan veya bu ie elverili yaltkan malzemeden yaplan iki blmeli ve zel kilit dzeni bulunan sandklardan yapmaldr. 5- Ateleyicinin bayukarlarda veya girip klmas zor olan yerlerde bez torba kullanlmasnn izin verilmeyip uygun kk sandklar yaplp kullandrlmaldr. 6- Bir kiinin tayaca patlayc madde miktar 10 kg gememelidir.
91
7- Kapsller dinamit lokumlarna ateleme yaplaca srada yerletirilmelidir. Fitil ve adi kapsl ile yaplan atelemelerde, fitilin kapsle girecek ucu fitil makas ile dikine kesilmeli ve bu u kapsl iindeki patlayc madde iindeki patlayc maddeye temas edinceye kadar bask yaplmakszn sokulmaldr. Daha sonra zel kerpeten ile boularak sklmaldr. Di ile skmak tehlikelidir. Dinamit lokumuna kapsl yerletirmek iin lokumun sarg kd bir ucundan alarak, kapsl kalnlnda bir aa ubukla dinamit lokumunda hazrlanan yuvaya fitille tutturulmu veya elektrikli kapsln madeni ksm tamamen sokulmal ve iyice sklmaldr. nfilakl fitilin atelemeden nce hasar grmemesine dikkat edilmelidir. nfilakl fitili kvrp, bkp dolatrmaktan kanlmaldr. Patlatma hazrl bitinceye kadar infilakl fitil ile kapsl birbirine balanmamaldr. Kapsl ile infilakl fitili birbirine balama ya bantla ya da retici firmann nerdii ekilde yaplmaldr. 8- Anfo lam banda hazrland gibi merkezi bir yerde hazrlanp datlabilir. Patlamada iyi sonu alabilmek iin amonyum nitrat ve mazotun homojen karm salanmaldr. 7.3.4. Patlayc Maddenin Lama Yerletirilmesinde Gvenlik nlemleri 1- Lam delikleri basnl hava ile iyice temizlenmeli, gerekli hallerde temizlenen lam dibine yastk maddesi yerletirilmelidir. 2- Yemleme dinamiti ve dier dinamitler delie yerletirilirken kablo yaltkannn syrlmamasna dikkat edilmelidir. 3- Dinamit lokumlar lama ekillerinin bozulmamasna zen gsterilerek zorlanmadan sokulmal, sklama iletken olmayan zel ubuklarla yaplmaldr. 4- Anfo; dey lamlarda dorudan doruya veya huni yardmyla, yatay ve bayukar lamlarda ise arj tabancalar ile doldurulmaldr. 5- Elektrikli kapslle ateleme yaplan yerlerde lam deliklerine anfonun doldurulmasnda kullanlan pnmatik ve mekanik aralar uygun biimde topraklanmaldr. 6- Lam atlacak delikte patlayc maddenin boyu delik derinliinin yarsn gememeli, arta kalan boluk kum, kil vb. gibi malzemelerden yaplan sklama maddesi ile doldurulmaldr. lk sklama maddesi yavaa, dierleri gitgide daha kuvvetli sklanmaldr. Anfo doldurulan lamlarda sklama basnc patlatma iddetini azalttndan fazla sklanmamaldr.
92
7.3.5. Ateleme Balantlar ve Ateleme Devresinin Kontrol Edilmesi 1- Ateleme kablosu olarak yalnz izole edilmi elektrik iletkenleri kullanlmaldr. plak teller ancak alndan itibaren 50 metreye kadar izolatr zerine ekilmi olmak kouluyla kullanlr. Rutubetsiz yerlerde izolatr yerine yaltkan takoz kullanlmaldr. 2- Ateleme kablolarnn dier elektrik iletkenleriyle temas nlenmelidir. 3- Ateleme devresi mmkn olduu kadar az eklem yerine sahip ve bu eklem yerleri sk olmaldr. Kablolar birbirine kancalanmamaldr. 4- Kapsl giri telleri yeterli uzunlukta olmal ve ular oksitlenmise buralar kaznmaldr. 5- Devre tamamlandktan sonra akmn gidi ve dn kablolar birbirinden ayrlmaldr. Bota kalan fazla kablo ular toplanarak ortamdan uzaklatrlmaldr. 6- Lam deliklerine yerletirilen kapsl giri telleri, kk atmlarda ve kapsl saysnn az olduu durumlarda seri balama, toplam direncin drlmesi uygun grlen byk atmlarda paralel balama veya her iki balama yntemi kark olarak uygulanr. 7- Ateleme devre balantlar tamamlandktan sonra devre kontrolu hassasiyeti dk ohm metre (gmklorr pilli galvonometre) ile llerek aadaki ekilde yaplr: - Ateleme kablosunun iletkenlik direnci (kopuk muayenesi) lm: Kablonun bir ucu cihazn kutuplarna dier ucu ise birbirleri ile irtibatlanarak ksa devre oluturulur. Ohm metrenin ibresinin oynamas gerekir. - Ateleme kablosunun yaltkanlk direnci (ksa devre muayenesi) lm: ki kablonun ular ohm metreye balanr dier u akta braklr. Bu durumda akm gememesi gerekir. Kablonun tek tek kontrol iin cihazn bir kutbuna iyi topraklanm kablonun telleri balanr. Akm gememesi gerekir. - Devre direncinin kontrol: Ateleme devresi tamamen irtibatlandrldktan sonra devrenin ateleme mahallindeki iki ucu, snak iersinde ohm metreye balanr. Okunan deer devrenin hesaplanan diren deerlerinin ayns veya yakla olmaldr. Hesaplanan deerden kkse byk bir olaslkla atlanm kapsln varl, byk olursa balantda hata olmas veya devre tellerinde retim hatas sz konusudur. 8- Ateleme devresinin kontrolnn manyeto veya pil ile yaplmasna izin verilmemelidir. 9- Atelemede kullanlacak elektrikli ateleme makinasna patlatabilecei kapsl saysnn yarsndan fazla kapsl balanmamaldr.
93
7.3.6. Ateleme ncesi Alnmas Gereken Gvenlik Tedbirleri 1- Ateleyici, ateleme tellerini manyetoya balamadan, fitil kullanlmasna izin verilen ocaklarda bunlar atelemeden nce, lam atlacak yere gelen btn yol azlarna nbeti konulup konulmadn, iilerin geilerine kapatlp kapatlmadn denetlemelidir. 2- Ateleyici, o civarda bulunanlarn savrulacak paralardan korunacak ekilde sndklarndan emin olduktan sonra ya sirenle ya da Lam Var diye 3 kez barp nbetilerden de ayn cevab aldktan sonra atelemeyi yapar. 3- Yol azlarna konacak nbetiler ve engeller, ateleyici izin vermedike kaldrlmayp, gidi ve gelilere izin verilmemelidir. 7.3.7. Ateleme Sonras Alnacak Gvenlik nlemleri 1- Lam deliinde patlamam patlayc madde bulunma olaslna karn elektrikli atelemede en az 5 dakika, fitil vb. ile atelemede 1 saat getikten sonra ateleme alanna girilmelidir. 2- Patlamam, patlayc madde bulunan lam olduunda, bir nezaretinin sorumluluu altnda, o lam delen kii tarafndan, patlamam lam deliinin 30 santimetre yannda ona paralel yeni bir delik delinip doldurularak atelenir. Ak iletmelerde normal sklamann yapld ve sklama dolgusunun tam olarak bilindii lam deliklerine sklama malzemesi karlr. Lama ikinci bir yemleme dinamiti konarak yeniden sklarak atelenir. Sonu alnmazsa yukarda bahsedilen yntem uygulanr. Lamlardaki patlayc maddeler aada belirtilen nedenlerden dolay patlamayabilir: -Islak veya nemli fitil kullanmak, -Fitil ve kapsln balantlarnda hata yapmak, - Elektrikli ateleme makinasnn diren snrn amak, - Devrede kaak akm bulunmas, - Arzal elektrikli ateleme makinas kullanmak, - Islak lamlarda, yanl kapsl veya patlayc madde kullanmak - Bozulmu patlayc madde kullanmak 3- Geri tepmeyle boalm veya patlamaya ramen kalm lam deliklerini oyarak temizleme veya yaknlarnda bu deliklere rastlayacak biimde yeni delik ama yoluna gidilmemelidir. 4- Lam atlan blme, duman ve gazlar iyice temizlendikten ve ateleyici ile yetkili kimseler tarafndan gerekli muayeneler yaplp tehlike olmad grldkten sonra girilmelidir.
94
7.3.8. Elektrikli Ateleme Aralarnn Kontrol Elektrikli ateleme aralarnn gvenlikli almalarnn salamak amacyla en az ayda bir kez kontrolden geirilir. Aylk kontrolde u hususlara dikkat edilmelidir: 1- Elektrikli ateleme makinas zel kontrol cihaznn kutuplarna balandktan sonra altrldnda tam g salanrsa kontrol cihaznn ampul ldar. 2- Kutup balar zorlanmadan dnebilmelidir. Ateleme kablosunun iyi balanmas iin diler iyi durumda olmal ve kontak yzeyi temiz bulunmaldr. 3- Elektrikli ateleme makinasn altran mekanizma rahat bir ekilde i grmelidir. 4- Makinann muhafazas hasara uramam olmaldr. 7.3.9. Patlayc Madde Kullanma Yasa Olan Yerler Maden iletmelerinde patlayc madde kullanma yasa olan yerler: 1- Yaplan blmlerde % 1 veya daha fazla metan gaznn varlnn saptanmas, 2- Metan gaznn bulunma ihtimali olan yerlerde, 3- Tkal kmr, br ve silolarn almasnda, 4- Kapatlan yangn barajlarnn almasnda, 5- Yol, bina, kpr vb. sabit tesislere 70 metre uzaklk ierisinde patlayc madde kullanlmaz. Grizu ve kmr tozu bulunan ocaklarda ateleme aadaki ekilde yaplr: Ateleyici grizulu ocaklarda lam deliklerini doldurmadan nce 25 metre yarapndaki alan iinde metan gaz lmlerini yapar. lmde % 1 veya daha fazla metan tespit edilirse lamlar doldurmaz. Eer metan gaz oran tehlike snr altnda ise, lam doldurulur ve ateleme ncesi lmler tekrarlanr. Metan oran % 1in altnda ise lamlar atelenir stndeyse, % 1 in altna dnceye kadar ateleme yaplmaz. Kmr tozu bulunan veya oluabilecek ocaklarda, kmr tozu patlamasn nlemek iin ortama ta tozu serperek veya su ile slatlarak tehlikesiz duruma geldikten sonra lam delikleri patlayc madde ile doldurulur ve ateleme yaplr. 7.4. Bozulan Patlayc Maddeler ve Yok Edilmeleri Patlayc maddeler deiik iklim artlar altnda uzun sre depoda bekletilmeleri veya nem almalar halinde bozularak zelliklerini kaybederler. Amonyumnitratl patlayc maddeler slanr veya nem alrlarsa patlayc zellii kaybolur ve i yapma gleri azalr. Nitrogliserinli olanlar yksek scaklklarda ve uzun sre ierisinde bnyelerindeki nitrogliserini kusarlar ve byk patlama tehlikesi meydana getirirler. Toz halindeki amonyumnitratl dinamitler nem etkisiyle yzey ksmndan sertleerek kleleirler ve patlamalar
95
zorlar. Taneli olan kara barutlar ise nem aldklarnda birbirlerine yaparak kleleirler, parlaklklarn kaybederler ve patlama iddetleri azalr. Kapsl ve fitillerde nem alma veya paslanma sonucunda zelliklerini kaybederler. Patlayc maddelerin bozulmalarnda u belirtiler gzlenir: Depoda burun mukozasn yakan bir koku hissedilir ve lokumun zerini saran ktlarda sznt belirtileri grlr. Dinamit lokumlar zerine konulan bir para mavi turnusol kdnn 15 dakika iersinde renginin krmzlamas ile anlalr. Dinamit lokumlarnn ularnda koyu esmer renk, ieklenme veya yer yer lekeler ile kflenme belirtilerinin grlmesi, lokumda sertlemelerin olmas bozulmay kantlayan hususlardr. Bozulmu patlayc maddelerin patlatlarak imhasnda resmi makamlardan gerekli izin alnmaldr. Bunlarn yok edilmesi iin, uygun bir yerde barut 1 metre uzunluu 1 kg olacak ekilde yere dklr ve rzgrn esme ynnn ters ynne gelmek zere barut birikintisinin ucuna fitil konularak ateleme yaplr. Bir defada yok edilmesi gereken barut miktar 25 kgdan fazla olmamaldr. Dier patlayc maddelerin (gomlar, Jeltinler, vb. gibi) yok edilmesine uygun bir yer seildikten sonra rzgr ynnde olmak zere iki veya sra halinde dizilirler. Bir defada yok edilecek miktar 25 kgdan fazla olmamaldr. Dinamitlerin rzgr ynne ters olan tarafndaki dinamite fitil taklarak ateleme yaplr. nfilakl fitiller yere uzatlarak tek tarafl atelenir. Adi fitiller ise kangal halinde atee atlarak yok edilir. Kapsllerin yok edilmesi ya ak denizlerde suya atlarak ya da 30 adetlik gruplar halinde bir ukura yerletirilip adi dinamit ile patlatlarak yaplr. 7.5.Patlatma Cihazlar Ve Aksesuarlar Patlatma sahasnda bulunmas gereken patlatma cihazlar ve aksesuarlar ana balk altnda toplanr. 7.5.1. arj ve Patlatma Esnasnda Bulunmas Gerekli Cihaz ve Ekipmanlar Devre Kontrol Cihazlar (Patlatma Ohmmetresi) Ohmmetre ve Multimetre atelemede kullanlan devre kontrol cihazlardr. Multimetre, elektrikli ateleme sisteminin kullanld patlatma devrelerinde diren, voltaj ve akm ayr ayr lmek zere zel olarak imal edilmi ok amal cihazlardr. Analog ve dijital olarak iki trde retilen patlatma ohmmetreleri patlatma devresinin ve kapsllerin direncini lmede kullanlr. lkemizde ounlukla elektrikilerin kulland standart basit ohmmetreler ile multimetreler kullanlmaktadr. Bu cihazlarn devreye ne kadar gvenli ve hangi deerde akm verdii bilinmemekte olup patlamayla sonulanan kazalara yol aabilmektedirler. Bu nedenle amacna uygun ve zel olarak retilmi cihazlar kullanlmas gereklidir.
96
Ateleme cihaz (Manyetolar): Elektrikli kapsllerin atelemesinde kullanlr. Resmi onayl reticiler tarafndan retimli olmas, kapasitelerinin bilinmesi, bataryalarnn yeni olmas ve kontrollerinin zamannda yaplm olmas gereklidir. Manyeto yerine akmlatr, sabit elektrik tesisat, ba lambas vb enerji kaynaklarn kullanmak olduka risklidir. Bu ekilde yaplan atelemelerde patlamayan delik kma olasl da fazladr. Ateleme kablosunun cihaza balants dzgnce yaplmaldr. Aksi takdirde kvlcm atlamas veya ksa devre sonucu zamanndan nce ateleme olabilir. Kapsl Pensesi: Emniyetli fitil ve kapsln birbirine monte edilmesi srasnda kapsln ak ucunun bzlmesi ii zel olarak retilmi kapsl pensesi kullanlarak yaplmaldr. Bu ekilde fitilin kapsl ierisine tam ve gvenle yerletirilmesi salanr. Bu ilem normal pense ile ya da atecinin dilerini kullanarak sktrmas eklinde yaplmamaldr. Balant Kablosu: Elektrikli ateleme sistemlerinde patlama grubunda bulunan elektrikli kapsl kablolarnn seri olarak ve birka serinin kark olarak balanmas ile patlatma grubunun ateleme hattna balantsnda kullanlmaktadr. Balant kablosu olarak izole edilmi ve dk rezistansa sahip kablolar kullanlmaldr. Kullanlacak kablolarn kesitinin, izolasyon kalnlnn ve rezistansnn bilinmesi nemlidir. Yksek rezistansa sahip kablolar kullanldnda patlatma manyetosunun ateleme kapasitesi decektir. Anm ypranm veya kullanlm kablolar balantlarda asla kullanlmamaldr. Ateleme hatt kablosu ve makaras: Ateleme kablosu bir patlama grubunun ateleme cihazna balantsnda kullanlmaktadr. Ateleme kablosu, izole edilmi ift rg hatl, mmkn olan en dk rezistansl, dier kablolara kartrlmamas iin farkl renklerde olmal ve kablo makarasna sarl olarak kullanlmaldr. Ateleme hatt kablolarnn kesiti, izole kalnl ve zellikle rezistans ile renginin bilinmesi nemlidir. Ateleme kablosunu uzatmak iin ekleme yaplmas ehil kiiler tarafndan yaplmal, ek yerleri iyice izole edilmelidir. Bant: Elektrikli ateleme ilemlerinde kablolarn balant noktalarnda izolasyon amal kullanlmaktadr. Bu sayede hem akm kayb azalm olur hem de ksa devre veya atlama problerinin nne geilir. Metre: Delik boyunu, delikler arasn, sralar aras mesafeleri, ayna ykseklii vb deerleri lmek amacyla kullanlr. Patlamann verimli olmas iin bu lmlerin mutlaka yaplmas gereklidir. Sklama tapas: Deliklerin arj edilmesinin ardndan uygun malzeme ile sklanmas esnasnda sklama malzemesinin delik ierisinde yerlemesi amacyla sklama tapas kullanlr. Bu amala yaplacak sklama tapas antistatik malzemeden (ahap) imal edilmelidir. Ayrca deliin sklama boyunu takip etmek amacyla sklama ubuunun zerine uzunluk belirtir iaretlendirmeler yaplmaldr. Delgi ubuu: Kapsln yemleme ierisine yerletirilmesi iin yuva amak amacyla kullanlr.
97
ak Ayna, Fener: Deliklerin arj esnasnda delik iinde oluabilecek gk ve tkanmalar grebilmek veya kablo, fitil karlmas gibi durumlarda delik ierisinin grntlenebilmesi amacyla kullanlr. 7.5.2. Patlatma zleme ve lm Cihazlar Yer Sarsnts ve Hava oku l Cihaz: Patlatma kaynakl yer sarsnts ve hava okunun llmesinde kullanlan cihazlardr. Bu cihazlar parack hzn ve grlty ler. Yksek Hzl Video Kamera: Kaya hareketlerinin izlenerek patlatma uygulamalarna ok nemli sonular veren bu sistem ile patlatma tasarmnn deerlendirilmesi, sorunlarn saptanmas ve zm gelitirilebilmesi asndan gerekli bilgileri salar. Bu sistemle patlatma uygulamalarnda saniyede 2501000 kare grnt alnabilir. Laser Surveyin Sistemi: Patlatma verimini arttrmak iin basamak aynasnn ve yn eklinin modellemesinde kullanlr. 7.5.3. Gvenlik Ekipmanlar Baret-Kulaklk-Toz Maskesi-Gzlk Siren-Ddk Uyar Flamalar Gvenlik eridi veya Dubalar Yldrm Dedektr
Patlatma cihaz ve aksesuarlar patlatma ileri iin zel olarak retilmi olmal ve dzenli olarak bakmlar yaplmaldr.
98
8. MADENCLK SEKTR VE KSEL KORUYUCU DONANIMLAR
Madencilik sektr, tm dnyada olduu gibi lkemizde de, i kazalar ve meslek hastalklar asndan en riskli sektrler arasndadr. Yangn, su basknlar, gaz ve toz patlamalar, gkler gibi birok tehlikeyi bnyesinde barndrmaktadr. Ayn zamanda pnmokonyoz olarak adlandrlan ve tozdan kaynaklanan Silikozis, Antrakozis gibi akcier hastalklar genellikle maden iilerinde grlmektedir. Risk faktrlerini kaynanda yok etmek veya kontrol altnda tutmak iin alnan teknik ve organizasyonel tedbirler zaman zaman yeterli olamayabilmekte, bu tedbirlerin yan sra kiisel koruyucu donanmlarn (KKD) kullanlmas da gerekmektedir.
8
99
Kiisel Koruyucu Donanmlar KKD, bir veya birden fazla salk ve gvenlik tehlikesine kar korunmak iin kiilerce giyilmek, taklmak veya tanmak amacyla tasarlanm herhangi bir cihaz, alet veya malzemeyi ifade eder. KKDlerin retimi ve iyerlerinde kullanlmas konusunda Kiisel Koruyucu Donanm Ynetmelii ve Kiisel Koruyucu Donanmlarn yerlerinde Kullanlmas Hakknda Ynetmelik hkmlerine uyulmaldr.
CE areti ve Gvenli rn Gvenli rn, kullanm sresi iinde, normal kullanm koullarnda risk tamayan veya kabul edilebilir llerde risk tayan ve temel gerekler bakmndan azami lde koruma salayan rndr. CE iareti rnn bu gerekleri karladnn bir gstergesidir. Piyasada bulunan tm KKDler CE iareti tamak zorundadr.
Madenlerde Kullanlanmas Gerekli KKDler
Resim 2
Ba Koruyucular Ba koruyucular, madenlerde en yaygn olarak kullanlan koruyucudur. Geleneksel madenci baretleri, madenlerde arpmadan dolay meydana gelecek ve para dmesinden kaynaklanacak zararlar nemli lde azaltan zellie sahiptir. Baret ile kullancnn kafas arasndaki boluun az olmas, baretin koruyucu zelliini azaltmaktadr. Baretlerde bir lamba aya ve kablo tutaca bulunur ve buraya madenci lambas taklr. Yz korumann gerektii maden ilerinde tam yz siperli baretler, grltden korunma gereken maden ilerinde kulak koruyuculu baretler kullanlabilir. Srekli aydnlatmann salanamad madenlerde, ba lambalar, madencilerin etkin ve gvenli almalar iin ok nemlidir. Ba lambalarnn salam olmas, eldiven ile kolay kullanlabilmesi, yeterli aydnlatma dzeyi ve alma sresine sahip olmas gerekmektedir.
El ve Kol Koruyucular Baz maden ileri el, kol ve deride tahrie neden olabilir. Buna kar eldiven ve benzeri el ve kol koruyucular kullanlmaldr. Eldivenlerin giyilemedii durumlarda ek koruma olarak nleyici kremler kullanlmaldr.
100
Gz ve Yz Koruyucular Birok maden ilerinde, madencinin maruz kald tehlikelerin zelliine bal olarak gz ve yz koruyucular kullanlmaldr. Tam yz korumas gerektiren kaynak, krma, tme, kesme, delme, dorama ve benzeri ilemler sonucu oluabilecek paracklara kar madenciyi korumada tam yz siperi kullanlabilir. Yzn yan sra solunum korunmas da gerektiren ilerde tam yz maskeli solunum koruyucu kullanlr.
Kulak Koruyucular Yeralt tatlar, makineler ve g kaynaklar uzun vadede iitme kayplarna sebep olabilecek yksek seviyede grlt oluturabilirler. Bu ve benzeri grltlerden korunmak amacyla genellikle madenci baretine monte edilen kulak koruyucular ve dier tip kulak koruyucular kullanlabilir.
Ayak Koruyucular Madenin kuru ya da slak olmasna bal olarak, deri ya da lastik i ayakkablar kullanlabilir. Ayakkablarda, delinme ve krlmaya dayankl, kaymay nleyici bir taban, darbeye kar dayankl bir d yzey ve para dmelerine kar burunda elik maskarat bulunmaldr.
Koruyucu Giysiler Madenlerde normal i elbiseleri pamukludur. Yangn riski olan madenlerde aleve kar direnli pamuklu i elbiseleri kullanlr. Genellikle yeraltndaki hareketli vastalarn tehlikelerine kar madenciyi daha grnr klmak iin giysilere yanstc malzeme eritleri eklenebilir.
Solunum Koruyucular Toz, madenlerde en ok karlalan risk faktrdr. Bu nedenle, toza kar yeterli korunma salanmaldr. Kmr tozu ve dier ortam tozlarnn ou, pahal olmayan bir yarm yz toz maskesi kullanm ile etkin bir ekilde filtrelenebilir. Esnek yapda kauuk malzemeden yaplm bir az/burun maskesi ve deitirilebilir filtreli maskeler etkili koruma salayabilir. Ortamda bulunabilecek toz, sis, duman, organik
101
buharlar ve asit gazlarnn bileimleri gibi hava kirleticileri, akcierde hasara veya geri dn olmayan meslek hastalklarna neden olabilir. Bunlardan korunmak iin iki tarafnda kartu bulunan uygun solunum maskeleri kullanlmas gerekir. Madenlerde solunum koruyucu kullanmnda u hususlara dikkat edilmelidir: Ortamdaki kirleticilerin belirlenmesi ve uygun maske seimi Kirleticilerin zelliklerine gre maskede kullanlacak filtre seimi Filtrelerin srekli kontrol edilmesi ve zamannda deitirilmesi Maskede kaak olup olmadnn kontrol edilmesi Kullanm ve bakm konusunda alanlarn eitimi Maskenin kullanm klavuzuna uygun bakm ve temizliinin yaplmas Maskenin yze tam olarak oturtulmas Madenlerde oksijen miktar %16nn altnda ise temiz hava beslemeli maskelerin veya oksijen maskelerinin kullanlmas
Yksekten Dmeye Kar Koruyucular Madencileri dmeye kar koruyan tek donanm, D eklinde bir halka ile krek kemikleri zerinde birleen, tm vcudu kavrayan parat tipi emniyet kemerleridir. Bu emniyet kemerleri kaz vb. ilerin yapld alma alanlarnda madenciler tarafndan uygun bir ip ya da ok emici para ile birlikte kullanlmaldr. Hareket alann geniletmek iin ek olarak birka D halkas tm vcut koruyucusuna eklenebilir.
Scaa ve Soua Kar Koruyucular Souk ortamlardaki ak maden iletmelerinde alanlarn souktan korunmalar iin klk elbiseler ve termal orap, i amar ve eldivenler giymeleri gerekmektedir. Yer alt madenlerinde souktan ziyade scaklk problemdir. Madenlerde derinlikten dolay ortam scakl yksek olabilir. Scaktan kaynaklanan stres ve scak arpmasndan korunmak iin; zel kumatan yaplm, iinde soutma jelleri veya soutucu sv dolaan soutma tpleri ihtiva eden elbiseler veya i amarlar giyilmelidir. Cevherlerin kendilerinin scak olmas durumunda, sya dayankl eldiven, orap ve ayakkablar giyilir. Vcuttaki su kayb, tercihen elektrolit eklenmi sv (rnein tuzlu ayran) ile giderilmelidir.
102
Ferdi Kurtarclar Yer alt maden iletmelerinde olaanst durumlarda alanlara ka amacyla kullanacaklar ferdi kurtarclar verilmelidir. Oksijen Ferdi Kurtarc: Her trl zehirli ve boucu ortamlardan ka amac ile kullanlr. Kapal devre solunum cihaz olup kullancnn koma, oturma desandre kma gibi aktivitelerine gre kullanma sreleri deimektedir. Bir kullanmlk bir cihazdr ve tehlikeli durumlarda ka iin kullanlr. Filtreli Ferdi CO Maskesi: Yer alt kmr ocaklarnda yangn ve patlama sonucu oluan CO gazna kar koruma salar. % 18den az oksijen veya dier zehirli gaz ve dumanlarn bulunduu ortamlarda kullanlmamaldr. Acil Durum Planlamas Acil Durum Planlar: 1-Her iletme yeralt ocaklarnda acil durumlarda kama, kurtulma ve yangndan korunmak iin bir plan hazrlamaldr. Bu plan acil durumlara kar tm ayrntlar kapsamaldr. 2- Acil Durum Plan; havalandrma plan, yangn sndrme plan, basnl hava ebekesi plan, elektrik ebeke plan, tozla mcadele plan, acil ka plan gibi planlar ihtiva etmelidir. 3- Bu planlar zel olarak tutulmal ve ocak planlarnda yaplan deiiklikler bu planlara ilenmelidir. Acil Durum Planlarnn Kapsayaca Bilgiler: 1- Acil snma yerleri 2- Acil durumda haberleme ve ikaz vastalar 3- Ferdi kurtarc says, kullanma sresi, deitirme noktalar 4- Acil durum ka yollar 5- Vardiyalarda alan ii says ve yerleri 6- Tahlisiye ve ilk yardm istasyonlar 7- Tahlisiyeci ve ilk yardm personelinin ad, telefon numaras ve adres listesi 8- Yangnla mcadele vastalar 9- Yeraltndaki tm telefon ve haberleme noktalar 10- Dinamit ambarlar 11- Yanabilir svlarn bulunduu yerler 12- Su ebekesi 13- Basnl hava ebekesi 14- Elektrik ebekesi ve kesiciler
103
151617181920-
Drenaj ebekesi Patlamaya kar alnan nlemler Havalandrma bilgileri ve aspiratrler Yetkililerin ad, adresi ve telefon numaralar Tehizat listesi Yerst planlar
Acil Durumlarda Ka Planlamas 1- Acil durumlarda ka iin yeraltna giren btn iiler ferdi kurtarclarla tehiz edilmeli, kalarda dz galerilerde 5 km/sa, desandrelerde 3 km/sa hz ka hz olarak alnmal ve buna uygun olarak ferdi kurtarc deitirme veya bekleme odalar tesis edilmelidir. 2- Btn ocak giri k, katlar ve lamlar isimlendirilerek, temiz hava yn ve kama istikametleri gsterilmelidir. 3- Yeraltnda alanlar nceden ferdi kurtarc kullanma, kama ve kurtulma konusunda eitilmelidir. 4- Ka planlarna kala ilgili btn bilgiler ilenmelidir. Ka Yollar 1- Tm yeralt almalarnda, yeraltnda alan iilerin kolayca ulaabilecei, birbirinden bamsz ve gvenli yapda en az iki ayr yoldan yer st balants bulunmaldr. Bu yollar personel geiine uygun ve bunlardan bir tanesi hava giri yolu olmaldr. 2- Ocak girileri; su basknlar, yangn ve dumandan korunmu olmaldr. 3- Acil kullanlacak vastalar periyodik olarak bakm ve kontrolden geirilmeldir. 4- 6 m. ve daha ksa ka kuyularna merdiven konulmaldr. 5- alma yerlerinde ka yolu olarak tasarlanan btn yollar ocak dna gvenilir en ksa yol olacak ekilde dzenlenmelidir. 6- Btn ka yollar bir yetkili tarafndan ayda en az bir kere denetlenmelidir. Ocak almad durumlarda, iiler dndklerinde ocaa girmeden denetleme yaplmaldr. Denetlemeler kayt altna alnmal grlen eksiklikler derhal giderilmelidir. 7- Ana ka sistemini gsteren bir harita/plan, btn madencilerin grebilecei bir yere, allan ksmdan ana ka sistemine ka gsteren plan ise allan her panoya aslmal bylece iilerin bilgilendirilmesi salanmaldr. Btn planlar gncellenmeli, hava kaplar, hava yn, yollardaki deimeler iaretlenmelidir. 8- Ka yollar, hava kaplar, havalandrmadaki deimelerle ilgili acil durum bilgilerini ve uygulamalarn artrmak ve alkanlk salamak zere ka tatbikatlar yaplmaldr. 9- Kmr ocaklarnda ve yeni alan panolarda, ka yolu, hava giri yolu olmal, ka yollarnn bant ve troley galerilerinden ayrlmas salanmaldr.
104
Acil Snma Odalar (Yeralt Yaam Destek Odalar) Acil snma odalar, acil bir durumda, ka yolunun ok uzun olmas veya kesilmesi halinde, durumdan etkilenen insanlarn, kurtarma ekibinin ulamasna kadar korunmasn salayabilecek, gk, patlama ve yangndan etkilenmeyen salam malzemeden yaplan odalardr. 1- Bir kmr madeninde, acil durumlarda kurtarlana kadar uygun yerlerde beklemek iin ahslarn odalarnn girip saklanabilecekleri szdrmaz, havalandrlm kurtarma ina edilmesi gerekebilir. Kurtarma odalar yardm malzemeleri, yeterli
kapal devre solunum cihazlar, yerst ile bamsz bir haberleme sistemi, koltuk, acil durum aydnlatma cihazlar, gaz dedektrleri, kimyasal tuvalet ve gerekli dier tehizatla donatlacaktr. Her ocak iletmecisi tarafndan odalarn bakm, yapm, kullanlmas ve madencilerin eitimini kapsayan bir talimat hazrlanmaldr. 2- Odalarda basnl hava ebekesi yannda temiz hava dolu tpler bulunmaldr. 3- Basnl hava ve yksek basnl tpler ebekeye ayr ayr giri ve k valfleri ve basn drc valflerle balanmaldr. 4- Her istasyon dardan gelebilecek basn ve kirli havaya kar mukavim ve szdrmaz bir ekilde izole edilmelidir. 5- Her istasyonda yeterli sayda ilave ferdi koruyucu bulunmaldr. 6- Basnl hava ebekesine susturucu ve filtre taklmaldr. 7- Odalar, 5, 10, 15, 20, 30 kii ve daha fazla kiiyi alabilecek byklklerde olacak ve her ahs iin 0.5 m2 ve 1.8 m ykseklik olacak ekilde planlama yaplacaktr. Her odada barnabilecek insan says belirtilecektir. 8- Yeraltnda depolanacak ferdi kurtarclarn yeri planlarda belirtilmeli ve Ferdi Kurtarc tabelas aslarak, yeri iaretlerle gsterilmelidir. 9- Acil durumla ilgili bir uyar alndnda derhal en yakn snma odasna gidilmelidir. 10- Snma odasnda en kdemli kii sorumlu olmal ve odada bulunanlarn isim listesini karmaldr. 11- Madenci lambalarnn enerjisini tketmemek iin lambalar kapatlmaldr. 12- Sigara iilmemelidir. 13- Yeterli miktarda su, yiyecek ve ilk yardm malzemesi bulundurulduu dzenli aralklarla kontrol edilmelidir.
105
Yaam Destek Odalarnn Faydalar: Kurtarma operasyonunun uzun srmesi durumunda hayatta kalma ans, Arama kurtarma iin gvenli blge olmas, Harita ve rotalarla eriimin kolay olmas, Yerst ile iletiim olanann bulunmas, Ortak toplanma blgesi olarak kullanlabilme, Su temini iin gvenli blge olmas, Zehirlenmelere kar gvenli blge olmas.
Resim 3
Resim 4 Yeralt Yaam Destek Odalarna rnekler
106
LETMELERNDE SALII VE GVENL REHBER

BLM II
107
YERST MADEN
YERST MADEN LETMELERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER
Dnyada maden retiminin yaklak te ikisi ak iletme yntemiyle yaplmaktadr. Teknolojik gelimelerle ak iletmelerde kullanlan makinelerin kapasitelerinin ve retkenliklerinin art gstermesi ve bunun sonucunda birim maliyetin dmesi, yer alt madencilii yerine ak ocak madenciliinin tercih edilmesine sebep olmutur. Dnyada ak ocak madenciliinde dner kepeli kaz sistemi, ekskavatr kamyon kaz sistemi ve kombine sistemler kullanlmaktadr. Ak iletmelerde delme, patlatma, kaz-ykleme, tama ve dkme olmak zere be temel ilem yaplmaktadr. Ocak planlamasnda; jeoloji, jeoteknik ve hidrojeolojik koullar, rezerv yaylm, toporafya, ekipman, nakliyat sistemleri, enerji temini, ekonomik faktrler ve maliyet, cevher eidi, ocak ve basamak ev alar, basamak ykseklii, yol eimleri, cevher zenginletirme ve pazarlama olanaklar vb. parametreler dikkate alnmaktadr. Basamaklarn boyutlar, basamak ev as, genel ev as; kaya ktlesi ve zeminin isel srtnme as (F), kohezyon (c) ve makaslama dayanmna baldr. Basamaklar tasarlanp kalc evler ve basamak genilikleri belirlendikten sonra var olan jeolojik ve hidrojeolojik koullar dorultusunda ev stabilite analizlerinin yaplmas gereklidir. Yllk ortalama ya miktar, ocan yaknnda var olan doal su kaynaklar, nehir ve gller, yer alt su seviyesinin miktarn belirlemektedir. Ocakta drenaj yaplmas gereken toplam alann hesaplanmasnda, blgenin hidrojeolojik zellikleri dikkate alnmaldr. Su geiren ve geirmeyen tm katmanlarn taban ve tavan snrlarn ve yer alt su seviyesini gsteren haritalar hazrlanmaldr. Daha sonra yer alt su seviyesi ve ocaa ak, ocak etrafnda yaplan pompalama testleri ile izlenmelidir. Nakliyat sistemlerinin projelendirilmesi esnasnda retim miktar gz nnde tutulur. Uygun kapasitede makine, ekipman seimi yaplmaldr. Ocakta kullanlacak olan makine ve ekipmanlar iin gerekli olan enerjinin iyerlerine gvenli iletimi asndan nakil ve datm sistemleri uygun kapasitede seilmelidir.
108
www.itkb.gov.tr
Ak iletmelerde, ocak ii trafik ve yollar uygun ekilde tasarlanmaldr. Aralarda ar hz, hatal sollama, dar yollar, yetersiz aydnlatma ve yollardaki uygun olmayan eimler kazalarn nedenleri arasnda yer almaktadr. Ak ocak iletmecilii sonras arazinin yeniden dzenlenmesi ve iyiletirilmesi amac ile yaplmas gereken almalar, iletmeye balanmadan nce planlanmaldr. Madencilik faaliyetleri ile bozulan ekosistemin yeniden oluturulmas ve yeni kullanm alanlarnn yaratlmas rekltivasyon uygulamalar ile gerekletirilmelidir. Yerst maden iletmelerinde yaanabilecek kazalar yaplacak mhendislik almalar ile en aza indirilebilir. Bunun iin retime balanmadan nce arazinin yaps ile ilgili yaplacak detayl aratrmalar byk nem tamaktadr. Proje tamamlandktan sonra her aamada srekli takip ve kontrol, olas kazalarn olumasn engelleyecektir.
109
1
110
1.EV
1.1.Tanmlar Basamak: Ak ocaklarda retime dnk kazy oluturan en kk birimdeki geometrik yapdr. Berm: Ardarda iki veya daha ok basamaktan oluan geometrik yapdr.
ekil 1. Basamak ve Berm Gsterimi Denge Snr: Kaymaya kar koyan kuvvetlerin kaymaya neden olan kuvvetlere eit olduu, gvenlik katsaysnn kuramsal olarak 1e eit olduu denge durumu. Dorultu: Mostra, eklem, fay yzeyi gibi eik bir dzlem zerindeki yatay hattn kuzey ile yapt adr. Eklem : Dzlemsel veya hafif kvrml atlak veya fisr olup birbirine yaklak paralel olarak oluan bir dizi eklem, eklem takm olarak adlandrlr. Ekstensometre : Kk deformasyon veya yer deitirmeleri lmekte kullanlan cihaz. Genel ev As: ev topuundan ev tepesine izilen hattn yatayla yapt adr. ev profili ibkey ise evin alt ksmnn as genel ev as olarak alnr, ancak daha dik olan st ksm iin ayr analiz yaplr. ev profili d bkey ise genel ev asn, ev topuundan ev tepesine uzanan hat belirler, ancak daha dik olan evin alt ksm iin ayr analiz yaplr.
ekil 2. Genel ev As sel Srtnme As(): Kaya veya zemin iinde bir yzeyde etkin olan dikey (normal) ve makaslama gerilmeleri arasndaki maksimum yatklk as, kaymaya kar koyan malzeme zellii. Kohezyon (c) : Ayn cins molekllerin arasndaki ekim kuvvetine denir. Kritik Kayma Dairesi: Zemin tr malzemelerde gvenlik katsaysnn minimum olduu kayma yzeyi. Sektr: Stabilite analizi sonucu tek bir ev as uygulanabilecek homojenlie sahip ev aynas uzunluu. Serbest Durma As: Yatay bir dzlem zerinde kaymadan duran gevek malzeme ynnn yatayla yapt a. ev Aynas: Madencilik faaliyetleri sonucu oluan dik veya dike yakn kesilmi kaya yzeyi. ev Tepesi : Kesilen evin en st noktas. ev Topuu: ev aynasnn en dip noktas. Sreksizlik : Kaya ktlesi iinde salam kaya bloklarn birbirinden ayran fay, eklem, tabakalanma dzlemi, dilinim vb. jeolojik yapsal eleman, zayflk dzlemi. Yatm : Bir sreksizlik dzleminin veya ev aynasnn yatayla yapt maksimum a. Yatm Yn : Yatm hattnn (eik bir dzlem zerinde maksimum yatm asn veren hat) yatay bir dzlem zerindeki izdmnn saat ynnde llen kuzeyle yapt a. Yeralt Suyu Tablas : Altnda kalan kaya ve zemin iindeki gzenek ve atlaklarn su ile dolu olduu seviye. atlak (kavlak): Ana ktleden ayrlm, her an debilecek paralar. atlak (kavlak) skm: Bir kademede kaz ilerinin devam srasnda ana kitleden ayrlm, debilecek durumdaki paralarn temizlenmesi. Kademe: Ak iletmelerde belirli aralk, kod ve eimlerle meydana getirilen basamak eklindeki alma yerleri. Ters skarpa: Bir kademenin hazrlanmasndan sonra kendi arlyla gmesini salamak zere altnn boaltlmas. Topuk: Maden iletmelerinin imalat sahalarnda, kitle veya blok kaymasn nlemek zere gvenlik iin braklan maden ksmlar.
111
1.2. ev Durayllna Etki Eden Faktrler Ak ocaklarda alma alanlarnn gvenliini salamak amacyla alan evlerin davranlar zerinde yrtlen ayrntl almalar, evin geometrisi, jeolojik yaps, yer alt suyu ve malzemenin zellikleri gibi faktrlerin ev duraylln etkilediini ortaya koymutur. ev stabilite analizlerinde dikkat edilmesi gereken dier faktrler ise kaya ktlesi dayanm, evdeki gerilmeler ve deformasyonlar, patlamadan oluan sismik ivmenin yaratt kuvvetler, iklim koullar ve zamandr. A- ev Geometrisi, Jeolojik ve Yapsal zelikler ev ykseklii, ev as, Sreksizliklerin eimi ve yn, Sreksizliklerin boyutu, skl, Yzey zellikleri, Gerilme atlann derinlii. B- Yer Alt Suyu Yer alt suyunun yaratt su basnc, muhtemel kayma yzeylerindeki makaslama dayanm azaltabilir. ev atlaklarn dolduran su, yanal etki ile kaymay yaratan kuvvetlerin artmasn salayabilir. Bunun yannda, patlatmann yaratt hidrodinamik ok, boluk su basncnda artmalara neden olarak makaslama dayanmn azaltabilir. Ayrca, eyl ve benzeri kayalarda nem orannn deimesi ayrmann hzlanmasna ve bylece duraylln bozulmasna neden olabilir. Kn yer alt suyunun donmas atlaklarn genilemesine ve drenaj yollarnn kapanmasna neden olabilir. Bu deiiklikler su basncn arttrabilir. C- Malzeme zellikleri Kohezyon, sel srtnme as, Kaya veya zemin younluu. 1.3. Basamak ve evlerde Alnmas Gereken Gvenlik nlemleri Arazide yer alan kaya ktleleri srekli ortamlar olmayp eklem takmlar ve tabakalama dzlemleri sreksizlikleri iermektedir. evin davrann yap ierisinde yer alan sreksizlikler kontrol edebilmektedir. Sreksizlik boyunca oluacak gerilmeler sonucu evlerde durayszlk meydana gelebilir. evlerde yenilme trleri; Dzlemsel kayma, Kama tipi kayma, Dairesel kayma ve devrilme eklinde olumaktadr.
112
Durayszln saptanmas, ev duraylln arttrmaya ynelik iyiletirme yntemlerinin performansnn izlenmesi, kayma yzeyinin derinlii, konumu, ekli ve kayma hznn belirlenmesi amacyla evlerde farkl hareket izleme teknikleri kullanlmaktadr. Bu teknikler arasnda toporafik lmler, elektronik mesafelerler kullanlmas, fotogrametrik yntem, gerilme atla ve eklemlerde alma miktarlarnn llmesi ve yzeye yerletirilen ekstansometreler kullanlmaktadr. ev stabilitesi ile ilgili hesaplamalarda ampirik ve gzlemsel yaklam, denge snr, gerilme analizi ve bilgisayar modellemeleri gibi analiz yntemleri kullanlmaktadr. Buna gre kademeli almalarda aadaki gvenlik nlemlerinin alnmas nerilmektedir; Kademe ykseklii ve ev as allan kayacn yapsna uygun olmaldr. Kademe dzlkleri, i makineleri, kamyonlar ve iilerin rahatlkla alabilecekleri ve tehlike annda kolaylkla terk edebilecekleri genilik ve dzlkte olmaldr. Yaplan kaz almalar srasnda kademelerin askya alnarak alma yaplmas yasaklanmaldr. evler ve basamak genilikleri gvenlik katsays 1,3 olarak belirlendikten sonra ev stabilite analizlerinin yaplmas ve evlerin durayl olup olmadklar belirlenmelidir.
Gvenlik Katsays (F): Kaymaya kar koyan toplam kuvvetlerin, kaymaya neden olan kuvvetlere orandr. Eer ortamda ihmal edilemeyecek miktarda su varsa, suyun basn etkisinin de gvenlik katsays formlne yanstlmas zorunludur. evlerin dengede kalabilmesi iin F>1 koulu aranr. zerinde nakliye yollar bulunan, uzun mrl basamaklar iin F=1,5 olmas istenirken, pratikte yaygn olarak kullanlan deerler ise 1,2 ve 1,5 arasndadr. Sahada yaplan almalar srasnda herhangi bir heyelana kar srekli atlak kontrol yaplmaldr. Ocan belirli yerlerine ekstonsometreler kurulmaldr. evlerin kaymasn nlemek iin ev eimi azaltlmal, zemin kuvvetlendirilmeli, drenaj sistemi kurulmal ve istinat duvar gibi tedbirlerle ev topuunun n tutulmaldr.
113
Tablo 1.ev Duraylln Salama Yntemleri
Kaz Dolgu Su kontrol
ev eimini azaltmak, Ykseklii drmek, ev yzeyini kademelendirmek ev topuuna destek yk koymak Yzey suyunu toplamak, Yzeyi geirimsiz yapmak,(kil kaplama, asfalt, pskrtme beton) Zemin ktlesinin drenajn salamak(yatay-dey, drenler, galeri kuyu v.b.) Dayanma yaplar (geirimli duvar) Donatlandrma (donatl zemin, ivi) Kazklar (sondaj, betonarme silindir) Ankraj (mekanik, kimyasal enjeksiyon) Erken uyar sistemi (hareket ler, radyo verici) Aalandrma, imlendirme Enjeksiyon (imento, kire) Issal yntemler (dondurma, piirme)
Yapsal destek
zel yntemler
Ak ocaklarda kayma ve para dme tehlikesi olan kademe, basamak ve yollar srekli olarak iverence yetkilendirilen kiiler tarafndan gzlemlenmelidir. Kademe diplerinde iilerin dinlenmesi, yemek yemesi veya oturmas uyar levhalar ile engellenmeli, iiler bilgilendirilmelidir (Bkz. Resim 1).
Resim 1
114
Patlatma ilemlerinden ve yamur, kar gibi doa olaylarndan sonra ve herhangi bir sebeple ie ara verilip tekrar ie balandnda kademe yzeyi ve evresinde kavlak kontrol ve skm deneyimli iiler tarafndan yukardan aaya doru yaplmaldr. 1.4. Dkm Sahalar Dkm sahasnda kademeler oluturulmaldr. Dkm sahasnda manevrac bulunmaldr. Dkm sahalarna direkt kamyonlarla malzeme boaltmnn yaplmas engellenmelidir. Bunun yerine kamyonlarn belirlenen yerlere boaltm yapmalarnn ardndan buradan dozerler vastasyla dkm sahasna malzeme aktarm salanmaldr. Dkm sahasnda boaltma blgesine uygun setler yaplmaldr. Dkm sahasnda da su drenaj ile ilgili nlemler alnmaldr. Kademeli olarak i dkm yaplan yerlerde, kademlerin duraylln salamak iin dklen malzeme sklatrlmaldr.
Resim 2
115
2
116
2.SU
Ak ocak iletmelerinde oluturulan kademe ve evlerin durayllnn devamllnda nemli parametrelerden biri de ortamdaki su miktardr. Ortamda bulunan su kabul edilen gvenlik katsaysnn dmesine ve dolaysyla bir durayszla sebebiyet verecei iin istenmeyen olaylarn gelime olasl artabilir. stenmeyen olaylarn gelime olasln azaltmak iin havzadan toplanacak su ile ilgili verilerin byk nemi bulunmaktadr. 2.1. Ak letmelerde Drenaj Ak ocaklarda retimin devamll asndan su drenajnn yaplmas gereklidir. Arazi yzeyinden ok derinlerde yrtlen ak ocak almalarnda, su drenaj ve retim birbirine paralellik gstermek zorundadr. Su drenajnn tasarlanmas aamasnda, yzey sular ve yer alt sular birlikte dnlmeli ve atlacak suyun akaca kanallar, havuzlar, eimler gz nnde bulundurulmaldr. Yapay olarak drenajn yaplabilmesi iin drenaj galerileri alr ya da yksek kapasiteli pompalar kullanlr. Yer alt su seviyesinin (YASS) drlmesi ve blgede almalara devam edilmesi sonucu gkler meydana gelebilir. Bu nedenle sahann snrlar dndan daha gl pompalarla drenaj yaplmas gereklidir. Yzeysel aklarn bir baka negatif etkisi de ak ocak iletmelerinin, ar yalar sonucu debisi ykselen akarsular tarafndan baslmasdr. Bu olaslk ok dk dahi olsa asla gz ard edilmemelidir.
2.2. Yeralt Su Seviyesini Etkileyen Parametreler klim, jeolojik ve hidrojeolojik artlara bal olarak yer alt su seviyesi deiim gstermektedir. Bu deiimler srekli ya da ksa zamanda oluabilmektedir. Yer alt su seviyesini etkileyen doal parametrelerin banda yalar gelmektedir. Yalar yeraltna szlecek seviyeye geldiinde belirli bir sre sonra YASSda ykselmeler meydana gelir. Bu sre; ya tr, zeminin cinsi ve geirgenlie bal olarak deikenlik gsterebilir.
Maden Sahasndan Toplanacak Hidrojeolojik Veriler 1. Maden sahasn ieren su toplama havzasna dair yzeysel verilerin toplanmas a. Topografya b. Jeolojik durum
Litolojik birimlerin tanmlanmas Litolojik birimlerin hidrojeolojik zelliklerinin saptanmas Yapsal eler (fay, eklem, atlak,kvrm vb.)
c. Su noktalarna ilikin veriler (kaynaklar, szntlar, su kuyular) d. Havzann bitki rts 2. Meteorolojik ve hidrolojik veriler a- Ya ve scaklk b. Akarsu rejimleri ve szlme 3. Yer alt incelemeleri a. Kuyu loglar b. Kuyularn su dzeyi lmleri (statik ve dinamik) c. Yer alt suyu kalitesi d. Sondaj srasnda karlalan su sorunlar ve basn deneyleri e. Pompaj deneyleri f. Yer alt suyu ak yn ve hznn tespit edilmesi 4. Su havzasnda yer alan eski iletmelere dair verilerin toplanmas 5. Kuyu, tnel ve dier ilemler esnasnda elde edilen verilerin hidrojeolojik deerlendirilmesi.
117
Yzeysel aklara bal olarak gelien deiimler de doal parametreler arasnda saylmaktadr. Serbest bir akiferin yanndan geen akarsu, yeryznn topografyas, geirgenlik ve formasyonun porozitesine bal olarak YASS etkilemektedir. Akifer akarsu tarafndan besleniyorsa, YASS ykselir, tepe oluur. Akifer akarsuyu besledii durumlarda ise YASS der ve ukur oluur. Gzeneklilik, kayacn depolama zelliini; geirimlilik, kayacn iletme fonksiyonunu kapsamaktadr. Hem depolama hem de iletebilme zelliine sahip kayalara akifer; depolama ve iletme zellii gstermeyen kayalara akifj; depolama zellii olup iletme zellii zayf olan kayalara akiklt denir. 2.3. Ak Ocak letmelerinde Su ile lgili Alnmas Gereken nlemler Havzann meteorolojik verileri olan aylk ortalama ya ve scaklk lmleri derlenmelidir. Bunun iin iletme sahasna en yakn gzlem istasyonlarndan yararlanlmaldr. Yeralt suyunun grld kuyularn gmesi nlenerek, bunlardan periyodik olarak su dzeyi lm alnmaldr. Kaynaklardan ve su kuyularndan alnacak su rneklerinin, suyun mineralleme ile ilikisini, korozyon ve/veya kabuklama potansiyeli olup olmadn saptamak iin kimyasal analizleri yaplmaldr.
Kabuklama: Jeotermal kaynaklardan yararlanma srasnda oluan en nemli sorunlardan birisidir. Silika, silikat, karbonat, slfat ve kkrt genel olarak kabul edilen esas kabuklama trleridir. Baz malzemelerin akiferin poroz boluklarnda veya filtre yarklarnda birikmesi ile boluk ve aklklarn tkanmas ve bunun sonucunda kuyunun veriminde dme olayna kabuklama denir. Kuyularda meydana gelen kabuklanmann direkt su kalitesi ile ilgisi vardr. Su ierisinde bulunan zlmemi mineraller ve gazlar birikme suretiyle kabuklanmay meydana getirirler. Korozyon: Baz metallerin su tarafndan anmas durumudur. Karotlarn incelenmesi srasnda gzenek, geirimlilik, kuyu loglarndan yararlanlarak fay zonlarna ilikin zellikler, eklem ve atlaklarn skl, genilii, etkin olduklar derinlikler analiz edilmelidir. Yer alt suyunun ak yn ve hz, radyoaktif izotoplar, renkli bileikler ve kimyasal eriyikler gibi izleyiciler yardmyla saptanabilir. Kuyularda yaplacak basn deneyleri ile kayacn geirgenlik zellii anlalabilir. Sahann hidrojeolojik adan deerlendirilmesi ve yer alt su seviyesinin ve miktarnn saptanabilmesi iin bir hidrojeologun dzenli aralklarla sahay kontrol etmesi nemlidir. alma yaplan havzann etrafnda bir nehir veya gl gibi su rezervuarnn bulunmas durumunda yer alt su seviyesinin bu kaynaklardan etkilenmemesi iin gerekli gvenlik tedbirleri alnmaldr.
118
Ak ocakta, kademelerde yer alan kayalarn gzeneklerdeki suyun hidrostatik basncn datmak iin geirgen blgeye yksek kapasiteli dikey pompalama kuyular almal ve piyezometreler ile periyodik olarak llmelidir.
Piyezometre: Sznt ve skma nedeniyle oluan su basncnn kontrol edilmesinde, su tutulmas srasndaki drenaj ilemlerinin veriminin ve yapm aamasnda oluan boluk suyu basnlarnn belirlenmesinde kullanlan alet. Ak ocaklarda gvenli eim elde etmek iin su basnc verileri nemlidir. Kayacn altnda mevcut olan sular, kaya ktlelerinin dayanm kuvvetini drebileceinden ve kayma kuvvetini arttrabileceinden dolay su basnc verilerinin dzenli olarak takip edilmesi gerekir. Ak ocan bulunduu blgedeki youn yamur ve kar yalarndan sonra kademelerde oluabilecek deformasyonlar gzlemlenmelidir.
119
3
120
3.YERST MADEN OCAKLARINDA YOL, NAKLYAT VE TRAFK NLEMLER
Ak ocak iletmelerinde yollarn tasarm, trafik dzeni, nakliyat sistemleri ve nakil hatlar iyi projelendirilmesi gereken konular arasnda yer almaktadr. Yollarn genilii, eimi ve trafik kurallar belirlenirken ocakta alacak ekipman ve i makinelerinin zellikleri gz nnde bulundurulmaldr. Gece almas yaplan ocaklarda, yeterli aydnlatma sistemi kurulmal ve alan iilerin fosforlu i kyafeti giymesi salanmaldr. 3.1.Yerst Maden Ocaklarnda Yollar ilerin korunmas amacyla ara yollar ve geiler aka iaretlenmelidir. Yol kenarnda bulunan uyar levhalar dikkatle yerletirilmeli ve periyodik aralklarla bu uyar levhalar kontrol edilmelidir. En dk kota ulaan ve lastik tekerlikli bir aracn geiine elverili bir yol daima bakml ve ak olmaldr. Basamak ve yol kenarlarnda tehlike arz eden talar temizlenmelidir. Yollarn tasarlanmasnda sahada alan en geni aralarn kar karya gelebilecei ayrca alma yaplabilecek alanlara ihtiya duyulabilecei gz nnde bulundurulmaldr.
Resim 3
Tama yapan aralar emniyete alabilmek iin hem yama hem de ocak ii tarafnda en az 1 m lik emniyet mesafesi braklmaldr. Ocak ii yollarn eimi en fazla 10 olmaldr ( Ar dik yollarda gr mesafesi olumsuz etkileneceinden dolay kazalar meydana gelebilir).
ekil 3. Gr Mesafesi
121
ekil 4. Virajlarda Gr Mesafesi
Virajlar, merkezka kuvvetini azaltacak ekilde tasarlanmaldr. Virajlar, normal hzda maksimum gr alan salayacak ekilde tasarlanmaldr.
ekil 5. Virajl Yollarda Gr Alan
Yol tasarmnda en st rtde, kolay skma salayacak trden malzemeler kullanlmaldr (akl ta, krlm talar vb. malzemeler).
ekil 6. Eimli Yol rnekleri
122
Resim 4
alma yerlerine gvenli bir ekilde ulaabilmek ve acil bir durumda hzl ve gvenli bir ekilde bu yerleri terk edebilmek mmkn olmaldr. Yollarda malzeme braklmamaldr. Yayalarn, aralarn kulland yolu kullanmas yasaklanmaldr. Loder, forklift ve dier i makineleri, ehliyeti yetkili makamlarca verilmi olan elemanlar tarafndan kullanlmaldr. Gvenlik ve acil durum tatbikatlar yaplmaldr.
3.1.1. Ulam Yollar Merdivenler, ykleme platform ve rampalar da dhil btn ulam yollar, yayalar veya aralar iin kolay, gvenli ve uygun geii salayacak ve yaknndaki alanlar tehlikeye drmeyecek ekilde hesaplanmal, boyutlandrlmal ve yerletirilmelidir. Yayalarn kulland ve/veya aralarla malzeme tamada kullanlan yollar, kullanc saysna ve iyerinde yaplan iin zelliine uygun boyutlarda olmaldr. Ara trafiine ak yollar ile kaplar, yaya gei yollar, koridorlar ve merdivenler arasnda yeterli mesafe bulunmaldr. alma sahasnda motorlu tatlar ve makine trafiinin bulunmas durumunda, trafik kurallarna uygun dzenleme yaplmaldr.
123
3.2. Yerst Maden Ocaklarnda Trafik Ak maden ocaklarnda her tr ve boyuttan olmak zere birok i makinesi ve mobil ekipman bulunmaktadr. Salkl ve gvenli bir alma ortam oluturulmas iin; tm aralarn hareketlerini dzenlemek, yerst almalarnda trafik dzenlemesi yapmak ve kontrol etmek gereklidir. Kontroller; aralarn hareketini, aralarn takip edecekleri gzergahlarn belirlenmesini ve uyulmas gereken trafik iaretlerini ve kurallarn ierir. 3.2.1. Ak Ocak Trafik Kurallar Ak ocak trafik kurallar, genel trafik kurallar ile birlikte uygulanmaldr. zellikle aadaki kurallara dikkat edilmelidir; 1. Emniyet kemerleri her zaman taklmaldr. 2. Direksiyonlu i makinelerinde, direksiyon simidi balantlarndan tutulmamaldr. 3. Hz limitleri aadaki gibi olmaldr;
Yollar Nakliye Yolu Gvenlik evre yolu Ocak rampalar ve iindeki yollar Tm malzeme stok blgeleri, gvenlik kaplar, proses tesisleri, ofisler ve ekipman bakm alanlar En Fazla Hz Limiti (km/sa) 40 30 20 10
Bu hz limitlerinin azami/en fazla hz limitleri olduu ve yol artlarnn veya kstl gr mesafelerinin olduu durumlarda daha dk hzlarda ara kullanlmas gerektii unutulmamaldr. Daima yol artlarna uygun olarak ara kullanlmaldr. 3.2.2. Sr / letme Mesafeleri Ekskavatrler Ekskavatr operatrnden izin almadan, almakta olan bir ekskavatre, hibir ara veya ekipman, 30 metreden fazla yaklamamaldr. Nakliye Kamyonlar Bir ekipman veya ara operatr, bir nakliye kamyonunun arkasndan giderken, en az 50 metrelik bir emniyet mesafesi brakmaldr. Nakliye kamyonlar konvoy eklinde hareket ederken 50 metrelik bir emniyet mesafesi braklmaldr. Hafif ara srcleri kamyon ofrlerinin kendilerini aka grebilecekleri bir pozisyonda ve nakliye kamyonlarndan en az 30 metre mesafede uygun bir yere park etmelidir.
124
3.2.3. Yol stnl Ak ocak iletmelerinde alan ara ve ekipmanlar arasnda bir yol stnl sralamas yaplmaldr (Aada bir rnek verilmitir). 1. 2. 3. 4. Acil durum aralar, Patlayc madde tayan aralar, Yollar sulamakta ve tesviye etmekte olan arazz ve greyderler, Nakliye kamyonlar; a.Dolu kamyonlar, b.Bo kamyonlar, 5. Mobil i makinalar, 6. Hafif aralar. Trafik iaretlerinin olmad yerlerde, operatrler, yukardaki ncelik sralamasna uymaldr. Yol iaretlerinin olmad kavaklarda aralarn soldan gelenlere yol vermeleri gereklidir. 3.2.4. Uyar Sinyalleri Durmakta olan bir kamyonun srcs, manevra yapmadan nce uygun sinyallerle uyarda bulunmaldr. Uyar sinyalleri aadaki gibi olabilir: 1 korna sinyali: motoru altrma 2 korna sinyali: ileriye hareket 3 korna sinyali: geri hareket 3.2.5. Yetkili Kiiler Ak ocakta ara kullanacak kiilere grevi sadece letme Mdr vermelidir. Bir kiinin ak ocakta ara kullanmas iin ocak trafik dzenlemesi hakknda eitim alm olmas gereklidir. Ak ocaa girecek yetkisiz kiilerin ocaa yetkili bir kiinin srecei bir arala girmeleri gerekir.
3.2.6. rnek Kaz ve Yklemeler Ekskavatr ve kamyon almasnda ykleme yapma manevralar iin ak iletme artlar gz nnde bulundurulmaldr (aada manevralarla ilgili birka rnek verilmitir).
125
Resim 5
Resim 6
3.3. Ak letme Trafiinde Operatrlerin Dikkat Etmesi Gereken Gvenlik nlemleri Ara kapasitesi bilinmeli ve limitler geilmemelidir. letmede bulunan trafik levhalarnn ne anlama geldii bilinmeli ve bu levhalara uyulmaldr.
126 T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl
Aralar her gn kullanmdan nce kontrol edilmeli, tamirat gerektiren bir durum varsa ara kullanlmamal, derhal tamirat yaptrlmaldr. Ykleme sahasna dikkatli girilmeli, dier vastalara ve personele dikkat edilmelidir. Kamyonu hareket ettirmeden nce damperin tamamen indiinden emin olunmaldr.
Resim 7
Geriye gidi yapmadan nce sahann ak olduuna kanaat getirilmeli ve arka klar ile geri-vites ikaz sisteminin altklarndan emin olunmaldr. Boaltma veya doldurma yaparken, src, koltuu terk etmemelidir. Bir yamata park etmek gerekiyorsa i makinesi yamaca dik park edilebilir. Yakt ikmali srasnda motor kapatlmal, ak alev bulundurulmamaldr (sigara iilmemeli, kaynak yaplmamal vb.). Gei yksekliklerine dikkat edilmelidir (kpr, havai hat vb.). ukur ve evlere yeterli mesafede durulmaldr.
127
3.4. Makinelerinde Dikkat Edilmesi Gerekli Hususlar makineleri personel nakil vastas olarak kullanlmamaldr (i makinelerinin operatr kabinlerine veya ofr mahallerine, operatrlerden baka kimse kesinlikle alnmamaldr). makineleri, tayin edilen yol, geit ve alma sahalar dnda hareket ettirilmemeli ve bulundurulmamaldr. Arzas olduu tespit edilen, normal bakm ve ikmalinin yaplmas gereken veya alma vardiyas biten i makineleri, tamir bakm veya park yerlerine ekilmelidir. Makinelerle mekanik aletlerin hareket halinde bulunan ksmlarna yalama, muayene, temizlik veya dier maksatlarla el, ayak, kol veya vcudun herhangi bir ksm sokulmamaldr. Vardiya aralarnda ve her trl durularda i makinelerinin ierisinde, altnda veya yaknnda istirahat edilmemelidir. Ak iletme ile ilgili eitli ilerde grevli bulunan nezaretilere, grevlendirildikleri i yerleri ve i makinelerini kontrol etmek ve tehlike grdkleri anda, tehlike ortadan kaldrlncaya kadar almay durdurarak gerekli tedbirlerin alnmasn salayabilecek yetkiler verilmelidir. makinelerinde yk askda bekletilmemelidir.
Resim 8
Kayma, gme, yuvarlanma tehlikesi gsteren ayna ve meyilli arazi diplerinde gerekli emniyet tedbirleri alnmadan allmamaldr. alan operatrler, kullandklar makinenin cephesini daima tehlikeli tarafa evirmek suretiyle almaldr.
128
Dekapaj, cevher retimi, toprak dkm, stok ve mermer retim sahalarnda alan i makinelerinin hareket ve manevralar ile ilgili her trl iaret ve kumanda, o i yerinde manevrac ve harmanc olarak alan grevli kiiler tarafndan verilmelidir. ofr, ykleyici operatrnden iaret almadan nce aracn hareket ettirmemelidir. Tama arac, ykleme makinesinin boaltma ve operatrn gr sahasna girip durmadan ykleme iine balanmamaldr. Tayc aracn ofr, kepeli makinelerle ykleme yaplrken ofr mahallini terk etmemelidir. Operatrler, altklar makinelerden birinci derece sorumlu olmaldr. Operatrler ve ofrler, ocak ii trafik kurallarna uygun ykmldr. olarak hareket etmekle
Her ne suretle olursa olsun, i makinesini terk eden operatr ve ofrler, gerekli emniyet tedbirlerini almadan, elektrikli i makinelerinde jeneratr gruplarn stop ettirmeden makinelerinden ayrlmamaldr. Kompresr, belirtilen basn aral dnda altrlmamaldr. Hava hortumu yeterli apta ve alma basncna uygun olmaldr. Hasarl veya bozulmu hortum kullanlmamal ve basnl hava ile oynanmamaldr. Kompresr havas teneffs edilmemelidir. makinelerinin lastikleri iirilirken jant emberlerinin yerlerinden frlayarak herhangi bir olaya neden olmamas iin gerekli gvenlik nlemleri alnmaldr.
Resim 9
129
Ykleyiciler veya dier hareketli ekipmanlar alrken 30 metreden daha yaknda durulmamaldr. Mesafe korunmal ve makine operatrnn gr alanna girildiinden veya kontak kurabilecek durumda olunduundan emin olunmaldr. Dragline kaz ev as, tabaka eimine ve tabakalardaki sreksizliklere uygun seilmelidir. Draglinenin kaz yapt alan kuru, dzgn ve gevetilmi olmaldr. Dragline kaz annda drak halat toprakla srtnmemelidir. Sallama kepeli i makineleri ile alrken makinenin devrilmesini nlemek zere, makinenin evresindeki muhtemel tehlikelere kar, makine paletleri veya ayaklar dibinden pasa alnmamaldr. Makineye seri hareketler yaptrlmamaldr. Draglinelarn altrlmas esnasnda olumsuz hava artlarna dikkat edilmelidir. 3.5. Konveyrlerle lgili Alnmas Gerekli nlemler
Konveyrlerin zerine klmas, yrnmesi yasaklanmal ve gerekli nlemler alnmaldr.
Konveyr alr durumdayken bakm ilemi uygulanmamaldr.
Konveyrler gerekli koruyucular salanmadan altrlmamaldr.
Konveyr dururken ykleme yaplmamaldr.
Konveyrn altrlacann (devreye alnacann) ilgili personel tarafndan bilinmesi salanmaldr.
130
Konveyr bakm sadece yetkili personel tarafndan yaplmaldr.
Konveyr kumandalar gereksiz yere kullanlmamaldr.
Konveyr alrken yaklalmamaldr.
Konveyr alr durumdayken yaknnda temizlik yaplmamaldr.
Tm kontrol sistemleri kolaylkla grlebilir olmaldr.
Tm konveyr kontrol sistemlerinin fonksiyonlar bilinmelidir.
Bandn tambura sarld yerler ve tahrik sistemindeki aktarma organlar kimsenin ulaamayaca ekilde koruyucu ile kapatlmaldr. Banttan dklebilecek malzemelerin alanlar yaralama ihtimali varsa, gerekli tedbirler alnmaldr (bariyerler vb). Bant konveyrler hareket halindeyken devrilmeye kar emniyetli olmaldr. Eimli konveyrlerin ykl durumda kendi kendine hareket etmesini nleyecek tedbirler alnmaldr.
131
Bantlarn her iki yanna 750 mm geniliinde servis ve bakm sahas bulunmaldr. Bant konveyrlerin belirli noktalarnda durdurma dmeleri veya hat boyunca durdurma teli monte edilmelidir. Bant herhangi bir ekilde durdurulduunda arzann bandn hangi noktasnda olduu kontrol panelinden de grlebilmelidir. Bant boyunca kl uyar ve iletiim sistemi bulunmaldr. Bant alrken zerinden veya altndan insan geii engellenmelidir. Gerekiyorsa bant zerinden gei iin gvenli kprler yaplmaldr. Konveyrler uygun bir hzla ilerlemiyorsa, bant gerilmeleri vb. gibi nedenler kazalara neden olabilir. Operatr bu tr durumlar rapor etmekle ykmldr. Arza bakm gibi herhangi bir nedenle devre d braklm konveyrler ancak devre d brakan kiilerce devreye alnmal, bakalar tarafndan alnmamaldr. Konveyrlere yakn alan personel, karlaabilecei tehlikelere kar eitilmelidir. Konveyr blgesinde alanlar, ekipmann nasl alt, nasl kontrol edilecei konusunda bilgilendirilmelidir. Ayrca durdurma ve acil durum kontrollerinin yerleri ilgili personele uygulamal olarak anlatlmaldr. Konveyrlere ait gvenlik eritlerinin hibir ekilde yeri deitirilmemelidir. Balatma/durdurma butonlarnn yerleri gzle grnr bir yerde olmaldr. Tehlike arz eden tm durumlar, ilgili personel tarafndan rapor edilmelidir. Konveyrlerde tahrik tamburlarnn olduu blgeler, skma noktalar ve boaltma noktalar vb. tehlikelerin olutuu yerlerdir. Bu noktalara yakn blgeler uygun boyutlarda bariyer kullanarak tehlikeler engellenmelidir. Konveyrler yerden 2.5 m yksekte ise her 30 m de, 2.5 m den daha yukarda ise her 100 mde bir acil durdurma dmesi konulmaldr. Acil durdurma dmeleri krmz olmal, kolayca ulalabilecek, belirgin ekilde iaretlenmi ve mantar eklinde olmaldr. Bariyerler altndan ve stnden insan geemeyecek ekilde, tel aralklar trmanmay engelleyecek sklkta tasarlanmal, yere sabitlenmi olmal ve gerekli byklkte uyar levhalar tamaldr. Bariyerler, dier alanlarda almay engellememelidir. Bariyerler, baka tehlikelere neden olmayacak ekilde tasarlanmaldr. Yksekten geen konveyr hatlarnn altna malzeme dmesini engellemek iin uygun boyutlarda koruyucu kullanlmaldr.
132
4. PATLAYICILAR
Yer st maden ocaklarnda patlayc maddelerin kullanm, tanmas, depolanmas ve patlamayan maddelerin bertaraf i sal ve gvenlii asndan byk nem tamaktadr. Ateleyici belgesi olan kiiler tarafndan uygun patlayclarla, dzgn patlatma sistemi ile yaplan ilemlerde herhangi bir sorunla karlama olasl azaltlabilir. 4.1.Doldurma ncesi Alnacak nlemler
4
133
Delik doldurma ii iyi planlanmal ve eitimli bir sorumlunun denetiminde yaplmaldr. Birka kiinin yardm sz konusu olduu durumda, almaya balamadan nce tm bireysel sorumluluklar paylatrlmal ve fikir birliine varlmaldr. Patlatmann daha gvenli ve kontroll yaplabilmesi iin patlatma delik dzeni olmaldr. Madencilikte genelde sral (kare), e-be ve sve yntemi gibi yntemler kullanlmaktadr. Bu yntemler sayesinde patlatma kontrol daha kolaylamakta ve patlatma verimi artmaktadr. Doldurma ileminden nce, uygun bir atm plan yaplmal, zerinde anlalmal ve kt zerinde izilmelidir. Doldurma ilemlerine balamadan nce patlatma sahas bayrak, huni ya da gzle kolayca grlebilir iaretler ile belirlenmelidir. Bu blge, tehlikeli blge olarak ilan edilmelidir. Gereksiz ekipmanlar patlatma sahasndan uzaklatrlmaldr. Tehlikeli blge ilan edilen blgede sigara iilmemeli ve ak alev kaynaklar bulundurulmamaldr. Doldurma iiyle ilgisi olmayan tm personel patlatma sahasndan uzaklatrlmaldr.
Atei, ak ocak iletmesine ve komu iyerlerine, atm yeri ile atm yaplmas iin planlanan gn ve saati mmkn olduunca erken bildirmelidir. Kapsller ve patlayclar, gvenli bir yerde ayr kutularda olmal, bunlar uygun iaretlerle belirtilmeli ve dier ekipmanlardan uzak bir yerde tutulmaldr. Atm sahasnda bulunan elektrik sistemlerinin gc, meydana gelebilecek tehlikelere kar atm sonuna kadar kesilmelidir. Elektrikli kapsl kullanlyorsa harici elektrik (yer akmlar, statik elektrik, radyo frekans enerjisi, yldrm vs. gibi) testleri yaplmaldr. 4.1.1. Elektrik Ykl Meteorolojik artlar Kullanlan ateleme sistemi ne olursa olsun frtna daima bir tehlike arz edebilir. Elektrikli frtnann yaklamas halinde doldurma ilemleri durdurulmal ve btn personel gvenli bir yere ekilmelidir. Elektrikli frtnann yaklatn ses veya kla haber veren cihazlar kullanlabilir. 4.1.2.Yemleyici Dinamitler Kritik bir i olan yemlemenin hazrlanmas ve yerletirilmesinde acele edilmemelidir. Hassas kapsller ve yksek birizansl patlayclar bir araya getirildii iin tavsiye edilen yntem dikkatle uygulanmaldr. Yemleme delie yerletirilmeden hemen nce delik banda hazrlanmaldr. Asla nceden hazrlanp etrafta gereksiz tehlike oluturacak ekilde braklmamaldr. Kapsller kartua veya kalplanm yemlere yerletirilirken zorlanmamaldr. Uygun delici ile kartuta alan delie zorlamadan sokulmaldr. Kapsller ile yemleme dinamit kartular ya da kalplanm yemlemeler patlatma sahasnda birbirinden yeterince ayr uzaklkta tutulmaldr. Kapsl ile donatlm dinamitler patlatma sahasnda depolanmamal ve hazrlanan yemleme hemen delie doldurulmaldr. Donmu dinamitler ve dier patlayclar, sonradan zlse bile kullanlmamaldr. Ambalajnda sznt olan, kflenen veya sertleen bozuk dinamitler kullanlmamaldr. 4.1.3.Kapsller Kapsller son derece duyarl birincil (balatc) patlayc ve piroteknik madde ierirler. Tm kapsller, s, ok ve darbeye kar duyarldr, bu nedenle bu tehlikelere kar korunmaldr. Kapsller, atm sahasna orijinal kaplarnda veya kapsller iin zel yaplm kaplarda tanmaldr. Ateiler, arjlama balamadan nce ateleme sistemini ve kapsller iin alnacak nlemleri bilmelidir. Ateleme sistemi iin imalatnn yntemleri ve tavsiyeleri dikkate alnmaldr.
134
Elektrikli kapsller, yemleyici hazrlanmadan uygun aletle kontrol edilmelidir. Kapsl tellerinin dolumdan zarar grmediinden emin olabilmek iin sklamadan nce de kontrol edilmelidir. Dolum srasnda kapsl tellerinin zarar grdnden kuku duyulursa test edilmeli, arzalysa deitirilmelidir. Kapsl, doldurma ve sktrma esnasnda darbe grebilir ve erken patlamaya neden olabilir. Kapsl, dinamitin patlamamasna yol aabilir. Bu yzden kapsl dinamit iine tam olarak girmelidir ve kartu yk kapsl teline deil salam ek kablosuna gelecek ekilde balant yaplmaldr. Elektriksiz kapsllerin kullanmnda imalatnn yntemleri ve tavsiyeleri dikkate alnmaldr. Elektriksiz ateleme sistemleri, kazara atelemeye ( kaak akmlar, radyo frekans enerjileri, statik elektrik vb.) elektrikli sistemlerden ok daha az duyarl olmalarna ramen hepsi hassas birincil patlayc ierirler. Bu nedenle bunlarn, yldrm, statik elektrik veya gl elektriksel ortamlardan etkilenmeyecei dnlmemelidir. nk yldrm dmesi ile gl enerji boalmas olur, dolaysyla elektrikli frtnann yaklat veya var olduu ortamlarda, ateleme sistemine baklmakszn patlatma durdurulmal ve personel gvenli bir blgeye alnmaldr. Gecikmeli kapsl kullanlan patlatmalarda, birbirini takip eden kapsl numaralar arasnda 0,5 veya 1 saniye patlama gecikmesi olmaktadr. Bu suretle ok sral bir atelemede, bu kapsller sayesinde patlatlan bir delik, yanndaki deliklerin verimli bir ekilde patlamasn salayan yeni yzeyler meydana getirdiinden, dk titreim ve iyi paralanma istenilen patlatmalarda, gecikmeli kapsl kullanlmaldr. 4.2.Elektrikli Ateleme Elektrikli patlatma yaplyor ise patlatma sahas yaknnda (10m mesafe iinde) cep telefonlar, telsizler daima kapal tutulmaldr. Bu ile ilgili kiiler, anti-statik ayakkab giymeli, yn, naylon, orlon, perlon gibi statik elektrik oluturabilen giysiler kullanmamal, pamuklu giysiler giymelidir. Elektrikli kapsller, her trl elektrik kaynandan ve potansiyel akm kaa tehlikesi olan yerlerden uzakta, sarl halde, kullanlncaya kadar saklanmaldr. 4.2.1.Patlatma ncesi Uyarc Siren alma Patlatma ncesi iitme mesafesi yaklak 750m olan uyarc bir siren alnmaldr. kaz ve uyar levha iaretleri konulmaldr. aretler ya da iitilebilir uyarc cihazlar tek bana patlatma sahas dnda bulunanlar iin gvenilir deildir. Ayrca gerekli dier gvenlik nlemleri alnmaldr. Atm esnasnda meydana gelebilecek ta savrulmalarna kar gerekli gvenlik nlemleri alnmaldr.
135
Resim 10 4.3.Patlamam arjn Elden karlmas S deliklerde patlamam olan patlaycy karmak iin su pskrtme ya da basnl hava yntemi kullanlmaldr. lemi yapan kii tecrbeli olmal ve gzlk gibi koruyucu malzeme kullanmaldr. Geni apl deliklerde i ie iki PVC boru gereklidir. Bir k kayna kullanarak delik gzle incelenmelidir. Delik ierisinde hi bir patlayc kalmadndan emin olunmaldr. 4.3.1.Patlamam Deliklerin Yeniden Atelenmesi Delik azndan uzanan kapsl telleri, tpleri, ya da infilakl fitil kontrol edilmelidir. Hibir hasar grmemiler ise yeniden balants yaplarak atelenir. Eer bu mmkn deil ise; sklama malzemesi dikkatlice dar karlr, arjn st ksmna yeni bir yemleme (primer) patlayc yerletirilir, delik yeniden atelenir. 4.3.2.Patlamam arjn Bertaraf Patlamam arj su ile doldurulur. Lam deliinde patlamam patlayc maddenin kald veya bundan kukulanld takdirde, elektrikle atelemede en az 5 dakika, fitil vb, ile atelemede en az bir saat gemeden ateleme alanna kimse giremez. Patlamam patlayc madde artklar, bir nezaretinin sorumluluu altnda, olanak varsa, o lam delen usta tarafndan, patlamam lam deliinin en az 30 santimetre yaknnda, ona paralel baka bir delik delinip doldurularak patlatlr.
136
5. MERMER OCAKLARINDA UYULMASI GEREKEN SALII VE GVENL NLEMLER
Mermer ocaklarnda yaplan retim dier ocaklardan farkl olarak byk yapda bloklarn ana kayadan kesilerek alnmas ve tanabilir boyutlara getirilmesi eklindedir. Bu nedenle mermer ocaklarnda karlalan kazalarn nedenleri; Ar bloklarn ii zerine dmesi, Elmas telin kopmas, Elektrik arpmalar, Para sramalar, olarak sralanabilir.
5
137
5.1. Mermer Ocaklarnda Alnmas Gereken nlemler Kesim makineleri hari dier makineler sz konusu tehlike blgesinden emniyet mesafesi olarak 30 m geride bulundurulmaldr. makineleri alr durumdayken alma blgesinde sadece yetkili personel bulunmaldr. st basamaklardan aaya doru para dmesini engellemek iin periyodik saha kontrolleri yaplmaldr; tehlikeli olabilecek paralar sklmelidir. Elektrik ve elektrik kaaklar sonucu oluabilecek i kazalarn nlemek iin elektrik tayan kablolar ve balantlar dzenli olarak kontrol edilmelidir. Elektrik kablolar ezilme veya kesilmeye kar aktan denmemelidir. Delik delme iinde alanlar eldiven, toz maskesi, kulaklk, baret kullanmaldr. Sahada yaplan sayalama almalarnda kiisel koruyucular mutlaka kullanlmaldr.
Sayalama makinasnda tel kopma ihtimali daha ok olduundan makinann arkas ocak iine doru evrilmemelidir. Kollu mermer kesme makinalar alrken makine etrafnda kimse olmamaldr. Makinalarda oluan her trl arza yetkililere bildirilmelidir. alan personel, kendi sorumlu olduu iten baka ilere mdahale etmemelidir. 5.2. Blok retim Yntemi Gnmzde mermer bloklarnn retiminde daha dzgn yapda bloklar elde etmek iin elmas tel kesme yntemiyle retim yaplmaktadr. Bu retim yntemi dier yntemlere gre verimli olmasna ramen zel riskler arz eder. Bu yzden mermer retim sahalarnda gerekli tedbirleri almak hayati nem tar. 5.2.1. Elmas Tel ile Kesim Yaplrken Karlalan Muhtemel Riskler ve Alnmas Gereken nlemler Her kesim ileminden nce kullanlacak telin durumu kontrol edilmelidir. Makine altrlrken tele fazla gerilme verilmemesine dikkat edilmelidir. Teldeki fazla gerilme hemen ya da sonradan kopmalara neden olur. Kesim srasnda eer elik telde anma yoksa balant ve sklama elemanlarnn boalmasndan kaynaklanan sorunlara yol aabilir. Tel kopmalarnda ocakta alanlarn emniyeti asndan dikkat edilmesi gereken nemli noktalar vardr; Dey kesimlerde elmas tel hizasnda kimse bulunmamaldr. Operatr, kumanda tablosunu tel hizasnda olmayacak ekilde yerletirmelidir. Yatay kesimlerde elmasl telin yksekliinde hi kimse bulunmamal ve operatr kumanda tablosunu elmasl tel seviyesinden daha yksekte bir tmsein zerine yerletirilmelidir. kesme makinelerinin orijinal muhafazalar asla karlmamaldr. Tel Kesme ilemi srasnda yeterli miktarda su beslemesi yaplmaldr. Elmas tel kesme makinesi uygun hzda altrlmaldr. Elmas tel kesme makinesiyle kesim yaparken st tel kesimin iine girmemelidir. kesme ileminde gereinden fazla su verilmemelidir; yetersiz su vermek ise telin Tel anmasna ve kopmasna neden olur. Kullanlan rayn uzunluu kesilecek uzun yzeyden %10 daha fazla olmaldr. Makine aynadan en az 3 m uzaa yerletirilmelidir. 7 mden daha yksek kesimler iin bu uzaklk 4 m olmaldr. Makine salam bir ekilde yerletirilmeden elektrik balants yaplmamaldr.
138
Makine titreimsiz alacak ekilde ayarlanmaldr. Telin krlmamas iin kelerde makara kullanlmaldr. Kesilen kayacn sertliine gre uygun tel hz ve germe kuvveti uygulanmaldr. Telin kaya iindeki yeri deitirildike su hortumunun da yeri deitirilmelidir. Krlan teli keserken telin liflerini datmayacak zel makaslar kullanlmaldr. nce taban kesmesi daha sonra yan ve orta kesmeler yaplmaldr. kesme makinesinin kasna ile telin getii delik k ayn hizada olmaldr. Tel Kesimi yaplan talarn dme ve kopma ihtimaline kar iiler ve dier ekipmanlar bu blgelerde bulunmamaldr. kesme makinesi hibir zaman 500-600 mmden kk aplarda ve uzun sreli Tel kullanlmamaldr. Mermerde optimum tel hz 36-40 m/s olmaldr. Telin homojen anmas iin tele burgu verilmelidir. Telin almasn salamak iin 5-10 dk sresince tele fazla yk bindirmeden altrlmaldr. Boncuklar tel zerinde dnmemelidir. alma sresince pul, yay ve halat deformasyonlar gzlenmelidir. Kayacn sertlik durumuna gre telin alma hz ayarlanmaldr (kaya sert ise dk hzda). Makinenin eviremeyecei uzunluklarda tel kullanlmamaldr. Kesim boyunca kan toz andrcdr, su beslemesi ihmal edilmemelidir. Her trl kesim almas usta/nezareti tarafndan yaplmaldr. kesmeler altrlrken arkasna mutlaka korkuluk konulmaldr. Emniyet mesafesi Tel 30 m olarak ayarlanmaldr. Makina altrlrken telden uzak durulmaldr. Dnen telin zerinden geilmemeli ve su verme ilemi tel dnerken yaplmamaldr.
139
Tablo2. Mermer Ocaklarnda Karlalabilecek Tehlikeler

PROSES AAMALARININ TANIMI 1.BLOK KESME alma alannn incelenmesi ve kesme snrlarnn belirlenmesi. SALIK VE GVENLIK AISINDAN TEHLKELER
140
YAPILAN
1.A. HAZIRLIK LEMLER
1.B. DELK DELME
1.C.ELMAS TELLE KESME
Delik delme makinelerinin kurulumu, altrlmas, demontaj ve kontrol; Alternatif olarak pnmatik delicilerin kullanlmas. Elmas tel kesme makinesinin konumlandrlmas ve kontrol. Elmas telin yerletirilmesi. Kesme esnasnda periodik kontroller. 2. BLOK DEVRME Deliklerin delinmesi iin pnmatik delicilerin kullanlmas. Atk malzemenin loderlerle toplanmas ve ocan snrna stoklanmas. Hava yastklarnn ve hidrolik iticilerin alan aralklara yerletirilmesi. Ana ktleden hava yast ile ayrlan mermer blounun ekskavatr yardmyla devrilmesi. Vin yardmyla veya loderlerle tama
Yksekten Dme. Heyelan, kaya dmesi sonucu travmalar, Hareketli aralara klavuzluk yaparken yaanan kazalar. Elmas telin kopmas sonucu savrulmas veya sklama elemanlarnn frlamas. Elle kaldrma ve tama. Grlt. Kuru delme sebebiyle toz oluumu ve tozun yaylmas. Pnmatik deliciler ve kaz makinelerinden kaynaklanan titreim.
2.A. HAZIRLIK
2.B.KUM YATAININ HAZIRLANMASI
Darbeli delicilerden kaynaklanan ar grlt. Kaz makinelerinin yaratt ar titreim. Kuru delik delme dolaysyla toz oluumu. Hareketli aralara klavuzluk yaparken yaanan kazalar.
2.C. HAVA YASTIKLARI VE HDROLK TCLERN KULLANIMI
2.D.BLOU EKSKAVATRLE DEVRME
Yklerin elle kaldrlmas ve tanmas. Balyoz, eki gibi aletleri kullanrken tekrarlanan hareketler. Hidrolik hava yastklarnn patlamas sonucu metal ksmlarnn frlamas. Yksekten dme. Aralarn devrilmesi veya yan yatmas. Hareketli aralara klavuzluk yaparken yaanan kazalar. Aralarn devrilmesi. Yklerin elle kaldrlmas ve tanmas. Kaz makinalarnn yaratt ar titreim. Toz oluumu.
3.A. BLOKLARIN STOK SAHASINA TAINMASI
3.OCAKTAK DER ALIMALAR
3.B. ATIK MALZEMENN ATIK STOK SAHASINA TAINMASI
Kk paralarn krek ve mini loderlerle toplanarak ykleme alanna tanmas. Loderlerle ocan snrna tanmas. Atk malzemenin, yamacn altna ylmas. 4. BLOKLARIN FABRKAYA TAINMASI Ocak iindeki dar ve bozuk yollarda, sarp alanlarda ve keskin virajlarda kamyona hakimiyet.
4.A. KAMYONLARIN OCAK NDE KULLANILMASI
Kamyonlarn devrilmesi, yan yatmas. Kamyonlardan kaynaklanan ar titreim.
4.B.KAMYONLARIN NORMAL YOLLARDA KULLANILMASI

Yeraltı Ve Yerüstü Maden İşletmelerinde ISG Rehberi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Yeraltı Ve Yerüstü Maden İşletmelerinde ISG Rehberi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ALIMA VE SOSYAL GVENLK BAKANLII TEFT KURULU BAKANLII

YERALTI VE YERST MADEN LETMELERNDE

SALII VE GVENL REHBER

Hseyin KURUnun ansna Gvenlii Mfettii Maden Mhendisi (1922 - 2009)

YERALTI MADEN LETMELERNDE SALII VE GVENL REHBER

YERALTI VE YERST MADEN LETMELERNDE SALIK VE GVENLK GENEL YKMLLKLER

kullanlmas ve bakmnn yaplmas.

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

YERALTI LETMELERNDE ALINACAK GVENLK NLEMLER

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

1. TAHKMATTA ALINACAK NLEMLER

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

12- Eimleri 55 tahkimat yaplr.

yi geen bayukarlarda aa tahkimat yapld takdirde kelebek ba,

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

Nakliyat, hareket sistemi ve tayc gce gre aadaki ekilde

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

Yeraltnda bulunan doal kaynaklar yeryzne karmann ilk

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

Havayolu Kesit Alan (m2) 8 7 6 5 4 3 2 3.2.3. Scaklk lm Aletleri

Dorultman Katsays 0,950 0,943 0,937 0,920 0,900 0,867 0,800

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

CO konsantrasyonu (1000C ve 760 mmHg de % olarak) 0,0016 0,048 0,128 0,4

ok az Hafif zehirlenme Ciddi zehirlenme lm

Birka saat 1 saat ve daha az 30-60 dakika ok ksa zaman

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

basncna aktarlr. Bu nedenle barometrik basntaki deiimler ocaktaki metan yaylmn

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

T.C. alma ve Sosyal Gvenlik Bakanl Tefti Kurulu Bakanl

Yeralt ve Yerst Maden letmelerinde Sal ve Gvenlii Rehberi

ekil 8. Metan Drenajnn Havalandrma Maliyeti zerine Etkisi.