Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi

Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph Joseph von Hammer von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph von Hammer Byk Osmanl Tarihi Joseph

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

NDEKLER

ELLYEDNC KTAP...................................................................................................... 8 Kara Mustafa Paa Vezir- zam .................................................................... 8 Chmelncky Hetman Oluyor ............................................................................ 9 Msr'nin Srgne Gnderilmesi ................................................................. 10 Macar syan Temsilcileri ............................................................................... 11 Polonya Elisinin Gelii Ve Bar Andlamasnn Tasdiki .................. 12 Cehreyn Yaknndaki Yenilgi ......................................................................... 14 Krm Hannn Azledilmesi............................................................................. 15 Transilvanya (Erdel), Rusya Ve zbekler Prensinin Elileri; Cenova Ve Ragusa Eliler Avusturya Elisi ............................................................. 16 Bodan Ve Eflk Prenslerinin Zararna Yamalar ................................ 30 Hazine Saym ..................................................................................................... 30 Bir Byk Elmasn Bulunmas...................................................................... 31 Zina Eden Bir Kadnn Recmedilmesi ........................................................ 32 Karde ldrme Tasars................................................................................ 34 Sultanin Kz Kardeleri ................................................................................... 35 Mekke'yi Su Basmas Ve mar....................................................................... 37 Rusya le Bar .................................................................................................... 37 Sakzadasnda Fransz Sava Gemileri ...................................................... 38 Venedik Elisinin Kabul ............................................................................... 40 Avusturya Elisiyle Mzakereler................................................................. 41 Kral Unvanyla Flek'e Yerleen Toekoeli'nin Elilii ........................ 42 ki Ahdiler............................................................................................................. 45 Rus Elisi............................................................................................................... 45 Yangn Ve Bir Kuyrukluyldzn Grnmesi ............................................ 46 Caprara Murahhas Heyeti .............................................................................. 46 mparator Ota ................................................................................................. 47 Kara Mustafa Paa Serasker .......................................................................... 55 Toekoeli Essek'de .............................................................................................. 55 Tatar Han Stuhhvessenbourg'da .............................................................. 56 Trklerin Macaristan Ve Avusturya'daki Tahribat ............................. 61 Viyana'nn Muhasaras Ve Kurtuluu ........................................................ 64 ELLSEKZNC KTAP ............................................................................................... 79 Ric'at Ve Kara Mustafa Paa'nn dam ..................................................... 79

Trkler Styre'de ............................................................................................... 80 Kazaklar Besarabya'da .................................................................................... 85 Aslan Reisefendi, Boulan Defterdar........................................................ 88 Krm Han Azledildi ......................................................................................... 92 Wssegrad'n, Wazen Ve Hamzabe'in D .................................... 93 Hamzabe Sava ............................................................................................... 96 Ofen Ve Camenek Muhasaralarnn Kaldrlmas................................. 98 Kutsal ttifak ......................................................................................................102 Dalmaya Seferinin Almas ......................................................................105 Gran'n Kurtuluu ............................................................................................108 Neuhaeusel'in Alnmas ................................................................................109 Hrvatistan Akn .............................................................................................110 Novgrad, Wssegrad Ve Wesen Yangn ...............................................111 Toekoel, Scherban, Demetbus, Castacvzts Ve Cantemir ................112 Fransz Elilii ..................................................................................................114 Vni Efendi'nin lm ..................................................................................115 brahim Paa'nn dam, Kaba brahim'in Azli .....................................116 Ofen Muhasaras ..............................................................................................120 Srgne Gnderilmeler .................................................................................126 Moha Malubiyeti..........................................................................................128 Hrvatistan Ve Esclavane'de Kaleler Kayb ..........................................129 Sobieski Moldavya'da ....................................................................................130 Coron, Zernata, Calamata, Chlafa, Passava, Gomnazza, Navarin, Modon, Napoli Di Romana, Arcade, Therms, Sgn, De Castel-Novo, Patras, Lepanto, Castel-Tornfese, Corinthe, Mstra Ve Athisna'nn Alnmas ..............................................................................................................132 Askeri syan .......................................................................................................138 Vezir- zam Sleyman Paann Azli .......................................................139 Siyavu Paa Vezir- zam ...........................................................................141 Drdnc Mehmed Tahttan ndirildi ......................................................144 ELLDOKUZUNCU KtTAP .......................................................................................148 Haseki Ve Veziri Azamn Ayrd Edici izgileri .....................................148 siler Hkmeti ...............................................................................................150 Culs Armaan ................................................................................................151 Yenierilerin syan ........................................................................................151 Vezir- zam smail Paa'nn Azli .............................................................154 Serdar Yeen Osman Paa'nn Serkelii ...............................................157 Para Sistemi Ve Vergiler ...............................................................................159

Belgrad'n Fethi in Ordunun Hareketi .................................................160 Bosna, Dalmaya, Polonya Ve Yunanistan'da Sava ..........................163 Gedk'n Ve Osman Paa'nen lm .....................................................167 Bar Teklifleri ..................................................................................................170 Transilvanya le Anlama .............................................................................171 Zlfikar Ve Maurocordato'nun Viyana Elilii .....................................172 Viyana'da Konferans ......................................................................................173 Warden Ve Nssa'nn Dmesi ..................................................................180 mparatorluk Ordusu skpde .................................................................181 Kprl Mustafa Paaton Vezir- zaml ...........................................182 Hanin skb Seferi, Yerini Saadet Giray'a Brakyor ........................183 Fransz Elisinin stanbul'a Ve Osmanl Elisinin Viyanatta Var ................................................................................................................................184 Mainallar Beyi Olarak Bir Esirin Atanmas ..........................................185 Birok Grevlinin Saraydan Uzaklatrlmas ......................................186 Mal Tedbirler ...................................................................................................186 Msr'da Ve Kbrs'ta Kazanlan Zaferler ................................................190 II. Sultan Sleyman'n lm .....................................................................191 II. Ahmedin Tahta k ...............................................................................192 Kprlnn Slankamen-De lmesi .........................................................192 Veziri zam Arabac Ali Paann Emrettii damlar Ve Deiiklikler ................................................................................................................................195 Mekke erifinin, eyhlislmn, Krm Han'nn Ve Vezir- zam Bykl Paa'nn Ve Kzlaraasnn Azli ....................................................196 Elilikler Ve Bar Mzakereleri ................................................................198 Grasswarden'in Dmesi ............................................................................199 Surkhanolu Suriye'de ..................................................................................202 Krm Han Safa Girayn Ve Veziri zam Elhac Al Paann Azli ....202 stanbul'da Felketler ....................................................................................204 eyh Msri ...........................................................................................................205 Belgrad Muhasarasnn Kaldrlmas .......................................................205 stanbul'da Yangn ..........................................................................................208 Sadret Kaymakam, Reis Efeni, Vezir- zam Ve Kzlaraas .......209 mmglsmn Dn .............................................................................210 Kadaskerlerin Ve eyhlislmn Azilleri...............................................210 Yabanc Devletlerin Aracl Reddedildi ...............................................211 Peterwarden'e Kar Sefer..........................................................................213 Dalmaya Ve Polonya'da Osmanu Zaferleri ..........................................214

Tuna Kysnda Birok Palangalar ns................................................215 Sahte Mehd'nin Ortaya k Ve Arab Yldz Bilgini ........................215 Venedikliler Tarafndan Khos'un Fethi .................................................216 erif.......................................................................................................................218 II. Ahmed'in lm .........................................................................................219 ALTMIINCI KTAP ..................................................................................................223 Sultan II. Mustafa'nn Tahta k ............................................................223 syan .....................................................................................................................224 Saad kinci Defa Mekke erifi .....................................................................226 Vezir- zamin Azli Ve dam ......................................................................226 Sakzadas'nn Alnmas ................................................................................227 darede Deiiklik Ameliyesi ......................................................................228 Polonya, Mora Ve Herzegovine Olaylar .................................................229 Bohemya'llar zerine Vergi .......................................................................230 Lippa'nn Aln ...............................................................................................231 Veterani'nin lm ........................................................................................234 Tuna'dan Gei .................................................................................................234 Bostanclara lk Defa niforma Veriliyor ...............................................235 Sakz Deniz Sava ...........................................................................................237 Azak'n Muhasaras ........................................................................................238 Basra Ve Kkasya'da A Yarlanmalar ..................................................239 Ulemnn lerleme Kaideleri Bozuldu .....................................................240 mparatorluun Bykleri Asker Salamaya Mecbur Tutuluyor .241 Br Sultann Doum Ve Evlenmeleri ........................................................241 Lberracco Venedik Safna Geiyor .........................................................242 Belgrad zerine Yry .............................................................................243 Azak'n Ruslar Tarafndan Alnmas ........................................................244 Polonya Ve Attika Aknlar...........................................................................245 Mal Tedbirler ...................................................................................................245 Camiler, Asker Depolar, Kaleler Ve Sava Gemileri nat ...........247 Bosna'da Venedik Aknlar ..........................................................................249 Tenedos Yaknnda Deniz Sava ...............................................................250 Theiss zerine Yry ................................................................................251 Zenta Sava .......................................................................................................254 Kprl Hseyin Paa Vezir- zamla Getirildi ...............................257 darenin Yksek Memurlar Arasnda Deiiklikler ..........................257 Sava Vergileri ..................................................................................................258 Basra Ve Kahire ................................................................................................259

ran Elilii .........................................................................................................260 Bar Projesi ......................................................................................................260 Bosna Olaylar...................................................................................................261 Mtylene Deniz Sava ....................................................................................264 stanbul'da Barut Deirmeni Ve Belgrad'da Depolar Yangn .......265 Bb-I li Bar in leri Srlen Teklifleri Kabul Ediyor.................265 Polanya Ve Rusya'nn Muhalefeti ..............................................................267 Tam Yetkili Elilerin Yola kmalar ........................................................268 Karlofa Bar ..................................................................................................270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ELLYEDNC KTAP Kara Mustafa Paa, Veziriazam. Chmielnicky het-man oluyor. Missri'nin srgne gnderilmesi. Macar isyan temsilcileri. Polonya elisinin gelii ve bar anlamasnn tasdiki. Cehjeny yaknndaki yenilgi. Krm Han'nm azledilmesi. Transilvanya (Erdel), Rusya ve zbekler prensinin elileri; Cenova ve Raguza elileri; Avusturya elisi. Boadan ve Eflak prenslerinin zararna yamalar. Hazine saym. Byk bir elmasn bulunmas. Zina eden bir kadnn recmedilmesi. Karde ldrme tasars. Sultan'n kzkardeleri. Mekke'yi su basmas ve mar. Rusya ile Bar. Sakzadas'nda Fransz sava gemileri. Venedik elisinin kabul. Avusturya elisiyle mzakereler. Kral nvaniyle Fulek'e yerleen Toekoeli*-nln elcilii. iki Abdiler. Rus elisi. Yangn ve bir kuyruklu yldzn grnmesi. Caprara murahhas heyeti. imparator ota. KaiB Mustafa Paa serasker. Toekoeli Essek'de. -7- Tatar han Stuhl-weissenbourg'da. Kara Mustafa Paa Vezir- zam HAFSA civarnda, Hasky'de 1 avland srada, Kprl'nn kardei Mustafa Be, aabeyisinin lm zerine yeniden birine verilmesi gereken mparatorluk Sadret mhrn (Mhr-i Hmyn) 2 Sultan'a getirdi 3. Her hlde aabeyii gibi bu mhr kendisi almak, Sadret makamna gelmek istiyordu 4. Fakat Sadret Kaymakamlnda bulunan, Sultan'm dmd Kara Mustafa Paa'nn itibr ve tesiri Kprl ailesi lehindeki dncelere stn geldi ve Mirhur brahim Aa'nn muras'sa eer ve takmlarla deerini arttrd bir atla birlikte Sadret mhr kendisine verildi (8 Kasm 1676- 2 Ramazan 1087) 5 6.
Edirne yaknlarnda. (.N.). lmnden nce Mhr-i Hmayun'u elinde bulunduran Fazl Ahmed Paa Osmanl tarihinde andarl Ali Paa'dan sonra Vezirizamlk (Sadaret-i-uzm) makamnda en uzun sre kalan devlet adamdr: 15 yl, 4 ay. (.N.). 3 Drdnc Mehmed (Avc), Sultan ibrahim'in olu. (.N.). 4 Kara Mustafa Pasa'nn yerine Veziriazam olmak isteyen Mustafa Bey ancak knci Sleyman dneminde, 1689 yl 25 Ekiminde (H. 11 Ramazan 1101) bu makama Kprlzade Fazl Mustafa Paa olarak gelecekti. (.N.). 5 Kara Mustafa Paa'nn Sadarete getirili tarihi Osmanl kaynaklarnda Kasm (27-28 aban) olarak gemektedir. (.N.). 6 Osmanl tarihi zerine gereklere en az ballkla yazlm eserlerden biri de Geropoldi'nin (Bancia Historico Politica del Impero Ottomano, Venecia, 1686) adl eseridir. Bu, Osmanllarn ilk zamanlar
1 2

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Merzifon'un ileri gelen sipahilerinden, Drdnc Murad dneminde Badad muhasaras srasnda ehd den Oru Be'in olu olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa, ocukluunda Kprl Meh-med Paa tarafndan himaye edilerek olu Fazl Ahmed Paa ile birlikte tahsil ve terbiyesine itin gsterildi. Jenoe zabt mjdesini Pdiha gtren Kara Mustafa Paa, ilk unvanlar verilmek suretiyle mkfatlandrld. kinci Mirhurlua, daha sonra Silistre ve Diyarbakr Belerbeyliklerine ve Kapdan- Deryala getirildi ve nihayet Kprl Fazl Ahmed Paa'nn enitesi oldu 7 Daha nce Sakz adas kiliselerine sahip olma konusunda Yunanllarla Katolikler arasnda geen ekimeler dolaysiyle para hrs hakknda bir fikir edinmitik. Chmelncky Hetman Oluyor ubat ay banda Pdih ve miyyeti Edirne'den istanbul'a dnd. Lehistan maslahatgzar MoctesBeiwski de stanbul'a gelmekte gecikmedi. ZuravnaMa Trk kararghnda murahhas Korycki ve Bidreinski ile kararlatrlan bar imzalayacak elinin habercisi olarak nden gelmiti. Eli elli kiilik miyyetiyle stanbul'a geldi ve efendisi kraln bar imzalamaya hazr olduu yolunda kesin temint verdi. Fakat, efendisi kral yalnz anlamann yapld srada grlen maddeleri iine alan bar anlamasn imzalayacakt; zira, iki dilde kaleme alnan metinlerde en azndan sekiz madde arasnda farkllklar vard. Krm Han*ndan ve Ukrayna'dan son zamanlarda gelen (Ocak 1677) bir Yunan papazndan Doroszenko'nun 8 Rusya'nn kucana atlm olduunu renmi bulunan Osmanl Hkmeti, bunun yerine eski hetman Bodan Chmielnicki'nin olunu hetmanla atamann yararl olacana hkmetti. Bodan Chmiel-nicki'nin olu, sava meydannda babasn kaybettikten sonra, kei kyafetine girerek bozkrlarda uzun zaman dolam; Tatarlar tarafndan tannarak
tarihinden alnm gerek olaylarla bu toplumun daha sonraki tarihi zerine yalanlarn bir halitasdr; Happel'in: Ungrischer Kri-egsroman (Macaristan Savalar zerine Roman) adl eserinden daha fazla deere sahip deildir. Geropoldi'nin eseri talya'da, Meussel tarafndan bile, olaanst deerde bir kaynak muamelesi grdnden okuyucuyu uyarmak grevimizdir. 7 Geropoldi Kara Mustafa Paa'nn Vezir-i zam'n bir evltlk kzyla, Faize Cadum( isim ve ahs tamamiyle uydurmadr) ile evlenmeleri zerine bir roman meydana getiriyor, sonra Dsiambeth Gercio (Canibeg Giray) biri zerinde Krm Han Mehraed Giray'u olu olarak duruyor. Fakat Hann ad Selim Giray'dr ve ad geen Canibek'den gerekte hibir iz yoktur. Peinden Kara Mustafa Paa'nn karsn bu hayl adama ldrtr ve Kara Mustafa Paa Vezir-i zam olduktan. sonra onu bir Eflakl (Ulak) kadnla evlendirir: Olacak ey deil, zira, Paa, Sultan'n damad olmak sfatiyle dier elerini boamak zorundayd ve yeni balar kuramazd; nihayet, Geropoldi, Mustafa Kara Fiz Kam adl bir vezirden sz etmektedir, vs., vs. 8 De La Croix, Genel Durum, il, s. lOO'de ar tarafndan Doroszonko'ya yazlan bir mektubu hatrlatyor.

Sayfa

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Osmanl Hkmetine teslim edilmi ve .Yedikule'-de hapse atlmt. Hapisten kurtulmak iin valye Baujeu'nn firarndan faydalanmaya kalkm;, fakat yakalanarak tekrar Yediku-le'ye kapatlm ve o gnden itibaren kendisine kar daha dikkatli davranarak sk bir gz hapsinde tutulmutu. Bylece George Chiel-nicki 9, patrik Parthemius ve hkmet tercman tarafndan hapisten alnd. zerindeki kei elbisesi karlarak altn srma ilemeli bir krk giydirildi. Kymetli talarla ilenmi pekok silah, murassa eerli br at ihsan edildi. Bylece Kazaklar hetman iln edildikten sonra kendisine hemen iki bin duka altn ve Bogdan ve Eflak prensleri in ayrca on bin duka altn verildi. Has ahrdan emrine verilen alt at, elli yk at, katr, deve ve arabalarla Ukrayna'ya hareket etti. avular, Rumlar ve Polonya maslahatgzar, boru ve dmbelek sesleri arasnda ona Bykekmece'ye kadar refakat ottiler. Kendi elisi Ginovski, Bb- li'nin onu semi olduunu Kazaklara bildirmek zere daha nce hareket etti (3 Mart 1677). Ayn zamanda Rusya'ya sava iln edildi ve brahim Paa Serdr unvann ve Krm Han ile birlikte Chereyn (ehreyn)'i zaptetmek emrini ald. Gelenek icb Krm Hanna (ok klf paras) denilen be bin duka altn, bir krk ve bir at gnderildi, nceki yl Akdeniz ve Karadeniz'e hareket ettiklerini grdmz iki filo stanbul'a dnmlerdi ve baharn balamasyla yemden limandan hareket ettiler. Msr'nin Srgne Gnderilmesi Seyd Mehmed Paa seksen kadrga ile Karadeniz'e girdi ve ikinci Amiral Hseyin Paa, kumandasnda bulunan otuz kadrga ile Adalar Denizine yelken bast. Haclar kafilesini gtrmekle grevli am Paas, kafileyi, geen yl kervan yamalam olan Balka ve -Haouran Arablarna kar koruma enirini ald. Kardei erif Ah-med'le stanbul'a gelen eski Mekke erifine yardmlarda bulunuldu. Tasavvuf iirleriyle byk bir hret kazanan ve Niyazi derviler tarikatini kuran, fikirleri yznden Bursallarn isyanna se-beb olan Halvetler eyhi Misr Lemnos adasna srld 10. Fski hetman Doroszenko'nun ihaneti, Rusya'ya kar sava kanlmaz hle getirmekle Veziri zam Kara Mustafa Paa'nn sava plnn altst etti. Vezir-i zam prensip olarak dikkatlerini Rusya ve Polonya'dan ekerek
9

Sayfa

10

10

Baid, Tarihi'nin C. l, s. 80'de bu ahsn adn Childzky olarak kaydediyor. Raid Divan', Devlet Ktphanesinde 516 numarada kaytl. La Croix bu olay dorulamyor, iv, s. 405.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Avusturya'ya hcuma karar vermiti. nk, Vezir-i zam Fazl Ahmed Paa dneminde bu lke Macar isyann aka desteklemekten geri kalmamt. Btn bunlar olup biterken, isyanclarn elebalarndan , Kecser, Kende ve bir dieri, Transilvanyal bir ulakn peinden stanbul'a gelerek Osmanl hkmetine sndlar ve gnlk bakmlarna ek tutarnda tahsisat verildi (Mays 1677). Warden ve Erlau gnderdikleri hudut boyu haberleri ve Deb-rezcin halknn ikyetleri bu kabul hakknda Bb- li'ye bavuran Avusturya mparatoru elisinin anlattklarnn bo eyler olduunu ortaya koydu. Bir tohum yardm Avusturya mparatorunun emriyle telef edilmi olduundan Bb- li'nin yardmn istirham ediyorlard. Eli iddialarn Debrezcin'in Avusturya mparatoruna tbi bir ehir olduu hususuna dayandryor ve buna ehrin yollarndan birinin Szabolca silah imalathanesine ait bulunduunu ekliyordu. Vezir-i zam sylenenlerin doruluuna kar kt gibi, istenen yardmn yerine getirilmesine kar olduunu da belirtti; Bethune' Macaristan krallna atamak maksadiyle Franszlara kar manevralar yapldndan habersiz grnd; bununla beraber, eliye Bb- li nezdine Paul Vesselenyi tarafndan gnderilen Ladis-las Kutasy'nin geri evrilecei ve Erlau Paasnn silere yardmda bulunmamak emrini alaca vaadinde bulundu. Eli Vezir-i zam'a be bin, khyaya iki bin duka altn takdim etmek suretiyle tazimlerini belirtti. Karlk olarak da Transilvanya'ya (Erdel) ait olan silah imalathanesine burnunu sokmaktan menedilmesini ve Zlyami'-nin mallarna sahip olmak zere bundan byle bu eylete gnderilmekten alkonulmasn istedi. Cevap olarak eliye Wardein (Vrad) paasn mfettilerin gidip bulacaklar, fakat Zollyami Osmanl Hkmetinin misafiri olduundan onda ilerine mdhale edildii zan-m uyandracak bir harekette bulunulamayaca anlatld. Zollyomi'-nin geliinden beri Osmanl politikas buydu. Bu politika Apafy'nin itaatini salamak zere Zollyomi'nin elde tutulmasndan faydalanmaya dayanyordu. Tabi, Apafy'nin itaati Chmielnicky'nin Doroszenko'nun yerini almas gibi, Zollyomi'nin kendi yerine geirilmesi korkusundan geliyordu. Macar syan Temsilcileri Kindsberg yalnz Transilvanya elilerinin ve Macar silerinin teebbslerini deil, ayn zamanda kral Avusturya mparatoru ile sava hlinde bulunan ve her reye bavurarak Osmanl mparatorluunun Sayfa

11

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Avusturya ile ilikilerini tamamiyle koparmaya alan Fransz elisi de Nointel'in de faaliyetlerim kollamak zorundayd. Fransz elisi hedefine varmak iin Girid'de, Kandiye'de Trk ordusuna geerek vatandalarna ihanet eden ve bu yzden kendisine Osmanl Hkmetinin tahsisat dedii Venedikli mhendis Ba-rozzi vastasiyle Raab ve Kornom kalelerinin tahkimat plnlarn Vezir-i zam'a verdi. Bundan maksad, Vezir-i zam Merzifonlu Kara Mustafa Paa'y Macaristan'la savaa tahrik etmekti. Vezir-i zam'm byle bir tasavvura sahib bulunduunu biliyordu. Fakat Fransz elisi de Nointel'in Vezir-i zam' yeni vazifesinde tebrik iin yapt ilk ziyaret (2 Mays 1677) daha nce Fransz elilerine ltfedilen kabullerde de sk rastlanan (baba ve oul eli La Haye'ler ve bizzat de Nointel'in kahraman olduu) skandallardan biriyle noktaland. Kabul salonuna giren de Nointel, kendisinin oturaca arkalksz taburenin Vezir-i zam'n sedirinin ok aasna konulmu olduunu grd. Miyyetinde bulunanlardan bir memura tabureyi Vezir-i zam'm sedirinin bulunduu kaidenin zerine koymas emrini verdi. Henz bitiik odada bulunan Vezir-i zam, Bb- li tercman Maurocordato'yu, tabure eski yerine konmad takdirde kendisini kabul etmeyeceini eliye bildirmekle grevlendirdi. Eli de Nointel, Vezir-i zam'n tabureye sahib olabileceini, fakat ahs zerinde bir sahiblii bulunamayaca karln verdi. Bunun zerine avu-ba ieriye girdi ve eliye: Defol! Defol! diye bard 11. Ayn anda iki avu, eliyi sedir kaidesinden aaya ittiler ve bardlar: Git buradan gavur! 12. Eli de Nointel, beraberinde getirdii hediyeleri adamlarna tatarak sayfiyedeki evine dnd. Orada kralnn Flandre'de kazand zaferi hava fiek-lerle enlik yapp kutlad srada, Beyolu'ndaki elilik binasna dnerek orada kararlar beklemek emrini ald. Vezir-i zam, dima Franszlardan beklenen lgnlklarn bir rnei sayd ve hayret edilecek bir tarafn gremedii olup bitenleri Sultan'a anlatt. Polonya Elisinin Gelii Ve Bar Andlamasnn Tasdiki Ertesi gn Venedik elisi gelip (3 Mays 1677) Vezir-i zam Merzifonlu Mustafa Paa'ya tebriklerini sundu. Daha sonra gelen Hollanda elisi gibi, o da Vezir-i zam'n divannn dibinde alak bir taburede oturduu iin
11 12

Sayfa

12

Kaldrl Hassan, m, s. 398. kalder. (Kalk git! m&nasnda) (.N.). Haydi kalk gavur. Kindberg'in Relatfon (Mnasebet) adl eseri Flas-san'in szlerini tamamlyo

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

13

Cantemir, Cild I, fi. 25, aslnda yz altm kii olan mayettekilerin saylarn yedi yze karmaktadr.

Sayfa

13

herhangi bir glk karmadr Nihayet, Kulm valisi olan Polonya elisi Gninski yz kiilik bir maiyye-tiyle geldi ve Fransa, Venedik, Avusturya, Hollanda elilikleri ktipleri tarafndan karland (7 Austos 1677). Polonya elisi deniz kenarnda bulunan ve evvelce Avusturya mparatorluu elisi Kont Leslift'nin oturmu olduu saraya yerlemek talebinde bulundu. Kendisine byle bir msaadenin bir kral temsilcisine deil, ancak bir imparatorluk temsilcisine bahedilebilecei cevab verildi. Tabular alnarak saraya girmek imtiyazndan bile yoksun brakld. Elinin alaynda denklerle ykl otuz sekiz araba nde yer almt; elilik heyetine bal din adamlarn tayan iki muhteem binek arabas bunlar takib ediyordu; dier iki gzalc arabada elinin yaknlar bulunuyordu. Krk Yenieri, penbeye yakn renkte gm ilemeli elbiseler giymi ayn saydaki asil Polonyallarn nnde ilerliyordu. Elinin svarileri gsterili niformalar giymilerdi. Fransz elisi Inowroclow atosu sahibinin iki olu arasnda yer almt; onlarn arkasnda elinin iki olu ve kendisi ve onun ardnda Michel Rzewuski Starosta Chelmski yalnz bana ilerliyordu. Kymetli talarn parlts iindeki elinin iki yannda avu-ba ve bir Sipahi subay bulunuyordu; eliye ate rengi ve gm ilemeli niformalar giymi on iki Polonyal subay da elik etmekteydi. Bunlarn ftr apkalarnn zerinde sorgular ykseliyordu. Balarnda yzba Samuel Proskfnin bulunduu alt uak ve Fransz dragonlarnn lciverd niformalarnn benzerlerini giymi elli dragon eri alayn sonunu oluturuyordu. Elilik alay, Bb- li tercman Panayotti'nin Galata'da evvelce sahibi bulunduu konaa gitti. Tercman Panayotti'nin damad kalb para basm ve hayatn tehlikeye atmaya karlk elli bin eknn kendisini mutlu edecei zannna kaplmt. Eli atlarnn ayaklarna yolda dmeleri ve kendisinin ihtiamnn derecesini ortaya koymalar iin ihmalkr bir biimde ivilenmi gm nallar taktrmt. Bu nallardan biri Vezir-i zam'a getirilmiti; Vezir-i zam Merzifonlu yle sylendi: Hristiyan elinin bu gm nallarla servetini samas iin teneke kafal olmas gerek. Elinin maiyyetini oluturan yz kiinin 13 bakm ve aylklarnn ne kadar tutacan hesaplayan Vezir-i zam Paa, dncelerini: Bu maiyyet stanbul iin pek fazla deil; fakat Bb- Ali'nin kapsn pmeye gelmek iin fazla. Bu kadar ok Hristiyann pmesiyle eiin slanmasndan korkarm.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Zten Sultn'n esirleri arasnda bin Polonyal vatandalar krek ekince, yz Polonyaly rahata besleyecek durumdadr demek suretiyle aklad. stanbul'a geliinin beinci gn, Polonya elisi Sultn'n huzuruna karld 14 ve Sultan'dan Polonya snrlarna zarar veren Lipkans Tatarlarnn uzaklatrlmalar, Lemberg rehinelerinin, durumlar esarete dnen Comieniec, Podhaice, 2baraw sava esirlerinin serbest braklmalar talebinde ve bunun da Zurawna anlamasnn baz maddelerinin deitirilmesi hususunda srarl ricada bulundu. Pike olarak gm bir soutucu buzluk, ayn mdenden iki kupa, pnar denilen musluklu iki su kab, iki kk yaz masas, iki kk ayna, iki saat, seksen metre ince kuma, kkl bykl sekiz kpek sundu. Trkler Podolie'de bir kar toprak bile vermek istemediler. Bialocerkiew ve Pawolocz ile birlikte bunlardan birincisine bal yirmi palanga ve yz ky, ikincisine bal yetmi palanga ile seksen kye sahib olmak suretiyle Ukrayna'nn ancak te birini ellerinde bulunduruyorlard. Savan balamasndan itibaren Doroszenko'nun muhafazasna braklan bu topraklar, Polonya'ya terkedildi; karlk olarak, Polonya elisinin, Vezir-i zam tarafndan ltfen bahedilen yeni bir huzura kabulnde srarla istedii Bar ve Miedziboz ehirleri Polonya garnizonlar tarafndan boaltld (24 Ekim 1677) ve bir dahaki yln Mays aynda bar andlamas yukarda bildirilen maddelerle tamamland 15 Cehreyn Yaknndaki Yenilgi Polonya elisi stanbul'a geldii srada, Polonya ile yaplan son ban anlamasnn mzkerelerini yrten Serasker brahim Paa, altm bin Rus veya Kazak askerinin savunmasiyle grevli bulunduu Cehreyn zerine yryordu. brahim Paa'nn elinde ancak krk bin kiilik bir kuvvet vard. Byle bir say azl ile hcuma gemenin imknszlna kanaat getirdiinden kalevi ele geirmek hususunda hibir eyi ihml etmedi (14 Austos 1677). ok yksek bir kaya zerindeki kaleye ancak bir taraftan girmek mmknd; bu giri dnda her taraf bataklk denilebilecek s sularla evriliydi. Tasmin rmandan gelen kk tekneler, s sularda
La CroU'da Huzura karl, Memoires - Hatralar, II, s. 212, Polonya Elisinin ltifat. Anlama 9 Nisan 1678 (16 Safer 1089). De La Crofac, II, s. 216. Cantemir, IV, yazara gre anlama otuz iki maddeden oluuyor.
14 15

Sayfa

14

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ilerle-yebildiklerinden Rus, Kazak ve Almanlardan oluan savunucularn erzak ihtiyacn karlyorlard 16. Kale bedenlerinde patlatlan iki lam hibir sonu getirmedi. Bosna Paas 16 bin Tatar askeriyle Ruslarn Dniester nehrine gemelerine engel olmak istedi ve hezimete urayarak ric'at etmek zorunda kald, sekiz mirza ve on bin asker sava meydannda ehid oldu. brahim Paa, Korfo'nun boaltlmas ve Malta'nn muhasaradan kurtuluunun yldnmnde Cehreyn muhasarasn kaldrmak zorunda olduunu anlad. Cehreyn garnizonu tarafndan takibedilerek ric'at hareketine giriti. Felket haberi stanbul'a ulanca mparatorluun btn eyletlerine vergiler konuldu ve IV. Murad dneminde olduu gibi, eh* silah tutan Osmanl tab'asnn tm hazrlk faaliyetleri hzla srdrlen gelecek sefere hemen katlabilecek durumda bulunduruldular. Sultan kendi has haznesinden iki milyon verdi; Vezir-i zam dokuz topun dkmnde hazr bulundu. IV. Mehmed'in otalar At-meydani'nda kuruldu. Polonya dnnde Serdr brahim Paa Silivri'de Sultan'in huzuruna kt. Sultan onu grnce yle bir fkeye kapld ki, hemen orada idamn emretti; fakat bir an sonra brahim Paa'y hapse atlmak zere Yedikule zindanna kadar yaya gitmek cezasna arptrd. Bostanc-ba, bu ihtiyarn iki ehir arasndaki on iki fersahlk mesafeyi yryecek durumda olmadn, bu yryn on iki gn tutacan Sultan'a arz etti. Drdnc Mehmed, brahim Paa'nn sadece bir fersah yryerek gitmesini geri kalan ksm atla amasn emretmek suretiyle verdii hkm yumuatt. Nihayet, Sultan'n st anas olan brahim Paa'nn kars Padiahn ayaklarna kapand ve kocasnn Yedikule'ye kapatlma cezasndan affedilmesini salad. Krm Hannn Azledilmesi Cehreyn yenilgisinden 17 Ali Paa ile birlikte sorumlu tutulan Krm Hn
Kindsberg'in Relaton-u yukardaki dibnotta adlan geen yazarlann-klne ok byk lde tercihe ayandr. 17 Hammer Cehreyn malubiyetinden bahsederken kaleyi muhasara eden Trklerin kaledekilere yenildikleri gibi bir ifade kullanmaktadr. Oysa, zaten muhasara eden Trk kuvvetleriyle muhasara edilen Rus, Kazak ve Alman kuvvetleri arasnda Trkler aleyhine 40 bin, 60 bin gibi bir say fark varken buna bir de Rusya'dan gelen Rus takviye kuvveti eklenmek zeredir.. eytan lakabyla anlan ibrahim Pasa, iste bu Rusya'dan gelen kuvvete kar Krm Han Selim Giray' gndermi, fakat ok stn kuvvetlere kar bir ey yapamayan Selim Giray, brahim Paa'ya geri ekilmekten baka yaplacak bir ey kalmadn bildirince muhasara kaldrlarak ric'at balamtr. Osmanl kaynaklar, ric'at srasnda Ali Paa'nn btn top ve arlklarn braktnda Hammer'le birlemektedirler. IV. Mehmed'in brahim Paa'ya yukarda grdmz ekilde kzmas ona baz ar cezalar vermeye kalkmas phesiz hakl bir davran olarak
16

Sayfa

15

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Selim Giray azledildi ve yerine Mbarek Giray*n olu, amcas Mehmed Giray'm vezirliinde bulunduktan sonra Rodos adasna srgne gnderilen Selmet Giray'n torunu Murad Giray getirildi. Kalgayhk Safa Giray'n olu, yeni Hn'n yeeni ir Tamhdami Giray'a, vezirlik kardei Saaded Giray*a verildi 18. Mbarek Giray, kendisinden nceki Hnlarn davranlarna uyarak Avusturya mparatorluu sarayna eli gnderen son Krm Hndr. Yedi yldan beri, Hn, Kalgay ve dier yksek mevki sahiplerinin mektuplarn getiren bir elilik heyeti her yl muntazaman Viyana'ya geliyordu. Son Tatar elisi 1680Me Viyana'ya geldi ve her zaman getirdii vesikalardan ayr olarak Hn'n kzkardelerinin ve ba kadn tarafndan kaleme alnm mektuplarn getirdi. Bu, on yedinci yzyl boyunca Viyana'ya gnderilen yirmi beinci elilik heyeti oldu 19. Transilvanya (Erdel), Rusya Ve zbekler Prensinin Elileri; Cenova Ve Ragusa Eliler Avusturya Elisi Evvelce iki defa Ofen valiliine getirilen ve ikincisinde Pinzo-hely olaylarndan sonra azledilen Comieniec valisi ve dier brahim Paa, nc defa Suyolcu Ali Paa'mn yerine 20 Ofen valiliine atand (25 Nisan 1677). brahim Paa'mn atanmasndan az zaman nce Suyolcu Ali Paa, Viyana sarpy savclk bakan Monte-cuccoli'ye, bir avu vastasiyle Comorne'lu uygunsuz kiilerin ii olan on bir bin elli koyunun alnmasndan ikyette
grlemez. nk, eytan Ali Paa Cehreyn zerine emirle gitmitir. Kalede altm bin kii bulunmasna ramen, muhasaray 14 Austos 1677 tarihinde btn tedbirleri alarak balatmtr. Fakat, taraf bataklk olan yksek bir kaya zerindeki kaleye baka bir vasta kullanarak girmesi elbette beklenemezdi. Ayrca, eytan Ali Paa ve Selim Giray'n sadece bir noktadan sulanmalar mmkndr ki bu da yle belirtilebilir: eytan Ali Paa ve Selim Giray keif ve istihbarat ilerine fazla ehemmiyet vermemilerdir. Eer ehermiyet vermi olsalard, byk bir takviye kuvvetinin Cehreyn'e yaklatn gnlerce nceden renebilir, ona gre gerekli tedbiri alabilirlerdi. Bu alnacak tedbirler arasnda ric'at da yer alabilirdi. Fakat, Rus takviye kuvvetinin gelmekte olduu renildii takdirde, muhasara vaktinde kaldrlr, ric'at da bylesine bir skklk iinde tamamlanmaya allmazd. Tabii, Trk kuvveti btn toplarn ve arlklarn kaybetmek gibi, olduka byk. zellikle bir asker iin nemli saylabilecek bir felakete uramayacakt. Cehreyn'in yeterli sayda kuvvet elde olunca dayanamayaca, corafi imkanlarnn da onu koruyamayaca bir yl sonraki yaplan seferde grlecektir. (.NJ. 18 Sebi seyar, f. 125. Raid, f. 80. 19 On yedinci ve on sekizinci elilik heyetleri 1666 ve 1669 da Adil Giray dnemine rastlar, bunu takibeden bei, Selim Giray dneminde; 19.'su 14 Ocak 1673'de; yirmincisi Ocak I674'de; yirmi birincisi, Nisan 1675'de; yirmi ikincisi Mart 1676'da; yirmi ncs, Nisan I677'de; yirmi drdncs, Nisan 1679'da Avusturya sarayna Mbarek Giray'n tyinini bildirmek zere gnderildi. Nihayet yirmi beinci ve sonuncusu 168'de gnderildi. Re Efendi Rami'nln tna'snda No. 75, Cehreyn ric'atinden sonra Veziriazam'n Krm Hanna gnderdii mektuba baknz. 20 Kindsberg'in .Relation-u. Ali Paa'mn atanmas Defterdar Tarihi'nde anlatlmtr ve St. R.'de Ali Paa ad, yanl olarak Halil Paa eklinde gemektedir.

Sayfa

16

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

21 22

25 Eyll 1677 tarihli mektup St. R.'de bulunmaktadr. Leopold rin Savalar, Venedik, 1600.

Sayfa

17

bulunmutu. brahim Paa'mn kaymakam Mustafa, Viyana'ya bir avu gndererek efendisinin nc defa olarak Ofen valiliine atandn bildirdi 21 . Avusturya mparatoru saray tercman Meninski'yi stanbul'a bir mektup gndermekle grevlendirdi. mparator mektubunda silerle giriilen mzkerelerin netice vermemesinden, Trklerin alt bin kiilik bir kuvvetle donmu Raab nehrim geerek Styrie arazisinde giritikleri akn hareketinden ve yamadan yaknyordu 22. Polonya seferinden nceki k, Macaristan ve Transilvanya olaylar ve Vezir-i zam'n Hristiyan devletlerden, eitli yabanc elilik mensuplarndan cebir yoluyla para toplama faaliyetleriyle dolup tat. Avusturya elisi Debrezcin gmr konusunda Bb- li ile yeniden anlamazlklara dt. ehrin sakinleri, evvelce mparator Rodolphe tarafndan kendilerine verilen, Rakozcy ve daha sonra kral Leopold tarafndan yenilenen serbest gei vesikalarn hatrlatyorlard. Bu otuzuncu vergi muafl Debrezcin sakinleriyle siler ara-, sndaki anlamalar sonunda kaldrlm, fakat Tokai ehrine gnderilen bin lek zahire dolaysiyle Macar ticaret odas tarafndan yeniden getirilmiti. Debrezcin sakinleri, gemiteki muamelelere dayanarak tccar ve'kiilerin otuzuncu vergiden muaf tutulmalar, z-? hire naklinin yasaklanmas ve Alman aknlarna son verilmesi talebinde bulunmak zere Etienne Kamorozi ve Etienne Pozalaki'yi eli olarak Bb- li'ye gnderdiler. Vezir-i zam hakkn yerine getirilmesi kaydiyle bu ikyetleri Avusturya elisine havale etti (23 Temmuz 1677). Bb- li nezdindeki Macar sileri temsilcisi Ladilas Kutasy gzlerini kaybetti ve Transilvanyal tercman Gyulai Hak dinine girerek Mslman oldu. Yln sonunda Apafy'nin bir elisi ve dier Transilvanya Devletlerinin bir elisi, George Cappi ve Chris-tophe Pasko stanbul'a geldiler. Bu elilerden ikincisi, zellikle, Apafy'nin enitesi olan Teleki'nin Polonya'y yabanc devletlerden ayrdn ve bylece lkeyi mahva gtrdnden yaknd. Kinds-berg de gizli bir grmede Apafy ile Teleki'nin (18 Aralk 1677); Vezir-i zam'a vesikann kopyalarn sundu: Bunlardan Paul Vesselenyi'nin Apafy'nin emirleriyle hareket ettii anlalyordu." Ayn grmede kutsal mahaller konusunda Fransiskenlerin taleble-ri zerinde durdu ve kendisine izilen msaade erevesinde Vezir-i zam'a otuz bin

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

18

ek verilecei vaadinde bulundu (22 Aralk 1677). Merzifonlu Kara Mustafa Paa paradan sz edildiini duyunca detine uygun olarak memnun edici bir cevap verdi: Sultan'dan bir huzura kabul izni alacak ve eli bu kabul srasnda, mparatorun silerden ikyeti olduunu anlatan mektubunu sunabecek-a. George Cappi, Apafy'i hedef tutan sert emirlerle geri gnderildi. Aym dnemde Apafy ve Teleki 23 tarafndan gnderilen ve hepsi de Aryos mezhebinden ve Kalvinci olan Transilvanyal yedi yksek mevki sahibi yaknda Macaristan'n ele geecei konusunda Trklerin kanaatini doruladlar. Apafy, ayn zamanda, Transil-vanya halkndan ve Katolik, Kalvinci olan alt eli 24 hakknda iftirada bulundu: Bunlar Transilvanya'y sultandan almak iin her eyi yapmak ve Almanlarla anlamakla Bb- li nezdin-de sulad. Aslnda bunlar Apafy'den ikyetiydiler ve Zolyomi'-nin onun yerine gemesi talebinde bulunuyorlard. Tahkikat iin gnderilen yksek memur Apafy tarafndan elde edilerek dnnde hkmete onun lehinde bilgi verince, alt elilik grevlisi Yedi-kule zindannn yolunu tuttu. Evinde bir ab- hayat imalthanesi kurduu bahanesiyle Yedi-kule zindanna atlacak olan Ceneviz elisi Spinola yirmi be bin ek demek suretiyle hrriyetini satn ald. Raguza devleti temsilcileri daha kt muamelelere mruz kaldlar. Paraya kar ok haris ve bu hrsn tatmin etmek bakmndan ynetimi de kullanan Kara Mustafa Paa, Raguza senatosundan bir buuk milyon istemek greviyle Bosna valisini bu lkeye gndermiti. Bahane de mevcuttu: Bu para kanunsuz olarak Bosnallardan alnmt. Bununla beraber, mebla zerinde tenzilt yapan Vezir-i zam, alnacak mebla yz elli bin ekye indirdi; bu paray gn iinde tahsil etmesi emriyle Raguza'ya bir aa gnderildi. Gecikme hlinde Herze-govine Paas Raguza arazisine girecekti. Bu memleket halk bu kadar yksek bir mebla deyemeyeceklerini ileri srdklerinden temsilcileri en ar artl hapishanelere kapatld. Ancak iki yz bin ek tutarnda bir para dendiinde salverileceklerdi (Mays 1677). ngiliz elisinden de huzura kabul vesilesinden balayarak trl bahanelerle yz binlerce ek alnd. Bu sistem yalnz Avrupal elileri hedef almyordu; Kara Mustafa Paa idaresinin ruhu buydu. Bu bakmdan teb'a da ayn salma muamelelerine uruyordu. Kara Mustafa Paa, konam lsz bir ykseklikte in
Wolfgang Bethlen, Cl&nent Mlkes. Valentln Silnasi, Sigismond Moer, Johannes Szkhalomi, Alexandre Gyulai ve Joannes Sarosi. 24 Paul Beldi, Graf Ladislas, Christophe Pasko, Thomas Domonkos, Si-gismond Bellino ve Valentln Kalnokl
23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ettirdii ve bylece Pdihn kzkardeinin saraynn manzarasn kapad gerekesiyle ehrin zenginlerinden Sohak Efendi'den bir milyon tutarnda vergi almt (Mays 1678). Avusturya elisi ayn grevle ktip Satter'e yerini brakacakt; fakat eli aday yolda gelirken ldnden, maslahatgzar unvanyla harp divn danman Hofmann stanbul'a gnderildi 25. Ayn zamana doru, Vezir-i zam'n Cehreyn yenilgisinden sonra Rus arna gnderdii Tatar elisine karlk olarak Rus elisi stanbul'a geldi (3 Nisan 1678). Maiyyetini oluturan on iki kiinin her biri iin gnlk alt ek yemek masraf alabildi. Fakat, bu maiyyet sk bir gzetim altnda tutuldu. Eli, Mart ayndan beri Cehreyn seferinin iareti olarak tularn dikildii Vezir-i zam'n Davutpaa'daki kararghna davet edildi; Vezir-i zamin adrna girmeden nce klcn vermek ve kabul boyunca ayakta tutulmak zorunda brakld. Vezir-i zam, arn Cehreyn'i brakmamakta niin srar ettiini sorunca eli u cevab verdi: Mslmanlarn Hristiyanlara kar dayandklar ayn sebebler yznden; Cehreyn'in braklmas mmkn deildir, nk ehirde Trklerin camiye dntrecekleri kiliseler vardr, byle bir saygszl da Hristiyan dini kabul etmez. Bu ak ve beklenmedik cevab cezalandrmak iin elinin zerinde bulunan Sultan iin getirdii mektubu aldlar ve kendisine hibir suretle IV. Mehmed'in huzuruna kabul edilmek msaadesi verilmedi (7 Nisan 1670). Drt gn sonra Rusya'ya resmen sava iln edildi ve bir hafta sonra arm elisi kendisine u husus bildirilerek geri gnderildi: Ukrayna ile alkasn kesmek karlnda bar elde etmek istedii takdirde, arn cevabn getirecek olan eli Tuna'-nn en az on konak berisine varmalyd. Bu afta uyulduu takdirde bar bahedilecekti (15 Nisan 1678). Sultan'n ara verdii cevapta ate ve demirle itaat altna alnm bir lke gibi Ukrayna'ya sahip olmak istendii belirtilmiti 26. zbekler prensi Abdulazizhan'n elisine Sultan'n Moskova zerine yrd yolunda bir cevap verildi 27. Mart sonundan itibaren Cehreyn seferi iareti olarak dikilmi olan tular, Sultan'n nianc 28 ve ir Abdi Paa'y payitahta kaymakam tyin
Kindsberg Raporu. arn mektubu 6 Eyll (eski tarz) 1677 tarihliydi. La Croix, Hatralar, s. 234'de bu tarihi 23 Kasm olarak kaydetmektedir 26 G.S. al Duca'nn mektubunun tercmesi: La Provincla di Ucraina e stata da noi presa e conquistata con seimitara foco e ferro. 27 zbek Prensinin GJS.'ye cevab olan mektubunun tercmesi. Kinds-berg'in Relatlon'u. Defterdar Tarihi, f. 46. Reis Efendi Mehmed'in na'sna baknz, No. 115. Bu mektup Nisan-ortas 1678 (Safer 1080) tarihini tamaktadr. 28 Nianc, Dileri Bakan. (.N..
25

Sayfa

19

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ederek harekete gemesiyle iki ay sonra kaldrld (30 Mays 1678 - 8 Rebil'hir 1089). Dobruca Hacolu Pazar'nda 29 karargh kurulunca IV. Mehmed, Merzifonlu Kara Mustafa Pa-a'nn Vezir-i zam kavuuna elmasla sslenmi balkl kuu sorgucu takdiktan ve det zere kendisini Serdr- Ekrem tyin edip Sanca- erifi ellerine vererek: Dualarm seninle beraber olsun! dedikten sonra ordudan ayrld (2 Haziran 1678 - 11 Rebil'hir 1089) 30. Avusturya mparatorluk tercman Mamucca della Torre, mparatorluk tercman ve evvelce Kandiye muhasaras srasnda 150 aspres tutan gnlk harcrah alan Panajotti gibi Bb- li tercman olarak ifte sfatla sefere katld. Hareketinden ksa bir sre nce eref verici yn pekaz olan bir bar anlamas imzalamak imkn elde eden Polonya elisi de orduyu takib etti. Isak'da, Vezir-i zam, anlama ile Trklere teslim edilen Bar, Miendribosz, Niemi-row kalelerinin niin hl boaltlmam olduklarm fke ile ona sordu. Polonya elisi Gnihski ve ktibi Rzewuski btn srlarnn Trklere aklanm olduunu grnce mitsizlie 31 kapldlar. Bu ihanetin faili, olu Sultan tarafndan ahsi hizmetine alndktan sonra Mslman olan tercman Dasnaki idi. Eli iae masraflar iin gnde ancak be bin ake alyordu; Avusturya'nn Edirne maslahatgzar Hofirian'in eline ise drt bin ake gemekteydi. IV. Mehmed klk kararghn Silistre'de kurmutu; orada hayl gcyle kendilerini Tuna kylarndan Boazii sahillerine gtren Sultanlarla beraber bulunuyordu 32. IV. Mehmed, Vezir-i zam'a Silistre'de daha uzun sre kalmak istemediini yazd, Vezir-i zam, kaleme ald nmeyi Sultan'a sunmakla ba mabeyncisini grevlendirdi. Vezir-i zam, Osmanl mparatoruna sunulacak nmede mparatorluun eref ve selmetinin kendilerinin hudutlarda bulunmalaryla korunacan bildiriyordu. Ba mabeynci, Cehreyn nnde alnan Rus dilinde yazlm on iki mektubu da beraberinde getirmiti; Bb- li'nin de tercman olan Mamucca della Torre bunlar tercme etmekle grevlendirildi; fakat Rusa bilmediinden, Polonya eliliinin eski bir esirine bavurdu, fakat bu adam gerek hviyetini ortaya
Hacoglu- Pazar, Hammer'de Hacpazarolu eklinde kaydedilmitir. (.N.) Osmanl tarihlerinde Kara Mustafa Paa'nn Serdr- Ekremlige getirilmesi tarihi 26 Maystr. IV. Mehmed de sefer sonuna kadar Silistre'de kalp avla vakit geirmek in bu tarihte ordudan ayrlmtr. Kara Mustafa Paa 30 Mays tarihinde hareket edip Isak zerinden Cehreyn fethine gitmitir (.N.). 31 Kindsberg, mitsizliklerinin derecesini suda boulmak istediklerini syleyerek belirtmek istemektedir. Kindsberg Polonya elisinin imzalad felaket saylabilecek bar anlamas iin yle diyor: Gninski bu bar anlamasn kendisini hkmet bakan tayin etmeyen So-bieski'den ntikam almak iin imzalad. 32 Makuca della Torre'nin Journal't
29 30

Sayfa

20

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Mamucca della Torre'nin Relation'u. CantenuVe gre, IV, s. 54, Osmanl ordusu sekiz bin Trk, otuz bin Tatar, drt bin Kazakdan oluuyordu; Geropol-di'ye gre, Osmanl ordusunun kuvveti, Tatarlar hesaba katlmakszn yz altm iki bin askerdir.
33 34

Sayfa

21

koymayan bir ciz-vitti; tercman esiri Reis Efendi'nin adrna gtrd, alnan mektuplar on tercme ettirdi ve bu metni Trkeye evirdi, Mamucca bu cizvitin yardm sayesinde kendisine verilen grevi yirmi drt saatte yerine getirebildi 33. Vezir-i zam, Polonya elisinin Cehreyn kararghnda da orduda kalmasn iddetle arzu etti; fakat eliyi raz etmek hususunda hibir ey kr etmedi. Eli, bu kale nnde Osmanl ordusunda bu-lunmaktansa lmeyi yeleyeceini Vezir-i zam'a bildirdi; sonunda mterek bir karara varld; Polonya elisinin yeeni kont Proski, Vezir-i zazn'n kararghnda maslahatgzar olarak bulunmaya devam edecekti. Bir hastalk sebebiyle stanbul'da kalm olan elilik ktibi Rzevuski, Polonya'da Galaz ehrine dnmek zere eliden veya Trk hkmetinden izin almadan kendiliinden yola kt (8 Austos 1678). Sadret Kaymakam tarafndan ltfedilen muhteem bir kabul srasnda Polonya elisi, Trkiye'de bir yldan fazla bir sre kalm olduunu ve dnmesine izin verilmesini istedi; kendisini Kk Rusya ve Ukrayna dk iln eden hmielnickfnin Polonya kral ile eitlik iddiasna kalkmasndan yaknd; Bar kale* sini boaltan kraln nemli bir mkfat olarak Miendribosz ve^Nie-mirow kalelerini muhafaza etmesine izin verilmesini arzu ettiini ekledi. Kaymakam aa bu talebin kabul edilemeyecei cevabn verdi. Nihayet eli, bar anlamasnn Polonyallarn Db- li'nin himyesi altnda tam bir teminttan yararlanacaklarn bildiren son maddesinin bamsz ve Hristiyan devletin haysiyetine ar geldii gerekesiyle deitirilmesi hususunda ricada bulundu. Kaymakam Paa, stanbul'da Kuds'deki kutsal mahallerin korunmasyla ilgili -5. maddenin deitirilmesini isteyen Polonya elisine verdii cevabn aa yukar aynn tekrarlad: Pdih, Polonya'ya Zurawna sava meydannda ban artlar kabul ettirdi. Bu bakmdan Polonyallar, Podolie ve Ukrayna'nn kaybna karlk Filistin ve Msr'da bir telfiyi hayl etmesinler. Eli, Kaymakam Paa'ya taleplerinin Ltince aklanm bulunduu bir muhtra sundu. Trk ordusu Dniester kylarnda bulunduu srada lkelerinden bir grevle ayrlm iki Rus murahhas esir edildi ve bunlar arn ordusunun yzbinin stnde ve dolaysiyle Sultan'm ordusundan sayca stn olduunu ileri srdler 34 (18 Temmuz 1678). Bununla beraber u dzen

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

iinde yry srdrld: Yenieriler nc birlii oluturuyordu; onlarn hemen peinden kendi eylet askerleriyle drt Paa ve ordunun byk blmyle Vezir-i zam geliyordu. Bog nehriyle Dniester arasndaki mesafe, ormanlar ve bataklklar arasndan yol alnarak sekiz gnde ald. Bog nehrinin teki sahilinde Chmielnicky gelip Vezir-i zam'n elini pt ve tazimlerini arz etti. Ordu Tatar Hn'nn gelmesini beklemek zere karargh kurdu; Kararghn ortasnda drt Beylerbeyi, Sivas, Diyarbakr, Adana ve Bosna Beylerbeyleriyle Vezir-i zam bulunuyordu; Bodanl ve Ulahlar kanatlara yerletirilmilerdi; drt bin Yenieri ve bir o kadar Sipahi nc birliini oluturuyordu. Gece yars hareket iareti verildi; adrlar topland ve gn doarken ordu yrye geti. Vezir-i zam iki fersahlk mesafeden ncleri takib ediyordu. le vakti mola verildi ve namaz klnd. Vezir-i zam gelince Yenieri ve Sipahiler getii yolun iki tarafnda dizilerek yer aldlar. Gece olunca mezzinler ezan okuyarak namaz vaktini bildirdiler; btn ordu namaz klp dua etti ve sesler gklere kadar ykseldi. Du: Yalnz bir Allah vardr! 35 kelimeleriyle bitince, karargha derin bir sessizlik hkim oldu. Yalnz yk hayvanlarnn kinemeleri duyuluyordu. Cehreyn'e iki gnlk y- ry mesafesinde Kran Hn geldi. Defterdar Paa ve Bosna V-isi tarafndan Vezir-i 2am'n adrna gtrld. Orada ileri ve Dileri Nzn, Kapucular khyas ve saray mareali 36 tarafndan kabul edildi. adra bir taraftan Krm Han yannda Kalgay ve Nureddin 37 olduu halde girerken bir taraftan da Vezir-i zam giriyordu. Birlikte yemek yediler, Krm Han'na samur bir krk ve elmaslarla ssl bir zrh giydirildi; ayrca talarla bezenmi kl, haner, bir ok ve bir sadak verildi. Cehreyn'e varlnca, himayesini niyaz etmek zere dzenlenen bir kurban treninden sonra muhasara balad (20 Temmuz 1678) 38. Rus generali Ronodanowsky ve Kalmuklarn kumandan Kas-polat Dnieper'in teki kysnda karargh kurmulard. Vezir-i zam Ruslar sava .kabul etmee zorlamak iin Krm askerine ve Kara Mehmed Paa'ya nehri geirtti
Geropoldi, bu zette bir Mekke Paasndan sz etmektedir! Rid, I, t 88, kuvvetlerin saysndan bahsetmeden bu sefere katlan sancaklarn adlann veriyor, yle ki: Sokol (ol-kol deil), Tirhala, iskenderiye (Scutari), Awlonya, Oh-ri, Yanna, lbessan; Sivas Beylerbeyi, Adana Belerbe-yi, Bursa, Amasya, orum, Malatya, Kars, Mara, Bozok; Diayrbekir Valisi Kaplan Paa ve Temevar, Selanik ve Kstendil sancaklar. 35 Yedr Allah. (Metinde Trke, .N.). 36 Kahyareis, kapclar kahyas, avuba. (Metinde Trke, .N.). 37 Veliahd ve veziri (.N.). 38 Cehreyn muhasarasnn balamas tarihi. Osmanl kaynaklarnda bir gn farkla d Temmuz olarak kaydedilmektedir.

Sayfa

22

Byk Osmanl Tarihi

39

Cilt12

Joseph von Hammer

. Fakat on yedi gn boyunca sren bu kkrtmalar kk arpmalara yol amaktan baka bir netice vermedi. Kt mevsimin yaklamas, yiyecek azl, arazinin kumlu olmas yznden patlatlan lamlarda fazla ilerleme kay-dedilememesi, alan gediklerin kaledekiler tarafndan sratle tamiri ve sk sk yaptklar k hareketleri muhsaraclar arasnda mitsizlie sebeb oldu. Bu hal karsnda toplanan harb meclisinde muhasaradan vazgemenin doru olup olmayaca meselesi ele alnd. Fakat, Defterdar Ahmed Paa bu meselenin ele alnmasna iddet-ls kar kt 40. Ahmed Paann bu kar kmas yerinde grldnden, aralarndaki btn balantlar kesmek maksadiyle Rus ordusuyla kale arasna hcuma karar verildi. Eflak ve Bogdan voyvodalar kpr in etmekle grevlendirildi. Kr Hasan ve Kaplan Paalara ordunun en sekin alt bin askeri ve elli para top verilerek harb meclisinde alman kararn uygulanmasyla grevlendirildiler. Kaplan Paa batakl at (8 Austos 1678) ve gelip Cehreyn ile general Rodomanowsky kumandasndaki Rus kuvvetleri arasna yerleti. Drt gn sonra ve Ruslarn bin asker ve top kaybettikleri bir k hareketinin peinden iki ordu arasnda sava balad, , Kumanda etmenin verdii yorgunluk ve alm olduu yaralarla bitkin bir halde bulunan Kaplan Paa, Ruslar durdurmak iin kprleri yaktrd. Ruslar, Kaplan Paa'nn terkettii karargha girmekle yetindiler. Kara Mustafa Paa, varl kendisini skan Kaplan Paa'yi rahata feda etmeye karar' vermiti. Fakat Kaplan Paa'nn byk blm elden kan birliklerinin geri kalan blmyle kurtulmas karsnda bir sulamada bulunmas kabil olmad. Dman karsnda ilk kaanlardan dokuz Sipahi subay idam ve cesetleri kararghta tehir edildi, balar Sultan'a gnderildi. Bu malubiyetten dokuz gn sonra, Ruslar ve Kazaklar Pazar gnn ve Aziz Mathias yortusunu kutladklar srada, Trkler on-lan sarholuklar
Hammer, Veziriazam'n Puslarla Kalmuklar savaa zorlamak iin Kara Mehmed Paa ile Tatarlar Tasmin nehrini geirttiini yazmaktadr. Oysa, Silahdar tarihinde 200 bin kiilik gsterilen bu Rus ordusunda Kalmuk, Kazak ve daha baka Tatar unsurlar bulunduundan sz edilir. Vezir-i zam'n bu kuvvetler zerine Tatar Hn Ue Kara Mehmed Paa'y gndermesinin sebebi, onlar oyalayarak muhasara hazrlklarn tamamlamaktr. (.N.). 40 Cehreyn'in zabtnda ve zaferin kazanlmasnda Defterdar Ahmed Pa~ a'nm oynad byk rol. aldran savandan nceki harp meclisinde askerin dinlendirilmesine kar kan Defterdar Piri Mehmed Paa'y hatrlatmaktadr. Yavuz Sultan Selim, Mehmed Paa'nn vezir bile olmamasna hayret etmi ve kendisine byle devlet adamlarnn lazm olduunu sylemiti. Sonradan Pr Mehmed Paa Trk tarihinin daima minnettarlk duyaca Yavuz tarafndan Veziriazamhk makamna kadar ykseltildi. Babasnn lmnde Kanuni tahta kt zaman bu tecrbeli ve drst devlet adamndan yararland. Belgrad ve Rodos onun eksiksiz ald tedbirler sayesinde fethedildi. Fakat sonradan tam bir dalkavuk olan Frenk brahim Paa'nn entrikalar yznden Mehmed Paa emekliye sevkedildi ve talihsiz br lmle hayat son buldu (.N.).
39

Sayfa

23

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

iinde bastrmaya karar verdiler (21 Austos 1678 -3 Receb 1089). Saat drde doru kale bedeninde iki byk lamn patlatmas ve yirmi kula geniliinde bir gedik almasiyle ehir hcumla alnd ve atee verildi. Gece yans ate, barut deposuna srad ve meydana gelen patlama iki bin Trkn hayatna mal-oldu. Talan Vezir-i zam'm adrna kadar uurdu. Savunma kuvvetleri toplan ateleyerek kaleyi terketti. Gn ynca yangnn sndrlmesinin baarld ve kaleden ate edilmeye son verildii srada gnll Yenieriler kalenin bedenine ktlar ve muzaffer bayraklarn dalgalandrdlar. kran belirtisi olarak on iki ko kurban edildi ve kale ykld. Ruslarn Trk kararghna kar tertipledikleri bir gece hcumu neticesiz kald. Bununla beraber endieye kaplan Vezir-i zam, Peygamberin sanca rSanca- erif nnde ordunun du etmesi emrini verdi. Vni Efendi ellerini gkyzne aarak sesini ykseltti: Allah'm, sdk kullann selmete kar: rden yerini bulsun!. Ortalk aydnlanrken karargh Rus bayrak-lan ve kesik dman balaryla donatlmt. Ruslar ve Kalmuklarn aralannda kararlatrdklar bir hcum tasans, Tasmin nehrini yzerek geen ve ailesini kaybetmekten korktuu iin yine geldii gibi yzerek geri dnen bir Kalmuk tarafndan Trklere haber verildi. Trk askerini pek alk olmad tarzda bir savaa sokmamak isteyen Vezir-i zam, btn esirlerin ldrlmelerinden sonra sessizce geri ekilme emri verdi. Bununla beraber, iki kardee tslmi-yeti kabul etmeleri artiyle hayatlarn balad. Fakat, bu teklifin aracs olarak yanlanna giden Bb- li tercman Maurocor-dato'yu sitem ve ikayetleriyle perian ettikten sonra canlarna kydlar. Cehreyn'in zabt, zafernmelerle btn mparatorluk sathna duyuruldu 41. Vezir-i zam sefere knda kumanda ettii ordunun ancak drtte bir mevcuduyla Edirne'ye dnd. Rus generali Rodomanowski'nin Trklerin Cehreyn'den aynlmalanndan sonra giritii savata Berber Ali Paa, Kurbe ve dier bir paa, ok sayda subayla birlikte hayatlarn kaybetmilerdi. Kaplan Paa, Emir Paa ve Seyidolu yaralanmlard 42 Bu
Bu mektuplardan ikisi Reis Efendi Mehmed'in n'sn-da; biri (No. 114) Reis Efendi'dedir; evveli (No. 115) n-'nn mellifidir. Bu tn'da Ruslara uygulanan Kur'an'-m birok ibareleri dikkati eker: Yrid une in yatfu nu-rallhe bi efvahihim ve yetallahu illa inne yetemme urihi ve lu kerhel kfirune, 1 X 32; yni: Azlan ile Allah'n n sndrmek istiyorlar; fakat kfirlere ramen, Allah yine yakmaktadr. Ve Kazaze fi ku-lbihim errabu yakhrebune buytihim, LTX, 2; yni: Kalblerini korku kaplad, o derecede ki evlerini yaktlar, vs., vs. 42 Geropoldi'de, s. 179, 22 Eyll 1678'de Vezir-i zam'la Pietro Novecellovik Athaman arasnda kararlatrlm Usuko (Dinyeper) ile alkal bir anlama bulunuyor. Fakat, belirsiz olan bu anlama phe uyandryor.
41

Sayfa

24

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Jtolaon, Mam, della Tre, 21 A&ustos 1678. St. R. Bu huzura kabul tasviri. Podesta'nn Granunaire Persan'n giri blmne koyduu gravrler ayn huzura kabul canlandrmaktadr.
43 44

Sayfa

25

kayplara ramen, Sultan, Vezir-i fizam' sekin bir trenle kabul etti. Muhafz kt'as okulann onu karlamakla grevlendirdi (21 Kasm 1678). Raguza elisi Nicola Bona, Silistre'de sert br mahpusluk iinde lmt. Ar hasta olan meslekda Gozzi, lmnn Bona'nin-ki gibi Sultan'a bir fayda getirmeyeceini belirterek serbest braklmas ricasnda bulundu. Fakat bu teebbsten bir netice elde edemedi, Raguzalardan vergi olarak istenen iki yz bin eknn alnmas hususunda kesin davranld. Sigismond, Boer ve Pietro Varda, Vezir-i zam'n alt murahhas hapse atmasna karlk vaadetmi olduu elli bin ekye mahsuben Transilvanya'dan para getirdiler. Getirilen parann elli bin ek-den bir miktar eksik olmas yznden Sadret Kaymakam, onlar sahtekrlar, kpekler ve namussuzlar gibi hakaret szleriyle kovdu 43. Cehreyn seferi srasnda, Polonya elisi, Chmielnicki'nin dayanlmaz iddialarndan ikyeti olmutu. Birok kere lkesine dnmek iin msaade istemi, fakat bir netice elde edememiti; maiyyetin-den yz elli kii ve seksen at kaybettiini ve tsak'da adamlarndan birinin ldrldn; dinini deitirmeye zorlanan yeenine, Bostancba'nn emriyle dayak atldktan baka hapis cezas da verilmi olduunu; elilik maiyyetinden krknn hasta yattn ve kendisinin Edirne'de len selefi Rad2eiowski'nin kibetini beklediini bildirdi. Bu ikyetlerin hepsi neticesiz kald. Veba yznden Avusturya elisi Kindsberg'in maiyyetinden on kii ld. Bunlarn arasnda elinin Melk ehri ba-rahibi olan kardei de vard: Kendisi de ya bu korkun hastalk, ya humma veya Yenieri subay Zlfikar'm vermi olabilecei zehir yznden ld (27 Aralk 1678). Avusturya mparatorluu murahhas Hofmann, yl sonunda huzura kabul edilmek imknn elde etti: Bu grme srasnda birok eli tarafndan verilen yerinde rnee uyarak huzur hitabesini talyanca yerine Almanca 44 okudu; Sultan bizzat cevap vererek, grevinin konusunu teferrutiyle dinlemesi hususunda Vezir-i zam'a emri ileteceini bildirdi. Avusturya sarayn hararetle megul eden mesele, Apafy tarafndan Macaristan silerinin bana gemi olan Teleki'ye yaplan yardmd. Mteakib yl, Mays banda, Sultan btn saray halkyla birlikte stanbul'a dnd. IV- Mehmed, orlu, Karydran ve atalca civarnda avland (1 Mart 1679 - 18 Muharrem 1090). gn gece devam eden

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

26

klandrmalar Pdih'm payitahta dndnn iareti oldu. ki byk hkim, stanbul hkimi 45 ve Kapdan- Derya deitirildiler; Kaplan Paa, son zamanlarda Sadret Kaymakamlnda bulunduu iin donanmann idaresini baka ellere brakm olan brahim Paa'nn yerine atand. Krm Hn, Kazaklar tarafndan yaplan beyz sava teknesinin Dnieper nehrinden kmak zere olduunu, geniliine bir zincir gerilerek geii kapamak zere bu nehrin giriindeki ahinler Geidi kalesinin karsna acele bir kale ins zorunluluunu bildirdi. Kubbe vezirleri, mft ve kazaskerlerin oluturduu devlet meclisi bu konuyu grerek oy birliiyle karara balad. Bahis konusu kalenin ins almalar kendisine Serdr nvn verilen Kara Mehmed Paa tarafndan stlenildi (8 ubat 1679). Yaz gelince bin be yz cebeci ve otuz topu, bu iki kalenin muhafzlarm oluturmak zere hareket etti. naat ii bitince Camieniec dolaylarnn plnlarn izmek emri Defterdar Ahmed Paa'ya verildi. Dnieper kylarnda bu iki kale ykseldii srada, Sultan iin, Boaz kylarnda, Beikta'ta, stanbul'a yakn bir yazlk sarayn yapm tamamland. Pdih tarafndan beenilmeyen sarayn inaat masraf 1246 kese, krk yedi bin beyz seksen drt apre tuttu. Bu yekn mbalaal grldnden binalar mfettii ve ehi mfettisi ii yevmiyeleri hesaplarnn dikkatle gzden geirilmesiyle grevlendirildiler. Sonunda ii yevmiyelerinin yeknunda iki yz kese fazlalk buldular 46. Chmielniki, Kazaklarn, daha nce Polonya'nn himayesinde otuz binden fazla Kazak birletirmi olan Barabash Popoviz'e iltihak ettiini Osmanl hkmetine bildirdi; bu olaydan beri kendi korunmas iin iki bin Tatar bulundurmay zarur grdn ekledi, ki Rus murahhasn Krm Hn'nn yanma varm olduklar; bununla beraber Rusya'da sava hazrlklarnn byk bir faaliyetle ilerlemi olduu; yalnz Kazaklarn saysnn 60 bin tuttuu, Kalmukla-rn Tatarlara sahte bir dostluk gsterdikleri, ilerinden ise Ruslara bal olduklar, btn Litvanya'y itaat altna alm durumda bulunduklar bir tezkire ile Azak'tan Bb- li'ye yazld. Yukarda szn ettiimiz kalelerin insnda altrlan binlerce Tatara Za-porogue Kazaklar hetman Sircow tarafndan hcum edildii ve paraland Bb- li tarafndan byk bir nefretle renildi. Bb- l tarafndan Ukrayna Kazaklar hetmanlna atanan George Chmi-elnicki'nin
45 46

Hakim kelimesi burada kad ve Kazasker (Kadasker) yerine kullanlmaktadr (.N.). Raid, I, F. 90. Hammer'e gre Raid bu yeknlar karrken hesap hatas yapmaktadr (.N)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

de bu olayda ld; nihayet, yirmi bin Razakn Ukrayna'y istil ederek yamaladklar da haber alnd. Baharn gn dnmnde,. arn murahhas Vasili stanbul'a hareket ettiini Chmielnicki'ye, Periaslow'dan mektupla bildirmiti; Chmielnicki eliye rehber olarak Tatar Baitimur'u gnderdi; rehber onu nce Periaslow*da tuttu, peinden de hemen stanbul a gelip Rus elisinin yaknda orada olacan Bb- li'ye bildirdi. Rus murahhas Vasili, Kiow, Balocerkow, Bar ve Camieniec zerinden yoluna devam etti ve Krm Hn Rus arazisi zerindeki aknlarn imdilik durdurmak emrini ald. 3 Maysta Rus murahhas Vezir-i zam'n huzuruna kabul edildi. ar Fedor Alexiewich tarafndan yazlm bir mektup getirmiti. ar mektubunda, geen yl Athanase Perascho ileri srlm olan bar tekliflerini; Thomas Cantacuzne'-in aracl ile Sultan Murad*la 47 yaplan ittifak, Azak*n braklmasn hatrlatyor; Ukrayna ve Kk Rusya zerindeki haklarnn meruluunu sralyor ve Bb- li'ye bir bar ve ittifak anlamas teklifinde bulunuyordu. Moskova Patriki de Mft'ye ayn mnda bir mektup yazmt. Rus murahhas sesini ykselterek Cehreyn tahkimatnn durdurulmasn, Dniper nehri giriindeki kalelerin yapmnn devamndan vazgeilmesi talebinde bulundu. Bu tekliflere karlk olarak Vezir-i zam donanmann Karadeniz'e kmas emrini verdi. Dokuz Yenieri alay, yirmi drt para top ve yirmi be bin levend tayan otuz dokuz kalyon Krm'a doru yelken at; Rus murahhasn alkoymak iin kendisine cevap vermek zere Krm Hn'ndan rapor beklendii bildirildi. ay boyunca bir zm midi yemi ile beslenen Rus murahhas geri ekildi 48. Hkmeti tarafndan Rusya ile Polonya arasnda bir bar anlamas imzalandndan haberdr edilen Polonya elisi Spandoschi'nin Bb- li ile Rusya arasnda araclk talebi bir netice vermedi; vatandalarnn Jasloviz'i yeniden in etmek msaadesini de alamad. Vezir-i zam bu taleblerin her ikisine de: Mmkn deil 49 cevabn verdi. Bununla berabef seksen Polonyal esir serbest brakld. Son gnlerde gelip vatandalarndan istenen iki yz bin piastr zerinde tenzilt ricasnda bulunan iki Raguza murahhas sert bir ekilde hapse atld. Hrriyetlerini elde etmek iin yz yirmi kese fidye yerdiler. Fakat, Vezir-i Sayfa

Drdnc Murad'dan bahsediyor (.N.). Relation, Mamucca della Torre. 49 Olmaz (metinde Trke), Relation, Mamucca della Torre.
47 48

27

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

28

zam iki bin istedi 50 Transilvanya murahhas Jean Sassion bin Macar duka altn getirdi, beraberinde Apafy tarafndan geri arlan Michel Vier*in yerini alacak olan Macar pasilerinin ajan Andre Russai bulunuyordu. Transilvanyallar, mlkiyeti uzun zamandan beri ihtilafl bulunan Varad yaknlarndaki kasabalarda Bb- li'nin zeamet sahibi olarak tuttuu yirmi be Trk ldrmlerdi. Bb- li bu konuda tatmin edilmesi talebinde bulundu ve Apafy'nin atanmasndan beri tarafsz ve Osmanl mparatorluuna bal araziler iin dedii yergiden fazla olarak drt bin kese ek istedi. Apafy, 25 tabi Trk derebeyinin asil Transilvanyallarca deil, alelade mlk sahipleri tarafndan ldrldn iddia etti. Bu iddia doru deildi. Zira, bu cinayetlerin failleri Transilvanya ileri gelenleriydi. Can ekime noktasnda bulunan 51 bar andlamasmm yenilenmesiyle alkal mzkeleri takibeden Avusturya elisi Hofmann kalb sektesinden ld. Yerine Jean Charles Terlingo de Gussman atand. Transilvanya'ya kabul ettirilen seksen bin ekye ykselen vergiyi gnderen Apafy, Bb- li nezdinde Waradli 25 Trkn ldrlmesi olaynn sebeb olduu anlamazln zm iin Sigismund de Laslo le iki ajan, Andre Kerseli ve Jean Kerseli'yi grevlendirdi. Sarossi bu grevin stesinden gelemedi: Transilvanyallann bu Trkleri Alman svarileri olduklar zannna kaplarak ldrdklerini beceriksizce iddia etti; katilleri de idam edilmilerdi. Bu iki iddia da yaland. Vezir-i zam, eli ile ajanlar zincire vurdurdu ve onlar, Osmanl tab'as Trklerin katilleri bulunup teslim edilmedikleri takdirde aslmakla tehdid etti (Ocak 1680). Apafy*nin Transilvanya prenslii iin kendisine rakib sayd Bledi Yedikule zindannda lmt, fakat Zolyami korkun dman olarak kalyordu. Nihayet khya, Laslo ve Kerseli'yi getirtti ve onlarla anlaarak yirmi be Trk timarl Sipahisinin kanna elli bin duka altn fiyat biti (10 Ocak 1680). Yedi gn sonra, Morosini'nin yerine atanan Cenevizli maslahatgzar Francesco Maria Levante ve Fransz elisi de GuiUerague, ay nce geldikleri halde Vezir-i zam'dan ilk huzura kabul edilmek ltfunu elde ettiler (17 Ocak 1680); fakat Ceneviz maslahatgzar yeterince altn getirmemiti ve ncelik Kara Mustafa Paa'nm affnn bedelim demek zorunda kald. Fransz elisi kont Josephe de Guillerague, terifat bakmndan Fransz elisi de Nointel'in reddedilen talebi erini tekrarlad ve
Mamucca della Torre. Osmanl ve Avusturya elilerinin itimftd mektuplar ve onlara verilen talimat, Viyana ariv dairelerinde bulunmaktadr.
50 51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ayrca huzura kabul edilmesi ricasnda bulundu 52. Vezr-i zam hibir tvize yanamadndan, Fransz elisi ancak zel bir kabul istirhamndan teye gidemedi ve ta-lebleri neticesiz kald. Yeni Venedik balyosu 53 Cuirano kaak eya getirdii bahanesiyle huzura kabul lutfunu pein para ile satn almak zorunda 54 kald (18 Ocak 1680). Yeni balyos ve halefi Morsini, nefrete boulmu bir halde 55 ve daha ileri gidildii takdirde stanbul'u topa tutmak niyetiyle limandaki sava gemilerine ekildiler. Raguza elisi Gozzi on iki bin duka altn tutan Raguza vergisini ve Kara Mustafa Paa tarafndan Raguzalann tepeden inme demekle mkellef tutulduklar altm kese paray getirdi (4 ubat 1680)', Martn ilk gnlerinde Nicephore adl Rus elisi stanbul'a geldi (2 Mart 1680). Kendisine herhangi bir iae tahsisat tannmad; Divnda Vezir-i zam'n huzurunda ayakta durmak zorunda brakld; Bb- li Rusya ile henz bar hlinde bulunmadndan 56 ar'n mektubunu Sultan'a sunmasna da msaade edilmedi (10 Mart 1680) 57. lmyle kendisinden ncekilerinki (Sattler, Kindsberg, Hof-mann) gibi tez karlalan Avusturya elisi Terlingo'nun yerine Le-vant Ticaret irketinin eski genel konsolosu de Khuniz atand (19 Nisan 1680). Balang olarak estirmek istedii bar hava sadece belirsiz karlklar grd: Vezir-i zam'n sadece bir tek amac vard: Vakit kazanmak. Eli Wardein Paasnn yapt tahkimattan yaknd; Vezir-i zam bu ikyete karlk Debrezcin serkelerinin Bessermen ve Kello snrlar sakinlerine srlerini almak ve ormanlarn kesmek suretiyle verdikleri zararlar sralad. Christophe Pasko ve kont Czaki gelip Avusturya elisi de Khuniz'le grtler ve ona Solimai Gabor'un, himayesini salamak iin Bb- li'ye bin kese altn ve Transilvanya'da adn Szathmar olarak belirledikleri mstahkem bir yer vermi olduunu sylediler. Maurocordato'nun Apafy'nin para ile elde edilmi adam olduunu syleyerek onu uyardlar. Polonya snrlarnda bir komisyon iki taraf snrlarnn tyini iiyle megul oluyordu. Dnieper zerindeki kalenin ins srasnda ldrlenin kardei olan Chmielnicki, Polonya'ya geen Kazaklarn firarlarndan ve
Flassan, IV, S. 33. Terlingo'nun Relation'unda huzura kabul gn. Venedik elilerine verilen ad (baile) dan geliyor (.N.) 54 Metinde olay talyanca olarak tekrarlanyor (.N.). 55 Metinde olay talyanca anlatlyor (.N.). 56 Relatin, Terlingo. 57 Partito di Mpscovia. 10 Aralk 1679 (Moskova'dan hareket tarihi).
52 53

Sayfa

29

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Tatarlarn yamaclklarndan ikyeti oldu. Proski de Chmielnicki'yi suluyordu. Trkler Latrania'dan uzak olmayan Doho nehri kylarn Kalmuklara tahsis etmilerdi. Fakat iki milletin komiserleri Kamieniec'de anlaamadlar. Zira Polonyallar Kulm elisi Strato'ya bildirilen vaadlerin yerine getirilmesini istediler. Hollanda elisi Colier taleb ettii huzura kabul gerekletirmek iin alt bin kese para verdi. Fakat kapitlasyonlarn yenilenmesi hususunu ancak otuz bin ek tutarnda bir mebla karlnda salayabildi. Bodan Ve Eflk Prenslerinin Zararna Yamalar Vezir-i zam ngiliz elisini de vergiye balamak iin, bir ngiliz korsan tarafndan Berber Ali Paa'dan gasbedilen yz on kese parann ve deeri otuz bin ek tutan kymetli talarn geri verilmesini belirtti. Kara Mustafa Paa, bylece, kendisinden nce gelmi ve kendisinden sonra gelecek btn Vezir-i zamlar glgede brakan Avrupal 'elilerden para szdrmak sanatn yrtyordu. Hi deilse Avrupal diplomatlar ve Transilvanya prensleri onun taleplerini karlayabiliyorlard. Fakat imknlar tamamiyle tkenmi olan Eflak ve Bodan reaya prenslerinin hli gerekten yamand! Cehreyn seferi srasnda, Kara Mustafa Paa bu prenslerin her birinden be ay iinde yedi yz kese para ekti. Sonra, bir yl vde ile demek 58 zere Eflak prensliini on bin kese karlnda Scherban Cantacuzene'e satt. Bodan prenslii, azledilmi olan Eflak voyvodas Duka'ya verildi: Duka bu ltfn geri dnn karsnn k Scherban Cantacuzene'e borluydu ve k, bir boann iki boynuzu durumundaki Eflak ile Bogdan'dan birincisinin silahlarn ikincisinin lehine yer deitirtiyordu. Demetrius Cantacu-zene'in maslahatgzar ve onun Polonya'ya gemesinden sonra Bog-dan prensliine atanan Antoine Rosetti yldan beri bu eyleti ynettii srada, servetini itiraf ettirmek iin Vezir-i zam onu kr-balattrd ve yz kese parasn almay baardktan sonra hapse attrd 59. Hazine Saym

Sayfa

30
58 59

Kara Mustafa Paa zel hazinesinde hatr saylr servetler buRelation, Terlingo. Relation, Mamucca della Torre.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

lundururken, bir tesadf Sultan'm dikkatini sarayn zel hazinesinin iinde bulunan deerler bakmndan bir saymn yaplmas zarureti zerine ekti. Kubbe vezirlerinden Mermer Mehmed Paa'nn lmnde, terekesindeki eyalar iinde saray hazinesinden alnma pek ok deerli teberi bulunmutu. Bu deerli eyler Sultan'm gzleri nne konulunca, mparatorluk hazinesinde bulunan her eyin tam olarak tesbiti emrini verdi. Defterdar Hasan, muhasebe daire bakan 60, astlarndan yardm gren kontrolcu 61 bir yl boyunca idare memuru ve ayn zamanda hazine' dairesi 62 denilen sarayn iki odasna bakanlk eden hazine mfettiinin 63 nezretinde bir yl sren bu saymla grevlendirildiler (1680-1681). O gne kadar hazine, alnan eyann bedeli pek az yksek bir rayice gre dendiinden zarar etmiti. Bu husus gznnde tutularak bir karara varld: mparatorluk eks (riyal) ile denebilir mebllar arslanl ek ile karlanacakt; imparatorluk eks yz on aspre tutarnda bir deer olarak kabul edilecekti; arslanl ek ile Bir Byk Elmasn Bulunmas mparatorluk hazinesinin en deerli mcevherlerinden biri olan ve merasim gnlerinde mparatorluk sorgucunu ssleyen 24 kratlk byk elmas, bir yl nce Erikapu yaknndaki bir gbre yn zerinde fakir bir adam tarafndan bulunmutu. Adam bulduu eyin deerinden habersiz olduundan onu kakla deitirdi. Elmasn yeni alcs onu bir kuyumcuya 10 aspre karlnda satt. Fakat sonra onun daha fazla deeri olduundan phe ederek, alcdan ok yksek bir para istedi. Anlamazlk kuyumcular reisine gtrld ve kuyumcu bir kese altna elmasa sahip oldu. Vezir-i zam elmas adamdan zorla almak istedii srada bir ferman yaynland ve elmas mparatorluk hazinesine intikal etti. Elmas bu ekilde bulunmutu: phesiz bu elmaslarn her ikisi de eski Bizans hazinelerinden geliyordu. Daha gzel ve yksek bir arlkta olan ikincisi kinci Mehmed'in hkmdarl dneminde bir ocuk tarafndan Hayvansaray ve Hebdomon'da bulunmutu. htiml Bizans imparatorlarnn tacn sslemekteydi ve Justiniean'in imparatorluunun yirmi ikinci ylnda, bir
Ba muhasebe. Ba mukabele. 62 Hazine Odas 63 Haine Kahyas (yukardakiler de dahil bu drt dipnot Hammer'in yazd gibidir, .N.).
60 61

Sayfa

31

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

zafer yry srasnda, imparatorun esvabc baslarnn hats olarak, Hebdomon meydannda dmt. Zina Eden Bir Kadnn Recmedilmesi Baka olaylar stanbullularn dikkatlerini ekti ve bunlar bir sre btn konumalarn konusunu oluturdular: nce ranl bir ip canbaznn gelii ve peinden zina eden bir kadnn talanarak ldrlmesi olaylar. p canbaz stanbul limann gerilen bir ip'ze-rinden yryerek gemek istedi. Bu gsteri iin ahkulu iskelesinden Fener kulesine kadar yedi gemi dizildi ve ranl Sultan'in huzurunda ve byk bir kalabalk nnde gemilerin direklerine balanan ipin zerinde marifetini gsterdi. Sultan Mehmed 64 kendisini cmerte mkfatlandrd. Halk, bir kunduracnn, muamba tccar bir Yahudi ile zina ederken sust yakalad karsnn recmedilmesi (talanarak ldrlmesi) olayn grmek iin daha byk bir tehacm gsterdi (24 Nisan 1680 - 24 Rebi'levvel 1001). Islmiyetin kuruluundan beri, Kur'an zina suunu cezalandrd hlde, bir mahkmiyete yol amas iin kanlmaz olarak drt gerek tann ahadetini istedi 65 im sahibi olduu kadar eriat kurallarna ball sertlie vardran ve elmam zam'n bdet Tatbikatnda rde aretleri 66 adl eserin yazan eyhlislm Ahmed Efendi, Kur'an'n hkmne uymak maksadiyle, durup dinlenmeden, phe ekici drt tank buldu 67. Bunlarn ahadeti dinlendi. Sultan Ahmed Cmnin nne bir ukur kazld: Bu ukura kunduracnn karsn ve Yahudiyi koydular. Yahudi, cann kurtarmak iin bir gn nce Mslman olduundan, zel bir ltuf gsterilerek ba kesildi; fakat su orta kadn, ukurda ta yamuruna tutularak can verdi. Sultan, bu isyan ettirici mthi uygulamann seyrinde hazr bulunmak iin, ceza yerini gren Fazl Paa'nn Atmeydanndaki sarayna gitmiti. Bir mddetten beri taassub gndemdeydi; bu grlmedik sertlik, byk blmyle, mutasavvflarn gz dnm dman, mr vaiz V-n'nin bann altndan kyordu. Mutasavvf ir Msr'yi Bursa'-dan Lemnos adasna o srdrmt. Ulem

32
Sayfa

Fatih Sultan Mehmed'den sz ediliyor (.K.). Raid, Defterdar, Onsson'lu Muradca^ VI, S. 288 ve 297. Peygamber bunlarn grg tanklar olmalarn istedi: El mil fil mok hele, Defterdar, f. 61. Reiscke'nin tercmesine gre. 66 arat'ul-meram min badat il mn (Ebu Hanife); hal tercmesi Us-akizade'nin eserinin 421. ahsiyetini oluturuyor. 67 Adli bakmdan pheli, tamam phe davet edici. Raid, I, f. 92.
64 65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

arasnda baz anlamazlklara bir tasavvuf deyimleri sistemi tertipledii iin skdarl eyh Karaba Ali ayn kibete uramt. Bir y nce slmiyeti kabul eden bir Rum, dnmelerde sk rastlanan ortaklaa bir akl saptmas olarak, yeni dininin uygulamalarm mbalaalandrp halk nazarnda zel unvanlar elde etmek maksadiyle ts'nn ahs zerine alenen svmek iin divn'a geldi. Bu taassub davran hoa gitmedi ve s Peygambere hakaret etmi olmak suuyla Rumun ba vuruldu 68. Balata (Pera'nm arkasnda, Galata'nm stnde) hkiminin 69 gayrimerluk bulam nikh muameleleri yaptndan phelenildi; makam lavedilerek yksek hkimlere, hkimlik ve hkim yardmcl grevlerinin ancak doru ve dindar kimselere verilmesi kesinlikle emredildi. Bir mddetten beri ulem birok sulamalara konu olmutu. Bunlarn en vahimlerinden biri, Nakiblerf veya ileri gelenlerden birinin oluyla alkalyd. Esad-zde; adamlarndan birinin, bir talebenin vcudunun burada asl adn sylemenin g olaca bir ksmna yanan bir mum sokmak suretiyle lmne j sebeb olduu tesbit edildi. Sulu adalet huzuruna karld ve su ! isbt edildiinden ulem snfndan atld; babas vermi olduu kt terbiye sebebiyle srgn cezasna arptrld (12 Haziran 1682 14 Cemziylevvel 1091). Rumeliden azledilen byk hkim 70 ve Kprl Mehmed Paa dneminde Vezir-i azamla birlikte anakkale savana 71 katlm ve olu Kprl Fazl Ahmed Paa'nn zel iltifatlarn grm olan Sabah Mustafa Efendi alt ay nce lmt (22 Ocak 1680 - 20 Zilhicce 1091). Collection de defauts 72 adl eserin yazardr. Kprl Fazl Ahmed Paa'nn kardei ve o zamana kadar hibir resm grevde bulunmam olan Mustafa Bey, Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn onun ahsnda kendisinin bu-lunduu imparatorluun en yksek makamna rakib grmeyecei bir srada Kubbealt vezirliine atand. Kapdan Kaplan Paa zmir'de ld ve ondan bir mddet sonra da Kandiye'de Trk tarafna geen Venedikli mhendis Barozzi ld 73 (29 Haziran 1680 - l,Ce-m'ziylhir 1091). Kapdanpaahk makamna Sultan'n Silahdn Mustafa Paa getirildi. Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'nn ilk karsndan (Kprl Fazl Ahmed Paa'nn
Relation, Terlngo. Giugni, 1679. Hammer'in tarifinden Galata'nn stande tesbiti yerinde olmamakla beraber Hali'deki Balat'dan sz ettii anlalyor. Hakimin kad olarak anlalmas gerek (.N.). 70 Hammer bu makalede herhalde Rumeli Kazaskerliini kastediyor C.NJ. 71 anakkale sava, Boazn, ablukaya girien Venediklilerden kurtarlmas olacak (.N.). 72 Mecmua-ul-uyub. Rid, I, f. 91. Uakizade'nin Biyografileri. 73 Geropold Paa'nn ve Barozzi'nin Maurocordato tarafndan zehirlendiklerini iddia ediyor.
68 69

Sayfa

33

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kzkardei) bir kz olmu-tu. Kzn, Sultanin eski hazinedar Mehmed Paa ile evlendirdi ve 800 kese deerindeki mcevheri cihaz olarak kzna takt 74. Karde ldrme Tasars Sultan'm ikinci olu Ahmed yedi yana gelince, retime balamas dnld ve ilk dersini Boazii'nin Asya kysndaki Istav-. roz bahesinde kalabalk bir topluluk nnde ald. Tyin edilen gn Kzlaraasmn rehberliinde Sultan'm huzuruna gtrld ve Sultan tarafndan hocalna atanan Feyzullah Efendi'ye emnet edildi; bununla beraber Feyzullah Efendi, gen ehzadeye elifbann (alfabenin) ilk drt harfini gstermek erefini Sultan'n vaizi ve hocas Vn Efendi'ye brakmak zorunda kald (29 Temmuz 1680 - Re-ceb 1091). Bu yaanlan artlar, Drdnc Mehmed'e, Vn Efendi tarafndan byk olu okumaya balatld zaman uygulamaya koymak istedii karde ldrme tasavvurlarn yeniden telkin etti. Bu iki ehzadenin bydklerini grnce kendi iki kardeini lme gnderebileceine kanaat getirdi. Bylece, kendisinin bo brakaca taht, lzumsuz vris ve tehlikeli rakiblerden kurtulmu olacakt. IV. Mehmed'in nce kanaatini ve ibirlii yapmasn istedii Vezir-i zam, Mft'nn 75, vezirlerin ve ordu ileri gelenlerinin tasviblerini ald takdirde yardma hazr olduunu bildirdi. O gne kadar ne Divnda ne hazrlar meclisinde grnm olan Sultan, bu sefer toplantda hazr bulundu ve kardelerinin ldrlmeleri iin bizzat oyunu kulland. Btn Divn yeleri, kardelerine kar affn elde ewnek iin Sultan'a yalvar yakar oldular. Yalnz Mft Ali Efendi, lm teklifinin dayandrld Kanunnme'-nin hkmsz olduunu ve bunu salayan kanunun maddelerini sylemek cesaretini gsterdi ve iki ehzade lmden kurtuldu 76. Sultan tarafndan byle artlarda gsterilen itidal davranyle ndii karlalacakt* Zira, on yldan beri ruhunda karde ldrme tasarlar besleyen Sultan, Kprl-zde Fzl Ahmed Paa'nn kendisini sert araplarn zevkinden haberdr ettii dnemden beri artk fiil ve zevklere sevkeden arzular verici ikileri fazlasiyle kullanyordu 77. Bu
ubat 1680. Terngo'nun Relation'u. Hammer Dlvan'dan bahsettiine gre, tyle mhim bir meselede oy kullanmak zere arlan zatn eyhlislam olmas gerekir (.N.). 76 Bu sahne Terlingo'nun (ifreli rapor) una dayanlarak anlatlmaktadr. Gerei syleyen eyhlislamlarn gemite bulunduu muhakkak olmakla beraber, Hammer'in dayand ifreli raporu kaleme alan elinin kendi hkmetine iyi alt izlenimi vermek iin mbalaalara bavuraca, byle olmasa bile haber toplarken yararlandt ahslarn tutumlar da gznnde tutulmak gerekir (.N.). 77 Avusturya muslahatgVArnn Edirne'den gnderdii rapor.
74 75

Sayfa

34

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

yzden, Damokles'in klc kardelerinin balan zerinde srekli olarak aslm bulunuyordu. Sultanin Kz Kardeleri Sultn'n, ou birbirleri pei sra vezirlerle evlenen kzkarde-lerinin mutlu bir yaaylar oldu. yandayken pir Paa'ya nianlanan en bykleri, on yana varnca Halep Valisi Mehmed Paa ile evlendirildi. Bu Paa kalpazanlk suundan idam edilince, daha sonra Halep Valisi olan ve bu grevdeyken Kapdan Paala ykselen Kahire Valisi Defterdar brahim Paa'nn ei oldu; bu Paa lnce, eski Ofen Valisi ve Kahire'de ayn grevleri yrten Can-bolad-zde ile evlendi. Atika adndaki ikinci kzkardei nce Kenan Paa ile nikahland, sonra vezir Yusuf Paa ve nc defa Venediklilere kar anakkale savan kaybeden Derya Kapdan Sinan Paa ile evlendi; drdnc kocas Asya'nn byk ikencecisi ve Saiht Gotthardt savanda ehd den smail Paa oldu. Drdnc defa Has-oda aalarndan ve meslei cerrahlk olan Kasm Paa ile hayatn birletirdi. Kasm Paa, Sultan Mehmed'in snnetinde baylmasna sebeb olacak kadar nemli bir kanamay damar kasc bir toz kullanmak suretiyle durdurmay baarmt. Bu hizmetine karlk olarak Drdnc Mehmed ona Tamvar Valiliini verdi. Souc-heliara yenilen Kasm Paa lm cezasna arptrlacakt. Fakat kendindeki kann bu Paa sayesinde varolduunu bilen Sultan onun kannn aktlmasn reddetti ve onu kurtarmak iin, organndaki bir teekkl sakatl yznden evlendii kocalarna kendisini verememesi dolaysiyle Kasm Paa'nn haremine bakire olarak giren kzkardeiyle evlendirdi. Kasm Paa bir narkotikle uyuttuu kars Atika Sultan'a uyurken yapt bir ameliyatla onu sakatlndan kurtard. Bu suretle evvelce IV. Mehmed'in zel tevecchne lyk olduu gibi, ei prensesin de minnettarln kazand. Sonbahar gelince Drdnc Mehmed, sekizinci defa olarak stanbul'dan Edirne'ye gitti. Tarihi Abdurrahman Paa bir eref kr-kyle birlikte Kaymakam unvanm ald; ada olan Msr valisi, ayn grevle Bosna'ya gnderildi (29 Ekim 1680 - 3 evval 1090). Sultan atalca'da avland srada bir emirnameyle araphanelerle birlikte satn yasaklad arpann ekitilmesinden elde edilen boza (Msrllarn kaba ve eski biras) nn stanbul'da fazla miktarda satna balandn ve boza satmak iin

Sayfa

35

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

36

gerekli ruhsatnamenin altm kese (otuz bin kuru) karlnda alndn rendi. fkeden kendinden gemi bir hlde, bu iten ahs gelirini arttrmay dnm olan Vezir-i zam'a tehdid edici bir nme gnderdi. Vezir-i zam kendi ban kurtarmak iin Khya (ileri Bakan) nn bam feda etmekten baka re bulamad. Gerein renilmesinden korktuu iin, Khyann vurulan bam alelacele Sultan'a gnderdi. Khyann el konulan servetinin deeri yirmi bin duka altn tuttu. Yiyecek maddesi mbayaasiyle grevli iki komiser, Emr-hurun himayesine gvenerek, vazifelerini yaparken yiyecek maddesi isteyecek yerde para isteyerek zimmetlerine geirdiklerinden idam edildiler. Btn bu idamlar Vezir-i zam'a balanabilir. Fakat birinci kayt dairesi 78 yardmclarndan Patburunzde Meh-med'inki, sadece feci kibetini hikye ettiimiz gayrimer mnasebette bulunan kadn talatarak ldrten (recmettiren) ve-Patburunzde'ye byk bir kin beslemi olan yksek hkim Beyz-zde'-riin bann altndan kmt. Patburun-zde, dilinde ve davranlarnda ihtiyatl davranmamaktan baka kusuru olmayan he'eli bir kiiydi. Vezir-i zamlk dairesinden birka ktip onu Allah'a inanmamakla sulayarak mftye ihbar ettiler. Patburun-zde, kendisini bu ihbardan temize, karmak iin mftye gidince, bu hkim, onu ihbar eden pheli hidlerin ahadetlerinin din vazifelerini tam olarak yerine getiren bir kimseyi mahkm ettirmeyeceini syleyerek gven verdi. Fakat zina eden kadna cezadan garib bir zevk duymu olan yksek hkim Beyz-zde, daha nce onun aleyhinde beyanda bulunan ihbarc ktiplerin ahadetlerine dayanarak onu lme mahkm ettirdi. Bu hkm Sultan'n 79 huzurunda ve birok kii Beyz-zde'yi lanetlerken, mutaassb bir kuru kalabaln r.e'esini arttrarak infaz edildi. O gnden itibaren, Beyz-zde genel bir kin ve hakaret konusu hline geldi (25 Austos 1681 - 9 aban 1092). Aradan pek az bir zaman gemiti ki, Patburun-zde'yi mahkm ettirmi olanlardan biri hizmetisi kadn tarafndan ldrld; bir dieri tam bir sefalet iine dt ve halk bu iki olay Allah'n cezas eklinde mnlandrdlar. Hatt, verek sylemek gerekir M, tarihi Rid ve Osmanl mparatorluunun btn dier tarih yazarlar, hakl olarak, kanunun otoritesinin dncelerle deil, hareketlerle snrlandn, hkimin ancak da ait fiiller zerinde hkm verebileceini, insann vicdannn srlarn aratrmann yalnz Allah'a
78 79

Ruznamei evvel. 24 Austos, Saint-Barthlemi yldnm.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ait bir hak olduunu ileri srerek Beyz-zde'nin taassubunu tam bir beraberlikle lanetlediler 80. Mekke'yi Su Basmas Ve mar Mekke'de durup dinlenmeksizin- yaan yamurlar Hicr takvimin veya Hristiyan ylnn balangc gnlerinde byk bir sel basknna sebeb oldu. Yakn dalarn tepelerinden inen seller bir gl oluturdu ve yirmi drt saat boyunca sularn ykseklii Kabe'nin eiini bir kula geti (15 ubat 1681 23 Zilhicce 1091). Ertesi gn mabedin iinden 25 cesed kardlar. Peygamberin doduu yere dikilmi bulunan, dallar yaknndaki bir kahvenin zerine uzanan byk bir nar aac, sel baskn srasnda, orada toplanm bulunanlara snak olmutu. Fakat akntnn zoruyla kknden skld ve Safa kapsna kadar elli cesetle birlikte srklendi. Sel dalgalarnn ilk arpna hedef olan Kabe etrafndaki cami ve yz elli ev yokolmutu; Yemen gl deve cesetleri ve her trl eya ile doldu; bu felkette yok olan hayvan says be binden fazlayd. Yklan benderin yeniden yaplmas iin stanbul'dan Mekke'ye birok mimarla birlikte Mirhur Sleyman Aa gnderildi. Bunlar su basknnn sebeb olduu zararlar onardlar ve Drdnc Mehmed'in ad Kutsal Kabe mabedinin kurucu ve aslna uygun (restorasyon) tamir ettiricileri arasnda yer ald. ehzade Mustafa ve Ahtned'in anneleri olan Sultan, bir evvelki yl Mekke'de bu ehrin fakirlerinin bir hastahane ve bir imarethane kurmu ve yukar Msr'da Asc-hmounine'e bal bir yer olan Miloni'nn, aa Msr'daki Gharbiye'-de bulunan Ca'feriye'nin gelirlerini Vakf adiyle bunlarn idarelerine tahsis etmiti. Rusya le Bar Bb- li, ayn yl iinde Krm Hn'nm 81 aracl ile Rod-zin'de Rusya ile on iki maddelik 82 bir bar anlamas im* zalad. Bu maddelere gre Kiow ve ihtilafl olan be palanka Ruslara braklmt. Potkal Kazaklarna
Rid, I, F. 94. tahnou nahken biz - zahiri u Allahu yeteveli esrareie. yni: Biz fiiller zerine hkm veririz; yalnz Allah dncemizi kontrol eder. Defterdar Tarih ve Abdi, F. 100, kesinlikle Patburunzade'nin sadece dine aykrlk phesiyle lme gnderildiini sylyor. 81 Rid, I, f. 93. Vasilisco, Vitriula, Istarno palankalar Raid'de Was-silio, Itreboulia, Ispanka olarak gemektedir. 82 Bar tarihini yalnz Defterdar Tarihi vermektedir. 2 Ocak 1681'de balyordu ve yirmi yl sonra bitecekti.
80

Sayfa

37

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Karadeniz'e kadar balk av ve tuz ihrac hakk veriliyordu (11 ubat 1681 22 Muharrem 1092). Bo nehriyle Dnieper*arasnda Bb- li de, Rusya'da menediliyor-du: Tatar Hn Rus arazisine her trl tecvze son verecekti; esirler karlkl olarak iade edilecekti; Kuds hacc tam bir gven iinde yaplabilecekti; iki taraf arasnda snr belirlenmesi yol aacak anlamazlklar, bitiminde yenilenecek olan bar anlamas sresini ksaltmayacakt. Eyll aynda alt. kiilik maiyyetiyle gelen bir Rus murahhas, arn elisinin stanbul'a varmak zere yolda olduunu gelip haber verdi. Murahhas aa rtbede bir eli iin yaplmas mutd merasimle karland (Bb- li'nin maslahatgzarlara karlama merasimi uygulamas byleydi); fakat eli snrlarn yaknnda ld ve ktibi Bkokow Wobdonowich, onun yerine Osmanl payitahtna otuz kiilik maiyyetiyle geldi. Birliklerin cretleri iin tyin edilen gn muhteem bir merasimle kabul edildi. On bir bin doksan drt samur krk, yirmi mors dii, av iin yetitirilmi on ku sundu 83 (27 Mart 1681 - 7 Rebi'levvel 1082). Sakzadasnda Fransz Sava Gemileri Bu dneme doru vahim bir olay, Bb- li'nin Avrupal elilere kar yaknlk gstermemesine fazlasiyle yardmc oldu. ilerine Trabluslu korsanlar yerletirilmi sekiz gemiyi peine takan ve denizde ve karada Osmanl hkmranlm tanmayan Fransz amirali Duquens'in davran bu duruma sebeb oldu. Sakz adasna sekiz gemi ile gelip, gemilerinin direklerinde dost bayraklar 84 dalgalandrarak limana demir att. Hemen sava bayraklar ekti ve ehre drt bin glle atarak byk sayda ev ve caminin yklmasna sebeb oldu; seksen Mslman hayatm kaybetti ve sekiz yz kiiden fazla insan yaraland. Bu olay hakknda haberler stanbul'a gelir gelmez, Kapdan- Derya, Franszlarla Trablus emareti arasndaki mnasebetleri dzene koymak zere derhal Sakz adasna gnderildi. Fransz elisi Guleragues Vezir-i zam'n khyas tarafndan acele arld; Vezir-i zam, eliye ancak byk bir tazminat karlnda kendisinin ve Osmanl mparatorluu topraklarnda bulunan Franszlarn hayat ve hrriyetlerine dokunulmayacan tebli etti 85. Eli, Sultan adaletli
Sonkor. Rad, I, f. 96. Were bairaghi ile. Raid, I, f. 95 (Hammer, Rasid'in yazdn yanl okumu olmal. 85 Ceng bairaghi. Raid, I, f. 95. (Hammer bu notu dofirtf yazm. nk yukardaki not Were kelimesini
83 84

Sayfa

38

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

vermektedir ki. teslim mansna gelmektedir. Bu da bahis konusu deildir) (.N.).

Sayfa

39

ve kral kudretli olduundan kendisinin ve Fransz teb'asmn stanbul'da tam bir emniyet iinde hissettikleri cevabn verdi. On be gn sonra, bir avu eliyi Vezir-i zam'n huzuruna davet etti. Bu kabulde, her zaman olduu gibi, eddin altna bir tabure konmutu. Eli tabureyi iki defa ayayle iterek oturmay reddetti ve Kara Mustafa Paa ile ayakta konutu. Vezir-i zam ondan Sakz adasnda Fransz gemilerinin at atein sebeb olduu zarar ve ziyann karl olarak yediyz elli kese yahut yz yetmi be bin ek istedi, reddettii takdirde Yedi-kule'ye kapamak tehdidinde bulundu. De Guilleragues Fransa kralnn kendisini mahpusluktan kurtaracak kadar kudretli olduu yolunda karlk verdi ve kral adna Sultan'dan zr dilemeyen ve ona Sakz'da verdirilen zararlar demeyi taahhd eden bir yazy imzalamay reddetti. Neticede avu-ba tarafndan tutukland. Bu tutukluluk srasnda kendisine verilenleri reddetti ve ihtiya duyduu her eyi kendi otelinden getirtti. Nihayet, XIV. Louis adna deil, kendi adna Bb- Ali'ye alt ay iinde bir pike sunaca vaadinde bulundu. Bu Vaadini imzal olarak taahhdde bulunduktan sonra serbest brakld. Pikein deeri belirlenmediinden, elinin vermek istedii Veto) zir-i zam' memnun etmedi ve onu bir kere daha Yedikule zindan ile tehdit ettirdi. Eli de Guilleragues, bir kere Yedikule zindanna girerse, kral gelip kapy amadan oradan kmayaca cevabn verdi (6 Mays 1682). Vezir-i zam, eliye son kararn dinlemek iin huzuruna kmas haberini gnderdi. Eli, son defa olduu gibi ayakta durmaya raz olmayacan, dnyada hibir eyin onu sedir kaidesinin aasna konulan tabureye oturmaya raz edemeyeceini bildirdi. Bununla beraber tercmaniyle birlikte khyann dairesine gitti. Orada reisefendi ile avu-ba toplanm bulunuyordu; eli orada, IV. Mehmed'e sunmak istedii hediyelerin onun kendi seviyesinde bir kimseden bekledii eyler olduunu bildirdi ve kendi adna verecei hediyelerden kralnn haberi olmadn ilve etti. Kendisinden emir alnan Vezir-i zam'n yanna birok kere gidi gelilerden sonra, khya IV. Mehmed iin elli bin liralk bir elmas istedi. Eli bunu mbalaal bularak kabule yanamad. Kara Mustafa Paa ile yarm saat kadar meseleyi gren khya on bin ek deerinde bir elmasla yetindi; eli yine yanamad. Khya tercmana: Bu takdirde, dedi, elinin ayaklarna kapannz, zira, Osmanl teb'as olmanz sfatiyle,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

hediyenin deerini kendi gelirinizle siz tamamlayacaksnz. Ertesi gn gmrk mdr hediyeyi gzden geirmeye geldi. Eli deeri mkemmelletirmesi iin ona yriyeten elmaslar verdi. Mdr iin hazrlatt yemein sonunda, ktip, elilik idarecisi ve elilik tercman, on hizmetkrn tad hediyelerle Sultan'n huzuruna kmak zere yola ktlar. Sultan onlar sahildeki kknde olu ve saray ileri gelenleri de hazr bulunduklar hlde huzura kabul etti. Sultan'a sunulan hediyeler, bir mcevher muhafazas, sanatkrca oymal iki koltuk, gm ereve iinde bir Venedik aynas, be konsol saati, bir Goblin hah, ipek, kadife ve ar Venedik eidinden birok kumadan oluuyordu (27 Mays 1682 - 20 emzi'l-evvel 1093). Yalnz kymetli talarn deeri 90 kese tutuyordu, dier eyalarmki otuz keseye varyordu. Hepsinin deeri 60 bin kurutu 86. Birka gn sonra khya 87, eliye yazl taahhdnmesi-ni iade etti. Sylendiine gre, elinin gayretli davran Sultan'n houna gitti ve onun bir portresine sahib olmak istedi 88 89. Venedik Elisinin Kabul

AbdJ Paa, f. 101. Raid, I, f. 97. Flassen ne verilen eylerden, ne bun-lann saysndan, ne de nerede verildiinden bahsetmektedir. Rycaut, p. 284, pekein defterini on be bin lira olarak belirtmektedir. Benetti'nln Seyahati, H, s. 76, R^sid ayn zamanda Fransa kral tarafndan Sultan'a bir zr dileme mektubu gnderildiini zikretmektedir. 87 Hammer'in kahya diye bahsettii devlet memuru Sadaret Kethdas olmas gerek (.N.). 88 Flassen, IV, s. 41. Bu, az geree benzemektedir; bununla beraber imkansz da deildir. Geroyoldi tarafndan anlatlan ran'la mzakere, s. 242 ve 255 ve Alibi Mali blgesinde G.S'nin teslimi gln faraziyelerdir. 89 Osmanl tarihlerinin verdii kyaslamah bilgiyle Hammer'in verdii bilgiler arasndaki fark, bilhassa bu Sakz Facias'nn diplomatik temaslar ksmnda iyice belirmektedir. Osmanl tarihlerinde bu husus u ekilde anlatlmaktadr: stanbul hkmeti derhal donanma sev-kedip meselenin siyaseten halline kadar Fransz filosunun oradan ayrlmasna mani olmu ve Fransa sefiri Kont Joseph de Guilleragues SadaretKethudas tarafndan tekdir edildikten sonra Veziriazam'n huzuruna celbedilip XIV. Louis'nin derhal tarziye ve tazminat vermesi istenmi, sefir kaamakl cevaplar verdii iin hapsedilmi ve nihayet kraln tarziye ve tazminat verecei hakknda bir Temessk-se-net imzalamak suretiyle serbest braklmtr. Bir mddet sonra XIV. Louis'den Pdiha kendisinin bu vak'adan haberi olmad hakknda bir tarziyename ile 90 keselik cevahir ve 30 keselik muhtelif hediyelerden mrekkep cem'an 60 bin kuruluk eyy- nefise geldikten baka, donanmayla Sakz'da bulunan Kapdan- Derya Bozuklu Mustafa Faa da bombardman tahribatnn kefine gre amiral Duques-ne'den tazminat ald gibi lenlerin diyetlerini de tahsil etmitir. Grld gibi, Hammer Osmanl hkmetini lenlerin davasiyle alkasz bir tavr iinde tasvir etmektedir. Ayrca donanmann Fransz filosunu meselenin siyasi ve tazminatla alakal taraf halledilmeden Umandan ayrlmasna msaade etmediinden de hi sz etmemektedir. Sakz Facias, Hammer'e baklrsa sanki Osmanl devleti tarafndan Fransa'dan pekeler almak iin smrlmtr. Bylece Trkler bir devletleri bulunduundan bile phe edilecek bir smr ha-vasi iinde gsterilmilerdir. Ayrca, Osmanl kaynaklarndan alnan bilgiler Fransa'y kltmemekte, hadise karsnda devlete ve kanunlara uygun davranlaryla aksine bytmektedir. Ayrca, Osmanl devletinin kuvveti ve kudreti dnld takdirde Fransz elcisinin Veziriazam'n karsndaki davranlar zaten gerekle alakal grlemez. Ayrca, Fransa'nn devlet anlaym da iptidailetirmektedir (.N.).
86

Sayfa

40

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Fransz elisi Guilleragues ve Venedik elisiyle yaplan grmeler, Osmanl mparatorluu yllklarnda u balkla yer ald: Fransz elisi ile Venedik balyosunun sigaya ekilmeleri 90. Kan-diye savann nc ylnda, bu ehrin zabtna kadar Saint Marc anlam 91 uurunda sadakatle arpm ve cumhuriyetin himayesine snm olan Zara civarndaki Morlaques'lar 92 bar yapldndan beri komular Trklerle dmanlk durumunda bulunuyorlard. Zemonico'nun almnda Bosnal bir efin bir Morlaqe airetini oradan kovmak istemesi, kanl bir arpmaya yol at. Venedikli vali dzem korumak iin elinden geleni yapt ve senato kkrtclarn cezalandrlmalar emrini vermiti. Bununla beraber frsat, Raguzallara yapt gibi Venediklileri de kendi tyin edecei bir vergiye tbi tutmak bakmndan Kara Mustafa Paa'nn istismara almas bakmndan fazlasiyle ekiciydi. Eski balyos Cuirano'nun yerini alan ve bu diplomatik grevden Osmanl edebiyat zerine ilk defa yaynlanan 93 ant bir eser b~ rakan Giovanni Battista Donado Bb- li'nin taleblerini susturmak maksadiyle Sultan iin yz yetmi bin, Vezir-i zam iin yirmi be bin ve Hseyin Aa iin yirmi bin eky gzden karmak zorunda kald. Bununla beraber, bu olup bitenler hakknda bilgi vermek zere arld Venedik'e gitti; zira, elilerin yabanc dev* let ileri gelenlerini rvetle elde etmelerine izin veren Venedik Cumhuriyeti, bu resm demeleri yapmalarna msaade etmiyordu. Avusturya Elisiyle Mzakereler Girit savann yirmi be yl srdn grm olan ve son Cehreyn malubiyetinin kuzey devletlerine taarruzun tehlikesi zerinde aydnlatt Kara Mustafa Paa, Venedikliler ve Ruslara saldrmakta pek phe edilecek bir taraf grmyordu. Ancak Avusturyallara dmanlk besliyor ve bu dmanl uzun zamandan beri sahte dostluk gr altnda gizliyordu. Edirne'de yaplan ve Avusturya elisi Khunitz ile reisefendi (Dileri Nzn),
Hammer sigaya ekilmek yerine (muahaza) kelimesini kullanyor. Bunda da Raid'in bu kelimeyi kullandn rneiyle veriyor: I, f. 95. Bununla beraber kelimenin tekdir ve ceza ile alakas bulunmadn belirtiyor. 91 Venedik bayrandaki alametler (.N.). 92 Dalmaya taraflarnda oturan Romen kkenli ve Slavca konuan bir toplum. Bizde yanl olarak Karadallar eklinde evrilmektedir (.N.). 93 Della Letteratura del Turchi osservazioni fatte da Giov. Batista Donado Senatr Venet. fu Bailo in Constantinopoli (Trk edebiyat zerine Giovanni Battista'nn m&hadeleri. stanbul'da Venedik Balyosu) Venedik 1688.
90

Sayfa

41

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Beyliki (Nazr yardmcs) ve Bb- li tercman Maurocordato'yu biraraya getiren, yenilenmesi gereken anlamalarn madde madde gzden geirildii alt toplant, Maurocordato'nun ihtiya duyduu birok eseri istei zerine Viyana'dan getirttii halde, hibir netice vermedi (1681) 94. Kral Unvanyla Flek'e Yerleen Toekoeli'nin Elilii Bu mzkereler srasnda Sultan Edirne'den stanbul'a dnm ve dn srasnda Vezir-i zam'la Avusturya elisi tarafndan yakndan takibedilmiti (12 Mart 1681 - 21 Safer 1092). Sultan'n geliinden ksa bir sre sonra Galata'da yz ev yand 95. Bir hafta sonra Kanije Alaybeyi gelip Hrvatlar, Macarlar ve Almanlar ikyet etti (7 Nisan 1681). Ayn ayn 14'nc gn Transilvanya murahhaslar Ladislas Secha ve Ladislas Vaida geldiler ve Apafy'nin itibrn vatandalarnn tesirine ve rakibleri Csaky ile Zolyomi'ye kar Bb- li nezdinde desteklemek zere hatr saylr bir miktarda para getirdiler. Vezir-i zam, Avusturya elisiyle srdrlen mzkereleri ksteklemek mksadiyle Macaristan topraklarna yaplan tecvzler dolaysiyle yirmi yldan beri ileri srlen ikyetlerin bir listesini karttrd. Buna karlk Avusturya hkmeti, itaatleri kuvvet kullanarak salanan sekiz yz kasabann listesini sundu ( 26 Temmuz 1681). Neuhausel blgesindeki bu kasabalarn mlkiyeti hararetli bir izaha yol at ve anlamazln zel bir komisyona havalesi de Avusturya elisi Khunitz tarafndan teklif edildi. Reis Efendi ile drt gn sren bir grmeden sonra, Koewar dolaylarndaki kasabalarn, uzaklklar gznnde tutulunca bu ehre bal olduklarnn iddia edilemeyeceini isbatlad. Avusturya elisiyle Reis Efendi karlkl ikyetlerini belirttikleri srada, Macar silerinin ruhu olan Emeric Toekoeli Macarlarn Almanlara kar yz ikyetini yaynlyordu 96; fakat, bayraklar Allah ve Vatan kelimelerini tarken, kendisi slmiyetin bayraklar altna smyordu. Yln son gnlerinde Ghizi, Redin ve Dumoghi adlarndaki murahhasn stanbul'a geldikleri grld 97; mteakib yln dokuzuncu gn, muhteem bir huzura kabul msaadesi elde ettiler.

42
Sayfa

Tercman'n istedii eserler: Aldobrandino L'&toria del Guazza, et gualche opera di medicina nova. De Khunitz'in Edirne'den 1681 Ocak aynda yazd mektup. 95 Khunitz'in Rapor'u bu tarihi iaret ediyor. Raid'de hibir iaret yok 96 Histoire d'Emeric, kont de Toekoell, s. 97. Cologne, 1694. 97 Khuniz'in Raporu; tarihi 1681 Aralk. Bir baka Rapor'da bunlar Ghe-zen. Radi ve de Timon olarak zikrediliyorlar; baka hibir yerde bu hususta kayd yok.
94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Kara Mustafa Paa'ya hitaben Toekoeli tarafndan yazlm yaltaklann birok mektup vardr. St. R.'de Apafy ve dier Macar ileri gelenlerinin mektuplaryla bir arada bulunmaktadr. 99 KourottM Kiral, Rad. T. f. 97.
98

Sayfa

43

Maiyyetlerinde bulunan kiiler arasnda kyafet deitirmi bir ciz-vit rahibi dikkati ekiyordu (9 Ocak 1862). Apafy, murahhaslar kuruluu aracl ile stanbul'da, Merkez Macarlar diye anlan gay-rimemnun Macarlarn ikyetlerini destekledi. Nasl ki, stanbul'da Bb- li'nin eik tozlarn 98 itaatli esir davran ile pm olan Emeric Toekoeli de Kruczeslerin kral diye anlyordu 99. Sylediimiz gibi bayraklarnn zerine: Allah ve vatan iin dvizlerini yazm olan ve Trklerin bayraklar altnda arpan Macar sileri Hristiyan imnnn savunucularn alaya alyorlard ve hatt kendilerine verilen Eruczes ad da gzel Hallar adnn bozulmu ekliydi. efleri olan ve o srada yann iek anda bulunan Macaristan tahtnn hak iddia edicisi Emeric Toekoeli, Ra-koczy'nin dulu Helen Zriny'ye byk bir ak duyarak onunla evlenmek istedi; ayn zamanda, Vezir-i zam'a Bb- li'nin hkmranlna boyun emek teklifinde bulunuyordu. Haziran aynda merd vatansever Zriny'nin kzyla evlenmesini kutlad (14 Haziran 1682). Temmuz aynda Bb- li ile Avusturya mparatoru arasnda bang aracl yapmak istedii rolnde grnerek Ofen Valisi brahim Pa-le ile mzkerelere giriti. Bu durum, vezir rtbesi tayan brahim Paa'nn Avusturya mparatorundan haddi hududu aan taleb-lerde bulunmasna yol at: Avusturya mparatorundan Macaristan'da yirmi yedi yl nceki durumu yeniden ilerlie koymasn istedi; Sultan'a yarm milyon filorin tutarnda vergi verecek, Leopolds-tadt ve Guta kalelerini ykacak, bir af ilniyle silere btn mallarn ve snrsz bir din hrriyeti verecekti; bu talebler reddedildii takdirde, Bb- li Toekoeli'ye verdii bertn maddelerini yerine getirecekti. brahim Paa, Kruczesler kralm desteklemek greviyle Seraskerlie atand: Bu yeni grevinde, Bosna Valisi Abdurrahman Paa (eski Kahire Valisi), Rumeli Belerbeyi Kk Hasan Paa, Tamevar, Valisi Seyd-zde Mehmed Paa, Erlau Valisi Osman Paa, Warad Valisi Marologli Mehmed Paa, Silistre ve Nicopolis san-cakbeleri Yenieri Tugenerali (somuncuba) ve bu asker gten on sekiz alay ile Sipahilerin son iki bl, Transilvanya Kral Michel Apafy, Serasper Paa'nn emrine verildi. Birleme yeri Pete ovas idi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Trk ordusu oradan Keresztes ovasna, oradan da kalesi Saja nehri kysnda bulunan Onod'a gitti ve gn sren muhasaradan sonra kale zaptedilerek yakld. Kaschau ve Eperies ayn kibete urad. brahim Paa ve Toekoeli mterek hareketlerini Pest'de srdrdler ve da ehirlerinin ileri karakolu, tabiat ve insan eli tarafndan tahkim edilmi Flek nne vardlar. Burada kayalara kuyular, bir barut deposu ve sava esirlerinin kapatlmas iin byk barnaklar oyulmutu. Buras Bb- li'nin himayesindeki Franois Bebek tarafndan tahkim edilmiti; Szecsen sancakbeyi Hamza Be buraya bir baskn hareketiyle girmi ve mparatorluk kuvvetleri 35 yl sonunda burasn tekrar ele geirmilerdi (1593). Boskai onu alk yznden zaptetmiti (1605); onun peinden Gabriel Bethlen (1619) ve George Seczy (1621) kaleyi almlard. Rakoczy kaleyi netice alamadan muhasara etmiti (1645), On yedi gn sren bir savunmadan sonra Flek, Etienne Ko-hary'nin kendini adamasna ve sarsjmaz sadakatine ramen, Trk ordusuna kaplarn at (29 Eyll 1682). Emeric Toekoeli, Flek kalesi srlar iinde sanca, tular ve geen Austosun onunda kendisine krallk payesi tevcih eden berti ald. Bylece, Osmanllarn Macaristan'a kabul ettirdikleri yeni kraln esiri olan Etienne Kohary, onun yzne kar vatanna ihanet ettiini, Macaristan'n yzkaras ve Trklerin alak esiri olduunu syledi. Flek ykld ve Kschau, Kruczes'lerin 100 krallna verildi 101
Kascha Kourrouss Kiraline hsan lendi, Raid, I, f. 98. (Hammer cmleyi Fransz harfleriyle alfabetik olarak bu ekilde yazm .NJ. 101 Bu olaydan ne Macaristan Tarihleri, ne Fessler bahsediyor. Bu deerli vesikann (Ar. I. R.) kelimesi kelimesine tercmesi Macar htillleri Tarihi'nde, s. 100, ve var-hmdan bahsedilen ve Fessler'in kopya ettii IX. s. 510, muahedenin shhati phelidir. te gerek muahedenin tercme edilmi metni: Burada Sultan'm iareti: Hakan Sultan olu Hakan Sultan, Hakan Sultan 1b-rahim olu, dim muzaffer Hakan Sultan Mehmed. mparatorluun asil ve ilh iareti ve fetihle saadeti yayan ve dnyay ssleyen Hakann parlak imzasn tayan emri ilh ve ebed yardm ve destekle u yolda beliriyor: Ebed kaadir-i mutlak ve her hkimiyet ve kudretin sahibi, iyiliklerin donatcs ve her trl eyin stnde olan ve eiti bulunmayan yce Allah asl ahsm adaletli krallarn bana yerletirdiinden; hkimiyet gheylnnn dizgini ellerimde bulunduu ve fetihler meydannn elvan irdeme gre hareket ettiinden; kader misli kesip bien klcmn parlts hkimiyet mi-kmn aydnlattndan ve zerinde yaanan dnyann drtte elimin itaati altnda bulunduundan, dnyann sathn rten yapraklan mhrmzle ssledik ve hkimiyet ve kudretimizin mhrn basdk ki, bunun iin Allah'a krler ederiz. Bu, dnya ahlarnn vlmeye lyk ve ehinhlar tarafndan muhafaza edilmi bir dettir ki, btn kral ve hkmdarlarn kutbu ve zabt-u rabt ve kudret sahiplerinin sna olan Bb- li'mizin eiinin tozuna yzlerini srenler her zaman mkemmel bir huzur ve gvenden yararlanrlar ve hibir tehlikeye mruz kalmazlar. Bu sebeblerle Sultan Hakandan kan (sdir olan) bu ilh imzann ve bu asl ba-rtin taycs. Hristiyan halk prenslerinin zaferi olan, Hristiyan bykleri arasndan seilmi, nasrn cematin ilerinin dzenleyicisi ve zafer ve kudretin delillerine sahib ve sonu iyi olas! Toekoeli Emeric Kelirmarck (?) Bb- li'mize, btn istenenleri ve ball tam bir samimiyetle anlatan, bize hizmet ve itaat irdesini bildiren bir adam gnderdi. Bu adam, ToekoelTyi, mparatorluk hazinemize her yl 40.000 kuru verilmesi karlnda, Macaristan ve buraya ait ehirler ve
100

Sayfa

44

Byk Osmanl Tarihi ki Ahdiler

Cilt12

Joseph von Hammer

brahim Paa ve Toekoeli Pest'de birliklerini topladklar srada, tular, daha sonra kendisinden bahsedilecek olan Avusturya mparatorluk murahhas Caprara'mn stanbul'a gelmesi ve teebbslerde bulunmasna ramen, Macaristan'a sava ilm iareti olarak, Davutpaa ovasnda mutd. trenle dikilmilerdi (6 Austos 1682 -2 aban 1093). Kruczes'lerin (Macar silerinin) kral iin savam olan Bosna Valisi Abdurrahman Paa Caminiec valiliine atand ve ada, vezir Sadret Kaymakam ve tarihi Abdi Paa vali olarak Basra'ya gnderildi. nemli olaylarn merkezi olan stanbul'daki ikametiyle birlikte bu Paa'nn yazmakta bulunduu deerli tarihi de sona erdi. yle grnyor ki, gerek btn olaylarn merkezinden uzak olmann eserini bitirmek iin gerekli ve doru olaylar salamasna elverili olmayaca korkusundan, gerekse Vezir-i zam'n tek sebeb olarak grevinin ifsnda ok insanca ve ok adaletli davranmasn bu tyine esas tutmas karsnda IV. Mehmed'in bir ey yapmamasna gcendiinden ve Sultan'n varlndan uzakta onun saltanatnn olaylarn yazmaya devam etmek istemedi. Kaymakam olarak yerine eski Haleb Valisi Mehmed Paa atand. Rus Elisi Sultan, atalca ve Yapac'da avlanarak dokuzuncu defa Edirne'ye gitti. Bir Rus murahhas gelip ar Feodor Alexiewich'in ldn haber verdi ve Edirne'de kendisine vaadedilmi olan bar ve ittifakn te'kidin istedi. Bu olaylar arasnda zmir zelzele 102 felketine urad; binlerce kii hayatn
skinlerinin ve muhafaza altndaki mparatorluumuzun himyesi altnda bulunan Transilvanya ve onun her zaman gzde hizmet verenlerimiz arasnda saydmz tab'as-mn hkimiyeti ile donatmamz rica etti. Ricas kabul grd ve kendisi (Toekoeli), itaatli kral olarak davranmas, itaat yolunda yrmesi artiyle, 6 aban 1093 tarihinde, Orta Macaristan ve buraya bal yerler hkimiyeti ile donattk. Dolaysiyle ona gecikmeksizin bu ferman ve itaati art koan bu berat gnderdik, emir ettik ki, zikredilen ahs (Toekoeli) Orta Macaristan ve buna bal ehirlerin ba olsun. Muahede metninde zik-' redilmi olduu gibi, Bb- li'mize hizmette devaml olduu ve mparatorluk haznemize her yl kararlatrlan 40.000 kuruu gnderdii takdirde Macaristan halk hkimiyetine verilmi olsun; sava ktnda kuvvetleriyle birlikte kendisine bildirilen yerde mde bulunsun ve mparatorluumuz hizmetinde hibir husus ihml edilmemi olsun. Btn Orta Macaristan halk onu hkimi bilsin ve btn ilerinde uslne uygun olarak ona bavursun; bir hkmdarn erefini tekil eden emirlerine noksansz bir ekilde uysunlar; ona kar gelmeyi dnmeden emirlerine itaatli bir ulak tutsunlar; ad geen (Toekoeli) hkimiyetimize boyun eici kalsn ve adalet tahtmzn dibine devletin durumu zerine yazl tezkireler brakmay asla ihml etmesin. 6 aban 1093'-de (10 Austos 1682) yksek hkimiyetimizin payitaht stanbul'da tanzim klnd. 102 talyanca bir kaynak l saysn 15.000 gsteriyor. Hammer buna bir sfr fazla diyerek itirazda

Sayfa

45

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kaybetti. lenler arasnda Fransz konsolosu ile skenderiye ruhan reisi de vard. Yangn Ve Bir Kuyrukluyldzn Grnmesi Ksa bir sre sonra bir kuyrukluyldzn grnmesi ehir sakinlerini dehete drd; nihayet ifte bir yangn zntlerinin zerine eklendi. Ate, ehrin gbeinde Tavanta 103 denilen yerde infilk edince kvlcm Sultan Bayezid Cmiinin sol minaresine srad ve minare bu dehete drc aydnln ortasnda bir sigara misli yand 104. Galatada bir kurun deposu be gn sreyle iinden yand; sonunda alevler duvarlardan atya sraynca, btn bina kl hline geldi (5 Mart 1683 - 6 Rebil'evvel 1094). Ertesi gn asl oca Tahta Kap 105 da olan ate Sleymaniye'ye srad ve sal sollu binden fazla evi yok etti. Bb- li ile Rusya ve Polonya'nn (bu murahhas valye Proski idi) 106 iki murahhas arasnda mkemmel grmeler devam ettii srada, 1682'de byk Kuyrukluyldz, Bykay burcuyla Kkay burcu arasnda grnd ve bu olay Avusturya ile savaa girilecei yolunda yorumland 107. Caprara Murahhas Heyeti Maslahatgzar Hofmann'm ni lmnden sonra Avusturya mparatorluu onun yerine Kont Albert de Caprara (generalin kardei) *yi atam ve Kont kalabalk bir maiyyetle stanbul'a hareket etmiti (3 ubat 1682). Kontun maiyyetinde dierleri arasnda, yeeni, marki Buoi de Bologne, gen Kont Thomas Nadaydy, Kont Jo-seph Schlickh, altm yanda ve Avusturya murahhas sfatiyle tercman Henri Woghin, drt ruhan (bir cizvit, bir aznlktan, bir fransisken, bir chanoine), dil bilen iki gen ve iki zel sekreter, biri yabanc deyimler iin, Hollandal Belloti, dieri eliliin bir Rela-tion'unu yaynlam bulunan, ifreli muhabertla grevli talyan Benaglia 108. Kont Caprara, Ofen'de brahim Paa tarafndan 109 sekir* bir
bulunuyor. Kaynan ad yok, sadece cmle ftlnn (.N.). 103 Hammer bu semt adn sadece Almanca harflerle yazmakla yetiniyor (.N.). 104 Ol ebistan fezeye bir em'i furuzan oldu. R&gid, I, f. 98. 105 Sleymaniye'ye' doru tahribat yaptna gr, yangnn kt yer Tahtakale veya asl adiyle Tahtelkale olmas gerek (.N.). 106 Benetti, II, S. 216. 107 Benetti, II, S. 217-220, bu olay teferruatyla anlatyor. 108 Grafen Albrecht Caprara, von Benaglia.-S. S.

Sayfa

46

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

trenle karland. Paa Avusturya heyetini karlamak zere, Trk detine gre iki yanlarnda kl ve silahlklar asl bulunan on drt at gnderdi. Caprara ile grmelerinde brahim Paa, kahve, erbet, buhur ve gl suyu sundu. Bindikleri gemi Belgrad'a yaklarken ehri grmek maksadiyle geminin kapdan kprsne kan Caprara Tuna nehrine dt ve kaza, eliliinin alaca netice bakmndan iyiye yorulmad. Bykekmece'den ayrlrken Avusturya elisi tercmanla birlikte 110 gelip karlad. Bo-az'm Avrupa kysndaki Kurueme'de kendisine tahsis edilen ikametgha indi (12 Mays 1682). Vezir-i zam'dan elde ettii huzura kabul resmi unvanna yarar, ve Kara Mustafa Paa'nin 111 mizacna uygun bir ihtiam iinde geti. Sultan'm bahettii kabul resmini ise birliklerin cretlerinin denmesi, Yenierilerin yemek yemelerinin grlmesi izledi. Yenierilerin pilava kak alarken gsterdikleri canllk, dman zerine vanlarmdaki aceleciliin' tam benzeri olarak grnd (9 Haziran 1862). Ana dili talyanca ile grevinin yeni bir savan ktlklerini nceden bildirmek olduunu syleyen Caprara mtrekenin yenilenmesi talebinde bulundu. Sultan: Pek iyi, pek iyi! 112 karln verdi. Vezir-i zam'n az kelimeyle aklad bu cevab Bb- li tercman uzun bir yorum eklinde nakletti. Zira, eliler tarafndan hkmdara hitaben sylenen nutuklar tercmann yapt bir zetle Vezir-i zam'a bildiriliyor, Vezir-i zam bunlar daha da ksaltarak Sultan'a arzediyordu; hkmdarn syledikleri ise Vezir-i zam'n aznda daha geniliyor, tercmann dilinde ise daha da genilik kazanyordu. Mlakatn sonunda Caprara ve miyyetini oluturan yetmi kii iin bin ars-lanl ek aylk tahsisat verildi. mparator Ota On drt gn sonra Reis Efendi, avu-ba ve Yenieri aas ile ilk defa grt (22 Haziran 1682). Bu ilk grmenin taraflarn yaklamalarna ikincisinden fazla yardm oldu; birincisinin sonunda Viyana'ya bir ulak gnderildi; fakat ikinci grmeden sonra, maslahatgzara yeni bir ulak gndermek hususunda yasak emri geldi (7 Temmuz 1682). Transilvanyal
Benablia'nn Helation'u, Viyaaa'ya dnnde imparatora tamamiyle farkl. Bu Relation Ktphane I. Hist. prof.. No. 408'de bulunmaktadr. ' 110 Marc Antonio, Janackl Porphrit ve Georgio Cleronome, Beneglia, S. 43. 111 Beneglia. S. 51. 112 Pek ey. pek ey (Hammer'in dipnotunda aynen .N.). Caprara ve M. de Khunitz tarafndan ortaklaa yazlan rapor.
109

Sayfa

47

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

murahhaslar Balthasar Markhasi ve Sigismond Boier ve Bb- li'ye, Apafy'nin kendi topraklan dna kmasn yasaklamas iin byk miktarda para sunan Wesselini'nin gnderdii Luilock 1682 ylnn banda stanbul'a gelmilerdi. Bunlar, anlamazlk 113 ateini bsbtn alevlendirmek bakmndan nibir frsat karmayarak Avusturya eliliinin gayretlerini felce urattlar (6 Austos 1682). Bununla beraber Toe-koeli'ye krallk bertnn gnderilmesinden drt gn sonra Davut-paa'da tular dikildi. Belirsiz birka szle maslahatgzar tatmin edildi. Osmanl mparatorluunun hametim aa vuran bayrak enliklerinde, Valide Sultan'n cenaze treninde bulundu. Nihayet Sultan'n muhteem alayn Edirne'de knda 114 (6 Ekim 1682); bu arada Sultan'n otann drt blme ayrldn grd. Bunlardan birincisine (Adalet Kk) 115 deniliyordu. Sultan, Adalet Kk'nden asker geit resimlerini ve idamlar seyrediyordu. Kk iek resimleriyle ssl balklar bulunan altn yaldzl stunlar tutuyordu. On iki basamakla klan bu kk, imparator otann birbirine bal teki blmnden tamamiyle mstakildi. Bu dier daireden ilki kubbe eklinde sekiz stunun meydana getirdii divan salonu idi. Bu stunlar kadife kaplyd ve etraflarndan altn ve gm saaklar sarkan iek vazolariyle sslenmiti; her tarafta Arapa, Farsa ve Trke yazlm yazlar pa-rldyordu. Ortada zengin acem hallar rtl bir kerevet grlyor ve bunun zerinde, kk stunlar ve ipek yastklanyla taht ykseliyordu. Nihayet bomba eklindeki yatak odas iten iekle am kuma ve dardan krmz kadife kaplanmt. Yatak samur krklerden yaplmt ve st ksm altn pike kubbeliydi 116. rt ve yatak muhteem bir ekilde nakl mavi kadifelerle kaplyd. Yerde deve ynnden hal rtlyd. Bu odann nnde silahdr 117. bekliyordu. Bu daire ve Adalet Kk, eski bir kale duvarna benzeyen ve girintileri mazgallarn 118 baarl bir taklidi olan bir blme ile kapanmt. eyrek mil uzunluunda bir ak .da maiyyet hizmetkrlarnn, mutbak ve ahrlarda alanlarn kaldklar otuz adr ykseliyordu.
Bu anlamazlkla alakal bilgiler Viyana arivlerinde bulunmaktadr. Benaglia, S. 85, bu kn tarihi 8; Benetti, II, S. 10, k tarihi 6, ve S. 10, k tarihi 6, s. 25, k tarihi 10 Ekim. Osmanl tarihleri bu tarihi kaydetmiyorlar. 115 Adalet Koeschki, italyan detine uyarak Trk isimlerini bozan Be-netti'nin yazd gibi Adil Chioschi deil. 116 Benetti de bu tarifi vermektedir. IV, S. 20 117 Benetti, S. 21. 118 BenagUa ve Benetti tasvirlerine bu Adalet Kk'yle balyorlar.
113 114

Sayfa

48

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Gn doarken ordugh kumandan Paa, iki cepheden yryen sekiz bin Yenieri nnde iki tula yry balatt. Bu askeri birliin subaylar (sakalar) atlyd ve her bln ardndan yzba (orbac) geliyor ve onun yaklat bir zincir veya gm kakla-rm akrts ile haber veriliyordu. Atl albaylar gzalc zrhlar giyiyorlar ve sarklarnda balkl kuu tynden ay biiminde bir sorgu bulunuyordu. Bir yay ve sadakla 119 silahlanmlard; her birinin ardnda khyas 120 ve tfek taycs, bir seferde ok lzumlu iki yaveri vard; hemen ardndan iki tu ve ipek bayrakla Yenieri aas geliyordu; Aa'y omuzlarna leopar postu atlm elli gnll takib ediyor, bunlar yalar yirmi, yirmi drt aras zrh gmlekli ve balarnda parlak miferler bulunan, krmz ipek elbiseli omuzlarnda zengin ilemeli sadaklar tayan, ellerinde bam-bo mzraklar bulunan maiyyet hizmetkr takib ediyor; bir dier elli maiyyet hizmetkr tfeklerle silahlanmt. Drt sancakdr beyaz, yeil, krmz ve sar bayraklar tayorlard. Muzkaclar arasnda, alt flt, alt davulcu, drt alparac dikkati ekiyordu; saylan otuzdan fazlayd ve hepsi de at zerinde yol alyorlard. Pelerinden tersane erleri, Kapdan Paa krekileri ve yirmi drt saka ve bunlarn pelerinden herbiri otuz topu beraberlerinde gtren, drt birlie ayrlm bin topu geliyordu. Bunlar 50 kollukusu (yaver), iki krmz, bir yeil bayra ile Topu-ba (topu generali), Kaymakam brahim Paa'nm aalar ve mzraklar, oklar, sadaklar ve' miferlerle silahlanm maiyyet hizmetkrlar, herbiri-ne yirmi yaya mzrakl 121 yk atlaryla birlikte sekiz zrhl svarinin refakat ettii krk mteferrika veya tmar sahibi 122 balarnda tren sarklar 123 bulunan, beyaz kaftanlar giyinmi, her birini mzrakl, oklu, kalkard, yan taraflar zengin zrhlardan grnmeyen atlara binmi maiyyet hizmetkrlarnn takibettii krk mabeyinci geliyordu. Bunlardan sonra gzde vezirin maiyyeti olarak samur krkler giyinmi, muhteem hal atlar zerinde, gm zengilere basan ve ellerinde ayn mdenden kantarmalar bulunan krk aa grlyordu; bunlar yk atlar ve zengin donatmh otuz maiyyet hizmetkr takib ediyor, gzde vezirin khyas mavi ve krmz gnderlerin ucunda taman iki tu, kalkan eere ilitirilmi, kl ve silahlar yan taraflarnda asl, hepsinin koum takm birbirinden zengin ve seyislerin
Terkescn, bu kelimeden talyanca Turcasso kelimesi karlyor. Mataradji; Beneditti'ye gre, Matarazi ve Toufendji. Benetti'nin iddia ettii gibi Turferzi deil. 121 Pichieri. 122 Moutterferacha, cioe lanze spezzate, S. 17. 123 Benetti'deki gibi Mouzelvire deil, Moudjewese.
119 120

Sayfa

49

Byk Osmanl Tarihi

124

Cilt 12

Joseph von Hammer

yedeinde yedi atla ilerliyordu. Bunlarn hemen peinden Reisl-kttablk azalarnn, Devlet ras iki ktibinin 125 hazne ktibinin 126, yirmi be kiilik br musiki takmyla getikleri grlyordu. Daha sonra geenler, balarna krmz balklar giymi ve omuzlarna eitli kularn kanatlann takm, garib grnleri olan deliler yahut gnlllerdi: Bunlar samur krkler ve ularna yeil, beyaz, san ipek pskller taklm gnderler tayor, gnll 127, yni cesur denilen tekiler ise karmen krmzs elbiseler giymilerdi ve evvelkilerden farklar balklarnn yeil olmasyd. Onlardan sonra yine Macarlarn giydiklerine benzeyen kalpaklar olan deliler geliyordu. Yalnz bunlar ok uzun samur krkler giymilerdi. Bunlarn hemen peinden Vezir-i zam'n grlenlerin en kalabal, en parla olan maiyye-ti gemeye balyordu. Bunlarn arasnda tfek, kl ve kalkanla donatml yetmi atl sekban, yirmi drt maiyyet hizmetkr, iki yz konas subay, unvanlar eski tran krallarnn saraynda bulunan Orozanges'larnkine 128 eit iki yz yksek rtbeli aa, her birine bambo mzraklar tayan otuz maiyyet hizmetkrnn refakat ettii Vezir-i zam'n krk aas Vezir-i zam'n limon renkli elbiseli, srma ilemeli benzer savaklar olan, bindikleri atlarn zengileri ve kantarmalar gmten krk be maiyyet hizmetkr; her biri ayr renk niforma ile seilen ve yz yirmi be seyisin takib ettii, alt birlik arasna datlm iki yz baka maiyyet hizmetkr, birincisini takibeden elli maiyyet hizmetkr, Kara Mustafa Paa'nn srma ilemeli savaklar giymi ve sancak tayan elli hazne aas; silahl alt niformal uak ve on iki avula evrelenmi olarak Khya (ileri Nzn); nihayet Vezir-i zam'n musiki takm dikkati ekenlerdi. Bu sonuncular Sultan'n gzetim yzbas ile yer tanzimcisi, yetmi mukataa mlzimi, uzun sanklan ve gml bastonlariyle yetmi yedi avu ve yirmi iki konak subay hukuk danmanlarnn, molla ve mderrislerin nnde ilerliyorlard; bu sonuncular drt av ustas ve ahin, akbaba, atmaca ve aylak 129 avc-bas takibediyordu; bunlardan sonra alemdar, sancak emri alklan ay-. yuka kan Halvetiyye, Celvetiyye,
Serradj. Benetti'ye gre, S. 20, Seraz. Tezkeredji (tezkireci). - 6 Reis-efendi. - Hazine Katibi. 126 Mehter. Benetti'ye gre, Mecteri. 127 Benetti'ye gre, Miongnouli. 128 Farsa kelime, Erzeng. Herod., VIII, 85. Trke bunlara Emikdar (emekdar) deniyor. Benetti bunlar iin Yagiburia Agaleri (Agaleri) demektedir. 129 ahinci. Benetti'ye gre, shinzi: akarci; Benetti'ye re, Zashaiffi. Osmanl imparatorluu, Tekilt Kanununa baknz, n, &, 31.
124 125

Sayfa

50

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Mevlevi ve Kufh dervileri ortasnda Hz. Peygamber'in yeil byk bayram tayordu. Bun-lann ardndan asiller 130 tarafndan seilmi reislerinin rehber-liginde, yeil sanklariyle Peygamber soyundan elli emr, elbiseleri deve ynnden on iki eyh, vaiz, yz elli avu ilerliyor, makamca en yksek, muazzam burma sanklan ile dikkati eken stanbul kads, Avrupa ve Asya byk kads 131 yryordu; sonra sada ve solda krk maiyyet adamlarnn korumasnda olarak gzde vezir, kaymakam - vezir geliyordu; iki vezirin balarnda etraflarnda gm bir denizdeki altn nehir gibi ylankavi biimde dolanan geni bir eridin doland muazzam sanklar (kallavi) vard ve yanlarnda khyalan, silah tayclar bulunuyordu. Samur astarl erguvan rengi bir krk giymi olan Vezir-i zam bunlarn hemen peinden, gzalc halleri bulunan bir at zerinde, zrh parltlar saarak ilerliyordu; atnn zengileri ve kantarmalar altn yaldzl gmtendi; krmz kadife elbiseler giymi, bellerinde altn baa kemerler bulunan yirmi be yaya hizmetkr kendisini takib ediyordu. Oda-ba (odalar bakan), Muhzr Aa Yenieriler albay ve Vezir-i zam'n ahs muhafzlar yzbas, ardnda, az bir mesafeden kendisini izlemekteydi; Vezir-i zam'n solunda beyaz krkler iinde ve muazzam sang bulunan Mft grlyordu; onun ardndan Yenierilerin generalleri geliyordu ve bunlardan biri ayn zamanda Sultan'n kpeklerinin muhafz idi 132 ve bu hayvanlara ait kenarlar srma ilemeli otuz rt, peinden gelen hizmetkrlar tarafndan tanmaktayd. Drt atl, terkilerine av iin yetitirilmi drt kedi (leopar) almlard. Onlan muhafz birliinden balannda altn ve gm yaldzl tyleri bulunan, belleri deerli allarla sklm, alt ksm ancak dize kadar gelebilen altn yaldzl ceketler ve bal botlar giymi altm mzrakl svari, ikier sral dzen iinde takib ediyordu; bunlann hemen ardndan ikier sral dzende muhafz birliinden drt yz oku geliyordu. Bunlann da balannda Yenieri albaylannmki gibi ay eklinde bir ty knts bulunan balklar vard; tren kavuklan gynai saray seyisleri altn yaldzl hailerle, ayn ekilde altn yaldzl ve fazladan, zmrd, firuze, yakut ve incilerle ssl eerler, kalkanlar ve silahlarla rtl
Nakib'l-eraf. Hammer, Asya ve Avrupa byk kads* derken herhalde Anadolu ve Rumeli Kazaskerlerinden sz etmek istiyor. Fakat bunlann bir deil iki ayr ahs olmas gerek (.N.). 132 Tournadfi (Turnac}. Benetti'ye gre, Tournas! (Turnas): Samsoundji; Benettfye gre, Saznorz; nihayet bu yazar Sagarci (Sagarc) yi Lu-gozzl yapmaktadr.
130 131

Sayfa

51

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

drt at getiriyorlard; bunlann zengi ve kantar-malar btn koum takm gibi altn yaldzlyd; iki takdis edilmi deveden biri Kur'an, dieri Kabe rtsnn parasn tayordu. Nihayet beyaz am kumandan ve gsnden on iki elmas ineyle tutturulmu ve arka taraf eteine kadar siyah samurla da-erlendirilmi paltosuyla Sultan grnd; kk mesafelerle yznn stnde ileriye doru fazla inen sarnn zerinde elmaslarla deerlendirilmi sorgu ykseliyordu; bir tarafndan Haseki aa (Bostanc-badan sonra gelen) ve dier tarafndan solak-ba elbisesinin kenarlarndan tutuyorlard; muhafz birliinden elli mzrakl ve elli oku etrafnda ylesine sralanmlard ki gnein nlarn yanstan o miferler ve dalgalanan tyler ortasnda kendisini evrelemie benzeyen k hlesi iinde yz bazen grnyor, bazen kayboluyordu. Sultan'dan hemen sonra yeil veya vaak derisi bir palto giymi olan ve o srada on sekiz yanda bulunan veliahd ehzade ilerliyordu ve sadece iki yaya hizmeti peinden gelmekteydi; bu geideki tevz Sultan tarafndan gelebilecek kskanl nlemek iindi; ehzadeyi, grevlerini belirten iaretleri bulunan elbiseler giymi krk i oda hizmetkr takibediyordu. Silahdr, tl-benddr 133 ve uhadar, Sultan'n klcn, sarn ve paltosunu tayorlard; bunlarn arkasndan dier odann hizmetkrlar, ba idarecileriyle birlikte ak-aalar ve saray baltaclar geliyorlard. Gei, altar at koulmu alt araba, bir byk tren arabas, kzlerin ektii on drt baka araba; nihayet Macar ve Alman mzrakl svarilerini andran (Uhlan) bambu mzrakl ve rzgarda dalgalanan tabur filamalan ile donatlm bin be yz Sipahi ve silahdr ile son buldu. Avusturya elisi ile murahhas, Sultan' ve Vezir-i zam', Reis Efendi ve avu-bas ile yl sonunda evvelkiler kadar neticesiz bir nc toplant yaptklar Edirne'ye kadar takibettiler (Aralk sonu 1682). Yeni yln balangcnda tular Edirne'de saray kapsna dikildi ve Macaristan'a kar sefer ald bildirildi (2 Ocak 1683). Sultan bu ay iinde atalca ve Yapac'da stanbul'dan hareketinden ncekine benzeyen byk bir av partisi dzenledi; bu mnsebetle drt bir taraftan alelade av hayvanlar misli otuz bin kii getirildi ve bunlara araziyi tarayarak avlanacak hayvanlar ortaya karmak grevi verildi; bunlarn

52
Sayfa

Benetti Dlbend kelimesini Jlbend eklinde vazyor. Rikabdar (zen-gi muhafz) ise Benetti de Reschiptar (reiptar) oluyor. Anaschtana-gasi Anectaraasi (anahtarlar muhafz), brikaas oluyor. Benetti'yi tenkit eden ve stelik Osmanl mparatorluu tekilat kanununu bilen Hammer'in de Almanca harflerle de yazsa, saray grevlerini yapanlarn unvanlarn hatAsz verdii sylenemez (.N.).
133

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

geimlerine yardmc olmak zere Gelibolu ile Filibe arasndaki kazalara yz elli bin ek vergi kesildi. Bu avda ancak bir domuz yavrusu, yedi karaca, otuz tavan vurulabildi; fakat av, yorgunluktan bitb den ok byk sayda avcnn hayatna maloldu. Bu av ylesine ldrc oldu ki, Belgrad reayas bu yolda mkellefiyete tbi tutuldu. lenlerin ce-sedlerini gren Sultan maiyyetindekilere yle dedi: phesiz bunlar gyabmda benim aleyhimde bulunacaklard, bunun cezasn nceden grdler. Ocak aynn ortasnda Sultan'm otalar ehirden yarm fersah mesafedeki ukuraym denilen yerde kuruldu (15 Ocak 1683). Bu otalar yepyeniydi ve evvelce tasvir ettiklerimizden daha muhteemdi ve yz bin ekden fazla deerleri vard. Fakat bilhassa sava hazrlklanndaki lks, Osmanl mparatorluunca o zamana kadar grlenleri glgede brakt. Bunda Vezir-i zam'n 134 kibir ve gururu kadar, Sultan'n bu sefere kadar grlmemi lde byk ve debdebeli bir haremle katlm olmasnn da dahli vard. Hatt askerler mrldanarak kadnlar ordusunun erkeklerinki 135 kadar kalabalk olduunu; IV. Murad'n seferlerine bir tek kadn va iki uakla ktn, imdi ise harem arabalarnn saysnn yz olduunu sylyorlard. Haseki Sultan'n arabas gm kaplyd ve tekerlekleri ayn mdenle sslenmiti. Arabalardan her birine koulan atlarn h ve koumlarnn astar kadifedendi 136. Vezir-i zam'n arabalar ve atlan daha az lks deildi ve Dr ile Key-husrev gibi ran krallarnn savaa soktuklar araba ve atlarn ihtiamn hatrlatyorlard. Hemen ardndan birbiri pei sra stanbul loncalar 137, meslek gruplar ve iiler Edirne'de boy gsterdiler. Bunlar hibir eyin eksik olmamas iin ordunun beraberinde bulunmak zere 138 Edirne'ye gitmek emrini almlard. Maskaralar ve hokkabazlar, bu gidite yrye ne'e katyorlard. Ertesi gn on bin Yenieri geit resmi yapt, sonra Sultan otaa girmek zere saraydan kt (18 Mart 1683). O anda yle iddetli bir frtna koptu ki, IV. Mehmed'in sar decekti, yahut gerekten dt, bu da iyiye yorulmad. Avusturya mparatoru Le"opold ve Polonya Kral ile savunma ve saldn ittifak yapld tarihe rastlayan 31 Mart gn Yenieriler karargh kaldrld ve ertesi gn Sultan Edirne'den ayrld. Avusturya murahhas
Relation, Caprara, imparatorluk Ktphanesi, f. 112. Caprara. Relation, f. 97. 136 Caprara, Relation, f. 95. 137 Caprara, Relation, f. 97 ve Benaglia, Journal de Voyage, s, 102. 138 Caprara, Relation, f. 97.
134 135

Sayfa

53

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Caprara Yenierilerin muhafazas altndaki maiyyetiyle birlikte" orduyu takib etti; zaten ona kar erefli muameleyi srdrmekten geri kalmadlar. Karargh kumandannn ellerine braklan tu ordunun nnde gidiyordu. Geilen ky ve kasabalardan ordunun ihtiyac olan un, saman, arpa ve adrlar tutturmak iin kazk alnyordu. Muhafzlar buralarda oturanlarn Sultan'n geiinden nce kamalarna mani oluyorlard. Fakat Sultan'n gemesinden hemen sonra, IV. Mehmed'in ordusunda bulunan Asyal birliklerin verecekleri eziyetten kurtulmak iin evlerim yakmak ve dalara ekilmekte serbest kalyorlard. Ordunun nnde bir koyun srs yryor, srnn belirli bir blm, ertesi sabah birliklere datlmak zere her akam kesiliyordu. Ordunun gei yolu mesafeden mesafeye yksek arazide kk hedeflerle iaret edilmiti; bunlardan karlkl iki hedef Sultan'n geiini, sadece bir teki ise Vezir-i zam'm geiini iaretliyordu. Her alayn arln tayan beygirlerin nnde bir ngrak ve an sesi kazanlar ve kepeleri tayan beygirin yaklatn haber veriyordu. Kylerde ve kasabalarda musiki sesleri duyuluyordu; Yenieri irleri (her alayda bu gezginci arkclardan belirli bir sayda bulunuyordu), alayc ve ak sak gfteler okuyorlard; bunlar okurken, mahsul hrszlar adr bezleri zerinde havaya frlatlp drlerek alt okka edilme cezasna arptrlyorlard. Her gece ezan sesleri herkesi Pdihn mutluluu iin Allah'a yalvarlar, hu ve Allah ainlanyla sona eren namaza aryordu. Filibe'de ordu, otuz kiilik maiyyet ve yirmi araba ile Kaschau'-dan gelen Toekoeli'nin murahhaslar Macar Etien Srmay ve Alman yzba Pierre FeirUe 139 karlat. Toekoeli Viyana'da Bb- li ile Avusturya arasnda bar aracl rol oynad srada Trk ordusunun bu bakent 140 zerine yryn hzlandryordu ve murahhaslar Vezir-i zam'a onun tarafndan hazrlanm bir sava pln sunuyorlard. Yenieri aasnn Belgrad'a geliinden gn sonra Sultan on iki bin Yenieri ve drt bin Sipahinin banda bu ehre girdi; Vezir-i zam'n sanda ve solunda iki olu at zerinde ilerliyordu; arkasndan bin be yz yaya Bonaktan oluan muhafz birlii geliyordu; bunlar Arnavut kllar, uzun balklar, krmz pantalon ve beyaz yn oraplar ve ayn renkdeki bol kolla-riyle dikkati ekiyorlard.

54
Sayfa

Benaglia'ya gre, bu murahhasn ad Feyl'di; Bununla beraber Khu-nitz'in Rapor'unda murahhaslarn adlar Sermai, Ubizpal ve Frei Pe-ter olarak okunmaktadr. 140 Toekeli che offeriva la mediazione del la pace a Vienna non faceva altro che servire acclo che si esca presto in campagna, accio si at-tachi Vienna. St. R.
139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Kara Mustafa Paa Serasker Toekoeli'nin ve Raguza Cumhuriyeti'nin murahhaslar Belgrad'-da huzura kabul msaadesi elde ettiler; Raguza murahhaslar son yln vergi tutan olan on iki bin duka altn getirmilerdi. Avusturya mparatoru ile Polonya Kral arasnda 31 Martta bir savunma ve saldr anlamas imzaland bu srada haber alnd. Ertesi gn IV. Mehmed benzeri grlmemi derecede muhteem bir trenle Hz. Peygamberin kartal nianl kadm yeil sancan, kendisine Bakumandanlk 141 da tevcih ederek Serasker'e teslim etti. Sancan Serasker'in ellerine teslim edilmesiyle Sultan'n elinde olmasnn farkszln belirten zabtn, tutulmasndan sonra, trenin sonunda Vezir-i zam'a Seraskerin sahip bulunduu iktidarn snrszlnn almetleri olan bir kl, bir at, bir krk ve balkl kuu tynden bir sorgu verildi. Hareketinden nce, Sultan ve veliahd ehzade artk Serdr- Ekrem unvann da alm bulunan Vezir-i zam' bir ziyaretle ereflendirdiler. Toekoeli Essek'de Birliklere cretlerinin verilmesi gerei ve Toekoeli'ye bahedilen muhteem kabul resmi, Essek'de on iki gn kalmay zorunlu kld. Toekoeli bir yandan Avusturya mparatorluu komiserleriyle mzkerelerde bulunurken, dier taraftan yukar Macaristan'da tahkim edilmi blgeleri mahsur durumda tutuyor ve birka jesiri serbest brakrken, Trkleri Tschakaourne ve Schitt 142 adalarna saldrmalar iin tahrik ediyordu (7 Haziran 1683). Avusturya murahhas, kendisini geri aran mparatorluk Sava Konseyi Bakan Bade prensinin Vezir-i zam'dan bir cevap almak zere huzura kabul msaadesi koparmay baard. Reis Efendi cevab Vezir-i zam'n ellerinden ald ve elilik ktibi Benaglia'nn ellerine teslim etti. Murahhasa arldna gre gidebilecei ve uygun grd takdirde btn grm olduklarn bir raporla bildirebilecei uygun bir lisnla anlatld. gn sonra Toekoeli'yi tatmin etmek maksadiyle, Kruczesler kral sfatiyle avu-ba, Sipahiler aas ve Bb li tercman tarafndan
Hammer Bakumandanlk tevcihinden sz ediyor. Tabi, bu, Serdar- Ekremlik verilmesi demektir (.N.). ubatta. Macaristan Karklklar Tarihi'nde bunlardan birincisine Serin adas (Zrinyi adas), ikincisine Schultz (Sultz) adas denilmektedir, s. 415.
141 142

Sayfa

55

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

tazimatta bulunuldu. Toekoeli, borazanlarn, alpara ve flt sesleriyle yz yirmi kiilik gnll muhafzlar, mavi bayranda altn bir klla silahl bir kolu temsil eden yz elli Macar atls; bunlarn hemen peinden drt trompet, drt yk at geliyor, bunlarn arkasndan Toekoeli'nin armalar bulunan krmz bayran tayorlard; ok kk iki Macann arasnda, aralarnda Kont Homonay da olmak zere elli Macar asili ilerliyordu; bir bayrak Trklerle kark ve onlarla karde olmu bir Macar asilleri topluluunun nnde yol almaktayd; sonra en gzalc elbiselerini giymi bir halde, kaplan postlanyla rtlm yaya alt oda hizmetkr tarafndan evrelenmi olarak Toekoeli geliyordu; kendisinin zerinde bir vaak krk bulunuyordu ve bu vaak krkn etraf srma dantel evreliyordu; apkas byk bir balkl kuu tynden sorgula sslenmiti; arkasndan tren arabasn getiriyorlard; portakal rengi astan olan krmz ipekli elbiseler giymi alt piyade eri arabann kaps nnde duruyordu; bu arabay ayn biimde bir dier araba izliyordu; sonra, yeil renkli ve temsil ettii millet gibi paralanm Macar bayra geliyordu; hemen peinden gm dmelerle ssl mavi niformal bir Macar piyade birliinin getii grlyordu; apkalar bir ty kmesiye ykselmiti; kl ve mzrakla donatlmlard; nihayet drt yz svariyle alay sona eriyordu. Kara Mustafa Paa tarafndan yukar Macaristan'n hkmdar olarak yerletirilmi olan Kruczes'lerin kral, mevkiine uygun, erefli bir ekilde karland ve kendisine samur bir krk palto giydirildi, bu palto zengin kumalarla sslenmiti; maiyyetindekilere yetmi kaftan datld (10 Haziran 1683). Kara Mustafa Paa, bu vesileyle Kanun Sultan Sleyman'n Mohacs (Moha) ehrinde ve Vezir-i zam Mehmed Paa'nn Rakos sahrasnda Bocskai'ye, her ikisi de Trkler tarafndan ta giydirilmi hkmdarlara gsterdikleri muameleyi kabul resminde taklid etmeye alt. Benzerlii tamamlamak iin Toekoeli, Zapolya'nn Sultan Sleyman'a ettii hizmetin aynn Kara Mustafa Paa'ya gsterdi ve Avusturya'nn bakenti Viyana zerine ykc yrynde rehberlik grevini stlendi. Tatar Han Stuhhvessenbourg'da

Sayfa

56

Ertesi gn Nibolu Valisi Hseyin Paa da Essek'e geldi; Erlau Valiliine atanarak Kuru Bey gibi Buczin 143 zerine yrmek emrini ald. Diyarbakr
143

Puschin. Rait, I, f. 90.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Valisi Kara Mehmed Paa nc 144 kumandanlna atand, ardc kumandanl am Valisi Soluk Hseyin Paa'ya verildi. Kara Mehmed Paa, Sivas Belerbeyi Halil Paa ile birlikte, emirlerinde bulunan bin Yenieri ve be yz Cebeciyle ele geirmeyi baard Weszprim ehrine hcum etmek emrini ald. Stuhlweissenbourg halk, balarnda ulemlar ile gelip Vezir-i zam'a Wezsprim'i igal etmektense yklmasnn daha iyi olacan arzettiler. Fakat buna aldr edilmedi ve bu yere drt yz kiilik bir garnizon brakld. Zrinyi ve Bathiany'nin itaatini arzet-mek zere gelen murahhaslar ayrcalkl bir ekilde kabul edildiler. Krm Han Murad Giray iki oluyla gelip Stuhlweissenbourg'-da orduya iltihak etti. Rumeli ve Anadolu Belerbeyleri Hasan ve Ahmed Paalarla Osman Paa'nn olu kendisini karlayp Vezir-i zam'n otana getirdiler, Vezir-i zam Hana bir kl, bir ok klf, biri krkl, teki krksz srmayla dokunmu iki eref hil'ati ihsan etti; oullarna da samur krk giydirildi; dier mirzalara da kaftanlar ihsan edildi. Toplanan ve Krm Hannn da katld bir sava meclisinin peinden, Vezir-i zam, orduya Viyana zerine yrmek kararn bildirdi 145. Byk bir yangndan byk lde zarar gren Gran'a ehrin yeniden yaplmasna nezret etmek zere komiserler gnderildi. Birka gn sonra, Ofen Valisi byk bilgi, hikmet sahibi Koca brahim Paa btn tmarl askerleriyle birlikte orduya geldi, nc kumandan Kara Mehmed Paa Raab'a kamakta olan Saint Marton manastrnda oturanlar ldrtt (28 Haziran 1683 - 3 Receb 1094). Balarn Serdr'a gnderdi ve ondan manastr havaya uurmak izni istedi. Raab surlar nne gelince, Osmanl ordusu Avusturyal generalle savaa tututu. Hristiyanlar Raab ve Rabnitz nehirleri arasnda uzanan ovada karargh kurmulard ve iki nehrin birletii noktada Raab kalesi yaplmtr. Diyarbakr, Haleb, Adana ve Sivas Belerbeyleriyle Sultan Nureddin'in banda bulunduu sekiz bin Tatar da dahil olmak zere yirmi bin askerle Mo-riczhida palangasn ele geirdiler. Buras Osmanl
Tscharkadji (arhac olacak. .N.). Ayn eser Hammer sava meclisinde grlenleri Viyana muhasarasnn baarszl sebeblerinin iyice anlalmamas iin aa yukar tamamen vermemektedir. Oysa Osmanl mverrihleri bu konuda bilgi vermektedirler. Bunlarn bir zeti olan smail Hami Danimend'in Osmanl Tarihi Kronolojisndeki bilgiyi buraya aktarmamz yerinde olacaktr: 27 Haziran 1683 - 2 Receb 1094 Cumartesi Stuhlwelssenbourg-lstoni-i Belgrad harb meclisinde Viyana muhasarasna karar verilmesi. Mecliste Serdar- Ekremle Reis-l Kttab Telhtsi-zade Mustafa Efendi dorudan doruya Viyana zerine yrmek fikrini mdafaa ettikleri halde Krm Han Murad Giray'la Budin Beylerbeyi Arnavut Koca ibrahim Paa bu sene Raab- Yank ve Komorn Komran kalelerinin fethiyle ktifa edilip Tatar ordusunun Avusturya'y tahri ederek kuvvetten drmesi ve ertesi sene de Viyana zerine gidilmesi fikrinde bulunmularsa da, muhtelif mlahazalara istinad eden Serdarn srar zerine nihayet onun fikrinin kabuliyle neticelenmi ve hatta brahim Paa inatlndan dolay tekdir edilmitir. leride bu konuda daha fazla bilgi verilecektir (.N.).
144 145

Sayfa

57

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kararghnn fersah st tarafnda bulunuyordu. Osmanllar dman kararghnn gerisine sarkp bir baskn hareketinde bulunmaya altlar; fakat nehrin hibir yeri geit vermediinden Budan voyvodas Raab suyu zerinde mmkn olduu kadar sr*atle bir kpr kurmak emri ald. Kpr gece boyunca tamamland; gn rken ordunun bir blm nehri geti ve Tatarlar yollar zerindeki her eyi tahrib ederek Raab ile Rabnitz arasnda yayldlar, Hristiyan ordusu bu iddetli saldn karsnda tutunamad; piyadesi Raab zerine ric'at etti, svarisi kpry yakarak Rabnitz'i at; fakat Tatarlar nehri yzerek geip kaanlar Altounbardak 146 atosuna kadar takib ettiler. Kendisine teslim olmas ihtar edilen Raab kalesi kumandan Osmanllara akllca cevap verdi. Onlara kalenin savunulmadan tesliminin imknsz olduunu bildirdi; Vezir-i zam'n Raab nnde zaman kaybetmemesini, Viyana zerine yryne devam etmenin en doru hareket olacan im etti, ayrca Viyana bir kere ele geirildi mi bu kalenin de tek kurun atmakszm teslim olacan szlerine ekledi. Bu mesaj getiren grevli grnd zaman, harp meclisi kar yakaya geilip Viyana zerine yrmek kararm vermiti. Yalnz Budin Belerbeyi Koca brahim Paa aksi kanaati savundu ve grn desteklemek iin bir halnn zerine bir kese altn koyan ve halya dokunmadan onu alacak kimsenin keseye sahib olacam bildiren bir kraln mislini verdi. Kraln yaverlerinden biri haly kaldrarak keseyi yan tarafa yuvarlad ve bylece kesenin iindeki altnlar kazand. Koca brahim Paa: te byle, diye devam etti, Raab'dan balayarak yolumuzun zerindeki btn dman yerleri itaat altna almamz gerekir, Viyana bu sonbahar deilse, nmzdeki baharda kendiliinden decektir 147. Bu kar ka hiddetlenen Vezir-i zam sert konuarak ona: Seksenlik ihtiyar, dedi, senin diman dnce kabiliyetini kaybetmi. Suriye Valisi Hseyin Paa: Hametl efendimiz, diyerek Vezir-i zam'n szn kesti, size yerinde tavsiyeleriyle yardm eden Paa babanzn szlerini dinleyiniz. Kara Mustafa Paa: O benimle gelmeyecektir, diye
Altounbardak, altn kap, phesiz bu kelime Boldogh Assony'nin bozulmu eklidir. Hammer, daha nce bir dipnotta da belirttiimiz gibi. sava meclislerinin yerini de itirazclar da birbirine kartrmaktadr. tstoni- Bel-grad'da toplanan harp meclisinde evvelce belirttiimiz gibi, Veziriazam'n Viyana zerine gitmek kararna yalnz Koca brahim Paa deil, Krm Han Murad Giray da itiraz etmi, iki itirazc yukarda belirtilen grte birlemilerdir. Muhasarada grlecei gibi, fikirleri kabul edilmedii iin, ayrca baka sebeblerle bu iki adam vazifelerini yapmamak suretiyle ihanet etmilerdir. Bunlarn ihanetlerinde ahsi fke ve garazdan baka sebebler de bulunabilir. Veziriazam'n Viyana zerine gitmek istemesi Avusturya - Polonya ittifakn haber almas, ayrca Papaln Viyana'ya yardma hazrlandn renmi olmasyla izah edilebilir (.N.).
146 147

Sayfa

58

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

cevap verdi; ihtiyar burada kalacak ve mhimmat ileriyle megul olacak. Koca brahim Paa: Beni burada braknz veya gtrnz, emir vermek sizindir, ben kararnza boyun eeceim. Bosna Valisi Hzr ve eski defterdar Ahmed Paalar Raab suyu zerinde iki kpr kurmakla grevlendirildiler; Vezir-i zam almalara ahsen nezret etmek zere birincisinin nnde bir adr kurdurdu. Yakndaki Tata ve Papa atolarndan birincisi mukavemet gstermeden, ikincisi ise biri am, dieri Erlau Valisi olan Hseyin ve Ali Paalarn muhasara hareketlerinden sonra teslim oldular. Csenad beyi, bu atolarn ilkinde drt yz Temevar piyde-siyle muhafz olarak brakld; ikincisinde ise be yz atl kald. Yirmi bin Tatar askeriyle Pestfe gnderilen Nureddin antik Carnuntum zerinde, Petronel dolaylarnda, Viyana'ya ekilen imparatorluk ordusunun nc kuvvetleriyle karlat, firara mecbur ettii bu kuvvetlerin arlklarm ele geirdi. Bu atmada gen Louis de Savoie lm derecesinde yaraland. Her iki taraftan cesetler 148, eskiden Roma mparatorluumun Kadelerin istillarna kar snr kalesi olarak kullanlan ehrin meydann rtt. General Caprara ile Albay Montecuccoli bu arpmann cereyan ettii gn Viyana'ya gelip Trklerin sr'atli admla ilerlediklerini haber verince, mparator btn yaknlaryla birlikte bakenti terketti, akamn saat ikisinden sekizine kadar, uzun bir arabalar dizisinin Tuna'y geip yukar eyletlere doru yol ald grld 149. Ayn akam Petronel zaferini haber alan Kara Mustafa Paa, ertesi sabah (8 Temmuz 1683 - 13 Receb 1094) 150 kylarnda on dokuz yl nce general Montecuccoli'nin Vezir-i zam Fazl Ahmed Paa'ya dikkate deer

Avusturya imparatorluu mverrihi iki ordunun kayplarndan Avusturyallarn elli, Tatarlarn iki yz olarak bahsetmektedir. Rid'in Osmanl Tarihi'nde ise Avusturya ncsn oluturan be yz askerin ounluunun paraland kaydedilmektedir. 149 Bu olay bir de Osmanl tarihlerinden, zellikle bunlarn hepsini gzden geiren smail Hami Danimend'in Osmanl Tarihi Kronolojisinden takib edelim: Dman ordusu Bakumandan Duc Charles de Lorraine Trk ordusunun ileri hareketine mani olmak zere Aa Avusturya hududunda ve Leyta nehrinin te yakasnda bulunan Petronell'de mevzi almsa da, 7 Temmuz - 12 Receb aramba gn sevkedilen bir kuvvete maglb olup birok arlklarn brakarak ric'ate mecbur olmu ve ite bunun zerine imparator Birinci Leopold payitahtnn mdafaasn Kont Ernst Rdriger von Starhemberg'e brakarak o akam btn saray halkyla Viyana'dan kamak cebnetini gstermi ve hatt kaplar ak kalan saray yama edilmitir: imparator kaarken halkn: Bizi brakp nereye gidiyorsun? diye bardndan bahsedilir. (.N.) 150 Yni a$a yukar hemen btn Viyana muhasarasn anlatan tarihilerin ileri srdkleri gibi yedinci gn deil.
148

Sayfa

59

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

bir malubiyet tattrd 151 Raab nehrini geti. Ofen Valisi brahim Paa ve Silistre Valisi Mustafa Paa birka bin Yenieri ile kprlerin korunmasna memur edildiler; emirlerine topular da verildi. Muhafzlar su doldurulmu hendekler ardnda birka saat boyunca parlak bir savunmada bulunan Altenbourg,. Adana Valisi Mehmed Faa tarafndan hcumla zaptedildi, muhafzlar kltan geirildi. Kalenin
Hammer 1664 yl 1 Austos Cuma (H. 8 Muharrem 1075) gn cereyan etmi olan Saint-Gotthard muharebesinden bahsediyor. Bu muharebenin cereyan tarz ve neticesi teferrutiyle anlatlnca bu deerli tarihinin eitli sebebler yznden gerekleri deitirmek hevesine kapld anlalacaktr: Serinwar muhasaras srasnda Muhr (Mura) nehrinin kar yakasna geirilen bir Trk mfrezesine kar taarruza geen Avusturya Bakumandan Kont de Strozzi ldrld iin, bu srada dman ordusunun banda onun yerini alan mehur feld-mareal Kont Ray-mond de Montecuccoli bulunmaktadr. O srada Avrupa'nn en byk askeri saylan bu mareal talyan olduu halde sonradan Avusturya hizmetine girmitir. Trk ordusu Serinwar'dan Yank Kale'ye doru giderken Kk Komran Egerseg (Egerszeg), Peleke (Poeloeske). Egervar, Kemendvar ve Koparnak kaleleriyle palangalar genellikle mukavemetsiz teslim alndktan sonra kamilen tahrib edilmitir. Kanuni dneminde yakld iin Yank- denilen Raab kalesi ayn addaki nehrin sol kysnda bulunduundan suyun sa kysnda bulunan Osmanl ordusu elverili bir geit yerinden karya gemek zorundadr. Mareal Monuccoli kumandasnda Alman, Macar ve Franszlardan oluan dman ordusu da nehrin sol kysn takib etmektedir. Trk ordusu sadan ilerledike, Avusturya ordusunun da soldan ilerledii rivayet edilir. Trk ordusu nihayet 30 Temmuz - 6 Muharrem aramba gn nehrin sa kysndaki Saint-Gotthard kyne varp kyya muvazi tepelerin srtlarna adrlarn kurmutur. Bu srada dman ordusu da kar kydaki Moggers kynn nlerindedir. Garb kaynaklarnda Trk ordusunun mevcudu 60 bini muntazam asker olmak zere 130 bin ve Avusturya ordusu da sadece 30 binden ibaret gsterilirse de bu saylar taraflar iin ok mbalaaldr. Osmanl kaynaklar dman ordusunu 50-60 bin olarak kaydeder. Trk ordusunun oraya geliine rastlayan aramba gn Saint-Gctthard'n bir saat kadar yukarsnda drt atlnn yanyana gemesine elverili bir geit bulunmutur: Sularn derinlii zengi slatacak kadar gsterilen bu geitte Perembe gn hafif bir yaya kprs kurulmu ve o akam geirilen bir Yenieri mfrezesi kar yakann fundalklarnda tutunup metrisler amta*; nihayet bu Cuma gn Serdr- Ekrem kpry inceledikten sonra Pazar gn btn orduyu geirmek zere kar yakadaki kprbam iki gn tutmak vazifesiyle Bosna Beylerbeyi Bonak smail Paa kumandasnda be bin asker geirmi, bu srada fazla arla dayanamayan kpr yklmtr. Bu be bin kiinin derhal savaa tututuunu gren Serdr, piyadeleri svarilerin terkilerine bindirip be bin kii daha sevkettii iin, kar yakadaki kuvvet on bini bulmutur; zevali saat 9'dan 4'e kadar 7 saat sren mehur Saint Gotthard meydan muharebesi ite bu 10 bin kiilik Osmanl frkasiyle dmann tm kuvvetleri arasnda olmu, o srada ok iddetli bir yamur nehrin sularn kabartt ve kpr de yklm olduu iin Fazl Ahmed Paa artk imdad kuvveti gnderememi ve ite bundan dolay ilk nce dman pskrtp karargahna kadar girmi olan Osmanl frkas tedricen yprandka sahile doru ric'at etmi, smail Paa ile maiyyetindeki Paalardan bazlarnn ehd dmesi zerine bu ric'at bir bozgun eklini alm, btn asker geit bana ylnca dman da o noktaya saldrm ve bz ada Osmanl kaynaklarna gre drt bin kadar asker suda boulup ehl olmusa da geri kalan beri yakaya gemitir. Garp kaynaklarna gre o gn harbde 6hid olan Trk askerlerinin says 6000 ve suda boulanlar da 8000, yfrni toplam 14 bin gsterilir-, hatt 25 bin rivayeti bile vardr! Fakat bu 14 ve 25 bin toplamlar kar kyya geen 10 bin kiilik frka mevcudundan 4 bin ve 15 bin faz ladr. Montecuccoli'nln hatratndan itibaren btn Garp kaynaklarnda bu Saint Gotthard muharebesi fevkalade mbalaalarla ss-. lenip bir destan haline getirilerek btn Trk ordusunun imhas gibi bir ekle sokulursa da bunun asl astar yoktur. Erkanharb feriki Ahmed Muhtar Paa'nn Saint Gotthard'da Osmanl Ordusu adl eseri ite bu noktay aklamak iin yazlmtr. Buna karlk dman zayiatnn arln Montecuccoli bile itiraf etmektedir. Beri yakada daha iki gn kalm olan ordu kuvayi klliyesinin hi sarslmayan kuvvet ve kudretine nisbetle bugnk hadisenin ehemmiyet-sizliginden bahseden Silahdar Fndkll Mehmed Aga: *B*\ vak'ay ftTy^mria-n sonra bile iitmemi adem nihayetsiz idi diye Saint Gottard muharebesini adeta bir mfreze msademesi eklinde gsterir. Meselenin asl byle olmasayd, Avusturyallar, kendileri iin ok ar artlar tayan Vasvar bar andlamasuu imzalar maya herhalde yanamayacaklard (.N.).
151

Sayfa

60

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

mahzenlerinde ylm bulunan otuz veya krk bin kilo buday dmann eline gemesi korkusuyla yaklmt. Bununla beraber Mehmed Paa, Kara Mustafa Paa tarafndan bir samur krk ihsan edilmek suretiyle mkfatlandrld. Fakat, Kara Mustafa Paa, kendisine Viyana srlarna kadar bu zaptetme ve yakp ykma hareketlerinden vazgemesi emrini verdi. Trklerin Macaristan Ve Avusturya'daki Tahribat Kale bedenleri bir daa yaslanm olan Haimbourg da Haleb Valisi Ebubekir Paa tarafndan hcumla ele geirildi. Muhafzlar kltan geirildi ve zengin, ok saydaki anbarlar Osmanl ordusu tarafndan yamaland. Haimbourg'un gsterili resm binalar yakld (Rid, I, f. 103'de bu binalar iin Aman'mkiler kadar yksek, diyor). Kruczes'ler kral elli kadar 152 atoyu yakt: Bylece Toekoeli Trklere onlarn mttefiki saylmaya ve bayraklar altnda arpmaya lyk olduunu isbaamaya alt 153. Viyana dolaylarnda bir bu kadar kasaba da Tatarlar tarafndan tah-rib edildi. Yalnz, sakinleri Osmanklannkinden daha az kudretli olmayan Toekoeli'nin mdafasn istirham etmi olduklarndan Bruck, Oedenbourg ve Eisenstadt yaklp yklmaktan kurtuldular. Gerek i ve gerekse d pek ok dmana direnmi, Baumkircher'in kumandas altnda silere ve bizzat byk Corvin'e kafa tutmu, kont Bussy Rabutin'in kumandasnda birinci Viyana muhasaras srasnda bir gnde ard arda gelen dokuz hcumu pskrtm
Toporafik Mnasebet, adl eser, Avusturya Aridkl-ne bulunan kilise, manastr ve benzeri din eserlerden bahsederken, Viyana 1824, bunlarn arasnda muhasaradan en fazla zarar grenleri yle sralyor: 1 Klos-terne"ubourg, s. 80; 2 Leopoldiberg, s. 178; 3 Grinzing, s. 288; 4 Doebling, s. 219; 5 Herrnals, II, s. 10; 6 Mauerbach, II, s. 69; 7 Htteldorf, II, s. 80; 8 Maria Brunn, II, s. 90; 9 Purkersdorf, II, s. 109; 10 Penzing, II, s. 140; 11 Hiezing, II, s. 171; 12 Meidling, II, s. 203; 13 Moedling, III, s. 20 - 57; 14 Perchtoldsdorf, III, 90; 15 Briedermansdorf, III, s. 135; 16 Da eteinde, II, s. 165; 17 Da eteinde En-zersdorf, III, s. 48; 18 Atgerzdorf, III, s. 190; 19 Liesing, III, s. 209; 20 Laa, III, s. 233; 21 Himberg, III, s. 257; 22 Voesendorf, III, s. 288; 23 Simering, III, s. 310; 24 Laschsenburg, III, s. 319; 25 Spar-bach, IV, s. 21; 26 Baden, IV, s. 60; 27 Voeslau, IV, s. 123; 28 Gundramsdorf, IV, s. 151; 29 Heilingenk-reuz, IV, s. 213; 30 Kottingbrunn, IV, s. 240; 31 Klau-sen Leopoldsdorf, IV, s. 242; 32 Sulz, IV, s. 283; 33 Leobersdorf, V, s. 121-26; 34 Pottenstein, V, s. 141; 35 Gutenstein, V, s. 220; 36 Uienfeld, IV, s. 197; 37 Wilhemsburg, IV, s. 328; 38 Traisen, VI, s. 344; 39 Hainfeld, VI, s. 350; 40 Ramsau, VI, s. .355; Vael-kern unlar da zikrediyor; 41 Schwechat, s. 12; 42 Fischament, eben da; 43 Aderkling (Ottokring), s. 16; 44 Penzing, s. 16; 45 Waehring, s. 16; 46 Nuss-dorf, Ayn. s.; 47 Pelndorf; Zierndorf; 49 Hiezing. 153 Yarar Kefiller weroub iz har ikhlazs ile djalerin khalass ettiler, yani: En muteber teminatlar verdiler ve canlarn kurtardlar. Avusturya imparatorluu tarih yazar Macar asilerinden byle bahsediyor. (Yukardaki terkipli cmle Hammer tarafndan dipnota konulmutur ve cmle Avusturya imparatorluu tarih yazan tarafndan kaydedildiine aret edilerek Almanca bir dereceye kadar doru tercmesi verilmitir. .N.).
152

Sayfa

61

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olan merd ve sadk Neustadt ehri Vezir-i zam ve Tatar hannn teslim ihtarnamelerine btn toplarnn atelenmesiyle karlk verdi 154. Birinci Viyana muhasaras srasnda Sleyman'n bykl imparatorunkini andran otann kurulduu yerde yaplan yeni binalar, Kanun'nin htrasna sayg gsterilerek yklmaktan kurtuldular. Leyta kylarndan Calenberg balarna kadar gze yalnz alev stunlar grnyordu ve civardaki elli ruhan dairenin kaytlan o dnemde ilerinin cinayetlerden, tecvzlerden, byk sayda esir alnp gtrlmelerden sz etmektedirler 155Petronel savandan iki gn sonra Tatarlar Perchtoldsdorf srlar nnde grndler. ehirliler girii savunuyorlard (9 Temmuz 1683). 14 Temmuzda Vezir-i zam Viyana nnde kararghn kurmu ve ordu etrafa dalarak kendini yamaya, yangn karmaya koyulduu srada bir Trk birlii Perchtoldsdorf srlar nne gelNeustadt ehir Oteli'nde Veziriazam ve Tatar Han tarafndan bir Tatar generaUyle Kont Bussr RabufcVe gnderilen bir ihtarnamenin ash bir vitrin iinde muhafaza edilmektedir. Bu ihtarnamede han in bin ek, bir samur palto ve elli && htarnameyi gtrmekle grevlendirilen general iin be yz ek. bir &tmur krk ve on at isteniyordu. Bu ihtarnamenin tercmesi saray mtercimi Andre Schmidt tarafndan yaplmtr ve 3 Kasm 1711 tarihini tamaktadr. Vesiada grlen mhr Tatar banna aittir vo bir birlik kumandannn u ibft-resini tamaktadr: Murad GazL'nin (Murad Giray) baars ilham ettii korkuya dayanmaktadr. Mhrn tarihi ait olduu dnemin bir asr sonrasn gstermektedir. 155 Vaelkern, ordughda bulunmu olan birliklerin listesini vermektedir. Khuntz'in (Gnlk)'ne ve Vezir-i zam*-n otanda brakt listelere inanmak gerekirse, Viyana nnde len Trklerin says yledir: Paa, on alt Yenieri albay, yirmi be yaya yzbas, be yz mteferrika, on bin Yenieri, on alt bin lmc (1), on iki bin svari, alt bin topu, iki bin Tatar, iki bin ti-marl Sipahi, yekn olarak krk sekiz bin be yz krk drt er. Hocke'ye gre, Viyana muhafzlar says on bir bin be yzd; bunlarn be bini ld, bini yaraland. Sivil halktan, Temmuz bandan Eyll sonuna kadar bin alt yz krk sekiz kii ld. Vaelkern, Trk birlikleri(1) Bildiimiz lmclkla alkas bulunmayan ve genellikle yer altndan muhasara edilen kale duvarna yerin altnda tjM aarak, patlayc koyup gedik amaya alan bir smrf. Daha ziyade tetihkamcya yakn (.N.). ne ait listesinde, u isimleri veriyor: 1 Kara Mustafa Paa ev halkiyle birlikte, alt bin kii; 2 Diyarbekir Paas Kara Mehmed Paa, drt bin kii; 3 Bosna Va-. lisi Hzr Paa, alt bin kii; 4 Budin (Ofen) Paas brahim Paa, be bin kii; 5 am Valisi Hseyin Paa, bin kii; 6 Temevar Valisi Hasan Paa, bin kii; 7 Silistre Valisi Mustafa Paa, bin be yz kii; 8 Manisal eynoh, bin kii; 9 Hocaolu Rumeli Belerbeyi, alt yz kii; 10 Haleb Valisi Bekir Paa, bin kii; 11 Ahmed Paa, Anadolu Belerbeyi, bin kii; 12 Menteeli Harmos (?), be yz kii; 13 Tiremden Ahmed Paa, alt yz kii; 14 Hamid'den Hasan Paa, be yz kii; 15 Sivas'dan Halil Paa, bin kii; 16 Ali Paa, Ankara Valisi, be yz; 17 Teke Valisi Ali Paa, be yz; 18 Mara Valisi Ahmed Paa, bin kii; 19 Karaman Valisi Ali Paa, bin kii; 20 Hersek Valisi Mustafa Paa, be yz; 21 Boliza (Bolu) Valisi Hseyin Paa, alt yz kii; 22 Adana Valisi Emr Paa, be yz; 23 Nibolu Valisi Arslan Paa, bin kii; 24 Nide Valisi Hasan Paa, be yz kii; 25 Bursa Valisi Ali Paa, yz; 26 erman Valisi Hasan Paa, yz; 27 Yrk Paa, Erlau Valisi, alt yz kii (Paa, 15 Temmuzda geen bir arpmada e-hid dt); 28 Karahisar Valisi mer Paa, bin kii; 29 Ktahya Valisi Osman Paa, bin kii; 30 War-dein Valisi brahim Paa, alt yz kii; 31 Yenieri aas Mustafa, on alt bin kii; 32 Sipahiler Aas Osman Paa, on iki bin kii; 33 Deliler (pervaszlar), be bin kii; 34 Gnlller, be bin kii; 35 Topu-ba (Topu Paas), bin be yz kii; 36 Cebeci-ba (Tfekiler Paas), drt bin kii; 37 Msrllar, bin be yz kii; 38 cretli lamclar, be bin; 39 cretsiz askerler, yirmi bin kii; 40 Tatarlar, yirmi bin; 41 Toekoeli, on be bin kii; 42 Apafy, alt bin; 43 _ Bogdan voyvodas, iki bin kii; Eflak voyvodas, drt bin; yekn: Yz altm iki bin alt yz aske
154

Sayfa

62

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

156

Tatarl bad reftar.

Sayfa

63

di. Ertesi gn bombalar ehirde yangnlara sebeb olduklarndan ehirliler kadnlar, ocuklar ve servetleriyle kiliseye, tahkimli kaleye sndlar. nc gn Viyana'dan bilhassa Perchtoldsdorf a gnderilen bir paa ile grtler ve drt bin florin karlnda ehirden serbeste ayrlmak msaadesi elde ettiler. Para bir tepsi iinde gtrld ve ehrin sakinleri banda bir ta tayan ve elinde bir bayrak tutan bir kzn arkasndan srlardan ktlar. Srlardan henz ktklar srada, Trkler zerlerine hcum ederek bin sekiz yz kadarn ldrdler. Hl her yl, bu felket gn Perchtoldsdorf kurbanlar onuruna dzenlenen din bir trenle anlmaktadr (17 Temmuz 1683). Avusturya ve Styrie snrlarnda yaklan ky ve kasabalarda oturan krk binden fazla insan esir durumuna getirildiler. Trkler yukar Avusturya tarafndan Landwehr'in Ypps ve Lilienfeld'e kadar Enns ve Tuna nehirleri boyunca uzanan btn lkeyi tahrib ettiler. Tabiat, insan eli ve kendi durumlaryla; tahkimli manastr Trklere ve rzgr misli hzl Tatarlara 156 kar iddetli bir mukavemet gsterdiler. Tuna kylarnda bir tepe zerinde ykselen Melk ve yaln dalarn ortasndaki Lilienfeld manastrlar, rahipleri olan George Ml-ler ve Mathieu Kalweis tarafndan savunuldular; fakat, zellikle rahip Lebsaft ve yedinci derecede bir Avusturya ehri olan Kloster-neubourg'u kurtaran lik karde Marcelin Ortner'den sz etmek zorundayz. Bunlar kere hcuma geen Trkleri kere ric'at etmek zorunda brakt. Tatarlar, Trklerin ilk muhasaradan beri Eski Viyana dedikleri Calenberg*in tepelerindeki ato ve kiliseyi yaktktan sonra dan teki yamacndan iddetle indiler ve Klosterneubourg zerine hcum ettiler. Kilisede kutsal eya muhafzl yapan Marcelin Ortner kasaballar Bourguignon saint Leopold'un bayra altnda toplad, Tatarlarn, Sipahilerin ve Yenierilerin aknlarm pskrtt ve nihayet on bin Trkn hcumunu, Viyana'-nn d mahallesi denilen ehrin aa ksmn alevler iinde braktklar ve manastr drt yanndan atee verdikleri halde ayn ki-bete uratt. Klosterneubourg'u almaktan vazgeen Trkler ve Tatarlar, Weidling*in romantik vadilerini takib ettiler ve bylece, huzur iinde bir hayat sren skinlerinin, Trklerin bu grnlerinin htrasna sakladklar Weidlingbach'a vardlar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Viyana'nn Muhasaras Ve Kurtuluu sa'nn doumundan drt yz on bir yl nce Peloponese sava- ' sna son vermi olan Kyosema muharebesinin ve yz elli yl nce ok zor artlar iinde pahalya satn alnm Trklerle Avusturya* lar arasndaki ilk bar andlamasnm yl dnm gn olan 14 Temmuzda, Kara Mustafa Paa iki yz bin askerle Viyana srlar nnde karargh kurdu (14 Temmuz 1683 19 Receb 1094). Daha nce, 12 Temmuz gn Trk svarileri Wienberg denilen dan stne kmlard. Kendilerine kar alan atee kar kmak cVeti-ni gstermi olan az sayda Tatar pskrtlmler ve gelip Gatterhoelzel ile Kpek kulesi arasna yerlemilerdi. Takiplerine gnderilen svari birlii, Vezir-i zam 157 tarafndan Viyana kumandan kont Stahremberg'e hitaben ayn mnda kaleme alnm iki teslim ihtar mektubuyla dnp geldi. Viyana kumandan ihtarlara cevap olarak, skinlerinin bir gn nce deerli eyalarn tayarak boalttklar Viyana'nn kenar mahallelerinin yaklmas emrini verdi (14 Temmuz 1683). Tuna'nn teki tarafndaki btn mahalleler bir duman bulutu altnda kayboldu. Kanun Sultan Sleyman, byk hcumu Augustins'ler manastrna, Carinthie kapsna ve Eau burcuna ynelterek almaya almt. Kara Mustafa Paa, Chateau (ato) ve Petit-Lion (Kk Ars-lan) 158 burlarna ve bu ikisi arasndaki Revalin'e ayn zamanda hcum etmeye karar verdi. 14 Temmuzu 15'e balayan gece, imparatorluk ehrini ayr taraftan sktrmak zere iki kanadn merkezinde siper kazma almalarna baland. ki bur da dhil olmak zere Ravelin merkezinde ve karsnda, ota Saint Ulrich 159 de kurulmu olan Vezir-i zam, Yenieriler kumandan yardmcs aa ve Belerbeyi Kk Hasan Paa emrindeki Rumeli birlikleriyle mevzilendi. Sa kanadda ve Chateau (ato) burcuyla kar karya Diyarbekir Valisi Kara Mehmed Paa, Haleb Valisi Ebu-bekir Paa, Anadolu Belerbeyi Ahmed Paa Yenieriler Saracba ile vaziyet almlard. Sol kanadda Petit Lion (Kk Arslan) burcuna kar hcuma geecek kuvvetler Temevar Valisi Ahmed Paa, Sivas Belerbeyi Halil Paa, Karaman Belerbeyi ve Yenierilerin Samsunci-ba kumandasnda biraraya

64
Sayfa

Avusturya askeri gazetesinin, yl 1813, defter X, s. 95 nshasnda bu mektubun bir tercmesi bulunmaktadr. Kesinlikle bu tam bir tercme deildir. nk Veziriazam, Osmanl slbunda kullanlmayan kelimeler kullanmtr. 158 Loewel. yani kk arslan, daha ziyade Loebel olman erek. Hke ehri murahhas, elci Khunltz gnlnde, bourgevoia Ruiss gibi muhasaraya abid olanlar Loewel yazyorlar. 159 Bugn bu mevki Maria Trst ani Platzel.
157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

gelmilerdi 160. Ayn gn, bir yangn, bir gn nce yksek komutann emriyle yaklm olan kenar mahalleler gibi, btn ehri az kalsn kl hline getirecekti. skoyallar avlusunda parlam olan ate,. Traun, Auersperg ve Palffy saraylarm yalayp yuttu; yangn Yenikap ve KzlktuVdeki zahire deposunu ve barut mahzenini tehdid ettii srada, valinin yeeni, yirmi alt yanda bulunan ve spanya'da kumandanlk grevi yklenmi Guido Starhemberg, alevlerin bin yedi yz barut fsnn yld mahzene sadece krk admlk mesafeye kadar geldii bir srada, zeksnn uyankl sayesinde Avusturya'nn payitaht kurtuldu. Yangnn her yeri saran yryn durdurmak iin barut mahzenine en yakn binalar yktrd ve barut mahzenine su doldurttu. Muhasara altndakilerin topu kuvvetlerine albay Meklembour-geois, Christophe de Boerner, dedesi birinci Viyana muhasaras srasnda Karythiens'ler arasnda byk bir hret kazanm olan yarbay Gschwind, asil bir Bohemyal olan Weidlinger, Saksonyal Mied, Zimmermann, Danimarkal Creasel 161 ve Viyanal Wilhelm Je-magne 162 adndaki yzbalar kumanda ediyordu. tki gn sonra Adana Valisi Esseyid Mehmed Paa, Hamid sancak Bei Hasan birlikleri ve Msr'n orduya her zaman gnderdii bin kiliik askeriyle 163 Manisa ve Saruhan Bei Ahmed Paa, Nicopolis Beyi Ali Paa, Leopold sitesinden kan prens de Lo-rraine komutasnda on zrhl, 5 dragon, Hrvat alay ve prens Lubomirsky 164 tarafndan idare edilen Polonyal birliklerle Tu-na'y geen kolordunun peine dtler (16 Temmuz 1683). Bu kolordunun geri ekilmesi tamamiyle sona ermemiti ki, Trkler Tuna'y getiler ve prens de Lorraine'in ardc kuvvetlerine hcum ettiler. ki saat sren bir muharebe sonunda Trkler karargahlarna yz iki esir ve drt
Raid, I, f. 105. Viyana muhasaras hakkndaki Relation'u (Hormayr tarihi Almanaklarnda tercme edilmitir). 1824, Valkern, s. 36, sa kanadda am Valisi Hseyin Paa'nn bulunduunu bildiriyor. 161 Profesr Engelstoft Viyana muhasaras zerine Hattrlar'nda bu subay Danimarkal olarak bildiriyor, cild III, Danimarka tarihi takvimi, 1817. 162 Valkern, s. 51 ve Macaristan Karklklar Tarihi, s. 58, bu eserde has isimler garip bir ekilde deitirilmitir. Bylece Zimmermann karl Zimmrand, Mied karl Midm ve Gschwind karl olarak Geschwinet alnmtr. 163 Bu yz askerin evki hususundaki Hatt- erif yorumcu Le Grand'n siyasi yazlarnn drdncsnde seer. Avusturya imparatorluk Ktphanesi, No. 425. 164 Bunlar Caprara, Rahatta, Dnwald, Gondoli, Tuaffe, Mercy, Hallewe, Montcuccoli ve Goez zrhl alaylar idi; dragon alaylar ise Schultz, Styrumb, Savoie, Kouffstein, Heberville; Hrvat alaylar ise Lodron, Ker, Hiccardi, Valkern, s. 32.
160

Sayfa

65

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yz ba 165 gtrdler; fakat ric'ati koruyan general Schultz'un byk Tuna kprsn ykmasna engel olamadlar. Biraz sonra Leopold sitesi tamamiyle alevler iinde kald; btn kilise ve manastrlar yangnn kurban oldu. Bu arada Yeni Gzde (imparatorluk ikametghnn bahesi) de alevler tarafndan yutuldu. Bununla beraber, muhsaradakiler Hrvatlar kasabas, Krmz Avlu ve kola imalathanesi tepelerine Chateau (ato) ve Lon ve Ravelin ve Leopold sitesinde dier iki hedefe yneltilen on batarya kardlar 166. ehirde, Karinthie, Chateau ve Lion burlar zerindeki kar bataryalar Trk bataryalarna kar mevzilendiril-diler. Yaklak otuz kadar top ve obs atcdan yararlanld 167. Muntazam birliklerin eksikliini telfi iin ehirde be birlik oluturuldu. Bunlar rencilerden, tccar yannda ve antrepolarda alan kiilerden, saray birliklerinden ayrlm subaylardan meydana getirilmiti. Her trl an ve benzeri aralarn alnmas yasakland. Angstem (i sknts) ad taklan Saint Etienne'in byk an sava iareti verdi ve felket am ald. Birinci muhasarada olduu gibi ikinci muhasarada da bu an ayn rol oynad. Dini btn kimseleri yanklar yapan sesiyle ibdete arrken, askerler de burlardaki yerlerinde, burjuvalar sarayda, niversite kendi yerinde, tccarlar ve mstahdemler yeni pazarda bulunmak zorundaydlar. Osmanl karargh ehri ve kenar mahallelerini Tuna'nn sa kysndan Schwechat ve yeni binadan balayarak Voesendorf ve Inzersdorf, Schoenbrunn, Hiezing ve Ottakring (159), Herrials, Waehring ve Doebling ve Heiligenstadt, Nussdorf a kadar uzanarak gelip Tuna ile birleen yedi fersahtan fazla muazzam bir yarm daire iinde sktryordu. Bu yarm daire izgisi alt fersahtan fazla tutuyordu. Yukarda bahsettiimiz birlikler, ayrca Tuna kylan zerinde Prater'in nl evinden balayarak Brigitte imenlii manastrna kadar karargh kurmulard. Tuna zerinde kurulan bir kpr, vastasiyle Nussdorfla balant salanmt. Bu kprnn bakm ii Eflak ve Bogdan voyvodalarna verilmiti. Osmanl ordusunda yollan ve kprleri gzetmek grevi verilen Eflak ve Bogdan-llar, Bizans ordusunda Srplarn dima lamc olarak kullanlmalar gibi, hep bu ilerle grevlendiriliyorlard.

66
Sayfa

Raid, I, f. 104. Hocke, Valkern ve Huhn bu bataryalarn 11, 15, 16. 17, 18, 20, 26, 27 Temmuz ve 8 Austosta karldklarn bildiriyorlar. 167 Hocke, Valkern ve Huhn'a gre 16 ve 19 Temmuz. (SO) Geelen'in Relation'unda, s. is.
165 166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Trkler, Klosterneubourg ve Nussdorf da bulduklan gemileri yaklan kprnn yerine bir kpr yapmak maksadiyle Tuna kanal boyunca aaya indirdiler; bylece, hcum kolaylatrlm olacakt (2 Austos 1683). ehir milisi iinden kan birka kii bu gemileri yaktlar veya kullanlmayan kanallara gtrdler. Tuna'nn sol kys zerindeki birliklerin topusu, Trklere bu nehir zerinde tasarladklar kpry kurmak imknn vermedi. Bu artlar iinde Osmanl ordusunun hareketlerini kefe giden albay Heissler ve kont Archinto, bindikleri kayktan aynlarak Tuna'ya atladlar ve Hora-tius Cocles gibi, dmann gzleri nnde nehri getiler 168. Nussdorf da gemilerden kurulan kpr pek bilinmeyen bir sebeble ykld, fakat bu felket ksa zamanda telfi edildi. Kprler ins Bogdanl ve Eflakllarn ihtisas sayld halde, halefi Duka'nn karsn kendisine k eden, ata binmekteki ma-hretiyle tahta oturduu iin Kara Mustafa Paa'nn kendisine ey-. tanolu adn takt Eflak prensi Scherban Cantacuzene'in karargh Tuna kylarnda deil, Hetzendorf yaknndaki Gatterhoelzel denilen kk ormanda idi 169. Tuna zerinde kprler yapmak zere aalan kestirdii yerde, prens Scherban'n emriyle on metreden fazla ykseklikte bir ha yapld ve han zerine kazlm Ltince ibarete gre, Hristiyan inancnn bu sembol nnde her gn du edildi. Muhasarann kalkmasndan sonra ha orada Avusturyallar tarafndan bulundu ve piskoposluk avlusuna gtrld; fakat tekrar ad geen ormana, asl yerine gtrlmekte gecikilmedi ve bir asr sonra Viyana'nn kurtuluu kutland zaman, o ha, eytann olu lakab taklan Eflak prensinin dine ballna tanklk ediyordu. Muhasara kuvvetlerinin Lon Arslan, Chteau (ato) ve aradaki Ravelin burlarna hcum almalar durmak bilmeden devam ediyordu; gedik ama bataryalar ve Leopold sitesinde bur kar-snda ve Kzl Kule yaknndaki bataryalar bu yaplar zerine nefes aldrmakszn ate ediyorlard. Saruhan veya Manisa Paalar ile Bosna Valisi "Hzr Paa, kendilerine fazla gvenilmeyen Eflak ve Bogdanhlara kar dikkatli davranmak emri aldlar. Kzl Kule kaps, Chateau ve tskoyallar kaplan muhasarann balangcndan itibaren drlmek iin olgun durumdaydlar 170 ; Stubenthor kaps denilen mstesna, daha sonra btn kaplar ayn
Huhn, s. 85, bu hareketi Gideon ve seyisinlnkiyle kyaslyo istanbul tarihl Relation'da Scherban ve iki kardei hakknda ayrntl bilgi bulunmaktadr. Avusturya mparatorluk Ktphanesi No. 886. 170 Hucke ve Valkern'e gre, 16 ve 20 Temmuz.
168 169

Sayfa

67

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

vaziyette bulunuyorlard. Muhasarann onuncu gn Arslan ve Chateau burlarnn kapal gei yerlerinin ilk lam patlamalar ile karlald (23 Temmuz 1683); btn muhasara devamnca Osmanllar ancak krk lam 171 patlattlar, Avusturyallar on kar lamla mukabelede bulundular 172. Ayn tarzda bir muhasara olan Kandiye (Girit) ile kyaslannca, bu hibir ey demekti. Fakat hcumlarn ve hurulann says ve canll, siper ve sabit bataryalann srekli gelimesi, muhasara altndakilerin dman pskrtme gayretleri, Trklerin ksmen zaptettikleri Ravelin gibi burlara trl k vastalar kullanarak giritikleri hcumlar her gn pek iddetli arpmalara yol atlar; Trkler on sekiz hcumda bulundu 173; muhasara altndakiler yirmi drt huru hareketini gerekletirdi 174. Altm gn boyunca sren bu g durumda, muhasara altndakiler imparatorluk ordusundan ve yakn bir kurtulutan ancak yedi kere haber aldlar. lk haberler onlara muhasarann yedinci gn dk de Lorraine'in kararghndan yzerek gelen bir gemici tarafndan getirildi (21 Temmuz 1683). Geldiini grdkleri ikinci haberci, Avusturya elisi de Khunitz'in Polonya elisi Proski ile Trk kararghnda mahpus bulunan, murahhas Caprara sk bir muhafaza altnda Tuln'a gnderildiinde yine orada kalan Jacques Haider oldu. Posta tatan olarak geri dnmek istediinden hakknda pheler uyanmasna sebep oldu ve tutukland. Bununla beraber, daha sonra kararghdan ayrlmay ve muhasara altndakilere ikinci defa haberler getirmeyi baard. Ayn grev temen Gregorowitz tarafndan baan ile yerine getirildi (9 Austos 1683) ve ark ticaret kumpanyasnda evvelce tercman olarak alan Koltschitzky de Szombor'un (13 Austos 1683) teebbs de baarl oldu. Tedbirli ve kararl olan bu Polonyal, hizmetkr ile birlikte Trke mniler okuyarak Osmanl kararghn geti; bylece Nussdorfa vard; orada bavurduu mavnaclar onu imparatorluk kararghna gtrdler; gn sonra byk bir tehlikeyle karlamadan geri geldi. Hizmetkr bu tehlikeli vazifeyi ayn mutlulukla iki kere yerine getirdi 175. Byle bir hizmetin mkfat olarak ark kumpanyas tercmanna bu payitahtta ilk kahvehaneyi
Hocke, Valkern, Huhn, Ruiss, Geelen, Roccoles'o gre, 6, 8, 9, 10, 11, 14, 16, 17, 18, 19. 20, 21, 22, 25, 26, 27, 29, 30 ve 31 AgUStOS; 2, 4, 6 ve 10 Eyll. 172 Ayn kaynaklara gre, 23, 25, 28, 29, 30 ve 31 Temmuz; 2, 4, 5, 16, 19 ve 22 Austos ve 8 Eyll. 173 Hcumlar 25 ve 27 Temmuzda; 3, 6. 10, 12, 16, 18. 22, 24, 27, 28. 29 v 30 Austos; 4, 5, 6 ve 8 Eyll tarihlerinde yapld. Hockes, Valkern, Huhn, Geelen, Roccols. 174 k hareketleri 16. 19, 25 ve 28 Temmuz; 5, 8, 9, 10, 16, 17, 18, 20, 24, 25. 27, 30 ve 31 Austos; , 2 ve 3 Eyll tarihlerinde yapld. Ayn yazarlar. 175 Geores Franois Koltschitzky birok yazarn iddia ettl&i gibi baka milliyetten de&il, Polonyaldr.
171

Sayfa

68

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

176

Huhn, hakl olarak bunlar iin Hristiyan Memlklar demektedir.

Sayfa

69

amak msaadesi verildi, imparatorluk karargh ile muhasara altndakiler arasnda irtibat kuran mesaj gtrp getiriciler seyahatlerinin sonuna sa salim vardklarnda Saint-Etienne kule* sinin tepesine belirli sayda fiekler atlrd. mparatorluk ordusu Vi-yana'y nihayet kurtarmaya geldiinde Hermenn ve Calenberg dalar tepesinden ayn iaret bu vesileyle yaklan sevin ateine karlk verdi. Dk de Lorraine tarafndan yazlm olan Kolschitzky'nin Viyana kumandan kont de Starhemberg'e verdii mektup, imparatorluk birliklerinin geliini, Polonya kralnn ordusuyla gelmek zere olduunu, Pressbourg'un igalini ve Toekoeli'ye kar kazanlan ifte zaferi haber verdi. Viyana kumandan tarafndan dk de Lor-raine'e gnderilen ifreli bir yaz Vezir-i zam Kara Mustafa Pa-a'nn eline geti. Vezir-i zam, bu yazy Chteau (ato) kapsnda in edilen arac burca u kelimeleri ekleyerek bir okun ucunda geri gnderdi: ifreli yazmak faydaszdr; ehrin hzin durumu besbelli. Viyanallar eer Vezir-i zam*n affna kar nankrlk ederlerse, yaknda ilh fkenin arln hissedeceklerdir. Bu not ve Kara Mustafa Paa'nm srlar nnde karargh kurdufu gn arpmak zere srlardan kan Avusturya svarilerinin sahrada brakldklar yerden alarak Viyana kumandan kont de Starhemberg'e getirdikleri iki teslim ihtarnamesi; bunlar, Vezir-i zam'n muhasara altndakilerle giritii haberlemenin tamamdr: de cevapsz kalmtr. Bununla beraber, siper, metris almalar yava, fakat arzulanan tam gven ve uygunluk iinde ilerliyordu. Toprak kazlr kazlmaz, galeriler taban kirileri ile kapland ve humbaralan, hatt bombalan korumak maksadiyle kum torbalan yld; Paalar ve sancakbeyleri iin yeralt direleri hazrland. Zeminine tula denen bu direler hal ve sedirlerle donatld, Hristiyan kiliselerinden kutsal resimler kaldrld. Muhasarann on sekizinci gn metris nihayet burlarn d korunma duvarlanna kadar srld ve Trkler, arampollann ardnda yatan askerlere sopalarla vuruyor, onlar da harbeleri, mzrak eklindeki baltalariyle, kont Daun'un icad olan yapma uzun kollarla karlk veriyorlard (31 Temmuz 1683). Ertesi gn, Macar silerin 176 ve Hristiyanlktan dnmelerin rehberlik ettikleri Trkler, ehir zerine, fakat bilhassa Saint Etienne ve Capucins'ler kilisesi ynnde patlaylar zarar vermekten ziyde korkuya sebeb olan bombalar attlar (1 Austos 1683). Glleleri olmadndan, topunun byk zararna olarak,

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

70

toplan kl kabzalar, demir paralan ve tala dolduruyorlard. Ayn gece zayf bir glle yamuru altnda arac burcun uc tarafna zehirli oklar ve mzraklarla hcum ettiler; Kattulinsky baronu kahramanca bir cesaretle savatlar. kisi eref meydannda hayatlarn kaybettiler; ncs lm derecesinde yaraland (3 Austos 1683). On iki gn sonra Trkler Lion (arslan) burcunun kenar ynn igal ediyorlard (15 Austos 1683). Muhasara altndakiler Lion (ars-an) ve Chateau (ato) burlann acele davranarak arac tabyalarla takviye ettikleri gibi birbirlerinden yirmi drt kadem ara ile ve birbirleriyle kesiecek ekilde, eit olmayan ykseklikte yerletirilmi bataryalarla takviye etmeyi baardlar. ki gn sonra Harem aas Haznedr Ali, Vezir-i zanVa vgler verici szlerle dolup taan bir mektubunu getirdi. Ayn zamanda Sultan Mehmed'in hediyeleri olan elmaslarla deerlendirilmi bir kl, bir haner, baykil kuu tynden bir sorgu, samur kapl altn srma kumatan bir hil'atten oluan hediyelerini sundu (17 Austos 1683 - 23 aban 1094). gn sonra bir Tatar askeri Toekoeli'nin yardmna gnderildi (20 Austos 1683). Bu olup bitenler arasnda kont Drascovitc, kont Nadaydy ve kont Zichy Trk kararghna geldiler ve orada birinci Viyana muhasaras srasnda vatandalar Vardai, Athinai ve Pereny'nin oynad rol oynadlar. Tatarlarn bana geen ve seferi Enns kylarna kadar uzanan Toekoeli'nin kayn biraderi gen Zriny, Tyrol'deki Roottenbourg atosuna gnderildi. Muhasarann krknc gn, ara bur Ravelin'in te biri Trklerin eline geti (23 Austos 1683). Fakat, bu gnden itibaren, muhsaraclarn evki gzle grlrcesine azald. Zira, onlarn sava tarzlarna gre, hibir muhasara krk gn amama-lyd. Binlerce Mslman, gerek hcumda, gerekse muhasara edilenlerin huru hareketlerini pskrtmede hayatlarn kaybetmilerdi; Rumeli Belerbeyi Kk Hasan Paa, arac bur Ravelin nndeki metriste bir top gllesiyle canndan olmu, yerine Altenbourg*-da kalan Ho-zde Hasan Paa getirildi. Yenieri aas Mustafa Pa-a'nn yakn dostu ir Remzi bir bomba infilkiyle ayandan yaralanmt 177 ve Defterdar Ahmed Paa tabi bir lmle hayata tan ayrlmt. Muhasarann krk yedinci gn, Haleb valisinin
Safayl tarafndan yazlan irlerin Hal Tercmeleri- -esere baknz; . Remzi'nin hal tercmesi bu eserde 27. sahifededir
177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kumandasndaki Msr askerleri Cateau (ato) burcunun sa kanadnda bulunduklar metrisi terkettiler (31 Austos 1683). Kendisi de siper iinde, metrisde bulunan byk eyh Van'nin vaazlar, Yenierileri ancak birka gn daha siperlerinde kalmak sabr gstermeye ikna edebildi. Lmlar tekrar tekrar patlatld ve hcumlar, huru hareketleri kesin bir sonu vermeden birbirini takibetti 178. Aziz Jean Baptiste'in boynunun vurulduu ve Macaristan'da Trkler tarafndan kazanlm birok zaferin (Moha Zaferi, Bel-grad'n zabt, Stuhlweissenbourg fethi) 179 yldnm olan 29 Austos gn, Vezir-i zam'n 29 Austosun uuruna inanarak byk bir hcuma giriecei dncesiyle esasl bir korku geirdiler. Vezir-i zam'n bu gne ayrca bir ehemmiyet vereceinden hemen hi phe etmiyorlard. Bununla beraber b nemli gnde Trkler iki lm patlatmakla yetindiler; sadece yahut drtyz kii hcuma kalkt. Be gn sonra Trkler Chateau (ato) burcu nndeki ya#nm ay eklindeki birletirici tabyay ele geirdiler. Muhsaradakiler burasn yirmi gn boyunca benzerine az rastlanan bir ind ve cesaretle savunmular, bu savunma srasnda binlerce Mslman askeri hayatlarn kaybetmilerdi (3 Eyll 1683). Trkler bu yeni ele geirdikleri yerde hemen yeni metrisler kazdlar ve geceleyin oraya iki top ve iki havan topu yerletirdiler. Bundan maksatlar, yakn mesafeden ate ederek Chateau (ato) burcunda gedik amakt. Ertesi gn bu burcun yaknnda muazzam bir lm patlamas oldu, ayn gn veya drt bin asker bu burca kar bir buuk saat sren bir hcuma getiler; bu burca bayraklarn dikmeyi de baardlar. Fakat, imparatorluk ar topusunun kendilerini yandan hedef alan atei karsnda tutunamadlar. Lm infilkiyle alan gedik kum dolu torbalar ve flarla derhal rld. Bir Viyanal tarafndan yazlan bir mektup Ermeni bir doktorun ua tarafndan Trk kararghna gtrld. Bu mektupta ehirde ancak be bin asker bulunduu, askerlerle ehirliler arasnda anlamazlk bulunduu, Viyana kumandannn ok g durumda olduu Trklere haber veriliyordu. Bu haberler Vezivi zam'n yeni bir taarruza teebbs etmesine sebeb oldu. Bu taarruzun devam ettii yirmi drt saat boyunca, Trkler bir gn nce bulunduklar noktay ele geirmek iin gayret sarfettiler. Fakat, muhasara
25 Agustos'da kont Sereni ve dk Wurtemberg huru hareketi yaptlar, 26, 27 ve 28 Austosta- hcum yer ald. VaUcern, s. 68, 71. 179 Bu sava 29 Austos tarihinde yer ald. Fakat, Ofen ve Rodos'un alnmalar tarihi 25 Aralktr. Btn Viyana muhasaras tarihileri bu konuda yanlmaktadrlar.
178

Sayfa

71

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

72

altndakiler mazgallarn ardndan onlarn zerlerine ylesine glle yadrdlar ve her tr silahla ylesine hcum ettiler ki, muhsaraclarn ou burtan aa yuvarland. Ertesi gn Arslan burcunun altnda Trkler birok lam birden patlattlar. Bunlarn patlamas yirmi drt kadem kalnlndaki alt duvar ykt (6 Eyll 1683). Binlerce Trk hcuma gemek iin elverili nn zuhur ettii kanaatine vardlar. Fakat Arslan burcunun savunucular gerekten arsUft-lar gibi arptlar. Biri Alman dieri talyan iki Hristiyan val* yesi olan kont Starhemberg ile kont Horazio Sicco, bu yeni atmada hayatlarn kaybettiler. Bu sonuncusu imparator Leopold tarafndan kendisine Hristiyan valyesi unvan verilerek ereflendirildi. talya'da doduu ehir olan Padou, bu ehrin katedralinde, Barbaros'un korkusu 180 Alexandre Contareni, Trk korsanlarna kar Cenova'yt savunan Ornano, Camieniec'de Osman Paa'y yenen Saint Antoine kilisesinde dier Polonyallar arasnda son uykusunu uyuyan Cristophe Sapieha gibi Trkleri yenen birok Hris-tiyan kahramanlarn mezarlarnn yannda bu ehrin katedralinde onun bir mermer bstn yceltti 181. Malta muhasarasnn kaldrlmasnn yldnmne rastlayan ertesi gn, Vezir-i zam, prensip olarak iki yz bin kiilik ordusunun drtte birine inmi ordusuna bir geit resmi yaptrd. gn sonra Trk karargh Dornbach orman yaknma nakledildi ve Osmanllar, Calenberg karsnda sava dzeninde sralandlar. Zira, Hris-tiyan ordusunun yaklamakta olduunu renmi bulunuyorlard (9 Eyll 1683). Kpek kulesi ve Gumpendorf kulesi yaknnda bulunan karargh Viyana da ve Calenberg*de de Prater dana nakledildi. Ertesi gn, Polonyallar ve Bavyerallar Tuna'y ky boyunca takib ederek Hoeflein'den geip kendileriyle birleen mparatorluk ordusu ve Saxonyallarla birletikleri KirlingMen, Hagen vadisinden, Saint Andre, Koenigstetten tarafndan Klosterneubourg'a geliyorlard. Ertesi gn, Hristiyanlar daa trmandlar, Osmanl ordusunu mahvedecek olan sava bekleyerek mevzilendiler. Gece olunca, Tuna'y yzerek geen bir svari imparatorluk kuvvetlerine kumanda eden dk de Lorraine'e kont de Starhpmberg'in u acele yazlm veciz satrlarn getiriyordu: Efendimiz, kaybedecek vakit yok; Size yalvarrm, vakit kaybetmeyiniz. Ayn anda Saint Etenne kulesinin stnden atlan hava fiekler ehrin imdadna hemen koulmas gereini bildirdiler. Herman
Hammer'in Polonya Kral ve daha birok Hristiyan ordu ve kuvvetleri gelirken heyecana kaplarak tariht gerekleri tersyz, hatta tepe-taklak ettii grlyor (.N.). 181 Forestiere struito'daki kayda baknz. Padu, 1816, s. 71.
180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Huhn, s. 146. kendi zel otoritesiyle, dk de Lorraine'i sa kanatta Polonya Kralnn emri altna yerletiriyor.
182

Sayfa

73

tepesinden bir fiek demeti bu iarete karlk verdi. Mel-ker burcundan atlan topun sesi Viyana'nn kurtuluunu beklediini bildirdi. Geceleyin Sobieski, Trklerin ihmli ve Trk ordusunun durumu hakknda bilgi vermek zere kralieye, sevgili Ma-riette'ine sevgi dolu bir mektup yazyordu. Dmanlarmz, diye yazyordu, svari blklerinden elli kadarn birka bin Yenieri ile Camaldules manastrn igal eden prens de Lorrainele Saksonya elektoral prensi kumandasndaki sol kanadmza saldrmakla yetindiler. Trkler, ay eklindeki tabyay savunmak isteinde grnyorlar. Bu mektubu bitirince oraya kouyorum. 12 Eyll sabah gnein ilk nlaryla birlikte saygdeer rahip Marco d'Aviano Leopoldsberg*de ykseltilen mihrabda kuddas trenini icra etti ve du srasnda Polonya kral hazr bulundu. Hemen peinden oluna diz ktrd ve bu byk gn hafzasnda iyice tesbit etmek iin onu valye mertebesine ykseltti. Sonra belli bal subaylara dnerek, onlara ksaca Chocim zaferini hatrlatt, Viyana surlar nnde kazanlacak bir yeni zaferin yalnz bir ehri deil, btn Hristiyanl kurtaracam szlerine ekledi. Be top at sava iareti verdi. Sobieski'nin yardmcs olarak byk hetman Jablonowski ile birlikte kumanda ettii sa kanad, dan teki yannda bulunan tepelere doru ilerledi ve Neustift ve Dornbach'dan geniliklere geti. Bu kanadn banda asil Polonyallar Seniawski, Leszinski, Lanckronski, Potocki, Rzewuski yer alyorlard. Nussdorf ynn takibeden sol kanad dk de Lorraine" kumandasmdayd ve emri altnda iki margrav Hermann ve Louis de Bade, general kontlar Caprara ve Leslie, prens de Salm, iki dk Groy'lar, prens Lubomirsky, feld marealler, kor ve orgeneraller, kont Mercy ve Taaffe; nihayet sol kanattaki otuz prens arasnda on dokuz yandaki Eugene de Savoie bulunuyordu. Ordunun merkezinde Bavyera ve Saksonya seimli prensleri, mparatorienin btn kardeleri, Jean Guillaume, Charles * Philippe, Louis Antoine, Alexandre Sigismond ve Franois Louis, Bavyera seimli prensi Max Emmanuel'in emri altnda dikkati ekiyorlard. Bavyera, Saksonya ve frankonien birlikler dTSisenach Wissenfels, Saxen Lauenbourg 182, de Brunswick Lunebourg, de Wurtemberg, de Holstein, de Pfalznebourg dklerinin kumandasmdayd. Yine ordu saflar arasnda prens Baireuth, Waldeck prensleri, feldmareal ve tmgeneral, Goltz, Flemmingen, Rahatta, Dnewald, orgeneral baron de

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Leihe ve Degenfeld, Waguemestres'ler, general Bannau, Steinau, Thngen, Runpel ve Mnster, korgeneral Gondola ve Palfly bulunuyordu. kademe zerine tertiplenmi ve saf nizmna sokulmu olan ordu, arpmak iin yanp tutuuyordu 183. Bu gzel bir ordu idi ve 1683 ylnn 12 Eyll gzel bir gn oldu! Sava, karsnda Yenierilerin Nussdorf ve Heiligenstadt metrislerini savunduklar Hristiyanlann sol kanadnda balad, tik atmada Croy dk yaraland ve kardei Maurice ldrld. Yenierilerin zayfladn gren Vezir-i zam Osmanl ordusunun merkezine geldi. Bu srada khyas, garnizonun ilerlemesine mani olmak iin, metristen ehir zerine youn ve aralksz topu atei yneltiliyordu. Avusturyallarla Saksonyallar Heilligenstadt metrisinde adm adm ilerliyorlard ve bylece Yenierilerin byk ksmnn on para topla bugn hl Trklerin istihkm denilen zemini ince kumlu geitlere atlmt. leden sonra saat ikide, Bavyerallann ve Frankoniyenlerin bulunduklar ordunun merkez kesimi savaa girmemiti. O anda Dornbach ormanndan kan Polonyallar dmann zerine atldlar. Dier cesur askerler arasnda Stanislas Potocki, Maczinzinski ve Chcim savanda hret yapan ylmaz sava Montreoski'yi kaybetmenin zntsn duydular. Dornbach ormannn arkasnda ykselen tepelerden, kralienin kardei Maligni, kendininkilere cesaret veriyordu. Saat drtte, Trkler, kararghlarn kurmu olduklar d mahallelere pskrtlmlerdi. Bu ekilme iinde bunaldklarndan toplarm skoyallar kararghna evirdiler ve Polonyallar hedef aldlar, fakat tel ve korku ordugha yayldndan herkes kamaya balad. Sava d mahallelerde bir saat srd ve akamn saat yedisinde Viyana kurtulmutu; sabahn saat yedisinde de Sultan Sleyman'n evvelce kuatm olduu Gratz da kurtulmu bulunuyordu 184. Bu saatten itibaren, anlar ehir sakinleri Trk esaretinden kurtulmalarndan tr tebrik eder gibi btn gn boyunca ald. Trklerden alman ganimet muazzam denilebilecek bir ldeydi: para top, Vezir-i zam'mki de aralarnda olmak zere be Jbin adr ve ordunun hazneleri, ii kurula dolu alt yz kese, hepsi kymetli talarla

74
Sayfa

Uhlich'de kolordunun tertip ve tanzimine baknz. Ordunun durumu hakknda genel bir fikir sahibi olmak iin 1615 tarihli Avusturya Askeri Gazetesi'nin 128. sayfasna baknz. Savan dzeni ve plan ancak mhendis Sittinger'in -mparatorun ikamet yeri Bakent Vi-yana'nm Kurtuluu adl esere baknz, Dresde, 1686. 184 Uhlich, s. 185. I. Huhn, s. 149. Huhn kurtuluun saat bete gerekle-ligini sylyor. Suttinger'e gre, s. 109, ehir ancak saat yedide kurtuldu.
183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ssl bir halde olan Vezir-i zam'n silahlar ve tehizat galiplerin ellerine gemiti. Osmanllar, silahlarn, kudmlerini, galibler ele geirdiklerini sandklar veya iddia ettikleri, Vezir-i zam veya daha ok sancakdrn kurtarm olduu Peygamber'n sanca mstesna 185 bayraklarn braktlar. On binden fazla Trk sava meydannda kald. Muhasara srasnda dizanteri (dy-ssenterie) hastal tahribatn dman gllelerininkiyle birletirmiti ve bizzat Viyana kumandan kont de Starhemberg bu rahatszla tutulmutu. Viyana, dier generaller arasnda kont Souches ve kont Leslie'yi, baron Walter ve baron Kattolinski'yi, muhasara esnasnda klla birlikte kumpas da elden brakmayan mhendis Rmpler'i kaybetti. Gne battktan sonra Sobieski, Vezir-i zam'n otanda, sabahleyin yapt gibi, kralieye, ruhunun tek ne'esi, gzel ve sevgili Mariette'e yazyordu. Bu mektupta kralieye unlar diyordu: Daha ganimetin hepsini grmedim. Fakat Chcim'de aldklarmzla k-yaslanamaz: Bin duka deerinde elmas ve gk yakutla sslenmi drt veya be ok klf. Ruhum, sen bana, bo el ile dnen Tatar kadnlarnn kocalarna syledikleri gibi: Sen sava deilsin! nk bana hibir ey getirmedin! demiyeceksin; zira zenginleen kii ileriye yrmekten korkmaz. Vezir imparatorun atolarndan birinden bir devekuu almt, Hristiyanlann eline gemesi korkusundan ban kestirdi. Vezirin otalanndaki lks, o lksn inceliini, zarafetini sana anlatmam mmkn deil: Bu otalarn iinde hamamlar, kk baheler, pnarlar,- ada tavanlarnn yaadklar yerler ve bir papaana varncaya kadar orada grlyordu. Vezir artk kar koyamayacam anlaynca oullarn ard ve Tatar Hanna: Elinden geliyorsa, beni kurtar. dedi. Han ona u cevab verdi: Polonya kraln biliriz; ona kar koymak mmkn deildir. Biz daha ok bu iin iinden syrlmaya bakalm. Ganimetten hisseme denleri sana anlatabilmem imknsz, fakat balca deerli olanlar unlar: Bir kemer ve iki eer ki, bunlar elmaslarla paha biilmez hle getirilmi, elmas, gk yakut ve incilerle ssl be ok klf, rtler ve hallar, binlerce te beri, dnyada varolan samur krklerin en gzelleri. Askerler elmaslarla ssl pek ok kemer ele geirdiler; Trklerin bunlarla ne
Bu, nce Uhlich tarafndan ilenmi byk bir hatdr ve daha sonra Viyana Tarlhi'nde ayn hatya dlm ve ada muhasara tarihileri de ayn hatal yokta yrmlerdir. Oysa bu sonuncular, Sobieski'nin Peygamber'n sanca imi gibi Roma'ya, Papa'ya gnderdii bu ilemeli krmz bayraktaki yaz ile Peygamber'n sancagmd*-ki yazy kyaslasalard, byle bir hataya dmekten kurtulurlard. Z ra, Roma'ya gnderilen ve Sain-Perre kilisesinde muhafaza edilen sancan yazs ile Benaglia'nin tarifini yapt Hz. Muhammed'in yeil sanca zerindeki yaznn bir mnasebeti yoktur. Hz. Muhammed'in sancanda sadece, Allah'dan baka Allah yoktur- ibaresi yazldr. teki sancakta ise Kur'and&n alnm muhteem bir yaz vardr.
185

Sayfa

75

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ileri olduunu bilmiyorum, nk kemer takma detleri yok; belki de bu kemerlerle ele geireceklerini hayl ettikleri Viyanal kadnlar ssleyeceklerdi. Som altndan bir kk sandk bana den ganimet pay arasnda bulunuyor; iinde parmen kalnlnda altn plak var ve kapan esrarl resimlerle ilemiler. Byk hzineye gelince, onun ne olduu bilinmiyor: Vezirin otana ilk ben girdim ve ona sahiplenebi-len kimseyi grmedim 186. Haznenin ya birliklere datlm olmas, ya ordu ile beraber bulunmamas veya savatan nce haznenin gnderilip emin bir yere konulmas lzm. Ordughda tutuklu olarak bulunan Avusturya elisi de Khuniz ile Polonya elisi Proski hrriyetlerine kavutular. Fakat, alt bin erkek on bir bin kadn, on drt bin gen kz esir olarak Trkler tarafndan gtrld. Yalnz alt yz ocuk sava meydannda rahip Collonitz tarafndan korunma altna alnd ve bunlar rahibin ihti-mmiyle beslendiler ve bytldler. Kandiye muhasarasnda Hris-tiyanl cesaretle savunan Collonitz, Viyana muhasarasnda da insanln iyilik ruhu ve ikinci bir Vincent de Paule olarak grnd. Savan ertesi gn, Polonya kral Bavyera, Saksonya seimli prensleri ve dk de Lorraine'in refakatinde tahkimat ykntlarn ziyaret etti (13 Kyll 1683). Lion (arslan) burcundan k hareketi yapt srada bir okla zrh delinen dk de Wurtemberg kraln alayna katlamad. Sobieski, beraberinde Baviera prensi ve arkasnda srmadan dokunmu byk bir barak ve altn yaldzl iki uzun gnderin ucunda asl, evvelce Bakumandanlk iareti olarak Vezir-i zam'm ota nnde dalgalanan iki tu bulunduu halde at ile ehirden geti. Agustins'ler kilisesinin Lorette denilen kk du dairesinde mihrabn nnde yz yere dnk olarak diz ken Sobieski (Te De um) ilhsini bizzat yksek sesle okudu. Viyana kumandan kont Starhemberg krala, kraln olu prense ve Bavyera seimli prensi erefine muhteem bir ziyafet dzenledi. Bu ziyafet srasnda, sanat ve ilim. dostu olan, birok dil bilen ve bu arada Trk dilinin ive zelliklerini

Bu pasaj, ada yazarlarn iddialarna kar kesin bir yalanlama yerine gemektedir. Bahis konusu yazarlarn iddialarna gre Veziri-azam'n otanda iki milyonluk bir hazine bulunmutur. Onlara gre Uhlich, ayn hatya dmtr (s. 191). Coyer'in bahsettii otuz bin esirin ldrlmesi (Histoire de Sobieski. Leipzik, 1762. s. 417) ve dier yazarlarn bu rakamdan birka bin indirim yapmalar, on bine indirmeleri hibir geree dayanmamaktadr. Salvandy'nin anlattklarn da masallar arasna koymak lazmdr. Onun hikayesine gre 5 Eyllden itibaren yardma bir ordu Calenberg'den inmi ve sag kanatta bulunan Jablonowsky (III. s. 57) Tatarlar Styrie dalarna kadar (III, s. 88) srm ve ayn gece ay tutulmutur.
186

Sayfa

76

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ok iyi bilen Polonya krah Sobieski Mesgnien saraynn tercman ile uzun uzun Meninski'den konutu.

ELLSEKZNC KTAP .................................................................................................. Ric'at Ve Kara Mustafa Paa'nn dam ............................................................. Trkler Styre'de ............................................................................................... Kazaklar Besarabya'da ...................................................................................... Aslan Reisefendi, Boulan Defterdar ............................................................... Krm Han Azledildi ........................................................................................... Wssegrad'n, Wazen Ve Hamzabe'in D ................................................ Hamzabe Sava .............................................................................................. Ofen Ve Camenek Muhasaralarnn Kaldrlmas ............................................. Kutsal ttifak ...................................................................................................... Dalmaya Seferinin Almas ............................................................................. Gran'n Kurtuluu .............................................................................................. Neuhaeusel'in Alnmas .................................................................................... Hrvatistan Akn................................................................................................ Novgrad, Wssegrad Ve Wesen Yangn .......................................................... Sayfa

77

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Toekoel, Scherban, Demetbus, Castacvzts Ve Cantemir ................................ Fransz Elilii .................................................................................................... Vni Efendi'nin lm ...................................................................................... brahim Paa'nn dam, Kaba brahim'in Azli ................................................... Ofen Muhasaras............................................................................................... Srgne Gnderilmeler .................................................................................... Moha Malubiyeti ........................................................................................... Hrvatistan Ve Esclavane'de Kaleler Kayb ....................................................... Sobieski Moldavya'da ....................................................................................... Coron, Zernata, Calamata, Chlafa, Passava, Gomnazza, Navarin, Modon, Napoli Di Romana, Arcade, Therms, Sgn, De Castel-Novo, Patras, Lepanto, Castel-Tornfese, Corinthe, Mstra Ve Athisna'nn Alnmas ................................................................................................................... Askeri syan ....................................................................................................... Vezir- zam Sleyman Paann Azli ................................................................. Siyavu Paa Vezir- zam ................................................................................. Drdnc Mehmed Tahttan ndirildi................................................................

Sayfa

78

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ELLSEKZNC KTAP Ric'at ve Kara Mustafa Paa'nn idam. Trkler Styrie'de. Kazaklar Besarabya'da. Aslan Reis Efendi, boulan Defterdar. Krm Hn azledildi. Wissegrad'n, Waizen ve Hamzabe'in d. Hamzabe sava?. Ofen ve Cameniec muhsara-Iannn kaldrlmas. Kutsal ittifak, Dalmaya seferinin almas. Gran'n kurtuluu. Neuhaeu-sel'in alnmas, Hrvatistan akna. Novigrad, Wissegrad ve Weisen yangn. Toekoeli, Scher-ban, Demetrius Cantacuzen ve Cantemir. Fransz elilii. Vn Efendi'iin lm. eytan brahim Paa'nn idam, Kara ibrahim'in azli. Veziriazam Sleyman; karakteri ve hkmeti. Ofen muhasaras. Yeni sefer iin hazrlklar. Srgne gnderilmeler. Moha malubiyeti. Hrvatistan ve Esclavanie'de kaleler kayb. Sobieski Moldavya'da. Coron, Zernata, Calamata. Chilafa, Passava, Gomi-nizza, Navarin, Modon. Napolie di Romania, Arca-de Thermis, Sign, de CastelNovo, Patras, Lepanto, Castel-Torn6se, Corinthe, Misitra ve Athna'nn alnmas. Askeri isyan. Veziriazam Sleyman Paa'nn azli. Syavu Paa Veziriazam. Drdnc Mehmed tahttan indirildi. Ric'at Ve Kara Mustafa Paa'nn dam EER Viyana'mn kurtuluu tarihde Hristiyan deerinin muzaffer bir ant olarak kaldysa, eer bu payitahtn muhasaras, muhasara edilenlerin cesaret ve sebatn muhteem bir ekilde ortaya koyduysa, dier taraftan, bu sava olay, hasisliini, gururunu ve Bakumandan olarak kabiliyetsizliini aklad Kara Mustafa Paa'y da hicbla rtt. Bu hasislikle, ehrin haznelerini yalnz kendi eline geirmek maksadiyle hareket ettiinden, askerin evkini harekete getirecek olan yamay yasaklad 187. Bunun iin genel bir taarruza gemek cesaretini gstermedi ve
Hammer, Serdr- Ekrem Kara Mustafa Paa'ya, ehrin zenginliklerini bir bana ele geirmek istedii iftirasn atarak hatya dmektedir. Bizim mverrih, hatta ada tarihi ve tarihe dayal baz yazarla rmz da tpk Hammer gibi Serdr- Ekrem'in yetkileri konusunda ayn hatay ilemekten kurtulamamlardr. Bir Serdrn tek bana bir ehrin hazinelerini, zenginliklerini ele geirmek ihtirasna sahib olabileceini dnmek iin ya Osmanl Devleti ve ordusunun ganimet konusundaki nizm ve teamllerini bilmemek veya kastl hareket etmek gerekir. Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn mizac asndan servet ve ihtiam dknl bilinen bir gerektir. Ama, bahsettiimiz nizm ve teamllerin de dhili olmadndan btn bir Viyana'mn servet haznelerini ele geirmeyi aklnda yer verecei muhal farz olarak bile dnlemez. Serdr- Ekrem'in yetkileri snrsz deildir. Onun bir bana hareket serbestisi, ancak icrada ve annda alnmas gerekli stratejik ve taktik kararlarla snrldr. Bir seferin stratejisi Divn- Hmyn'da tartlarak kararlatrlr. Sefer aldktan sonra, dmanla karlamadan nce toplanan harp meclisi harekt plnn,
187

Sayfa

79

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Viyana'y teslim alma yoluyla ele geirmeyi tercih etti; gururu yznden Calen-ber*in arkasnda olup bitenler hakknda bilgi almay tenezzl sayd, hor grd. ki aydan beri beklenen ehrin imdadna koacak birliklerin gemilerden yaplm derme-atma kprden geebileceklerini ve uzun dman kollarnn Kirling ve Weidling'den geerek glkle Hagen vadisine girdiklerini ve ordusunun arkasnda, en ufak bir engelle karlamadan Calenberg*e trmandklarn bilmiyordu. Hristiyanlar Tuln ve Koenigstetten zerine doru ilerledikleri anda bile bir genel taarruza geildii takdirde Viyana elden km demekti. Pey-gamber'in sanca 188 elinde Raab zerine kaarken, Avrupa'nn Batsnda payitaht Viyana ve kendisi Sultan olacak 189 ekilde kurmay tasarlad slm mparatorluu ile alkal marur projeyi unuttu. Raab'a varr varmaz, Viyana savanda ilk firar eden asker olarak Belerbeyi Koca brahim Paa zerine btn fkesini boaltt: Sen, devlet kapsnda hizmetle saaartm, kocalm vezir, ahs kinini tatmin iin firar rnei verdin ve bylece sen, yenilmemize sebeb oldun. Ama bunun cezasn greceksin 190 ve brahim derhal idam edilmek zere avubaya verildi. Trkler Styre'de

yni asl stratejiyi karara balar. Mesel, Viyana muhasarasndan nce toplanan harb meclisinde Krm Han ile Budin Beylerbeyi Arnavut Koca brahim Paa, bu seferde Viyana'mn zaptyla uralmayp Avusturya'y zayf drecek snrl bir harekt erevesi iinde kalmay savunmulardr. Onlara gre, bu zayf drc harekt sonunda Viyana kendiliinden decektir. Serdr- Ekrem Kara Mustafa Paa ve onun grn paylaanlar ise, bu gr benimsemeyerek Viyana zerine varmakta direnmilerdir. Bu grn karsnda olan Krm Han ile Arnavut Koca brahim Paa, grlerinin kabul edilmemesinin intikamn devlete hanet etmekle almak istemilerdir. Viyana bozgunu, tamamiyle bu iki adamn davranlarndan kaynaklanmtr. Hammer'in Kara Mustafa Paa'nn gururu zerinde syledikleri de gerein tahrifinden baka bir ey deildir. Kara Mustafa Paa gururu yznden Calenberg dann arkasnda olup bitenleri renmemi durumunda bulunmaktan uzaktr, renmitir. Bu hususta Krm Hanna grev de vermi bulunuyordu. Fakat, Krm Han dman srf intikam almak yznden kprden gemekte serbest brakmtr. Arnavut brahim Paa da savunmay brakarak kaan ilk asker olmu, Trk askerine kt bir rnek rol oynamtr. Serdr- Ekrem ve yetkileri hakknda fikri olmayanlar srf heyecan verici yazlar yazmak, kt duygularla okuyucu avlamak merakls olan baz tarihi roman yazarlar Prut muharebesinin muhterem Serdr Baltac'ya da satamlar, Katerina ile ak mnasebeti ve getirdii mcevherler yznden Rus onlusunun emberden kp gitmesine gz yumduunu ileri srmlerdir (.N.). 188 Hz. Muharamed'in sancan eline ald ve byk bir sr'atle gtrd. Cantemr, LXXVIII. Ortelius'un devam olan Feigius'un Adlerschh-vung adl eserinde (s. M) Roma'ya gnderilen byk sancan (bu sancan rengi yeil deil krmz idi) en iyi tasviri ve 48. Sre'den karlan Fetih ayetinin izah bulunmaktadr. 189 Cantemir, LXJV. Sultan unvann kendisine saklyor. 190 Bu szler (R&sid, I. 106) Cantemir'de geen ve brahim Pasa'nn azndan kt ileri srlen sahte ve yaktrma nutuktan ok daha veciz ve tabiilik intiba vermektedir.

Sayfa

80

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Savan ertesi gn, eski Saint Etienne katedralinde, Sobieski'-nin huzurunda Te Deum'u (resm du) okundu; toplarn sesi iki gndr homurdanmamt. ki ay boyunca sessiz kalan anlarn sevinli nlay, bylesine uzun bir sessizliin endielendirdii lkeye Viyana'mn kurtuluunu haber verdiler. Dier taraftan, Raab'da-ki ordughta, Vezir-i zam imparatorluun eitli valiliklerinde deiikliklerle meguld. Koca brahim Pasa'nn idmiyle boalan Bu-din (Ofen) valiliine o srada Diyarbekir Valisi 191 olan Kara Mehmed Paa getirildi. Bu yerin valilii de Eski Erzurum Valisi brahim Paa'ya verildi. Onun yerini de Silahdr Hseyin Paa ald. Ordunun kalntlar Raab'da (Yamk-kale) gn durdu. Drdnc gn Tata zerindeki kprnn atlmas iin gerekli tedbirler alndktan sonra, Budin zerine yrye geildi. Dikkatli Avusturya milis tekilt, Trk ordusunun tahrib hareketlerine kar Styrie (ttirya) snr boylarn Sultan Sleyman dnemindeki birinci Viyana muhasaras srasnda olduu gibi baar ile korudu. Evvelce iki hcumu pskrtm olan Lilienfeldliler yz avc askeriyle birlikte manastrdan ktlar; maksatlar Kleinzeirde ganimetleriyle birlikte kayalk bir maaraya ekilmi olan Krml askerleri kovmakt. Hohenberg kyllerinin de yardmlariyle bu teebbslerinde baarl oldular: Hrriyetlerine kavuturulan iki yz Hristiyan esiri aldklar en deerli ganimet pay oldu; en gzel htralar da, Lilien-feld'in giri yerine gtrp sraladklar 18 Trk ba oluturdu. Styrie Devletleri adna Saint Lambert ruhan reisinin kendisine barut gnderdii Styrie ruhan reisi Mattias Kalweis, iki dragon 192 alaynn yardm ile Lilienfeld'in cesur
Ordunun ekildii Raab'da Merzifon'lu Kara Mustafa Pasa'nn esasl tedbirler ald grlyor. Kara Mustafa Pasa'nn Hammer'in zaman zaman belirttiinin aksine muhasarada canla bala alt ve meydan muharebesinde Krm Han ile Koca brahim Pasa'nn ihanetlerinin malubiyeti getirdiinden phe edilemez. Polonya Kral Sobi-eski'nin kars kralieye yazd mektuptan ihanetin bu kadarla kalmad Hristiyan asll pekok svarinin dman tarafna getii renilmektedir. Btn o dnem mverrih ve tezkirecilerinin belirttik lerine gre, Kara Mustafa Pasa, bu ihanetlerden sonra etrafnda kalan 9-10 bin askerle akama kadar dntkten ve kahramanlgyla dmann da hayranln ekerek dgstkten sonra ehid olmak iin dman, iine atlmak istemise de maiyyetinde bulunanlar dalan ordunun toplanmas iin kendi vcuduna kesin ihtiya bulunduunu ileri srerek nlemilerdir. Kendi otana geldii zaman dman askeri artk ordugaha girdii iin btn arlklarn brakmak zorunda kalan ve her taraftan ihanete urayan deerli Serdar met-rislerdeki askerini acele toplayp geri ekmeyi baard gibi Byk Peygamberimizin (S.A.V.) mbarek sancaklarn da baz yabanc tarihilerin de belirtmekten geri kalmadklar gibi eline alp gtrmeyi baarmtr. Orduyu Raab'da (Yank-kale) toplamas da baardr. Osmanl ordusunda lk firar ederek askere kt rnek olan' Arnavut Koca ibrahim Paa'y hakettigi ekilde paylayarak Raab'da idam ettirmitir. Hain Arnavut Paa idam edilirken deerini takdir ettii Serdar Kara Mustafa Paa iin u szleri sylemitir: Padiahumuza sylesnler, telafl-i ma-fat idecek ancak budur: ' Azl itmesnl- (.N.). 192 Bir Polonya alay, dierine Castelli kumanda ediyordu, Feigius, s. 112.
191

Sayfa

81

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

mdafaasiyle, Trkleri Styrie'-nin Avusturya'ya giden ana caddesinden, Yukar Styrle'deit pskrttler; fakat Saint Gothardt ve Goussing'de toplanm olan Trkler (orada Paa bulunuyordu), Friedlberg ve Hartberg yoluyla, Kanun Sultan Sleyman'n Guns tarafndan Gratz zerine yrd srada ok strap ekmi olan gzel Feiztritz vadisinden gecerek Aa Styrie'ye girdiler; esirler aldlar ve kasaplk hayvanlar gtrdler; bunlardan yedi yz tanesini Kanije Trklerine sattlar. Gratz'a alt fersah mesafede, Raab kylarnda ordugh kurdular, bu nehri getiler, yukar ve aa Limbach'i, Neuhaus, Fehring ve mnbit Raab vadisini yamaladlar. Gratz'da, bin mevcutlu milis kuvveti silaha sarlmak emri ald. Kont Herbestein Murr'u igal etti. Mehur dnr Tychd Brahe'nin rasathane hline getirdii ku-lesiyle mehur Wildon atosunda toplandlar. Carniol milis kuvvetlerine lkesinin tarihisi Frstenfeld ve Radkersbourg'u Trklere kar savunacak olan Valsavor kumanda ediyordu. Kuvvetlerini, Bur-gau, Neidau, Hochenbruck, Rittengrab, Kapfenstein, Bertholdstein ve Charles de Saurau'nun dragon svarileriyle durduu Raab 193 kylar zerindeki Feldle Hamm'a yakn ve ho bir yerde bulunan Hainfeld atosu arasnda taksim etti. Metternich alayndan zrhl askerlerle Valvasor*un imdadna komu olan Dietricstein kontu Radkersbourg*un kuzeyinde Klobi'de Trkleri yendi, yzn ldrd ve onlar Raab'n teki kysndaki Riegersbourg tesindeki Aonos Styrien'e kadar takib etti. Bu ato dik bir dan zirvesinde ykselir. Ovada her taraftan tecrid edilmitir ve kemer eklindeki duvarlar balar ve buday tarlalarn korur. Ne alk, ne de muhasaralardan korkusu vardr. Bunun iin, Riegersbourg Macaristan ve Trklere kar Styrie'nin snr kalesi oldu ve Trkler ok uzun zaman Macaristan'n sahibi olduklar halde, bu atodaki muhafz kuvvet onlar sayg ile tuttu ve hibir zaman ne muhasara, ne de zaptetmeye kalktlar. Polonya kral ve dk de Lorraine Tuna boyunda yol alarak Trk snr kalesi Gran'a kadar ilerlediler; bu yerin karsnda Trklerin garip bir ekilde Cierdelen adn taktklar Parkany vardr. Kom-ron'dan bu son ehre 194 giderken (Lepanto savann yldnm gn), Polonyallar bir kz

82
Sayfa

Bu ato on nc yzylda Hainfeld beylerinin ikametgh olmutu; daha sonra kontes de Purgstall'e geti ve asil Iskocyah Jane Cranstoun'-un, son Purgstall kontesinin einden vasiyeti! mlk halinde onun sevdii evi oldu. 194 Farkany'de delil. Bu olay Barakan kalesinin alnna dair notlarda ayrntl bir ekilde anlatlmtr ve Khunitz'in Diariuzn (Hatrat) "unda bulunmaktadr
193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

srsnn peine dtler; Trkler onlar bir ormann ortasnda kstrd ve atmaya girdiler; kont Denhoff ve iki bin askeri ldrld 195. Polonya kral Sobieski ve olu prens byk bir tehlikeyle kar karya kaldlar. Eer esir edilmekten kurtulduysalar, bunu dk de Lorraine'in yardmlarna gnderdii kont Dnewald'e borludurlar (7 Ekim 1683). Yeni felketlerden korunmak iin yry yle dzenlendi: Dokuz bin svari ve her biri drt yz kiiden oluan on sekiz piyade bl ve ayrca bir Polonya birlii Mercy ve Condola ile Bade margraf kumandalarnda sa kanad tekil ediyordu; Dnewald, Plaffy ve Ta-affe dk de Lorraine sol kanad meydana getiriyordu; dk de Star-hemberg ve dk de Croy piyade birliklerine kumanda ediyorlard. Polonyallar kolordu tekil ediyor, sol kanat Polonya kralnn ve sa kanat Jablonowski'nin kumandalar altnda bulunuyordu. ki gn sonra Parkany sava cereyan etti (9 Ekim 1683). Trkler defa tekrarladklar sava nidalar olan Allah! sesleriyle ilerlediler ve iki gn nceki felketin uyandrd fkeyi hl yaayan PolonyaIrlarn bulunduu sol kanada olanca sertlikleriyle hcum ettiler. ok kanl bir sava oldu. Zira, btn Polonyallar can ba-lamamaya yemin etmilerdi. Trkler bozuldu ve Parkany'de gemilerden yaplm kprye kadar ekildiler. Kaanlarn arlna dayanamayan kpr kt; byk bir ksm Tuna'nn dalgalarnda, bataklklarda ve Polonyallarn kllan altnca can verdi 196 Savata Trklerden yedi bin asker hayatn kaybetti; Bosna Valisi Hzr Paa da bunlarn arasndayd. mparatorluk kuvvetleri tarafndan esir alnanlar iinde Sivas ve Silistre valileri olan Halil ve Mustafa Paalar da bulunuyordu; dier iki Paa, iman Mehmed Paa 197 ile atr Ahmed Paa kaypt. Polonya kral ve dk de Lorraine karlkl olarak ve eit bir nezketle zaferi birbirlerine balyorlard. Parkany'de alnan ganimetin paylalmas konusunda birbirleriyle anlamaya pek az yanar davrandklarndan nerede ise bir atma kacakt. Polonyallar ganimetin tmnn kendilerinin olmasn istiyorlard. Parkany'de muhafz birlii olarak braklan Polonyallar, kendi vatandalarnn kazklara geirilmi baslarn grnce yle bir fkeye
Adlerschwung, s. 118 ve Khunitz'in Diarium'unda bulunan notlar. Avusturya mparatorluk mverrihi iki bin yerine on bin lden bahsetmektedir, imparatorluk ordusu zerinde verdii notlarda farkl. Resmi tarihiye gftre mparatorluk ordusunun mevcudu 50 bin. 196 Khunitz'in Notlar*!; Daleyrac'm Anecdotes de Pologne adl eseri ve Sobieski'nin mektuplar. 197 iman brahim Paa gibi semizliinden tr byle isimlendirilmitir. Cantemir'In anlattna gre, bu Paa le birlikte bulunan bir Fransz cerrah her yl haziran ve temmuz aylarnda kanuni yaryor ve oradan yag tabakalar karyordu.
195

Sayfa

83

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kapldlar ki, kadn ve ocuk fark gzetmeksizin yollan zerinde bulunanlarn hepsini ldrdler. Bununla beraber, aralarnda otuz kadn ve otuz ocuun bulunduu sekiz yz Hristiyan esirini kurtarmay baardlar. Vezir-i zam Kara Mustafa Paa, Gran' savunmak iin sparta Sancakbei Arslan Paa'yi, Saraci-ba, Samsuncu-ba (korgeneraller) ve Zenbereki-ba (mazgal okuluu albay) 198 kumandasnda Yenieriler gnderdi; bunlara babu, yni genel kumandan olarak Diyarbekir Valisi brahim Paa'y atad. Bu Paa gerekten de kaleye girmeyi baard. Fakat, ancak be yz kadar.asker kendisini takib etmiti. Tuna zerine bir kpr attktan sonra (20 Ekim 1683), Thomas tepesi tahkimatn hcumla aldlar; yz seksen Trk ldrld ve iki yz esir alnd. Topu iki gn srekli olarak, gedik amak maksadiyle ehri dvd. nc gn hcuma getiler, fakat baar, elde edemediler. gn iinde yedi bin glle atlmt 199. Drdnc gn Trkler, tercman Lachoviz'in aracl ile teslim olma iini grtler. Paalar alt yz askerle ekildiler ve elli topla bin kantar barut 200 ele geirildi. Bylece Kanuni Sultan Sleyman'n ald, aridk Mathias'n elli bin askerle alt kere birbiri pei sra bo yere hcuma getii, Mansfeld'in Trklerden geri ald, fakat garnizon tarafndan bask gren Damperre'-nin dokuz yl sonra Trklere vermek zorunda kald Gran yemden Hristiyanlarn oldu. O zamandan beri Almanlar ve Macarlan tehdide devam eden bir Trk snr kalesi halinde kalmak yerine bu iki millet iin Osmanllara kar tabya hizmetini grd. "Parkany savann ertesi gn (10 Ekim 1683 - 18 evval 1094), Vezir-i zam Ofen'den Belgrad zerine hareket etti ve iki gn sonra, Edirne'ye gitmek zere Belgrad'dan ayrld. Chosim savann yldnmne Sbieski'nin Sgecsen'de kazand zaferle yeni bir ihtiam eklendi. Viyana muhasarasndan beri Vezir-i zam'n kendisinden memnun olmad Krm Hn Murad Giray azledildi ve Krm hanlna, Selim Giray'n iki olunu Devlet Girayla Azim Giray' birincisini kalgay, ikincisini nureddin tyin eden Hac Giray getirildi. Gran'n dtn renen Vezir-i zam, Budin Belerbeyi Kara Mehmed Paa'ya bu kaleyi vermi olan Paa ve Yenieri generallerinin idam edilmeleri emrini gnderdi: Bekir Paa 201, Arslan Paa,

84
Sayfa

Osmanl mparatorluu Tekilt ve idaresi, 0, s. 211. 82. Yenieri alay albay. Raid, I, t. 107, hatta yedi bin glleden bahsediyor. 200 Fegius, Adlerschwung'da, ekilenlerin saylarm yedi yz olarak gsteriyor. Khunitz'in Diarium'unda .bir sfr fazlas var ve bylece ekilenler alt bin kii. 201 Dalarac tarafndan yazlan bir kitapta bu Ebubekr Paa'nn Polonya Kralna mektup yazd ileri srlmektedir. Fakat kitapta yer alan birok vak'a doru bir ekilde kaleme abomamtir. Mesel Viyana*198 199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Samsuncu, Saarc ve Zenbereki-balar kalenin kaybn balaryla dediler. Ksa bir zaman sonra, am Valisi Gen Hseyin Paa Pest'de eceliyle ld. Bu Paa birok defa mehur savalarda bulunmutu: Kont de Souces'la Lewenz'de, Rakoczy ile Transilvanya'da, Sobieski ile Chocin'de arpmt. Osmanl mparatorluunun nl savalar arasnda bulunuyordu. Viyana muhasarasnda Chateau (ato) burcu nndeki tabyada sekin hareketleri grlmt ve bakentin civarndaki bataklklarda bir reaya birliinin elden kmasna sebeb olmutu 202. Kazaklar Besarabya'da Viyana seferinin ehrin kurtuluunu takib eden sonuna doru, Polonyallar tarafnda yer alarak Chocin savann kazanlmasnda arl grlen ve o zamandan beri Polonya hizmetinde bulunan eski Bogdan prensi Etienne Petreitchik, Zoporogues Kazaklar het-man Kunicky ile birlikte Tatarlardan Polonya ve Kazaklarn intikamn almak maksadiyle Besarabya'ya girdi. Burada voyvoda Dra-cula'ya yaraacak zulmler yapld: ocuklar kale duvarlarna arplarak paraland veya diri diri derileri yzld, gen kzlar tecavz edildikten sonra ldrld, ihtiyarlara ikenceler uyguland, hmile kadnlarn karnlan yarld ve zaferinin vntleri bunlar oldu. Petreitschik insanlk d hareketlerini davranlariyle son snrlarna gtrrken, silah arkada yaptklarn mbalaal bir vnme ile alabildiine abartt. nk yz bin barbar yok ettiini 203 sylyordu. Tehin veya Bendemden, ayn zamanda Mon Castro (4 Aralk 1683) denilen Bislograd veya Akkerman'a kadar byk bir kuvvet toplamak midiyle ilerledi. Tilgrotia dolaylarnda Trkler, Tatarlar, Bender beyleri, Akker-man kaymakam, Bucak miri, Yenieriler ve sipahilerle karlat 204 zafer Kunicky'nin oldu. Drt millik bir alan iinde fundalklar zerinde kaarken lm bulmu cesetler grld; Bender be-i ve alaybei hayatlarn kaybetmiler, Akkerman Aa ve kaymakam ayn kibete uramlard. Fakat hafta sonra, yeni yln son gnnden bir gn nce (30 Aralk 1683),
nn kurtuluundan nceki savan on drt, on be saat srdnden bahsedilmektedir. Oysa bahis konusu sava drt veya be saat srmtr 202 GrepokU bu olay gayn maTcl ve tarihe aylan bir uslunla antefoTA-tadr. 203 Avusturya mparatoruna ve Polonya Kralna gnderilen bir mektuptan zetle alnmt 204 Daha nce bahsedilen bir Relation'da bu tafsilat vardr.

Sayfa

85

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yeni han, Hac Giray yannda bulunan Yenieriler ve Tuna kylarndan kendisine gnderilen toplarla Zaporogues Kazaklar hetmanna hcum etti ve birok arpmalardan sonra onu Pruth'a doru ekilmeye zorlad. Bogdanhlar Kunicky'nin ordusunu terkettiler ve Noel gn Kunicky'nin dalan Kazaklarn toplad Yassy'ye vardlar (4 Ocak 1684). Pet-reitschik artk gvenemeyecei Bogdanllarla birlikte Suczawa'da bulunuyordu. Onlarn tarafndan terkedildi ve Punta sancanda Domnestin kyne ekildi. Orada kendi akrabas Baiuski tarafndan tevkif edilerek Polonya'ya gtrld. Fenerli Cantacuznes'ler ailesinden olan ve snnet dn gn gmden yapt bir eki silah Sultan'a sunmas karl kendisine Bogdan prenslii verilen Demeetrius Cantacuzene Krm Ham tarafndan yeni makamna yerletirildi 205. Kuniky Besarabya'y yakp ykt sralarda Edirne'de Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn d hazrlanyordu. Btn suu idam edilen Budin Belerbeyi Koca brahim Paa'ya yklenen Viyana'nn kurtuluu haberinin ilk almnda, Sultan, kanuna uygun bir ekilde, Vezir-i zam'a kendi el yazsyla bir hatt- erif (mektup) ve orduyu tamamiyle mahvolmaktan kurtarmasna kar duyduu minnetarhn belirtisi olarak deerli talarla ssl bir kl gnderdi 206. Fakat Parkany savann neticesi ve Gran'n kaybeddii renilince, Kara Mustafa Paa'nn dmanlarna ona kar harekete gemeleri iin gn dodu ve bylece iktidarn ykmakta baarl oldular. Bu dmanlarn banda, Viyana seferine dima kar km bulunan Mrhr 207, Kzlar Aas ve idam edilen Budin Valisi brahim Paa'nn dul kars olan Sultan'n kzkardei bulunuyordu. Bunlarn hepsi de kllerin altndaki atei alevlendirmek istiyorlard. Ba-mbeyinci Gazaz-zde Ahmed Aa, Kara Mustafa Paa'nn ban getirmek emriyle Belgrad'a gnderildi. Belgrad yaknma varnca, ok gizli tutulmasn isteyerek, grevini yannda emirlerini tatbike hazr Yenierileriyle Ba-mbeyinciyi evinde bekleyen YeCantemir Mohamet, s. 69. Raid'de, I, f. 110, Petreitschik Patre Schapko ve Cunicky, Konuska adlarn da tayor. 206 Vezir'i-zam'n gzden dmesini farkhlatran sebeb (Cantemir, Valide Sultan'a gnderilen hediyelerden bahsediyor) bir tarih hatas meydana getirmektedir; fakat en kuvvetli delil Valide Sultan'a gnderilen hediyelere dayanmaktadr, s. 92. Viyana muhasaras 12^ylulde kalkyor, Valide Sultan ise 10 Receb (5 Temmuz), tarihinde lmt, yani Viyana muhasarasndan nce (!).. Bununla beraber, bu tarih hatas Osmanl imparatorluu tarihini yazan btn Avrupal yazarlar tarafndan tekrarland (Alis-, II, s. 228). Bu tarihi tahrif aldnszh inde l tarihi mnasebet halinde Cantemir hat ilemektedir-. Tarih, corafi ve filolojik. Despot Taila'dan bahsetmekte ve onu Viya-na'nn dnden Sultanla Trakya ve Yunanistan'da avlandrmak-tadr. Oysa o tarihte Sultan Belgrad'da bulunmaktadr. Trakya ve Yuianistan'da ovadan ovaya gemiti ve Despot Taile ile avlanmaktan holanmt!207 Caprara'nn zel Mnasebet'tnde bu yaknla dair bilgi vardr, s. 94.
205

Sayfa

86

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

nieri Aas Mustafa Paa'ya bildirdi. Ahmed Aa gne battktan sonra Belgrad'a girdi (25 Aralk 1683 - 6 Muharrem 1095) ve Yenieri Aas le birlikte Vezir-i zam'n evine gitti; Aa tarafndan emir yerine getirildi 208. Bu idam emrinin yerine getirilmesi iin seilmi olan Mustafa Paa, ayn zamanda Serdr.unvniyle Haleb Valiliine atand; bu sfatla Peygamberin kutsal sancam muhafaza altna ald. Ba-mbeyinci, Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn serveti arasnda bulunan drt yz doksan kese nakit paray ordunun ihtiyalarn karlamak zere yeni Serdra verdi. Vezir-i zam'm Reis Efendi'si, Talihisi-zde tutukland ve stanbul'a gnderildi. En debdebeli, en marur Osmanl vezirlerinden biri saylan Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn sonu byle oldu 209. Prensip bakmndan Kprlzde Fazl Ahmed Paa'nn enitesi olmutu. Kp-rl-zde Fazl Ahmed Paga'nn vefatndan sonra, Sultan'n damad olmak gibi tehlikeli bir erefe eriti. Fazl Ahmed Paa'nn btn Vezir-i zamh sresince kaymakam (sadret kaymakam) greviyle Sultan'm ahsna bal bulundu. En mhim iler onun zerine verildi; nihayet yedi yldan beri Vezir-i zam'd ve ancak elli yanda bulunuyordu. Hareminde bin be yzden fazla odalk, kendisine hizmet etmek iin bir bu kadar esir, bunlarn muhfazasiyle grevli yedi yz harem aas vard. Atlan, kpekleri, av kular 210 binlerle saylyordu. Daha
Cantemr'in yeni bir hats: Sultan'n (Grand-Seigneur) 6 Muharrem 1095 tarihli emrini ona gsterdi. Bu idam enirinin tarihi deil idam tarihidir. Codex'de No. 822 de, Hist. Prof., 12 ubat 1681 tarihli Relation'da Kara Mustafa Paa'nn idam tafsilatyla anlatlmaktadr. R-id, I, f. 108. 209 Kara Mustafa Paa'nn idam emrine kadar ksa sre iinde gecen olaylar ve dam Osmanl tarihlerinde zet olarak yle anlatlmaktadr: Kara Mustafa Paa'nn sarayda frsat bekleyen ki korkun dman vardr. Bunlardan biri Kzlaragas zenci Yusuf, dieri Ba Emtr-ahur Bonak San Sleyman'dr. Viyana malubiyetini renen Trklkle alakalar bulunmayan bu aalk adamlarn .ellerine makre-meler alp dne dne oynadklarndan bahsedilir. Bu baya ruhlu adamlar Kara Mustafa Paa'nn uaklndan yetimi olan Sadaret Kaymakam Kara brahim'le elbirlii edip askerin Kara Mustafa Pa-a'y istemediinden bahsederek, daha da ileri gidip hibir eyden haberi olmayan Kara Mustafa Paa'nn saltanat makamna gz dik-tii hakknda bir takm vesikalar uydurarak Padiah zehirlemeye balamlar ve nihayet bundan bir akam evvel bir idam hatt istihsal edip Kapucular kethdas Hammer'de Basmabeyinci olarak geiyor Ahmed ve avus-ba Mehmed Aalarla Belgrad'a gndermilerdir. Drdnc Mehmed'in en byk gnh te budur: Bir zenci ile bir bonak serserisinin tezviratna uyarak Belgrad'da bir ntikam seferi hazrlamakta olan Kara Mustafa Paa'y dam ettirmesi netice olarak Macaristan'n kaybedilmesine sebeb olmutur. Merhumun sadareti 1676 1087 senesi 4-5 Ekim 27-28 aban aramba Perembe gecesinden bu yln 14-15 Aralk 27-28 Zilhicce Sah-aramba gecesi idam hakknda kan Hatt- Hmyn tarihine kadar Miladi takvim hesabiyle tam 7 sene, 1 ay, 10 gn srmtr, idam hkm Hatt- Hmyn tarihinden on gn sonra 1683 -1099 senesi 25 Aralk - 6 Muharrem Cumartesi gn infaz edilmi ve byk hakszlklara urayan Kara Mustafa Paa boulduktan sonra ba kesilerek vcudu Belgrad'a gmlm ve kesik ba da seferin balangcndan 6 Aralk -16 Zilhicce Pazartesi gnne kadar Belgrad'da kaldktan sonra Edirne'ye gelmi olan Padiaha gsterilmek zere oraya gtrlp Saruca-paa camii naziresine defnedilmistir. Kara Mustafa Paa'nn uaklndan yetimi olan nankr halefi Bayburtludur. Sefere gitmemek iin temaruz ettiinden tr Serdar- EkremUk Belgrad'da bulunan Yenieriagas Tektrdagl Bekri Mustafa Paa'ya verilmitir C.NJ. 210 Sr. A. de La Mortaye'n Seyahat'i; La Haye, 1727. I, s. 349.
208

Sayfa

87

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

nce kendisinin paraya dknl hakknda bilgi verilmiti; fakat imparatorluun birok ehirlerinde Vezir-i zam olarak kurduu messese zerinde de bilgi vermek yerinde olur. Bu hayrl ileri btnnden olmak zere stanbul'da camiler, emeler in ettirdi. stanbul'da olduu gibi,. Edirne, Bel-grad ve Cidde'de byk hayr eserleri yer ald. Doduu ehir olan Merzifon'a bir cami ve byk bir ar kazandrd. Kayseri yaknmda, Incesu'daki bir cami, bir hamam ve bir medrese onun eseridir 211. imparatorluu haydud ve si etelerinden temizledi ve medeniyetin gelimesini kolaylatrd 212. Bununla beraber htras sonraki nesillere idaresi zamannda yaptrd eserlerle deil, Viyana muhasaras 213 ve Human'da grlen dehet verici icratiyle intikal etti. Her trl imtihandan gemi bir ballkla devlete hizmet ederek altm yama gelmi ve o zamana kadar Kaymakamlk grevini yrtm olan nc vezir brahim Paa, Merzifonlu Kara Mustafa Paa'dan bolan devletin en yksek makamna getirildi, nce Firr Mustafa Paa'nm hizmetkr olmu, sonra birok vezirin ve daha sonra Kaymakamn khyalnda bulunmu olan brahim Paa kk ve Ba Mrhrluk makamlarndan getikten sonra, nihayet Kara Mustafa Paa'nn iktidar dneminde kaymakamla atand. Kapdan- Deryalk da bu greve balyd. Fakat Kaplan Mustafa Paa lehine bu ek grevi brakmak gereini duydu. Yedi yl boyunca, aa yukar srekli olarak stanbul'da bulunmayan Kara Mustafa Paa'ya Sadret Kaymakam sfatiyle veklet grevini yrtt ve imdi imparatorluun birinci derecedeki makamnda ona halef oldu. Aslan Reisefendi, Boulan Defterdar Bu deiiklik, her zaman olduu gibi, sarayda ve dier birok grevlerde de nemli deiiklie yol at. Ba Mirhr ve Merzi-fonlu Kara Mustafa Paa'nn aman vermez dman Bosnal Sleyman Aaya tu \ rildi ve ayrca Kaymakamla atand 214. Kendisinin daha nceki grevlerini Silahdr ahin Mustafa Aa'ya veren Sultan'dan bu hususu bildiren bir Hatt- erif
Raid, I, f. 107 ve Osman-zade Efendi, vezirler haltercmeleri eserindeki bilgi. ou zaman Hristiyanhgn tesirlerinden kurtulamayan Hammer'in Mslman Trklerin medeniyet yolunda gelime kaydettiklerini kabul etmesi lim bakmndan phesiz medeni bir davrantr (.N.). 213 Kk kitap: Kara Mustafa, Vezir-i azam, yetimesi, saraydaki oklar, eitli hizmetleri, onu Viyana muhasarasna teebbs ettiren gerek sebeb, lmndeki zellikler. (Paris. 1684, 12). bandan sonuna kadar (Happetius'un Macar asker roman arznda) ve romanda gzel ispanyol Dona Manuela nemli rol oynuyor. 214 Rad, I. f. 180.
211 212

Sayfa

88

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

215

Padiah'n el yaznfyte yazlm tezkire veya mektup.

Sayfa

89

ald 215. Bu grev vermeler terakki yolunda bir gerileme ifde ediyordu ve kanun kaidelerine aykr dyordu. Zira, Silhdar veya ba Silhdar, Sultan'm kendisine Ba Mirhr'dan daha yakndan sokulan kii olarak tua ondan daha hak sahibiydi. Bu kltmenin daha az zc olmas iin tyinini bildiren Sultan'n Hatt- erifi kendisine Kzlar aas tarafndan verildi; burukluuna ramen ona teekkr etti ve kabul etmeye zorlanmamas talebinde bulundu. Bunun zerine kendisine Rumeli Belerbeyi'ne mahsus ereflerle vezirlerle Kubbealt'nda Divna katlmak ve vezirler gibi satrlarla (uaklarla) dar kmak ayrcalklar bahedildi. Daha fazla srar ettii takdirde Sultanin gznden deceini anladndan, istemeye istemeye kabullendi. Garib bir ekilde kudret ve itibr kazanan Byk Mirhr'un kendisine kar besledii kinin neticesi bu oldu. Bir gn avda, Sleyman Aa, sohbet eden Silahdrla Ba Mabeyincinin yanlarna yaklaarak sohbete katlmak istedi. Silahdr ona u szlerle kt: Sylediklerimiz seni ilgilendirmez, sen ahrda olub, bitenlerle ura. Eski Byk Mirhr, Kaymakam olup imparatorluk ahrnn kasalarn halefine teslim ederken eski kuyruk acsn karmak mak-sadiyle ona yle dedi: Aa, ahrda olub bitenlere imdi kendin bak. Edirne yaknndaki Akpnar bahesindeki avda yeni Mirhr, Sultan zengisinden uzak durdu. Sultan bunun farkna varmad. Nihayet Maslahat emesi yaknnda, dikkatten kamayacak kadar heyecanl bir davranla Sultan'a sokuldu ve Silahdrlk makamnn kendisinden alnarak, daha aa bir makam olan Mrhrlua tyin edilmesi iin ne su ilemi olduunu sordu. Sultan onu, Byk Mrhrluk grevlerini yerine getirdikten sonra Sadret Kaymakam olan Vezir- zam rneini vererek teselli etti. Ksa bir sre sonra Vezir-i zam Merzifonlu Kara Mustafa Pa-a'nn talebesi ve gzdesi durumunda olmu bulunan Ba mabeyinci Gazaz Ahmed Aa ld. Kara Mustafa Paa'nn idam ii ona verilmiti. Ba mabeyincinin bu i iin seilmesi sebebi, ihtiml, kurbann karsnda iyi bildii bir dost grp vehme kaplmasn nlemekti. Bylece kurban, pheden uzak bir gven iinde tuzaa drlecekti. Gazaz Ahmed, kendisini koruyan ve yksek makamlara kmasn salayan Kara Mustafa Paa hakkndaki idam emrini yerine getirmesi bir yana, u szleri syleyerek onun son anlarn zehirlemekten de geri kalmamt: u anda bana gelenleri hazrlayan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

90

sensin, kimseyi sulamaya kalkma ve bir bu kadar insanla yakmayan szler de sylemiti, Osmanl tarihileri, kendiini koruyan insana kar celldlk grevini stlenmesinin hayatn phesiz ksaltt grn ileri srerler. Ba Mabeyincilik makam Bonak Receb Aa'ya verildi. Receb Aa, eski Byk Mr-hrun uakln yapm, Sleyman'n Sadret kaymakamlna atanmas zerine avlarda Sultan'n tevecchn kazanmt. Eski efendisi ve soyda Bonak Kaymakam da bu durumu desteklemeyi bilmiti. Sultan'n gzde adam ve damad, ihtiml, Vezir-i zam makamna gelmek mitleri verilmi olan Mustafa Paa, konumalaryle Sultan'dan fazla bu makam igal etmekte bulunan adam zdnden Kapdan- Deryala atand ve bylece, Byk Efendi'-nin tesir alanndan uzaklatrlm oldu. Silistire ve Nicopolis valiliine tyin edilen Kprl-zde Mustafa Paa, emlkini idare ettii Valide Sultan'n lmnden sonra Edirne'ye arlm, fakat bu ehre varmadan nce emekliye karlm olmakla kar karya kalmt. Mrahr ahin Mirza da saraydan uzaklatrld; anakkale Boaz kumandanlna atand ve yeri Ba Mabeyinci Receb Aa'ya verildi. Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn idam iki mahrem adamn da ayn kibete srkledi. Reis Efendi'si (danman) Telhs-z-de 216, efendisinin dmanlarnn intikamnn kurban oldu. e-refeli caminin nnde asarak hayatna son verdiler (21 Ocak 1684 -3 Safer 1095). Daha nce iki kere Reis Efendi'nin yerine gemi olan spanyol dnmesi Mustafa 217 onun yerine atand. Bb- li tercman Maurocordato savan balamasndan nce yaplm ve Merzifonlu Kara Mustafa Paa tarafndan Sultan'n bilgisinden saklanm bar teklifleriyle alkal suu Reis Efendi Telhiszde'nin zerine atp sahip bulunduu kymetli her eyi ve iki yz elli kese paray hazneye gndererek lm cezasndan kurtulmutu. Buna ramen ailesi hapsedildi ve kendisine Kaymakamn huzurunda dayak cezas uyguland. Akrabalk balarndan tr Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn yakn bulunan eski Defterdar Hasan Paa Edirne'ye arld ve yolda Silahtar Kara brahim Paa tarafndan idam edildi, ddia edildiine gre, lmne byk ksmiyle eski Cebeci aas Fazli'nin iftiradan ibaret sulamalar sebeb oldu. Defterdar, Viyana muhasarasnda bir tfenk yaras alarak bir i yapacak halde bulunmamasndan tr kendisini grevden
Resmi Ahmed, Reis Efendiler hl tercmelerinde, 40. Isa-zade Tart-hi'ne baknz. ti Gran Cancelliere fatto un rinegatoo espagnolo detto Mustafa, quai e stato altre volte in questa carica, mparatorluk ve kraliyet ktphanesi tAs mettade talyanca. .N.).
216 217

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

azletmekle suluyordu. Bununla beraber, Fazli intikam alm olmaktan byk bir fayda sa-Iayamad. Kara bir sefalet iine dt ve ksa bir sre sonra celld elinde can verdi. Vezir-i zam brahim Paa'nm Sultan'n etrafnda bulunan herkese kskanlk tesiriyle besledii kin, Sultan'n yaknln herkesten fazla zerine eken shak Efendi iin ldrc oldu. shak Efendi'ye Msr'da bir grev verildi. Eskiehir'e varnca tshak Efendi daha ileri gitmek istemeyince Vezir-i zam ona dorudan stanbul'a dnmek ve orada salna kavumak msaadesini bildiren bir vesika gnderdi, tshak Efendi stanbul'a dnnce, kendisine Vezir-i zam adna itin ve alka gsterildi. Vezir-i zam'n istei zerine Sadret Kaymakam, Sekbn-ba beraberlerinde subaylar da bulunduu halde gidip tshak Efendi'yi ziyaret ettiler: Fakat bunlar olup biterken Vezir-i zam brahim Paa, Sultan'a, shak Efendi'nin stanbul'da ordu mensubu Paalar ve subaylarn pheli ziyaretlerini kabul ettiini ve Pdihn otoritesine kar bir isyan iin altn anlatt, tshak Efendi Rodos'a srld ve ksa bir sre sonra ba vuruldu 218. Valiler arasnda birok deiiklikler oldu 219. Halep Valisi brahim Paa Budin'i savunma emri ald. nk Osmanl mparatorluunun Bat snr zerindeki bu en byk kalesi, Viyana'nn kurtuluundan beri tehdid altnda bulunuyor ve faal bir savunmay gerektiriyordu. Kara Mehmed Paa orada iken brahim Paa muhafz kumandanyd. Serdr Sleyman Paa seferi srdrmek iin yeterince asker bulamad srada, Haseki Sultan'n khyas Elhac Hseyin, zaman amna urayan seferberlii 220 varlyla canlandrmas iin vezir rtbesiyle Rumeli eyletlerine gnderildi. Donanmay tamamlamak iin o nl kapdanlardan (deniz prensleri) 221 ikisine yksek bordal gemiler in ettirmek grevi verildi. Kzaa konulan gemilerden sekizi hemen denize alabilecek ekilde hazrland. Bu gemilerden ikisi elli ve dier alts krk be auns (eski Fransz kulac) uzunluundayd. Bu teknelerin tam donatm ve silahlandrlmas be yz krk kese paray gerektirdi. Bu paray salamak iin Rodos ve Kbrs gelirinden yz yirmi, skenderun gelirinden yirmi kese alnd, geri kalan yz doksan kese hazneden ekildi 222.
Raid. f. 112. Bosna Valisi Osman Paa Pooschega'ya gnderildi ve yerine Osman-pasa-zade Ahmed Pasa getirildi. 220 Nefiri-am - Eli silah tutan btn vatandalar silah altna almak. 221 Msrh-zade brahim Paa ve Cezayirli Baba Hasan. Raid, I, f. 112. 222 Raid, I, f. 112. 390 yerine 490 kese kyor. Bu bir basla hatas olacak.
218 219

Sayfa

91

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Krm Han Azledildi Krm Hannn deitirilmesi bu tedbirden beklenene hibir suretle cevap vermedi. nk yeni han, Hac Giray, bu greve baladndan beri hasislii ve paraya doymazlyla teb'asn lgna dndrmt, yle ki, gayri memnun ve yars isyan hlindeki Krm, Hann azlini taleb iin dileke stne dileke gndermekten geri kalmyordu. Bb- li, nihayet, ikyetleri dikkate ald; Hac Giray azledildi ve hanlk makam srgnde bulunduu Rodos'dan geri arlan eski han Selim Giray'a verildi 223. Bu deiiklikte, muhtemeldir ki, Hac Giray zamannda biri kalgay, dieri nureddin mevkilerine getirilen Selim Giray'm iki olunun nemli tesirleri oldu. Babalan han olunca, her ikisini de makamlarnda brakt. Byk Mirhrun srgn yeri olan Rodos'dan getirmi olduu yeni han, Edirne'de Tanca nehrine bakan Amadiya 224 kknde huzura kabul edildi. Vezir-i azamla birlikte atl olarak Saralar kprs tarafndan Edirne sarayna gidilen Trenler Kk kapsndan girdi. Orada, balarnda tren sarklar bulunan imparatorluun zengi beyleri yeni hana tazimlerini sunmak, iltifatlarda bulunmak ve alay bytmek zere geldiler. Alay Tunca nehri kysnda kurulan otan nne gelince Vezir-i zam attan indi ve arkal olmayan bir tabureye oturdu. Krm Han atndan inince, Sultan'n attan inerken ayan bast tan zerine iliti. Kzlar aas, Han oradan ald ve kendisine otadaki ba yeri verdi. Banda aprazvr bir srma eridle ssl keli byk sark, kallevi yerine Selimi veya byk saray sang bulunan Vezir-i zam Sultan' grmeye gitti. Tatar Han iin kendisinden huzura kabul ricasn arz etti. Ricas derhal kabul grd. Takdim treni, elilerin det* olan kabullerinden ok daha byk bir terifat havas yrtld. Eliler Ba Mabeyinci (Kapucular khyas) ve saray mareali tarafndan huzura getirilirken, bu defa bu grevi Kzlar aas zerine ald; dier taraftan alelade mabeyinciler yerine, zengi beyleri, Bostanc, Mr-hr, Ba Mabeyinci ve Pdihn zengisini tutan
Histolre du royaume de la Chersonese taurique, Petersbourg, 1824, s. 388'de: Burada, hkmet boluuna yer vermemek iin ksa bir sre tahtta bulunan Adgi (Hac) Giray'dan sz ediyoruz.* Dokuz ay hanlk makamnda kald ve krk bir yanda ld. Sebi Sejare, f. 120. Fakat Hac Giray'n bu hkmet etme zaman bu tarihte yanl olarak Viyana muhasaras ncesinde gsterilmitir; Bu muhasaraya katlan Selim Giray deil, Murad Giray'dr. Murad Giray'n azli tarihi de Guigne'de doru kaydedilmemi; 1683 yerine 1662 gsteriliyor. Selim Giray 22 Receb 1095'de (6 Temmuz 1684) tarihinde hanlk makamna getirildi. 1683 veya 1682'de deil. 224 Edirne'de Amedia kk, herhalde Ahmediye veya Amade ile alakal bir ad tar olmal (.N.).
223

Sayfa

92

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

grevli, Kanun Sultan Sleyman dneminde elilere bahedilen, fakat o zamandan beri uygulanmayan el pme erefine ermek zere Krm Hann Sul-tan'm huzuruna gtrrken ona kollarm verdiler. Han yere serilen bir hal zerine oturdu. Fakat, hanlnn nemli meseleleri zerinde Sultan'a bilgi verirken ayaa kalkt. Peinden Kzlar aas Hana kapanica veya ii samur, belinin alt ksmna kadar uzun bir krk giydirdi. Silahdr, Hann beline kymetli talarla ssl bir kl takt; trende hazr bulunan beylerden biri bann zerindeki sara balkl kuu tynden ve elmaslarla zenginlemi iki sorgu ilitirdi; b&e vesilelerde det olan bin duka altn yerine, iki bin duka altn ihsan edildi. Nihayet, Babada'na gitmek zere yola karken, Krm Hanna altn knl bir eref klc ve badan baa altndan bir zrh hediye edildi. Wssegrad'n, Wazen Ve Hamzabe'in D Hazirann ortasna doru general Halweil, general Heisler, prens de Salm ve baron de Mency'nin kumandanlar altndaki Neutra'da toplanan (13 Haziran 1684) dk de Lorraine on iki svari ve sekiz piyade alaynn banda gemilerden yaplm kprden Gran'a (Us-turgon) geti. Albay kont Styrumb'a Wissegrad zerine ynelmesi emrini verdi. Kale be gn sonra teslim oldu (18 Haziran 1684). Bu-din kumandan bu harekttan bilgi edinerek muhasarann kaldrlmasn salamak zere khyas Rstem Aa'y, Hersek valisini, evvelce avu-ba olan Ahmed Paa'y, Syrmie ve Semendere, Pest ve Budin savalanyla, Kurun Hannn olunun kumandasndaki Tatar birliklerini gnderdi. Kalenin tesliminden nce bu birlikler harekt iinde hayatn kaybeden general Holweil'in kuvvetlerine kar hcuma getiler ve dman tamamiyle bozguna urattlar. Bin kadar dman muharebede ldrld. Sa kalanlar Budin'e getirildi. Osmanl vak'a nvisi: Savata yararlklar grlen sekin savalar cesaretlerinin klcn gk kubbeye astlar 225 diyor. Avusturya imparatorluk birlikleri Weizen zerine yneldikleri srada Budin Valisi, Gran'n (Usturgon) muhasara edilmesinin mi, yoksa dmana kar yrmenin ve savamann daha doru olaca hususunda karar vermek zere bir harb meclisi toplad. Harb meclisi dmana kar yrmenin ve savamann daha doru olduuna karar verdiinden Trk ordusu Bakumandan Serdr Mustafa
225

Tigi celdetleri t ki ara astlar, Raid, I, f. 115.

Sayfa

93

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Paa 226, dmanla karlamak zere Budin Valisi Kara Mehmed Paa, Temevar Valisi, Erlau Valisi Sidi-zde Mehmed Paa'y, Bosna Valisi Ahmed, Osmanpaa-zde Ahmed Paalar, Krm Hannn olu-lu ve son zamanlarda gelen Msr birliklerini gnderdi. Muharebe Waizen Vaytzen yaknnda yapld (27 Haziran 1684) 227; iki tarafn birbirine girmesinden hsl olan hercmer iinde Tamevar Valisi Sidi Ahmed Paa telef oldu. Bu sava Waisen'in alnmas neticesini getirdi ve Viyana muhasarasnn kaldrl srasnda Polonya kral Sobieski'nin hazr bulunduu Leopold dandaki din trende du okumu olan papas (Aziz Fransois tarikatinden) Marcus d'Aviano, dk de Lorraine'in adrnda galibiyeti takdis etti. Dindar papas Aviano'nun ncil'den gelen tevazuu Hristiyan ordusunun cesaretini harekete getirip onu zafere gtrmekte fazlasiyle yardmc olmu, oysa, Sultan Hocas, saray vaizi Trk Vn Efendfnin desses hitabetinin Viyana srlar nnde ve Parkany (Cierdelen) ve Waitzen hengmelerinde Osmanllar zerinde tesiri grlmemiti 228. Avusturya mparatorluk ordusu Rakos vadisine ve Trklerin atee verdikten sonra terkettikleri Pest'e yneldi. Osmanl mparatorluu vak'a nvisi: Budin'de atlan glleler, gerekte, bir lnetliler ve haydutlar kalabaln ceheanem ukuruna gmyordu, fakat Pest bir tfek bile patlatlmakszm bir domuz Hristiyanlar srsnn eline geti 229. Saint Andre adas Waizen yaknnda Tuna zerine kurulan kprlerin dayanak noktas olarak kullanlyordu; bu kprlerden biri altm gemiden oluuyordu ve nehrin byk sol kolu zerindeydi, dieri krk gemiden yaplmt ve ayn kyda kk kol zerinde idi; Trkler buraya Bulgarlar ukuru diyorlard 230. Avusturya ordusu Beyaz Kilise dedikleri yerde, Saint Andre yaknnda mevzilendi. Serdr btn kuvvetlerinin banda, kendi vilayet askerleri, yni Halep ve birletirilmi, am 231, Rumeli 232, Sivas 233, Adana 234, Tamevar 235, Bosna 236, valilerinin birlikleriyle Avusturya
Tekirdagh Bekri Mustafa Paa (.N.). Waizen yaknnda. 27 (17) Haziran 1684'de. Avusturya ordusu tarafndan Trklere kar kazanlan zaferin tasviri. Mnih Ktphanesi. 228 Osmanl ordusunda ihanet kol gezerken dini hitabetin tesiri grle-meyecegi tabii olduundan, Hammer garlb bir Hristiyanhk gayretke-ligiyle Hristiyanhk propagandas yapmaktan kendini alamyor (.N.). 229 Raid, I, F. 115. 230 Bulgar boghasi, Raid, I. f. 115. 231 Hersekli Osman Paa. 232 Mehmed Paa, 233 Kazi-zade Paa. 234 erke Ahmed Paa. 235 Osmanpaa-zade Ahmed Paa.
226 227

Sayfa

94

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kuvvetleri zerine yrd. Avusturya ordusunda dk de LGrraine, prens Neubourg ve prens de Bade, kont Taaffe ve kont Scherferiberg, kont Ernest ve kont Maximilien Starhemberg, kont Gondola ve Orgeneral Caprara bulunuyordu. Trkler pskrtldler ve Budin'e kadar ekildiler. Bu ehrin muhasaras kanlmaz olduundan, Serdr, gerekli tedbirleri ald ve savunmay Adana, Karaman, Syrmie, Semendere, Budin, Rumeli sekiz timarl Sipahi birlikleri banda iki Paaya, erke Ahmed ve Abdlmmin Paalara brakt. Tahkimat salamlatnldi ve onarld. Ordunun geri kalan ksmyla Serdr Ercsi yaknlarndaki Ham-zabe*de ordugh kurdu. Hamza, Kanun Sultan Sleyman dneminde Stuhhveissenbourg sancana kendi adm vermiti. O srada bu ad geen yere Macarlarn korkusu olan ada bir baka Hamza Be kumanda ediyordu. Szecsenli Hamza Be Flek ehrini hile yoluyla zaptetmekle tannmt. Burada ad geen Hamza Be, esiri olan kahraman Szapary'yi bir atla eletirerek sabana koturdu; onu bylece topra srmeye zorlad. Szapary'nin silah kardei Batt-hianyi dostunu, kurtard ve kendisine ektirdiklerini detmek zere celldn ona teslim etti. 237 . 14 Temmuzda, yni Kara Mustafa Paa'nn Viyana'y muhasaraya balad geen yln ayn gn, dk de Lorraine Ofen (Budin) srlar nnde grnd 238. Tuna'nn.sa kysnda bir tepe zerine kurulan kale ykselir ve bu tepenin eteinde Yukar ehir'le birlikte Bord de Ville L'Eau nehrin kenarna kadar uzanr; kuzey ve gney istikametinde, dan aasnda, sonuncusu evvelce olduu gibi bugn de (Taban) yni uzun mahalle adn tayan mahalleler grlr 239. Viyana kapsnn bulunduu kalenin sol tarafnn karsnda Trklerin Mihnet Tepesi 240 adn verdikleri Joseph veya Calvaire tepesi ykselir ve kalenin gneyinde kraliyet atosunun karsnda, Trklerin Karga Bayn 241 dedikleri Gerhard Tepesi yahut Blocksberg gklere doru trmanr. Kuzey mahallesi (bugn Landstrasse ve Neustift) duvarlarla evrilmiti ve Aa ehir denilenden ayr, Yukar ehir ve Bord de L'Eau

Ahmed Paa. Kont Mailath'n Hormayr Tarihi Almanach'da anlatt bu olay, Ca-roline Pichler'e bir roman konusu ilham etti: Le Siege d'Ofen (Budin Muhasaras). 238 Odsusuyla 14 Temmuzda Ofen CBudin) nne geldi. Boethius, II, s. 261 239 Trke taban (semelle) karldr: Daltaban buradan gelir, (semelle etroite) anlamndadr, ok yryen ayakkabsnn tabanlarn eskitir. (Grlyor ki Hammer daltaban'l dartaban' birbirine kartryor. .N.). 240 Mihnet Tepesi'ni Rid, I. f. 145'de Mihnes eklinde kaydediyor. 241 Karga Bairi (Bayr) olacak. (.N.) Raid, I, f. 145.
236 237

Sayfa

95

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ehri karsnda bir ehir oluturuyordu. kaps vard: Horoz kaps 242, Mezarlk kaps 243, Yeni Kap 244. Yukar ehir veya kalenin de kaps vard: Viyana kaps 245, Ovi veya Su 246 ve Stuhlweissenbourg kaps. Bu kaplarn adlan istikametlerini gsterdii gibi, ayn zamanda Bord de I/Eau ve Yukan ehirlerdeki camilerin de ynlerini gsterir ve bunlan yaptranlan ksmen aklar 247. Budin'de camilerin kubbelerinden sonra, ehrin antlar arasnda hamamlarn kurun kubbeleri baklar ekiyordu. Bu hamamlardan gneyde Gerhard veya Blocksberg yaknnda ve dier ikisi kuzeyde, Joseph veya Calvaire tepesi civarnda bulunuyordu. lk Blocksbad, Raisenbad ve Brukenbad veya kpr hamam idi; Mathias Carvin'den nce, Raisenbad'm ad kraliyet hamam idi; Brckenbad, Budin'in imrna byk dikkat ve itin gstermi olan Sokullu'nun yeeni Sokullu Mustafa Paa'nn emriyle in edilmiti. ehrin kuzeyinde bulunan kraliyet hamam ve Sprengerbad'dan birincisine Welikhan ve Welibe de deniliyordu 248. Trklerin pek manl saylamayacak bir ekilde Takhtal veya Pest adlariyle andklar ikincisi, Budin'in nc Trk Valisi ve Arslan lkabiyle anlan Mehmed Paa'nn emriyle bir kubbe ile rtlmt. Bylece, ehir ok gzel hamam yaplarndan ikisini Yahyapaa-olu ailesinden bir vali ile Sokullu Mehmed Paa*nn yeeni Sokullu Mustafa Paa'ya borlu bulunuyordu. Hamzabe Sava Avusturya ordusu yaklarken, Trkler kraliyet hamamn ve hamamn suyu ile dnen kraliyet deirmenini brakarak Bord de L'Eau ehrine
Khpros kapousi. Mezarlik kapousi. 244 Yeni kapou. Bizzozeri, La Sagra lega, I. VI, s. 181. 245 Bedj kapousi. 246 Owa kapousi. Rasid. I, f. 114. 247 Bord-de-I/Eau ehrinde: 1 Taban camisi. La mosquee de La Semelle; 2 Mataf camisi, La mosque de L'Eceinte: Su camisi. La mosque du Bord-de-L'Eau; Toighoun camisi, La mosquee du Faucon (ahin), Toighoun Paaya gre ad byle-, 5 Mustafa Camisi; 6 Hac Ahmed camisi, bu zatn isteiyle yaplm. Yukar ehirde: 1 Saraylk ca misi, Kraliyet atosu camisi; 2 Paa camisi. La mosqu6e du Pascha; 3 Yeni cami, La Nouvelle Mosquee; 6 Feth camisi, La mosquee du Si6se. Bizzozeri, II, s. 181. 248 III, V, s. 446. 1566'da vai olduuna gre 1556'da hamamlar ina ettirmesi mmkn deil. Scharma, stuanti'ye gre, Ofen (Budin) ehrinin Tam Tasviri adl eserinde bu iddiada bulunuyor, s. 584. Bu tasvir son derece tam deildir. Bu esere gre Budin srlar Kanuni dneminde, 1600'de Aralan Paa tarafndan yaplmtr. (Oysa Mustafa Paa tarafndan yaptrlmtr). Miller'in Budinle ilgili eseri ehrin planm da ihtiva ettiinden daha tamdr.
242 243

Sayfa

96

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

249 250

Cantemir, bu ad hatal olarak Wirrovit eklinde kaydetmekledir (Baknz: Mehmed IV, 101). Toprak Kalaas (Toprak karas), Raid. I. t. 114.

Sayfa

97

ekildiler (19 Temmuz 1684). Buras muhasarann altnc gn hcum sonucu zaptedilince, muhsaradakiler i kaleye ekildiler ve Viyana kapsnda barikad kurdular. gn sonra dk de Lorraine, Hamzabe civarnda Ercsi tepesinde ordugh kurmu olan Sleyman Paa kumandasndaki Osmanl ordusuna kar hcuma geti (22 Temmuz 1684). Osmanl ordusunu yenerek on iki bayrak, iki nekkare, byk sayda adr ve deerli atlarla Serdrn byk sancan ele geirdi; bu sancak yedi aun (bir metreden fazla bir Fransz ls) uzunluunda ve drt aun geniliindeydi; kan rengi olan sancakta Hz. mer'in iki az keskin klc bir resimle temsil ediliyordu ve slmiyetin esas na, itikad yazlm grlyordu: Allah'dan baka Allah yoktur ve Muhammed O'nun Peygamberidir. Bu nas btn hkmlere giri tekil eden: Rahim ve ok affedici Allah adna forml gibi kesinlie sahiptir. Hamzabe'-de ele geirilen bu sancak nce Saint Etienne kubbesine asld ve oradan sivil depoya gtrlen bu sancak, kzl bedeni duvarlardan aaya doru alrken, hl Avusturya'nn, zafer kazand uzun ve kanl mcadeleyi hatrlatmaktadr. Charles de Lorraine'in Hamzabe nnde Sleyman Paa*y yendii gn, Leslie ve Trautmansdorf Hrvatistan'da, Veroviz 249 yaknnda Bosna ve Gradiska Paalarn yenilgiye urattlar; bu tesadf, yz otuz bir yl Trkler elinde kaldktan sonra yeniden Avusturya hkimiyetine giren Hrvatistan'n teslimini tyin etti. Breso-viz. Sopia, Saltina, Wewazin ve dier hisarlar dmekte gecikmediler. Budin'i muhasara eden Avusturyallar drt ayn noktaya bataryalar koydular. Trklerin Dnya Hisar dedikleri kalenin kuzey tarafnn karsnda 250 iki bataryay 48lik sekiz para, on iki balyemez ve sekiz havan topu ile glendirdiler; Karga Bayn (Bloks-berg) zerindeki dier iki bataryay 48'lik 20 para top ve on iki havanla takviye ettiler. Bloksberg eteine Pest istikametinde 58*lik yedi para, drt havan ve birka balyemezden oluan bir bataryay mevzileri d irdiler; Grz Elias (Joseph tepesi) eteinde drt kk top, drt havan ve yedi balyemezden, meydana gelen bataryaya yer verildi; bu bataryalar Dnya Hsar'n, Vadi Kaps'n ve i kalenin biri Kasm Paa dieri Tete-Noire (Karaba) denilen iki kule-siyle Franklar kulesini hedef almlard. Her gn krk muhasara topu ve yirmi sekiz havan topu kaleye binle bin be yz arasnda glle atyorlard; buna yedi, sekiz yz bomba da ekleniyordu. Dnya Hisar (Chateau de

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Terre) istikametinde patlatlan nemli bir lam muhasara edilenlerden ok muhasara edenlere zarar verdi. Rumeli birlikleri arasndan seilen ve basan kazandklan takdirde mkfatlandrlacaklar! vadedilen Budin lamclar Kasm Paa Kulesi yaknnda kazlan lam bularak tahrib ettiler. Muhsaradakiler sk sk ve bir cesaret gstererek huru hareketlerinde bulundular. Fakat her seferinde kayplar vererek pskrtldler. Bu hareketlerde geen arpmalardan birinde prens de Savoie kolundan yaraland ve Vallee Kaps (Vadi Kaps) dnda lamc istihkm erlerini tlim ettirdii srada, bir top gllesi Bu-din Valisi Kara Mehmed Paa'nn elini kopard (20 Temmuz 1684>. Bu h'diseye ramen, Paa kumanda etmeye ara vermedi ve bir bomba gelip karnnn alt ksmn paralad srada, dinlenmek zere saraynn eiine konulan bir yatakta yatyordu. Derhal Beler-beyi brahim Paa'yi ve beleri yanna artt; brahim Paa'y halefi olarak onlara takdim ettikten sonra savunma cesaretlerini srdrmeye tevik etti; yanm saat sonra hayattan ayrlmt (11 Austos 1684 - 18 aban 1095). Ofen Ve Camenek Muhasaralarnn Kaldrlmas brahim Paa, Viyana'da Chateau (ato) burcunda hcumlara kumanda eden Kara Mehmed Paa'nn izinde sadakatle yrd. Lmclar, fazlasiyle para datmak suretiyle fazlasiyle harekete geirdi ve muhsaraclarn Kasm Paa ve Kara Ba (le Rondel ve La Patlte Tour) kuleleri oymu olduklar lamlar tahrib etti. Rondel kulesine bal lamclara kazdklar lamlar mezar oldu 251 bunun zerine muhsaraclar, muhasara altndakilerin sularn kesmek maksadiyle btn gayretlerini aa ehre ynelttiler 252; (10 Eyll 1864 - 20 Ramazan 1095) gn DiyarbeMr Belerbeyi Siya-vu Paa Syrmie ve Rumeli birliklerinden oluan iki bin savann banda bir huru hareketine giriti. Tabya iinde ylesine gl bir mcdele verdi ki, Osmanl mparatorluu vak'anvisi: Paa ve askerleri keskin kllarn 253 Yedilerdin mertebesine asd-lar ve Kaadir-i Mutlak'n tahtn tutan melekler, aferin! 254 diye haykrdlar diyor.

98
Sayfa

Raid, I, us, Z. 3 v. Pouskourme. Boethius ile ayn grte, II, s. 272: 25 Austos Trk Grand Rondel yaknnda bir lam patlatt. 252 Raid, Defterdar ve Macar tarihileri bu hususta ayn grsteler 253 Raid, I, f. 115, Tgbl sertizi cihad taki sreyaye assdlar (aynen.- .N.). 254 Melafkei ar tahsi- ahba ettiler. Ayn. Es.
251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Muhsaradakiler Erlau Paas Ahmed Paa'nn 255 birka bin askerin banda bir dman kolordusuna (albay Heisler'in kumanda ettii 256 byk kayplar verdirdii iyi haberini de aldlar. Vali, son kaleden k hareketi srasnda esir alnan sekiz dman lamcsndan, muhsaraclarn hisarn altna gtren bir yol bulmu olduklarn ve u anda hapishanenin altna kadar uzun bir lam kazmakla megul olduklarn rendi. Paa, bu esirlere Trk niformalar |Jjy<Jirerek Yenieri ve Rumeli askerleri arasndan seilmi birka tin gnll ile birlikte toplarn zerine hcum ettirdi. Bu lamclarn verdikleri iaretin yardmiyle muhsaraclarn kazdklar lamn giri yeri bulundu ve oradan drt yz uval barut ekildi. Viyana muhasarasnn kalkmasnn yldnm gn (13 Eyll 1683), drt gn nce ordugha gelen Bavyera elektr, Avusturya mparatoru adna, ehrin teslim olmas uyarsnda bulundu. Paa, bu uyary getirene 15 duka altn verilmesini emretti ve hisarn teslimi iin henz bir sebeb grmedii cevabn bildirdi. Gllelerin tahrib etmi olduu Frandar kulesine kar Bavyerallann giritikleri taarruz hareketi hibir netice vermedi 257. Sk sk verilen kayplar 258, balamak zere olan yamur mevsimi, orduda hkm sren hastalklar harb meclisinde toplanan imparatorluk generallerine margrave Hermann de Bade'm geliinden sonra muhasarann kaldrlmas kararn verdirdi. Tamamiyle tabi olan bu sebebler, muhasara edilenlerin, muhasarann kaldrlmasn ma'kul bir ekilde yorumlamalarna yetmedi: Peygamberi, halk namaza girdii srada, ehre yardm getirmek iin, bir keresinde kalenin iinde, bir keresinde kalenin dnda olarak, iki kere ehrin zerinde uarken grdklerini iddia ettiler. Sultan, bir mektupla (Hatt- erif) brahim Paa'nn sebat ve cesaretini vd. Osmanl ulaklarnn ba Salih ile Paa'ya samur bir hil'at ve kymetli talarla ssl bir haner, kllar ve sorgular gnderdi. ahinci-ba da Serdr Mustafa (Viyana muhasarasnda Yenieriler aas ve Belgrad'da Merzifonlu Kara Mustafa Paga'-nn idamnda grevli olan) Paa'ya, Bosna Valisine, Rumeli Beler-beyfne, Tatar Hannn ikinci veliahd ve en gen olu nureddin'e samur krkler getirdi. Fakat Sultan'n bu memnunluk ifdeleri kanun kaidelerine uymak mnsn tayordu.
Boethius ve dierlerinin iddia ettikleri gibi Stuhlweissenbourg Paas degiL Rad ve Defterdar Faa'ya gre bu kayplar , drt bin civarnda. Avrupal yazarlar bu olaydan hi bahsetmemektedirler. 257 Raid ve Defterdar dmann drt veya be bin kayp verdiini bildiriyorlar. 258 Defterdar Paa ve Rald'e gre, I, f. 115, muhasara ordusunun yans, yirmi binden fazla asker siperlerde kalmt.
255 256

Sayfa

99

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Drdnc Mehmed, Pa-a'y mkfatlandrmaktan daha ok orduyu cesaretlendirmek istiyordu. Gerekten, Paa'dan memnun olmadndan onu Haleb Valiliinden ald, daha az nemli olan Kanije Valiliine atad. Serdr-lk berti de vali brahim Paa'ya verildi. Budin savunmasnda gsterdii hayret verici faaliyetten ve ehrin tahkimatn in iinde hid olunan abukluktan tr kendisine eytan lakab verilen brahim Paa Serdrlk makamna lyk grlmeye hak kazand. Muhafzlar, Zwornik, Bosna ve Semendere sancaklarndan ekilen bin Yenieri ile takviye edildi. Ksa bir sre sonra valinin yerine Comieniec (Komenie) kumandan getirildi. Bu kumandan geen yaz ehri ylesine stn bir cesaretle savunmutu ki, krk gn boyunca ehri muhasara altnda tutan Polonyallar, 48 para top, drt havan topu, elli eitli top ve kale nnde beyzden fazla maktul brakarak ekilip gitmek zorunda kalmlard. Polonyallarla arpmak iin Serdrlk makamna ykseltilmi olan Sleyman Paa Tatar birliklerinin yardmiyle onlar Babada civarnda yenilgiye uratt. Bosnal Hristiyan bir aileden gelme Sleyman Paa, Aynac yahut aldatc lakabn tayordu; nk kurnaz ve hilede esizdi ve dmanlarn aldatmay sanat derecesinde iyi biliyordu. Kazanlan galibiyeti hakkiyle mkfatlandrmak iin Krm Hanna samur astarl bir hiTat gnderildi; buna kymetli talarla ssl bir haner, bir kl ve balkl kuu tynden sorgular da eklendi. Sleyman Paa da benzer bir hil'at ve bir klla mkfatlandrld. Buraya kadar ara vermeden Viyana ve Budin muhasaralarnn kaldrlmalarn iine alan sefer olaylarn takibettik; imdi btn dikkatimizi Venediklilere, Macarlara ve Polonyallara kar giriilen savan, ayn dneme doru patlak veren savan (28 Mart 1684) atmalarna ayracaz. Bir sreden beri ok kt bir durumda bulunan Osmanl donanmasn derleyip toparlamak maksadiyle Kapdan- Derya Gzde Mustafa Paa birok zengin kiiyi deniz prensi (reis) makamna ykseltmi ve masraflarn kendileri vererek kalyonlar in etmek iini onlara brakmt. Fakat ilerinden bir ounun gemi ins konusunda hibir bilgileri olmadndan, ince eleyip sk dokumadan mallarna el kondu ve bunlar ak arttrma ile satlarak elde edilen para Kapdan- Deryalk haznesine verildi; bu yekna imparatorluk haznesinden alnan bin drt yz kese ilve edildi. Bu kaynaklarn yardmiyle bir filo meydana getirildi ve Kapdan- Derya, Foa yaknndaki Orak adasnda bir hisar ve Khios feneri karsna bir kale

Sayfa

100

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

yaptrmak iin btn gcn harcad Adalar denizine kabilecek duruma geldi. Her yl Adalar Denizini geen kervanlar yneten byk amiraller Samos kanalm amamlard. Fakat Mustafa Paa, Arablar kalesinin (Avrupallarn Saint Nicola kulesi dedikleri) karsna bir hisar yapmak maksadiyle Rodos'a kadar uzand. Dnnde, Venedikli ky muhafzlar korkusunun Samos'da ve Kekewe limannda tuttuu stanbul iin mal yklemi Rosette, Da-miette ve skenderiye'den gelen gemileri Samos kanalndan geirdi. Khios adasnn arkasnda Venedikli amiral Molino ile karlat. Filosunun kaptanlarna yakalamalar emrini verdi. Kapdanlarn-dan yalnz ikisi, Dev Sleyman Paa ile Mezza Mama adiyle n yapm Abdlkadir Paa emrine uydu. Fakat amiral bunlarn elinden kurtulduundan donanma gelip Khios'un Terfii limanna demirledi. Orada, Kapdan- Derya btn reisleri amiral gemisinde toplad. Dier reisleri olduu gibi, Mezza Mama Abdlkadir Paa'y da korkaklkla sulayarak, elinde tuttuu 259 Kapdan- Derya asas ile Mezza Mama'ya vurdu. tekilere yzden balayarak be yze kadar sopa 260 vurdurdu. Kapdanlar suu Mariol Mustafa Paa-zde Hasan Be'in zerine attklarndan, Kapdan- Derya onun geminin serenine aslarak idam emrini vermiti. Mezzo Mama Abdlkadir Paa, Kapdan- Dery'nn ayaklarna kapanarak onu affettirdi. Bylece, Kapdan Paa, dmd ve Sultan'n gzdesi olarak tesirine gvenerek donanma kapdanlarna kt muamelede bulundu ve rtbe gzetmeksizin onlar dvdrd; fazla olarak da o zamandan beri benzeri olaylarn arkas kesilmedi 261. Gelecee intikal ettirmeye lyk basanlardan yoksun bulunan Kapdan- Derya bu trl davra-mlariyle hret yapt ve donanmada srdrd sert disiplin sebebiyle ahsiyetinin stnl yolunda halkta bir kanaat uyandrd. Drdnc Mehmed'e olduu gibi, ona da her yl hediyeler sunarak haklarnda iyi dnceler beslemekte barbar devletler sonuncu deillerdi. Viyana seferinden hemen nce, Cezir elileri Sultan'a sekiz erkek ocuk (spanyol, talyan, Fransz), sekiz Maripli hadm, inci ve mercanlarla ssl drt byk tfenk, iki gen arslan, biri Trke, Arapa ve Farsa
Raid'de, Maa Mama, f. 117. Defterdar, f. 105. Kapdan- Derya Damad Mustafa Paa Khios'a yanat, filosunun reislerini toplad, elinde asa ile zerlerine atld ve onlara darbeler vurdu. Muradjea d'Ohsson, VII, s. 206. 261 1800 ylnda Osmanl donanmasiyle Rodos'da bulunduum srada, filonun birinci kaptanlarndan biri limana girerken yanl bir manevra yaptfc iin sopa yedi, bir dieri benim nmde Kapdan- Derya Hseyin Paa tarafndan ayn muameleye maruz brakld ve Hseyin Faa, benim nmde, Parls'de uzun zaman kald iin yan yarya Franmzlam kptan shak'a ayandaki nasrlan kestirirdi.
259 260

Sayfa

101

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

konuan alt papaan gndermilerdi. Mteakib yl, Sultan da, Cezayir elilerine alt top gndermek suretiyle karlk verdi. Kutsal ttifak Talihsiz Viyana seferi Osmanl hkmetini Avusturya ile srekli sava hlinde bulunan Fransa hkmetiyle yaklatrmt. Fransz elisi de Guilleragues birok lutfkr fermanlar ald. Fakat, Ve-zir-i zam'n sediri seviyesinde bir iskemleye oturmak taleblerine olumlu cevap verilmedi. Ekim aynda (3 Ekim 1684), eli de Guilleragues, dier talebleri de geri braktrldndan ve her mracaatnda Sultan'n Edirne'den dndnde ilerin yoluna girecei cevabn aldndan, lkesinin btn mzkerecileriyle birlikte, sekiz tren arabas, eyalar tayan elli iki araba, eref muhafz kt'asm 262 oluturan avu-ba, Silahdr, seksen avu ve yksek rtbeli subaylarnn kumandasnda bir Yenieri alay ile Edirne'ye girdi. Kendisinin ve yz kiiden fazla maiyyetinin ikametleri iin yirmi ev tahsis edildi. Vezir-i zam eliyi sevin ve nezketle karlad ve kendisine otuz at hediye etti. Kprl Mehmed Paa'dan beri ilk defa olarak Avrupal bir eli sedir imtiyazndan yararlanyordu. Yni Vezir-i zam'n sediri seviyesinde konulan bir iskemlede oturmas kabul edilmiti. Sultan tarafndan huzura kabul srasnda, Fransz elisi yeni imtiyazlar anlamasna Filistin'deki kutsal yerlerin muhafazasn Fransa'ya veren bir madde eklenmesi talebinde bulundu, kendisine bu hususta en iyi gvenceler bahedildi. ngiliz elisi Lord Sandwich, ayn sralarda, Edirne'ye gelmesine izin verilmesi talebinde bulunmak zere bu ehre bir tercman gndermiti. stedii msaadeyi elde edemedi. imdiye kadar hibir zaman drt Hristiyan devletle ayn zamanda bir savaa girmemi olan Bb- li'nin iinde bulunduu rahatsz edici durum, arn Polonya ile yeni bir savaa girmesine Sultan'n alkasn ekmekle grevlendirilen Rus elisinin grme talebini msait karlamak zorunda brakt; fakat Rus elisi vaad dnda herhangi bir taahhde girmeye yanamad. Rus hkmetinin bu anlk siyasetinin peinden Yunanllar da tesirlilik ve nem kazandlar 263. Hollanda elisinin Viyana'dan dnen imparatorluk tercmanlar Janaki Porphyrita ile Georges Cleronome'u himyesi altna almasna ve stanbul'da tutuklu bulunan
Edirne'ye giriin teferruatl tasviri Soethius'un Kriegshelm'inde bulunmaktadr, II, s. 317. Rolation. stanbul 1684. Grlyor ki bu Relation'u yazan bir Yunanl. Avusturya tercman Cleronome'dir.
262 263

Sayfa

102

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Toekoeli'nin elisinin ad kaydedilmemitir. ki y nce Toekoeli'nin elisi Samuel Tunyoegi idi. Saray Ktphanesi, Cod. 832. Ocak 1684. 266 Yeril Yenieri.
264 265

Sayfa

103

Avusturya tercman Mamucca della Torre'nin ailesiyle alkalanmasna msaade edildi. Zten Avusturya mparatoru da Linz'den yazd bir mektupla, Mamucca'mn ailesiyle alkalanmasn eliden istemiti. Efendisi tarafndan vaad edilen vergiyi altn olarak getiren Toekoeli'nin 264 elisine yedi srma kaftan hediye edildi. Baharda alacak sefer iin, gerek birliklerin saylar, gerekse tehizat bakmndan btn k boyunca olaanst hazrlklar yapld. Yeniden orduya kaydedilen Yenieriler, gerekte, ounluklar bakmndan fazlasiyle gentiler; bununla beraber Belgrad'da toplanan ordu seksen bin kiiden oluuyordu. 1685 Ocak birden itibaren, iki ay iinde, yz bin ok ve altm bin mzrak tahtas 265 topland. Snr kalelerinin ihtiyac olan krk bin kental baruttan ayr olarak, stanbul, Gelibolu, Temevar barut mfettileri yeni tedriklerde bulunmak emri aldlar. Babada'nda bulunan Serdr Sleyman Paa emrine hazneden iki yz yirmi kese verildi. Macaristan'da bulunan Msr birliklerine memleketlerinde alacaklar crete mahsuben yz elli kese gnderildi. Diyarbekir Valisi seksen kese ald, Adana Valisi Ahmed Paa ve Uyvar (Neuhausel) Beler-beyi Hasan Paa'ya otuzar kese ulatrld. Yiyecek maddelerinin azlndan sknt ekilen Girit'e dokuz bin, Khios'a on bin kilo un gnderildi. Bosna'dan bin Yenieri ekildi 266 ve her askere apr yevmiye verilerek Budin'e sevke-dildi. Son iki sefer snr idarelerine karklk getirdii ve muhafazalarna braklan birliklerin cretlerini demeleri gerektii halde Budin, Kanije, Jenoe, Erlau ve Uyvar*da bu taahhd yerine getiremediklerinden devlet haznesi yardm zarur oldu ye bu vilyetlere alt yz kese para gnderildi. Uyvar'n (Neuhausel) iaesi birinci derecede ehemmiyet tayan bir konu idi: Krm veziri, Erlau iin satn alnan yiyecek maddelerinden on iki bin kilosunu oraya tamakla grevlendirildi. Kruczesler kral Emeric Toekoeli'ye on bin lek buday ve bir o kadar arpa salamas iin elli bin kuru verildi. Belgrad'da, yirmi bin kiilik bir orduya yedi yl yetecek kadar tehizat ve alt yz krk top depo edilmi durumdayd. Baharda Cezayir, Tunus ve Trablus'dan gelecek olan yirmi be para gemi bekleniyordu. Tatar Han, kendisinden istenen on bin asker yerine, Polonyallara ve Kazaklara kar kmak iin byk kolordulara ihtiyac olduundan, zr dileyerek, iki bin asker gnderdi.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

104
Sayfa

Bir yl nce yaynlanm olan ve btn imparatorluk sathnda topran iki kere ekilmesini bildiren emirnameler yenilendi. Ekil-meksizin kalan Vakf topraklarna gelince, bunlar dier iftilere verileceklerdi. Birliklerini Asya'dan Avrupa'ya geirmekte geciken am Valisi brahim Paa'ya, birliklerim gecikmeden orduya ulatrmas iin yz kese para gnderildi. Fakat bu vali isteneni yerine getirmekte fazla gayret gstermediinden gecikmeleri ihmline baland ve kendisi Edirne'ye getirtilerek hapsedildi, valilii elinden alnd; khyas da ayn kibete urad. Ancak yz elli kese dedikten sonra hrriyetine kavuabildi. Valinin btn servetine, kendisinin yerini alacak olan valiye, imparatorluk Ba Mabeyincisi ahin Aa'ya verilmek zere, el konuldu. mparatorluk haznesinden ekilen bin drt yz altm yedi kese para, Azak kalesi muhafzlarnn ve 19 gemi ile giden mrettebatn aylklarn, yapm biten on be kalyonun bedelini demekte kullanld. Osmanl mparatorluunun snrlarn savunan iki kalenin valileri deitirildi: Bunlardan biri Trkiye'ye kar Venedik hcumlarna atlama tahtas olan Kandiye, dieri ise, Polonya snrnda yksek yol durumundaki Ca-miniec (Kamanie) idi. Babada Valisi Bykl Mustafa Paa, bir top gllesiyle yaralanan Caminiec ,(Kamanie) Valisi Mehmed Paa yerine, Kandiye valiliini huzursuzluunun kefareti olarak kaybetmi bulunan Burunsuz Ahmed Paa'nn yerine de Ruznmeci Se-yid Mustafa Efendi atandlar. Bolu, Buuk Tepe sancakbeyi Ferhd-zde Ahmed Paa birliklerinin banda Edirne'ye girdii srada tutukland; hakknda irtikb ve rvet sularndan tr o kadar ok ikyet edilmiti ki, en byk cezaya arptrld: Sultan'n huzurunda idam edildi. Osmanllar, her taraftan tehdid altnda bulunan snrlarn savunmak iin, savan balamasndan itibaren, Polonya, Venedik ve Avusturya imparatorluu ile arpmaya ayrlm muazzam ordu ile ortaya ktlar. Kutsal ttifak'n sava tarihini okurken dikkatlerin birka katna karlmas zorunluluu vardr. Zira bu savata mttefik devletin Osmanl mparatorluuna drt ayr noktadan, denizden ve karadan olmak zere, Polonya, Macaristan, Dal-maya ve Mora 267'dan hcum ettikleri grlr. Trk diplomatlarnn ihtiyatl faaliyetleri o zamana kadar Rusya ile mnasebetleri askda brakmay uygun grmt. Geen yl Moskova ve
Bu kutsal ittifakn en teferruatl tarihi: l ittifaknn Siyas Den-gesi'dir. 1685, s. 4; Osmanl Devleti, Dnyann Felaketi, adl eser o dnemdeki Trklerin kudreti hakknda istatistike dayanan bilgiler vermektedir, u bahisler eserde yer almaktadr: J Trk askeri gcnn yeni bir tasviri; 2 Trklerin savas zerine konuma ekli altnda bir nutuk; 3 Kitabn banda baslm bir cevap, 1686.
267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ran'a gnderilen avular, bar kuvvetlendirmeye alyorlard. Viyana srlar nne kadar gtrlm olan Polonya elisi Proski, aniden Ve-zir-i zam'n huzuruna karld. Vezir-i zam, elinin tavsiyelerine gre Polonya kralna, Zolchiew'e, yazd bar niyetler bildiren bir mektubu bir avula gnderdi. Bu teebbsn neticesinin tam bir baar olaca mid ediliyordu. Zira, bu prens, bir yl nce Cho-cim zerine giritii bir teebbste baarszla uradktan sonra, Dniester nehrini gemek iin olanca gayretini ortaya koymu, fakat ric'at etmek zorunda kalm olduundan neticenin mitle beklenmesinin bir dayana var demekti. Fakat, gnderilen mektub cevapsz kald. Proski, Podolie'ye kar Serdr tyin edilmi olan Sleyman Paa'nn yanna sak'ya gnderildi. Dalmaya Seferinin Almas Dalmaya'da sava, geen seferden beri Risano ve Duare' ele geiren Karadallarn yardmiyle Sing'in muhasara edilmesiyle balad. Bu hisar, Bicavo'dan balayan Herzegovine ve Dalmaya'ya snr izen, Almissa limanna on be mil mesafede, Cettina nehrine doru inen, Bicavo'nun eteinde ve maschi'ye ayn mesafede ve Bicavo'dan balayan dalar zincirinde bir dan tepesi zerinde bulunmaktadr. Hisar, Herzegovine'in anahtar mesabesindedir. Duare'-dan bir mil mesafede, ykseklii drt yz kademden daha az olmayan kayalk duvarlar arasnda skan Cettina nehri korkun bir grltyle yz elli kadem ykseklikte frlam bir anak biimindeki uuruma atlar ve orada blnm kayalara arparak paralanan sulan ovada gne nlarnn karanln nadiren databildikleri srekli bir sis oluturur. Kaya ynlarndan oluan iki muazzam destekten biri aalar tarafndan glgelendirilmitir, dieri ise, suyun aralarnda kendisine bir yol izdii, Herki stunlarna benzeyen plak bir mermer dzeyini baklara sunar. Bu vahi grnl yerler, tabi olarak, bir dehet duygusu uyandrr. Duare yaknndaki Cettino ellesi Terni'deki Velino ellesiyle her ne kadar benzerlie sahibse de, etraflarn evreleyen yerler tamamiyle farkldr. Daha aada, yarm mil mesafede, Cettina ikinci defa, yirmi kadem yksekliindeki muazzam kaya bloklar arasndan aaya atlar: Bu, kk elledir. Duare'm zerinde, Cettina nehri, Trigl'den itibaren kaya iinde derinlemesine oyulmu bir yatakta on alt millik bir alan geer. Trigl zerinde, gzel ve engin Sign ovas balar. Ova, burada ou zaman nehrin taknlariyle su basknna uram durumdadr. Bu ovada bir tepenin

Sayfa

105

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

106

zerinde, evvelce eski Alita kalesinin bulunduu iddia edilen yerde Sign kalesi ykselir; kale muntazam olmayan bir drtgen oluturur ve tabiat savunmas bakmndan imknlarn esirgememitir. Yol, Sign'den dalar istikametinde ve Klissa ynnden, deniz kenarndan Soravar'a gider 268. Baharda geceyle gnn eitlemesine doru, Dalmaya'nm yeni Valisi Pietro Valerio, yedi bin Karadal ve alt yz Venedikli piyadenin banda Sign kalesine geldi (21 Mart 1685). Sing'den be mil mesafede bulunan Cettina nehri adas Ottok'da bulunan Bosna Paa's, bu kalenin muhasarasn kaldrtmak zere Herzegovine Cor-bavie birlikleriyle harekete geti. Karadallar yenildiler (7 Nisan 1685) ve vali havan topu brakarak muhasaray kaldrmaktan baka re bulamad. Venedikliler, Karadallardan baka, evvelce Osmanl mparatorluu tbiiyyetinde bulunan Moina ve Chmar tepeleri ahlisini de isyan ettirmilerdi. Mora, Arnavutluk ve Dalma-ya dalarnn bu Hristiyan topluluu Trklerle savanda Venedik cumhuriyetine kuvvetli bir ekilde yardmc oldular. Venedik, Osmanl mparatorluunu zaafa drmek iin bu yardm ustaca kulland. Kprl-zde Fazl Ahmed Paa'nm kendilerine zorla kabul ettirdii boyundurua tahammlleri kalmayan Mainotlar, kendileriyle karlamak maksadiyle zerlerine on bin askerle yrm olan Mora Valisi Siyavu Paa'ya ak sahrada hcum ettiler; Paa yenildi ve sava meydannda iki bin l brakarak ekildi. Chi-mariotlar, ard arkas kesilmeyen keyf vergilerden usanp kendilerine zulmedenlerin kafalarm uurarak Venediklilere gnderdiler. Venedikliler buna, hediyeler ve yardm vaadiyle karlk verdiler. Trkler de kendi bakmlarndan bo durmayarak Acroceraurien denizci halkm, Castel Nuovo'da oturanlar ve Dulcigno korsanlarn silahlandrdlar. Bunlar Corzola kanal adalarna ve Narenta'ya deniz basknlar dzenleyerek, halktan.byk sayda esir aldlar ve gtrdler. Evvelki seferde Vali Valiero Opus adasnda bir kale yaptrmt. Bu adann iki kuzeyinde Norin hisar bulunuyordu ve bu-rasiyle Trk Aa'snn merkezi olan Ciclut arasnda be millik bir mesafe vard. Venedikli Vali Valiero Norin palangasn ele geirmiti. Bu palangann ve Opus adasnda yaptrd kalenin yardmiyle Ciclut Trk aasn yenilgiye uratt. Gneyde Zara'ya yirmi drt mil mesafede bulunan Mana ve karada denize elli m mesafedeki Ostroviz'de baka kaleler yaptrd. Karadallar sekiz yz at ve
268

Beregani, I, s. 270.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

yz elli ba hayvan ele geirdiler, ayrca blgeyi ate ve kan iinde braktktan sonra Zappa sanca ahlisinin byk bir ksmn da esir aldlar. Macaristan'da Trkler, kn ortasnda teebbs ettikleri aknlarda baz kazanlar elde etmilerdi. Bin Tatar atls Budin'in zerinde bulunan, Avusturya mparatorluk ordusu hastanelerinin * yer ald Saint Andre adasna saldrmlard. Burada dokuz yz hastay ldrp yklerin muhfazasiyle grevli be yz askeri esir aldlar. Oradan Budin'e yedi mil mesafede bulunan bir mil uzunluundaki Sainte Marguerite adasna indiler; hastalar tamaya mahsus arabalar ele geirdikten baka, adaya dalm vaziyette bulunan imparatorluk ordusu birliklerinden bine yakn askeri de alp gtrdler. Ayrca, kont Piccolomini'nin eyalar da ganimetleri oldu. Muhasarann kaldrlmasndan az zaman sonra, Waizen kalesi tekrar Trklerin eline geti. Bununla beraber, Waizen'de bulunan birlikler sayca ok stn olduklar halde gerek Macarlarn Trklerle anlamalar, gerekse kumandan Boserzki'nin hats yznden geri ekildiler. Bu garnizonun byk bir ksm, ekilii srasnda, belki korkaklnn, belki geen yl Hrvatlarn Veroitz'in tesliminde artlara sayg gstermemelerinin cezas olarak, ortadan kaldrld. Verovitz garnizonu o zaman Trklerin Kanije ile btn haberleme imknlarn ortadan kaldrd ve general Haejsel, onlar NeuhaeuseT-dekilerle birlikte ok g durumlara drd. zellikle bu ikinci kalede, yiyecek ktl yznden bakaldrmalarla karlalmt. Szolnok ve Szarvas'n general Haeusler*n eline gemelerinden sonra, bu generalin ordusu ile Rumeli Belerbeyi smail Paa'nn orduu arasnda bir sava cereyan etti: Trkler baz kazanlar elde ettiler, fakat, bu stnle ramen, tsmail Paa Temewar kalesine kapanmak zorunda kald. Szolnok'daki klk kararghnda Szegedin ve peinden Waizen'i bir basknla ele geirmeyi plnlam olan general Haeusler, Trkler harekete geiini haber alm olduklarndan bu plnndan vazgemek gereini duydu. Trkler de Raab ve Wissegrad'a kar hcumlarnda baarl olamadlar: Birincisinde hinlerin Trklerle srdrdkleri yazmalarn ortaya karlmas, ikincisinde ise Bolonya-l asil kont Marsigli'nin stn deeri baary engelledi. Trkler on bir gn boyunca Wissegrad* aralksz top ateine tuttular ve peinden general Haeusler de ayn eyi yapm olduundan, ehrin d mahallelerini yaktlar. Avusturya ordusu ancak temmuz ortasna doru harekete geti; Trk ordusu on be gn sonra onu takib etti. Bu seferde Avusturya mparatorluk ordusu kolordu dzeninde taksim edilmiti: Bunlardan elli bin mevcutlu olan birincisi dk de Lorraine

Sayfa

107

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kumandasnda idi ve Macaristan'da bulunuyordu; kont Leslie'nin kumandasnda bulunan ikincisi otuz bin mevcutluydu, Hrvatistan ve Styrie snrn tutuyordu; yirmi be bin kiiden oluan ncs ise mareal Schuelz'in idaresinde yukar Macaristan'daki harekt stlenmiti. Dk de Lorraine, Neograd'a taarruz etmek istiyormu gibi gsteri davranlarndan sonra Gran'dan ayrld ve Neuhausel (Uyvar) zerine yrd (7 Temmuz 1685); bu kalenin nne gelmesinden birka gn nce, uzun zaman boyunca Macaristan snrnn ve bilhassa Freystadt skinlerinin deheti olan Belerbeyi Hasan Paa lmt. Belerbeyi Hasan Paa lmnden ksa sre nce, bu insanlara bir sancakbei slubuyla unlar yazd: Freystadt sakinleri, hkimler, vatandalar, uzun boyunlu kpekler, kaza oturtulmaya lik kiiler! Niin bu kadar ok itaatsiz grnyorsunuz? Ucu sivri kaza oturtulmaya mstahak kpekler, eer gn iinde ykl bir para ile huzuruma gelmez ve bana tazimlerinizi sunmazsanz, yemin ederim ki, hepinizi kle yapacam. lmeden birka dakika nce, sakaln avucunun iine alarak u dikkate deer szleri sylemiti: Hristiyanlara kar mit beslemekte artk mutluluk grmyorum. Neuhausel (Uyvar) muhasaras iki ayr noktadan idare edilmiti: Bir taraftan dk de Lorraine, dier taraftan Bavyera elektr, yahut daha ziyde general Sereni bu almalarn banda bulunuyorlard: Bavyera ve Polonya birlikleri prens de Hanovre kumandasndayd, Franconienlere ise prens de Waldeck kumanda etmekteydi ve Souabe ve Lunebourg'dan alnan birlikler muhasarann yorgunluk ve erefini paylayorlard. Siperlerin almasndan sonra yirmi nc gn (23 Temmuz 1685), ehrin hendeklerinin suyu kurutuldu; hcum yry iin otuz bin torba kum bir sed oluturacak yeterlikte hazr olunca dk de Lorraine, kan dklmesini nlemek midiyle Trk kumandana teslim olma uyarsnda bulunmak zere kaleye bir tercman ve bir bozan gnderdi. Teslim uyarsna kar Trk kumandan Neuhausel'in (Uyvar) anahtarlarnn kendisinde olmad, Budin Paa'snn elinde bulunduu cevabn verdi. Gran'n Kurtuluu

108
Sayfa

Yedi gn sonra, Serdr brahim Paa'nn drt bin askerle Gran' (Usturgon - Estergon) muhasara etmekte olduu renildi. Viyana'-dan gelen emirlere gre 19 bin asker Neuhaeusel (Uyvar) nnde kalacak, dk de Lorraine ordunun geri kalan blmyle muhasaray kaldrtmak zere

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Gran'a (Usturgon) yryecekti. Serdr, kaleye kar kalenin dla irtibatn ifte bir hat zerinden askerlikte (mukabil evre) demlen tertiple kesmiti: Yedi bataryadan ikisini Tho-mas tepesinde, ikisini Georges tepesinde, ikisini ovada ve yedincisini Tuna adas zerinde mevzilendirmiti. Gece gndz demeden ehrin zerine top atei yadryordu. Dk de Lorraine Neuhaeuserden hareketle on gn sonra Gran nnde Trklere hcum etti (16 Austos 1685); Trkler Hristiyan ordusunun say stnln gzonnde tutarak ordughlarn kaldrdlar, fakat o kadar ok sava malzemesi braktlar ki bunlarn tanmas iin alt kz koulu bin araba ve anbarl drt gemiden yararlanmak gerekti 269. Neuhaeusel'in Alnmas Bunlar olup biterken, Neuhaeusel nnde kalenin d hendein-deki kapal yola kadar be batarya ileri srlmt. Bunlarn en by ve 48'lik yirmi drt para topuyla ortadaki tabyann karsna yerletirilmiti; tabyay esas cepheden dven iki bataryada 24'lk be top bulunuyordu; on dokuz havan topu btn taarruz hattnda taksim edilmiti. Gran (Usturgon) muhasarasnn kaldrlmasndan gn sonra (19 Austos 1685), taarruza geildi; hcumun eldetlisi karsnda muhsaradakiler beyaz bayrak atlar, fakat, muhasara kuvvetleri fkeden kendilerini ylesine kaybetmilerdi ki, buna dikkat tule etmediler ve nlerine her kan ldrdler; ylesine ki kale muhafzlarn oluturan bin kiiden sa kalanlarn says sadece iki yzden ibaretti. Paa'mn ba bir sra geirilerek Viyana kapsna dikildi. Krk Hristiyan esir serbest brakld, Trklerden kadn ve ocuklar Avusturya imparatorluu beylerine satld. 270 Ele geirilen doksan toptan ou Avusturyallara aitti ve bunlar Maximilen> Rodolph II, Ferdi nand IH ve Jean Frederic de Saxe dneminde dklmlerdi. Neuhaeusel (Uyvar)'da alnan en gzel ganimet kalenin byk sanca idi. Bu sancak n sekiz kadem uzunluunda, on kadem ge-niliindeydi: Bir asker tarafndan tanmayacak kadar ard, bir kaide zerine dikilmiti. Viyana srlar nnde ve Hamzabe savanda ele geirilenler gibi kzl renkte deildi; byk bir zenginlikte yeil ipektendi ve Osmanl ordughnda ele geirilen Vezir-i zam'n sancandan daha ok Peygamberin kutsal
269 270

Ganimet olarak alnan ve nakledilen hakknda Boethius bilgi vermektedir; n. s. 130-132. Boethius, n, s. 75.

Sayfa

109

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

sanca saylmas iin pekok sebeb vard. Bu sancan yeil zemini ortasndan bir buuk kadem geniliinde krmz apraz bir band geiyordu ve bu bandn kenarlar beyaz sslemelerin yer ald mavi renkle ilenmiti: Altn harflerle bir yaz dikkati ekiyordu. apraz bandn zerinde ok kk bir blmde krmz daire baklar kendi zerlerinde tutuyordu; bunlardan birinin ortasna parlak bir gne resmedilmiti ve dier ikisinde yarm ay iinde bir ylda vard (bunlar Iran krallarnn armasyd, sonra Bizans'n ve Bizans'dan sonra Osmanllarn armalar oldu); yarm ayn etrafnda slm imnnn sembol okunuyordu. apraz bandn altndaki en byk blmde yedi krmz daire grlyordu; bunlarn altsnda baka parlak gneler ve dnen yldzlar vard; bunlarn tamam tslm sembol evrelemiti. Yedinci dairenin ortasnda: .ALLAH BYKTR, szyle balayan, Mslmanlarn gnde be vakit tekrarlamak zorunda olduklar du okunuyordu: Bunlarn hepsi altn srma ile ve sanatkrca ilenmiti. apraz bandn altn ilemeli yazsnn ilk alt yeti, Fetih sresi diye anlan krk sekizinci sreden alnmt 271. Bu yetlerde geen szler Mslman iin zaferin ve fethin tlsm idi ve onlarn tesiriyle, Peygambere gre zafer kazanyor, kllarn 272 glgesinde ve annelerin ayaklarnn altnda Cennete giriyordu 273. Hrvatistan Akn Hrtstlyanln bir ganimet olarak dalgalandrd ilk byk Trk bayra, Transilvanya prensi Sigismond'un Eflk'da yenilgiye uratt Sinan Paa'dan yaklak seksen yl nce alp Papa Sekizinci Clement'a gnderdii sancak oldu. Peygamberin sancann ilk defa seferde grnmesiyle, Trk bayrann Hristiyanln merkezinde ganimet olarak grnmesinin ayn yla rastlamas dikkate deer bir tesadftr. kinci bir sancan Sobieski tarafndan Roma'ya gnderilmesi yaklak bir asr sonraya rastlamaktadr. Hamzabe*-de alnan bayrak Viyana sivil deposuna konulduktan sonra Neu-haeusel'de (Uyvar) alnan drdnc bayrak margraf 274 de Bad 275 tarafndan Souabe dairesi merkez devletlerine verildi. Neu-haeusel'in

110
Sayfa

Bu sancan teferruatl Mr tasviri Baethius'da bulunmaktadr: II, s. 100. Ayn yaz Viyana'da alnan ve Sobtosld tarafndan Roma'ya gnderilen sancakta da grlmektedir. 272 Taht zfflaMuyuf (metinde aynen. .N.). 273 taht rical ummehat (metinde aynen. .N.). 274 Margraf, fct Almanya'da snr valilerine verilen unvftn (.M.). 275 Bu ancattm imimi d* Boethlus'da buluamafctadr.
271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kayb, Hristiyanlk lemi iin nasl bir korku ve tel sebebi olduysa, geri aln da btn Almanya, Polonya ve talya iin bir sevin konusu oldu. Bu zaferin erefine Nuremberg, Francfort, Breslau, Stuttgard, Rakibonne, Hambourg, Lbeck, Bruxelles, Napoli'de enlikler dzenlendi. Neuhaeusel'in (Uyvar) kaybn, bin dereden su getirerek bildiren Kzlar aas'ndan renen Sultan, Bu-din'in (Ofen) henz muhasara edilmediini dnerek teselli buldu. Serdar brahim Paa, bar teklifinde bulunduu bir mektupla Ah-med elebi'yi dk de Lorraine'e gnderdi. Fakat, dk de Lorraine, ayn .dnemde arac olarak Viyana'ya Sirmay' gnderen Toekoeli'-ye yapld gibi, bu aadan almalar cevapsz brakt. Macar ordusu Gran ve Neuhaeusel'de zafer kazand, Hrvatistan ordusu Lese ve Herberstein'in kumandas altnda dman malubiyete uratt srada, general Carlstadt bin piyade ve yz svari ile Licca ve Corbavie arazisine bir saldn dzenledi (22 Temmuz 1685), Wunii'i ald ve tahrib etti. Dier taraftan kont Leslie, ehri almak ve byk kpry yakmak maksadiyle Essek zerine yrmt (13 Temmuz 1685). Bin yedi yz svari ve iki bin Hr-vatn banda, Essek ovasnda ordugh kurdu, tahkim edilmi ehre hcum emri verdi ve Kanun Sultan Sleyman'n yirmi be bin askerin yardm ile yaptrd byk kpry kundaklad. Bu kpr dokuz bin yz adm uzunluunda ve on iki aun geniliindeydi. Kprnn ancak bir blmn yakabildi; kar yakada ise, yirmi yl nce kont Zriny'nin teebbsnde olduu gibi, bataklklarda otlarn tutumas yznden, kpr yanacak yerde Essek yand. Avusturya birlikleri yle bir tel> ve korkuya kapldlar ki (14 Austos. 1685), Trkler onlarn kalarn, gzleriyle grdklerini iddia ettikleri Hz. Peygamberin grnmesiyle izah ettiler. Costanoviz, Je-senoviz, Gradiska'daki Osmanl muhafz birlikleri acele gelip yetitiler ve drt bir yana kaan Hrvatlarn pelerine dtler. Novgrad, Wssegrad Ve Wesen Yangn Bir ay sonra (14 Eyll 1685), Leslie, Licca'ya bir akn hareketi dzenledi,* albay Orschitz ve albay PurgstalTe, daha sonra yakt Gretenar hisarna hcum etmeleri emrini verdi. Liccovoda kylarnda ordugh kurdu ve Licca'nn merkezi olan Budak' muhasara etti; peinden, Karadallarn kumandan Janko'nun tahrib ettii Serbaz istikametinde, Novi ve Ribnik zerine yrd; Bellay'a kadar uzand ve tekrar kk Licca rman geerek hareket noktasna dnd. Peruschin'i at ve Carlstadt'a girdi. Bu

Sayfa

111

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

akn srasnda drt binden fazla ev kl hline geldi. Feld mareal kont Plaffy Du-biza'y zaptetti. Hrvatistan ban' kont Erdedy, ITnna'daki Macar sileri Kru'lar yznden Krupa'ya hcum edemedi ve daha nce tasarlad gibi kont Mathias Strasaldo ile birlikte Belassena zerine yrd, bu ehri ald ve terketti; Ozazin, Mutisina ve Troczacz' yakt ve on iki gnlk bir yryten sonra, ganimetlerle dolup tam bir halde Carlstadt'a girdi. Yukar Macaristan'da Novigrad ve Wis-segrad'n Trk kumandanlar, hisarlarn kendiliklerinden yakarak ekilmilerdi. Waizen kumandam da atee verdii ehri terketmi-ti. General Schultz, Ungwar, Crasnahorka ve Eperies'i Toekoeli'den almt. Toekoel, Scherban, Demetbus, Castacvzts Ve Cantemir Transilvanya kral Toekoeli, Bodan ve Eflak voyvodalar Scher-ban. ve D6mtrius Cantacuzen'e, Vezir-i zam Kara brahim Pa-a'nn honutsuzluunu zerlerine ekmilerdi. Selefi (Kara Mustafa Paa) gibi, o da (Kara) lakabna, Serdr brahim Paa'ya eytan lkabn kazandran ayn sebeblerle lyk olmutu. Evvelce Merzifonlu Kara Mustafa Paa Viyana muhasarasnn feci neticesinden Toekoeli'yi sorumlu tutmu, haty onun zerine atmt. Vezir-i zam Kara ibrahim Paa da ayn davranla, sona eren iki felketli seferin neticesinden onu sulu karmt ve cezalandrmak iin sadece bir frsat kolluyordu. Vezir-i zam'n verdii emirler zerine Wardein Paas, Toekoeli'yi gelip kendisini grmeye davet etti. Toekoeli ikillenmeden yedi bin svari ile bu daveti yerine getirdi; ellerine kelepe vurup stanbul'a gnderdiler. Byle bir muamele, Petrozzi'nin feld mareal Caprara'ya teslim ettii Kaschau'un kaplarn Avusturya mparatoruna at. Bogdan ve Eflak voyvodalar Cantacuzene'ler, her ikisi de prensliklerini kaybedeceklerdi. Eflak voyvodas Demtrius'un prensliini kaybetmesinin sebebi ihmalcilii ve tecrbeden yoksun bulunma-syd; Bogdan voyvodas Scherban Cantacuzene'in prensliini kaybetmesi sebebi ise fzla mteebbis olmas ve bu yzden phe uyan-drmasyd. Bununla beraber yz bin kuru sunmak 276 suretiyle Vezir-i zam'n fkesini yattrd. Fakat, Eflak voyvodas, voyyo-1 dalk makamn Nogay Tatarlar arasnda tannm, ayn ad tayan aileden gelme Theodore Cantemir*in olu Constantin Cantemir'e brakmak zorunda kald. Sobieski, gelip kendisiyle beraber
276

Sayfa

112

A Serban fu mandato il Castano. che gli costa 220 borse. Cod. 885, p. 545.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

olmas hususunda karar vermesi in Constantin Cantemir zerinde neticesiz gayretler sarfetti: Sobieski Polonya kraln temsil ediyordu; daha nceden Kamanie'yi (Camieniec) ele geirmeden Eflak'a girmesi iyi neticeler getirmeyecekti. Bununla beraber, Sobieski, Dnies-ter nehrini geti ve Bojan civarnda, Serdr Aynac Sleyman Paa 277 kumandasnda yirmi be bin Trk, Tatar Han Selim Giraydn kumandasnda elli bin Krm askeri, Cantemir'in kumandasnda be bin Eflak askerinden oluan Osmanl ordusunu karsnda buldu. Gnl Polonyallardan yana olan Cantemir onlara gizliden haberler uurdu. Bununla beraber gerek haberleri yanl anlama, gerekse Cantemir'in kendilerini aldatmak istemesinden pheye dmeleri yznden Bojan'da hcuma ilk geen Polonyallar olda Sobieski, bir saat iinde muharebe meydannda alt bin maktul brakt. Be bin Kazak askeri de esir alnd. Polonyallarn ksa srede bu kadar byk kayp vererek malubiyete uramalarnda Cantemir'in cesaretli mdafaasnn yardm oldu 278. Bb- Ali, devletin, Avusturya, Venedik ve Polonya'nn oluturduu Kutsal Ittifak'a .kar en az bir mttefik salamak maksa-diyle baklarn Fransa ve Rusya zerine dikti; bunlardan birincisi, eski bir mttefik olarak sadakatin delilini vermiti, ikincisi yeni bir dosttu, fakat ball henz pheliydi. Bu bakmdan Fransz elisine ok ayr ve sekin bir muamele uyguland. Daha nce birok ekimelere sebeb olan Vferir- zam'n sediriyle ayn seviyede bir iskemlede oturmak meselesi, bu eref Fransz elisine bahedilmek suretiyle halledildi. Eli de Guilleragues Fransz vatandalar lehinde birok ferman elde etmek imknn buldu. Ayn zamanda birer emirname olan bu fermanlardan biri, barbar devletlerin gemilerini
Hammer, Lehistan Serdar brahim Paa'dan srekli olarak (Aynac Sleyman Paa) lkabiyle bahsetmektedir. Osmanl tarihlerinde Lehistan Serdar Sleyman Paa'nn lakab srekli olarak (San) kaydiyle gemektedir. Nitekim, Bojan zaferinden sonra, 18 Ocak 1685'de Vezir- azam Kara brahim azledilecek ve Mhr-i Hmayun Lehistan Serdar Sleyman Paa'ya verilecek ve kendisi Vezir-i azam olarak da (Sar) lkabiyle Osmanl tarihlerinde yer alacaktr. Ayrca, Osmanl ordusu Sobieski'ye kar Bojan zaferinden (10 Ekim 1685) nce ayn yln 26 Eyllnde Kamanie (Camieniec) zaferini de kazanmtr. Kamanie savanda da Sobieski Sar Sleyman Paa ve Selim Giray'la karlamtr. Sobleski'nin maksad, Eflak'la Bogdan' zaptedip irsi bir krallk kurmaktr. Eflak voyvodasnn bunu anlayarak Sobieski'ye kar Udli bir oyun oynad anlalmaktadr. Bojan zaferi, Kanunie'de olduu gibi. San Sleyman Paa'dan ziyade Krm Hannn eseri saylmak lazm gelir. nk tarihler, Sleyman Paa'nra iyi bir asker olmad rcnde birlemektedirler (.N). 278 Cantemir Moh., IV, 120-125 ve not 25. Byk babas gibi parti efi olan tarihi Demdtrius Cantemir, Hristiyanhga ball vesilesiyle byk babasn vmeye alyordu, 125 Eflak prensi Hristiyanlara ball sebebiyle Polonyallar dvasn gnlden destekliyordu,, derken ayn zamanda Osmanl Devletine ballndan da sz etmektedir. No: 25: Bab- Ali'nin kendisine uygulad mstesna muameleye layk grnr. La Relaz. di CostantinopoU, Blbliotheque I. R.. u hususu belirtirken dana ok gerei aksettirir, Cod. 884, s. 690'de: II Cantemir non tt rmrgogno a vantarsi d'aver ingaoanto il Re di Poolonla.
277

Sayfa

113

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Osmanl limanlarndaki Fransz gemilerine saldrmalarn yasaklyor ve Trk makamlarna bu yolda kaybettikleri mallarn bulunmas hususunda Franszlara yardm emrediyordu; ikinci bir ferman Fransz elisine gmrk muafiyeti tanyordu; nihayet nc bir ferman Fransa kralna Filistin'deki kutsal mahallerin muhafazas hakkn veriyordu. Trablus beyine gnderilen Fransa'ya dost devlet muamelesi yaplmas yolundaki ferman, Fransz amirali d'EstreVnin ayn yl bu korsan yatan top ateine tutmu olmas sebebiyle hi tatbik edilmedi. Bir mddet sonra Fransz elisi de Guilleragues bir nzul inmesi sonucu ld. Fransz mzakereci Fab-re, yeni Fransz elisi parlmento danman Girandin'in mteakip yl stanbul'a geliine (11 Ocak 1686) kadar elilik ilerini yrtt. Fransz Elilii Bb- li, Kutsal ttifak' oluturan devlete, Avusturya, Ve-nsdik ve Polonya'ya kar hi deilse bir mttefik, bir dost bulmak raaksadiyle baklarn Fransa ve Rusya zerine evirdi: Birincisine ballnn delilini vermi eski bir mttefik, ikincisine ise yeni, fakat ball pheli bir dost olarak. Bu anlay iinde, Fransz elisi yksek derecede sekin bir muamele grd ve arzularnn yerine getirilmesine son derece dikkat gsterildi. Birok mnakaalara sebeb olan huzurda Vezir-i zam'n sedirinin zerinde bulunduu yksek zemin zerine konulacak taburede oturmak erefi bahedildikten baka, eli de Guillerag, Franszlarn byk lde ilerine yarayacak fermanlar elde etti: Bu fermanlardan biri, kuzey Afrika'da Trkiye'ye bal belik ve daylklarn gemilerinin Trk limanlarnda Fransz gemilerine taarruzda bulunmalarn yasaklyor ve bu yolda Franszlarn urayacaklar mal kayplarnn tazminini Trk makamlarna emrediyordu; ikinci bir ferman eliyi gmrk haklarndan kendi lehine muaf tutuyordu; nihayet nc ferman, Fransa kralna Filistin'deki kutsal yerlerin koruma imknn bahetti. Fransz elisi de Gruillagues nzul isabetinden bir mddet soma ld. Fransz mzakerecisi Fabre, eliliin ilerini parlmento danman Girardin yeni eli olarak mteakib yl stanbul'a gelinceye (11 Ocak 1686) kadar vekaleten yrtt. Kendisini stanbul'a getiren Vaillant (Yiit) adl sava gemisi limana girmeden nce, yeni Fransz elisi, geminin selm toplarna saray toplan tarafndan karlk verilip verilmeyeceini Sadaret Kaymakamna sordurdu; bundan emin olmadan top ateiyle selmlama

Sayfa

114

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

treninin yaplmayacan bildirdi. Sadret Kaymakam, selm toplarna sarayn karlk vermesi diye bir gelenek bulunmad cevabn verdi. Vezir-i zam'n huzuruna kabul edildiinde, eli, krmz kadife rtl bir tabureye oturdu ve tabure, Vezir-i zam'n yastklarla ssl sedirinin zerinde bulunduu kaideye yerletirilmiti. Eliye biri Hajeb'de dieri Galata'da, ncs MiloMa olmak zere kilise in edilmesi msaadesi verildi. Zaten Fransa daha nce Galata'daki Sant Georges ve Saint Louis kiliselerinin katoliklere tahsisi msaadesini elde etmi, Avusturya'nn stanbul elisi kont Leslie'nin ayn konudaki ricalar ise srarla reddedilmiti 279 . Moskova'ya son defa gnderilen bir avua karlk olarak, Rusya'dan on kiilik maiyyetiyle bir eli geldi: Evvelce verilmi olan baz imtiyazlar yenilemeyi baard ve bir ortodoks 280 kilisesi ins msaadesi ald; fakat bu msaade Kiow civarndaki sancaklarn Ruslar tarafndan boaltlmas artna baland. Vni Efendi'nin lm Grn malubiyeti ve Neuhaeusel (Uyvar)'in zaptedilmesinin kartrd bu 1685 ylnn ak iinde Osmanllar, evvelce bahsettiimiz zina suu ileyen kadn ve Allah'a inanmayan adamn ldrlmelerinin tevikisi Beyz-zde'nin 281; lim, fakat mr vaiz ve birok kat naslarla (dogmalarla) dolu tefsir 282 eserlerinin yazar Vn Efendi'nin ahsnda iki kayp verdiler (1 Ekim 1685 - 3 Zil-ka'de 1096). Ksa bir sre sonra Eflak prensi Scherban ile kardei Matthias Cantacuzene'in anneleri altm be yanda ld.

Francesi attengono la licenza di rifabricare 3 chiese, una in Aleppo, l'altra in Galata dei Padri Gesulti de la terza in Milo dei Padri Ca-pucini, ma anco n tempo di pace atternero licenza di rifabricare due chiese, l'una S. Georgio, l'altra S. Lodovico in Galata, e il C. Leslie non potette ottener niuna tante che sono aree con tutti l'onori che si facevano. Cod. 884. s. 571, 1686. 280 Llnviato di Moscovia hebbe ogni sorte di honori e sodisfazloni, e ve-dendo che li Francesi ottener ristaurazione di chiese, esso anco aver-tito e pregato dalli Groeci che dovesse diniandare per gretia della Porte une chiesa di quefle che furono incendiate fa molti anni, e cosi ottenne licenza di rifabricare una chiesa dei Greci detta s. Giovanni in Costantinopoli vicino del porto detto Balat, situata in bello luogo vicino al mare, e vien Porta alli Moscoviti una parte deli Ucraina che passino goderla li Cosach della Moscovia sin a human. Cod. 884, 1686, s. 562 ve 564. 281 Raid, I, f. 121. Beyz-zade'nin hal teacmesi Uak-zade'nin mecmuasnda 421. olarak yer almaktadr. 282 Raid, I, f. 121. Hal tercmesi yukarda ad geen mecmuada 420. olarak yer almaktadr. Bursa Hatibi'ne de baknz, s. 79. Eserleri: Araisi Kur'an, yani Kur'an Aday; Hulasatut-tefsir, yani Tefsirlerin z; Ha-iye- mecmuati ekavil, yahut Gelenekler Mecmuas zerine Haiyeler; sonuncu olarak da, Aamal el yevm vel-leyl, yahut gn ve gece ibadetleri.
279

Sayfa

115

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

brahim Paa'nn dam, Kaba brahim'in Azli Mutaassb Beyz-zde ve din kaidelerine ifrat derecede bal Vn Efendi'nin lmlerinden daha nemli iki hdise ile karlald: Bunlardan biri Macaristan Serdr eytan brahim Paa'nn idam, dieri Vezir-i zam Kara brahim Paa'nn azedilmesiydi. tbrahim Paa'nm mahremi Ahmed elebi'yi bar teklifleriyle dk de Lorraine'e gndermi olmas, Uyvar'n (Neuhaeusel) kaybedilmesi, kendisini devlete kar su ilemi duruma drd. Hakknda idam hkm verildi. Essek kalesinin tahkimi ii bittikten sonra arld Belgrad'da hakknda verilen idam hkmn Kapucu-ba Abdi-zde Mehmed Aa infaz ettirdi. vezir-i Azam Sleyman; karakteri ve hkmeti Macaristan Serdrnn uratld kibetin benzeri, Polonya'ya kar harekt idare eden Serdr iin Vezir-i zam Kara brahim Paa tarafndan hazrland. Vezir-i zam hasta olduu ve grevlerinin bir ksmn kendisine verecei bahanesiyle Polonya Serdrm stanbul'a getirtti 283. Fakat son derece becerikli 284 bir insan olan Sleyman Paa, kendisinin dostu, Vezir-i zam'n dman olan kara harem aalarnn ba tarafndan durumun kendisine anlatlmas sayesinde tehdidi altnda bulunduu darbeden kurtulmay baard. Polonya kral temsilcisi Sobieski'ye kar Bojan zaferini kazanan Sleyman Paa'nn ban vurdurma iini aceleye getirmenin kendisini tehlikeye atmak olacan dnen Vezir-i zam, onu idam edilen Macaristan Serdr eytan brahim Paa'mn yerine atad. Tabi, ilk malubiyetin onu mahkm ettireceinden tamamiyle emin olarak bu tyini yapt. Kendisine hazrlanan tuzan iyzn yine kara harem aalarnn ba Yusuf dan renen Sleyman P.aa, yine bu dostu tarafndan Sultan'n huzuruna karld. Paa'ya byk vglerle iyi kabul gsteren azametli Padiah bu meziyetlerinden tr Macaristan Serdrlna atanm bulunduunu bildirdi. Sleyman Paa, son derece aadan alarak, Viyana'da, Cierdelen'de (Parkany)', Hamzabe'de.'Usturgon'da (Gran), ma'ks talihin cesaretini krd Macaristan'daki orduya, azametl Pdih deilse, eh az Vezir-i zam'n talihsizlii tersine evirmek iin Serdr olmas gerektiini arzetti. Fazlasiyle kararsz olan Sultan cevap vermeyerek sessizliini srdrd. Kara hadm aalarnn ba (Kzlar aas), Sleyman
283 284

Sayfa

116

) Si dic che questo Veslro Cara tbrahim non sia uomo di governo. Cod. 884, S. 482.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

bin kese be yz bin ek tutmaktadr; istanbul netetion'uaa gr, Cod. 834, milyon *k t on bin olotk bft 286 Transvanya iinin raporunda bazen Tiahaca, bazen filia veziri olarak. 287 S.M. Cod. 884, S. 382.
285

Sayfa

117

Paa'nn Vezir-i zamlk grevlerini, ne devlet, ne de sava adam olan, kabiliyetsizliini maskelemek iin srekli hastalk bahanesi arkasna saklanan Kara brahim Paa'dan daha iyi yrteceini arzederek Sultan' kararszlktan uzaklatrmay baard. Di-vn'm ordunun aylklar iin topland, dolaysiyle bir asker ayaklanmann bahis konusu olamayaca ilk gn, Haseki Sultan Kah-veci-bas hac Mehmed Aa, Vezir-i zam Kara brahim Pa^'ya azil fermann getirdi ve Mhr- Hmynu Pdih tarafndan kararlatrld zere Sleyman Paa'ya verdi. Mekke'ye giderek hac farizesini yerine getirmek ve yola kncaya kadar skdar'a ekilmek msaadesi alm olan azledilmi Vezir-i zam, hemen peinden Rodos'a srld ve ahs servetinden bin kese para demeye mahkm oldu 285. Bununla beraber, yeni Vezir-i zam Sleyman Paa ona on be kese para hediye etti ve on iki kle, alt erkek, alt kadnla Rodos'a gitmek msaadesi verdi. Oraya varnca, hakl veya haksz olarak Asya sileri ile gizli haberlemede bulunmakla sulanarak ldrld (Aralk 1686 - Muharrem 1097). Sleyman Paa'nn Vezir-i zam olmas, mahkumiyeti Kara brahim Paa dneminde kesinlemi bulunan Toekoeli'yi kurtard: El konulmu bulunan btn paras ve tehizat kendisine geri verildi. Kara Mustafa Paa'nn cniyne htiraslar ve Kara brahim Paa'-nn kabiliyetsizlii alenen sulanrken, tabi olarak Sleyman Paa'nn ve himaye ettii Macar sileri kral Toekoeli'nin itibrlar da geni lde art kaydetti. Gerekten de, Sleyman Paa'nn hareketleri, onun bir hkmet bakannn sava ve i idare bakmndan gerekli alma ve kabiliyetleri nefsinde topladnn isbat oldu. Defterdr'a (Maliye Bakan) ordu birliklerinin verilmesi zaman gelmi olan aylk cretlerini demesini emretti ve haznenin iinde bulunduu imknszlk durumunda demelerin yaplabilmesi iin tedavldeki paralan yz onsuna krk ons bakr kartrlm br halitadan gm sikkelerle deitirdi. Sultan, alacak seferin hazrlk masraflarn karlamak zere zel haznesinden ki bin keseyi Vezir-i zam'n emrine verdi. Sleyman Paa ince bir politika uyglyor, herkesi bilhassa kahya 286 olarak Kprl Ahmed Pa-a'y bulundurduu Macaristan', isyanla 287 kaynamasna ramen, gzel szlerle idare ediyordu; yine bu politikaya uygun olarak Polonya elisi

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Proski'yi son derece nzik szlerle kovarken kendisine gzel bir at hediye etmekten de geri kalmad 288. Rusya'nn kendisine geri verdii krk esir yurda dnd; bu sralarda, Kazak murahhaslar mektuplar ve hediyelerle geldiler, Sultan'n huzuruna kabul edildiler; bunlara ziyafetler ve kaftanlar verildi. Kutsal mezarn katoliklerin nezretine braklmas yolunda nceki elinin talebini yenileyen Fransz elisi Girardin, bu hususta Vezir-i zam' ikna edemedi; bununla beraber, Vezir-i zam'dan, Ga-lata'daki Saint Benoit kilisesinin yeniden ins msaadesini ald; Milo'daki kilisenin tamiri ve Beyolu'ndaki Saint Louis apelinin maatlna llerinin gmlmesi izni de verildi. Sleyman Paa, Suriye valiliine selefinin khyas ve efendi-siyle ayn ad tayan brahim Paa'y vezirlik rtbesiyle getirdi. anakkale'de len gzde Mustafa Paa'nn yerine tulu Paa rtbesiyle Msrl brahim Paa'y atad. Mora kumandan ahin Paa gelirini Trhala sancann krk aka tutan varidatn eklemek suretiyle arttrd. Khios kumandan olan Kprl Mustafa Paa anakkale'ye gnderilerek yerine Yenieri aas Zlfikar Aa'nn tyini yapld. olak Hasan Aa da Yenierilerin bana atand. Sabk Vezir-i zam Kara brahim Paa'nn mallarnn msaderesi srasndaki hizmetlerine mkfat olarak Ba mirhr Recep, Edirne'de zengi kaymakamlna getirildi. Bir mddet sonra Edirne'den stanbul'a dnen Sultan, ehre giriinde herkesin yeni Sadret Kaymakamnn yanna sokulduunu, onun gzne girmeye altn ve payitahtn eski Sadret Kaymakam Karahasan-zde Mustafa Paa'nn tam bir yalnzlk iinde kaldnn farkna vard; bu bir bana braklmln tesellisi olmak zere onu yanna ard ve yannda at stnde durmasn istedi; daha sonra Kubbe vezirleri arasna oturttu. Fakat, yeni Sadret Kaymakam Receb Paa, Karahasan-zde Mustafa Paa'ya Napoli di Romania kumandanln verdirterek,. bir sre sonra onun can skc varlndan kurtuldu (14 Nisan 1686 - 20 Cemziylevvel 1097). Mays banda Sleyman Paa Serdr nvniyle Macaristan'a gitti. Mft 289 Hz. Peygamberin sancan da beraberinde gtrmesini istiyordu.

118
Sayfa

stanbul Relatton. Cod. 884. s. 508. Hammer, bir makam yanlmas iinde olmal. nk Sancak- erifin sefere Serdrla birlikte gtrlmesini ancak eyhlislm isteyebilir. Ayrca, mellif slm byklerinden bahsederken, sayg ifde eden la fzlar kullanmamaktadr. Biz, metre byk dlcde bir mdahale saylmayaca dncesiyle bu eksiklii gidermeye alyoruz (.N)
288 289

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Fakat, Vezir-i zam, genel korku havasn bytmemek iin bu istee kar kt. Osmanl mparatorluunun ve bizzat kendi durumunun nzik olduunu ok iyi anlayan Vezir-i zam Sleyman Paa, Kzlar aasnn aracl ile, Sultan'dan kendi el yazsiyle ona snrsz bir iktidar tanyan ve her hl ve art iinde hayatnn gven altnda bulunacan bildiren bir vesika almay baard. Vezir-i zam o zamana kadar grnmeyen ve Polonya tarafndan kendisini tehdid eden tehlikelerden yakman Tatar Hanna hi deilse kalgay ve nureddinin yardmlarn istemek zere 290, yeni ulaklar gnderdi. Emirlerindeki kuvvetlerle hazr bulunmalar iin Temewar, Stuhlweisenbourg ve Essek Paalarna (Saati Meh-med, Hasan ve Osmanpaa-zde Ahmed) ok acele emirler iletildi. Bu valilerden Ahmed Paa, Vezir-i zam'n yokluunda Bakumandanl stleniyordu. Yiyecek ve hayvan yemi bakmndan byk bir ktlk hkm srmekteydi. Bakumandan vekili Szolnok ve Sa-mos'u ele geirmenin imknszln grerek, Vezir-i zam'n geliine kadar Belgrad'a ekilmenin yerinde olup olmayacan gzden geirmek zere, be Paa ile harb meclisi toplad. Vezir-i zam Belgrad'a gelince, Apafy 291'yi yerinde tutmas iin Toekoeli'yi sayca kalabalk bir birlikle Jenoe'ye gnderdi. Bu seferin en byk hdisesi, slmm Hristiyanla kar byk yry yolu mesabesinde ve son derece yksek tarih bir nem tayan ehrin, Budin'in (Ofen) muhasaras ve zabt oldu. Birinci Byezid Nibolu (Nicopolis) ve Saint Gothardt savalarnda olduu gibi, Avrupa'nn hemen btn Hristiyan milletleri bu muhsarada faal bir rol sahibi oldular: spanya'nn bykleri 292, Fransz markileri 293, ngiliz Lordlar 294, talyan kontlar 295, kral sllesinden Alman prensleri 296, bunlarn aralarnda 60 Katalan ve hemen btn Barselon iilerinin bulunduu az tannm savalar Budin'de Hristiyan saflarnda Trklere kar hareket halindeydiler. Yirmi bin Macar ve Hrvat, otuz bin yardmc Alman, Tngen'in
Kalgay Hann veliahd, nureddin de Krmllarn vezire verdikleri ad-, dr. Bunlar faal vaziyette bulunduklarndan Vezir-i azam Sleyman Paa yararlanmak istiyor (.N). 291 Relation di Buda (Buda Rlasyonu). Ofen (Budin) tarihli bu Raporlara, kyaslama noktalar olarak, sadece bu bakmdan kullanlabilecek bu raporlara fazla gvenmemek yerinde olur; zira bu trden olan raporlarn ounda oldua gibi, ksmen baz elikili hususlar ihtiva edebilirler, yahut tamamiyle yanltrlar. 292 Dk Vexas ve dk Escalona, marki Valero, marki Casp ve dier markiler: Zuniga, Almeida, Losana, Ottana, Rebolledo, Serveorta, Morano, Cano, Ursella. 293 Suvri, Crequi, Chatellest, LonguevaL 294 II. Jacques'n gayrimeru bir olu, bir Ruppert prensi, Halifax, Gra-nart, Monho, Guts. 295 Piccolomini, Garminato, Caprara, Marsigli, Rabatta. 296 Bavyera elaktr. dk de Lorraine, kont Surmann'lar, prens Neuburg ve prens de Veldun.
290

Sayfa

119

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

kumandasnda bin Frankonien, Schoenich'in kumanda ettii sekiz bin Brandenbourglu, Durbach'm idaresinde alt bin Souab, be bin Saksonyal ve elektrlerinin emrinde sekiz bin askerden oluan ve tam mevcudu doksan bini aan Avusturya mparatorluk ordusu dk de Lorraine'in Bakomutanlna verilmiti. Ofen Muhasaras Budin'de (Ofen) sekin birliklerden on alt bin asker bulunuyordu. Balarnda ilerlemi yama ramen (yetmi ya), Kandiye ve Kamanie (Camieniec) nlerindeki cesaretinden hibir ey kaybetmemi olan eski Yenieri aas Abdurrahman Paa vard. Muhasara, taraftan balad (18 Haziran 1686): Bavyera elek-tr, Gerhard adyla iaret edilen tepeleri, Blocksberg veya Kargalar Tepesini igal ediyordu; Viyana Kapsnn kar tarafnda dk de Lorraine ve Brandebourg'lular bulunuyordu ve Avusturya birlikleri Bord de L'Eau 297 ehri karsndaki araziyi igal ediyorlard. Hastahane Sainte Marguerite adasndayd. Csepel adasna bir hafif svari birlii yerletirildi; bu adada ilk gnlerde Batthiany, bu Paa'nn doksan iki kadndan oluan haremini ele geirmiti. En gzel kadnlardan yz tanesi ordugahta esir olarak satld; ar svarilerin muhafazasna braklan altn ve ganimetlerin deeri yz bin florine ykseldi. Saint Jean yortusunda metris be gn ncesinden alm bulunuyordu. Cermenlere has sava dzeninin stad olan prens de Neuburg, d mahalleyi Viyana tarafndan hcumla ele geirdi ve buras feld mareal kont Souches 298 tarafndan igal edildi (30 Haziran 1686). Souabe birlikleri hemen orada mevzilendiler 299 ve kendi adlarn verdikleri tepeyi ele geirdiler. Brandebourglular imparatorluk hamam ynnde ordugh kurdular; orada, onlara kumanda eden feld mareal Doerling'in olu bir top gllesiyle canndan oldu. On be gn sonra, kaleye kar nc defa hcuma geildi. Sol kanatta Guido Starhemberg, sol kanatta kont Auersberg merkezde kont Herberstein, her biri iki yz seksen asker, humba-rac, tfenki ve kazmac
Marsigli'nin Hayat Hatralan'na gre, Bologne, 1770, bu hcum Bavyera elektrnn hatrn ho tutmak in yaplmtr. 298 Wagner'in iddia ettii gibi Susa deil, Souches. 299 'Souabe ve Franconie birlikleri 30 Haziranda ordugha geldiler. Des-cript. s. 33.
297

Sayfa

120

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Wagner bu prens hakknda Valdenius demektedir ki, bu da ancak Velden olarak tercme edilebilir. Wagner'in dedii gibi l Austos deil. Zaten bu nokta zerinde Franszca ve Almanca kaleme alnm olan Muhasara gnl ile elikiye dmektedir.
300 301

Sayfa

121

birlikleriyle saldrdlar. spanya bykleri, dk de Vexas ve dk d'Escalona, marki de Valero, drt ngiliz-le prens Robert'in olu, prens de Commercy, Crequi ve Courmaillon beyleri, prens de Velden 300, prens Piccolomini bu saldrda yaralandlar. gn sonra Bavyeralar, karlarnda bulunan iyice tahkim edilmi burcun metrislerini ele geirdiler, fakat kont Fontaine ile otuz be gnlly kaybettiler (16 Temmuz 1686); kont Aspre-mont ar yaraland. Muhasara ordusunun topu kuvvetleri, geni bir yetkiyle, Grama'nn Hollanda'dan gndermi olduu cizvit mezhebinden Pierre Gabriel tarafndan idare ediliyordu ve barutun ykc gcnn tesirlerini birletirmek iin ynetimi Schwartz'a brakmamt. Byk depoya krmz bir glle dt ve duvar ykarak barut mahzenini infilk ettirdi; zelzele olmucasna yer titredi, Tuna nehri yatandan kt ve kydaki nbetiler ehrin kendilerini yutmamas iin geri ekilmek zorunda kaldlar; ehrin srlar altm kadem geniliinde yarld. Bu durum karsnda dk de Lorraine, kont Koeningsegg aracl ile valiye teslim olma teklifinde bulundu. Muhasara altndakilerin bir kaleden k hareketi srasnda ldrdkleri yzba Le-bel ve^dier yz askerin balarn Itanbil kaps yaknndaki bir aaca asmalar, Avusturya Bakumandannn teklifine verdikleri ce-vab oldu. Bylece ikinci bir saldrya gemek gerei dodu (27 Haziran 1686) 301. Hcum prens Neubourg ve de Souches tarafndan idare edildi; alt bin asker Viyana kapma kar harekete geti, drt bin Bavyeral asker hisara saldrd; bu srada iki bin Macar, su tarafndan kaleye ynelttikleri bir hcumla oyalama hareketini (di-version) stlenmi bulunuyorlard. Muhsaradaker bu hcum karsnda drt lam patlatarak muhasara kuvvetlerini geri ekilmek zorunda braktlar. Trklerin iki korkun dman Bade margraf ile prens Eugeene de Savoie kaanlar durdurarak dzene koydular. Raabl bir asker kale duvarna ilk bayra dikmiti. ki bin alt yz Avusturyal, sekiz yz Bavyeral, drt yz Brandebourglu kaleye hcumda maktul dmt; iki yzden fazla subay lm veya yaralanmt. Yarallar arasnda dk de Croy, Lavergna, Dieppen-thal, Thungen, Truchsess, Archinto, nller blmn oluturuyordu; gnlllerden dk d'Escalona, marki Valero, Zuniga, Planero, kont de Urseas da yarallar arasnda bulunuyordu; dk de Cour-

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

122
Sayfa

land ald yaralarn tesiriyle ld. Bylece, yaplan iki hcum Trkler tarafndan ar kayplar verdirilerek boa karlm oldu. Bu durum karsnda teslim teklifine Paa'nn verdii cevap sadece u szlerden ibaret kald: Kalenin teslimi mmkn deildir; nc hcum da Peygamberin mucizeli kudretiyle def edilecektir. Dk de Lorraine ve Bavyera elektr Abdi Paa*ya iki yeni teslim uyars gnderdiler. Paa: Budin'in (Ofen) Osmanl mparatorluunun anahtar olduu; fakat genel bir bar istendii takdirde Osmanl devletinin bakaca fedakrlklarda bulunabilecei cevabn verdi. Kendilerine bir tercmann refakat ettii dk de Lorraine'in genel yardmcs kont de Lamberg ve Badeli albay Kreutz'n Pa-a'dn getirdikleri cevap bu szler oldu. Abdi Paa, stanbul'da, Budin'in 302 muhafazas iin dualar edildiini; Sultan'n Ok Meydannda on binden fazla insanla birlikte muhasarann kalkmas, veba hastalnn tesirsiz hle gelmesi ve savan durmas iin Allah'a yalvardn biliyordu. Abdi Paa, fazla olarak, Vezir-i zam'n yaklamakta olduunu, Budin'den drt mil mesafedeki Erzi 303'de bulunduunu da biliyordu. Erzi'ye bir mil mesafede, Tuna'nn ok yaknnda, Hamzabe kasabas, nehir boyunca teras biiminde bir tepe zerinde Budin'e yarm fersah mesafeye kadar uzanmaktadr. Trk tarihileri bu tepeye Lokum Tepesi adm takmlardr. te bu noktadan, Vezir-i zam, bir hafif svari ktasndan oluan muhafz birliiyle, muhasara fliyetlerini gzden geirdi. Harb meclisinde ehre takviye birlikleri gnderilmesine karar verilmiti. Bu srada Trk ordusuyla karlamak zere gnderilen Avusturya birlikleri Budin etrafndaki btn tepelerde mev-zilenmilerdi. Sol kanatlarn Blocksberg ve Tuna'ya dayamlard, merkez Adlesberg tepesinde, sa kanat Burgerberg zerindeydi, yanlar bir bataklkla rtlyd. Bia kasabas, Prolontorium ve Hamzabe'le birlikte bir gen vcuda getirir. Trkler Bia ile Promontorium arasna yerletiler ve imparatorluk ordusunu Buda (Ofen) da tarafndan ilerleyerek yandan evirmeye altlar (1 Austos 1686). Hareket iddetli oldu. Avusturyallar nce gerilediler, fakat peinden Trkleri malub ettiler. Sava meydannda
in tutto Costantinopoli non i parla oggedi aMro cfae Buda. Cod. 884, s. 620. Dualar ve hutbeler, Ae. s. 683. 303 Raid ve Defterdar tarih hats yapmlardr. Onlara gre, Vezir-i zam ancak 22 Austosta Hamzabel*e gelmitir.
302

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Hammer yine fetva makam olarak mftl grmektedir .Fetva Sul-tan'a verildiine gre, mft tarafndan deil. eyhlislam tarafndan yazlm olmas gerekir (.N.). 305 Codex 884, Hist. Prof., s. 587.
304

Sayfa

123

hemen hepsi de sekin Yenierilerden bin maktul verdiler. Vezir-i zam ehre girecek her askere vaadet-tii yirmi duka altnndan be dukasn pein datmt. Otuz bayrak, on bir top ve on yk arabas kayplar fazla olmayan galiblerin eline geti. Vezir-i zam, alt gn sonra, ehrin imdadna komak zere ikinci bir teebbste bulundu. Fakat bu defa byk lde tedbirli davrand. Beraberine sadece iki bin Sipahi ve bir o kadar da atl Yenieri alarak btn gece ilerledi; Bia ve Petit (Turbal) tarafndan geti ve gn doarken Saint Paul vadisinde grnd. Kaleden ieriye be yz kadar asker sokmay baard. Abdi Paa sevin iareti olarak elindeki btn toplara enlik at yaptrd. Bununla beraber, ele geirilen mektuplar ehrin hazin durumu hakknda hibir pheye yer brakmyordu. Trkler, Budin'e girmek iin, Tuna yaknnda Eski Budin (Alt-Ofen)'den imparatorluk hamam zerine harekete geerek nc bir teebbste bulundular. Fakat, baron d'Asty tarafndan pskrtldler ve baron Mercy Trkleri zrhl svari alay ile kuatt. Trkler teslim olmay kabul etmediler; kuatlan Trklerden iki yerinden yaral bir asker birden Avusturya askerlerinin arasna dald ve baron Mercy'i bandan yaralad ve birok subay da yere ykt. Dk de Lorraine de benzeri bir tehlike atlatt ve yan bandaki seyisi ldrld. evrilmi olan btn Trkler kltan geirildi. Ca-raffa Yukar Macaristan'dan ve Scherfenberg Transilvanya'dan gelmi olduklarndan, dk de Lorraine, Budin'i (Ofen) Vezir-i zam'-n gz nnde hcumla almaya karar verdi. Bununla beraber, hcumun arefesinde yeni ve sonuncu bir teslim uyarsnda bulundu. Sultan'n mftden 304 ald ve Vezir-i zam'a gndermi bulunduu, onun hemen Budin kalesi muhafzlarna ulatrmaktan geri kalmad fetvann okunmasndan sonra kaleyi teslim etmeyi dnmek artk mmkn deildi. Bu fetva u cmleleri ihtiva ediyordu: Osmanl imparatorluunun anahtar Budin'in mdafas hayattan daha aziz bir din grevi idi. Bunun iin askerleriniz, Sultan Vezir-i zam'a gnderdii mektupta ilve ediyordu, insanca lmelidirler, yoksa celldn klc altnda can vereceklerdir 305 2 Eyll gn (1686), sabahn saat alUnsnda, alt top atyla hcum iareti verildi. Muhasara edenler baar bakmndan gvenle dolu idiler;

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

muhasara edilenlerde ise mitsizliin cesareti vard. Baron d'Asti hayatn ilk kaybedenlerden oldu ve gnlllerden bir ou da onun kibetine urad. Evvelce Toekoeli taraftarlarndan biri olan Macar albay Petnekazy burlara en nce trmand; Trkler yakaladlar ve asmaya hazrlandklar srada askerleri yetierek hayatn kurtardlar. Abdi Paa ve askerlerinin en cesurlar Viyana kapsnda arptlar ve alan gedik zerinde can verdiler 306 , (Kitap: LVIII). ehrin yamas btn gece sabaha kadar devam etti; kalntlarn yand ve kan kokan ehrin sokaklarm drt bin ceset dolduru-yordu. Yamaclar arasnda, ok asl bir ganimet peinde olan Mar-sigli de Bologne d*a bulunuyordu. Evvelce Venedik elisi (balyos) Donado ile birlikte stanbul'a gelmi ve Osmanl ilim adamlariyle dostluk mnasebetleri kurmutu. Viyana muhasaras srasnda Trk esiri .olarak metrisde kahvecilik ve limonataclk hizmeti grmt. lme ve kitaplara kar duyduu ihtiras onu Budin'e koturmutu; ate ve cesetlerin ortasnda kitaplar aryordu. nce alevlerden kurtulmu olan Metropolitaine kilisesine kotu. Oraya varmasndan biraz nce askerler eyhin ban kesmilerdi. Marsigli orada kitaplarla dolu iki oda buldu; bir baka camide de benzeri bir keiften yana talihi yaver gitti. Nihayet krallk saraynn mahzenlerinde byk Corvin ktphanesinin elyazmas eserlerine kavutu. Dk de Lorraine, Budin'in (Ofen) yeil sancan kont Archinto aracl ile imparatora gnderdi. mparator sanca byk olu aridk Joseph'e teslim ettirdi. Budin elyazmalan Bologne Enstits ktphanesinde biraraya getirildi. Fakat, sadece ba kendi kendine bir ilim enstits olan kurucusunun dnd gibi ne tannd, ne de gerektii ekilde deerlendirildi 307
1824 Tarih Yll'nda, (Budin Fethi) balkl makaledeki fkrada, Abdi Paa'nn Coigny adn tayan bir Isvire asll olduu ve alan bir gedikte Olivier adnda bir ocukluk arkadaiyle karlat srada vurulduu anlatlyor, fakat hibir tarih ahadete, delile rastlanmyor. Budin fethini anlatan elliye yakn raporda (rela-tion) varl ileri srlen Olivier'ye rastlanmadktan baka herhangi bir iz de bulunmamaktadr. Bizzat Hap-pelius, Macaristan Savalar zerine Roman adl eserinde bu konuda susuyor. Nihayet lkesinin tarihisi kont de Mlnen tarafndan svire'de yaplan aratrmalar da tarih denilebilecek hibir netice vermedi. Ricam zerine, eli baron d'Effinger, kendisine yazd mektuba u cevab ald: M. Bridel'e yazdm ve M. Fsy'e rahip Lassaraz'a yazdrdm. Her iki taraftan aldm bilgiye gre inanmak zorundaym ki, M. de Moiry bir asker olarak yabanc lkeye giden bir Coigny ve Avusturya'da subay olan bir Olivier vak'asna dayanan bir gerek roman kaleme almtr. Bu sonuncusu, muhakkak ki, Ostende'da yatanda lm olmaldr. Lassaraz'da yaplan btn aratrmalara ramen, M. de Moiry'nin hikyesini dorulayabilecek hibir ey ele geirilemedi. 307 1825'de Bologne Enstits Ktphanesini ziyaret ettiim srada, orada bulunan douya ait hazinelerin zenginlii kadar iyi seilmi olmasndan da hayrete kapldm. Bunlarn Avrupallar tarafndan deil, Doulular tarafndan toplanm olduklarna kanaat getirdim. Gerekten de, btn bu kitap ve elyazmas eserler, Budin (Ofen) Byk Ktphnesi'nden geliyordu ve bu ehrin zaptnda Marsigli onlar mparator iin deil kendisi iin semi ve almt. Marsigli'nin bu deerli eserler hakknda bilgi verdii vakf
306

Sayfa

124

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Bylece, yz krk be yl boyunca yetmi alt Trk valisi hkimiyetinde kakm ve civar memleketler iin felaketten baka sonu getirmemi alt muhasara grm olan Budin, tekrar imparatorluk valilerinin idaresine geti. Budin, payitaht olan stanbul, Edirne ve Bursa'dan, slmiyetin kutsal ehri Mekke, Medine ve Kuds'-den, benzersiz denen Kahire'den, Cennet kokan am'dan, Selmet Oca Badad'dan sonra Osmanl mparatorluunun onuncu ehri idi. Buna karlk din savan merkezi, Macaristan'n payitaht, slmiyetin Avrupa'da tabyas. Osmanl mparatorluunun kalesi ve anahtar idi 308 Budin'in dmesinden sonra Simontorina ve Siklos margrafa, Louis de Bade*a verildi; Kapuswar da Tarda yakld. Fnfkichen ilk teslim teklifine uydu ve Szegedin yirmi drt gn sren bir muhasaradan sonra boyun edi. Vezir-i zam klk kararghlarn Bel-grad'a ald ve Kalaa Krm askeriyle Temeswar*a yerleti. Vezir-i zanVn zel sava meclisi bakan margraf de Bade'ye gnderdii bir mektupta baz bar teebbsler yer ald. Fakat, Bab- li Toekoeli*nin iddialarn desteklemeye devam ettii, stanbul'da da
mektubunu okuyacak vaktim yoktu. O zamandan beri, Roma'daki Avusturya elisinin Papalk makamndan talebde bulunmasna ramen, bu vakf mektubunun ne bir kopyasn, ne de bir zetini ele geire-bildim. Bylece, yz elli paket dou elyazmas eser, hl deeri bilinmeden ve Vatikan hazineleriyle temas kuramadan,.yz yldan fazla bir zamandan beri Bologne'de rmektedir. 308 Budin (Ofen) fethi zerine yaynlanm belli bal eserler unlardr: 1 Assedio di Buda riacquistatta nell 1686, Yaz. Fred. Agnelli. 12. 2 Ristretto deli' Historia d'- Hungheria e singolar-mente le cose soccorsevi sotto il regno di Leopoldo sino alia triomfante presa di Buda. 1686. 4. 3 Diario delle correnti guerre d'Ungheria 1686 sino alla presa di Buda da Bioinbi Pasquale. Venetia, 1686. 12. 4 Giornale militare ovvero Buda espugnata l'an-no 1686 da Giov. Paola Zenarola. 8. 5 Raguagli distintissimi deli' assedio della citt di Buda riconsquistata per assalto a 2 Sett. 1686 da un Venturiere nell' armata del duca di Lorena. 6 Succesti delle correnti guerre d'Ungheria se-guiti l'anno 1686 con distinto raguaglio quanto e seguito giorno per giorno sino ali* espugnazione di Buda. Ven. 1687. 12. 7 Ofen (Budin) kan von Trken Klauen sich nun-mehr befreyet Schauen. Nuremberg, 1686. Mnich Ktphanesi. 8 Der Rauch von Ofen (Budin), d. li. Bericht, welhergestalt die koenigl. Haupt Stadt Ofen in Ungaren von den Trken vor 145 Jahren mit st berwaltiget, und durc die Gnade Gottes in diesem 1686. Jahr den 2. Sept. st. a. von den Christlichen Potentaten un derosel-ben herzhafften Armee wiederunb erobert worden. Leip-zig. Mnich Ktphanesi. 9 Sieghaffte-Teutsche-Waffen, der ausfrrlicher Mericht, von der mit vielen Blut berwundenen Stadt Ofen. Prague, 1686. Mnich Ktphanesi. 10 Oott lob! das glcklich bekriegte, endlich besiegte, 145 Jahr in Trkischen Haenden gewesene ungarische Ofen (Budin). Pressbourg et Leipzig. Mnih Ktphanesi. 11 Gerieuser Anhang und neu eroeffinete Staats-Gedanken samt Secours vor Ofen. (Budin), und dieses Orts denkwrdiger Beaegerung. 1686. 12 Die Belagerung Ofen's, 1824 yl L'Almanach historique'inde, yazan kont de Mailath, s. 312, 13 Rid'in Budin Muhasaras adl yazsnn tercmesi 1828 yl Almanach historique'inde bulunmaktadr,

Sayfa

125

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yeni bir gle sava srdrmek iin gerekli hazrlklara arlk verildii ortada olduundan bu zayf teebbslerin arkas gelmedi. Olaanst bir vergi btn Osmanl mparatorluunda yrrle konuldu: stanbul bin be yz; Bursa iki yz; Msr yz elli; Ba-dad ve Basra yz elli kese; dier eyletler de byklkleri nisbe-tinde vergi deyeceklerdi. Sultanlarn masraflarna ayrlan saltanata ait alanlardan alnacak para da yarya indirildi. Vezir-i zam Belgrad'da Yenieri ve Sipahiler iin yeni bir tefti ekli koydu; bu yenilik iki snf asker zerinde kt bir tesire yol at. Sefere katlmadklar halde cret 309 alan kimselerin hatt ellerinde iki veya cret bordrosu bulunduranlarn hilelerine mni olmak zere, gelecekte cret iin mracaat edeceklere bordrolarnn arkasna seferde hazr bulunduklar iaretinin konulmas emrini verdi. Bu tedbir o zamana kadar yalnz esirlere uygulandndan Yenieri ve Sipahilerin mrldanmalarna sebeb oldu. Sultan, ordunun cretlerine yardmda bulunmak zere kendi zel haznesinden be yz kese verdi. stanbul'da Sadret Kaymakam Recep Paa sava vergisinin mkelleflere taksimi konusunu grmek zere, yksek makam sahipleriyle bir toplant yapt. Rumeli Kadaskeri (Kazasker) Hamid Efendi Mslmanlar iin klfetli olan bu yenilikten yaknd: Dev-letl Paa, dedi, bu tedbirin ne mns var? sraflarnz iin nceden bize dantnz m? Kaymakam Paa: Efendi, yetkilerinizin snrn amaynz cevabn verdi. Kad fkeyle: Hangi yetkiler? diye bard. Evvelce uak olarak ayakkab temizlemek iin elinde fra ve sngerle, imdi de peinde samur krkl uaklarla dolaan ve hkmetin masraflarna tek kuru bile vermeyen sen, devlete saygl olan bizleri, altm veya seksen ylda kanmz pahasna kazandklarmz senin agzlln doyurmak pahasna satmaya zorluyorsun! Bu k karsnda dier ulem azlarm bile amadlar. Fakat ders yerini buldu. Kadaskeri Rodos'a srdler; daha sonra mallarna biilen yz elli kese deer zerinden kendisine yz kese dettirildi. Srgne Gnderilmeler

Sayfa

126

Rumeli Kadaskeri gibi, eski Selanik Kads Minkr-zde de srgn cezasna arptrld. Selefi gibi, Selanik fabrikalarnda Yenieriler iin iml edilen kumalarn yllk mubayaalar iin yedi kese demeye mahkm edildi.
309

btida.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Boethius. III, s, 99 Listede sancaklarn adlan ok deiiktir. Mesela. Sivas iin Sebsta, Kars iin Quariset denilmitir
310

Sayfa

127

fkelenen Vezir-i zam onu yanna artt. Molla Vezir-i zam'n yanndan ayrlrken, avu-ba onu odasna davet etti. Molla reddedince avu-ba zora bavurmak istedi. Molla bir yumruk akedip kavuunu drd. Bu rezalet sahnesini penceresinden gren Vezir-i zam: Kimdir bu saygsz? diye barnca molla cevap verdi: bizim gibi kimseler senin gibi bir seyisi grmeye zorlannca, byle davranmak mecburiyetinde kalyorlar. Bu olayn abartlarak Sultan'a sunulan raporun neticesi mollann Khios'a srlmesi oldu. Bir mddet nce, Bakan (vezirlerle) srekli ekime hlinde bulunan Mft atalcal Ali Efendi azledilmi ve makam Rumeli Kadaskeri Ankaral Mehmed Efendi'ye verilmi, Ebussud Efendi'nin olu Feyzullah Efendi Rumeli - bykkadlna getirilmiti. Defterdar Ali Paa'dan nefret eden Kaymakam Recep Paa, iftiralar atarak Sultan'dan onun azli ve yerine Negrepont kumandan Seyid Mustafa Paa'nn tyini fermann almaya muvaffak olmutu. Defterdr'dan memnun olan Vezir-i zam ferman alrken aknlk Suydu ve zld. Defterdar Ali Paa'y teselli etmek iin onun tulu Paa olmas teklifinde bulundu. Kaymakam Recep Paa, azlinden sonra vezirlie ykseltilen dmann kltemedi-inden fkelenerek, Sultan'n fermanna da kar kamayacandan Ali Paa'y anakkale muhafzlna atad. Payitahttan uzaklatrmann Ali Paa'nm ortadan kaldrlmas maksadn tadn bilen Vezir-i zam, byle bir frsat Kaymakama vermemek iin Ali Pa-a'y* alt yz levendiyle birlikte imparatorluk kararghnda alkoydu. ki valinin, iki Hseyinlerin lm iki yeni valinin atanmasn zorunlu kld, len Paalardan biri, Gmrk Hseyin Paa Basra Valisi idi; dier Hseyin sekiz yl Sutan'm seyis veya Silahdrl-nda bulunduktan sonra birbiri pei sra Haleb, Badad, Musul ve Temevar valiliklerinde bulunmu; daha sonra Budin muhafzlna getirilmi, oradan anakkale muhafzlna gnderilmi, muhafz onun yerini almt. Yeni sefer Drava nehrinin kar sahili zerinde bulunan Valpo kalesine ald. Serdr- Ekrem ve Vezir-i zam Sleyman Paa Es-zek (sek)'de bulunuyordu; beraberinde krk dokuz bin asker, on drt bin deve, altm alt top ve drt yz yk arabas vard. Tatarlar da dhil olmak zere ordunun asker says altm bine ykseliyordu 310. Avusturya ordusu sek zerine yryerek, Trklerin yanm olan kprnn yerine kullanlmak zere dokuz

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

bin admlk bir uzunlukta ykselttikleri oseyi tahrib etti. Teslim olma uyars alan Valpo garnizonu, son nefesine kadar mdafaaya kararl olduunu gstermejk iin siyah ve krmz bayrak ekti. Geilmesi gereken bir ormanda Trkler bir miktar esir ve birka para ganimet aldlar. Kont Pallfy oratia ldrld (20 Temmuz 1687 - 10 Ramazan 1098). Birka gn sonra Mercy'nin Aral yaknnda yendii ve. Duhe-vald'in Budin'de esir ettii smail Paa, thtiyat Kilisesi denilen Pu-sukilise 311 mevkiinde fidye karl serbest brakld; buraya bu adn verilmesinin sebebi Moha savanda Trklerin ihtiyat kuvvetlerinin buradan karak zaferin Mslmanlar tarafndan kazanlmasn salamalaryd; smail Paa'nn fidyesi otuz drt kese altn 312, bir samur hil'at ve bir inci gerdanlkt. Vezir-i zam Eszek (Essek) savunmas iin Anadolu Belerbeyi Hasan Paa'y tyin etmiti; fakat bu Paa bu grevi kabul etmeyince yerine Grc Mehmed Paa getirildi ve Adana Belerbeyi ile Syrmie sancak bei Eszek mdafaasnda yanma verildi. Anadolu'da birka levend art ile isyan eden ve kendisine Ka-rahisar sanca verilen eytan brahim Paa'nm Blk-bas Yeen Osman Paa birka bin Trkmen'i 313 asker kaydetmiti; bunlarla birlikte sava harekt balad srada ordugha geldi. Vezir-i zam'n toplad harb meclisinde ounluk ileriye gitmenin tehlikeli olduu yolunda gr bildirdii halde dalkavuklar ona zaferlerinin sebeb olduu kskanlk yznden meclisin byle bir tavsiyede bulunduunu im ettiler. Vezir-i zam, bylece, harb meclisinin grnn aksine hareket etmee karar verdi (4 Austos 1687 - 25 Ramazan 1098). Moha Malubiyeti ki ordu Moha yaknnda, 160 yl nce Saint Jean Baptiste'in bann kesildii gn bir batakln kral ve onunla birlikte Macaristan'n bamszln yuttuu kan ve alaklkla ulanm o meydanlarda karlatlar

128
Sayfa

Kanuni Moha meydan savanda ihtiyatlarn burada tuttuuna gre (Pusu - kilise) deyimi herhalde Trkler tarafndan kullanlmtr ve geree daha uygun dmektedir (.N.). 312 Otuz drt kese onyedi bin kuru tutmaktadr. Boetbius'da, IH, s. 122, yedi bin duka altnndan sz ediliyor: Bir duka altn iki 57 kuru deerindedir. 313 Boethius'un bahsettii yabanc topluluklar bunlardr.
311

Byk Osmanl Tarihi

314

Cilt12

Joseph von Hammer

. Ayn sava meydannda torunlarnn kazandklar zaferle Macarlarn Trk boyunduruuna raz olduklar o gnn htras devlet tarihinden bir nefeste silindi (12 Austos 1687), Avusturya ordusu ancak bin kii kaybetti. Mslmanlar ise sava takibeden kargaalk ve kata bunun yirmi kat kayp verdiler. Prens de Commercy vahim bir yara ald; bir Macar albay Moha camiine gmld. Vezir-i zam'n her biri altn bir kreyle sslenmi 14 blmeli ota ganimet olarak Bavyera elektrnn hissesine dt. Mhrdarlk daireleri dk de Lorraine'in hissesine dt. Bu felketten pek az gn nce Eszek (Essek)'de kazanlan baarlar kutlamak iin istanbul'da Allah adna kurbanlar kesilmi ve kran dualar edilmiti. Moha malubiyeti haberi gelince, Sultan gn boyunca yemekten imekten kesildi, Haseki Sultan zntsnden hastaland. Hrvatistan Ve Esclavane'de Kaleler Kayb Talihin bu tersine dnnn sebeb olduu kargaalk stanbul'da yangn ve alk yznden daha da byd. Bir yangn bin evi ve yz dkkn kl hline getirdi. Yedi aydan beri yamur yamamasmn sebeb olduu yiyecek maddeleri pahall o derece bykt ki, kk bir lek buday iki dukaya satlyordu. Moha zaferi Ksklavonya ve Hrvatistan Trkleri arasnda byk bir znt uyandrd; Eszek'i terkederek Vapo'ya gittiler ve Eskavon-ya'da on be kale ve palangay Avusturyallara braktlar 315 . Aa Macaristan'da Palota kont Esterhazy'e ve Czokacu albay Arriezaga'ya 316 teslim oldu 317. General Dnewald Poschega manastrn, Hrvatistan'da Csernik ve dier hisarlar igal etti 318. Cas-tanoviz ve Dabiza ele geirildi ve yand. Buse hin, Moha sava srasnda btn gn bombardman edildikten sonra, ertesi gn dt 319. Ayn zamanda Transilvanya da Osmanl hkimiyetinden syrlmaya balad. Birlikleri Clausenbourg*u igal etmekte olan Apafy mparatorla mzkerelere giriti.
Kanunl'nin muhteem zaferi bu tarihten yz altm yl fince deil, 160 yl 11 ay, 14 gn ncedir. 1526 ylnn 29 Austos aramba gnne rastlar <.N.). 315 Rel. d Costantinopoli, Cod. 884, 1687. 316 Walcovar, Satln, Oravz, Utamaster, Zwowcz, Slankamen, Carloviz, Erdewd, Sirmion Mitowricz, Zacova. Mftcoviz, Janova, Adlerschwung, s. 2B4. 317 Bizozeri'de, s. 246. 318 Adlerschwung, s. 293, Boethius'da, T, s. 240, Tschakau. Bizozer, s. 246. Cantemir'de Mehmed IV, s. 166, Arriezaga bir mahal olarak iaret edilmitir. 319 Adlerschwung, s. 294.
314

Sayfa

129

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Eflak voyvodas Constantin Cantemir son seferden beri Bb- Ali'nin gznde pheli olmutu. Zira, Budin muhasaras Polonya kral Eflak'nn Eflak' onunla anlama hlinde igal ettiine inanlyordu. Bu haber renilir renilmez, Serdr Mustafa Paa yirmi bin svari ve sekiz bin Yenieri ile Tuna'y geti; otuz bin Krm atlsnn bandaki nureddinle birletikten sonra, Polonya kraln kovmak zere Yassi zerine ilerledi 320. Polonyallarla mnasebetlerinden phe edilmemesi iin Eflak voyvodas, Sobieski'nin payitahtna girmesinden gn nce Serdrn ordughna gitmiti (Eyll 1367 - evval sonu 1098). Yiyecek sknts iinde bulunan Sobieski Bucak'da Tatarlar tarafndan kurulmu olan buday depolarn ele geirmek maksadiy-le Czecora yaknnda Pruth nehrini gemiti. Fakat Tatarlar bozkrlarda kurumam otlar atee verdiler ve Polonyallarla sava vermeden, gece gndz, aralksz taciz hareketlerini srdrdler. Klcn ldremedii askerler aln can alcl iinde dklmeye baladlar ve her durakta Polonya ordusu ordughda birka yz l brakr oldu. Sobieski, Kazaklar hetman Kunicky'i Tatarlarn aa yukar mahvetmi olduklar kendisinin de ayn dmana iki kere yenildii Valestrimba (Lnetli vadi) yaknnda Pruth nehrini tekrar geti. Yassy'e girince kral iki kk kiliseyi atee vermi, kilisenin kutsal vazolarn, yamalam, Saint Jean de Suczawa'nn kutsal emnetlerini de ayn akbete uratm ve kilisenin yksek rahibinden, voyvoda Basilius'un IV. Murad dneminde be yz elli keseye satn ald ve stanbul'dan Yassy'ye naklettirdii Ebibatos'lu Paraskeve'ye ait kutsal emnetleri kendisine teslim etmesini istemiti. Cesur yksek rhib, metropolitain'in esir edilmi olmasndan rknt duymadan bu emre boyun emeyi reddetti ve cesaretiyle bu mill hazneyi kurtard. Sobieski Moldavya'da Bu srada Tatarlar btn memleketi yaktktan ve yamaladktan sonra, emeleri ve sular zehirleyerek geri ekiliyorlard. Sobieski Sireth nehrini evreleyen dalarda gelip ordugh kurduu sralarda Tatarlarn durumu buydu. Fakat N6m6s ve Suezava'y igal edince yeniden blgeye yayldlar. Kralln haznedrt ele geirmeye altklar yol zerinde1 onlar yenilgiye
Salvandy, m, s. 295, Sobieski'nin birinci geiiyle ikincisini birbirine kartran Cantemir'ln hatsn dzeltiyor. Bu seferin Cayer'deki Re-lation'una hakiniz320

Sayfa

130

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

uratt (4 Ekim 1686 - 16 ZiTkade 1097). Bu stnle ramen, kral Sobieski on be gn sonra geri ekilme emri verdi. Polonyallarn mteakib seferi, Ruslar kendilerini Osmanl5 mparatorluu dman iln ettii ve yeni mttefikleri durumuna girdikleri halde hibir kesin baarya ulaamad. Kiow'u tehdid eden nureddin (sultan), prens Galitzir'i bu ehri savunmak zere ekilmeye zorlad ve kraln byk olu Jacque Sobieski Trk ve Tatar ordularnn 321 birlemi bir halde yaklamalar karsnda Kamanie (Camieniec) muhasarasn kaldrmak zorunluluunu duydu. Daha nce, Viyana'nin kurtuluundan sonra Venedik'in Osmanllara kar alan savata yer almaya nasl karar verdiini, Dal-maya'da Trklere kar ilk savan olaylarn ve Venedik donanmasnn Prevesa (Preveze) ve Santa Maura'ya kar harekete geiinin iaretlerini anlatmtk. Sonraki seferin olaylarn ve bu seferler srasnda Peloponenese (Peloponez)'li Morsini'nin Yunanistan'da, bilhassa Mora'da kazand yeni baarlar zetleyerek belirtmemiz kalyor. Peloponese (Peloponez) yarmadasnn yz elli corafya mili tutan bir evresi vardr; yarmada eskiden sekiz veya dokuz cumhuriyete blnmt 322. Fetihden sonra Trkler, yarmaday kuzeyinde, Tegee vadisinde ve Napoli di Romania'hn gney balasnda Trippolizza, adann gney dousunda Taygete tepesi eteindeki ehir Sisistra olarak iki byk sancak haline getirdiler. Birletirilen bu iki sancak, bir sancakbeine verilmi tek bir idare oluturuyordu. Yirmi kad (hkim) 323, eski Yunann hukuku ve bilgelerinin vatannn idaresini paylatlar. Buras, Peloponese'in Yunan-, hlara, Romallar ve Bizansllara gre eski ve Trkler tarafndan getirilen daha yeni idar taksimatnn tasvir edilmesinin yeri deil. Zira, bu yl boyunca Venediklilerin fetihleri, adann belli bal ky noktalarna mnhasr kalmtr. Bize den, bu fetihleri deerlendirmek bakmndan denize en yakn eitli liman ve ehirleri gzden geirmektir.

Gerei belirtmeyen relation (siyasi gnlk, tezkire: rlasyon) im* arasnda Munich ktphanesinde bulunan da hesaba katmak gerek: Ertract aus elnera Brief, so aus Holowiemec, an denen Tartarischen, 6, Stunden von Baturin, des Zaparowischen Feldherrens Residentz geleen, vom 9, Aug. 1687 geschreben worden; bu Relation'a gre Polonyallar Oczakow'u alm olabilirlerdi, yetmi binden fazla Tatar ldrmler kendileri ise sadece drt yz asker kaybetmilerdi. 322 Corinthe (KorinO, Sicyon, Phlius, Achaie, Arcadie, Elide, Messenie, Laconie, Ar...... 323 Hac Kalfa, Bosna ve Rumeli tercmesinde okunduu gibi 28 deil, 23 adalet dairesi unlar: Corinthe, 2 Argos, 3 Tripolidja, 4 Firina, i, Napoli di Romanla, 6 Avapetra, 7 - Calavitra, 8 Misistra, I1 Bordonia, 10 Calanata, 11 Mengesche (Malvasie), 12 Matna, 13 Coron, 14 Modon, 15 Kritene, 16 Leondari, 17 Andoroso, 18 Navarin, 19 Arkadia, 20 Houlomidji, 21 Fanar, 22 Vbstiza, 23 Patras.
321

Sayfa

131

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Coron, Zernata, Calamata, Chlafa, Passava, Gomnazza, Navarin, Modon, Napoli Di Romana, Arcade, Therms, Sgn, De Castel-Novo, Patras, Lepanto, Castel-Tornfese, Corinthe, Mstra Ve Athisna'nn Alnmas Daha nce, II. Murad dnemi fetihleri srasnda Mora'nn iki belli bal kalesinden bahsetmitik. Bunlar aday Yunan toprana birletiren, berzahn anahtar Corinthe (Korint) ile, Chiarenza blgesinde, Mora'nn kuzey dousunda ve ayn adla anlan krfezin giriinde bulunan mstahkim ehir Patras'd. Yine kinci Byezid dnemindeki fetihler dolaysiyle, Peloponese'i gneyde savunan iki kaleden, Coron ve Modon'dan de bahsetmitik; I. Sleyman (Kanun) dneminde de, adann dousunda bulunan iki mstahkem liman Napoli di Romania (Nauplia) ve Napoli di Mal vasi a (Epidaurus Li-mera) de bahis konusu edilmiti; nihayet, Venedikliler tarafndan ilk defa alnd zaman adann dousundaki kaleden, Nestor'un h-trasiyle, srlar nnde Atinalilann spartallara kar kazandklar zaferle ve son olarak Yunanistan'n kurtuluu iin Rusya, ngiltere ve Fransa mttefik donanmalarnn Osmanl donanmasna kar verdikleri savala hretli eski Pylos'dan, Navarin'den bahsetmitik. Navarin'in stnde, sahil dirseinin sath maili zerinden gz, btn ihtimllere gre eski Kyparissa'nm yerini alm bulunan Arkadia limanm grr. Mora'nn sekiz liman nce tarihilerin ve ftihlerin baklarn durdurur ve bu halleriyle okuyucunun dikkatini esir etmeye lyktrlar. Onlardan sonra Messenie krfezinin dou kys zerinde bulunan Maina blgesi, bugn Coron, zikredilmeye deer. nk eski sparta kahramanlarnn oullariyle mttefik olan Venedikliler orada balca destei buldular. Bu hdise orada, Venediklilerin Osmanl mparatorluuna kar savalarnn ikinci ylnda geti. Morsini silahlarm Mora'nn iine tamak iin orada kyya karma yapmay tasarlamt; fakat filosu Sapienza adalarnda henz demir stnde bulunduu 3ru4a bir haberci gelip onu kyya kmaktan menetti. Haberci Mainallar tarafndan gnderilmiti. smail Paa on bin askerin banda gelmi, baskn yaparak kylerini yakp kadnlarn ve ocuklarn rehine olarak alp gtrmt (7 Temmuz 1685). Bunun zerine Morsini, Coron'a hcum etmeye hazrland. Sekiz bin Venedikli bu kaleyi muhasara ettikleri srada, bakumandanlk, muhasaray kaldrtmak zere Halil Paa'nn Lepanto'dan, Mustafa Paa'nn Mora'dan ilerlemekte olduklar haberini ald. Morsini dmann zerine yrd. Gece

Sayfa

132

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

324 325

Santa Marta delle grazie, Locatelli, s. 152. Venedik bayra (.N.).

Sayfa

133

vakti dman yakalad, tam bir yenilgiye uratt; bir bayrakla iki tuunu ganimet olarak ald (12 Austos 1685), Bayrak Venedik senatosuna gnderildi. Senato, bayra, Venedik'de Florantins kilisesinde, Hristiyanlk adna dmana kar bu parlak zaferi himayesinde kazand gnn htrasn ebediletirmek zere Saint Gaetan mihrabnn nne astrd. Bu, kiliselere ihtiamla teslim edilen beinci Trk bayrayd. Otuz gnlk bir muhasaradan sonra kale muhafzlar beyaz bayrak ekmekten baka re kalmadn grdler. Coron'un teslimi grmeleri yapld srada kaleden atlan topun askerlerinden birkann lmne sebeb olmas karsnda fkelenen Venedikliler srlara trmandlar, ehre girip btn Trkleri ldrdler. Byk cami kiliseye dntrld ve Meryem Ana'ya (Aziz Bakire) adand 324. Coron muhasaras srasnda Mainallar (Mainotes) ba papas-larm rehine olarak kabul ve Zernata, Calamata, Chielafa ve Passava kalelerinin efthine yardmc olmas ricasnda bulunmak zere aralarndan bir heyet seip Venedik bakumandanna gndermilerdi. Morsini, biraz ykseke bir kaya zerine yaplm ve sadece hendeksiz srlaf ve kulelerle savunulan Zernata kalesine be millik mesafedeki Citres Umannda karaya kt. Venedik Cumhuriyetinin cretli asker olarak kulland Saksonyallar birliinin gelmesinden hemen sonra kale teslim oldu. Kapdan Paa, Venediklilerin ilerlemesine tayfalanyla kar kmak iin Napoli di Romanla limanndaki on yedi kadrgann toplarn sokmutu. General Degen-feld ordusu ile Kapdan Paa'nn zerine yrd. nnde be yz Mainah, sa kanadnda Saksonyallar, sol kanadnda Brunswick birlikleri vard. Bu dnemden balayarak, Almanlar, Osmanl boyunduruunu sarsmakta Yunanllara yardm etmek iin Saint Marc bayra 325 altnda savatklar grlr. Kapdan Paa malub oldu ve ekildi; Zernata, Calamata kaleleri ykld, Chielafa ve Passava her trl yardmdan midi keserek teslim oldular. Lorenzo Veniero kumandan sfatiyle Maina'da kald ve Morsini yeni zaferler aramak zere denize ald. Corfu adasnn nnden geerek, adann karsndaki Arnavutluk kys zerine indi. Yardmdan midi keserek Trklerin terkettikleri Gomenizza hisarm ele geirdi, hisarn yedi kulesini ykp orada bulduu bir miktar topu Corfou'ya gtrd. Gelen baharn bamda Kaptan Paa Chielafa nne gelip muhasara

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

134

kurdu. Fakat, Alessandro Molini'nin yerine donanmann olaanst kaptanlna getirilen Lorenzo Veniero kaleye takviye birlikleri kard. Donanma kumandan kaleden grlebilecek yaknla gelince Trkler alelacele ekildiler. O andan itibaren, bu yl iin, Maina'ya kar giriilebilecek hibir teebbsten korku duyulmad. Morosini, kont de Koenigsmark kumandasndaki takviye birliklerinin gelmelerini beklemek zere Santa Mura'daki Glimina limanna gitti. Bu general Venedik donanmasna katlnca, Morsini mteakip seferin Kandiye, Khios, Negrepont veya Mora zerine bir taarruzla alp almamas hususunda bir karar verilmesi iin btn yksek rtbeli subaylar byk bir mecliste biraraya getirdi. Btn oylar Mora'da savaa devam edilmesinde birlemiken, harekta Lepanto'dan veya Napoli di Malvasia'dan m, Modon veya Navarin'den mi balamak gerektii suali ortaya atld. Bakumandanlk Navarin'den balanmas yolunda kanaat belirtti. Sava gemileri iin yeterince derin ve geni olan Navarin limannn girii ensiz bir ada durumundaki Sphakteria tarafndan korunmaktadr; bu kk adann kuzeyinde bulunan Uman ancak ticaret gemilerinin giriine geit vermektedir. Fakat, gneydeki limana her byklkteki sava gemisi girebilir, bununla beraber, kalenin toplar altndan gemek zorundadrlar. Kuzeyde limann giriini koruyan Zanchia veya eski Navarin muhafzlar beyaz bayran ortaya ktm 326 grnce kont Koenigsmark'a teslim oldular. Yeni Navarin Mustafa ve Cafer Paalar tarafndan savunulmaklayd. sveli general Koenigsmark karadan muhasaraya balad srada, geceleyin limana giren on bir kadrga kalenin altna gelip yan taraflarn evirdiler. Sekiz veya on bin askerle Serdr smail Paa'nn kalenin imdadna kotuunu renen general Koenigsmark, gidip karlamak zere muhasara hattndan ayrld, nc birlii Dalmaya-llar ve her milletten gnlllerden olumutu. Malta ve Milanolu Bernabo Visconti alaylar merkezi tekil ediyordu; prens Maximilien kumandasnda drt bin Saksonyal ve Brunswick alay ardc birlii oluturuyordu. Bu grnte kuvvetler karsnda Osmanl Serdr sava tehlikesini gze alamad ve ekildi. Navarin teslim oldu. Teslim gn (15 Haziran 1687) kaza veya Cafer Paa'nn koymu olduu kundak yznden ehirde yangn kt, barut deposunu ve kalenin bir blmn havaya uurdu. Kalenin sekiz keli camisi kiliseye dntrld ve yortusu Osmanl mparatorluunun ilk dneminden beri
326

Venedik bayramn ima etmek istiyor (.N.)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Trkiye tarihinde Kosova savan ve Birinci Murad'n Srb Kabilovch'in haner darbesi altnda lmn belirleyen Saint Vitus'a adand. Navarin'in alnmasndan sonra Koe-nigsmark bu kaleden on mil uzaklktaki Modon nne karadan gitti. Modon kumandan, Morsini'nin ona ilettii teslim uyars yazsn azametle geri gnderdi. Modon, Atinallarn Peloponese sava srasnda oradan gvenlik iinde Troezenene ve Hermion blgesine zarar verebilmek iin istihkmlar vcuda getirdikleri Methone veya Mothone, boyu eninden biraz uzunca bir drtgen eklindedir ve iki ular bir hisar tarafndan korunmaktadr. Lanterne denilen bir sekiz ke liman korumaktadr; dieri, birka d yap ile karadan gelecek btn saldrlan defetme iini grr. On be gn sren ldrc bir muhasaradan sonra, yz topla savunulduu halde, kaytsz artsz teslim oldu. Drdnc ve sonuncu defa olarak kalenin burlarnda Saint Marc (Venedik) bayra dalgalanyordu. Modon on ikinci asrn banda Kuds dn Venedik doj'u (devlet bakan) Michel tarafndan zaptedilmiti. Constantiniple Hal seferinde Bizansllar tarafndan alnd; daha sonra Cenevizli korsanlarn ellerine geti ve Cenevizliler Modon'u Venediklilere kar savunamadlar. Venedikliler kinci Byezid tarafndan Modon'dan atld ve onun halefleri, Modon'u yine Venediklilere teslim etmeye mecbur oldular. Modon'un zabtn, eski Argos'un liman Nicopolis'in (Nauplia) alnmas ksa zamanda takibetti. Dokuz bin be yz piyade ve dokuz yz svari ile bu kalenin yaknnda karaya kan general Koe-nigsmark, Palomedes (Palamida) danda ordugh kurdu. ehre hkim olan bu da hcuma gemeye elverili tek noktadr, dier taraf denize kardr. Kumandan Mustafa Paa kardelerinden dr-dyle beraberdi ve mitsiz bir savunmaya karar vermilerdi. Emrindeki ancak drt bin svari ve bin piyade ile Argos'da ordugh kurmu olan Serdr, Venedik ordughna kar giritii bir hcum srasnda kaleye yz Yenieri sokmay baard (7 Austos), Fakat, byk kayp verdirilerek pskrtld. Kaleyi kendi kaderine brakmak zorunda kald ve Venediklilerin igal etmekte gecikmedikleri Argos tarafndan ric'atini gerekletirebilmekle kendisini talihli sayd. Napoli muhafzlarnn fkeli klarndan birinde, Bar-bone Bragadino, Barnabo Visconti ve bakumandann yeeni kont Charles de Koenigsmark Osmanllar pskrtmekte gsterdikleri gayreti hayatlaryla dediler. Elindeki kuvveti Khios'dan yeni gelen birliklerle takviye edilen Valona Serdn'nn Venediklilerin ordughna dzenledii beklenmedik hcum ok baarl oldu (29 Austos). Bagsteren bozgun btn hatlara sirayet etmek

Sayfa

135

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

zereyken, Morosini btn tayfalarnn banda karaya kt ve savaa hkim oldu. Ertesi gn, kale, muhafzlarnn ekilmeleri, Mariblere ve Yahudilere Tenedos'a gemek msaadesi verilmek artiyle teslim oldu. Koenigsmark'a parlak hizmetlerinin mkfat olarak alt bin duka altm deerinde bir vazo verildi; Morsini'ye gelince, Venedik senatosu, kendisinden sonra ailesinin byk ocuuna gemek zere ve evinin reisinde devaml kalmak zere valye nvniyle m-kfatlandrlmas karan ald. Bu mkfat, o zamana kadar benzeri ancak iki kere grlm bir erefti. Modon'un dmesi, bu kalenin kuzeyindeki Arkadie'yi de ayn kibete srklemi, Napoli'nin alnmas bu kalenin gneyindeki Thermis'in elden kmas sonucunu getirmiti. Bunlar olup biterken, Herzegovine Paas Venediklileri Norin kalesinden kard. Fakat Venedikliler Trklerin Polizza blgesinde yaylmasn ve Antivari Paasnn Buoua'ya kar giritii teebbs nlediler. General Cor-naro mteakip yln Nisan aynda (1867) Sign'i ele geirdi. Bu kale sekiz bin svari ve be bin piyadenin banda Bosna ve Hersek Pa-alan tarafndan muhasara edilmiti. Boajn ve Borri'nin kahramanca mdafaas Cornaro'ye ve Eflakllann efi Janko'ya muhasarann balamasndan on sekiz gn sonra kaleye girmelerinde vakit kazandrd. Temmuz aynn sonuna doru Morosini denize ald, filosuyla Patras nne gelip karaya kt. Buras Achaie'nin merkezi ve Ba-papaslk makamnn bulunduu yerdi. Cervizza ve Gastuni, Modon ve Coron rahipleri buraya balyd. Bir mddet sonra, stanbul'a arlan smail Paga'nn yerine geen Serdr Ahmed Paa'nn ordusu ortadan kaldrlmadka ve anakkale boaziyle Corintthe (Korint) krfezini mdafaa eden hisarlann garnizonlan yokedilmedike bu teebbsn tam bir basan kazanamayaca kanaatine vanld. General Koenigsmark bu ikili vazifeyle grevlendirildi. Trkler Patras' ve Mora kys zerindeki boazlar hisarn braktlar. Rumeli kys zerinde bulunan hisar Venediklilerin iddetli saldrlarna dayanamad ve muhasara altndakiler hisar havaya uurarak canlarn kurtardlar. stihkmlar ehrin etrafnda teras eklinde ykselen, l tabya ile korunan Lepanto Venediklilerin eline geti. Corinthe Serdr Faa'nn L'isthme getiini grerek kaplarn at. Eurotas kylan zerinde bulunan Laconie'nin merkezi ve eski sparta harabelerinden ok uzakta olmayan Misistra gibi, bir dan zirvesinde bulunan Gastuni'nin ilerisinde, Chiarenza ile Khloumidj arasndaki hisar, Castel Tornese de ayn zamanda zaptedildiler. Btn Mo-ra'da boyun ememi tek kale olarak Malvoisie

Sayfa

136

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

(Bizansllarn Mo-nembasie'si) kald. Bu kale muhasara edildi, fakat kaleye atlan bombalar ya az veya pekaz tesir ettiler. Teebbs bylece yzst braklarak yeni fetihler iin Yunanistan'n baka noktalarna kouldu. Lepanto, Patras ve birka hisara sahib olmak Venediklileri Ko-rinthe krfezinin hkimi durumuna getiriyordu: Osmanllarn Ein krfezi kys zerinde ellerinde bulundurduklar Arslan (Piree) liman zaptedilmesi gereken yer olarak kalyordu. Bu liman, filozoflar ehri, ilham perilerinin ikamet yeri Atina'nn limanyd. Bu limann tabyalarn sayca hayli fazla bir garnizon savunuyordu. Mor-sini, muhasara kumandanln Koenigsmark'a, topu kuvvetleri kumandanln Daniel Delvno'ya verdi, Trklerden daha barbar olan Almanlar ve Venedikliler 327, Trklerin iki asr boyunca koruduklar sanat eserlerine sayg gstermeden Milddan nceki devirlerin ndir eserlerinin yadigrlarn bombaladlar. Birka gn iinde btn ehir alevler ve ykntlarla kapl byk bir alan grnm iine girdi. Muhasara kuvvetlerinin att bir bomba, Trkler tarafndan barut deposu olarak kullanlan Pantheom zerine dt ve bu muhteem tapnan en gzel blm havaya utu. Bu eserin harabeleri gya dzen getirmek iddiasnda olan milletlerin fkesinin barbarlarn bilgisizliinden daha me'um olduunu ispatlamaktadrlar. Daha sonra Atina igal edildi. Bu infilkn (12 Eyll 1687) ertesi gn Atina'nn alnmas, Morsini'nin zafer iklimine iek eklinde bir ss daha ekledi ve senato onun bir bstnn Djlann byk salonuna vc bir yaz ile konulmas kararn verdi: Yazda Pelo-ponse'li unvan veriliyor, bylece savalarnn getii yer belirlenmi oluyordu. Aslnda general Koenigsmark'n hizmetleri bakmndan byle anlmas gerekirdi ve buna tpk Comaro'nun Dalmaya ile birlikte anlmas kadar lykt. Cornaro, Atina'nn teslim olmasnn ertesinde, otuz gnlk bir muhasaradan sonra Castel Nuovo1-yu zaptetti. Bu kale, Dalmaya'nn en byk kalesiydi. Castel Nuovo, Patras ve Lepanto, Boazlar hisarlar, Castel Tornse, Corinthe, Misistra ve Laconie'nin, Attika'nn merkezi, ad ok yksek ve ok byk zaferleri hatrlatan Atina bu unutulmaz seferin meyveleri oldular 328. Piree
Hammer'in Alman ve Venediklileri Trklerden daha barbar gstermesi, lebimizde bir deerlendirme olmakla beraber, Trkleri, bilhassa tarihi eserleri yaatma bakmndan barbarln tamamiyle dnda gstermesi yerinde olurdu. Yalnz Atina deil, asrlarca Trk idaresi altnda kalm Yunanistan, Srbistan gibi lkelerde ayakta kalm medeniyet eserleri bunu Trklere borludurlar (.NJ. 328 Venediklilerin savalar zerine Almanca olarak yazlm raporlar (relatins) : 1 Aufhrliche Erzehlung, wie die herrliche Ves-tung Coron in Morca mit strmender Hand die Repub-lic Venedig berangen. Mnih Ktphanesi. 2 Adruck Schreibens aus Konstantinopel vom 10. Jan. st. n. 1686, an einen Offizier in Morea, von einem
327

Sayfa

137

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

limanna eski adn veren ve bu limann muhafazasna memur edilmi grnen mermer arslanlar, Arsenal limanm sslemek zere Venedik'e nakledildiler. Gnmzde de bu limann stnde dikkati eken sembolik bir kaidesi bulunan dkme ant, Venediklilerin mazi olmu kudretlerini, bu ehrin refahn, Pe-loponese kahraman Francesco Morsinfnin zaferini hatrlatr. Askeri syan Macaristan'da, Dalmaya ve Mora'da belli bal snr kalelerinin kaybedilmesi Osmanl ordusunda iddetli ikyetlerin domasna ve gerek Vezir-i zam'n, hatt saltanat deiiklii talebinde bulunulmasna yetti. Zaten bu deiikliklerin ekseriya daha kk bir kar yznden ortaya ktn grmtk. Memnuniyetsizlik yava yava btn zihinleri ele geirip Vezir-i zanVn ve Sultan'n dmeleri neticesini getirdi. mparatorluk ordusu gelip Petenvar-dein'e on fersah mesafede Paa vadisindeki Bacsee ile Szambor arasnda ordugh kurduunda, Vezir-i zam bir harb meclisi toplad ve grmeler sonunda Tuna'nn kar yakasna bir Siphirve silah-darlar birlii gnderilmesine karar verildi. ki gn boyunca yamur aralksz yad. Bu'birlik eyasz ve adrsz gnderildiinden iliklerine kadar slanan ve amurlar iinde yiyeceksiz ieceksiz kalmaya zorlanan bu askerler memnuniyetsizliklerini aka belirttiler. Nehri gemek zere geri dnnce, kpr bana Vezir-i zam'n emriyle bir barikad kurdular. Kararghnda huzur iinde kalan Vezir-i zam, onlar bu durumda kalmaya zorlamak istiyordu. Bu askerlere kumanda eden vezir Defterdar Paa ve Vezir-i zam'n khyas karargha nden girdiler. Kumandanlarnn yokluundan cesret alan askerler barikat ykmaya koyuldular ve nehri
guten Freunde. Ayn Ktphanede. 3 Die gefoerrliche Belagerung und siegreiche Ero-berung der Stadt und Vestung Napoli di Romania in Morea. Angsbourg. Ayn Ktphane. 4 Die glckseelige Tapferkeit dess venezianischen Loewen was bei Belager und Eroberung derer berhm-ten Vestungen Modon und Napoli di Romania Denkwr-diges vorgegangen. Augsbour. Ayn Ktphane. 5 Rechter wahrhafftiger und ausfhrlicher Bericht, Alles was bisshero in diesem 168T. Jahre die Christlichen Waffen fr herrliche Siege in Morea, Ungarn, Kroatien, Ucraine und Mosovischen Crimischen Grean-zen erhalten. Leipzig. Ayn ktphane. 6 Ohnmacht der Trkischen Monarchie, vorges-tellet in warhaffter und umstoendlicher Erzehlung der Kriegs Geschten des 1687. Jahres in Ungarn und Morea. Augsbourg, 1867. Ayn Ktphane. 7 Wahrehafftige und ubmstaenliche Relation dess von der Venezianischen Repuplic erhaltenen Sieges, und Eroberung der Vestung Petrasso, Lepanto, un der beyden darnaechst geleenen Dardanellen. Venedik, Jl Austos 1687. Ayn Ktphane

Sayfa

138

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

getiler. Birliklerin Serdr'a kar duyduu fke artk snr tanmaz bir hl ald. Dehete kaplan Vezir-i zam tatl szlerle onlar yattrabilecei zannna kapld. stedikleri para veya yiyecekse bunlar verebileceini haber gndererek bildirdi. Askerler: Ne yiyecek, ne para isteriz diye haykrdlar. Vezir-i zam'dan hakl olarak ikyetiyiz. Mhr-i Hmyn'u ve Sanca- erifi bize vermesini istiyoruz. Vezir-i zam Sleyman Paa isyann varlnn phe edilemeyecek bir hl aldn hissetti ve Hz. Peygamber'in bayran alp Peterwardein'e kat. Oradan nehir yoluyla Belgrad'a gitti. Bu ka srasnda vezir Defterdar Paa, Defterdar Esseyid Mustafa Paa, Yenieri aas Mustafa Aa, ordugh kads Seyid Abdullah Baki ve Silahdrlar Paas Sleyman tarafndan takib edildi (5 Eyll 1687 - 27 evval 1098). Vezir- zam Sleyman Paann Azli Vezir-i zam kat haberi ksa zamanda ordugha yayld; bununla beraber Osman Be'in cesareti sayesinde bir grlt kmad. Osman Be, herkesin yerinde kalmasn iln ettirdikten sonra, Vezir-i zam'n adrnda Yenierilerin Kulkhyas Cd Yusuf'la birlikte Yenieri, silahdr, Sipahi ve levend aalarn toplad. Toplantda silahdrlar khyas Amasyal Kk Mehmed sz ald ve yle konutu: Arkadalar, btn olup bitenleri biliyorsunuz. stanbul'a dnnceye kadar bize kumanda edecek bir vezire ihtiyacmz var; biz silahdrlar, bunun iin Sadret Kaymakam olarak Ha-leb Valisi Siyavu Paa'y setik; bu sei sizce de uygun mudur? Osman Paazde Ahmed Paa, hemen Siyavu Paa'y vd, onu ya ve tecrbeleriyle olgunlam bir vezir olarak tasvir etti ve cebinden bir Kur*an kararak, btn hazr bulunanlara Divn sorumluluu zerlerine de yksa, her hl ve art iinde karlkl yardmda bulunacaklarna yemin ettirdi. Cd (sihirbaz) lakabn olaanst zeksna borlu olan kurnaz kulkhyas hemen sz ald ve konutu: Oullarm, madem Devletl Siyavu Paay setiniz, o halde emirlerine itaat edeceinize, zarur grd hususlara mdhalede bulunmayacanza, emredecei cezalardan hibirine kar kmayacanza yemin ediniz. Herkes bu yemin teklifine uyduundan, Sipahiler aas, kulkhyas, avular subay ve kurmay subaylaryla birlikte, Siyavu Paa'y Vezir-i zam'n adrna davet etmeye gittiler. Orada Sultan'a bir rapor yazld ve bu vesika ordunun btn subaylar tarafndan imzaland. Vezir-i zam'a kar sylenen su sebebleri arasnda ordu, askerlere yiyecek

Sayfa

139

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

140
Sayfa

yokluunu telfi etmek iin Essek'de , Stuhlweissenbourg*da be aspr ve Budin'in imdadna gidecek gnlllere yirmi aspr para vaadetmi olduu halde sznden dnm olduundan; kontrollerde ipe sapa gelmez sebeblerle birok askeri mevcut deilmi gibi silmesinden; bordrolarn arkasna cret iin koyduu iaretlerin kt zerinde kaldndan; nihayet ordunun bir ksmn Erlau'a yardm bahanesiyle Tuna'nn kar kysna gnderirken her askere iki kilo buday ve okka peksimet vaadedmiken taahhdn yerine getirecek yerde bu yiyecekleri yalnz bazlarna datlmas emrini vermi bulunmasndan ve ordugh terkederek Belgrad'a kamasndan yaknd. syanclar ayn zamanda Sultan'a Sadret Kaymakam olarak Siyavu Paa'y semi olduklarn, bu arada Zt- ahanelerinin imparatorluk mhrn kime vermekten memnun kalacan iaret etmesini bildiriyorlard. Her snf kuvvetten iki kii bu raporu gtrmek zere Tuna ve Karadeniz yoluyla stanbul'a gitti. Kanda Vezir-i zam'la birlikte bulunan Yenieri aas ve ordugh kads Peterwardein'e dnp geldiler; Paa'dan ayrlmak iin, oreUghda bulunmamalarnn ona faydadan ok zarar getireceini kendisine anlatmlard. Vezir-i zam Sleyman Paa, defterdar, Reis Efendi ve Bostanci-ba ile birlikte Rusuk'a gitmek zere gemiye bindi. Bu ehirden stanbul'a kadar karadan gitmek istedi. Ordughtan yola kan heyetin ve Vezir-i zam'm gelmesinden nce, Sultan, ordu birliklerinin bakaldrdklarn renir renmez ikinci byk Mrhur Osman Aa'y silere gndermiti; Sultan'n Siyavu Paa'y Serdr- Ekrem tyin ettiini ve k Belgrad'da geirmesini buyurduu bir mektubu da beraberinde gtren Osman Aa Bel-grad srlar nnde Wereetchairi (Teslim ovas) ovasnda ordugh kurmu ordu ile karlat. Yeni Serdr- Ekrem'e klcn ve kaftann teslim ettikten sonra, Siyavu Paa'nn 329 otanda toplanan subaylara Sultan'n gnderdii Hatt- erifi okudu: Fakat hepsi de kendilerine verilen emirlere itaati reddettiler. Tek bir ses hlinde Serdr-i Ekrem'in Vezir-i zamla ykseltilmesini ve Sleyman Paa'nn idam edilmesini istediler. Bununla beraber, dmann yaknda bulunmas birliklerin Belgrad'da bulunmalarn zaruri klyordu. Anadolu Valisi Hasan Paa klk kararghlarm kurmak zere Bejgrad*a gnderildi; Kalaa da,
Rid, f. 131'de isy&nn on drt elebasnn adlarn veriyor: Yenieriler avuu Fetvac Ahmed, Sipahi Kk Mehmed, birinci mlzlm-ba, ikinci mlazn-ba$, Malatya Yenierileri kahyam. Kurunlu Yenieri kahyas Mehmed. Adana kahyas Glpiri, Sivas kahyan, Deli Feri, Kayser'den Esseyid Mehmed, Baltac Krd Hseyin,- Hac Ali Kandilci.
329

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Krm askerleriyle birlikte Syrmie'de yerlemek zere hareket etti. Siyavu Paa Vezir- zam Vezir-i zam Sleyman Faa istanbul'a gelince gizlice Sadret Kaymakam Receb Paa'nn sarayna gitti ve oradan defterdar Es-seyyd Mustafa Paa ile Sanca- erifi ve Sadret mhrn Sultan'a gnderdi. IV. Mehmed, Sleyman Paa'nn kibeti hakknda hibir karar vermeden nce, ordudan gnderilen heyetin gelmesini bekledi. Bunlar gelince, mhrn Siyavu Paa'ya verilmesini ve Sleyman Paa'nn idamm istediler. Sultan derhal btn yksek rtbeli devlet ileri gelenlerinin katlaca bir byk meclisi toplanmaya ard. En iyi niyetliler kendisine stanbul'daki sadk hizmetkrlarn-dan bir Vezir-i zam ve birliklere aalar semesi, ordughdaki aalarn Hkmete gnderilmesi tavsiyesinde bulundular. Kaymakam Receb Paa Vezir-i zamlk grevlerini almak talebini ileri srd ve orduda tez zamanda dzeni kuracan ban ortaya koyarak taahhd etti. Fakat mahremlerinin tavsiyelerinden rken Sultan, silerin-taleblerini yerine getirdi ve Siyavu Paa'ya imparatorluk mhrn ulatrmak grevini Silahdr Hasan Paa'ya verdi, ayn zamanda Reis Efendi ile Defterdr'a Belgrad'a dnmeleri emrini verdi. Siyavu Paa'y Nissa'da buldular ve Hasan Paa onu Vezir-i zam ve Serdr- Ekrem iln etti, deerli talarla ssl bir klla iki tren elbisesi verdi (4 Ekim 1687 - 27 Zil'kade 1098). Sultan'n bu aadan almas karsnda cVet bulan isyan elebalarndan birka, kendi iktidarlarnn binasn kurbanlarn kan ile salamlatrmak iin holarna gitmeyen btn devlet grevlilerinin idamn istemek zere yemin ettiler. Vezir-i zam'n greve balad gn (5 Ekim 1687 - 28 Zil'kade 1098), Paalara eref elbiselerini datmaya hazrland srada, serkeler otann etrafn sardlar ve yukardan konuan bir tavrla Defterdarn ban istediler. Siyavu Paa onlar yattrmak iin otadan dar kt; fakat szlerinin bir ie yaramadn grnce otaa girip elbiselerine aslan ve kendisini korumasn isteyen Defterdr'a: Kendin gidip merhametjerini dile, zira benim szm dinlemediler, dedi. Defterdar yalvaran bir sesle onlara hitb etti: Oullarm, aarm sakalma ve yeil sarma sayg gsteriniz. Fakat hibir ey sileri durduramad ve Defterdar hemen orada paraladlar. Sleyman Paa'ya askere yeni tefti uslleri getirdii dnemde ktiplik grevi yapan iki devlet memuru da ayn kibete uratldlar. Bb-i li

Sayfa

141

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

nezdinde Yenieri khyas Abdullah Aa v hazne mfettii Acem-zde Hseyin Efendi adrlarnda ldrldler. Bunun peinden siler Yenieriler dairesi birinci yaveri Veli Efendi'nin ve Reis Efendi Mehmed Efendi'nin balarn istediler, fakat bunlar kaabilecek kadar zaman bulmulard. Asilerin kendilerine kar olduundan phelendikleri Yenieri aas Mustafa Ro-dosta, verdikleri emirle azledildi ve anakkale hisarlar kumandanlna atand, yerine Cad Yusuf Aa getirildi, kaan Reis Efendi'-nin yeri Belikiye (Reis Efendi dairesinin direktr) verildi. . stanbu Kaymakam Receb Paa, zel projelerinin baar kazanacana dalkavuklar tarafndan inandrlarak cesaretinin ilk kui> ban oldu. Sultan'n kendilerine verdii tvizlerden memnun kalmayan silerin saltanat deiikliinden bahsettikleri rivayeti yaylmt. Bu rivayete gre, siler IV. Mehmed'i tahttan indirip yerine byk kardeini tahta karacaklard. Bu gelimeyi durdurmann imknsz olduunu anlayan Recep Paa, Sultan Sleyman'n yerine IV. Mehmed'in olu ehzade Mustafa'y tahta karmay tasarlad. Bylece, diyordu, bu vahim hdise, askeri kargaaln deil, stanbul'daki iyi niyetli kimselerin ii olarak grlecektir. Ne yazk ki, eyhlislm Receb Paa'mn kanaatine ortak olmad ve isteine meruluk kazandracak olan fetvay vermeyi reddetti. Bir bakasnn beyaz kaftan giyebilecei n bekleyerek, Receb Paa, dvasn! kazanmak iin Yenieri aas'nn yanna gitti. Fakat, Seg-ban-ba, onun dncesine eyhlislm'dan da daha az taraftar grnd. Bu yrtlen ilerden haberdr olan Sultan, silerin istedikleri Sleyman Paa'nn ban drmeden nce bu entrikalarn tertipleyicisini vurmak istedi. Bu hdiseler cereyan ettii srada Sleyman Paa stanbul'a geldi; Sultan onu kendisine teslim etmesini Sadret Kaymakamndan istedi. Fakat Kaymakam onun Vezir-i zamlktan alndm tanmamak iddiasnda bulundu. Bunun zerine Drdnc Mehmed Bostanc-ba'ya kendi eliyle imzalad iki ferman verdi. Bu fermanlar Sadret Kaymakamnn tutuklanmasn ve idamn emrediyordu. Fakat okuma yazmas olmayan Bostanc-ba Kaymakama tutuklama fermann verecei yerde, ona lm fermann gsterdi. Oysa det nce tutuklama fermann gstermekti. Recep Paa, kendisine hapiste lzm olacak baz eyay hazrlamas iu\ birka dakika msaade ricasnda bulundu. Bostanc-ba'mn hatsndan yararlanan Receb Paa arka kapdan kap ata bindi ve payitaht batan baa geerek esnafa dkknlarn kapamalarn, silerin ehre girmi

Sayfa

142

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

olduklarn haykrarak bildirdi ve kendisi dolu dizgin kayplara kart. Bostanc-ba'nn ihmalkrlna fkelenen Sultan, ona on gn iinde Receb Paa'nn ban kendisine getirmesi emrini verdi; aksi takdirde celld klcyla kafas uurulacakt. Bu arada, o srada anakkale muhafzlnda bulunan Mehmed Paa'nn olu, Ahmed Paa'nn kardei Kprl Mustafa Paa'y Sadret Kaymakamlna atad. lm tehdidi altnda bulunan Bostanc-ba, Receb Paa'nn yakalanmas iin bostanc Usta ve Haseki'yi takibiyle grevlendirdi. Usta, yahut Bo-azii'ndeki Kavak'daki Sultan bahesi muhafzlar efi sabk Ve-zir-i zam Sleyman Paa'y ele geirdi. Sleyman Paa'nn kesik ba Haseki Musa ile imparatorluk ordughna gnderildi (8 Ekim 1687 - Zilhicce 1098). Eski Vezir-i zam'n baiyle birlikte gnderilen nabza gre erbet verici mektupta Sultan, Sleyman Paa tarafndan kendilerine zarar veren hakszlklar unutturmak iin baka mkfatlar vde-diyor; dmann varlnn hududu tehdid ettiini grerek stanbul'a gelmemelerini, Sofya ve Filibe'deki klaklarna ekilmelerini silerden istiyordu* Haseki Musa, orduyu Filibe'de stanbul zerine yrd srada buldu. Beraberinde getirdii Hatt- erifi okuyunca isyan daha bir iddetlendi, isyanclar: Pdihmz bu dnceleri daha nce aklndan geirmeliydi; av peinde koarak vakit kaybedeceine mparatorluun erefini dnmeliydi. Bu dalkavuka szlerin imdi ne deeri olabilir? imdi tular ilerlesin! diye haykrdlar. Karargh kumandam silerin ileri gitmek arzusunu geciktirince iplerini kestikleri adrn bana yktlar; sonra btn ordu subaylarnn imzaladklar, bir cevab yazsn Sultan'a vermekle grevlendirdikleri Haseki Musa'y da nlerine katarak stanbul zerine yrye getiler. Cevablannda Kzlar aas'nn azlini ve yerine silerce kendilerine dndrlen ve onlarla ibirlii hlindeki hazinedarn atanmasn istiyorlard. Ayrca, Bostanc-ba'nn grevden uzaklatrlmas ve-yerine emredici rienmeyi getiren Musa Aa'nn getirilmesi talebinde bulunuyorlard. Payitahta geliinde, Musa Aa, Sadret Kaymakam Kprl-zde Mustafa Paa tarafndan Sultan'n huzuruna gtrld. Sultan, silerin iaret ettii iki kurbann mallarnn msaderesini emrettikten sonra kendilerini srgne gnderdi (29 Ekim - 22 Zilhicce). Drt gn sonra eyhlislm Ankaral Mehmed Efendi ld. Yerini ayn ad tayan Dabba-zde Mehmed Efendi ald. Dabba-zde Rumeli Kazaskeri idi. Ordu Edirne'de ordugh kurduu srada Levendlerle dier birlikler arasnda anlamazlklar bagsterdi; Levendler, Yeen Osman Paa ve Vezir-i zam da ayn grde olmak zere

Sayfa

143

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Edirne'de kalnmasn istiyorlar, dier birlikler stanbul zerine yrye devamda srar ediyorlard. Nihayet, baz Paalarn kt niyetli tavsiyelerine kar duramayacak kadar zayf olan Vezir-i zam onlara uydu ve kararghla birlikte Solakemesi'ne kadar ilerledi. Oradan Bb- li'ye bir nc ricanme, daha iyi anlalmas iin nc bir emir gnderdiler. Buna gre Sultan saltanat haklarndan vazgeecek ve tahtndan inecekti. Drdnc Mehmed Tahttan ndirildi Kprl-zde Mustafa Paa bu ihtillci yazdan haberdr olunca ertesi gn afak vaktinden itibaren Ayasofya camisinde bir genel meclis toplad. Ulem snfnn bulunduu mecliste silerin gnderdikleri yazy okudu (8 Kasm - 2 Muharrem). HazJr bulunanlarn sustuunu gren Sadret Kaymakam sz ald ve yle konu-' tu: Ricnmenin belirttii gibi Pdih yalnz avlanmakla vakit geirdiine ve mparatorluk drt taraftan hcuma mruzken liyakatli kiiler i. bandan uzaklatrlp Pdih hkmet ileriyle ilgilenmediine gre, bu hle meru olarak msaade edilir mi? Niin yleyse byle susuyorsunuz? Meclis bu szlerden hereyin nceden tertiplenmi olduunu anlad ve susmasiyle ayn kanaatte olduunun delilini vermi oldu. Ayasofya'nn mihrabndan ayrlarak hep birlikte imirlike (kl dairesi), ehzadelerin kapatldklar sarayn kafesli dairesine gittiler ve oradan IV. Mehmed'in kardelerinin en by olan Sleyman' 330 alarak Kur'an'n: Seni yeryznn halfesi olmak iin tyin ettik 331 yeti mucibince tahta kardlar. Otuz dokuy yanda olan ve Hz. Peygamberden sonraki ilk halfelerin kendilerine verdikleri yeryznde Allah'n glgesi nvn-n temsil etmekten uzak bulunan IV. Mehmed, ancak taht zerinde oturan bir hkmdarn glgesi oldu ve halkna yorulmak bilmeyen bir avcnn hikyesinden baka bir ey brakmad. Bir ihtill onu saltanat srmeye davet etmiti; bir ihtill onu mutlak iktidarndan yoksun brakt 332. Tahta k
Avusturya mparatorluk Ktuphanesi'nde 884 numarada kaytl el yazmas Rapporfda II. Sleyman yle tasvir ediliyor: Sultan Solimano non solo ben fatto e corrageso e bellicono, nenco di delizie, perona di pelle negro e di colore olivastro; il Sultono Ahmed suo fratello e malinchonico, ama riposo, divato e pio. 331 Rasid, I, f. 134: Ena caanl&k HaUfiten fil erzi. 332 Drdnc Mehmed, babas Sultan brahim'in bir ulema - Yenieri ayaklanmas ve onu zorla tahttan indirilmeleri zerine yann Milad takvimle e sene. 7 ay, sekiz gn tuttuu, yani yedi yann iinde, tahta kmtr. Bu bakmdan 1648 yl 18 Austos gn henz bir ocuk olarak babaannesi Ksem Valide Sultan tarafndan asilerin nne getirilen ve onlarn: Calst haykrilaryla tahta karlan kk ocuun hibir eyden haberi yoktur; byle olunca da Hammer'in: Bir ihtilalin kendisini tahta davet etti- demesi
330

Sayfa

144

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

babas brahim'in hayatna mal-olmutu 333: kinci Sleyman ve halk onun hayatn muhafaza etti. Saltanatnn ilk yedi ylnda harem ve aalar blen partilerin 334 oyunca oldu; Kprl Mehmed Paa'nn demir eli isyan durdurdu ve hkmdar olarak onbe y boyunca hkm srecek olan byk olu Kprl-zde Ahmed Paa'nn geecei yolu cesetlerle donatt. Saltanatnn sonunda IV. Mehmed, her zamandan fazla avlanmann, avcln zevklerine brakt. Fakat bu zevk, tahttan dmesine, Viyana Seferi faili Merzifonlu Kara Mustafa Paann kibir ve nahvetinden, halefleri olan iki Vezir-i zamin, brahim ve Sleyman Paalarn askerlikteki kabiliyetsizliklerinden daha az yardm etti. ^ Bu hkmdarn tarihisi Abdi Paa tarafndan kaydedilen istemeyerek sylenmi birka sz ve birka hareketi, IV. Mehmed'in karakterinin esasnda zalimlik deil, zaaf yattn isbatlamlardr. Xprl Mehmed Paa'nn devletin dizginlerini eline almasndan nce bile, yni otuz yl evvelinde bir parti, ehzade Sleyman' tahta karmak maksadiyle gizlice faliyette bulunuyordu. Bu olay bilmesi ve oullarnn yalarnn ilerlemesi, ki tahttan indirildiinde bykleri olan Mustafa yirmi drt, ikincisi Ahmed on beg yanda bulunuyordu. IV. Mehmed'e. sultanlara huzur iinde bulunmalar iin kardelerim idam ettirmek yetkisini veren siyset kanununu birok defalar dndrmt. Otuz y boyunca celldn klcn kardelerinin gsleri zerinde asl tutmaya ara vermedi. Tahttan dmesi, karde ldrme vahi kanununu deil, fakat hkmdarn endielerini dorulad.

ELLDOKUZUNCU KtTAP ............................................................................................ Haseki Ve Veziri Azamn Ayrd Edici izgileri .................................................... siler Hkmeti ................................................................................................ Culs Armaan ................................................................................................. Yenierilerin syan ............................................................................................ Vezir- zam smail Paa'nn Azli ...................................................................... Serdar Yeen Osman Paa'nn Serkelii .......................................................... Para Sistemi Ve Vergiler ...................................................................................
yerindedir (.N.). 333 IV. Mehmed'in tahta ks kendi radesi dnda olduundan babas-. nn lmnde bir suu olmadndan, bunun babasnn hayatna mal oldugunu sylemek yerinde deil (.N.). 334 Manuner, partiler demek suretiyle iktidar kavgas ve nfuz politikas yrten zmreleri belirtmek istiyor (.N.).

Sayfa

145

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Belgrad'n Fethi in Ordunun Hareketi ............................................................ Bosna, Dalmaya, Polonya Ve Yunanistan'da Sava ......................................... Gedk'n Ve Osman Paa'nen lm .............................................................. Bar Teklifleri ................................................................................................... Transilvanya le Anlama .................................................................................. Zlfikar Ve Maurocordato'nun Viyana Elilii .................................................. Viyana'da Konferans ......................................................................................... Warden Ve Nssa'nn Dmesi ......................................................................... mparatorluk Ordusu skpde ........................................................................ Kprl Mustafa Paaton Vezir- zaml ....................................................... Hanin skb Seferi, Yerini Saadet Giray'a Brakyor......................................... Fransz Elisinin stanbul'a Ve Osmanl Elisinin Viyanatta Var .................... Mainallar Beyi Olarak Bir Esirin Atanmas ....................................................... Birok Grevlinin Saraydan Uzaklatrlmas .................................................... Mal Tedbirler ................................................................................................... Msr'da Ve Kbrs'ta Kazanlan Zaferler ............................................................ II. Sultan Sleyman'n lm............................................................................ II. Ahmedin Tahta k .................................................................................... Kprlnn Slankamen-De lmesi.................................................................. Veziri zam Arabac Ali Paann Emrettii damlar Ve Deiiklikler ................. Mekke erifinin, eyhlislmn, Krm Han'nn Ve Vezir- zam Bykl Paa'nn Ve Kzlaraasnn Azli ....................................................................... Elilikler Ve Bar Mzakereleri ........................................................................ Grasswarden'in Dmesi ................................................................................. Surkhanolu Suriye'de ...................................................................................... Krm Han Safa Girayn Ve Veziri zam Elhac Al Paann Azli ......................... stanbul'da Felketler ....................................................................................... eyh Msri ......................................................................................................... Belgrad Muhasarasnn Kaldrlmas ................................................................. stanbul'da Yangn ............................................................................................ Sadret Kaymakam, Reis Efeni, Vezir- zam Ve Kzlaraas ........................... mmglsmn Dn.................................................................................. Kadaskerlerin Ve eyhlislmn Azilleri ........................................................... Yabanc Devletlerin Aracl Reddedildi ........................................................... Peterwarden'e Kar Sefer ............................................................................... Dalmaya Ve Polonya'da Osmanu Zaferleri ..................................................... Tuna Kysnda Birok Palangalar ns ............................................................

Sayfa

146

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Sahte Mehd'nin Ortaya k Ve Arab Yldz Bilgini ......................................... Venedikliler Tarafndan Khos'un Fethi............................................................. erif ................................................................................................................... II. Ahmed'in lm ...........................................................................................

Sayfa

147

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ELLDOKUZUNCU KtTAP Haseki ve Vezir-i azam'n ayrd edici izgileri. Asiler hkmeti. Clus armaan. Yenierilerin isyan. Vezir-i zam smail Paa'nn azli. Serdar Yeen Osman Paa'nn serkelii. Para sistemi ve vergiler. Belgrad'n fethi iin ordunun hareketi. Bosna, Dalmaya, Polonya ve Yunanistan'da sava. Asilere kar alman tedbirler. Gedk'n ve Osman Paa'nn lm. Bar teklifleri. Transilvanya ile anlama. Zlfikar ve Maurocordato'nun Viyana elilii. Viyana'da konferans. Wardetn ve Nissa'nn dmesi. imparatorluk ordusu skb'de. Kprl Mustafa Pa-a'nn Vezir-i azamhg. Han'n skb seferi; yerini Saade( Giray'a brakyor. Fransz elisinin stanbul'a ve Osmanl elisinin Viyana'ya var. Mainallar beyi olarak bir esirin atanmas. Birok grevlinin saraydan uzaklatrlmas. Ml tedbirler. Msr'da ve Kbrs'da kazanlan zaferler. T. Sultan Sleyman'n lm. II. Ahmed'in tahta k. Kprl'nn Slankamen'de lmesi. Vezir- zam Arabac Ali Paa'nn emrettii idamlar ve deiiklikler. Mekke erifinin, eynlislam'n, Krm Hannn ve Vezir-i zam Bykl Paa'nn ve kzlar aasnn azli. Elilikler ve bar mzakereleri, Grosswardein'in dmesi. Surkhanogullan Suriye'de. Krm Han Safa Giray'n ve Vezir- zam Elhac Ali Paa'nn azli. stanbul'da felketler. eyh Msri. Belgrad muhasarasnn kaldrlmas. istanbul'da yangn. Sadret Kaymakam, Reis Efendi, Vezir-i zam ve kzlar aas. imnglsm'n dn. Kadaskerterin ve eyhlislm'n azilleri. Yabanc devletlerin araclklar reddedildi. Peterwaradin'e kar sefer. Dalmaya ve Polonya'da Osmanl zaferleri. Tuna kysnda birok palankalar ins. Sahte Mehdi'nin ortaya k ve Arab yldz bilgini. Venedikliler tarafndan Khios'un. fethi. erif. Haseki Ve Veziri Azamn Ayrd Edici izgileri IV.MEHMED'in hapishaneye karlk taht deitirdii gn, Rus rkndan Tarhan Snltan'n lmnden beri haremde bir bana hkm sren ve imparatorluun kaderi zerinde tesirleri olan gzde sultan Gln 335 da
De La Croix (Htralar, I, s. 303) bu ad Gne ekline sokarak bozmutur. Fransz romanlarna (Kprl, Kara Mustafa Tarihi ve Osmanl saraynn gizli fkralar), Fransz ve Alman hikayelerinde geen Zaima, Zulemat, Joachmina sultanlar batan baa uydurmadr.
335

Sayfa

148

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

336 337

Ahmed Resi, Kzlaragalan Haltercmeleri, No. 25. Verificando che per la. satisfazione de" gran Principi anco fra balli danza la morte, Benetti, II, s. 45 ye 46.

Sayfa

149

eski saraya ekilmek zorunda kald. ktidarn zirvesine kard, on yl boyunca mutlak bir hkimiyetle grev yapm ve Viyana muhasaras Serdr Kara Mustafa Paa'nn dn hazrlam olan Kzlar aas Yusuf Aa Msr'a srld 336. Girit'de, Resmo'da domu olan Haseki Rebia Gln, boyu ksa olduu halde, byk ldeki gzelliiyle dikkatleri zerinde topluyordu. Uzun yz, beyaz teni, mavi gzleri ve kestane rengi salar kiiliinin ve ruhunun cana yaknlna ayr bir ycelik katyordu. Sultan'n gzdeleri arasnda tercih ettii gzdelerinin en az kskanc olduu halde, en ufak bir pheye kapldnda itidalin snrlarn ayordu. Aadaki olay, kskanlk ruhunu sardnda intikam ihtirasn verdirdiini gsterecektir. Sultan, bu salonda bir gn bir erke dansznn son derece gzel vcut ekillerini seyrediyordu. Gzde sultan, bu kadnda hemen bir rakib grd. Bu kadndan kurtulmak iin Marib dansnda hretli bir harem aasn elde etti ve onu, oyun srasnda gzde dansz balkonun ucuna kadar ekip oradan ustaca akntnn ok kuvvetli olduu denize itmee ikna etti. Gerekten de, harem aas gzde dansz plna uygun bir biimde balkonun ucuna kadar gtrp, oyun icb bir srayla denize itiverdi. Olay bir kaza olarak grld ve saray danslarnda bazen lmn de rol bulunduu bylece isbatlanm sayld 337. Vezir-i zam Fazl Ahmed Paa dneminde Haseki'nin hkmetteki nfuzu daha silikti; fakat Kara Mustafa Paa'nn dnden sonra, Vezir-i zam Kara brahim ve IV. Mehmed'in tahttan indirilmesinden ksa sre nce Pdighdan hayat hakknda dokunulmazlk temint ald halde idam edilen Sleyman Paa dnemlerinde sVatle artt. Bilhassa bu sonuncusu, Vezir-i zamlk diresi yazlarna, askeri tekilt projelerine ehemmiyet verdi; yaz yazmada an merak yznden daha nceden gnderilmi resm yazlara ilveler yapmak itiyad vard ve ou zaman on bir mektubu ayn zarfa koyduu grlrd. Bonak olan Sleyman Paa*nn halefi Arnavut asll Siyavu Paa, Kprlzde Fzl Ahmed Paa'nn azadl klesiydi. Onun korumas altnda yetimi, srasiyle seyisler aas, levazm Paa's, Bosna ve Diyarbakr Valisi olmutu. Siyavug Paa ordu ile birlikte, IV. Meh-med'in tahttan indirilmesinden hemen sonra ordunun banda stan-bul srlar nne geldi ve byk bir merasimle Davud Paa klasna gitti ve orada Sultan'n huzuruna kabul edildi. Levendlerin kumandan olan Yeen Osman Paa daha az cesur

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olmas yznden stanbul'a gelmek cesaretini gsteremeyerek erici ayrnda ordugh kurdu; Sipahiler, Fazli Paa kona yaknndaki Atmeydan zerine yerletiler (12 Kasm 1687 - 6 Muharrem 1099). Kapdan- Derya Msrh-zde brahim Paa, donanma ile limana girdi ve flikayla Alay Kk nne ktktan sonra, yere kapanp topra perek tazimlerini arzetmeye gitti. siler Hkmeti Yenierilerle Sipahiler stanbul'a henz girmilerdi ki, anari yeniden patlak verdi. Msr'a srgne gnderilen Kzlar aasn son dura olan Nice'den geri getirtip Yedikule zindanna attlar ve kendilerine yirmi veya otuz kese para vermesi iin sktrdlar. Yenieriler klalarnn karsndaki Etmeydan'na yerleirlerken, Sipahiler de, Birinci Sultan Ahmed Cami nndeki Atmeydan'na yerletiler. Yenierilerin banda Fetvac avu bulunuyordu; ikinciler ise Kk Mehmed'in idaresindeydiler. Kk Mehmed'in paraya kar agzll isyanclara bile iren grndnden kendisini ldrp cesedini Atmeydanma attlar. Bu hkm ve infazdan memnun olmayan isyanclar, saray iine gidilen iki kapnn arasndaki celldn dairesinde tutuklu bulunan eski Sadret Kaymakam Re-ceb Paa'nn ban istediler. stekleri kabul edildi ve kurban kendilerine verildi (21 Kasm - 15 Muharrem). Sipahilerin kendileri ve Yenieriler iin taleb edib elde ettiklerinden baka, olan ocuklar vergisinin tesisini ve olan ocuklarnn mme hizmetlerinde b-tnletirilmeleri talebinde bulundular. Bu istedikleri, kargaalk zamanlarnda ve kargaaln devam boyunca kendilerine bahedilen bir ltuftu ve dzen kurulunca geri alnmt. Yksek sesle, bar-arak svp saymalardan dehete den Vezir-i zam, Tokat ve Mardin valiliklerini silerin koruduklarna, Trkmenler Aas ve camiler idarecisi ve mdrnn adamlarna Ba silahdrl ve Kapucu-lar-bal makamlarn yerdi. sileri durdurmak ve isyann eyletlere yaylmasn nlemek iin, Sultan, Cidde Paasn Yenieri- aas tyin etti. Rumeli valiliine si Yeen Osman Paa'y getirdi. Peinden hemen terakkilerin datmn gerekletirdi 338. Bir K-pucu, son Vezir-i zam'n akrabas olan
Bu dneme ait kaytlar ordunun durumunu yle tesbit etmektedir: Otuz sekiz bin yz otuz bir Yenieri, otuz iki bin iki yz altm Yenieri snrlarda; toplam, yetmi bin yz doksan be: Bunlar, toplam olarak bin dokuz yz yetmi yedi kese almaktadrlar. On iki bin yz elli cebeci de iki yz krk iki kese alyorlar; be bin seksen drt topu; yz iki kese veriliyor; alt yz yetmi top arabacs, bunlara on
338

Sayfa

150

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Yeen Ahmed, yeni Osmanl hkmdarnn tahta ktn Fransa, ingiltere ve Hollanda saraylarna bildirmek zere tstanbuVdan hareket etti. Culs Armaan Yeni terakkiler (cretlerinde artlar) dolaysiyle geici olarak yatan isyanc birlikler itaate yatkn grnnce, Sultan deniz yoluyla kl kuanmak iin Eyb'e gitti ve Edirnekaps'ndan saraya dnd. Bu muhteem gnde sar bandan ktndan ve bardak-dan boamrcasna bir yamura tutulup stndeki elbiseleri krmz bir elbise ile deitirmek zorunda kalmas halk tarafndan iki kt almet olarak yorumland. Yenierilerin syan Krk be yanda bulunan Sultan cesur ve sava, ehvet ve geveklik dman bir insan olarak n yapmt. Gneten yanm/ ve yeil zeytin rengine bakan bir teni vard. Ksa srede, Yenieri aalna getirdii eski Silahdr-basmn Yenieri selini* itaat altna-alma kabiliyetine sahip bulunmadnn farkna vard; onu anakkale muhafzl ile payitahttan uzaklatrarak, yerine Harputlu Ali Aa'y getirdi. Eski Segban-ba Ali Aa'nn geliinden memnun olmayan Yenieriler bu deiikliin Sadret Kaymakam Kprl-zde Mustafa Paa'nn bann altndan ktna hkmederek mevkiinden uzaklatrlmas talebinde bulundular. Onu anakkale muhafzlna gndermesi iin Sultan'a bask yapld. Yine pek holarna gitmeyen eyhlislm Mehmed Efendi ve yerine emirler efi Seyid Feyzullah Efendi getirildi (10 ubat 1688 - 7 Reblhr 1099). Birinci aa yardmclar kulkhyas Abdullah Aa'ya kar saygdan uzak bir soukluk iine girdiler. Onun yerine kendilerinin her isteine kul-kle olaca vaadinde bulunan beytulmlci Ebubekir'i getirdiler. Yenieri aalna getirilen Harputlu Ali Aa, anarinin, balca kkrtcs avuba fetvac yaadka hibir suretle son bulmayacana kanaat getirdiinden onu hanerleyerek ldrd. fkeli Yenieriler, dzeni kurmak zere Yenieri klalarnn bulunduu Etmeydan'na giderken onun etrafn aldlar, iledii cinayetten tr kfrler ve yzlemelerden bitb
kese deniyor; Sipahiler ve silahdarlarra yeknu drt bin be yz elli yedi tutuyor, bunlar da drt bin alt yz yirmi dokuz kese alyorlar. Bu parann bin ki yz elli kesesi imparatorluk hazinesinden, seri kalan Kahire, Baftdad, Basra ve Erzurum halknn dedikleri vergilerle tamamlanyordu. Raid, I, f. 139.

Sayfa

151

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

152
Sayfa

drp iini bitirdiler. Kan sarhou olmu bir halde vezir konaklarn yamalamay tasarladlar ve Defterdar Hseyin Paa*nn kona ile Vezir-i zam'nkinden ie baladlar. Fakat eyhlislm Feyzullah Efendi, iki silahl hkimi ve Defterdar karlarnda buldular. Defterdarn byk cesareti Yenierileri geri dnmek zorunda brakt. Fakat fkeleri son haddini bulan Yenieriler, Vezir-i zam'n sarayn kuatarak eyhlislmla iki kadaskeri geri ekilmeye zorladlar ve Vezir-i zam' Sadret mhrn vermek zorunda braktlar. Bu kadar baar ile yetinmeyen Hac Al muhasaray devam ettirerek Fetvann intikamn ald. Bu srada, Yahudi ve Hristiyanlar da dhil olmak zere, yamadan paylarn almak isteyen btn ehir halk gelip Yenierilerle birletiler. Btn gece boyunca silah grltleri sokaklar nlatt; sabaha doru isyanclar Vezir-i zam'n sarayna girdiler. Sarayda bulunan her ey gtrld veya paraland. Sarayn btn k yerlerinin tutulmu olduunu gren ISiyavu Paa, muhsaraclarn zorlamaya baladklar harem dairesine girecek olan yamaclarn iren tecvzlerine seyirci olamayacandan, aalar ile birlikte bu Islm bir eref tayan dairenin kapsna .yerleti ve savunmaya giriti, Saldrgan yamaclardan yz elliden fazlas saray halknn kurunlan ve oklar ile canlarndan olarak agzllklerinin cezasn ektiler; ayn sayda saldrgan da yaraland. Siyavu Paa, harem diresinin erefini son nefesine kadar mdafaa ederek kahramanca ehid dt 339. Siyavu Paa'nn kahramanl ve feci sonu, onu ada olan eski Iran prensi Siyavu'un yanna yerletirdi; bu ranl prense ahnme (krallar kitab)'de bahtsz hikyesinin anlatld muhteem bir fasl tahsis edilmitir. Siyavu Paann vurulmasmdan sonra yamaclar gruhu, bir sel misli hareme tat; orada kadnlar ganimet gibi paylaarak utan verici zevklerinin hizmetkr hline getirdiler; kt muameleleriyle perian ettiler. Esir alnan kadnlar erkeklerin srtlarnda gtrld; sarayn kymetli mcevherlerle dolu kasalar da ayn kibete urayarak alnp gtrld. Vezir-i zam'n kzkardei ve kocas, Kprl Mehmed Paa'nn kz 340 elleri ve burunlar kesildikten sonra, sokaklarda rl plak srklendiler. O zamana kadar kaydedilen kargaalklarda bylesine dehet verici fiillerle karlalmamt. Bu cinayetlerin sorumluluunun zerlerinde olduunu hisseden Yenieriler
Raid, I, f. 140. Kissai khoumi Siyavu firamu, yani: Bu olay Siya-vu'un fe'ci sonunu unutturdu. Cantemir Sol., s. 171. nl Vezir-i azam Kprl-zade Ahmed Paa'nn kz diyerek byk bir hataya dmektedir. Bu durumda Mustafa Paa'nn kardei olan Ahmed Paa sanki kardeinin babasym gibi gsterilmektedir.
339 340

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kendiliklerinden Aa Kaps yannda toplandlar. efleri olan iki mlzimba, Ahmed ve Dili Pri, aalar Hac Ali ve ortaavuu, Kandilci, eyhlislm', iki ordu kadaskerini, stanbul kadsn ve emirlerin ban Aa Kaps'na davet ettiler. Maksatlar bu be ileri gelenin varl ile davranlarn meru gstermek ve bylece kanun himayesine snmakt. Fakat, ayn anda Yenieriler bir emrin maazalarn yamaladlar. Maazalar yamalanan emir zulm ve baskya kar birle iareti olarak bir mzran ucuna beyaz bir mendil balad ve btn Mslmanlar kendisiyle beraber oldular. Bylece, demirci Gaw6 misline uyan emr, daha nceden Sleymniye vaizi Osman Efendi ve ulemdan birka kiinin toplanm bulunduklar saraya doru byk bir kalabalkla yrd. Merkez kap zerindeki mazgallara Sanca- erif dikildi. Bu sayg duyulan timslin grnmesi ve Sleymniye vaizi Osman Efendi'nin nutuklar iyi dnen btn insanlarn hamiyet ve gayretlerini canlandrd. Yenierilerin koruduklar bir adam olan Kapucular-ba Esseyyid Mustafa, kalabala hitabetmek zere saray kapsndan kt ve hemen ldrld. s-ynn tevikilerinden birka sarayn nnde paraland. Halk btn gece boyunca sarayn nnden ayrlmad. Ayn gece, Hasoda'-da kurulan tahtn etrafnda ulem topland. synn elebalarnn ldrlmeleriyle halkn intikam duygusu yatnca kalabaln dalmas istendi. Yal eski Nianc smail Paa, Siyavu Paa'nn ldrlmesinden sonra Sadret Kaymakamlna getirilmiti; grevi Vezir-i zamlkla deitirildi. Yenierilerin arna boyun eerek Aa Kapsna giden eyhlislm, iki Kazasker ve stanbul Kads yerlerinden uzaklatrldlar, eyhlislmlk makam, bir debban olu olan Mehmed Efendi'ye verildi. Birinci ve ikinci mirhurluk ve Kapucu-balk grevleri, evvelce silerin emrine verilmiken, odadan yetime uaa brakld. Yenieri aas celld tarafndan ba kesilerek idam edildi; Siyavu Paa kona yamacs birka kii, Yahudi ve Hristiyan asld; dier yamaclar, ayn ki-bete uramaktan korkarak yamaladklar mallarm bir ksmm geri getirdiler. inde srekli kargaalklar ktn grmek mparatorluun dmanlar iin son derece elverili bir durum meydana getiriyordu; zira, bu isyanlarda, ordu, snra yryecek yerde payitahta doru harekete geiyordu ve Hristiyanarla savamak iin kullanlacak silahlar, srekli olarak mminlerin halfelerine evriliyordu. Bu kargaalklar sonunda Macaristan'da Erlau, Yunanistan'da Thebes ve Dalmaya'da Knin elden kmt. Kanun Sultan Sleyman'n muzaffer silhlarna dayanan Erlau, III. Mehmed'in gayretleriyle zaptedilmi ve bir

Sayfa

153

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

asr Mslman hkimiyetinde kaldktan sonra eski sahiplerinin eline gemiti. ehri her. tarafndan saran Avusturya birlikleriyle yaplan bir savata ehid olan Vali Osman Paa'nn yerine kumanday Rstem Aa alm, garnizonun emniyet altnda ekilmesi artiyle kaleyi general Caraffa'ya teslim etmiti (14 Aralk 1687 - 8 Safer 1099). Yz top ve on obsten oluan sava levazmn teslim almakla kont Marsigli grevlendirildi. ehrin en byk camii, Saint Lepold kilisesi oldu ve hl yerinde duran minareleri ehir halkna Mslman hkimiyetine dtkleri dnemi hatrlatmaktadr. Erlau'nun zaptn, Toekoeli'nin elinde bulunan kalelerin en tahkimlisi olan Munkacs'n alnmas takibe t ti; bu ehirde Avusturya imparatorluk kuvvetleri btn.arivleri ve Kroc-zes kralnn prenslik balm ele geirdiler. Bu balk bir ar svari miferine benziyordu; alt ksm meneke rengi ve drt parmak geniliinde saf altn br eritle sslenmiti; st ucunda balk bombeli bir ekildeydi ve beyazd; hibir kymetli ta bu ksmda gze arpmyordu; i ksm tlle sslenmiti. Ganimetler arasnda bir Mslman bayra bulundu ve yaldzl gnderinin tutma yerinde Trkler tarafndan Toekoeli'ye verilen bert ele geti. Bu bert Viyana arivlerinde hl muhafaza edilmektedir. Munkacs ele geirildii srada Venedikliler Yunanistan'daki Thebes ehrim zaptettiler. Franois Morsin, btn Mora'y Osmanllardan almak suretiyle geni apl projesini gerekletirmiti. Bu fethi temint altna almak iin Mora'y Romanie, Laconie, Messenie ve Achaie olarak drt eylete ayrd ve Napoli, Malvasie, Navarin ve Patras bu eyletlerin merkezleri oldu. Bu ehirlerin her birine br vali ve bir mfetti atad. Birincisi eyletin sivil ileriyle, ikincisi asker iler- ve geni arazinin idaresiyle megul olacakt. Candie, Zanta ve Kbrs'n kaybedilmesinden sonra Cumhuriyetin sahib bulunduu adann Corfou, Zanta ve Cphalonie valisine Santa Maura, Lepanto ve bu iki nokta arasnda uzanan kylarn idaresi de verildi. Morsini'nin parlak zaferleri Venedik Cumhuriyetinin silahlarna ylesine bir parlt yanstmt ki, doj Giustiniani'nin lmyle bota kalan dukalk tacnn bakumandana eklenmesi bir mim minnettarlk gerei sayld.

154
Sayfa

Vezir- zam smail Paa'nn Azli Dier taraftan Venedik Cumhuriyeti, Dalmaya'mn en byk ehemmiyete sahip snr kalelerinden biri olan Knin'i Osmanllardan ald. Corafyaclarn eski Arduba olarak grdkleri Knin, etei Kerka'nn denizde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Raid, I, f. 142, Sarmanta nehri mansabnda bulunan kaleden ktn sylyor: Muhtemelen Narente mansabndaki Norin hisarndan ktn sylemek istiyor. 342 Toridilerin Trkmen airetindendi; Toridi kelimesi kervan soyucular efi manasna gelmektedir (La Motraye, I, s. 354). Her zaman gzleriyle grdnden bahseden La Motraye, tamamiyle itimd edilebilir
341

Sayfa

155

olan sarp bir kayalk zerinde bulunmaktadr. Tapolyee rma kaleden uzak olmayan bir mesafede, Kerka'da, denize kavumadan nce Roschislap ve Scardona ellerini oluturduktan sonra, yz ayak ykseklikten denize atlar. Roschislap'da -yz ayak geniliindeki nehir, bir Trk mimarnn eseri olan altm kemere dayal dar bir kprnn altndaki bir uuruma atlr. Kanun Sultan Sleyman'n saltanatnn ikinci ylnda Osmanllar tarafndan zaptedilen Knin, Sultan brahim'in saltanatnn son ylnda Venedikli general Foscolo tarafndan tekrar alnm., btn toplar maluplar tarafndan Kerka ve Boutimschiza sularna atlmt. Bu kalenin tahkimat dmdz edilmiti. Bu almalar stn-kr yapldndan, Osmanllar eski yaplar yeniden ihya etmekte glk ekmediler ve buradan hareket ederek Morlaklan itaat altna aldlar. Venedikli general Lorenzo Dolfin ve ondan sonra Mor-laklann efi Janko burada muhasara kurdular; fakat her ikisi de geri ekilmek zorunda brakldlar. Knin, Cornaro'nun deerli bir kumandan olmasndan ziyade, bu kaleye Vezir-i zam Siyavu Paa tarafndan srgn olarak gnderilen Atlube-zde Mehmed'in intikam almak maksadiyle kaleyi teslim etmesiyle Venediklilere geti. Bununla beraber, kaleden ekilip gitmek istedii srada, evvelki zulmlerinin ileden kard halk ona: Sen Venediklilerle anlama yaptn bizimle deil, gitmeden nce bizleri mahveden istibdadnn hesabn vereceksin diyerek karsna dikildiler. Kendi hayat ve birok masumun hayat halkn intikamna kurban gitti. Cettina kylarndaki snr kalesi Sign, yeni ve eski Ob-ravaz, Likka vadisindeki dier on hisarla birlikte on be hisar, Venediklilerin eline geti. Bosna'da kumandan Carlstadt drt bin kiilik bir kuvvetle Derbend kasabasna kadar ilerlemiti 341; Osmanllar arasnda yle bir dehet havas yaylmt ki, Gradiska garnizonu, elli topla savunulan ve uzun bir muhasaraya dayanabilecek kaleyi terketti. Bu ekili civar palangalarn dmesine de sebeb oldu. Bu felket serisinin Macaristan, Dalmaya ve Bosna'da da kendisini tehdid altnda tuttuunu gren Bb- li, ilere Vezir-i zam smail Paa'dan daha cesur ve ihatal bir ekilde hkim olacak bir vezir aramaktayd. Mteselsil sorumluluktan kurtulmak ve harbin felketlerini bir baka baa yklemek zere, yetmilik bir ihtiyar olan smail Paa, ordunun serdrlna, bakumandanlna Toridi 342 Yeen Osman Paa'y atad ve

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

bunu kendisine Rumeli Beler-beylii makamn da vererek daha salam bir hle getirdi; bylece, onun kendisinin ciz kald isyan yattraca midindeydi. Fakat, Yeen Osman Paa Anadolu'daki yksek memuriyetleri kendi adamlarna datmak hakkn kendinde grd ve klesi Zenci Mustafa'y Karaman'a vali ve zlmedici olarak atamaktan ekinmedi. Bu durum karsnda Vezir-i zam, Yeen Osman Paa'nn Venediklilerden daha tehlikeli bir dman olduu kanaatine vard. Bu hususu grmek zere toplanan bir mecliste, btn tavsiye sahipleri Serdrn itaat altna alnmas grn ileri srdler. Bununla beraber, kendisini mitsiz bir harekete itmemek iin, geici olarak Bosna Valiliine atanmasn uygun grdler. Sultan'm silahdn, Hakka Belerbeyliinde bulunan Sleyman Aa, bu sfatiyle, Seraskerce kar gnderilecek birliklerin bana getirildi. Macaristan ordusunun idaresi Belgrad Valisi Hazinedar Ali Paa'ya verildi. Bu srada efleri Yeen Osman Paa ile mutabk kalan Toridiler 343, Eskiehir'de isyan bayran amlard. Sultan bunlara kar Anadolu milislerini gnderdi ve Zenci Mustafa atand Karaman'a girerken tutuklanp skdar'da hapse atld. Rumeli vergisini toplamakla grevli Seinullah'n ba vuruldu: Bylece aleyhinde ayyuka kan ikyetler kknden halledilmi oldu. Vezir-i zam smail Paa altm dokuz gn grevde kaldktan sonra azledildi (2 Mays -1 Receb) 344 ve yerine eski Yenieri aas Mustafa Paa atand. Serdr Kara Mustafa Paa'nn celld olan bu Mustafa Paa, gzden dtkten sonra Kanije'ye atanm, son olarak da anakkale muhafzlnda bulunmutu. Baka yerde olduu gibi Trkiye'de stanbul misline gre eyletler oluturulur ve birok hkmet buralarda isyan ateinin par-ladn grd. Yirmi yldan beri Venedik'e kar en muazzam kalesi olan- Candie'de birlikler, eski Yenieri aas, bu kuvvetin aasnn vekili, kale kumandan, mahall Yenieriler khyas, turnac-ba ve Vali Zlfikar Paa'y katletmek suretiyle isyanlar yolunda ilerine balamlard. Nizm kurmak iin eski Sadret Kaymakam, sonra Canee kumandan olan Kprl-zde Mustafa Paa Can-die'ye gnderildi. Khios Valisi Ali Paa, Canee Valiliinde Kpr-lzde'nin yerine getirildi. Khios'da onun yerini eski Silhdr ve o srada Msr

156
Sayfa

olmakla beraber, Vezir-i azam smail Paa'nn azlinden sonra yerine ibrahim Paa'nn atandn sylemekle yanlmaktadr. 343 Gedkolu, Ciridolu, Hac Mustafa ve Kad Resul. Rsid, I, f. 145. 344 Osman-zade Efendi bu tarihi tam olarak iaret etmektedir. Oysa bir diplomatik Rlasyn'da Cemazr&hir zerinde durulmaktadr: Mustafa Ag dei Janizar sotto Vienna. persona di gran pratica e go-verno, dichiarato G. Veslr con gran sadisfacione della milizia. Rel. di Costantinopoli. Codex 886, s. 1000.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Valisi olan vezir Hasan Paa ald. Hasan Paa'nn valilii, dneminde, Msr hac kervanlar, Mekke yaknndaki Aaschol-Ghorab'da Arablar tarafndan soyulmutu. Ayn dneme doru Ha-leb Paas zengin bir tran kervan yakalam ve mallara elkoymutu. Msr'a, Hasan Paa'nn 345 yerine Firari Ahmed Paa gnderildi. Serdar Yeen Osman Paa'nn Serkelii Temeswar'da asker paralarnn denmesindeki gecikmenin uzamas bir baka bakaldrmaya sebeb oldu; askerler Vali brahim Paa'y yakaladlar ve katlettiler. Bu frtnay bastrmak iin Hasan Paa Belgrad'daki genel kararghndan Temeswar'a derhal Ca'fer Paa'y gnderdi. Paa, isyann elebalarn gizlice ortadan kaldracakt. Serasker'in Yeen Paa karsndaki vaziyeti ortaya cidd glkler karyordu. Yeen Osman, eski Vezir-i zam smail Paa'nn kendisine kar tasarlad tedbirleri renerek maskesini atmt. Ba Kapucular aas Hasan Aa'nm Belgrad Valisine bert ve eref elbiseleri, Serdar Ekrem iaretlerini getirmek zere yalanda geleceim renince Aa'y hapse attrd, getirdii deerli eylere elkoydu ve yeni Serdr- Ekrem'i yakalamak ve ldrmek mak-sadiyle Belgrad zerine yrd. Ayn zamanda, Yenieriler generali saarc-ba Osman'a, kendisim dvasna kazanmak maksadiyle bir haberci gnderdi. Onun evirdii dolaplardan haberdr olan Serdr Hasan Paa, Paa ve subaylar divanda toplad, onlara ilerin durumunu izah etti ve meru balar olarak kendisine mi, yoksa silere mi yardmda bulunacaklarn sordu. Sultan'n sadk hizmetkrlar olduklarn ve yalnz Serdr'a itaat edecekleri cevabn verdiler. Sadakatlarndan daha iyi emin olmak iin Hasan Paa bir Kur'an getirtti ve onlar byk bir yeminle vadlerini mhrlemeye davet etti. Bununla beraber samimiyetlerine fazla gvenmiyordu. nk Yeen Osman'n Belgrad'da bir casus ebekesi bulundurduunu biliyordu. Her trl hdiseye kar hazr olmak iin eyalarn Vidin'e gndermek zere Tuna'daki gemilere ykletti. Bu srada Yeen Osman Paa'nn genel karargh kumandan grnd; Yeen Osman'n, tularn Serdr'n, mirininkilerin yanna dikti. Bu kstahlk hareketi zerinde Hasan Paa tarafndan sorguya ekilen karargh kumandan, bir emre uyduu cevabn vermekle yetindi. Yeen Osman, parlak bir kurmay heyeti ortasnda ordusuyla bizzat
345

Yusufun olunun hikayesi, f, 180 ve 182.

Sayfa

157

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

grnd. Yenieriler onu karlamaya gittiler ve kendisini selmlamak iin iki sral dizildiler. Hasan Paa sarac-ba'nn adrna snd. Hayatn sarac-ba'nn ve Yenierilerin eski eflerine bir cemile olarak harekete geirdikleri bululara borlu oldu. Kibir ve gururundan patlayacak hle gelen Yeen Osman, Hasan Paa'nn yanna giderek ona iyilikle: Sen de dedi, benim gibi Pdihmzn bir vezirisin ve ben sana ktlk etmeyi aklmdan geir mi yorum. adrm bir baka noktaya kurabilir ve miyyetini de gtrebilirsin. Hasan Paa hi mesele karmadan Yeen Osman'n emirlerine uydu ve leden sonra Vidin'e hareket etti. Bylece, kendisine kar btn Rumeli'nin ayaa kaldrld bir si, Bb- Ali'nin atad bir Serdr azletmi demekti. Bir gn nce srgne gnderilmi olan bu si grevlerine iade ve bu da yeni Vezir-i zam tarafndan te'yid edildi. mparatorluun birinci derecedeki adamnn bu hatsn, ayn felket derecesinde bir ikincisi takibedecekti. Vezir-i zam, bylece, yalnz Rumeli'deki birliklerin toplanmasn geri braktrmakla kalmad, sancakbelii makamlarm da Yeen Osman'n adamlarna, belli bal Toridis'lere verdi. Akehir, Eskiehir, Sivas silere datld; Yeen Osman'n yolda Kara Mustafa hrriyete kavutu. Dier taraftan Sultan hocas Arab-zde Abdlvehb Efendi'-nin efaatiyle eski defterdar Hseyin hapisten karld; hapisliinin telfisi olmak zere Basra valiliine atand ve kendisine vezir payesi verildi. Suma blgesinde defterdar Ramazan Efendi, kendi doum yerine srld ve imparatorluk mutfaklar mfettii Fndk Mehmed Efendi onun yerine bakmakla grevlendirildi. Suhan'n Si-lahdr Elmas Mehmed, Rumeli Belerbeyi pyesiyle imparatorluk masraflar muhfazasyla grevli devlet veziri olarak saraydan kt. Fndk Mehmed Efendi'nin damad Sleyman Efendi Babak-kulu (hazne diresinde grevli veya vergi tahsilat sorumlusu) payesi ald; selefi Hseyin Aa, Mara Valiliine tyin edilmi ve mfetti nvniyle Trkmen belerinin demek istemedikleri baz mkellefiyet meblalarn hazneye alabilmek in Anadolu'ya hareket etmiti. Yenieri aas Hasan Aa ve Kulkhyas (tm general) Mustafa, birlikler iinde dzeni devam ettiremediklerinden baka yerlere atandlar; ilki Van valiliine, ikincisi nce Perzerin sancakbe-liine, peinden Rodos'a srgn gnderildi. Yenieri aalna Seg-ban Koi Mahmud, khyalna Belgrad'dan getirtilen ve orada iken Hasan Paa'y Serdrlktan uzaklatrmakta Yeen Osman'a yardm etmi olan Sarac-ba Osman atandlar. Defterdar Kl Ali Paa, Vezir-i zam smail Paa tarafndan Trabzon'a gnderilmiken stanbul'a dnd ve Kubbe vezirleri arasnda yer

Sayfa

158

Byk Osmanl Tarihi ald. Para Sistemi Ve Vergiler

Cilt12

Joseph von Hammer

Vezir-i zam'n zerinde durduu ok nemli deiiklikler para imlinde ve vergilerin dalmnda grld. Osmanl mparatorluu ilk dnemlerinde deri (ksele) para kullanmt 346, daha sonuzra altn ve gm paralar tedavle konulmutu. Vezir-i zam yeni ksele paralar baslmas emrini verdi. stanbul iinde Tavanta'n-da ve Bosnasaray'da iki darphane kuruldu. kincisinden kan para skp ve Zara'ya gnderilen askerlerin aylklarna kaynak oluturacakt. Daha nce nl vaiz Vn Efendi'nin gr ve dncelerine uyularak yrrlkten kaldrlm olan iki vergisine yeniden dnld. Vergi ttne de yanstld. Bir okka Yenice ttnnn rsumu on aspr, Krca ttnnki ise sekiz aspr olacakt. kiler zerine konulan vergilerin toplanlmas ii, bir eit taahhd hizmeti eklinde alt milyon aspr karlnda Kfri Ahmed'e verildi. mparatorluk ahrlanndaki gm koum takmlarnn saymna daha nce Vezir-i zam smail Paa dneminde balanmt ve btn fazla gm koum takmlar jeritilerek paraya kartrld. Bylece sava giderleri ksmen olsun karland. Defterdar Fndk Mehmed Efendi u ekilde vasflandrlan vergiler tesis etti: Kaldrlm vergilerin yeniden toptan tahsili 347, yiyecek maddeleri vergisi 348 , istirahat vergisi 349. Din tesislerin, otel eklindeki ikmetghlarn, kayd hayat art tayan gelirlerin yarsna el konuldu. Bu paralarn idarecileri denmesini salamak zere zel mfettiler atand. Ayrca, evvelce konulmu olaanst drt verginin gelirlerinin hazneye girmesi saland. Bu vergi gelirleriyle mden galerileri iin gerekli malzeme alnacak, yollar yaptrlacak, kprler tamir ve in edilecekti . Osmanllarn deimez
Daha nce bir zaruretle m. Murad dneminde douda Iran seferine kan sonradan kendisini Vezir-i azam olarak grdmz asrnn en byk askeri zdetniroglu Osman Pasa Tebriz'i vjre le (mala, cana dokunmamak artiyle) ald zaman ordu hazinesi geride kalmt. Askerin aUa-veris htiyacn gznnde tutan Ozdemiroglu Osman Paa Tebriz tccar ve esnafiyle grerek kendi mhryle ayr birimler hAlinde ksele paralar basarak askere datt. Asker sknt ekmeden al veriini yapp htiyalarn karlad, zdemiroglu Osman Pasa tellallar vastasiyle Tebriz esnaf ve tccarn gelip ellerindeki kseleleri gerek para ile deitirmeye ard. Kimse gelmedi. Bunun zerine zdemirolu Osman Paa onlar ordugahna ararak hareketlerinin sebebini sordu, zdemirolu Osman Pa-a'ya: Para karl kabul ettikleri kseleleri Paa'dan ve Trk ordusundan bir hatra olarak saklamak istedikleri iin para ile deitirmedikleri cevabn verdiler (.N.). 347 Yazar metinde verdiimiz ekilde bir ifde kulland hade Osman-lcasn yazmak merakiyle (Bedeliei neferi aam) gibi bir terkibi tercih etmitir (.N.). 348 Yazar Osmanlca (itira-y ganem) terkibini kullanarak vergiyi yalnz ete nhisar ettiriyor. 349 stirahat vergisi iin de (Bedeli zakhair) terkibini tercih etmitir.
346

Sayfa

159

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olarak mli ilemlerin balad mart ayin da otuz binden fazla memuriyet satld. Fazla olarak, ad zengine kan kiiler ve iki yz, yz haneli kyler bir kese gm para demekle mkellef tutuldular. Bununla beraber btn bu tedbirlerin icdcs olan Fdk Mehmed, Vezir-i zam onun ahsnda kendisine rakib kiiyi grd iin mevkiini uzun zaman muhafaza edemedi. Hkmetin nnde hesap vermeye arld ve oradan Candie Valisi olarak kt. Dyehtun'dan gn iinde tyin edildii yere varmas emriyle ayn gece stanbul'dan ayrld. Kendisi gibi maliyede alan damad defterdar olarak Girit'e gitmek zorunda kald ve Sultan'm masraflarnn kayt ktibi olarak teklif edilen Yahya Efendi hapse atld. Byk depo idarecisi Ali Efendi Defterdar olarak atand. Maliye memuru Ahmed Aa ve Ahmed Efendi, Yahya'nn yerine atandlar. Belgrad'n Fethi in Ordunun Hareketi Ordunun ayl ve sefer masraflar iin gerekli para, btn bu tedbirlere ramen, Davud Paa'ya ancak 26 Haziranda ulaabildi ve oradan da ancak 1 Eyllde Edirne istikametinde yola karlabildi, Avusturya ordular Osmanl hkmetinin i karklklarndan ve ordunun Sultan tahttan indirmek iin stanbul zerine yrmesinden yararlanmlard. Avusturya ordular Macaristan'da seferi Stuhl-weisenbourg*un muhsarasiyle amlard. Transilvanya'da, Caraffa, Lippa kalesini hcumla zaptetmiti ve prens Louis de Bade, Bosna'da Gradiska'y ele geirmiti. Trkler llok ve Peterwardein'i ter-kettiklerinden Belgrad yolu alm bulunuyordu. Osmanl ordusu Davud Paa'da ordughn kurduu srada Avusturya ordusu Bel-grad'm etrafn sarmt. Bu kalenin savunmasn yklenmi olan Yeen Osman Paa, ehirde oturanlarn ve muhafzlarn kamamalar iin, srlar nndeki Verltar Ovas'nda ordugh kurmutu. Eski Erlau muhafz Hseyin ve Belgrad Paasnn balarn bizzat kestikten sonra, Szerkzard'h brahim Paa'y kale kumandanlna (dizdar) atad ve ona Budin Paas unvann verdi; o srada Belgrad kfirlerin elinde olduundan, baka bir kaleye ait bu nvn uygun dyordu. Peinden kz ldren Ahmed Paa'y 350 birliklerin kumandanlna getirdi; Serdr olarak atad. Bu iki Paadan iddetli bir savunma bekleyen ehirliler Yeen Osman'n kendilerini aldattnn farkna varmakta gecikmediler. Avusturya birliklerinin ve ehrin Hristiyan
350

Sayfa

160

Okuz ldren.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ahlisinin sallarla nehri gemeye ve Bohemiyenler adasndan ehire bir kpr kurmaya baladklar anda geceleyin gizlice ekildi. Peinde si Toekoeli gidip Semendra'ya yerleti. Bu ihanetin grlts ehire hemen yayld: ehirliler her yana doru katlar. Bazlar Tuna'dan aa inmek iin kendilerini can havliyle kayklara attlar, bazlar Temevar'a doru yneldiler. Kaanlardan sekiz bini Fethislam'a varnca kar kyya gemek hakkn elde etmek iin iki yz kese para demek zorunda kaldlar. Bu iin uygulanmas srasnda, kar kyya kimsenin geirilmemesi emrini alm olan bir subay tarafndan durduruldular. komiser para almak zere bulunduklar srada Toekoeli geldi ve bunlar tutuklatt ve kaanlarn yolunu kesti. Trkler ekilirlerken Belgrad'm d mahallelerini atee vermilerdi*. Bavyera elektrnn 351 kumandasndaki Avusturya ordusu, yangnn genilemesine engel olmak emriyle harekete geerek, ehrin nehir kysndaki blmnde yer ald. Topu generali Sereny derhal kalenin muhasarasna balad. Yirmi bir gn boyunca, ehir, gece gndz, krk muhasara ve on be obs topunun bombardmanna mruz kald 352 Bunlar

Rid, I, t. 137. Bavyera elektrne Badbak (Bavaria) demektedir ve margrav de Bade iin Markesch (Marchese) deyimini kullanyor. Boethius ise Yeen iin, nngir Paa deyimini kullanyor. 352 Belgrad fethiyle alkal ve Mnih Ktphanesinde bulunan on iki rapor (Relation) aada verilmektedir: 1 Journal der aussfhrlicher Bericht, was sich seith Ihrer Chufrstl. Durchl. n Bayern Abreise von Mnchen, nach der ungarischen Campagne, biss auf glckliche Eroberung der Haupstadt und Vestung Geriechisch Weissenburg, von Tag zu Tage zugetragen. Ra-tisbonne, 1688. 2 Warhaffte Relation samt eygentlicher Abbidung der beloegerten, und mi Srtmender Hand eroberten Haupt Vestung Belgrad, wie solche von den kayserlichen und dero hohen Aliirten Voelkern, unter dem helden-mthigen Commando Ihro Chufstl. Durchl. Herzog Maxmilian Emanuel aus Bayern, Montag den 6. Sep-tembris, diss laufenend 3688. Jahres glklich erobert eingenommen worden. Mnih. 3 Relation auss dem kayserlichen Feld-Lager vor Griechisch-Weissenburg vom 11. Aug. 1688. 4 Weiterer Verfolg dess jngst durch den Druck publicirten Diarii von Belagerung der Hauptstadt und Vestung Griechisch-Weissenburg. Ratisbonne, 1688. 5 Summarischer Bericht dessen, was kurtz vor, und bey Eroberung der Trkischen Haupstadt und Vestung Griechisch-Weissenburg passirt ist. 6 Eigenliche Relation, welcher gestalten der auf die Vestung Grichisch-Weissenburg unter Veranstaltung Ihro Churfrsel. Durchl. in Bayern gethaner Sturm, den glcklichen Success erreichet. 7 Copia Schreibens von Hrn. Graf. Magno von CasteJ, an Ihre Durcht, Herrn Herman Marggraf zu Baaden, de datto den 6 Eyll 1688. 8 Beschreibung der Stadt und Vestung Griec-hisch-Weissenburg neben warhafften Bericht, welcher gestalten dieselth den 6 Eyll, dieses 1688. Jahre durch Ihro Churfstl. Durchlautht in Bayern mit strmender Hand erobert worden. 9 Litterae Osmarni Bassae Alepensis ad Sere-nissimum ac Potennissimum electoreni Bavariae pro iznpetrando salvo conductu ad aulam Caesaream. 25 Au-gusti 1688. 10 Bericht, grndlicher welehergestalt die berh-msteste Stadt Griechisch-Wissenburg den 6. Eyll. 1688 erobert und in die h. h. ungarische Devotion gebracht worden ist.. 11 Ottomanische Prognosticon aus der Clementia Victrice. Augsburg, 1688.
351

Sayfa

161

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olup biterken Yeen Osman Paa Semendr'y kl hline getirdi ve Sofya zerine ekildi; Trkler Golumbaez' terkettiler. yz Trk kadn Heiduqueflarn (sergerde, sava) eline dt ve Hristiyanl kabul eden ou evlendi. Sultan Murad ve II. Mehmed tarafndan fethedilen Semendra veya Sphenderova ehriyle Tuna'nn Jaseniz kavanda bulunan Golumbacz veya Galamboz ehri Yldrm Byezid ordular tarafndan Osmanl silahlarna teslim olmutu. Bunlar Pereny tarafndan zaptedilmi ve bunun zerine her iki ehir de Macar hkimiyetine girmiti. Bunlarn dmeleri byk gayret sarfedilerek ele geirilen Stuhlweissenbourg'un zabtnn habercisi oldu (6 Eyll 1688). Sekin subaylardan byk bir ksmi kaleye yaplan ldrc hcumlar srasmda canlarndan oldular. Avusturya mparatorluunun kaybettii subaylar arasnda Scherfenberg, Frstemberg, Thurm kontlarnn prens de Liechtenstein ve iki kont Stahremberg'lerin adlar geiyordu. Kont Rabutin ve kont Taxis, muhasarann balangcnda Osmanllarn yaptklar ilk k hareketinde yaralandlar; dk de Mantoue, Eugene de Savoie ve Bavyera elektr hcum srasnda ikier yara aldlar. Birok deerli savann onlarn yannda yere ykldklarn gren muhsaraclarn fkeleri artk snr tanmad; garnizon acmaszca katledildi; yamaclk iin dolaan Avusturya askerleri silahsz Trkleri kendi baklaryla ldrmee kadar ii ileri gtrdler 353 t Muhasara kuvvetlerinin kayb yedi yze, muhasara edilenlerinki ise yedi bine ykseldi. Yenieri aas, Vali Mehmed Paa esir edildiler. Bin yz asker de bunlarla beraberdi. Mehmed Faa Viyana'ya gtrld ve saray tercman Marco An-tonio Mamucca della Torre'nin evine yerletirildi. Galiplerin elde ettii ganimet pek fazla bir ey olmad. nk, ehir halk mallarnn byk bir ksmn karp kurtarabilecek kadar zaman bulmulard. Fakat, kalenin yetmi alt topu arasnda iki muazzam top ele geirdiler; bunlardan biri yz yirmi librelik glleler atyordu; dieri ise drt yz krk librelik glleler frlatyordu. Elektr Maximilien Emmanuel, kaleden alman iki bayra Papa XI. nno-cent'a gnderdi. Papa, bunlar Viyana'nn kurtuluundan sonra So-bieski'nin Roma'ya gnderdii Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn sancann yanna

162
Sayfa

12 Kriegsdeliberation ber die Fortsetzung des Trchen Kriegs in Ungam, auf die Campagne dieses 1688. Frche-Jahrs. 353 Boethius, s. 500, Hristiyanlan cehenneme gnderen Osmanl tarihilerinden daha az mutaassb olmayan bu tarihi yle diyor: Ceple-rindenki aklarla Trkleri hanerlediler, onlar sahici olmayan Peygamberlerine kavuturmak in ellerini abuk tuttular.-

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

astrd. Kendi deeriyle olduu kadar sanatlara kar besledii sevgiyle de sekin bir prens olan Maximilien ressam Bugy*i maiyyetiyle birlikte sefere gtrmt. Bu ressamn yapt bu seferin byk savalarn ve muhasaralarn tasvir eden tablolar, hl Schlessheim kraliyet mzesini sslemektedir. Bu, tablolar arasnda Viyana'nn kurtuluu, Neuhausel, Neusohl, Gran'n fethini, BuduVin ve Bel-grad'n almn tasvir edenler dikkati ekmektedirler. Bu son ehrin camileri kiliseye dntrldler; Kara Mustafa Paa'nn mezarnn bulunduu cami cizvitlere teslim edildi. Gecenin ortasnda Osmanl generalinin mezarndan gelen belirsiz bir grlt rahipleri byk bir heyecan iinde brakt. Hepsi de, ellerinde amdanlarla bu grltnn geldii yere doru seirttiler: Fakat iinden hazneler karmak midiyle mezar paralayan yedi Hrvattan baka bir ey bulamadlar. Cizvit rahipleri, Hrvatlardan Kara Mustafa'nn kafatasn aldlar ve kefeniyle birlikte, sylendiine gre Kara Mustafa'nn muhasaradan nce kafasn kestireceine yemin ettii Viyana Bapiskoposu Kardinal Colloniz'e gnderdiler. Bapiskopos, bunlar hl grlebilen Viyana sivil deposuna hibe etti 354. Bilhassa kefen dikkati ekecek deerdedir; Marur ve kibirli Serdrn kafatas insan eylerin fniliinin ahidi olarak, kendi payitaht yapmak zere Cesarlar ehrini fethetmeyi mit ediyordu. Bosna, Dalmaya, Polonya Ve Yunanistan'da Sava Belgrad muhasaras srasnda, general Veterani Esclavoni'de Karansebes, Sickovar* fethetmiti; ayn zamanda margrav Louis de Bade Bosna'da zaferlerini srdrmt. Perzerin ve Doukagin san-cakbei pekli Hasan Be olu Mehmed Be ve Bouzn bei Siya-vu dmann yaklatn haber alnca yeni toplanm askerle birlikte acele Cuzidja, Bepazar, Hisarck, Tschatcchka, Perepol ve Zwornik 355 zerine varmlar ve Hisarck yannda Avusturya ordusunu malub etmilerdi. Bu stnlkten gurura kaplan Siyavu Be, Perepol'e yakn olan btn blgeyi tahribetti,
Hibe mektubu Viyana Sivil Sanayi Evi'nde bulunmaktadr; Merzifonlu Kara Mustafa Paa'nn kafatas ile birlikte verilmitir ve <*Wien erste aufgehobene trkische Belagerung, Vien, 1829 (Trkler tarafndan kaldrlan birinci Viyana muhasaras) adl eserin ek blmnde yer almtr. Ayn yerde, No. V, ikinci Viyana muhasarasnda ele geirilen bir Trk veya Tatar yaynn yazs da bulunmaktadr. Ravenne Ktphanesinde grlen, zeri Trke yazl byk ve muhteem masa rtsnn de Viyana nndeki Trk ordughndan alman ganimetlerden biri olmas muhtemeldir. 355 Raid, I, t. 147, ve Cantemir. I, s. 87.
354

Sayfa

163

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

Komoran' yamalad ve btn ehirlileri esir olarak beraberinde gtrd. Louis de Bade bu malubiyeti Butica, Jesnewicz, Gradiska yangnlar ve Bosna Paasnn malubiyetiyle tamir etti. Piccolomini sa, Castelli sol kanada kumanda ediyordu; arpma dehet verici oldu. Trklerin tarafndan be bin l sava meydanm doldurdu; margrav kendi eliyle alt asker ldrd; iki bin kii yaraland ve esir edildi. Margrav, Paa'yi ele geirmek erefine ermek iin hayli gayret sarfetti fakat emei boa gitti. Paa, byk kargaalk iinde klcn kaybettiinden haneriyle kendisini savunmaya devam etti. Tfek ateiyle ldrlmesi gerekti. Btn Osmanl ordugh, bagajlar ve tehizatiyle, Banyaluka zengin demir mdenleriyle Louis de Ba-de'n eline geti (4 Eyll 1688). Bir ay sonra Zwornik'i zaptetti; drt bin kadar ehirli Bosnasaray'a snd. Hrvatistan ban Erdoedy'e Bihacz' zaptetme teebbsnde talihi yardm etmedi; bununla beraber Unna'nn tesine ekilii srasnda Bosna serdr Mehmed va-nowiz*i yenilgiye uratt. Btn bu sefer srasnda Polonya ve Rusya silahl kuvvetleri Avusturya mparatorununkiler kadar baarl olmad. 1688 k srasnda, Azimet Giray kumandasndaki krk bin Tatar askeri Volhynie'yi tahribetmi, her yeri kan ve ate iinde brakmt. Sntomir ve prens Czartorinski halkn katletmiler ve Camieniec kalesine takviye birlikleri vermilerdi, ykc hareketlerini Bar ve Lemberg srlarna kadar srdrmlerdi. Mteakib baharn balangcnda Cameniec'i ihtiyalar bakmndan takviye etmek zere Czekora yaknnda Dniester*i geen Tatarlar Sireth zerinde Polonyallar malubiyete urattlar. Kazaklar kendi ilerinden blnmlerdi ve Tamow'da bir isyan patlak vermek zereydi; Tatarlar mteakib sonbaharda Kaniow ye Czerkass blgelerine baskn yapmak, Ros ve Asman nehirleri arasndaki memleketi tahrib etmek iin bu kaynamadan yararlandlar. General Galitzin birka ayr Tatar birliini yendi ve bir miktar da esir ald, fakat Perekop zerine ilerleyince duman tten ykntlardan baka bir ey bulamad; Krm ordu birlikleri ekilirlerken steplerin kurumu otlarn atelemilerdi. Onlar kendi snrlar iinde tutmak maksadiyle amara ve Dinyester'in birletikleri noktaya bir kuvvet gnderdi. Dier taraftan, Dalmaya'da zaferler kazanan Venedik ordusuna, Yunanistan'da zafer yzn bile gstermiyordu. skdar Paasnn Venedikliler tarafndan ayaklandrlan Acroceraunie dalarndaki halk ortadan kaldrma ve Herzegovine Paasnn Cornaro tarafndan alnan Dernis ve Opus kalelerini almak iin giritikleri teebbsler netice vermedi

164

Byk Osmanl Tarihi

356

Cilt12

Joseph von Hammer

nceki seferlerde Venedik, Navarin, Modon, Argos ve Napoli di Romania'dan ikisini ele geirmiti. Osmanl Paasnn general Koenigsmark tarafndan tam bir yenilgiye uratlmasndan, Patras ve Castelnuovo'nn dmesinden ve Serdrn Mora'dan atlmasndan sonra, Venedik cumhuriyeti silahlan eski sparta ve Atina'da bulunan Trklere evirmiti. Muhasarann balamasndan alt gn sonra Atina alevler iinde ve harabe halindeydi. Morosini Osmanl devletine kar Trk birliklerini ayaklandrmak ve kargaalktan yararlanarak Selanik ve Kandiye'yi ele geirmek iin almt. Fakat, Negrepont hcumunda prens de Wurtemberg ve* prens de Bruns-wic Harcourt'un yaralanmalariyle baarszla uramas gibi, bu teebbs de neticesiz kald 357. Yz gn sren bir muhasara srasnda Morosini ordusunun te birinin veba tarafndan kemirilmesine ahit oldu; hayatlarn kaybedenler arasnda cesur kont Koenigsmark da vard. Morsini'nin en sekin birlikleri Osmanl kale muhafzlarnn mitsiz darbeleri altnda canlarndan olup saf d kaldlar ve Venedikli general Morsini, Malvoisie'ye gitmek zere gemiye binip uzaklamak zorunda kald. Sultan, Belgrad'n geri alnd haberini Hafsa'da bulunduu srada ald ve derhal Edirne'ye gidip baharda ordusunun bana gemeye karar verdi. stanbul'dan babasnn Viyana seferindeki k gibi fazlasiyle hayra yorulmayacak artlar altnda kt. Zira namazdan sonra Ftih Camiinden kp atna bindii srada sar bandan ayrlmt 358. Drl-Cihd, kutsal sava oca adyla anlan Belgrad'n kaybedilmesinin Mslmanlar arasnda uyandrd honutsuzluk, Negrepont'un kurtarmasiyle bir dereceye kadar yatt. Kapdan- Derya Msrl-zde brahim Paa Negrepont'u yeniden in etmek, dman ateiyle yklan tahkimat yeniden yapmak grevim yerine getirdikten sonra anakkale'ye dnmt. Divn- Hmyun hemen kendisine geri dnmek ve N6gepont Paas brahim'le ibirlii hlinde adann savunmasn kollamak emrini gnderdi. Asilere kar alnan tedbirler Ksa bir zaman sonra, Kzlar aas Mustafa Aa'nn mdahalesiyle Kapdan- Deryalk makam Kalayhkoz Ahmed Paa'ya verildi (29 Eyll 1688 Pipperi, Cucci, Bellopauliji, Nisikhl, Probgnani ve Bougnani. Bizozeri, 8. 344. Cantemir, s. 352. R&ld, I, f. 146, her zamanki mbalaasiyle muhasara altndakilerin kaybn yirmi bin askere karyor. 358 Gli casco surbando della testa colli Pennachi, da tutti terpretato per nefasto. Rlasyon, di Const. Cod. 886. s. 1026. Maggio 1688.
356 357

Sayfa

165

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

6 Rebi'levvel 1100). Bu srada toplanan byk harb meclisinde ordunun kayplarn telfi etmek ve onu yeniden sefere kabilecek duruma getirmek iin olaanst vergiler (av-riz) alnmasna karar verildi; bu olaanst vergilere payitaht halk mecbur tutuluyordu. Payitahtta drt erkek yesi bulunan bir ailenin erkei alnacakt. Sultan, bu kararn uygulanmasiyle Sadret Kaymakam mer Paa'y, eski Defterdar Rstem'i, kubbe veziri Kl Ali Paa'y bu mkellefiyetin uygulanmasn kollamakla grevlendirdi. stanbul ve Galata Kadlar ile Sultan Selim Camii vaizi ve eyh Osman Efendi de yardmc olacaklard. Kapucu-ba Hasan Aa vergilendirme iinin yrtlmesi hususunda hzlandrma emri getirdiinden Kaymakam Paa ehrin ileri gelen resm grevlilerini hemen Sinan Paa kknde toplad. ehir sakinleri bir ailenin askeri tamamiyle donatmasn mecbur klan tedbirin sertliginden byk lde ikyeti oldular ve iki askerin donatm karln demek teklifinde bulundular. stekleri kabul edildi ve derhal yeni verginin tahsili yoluna gidildi. Kl Ali Paa'nn bu vergi iini yalnz bana zerine almam olmasna kzan Sadret Kaymakam mer Paa ona iftirada bulundu ve Bursa'ya srlmesine sebeb oldu. Birka gnlne Selimiye Camii vaizini de iden uzaklatrd, bu ii idare etmekte stanbul Kadsyla yalnz kald. Kad bir sre sonra Mitylene'e srlmek suretiyle Kaymakam Paa ile anlamazla dmenin cezasn dedi; stanbul Kadl makam Mekke'den getirtilen Mustafa Efendi'ye verildi. Eski Yenieri aas byc Yusuf ve bu ocan Paalarndan Gl mer son bakaldrmalarnn tevikilerinden olarak payitahttan uzaklatrlmlard. Mekke'de hac farizasn yerine getirdikten sonra, biri Cidde'de, ikincisi Beykoz yaknnda bir kr evinde olmak zere idam edildiler. Onlarla birlikte, son Yenieri bakaldrmasna katldklar sulanasiy-le birok masum canlarndan oldular. Gerekte bunlar, Koi Mah-mud Aa'nn zel kinine kurban gittiler. mparatorluun kuvvetlerini giritikleri teebbslerle felli hle getiren siler arasnda en korkunlarndan biri Serasker Yeen Osman'd. Anadolu'daki To-ridilerle kurduu casusluk ebekesiyle memleketin i huzurunu snrdaki dmandan daha az tehdit etmiyordu. Yeni seferin plnn kararlatrmak ve Yeen Osman' itaat altna almak iin Sultan Krm Hann Edirne'ye ard. Selim Giray, Vezir-i zam tarafndan, Edirne'ye komu bir kasaba olan Gl Baha'da olaanst bir mu-' mele ile karlanarak huzura kabul edildi. Vezir-i zam'n saraynda toplanan Krm Ham, eyhlislm, Anadolu ve Rumeli Kadas-keri, ehzadelerin hocas ve birliklerin aalan, meclis hlinde top-

Sayfa

166

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

landlar ve her eyden nce, Yeen Osman Paa ile anlama hlinde Anadolu'da kudretini yaygnlatran ve ktlk zoruyla Toridileri elinin altna alan Gedk Mehmed Paa'nn ortadan kaldrlmasnda dnce birliine vardlar. Sultan tarafndan verilen bir fetva ile 359 Anadolu valilerine silerin zerine yrmeye hazr olmalar enirini verdi; ayn zamanda anakkale'deki hisar kumandanlarna hisarlarn dikkatle korumalar emri ulatrld. Kceabd ve Gelibolu blgelerine si Toridi-lerle Yeen Osman Paa arasndaki haberlemeleri ele geirmeleri emredildi. huzurun kurulmas bakmndan alnmas zarur grlen bir dier tedbir de, msaade edilmeden hr olarak oluturulmu birliklerin, sarca ve segbanlann (yni atl ve avc birlikleri) 360 lavedilmesi oldu. Muntazam birlikler Yenieriler ve Paalarn beraberlerinde bulundurmak det hline gelmi gayri muntazam asker birlikler (Levendler) den baka kimlikleri mehul bir kalabalk, serteme, sanca ve segban rtbeleri altnda toplanmlard; bunlar kervanlar soyuyor ve yol kesiyorlard. Bu kanun d davranlara son vermeleri iin btn Paalara emir gnderildi. Bu eitli birlikleri kaldracaklar ve ancak gnllleri, delileri, azeb ve belileri hizmete alacaklard. Bu birlikleri tekilerden ayird etmek iin, san ve krmz renkte bayraklar tayacaklard. Gedk'n Ve Osman Paa'nen lm Bu arada, Toridilerden biri olan eski orum bei, skdar tarafndaki Kartal'a kadar sokuldu. stanbul Kaymakam mer Paa Bulgurlu tepelerinden zerine bir Yenieri birlii gndererek kar kt. Eski orum beinin mzakerelerde bulunmak zere gnderdii subayn balan kesildi. Ciridolu, Yeen Osman Paa'-nn mttefiki olan Gedk Mehmed Paa'nn kuvvetleri zerine ekildi. Gedk Mehmed Paa Nicomedie tarafndan geerek ilerledi. Gelibolu zerine yryn durdurmak iin Mihalk halk kpry ykmt; bylece onu Bozac zerine ynelmeye zorladlar. Anadolu mfettii Hseyin Paa acele toplad birliklerle Tavanl'da ordughn kurdu; Hseyin Paa'nn alelacele harekete geirdii askerler siler tarafndan aldatlarak Gedk Mehmed Paa'nm saflanna
Sultan'n (fetva) vermesi bahis konusu deftikiir. Bu eyhlisl&m'a ait bir tasarruftur (.N.). Ii Seimeni (Segban) d'Anatoa sono a cavallo con cudto schioppo come carabina, e L'Europet sono a piedi con schtoppi longhi (rifle-meu). Rlasyon di CostantinopoI, Cod. 884, s. 515.
359 360

Sayfa

167

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

gemeleri saland. Gedk bu durumdan yararlanarak Osmanllara saldrd; onlan malup ederek Paalarm, khyalann ve Divn Efendilini ldrd. Hseyin Paa'mn yerine Anadolu mfettiliine atanan Belgrad eski Valisi Ahmed Paa, Yekdili ve Atmaca Trkmenleriyle birlikte Gedk Mehmed Paa'mn zerine gitmek emrini ald. Ahmed Paa, Gedkle Ishaklu yaknndaki Turgud'da karlat ve onu kanl bir malubiyete uratt. Gedk Mehmed Paa kamaya teebbs etti ve kendisini takibeden Ahmed Paa'nm eline geerek ba kesildi; kesik ba stanbul'a gnderildi. Ayn kibet ksa bir zaman sonra Yeen Osman Paa'nn yakasna yapt. Bu si ef, Sofya srlar dnda iinde on bin Sarca ve Segbann y& ald byk bir bina yaptrm, bylece ordughn merkezletir-miti. Receb Paa'nn zerine doru geldiini renince Arnavutlua atlad ve pek'de yerleti. Yeen Osman Paa, Mahmud Bezde tarafndan malubiyete uratld, sonra vaadlerde bulunularak aldatld ve otuz seyidiyle 361 birlikte ldrld; balar Bb- li eiinde tehir edildi. Onbirinci Hicr asnn bu son ylnda, Osmanl yllklarnda mill biyografi yazarlarnn kendilerine air veya muharrir unvan verdikleri on iki ahsn lmleri bildirilmektedir 362. Bunlann arasnda en sekin olan, yazd iirlerden ziyade Ferhengi uur adl ve iinde yirmi be bin yz elli Farsa kelimenin 2hiyle en tannm Acem airlerinin eserlerinden seilmi yirmi iki bin drt yz elli mstakil msra bulunan Farsa lgatiyle hret yapm uur'dir. Hayatnn on iki yln bu esere vermi, lmnden alt yl nce bitirmiti. uur, aynca, Acem mutasavvf iri Attar'n Pendnme (gd kitab)'ye bir erh ve Taadili Emzice (mizalann dzeltilmesi) adl bir tb kitab yazd. Veslet, Vezir-i zam Kara Mustafa Paa'mn destan airi ve burada adn geirmeye deer. Bu air, destannn kahraman olan Merzifonlu Kara Mustafa Paa'y Ceh-reyn'e kar tertipledii seferde be bin mstakil kta iinde destanlatrmtr. Semendre sancakbeliine atanan bu air, kaabiliye-tine yaraan bir sonu buldu ve bir baka mill airin msralariyle: yumuak ahadet erbetini iti ve cennetin iekli bahelerinde oturdu 363.

168
Sayfa

Hz. Peygambere akrabalk balan bulunanlar iin kullanlan bu deyim, burada Yegen'in yakn adamlar iin kullanlyor (.N.). 362 Safai'de Tecelli, 48. biog; Zikri. 91. biog; Surur, 156. biog; uur 187. biog; ffeti, 201. biog; d, 263. biog; Faiz, 101. biog; Feyzi, 302. Jsiog; Niyazi, 410. biog; Senini, 92. biog; Vaslet, 445. biog; 1098'da (1687), 1102'de (1600), 1110 (1699)'da len Feyzi daha vard. 363 Suphanui, Cam ehdet ve Hiraman Ravzai Cennet. Safai. airler Biyografisi, no. 445. (Almanca verilen
361

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Harb grltsnden ba alarak bu on iki airin mezar yannda bir n dinlenmemize ve byk Kprl Ahmed Paa'mn lmnden itibaren bu dnemin sonuna kadar parlam olan mehur adamlarn adlann hatrlatmamza izin verilsin. Safayi Kprl Ahmed Paa'nn 364 lmnn takibettii on iki yl iindeki otuz alt air arasna girmedii gibi. mteakib on iki yl iindeki otuz air arasna da girmez 365 Hicri on birinci asrn son ylnda len dier on iki air de bu rakama ilve edildii takdirde, yirmi be yllk bir dnem iinde seksen drt airle karlalacaktr. Fakat, anlmaya deer bu yazarlardan pekaz eser kalmtr. Hasan Efendi 366, Saadi 367, Nim 368 ve Nazmi 369'nin eseri tasavvu-f iirlerdir. Mesnev'yi rnek almak suretiyle yazlmlardr. Fami hukuk bir eser olan Fariz'in bin ktasn tercme etti. Umid tbb eser Kefi-beyan'n mtercimidir; ayrca yirmi not defteri ve Meclis-i Evliy'y yazd. Asm Kaf-zde'nin romantik iir trndeki eseri Leyl ve Mecnun'u devam ettirdii gibi, ayn yazardan i-rne iirleri de devam ettirdi; bu sonuncu eser zzeti tarafndan tamamland. Kefeni, bir hiciv kitab olan irlerin Htralan'm yaynlad. Asm, Kif ve Hafz hat
dipnot isimlerini Osmanlca oku-nulariyle veriyoruz .N.). 364 Vezir-i zam Kprl Fazl Ahmed Paa 30 Ekim 1676'-da ld; buna gre sralanan liste hicr 1088 ylyla (1677) balyor demektir. Bu yl iinde lenler Hasan Efendi, Safa'nin hal tercmelerinde 63.; Kefeni, 340.; Mezak, 367.; Vahid, 452.; 1089 (1678) ylnda lenler; Nisbet, 404.; Mahv, 368.; Cezm, Salim'in hal tercmesi eserinde s. 32.; 1098 ylnda lenler (1698); Medhi, Safa'nin hal tercmelerinde; Muhtar, 370.; Nazm, 405.; Naat, 406.; 1091'de (1680) lenler; Kaimi, 332.; 1092'de (1681) lenler; Saida, 150.; zzet, 259.; 1094'de (1682) lenler; Zek, 136.; Nasibi, 408.; Vecdi, 442.; 1095'de (1683) lenler; Hamdi, 68.; Dani, 86.; Rifat, 102.; Aden 260.; Merebi, 371.; Himmet; 467.; Tib, 47.; 1096'da (1684) lenler; Rid, 103.; Smi, 151; 1097Jde (1685) lenler; -kir, 90.; Sami, 152.; 1098'de (1686) lenler; Kaail, 79.; Drri, 88.; Sri, 135.; Said, 154.; Kelim, 34.; 1099'da (1687) lenler; Hafz, 64.; Siyahi, 155.; Akl, 264. sayfalar. 365 Hicri on ikinci yln ilk on iki ylnda aadaki otuz alt ir ld: 1101 (1689) ylnda lenler, 1 Suphi, Safa'nin Haltercmeleri eserinde, s. 212; 2 1102 ylnda (1690), Skn, s. 157; 3 Abdi, s. 267; 4. Fasl, s. 309; 1103'de (1691) lenler, 5 Cezmi, s. 58; 6 zzet, s. 275; 7 Fiz, eyhlislm, s. 305; 1104'de (1692) lenler, 8 Azm, s. 274; 9 Sahhat, 215; 1105'de (1693) lenler, 10 Enis, s. 15; 11 Hafz, s. 65; 12 Seyyid Hseyin, 158; 13 Sad, s. 159; 14 Fam, s. 306; 1106*da (1694) lenler, 15 mid, s. 14; 16 Hamdi, s. 69; 17 Fasih, s. 310; 18 Nazif, s. 415; 19 Naim, s. 414; 20 Nazm, s. 420; 1107'de (1695) lenler, 21 Hseyin Can, s. 72; 22 Fethi, s. 307; 23 Nazim, s. 415; 24 Wali (Veli olabilir), s. 446; 25 Yakn, s. 477; 1108'de (1696) lenler, 26 Nizam, s. 416; 27 Subhi, Saf'nin haltercmelerinde s. 192; 1109*-da (1697) lenler, 28 Resm, s. 120; 29 Ghousi (Gav-s olabilir), s. 285; 30 Sabit, s. 52; 1110'da (1698) lenler, 31 Emin, s. Safai'de 13; 32 Res, s. 108; 33 Rsih, s. 111, 34 Fethi, s. 308; 35 Fasih, s. 311; 36 Kif, s. 342; 37 Manev, s. 378 38 Nasuhi, s. 417; 39 Cud, Salim'de s. 54; 40 Resm, Salim'de s. 110; 41 Rfk, Salim'de s. 222; 42 erf (eref olabilir), Salim'de s. 160; llll'de (1699) lenler, 43 Bir dier Rfk, Safa'de s. 107; 44 Srr, s. 160; 1112'de (1700) lenler, 45 Esad, s. 24; 46 Bahr, s. 39; 47 Mak-dum, s. 574; 48 Nasmi (Nesim olabilir), s. 418). 366 Mecalisi Sinan (Joseph'ln meclisleri) Sinan Josoph'in mteradifidir. (Hammer'in ileri srd bu e mAnAlk hali aratrlmal .N.). 367 Cam kitinOm (dnyalar yaratan cam). 368 Glzar naaim. 369 Hediyetl-hvan ve Myan-tarikat (Kardeler iin hediyeler ve tari-katin mihek ta).

Sayfa

169

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ustalar ve Hafz Post besteci olarak dikkati ekmektedirler. Val Mevlid'i 370, Sabit Mirac' Pey-gamber'e sayg ile iirletirdiler 371. Hamdi ve Mehdi ahnmefden hikyeler anlattlar 372. Bu eserlerin adlarn bilmek Avrupal okuyucu iin az alka ekici de olsa, yazarlarnn adlarm geirmek zarureti vard; yalnz bu isimler deer olarak dikkatleri zerlerine ekmektedirler. Bunlarn arasna, ada olaylarn ounun grg ahidi olan ve ou zaman bize rehberlik etmi olan tarihi Abdi'yi de alabiliriz. Sadret Kaymakaml unvann kaybettikten sonra vali olarak Basra valiliine atanmak suretiyle stanbul'dan uzaklatrld; Can-die Paas olarak ve adalet ak sebebiyle her iki vilyet halk tarafndan tapma derecesinde sevilirken ld (1690 - 1102). Kendisiyle alkal olarak aadaki fkray anlatrlar: Bir gn Basra'da bir adama bir mendil hediye etmiti; bu adamn kars doum sancs ekmeye balar ve ztrab iinde Abdi Paa gibi adaletli ve insancl bir valinin hediyesinin kurtuluunu kolaylatracan hayl eder; mendili gsnn zerine koyar ve son derece rahat bir doum yapar. O zamandan beri Abdi Paa'nn mendili Basra kadnlar arasnda mucizeli bir hret kazand ve mendil hmile kadnlar arasnda,ok byk bir saygyla dolatrld. Bar Teklifleri Alt sava yl akp gitti; uzun aksi tesadfler ve ayaklanmalar hazineyi tamtakr hle getirmiti: Ne ordu, ne sivil idare, kendi saflarnda bir tek olsun gvenilir adam bulamaz duruma dmt. Bu bakmdan Bb- li bar hararetle arzuluyordu. Bu temayl, Bb- li'ye kesin bir zm bulunabilecei telkinlerini eksik etmeyen Hollanda sefirinin tevikiyle Viyana'ya muhteem bir elilik heyeti gnderme kararma kadar geliti. Bu teebbsn gerek hedefi, Avrupa'nn dier devletlerinin de hazr bulunduklar bir srada, Avusturya'ya, Sultan Sleyman tahta km resmen bildirmek vesilesi altnda gizlenmiti. Gerekte, Hollanda, stanbul'da bulunan elisi Collier vastasiyle Bb- li'ye tebrik mektuplarn bildirmiti; Fransa, M. de Girardin vastasiyle, ngiltere elilikte Lord Chando'nun yerine gelen valye Truball vastasiyle Osmanl hkmeti
Mevld. Miraciye. Safal, biorafi. 206. 372 ahnanehuvan.
370 371

Sayfa

170

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

nezdinde clus tebrii terifatn yerine getirmilerdi. Transilvanya le Anlama Osmanl elilik heyetinin Viyana'ya gelmesinden nce Transil-vanya'y Sultan'n hkimiyeti altna sokmak iin yaplan diplomatik grmeler zerinde duracaz. Apafy, durumunun iyi olmadn Vezir-i zam Sleyman Paa'ya bouna bildirdi; hibir yardm alamad 373. Toekoeli'nin ajan Georges Horvath Trkleri asl esas olmayan mitlerle aldatmaya alt. Transilvanya, uzun zamandan beri kendisine kabul ettirilmi olan yirmi bin ek tutarndaki muazzam vergisini deyemeyecek durumda bulunuyordu; Jean Sa-rosi, Apafy'nin elisi olarak bu vergicin azaltlmasn mzakere etmekle grevlendirildi ve Transilvanya devletlerinin murahhasiy-le almak imknn elde etmeye alt. Vezir-i zam Siyavu Paa onlarla yedi maddelik bir anlama imzalad 374. (7 Aralk 1687 -1 Safer 1099). Bu anlama gereince, Transilvanya, lkeyi Almanlara kar mdafaa etmek iin genel bir asker toplama hareketine giriecekti; dier taraftan seksen bin ek tutan verginin memleketten kmamasna ve mddeti ne olursa olsun sava masraflarna karlk tutulmas uygun grld. Bununla beraber, Apafy, eski gelenekleri ihll etmemek iin, mteakib yl, Osmanl hkmranln tandnn delili olarak Sultana hediyeler takdim etmekle grevli bir elilik heyeti gndereceini Bb- li'ye bildirdi. Trk ordusu Paalar Transilvanya generalleri ile anlama hususuna dikkat gstererek hareket edeceklerdi; Divan, prensi tam gvenle ereflendi-recekti. Transilvanya'y terketmek ve Trkiye'ye gelmek isteyenlerin tasavvurlarna kimse engel karmayacakt; nihayet, vergi miktarnda tenzilta gidilmesi talebi dnlecekti. Siyavu Paa'nn halefi Sleyman Paa Vezir-i zamlk makamna gelince kendisinin bu makama getirildiini haber vermek ve bar grmelerinin devam iin Margrave de Bade'a hemen yaz yazd 375. Barut deposunun infilkine balad Budin'in alnndan sonraki tekliflerini yeniledi ve tam yetkili bir mzakerecinin gnderilmesini istedi
Quaecumque Nobis hactenu per milites Caesarianos evenerunt per Oratorem et ablegatos nostros Eic. Vesra illustrissimo viro Serdario per iteratas informatioucs innotuero, lam vero sars nostra co devenit misera. ut iadem magno cum furorc Cibinua obsklucrtt. Tem. 1688. 374 Tarihilere mehul kalan bu anlama nscham'da bulunmaktadr, no. 6; 10 Kasm tarihli eli ile aTnirAi vesika 8 numaradadr. Vezir-i azam'a ait olann numaras 7 ve tarihi 10 Aralktr. 375 Iitterae Veziri ad March. Bad. de interpretation Alex. Maurocordati. Mehmed avu Caraffa e mzakerelerde bulunmakla grevlendirilmilerdi.
373

Sayfa

171

Byk Osmanl Tarihi

376

Cilt 12

Joseph von Hammer

. Belgrad tarihli ve Mehmed Aa tarafndan Avusturya ordughna gtrlen mektubunda Vezir-i zam Siyavu Paa, mttefiklerden bar ihll etmenin sebeb olduu zararlarn hkmeti tarafndan tazmininin istendiini bildirmiti. Mehmed Aa, Ca-raff ile yapt grmelerde, Toekoeli'nin sulu olarak iadesi teklifinde bulundu, fakat Caraffa, hkmetinin Toekoeli konusunda bir endiesi olmad cevabm verdi. Daha sonra, Vezir-i zam Margra-ve*a yazd mektupta, murahhasnn Avusturya ordughnda tutuklu bulundurulmasndan ikyet etti. Bu mektuba, Kara Mustafa Paa'nn idamndan sonra Vezir-i zam brahim Paa'nn fkesinden glkle kurtulan ve btn mallarna elkonulan Maurocordato'nun bir tercmesi eklenmiti. Maurocordato Vezir-i zam Sleyman Paa dneminde tercmanlk grevine iade edilmi ve ruhan reislerin zararna yeniden servet sahibi olmutu ve tercmanlk gelirlerinden de yararlanmaktan geri kalmamt 377. Nihayet, mparatorluk ordusu Balgrad zerine yneldii srada, Vezir-i zam smail Paa byk elilii hareket ettirdi. Muhasarann onuncu gn, Hristi-yan ordughna Nissa'dan bir avu geldi ve Yeen Osman Paa'dan Bavyera elektrne bir mektup getirdi. Zlfikar Ve Maurocordato'nun Viyana Elilii Yeen Osman Paa bu mektubunda Bb- li'nin gnderdii eliler iin gei izni verilmesini istiyordu. Bu eliler Zlfikar Efendi ile Maurokordato idi. Belgrad'n alnmasnn (8 Eyll 1688), Szi-geth'in yldnmne rastlayan ertesi gn, Osmanl eliler heyeti Avusturya mparatorluk ordughna vard. O srada kalenin toplar gmbrdyordu ve Ordular erefine Te Deum ilhisi sylenmiti. Elektrn genel karargh, Sultan Mehmed'in Viyana'nn teslim olmasn uzun zaman, fakat boj yere bekledii (zevk evi)nde kurulmutu. Bir saat sren bir bekleyiten sonra, Bb- li'nin elileri elektr'n huzuruna kabul edildi. Eliler olarak Sultan Sleyman'n tahta kn imparatora bildirmekle grevlendirilmi olduklarn bildirdiler. Viyana'ya gitmeleri iin kendilerine btn kolaylklar gsterildi. Elektr'n masasna kabul edildiler, elektr onlara sol tarafnda yer gsterdi, sa tarafna dk de Mantou*yu yerletirdi; hazr bulunan mareal ve generaller
Sultan Sleyman'n S.A.'ya mektubu. Rapor 1686 <Cod. 884, s. 523): Maurocordato yeni ruhani reis Denis'-den iki yz kese ve Avusturya tercman Yahudi Yanaki'den on kese para almt.
376 377

Sayfa

172

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

arasnda prens Charles Phi-lippe ve prens Montecuccoli gze arpyordu. Zlfikar Efendi, elek-tre unlar syledi: mparatorun ancak gen generalleri var; bu sebeble tehlikelere glerek kar kyor ve yalanmyorlar. Zlfikar Efendi'nin anlattna gre geen yl, Moha savanda, Harsan dann eteinde elektr cins bir ata biniyor ve Maximilian, ilk nce kaacak olanlara dikkat edilmesini bildiriyordu. Toplant, mparatorun, silahlarn baarsnn, Sultan'n, elektrn, dk de Mantou'nun, elinin ve btn ordunun erefine kadeh kaldrp itikten sonra dald. Ertesi gn Zlfikar Efendi yoluna devam etti. Trk elisi nce Viyana'ya giremedi; kont Nadasdy'nin Pottendorf daki atosuna yerletirildi. Buradan payitahta fersahlk bir mesafe vard ve mparatorun zel msaadesi olmadan hi kimse Viyana'ya giremiyordu. Szl ve yazl mzkereler Trk murahhaslan ve kont Caraffa arasnda drt ay srd; zira Trk elileri Sultan'n ve Vezir-i zam'n mektuplarn mparatorunkinden baka ellere vermeyi srarla reddediyorlard. Gizli terifat senedini imzaladklarnda, bu suretle kendilerini kere diz kmek ve mparatorun mantosunu pmek mecburiyeti iine soktuklarn biliyorlard. Pottendorf dan hareket ettiler ve ertesi gn Viyana'ya girdiler (8 ubat 1689). Maurocordato, Hristiyan olmas dolaysiyle, mparatorun karsna kalpan eline alarak ba ak kmak zorunda kald. Zlfikar Efendi, mparatorun huzuruna be Trkten oluan maiyyetiyle alnd; Maurocordato'nun ise drt rumun oluturduu bir maiyyeti vard. Bunlarn arasnda damad Chrisoscolo, An-tonio Kremaki'nin yeeni, kbi Constantin Giovanichi ve Venedikli tercman Thomas Tarsia bulunuyordu. mparatorun tercman Lachewitz Trk elisinin syledii nutku Almancaya evirdi ve Trkeye evirmekle grevli olduu cevap mparator adna, Babakan ve Yardmcsnn yokluunda devlet birinci danman tarafndan verildi. Lachewitz, bu vesileyle Mamucca della Torre'ye ve saray tercman Meninski'yi tercih edilmiti. Bu tercihin zel bir tevecchle olduu kadar siyas bir sebeble de alkas olabilirdi. nk Mamucca'nm kars ve ocuklar o srada stanbul'da bulunuyorlard. Meninski ise Venedikli tercman Tarsia'nn damad idi. Viyana'da Konferans Trk elilik heyetiyle ilk oturum, ay geciktirilmi, buna da Polonya ve Venedik Cumhuriyetinin Viyana'daki elilerine gerekli talimat

Sayfa

173

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

gndermekteki ar davranlar ve tereddtleri sebeb olmutu, zira, mttefiklerin imzalam olduklar anlamann bir maddesi, ittifakn yelerinden birinin ayrca grmelerde bulunamayacan veya bir anlama yapamayacam bildiriyordu. Bununla beraber, terifat meselelerinin grld mzkereler sadece basit bir vesileden ibaretti. Uzun mzkerelerden sonra terifat aadaki ekilde dzenlenmiti: Eliler, girite, toplant salonunun ortasnda ve nihayet tahtn nnde olmak zere kere eileceklerdi; sonra mparatorun mantosunu pecekler, itimd mektublarm tahtn yanna yerletirilen bir masann zerine brakacaklar, yzlerini mparatora dnk tutarak geri ekilecekler ve karken kere eileceklerdi. Eliler heyetinin yry ve ksa nutuklarnda dikkat edilecek hususlar da karara balanmt. Bunlarn peinden baka glkler ortaya kt: Gnderilen iki murahhas eli mi, yoksa malahatgzr m saylacaklard; zira, itimd mektuplarnda ancak mzakereci olduklar belirtilmi ve tam yetkili olduklarna dir herhangi bir kayd konulmamt. Bunlara eli muamelesi yaplmasna karar verildi. Kabulden iki gn sonra (10 ubat), Osmanl elilik heyeti ilk konferansta hazr bulundu. Kutsal Ittifak'n tam yetkili alt temsilcisi boyu eninden uzun ve krmz kadife rtl bir masann etrafnda u dzende oturmulard: Avusturya mparatorluu tam yetkili temsilcileri kont Kinsky, kont Statman, kont Starhamberg ve kont Caraffa, Venedik ve Polonya elileri Cornaro ve Raczynski Masann ba tarafnda iki Avusturya sekreteri Weber ve Werdenberg ve onlarn karsnda iki Venedik sekreteri. Trk elileri masann biraz uzanda kadife kapl taburelere oturmulard ve oyla karara katlamyorlar, oylarn yalnz istir oy kullanabiliyorlard. Sekreterler arkalarnda ayakta duruyorlard. mparatorun birinci tercman Lachewitz Sleyman Efendi'nin yannda yer almt. Polonya elisi, hkmetinden Trkler tarafndan yaplan teklifleri dinlemek, fakat hibir hususta karar vermemek yolunda talimat almt. Bu sebeble, hkmetinin gnderecei tam yetkili murahhaslar beklerken, konferansa ancak dinleyici olarak katlabiliyordu. Konferansta genellikler zerinde duruluyordu ve hangi eliliin celsenin aln yapacann tyini meselesi de uzun uzun tartld. Sonunda bu meselenin ertelenmesine karar verildi. Zlfikar Efendi ve Maurocordato, celsenin a teebbsnn mttefiklere ait olduunu iddia ediyorlard, onlara bu yolda kesin bir kaide konulamayaca cevab verildi. Trk elilerinin beraberlerinde biri Sultan'n, dieri. Vezir-i zam'n olmak zere iki mektup vard. Bunlardan birincisinde

Sayfa

174

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Zlfikar Tarihi, f. 27. Bu mellife inanmak gerekirse, Bab- Ali, olaanst vergilerden, birka ay inde, on sekiz bin kese nakit topluyor ve yirmi bin alt yz Sipahi le seksen bin Yenieriyi harekete hazr hale getiriyordu.
378

Sayfa

175

onlara hasm tarafn tekliflerini dinlemeleri bildiriliyordu; fakat mektuplardan ne biri, ne teki elilere grmeleri neticeye balamak yetkisi vermekteydi. Tekliflerin madde madde deil, ayn zamanda ileri srlmesinin uygun olaca grnde birleildi. Osmanllar, bu kaidenin gelecek celsede dnlecei vaadinde bulundular. Ayrlrlarken, Zlfikar Efendi, sakaln iaret ederek bunun devlet hizmetinde uzadm syledi. Avusturya murahhas kont Kinsky, kendisine bu kadar uzun bir sakal gsterebilecei cevabn verdi. 12 ubat tarihli celsede Trkler, birok memleket ve kalenin, gelecek barn temint olarak, geri verilmesini istemekle tekliflerini aklamaya baladlar. Avusturya murahhaslar toprak ve kale geri vermek bir yana, kendilerinin tarziye ve tazminat isteme durumunda olduklar cevabn verdiler. Zlfikar Efendi: mparator, dier fetihlerini muhafaza edebilir, yeter ki Transilvanya'y geri versin, diyordu. Peinden, Polonya elisinin ancak tekliflerini dinlemek yetkisi bulunduundan ikyet ederek, zel bir anlama yapmann uygun olaoanda srar etti. mparatorun, Polonya'nn menfaatlerini kendisiriinkilerden ayramayaca cevab verildi. gn sonra baka bir oturumda, Trk elileri drt maddeye ayrlm yazl bir teklif getirdiler; teklif mparatorla alkalyd ve hedef olarak, Tran-silvanya'daki fetihlerin bir blmnn geri verilmesi ele alnmt ve bu arada, bar yaplncaya kadar genel bir mtreke talebinde bulunuluyordu. Bb- li elileri, Polonya ile alkal bir a yapmadan .nce, Polonya elisinin tam yetkili olmas gerektii zerinde srarla durdular. Zlfikar Efendi, konumayan Polonya elisinin dinleyebilmesine ayorum, dedi. nk, genellikle, dilsizler sardr. Yetkilerin gnderilmesi Fransz tesiriyle ve kraln ilk nce bu konuda Rus an ile anlamak arzusu yznden gecikmiti. Venedik elisine gelince, Avusturya elilerinin sylediklerine gre, kendisine gerekli yetkileri almakta gecikmeyecekti. Bu toplantlarn fasalannda Zlfikar Efendi ve Maurcordato, kendilerine Bb- li'nin g durumda olduunu syleyen Hollanda elisi Hope'nin tavsiyelerine bavurmaktan geri kalmamlard. Ona farfara le, gemideki zaferleri sayp dkerek ve Bb- li'nin hla sahib bulunduu sonsuz imknlardan sz ederek cevap verdiler 378. Bununla beraber, kar tarafn iyi niyetli olduunu yazl bir ekilde kabul etmeye mecbur oldular

Byk Osmanl Tarihi

379

Cilt 12

Joseph von Hammer

. Drdnc toplantda, Osmanl yetkili elileri Polonya'ya kar bir teklifte bulunmamakta srar gsterdiler. Ayrca, stanbul'a bir ulak gndermeyi arzu ettiklerini bildirdiler. Bu arzunun yerine getirilmesine nce kar kld. Fakat Polonya'ya kar yaklama abasnda bulunulaca vaade dili ne e, arzularnn derhal yerine getirilmesi imkn tannd. Ertesi gn (18 ubat), Zlfikar Efendi, mzkerelerin Polonya elisinin yetki vesikalarnn gelmesine kadar ertelenmesi teklifinde bulundu; fakat Polonya'ya kar sessizliini bozmamakta srar ettii takdirde her eyin bitecei ve kendisinin Pottendorfa dnmek zorunda kalaca im edildi. Bu tehdid zerine iki Trk elisi, hemen ayn akam Polonya ile alkal tekliflerini gnderdiler. Nihayet altnc toplantda her elcinin tam yetki vesikalar okundu. Yedinci toplant 380 kont Starhemberg'in evinde yalnz Avusturya tam yetkili elilerinin hazr bulunmalariyle yapld (2 Mart 1689). Avusturya elileri, si Toekoeli kendilerine teslim edilmedii srece Trk elilerinin tekliflerine cevap veremeyeceklerini bildirdiler; sava o kkrtmt ve bar onun teslim edilmesiyle salam bir temele oturtulmu olacakt. Zlfikar Efendi, Toekoeli'yi Bb-i li'nin dman olarak grd, bu adamn imdiki sava felketlerinin sebebi olduu, nihayet Sultan'n kpeinden baka bir ey saylamayaca, lm veya yaam olmasnn Pdih gznde bir nemi bulunmad, ama kendisinin onca uzak yerden Toekoeli'yi ldrmek iin gelmedii cevabn verdi. Trk elileri, Toekoei'nin teslimi konusunda vaadde bulunamayacaklarn bildirdiler ve bu arada barn esaslar zerinde anlamaya varlmas talebinde bulundular. zel bir grmede Hollanda elisi Trk elilerine Toekoeli iin kendileri kpek dediklerine gre, artk onun Avusturyallara tesliminde hibir engel bulunmamas gerektiini syledi. Verdikleri cevap u oldu: Gerekten, Toekoeli, Sultan'n emirlerine gre yatp kalkan, havlayan veya susan bir kpektir; ama o Osmanllarn Pdiah'nn kpeidir ve Sultan'n ilk iaretinde korkun bir arslana dnebilir. Trk elileri Hope'ye yazdklar bir mektupta, barn sonulandrlmasna srekli geciktirmeler musallat edildiinden yakndlar.
Dikkate deer bir husus u ki, Bab- li bu dnemden tibaren Avrupa'nn diplomasi ekillerine byk lde uyum gsteriyordu. Zlfikar Efendi, talihinde, iyi niyet (bons offices) tavassutlarm (media-tion) belirtmektedir. Fakat bunun esasda ayn ey olduunu ekliyor. Osmanl eli heyetinin yazl beyannamesi ve Hollanda'nn stanbul'daki elisine gnderdii talimatn tercmesi, mzakerelere mdahale mahiyetinde olarak 20 Eyll 1688 tarihini tamaktadr. 380 Avusturya murahhaslarnn yetki vesikalarnn tercmesi Sulunmaktedr. Bu kitap Kinsky ve Startma^Bohemya urya ansliyeleri unvan e. kont Starhamberg bavekil ve Ca-?^Siar olarak yer almaktadrlar. Zlfikar Efenden nvam avu-bas olarak gemektedir. Bab- AU man Maurcordato Scarlatzada olarak kaydedilmitir.
379

Sayfa

176

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

19 Martta yeniden toplanld. Avusturya elileri, Osmanl elilerinin tekliflerine on kar teklif ve drt notla itirazda bulundular. Avusturya, Macaristan' bu kralla ait btn vilayetleriyle, snr ehirlerinin tahkim edilmesinde snrsz serbestlikle, ticaret hrriyetiyle istiyordu. Esirlerin mbadelesi, Kutsal Mezar'n kendi muhafazasnda olmas Venedik Cumhuriyeti iin bir tazminat denmesi ve Krm Tatarlarnn Eflak'da aldklar btn topraklarn geri verilmesi talebinde bulunuyordu. Btn bu artlar otuz gn iinde kabul ve alt ay zarfnda tatbik edilmeliydi; mparator baka mzkereleri amak imknm elinde tutuyordu. Toekoeli kendisine teslim edilmeliydi. 16 Mart tarihli toplant Trk elilik heyetinden gelen bir notla ald. Elilik heyeti bu notta, Pottendorf da drt ay boyunca Pottendorf bir eit mahpus mumelesiyle drt ay tutulduklarndan, itimatnamelerini ve yetki vesikalarn sunduklarndan bu yana bir ay zaman kaybetmi olduklarndan yakmyordu. Bir n mtareke istemekte srar gsteriyor ve zten birka arazi veya ehir geri vermeye de raz oluyordu. Bylece, bu esaslar zerinde bir bar anlamasna varlamayaca protesto edilerek toplant sona erdi. Trk elileri, Hope'ye de Avusturya murahhaslarnn Eflak ve Kran zerine ileri srm olduklar iddialardan yakndlar. Ca-raffa Trklerin Transilvanya'y iade etmeye ve bar stanbul'da imzalamaya elverili olup olmadklarn aratrmakla grevlendirildi. Arad, Temesvar, Jenoe ve Gyula kalelerinin teslimi zerinde uzun mnakaalar yapld. Avusturya elileri, bu kalelerin hibir Osmanl yardm mit edemeyeceklerini ve kendiliklerinden decekleri grn ileri sryorlard. Bunlara gre, Avusturya mparatorluk ordusu Morava'y amt ve Tuna, Drava, Sava nehirleri arasndakiler de dhil olmak zere btn memleketler Bb- Ali'nin elinden alnmt; Ragusa Dalmaya'nn bir parasn oluturuyordu ve Bosna Hersek, Venediklin, dier fetihlerine ekleyebilecei eyletlerdi. Osmanl yetkili elilerinin btn kar koymalarna ramen, Avusturya bakanlar kurulu mparatora verdii raporunda hibir tviz verilmemesi ricasnda bulundu; kurul zaten noktas noktasna bu gr uygulamaktayd. Mart sonuna doru Venedik elisi Sultan'n elilerine lkesinin dokuz maddede toplanan tekliflerini ulatrd. Venedik, fetihlerinin tannmasndan ayr olarak Negrepont, Napoli di Malvasia, Atina, Lepanto, Preveze, Arta'nn; Damaya'da Obrovaz ve Bojana nehirleri arasndaki arazi dahil olmak zere Bosna ve Hersek dalarna kadar haydutlar yuvas olan Antivari ve Dulcingo'nun boaltlmalarm; Zanta vergisinin, kaldrlmasn, Kara

Sayfa

177

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Mustafa Paa'nn harpten nce eli Donado'dan cebren alm olduu parann geri verilmesini istiyordu. Ayrca, hudutlarn tahkim etmek hakk ile daha sonra iki milletin ortaklaa menfaatleriyle alakal hususlar, ticaret ve korsanlk zerine mzkerelerde bulunmak taleb ediliyordu. Osmanl elileri, Venedik Cumhuriyetinin mbalaal talebleri zerinde Hope'ye ikyetlerini bildirdiler. u husus bilinmelidir ki, diyorlard, mparatora kar herhangi bir kstlama uygun grle-meyecekse de Venedik lehinde, hakl olarak, n artl hareket edemeyeceklerdi. Bununla beraber, Hope'nin tavsiyelerinden sonra, nc celsede verdikleri nota benzeyen ve baz kstlamalar art koan bir notla Venedik Cumhuriyetinin tekliflerine karlk verdiler. Polonya kral tarafndan elileri Racznyski ve Los'a gnderilen tam yetki vesikalar Trk elilerine de tebli edildi. Fakat, Trk elileri sk bir muhafaza altnda tutulduklarndan ve kendileriyle yalnz Hollanda elisi Hope grebildiinden, yeniden ona bavurdular ve onun tavsiyesine uygun olarak, ilk tekliflerine verilen cevab renmek arzusunu belirttikleri bir bildiri verdiler. Polonya, Kazaklarn ve Tatarlarn sebeb olduklar zararlara karlk tazminat talebinde bulunuyor; Krmn, Nogay, Don, Akkerman ve Bucak Tatarlarnn derhal Asyaya ekilmelerim; Zurawna anlamasnda kabul edildii gibi kutsal mahallerin geri verilmesini, Hristiyanlar iin yeni kiliseler ins ve eskilerin tamir edilmeleri, anlarn almas, her trl vergiden muaf tutularak Kuds'e gidilmesi, hrriyetini; btn esirlerin serbest braklmasn, Kamenie ve Padolie*-nin ve Ukrayna'nn geri verilmelerini istiyordu. Osmanl elileri bu taleblere verdikleri cevapta ilk teklifleri zerinde duruyorlar, bunlarn deimez olduklarm ileri sryorlard. Bununla beraber, 13 ve 14 Nisanda mttefik tam yetkili elileriyle yeni toplantlar yaptlar. Birinci toplantda Venedik elisi okuduu bir bildiride, tekliflerine kabul edilmesi imknsz karlklar aldndan yaknd ve iznini isteyerek szlerini bitirdi. kinci toplantda Avusturya elileri Wardein, Jenor, Temesvar ve Gyula kalelerinin geri verilmesi zerinde yine durdular: Bunlar, diyorlard, Avusturya mparatorluu lkelerine yrmek imknn Trklere veren anahtarlardr. Trk yetkili elisi Zlfikar Efendi bu sz eiiilen lkelerin hangileri olduunu sorduunda kendisine bu lkelerin Eflak, Transilvanya ve Macaristan olduklar cevab verildi. Trk elisi: Niin stanbul'u da istemiyorsunuz? diyerek sesini ykseltti ve devam etti: Biz Transilvanya'y kendimiz iin deil, orada eski bamszln yeniden vcud bulmasn

Sayfa

178

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Sayfa

grmek iin istiyoruz; istediiniz bu drt kaleyi size veremeyiz, zira bu akla uygun deildir. Bunun zerine, Avusturya mparatorunun elileri Trk elilerini Polonya ve Venedik meselelerini onlarla ayrca mzkereye davet ettiler. On ikinci toplantda Polonya elisi Rakzynski ile grld; Los ve daha nce Krm Hanna eli olarak gnderilmi bulunan asil Polonyal Mischelsky de hazr bulundular. gn sonra Trkler, Venedik yetkili elileriyle mzkereye oturdular. Osmanllarn Kamenie, Padolya ve Ukrayna'y ayr bir anlama ile iade etmek teklifi Polonya yetkili elilerince pek tutulmad gibi Venedik elisi Cor-naro'nun Malvasie'den ayrlmay da iine alan teklifi de Trkler tarafndan benimsenmedi. Candiye'nin Venedik Cumhuriyetine braklmas gr de ayn tepkiyi grd. Nihayet, 15 Haziranda yaplan bii* toplantda btn mttefik elileri tarafndan imzalanm olan bir bildirinin okunmas yer ald. Bu bildiride, Trk yetkili elileri mzkerelerin kesilmesinden sulu tutuldu; bunun zerine Osmanl elilerine stanbul'a bir ulak gndermeleri msaadesi verildi, Bb- li'nin cevabn beklerken gidip Momorn'da kalabileceklerdi. Kont Kinsky ve kont Startman nez-dinde kendilerinin stanbul'a kesin olarak gnderilmeleri teebbs bir netice vermeyince, Zlfikar Efendi, cebeci .subaylarndan Mustafa Aa'y seyahatleri ve mzkereler zerine yazd bir raporla stanbul'a gnderdi. Bu, Osmanl elilerinin hareketinden, yni on aydan beri, Bab- li'ye gnderilmesine msaade ettikleri ilk haberci idi. Viyana'da mzkereler devam ettii srada, Sultan, Edirne saray nnde otan kurdurmutu. Zira, Pdihn bizzat sefere kaca yolunda fetva karlmt. Tuna ordusu kumandanl, Kzlar aasnn tesiri sayesinde Sofya Valisi Arab Receb Paa'ya verilmiti. anakkale Valiliine vefat eden Suyolcu Ali Paa'nn yerine Kprl-zde Mustafa Paa atand. Valide Sultan ve ehzadeler, Edirne'de, eski Gelibolu Valisi olan Kaymakam Paa'nn himayesinde kalacaklard. 6 Haziran 1689'da (17 aban 1100) Edirne'den Sofya'ya hareket eden Sultan, yirmi gn sonra oraya vard. Hseyin Paa ile Toekoeli'nin Tuna zerinde bulunan hisarlar almalarna kadar Sultan'n bu ehirde kalmas kararlatrld. Acemi erlere kumanda eden Seyid Ahmed Paa, ahlk bakmndan ho karlanmayacak hareketlerinden tr idam edildi; tarihi Rid'in demir ayakl ve Allah' tanmayan kimseler dedii Gedk Ahmed'in birliklerinden otuz sinin ba vuruldu ve Sultan'n otann nne, toz-toprak iine brakld.

179

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Warden Ve Nssa'nn Dmesi Bu arada Receb Paa Gregorofa tarafndan geerek Belgrad'n alt fersah berisine kadar ilerlemiti. lk arpmada yz dman hafif svarisini ldrd; fakat stn kuvvetler tarafndan hcuma uraynca, arkasnda harabe hlinde kasabalar brakarak Vidin ve Morava arasndaki Alacahisr'a ekildi. Bosna'da drt Paayla, Cac-ka ve Posega arasnda ordugah kurduktan sonra Kargocza ve Wal-pova'da sipere giren Macar ve haydutlardan oluan be, alt bin mevcutlu bir ordu birlii zerine yrdler. Trkler siperleri ykarak dman Belgrad'a, Syrmie'ye kadar takibettiler, Kopanik ve1 Sabacz yaknndaki kasabalar yamaladlar Casrebina veya Bare-nica'da toplanan birlikleri erlerini ldrerek dattlar (29 Haziran). Hrvatistan'da kont Draskowiz elli bin kiilik bir Trk ordu birliini ortadan kaldrd; btn ordugh, onbir bayrak ve byk sayda sancak bu zaferin ganimeti oldu. Bosna Paalar, Topal Hseyin, Mehmed Kemanke Paa ve Su mapa Mehmed Paa, oh dokuz gn sren bir muhasaradan sonra Zwornik'i aldlar. Orsova ablukas, Osmanl Tuna filotillasnn Avusturya kuvvetlerine galib geldii bir savatan sonra kaldrld; Fethislam galiplerin eline dt; bin kulak ve yzden fazla kesilmi burun Serdra gnderildi. Bu srada Avusturya kuvvetleri, dmann Semendira'da olduunu sanarak Alacahisr*dan Morava'ya gemek zere ayrlan Receb Pa'nn "ma-lubiyetiyle silahlarn ykselttiler. Receb Paa kuvvetleriyle Bto-cina'da karlald. Btn ordughn, iki yz top, byk sayda, obs ve havan topu ile, bir tu, bin deve, yiyecek ve sava levazm ykl yzlerce katn brakarak Morava'nn arkasna snmaya zorland. Bu felket zerine Bb- li, ordusunu avubalar, Sipahi aalar, silahdarlar ve kullanabilecei btn birliklerle bytmeye karar verdi. Sofya'dan hareket ettiler ve Dragoman geidine kadar ilerlediler. Bu srada margrav de Bade Nissa nehri zerine gelmiti. Yenieriler khyas, Receb Paa, Vezir-i zam'm khyas elebi Mehmed Nissa kys zerinde istabur kurmular, sipere girmilerdi; fakat ilerini tamamlamadan Avusturya ordusu Trklere arkadan saldrd. Trkler yklerini ve toplarn brakarak Dragoman geidine kadar ekildiler. Trkler tarafndan terkedilen Nissa galiblerin eline geti. Bu haber zerine byk bir zntye kaplan Vezir-i zam bir harb meclisi toplad. Bu meclise eyhlislm, Kadasker-ler, emirlerin reisi, Nianc vezir, Yenieri ve Sipahi Paalar, si-lahdarlar, topular ve harp sanayii Paalar katld. Vezir-i zam

Sayfa

180

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

elde kalan topraklan adm adm savunmak zere ileriye doru giderken, Sultan'm Filibe zerine ekilmesi kararlatrld. Yenieri aas Mahmud Aa, ulemya hitab ederek yle dedi: Muhterem ilim adamlar, bizimle birlikte sefere kmanz yerinde olur. Fakat Anadolu Kadaskeri ona cevap verdi: Aa, insanlar drt snfa ayrlmlardr; iftidirler, tccar, asker veya kanun adamdrlar. Birinciler tarlalar ekerler, ikinciler kendilerini ticaret ve sanayie verirler, nclerin grevleri savamaktr; drdnclere gelince, onlar kanunlarn uygulanmasn gzetirler. Vezir-i zam, ona pekl, diye cevap verdi; efendimiz, Sultanmz sizlerle birlikte Filibe'ye gidecektir. Bize gelince, tamamiyle Allah'a snarak dmann zerine yryeceiz. Bununla beraber bu grme, Vezir-i zam'n zihnine baz rahatsz edici dnceleri de musallat etti, zira, makamn kaybetmekten korkuyordu, ya vezirlerden biri ulama ile mutabk kalarak Sultan'n yannda Kaymakam unvann alrsa diye dnyordu. Israr ederek Kaymakamla kendi khyas elebi Meh-med'i getirmeyi baard. Sultan'n btn mminlerin birleme iareti olan Peygamberin kutsal sancan Vezir-i zam'a teslim ettii gn (15 Ekim 1689 - 1 Muharrem 1101), Kaymakamn atanmas ii de gerekleti. Sipahi ve Silahdarlar arasndan seilen ve Rumeli birlikleriyle takviye edilen Surnapa Paa kumandasndaki kuvvet Dragoman geidini savunmakla grevlendirildi ve Kaymakamlk makamn elebi Mehmed'e devreden Ali Paa'ya Filibe'yi savunmas emri verildi. mparatorluk Ordusu skpde Florentin, Fethislam ve Vidin savasz dman eline dmlerdi; Nissa nnde Kulkhyas ile kavga ederek bu yeni felketlere sebeb olmakla sulanan Receb Paa'nm ba vuruldu ve hasm, kendisini ayn kibetin bekledii Limnos'a srld. Nissa'nn dmesinden sonra Avusturya ordusu ehrkci geidinden veya Piro geidinden aarak Dragoman'a kadar ilerlemiti. Orada mer ve Kemanke Ahmed Paalar tarafndan durduruldu. Byk kayplara uratlarak yz geri evrildi. Dier taraftan, Srbistan'a giren Piccolo-mini orada halktan yardma kuvvetler buldu. Onlar tarafndan destek grm ve skb'e kadar ilerlemiti. Srbistanllarn ayaklanmasnda baa gemi olan ve kendisine Avusturya mparatoru tarafndan Comanove (Komanova) prensliinin almetleri gnderilmi olan Karpos, Kaanik, Komanova ve Egridere'de savunma tesisleri yaptrmt. Dmann ilerlemesini durdurmak iin Mora Valisi Halil Paa kendi birlikleri

Sayfa

181

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ve bir Arnavut birliiyle skb zerine yrmek emri ald. Sultan, Avusturya'ya kar alan seferde birok kayplardan tr znt duyduysa da, bu yl Rusya'ya, Polonya ve Venedik'e kar salanan stnlkler, bir dereceye kadar telfi ve teselli yerine geti. Galitzin Perekop'da kazanlan baz stnlklerden sonra, Osmanllar tarafndan tam bir malubiyete uratld; Kameni-e'yi muhasara etmekle grevli Polonya Bakumandan Babada Valisi Mustafa Aa'nn kuvvetleri karsnda alelacele ekilmek zorunda kald. Morosini, Mora'da, Malvoisie muhasarasn basit bir ablukaya evirmeye mecbur edildi. Kprl Mustafa Paaton Vezir- zaml Sultan'n bu ylki malubiyetten ve mecbur ric'atleri Edirne'de olaanst bir divan toplanmas neticesini getirdi. Bu divanda Ve-zir- zam'n ve adam olan elebi Mehmed'in azledilmesi zerinde gr birliine varld. Divan yeleri Vezir-i zam olarak Kan-diye galibinin kardei Kprl-zde Mustafa Paa, Kaymakamlk iin de Ali Paa'y uygun grdler. Ali Paa eski hazinedar ve Gelibolu Valisi idi. Makamndan indirilen Mustafa Paa, nl Vezir-i zam Sinan Paa'nn srgn yeri olan Malkara'ya gnderildi. Elli iki yanda olan Kprl-zde Mustafa Paa, slmiyetin kanunlarna sk skya bal olmakla hakl bir hret kazanmt; Hristi-yanlann, sefahat ve arabn aikr, koyu bir dmanyd. nl bir sava olmaktan daha ok byk dareci idi 381. Sultan'a tazim vazifesini yerine getirir getirmez, mparatorluun btn ileri gelenlerini toplantya ard; onlara Mslmanlarn g vecibelerini hatrlatarak, Allah'n verecei cezalardan, ayaklanmalardan Osmanl mparatorluunu tehdid eden tehlikeleri anlatt, nmzdeki seferde, diye ekledi, dman stanbul srlar nnde ordugah kurmu greceiz 382 dedi. Onlara Peygamberin emirlerine harfi harfine uymalar emrini verdi ve selefi Vezir-i ftzam'm getirdii btn yenilikleri kaldrd; ayrca, itirazlarla karlanmalarna ramen yrrle konulan btn vergileri hkmsz sayd. Bununla beraber, hazinenin kasalarn doldurmak iin, kendisinden nceki Vezir-i zam dneminde halkn zararna servet toplam olanlara vergiler getirdi; ba kesilmi olan sabk Sadret Kaymakamnn mallarnn
381 382

Sayfa

182

Relation di Costantinopoli. 145) Relation di Costantinopoli. 145)

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

msaderesi hazineye iki yz kese kazandrd. Adamlarndan ve dolap evirmekte kulland kiilerden ou idam edildi ve mallarna el konuldu. Yeni askere alnanlarn cesaretlerini canlandrmak mak-sadiyle, Kprlzde, Yenieriler Khyas Einli Mehmed Aa'ya btn emekli ve emekli maa alan eski askerleri gzden geirerek onlar orduda hizmete armas emrini verdi. Devletin ileri gelen grevlileri ve nzik yerlerdeki valileri arasnda deiiklikler yapld 383. Hanin skb Seferi, Yerini Saadet Giray'a Brakyor ranl Ebubekir, Kaymakam'n Reis Efendi grevlerinde Hseyin Paazde Mehmed Bey'in yerini ald. Badad, Diyarbakr, Erzurum ve Trablus valileri, Yenieri ve Kapdan Paa, makamlarn kendi aralarnda deitirdiler. Kalayl Ahmed Paa deniz beleri tarafndan sulandrldndan yerine Negropont Valisi Msrh-zde brahim Paya'ya yerini brakt. Mezzomorto, bu nl denizci Tuna filotillas kumandanlna atand. Edirne'de toplanan Krm Han Selim Giray 384 ve Toekoeli'nin de katldklar bir toplantda her eyden nce dmann kararghn kurduu, Arnavut ve onlarn din adamlarndan yardm grd skp zerine gitmenin mstacel bir hl ald kararna varld ve peinden Kamanova'nn nnde Egridere palangasnda ve Kaanik'de kuvvetli bir durumda bulunan ve Avusturya mparatoru tarafndan gnderilen bir bert ile kralln iln eden Karpos'un icbna baklacakt. Bu seferde ilk defa olarak Krm atllar mzrakl olarak grnyorlard ; yakalanan Karpos'u skb kprs zerinde kaza oturttular. skp doumlu olan Mora Serdr Hoca Halil Paa Krm Hannn birliklerini ve kendininkileri biraraya getirdi. Sultan'-n emriyle Hoca Halil Paa Kutsal sanca onu Edirne'ye geri gtrecek olan Elmas Mehmed Paa'ya teslim etti. Krm Ham Selim Giray Kaanik garnizonundan kaleyi teslim almak zereyken Koso-va ovalarna birleik bir Hristiyan kuvvetin gelmesiyle mzkereleri yarda kesti ve kalenin nnde Halil Paa'y brakarak dmanla karlamak zere ilerledi. Dman malp ederek otuz topunu, iki havan topunu ve btn tehizatn ele geirdi. Alman ve Macar-lardan oluan ve hepsinin gs zerinde gayelerini gstermek mak-sadiyle bir ha
383 384

Rid. I, t. 158. Rapport de Constantinople Azmet Giray demektedir.

Sayfa

183

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

bulunan yedi sekiz bin asker Perzerin'de toplanmt; Kalagay, Dukagin, Hasanbe-zde Mehmed Paa bunlara kar yrmek emri aldlar. Hallar, Piritina'y igal altnda tuttfn kuvvetlerle birlikte Nissa ehri zerine ekildiler ve tetip'de iki Trk svari birliine kar stn savalar verdikten sonra Avusturya ordughna girdiler. Navober dt ve bin kadar muhafz kltan geirildi. Krm Han Edirne'ye dnd; Edirne'de onu Akp-nar ve Yonca pnarlar arasndaki otanda sekin bir trenle kabul etti; eref elbiseleri giydirerek huzurundan ayrlmasna izin verdi, Kara Mustafa Paa sarayn ikametine ayrd. Kalagay Krm'a gnderildi ve Hann tahttan feragat ettii, nu-reddin (Krm veziri) Azmet Giray'm lm haberini gtrd. Nissa zerine yry srasnda len Azmet Giray'n kaybndan derin bir znt duyan Krm Han Selim Giray iki defa kendisine ait olmu bir makamdan feragat ederek hac iin Mekke'ye gitti. Hac dnnde Silivri yaknndaki Kadky'e yerleti. Hanlk makam Selim'-in olu Kalagay, yni veliahd Devlet Giray'a deil, Kerim Giray'n olu, evvelce Viyana muhasaras srasnda Osmanl ordusuna hizmetlerinden tr kk kardei Hac Giray kendisine tercih edilen Saadet Giray'a verildi. Bylece, Saadet Giray Yanbolu yaknndaki Aalar kynden Edirne'ye getirtildi ve orada trenle Krm Han iln edildi (Mart 1691 - Cemzilhir 1102). Devlet Giray Kalagay makamnda kald, nureddin olarak olu Feth Giray' iln etti. Fransz Elisinin stanbul'a Ve Osmanl Elisinin Viyanatta Var Daha nce seferin tehiztlariyle ok yakndan megul olan Kprlzde Mustafa Paa, yeni Fransz elisi, Girardiri'in halefi ve Chteauneuf markisi Castagnere'in geliiyle almalarn hzlandrd. Ald talimat uyarnca Bb- li'yi Avusturya ile savaa tevik edecek ve Polonya ile bar mzkereleri ama yolunda ikna edici olacakt. Ayrca prens Orange'n Bb- Ali tarafndan ngiltere kral olarak tannmasna Sultan'n kar kmasn salayacakt. Ayrica, Fransz elisi, son zamanlarda Yunan ruhan reisi tarafndan kutsal mezarn katoliklere iade edilmesi iini baaracakt 385. Yeni Fransz elisi, kendisine verilen talimatn ancak birinci ve sonuncu maddelerini gerekletirmekte baarl olabildi. Zira, Vezir-i zam, Kamenie tahkimatlar ayakta durduka Polonya ile savaa devam etmekte kararlyd.
385

Sayfa

184

21 Ocak 1890 tarihli Rapport.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Prens Ogrange gelince, ngiltere kral iln ettiine gre tanyaca, zira sk sk Sultanlar tahttan indiren Osmanllara baka milletlerin hkmdar deitirmelerine itirazn uygun dmeyecei cevabn verdi 386, Olaanst yetkilerle donatlm Trk elileri Zlfikar Efendi ve Maurocordato'nun Vezir-i zam Mustafa Paa'ya (Kprl'den nceki) Viyana'dan gnderdikleri ulak (postac), yeni talimatla bu payitahta dnm bulunuyordu. Elilere verilen talimata gre, yeni esaslar zerinde mzkerelere balayacaklard. Alt ay sonra Komorn'da imparatorluk sekreteri Werdenberg*e tekrarladklar artlan Kardinal Collpniz'e bildirdiler. Acele dn izni istemeleri, zaten yrtlmekte olan zerlerindeki nezket ve kollamann daha da sertletirilmesi neticesini getirdi. Zira, Kprl-zde Mustafa Paa'nn selefi tarafndan giriilen bar grmelerini mnasebetsizlik saydktan sonra harb hazrlklarna giritiini ve idarede dzeni salamak maksadiyle tesirli tedbirler aldn renmilerdi. Herbiri yz kiiden oluan on drt kou Yenieri, herbiri altm kiiden oluan altm kou silah, M yz yirmi iki topu ve yz krk humbarac orduya gnderildi. Eylet valileri Hristiyanlara iyi muamelede bulunmak ve kendilerine ait olandan gayri hibir vergi talebinde bulunmamak hususunda kesin emir aldlar 387. Bu vergiye tbi rey snfa ayrld: Birinci snftan olanlar, gelecekte ahs bana drt duka; ikinci snftakiler iki duka; sonuncu snftakiler ise bir duka. Bu vergi messesesine bir asr sonra baka ekiller altnda ortaya kacak olan Nizm- Cedid deniliyordu; bununla beraber, Kprl-zde Mustafa Paa'nn ezilen rey iin kard kanunlara bu adn verilmesi dikkate deer. Vezir-i zam-lk makamna ilk otoritesini ve kaybolan tesirlilii kazandrmak iin, Kprl-zde Mustafa Paa nce kubbe vezirlerinin tesirlerini azaltmay ve onlar yava yava divan'dan uzaklatrmay dnd. Bunu gerekletirmek iin vezirlere kr getirici makamlar salayacakt. Mainallar Beyi Olarak Bir Esirin Atanmas Dini btn Mslman olan Kprl, Hristiyanlan inleten istibdadn imparatorluun dn hzlandracan anlayacak kadar politika
Flassan, IV, s. 122. Clernome'a gre Fransz elcisi Chateauneuf 27 Eyllde istanbul'a, geldi ve 10 Kasmda Sofya'ya gitti, timad mektuplar 12 Haziran 1689 tarihini ve tercmeleri Yeni Osmanl Hkmeti II, s. 524'de bulunmaktadr. 387 Relation di Costantinopoli. Cod. 887, s. 18.
386

Sayfa

185

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

grne sahipti. Arnavutlar ve Morlaklar Venedik bayra altnda hizmete koyulmulard; Papa'nn yolunda olanlar ve Srplar Avusturya mparatorunun dvsma kaplanmlard. Mainahla-r itaat altna almak iin birok kale yaptran kardei Kprl Ah-med Paa'dan daha ok politikac ve Eflak ve Bogdan', Mora'y idare ettirmek iin prens nvniyle Hristiyan valileri grevlendiren gelmi gemi Vezir-i zamlann hepsinden daha tedbirli olan Kprl Mustafa Paa, yedi yln bir kadrgada krek ekerek geirmi olan Mainal Liberius Geratschari'yi Maina beyi tyin etti ve onu Venediklilere kar kard. Birok Grevlinin Saraydan Uzaklatrlmas Kprl-zde Mustafa Paa iktidarn kuvvetlendirmek iin nce Kzlar aas khyas ile Sultan'n hocasn saraydan uzaklatrd, sonra Kzlar aasnn kendisi de bunlara katld. Zira her d Sultan zerindeki tesirleriyle, kendisinin ald tedbirlere baar Jje kar kabilirlerdi. Mal Tedbirler Valide Sultan'n lmnden sonra, devlet mallarndan Khya Kadna bir gelir verilmesini emreden bir Hatt- erifle karlald. Vezir-i zam, tkenen bir hazine karsnda durumu son derece tehlikeli grdnden bu misli grlmemi yenilie (bid'at) itirazda bulundu, fakat bir netice elde edemediinden ml kaytlara on be kese tutarnda bir mebla kaydettirmek zorunda kald. Vezir-i zam hoca Arab Abdulvehab' Medine'ye gndererek uzaklatrmak istediinde, Kzlar aas tarafndan yanl bilgilerle kandrlan Sultan, bu emirnameyi imzalamay srarla reddetti. Kprl-zde'nin ayann altndaki toprak sallanmak zereydi ki, Kzlar aasn tesirsiz brakmay baard. Byk bir divan toplad ve mecliste btn oylar Kzlar aasnn yerine bir bakasnn atanmasnda birleti. Kzlar aas, bir gzden dmeyi nlemek iin bu durumu frsat sayarak emekliliini istedi 388. Bununla beraber Kzlar aas khyas Sar Mehmed Efendi'nin serveti msadere edildi. Kprl-zde, koruduu Lala Ahmed'i onun yerine atad; fakat evvelki efendisinin, II. Sultan Sleyman'n lm
Kzlar aasnn azlini n. Ahmed dneminde gsteren Cantemir yanlyor. Naklettii nutuklar da batan aa uydurmadr.
388

Sayfa

186

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

389

Kzlar aalar hal tercmeleri, Resmi Efendi, No. XXVIII.

Sayfa

187

onu ylesine bir znt iinde brakmt ki, ok gemeden hayattan ayrld 389 . Dnmeleri korkutucu olan iki eski Vezir-i zam'dan bri, Mustafa, Malkara'daki srgn yerinde lmt, ikincisi ismail Paa, srgne gnderildii Rodos'da fazla yaamayacakt. Rumeli Belerbeyi Zeynelabidin Paa'mn vrisleri babalarnn haksz yere idam cezasna arptrldndan ikyeti olduklarndan smail Paa ksas cezasna mahkm oldu ve ba vuruldu. eyhlislm Debba-zde ulem arasna yalan rivayetler yaydndan azledildi. Emirler reisi de sebebi bilinmeksizin ayn kibete urad. Giderek byyen hretinden endie duyulan eyh Osman Efendi Magosa'ya srld ve ksa bir sre sonra ld. Bir sreden beri, Mekke ve Medine fakirleri Msr vakflarnn yapt yllk buday datmnda, kendilerine verilen paym azaldn gryorlard. Sultandn eski srda olan Mekke eyhi durumu Bb- li'ye ikyet etti. Kprl, bu vakflarn idarecisi olan Yenieri ve azablann imdiye kadar eksik verdikleri buday iade etmeyeceklerini kestirdiinden, Kahire be-leri ve zenginlerine eksik verilen buday blmn tamamlamalarn emretti. Utan verici sular ilediine kanaat getirilen albay Tokmak (evvelce gnlller ba) idam edildi ve Adana kads Kar-mu Mehmed de iitilmemi hakszlklardan sulu olarak ayn kibete uratld. Az bir zaman sonra, azledilen Kzlar aas khyas San Mehmed, Edirne'de erefeli cami (Selimiye) nnde aslarak idam edildi. Srblara kar seferde, skb'de, kabiliyetsizliinin delilini vermi olan Serdr Mehmed Paa vezirler listesinden silindi ve be yz kese tutarnda bir mebla demeye mahkm edildi ve gnde be yz aspr tutarnda bir tahsisatla emekliye karld. Defterdar Yusuf, smail'in ahsnda ok alkan ve batan karlmas mmkn olmayan bir halef buldu. Mutbaklarm, mparatorluk ahrlarnn ve saraya bal dier messeselerin hesaplarn inceledikten sonra, Is-ma, ylda be yz keseden fazla tasarruf imkn buldu; fazla olarak ikinci derecedeki mstahdem kalabalnn aylklarm ksarak hazineyi yllk on bin kese masraftan kurtard. Satcnn gmre kilo bana gizlice on iki aspr ve alcnn ayakta yzde sekiz olarak dedikleri ttn vergisi elli be aspre karld. Ml durum tam bir knt manzaras gsterdiinden bu reformlarn alelacele gerekletirilmeleri kanlmazd. Bu kt durumu, tedavle konulan ok miktarda bakr paralar daha da

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

berbadlatryordu. Altn ve gm para son derece ndirdi. Vergilerin te biri altn, dier ikisi gm ve bakr olarak deneceine dair bir emirname yaynlanm olduu halde, hibir zaman bir netice elde edilemedi. stelik, Arnavutluk, btn imparatorluun yzeyine kt bir bakr para yaymt ve iki kii ticar bir muamelede bulunduklar zaman dima kt para m, yahut gm m verileceini soruyorlard. Olaan para dolamnda kuru yz yirmi aspre ykseltilmiti; erif dukasnn deeri iki yz yetmi, yaldzl duka ise drt yz kurutu. Sarayn fazla gm yemek takmlar para basmna verildi; bunlarn byk bir ksmn Avrupal elilerin getirdikleri hediyeler oluturuyordu. Btn bu tedbirlerin icdcs olan Vezir-i zam, ahsn rnek vermek maksadiyle, gm eyasn ve sofra takmlarn eritilip para baslmas iin verdi; kendisi artk kalayl bakr kullanmaya balad. Kprl-zde Mustafa Paa'mn plnlad sefere kmasndan nce yangnlar, kasrgalar ve depremlerle karlald. Cami ksm hri, kan bir yangn, btn Eyb semtini bir harabeye evirdi. On sekiz gn sonra korkun bir frtna, Hali'de ve stanbul limannda bulunan gemileri birbirlerinin zerine drd; bir saatten az bir zaman iinde be yz kiiden fazla insan kayboldu, ezildi veya ld (18 Mays 1690 - 27 aban 1101). Nihayet 15 Temmuzda iddetli bir deprem Ftih Cmiinin birok kubbesini devirdi, ehir srlarnn bir ksm ve Ftih'in stanbul'a girdii Topkap ykld. Bu olaylar genellikle alacak olan sefer iin uurlu iaretler saylmad ve Kanije'nin dmesi de bu inanc ksmen doruluyordu (11 Temmuz -. 4 evval). Austos aynn ilk gnlerinde, Vezir-i zam, Scherr Koei veya Pirot nlerine tularn dikti. ki gn sren ldrc bir savatan sonra, general Schenkendorf, Avusturya ordusunun ele geirdii son kale olan Dragoman' teslim etti. Veterani ve margrave de Bade, Vezir-i zam tarafndan muhasara edilen Nissa'nn imdadna gidemediler. Zira, Transilvanya'da bulunmalar tam bir zorunluluk hlini almt. Orada Toekoeli Toerz-bourg geidini gemi ve Zemet yaknnda general Hausler*i tam bir malubiyete uratm ve marki de Doria ile birlikte esir almt 390; on sekiz subay daha
Toekoeli'nin kars, Haeusler ve Doria'ya hrriyetleri iade edilinceye kadar Munkacs'da muhafaza edildi. Toe-koeli, ona, 1691 Nisannda Vidin ordughndan Haeusler ve Doria'nn serbest braklmalarna karlk kendisine hrriyetini vermesi iin Vezir-i zam'a mracaatta bulunmasn yazd. Karsndan kendisine yirmi drt bardak ve otuz alt tabaktan oluan tam bir yemek takm gndermesini istedi. Toekoeli, Haeusler ve Doria'nn ser^ best braklmalarna karlk, karsnn hrriyetinden ayr olarak, pein yirmi be bin duka altn, atlariyle birlikte bir araba verilmesi, Caspar Schandor, Petrozy ve Nemetchany'nin elerinin mallarndan yararlanabileceklerinin vaad edilmesi artn kotu; fakat ancak on bin duka altn elde edebildi ve karsna yeniden birlemelerine kadar bu paraya el srmemesini, kendisine iyi arap, ku
390

Sayfa

188

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

av alar satn almasn ve kubazlar temin etmesini yazd. 27 Ekim 1692 tarihli ve Toekoeli'nin mektubundan yaklak bir aydan fazla bir zaman sonra, Toekoeli'nin kars Gyula sahrasndan yazd mektupta, olunun kendisine verilecei midini ifde ile kznn ba-dan karlmasndan yaknyor ve alt yl sren dulluk hayatnn be yln bir manastrda geirmi olduunu belirtiyor.

Sayfa

189

bunlarla birlikte esir dmlerdi; dmandan ald yirmi bayrak bu zaferinin ganimeti olmutu. General Nouhfern ve general Balatschan ve general Telecki bu savata hayatlarn kaybetmilerdi. Telecki bu savada bir Alman svari birliine kumanda ediyordu ve dmann iine dmt. Eflak prensi Constantin Brankovan, evvelce emrinde hizmet ettii Te-lecki'nin ban bir mzran ucuna taktrarak adrnn nnde tehir ettirmitir. Bununla beraber, Telecki'den geri kalanlar, kocasna son tazimlerde bulunmasn salamak zere kars kontese gnderdi. Bu savada ehid den Serdr erke Ahmed Paa'nn yerine Fndk Mehmed Paa atand ve Toekoeli'ye kendisini Transil-vanya prensi iln eden bir bert gnderildi. Sultan ayrca, ona, Bran-kovan'a ve Krm Hanna muhteem hil'atler de yollad. Vezir-i zam tarafndan haftadan beri muhasara edilen Nissa teslim oldu ve kale muhafzlar tarafndan boaltld. Semendere, drt gn sren mitsiz bir savunmadan sonra Haleb Valisi Halil Paa tarafndan zaptedildi; Morava zerindeki Kubelitsct palangas Di-yarbekir Valisi Kemanke Ahmed Paa tarafndan alnd. Bu Paa, Krm Ham ve Katana Mustafa Paa, nc birlikleriyle beraber, Vezir-i zam'in Abaza tepesinde ordughn kurduu Belgrad zerine yneldiler. Ayn gn, ehir kuatld. Sivas ve Anadolu Belerbey-leri, Msr birlikleri, sagrac-ba ve gnll silahdrlar Tuna'nn kargsnda adrlarm kurmulard; Sava nehri tarafnda Cebeciler ve gnll Sipahilerle Haleb ve Rumeli Valileri savayorlard. Yenieriler Aas ve khyas ehir zerine At Pazar tarafndan bask yapyorlard. Muhasarann on ikinci gn Halil Paa bataryalar tarafndan bir bomba barut deposunun duvarn paralad ve ehrin bir ksmn havaya uurdu. ehir halk kat; fakat ok ge kalmlard; zira ancak alt yz kii Tuna zerinde cann kurtarabildi. Osmanl tarihi, Vezir-i zam'n bu muhasaradaki insan kaybn be bin, dman m kini ise bunun iki veya kat olarak gstermektedir. Eski Bostanc Hseyin Paa ve Kemanke Ahmed Paa Belgrad muhafazasna brakldlar. Dier taraftan, Bosna Valisi Hseyin Paa'nm birlikleri Essek kalesi muhafzlarnn savunmas karsnda sava deeri bakmndan hayli kayba uradlar. Vezir-i zam, Tuna adasnn alnnda hazr bulunduktan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

sonra istanbul'a dnd; Silivri'de byk bir ulem topluluu tarafndan dualar ve vglerle karland. Onlarn ortasnda stanbul'a gz kamatrc bir zafer girii yapt. Yardmlar ve himmetiyle bu seferde Nissa, Vi-din, Semendere, Belgrad' alm ve Avusturya mparatorluk ordusunu Morava, Nissa nehirlerinden ve Tuna ve Sava zerinden atm olduu Peygamberin Sancam Sultan'a teslim etti. Bosna'da Zrin ve Novi kumandan, iki bin Hrvatla Astroviz'i yakalad, aa ve yukar Baduk'da Buswich'i esir etti; Cremagne srlarna kadar ilerledi. Avusturyallar Lessina'y, Trkler Gradisca'y ald, fakat ehir halk kamt. Esir edilen fransisken mezhebinden rhib ve on drt snr askeri, hayatlarn kurtarmak iin din deitirmeyi kabul etmediklerinden canlarndan oldular. Venedikliler Dalmaya'-da Cnino ve Valona'y fethetmiler, Mora'da Malvoisie teslim olmutu; fakat daha sonra Perzerin ve Doukaghin sancakbeleriyle Rumeli ve skdar vezirleri, Venediklileri byk bir yenilgiye urattlar; alnan bin esirin balar kesildi. Msr'da Ve Kbrs'ta Kazanlan Zaferler Bu sefer esnasnda Msr ve Kbrs adasnda grlen iddetli karklklar zntye sebeb olmutu. Vani Yukar Msr'da sekiz binden fazla Magri bliyi etrafna toplam, bunlarla lkeyi dolaarak her tarafta hara toplamt. Bu karklklar bastrmak iin Bb- li, idareyi Firari Ahmed Paa'nn elinden alarak yerine becerikli bir idareci olan eski haznedar Ali Paa'y atamt. Firari Ahmed Paa'nn selefi vezir silahdr Hasan Paa, bu dneme doru Sultan Drdnc Mehmed'in kz ve gzde Mustafa Paa'nn dul kars ile nianland. Evvelce Hasan Paa, Gzde Mustafa'ma houna gitmesi iin Dougah emrine verilmiti, fakat hazineye yz elli kese vermeye zorland. Hasan Paa'ya ait bir hdise onun minnet borcunu nasl dediini gstermesi bakmndan burada tekrarlanmaya deer. Zira, byle davranlar Osmanl tarihlerine pek gemez. Hasan Paa Msr Valiliinde bulunduu srada, IV. Mehmed'in tahttan indirilmesinden sonra, Bb- li ona Kapucular-ba Musa Aa ile Kzlar aas eski kudretli Yusuf un mallarna elkonulmas emrini gnderir. Hasan Paa, evvelce kendisini korumu olan Kzlar aas Yusuf a kar minnettarlk duygulariyle dolu olduundan kendi esirlerini ve mallarn satar, bu sattan gelen dokuz yz kese paray msadere komiserine, bu parann Yusuf un mallarnn satndan elde edildiini syleyerek verir. Kzlar aas Yusuf daha sonra

Sayfa

190

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Medine eyhlii makamna getirildi; Mekke ve Medine vakflarn idare etti. Medine eyhi olarak eyh-l Harem unvanm ald ve bylece Sultan'n kadn dolu hareminden Peygamberin kutsal yerinin idareciliine gemi oldu. Daha nce Kbns'da Yenieri ve Timarllarn isyanlarndan bahsetmitik. Frank Mehmed Paa, adada dzeni tesis iin tedbirler alrken, bu isyanlarn elebalarn cezalandrd ve arnn bir tana u uzun ibareyi kazdrd: Birlikler yine isyan ettikleri takdirde, stanbul'a msaderelerden elde edilecek elli bin duka altn ile silerin kesilmi otuz ban gndereceime yemin ederim. Be yl sonra Frank Mehmed Paa ldnden ehrin ileri gelenleri ve kad o ibarenin silinmesini taleb ettiler ve bunda da baarl oldular. Aradan bir zaman geince, Kbrs'ta Vali olak Mehmed Paa'y ldrdler. Aydn sancandan Yahudinin olu lakabn tayan Halebli Ahmed Paa Kbrs'a gnderildi ve iddetli tedbirleri yrrle koymak, asilerin kkn kurutmak hususunda emir ald. siler Nicosie istihkaklarna dizdikleri toplarla valinin vilyete girmesine kar koydular. Vali, duruma hkim olmak iin ehrin sakinlerini alkla teh-did etti. Bu karklklarn elebalar katlar; fakat adann btn limanlarna gnderilen grevliler tarafndan yakalanp stanbul'a sevkedildiler, bu ehirde lme mahkm edilip ortadan kaldrldlar. Tedirgin bir durumda bulunan Kbrsllar, valiyi Bb- li'ye gizlice ikyette bulundular. Halebli Ahmed Paa azledildi ve cezasn bulmas uzun zaman gecikmedi. Zaten, Aydn'daki sancakbe-lii zamannda akt kanlara karlk cezay oktan haketmi bulunuyordu. Aralarnda Sultan imamn da bulunduu yedi ulem, siyas entrikalarla megul olmalar sebebiyle Vezir-i zam'n gznde itibrlarm kaybettiklerinden Kbrs'a srgn edildiler. II. Sultan Sleyman'n lm 10 Mays 1691'de, Vezir-i zam Kprl Mustafa Paa Serdr- Ekrem nvaniyle Sancak- erifi yine Pdihn elinden teslim ald. Bir gz iltihab rahatszl bulunan Vezir-i zam btn ilerle uramak imknndan yoksun olduundan seferin cil ileriyle uramak zere avu-ba ve iki devlet ras reis yardmcs grevlendirildiler. Sefer boyunca Sultan'n stanbul'da kalmas kararlatrlmt. Fakat Sultan'n ektii istiska 391 rahatszlnn ilerlemesi ve bunun da tahtta bir deiiklii dndrmesi
391

Vcudun karn ksmnda su toplanmas, tstlska da denir (.NJ.

Sayfa

191

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

sebebiyle vekiller heyeti kendisine Edirne'de kalmas teklifinde bulunmaya karar verdi. Edirne'ye varan Vezir-i zam Kprl Mustafa Paa kararghm sarayn nndeki vadide kurdu. Vezir-i zam Sofya'ya gitmek zere Edirne'den henz ayrld srada kinci Sleyman vefat etti 392 (23 Haziran 1691 - 26 Ramazan 1102). Kanun Sultan Sleyman trbesine defnedildi. II. Ahmedin Tahta k Kardei kinci Ahmed tahta kt ve det olduu zere devlet ileri gelenlerinin bi'atlerini merasimle kabul etti. Dima stanbul'da Eyb Camiinde yaplan kl kuanma treni olaan bir ihtiam iinde Edirne'de Eski Camide icra edildi (14 Temmuz 1691 - 27 evval 1102). kinci Ahmed musikiden holanyordu ve iirle meguld, fakat sofu ve melankolikti 393. stanbul'da kazlm olan ve kendi clus tarihini tayan mhr, Sultan tarafndan makamnda kaldnn temint olarak Vezir-i zam Kprl Mustafa Paa'ya gnderildi. Sofya'ya 394 girmi olan Vezir-i zam, Ahmed'in tahta kn emirnamelerle valilere bildirdi ve kendilerinden bertlarndaki rakamlar Sultan'n tahta k tarihine gre dzeltmelerini istedi. II. Sleyman'n doktoru Hayat-zde, merhum Sultan'a sert bir beslenme rejimi uygulad iin Yedi Kule'de hapsedildi. zellikle, doktoru Sultan' ispirtolu iki kullanmaktan kesinlikle men'etmesinden tr suluyorlard; oysa, Sultan'n ldrc hastalnn, bu ikileri itidalden uzak olarak kullanmasndan kesinlikle kaynakland kuvvetli bir ihtimldi. nceki Sultan'n sr ktibi hattat erke Osman, Drdnc Mehmed'in kz mmi Sultanla nianlandktan sonra, hkmdarn zengi vezir kaymakam makam verilerek saraydan uzaklatrld. kinci Sleyman'n silahdah, rikbdr, uhadar ve dier yaknlar mabeyinci unvanlar ve dier makamlarla saraydan ayrldlar. Kprlnn Slankamen-De lmesi Sultan'n lmnden bir ay sonra Vezir-i zam Kprl Mustafa Paa Belgrad'da ordugh kurdu. Sava nehri zerindeki kpr tamamlannca,
Relation di Costantlnopoli, 25 Maggio 1961. Cod. 888, s. 55. Relation di Costantlnopoli, 25 Maggio 1961. Cod. 888, S. 830. 394 Cantemir bu konuda byk br hatya dyor; zira Vezir-i azam'n kinci Ahmed'in tahta kmasndan sonra Edirne'den hareket ettiini sylyor; oysa Vezir-i azam lm haberini ancak Sofya'da almtr.
392 393

Sayfa

192

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Peterwardein*den inen Avusturya mparatorluk ordusuyla karlamak zere Tuna'nn sa kysna yrd. 19 Austos 1691'de Slankamen'den fazla uzak olmayan bir mevkide kar karya gelmilerdi. Vezir-i zam, dmana saysna bakmakszn hcum etmek mi, yoksa birlikleri siperde tutup dmann hcumunu beklemek mi gerektii hususunu Paalarna dant. Kulkhyas, Yenieri aas Einli Mehmed ve yal vezir Hoca Halil ikinci yolu tercih ettiklerini bildirdiler. Vezir-i zam Kprl ihtiyar HaliTe: Bir hayalet gibi deil, bir insan gibi grnmen iin seni davet ettim, dedi. Halil, sakaln svazlayarak ona cevap verdi: Yaayacak az gnlerim var, bunun iin bugn veya yarn lmemin bence nemi az; ama mparatorluu utan veya felket dermekten baka bir ey dmeyecek bir yerde bulunmak istemezdim. Vezir-i zam Kprl: Toplan ileri srn! diye haykrd ve Sipahilerin banda siperden kt. Onlarn zerlerine doru dman kararl admlarla ilerliyordu. Uzakta, Tuna zerinde ykselen kaln bir duman tabakas iki filonun savaa tututuklarn haber verdi. Osmanl deniz ordusu zafer kazand, fakat sava karada kaybedilmiti. Kemanke Ahmed Paa, alt bin Trkmen ve Krd atlsyla ve bin defa tekrarlanan Allah, Allah! haykryla dman hatlar zerine atld. Kemanke Ahmed Paa askerlerine Cesaret! diye bard, Cennette huriler sizi bekliyor! Fakat, askerleri dmann ilk ateinde atlarnn ban geriye evirdiler. kinci hcum da ilkinden daha az iddetli olmamakla beraber, ayn basan ile pskrtld. Karklktan yararlanan Avusturya birlikleri Sancak- erif istikametinde ilerlediler. KaTaman smail Paa, birlikleriyle Avusturyallarn sa kanadn koruyan dman birlikleri zerine atld. Pskrtld. Vezir-i zam Kprl, cesur askerlerinin dmana varamadan vurulduklarn grerek mteferrikaba ve silahdr khyasna: Ne yapmak lzm? diye sordu. Elde kl, savaalm cevabn verdiler. Kprl srtna siyah bir setre giyerek ve Allah adn anarak, elde kl dman cephesine atld; gedikli ve silahdrlar onu takib ettiler. Btn gayretleri, siperlerini savunan Avusturyallar karsnda boa gitti. O anda Vezir-i zam Kprl'ye bir kurun isabet etti. Vezir-i zam'n lmn askerlerden saklayacak yerde, khya Mustafa Efendi, yksek sesle etrafa duyurdu. Sancak- erifi kendisine teslim etmek maksadiyle bir vezir aryorlard; Karaman Valisi smail Paa Sancak- erifi o srada eline alm bulunuyordu. Yenieri khyas Deli brahim koup bu durumu kendisiyle tartmaya balad, zira bu eref, mterek bir anlamaya gre ihtiyar brahim Paa'ya ait olmak gerekiyordu.

Sayfa

193

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

194

Ksa srede kargaalk btn Osmanl saflarna yayld; hibir ey malubiyete engel olamad. Margrave Louis de ade'n verdii en parlak savan neticesi belirlenmiti; ne var ki galib, malub kadar kayplanyle dvnmek durumundayd. Avusturya mparatorluk ordusunun kayplar arasnda, general dk Christian de Holstein; albay kont de Kaunitz ve Bouqoi; kont Poettingen ve kont Starhem-berg bulunmaktayd. Osmanllar, Vezir-i zam Kprl-zde Mustafa Paa'dan baka, bu kanl gnde Belerbeyi brahim Paa'y, Yenieri aasn, karargh kads Safer'i kaybetmilerdi. Defterdar smail Paa ve kulkhyas yarallar arasnda bulunuyorlard. Evvelki savalarn hibirinde ordu bu kadar fazla sayda himyesi altndaki derebeyi kayb kaydetmemiti 395. Osmanl ordugh yz elli topla birlikte galibin eline geti, fakat ancak bakr para ile dolu elli kasa bulabildiler; dier yirmi sandk tren elbiseleri ve yz para kumala doluydu. Vezir-i zam Kprl'nn cesedini bulmak iin yaplan btn aratrmalar bir netice vermedi. Kprl-zde'ye hakl olarak yaktrlan ermilik hretine, bylece ehd nvn ve erefi de eklenmi oldu. Osmanl tarihinin onun hakkndaki en gzel vgs, hayatnda bir su ilemediini, lzumsuz bir sz sylemediini kaydetmesidir; bunun iin onu faziletli anlamnda (Fzl) lakabna lyk grd. Osmanl tarihinin onun sessizlik huylarna dair anlatt bir olay biz de burada tekrarlyoruz: Bir gn azledilmi asker kadnn ziyaretlerini kabul etti ve onlar bir tek sz sylemeden huzurundan kard. ikyetlere bakan khyas Nigh Efendi, bu sessizlie am bir halde: Zarif efendim, dedi, onlara.bir eyler de sylemeliydiniz. Kprl-zde'nin cevab u oldu: Ben bir mri deilim. Seferde askerler gibi yryordu; asker musikiden hibir zaman holanmad. Hibir zaman gne batmadan yrmyordu. Saraynda olduu gibi ordugh-da da durmadan okuyan Kprl Mustafa Paa tenbelliin ve atafatn dmanyd. Elbiseleri sdelikleriye dikkati ekerlerdi; genellikle samurla sslenmi bir kaftan giyerdi. dareci olduundan daha az sava idi. Bununla beraber, ne Makyavelvr bir aldatmaca, ne de babas ve kardei- gibi bask siyaseti takibetti. Getirdii yeni kaidelerle (nizm- cedid) i getiren ve bylece Hristiyanlar kendilerini inleten basklardan kurtarmak isteyen ilk Vezir-i zam oldu. Getirdii iktisad tedbirlerle al veriin serbest olmasn
Avusturya imparatorluu bltenlerinde kayplar be-alt bin, Trk bltenlerinde ise yirmi sekiz bin olarak kaydedilmektedir.
395

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

salayan ve her trl yasaklaychktan kanan ilk Vezir-i zam da o oldu. Al verii bir nizm altnda tutmasn syleyen baz kimselere: Kur'an, bu hususta bir ey yazmyor. Al veri taraflarn serbest irdelerine braklmaldr diyordu 396. Veziri zam Arabac Ali Paann Emrettii damlar Ve Deiiklikler Slankamen savann kaybedildiini ve Vezir-i zam'n ldn renen vezirler emirlerle mutabk kalarak ordunun Serdrl-na Koca Halil Paa'y getirdiler. Fakat, Sultan, mparatorluk zen-gi kaymakam Ali Paa'ya vaadde bulundu. Ali Paa 397, Ohri'nin karanlk bir ailesinden geliyordu; yetimesini Kprl-zde Mustafa Paa'ya borluydu. O srada Kprl Babada valisiydi. Daha sonra, kabiliyetli adam bulunmamas yznden Yenieri aalna atand ve buradan zengi kaymakamlna geti. eyhlislm Feyzullah Efendinin izahat zerine, Sultan, Vezir-i zam'a acele Belgrad ordughna gitmesi emrini verdi. Vezir-i zam bu konuda toplanan divanda Sancak- erifi stanbul'a getirtmenin daha ihtiyatl bir davran olacan ve alacak seferin hazrlklarm k boyunca faal bir ekilde yrtmek gerektiini savundu. Eski ordu kads Yahya Efendi acele Belgrad'a gitmenin zorunluluunu ispatlaynca, Ali Paa: Mademki yararl olaca kanaatindesiniz, yleyse yolculuk hazrln yapacaz, cevabn verdi. Bununla beraber Vezir-i zam hareket etmdi ve Yahya Efendi'nin yerine bakas atand. Halil Pa-a'nn Serdrl teyid edildi ve Einli Mehmed Yenieri aas oldu. Edirne Bostanc-basna mfetti grevleri verildi. Slankamen malubiyetinden beri Belgrad ile Nissa arasnda yamaclklar yapan asker kaa etelerinden memleketi temizlemekle vazifelendirildi. Arnavut Mahmudbeolu'ndan cesaretle yardm gren mfetti Dewabaghirdan'da gizlendii yerlere hcum ederek soyguncu etelerini ortadan kaldrd. Bb- li, bu dneme doru, Silistre valiliinde ve Balkan'da yeni bir asker toplama emri verdi. Bu olaanst tedbir, Kamenie (Camieniec) muhasaras ile megul bulunan Polonya kralnn generai Gallewski'ye sak dolaylarm istil etmesi emrini vermi olmas sebebiyle zorunluydu. Bununla beraber, Kahraman Paa kral pskrtt ve onu Kamenie
Rid, I, s. 170. Narh kitabda yokdur bey- ira riza-i tarafeyn ile olmaldr. Vezir-i azamlar Tarihi, Osman-zade Efendi. Kara Mustafa Paa'nn adam olmas, daha ok danman olan Ali Paa onun btn kt vasflarna sahipti. Motraye Seyahatnamesi, I, s. 339.
396 397

Sayfa

195

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

muhasarasn kaldrmaya zorlad. Avusturya kuvvetlerinin sktrd Iippa, Temevar Valisi Topal Hseyin Paa tarafndan kurtarld; Peygamber'in Sanca Yenieri aasna teslim edilerek Belgrad'dan Edirne'ye gnderildi (9 Aralk 1691 - 18 Rebil'evvel 1103). Mekke erifinin, eyhlislmn, Krm Han'nn Ve Vezir- zam Bykl Paa'nn Ve Kzlaraasnn Azli Yeni Vezir-i zam'n tyinini takibeden deiiklikler ve idamlar arasnda Kprl'nn khyasnn idamndan bahsedeceiz; bylece, onun ahsnda Slankamen felketinin msebbibi ve Vezir-i zam'n lmnn ihtiyatszca duyurucusu cezalandrlm oldu. Ayn bahane vezirin, Kemanke Ahmed, Deli mer ve Yunal Paa'nn idamlarn renklendirdi. Para basm ayarcs dnme Mustafa Aa'nn ba vuruldu; azlan sulandran serveti, sekiz yz kese gm, iki yz kese altn ve byk sayda kymetli ziynet taiyle hazineyi zenginletirdi. Yenieri aas Einli Mehmed Aa, yeni Vezir-i zam kendisine kar uzun zamandan beri amansz bir kin beslediinden azledildi ve payitahta kzler tarafndan ekilen bir araba ile iren bir ekilde gtrld. Bu n ceza, yeni Vezir-i zam'n dzenine gre, bir idam veya srgn habercisiydi. Bu yzden halk, yeni Vezir-i zam'a artk bir daha kurtulamayaca arabac lakabn takt. Eski Yenieri aas Einli Mehmed Aa yolda kamay baard, fakat stanbul'da, skdar'a gemek zere bir kaya bindii srada yakaland ve Sadret Kaymakam Amca-zde Hse^ yin Paa'nn huzuruna gtrld. Hseyin Paa, durumu Edirne'ye bildirdi ve ayn zamanda affedilmesini istedi. kere mahkmun acele idam emrini ald, fakat her nde de infaz durdurdu. Nihayet, karar uygulamak zorunda kald. Amca-zde bu- artlar altndaki mdhalesini makamn kaybetmekle dedi; kumandan n-vniyle anakkale hisarna gnderildi. am yeni Valisi Grc Mehmed Paa, ayn dneme doru, selefleri Hamza ve Ahmed Paalarn idaresi dneminde hakl bir cezalandrmadan kap kurtulmu olan dokuz si elebann kesik balarn Bb- li'ye gnderdi. Basra Valisi, eski defterdar Hseyin Paa'nn idam edilmesinin tek sebebi servetine el konulmas oldu. Mekke erifi Ahmed Bin Seyid'in lm zerinden be yl gemiti; yeeni, erif Saad'n olu Said, halkn da tasvibi ve isteiyle ey-hl Harem (Kutsal Ev'in sorumlusu) makamna tyin edilmiti; artk bu durumun Bb- li tarafndan tasdiki bekleniyordu. Fakat, birka bin duka altm ile elde

Sayfa

196

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

edilen Cedde Beyi, bu makama Ahmed Bin Galib'i atad ve bu atama Kprl Mustafa Paa tarafndan Vezir-i zam sfatiyle tasdik edildi. Fakat, Ahmed Galib, Mekke'de en byk karklklara sebeb olduktan sonra Yemen'e kamt. Msr Valisinin raporu zerine Bb- li, Muhsin'i erif makamna kard. O zamandan beri, Muhsin ile Said arasnda sava balad ve o srada emirl-hac (haclar kervannn idarecisi) grevinde bulunan erif Yahya, kendisini hac kervannn gvenliini salayabilecek durumda grmedi. Bb- li bu ekimelere son vermek iin, haclarn gvenliini salamak artiyle, Said'i vezir nvniyle erif makamna getirdi. Vezir-i zam Kprl-zde Mustafa Paa tarafndan Kbrs ve Sakz adalarna srgne gnderilen ulem payitahta getirildi. Fakat, Vezir-i zam'n dman olan eyhlislm Feyzullah resm grevlerinden uzaklatrld ve yerine ikinci defa olarak eski eyhlislm Efendi getirildi. Tenedos'a srlen Feyzullah halefinin ricasiyle oradan getirtildi ve Bazii'ndeki yazlnda oturma msaadesi elde etti. Yalsna gitti", fakat krk gn sonra, yeni eyhlislm Ali lnce makamna oturdu. fkeli ve zlim bir insan olan Krm Han Saadet Giray, yksek grevlerinde uzun zaman kalmad; Polonya Sava srasnda gayretsizlikle sulanarak ve Slankamen sava cereyan ederken orduda bulunmay phe uyandrc bir tutum olduundan stanbul'a arld; nce Yanbolu yaknnda agizhan'a gnderildi, sonra Rodos'a srld ve ksa bir sre sonra orada ld. Yerine Safa Giray'n olu Safa Giray getirildi. Ad amcas Bahadr Giray tarafndan konmutu, nk babasnn lmnden krk gn sonra dnyaya gelmiti. Safa Giray an hasisliiyle hret yapmt: Sabun ticaretiyle megul olmaktan, ingenelerin vergileri zerinde hiyleli oyunlara girimekten bile geri kalmyordu. Yeni makamna gelince bunun icblan olan samur bir kalpak, balkl kuu tynden bir sorgu, altn bir ok muhafazas, koumlar mcevherle ssl bir at gibi almetler kendisine verildi. Ok antas hakk denilen gm paradan baka, Sultan ona iki bin duka altn ihsanda bulundu. Birka gnlk idaresi srasnda devletin ileri gelen grevlileri arasnda ok nemli deiiklikler yapm olan Vezir-i zam, nihayet Kzlar aas ismail Aa iin kurduu tuzaa bizzat kendi dt. Daha nce Sultan'dan bu Kzlar aasnn azli msaadesini almt; ayn toplantda Nezir, yeni Kzlar aas olarak samur hil'atini giymiti; sarayna dnerken, selefi Kzlar aas smail Aa'y hkmet ilerine karmaya cr*et ettii iin gzden drdnden memnundu. Fakat, selefi smail Aa'y bir kz arabasna binerken grnce

Sayfa

197

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

her ey deiti. Bu grnt, yeni Kzlar aasn derinden yaralamt, tsmail Aa seviyesinde bir grevliye bu muamelenin yaplamayacan Vezir-i zam'a anlatmaya alt. Ondan bir netice elde edemeyince tsmail Aa'nm koruyucusu olan Haseki Sultan'a ikyette bulundu. Haseki, ayn ikyet slbu iinde Sultan'a durumu arzetti. Sultan bu unvan tecavzne fkelenerek Sadret mhrn Vezir-i zam'dan aldrd ve onu eski Kzlar aasn bindirmek istedii kz arabasna bindirmeleri emrini verdi. Azledilen Vezir-i zam bylece Rodos adasna srgne gnderildi; btn mallarna ve bin iki yz kese gm parasna hazine yararna elkonuldu (21 Mart 1692 - 5 Receb 1103). Sultan, Vezir-i zamlk makamna iyi ve cmert bir insan olan Haleb Valisi Hac Ali Paa'y atad. Hac Ali Paa, selefinin hazineye alnan servetini devletin borlarn demekte kulland. Kprl Mustafa Paa kadar kardan uzak bir insan olduundan sarayndaki btn gm eyay para baslmasnda kullanlmak zere darphaneye gnderdi. Elilikler Ve Bar Mzakereleri Hkmdar deiiklii Bb- li'nin Asya ve Avrupa devletleriyle diplomatik mnasebetlerine yeni bir faaliyete yol amt. ran ah, Sultan'n tahta kn tebrik etmek zere yz kiilik bir maiyyetle Kelb Ali'yi stanbul'a gnderdi 398. ran elisinin Sultan'a sunduu hediyeler arasnda otuz alt fincan ve bardak, porselen bir ibrik ve bir vazo, yirmi yedi yay, otuz bir para altn srma ilemeli renkli kuma, dier dokuz para ipekli, yirmi yedi para kadife, on yedi ran al, dokuz para kamir, dokuz para saten, deiik renklerde dokuz para pamuklu kuma, yirmi drt para zengin dokumah kuma, otuz alt para saten, on sekiz para dz pamuklu, yirmi sekiz para sark bezi, yedi kadn boyun atks, dokuz yumak, bykl kkl on sekiz ran hals, krk be deve, be yz kese misk, elli panzehir ta, kymetli talarla ilenmi bir kl, kymetli talarla ilenmi bir kalkan, byk bir fil bulunuyordu. Memleketine dnmek iin izin almak zere huzura ktnda eliye gz-alc samur bir h'at giydirildi; ayrca, koum takmlar zengin bir atla be bin kuru verildii gibi, maiyyetine datlmak zere, ayrca yirmi bin kuru ihsanda bulunuldu (29 Mays 1692 13 Ramazan 1103).
ran' elisinin 14 Receb 1103 (i Nisan 1602) tarihli gven mektubu, Bab- Ali'nin Oguzbegler hkmdar ve Bahadr olu Mehmed Han'a ve Harezm hkmdarna yazd mektupla birlikte Remi'nin n-a'sinda, No. 304'de bulunmaktadr.
398

Sayfa

198

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Bir y sonra, Ouzbeler prensi tarafndan gnderilen eli Meh-med Bedirhan stanbul'a geldi. Iran elisinin payitahta girdii srada, Zlfikar Efendi ile Maurocordato yllk bir aradan sonra grevlerini bir sonuca balayamadan Viyana'dan stanbul'a geldiler. Bununla beraber, onlara verilen Viyana hkmetiyle mzkere grevi, mdhaleleri sayesinde ngiltere ve Hollanda elileri tarafndan srdrld. Geen yl, ngiliz elisi Turmball'in yerine, Bb- li'ye III. Guillaume'un tahta ktn bildirmekle grevli valye Guillaume Hussey atanm bulunuyordu. Sonuncudan evvelki Sultanlar brahim'i, ngilizler krallar I. Charles'i idam ettikleri srada lme gndermi ve ngilizlerin II. Jacques' tahttan kovduklar sralarda Sultanlarn tahttan indirmi olan Trkler, kendi davranlar ile ngilizlerinki arasnda fazlasiyle benzerlik buldular ve Fransa'nn imlarn anladlar 399. Bunun iin, Fransa elisinin Bb- li'nin prens d'Orange'm ngiltere kral olarak tanmamas yolundaki srarlarna ramen, ngiltere elisi Hussey, birbiri pei sra, Edirne'de ve stanbul'da Sultan tarafndan memuriyet derecesine uygun den trenlerle huzura kabul edildi. De Hussey'in miyyetinde kendisini elilik ataesi olarak tantan kont .Marsigli vard, fakat Kprl Mustafa Paa elverili olmayan bir bartan sznn bile edilmesini istemediinden, Marsigli Edirne'de on gn kaldktan sonra Viyana'ya dnd. Birka zaman sonra tekrar Edirne'ye geldi. Bu defa Avusturya mparatoru danman Ignace Quarient'in miyyetindeydi; pasaportunda ise bir Hollandal memur olarak gzkyordu. Grasswarden'in Dmesi Slankamen savann neticesini renen Marsigli Viyana'nn yolunu tuttu ve bir yl sonra, nc defa olarak Bb- Ali nezdinde de Hussey'in yerini alacak olan Harbond'un miyyetinde stanbul'a geldi. Fakat, Harbond, Belgrad'a varacaklar srada ldnden, Hollanda elisi, Collier'in 400 halefi Hemskeerke, imparator ve mttefiklerinin bar tekliflerini divan'a sundu. mparatordun talepleri yleydi: 1. fethedilen memleketleri muhafazas, Kutsal Mezar'm Fransiskenlere teslimi, Ragusa iin verginin kaldrlmas, bar anlamasna ar'n dhil edilmesi hakknn verilmesi, eski msaadelerin otuz y iin yenilenmesi; 2. Bb- li'nin Polonya adna Ukrayna ve
Fakat Trkler, ngilizlerin davranlaryla kendilerininkiler arasnda byk bir benzerlik buluyorlard, vb. Motray Seyahatnamesi, I, s. 339. 400 Rapport de Collier. Constantinople, 15 ubat 1692 tarihli.
399

Sayfa

199

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

200
Sayfa

Padolya'dan vazgemesi, Sultan'n Tatarlarn bu lkeyi istillarna mni olaca, Ukrayna Kazaklarm ve Zaporoglarn saldrganlklarna msaade edilmeyecei hakknda sz vermesi; nihayet mparator, Venedik adna u talepleri ileri sryordu: 3. Obrovacz ve Bo-jana nehirleri kylar arasndaki arazinin bu devlete braklmas, Zanta vergisinin kaldrlmas ve kaleler yaplmas ve tamiri hakknn tannmas 401. Polonya kral, Krm Hannn kendisine yapt teklifler hakknda Viyana sarayna bilgi vermiti. Krm Han, Polonya kralna Bb- li adna Kamenie'yi geri vermek, Ukrayna zerinde iddialarndan vazgemek ve ilk talebde yz bin Krm askeri vermek teklifinde bulunmutu. Bu teklifler, ksmen Tatar Han ile Polonya Kral arasndaki dostlukla alkalyd. Krm Han, Polonya'daki ikameti srasnda, o srada basit bir bayraktar olan kral ile birlikte Rusya'ya gnderilmiti. Daha sonraki esaret mnasebetlerinde de bu dostluk daha da artmt. Hemskeerke, Avusturya mparatorunun tekliflerini yeni Vezir-i zam'a bildirdi, fakat Avusturya hkmetinin, Polonya ve Venedik'in iddialar yznden karsna almaz engeller kard. Avusturya, Transilvanya'y istiyordu; Polonya Kral Kamenie*-nin iadesi iin srar gsteriyordu; Venedik Cumhuriyeti ise daha fazlasn istemekteydi. Hemskeerke, Viyana'daki ikameti srasnda kendisine tam yetki vermi olan Toekoeli lehindeki giriiminden pek mutlu olmamt. Krm Hannn ve Fransz elisi FerrioVun 402 Bb- li ile Polonya arasnda ayr bir bar yaplmas iin sarfettikleri gayretler neticesiz kald. Krm Han bu maksatla krala aalarndan birini gndermiti. Ferriol ise Fransa'nn aracln kabul ettirmek iin elindeki imknlardan hibirini ihml etmedi. On yldan beri, yni Venedik'e kar savan balamasndan bu yana, Raguza Osmanl Devletine vergi dememiti; birok yllar boyunca imparatorun hkmetine her yl be yz duka altn gndermiti. Fakat, Belgrad'n Kprl Mustafa Paa tarafndan alnmasndan sonra, Sultan'n ileri yoluna girmi, bu cumhuriyet, kendisini tehdid eden frtnay uzaklatrmak iin stanbul'a bir eliler heyeti gndermekte tel gstermiti. mparator tarafndan Grass-wardein'in fethi Hemskeerke'ye bar grmelerini yeniden balatmak imkn kazandrd. Raguza, mparatorun ve Bb- li'nin 403 himayelerini istedi. Bu taleb her iki tarafa da be yzer duka altn vergi
litteroe G.V. adjuncto projecto pacte Rom. tmp. e)usque foederatorum 15 Ekim 1695. I.R ktphanesinde bulunan Rapport, no. 188. 403 Bu garifa taleb Ragusa tarihileri tarafndan kaydedilmemitir; fakat, I.R. arivleri arasndaki anlamalarda' bulunmaktadr.
401 402

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

404

Raid, II, f. 178.

Sayfa

201

demeye dayanyordu. Avusturya ordularnn stn gelmelerine ve Grosswardein'in dmesine ramen, bar teebbsleri bir netice vermedi. Galipler Grosswardein'de yetmi drt top buldular; bunlardan biri, ayr namlulardan yedi glle atyordu ve atta bir alev grnyordu; ayrca yirmi iki havan topu, bin glle, iki yz kental demir ve byk miktarda tehizat ele geirmilerdi. Avusturyal general, kale muhafzlarna ekilme msaadesi vermiti; bununla beraber esir edildiler, nk Trkler, Piscabon ve Mare Cobila tabyalarnn tahliyesi srasnda szlerinde durmamlard. Drava nehrinin sol sahilinde, Orsova'ya alt fersah mesafede, nehrin iddetli akntyla kendisine bir yol oyduu yerde baron Arnau'nun general Veterani'nin emriyle, yz askerle igal ettii bir maara vardr. Kancal palarla tehiz edilmi ve maarann giriine hkim kayalara yerlemi bulunan Arnavutlar, savunucularn maaray terketmeye her kalklarnda zerlerine kaya bloklar yuvarlyorlard. Kar kydan alan topu atei de onlarn mahpus kalmalarna yardmc oluyordu. Susuzluktan lmek veya dumandan boulmak tehlikesiyle yzyze gelen merd askerler, tfekleri artk kullanlmayacak hle gelinceye kadar yerlerini korudular. Yalnz bu sebeble esir oldular, fakat hepsi de ldrld. O zamandan beri bu maara, kahraman savunucusu Veterani'nin adn tamaktadr. 1691'de, Venedik'e kar alan sava srasnda Bb- li, Gi-rit'de Napolili kumandan Lucca della Rocca'nn Trk Paasna satm olduu Karabousa'y zaptetmekten baka bir stnlk ede etmemilerdi 404. (5 Aralk). Muhafzlar meru olmayan yollardan elde etme teebbsleri ortaya karld. Spinalunga ve Suda'y hedef alan bu tr teebbslere girienler lm cezasna arptrld. Bu baarszlk, Venediklilerin S. Todero muhasarasnda uradklar hezimetle dengelenmi oldu. Dalmaya'da, Erizzi, Sleyman Paa'y pskrttkten sonra, Osmanllar tarafndan olaanst bir baskya mruz braklan Trebigne, Gazzo ve Nevesigne'nin imdadna kotu. Ayn yl iinde Krmllar Halicz ve Stanislaw yaknlarna kadar bir akn hareketine giriip Snyatin ve Nemirowa'y muhasaraya aldlar. Bu uralarda Lipkans Kazaklar Kamenie'den Lemberg surlarna kadar btn lkeyi yama ve tahrib ediyorlard. Krm Han ve Daltaban Mustafa Paa'nn stn kuvvetlerle saldrm olduklar Sorocka, savunucularnn parlak cesaretleri sayesinde kurtuldu. Nihayet bu sefer, Kamenie'ye bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

fersah mesafede yaplan ve kraln Aziz Teslis adn verdii bir kalenin insiyle sona erdi. Surkhanolu Suriye'de Vezir-i zam'n azli ve halefinin atanmas, her zaman olduu gibi, deiiklik ve aralarndan sadece Kbrs Valisininkini zikredeceimiz idamlarn iareti oldu. Kbrs Valisi Ali Paa, grnte kendisine kar ada halknn ykselen ikyetlerinin, fakat gerekte eyhlislm Feyzullah Efendi'nin eski kinin kurban Olarak hayatn kaybetti. Ayn eyhlislm, Parkany savanda SUistre Valisi vezir Mustafa Paa ile birlikte esir den ve sonradan yaplan esir deiiminde memlekete dnen Erzurum Valisi Halil Pasa'nn idamnda da kkrtclk etti. Feyzullah Efendi bu Paa'nn fazladan vergi topladm gammazlad, Sultan bann kesilmesi emrini verdi. Suriye'de Manolu Drzilerle anlaan Surkhanolu aireti isyan bayram am Sayda ve Beyrut mukataalarm ele geirmiti. Bu hareket Trablus Valisi Ali Paa tarafndan bastrld ve elebalar itaat altna lnd. Vezir-i zam*n Avusturya mparatoruna kar bu yl at seferde silahl bir hareket gememi ve sefer, Bel-grad'n tahkimi almalaryla son bulmutu. Ordunun ihtiyalar iin Edirne'den Belgrad'a gnderilen hazinenin bir ksm, Alexinza'-da pusu kuran Srb ekyalarnn ellerine geti, hazineyi korumakla grevlendirilen Arnavutlar ekyalarla ibirlii yaparak ganimeti paylatlar. Bununla beraber hazineyi oluturan yz elU kese parann elli kesesi bulunabildi ve hereye ramen eer masumlar kazaya uramad ise, ekiyalardan yz soygunu hayatlaryla dediler. Hac Ali Faa yeterince tehizat yardm grnce, tahkimattan memnun olarak Edirne'ye dnd (11 Aralk 1692 - 2 Rebil'hir Krm Han Safa Girayn Ve Veziri zam Elhac Al Paann Azli oban Giray 405 ailesinden gelen Krm Han Saf Giray azledildi. nk, Vezir-i zam, Safa Giray'n Demirkap boaz yaknnda Tatarlar tarafndan terkedilmi olduunu, beraberinde, ancak yz adam tutabildiini renmiti. Han, Karinabad yaknnda Kulaguzli'ye srld ve orada, ksa bir
Cantemir, I, s. 124; III, not a. yanl olarak II. Ahmed dneminde oban ailesinin bir ferdi bulunduunu sylemektedir; fakat 1621'den itibaren bu ailenin varlnn izlerini bulacaz.
405

Sayfa

202

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

sre sonra altm alt yanda bulunduu srada ld. Yanbolu yaknnda Kadky'de ikamet eden Selim Giray stanbul'a arld ve nc defa hanlk makamna atand (6 Kasm 1692 -. 26 Sefer 1104). Oullar Devlet Gazi, Toktam ve Kaplan babalarna Krm'da refakat etmek zere arldlar. Bu seyahatte gzde olu Toktam tsmail de ldnden, byk olunu Kalaa (veliahd) atad ve nureddin (vezir) makamn yeeni Selmet Giray'n olu ahin Giray'a verdi. hin'in selefi yine ahin adn tayan Toktam'n olu sekin bir ir oldu; Yanbolu yalannda inziva hayat yaad brahim kasabasnda, Selim Giray'n ykseliini iirletirdi. Bu deiikliklerden bir ay nce (6 Ekim - 25 Muharrem) Sul-tan'n Selim ve brahim adlar konulan ikiz ehzadeleri oldu; bu doum payitaht geceleri donatlarak gn boyunca kuand. Dokuz hafta sonra, tahttan indirilmi olan Sultan Drdnc Mehmed ld. Hi kimsenin acr grnmedii tahlisiz Sultan'n na, Bahe Kapusu'nda annesi tarafndan yaptrlan camiin (Yeni Cami) ha-drasna gmld. ay sonra, Sultan, azletmek istedii defterdr' savunmak ve kendisine kar direnmek cr'etini gsterdii iin Vezir-i zam Hac Ali Paa'dan imparatorluk mhrn geri ald. Bununla beraber, II. Ahmed, serte sylenmi birka sz bir yana braklrsa, gzden den Vezir-i zam'a kar iyilikseverce davrand. Azledilen Hac Ali Paa mhr-i hmynu Sultan'n ayann ucuna doru braknca, Sultan Sadret Kaymakam Bozoklu Mustafa Paa'y hemen artt ve mhr ona verdi; Mustafa Paa mhr almaktan ekin-di. Sultan onlara: Her ikinizi de idam ettireceim, diye bard. Mhr Yenieri Aas smail'e veya Negrepont Valisi brahim'e gndereceim. Mustafa Paa ekingen bir tavr iinde mhr ald. Peinden hemen Ali Paa'ya: Paa, bu gzden dmeyi sen davet ettin; imdi bana istediin hkmeti bildir. Hac Ali Paa hibir ey istemediini ve gnlerini emeklilikte tamamlamas hrriyetinin verilmesi talebinde bulundu: Pekl, karln verdi ve yeni Vezir-i zam'a: Bozoklu Mustafa, dedi. Bana onun emeklilii ile alkal bir vesika hazrla, istedii paray kendisi belirlesin. Saraydan knca iki vezir at zerinde yanyana ehirden geerek Bb- li'ye geldiler. Orada, yeni Vezir-i zam, istedii emeklilik ayln bildirmesini Hac Ali Paa'dan istedi. Hac Ali Paa on be, on alt kesenin yeteceini bildirdi. Bozoklu Mustafa Paa: Nasl, bu size yeter mi? dedi. Hac li Paa: Bu para yeterden de fazladr. Hele savan fedkrlk istedii bir zamanda, cevabn verdi. Bylece, Sultanla iki vezir arasnda Osmanl tarihinin kaydetmedii bir cmertlik ve gztokluk

Sayfa

203

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

mcdelesi cereyan etti. Merzifon'da domu olan Hac Ali Paa, Kara Mustafa Paa'nn silahdrlnda bulunmutu. Selefinin minnettarln kazanan Bozoklu Mustafa saraydan karken, Mirhorluktan Kapdan Paala ykseltilmiti. Daha sonra srasiyle Babada, am ve Trablus valiliklerinde bulunmutu. Bulunduu son grev Sadret Kaymakaml idi. Hac Ali Paa'y fazla hrpalamam olan Sultan'n hm, daha nceki Vezir-i zam Koca veya Arabac diye anlan Ali Paa zerine btn arliyle yklendi; bu Ali Paa saltanat makam iktidarm ele geirmek iin entrikalar evirmekle sulanarak cellda teslim edildi. kinci Ahmed, Vezir-i zamlk grevini verebilecei iki kiiden biri olarak adndan bahsettii Yenieri aas smail'i uzaklatrmak Bozoklu Mustafa Paa'ya ihtiyatl davranmak icb grnd; Yenieri aasn am Valiliine atayarak stanbul'dan uzaklatrd. Edirne Kaymakaml Vezir-i zam'm khyas Osman Paa'ya. stanbul Kaymakaml ise Bosnal Hseyin Paa'ya verildi. stanbul Kaymakam Hseyin Paa'nn makamndan dmesine halkn asayi iinde yaamas iin gsterdii gayret sebeb oldu. stanbul'da Felketler Ramazan'n son gecesi teravih namaznn klnd ve Kur'an okunan Ftih camiine halk intizamszla sebeb olacak lde yilmt. Kaymakam Paa, kargaal nlemek maksadiyle muh-fzlariyle birlikte camiye gitti. Paa'y muhfzlaryla birlikte camide grenler byk bir heyecana kaplarak k kaplarna hcum ettiler. Bu yzden merdivenler ykld, kadnlar ve ocuklar ezildi veya ld; lklar, feryatlar ehrin her tarafndan iitildi. Bu hdisede hi kimsenin kt bir niyet tamad da anlaldndan Hseyin Paa azledildi ve Trabzon Valiliine hareket etmesi emrini ald. Gemiye bindii srada dostlar kendisi hakknda lm cezasna hkmedildiini haber verdiklerinden kat ve takibine gnderilen komiserlerin eline gememeyi baard. Ayn ay iinde Edirne Sultan Selim II. camiinde halkn akam namaz iin topland srada den yldrm cematten be kiinin lmne sebeb oldu (16 Mays 1693 - 11 Ramazan 1104). Bu olaydan birka gn sonra Cibli yangn ile karlald ve bu yangnda binlerce ev kl yn hline geldi 406. Ksa zamanda yangn ayr istikamette ilerledi: Bir taraftan Salih
406

Sayfa

204

Rasid, I, f. 185. La Motraye, I, s. 395, Londra ve stanbul'da kan iki yangm aret ederde, iki payitahtta

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Paa camiine kadar yolu zerindeki btn binalar yoketti; dier taraftan, Kilise camiine kadar uzand; nihayet At Pazar'na kadar btn binalar kl ynna dndrd. eyh Msri Sarayda vaiz olarak byk bir itibr sahibi olan eyh Manev, birden stanbul'da bulunan tekkesinde gzaltna alnd. Ayn hor grc muamele bylt eyh Msrfye de uyguland. Lemnos adasndaki srgn yerinden getirtilen eyh doduu yere gelmi, oradan Edirne'ye gitmek zere yola koyulmutu. eyhin verdii birka ta-savvuf vaiz tehlikeli yorum ve rivayetlere yol atndan, Vezir-i zam bu yolculuu yapmak iin para alm olmasna ramen, geri dnmesi emriyle ikinci silahdnn gnderdi. Bir taraftan da eyhi bulmak zere bir grevli Rodosto'ya gnderilmi bulunuyordu. Vezir-i zam'n emrine ramen eyh Msr yoluna devam etti. Etrafnda mridleri olduu hlde Edirne'de kinci Selim camiine gitti. Kaymakam Paa ve Yenieri aas gelip eyhi, saygl bir ekilde Sultan'n huzuruna davet ettiler, fakat camiden kar kmaz Yenieriler ve askerler etrafm sard, kendisini alp oradan Bursa'ya sev-kedilmek zere Gelibolu'ya gtrdler 407. Belgrad Muhasarasnn Kaldrlmas Temmuz aynn banda (5 Temmuz 1693 - 5 Zilkade 1104), Vezir-i zam, bir iae deposu vcude getirmek zere Musul Belerbe-yi'ni Belgrad'a gnderdikten ve mer Pa'y da Nisa zerine saldktan sonra, Edirne yaknnda Akpmar'daki ordughn kaldrd. On yedinci gn adrlarn Rusuk sahralarna kurdu. Ayn zamanda Tuna'nn sol kysna gelmi bulunan Krm Han sekin bir trenle kabul ve kendisine, her zaman olduu gibi, bir h'at, bir kaftan, kymetli talarla ssl bir ok muhafazas ve bir kl ihsan edildi, Vezir-i zam ordughn Yerkk'e (Giurgevo) nakletti. Burada Eflk prensi Constantin Brankovan da kendisine sayglarn sunmaya geldi. Evvelki yllarda Avusturya mparatorunun himayesini elde etmeye alt hlde,
hemen ayn anum* rastlayan iki hkmdarn, tahttan indirilme ve idamlarna dikkati ekiyor. 407 Cantemir, Ahmed II, s. 37. siyasi nutuklar sylediini ileri sryor.

Sayfa

205

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

206

kendisini Bb- li'ye beendirmeyi ve sulayclarnn bir kenara ekilmelerini salamay baard. Bogdan prensi birka ay nce lmt; bununla beraber, ne kendisinin halefi olarak tyin ettii olu Demetrius, ne de onun makamn elde etmeye alan Toekoeli, onu elde edemediler. Zira, Brankovan'n entrikalarnn tesirinde kalan Bb- li bu makama damad ve Du-ka'mn olu Constantin'i mnasip grd. 26 Temmuzda (26 Zilkade), Vezir-i zam Toutrakan yaknnda Tuna'yi geti, buradan Transvanya'y istil etmek istiyordu. Fakat Avusturya ordusunun Vilagos ve Janoe'yi ele geirdiim ve Belgrad zerine geldiini renince bir harb meclisi topladktan son-? ra Olentidja'daki ordughndan Belgrad'a yrd. Bunlar olup biterken dk de GroyBohemiyenler adas ile kar ky zerine kurulan bir kprden Sava nehrini gemi ve Visniza kynden pek uzak olmayan, Sava'nn Tuna'ya kart yerdeki Kayaburun'a kadar ilerlemiti. Belgrad'dan grlecek bir mesafeye gelince] Avusturyal general top menzili dnda mevzilenerek Sava zerinde, i kalenin karsnda Aa ehir ile Su Kenan ehri arasnda siperler amaya balad. Bu haberi alan Vezir-i zam Tuna'yi geti sol ky zerinden nehir boyunca kt. Vidin karsnda Weil'den ayrldktan sonra Banaderbend boazndan geerek Belgrad zerine ilerledi. Bu srada Krm Han ile Rumeli Belerbeyi, Tuna'ya ok yakn bir yoldan Semendre zerine doru yol alyorlard. Vidin'den hareketinden on gn sonra Vezir-i zam Morava kylarnda ordugh kurdu ve orada Tatar Han kendisine Saadet Giray kumandasmdaki ordusu nc kuvvetlerinin dman istihkmlarn basarak ok miktarda esir ve hayvan aldklarn bildirdi (12 Eyll - 11 Muharrem). Morava kSprs yaklm olduundan, Osmanl ordusu nehri slk geit yerlerinden aarak kar kyya geti. Vezir-i zam, kprnn yaplmas iin Sivas Belerbeyi Mehmed Paa'y geride brakt. Jagodin'e gelince Vezir-i zam, Belgrad Valisi Cafer Paa'-dan ulak vastasiyle memnunluk verici bir haber ald: Kendisinin yaklamakta olduunu renen dman muhasaray kaldrmt 408. Vezir- zam Belgrad zerine yryn srdrd ve 17 Eyllde ehre girdi. Toplanan bir harb meclisinin sonunda, sefer mevsiminin geri kalan zamannn muhasaradan zarar gren tahkimatn onarlmasna ve Krm ordusunun dmann takibine gnderilmesine karar verildi. Krmllar
Raid, I, f. 180, bu muhasara hakknda tafsilt veriyor ve ehrin krk drt top ve on be havan topu ile dvlm olduunu ve bir kere drt bin gnllnn hcum ettiini bildiriyor.
408

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

409

Raid, I, f. 195. Tatar Han Edirne'de teebbs edilen byk bir ter-tib yznden gzden dt, 22

Sayfa

207

dman Peterwardein'e yakn bir mesafede yakaladlar ve esirler, ganimetler alarak geri dndler. Vezir-i zam Belgrad'daki gnlerini ehrin savunmasn muazzam bir seviyeye getirmekte kulland. Avusturya ordusunun siperli ordugh kurduu yerin karsna iki yeni bur yaptrd. Bunlardan biri Sa-va'ya bakan kapnn nnde, dieri At Pazarnn nndeydi. Teme-var ve Gyula'nn iae ihtiyac iin bu iki kalenin yaknndaki Arad, Szarhely ve Tornya ve dierlerine vergilerini yiyecek olarak demeleri ve kalan erzak bu iki kale halkna satmalar emrini gnderdi; tehdid olarak itaatsizlie kar lm cezas koydu. Belgrad'n tahkimat tamamlannca, Vezir-i zam, Edirne'ye dnmek iin yrye koyuldu (15 Kasm - 16 Rebilevvel). Sofya'ya vardnda, ordu birliklerinin cretlerini demek zere hazineyi beraberinde getiren Kapucu Haleb Ahmed'i kabul etti. Kaytlarda geen Sipahi ve silahdarlarn bu seferde bulunup bulunmadklarnn tesbiti imknszd; bununla beraber, Vezir-i zam'n seferin banda uygulattrd sert kontrol, sahte kaytlar suistimlini ortadan kaldrmt ve bylece masraflarda ksnt mmkn olmu, gnde, geen sefere kyasla, krk bin aspr daha az para harcanmt. Teamle uyularak, askerin paras Cizr Mustafa'ya kadar gnlk olarak denmiti. Edirne'de geit resimleri kknde oturan Sultan, orduya nnde geit resmi yaptrd ve Peygamberin Sancan Vezir-i zam'n elinden trenle ald. Alt gn sonra Ruscuk'dan Yanbolu'ya gitmi olan Krm Han Edirne'ye gelmiti; onu karlamak zere Vezir-i zam Glbaba'ya gitti ve orada muhteem bir ziyafet verdi. Vezir-i zam'n saray halkndan gnlller ve deliler (pervaszlar) , sa ve sol cenah askerleri Han karlamak zere fersahlk bir mesafeye kadar gittiler; bizzat Vezir-i zam da etrafnda aalar, Sipahiler, silahdrlar, gedikliler, mteferrika ve avular bulunduu halde Han karlad. Otaa girdiklerinde divn zerinde onu e: itibarl yere oturttu ve samurlu kaftanlar giydirdi. Kendisine Edirne'ye kadar refakat etti. Orada, saray meydannda, Yenieri zabitleri gelip sayglarn bildirdiler. Han, Vezir-i zam'n sarayna indi ve onunla gece ge saatlere kadar grt, sonra kendisinin istirahati iin hazrlanan eve gtrld. Sekiz gn sonra Sul-tan'm huzuruna kp yer pt. Sultan, Hana bir uzun hil'at ve kapanca ve balkl kuu tynden iki sorgu hediye etti. Fakat, iki ay sonra aniden Krm'a dnmesi emrini verdi (1 ubat 1694 - 5 Cemziylhir) 409.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Vezir-i zam Belgrad'da kald srada, Bb- li Frat nehri boylarnda yeni bir malubiyete urad. Basra Valisi Osman Paa-zde si Maani tarafndan malub edilerek ldrld. Yerine atanan Halil Paa'nn isyan bastrmak iin sarfettii gayretler neticesiz kaldndan, Sultan bu valinin yerine kardeini atayarak Diyarbekir, Musul ve ehrzor valilerine ona yardm etmeleri emrini verdi. k iki vali eyletlerinin bulunduu blgenin kaynak bakmndan tkenmi vaziyette bulunduunu bildirerek emre itaat edememekten tr itizar beyan ettiler, ehrzor ve Palu valileri, Siyavu ve Kaar Mehmed Paalar, yalnz kaldklarndan yardmlar yetersiz kald. Maani Dicle ve Frat nehirleri kanallarnn sedlerini ykt ve civar araziyi su altnda brakt; kendisi de gelip Esed Salih kanal zerinde tabya kurdu. Byk bir ksm Maani saflarna geen birlikleri tarafndan terkedilen Halil Paa Badad'a ekilmek zorunda kald. Halil Paa'nn valiliini kabul etmeyen Basrallann ikyetleri ve hazineye yllk olarak gnderdikleri yz bin kuru vergi zerinden indirme yaplmas talebleri tamamiyle reddedildi. Bb- Ali Halil Paa'ya vergiyi yetmi be bin kuruu indirmesi emrini verdi; kendisini yine grevde brakarak, vilyetin toporafik bir haritasnn karlniasm istedi. stanbul'da Yangn Aynyjl, stanbul, ehrin byk bir ksmn harabeye eviren yeni bir yangn felketiyle karlat. 21 saat sren, rzgarn krkledii ate, btn istikametlerde yayld. Ayazma ile un depolar arasndan kan alevler, Cibli kapsna kadar rastlad her eyi yerle bir etti, sr dndaki evleri kl ettikten sonra ehrin iine girdi ve oradan Eleymaniye, Vefa meydanna, ehzade Camisine, Saralara; oratfan Yenierilerin yeni klalarna ve avrat pazarna kadar dayand. Yangn, kontrol altna almak hususunda gsterilen btn gayretleri boa kard. Halk, her tarafta tayabilecei deerli maln alp cann kurtarmaya bakt. Birka saat nce camilerin ve muhteem saraylarn parldad byk mekn zerinde gzlere sadece kl ynlarn grmek kald (5 Eyll 1693 - 4 Muharrem 1105). On iki gn. sonra Ayazma Kapsnda alev yeniden ykc, yakp kl edici olarak ortaya kt. Bir kmr deposundan balayan yangn btn ahap dkknlar yerle bir etti ve ehrin iine girerek, geen yangndan kurtulan ve Sleymaniye'ye kan evler
ubat'ta Krm'a gnderildi.

Sayfa

208

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

dizisini yuttu. Bu felket, kt kollama ile sulanan Kaymakamn azline sebeb oldu. Kaymakam, Kbrs'a vali olarak gnderildi ve selefi Kalayl Ahmed Paa, onun grevim* stlenmek zere stanbul'a hareket etti. Sadret Kaymakam, Reis Efeni, Vezir- zam Ve Kzlaraas Yeni kaymakam, yalnz yangn karanlara sert muamele etmekle deil, reayaya, Hristiyan teb'aya kar da sert tedbirlerle idare grevine balad; bunlarn samur kalpak, san ayakkab ve renkli elbise giymeleri yasakland; siyah elbise ve siyah ayakkab giymeye mecbur tutuldular. Ayrca, ehir iinde ata binemeyeceklerdi; Mslmanlardan ayrd edilebilmeleri iin ngrak tamalar emredildi. Bu mnsz tedbir yznden ngiliz tccarlar douya mahsus elbiselerini karp mill kyafetleriyle dolamaya karar verdiler. Bununla beraber bu tedbirler yznden Kaymakam Paa halk arasnda byk bir hret sahibi oldu; bu yzden onun ahsnda bir ra-Mb gren Vezir-i zam, azline kadar gitti v yerine Amca-zde Hseyin Paa'y atad. Divn- Muhasebat Bakan olarak saltanata ait mallar zerinden gelen krdan bir mddet nce mkfatlandrlan eski Reis Efendi Mehmed Bey, dmanlarnn entrikalar yznden birden bu mkfat ve ihsanlardan mahrum braklarak Retimo'da sancakbeliine atand; oradaki Msr birlikleri sarnn bykl- sebebiyle kendisine Sark Babas lakabm taktlar. Dier saray entrikalarnn neticesi olarak Tavuku Hasak Efendi Sultan tabib-liinden azledildi ve yerine Seis Yusuf Efendi atand. Vezir-i zam, Kzlar aas Nezir'i de saraydan uzaklatrmay dnd. Fakat, Sultanla yaknlndan ve Vezir-i zam'in ihtiamnn uyandrd kskanlktan yararlanan Kzlar aas Nezir, tedbirini almakta gecikmedi ve Vezir-i zam'n dn hazrlad. Bir gn Bozoklu Mustafa Paa cirid atan uaklariyle etraf evrilmi bir halde Timurta'a gidiyordu. Tebdil giyinmi olan Sultan da Solakemesi yaknnda bulunuyordu. Bu kalabalk ve parlak gruptan hayret duymu bir halde ve muhteem alayn kime ait olduunu Kzlar aas Nezir'e sordu. Kzlar aas Vezir-i zam'n adm bildirerek Sultan'n kskanln tahrik etti. Zaten, kin dolu ve me'um imlariyle bu kskanl da Sultan'n ruhunda uyandran kendisinden bakas deildi. II. Ahmed derhal mhr- hmyunu Bozoklu Mustafa Paa'-dan alp Trablus Valisi Ali Paa'ya gtrmek zere Ba-silahdrn gnderdi (13 Mart 1914 - 16 Receb 1105); gzden den Vezir-i zam da vali olarak Ali Paa'nm yerini alacakt. Bana geleceklerden habersiz ve hibir phesi

Sayfa

209

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olmayan Vezir-i zam Bozoklu Mustafa Paa, bayramn yaklamakta olduunu grerek, det olduu zere, Sujtan'a ve saraya sunulacak hediyeleri hazrlam bulunuyordu. Bu hediye sunmak deti. kinci Sleyman dneminde bilgili ve faziletli Vezir-i zam Kprl Mustafa Paa tarafndan kaldrlm, fakat imdiki Sultan zamannda yine geri getirilmiti. Gzden den Vezir-i zam bu hediyeleri sunabileceini sanarak yzlerce atl ile hareket etti. Fakat bu saygszla fkelenen Sultan, Vezir-i zam' artt ve hapse attrarak btn servetine elkoydu. Atlar ve kendisine ait olan iki yz on yedi kese paras hazineye alnd; ayrca khyas, krk kese vermek suretiyle efendisinin hrriyetini satn alabildi. Ne var ki, Kzlar aas Nezir bu zaferinin tadn fazla karamad: Vezir-i zam'n azlinden hafta sonra, ayn kibet gelip onu buldu ve yerini Haseki Sultan'n ba aasna (birinci hadm-aas) brakmak zorunda kald (17 Nisan - 11 aban), mmglsmn Dn Drt gn sonra, yl nce vezir Osman Paa'ya nianlanm olan IV. Mehmed'in kz mm Glsm veya sadece mm'nn dn yapld. Yeni Vezir-i zam Defterdar Ali, stanbul karsndaki Karabayr'a vard: Kendisini karlamaya gnderilen Kaymakam, vezirler ve eyhlislm, ulem, muhteem bir yemek ziyafetinden sonra Vezir-i azamla birlikte saraya geldiler; orada Sultan onu Vezir-i zamlk iktidariyle donatt. Srmeli lakabiyle anlan Ali Paa Dimetoka doumluydu ve birinci Defterdarlk makamna ykselinceye kadar, maliyenin birok makamlarnda bulunmutu. Bu meslekten ayrlnca Kbrs'a vezir (vali) olarak atanm, daha sonra Trablus Valisi ve nihayet Vezir-i zamlk makamna gelmiti. Kadaskerlerin Ve eyhlislmn Azilleri Srmeli Ali Paa imparatorluun ba makamnda kalabilmek iin giriilmesi gereken ilk icrtn prenses mm ile evlenen ve bylece nfuzu artan Kaymakam Osman Paa'y payitahttan uzaklatrmak olduuna hkmetti. Vezir-i zazn'n Sultan tarafndan da imzalanan bir emriyle Kaymakam Osman Paa'ya acele Diyarbe-kir'e hareket ederek bu vilyetin valilik grevini yrtmesi bildirildi. Fakat, hareket eder etmez bu krl grev kendisinden alnd ve son derece nemsiz bir grev olan Kane kumandanlna atand. Srmeli Ali Paa, o zamana kadar sregelen

Sayfa

210

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kaidelere aykr olarak khyas Abdullah' zengi kaymakaml makamna ykseltti. Khyas Edirne'de zengi Kaymakamlna atanrken, Parkany'-de esir edilmi olan Van Valisi Mustafa Paa'y Kaymakam olarak stanbul'a getirtti 410. Osman Paa'y payitahttan uzaklatrmakla yetinmeyen Vezir-i zam, sadece yedi aydan beri grevini yrtmekte olan adaletli ve gayretli Rumeli Kazaskeri Yahya Efendi ile, birok valinin hakszlklarn, zulmlerini ortaya karm olan eyhlislm Feyzullah Efendi'den kurtulma relerini aramaya koyuldu 411. Hdiseleri gerek yzleri ile gstermeyi itiyd edinmi olan bu iki devlet memuru, doru insanlara musallat zlim vezirlerden ktlkler bekleyeceklerdi. Her ikisi de azledildi. Makamlar Srmeli Ali Paann dalkavuklarna verildi. Rumeli Kazaskerlik makamn birka gn igal etmi bulunan Sadk Efendi eyhlislmla getirildi. Vezir-i zam'n uzun zamandr Cebeci-baya kar besledii yeminli kin, nihayet kurbannn kannda snd: Sultan'n da msaadesini aldktan sonra, Vezir-i zam, Edirne'de erefeli Cami nnde kin besledii adamn ban vurdurdu. Trablus Valilii srasnda Srmeli Ali Paa si Surkhanolu ile Maanolu Drzilerini gzle grlen bir hareketsizlik inde tutmutu; fakat o uzaklanca yeni Belerbeyi Arslan Paa, elindeki kuvvetin Suriye silerini itaat hlinde tutmakta yetersiz olduunu Bb- Ali'ye bildirdi. Neticede, Sayda Belerbeyine, Haleb ve am valilerine timar sahipleriyle birlikte Arslan'n kuvvetleriyle birlemeleri emri verildi. Ayrca, Kilis voyvodas da on bin Krdle bu kuvvetlere katlacakt. Anadolu mfettii Dursun Mehmed Paa bu ordunun kumandanlna getirildi. Mehmed Paa Baalbek ve Bokaa vadilerini istil ederek memleketi karklklardan kurtard. Yabanc Devletlerin Aracl Reddedildi Vezir-i zam, Avrupa'da, Kutsal Sancak'la Macaristan'a kar yrd. Zira, ngiltere ve Hollanda elileri Paget ve Hemskeerke, takma isimle istanbul'a ve Edirne'ye gnderilen Avusturyal generaller, Marsigli ve Veterani vastasiyle yaplan bar teklifleri reddedilmiti. ngiltere elisinin Belgrad'da lmesinden hemen sonra, ngiltere kral, Hollanda elisi
Raid, I, s. 175 ve 195. Mustafa Paa Belgrad'da esir edilmi, Viyana'-da tutuklu bulunmutu; burada kendisini yalnz yzba Narcisse ve tercman Mamucca della Torre gidip grebiliyorlard. 411 Raid. Feyzullah Efendi'den yle bahsediyor: Muhafaza-1 namus-i dev-letde gayet gayyur ve nefslemre muhalif harekete kar geldii gibi, adaletli olmayan devlet byklerine kar kmakta cesareti bilinir bir kimse idi.
410

Sayfa

211

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Hemskeerke'ye, yeni bir eli gnde-rilinceye kadar kendi adna hareket etme ve konuma msaadesi vermiti 412. Yeni ngiliz elisi lord Paget ve onun peinden takma adla bar teklifisi olarak Avusturyal general Veterani Edirne'ye gittiler. Fakat Bb- li hibir suretle sava bitirmeye hazr grnmyordu. Kendisini cevap vermeye mecbur hissetmeden sadece bar tekliflerini bilmek arzusunda bir grnt veriyordu. Sultan'n bu politikas, ksmen, mzkerelerin baarsz kalmas iin 413 hibir eyi ihml etmeyen Fransz elisi Chteauneuf n imlarndan kaynaklanyordu. Eli de hteauneuf den ayr olarak, Bel-grad ordughnda Vezir-i zam'n yannda bulunan Fransz ajan Ferriol, Bb- li nezdinde Hollanda ve ngiliz elilerinin teebbslerini olduu gibi, Vezir-i zam ile Toekoeli'nin Avusturya imparatoru ve mttefikleriyle bar anlamas iin ileri srdkleri artlar M. de Croissy'e bildirdi. ngiliz elisi lord Paget'nin Budin'e (Ofen) geldiini renen (15 Ekim 1692), onun Osmanl ordughna girmesini nlemek mak-sadiyle gayretlerini iki katna kard. Fakat Vezir-i zam ona elinin: kendisinden1 nceki elilerin yolundan gideceini, Bb- li'nin bar hlinde bulunduu devletlere at prensipten uzaklaa-mayaca cevabn verdi 414. Gerekten de, ngiliz elisi Paget, Sultan'm ve Vezir-i Izam'n 415 huzuruna baharn banda (14 Mart 1693) kabul edildi. Birka gn sonra ngiliz elisi Paet, Hollanda elisi Hemskeerke, Avusturya generalleri Collier ye Veterani ve imparatorun bir dier generali Vezir-i zam Ali Paa'nn saraynda bir konferansa arldlar. Bu toplantda, eyhlislm, Kaymakam, Defterdar, Nianc, Reis Efendi, birliklerin Paalar da dhil, devletin yksek makamlarndan yz kii bulundu. eli ve imparatorun iki generali sedirin kaidesinin altna konulan iskemlelere oturmulard. Gayretli ve igzar Fransz elisi, akgzlk edip iskemlesini sedirin kaidesi zerine koymu ve yle oturmutu. Toplanty, herkesin sahip bulunduu yerleri muhafaza edecei prensibinden hareket edilerek yaplacak barn
Litterae Angliae 4 Eyll, 1692. Fransz elisi de Ghateauneufn Edirne'den 5 Temmuz 1695'de Fransa kralna gnderdii mektubun kopyas: Vezlr-i azam ayn 20'sinde sefer iin ehirden kacak ve ancak sancak altnda, Hollanda ve ngiltere elilerine kararn bildirecek. Croissy'nin mektubu: Venediklilerle bar yaplarak bu oyalanma durumundan kurtulmak yolunda krala hizmet etmek imkan yoktu; Trkler, Canee (Kane) muhasarasnn kaldrlmasndan beri Venediklileri kk gryorlar. Fransa kralnn 30 Mays 1695 tarihli mektubu: Polonya kral ve kraliesini Trklerle ayr bir bar mzalamaya ikna etmesi hususunda akla, ha414 Kendisinden nceki elilerin misaline ve Bab- Ali'nin bar halinde olduu btn devletlerin elilerine ak bulunan tarza uyacaktr. Fer-riol'un 15 Ekim tarihinde Belgrad ordugahndan de Croiny'e yazd mektup. 415 18 ubat ve 7 Mart 1693.
412 413

Sayfa

212

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

aracdm Hollanda ve ngiltere'ye vererek Hemskeerke at. Fakat, gn sonra Vezir-i zam Hac Ali Paa azledildiinden, araclarn ve Polonya elisinin teklifleri bir neticeye vardnamad. Netice olarak, sava yine eski ak iine girdi ve yeni Vezir-i zam Srmeli Ali Paa, evvelce bahsettiimiz gibi Edirne'den Belgrad'a hareket etti (28 Haziran 1694 - 5 Zil'kade 1105). Austos aynn sonuna doru, Vezir-i zam Tatar Han ile birleti. Tatar Hannn birlikleri, arpmalarn balamasndan nce Eflak'tan gemiler, Transilvanya'y istil etmiler, Csik arazisini ya-malamlard ve oradan beraberlerine aldklar orann en nfuzlu yale gelebilecek btn sebeb ve vastalara bavurmas hususunda elim rahib de Polignac'a emir verdim. ahsiyeti Janos Sandor'u getiriyorlard. Ayn zamanda, Krm Hannn emrindeki si Gaspar Sandor, on iki bin Tatar asileriyle birlikte lkeyi Debreczin'e kadar geiyor ve Hediduque'lerin ehri Szom-selo'yu atee veriyordu. Peterwarden'e Kar Sefer Vezir-i zam Srmeli Ali Paa birka gn Zemlin'de kaldktan sonra, muhasara etmek maksadiyle birden Petenvardein zerine yneldi. Bu srada Gazi Giray Tuna'nn sol sahili zerindeki araziyi vuruyor ve Pancsova srlar nne kadar ulayordu (29 Austos 1694 - 8 Muharrem 1106). Belgrad'a doru Tuna'y kan zahire ykl iki kayk Theiss kavanda birok teknenin hcumuna urad ve sayca ok stn dmana teslim olmak zorunda kald. Gklerden krbalardan boalrcasma yaan yamurun ve taan nehirlerin siperleri sel basknna uratarak askerleri siperlerden ayrlmak zorunda brakt srada Peterwardein muhasaras yirmi gnden beri devam etmekteydi. ekilmek zorunda kalan Vezir-i zam, karanlk basnca ordugh kaldrd ve ayn gece Belgrad nndeki Weretschar vadisine nakletti. Srmeli Ali Paa Belgrad'daki genel kararghndan Gyula ve Temevar'n iaesi iin btn imknlara sahipti. On iki bey, yz Yenieri, sekiz yz Sipahi ve silahdr, iki yz tfeki, bir gnll ve atl milis birlii alacaklar yevmiye de belirlenerek Temevar savunmasna Rumeli Belerbeyi kumandasnda memur edildi. Gyula savunmas emrinde yeterince Sipahi ve Yenieri bulunan Sivas Valisine verildi. Allah'dan iki garnizonun asker cretlerine ayrlan yz kese para Temevar'a ulamt. Yoksa Avusturyal general Veterani Maros nehrinin kar yakasn on iki bin askerle tutmu ve geit yerleri kk sahra istihkmlariyle korunmu

Sayfa

213

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

olduundan paray ve yiyecek maddelerini Gyula kalesi kumandanna ulatrmak mmkn deildi. Bu sebeble, Temevar Valisi, kendisine gnderilenlerle k da geirmesi emrini ald. Dalmaya Ve Polonya'da Osmanu Zaferleri Dalmaya'da, Narenta zerinde bulunan Herzegovine'in anahtar mesbesindeki Gabella kalesi, Mostar geidiyle birlikte Venediklilerin eline gemiti. Son derece heyecanlanan Mostar halk, Scu-tari Valisi Sleyman Paa'ya Poschret, Podgonizze ve Gasella mstahkem hisarlarn geri almas iin emir vermesini salamak zere Bb- li'ye bavurdu. Geri alnmas istenen mstahkem hisarlar memleketin belli bal savunmasn oluturduundan, Sultan, Bosna Belerbeyi ile Yeniehir sancakbeini Sleyman Paa'nn emrine verdi. lk muhasara hibir netice vermedi ve Sleyman Paa bu baarszl Hersek sancana atanmakla dedi; Sleyman Bey ise Ehlone garnizonuna gnderildi. Bosna Belerbeyi Mehmed Paa, byk bir gayretle Gabella'y muhasara emri ald. Fakat, Osmanllarn btn gayretleri kale muhafzlarnn cesaret ve fedakrl karsnda netice vermedi ve bu kaleye sahip olmak sayesinde korunan on iki hisar Venediklilerin elinde kald. Gabella'y kuatanlarn yardmna arlan Trebigne Paas Receb Paa Kordos 416 Palangasn kardeine emnet etmiti. Fakat kardei, palangay atee vererek terketti. Ksa bir sre sonra, Trebigne zerindeki tahkimli Klo-busk hisar hi direnme gstermeksizin teslim oldu. Osmanllar Polonya'da da pek stnlk salayamadlar. Kame-nie (Camieniec)'nin takviyesi iin Mirza ehbaz Giray kumandasnda Tatarlarn giritikleri bir teebbs hibir netice vermedi. nce bu hareket iin grevlendirilmi olan Gazi Giray kumandasnda yirmi be bin Krml, iki bin Sipahi, bin be yz Yenieri ve alt bin Eflakldan oluan hatr saylr bir kuvvet bulunduu halde, Dinyester nehri zerindeki Czecora'nn tesine kadar ilerlemek cesaretini gsteremedi (6 Ekim 1694). Gazi Giray'n yerine getirilen ahbaz Giray on be bin Akkerman ve Dobruca Tatar askeri takviye aldktan sonra Czecora'dan Kamenie zerine yrd (6 Kasm)'. Polonya ordusu Uscieszko yaknnda Dinyester'i geti. General Jablonowski ve Sapieha, Potocki ve Sluzka kumandasndaki Polonyallar arslanlar gibi
416

Sayfa

214

Coriaaich (?).

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

arparak bin asker, iki mirzalarn ldrdkleri ve be mirzalarn esir aldklar Tatarlar malub ettiler 417. Bu malubiyetten sonra Krm Han Selim Giray maiyye-tiyle birlikte Belgrad'da gemiye binerek Ruscuk'a gitti. Krm'a hareketinden nce Vezir-i zam kendisine hediye olarak bin duka verdi oluyla birlikte krkler giydirildi 418. Temevar zerine bir sefer idare etmi olan Cafer Paa'nn dnnden ve Selim Giray'n hareketinden sonra Vezir-i zam, Sultan'n yanna dnmek zere Belgrad'dan ayrld. Filibe'ye gelince birliklere son ikier aylklarn dedi ve Edirne'ye giderek Sultan'n ellerine Sancak- erifi teslim etti (22 Aralk - 5 Cemaziylevvel). Tuna Kysnda Birok Palangalar ns Belgrad Valisi Cafer Paa'nn raporu zerine, ehrin iaesini salamak maksadiyle, Vezir-i zam iki yeni palanga ins emrini verdi: Birincisi Dobra'da Tahtal mahallesi stnde, ikincisi, Gvercinlik (Golombacz) ve ihram arasnda, Tuna ve pek nehirlerinin birletikleri noktada in edildi. Demir Kap'da geileri kontrol altnda tutmak iin buraya bin Sipahi ve gnlllerle glendirilen kk birlikler yerletirildi ve kumandan olarak Dobra kumandanlna baland. Belgrad Valisi Cafer Paa'ya saltanat gelirinden otuz yz (at yk) aka tahsis edildi ve ordunun kadrosunu tamamlamak zere Anadolu'da herbiri bin kiiden oluan sekiz Sipahi ve gnll alay tekil edilerek, asker bana on aka cret baland. Sahte Mehd'nin Ortaya k Ve Arab Yldz Bilgini Vezir-i zam'm yokluunda Sultan'n Atika adnda bir kznn dnyaya gelmesi (21 Ekim -. 2 Rebilevvel), Gabella ve Kamenie nlerinde uranlan malubiyeti unutturmutu. Fakat ksa bir sre sonra II. Ahmed'in kzkardei Gevher Sultan'n lm, sarayda duyulan sevinci kedere dntrd. Bir zamandan beri, bir meczb, Edirne'de Eski Camide, cemaate kendisinin Mehdi ve ceza gn habercisi olarak tantyor, bu yolda iddiada bulunuyordu. Yakalanarak Kaymakam'm huzuruna karld; deli rol
Bizozeri, II, f. 219. Bu sava hakkndaki Rapor Rasid'de ve Defterdar Paa Tarihi'nde bulunmaktadr, f. 284. Rid'in blteni en ok doru olmayanlardan biridir: Polonyallarn saysn otuz bin asker olarak vermekte Tatar kuvvetini sadece drt bin askerden ibaret gstermektedir. 418 Rasid, I, f. 199. Sebes-Seyar. f. 150, 1 Muharrem 1106'da (22 Austos 1694) Tirnova yaknndaki Balkan'dan geen hann yryn veriyor.
417

Sayfa

215

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yaparak kendisini cezadan kurtard; fakirliini de ileri srdnden Kaymakam Paa ona nemli miktarda para vererek salverdi. Fakat, yeniden Mehdi olduunu iln etmekte direndiinden Lemnos'a srgne gnderildi (5 Kasm - 17 Rebilevvel). Bununla beraber, eski Trablusam Belerbeyi Yenli Hseyin Paa'nn syledii ihtillci nutuklar sahte Mehdi'nin vzlarndan daha tehlikeliydi. Hazineye hl borlu bulunduu iki yz kese para iin hapse atlan ve deme imkn bulunmadndan serbest braklan Yenli Hseyin Paa, Edirne'de Sultan Selim Camiinde krsye kt ve Sultan' tahttan indirmekten bahseden bir nutuk syledi; halk Kaymakam Paa'y grnce dehsete dt ve il yavrusu gibi dald. Hseyin Paa tevkif ve su ortaklarmn yirmisiyle birlikte idam edildi. Bir Arap mneccim, kendi milliyetinden iki falc ile birlikte Edirne Selimiye Camiinde halka Hz. Muhammed'in geldiini bildiriyor, ayaklar olmayan bu adam, arabasnda oturarak siyas vaazlar vermekten de geri kalmyordu; bu mneccim, kehnetleriyle hinleri tevik ettii gerekesiyle ara-basiyle birlikte Tunca nehrine atld. Venedikliler Tarafndan Khos'un Fethi huzuru bozan bu olaylar, daha vahim bir olaydan nce cereyan etmilerdi. 3 Eyll 1694'de, bir Venedik filosu Sakz (Khios) adasna mleki burnu yaknnda asker kard. Yaklak dokuz bin askerden oluan bir kuvvet, ehrin d mahallesini ele geirdikten sonra, Dizdar kaps yaknnda toplarn mevzilendirdi, Pla-tana meydan karsnda sipere girdi; semt hamamnn uzanda olmayan bir yere bir havan topu bataryas koyarak ehre ate yadrmaya balad. Kumluk tabyas yolu ele geirilmi olduundan, ancak Bekirpaa bahesinden itibaren Azablar kulesi altna kadar kazlan lamlarn patlatlmasiyle bir hcumda bulunulabilirdi. Fakat, bir gn nce iki bin yediyz glle le dvlen ehirde evlerin ou ykldndan ve Hristiyanlarn bakaldrmalarndan korkulduundan, Venedikliler tarafndan kumandan Hasan Paa'ya yaplan teslim teklifi fazla tereddt gsterilmeden kabul edildi. Teklifin kolayca kabul edilmesinde, orada srgnde bulunan sabk eyhlislm Feyzullah Efendinin de, ehrin teslim edilmesinin srgn hayatn sona erdirecei dncesiyle kumandan zerinde yapt basknn da phesiz byk bir pay vard. Sakz adasnn kaybedilmesi payitahtta ve Vezir-i zam'n kararghnda son derece byk bir tel uyandrd ve adann tekrar fethi iin tedbirler alnd.

Sayfa

216

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Msrh-zde brahim Pasa. Raid, f. 201. Osmanl kaynaklan bu akrabalk zerinde bir ey sylememektedirler. Bununla beraber, Coke'un 1892. yl Raporlarnda bu akrabalk bahis konusu edilmektedir.
419 420

Sayfa

217

Gen Mehmed Paa, Saruhan, Aydn, Mentee, Suvla, Biga, Hdavendigr, Karas, Kazda, Kastamonu ve Bolu sancaklarnda bulunan silah tayabilecek btn erkekleri orada toplamak zere eme'ye gnderildi. Ayrca, be bin be yz Yenieri topland ve bunlara on kuru bahile yedi aka yevmiye baland. Her birlikte yz elli asker bulunacak ekilde gnlller de hizmete alnd. Bunlarn subaylarna krk aka yevmiye, sancakdarlanna yirmi aka, askerlere yedi aka tahsis edildi. Defterlerde kaytl btn Yenierilere, emeklilere (oturak), gnlllere (mumcu), koruculara, avulara, kullukculara, acemioianlara, asker oullarna (kuloullar) eme'deki ordugha iltihak emri verildi. Dier taraftan, yz byk teknenin, firkateynin ins ve donatm byk bir gayretle srdrld. Edirne'ye gelen eski eyhlislm Feyzullah Efendi Tire'de srgn cezasn ekmek zorunda kald ve burann gelirleri arpalk adiyle kendisine tahsis edildi. Sakz adas kumandan sarayn iki kaps arasndaki celld diresinde hapsedildi. Ksa bir zaman sonra, Gen Mehmed Paa Sakz sefer ordusunun bakumandanlm Anadolu Belerbeyi'ne 419 brakmak zorunda kald ve eski eyhlislm Feyzullah Efendi, tavsiyeleriyle Sakz adasnn kaybna sebeb olmu bulunmasndan tr, Nubie'de brim adasna srld. Onun dostu olan emirler reisi Pamak-zde Ali Efendi Gemlik'de srgne gnderildi ve Kadasker Yahya Efendi de Haleb'in yolunu tut-tu. Vezir-i zam'n yzn grmekten bile holanmad Reis Efendi Ebubekir azledildi ve sancakbei olarak lbasan'a gnderildi; makam Reis Efendi ikinci belikcisi (sekreter) Rami'ye verildi. Karadeniz'de duran drt kadrgann kumandan Solak-zde Ah-med Paa'nn kadrgasndaki esirler, Kefe'de, bu kumandan ldrdler ve kadrgalardan biriyle kamak istiyorlard. Bu teebbs dier gemi kumandanlarnn dikkatlerinden kamad ve bu otuz bahtsz ldrld. O zamana kadar sarayn celld dairesinde tutuklu bulunan Sakz Valisi Hasan Paa yalnz hrriyetine kavumakla kalmad, halk efkrnn hayretini ekecek ekilde, nemli snr kalelerinden biri olan Azak'n kumandanlna atand. Onu bekleyen ceza, Kapdan- Dery'nn bana patlad; Kapdan- Derya Yusuf Paa Sakz'n imddma gitmemekle sulanarak azledildi ve yerine Sultan'-m damad 420, hazinedar; anakkale hisarlar kumandan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Ama-zde Hseyin Paa'ya verildi 421. Bb- li'nin emirlerine uymakta geciken ve kn sefere kmay reddeden Mora Serdr Koca Halil Paa bu makamdan uzaklatrlarak yerine Negropont Valisi b-rahim Paa atand. Saruhan, lbasan, Yanya, Tirhala, Lepanto, Sku-tari, Rumeli'nin gayri muntazam piydeleriyle yrk efleri gelip saflarma girmek emri aldlar (31 Aralk 1694 - 14 Cemaziylevvel 1106) 422. erif Bb- li, Mekkelilere ve haclara kar zlimce davranmas yznden ilk niyetlerine ve Sultan'n da kendisine kar iddetle hareket etmek lzumunu duymu olmasna ramen Saad'n, Said'in olu, Mekke eriflii makamnda kalmasn tasvib etmiti. Osmanl hkmeti, Kuds ve Nablus sancaklarn idaresinde toplam bulunan am Valisi vezir smail Paa'y, kendi ordusu, Gaza ve Cidde birlikleri, Msr milislerinin bir bolm ve Habeistan Belerbeyi birlikleriyle hac kervanlarn korumakla grevlendirdi. smail Paa, eriflerin Emirlhac'a tazimlerini sunmak ve elinden eref kaftann almak zere gelmeleri det hlini alan Cerhi'ye varnca, erif Saad Paa'nn huzuruna yaya olarak geldi ve kendisine itaati protesto etmi oldu; fakat sayca kalabalk orduyu grnce, kaftan teslimi trenini beklemeden, dehete kaplm bir hlde kat. smail Paa, yryne devam ederek, ancak Aiss'de durdu; b srada CSdde sancakbei Cebel-mir'de karargh kuruyordu. Ayn gece, Paa Haim olu erif Abdullah' artt ve Mekke erifliini ona verdi. Besavter zerine yry srasnda, Saad ve olu Said, Yemen imamnn olu kumandasnda altyz askerle takviye edilmi olarak geceleyin Osmanl ordusuna saldrdlar. Sabah olunca sava sona erdi. smail Paa, Said'in konan yamalattrd, Abdullah'n btn Mekke eriflerinin ba olduunu te'kid etti ve ona bir samur hiTat giydirdikten sonra, Cidde Valisi Bykl Mehmed Paa'y kutsal ehrin muhafzlnda brakarak Suriye istikametinde yoluna devam etti. Arabistan'da sknet henz tesis edilmiti ki, Berberi devletlerin
Amca-zade veya Sarho Hseyin Paa Kapdan- Deryalkta byk basan gstermi ve Trk tarihinin deerli Vezir-i azamlanndan Elmas Mehmed Paa'nn dnmeler tertib ve ihanetine urayarak Zenta veya Senta denilen savata ehid dmesinden sonra 1697 tarihinde (18 Eyll) Vezir-i azamhga getirilmitir. Kendisine Amca-zade lakab verilmesi. Kprl Mehmed Paa'nn kardei Hasan Aa'nn olu ve Vezir-i azam Fazl Ahmed ve Fazl Mustafa Paalarn amca olu olmasndandr (.N.). 422 Muradca u ifadeyi kullanrken byk bir hata iemektedir: -Yrkler Rumeli piyadesi idiler, kendilerine I. Sleyman dneminde beratlar verildi.- Yrklerin bann ad Sabit'di. Alt yz tfekiye kumanda ediyordu.
421

Sayfa

218

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

hkmdarlar arasnda sava balad. Cezayir ve Trablus gemilerinden oluan bir filo, muhasara kurmak zere Tunus nne geldi. Bb- li onlara bo yere gerek mminlerin karde olduklarn, adalet ve faziletin zaferini salamak zere birbirlerinin yardmna komak zorunda olduklarn anlatmaya, anlamazlklarn gidermeye, Sakz adasn Venediklilerden geri almak iin kuvvetlerini birletirmeye alt; ancak Cri Mehmed Paa'y Trablus Valiliine atayarak ve Musul Valisi mer Paa'y Cezayir Valiliini ele almaya gndererek asayii salayabildi (3 ubat 1695 18 Cemazi-ylevvel 1106). Mteakib yl, Mekke fakirleri iin gnderilen hediyelerin yerine kadar gtrlmesine, surre eminliine, evvelce bar mzkerelerinde bulunmak zere Viyana'ya gnderilen, evvelki yl muhafzlk ettii hazine Srb ekiya etelerinden biri tarafndan yamalanan di-vn- muhasebat reisi Zlfikar Efendi memur edildi. Gnderilen hediyeler arasnda Sultan'n kendisi tarafndan hat sanatnn incelikleriyle yazlm bir Kur*an bulunmaktayd. Valide Sultan'n vefatndan beri II. Ahmed, her yl hatim indirilmesi iin on duka altn hediye ediyordu; daha sonra Kur'an' otuz cz hlinde ayrtarak kop-ye ettirdi; bu czlerin her biri okunmak zere bir hafza veriliyordu; ayrca krk hafz seti, bunlara on be duka veriliyordu ve on sre okumakla grevlendirilmilerdi. Valide Sultan'n ruhunun is-tirahti iin indirilen ikinci hatimde her hafza altm duka hediye ediliyordu. Kabe aa ve hizmetkrlar iin yaplan masraf, yekn olarak bin yz on duka altnna ykseldi. Sultan'n sehvetinde, Valide Sultan'n Medine'deki din vakfnn da hissesi vard. II. Ahmed'in lm Burada Srmeli Ali Paa'nn Vezir-i zamlnn zelliini oluturan iki idri tedbirden bahsetmemiz gerekiyor. Uzun zamandan beri divn haftada ancak iki kere toplant yapyordu; Vezir-i zam'n arzas zerine Sultan, devlet ilerini grmek zere vezirlerin cumartesileri ve mteakib gn toplanmalar emrini verdi. Bu tedbirden ok daha nemli olan ikincisi ile mukataat, kayd hayat ar-tiyle araziye sahib olma messesesindeki deiiklikti. Bylece, arazi ihtilflarna ve toprak verasetine aklklar getiriliyor, iftiler arasnda uzun zamandr sregelen anlamazlklara son

Sayfa

219

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

verilmi oluyordu 423. Bu iki emirname, bir zamandan beri tehlikeli bir hastalktan istiskdan (hydropisie) rahatsz olan ve .16 ubat 1695'de (21 Cemziylhir 1106) 424 vefat eden II. Ahmed'in mme ileriyle alkal son davranlar oldu. Bu ayn hastalk, kardeleri IV. Mehmed ile II. Sleyman' da bu dnyadan alp gtrmt". Zorlu av tlimleri ve uygulamalar iin byk bir ihtiras tayan II. Ahmed, Kprl Ahmed Paa'dan alt ve bizzat bu Vezir-i zam'n itidl-sizliinin kurban olduu ispirtolu ikiye kar ball da olmasa baka bir lm nev'i ile lebilirdi. Harem dairesinin tb anlayna gre, II. Sleyman'n vakitsiz lmnden, istiska (hydropisie) hastalna kar bir panzehir olduuna inanlan musaffa suyu iecei ona yasaklayan hekim-ba mes'ld. Bununla beraber bu kardede de bu hastaln aileden gelmesi mmkndr. Sleyman'n uyank bir zeks vard ve sava bir yaradldayd; kardei Ahmed melankolik bir mizaca sahipti; dine ball, ar hiddetini kskvrak yakalyordu. Ahmed II. edebiyat ve iiri seviyordu, hat sanat bakmndan bir ustayd ve Fars irlerine kar sevgisi vard. Ne fkinci Sleyman, ne kardei kinci Ahmed kendi kendilerine hkm srmemilerdi. Son iki Sultandn yedi yl devam eden saltanatlar srasnda devletin idaresini ellerinde tutan on Vezir-i zam arasnda hikmet sahibi ve faziletli Kprl Mustafa Paa, askerlik kabiliyetleriyle deil, babasnn makiyevellizmini kullanarak yahut kardei Kprl Ahmed Paa gibi derin siyaseti grnerek de deil, fakat adalet ak ve idarecilik felsefesiyle, ticaretteki samimiyeti ve mal tedbirleri ve Hristiyanlara kar insan davranlaryla, kahramanca lmyle htrasn sonsuz bir gelecee intikal ettirdi. Ailesinin nc Vezir-i zam' Kprl-zde Mustafa Paa, bu eitli nvanlanyle, ou zaman aldatc ve fazla bir ey ifde etmeyen Byk sfatna lyk deilse, en azndan Faziletli lakabna hak kazanmaktadr.

220
Sayfa

ALTMIINCI KTAP ..................................................................................................... Sultan II. Mustafa'nn Tahta k .................................................................... syan .................................................................................................................. Saad kinci Defa Mekke erifi ........................................................................... Vezir- zamin Azli Ve dam .............................................................................
Raid, I, 1. 205. Muradca, VII. a. 242 ve H. s. 533. bu emirnameyi XI. Mustafa dneminde gsteriyorlar Raid'in bildirdii gibi 23 Cemaziyl'&hir deil; zira 23 tarihi bir sah gnne (8 ubat) rastlamaktadr. Deguignes, I, s. 272, 17 Ocak zerinde srar ediyor ve bu srarn Hicri yl zerindeki btn hesaplara esas olan, eski tarza dayandryor.
423 424

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Sakzadas'nn Alnmas ..................................................................................... darede Deiiklik Ameliyesi ............................................................................. Polonya, Mora Ve Herzegovine Olaylar ........................................................... Bohemya'llar zerine Vergi ............................................................................. Lippa'nn Aln ................................................................................................. Veterani'nin lm .......................................................................................... Tuna'dan Gei.................................................................................................. Bostanclara lk Defa niforma Veriliyor .......................................................... Sakz Deniz Sava ............................................................................................. Azak'n Muhasaras ........................................................................................... Basra Ve Kkasya'da A Yarlanmalar ............................................................. Ulemnn lerleme Kaideleri Bozuldu ............................................................... mparatorluun Bykleri Asker Salamaya Mecbur Tutuluyor ...................... Br Sultann Doum Ve Evlenmeleri .................................................................. Lberracco Venedik Safna Geiyor .................................................................. Belgrad zerine Yry .................................................................................. Azak'n Ruslar Tarafndan Alnmas................................................................... Polonya Ve Attika Aknlar ................................................................................ Mal Tedbirler ................................................................................................... Camiler, Asker Depolar, Kaleler Ve Sava Gemileri nat ............................. Bosna'da Venedik Aknlar ................................................................................ Tenedos Yaknnda Deniz Sava ....................................................................... Theiss zerine Yry ..................................................................................... Zenta Sava ...................................................................................................... Kprl Hseyin Paa Vezir- zamla Getirildi .............................................. darenin Yksek Memurlar Arasnda Deiiklikler ........................................... Sava Vergileri................................................................................................... Basra Ve Kahire ................................................................................................. ran Elilii ......................................................................................................... Bar Projesi ...................................................................................................... Bosna Olaylar ................................................................................................... Mtylene Deniz Sava ....................................................................................... stanbul'da Barut Deirmeni Ve Belgrad'da Depolar Yangn ........................... Bb-I li Bar in leri Srlen Teklifleri Kabul Ediyor ..................................... Polanya Ve Rusya'nn Muhalefeti ..................................................................... Tam Yetkili Elilerin Yola kmalar ................................................................... Karlofa Bar ................................................................................................... Sayfa

221

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

222

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ALTMIINCI KTAP Sultan II. Mustafa'nn tahta k. syan. Saad kinci defa Mekke erifi. Vezir-i zam'n azli ve idam. Sakz adasnn alnmas. darede deiiklik ameliyesi. Polonya, Mora ve Herzegovine olaylar. Bohemyablar zerine vergi. Uppa'mn aln. Veterani'nin lm. Tuna'dan gei. Bostanclara tik defa niforma veriliyor. Sakz deniz sava. Azak'm muhasaras. Basra ve Kk Asya'da ayaklanmalar. Ulemann ilerleme kaideleri bozuldu. mparatorluun bykleri asker salamaya mecbur tutuluyor. Bir Sultann doum ve evlenmeleri. Diberaccio Venedik saflarna geiyor. Belgrad zerine yry. Azak'm Ruslar tarafndan alnmas. Polonya ve Attika aknlar. Mal tedbirler. Camiler, askeri depolar, kaleler ve sava gemileri inaat. Bosna'da Venedik aknlar. Tenedos yaknnda deniz sava. Theiss zerine yry. Zenta sava. Kprl Hseyin Paa Vezir-i azamhga getirildi. darenin yksek memurlar arasnda deiiklikler. Sava vergileri. Basra ve Kahire. Iran elilii. Bar projesi. Bosna olaylar. Mitylene deniz sava. stanbul'da barut deirmeni ve Belgrad'da depolar yangn. Bab-i Ali bar in leri srlen teklifleri kabul ediyor. Polonya ve Rusya'nn muhalefeti. Tam yetkili elilerin yola kmalar. . Karlofa Bar. Sultan II. Mustafa'nn Tahta k SULTAN Ahmed'in lm haberi getirildii zaman pazar gnk divn sona ermi bulunuyordu 425. Vezir-i zam tarafndan nnda olaydan haberdr edilen eyhlislm, ulem ve ordu aalar sarayda yaplacak olan el pme treninde kendisine refakat ettiler. Taht salonunu terkederken, imam merhum Sultan'n cesedini ykad (gasil) ve mevtalar iin okunan dualar Alay Kk 426 nnde okudu. Yeni Sultan, II. Mustafa, eski bir gelenee uyarak selefinin tabutunu cenazeyi gtrecek olan arabaya yerletirme iine katld ve emirler arabaya Oku emesine kadar refakat ettiler.
Raid, I, 205, Vezir-i zam'n sarayda divn'a bakanlk ettii srada haberi alm olduunu sylyor; fakat yazar anonim Tarih. Vezir-i zam'n Sultan'n canekime halinde olduu kendisine bildirilince oturumu tatil ettiini ve sarayna dnmek zere yoldayken lm haberinin iletildiini yazyor. 426 stanbul saraynda olduu gibi. Edime saraynda da Alay Kk vard.
425

Sayfa

223

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Tahta knn nc gn, Sultan, yeni ve allmam muhtevsiyle seleflerini devlet ilerini kt ynlendirmeleri bakmndan sulayan bir Hatt- erif yaynlad. Tamamn buraya almadan u paras hatrlanmaya deer: Hayrlarn ilh datcs Allah, ciz gnahkra, bize, btn kinatn halifeliini bahetmek lutfnda bulundu. Kendilerini zevke ve gaflet uykusuna veren hkmdarlarn idaresinde Allah'n hizmetkrlarna hibir zaman rahat, huzur yoktur. Bugnden itibaren bu sarayda ehvet, zevkler ve bo durmak lanetlenmitir. lh babamz Mehmed'in lmnden bu yana ehvet ve tenbellik eilimlerinden baka bir ey dinlemeyen Padiahlarn idaresi dneminde, Hristiyanlar, bu kark insanlar 427, slmiyetin drt bir snrn ve eyleti istil edip tahakkmleri altna aldlar. Muhammed mmetinin servetini kardlar, yamaladlar; Mslmanlar aileleriyle birlikte esarete srklediler; bunu bizim gibi herkes biliyor. Bunun iin ilhi Efendimizin yard-miyle, btn bu Hristiyanlardan, bu cehennemlik hayvan soyundan 428 intikam almaya ve onlara kar kutsal savaa balamaya karar verdim. Asil ceddimiz Sultan Sleyman (ki mezar hl buhur kokulan samaktadr) krk sekiz yl sren saltanatnn devamnca mstekreh Hristiyanlann zerine yalnz vezirlerini gndermekle kalmad; kutsal savan ba pehlivanlarnn oluturduu ordusunun banda seferlere kt ve bylece kffrdan Allah'n emri olan intikam ald. Ben de ordu banda savaa karar verdim. Sen, benim Vezir-i zam'm, ve szler vezirler, ulem snf, khyalar ve ordunun aalar, ahsm etrafnda toplannz ve bu mparatorluk Hatt- erifini iyice dnnz; dannz ve bana Avusturya mparatoruna kar sava amam m, yoksa Edirne'de kalmam m gerektiini bildiriniz. Bu iki tasavvurdan hangisinin imna, mparatorlua ve" Allah'n sadk kullarna daha yararl olduuna karar veriniz. Gne gibi gerek olan cevabnz, mparatorluk rik-bnda verilmelidir.? syan Divnn mzakereleri gn srd; zira, bazlar Sultan'n varlnn ordughda istendiinden phe ediyorlard; bazlar ise, Sul tan'm ekil olarak byle konumu olmasndan ve aslnda kendi dncelerinin asln renmek istemi bulunmasndan korkuyorlard. Sonunda, hep birden
427 428

Sayfa

224

Kffar- haksar, yani: -Toza benzeyen kafirler. Kffar- duzah karar.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Sebes Seyar, f. 150, Ferrah Kerman snr hisarlarnn tamirini emreden Hatt- eriften bahsediyor. Devlet yazlarnn nas adl eserimde. No. 41, Sultan*n tahta k Cemaziyl'ahirin 21'i yerine 22'si gsterilmitir.
429

Sayfa

225

Pdihn ordunun banda sefere gitmesinin kendisini yalnz byk yorgunluklara brakmakla kalmayacana, fakat ayrca byk masraflara sebeb olacana karar verdiler. Sonunda, hametmebn, mparatorluun kaderini temsil eden ahslarm bir seferin anslarna brakmamalar gerektiini, savala megul olma iini Vezir-i zam'a havale etmeleri lzumunu arzettiler. Byk, kk timar ve zeamet sahiplerine mlkiyet unvanlarn hazne dairesine bildirmeleri yolunda emir verildi; zira, lerinden byk bir ksm, kaytlardaki karklktan yararlanarak, orduya vermekle ykml olduklar saydaki askeri salamak bakmndan kaamak yapyorlard, yahut zeamet diresinde kullanlagelen deyimle (sepete dm) bulunuyorlard. Btn timar ve zeamet sahiplerine, stanbul'da, bertlarn, valilerden aldklar tasdikli vesikalar gstermeleri emri verildi. Bu olaylar cereyan ettii srada, Sultan, ksa ve kesin bir Hatt- erif gndererek divna kararn bildirdi: Sefere kmakta srar ediyorum. Hazrlklar hzlandrmak ve sefer iin hibir eyi noksan brakmayacak en tesirli tedbirler alnd, yeni birlikler meydana getirmek maksadiyle asker toplamak zere mparatorluun drt bir taraf ma komiserler gnderildi; Sultan'n tahta ktn bildiren mektuplarla birlikte Krm Hanna hazrlklarn tamamlamasn isteyen yazlar ulatrld 429. Krm Hanna hediye olarak gnderilen ok klfna yetmi kese aka yerletirilmesi de ihml edilmedi. Kaymakam Paa, Kzlar aas, Kapucularba, Ba silahdr ve Rumeli Kazaskeri deitirildiler. Elmas Mehmed Paa'ya Valide Sultan' stanbul'daki eski saraydan Edirne'deki yeni saraya gtrmesi emri verildi. Vezir-i zam karlamak zere Hafsa'ya kadar geldi. Okular emesi yanndaki skender elebi bahesinde Elpai Mehmed Paa erefine bir ziyafet verdi. alkanlnn mkfat olarak Mehmed Paa Kaymakamla atand. Grevlerdeki deiiklikler arasnda en fazla kayda deeri Kapdan- Derya Hseyin Paa'mn Sadret Kaymakamlna, Sultan Hocasnn eyhlislmlk grevlerine getirilmeleri oldu. Tkenen hazine clus masraflarm karlamaya yetmediinden Yenierilere iki yz elli kese datmakla yetinildi; Cebeciler bu paradan on be, topular be, Sipahi ve Silahdrlar on beer aka aldlar. Belgrad muhafzlnda grev alacak olan bin be yz Yenieri Cizir Mustafa Paa'ya gelince clus bahii olarak verilmesi gereken paray tamamiyle almadan

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yrye devam reddettiler. Ancak vaadler, tehditler ve subaylara sunulan hediyelerle sileri grevlerinde tutmak mmkn olabildi. Her askere iki kuruuyla uha satn almak zere alt kuru verildi. Bu serkelik Vezir-i zazn'n mevkiine ve bana mloldu 430: Zira, hazneye yz on bin kuru borlu olduu anlald ve ayrca baka ahslara da seksen yedi bin yedi yz elli kuru borcu vard. Mallarna devlet adna el kondu; bunlarn satndan elde edilen drt bin elli dokuz kuru, hazneye ve alacakllara olan borcu karlamaya yetmedi. Cmertlii israfndan geliyordu; harem dairesi onu byk masraflara srkl-yordu, zira, hareminde veya drt eden ayn olarak bir dzine odalk bulunduruyordu 431. Saad kinci Defa Mekke erifi Sultan'n tahta kn bildirmek zere Arabistan'a gnderilen mektuplar arasnda, tyini Bb- li tarafndan yeni tasdik edilmi olan erif Abdullah Bin Him'e deil, fakat si Saad Bin Said'e giden bir mektup vard. Saad Bin Said, yedi yz svari ile Serda-riye'de mevzilenen evvelki erif Ahmed Bin Galib'i snd Ye-men*den dnnde yenilgiye urattktan sonra on iki bin kiilik bir kuvvetle Mekke'ye girmiti: Galib'in yedi yz svarisinin tamm ortadan kaldrlm, sadece yirmi yedi kii sa kalmt. Ayn gece, Moalla, Cebel ve Nur tepelerini igal eden Mehmed Paa kumandasndaki Msr birlikleriyle Kais da eteklerinde ordugh kuran erif Abdullah'n kuvvetlerini de yenilgiye uratt. Bb- li, siye kar yeni bir ordu ile kar kmaktan uzak kalarak, Mekke eri-fiymi gibi ona bir samur kaftan gnderdi ve bu hediye ona makam verilmesinin iareti yerine geti 432 . Vezir- zamin Azli Ve dam Sultan'm yukarda bahsettiimiz Hatt- erifinden gn sonra alan
Ali Paa'mn Sultan Mustafa'nn yerine Sultan Ahmed'in olunu tahta karmay tasarladndan hibir Osmanl tarihisi bahsetmemektedir; bu Cantemir'in bir icaddr ve bunu ayn neviden uydurmalarn arasna yerletirmek yerinde olur. Cantemir'in bunun iin gsterdii se-beb, birliklerin bakaldrmadr. 431 Bir isimsizin Tarihi (L'Histoire d'un Anonyme), Berlin Ktphanesinde, f. 121 ve 122, hal tercmesiyle, btn gayretlere ramen bi kimsenin gmmeyi baaramad Hatomtai'nin eli fkrasn anlatr. 432 Raid, I, f. 207. Mon na'da Saad bin Said'e gnderilen 3 mektubu ihtiva ediyor, bunlar aban 1106 tarihlidir (Nisan 1695); unlar: No 42, tebli mektubu; No 43, Zlfikar muhafazasnda Mekke'ye Srra alay ile gnderilen mektup; No 44. atama mektubu. Le Grand'n n-a'snda, No 425, bir baka mektup da var. Saad'a hitaben yazlm bir yedinci mektup 1108 (1666) tarihlidir.
430

Sayfa

226

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Adalar Denizi seferi, Sakz kanalnda, Koyun adalar (Spal-madori) yaknnda Osmanl donanmasnn Venedik donanmasna kar kazand bir zaferle noktaland. Yirmi kalyon ve yirmi drt kadrgadan oluan Venedik donanmas 8 ubat 9 ubata (23-24 Ce-mzilhir) gecesi Fenike karsnda bulunan Orak Adalarna (Fuj) doru yelken at ve oradan Koyun (Spalmadori) adalarna yneldi. Trk donanmas on alt kalyon, on drt mavna, yirmi drt kadrgadan oluuyordu. Kalyon says iki tarafta eitti, fakat Venedik donanmasnda ok sayda yksek bordal sava gemisi vard. Kapdan- Derya, kendi sava dzeni iinde her Trk kadrgasnn bir Venedik kalyonuyla ve on drt mavnann ayn borda yksekliinde bulunan dman donanmasnn on alt gemisine saldrmas' na karar verdi. Sava balaynca Trk donanmasnn amirallik gemisi Bastarda, Kapitana ve Riyale. Venedik Cumhuriyetinin en gzel iki gemisine Stella del Mar ile Leone Coronato'ya hcum ettiler. Kapitana gemisinin ilk borda ateinde, dman gemisinin gvertesine yz elli ceset serildi. Riyle'den Fettahbe tarafndan atlan bir glle, Stella'y alevler iinde brakt. Ate, Leone del Co-ronato'ya sirayet etti ve geminin infilk etmesi binlerce askerin hayatna mal oldu. Amiral Benedetto Pisani Vittorio gemisi zerinde ldrld, amiral Contarini Trk gemilerinin ortasndan glkle kurtuldu; Venedik gemilerinden Dragon da kuatld; fakat Dragenigo, Al Bey kumandasndaki kadrgay batrd 433. Fena halde hrpalanan Venedik donanmas Spalmadori (Koyun Adalar) limanna ekildi; Trk donanmas ise Eriliman limanna yelken at. On gn sonra (18 ubat 1695 - 4 Receb 1106) Spalmadori limanndan knda iki ate arasna alnan Venedik donanmasna Osmanl donanmas yeniden saldrd. Mcadele ilkindeki kadar kanl oldu, fakat Venedikliler daha kesin bir yenilgiye uratld. Amirallerinin ok byk bir gayretiyle savatlar. Contarini, dman gemilerine bin sekiz yzden fazla glle att, Bolani de dman donanmasna bin iki yz glle savurdu. Gemi kapdanlan Abdullah ve Memi Paa olu Abdurrah-man, kaan Venedik donanmasnn takibinden geri kalmadlar. Venedik gemileri perianlk iinde Sakz limanna sndlar. Sakzadas'nn Alnmas

433

Raid'e gre, I, f. 208, Trk donanmas bu savata hi kayb vermedi.

Sayfa

227

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Fakat stn bir donanmaya kar aday savunamayacaklanndan geceleyin limandan ayrldlar ve demirlemek zere Tineh'e gittiler. Byk bir Venedik gemisi Sakz adas liman giriinde karaya oturmutu. Gemi galibin eline dt; 24'lk on alt top, alt havan topu, be bin tfek iki yz seksen Venedik askeri Trkler tarafndan kolayca topland. Ayn Umanda drt kalyon, drt firkateyn ve be yz Venedik svarisi de Trklerin eline geti. Trkler ayrca, kaleyi de alp byk apl on alt topa, sekiz bin bomba ve elli sandk kuruna elkoydular. Kapdan- Derya, yerinde bir siyaset olaca kanaatiyle Sakz adas halkna esir muamelesi uygulamad; bununla beraber ada halk ahslan ve mallarnn dokunulmazl iin drt yz doksan kese para demek zorunda kaldlar; ayn zamanda Sakz'n fethi iin Anadolu valilerine yazlan yardm talebnmeleri-ni geri aldrd. Sakz fethini bildiren mes'ud haber stanbul'a, houna gitmeyen btn memurlar deitiren Vezir-i zam'n atanmasndan gn nce ulatrld. darede Deiiklik Ameliyesi Sakz'n teslimi yznden devlet ilerinden uzaklatrldktan sonra Azak Valiliine atanan Hasan Paa, Vezir-i zam olan Elmas Mehmed Paa'nm yerine Rikb- Hmyn Kaymakamlna getirildi. Sakz adasnn kaybedilmesi ihml suuna balanan eki Kapdan- Derya Yusuf Paa greve arld ve anakkale hisarlar valiliine atand, zira Sakz fethinin uyandrd sevin, kaybedildii htrasn hafzalardan silmiti. Sakz' kurtaran Amca-zde Hseyin Paa'ya Kapdan- Deryal brakarak Sakz Valiliinde kalmas emri verildi. Amca-zde'nin yerine, Kapdan- Deryala Sultan tarafndan Mezzomorto Hseyin Paa 434 atand. Bu atamada, Sakz fethinden nce kazanlan iki zaferin balca tesiri oldu. Vezir-i zam Elmas Mehmed Paa, avu-ba olan kardei Mustafa'y khyala (ileri Bakan) ykseltti. Evvelki hkmetin en tesirli yeleri olan ve Srmeli Ali Paa'nm Vezret-i-uzm makamndan azli srasnda hapse atlan Khya, Nianc (Dileri Bakan) ve Kapucu-ba (Ba-mbeyinci), azledilen Vezir-i zam'n

228
Sayfa

Btn Osmanl ve baz Batl tarihilerin kaydettiklerine gre, Koyun Adalar zaferinin ve dolaysiyle Sakz'n kurtarlmasnn asl kahrama-xu Kalyonlar kapdan Mezzo-morto Hseyin Pasa'dr. Bu lakab, deniz tarihimizin en nemli ahsiyetlerinden olan Hseyin Paa'ya genliinde katld bir savada 8-10 yerinden yaralanp ldne hkmettii halde verilmitir. Venediklilerin yan-l manasna gelen Mezzo-orto> kelimelerinin hafife deitirilmi bir eklidir. ki defa Kapdan- Deryala gelen Mezzo-morto Hseyin Paa, Trk denizciliini gemiteki htiamna kavuturmak zere kanunlar karm ve 20 Temmuz 1701 tarihinde (14 Safer 1113) vefat etmitir (.N.).
434

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

idamndan sonra hrriyetlerine kavuturuldular; fakat, servetlerine uygun para cezas demek zorunda brakldlar: stanbul'a sadece Mitylene'e srgn edilen eski Kaymakam Ahmed Paa'nn ba gnderildi, ayn kibete urayacak olan Diyarbakr Valisi Ahmed Paa, celi addan idam edilecei haberini alnca, Mslmanlarda ender rastlanan bir intihar ekline bavurdu, tabanca kurunuyla hayatna son verdi. kinci Ah-med'in tahta knda selefleri shak ve Yapraksz-zde Ali'ye yerini brakmak zere saraydaki Kzlar aas grevinden alnarak Msr'a srlen Kaba Nezir eski makamna kavutu ve kinci Mustafa'nn tahttan indirilmesine kadar makamn korudu. Polonya, Mora Ve Herzegovine Olaylar Osmanl donanmasnn Sakz' kurtard zamana doru Tatarlar Polonya'y istil ediyor ve lkeyi ate ve kan iinde brakyorlard. Polonya kralnn bir genel bar iin mzkerelerde bulunmak zere gnderdii tercman Brianowskf nin hareketinden sonra. ahbaz Giray, geen yl urad malubiyetin 1696 ubatnn banda yetmi bin askerden oluan bir Tatar ordusuyla harekete geti. Lem-berge kadar ilerledi; fakat baarlar orada durdu; zira Polonya byk marealinin Theatins manastrnda gsterdii mukavemet ve byk defterdarn muazzam bir ordunun banda yaklamakta olmas, ehbaz Giray' geri ekilmeye zorlad. Halicz ve Stry berisin-deki btn lke yamalanp yakld ve ehbaz Giray Oduffdan Pomerzanye kadar girdi. Osmanl yllklar bu seferde on bin kasabann kuatldndan ve otuz bin kiinin esir olarak alndndan sz etmektedirler. Mora'da, general Steinau Korinth'de Isthm'i savunuyordu. Oradan, ordusunu Trklerin Atina'ya Istineh demeleri gibi, istifa dedikleri Thebes (Tebai) zerine gtrd- Buna karlk Osmanllar da kendilerinden alnm olan kanl intikama kar kayplar verdirmek zere Lepanto'nun berisindeki her yeri tahrib ettiler. Bb- li'nin Maine beliine atad Liberaccio'nun on bin kiilik bir kuvvetle ilerledii haberi zerine Lepanto garnizonu, adalar kumandan Melino tarafndan drt kadrgann askerleriyle takviye edildi. Nisan 1695 sonuna doru (16 Ramazan 1106) Mora Serdr brahim Paa Thebes ehri ovalarndan ayrld ve Napoli di Romania'dan iki fersah uzaklktaki Argos srlar nnde ordugh kurdu; fakat garnizonun bir k hareketinde bulunmasndan ekindiinden Ko-rinth (Corinth) zerine

Sayfa

229

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ekildi. Yrk veya Trkmen airetlerinin kumandan olan Hasan Paa ve Maina bei Liberaccio Mora'y Tri-polizza'ya kadar birlikte getiler, bu gei srasnda Karince (Ka-rinde) kasabasn yaktlar 435. Osmanllar, Hersek sancanda Bouhour kaza (adalet) dairesinden bamsz olan Akova ahlisini Sava nehri kylarnda yamaclk eden Hrvatlarn aknlarndan korumak maksadiyle spenice'de bir palanga in ettiler. Blgenin korunmas, Perzeru bei Siya-vu'a brakld. Potschtil (Poschiste), Lupin (Gloubigne), Posega ve Bedoschka hisarlar gibi Herzegovine hisar da savunmaya hazr hle getirilmek istendiinden Bb- li yiyecek ve sava levazm kervanlarm askeri birliklerin muhafazas altnda bu hisarlar istikametinde yola kard. Bu kervanlarn hareketim haber alan Gabella'nn Venedikli Valisi, Bodoschka yaknndaki Polinca kalesinden bin be yz askerle onlar ele geirdi. Kervanlarn kumandan olan subay geri dnd. Venedikli birlikleri kltan geirdi, kendisi yzden fazla asker ldrd, Venediklilerin ganimet olarak aldklarna tekrar el koyup beraberinde yz elli sekiz esir gtrd. Trk ordusunun Edirne'den Belgrad'a hareket ettii gn Bosna avular khyas istanbul'a dmandan alnm bayraklar gtrd (30 Haziran -18 Zil'kade). Sultan Filibe'ye vardnda, drt eli ve drt aya olan hilkat garibesi bir ocuk huzuruna karlarak kendisine gsterildi. ocua gnde sekiz ake gelir salanmas emrini verdi ve reayadan olan babasnn vergiden muaf tutulmasn emir buyurdu. Sultan'm Sofya'ya giriinde, balarnda hasrlar iinde yanan samanlar tayan Sktari ahlisinden kimseler huzuruna geldiler. Bylece Dounun sembolik diline gre, ate valilerin Osmanl teb'as zerindeki istibdadn anlatyordu ve adamlar tez zamanda hrriyetlerine kavumay diliyorlard. Sultan, divn'a hatr gnl tanmayan sert bir soruturma yaplmas emrini verdi. Ertesi gn, ikyetiler Sultan'n, Vezir-i zam, eyhlislm'n ve kazaskerlerin karsna karldlar. Sorgu bir yarm saat kadar srd ve ikyetiler sulamalarn dorulayacak hibir delil veremediler; bununla beraber, giritikleri teebbsn tek neticesi, asker arasnda Sultan'n dil olduu hretinin yaylmas oldu.

Sayfa

230
435

Bohemya'llar zerine Vergi

Burann Goritza olmas muhtemeldir. Raid bu vesileyle de Lora adl Venedikli bir generalden bahsediyor. Gerek adiyle bildirmemiz mmkn degll.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Yine Sofya'da, haznenin glendirilmesi iin iki yeni ml tedbir kararlatrld. Evvelce yllk mukataa (yllk arazi kiralamas) hayat boyu sre iin tesis edilmiti; hazinenin bu yzden urad kayb nlemek iin, bunlar vergi mltezimlerine ve ahliden satn alma gc yksek olanlara verildi. Kprl-zde'nin Hristiyanlar demekle ykml tuttuu vergi Anadolu ve Rumeli ingenelerine de temil edildi. O zamana kadar, ingenelerin her trl vergisi, vergi mltezimine yllk krk be bin kurua satlmt; fakat imparatorluk iinde bu soydan krk be bin kii bulunuyordu; bunlarn on bini Mslman, otuz be bini reaya idi. Netice olarak, her ingene, Msiman veya reaya olduuna gre hazineye be veya alt kuru demeye mecbur tutuldu ve verginin tamam, teki vergiler gibi iki yz altm bin kuru karlnda mltezime verildi. Mslman olmayan ingenenin hangi inanca bal olduu zerinde durulmuyordu. Belgrad'da Serdr, byk bir ihtiam iinde otana indi ve gelii drt yz pare top atyla selmland. Ordu meclisi toplanarak sefere Petenvardein muhsarasiyle mi, yoksa Temevar zerine gitmek veya Karansebes, Lugos ve Lippa kalelerinin ahnmasiyle mi balamann doru olaca zerinde durdu (9 Austos - 28 Zilkade). Lippa'nn Aln Lippa'da byk depolar, kabark sayda topu kuvveti vard v bu bakmdan zengin bir ganimet vaadediyordu. Mecliste bu ehrin muhasarasnn uygun olacana karar verildiinden, Belgrad'n altnda, Wisnicsa kasabas yaknnda, Tuna zerine byk bir kpr kurulmas uygun grld. Ayrca, Belgrad kalesi d savunma duvarlar yaknnda iki bur ykseltilmesi gerekli sayld. ehrin Valisi Cafer Paa, garnizonun yetersizliinden ikyeti olduundan, Haleb Belerbeyliinden baz birlikler ve Dursun Mehmed Paa kumandasnda bin Arnavut ve be yz Bosnal asker takviye ald. Tuna kalelerini muhafaza etmekle grevli filotilla yirmi kalyon, krk firkateyn, elli kayk ve krk saldan oluuyor, bunlarn tam says yz seksen yelken tutuyordu. Ko Mehmed Paa Tuna filosu kapdanlma atand. O zamana kadar Belgrad'd a kalm olan Emeric Toekoeli, maiyyetinden iki kii ve stanbul'a gitmek zere gemiye bindi ve iki yz asil milis askeri Eflak voyvodasma gnderildi. Sultan, Serdr'n gittiinden ayr bir yoldan imparatorlua bal devletlere uramak ve ordunun sa kanadn Eflak tarafndan gtrmek istediinden mparatorluk haremi Nibolu'ya

Sayfa

231

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

gnderildi. Tuna zerindeki Wisnicza kprs tamamlanr tamamlanmaz, Sultan kprden geti ve Horiza'ya gelip ordugh kurdu. Ordusunu canl ve harekete hazr bulundurmak iin, nce gnein batnda ve hemen sonra gece yans vaktine doru, otann nnde, sonra Vezir-i zam'-m ve dier vezirlerin otalar nnde gecede iki kere muzika din-letilmesi emrini verdi. Tuna'y getikten sonra Sultan, Pancsova ve bugn Carlsbourg denilen Ali Binar zerine yneldi. Orada, Mahmudbe olu, Mehmed Paa, Adem Paa ve Kaplan Paa Theiss zerindeki bir palangaya 436 hcum emrini aldlar. Palanga ksa zamanda ele geirildi ve ordu Lugos kalesi istikametinde yryne devam etti; sonra, Trklerin atal Geidi dedikleri bir geitten Temes rman geerek Temevar nnde ordugh kurdu. Temesvar muhafzlarna ayrlan mhimmat ve para hemen datld. Kale kumandan Topal Hseyin Paa orduya katld ve ordu Lippa zerine yneldi. Kale siper amak lzumu duyulmadan alnd: Muhafzlar kltan geirildi ve halk esir alnd. Otuz dokuz byk top, be havan topu, byk yiyecek, barut ve glle depolar galiblerin eline dt. Lippa'da, Cattaro kumandasnn Kpr Yayla (Koepris Yaila) Alplerine yaplan bir hcumun Herzegovine Valisi Kirli smail Paa tarafndan pskrtld renildi. Ordu, Lippa'da alt gn daha geirdi ve bu srede tahkimat ykt. Bu ehri terketmeden nce, usle uygun olarak savaa katlmaya davet edilmi ve ok muhafazas iinde segbanlara cretleri olarak gnderilen on be bin duka altn ile altm bin kuruu alm bulunan Krmllar Sultan'n ordusuna katldlar 437. Rumeli Belerbeyi, Mahmud olu Mahmud Paa Avusturya mparatorluk birlikleri generali Veterani'nin Csanad yaknnda Morava nehrini getiini ve ordusunun on be bin piyade, bin svariden olu* tuunu, Lugos yaknnda ordugh kurmu bulunduunu, fakat, kendisini hcuma geecek gte hissetmediinden yaknlarda sipere girdiini
Raid bu palangaya Ohca (Ohdja) adn vermektedir, imzasz Tarih'de ise Popofca ad ile geiyor. Fevkalde bir eser olan ve bu dnemin belli bal olay-lariyle alkal ok sayda vesika bulunan tDevletin paralarnn ns adl eserde Krm Hanna yazlm on iki kadar mektub bulunmaktadr, bunlar veriyoruz: 1 n. 41, clus teblii, Receb 1 yl H06 tarihli (16 ubat 1659); 2 n. 45, gm ok klf hediyesiyle birlikte gnderilen mektup, 1 aban (17 Mart); 3 Kal-ga iin gnderilen hiTat ve yetmi be eref elbisesiyle . birlikte yollanan mektup; 4 - n. 49, Eflk'da kurulan Tatar iftliklerinin yklmalarn emreden bir mektup 15 Cemziylevvel 1107 (22 Kasm 1695) tarihini tamaktadr; 5 n. 54, birinci seferin alnda yetmi be eref elbisesiyle birlikte gnderilen mektup, 15 aban (20 Mart); 6 n. 57, Azak zerine yrye davet, 30 Ramazan (5 Mays); 7 n. 58, 6 Zilkade (7 Haziran) tarihli bu mektupta evvelki gibi Azak seferiyle alkaldr; 8 n. 69, ayn tarihi tayor; 9 Krm Hanna Azak'da kalmas ve Kalgy Oczakow*a gndermesi emri, 1 ZiVkade (2 Temmuz); 10 n. 61, ayn tarihte Krm Hannn cevab; 11 n. 62, bu mektup donanmann Kerec ve Taman'da kladn haber veriyor, 28 Sefer 1108 (28 Eyll 1697); 12 n. 63, 1 Zilhicce (21 Temmuz 1697) tarihlidir.
436 437

Sayfa

232

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Lugos'dan bir mektupla bildirdi. Sultan'n bakanlk ettii bir sava meclisinde, btn ordu ile Avusturya generali Veterani ile savamaya gitmenin ihtiyatkrlk olup olmayaca meselesi zerinde duruldu. Vezir-i zam'n kardei, ileri Bakan durumundaki Mustafa Paa, kesinlikle aksi gr ileri srd. Kanaatine gre, Veterani ile savamadan nce Lugos garnizonunun takviye edilmesi gerekiyordu. Bu muhalefet tavr Sultan'n gznden dmesine sebeb oldu. Fakat, Krm Hannn, eyhlislm ve Vezir-i zam'n efaatleri sayesinde, Temevar'da bir timar verilerek oturmaya mecbur tutulmakla daha byk cezalardan kurtulabildi. Ordu Lippa'dan Temevar zerine yrd; son yamurlar yznden ien bataklklarn almas glkler getirdi (15 Eyll - 5 Safer). Topu kuvvetleri ordu birliklerini takib edemediinden kumandan Paa azledildi. Hazr bulunmayan btn Sancak- erif be-lerinin timarlar geri alnd. Ardc kumandanlna atanan ve ordunun gerilerini savunacak yerde an gayreti yznden nde giden Mentee sancakbei Fndk Mehmed Paa grevinden uzaklatrld. Temevar ovasnda, Sultan, orduyu takviye etmek iin, Belgrad'da kalan Haleb Valisi Dursun Mehmed Paa birliklerine, Arnavutlara, Bosna blk-basna, bin yeni askere kumanda eden Fazl'ye emirlerinde be yz piyade bulunan Trabanlarm blk-basna saf-lardaki birliklerinin banda yer almalar emrini verdi. Ayn ordugahta bulunduu srada, Sultan, Tuna ve Theiss nehirlerinin kavak noktasnda bulunan Titel kalesini zapteden Belgrad kumandan Cafer Paa'mn basanlarn rendi. Bunun zerine, arlklarn Temevar*da brakan ordu, sr*atle Lugos zerine yrd (21 Eyll - 11 Safer). Krm Han, Anadolu Belerbeyi brahim Paa, ardc kumandan ahin Mehmed Paa, Rumeli Belerbeyi Mehmed Paa, general Veterani'nin ordugh kurmu bulunduu Lugos'a Sultan'dan nce geldiler. 22 Eyll 1695 sabah, Sultan, birliklerinin en sekiniyle Veterani'nin karsna kt. General Veterani'nin alt bin kiilik bir kuvveti vard ve Trkler bu bakmdan be kat stn bir kuvvete sahib bulunuyorlard. General Veterani bir kanadn Tames nehri zerine dayamt, bir kanad kalabalk bir arabalar itiyle rtlmt; arkas bir toprak tabya ile korunma altna alnmt. Sultan, kendi sava dzenine gre, Vezir-i zam'a Sipahiler, silahdarlar (Sancak- erif muhafzlar), okular ve muhafzlarnn bombaclariyle Avusturya mparatorluk ordusunun merkezine ahsen hcum emri verdi. Bu hcum gerekletirildii srada Krm Han Temes nehrini geecek ve dmann gerisine sarkacakt. Bu sava pln byk bir baar ile uyguland: General

Sayfa

233

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Veterani Osmanl ordusu tarafndan ember iine alnd; iki kl darbesi ve bir kurun isbetiyle vahim yaralanm olan general Veterani'nin ba sava meydannda kesildi. Veterani'nin lm Urbino asll olan general Frederic Veterani'nin hayat, Osmanl klc altnda bylece son buldu. anl lm onu bu sefer srasnda ve Trklere kar evvelki savalarda Avusturya mparatorluk ordularna kumanda eden gzpek talyan Beyleri arasnda onu sekinletirmektedir; bu gzpek talyan Beyleri arasnda u hretler yer almlard: I. Ferdinand dneminde Transilvanya'nn kurtarcs ve Martinuzzi'nin katili, Cenovali Casteldo; Saint Gothardt'a Osmanllar galib eden Modene'li Montecuccolli; Orbelus zerinde Scopi ftihi, Sienne'li Piccolomini; Belgrad srlar altnda len Cremonel Archinto; Goerz'li Rabatta; Napoli'li Caraffa; Cremaquel Benevenutti; Mantou'lu Gonzegue ve nihayet Polonya'nn ocuu, Sabacz'n yrekli kumandan Malvezzi, Transilvanya feld mareali Caprara ve ilk defa olarak Osmanllarn kuvvet durumunun hesabn ve Tuna ile Boazii eyletlerinin bir istatistikini yapan Marsigli. Bylece, talya'nn dokuz ehri, ocuklarnn cesaretiyle Avusturya'nn asker zaferine yardmc oldular. Avusturya mparatorluk birliklerinin yars sava meydannda canlarndan olmulard: ller arasnda prens de Lichtenstein ve marki de Mirmlis de bulunuyordu. Trkler de, Belerbeylerinin en yreklilerinden, Rumeli Belerbeyi ile Diyarbekir Belerbeylerinin lmnden byk bir znt duyacaklard. Bu zaferden .sonra Lugos kalesi silahdarlann hcumu ile zaptedilerek garnizonu kltan geirildi. Katlimdan kurtulan ocuklar ve kadnlar arasnda La Baronne de Haftein ele geirildi ve sylendiine gre, benzersiz gzellii Sultan'n sarayn sslemeye lyk grld 438 Tuna'dan Gei Kazand zafer dolaysiyle sevin duyan Sultan suoaylanna yeni

234
Sayfa

Gundling, Avrupa Devletlerinin hlihazr durumu zerine Nutukla, Frankfurt, 1743, t, n, s. 686, adl eserinde diyor ki: Henfstadt ve Osthein bei Ernest Gul-aume de Hastein Trklerle savat srada kars Anne Sophie ve alt yandaki olu Henri, 25 Eyll 1695'de Trkler tarafandan Lukasch'de esir alnd; kadn gz kamatrc gzellii dolaysiyle stanbul'a gtrlerek harem dairesine alnd; olu Henri, eskiden Firavun'un saraynda Musa'nn bytlmesi gibi, mparator kinci Mustafa tarafndan, ok yksek mevkiler iin yetitirilen bir evlatla gsterilen ihtimamla bytld.
438

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

makamlar ihsan etti. Diyarbekir Valisi Topal Hseyin Paa ve M-srl-zde brahim Paa Sebes'in muhasaras enirini aldlar ve kaleyi ele geirip, gm harflerle yazlm yazlarla ssl on byk topla byk miktarda yiyecek ve tehizat ganimet olarak aldlar. Temevar ve Belgrad sancaklariyle dier bazlarna yeni valiler atand ve Temevar garnizonu, Belerbeyi rtbesiyle Jenoe sancakbeinin komutasna verildi. Bostanclara lk Defa niforma Veriliyor Mevsim fazlasiyle ilerlemi olduundan Sultan orduyu Nigbolu (Nicopolis)'ya gtrmeye karar verdi (28 Eyll -. 18 Safer). Oraya varlnca Defterdar Cnib Ahmed azledildi; mr boyu mukataa fikrini ortaya atm olan selefi Kse (Koesedj) Halil'e eski makam ve rtbeleri verildi. Devrin gerektirdii ve Vezir-i zam Kprl-zde Mustafa Paa'mn Vezir-i zamhk makamna geliinden beri gzle grnr bir ekil alan vergi ve mukataada reform anlay dier iki tedbirle daha belirli bir yap kazand; Bunlardan birincisi gayri-muntazam askeri tekiltn kaldrlmas ve bostanclarn niformalarnn dzene konulmas. Evvelce btn gayrimuntazam birlikleri aralarnda Sarca ve Segbanlarn bulunduu (svari ve avc) laveden emirname yrrle kondu. Gerei sylemek gerekirse, bu gayrimuntazam asker birlikler mensuplar devlete zarar verdiklerinden, Paalarn kendi muhafzlar arasnda cretli deli ve gnlller dnda Sarca ve Segban bulundurmalar yasakland. Burada zerinde durduumuz iki tedbir, bir asr sonra, nc, Selim dneminde Nizm- Ceditle yenilenmi ve tam bir reform olarak, ml ve niforma bakmndan ele alnacandan dikkati ekmeye deer. Ordunun Bakumandanln kendi zerine alan Sultan, bin be yzn Edirne, bin be yzn stanbul sarayndan ektii bin Bostacya da grev vermiti 439Bunlardan her biri bin kii olmak zere alay
Sultan'n bahelerinin muhafz olarak bostanclar her zaman dier birliklerden daha sade giyinmilerdi. Bunlar, hizmetlerinin eidine yahut yalarna gre dokuz snf oluturuyorlard ve kemerlerinin rengiyle snflar anlalyordu. Osmanl mparatorluu Tekilt, II, s. 35'e baknz. mparatorluk tarihisi ve din eserler sahhaf-lar stadnn olu Esad Yenierilerin Ortadan Kaldrlmas Tarihi adl, 1828'de stanbul'da baslan eserinde Bostanclarn bahelerde ve Sultan'n sayfiye kklerinde ve sarayn on drt blmnde bulunduklar yerlere gre saylarn vermektedir: 1 Topkapusu bostanclar; 2 Sahil'kkndekiler; 3 Sepetiler ko-kndekiler; 4 Kaykhane veya kayk anbarnda bulunanlar; 5 Soukeme'dekiler; 6 Bac bostanclar; 7 Aa, fidan alayc bostanclar; 8 Fidan yetitiren bostanclar; 9 Kuhanedekiler; 10 Klha-ne ve kl odalanndakiler; 11 tncilikk'dekiler; 12 Hazne deirmenleri bostanclar; 13 Gbre tayc bostanclar. Bostanclarn ehir d mparatorluk bahelerine dalmlar yle idi: 1 Karaabali bahesin-dekiler; 2 Dolmabahedekiler; 3 Beikta'dakiler; 4
439

Sayfa

235

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

oluturulmutu. Bu alaylar zel bir niforma ile dierlerinden farklyd. Birinci alayn niformas krmz bir ceket, mavi bir pantalon ve Bostanclara mahsus uzun bir krmz balktan oluuyordu; ikinci alayn niforma olarak uzun bir mavi ceket ye krmz pantalonu vard; ncs ise mavi bir pantalon ve yeil ceketle dikkati ekiyordu. Filibe'de alt gn kaldktan ve Krm Hnnn veda iin huzura kabul edilmesinden sonra, Sultan imparatorluk payitahtna hareket etti. Bu vesileyle birok vezire hediye ve para verildi: Dierleri arasnda, alacakllar tarafndan takibedildii ve drt yz kese borcu deyemeyen Rodos Valisi Hasan Paa, izmir gmrnden alnacak be yz aka gnlk gelirle mkfatlandrld; eski Yenieri aas Hasan Paa'ya Bursa ipek hslatndan yz aka gnlk gelir almak izni verildi. Eski Kapdan- JDery Yusuf Paa'nm mk-fatlandnlmas ii Rusuk gmrne havale edildi; Sivas Valisi Hseyin Paa'nnki Edirne gmrne kayd hlinde geirildi ve nihayet, Karaman Valisi Mehmed Paa evvelkiler gibi, Sultan'n kendi hazinesinden denmek zere gnde yz aka ile mkfatlandrld. Pdih 1 Kasma kadar (23 Rebil'evvel) Edirne'de kald, sonar Eskibaba'da Vezir-i zamlk dairesi memurlarn azletti; Elbasan Valiliinde salk durumu bozulmu olan eski Reis Efendi Acem Ebubekir'i 440 Ruznmeci odasna mfetti tyin etti (Ruznmeci-i evvel) 441; Retimo Belerbeyi, Reis Efendi Mehmed Be, Ba Mu-hasebe'nin teftiine memur edildi 442; eski Reis Efendi Nzim defter emni oldu; Reis Efendi'nin stanbul'daki vekili Mustafa Efendi Devlet ras dileke dairesi bakanlna atand; selefi Salih, piyade kontrol dairesi bana getirildi 443; nihayet, Sultan'n Nigbo-lu'ya geii srasnda ba defterdar vekilliine getirilen Kse
Ortaky'dekiler; 5 Kurueme'dekiler; 6 Be-bek'dekiler; 7 Mirgn (Emirgan)'dakiler; 8 Kalender'dekiler; 9 Bykdere'dekiler (Asya'da, Boaz'n Avrupa kys zerindeki semt); 10 Tokat bahesinde-kiler; 11' Sultaniye'delpiler; 12 Paabahesi'ndekiler; 13 ubuklu'dakler; 14 Kule bahesindekiler; 15 skdar'dakiler; 16 Ayazma'dakiler; 17 Silecik'-dekiler; 18 Haydar Paa'dakiler; 19 Fener'dekiler; 20 Florya'dakiler; 21 Davutpaa, 22 Topular*-dakiler; 23 Aydos'dakiler; 24 Alibeyky'dekiler; 25 Kthane'dekiler; 26 Karaaa'dakiler; 27 Hasky'dekiler. stanbul ve Boazii eserin II. cildine de baknz. Yeni bostanclarn hizmete alnmasiyle alkal 1107 (1695) ylnda karlan ferman Mehmed e-fik'in 1703 yl htilli Tariltf adl eserinde bulunmaktadr. Bu vesikadan stanbul ve Edirne saraylanndaki bostanc saysnn iki bin yedi yz altm dokuz olduunu reniyoruz. Bunlardan binini, seferlerde genellikle Sultan*m beraberinde bulunuyorlard. Bahis konusu fermanla bostanc says bin yz kiiye karld. 440 Elbesen Beterbeyli& ile taab olunan. Rid. I, f. 208. 441 Hammer (premier journal) unvanm kullanyor ve bu da Osmanl idare sisteminde aslnn yerini tutmuyor (.N.). 442 Hammer Franszca Birinci Muhasebe Diresi deyimini kullanyor (.N.). 443 Hammer Mukabele! Piyade deyimini kullanyor (.N.).

Sayfa

236

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Halil'in ayn makamda aslilii gerekleti. Sultan, stanbul yaknnda Yapac'ya vardnda (12 Kasm - 4 Rebil'hir), kendisini karlamaya gelen ulem, mderris, molla ve eyhler tarafndan bu mes'ud dnnden tr senalarda, tazimlerde bulunuldu; alt gn sonra Lippa, Lugos ve Sebes ftihinin snna uygun bir trenle saraya girdi. Atlarnn getii yere hallar serilmiti; alayn nnde dmandan alnan bayraklar, toplar, sonra mehter takm ve halkta generaller olduklar kanaati uyandrlan yz esir yer alyordu ve bu esirler kadrgalarn krekliine zincirlendiler. Sultan'n zaferlerim bildirmek zere ran ahna, Ouzbeler 'Hnna, Yemen erif ve mamna haberciler gnderildi. Sakz Deniz Sava Bu arada, baharda Venedik donanmasn Sakz adas kanalnda malubiyete uratm olan Osmanl amiralleri, alt ay sonra ayn donanmaya kar iki yeni sava hareketine girimilerdi. Kapdan- Derya Mezzomorto kumandasnda on sekiz kadrga, birine mhted (tslmi kabul eden) ngiliz Murad'n kumanda ettii otuz alt gemiden oluan Osmanl donanmas, Sakz anda alt ektin kadrga, yirmi kadrga, daha az byklkte on alt sava teknesi, drt yangn gemisi ve birka kk yelkenliden oluan Venedik donanmasna hcum etti. Be gn sren bir sava sonunda iki donanma eit kayplar vererek ve bir tarafa fazla glmeyen baarlarla birbirlerinden ayrldlar (18 Eyll - 8 Safer). gn sonra sava evvelkinden daha iddetli ve daha kanl olarak balad. Nihayet tabiat unsurlar, yangn ve iddetli bir frtna birleerek, kazanlm grnen bir zaferi Venediklilerden uzaklatrdlar; general Steinau*-nun gemisinde kan bir yangn geminin infilkine sebeb oldu; generalin btn ailesi sulara gmld, kendisi bir kadrgaya binmi olduundan bu tesadf hayatn kurtard; bu arada kan frtna Venedik donanmasn darmadan etti. Bu savada Giovahni Zeno canndan oldu ve bir glle Pietro Sagredo'nun sol kolunu alp gtrd. Venedikliler tarafndan alt Osmanl gemisi batrld. Bu arpmadan sonra Mezzomorto Hseyin Paa Eski Foa limanna gemisiyle ekildi; gemisinin pruvas korkun bir yara ile paralanm durumdayd; kk tekneler zmir'e doru yelken atlar, Sultne denilen yksek bordal gemiler Orak limanna sndlar 444. Gemilerini derhal tamir ettiren
444

Hammer'in bahsettii bu sava, Trk donanmasnn zaferiyle bitmitir ve ad Osmanl tarihlerinde

Sayfa

237

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Mezzomorto Hseyin Paa, donanma ile gelip stanbul limanna demirledi. Sultan tarafndan yal kknde kabul edilip kendisine takdirler ve ihsanlarda bulunuldu, bir hil'at giydirilmek suretiyle mkfatlandrld. Birka gn sonra, bir byk sava gemisiyle iki Venedik ebekini yedeklerine alm Trab-us ve Cezayir gemilerinin stanbul limanna geldikleri grld. Sultan bu dnemde ran, Ouzbeler, Fas ve Ragza elilerini - kabul etti. Yirmi bin duka tutan vergilerini yllardan beri dememi bulunan, Venedik himayesinin Bosna ve Herzegovine Paalarnn istilsna kar koruyamayaca anlalan ve zten Osmanl hkimiyetini Venediklilerinkine tercih eden Ragzahlar geen dnemler de dhil olmak zere hazineye seksen kese dediler. Nihayet Vezir-i zam, Dastan ve Anderai prenslerine Sultan'n tahta kn bildirdi. Azak'n Muhasaras Osmanl ordusu Macar ve Venedikliler zerindeki zaferlerden sonra ayn basanlarla, byk kuvvetlerle Azak kalesini muhasara etmi bulunan Byk Petro'yu kuatmay kaldrmak zorunda brakt 445. Ard birliklere Lefort kumanda ediyordu. Altm bin Rus askeri ehrin etrafna yerletirilmiti. Yz bin kiilik bir ordu beklenmekteydi ve bu kuvvet gelince siperler, tabyalar kuracakt. yz elli tekne kuvvetlerin geri kalan ksmn tayordu ve Byk Petro, bunlarla birlikte Moskova'dan Nisan sonuna doru hareket etmiti. Ayn zamanda general Schermetiff (Sermetief) Dnieper'e doru harekete gemiti ve orada Kazaklar hetman ile birleecekti. Osmanllar ise, Kefe Belerbeyi Murtaza Paa, Krm Hannn olu Kaplan Giray, ekes Tatarla, Taman, Soudak ve byk Nogaylarla Selim Giray, arkla karlamak zere ilerliyorlard. Haziran Or'da (Perekop) birletiler ve geri kalanlar, gecikenleri beklemek zere Yalnzaa stepinde ordugah kurdular. Oradan Gazi Kerman zerine yneldiler; yolda bulunduklar srada, Azak'n sktrldn, Gazi Kerman'a bal ahin Kerman palangasnn stn kuvvetler tarafndan ele geirildiini rendiler.

238
Sayfa

Zeytinbumu zaferidir. 18 Eyll 1695'de cereyan eden bu savata Osmanl donanmasnda s, Venedik donanmasnda 60 sava gemisi yer alm ve Venedikliler Osmanl donanmasi karsnda 13 gemi kaybetmiler ve ekilip gitmilerdir. Sonra da Mezo-morto Hseyin Paa istanbul'a gelince Trablus ve Cezayir gemilerinin, esir aldklar Venedik sava gemilerini yedekte ayn Umana getirdiklerinden yine Hammer sz etmektedir. Demek ki, bir zafer bahis konusudur (.NJ. 445 Bizozeri, II. s. 271. Raid, I, 218, ki yz bin asker Ve yz toptan bahsediyor. Essebi-esseyar mellifi, kale olarak Azak' Viyana ile kyaslyor.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Akgl istikametinde ileri gnderilen keif kollan, dman ordusunun Gazi Kerman yaknndaki Sassuk okrak vadisinde ordugh kurmu olduunu bildirdiler. Kuatlan bir palanga general eremetieff (eremetief) tarafndan alnd ve Nsret Kerman, drt yz Potkals Kazak askerine arpmadan teslim oldu. Bu iki palangann alnmas ylesine bir dehet sald ki, Mbarek Kerman ve ahin Kerman kaleleri kumandan Mustafa Aa tarafndan terkedildi ve kendisi bu hareketinden tr Ferah Kerman hapishanesine kapatld. Bu srada Potkals Kazaklar Kuburun blgesini yakp ykyorlard; Ferah Kerman yaknndaki Kadnkazak' birka gemiyle gidip zaptettiler, Bablik'de bir karlamada Perekop kaymakamn yaraladlar. Krm nureddin'i {vezir) ahin Giray, Ferah Kerman kalesini muhafaza etmek iin civardaki sipere girdi. Osmanl ordusunun Lippa, ebes ve Lugos'da kazand baarlar aydr muhasara altnda bulunan Azakllann cesaretlerine canllk getirdi; Rus ar Byk Petro, Azak' doksan alt gn muhasara ettikten sonra siperden kmak zorunda kaldm grd ve bylece otuz bin askerini boubouna kaybetmi oldu (13 Ekim 1695 -RebiTevvel 1107). Ruslar Azak kalesinin Ku denilen burcu nnde kale duvarlarna eit ykseklikte bir kule in etmilerdi ve Kaplan Giray onlar oradan kovmay baardnda, Ruslar kaleye hcuma hazrlanyorlard. Kplafn Giray bu ii zerinde durulacak nemde bir kayp vermeden baard. Kaplan Giray, muntazam bir geri ekilme halindeki Rus ordusunu takibetti ve iki bin. asker ldrerek iki top ele geirdi. Fakat Ruslar, yalanda yeniden muhasaraya balayacaklarn mid ederek hkim bulunduklar iki kaleye bin asker brakmlard ve general eremetief Doan yahut ahin denilen ve Dinyeper'in denize dkld yerde bulunan bir adada in edilmi hisar ele geirmiti. Gazi Kerman sa kyda ve Arslan rdek sol kyda bulunuyordu; Ruslar ahin hisardan balayarak Gazi Kerman'a kadar ve dier Arslan rdek istikametinde gerdikleri bir zincir sayesinde rman giriini Kazak gemilerine kapamay baardlar. Basra Ve Kkasya'da A Yarlanmalar mparatorluun kuzeyinde Kazaklar Dinyester kylarn tehdid ederinken, gneyde, Basra'ya yakn Frat kylarnda Araplar endie verici hareketlerde bulunuyorlard. Araplar itaat altna almak iin, Sultan, bu nehirde seyrseferi korumak zere on gemi yaptrd. Rakka Valisi Hseyin

Sayfa

239

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Paa onlara kar, vergi veren Araplar, Trkmen ve Krdlerle takviye edilmi ordusuyla yrmek emrini ald. Bunlara Badad Valisinin birlikleri de katlacakt. Bu seferin masraflarn karlamalar iin birinci valiye on be bin aka, ikincisine otuz bin aka tahsis edildi. Hseyin Paa lm olduundan, yerine Rakka silahdan Ahmed, onun yeri de yetkili eli olarak Vi-yana'ya gnderilmi olan Zlfikar*n olu Osman'a verildi. Eski Mora Serskeri Koca Halil Paa'nn serveti msadere edildi. Bunun sebebi baz melliflerin dndkleri gibi valilerin servetinin vergiden olumas deildi. Gerek sebeb, Halil Paa'nn Ve-zir-i zamhk makamiyle baz hesaplar yoluna koymam olmasyd. Anadolu'yu yamalayan silere gelince, bunlar Trkmenda yaknnda, Karahisar ovasnda Haleb Valisi Cafer Paa'nn kardei mfetti Yusuf Paa tarafndan iddetle cezalandrldlar. Bb- li, Yusuf Paa'y bu hizmetinin karl olarak, zaten uhdesinde bulunan Krehir ve Amasya sancaklarna Akehir ve Eskiehir sancaklar da Uve edildi. Birka zaman sonra, Haseki aa, Ostraniceli Mustafa ve eski Vezir-i zam Kara brahim Paa'nn hazinedarnn gizli hazine arayclar olduklar Sultan'a haber verildiinden evleri kuatlp arand, fakat hibir hazine bulunamad. Bununla beraber eli bo dnmemek iin, evlerde bulunan her eyi, bu arada yz kese akaya da elkondu. Sultan'n eski hocas eyhlislm Seyid Feyzullah, Erzurum'da ikameti srasnda Vali Grc Mehmed Paa ile anlamazla dmt. Yeniden eyhlislmlk makamna gelince, Grc Mehmed Paa'y anakkale'ye srdrmek iin Sultan katnda nfuzunu kullanmt. Bir mddet sonra bir Kapucu Grc'nn ban ve servetini getirmekle grevlendirildi. Fakat Paa tetikte duruyordu. Kat ve onu bulamayan Kapucu, ihmlinin cezasn aylnn kesilmesiyle grd. ' Ulemnn lerleme Kaideleri Bozuldu II. Ahmed dneminde, Feyzullah ulema olarak yetimesini istedii olu Ebusaid Feyzullah' Erzurum'dan istanbul'a gndermiti. Zamann eyhlislm ona d medreselerden (dk dereceli) girmek imkn verdi; bu imkn reddedildi ve oul kendisini sekizler medresesi (yksek dereceli) aday olarak gsterdi. Sultan Mustafa imparatorluun idaresini ele alnca, bir mddet sonra Skendi eski hocasnn olunu Yeniehir kadlna tyin

Sayfa

240

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

ettirdi 446. Bir zaman sonra, oradan istanbul kadlna atand; bylece aradaki btn dereceleri am oldu: Bu, ulem arasnda yrrlkte olan mertib silsilesi kaidelerinin grlmemi bir ihlliydi. mparatorluun Bykleri Asker Salamaya Mecbur Tutuluyor Sultan'n bizzat katlaca yeni seferin hazrlklar sr*atle srdrlyordu. Baz zengin ve itibarl aile reisleri kumandasn aldklar birliklerin masraflarn da yklenmek teklifinde bulundular. Bunlarn arasnda bin iki yz askerin banda olan brahim Han-z-de Ali be; bin yz elli piyade askerinin sorumluluunu yklenen Civan Kapucu-zde bulunuyordu, ibrahim, ailesi Osmanl mparatorluuna drt vezir vermi olan andarllarn en nls brahim Hn soyundan geliyordu. Kprlzde, faziletli ve bilgili Kprl Mustafa Paa'nn olu idi ve kendisi de ailesinin imparatorlua verdii Vezir-i zanann beincisi olacakt. Nihayet, Civan Kapucu-zde Ahmed, Vezir-i zam Civan Kapucu-ba'nn en asl fidanlarndan biri idi. Bylece, her de Vezir-i zamlar ailesine mensubdu ki, bylesine bir nfuz ve servet sahibi olmak, Avrupa devletlerinde ancak yksek asaletin btn bir snfnn nasibi hlinde ortaya kabilir. Devletin ve hazinenin ileri gelenleri, ordu birliklerinin masraflarn varlklar nisbetinde zerlerine aldlar. Defterdar yz elli asker temin etti, stanbul ve Edirne saraylar, birincisi bin, ikincisi be yz bostancy 447 orduya gnderdiler. Sultan bunlara zel bir niforma giydirerek teki birliklerden farkl hale getirdi. Bu tedbirlere, zellikle ml olanlarna, yenileri eklendi. Br Sultann Doum Ve Evlenmeleri Bylece, sefer-i Hmyn iareti olan tular dalgaland ve on iki gn sonra, Sultan, Edirne'ye doru yrye geti (8 Nisan 1695 -5 Ramazan 1107). Hareketten az zaman nce hanedanla ilgili iki mes'ud hdise bir geit resmine ve bunu takibeden bir donanmaya vesile oldu. Bunlardan biri IV. Mehmed'in kz Fatma'nn Silistre Valisi Trnak Mehmed Paa 448 ile
Raid, 1, t. 224. Bylece, en alt sradan, drdncden, nce en alt sralar olan dereceden, altna, beinci ve drdnc dereceleri gemeden hemen kadlar nc srasna geti," iki derece atjadi; birinciden drt derece atlam oldu. 447 Bostanclar saray muhafzlardr (.N.). 448 Cantemir, II. Sleyman, XXIX ve Mehmed Giray Dukas'n dulu ile evlenmesi zerinde teferruatl bilgi vermektedirler.
446

Sayfa

241

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

evlenmesi, dieri Pdihn kz Aye Sultan'n doumu idi. Sefer hazrlklarnn gerektirdii almalara ramen, Sultan, seleflerinin dikkatlerinden kaan idaredeki birok suiistimalin farkna varabildi. Hasan Paa'nm olu eski defter emini Mehmed Be, o zamana kadar Mekke ve Medine fakirlerine fazlasiyle intizamsz olarak yaplan buday datmna nezret etmek zere Msr'a gnderildi. Kolluk kuvvetlerinin yaynlad son derece kesin emirnameler ingeneler arasnda hkm sren kt geleneklere kar bir firen grevim yerine getirecekti; z-r o sralarda bu soyun kadnlar, tarihi Mehmed Giray'n belirttii gibi fahie durumundayd ve erkekleri zina tellalln meslek haline getirmilerdi. Lberracco Venedik Safna Geiyor Edirne'de krk gn kaldktan sonra (18 Haziran - 17 ZiTkade), ordu Sofya zerine yrd. Orada, sadakatinden emin olmak iin Eflak prensesiyle evlendirdii Maina beinin, Liberaccio'nun miy-yetinin geldii grld; ne var ki adam, balarn koparm ve baka Yunanllarla birlikte Venedik saflarna katlmt. Yeni mttefikleriyle birlikte Lepanto blgesinde Salon'a kar giritii aknlara bir son vermek ve bu blge halkn eski dzenleri iinde tutmak iin Mora Serdr Msrl-zde brahim Paa, Livadie (Lidavi) sancak bei Mehmed Paa'ya yirmi piyade mfrezesiyle bu ehir zerine gitmesi emrini verdi. ehir halk ikinci defa Sultan'a sadakat yemini ettiler ve samimi olduklarm ispatlamak iin ihtiyarlarndan (kocabaiV n rehine olarak verdiler ve vergi mkellefi kaytlarna iki yz kii daha eklediler. Drt Venedik kadrgas, Bb- li'nin daha dn denecek kadar yakn bir gemite belik makamna oturttuu Liberaccio Geratschari'yi alp gtrdler. Bu fkelendirici haberi, bir habercinin gelmesi ve Sultan'n Babada Serdr Yusuf Paa'nm bin kiilik bir Osmanl birlii ve Krm Han Gazi Giray'n otuz bin Tatar askeriyle Kamenie'yi takviye etmi olduklarn renmesi bu fkeyi bir dereceye kadar yumuatt. Polonya ordusu Bakumandan, btn kuvvetleriyle Trinite (Tri-niU) kalesi zerine yneldi ve general Zakarovwski Dinyeper kylarn kapad. Bununla beraber, Tatarlar kalenin tabyalarna kadar ilerlediler, fakat dmann varlndan haberdar olur olmaz Polonya ilerinde daha fazla ileri gitmek cesaretini gsteremeyerek geri dndler. Tuna kylarnda iki bin be yz kiilik bir Macar birlii, geitleri korumak iin Trkler tarafndan Demir Kap yaknnda yeni yaplan bir palangaya kar hcuma gemi, fakat

Sayfa

242

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kayplar verdirerek pskrtlmt. Bu haberlerin duyulmasnn hsl ettii sevince, ehzade Mahmud'un doumu dolaysiyle btn mparatorluk sathnda yaplan donanma enlikleri de eklendi. ehzade, ordunun Belgrad ovasnda ordugh kurduu gn dnyaya geldi (2 Austos 1696 - 3 Muharrem 1108). Dk de Saxe'n 449 Temevar nnde muhasara kurduu renilir renilmez, Sultan bu ehrin imdadna komaya karar verdi. Belgrad zerine Yry Sultan, Austos ay ortasnda elli bin kiilik bir kuvvetle 450 Temes nehri kylarna vard. Nehir zerinde otuz alt gemi birletirilmek suretiyle bir kpr kuruldu. Sivas Valisi Dursun Mehmed Paa nc birliklerini, am Valisi Osman Paa ardunun ard birliklerini karya geirdi. Tuna filotillas kaptan A Mehmed Paa on kalyon, otuz firkateyn ve altm al kaykla 451 Theiss sularna girmek iin nehre kt. Haleb kumandan Cafer Paa, Tital karsnda bulunan tabyay kara tarafndan muhasara etmekle grevlendirildi, bu muhasara kurulurken A Mehmed Paa nehir tarafndan hcuma geiyordu. Mehmed Paa hcumda baarl oldu ve kaleyi alarak muhafzlar kltan geirdi, dman filotillasndan iki gemiyi atee verip, ncsn zaptetti, Temevar zerine ilerleyen Sultan'n yaklamakta olduuna dir alnan ilk haber zerine, dk de Saxe muhasaray kaldrd ve Sultan'n geldii istikamette harekete geti. ki ordu Ola (Olasch) yaknnda karlat (20 Austos - 21 Muharrem) ; sava her iki taraftan binlerce askerin ve birok merd generalin hayatna mloldu. On iki bin serdengeti 452 savan neticesini Sultan'n lehine neticelendirdi. Bir glle isabeti alan general Joerger, harekt srasnda ld; kont de Heidersheim ve prens de Vauoemont yaralandlar. Osmanllar, Msr birlikleri kumandann, Yenieri Aas'n, Viyana'da olaanst yetkilerle donatlm eski eli Zlfikar*, Yenieriler ktibini ehid verdiler; Temevar Valisi Mustafa Paa, Vezir-i zam'n kardei ile ayn savata
Raid, I, f. 222. te Osmanl tarihilerinin dk de Saoce'a mnsip grdkleri unvan: Saks nam laini pr sahur, yani; Saknyah, tamanyle krkk 0161*011. Bu drt kelimeden yalnz lini kelimesi Arapadr, dier Farsa ve Almanca. Farsa nam kelimesinin Almanca karl nahme (ad); sehur kelimesinin Almanca fcrshfo schur (krkk) dr. Saks kelimesinin Almanca karl Soxon'dur. Saksin, dou Sak* sonya zaten ahname'de Burhani Katli, Fereng uuri Acem lugatla-rnda, vb. bulunmaktadr. 450 Bu kuvvet say olarak 28 Nisan istanbul tarihli mektupta dorulanmaktadr. 451 Raid, I, f. 225, hareketten sonra Khabir tabyas nne gelinip ordugah, kurulduunu ve Pancsava'dan sonra arasndan geilen Latschka tarlalarndan bahsediyor. Bu iki sim hibir haritada gsterilmiyor. 452 Serdengeter, Sip&hi ve silahd&rlar arasndan seilirdi.
449

Sayfa

243

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

yaralandlar. Rumeli eski Belerbeyi Arnavud Sleyman Paa, Haleb Valisi Cafer Paa, istememelerine ramen Temevar muhafazasnda brakldlar. Belgrad_ ilerisinde, Sava nehri zerindeki Moravich palangas, yeni Rumeli Belerbeyi Daltaban Mustafa Paa tarafndan kuatld. Kumandan Berczeny ve yerini alan kumandan hcum srasnda ldklerinden, palanga zaptedilerek muhafzlar kltan geirildi; tahkimat yerle bir edildi. lk defa bu savata Daltaban Mustafa adndan bahsedildi. Temevar bataklklar ortasnda gsterdii sava deeri, onun gelecekte Vezir-i zamlk makamna ykseleceinin habercisi oldu. Belgrad ve Temevar kalelerinin yeterince tehizat ve iae maddeleri, kalabalk muhafzlar ve ok sayda topla her trl ihtiyalar giderildi. Belgrad'n mdafaas Ama-zde Hseyin Paa'ya verildi; kendisine mparatorluk iareti- tayan fermanlar yaynlamak izniyle birlikte, bir Reis Efendi vekili, emrine baland. Mteferrikalar, avular, divn ve idare ktipleri yeni muhafz Paa emrinde greve baladlar. Bu grevlilerin^ hepsine birden gedikli zim, yni cretli zemetliler d verildi. Ayn zamanda bir Hatt- erifle Bb- li'de grev yapan ikinci derecedeki memurlarn saylar da idarelerde yz yirmi mteferrika, yz altm be avu, krk divn ktibi, yirmi alt yaz kopyacs, hazinede dokuz ktip on yedi yaz kopyacs olarak snrlandrld. Azak'n Ruslar Tarafndan Alnmas 28 EylTde (1 RebiTevvel), ordu Belgrad'dan hareket etti ve Sultan'n genel karargh bir ay sonra Edirne'de kuruldu. Bu sefer srasnda Hrvatistan snrlarna birok aknlar yapld. Austos ortasna doru, Hrvat milisleri kumandan kont Keglavich Szan nehrinin bir adacnda bulunan ve drt kuleyle korunan Chyaplia palangasn ele geirmiti. Kont Simeon Forgacs Bosna'da birok palangay tahrib etti. Ruslara kar seferin neticesi, Bb- li iin Avusturya'ya kar alandan daha az lehde oldu. Kalmuklar ve Kazaklar hri, ar'n altm drt bin kiiden oluan ordusu, baharn ilk gnlerinden itibaren, Azak ehrini yeniden muhasara etmek iin general Schein'in kumandasnda toplanmt. Donanmann amiral gemisinde ar; bir dierinde drt kalyon, iki byk sava gemisi ve drt ate gemisinden oluan filonun kumandan amiral Lefort bulunuyorlard. On drt Trk kay, tehiztlariyle birlikte Kazaklar tarafndan zaptedildi. ehir, Azak' savunmakla grevli vezir Ali, Bekir ve Hasan Paalarla kale kumandanlna

Sayfa

244

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

atanan vezir Ka-laylkoz Ahmed Paa'nm khyasnn ve ona yardma hazr Krm Hannn gelgelerinden nce kuatld. Bu gecikmenin sebebi, Sultan'n gelenee aykr olarak bir Hatt- erif ve bir hil'at gnderip ordusuna katlmaya davet ettii Bucak Nogaylann ereflendirmesinin Krm Tatarlar tarafndan kskanlmas oldu. Bu yzden Ka-lagay Devlet Giray, Hac Giray Hann olu Mehraed Giray ancak i iten getikten sonra hareket edebildiler. Paalar Akkumlar'a vardklarndan muhasara hayli ilerlemiti. Oradan Azak kalesine birka birlik sokabilmek iin boubouna uratlar. ki ay sren bir muhasaradan sonra muhafzlar canlarna dokunulmamak artiyle teslim oldular. Bu anlamadan, daha nce Trkler tarafna geen firar ingene Jacop mstesna tutuldu. Ruslar bu mhtediyi alp Moskova'ya gnderdiler. Orada at'n zaferini ssledi. zerinde daraac bulunan bir arabaya oturtularak gsnde bir hill ile celldlan tarafndan ehirde dolatrldktan sonra Allah'a ve hkmdarna ihanet etmi biri olarak idam edildi. Osmanllara gelince Konya bei, Canik sancakbei ve Hasan Paa, Kalaylkoz Paa'nn khyas, Azak'm teslimini hayatlariyle dediler. Dier taraftan Canik Yenierilerinin ihmlini cezalandrmak iin, kk avua yakaladklarn tutuklamas ve servetlerine elkoymas emredildi. Kumandann servetine de elkoymas bildirildi. Kam olan Kalaylkoz yakaland ve serveti hazineye kaydedildi. Polonya Ve Attika Aknlar Bb- Ali Azak'n teslimini ve Tatarlarn- malubiyetini dehet iinde rendi. Krmllar Azak muhasarasnda ortaya ge km olmalarnn suunu tamir etmek maksadiyle, vezir Sultan'n emrinde,' Sobieski'nin lmyle kargaalk iinde kalm ve mdafasz kalm grnen Polonya'y istil ettiler. Sbaraz' ele geirerek Lem-berg'e kadar ilerlediler. Stanislav'da yirmi be rahibeyi alp gtrdler. Ayn sefer srasnda Venedikliler Dulcigno ve Molino'yu Venedik Cumhuriyetinin emrindeki bin sekiz yz kiilik bir Arnavut birliiyle bouna kuatmlar, Thebes ve Atina civarndaki blgeleri tahrib etmilerdi. Mal Tedbirler Hazinenin tkenmesi ve gelecek sefer-i hmyunun masraflar yeni

Sayfa

245

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ml tedbirleri gerektirdi. Ttn ve para zerine konulan vergi bunlarn en mhimlerini oluturdular. Ttn kullanmay tamamiyle yasaklamann mmkn olmad son zamanlarda anlalmt. Zira, klla desteklenen IV. Murad'n sertlii bile, bu kanunun kurbanlarn arttrmak suretiyle otoriteye kar kinleri ayaklandrmt. Bu yasan faydaszlma kanaat getirildiinden, sekiz yl nce, ttn zerine bir vergi ihdas edilmiti. Buna gre, her ekim yeri, gelirinin yars kadar vergi deyecekti. Ayrca, birinci kalite ttn iin ehire girite on, aa kalite iin sekiz aka vergi veriliyordu. B yenilii yapan kii iki hususu hedef almt: Ttn imeyi kstlamak, hazineye bir gelir salamak. Bunlarn birincisi gerekleemedi; ikincisi ise ksmen gerekleebildi; zira bu vergiden gelen para yarm milyonu aamad. Bu arada, ttn ienlerin saylar dima arttndan bu maddeye daha ar bir vergi koymak gerektiine inanld. Selanik civarnda Yenice Vardamda yetitirilen ve Avrupa'da (Paa doukhan) adiyle anlan birinci kalite ttn iin altm aka; orta kalitede Krcali'ye altm aka, en dk kalitede Kaba, yni aa kaliteli olanna yirmi aka denecekti. Fazla olarak her ttn ekim sahibi, ttn ekilmi topran her lei in bir duka dedi. Satta bu verginin yedi milyon sekiz yk krk drt bin akaya ykseldii grld; iki vergi, hazineye on iki milyon sekiz yz krk drt aka salayabilecek ekilde birletirildi. Para zerinde yaplan bir takm deer ve ekil deiiklikleri istenen neticeyi vermekten uzak kald. Yeni baslan dukalar, en az, deerinden yzde drt kaybettiler. Eski dukalar, yabanc lkelere aktarlmak zere ortadan kayboldu. Bu yzden yine hazine gelirlerini arttrmak maksadiyle kara hadm aalarna vergi kondu. Pdihn hizmetinde bulunanlar, yni Edirne ye stanbul saraylarnda alm ve Msr'a srlm olanlardan aylklarnn hazineye brakmalar istendi. Bu aylk vergi, tesbit edilen yllk cret zerinden denecekti. Bu hususta Msr Valisine kesin emirler gnderildi. Fakat, bu verginin hslat olarak stanbul'a aktarlan para, ancak krk drt kese tutarnda bir kar salad. stanbul'da depo ve donanma mutemedi Yusuf Efendi yaknda alacak sefer iin donanmann tehizi iin gerekli masraflar karlamak maksadiyle ahs vergi bordrolarn yl sonundan ay nce denmeye at iin idam edildi. Karaman Valisi Tarak brahim Paa, hazinenin alacandan fazla vergi tahsil etmekle sulanarak ayn kibete uratld. Cidde valileri o zamana kadar, stanbul'a gnderilecek tahsil

Sayfa

246

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

edilen vergi tutarm (kuufiye) ve (av-id) ad altnda Msr'da tutmulard. Bundan da bin suistiml ve bin ikyet hdisesi ortaya kmt. Bu durumun nne gemek iin Memlk bei Ahmed, eyhlbeled unvniyle Cidde sancana atand. Kendisine bir tek grev verilmiti. Her yl Mekke'ye, fakir haclarn bakm iin bin beyz kuru gnderecekti. Benzer bir grevle, erke Kk Osman Paa, iki yz bostancdan oluan bir maiyet ve yirmi bin kurula Kk Asya'ya gemesi ve baz valilerin lerini dzene koymas emrini ald. Camiler, Asker Depolar, Kaleler Ve Sava Gemileri nat Valide Sultan, evvelce Galata semtinde yanan bir kilisenin arazisini mlkiyetine geirmi ve burada* bitii bu zerinde durduumuz dneme rastlayan bir cami yaptrmt. Bir mddet sonra bu caminin minarelerinden mezzinlerin mminleri ibdete ardklar duyuldu. Osmanl mparatorluunun o srada srdrd sava bakmndan ok nemli bir yap o srada gerekletirildi: Bu, Pira-uta'da demir glle dkm tesisi idi. Osmanl mparatorluu o zamana kadar bu neviden bir tek tesise Banayluka'da sahib olmutu. Buradaki iiler k esnasnda pek almyorlard. Becerikli bir albay Ali Aa, stanbul'dan Piraua'ya gnderildi. Bu topu albaynn beraberinde mden almalar ve gllelerin yapm iin gerekli iiler de vard. Bu iiler mevsime bakmadan alacaklard. Piraua idaresine bal on kyn vKavala ve Bereketi'nin halk yeni tesise balandlar. Bunlar evvelce gm mdeninde almlard ve imdi tesise toprak, kum ve kmr tamakla ykml tutuluyorlard; ayrca mden kazs yapacaklar ve dklen glleleri Kavala limanna ulatracaklard. Rus kayklarnn inilerinden Azak denizi kylarn korumak iin Kuban nehrinin Azak denizine dkld yerde bir hisar in edildi. Drtgen biimindeki bu hisara Au ad kondu ve bir Beler-beyi kumandasnda yeterince muhafz yerletirildi. O zamana kadar Kalmuklazn hkimiyetinde inlemi olan bir Tatar aireti onlarn zulmnden kurtulup Au ve Tomruk hisarlar arasnda ve Kuban nehri zerindeki bir adaya gelerek yerleti. Kalmuklar tarafndan takibedilen airet mitsizliin cesaretiyle arpt ve Kalmuk-lar geri ekilmek zorunda brakt. Glle dkmnden ve Kuban nehrinin mansabnda ykselen hisardan baka, Bb- li alacak sefer iin ok sayda sava gemisinin insnda hayli

Sayfa

247

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

248

ilerlemeler kaydetti. Bb- li, Osmanl Akdeniz, Karadeniz ve Tuna donanmalarnn her zamankinden daha muazzam olmasn hedef almt. Deniz belerine (reis) ait yirmi kalyon, Adalar Denizini korumakla grevlendirildiler. Sinop yaknnda, Kzlrmak mansabnda in edilen yirmi kalyon, Ruscuk'da Tuna filotillas kumandannn nezretinde donatlan yirmi be sava kay, on be kadrga ve dier be kalyon gecikmeden birlemek emri aldlar. On iki byk kayktan oluan Tuna filotillasnn kaptanlar Nibolu, Rusuk, Silistre ve Belgrad'dan temin edildi; sma-il, sak ve Tuna mansabnda in edilen tabyalarn idareci ve kumandanlarnn her biri bir kayk teminine anldlar; Kilia mfettii iki ve Eflak voyvodas be kayk 453 salamaya mecbur tutuldular. Bu yirmi be kayktan baka, Bb- h', masraflarn stne alarak on kalyon, on firkateyn, otuz dokuz kayk ve yz sal donatt. Sultan, Akdeniz'e gnderilen donanmadaki denizcilerin aylklar iin zel hazinesinden bin yz yetmi kese, Karadeniz donanmas denizcileri iin be yz doksan kese, Tuna filotillas iin yedi yz on kese verdi. Bu meblan byk ksm para ve geri kalan hesap karl olarak dendi. Sefer balangc iareti olan tularn dikilmesinden nce, Sultan ran elisini ve Horasan Hannn clus tebriki iin stanbul'a gnderdii Abulmsum'u huzuruna kabul etti. ran elisi Sultan'a bir fil ve ran hallariyle rtlm ve h'n hediyelerini tayan birka dizi deve sundu. ahn mektuplarna Sultan'n cevabn ald veda kabulnde, eliye imparatorluk haralarndan alnm ve zengin takmlarla eerlenmi bir at hediye edildi. Atn kantarmas gmt ve haas zmrt ve elmas ilemeliydi; eerin iki yannda bir kl ve gm silahlar aslyd. zengiler altn yaldzl gm ve eer zengin bir ekilde ilenmiti. Kadife eerli ve hs alln srma ilemeli bir at da elinin khyasna verildi. aha gnderilen hediye de kantarma ve gemleri altn, dizgini kymetli talarla ilenmi elmas ine ile tutturulmu bir balkl kuu sorgucu paha biilmez talarla ilemeli eer ve altn zengi ve ar ipek eer rtleriyle, yakut ve elmas ssl klc ve gm silahlariyle cins bir att. Eliye On be bin, khyasna be yz, maiyyetine de bir o kadar kuru ihsan edildi. Ayrca, mparatorlukdaki ikameti bir buuk ay tutan, stanbul'dan Edirne'ye ve oradan snra kadar btn masraflar denen ran elilik heyeti, Bb- li'ye ikiyz altm buuk
Bu tekneler, kayk denmekle beraber gnmzde bilinenlerle benzerlikleri yoktu. Hafif toptan, yelken ve krekileri bulunan bu tekneler, bir dereceye cadar hcum bot saylabilirler (.N.).
453

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

kese akaya maloldu. Sultan, h'a o srada daireler m-fettii olan eski Reis Efendi Mehmed Be'i gnderdi. kinci Mustafa'nn sefere hareketinden birka hafta nce Reis Efendi Rami bu grevinden azledildi. Son sefer srasnda Rami'nin birok kereler Pdihn otana a rlm asndan ve Sultan'n mparatorluk valileriyle muhbertnda kendisine yardm etmesinden kskanlk duyan Vezir-i zam onun bu yeni sefere katlmasn engellemek istemiti. Bu yzden kendisi istanbul'a gnderildi ve yerine Maliye itiraz daireleri umum reisi, (Zarif Be) adiyle tannan Mehmed Be getirildi. Nissa'dan Belgrad'a giden yol ekyann basknlarna mruz bulunduundan Rumeli Belerbeyi Cafer Paa, Nissa'dan Hisarck'a kadar araziyi rten orman temizlemek emri ald. Bu i iin kendisine Samakova mdencileriyle bir Cebeci albay ve yeter sayda birlikler gnderildi. Bir taraftan da, yolu kullanlabilir hale getirmek veya gerektiinde bir yenisini yapmak zere Kzl derbend geidine ok sayda ii birlikleriyle komiserler yolland. Nisan aynn son gn (30 Nisan 1697 ^ 8 evval 1108), ehrin dnda Sultan'n ota kuruldu ve Padiah det olan trenle otaa indi. Bu andan itibaren birliklerin geliini abuklatrmalar iin mparatorluun btn valilerine emirnameler gnderildi; alt hafta sonra ordu Edirne'den ayrld ve yedi gn sren yry sonunda Sofya'ya vard. Bu ehirde, eski Hrvat krallarnn payitaht olan Bikh'ye (Bihacz) uyguanan muhasarann kaldnld sevinle renildi. Hrvatistan ban ve general Auersperg, ellerinde bulunan yirmi alt byk topla ehre yldrmlar yadrmlard. Bu toplara eklenen balyemez ve drt havan topu hayli zarar verdirmiti. Fakat birok hcum da pskrtlmlerdi. Kayplar hayli byk olmutu. Kont de Walmo-den ve baron de Sickingen yarallar arasnda bulunuyorlard. Bosna'da Venedik Aknlar Sofya'ya varldnda, Sultan, ehir sakinleri tarafndan, fazla vergi almak, keyf hapse attrma ve vatanda malna keyf msadereden ikyet edilen Diyarbekir Valisi Daltaban Mehmed Paa'-yi artt. ikyetilerle yzletirip sululuuna kanaat getirilince msadere ettii mallarn iadesine mahkm edildikten baka idamna da hkmedildi; fakat Sultan'n baz yaknlar araya girerek lehinde efaatte bulunduklarndan, be yz kese tutan servetinin m-sderesiyle yetinildi. Herzegovine'de, Venediklilerin Nowasin kale-siyle birlikte baarszca muhasara ettikleri PotschtiTe srgn

Sayfa

249

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

edildi. Bin beyz Morlaktan oluan bir kuvvetle Seng'den hareket eden Canagetti, Sonani, Chick ve Samissa blgesini istil etmi, Bosna ve Hersek'in kalbine kadar girmiti. On iki gnden az bir zamanda, elli ky, kasaba ve palangay ate ve kan iinde brakmt. Sofya'da, Vezir-i zam Elmas Mehmed Paa bir rya grd; ryasnda Kprl Mustafa Paa ile bir bardak erbet imiti; Kprl barda dudaklarna gtrm, sonra hemen ona uzatmt. Vezir-i zam Elmas Mehmed Paa: Allah bilir, diyordu, bu, benim bu seferde imem mukadder olan ahadet erbetidir. Ordu on gn kaldktan sonra Sofya'dan hareket etti (10 Austos 1697 - 22 Muharrem 1109), hafta yol alarak Belgrad'a vard. Bu ehirde, Temevar Valisi Cafer Paa, bir avda esir ettii Karan-sebes kumandann da beraberinde getirerek Sultan' gelip karlad. Palangann ancak yz kadar askerle savunulduunu ondan renmi, palangay ele geirmi ye yakmt. Tenedos Yaknnda Deniz Sava Hibir ie teebbs etmeden nce Sultan Temevar*n zahire ikmlini dnd ve kaleye otuz bin kilo buday sokturdu. Tuna kylarn yamac ve tahribci ekyalardan temizlemek iin birlikler gnderdi ve bunlarn yzbalarna gnde otuz aka tahsis etti. Semendere kumandanna altm aka gnlk balad. Sultan, Belgrad'da, Mezomorta Hseyin Paa*nn, Lemnos sularnda Venedik donan-masi amirali Molino'ya kar yeni bir zafer kazand haberini ald. ki dman gemisinden biri Sakaria liman yaknmda, teki Mity-leene civarnda batrlmt. Bannat ve Esclavonie (Esklavoni) ilerine girmek zere birincisi Sava, teki ise Unna nehri zerinde iki kpr kurulmutu. Biri Vezir-i zam'n otanda, dieri Sultan'n huzurunda olmak zere toplanan sava meclisi umum kararszl arttrmaktan baka bir eye yaramad; zira, Vezir-i zam'n kendilerine syledii baz szlerden alnan vezirler onun plnlarn engellemek iin sz birlii etmilerdi 454.
Hammer'in vezirlerin Vezir-i Azam Elmas Mehmed Paa'mn planna kar klarn anlatrken Osmanl mverrihleriyle, zellikle Rsid gryle birletii gzden kamamaktadr. zellikle dnme vezirlerin Trk Vezir-i azam'a kar hemen cephe alp onun mahvna gitmelerini Raid tpk kendisinden yararlanm olan Hammer gibi anlatmaktadr. Padiahn huzurundaki sava meclisinde yalnz Vezir- zam'n deil ordunun ve devletin mahvna yol aabilecek bir karara ses karmamasn Osmanl Tarihi Kronolojisi mellifi merhum ismail Hami Danimend hayretle karlamakta ve unlar yazmaktadr: kinci Mustafa gibi gayyur ve cengaver bir Padiahn kendi huzurunda verilen byle bir karara kar hi ses karmam olmas hibir zaman affedilmeyecek mthi bir gaflet eseridir. Ayn mellif, Vezir-i zam'n planna kar kan dnme vezirlerin dman ordusuna casusluk ettiklerini de sylemektedir (.N.).
454

Sayfa

250

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Yalnz Belgrad kumandan Amca-zde Hseyin Paa, hibir taraf tutmadan bilgili kanaatini belirtti: keredir, diye bard, keredir ki sefere katlyor ve dmandan bir kar toprak almadan evlerinize dnyorsunuz. O halde yrynz; ve yeterince tehizatnz varsa, Peteroardein'i muhasara ediniz. Peinden vezirlerin savunduklar kar grn hatal olduunu isbatlad. Vezirler Tuna ve Theiss nehirlerini geip Scska kylarnda ordugh kurmu olan Avusturya ordusunu bastrmak istiyorlard. Amca-zde bunlarn takib edilmesini teklif ettikleri yolun almas gereken nehir ve bataklklarla dolu olduunu syledi. Dier taraftan, dman evvelce Saint Gotthardt savanda Raab suyu zerinde yapt gibi, ordunun bir ksmnn gemesine hi rahatsz etmeden seyirci kalacak sonra da bu nehri aan ordu blmn yoketmek iin harekete geecekti. Amca-zde Hseyin Paa, yirmi be gnlkten fazla yiyecek gtrmenin imknszlm da isbatlad; bu mddet getikten sonra ordu sknt ve mitsizlik iine decekti; en ufak bir baarszlkta ekilirken tehdid altnda kalacakt; Petenvardein zerine gittii takdirde btn bu mahzurlarn hibiri yoktu; bu bakmdan ordu Tuna'y deil, Sava'y gemesi daha uygundu. Vezir-i zam tarafndan tam bir bilgiyle olgunlatran ve getirilen pln kar kan vezirlerin szlerine uyularak bir kenara brakld ve Temes, Bega ve Theiss nehirlerine ynelen ordu, gelib son nehrin sa kysnda ordugh kurdu. Orada Krmllar gelip Sultan*n ordusuna iltihak etti. Krn ordusunun banda ahbaz Giray bulunuyordu. Krm Han bir Rus istils korkusuyla Krm'da kalmt ve bu yzden Sultan*dan mazur grlmesini diliyordu. Theiss zerine Yry Vezir-i zam'n kumandas altndaki Osmanl ve prens Eugene*-in kumanda ettii Avusturya mparatorluu ordularnn her ikisi de Tuna'da, Theiss nehri mansabmdaki Titel kalesi zerine yneldiler. Vezir-i zam, Avusturya bakumandan prensten nce davranarak ehri savunmakla grevli general Nehm'i yenerek ehri ele geirdi ve atee verdi. Trklerin eline den bir Macar svari birlii ta-mamiyle kltan geirildi. Bununla beraber general Nehm muntazam bir ric'atle ve her kar toprak iin savunmay elden brakmadndan Vezir-i zam takibden vazgeerek Petenvardein (Peterva-radin) zerine yrd. ki yz auns uzunluunda ve ancak bir arabann geebilecei genilikte olan Valova kprs Avusturya

Sayfa

251

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ordusu tarafndan yaklmt. Gerekte, iki ucu yanmt. Vezir-i zam, kpry acele yaptrd; kendisi de bizzat ii gibi alt ve bu ie seyirci kalan dier vezirlere ceza kesti. Valova'dan Peterwardein*e kadar daha dokuz kpr in etmek gerekti ve bunlarn yapm gnlerce zaman ald. Avusturya ordusu bakumandan prens Eugene bir taraftan Theiss kylarn ordusunun byk ksmiyle igal ederken, prens Commercy*yi on be taburla ileriye gnderdi; kendisi onu yakndan takib ediyordu (7 Eyll 1697), Avusturya ordusu, Vezir-i zam'n gelmesinden nce Peterwardein srlar altnda tabyalarn ykseltmiti. Osmanllar, mparatorluk ordusunun adrlarn grdklerinde, Avusturyallar sekiz gn sren bir yryten bitkindiler ve susuzluktan ok ztrap ekmilerdi. Avusturya hatlarna basan ile hcum etmenin imknszln hisseden ve prens Eugene'i tabyalarndan ekmek iin giritii btn teebbslerin boa gittiini gren Vezir-i zam bir sava meclisi toplad. Mecliste Szegedin zerine gidilmesine ve Tuna filosuy-la ibirlii yaplarak, oradan ordunun iaesi iin Theiss mansabma gitmeye karar verildi. Casuslar vastasiyle Vezir-i zam'n plnlarn renen Avusturya bakumandan prens Eugene, kont Schlick'e bin yedi yz piyade ile Szegedin'e gitmesi emrini verdi ve kendisi alts piyade, alts svari olmak zere on iki saf hlinde ordusunu kademelendirerek Vezir-i zam' takibe koyuldu. Drt Macar svarisi tarafndan esir edilen kk Cafer Paa, Sultan'm Szegedin zerine yrmek projesinden vazgemi olduunu; Toekoeli'nin 455 Sultan'a Zenta yaknnda yle zannedilebilir ki, Toekoeli, Szegedin'de, Kanun Sultan Sleyman'n birinci Viyana muhasaras srasnda Budin'de, Temevar*da, Erlau ve civar blgelerde kendilerini casus ve ulak olarak hizmete sunan ehir kasaplarndan grm olduu yardm ve gizli haberleme imknlarm bulacan mit ediyordu. Kanun Sultan Sleyman'a hizmet eden kasaplarn says otuz beti ve hizmetlerinin mkfat olarak kendileri ve kendilerinden sonra gelecek akrabalar, yaknlar, her trl vergiden affedildiler. Bir asr sonra, bu kasaplar soyundan gelme ancak on be aile bulunuyordu. Segedin sancak-beleri ve Budin valileri, buyuruldu ve fermanlar do-laysiyle bu ailelerin veraset yoluyla sahip bulunduklar imtiyazlar teyid ettiler. Bu husustaki vesika, Sege-din'de Fransisken arivlerinde muhafaza edilen Trklere ait yz yirmi vesika gzden geirildii srada bulundu. Bu vesikalardan yalnz krk yaynlanmt; bu fermanlardan en eskisi 1578
455

Sayfa

252

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Theiss'i gemek ve oradan Yukar Macaristan ve Transilvanya'ya girmek zere Temeswar' muhasara etmek fikrini telkinde bulunduunu, bunun da Sultan tarafndan kabul grdn itiraf etti. Bu ifaat zerine, prens Eugene, Theiss'i gemelerinden nce Osmanllar yakalamak zere ordusunun yryn hzlandrd. irker bataklkl arazisinden, o dnemde bataklk zerinde bugn Theiss'i Tuna ile birletiren ve Szegedin yolunu kesen bir tnelin yerini ald kpr bulunan Saint Thomas'a yneldi. Kpr Trkler tarafndan yaklm olduundan, karanlktan yararlanlarak birinden topu birliklerinin, dierinden piyadelerin gemeleri iin iki baka kpr yapld. Bakumandan prens Eugene svari birlikleriyle bataklk arazi kylarnda kald ve peinden hemen Pecska zerine yneldi. 11 Eyll gn, saat le vakti ikiye doru Theiss kylarna vard. Svari birlikleri hi beklemeden, daha nceden topunun byk blmnn ve arlklarn geldii ve Osmanl ordughnn kurulduu Zenta yaknnda kprden geti. Osmanl Piyadesi bu srada, bir duvar yksekliindeki toprak tabyalarla ve ordunun gerisi topu kuvvetleriyle korunmu bir halde, nehri ve kpry geilmez hale getirmeye hazr bir dzende Theiss nehrinin sa kysnda bulunuyordu. Osmanl ordusu, Saint tarihini tayordu, sonuncusunda ise 1688 tarihi grlyordu. Dier vesikalar. Segedin kilise ve manastrlarnn vergi muafiyetleri, kilise tamiri ve ruhanler iin pasaport msaade ve mektuplar idi. Bu vesikalardan en eskisinde 1 CemaziyTevvel 969 (7 Ocak 1562) tarihi grlmektedir. En fazla dikkati eken tarih vesika, II, Mehmed tarafndan Bosna ruhanilerine verilen, 18 Mays 1459 tarihli mektuptur. Bu mektupta Sultan, yedi ndi, yz-yirmi drt bin enbiy, tad kl zerine yemin ediyordu ve kendisi uzun zaman emirlerine uygun davrand ve hi kimse de bunlar bozmad. Lippa kads tarafndan tasdikli bir sureti bulunan 1029 (1620) tarihli bir ferman, Yunan, Srp ve Eflakll ruhan bakanlarnn haklar olmad halde tadklar yin atksn kullanma imtiyazn Katolik rahiplere vermektedir. IV. Mehmed dneminde Segedin fethini anlatan ve His-toria deli* acquisto di Segedin, fatto da Mahommetto quarto adl Emir Hali tarafndan yazlm Venedik'te tercme edilmi ve 1682*de baslm eseri gerek Macaristan ve gerekse talya'da temin etmem mmkn olmad; Donaldo Trk Edebiyat Hakknda adl kitabnda bu eserden bahsetmektedir. Venezia, 1688, s. 83.

Sayfa

253

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Gotthardt savanda olduu gibi, yalnz u farkla ki Saint Gotthardt'da Avusturya ordusuna hcum iin Raab suyunu sa kysndan sol kysna getii halde, Zenta'da Avusturya ordusuyla karlamaktan saknmak iin, nehrin sa kysndan sol kysna gemekle meguld; bu iki geii tamamlamadan dmann hcumuna urad ve malub oldu. Bylece, Vezir-i zam'n ve Amca-zde Hseyin Paa'mn mahzur olarak nceden ileri srdkleri grler dorulanm bulunuyordu. Zenta Sava Avusturya ordusunun sa kanadna kont Guido de Starhemberg ve sol kanadna kont de Bussy Rabutin tarafndan kumanda edilmiti: Merkez prens de Eugene'in kumandas altndayd. Osmanl ordusunun sa kanadnda kumandan olarak Rumeli Belerbeyi Cafer Paa, Avlonya sancakbei Kaplan Paa ve birliklerin rehberi Fazl Paa; Anadolu birliklerinden oluan sa kanadn kumandanlnda Msrl-zde brahim Paa bulunuyorlard. Sava plnm hazrlamas ve Osmanl piyadesini tabyalarnda her taraftan kuatmak iin prens Eugene'in iki saatlik bir zaman harcamas lzmgeldi. Savamak iin kendisine ancak iki saatlik bir zaman kalyordu; zira gne batyordu. Teokoeli, Sultan'a, birlikleri mitsiz bir savaa zorlamak iin Theiss kprsn ykmak teklifinde bulunmu, fakat Sultan reddetmiti. Osmanllar, prens Eugene sava plann hazrlamakla geirdii iki saat iinde yirmi bin askerle dorudan dmann merkezine hcum etselerdi, hi phesiz dman yenilmi olacakt. Fakat, Osmanl ordusu tabyalarnda hareketsiz kald ve bylece kurtuluu iin kullanabilecei tek n karmt. Vezir-i zam yirmi drt saat nce gnderdii Paalarla Sipahileri alelacele geri artt. Bunlar geri geldiklerinde kpry svarilerle dolu buldular ve nehri yaya olarak getiler uhadarn rehberliinde Vezir-i zam'n otana gittiler, kendisi tarafndan ehid-lik erefine hak kazanmann faziletleri zerine gzel szler dinlediler; huzurdan ayrldlar ve ordunun gerilerinde yer almak zere gittiler. ahbaz Giray kumandasndaki Krmllar nce orduyu rten tabyalar nnde yer almlard; fakat dman yaklanca, tabya kua iinde mevzilendiler. Kumandanlar dmann ilk glleleri otan zerindeki kreyi alp gtrnceye kadar Vezir-i fizam'n otanda kald. Daha sonra Vezir-i zam'n emriyle, Theiss (Tiza) nehrini geti. Vezir-i zam, bu durumda nehri gemeyi baard takdirde de hayat

Sayfa

254

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

bahis konusu olacandan dman klcn celld baltasna tercih etti. Savata, Prens Eugene iin de o zamana kadar duyujmam bir durumla karlald: Avusturya svari alaylarndan bir ou piyade sava vererek, tabyalarn nndeki ukurlara kadar ilerleyip dmana ate atlar ve ateine karlk verdiler. Tabyalarn arkasnda ordu, Avusturya topusunun apraz ateiyle cehenneme dnen kprye doru gayri muntazam bir ekilde ric'ate geti. Hristiyanlann, Trkler tarafndan bir hcuma mruz kalacakm gibi bir oyalamaya getirilen sol kanad nehirle Osmanllarn sa kanad arasnda bulunan sahaya girdi ve ordunun arkasna sarkt ve bylece Theiss nehri zerindeki kprden ric'at yolunu kesti. Ayn zamanda Avusturyallar, dman cephesi zerinde tabyalar atlar. Burada ve arabalar parknn arkasnda korkun bir katlim olay cereyan etti. Bylece ancak nehrin kar kysna geen bin kii hayatn kurtarabildi; on binden fazla asker nehirde bouldu. Sava meydannda yirmi bin ceset kald. ok sayda Paa dman klc veya sava kargaal iinde isyan eden Yenierilerin kllar altmda can verdi. Sava, gnle birlikte sona erdi. Prens Eugene, mparatora raporunda: Sanki, gne, mparatorluk silahlarnn kazand en parlak zaferi son nlariyle aydnlatmak istiyordu.. Savada hayatlarn kaybedenler arasnda Vezir-i zam, dier drt vezir, Adana kumandan Koca Cafer Paa, Anadolu Belerbeyi Msrl-zde brahim Paa, Bosna Valisi Fazl Paa, Yenierilerin vezir aas Balta-zde Mehmed Paa, on belerbeyi, Yenieri Paalar (Kulkhyas, Sa-arc ve Muhzir), Topu ve silahdar Paalar, otuzdan fazla Yenieri aas bulunuyordu. Aralarnda Yenieri aasmnki de bulunan drt yz yirmi bayrakla yedi tu ve Osmanl mparatorluu mhr galibin eline geti 456Avusturya ordusu, Bakumandan prens Eugene'in yirmi yanda iken prens de Lorraine'in kumandas altnda, yirmi yandayken Viyana muhasarasnda Calenberg zaferinde hissesi bulunduu gnn on drdnc yl dnm olan ertesi
Viyana mparatorluk hazinesinde Sultan Mustafa'nn beyz ekilde, geme rumuz ile ssl altn mhrnden ayr olarak (2), akik tandan bir mhr bulunmakta(2) Hammer'in Vezir-i zam'n mhrne gsterdii dikkati asl Sultan Mustafa'ya ait olduu sylenen mhre gstermesi gerekir. nk Sultan'n mhrnn Avusturyallarn eline gemesi imkft*vm verecek bir hadiseyle karsUalmamtir (.N.). dr: Sylendiine gre bu mhr Vezir-i zam'a aittir. Fakat bu yanltr; nk bu mhrde smail ad bulunmaktadr, oysa Vezir-i zam'n ad Elmas Mehmed Pa-a'dr. Bu smail Paa'nn mhr zerinde u zl szler okunmaktadr: lerimi Allah'a havale ettim; Allah bana yeter; Allah'a snrm; kendimi Allah istikame-tetine brakyorum; Allah isteyince; Allah'n istedii; ite smail Peygamberin derin dnmelerinin konusu. Btn grnlere baklrsa bu mhr, Salankamen'de Vezir-i zam'n ehid dmesinin hemen peinden kendisine Sancak- erifin teslim edildii Karaman Valisi smail Paa'ya aittir; bu bakmdan ayn zamanda kendisine imparatorluk mhrnn verilmi olmas da muhtemeldir!,
456

Sayfa

255

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

gn, Avusturya ordusu Theiss (Tiza) nehrini geti ve Osmanl ordughn ele geirdi. Ganimetler, toplardan ve ordunun arlklarndan, dokuz bin araba, altm bin deve bin be yz kz, yedi yz at, yirmi alt bin glle, be yz elli bomba, be yz Yenieri davulu, Sultan'a ait birok kese para ve be bin filorin, Sultan'm drt ift at kofulu arabas, hareminden on kadn, seksen arpara ve ordunun milyon florinden fazla para ile dolu hazinelerinden oluuyordu 457. Daha nce birok Vezir-i zam sava meydanlarnda hayatlarn kaybetmilerdi: II. Byezid dneminde Ali Paa; Birinci Selim dneminde Kahire yaknnda yaplan Rdaniye savanda Sinan Paa; Drdnc Mu-rad dneminde Badad srlar nnde Tayyar Paa ve Zenta gnnden alt yl nce Salankamen'de Kprl Mustafa Paa bu Vezir-i zamlar arasnda bulunuyorlard. Fakat, Vezir-i zamlarn boyunlarnda tadklar Sultan'n mhr dmann eline gememiti. Bocskai'nin Trklerin elinden ald Vezir-i zam'n ve saltanatn iktidarnn sembol olan bu mhr Viyana'da mparatorluk hazinesini zenginletiriyor. Zenta savandan bir nce Osmanllarn Ke-resztes'de yenilgiye uramalar imparatorluu temelinden sarsan karklklara yol amt; Anadolu'ya kaan yedi bin asker, orada isyan bayran amt. On be yl kesintisiz basanlardan sonra gelen Zenta sava 458, Avusturya'nn asker gcn tesbit ve Osmanl imparatorluunun kn iln etti. Bunu da, bir yl sonra Carlowitz (Karlofa) bar andlamas btn dnyaya iln edecekti.

mparatorluk tarihisi (Rid), f.'233 elli sekiz Yenieri albay, yirmi Sipahi ve silahdar aas, on alaybeg, fakat sadece ordunun sekizde birinin kaybedildiini itiraf ediyor. Cantemir'e inanlrsa, Trkler tarafndan yaynlanan listelerde on drt bin yetmi Yenierinin, yetmi yedi Sipahi aasnn, bin yedi yz Topu ve Cebeci, yedi bin Arnavut; 15 tulu vezir ve yirmi yedi ik| tulu vezir kaybedildiini yazyor. 458 Zenta sava Hammer'in ileri srd gibi Avusturya'nn asker gcnn isbatnan ok Viyana muhasaras srasnda da karlald gibi, ordunun maalesef ihanetlerden kurtarlamadgn ortaya koymaktadr. hanet, daha nce de verdiimiz bilgilerden anlalaca zere Trk Vezir-i azam Elmas Mehmed Paaya kin gden dnme vezirlerden gelmitir. Ayrca, Macar svarileri tarafndan esir edilen kk Cafer Paa, cann kurtarmak iin ordunun harekat plann Avusturya Bakumandan prens Eugene'e hi dnmeden aklam, bu da dman ordusuna byk lde yardmc olmutur. Zenta savann bu bakandan byk bir yenilgi olarak alnmasnn ne dereceye kadar doru olaca dnlmeye deer. Ayrca, Avusturya ordusu Osmanl ordusunun btnyle kar karya gelmi deildir. Avusturya ordusu, Zenta (Sente) nlerinde Vezir-i azam Elmas Mehmed Paa Padiahla ordunun byk bir ksmn kar yakaya geirdikten sonra kagelmitir. Elmas Mehmed Paa o anda ordunun geri kalan ksmm da kar yakaya geirmeye almaktadr. Prens Eugene kpry ki noktadan apraz ateine ald in ancak bin kadar asker getikten sonra kpr yklm, o srada dman askeri cepheden taarruz ederken sol cenah da nehirle Trk askeri arasna girdikten sonra bir evirme hareketi yapm, kar sahile gemi olan ordunun, .byk blm btn bu olup bitenlere seyirci kalmtr; Kar taraftaki ordu byk ksmnn btn arlklar brakarak kamas Hammer'in iaret ettii Yenieri ayaklanmasiyle izah edilebilir. Ayrca, Elmas Mehmed Paa'nn Knn askerini de kar sahile gndermesi kendisinin orduyu kurtarmak bakmndan fedakarl hakknda aydnlatcdr (.N.).
457

Sayfa

256

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Kprl Hseyin Paa Vezir- zamla Getirildi Temevar'a gelir gelmez, Sultan, ikinci Kapucular-basm kendisine mparatorluun en byk makamn vermek zere Belgrad Valisi Amca-zde Hseyin Paa'ya gnderdi; eski Vezir-i zam'n khyas Abdi Paa Temevar Valiliine atand ve kendisine vezirlik payesi verildi 459. Savatan alt gn sonra, yeni Vezir-i zam Temevar'da Sultan'm elini pt (17 Eyll 1697 RebiTevvel 1108). Amca-zde, yni amca olu lkabn tayan Hseyin Paa bu lkab, byk Vezir-i zam Kprl Mehmed Paa'nn kardei Hasan Aa'nn olu olarak Vezir-i zam Kprl Ahmed Paa dneminde almt. Viyana muhasaras dnemine kadar, Amca-zde, hayatn zevk ve safa iinde geirmiti. Seferin felketle neticelenmesinden sonra gzden dm, iki tulu sancak bei nvniyle ehrizorMa valilie getirildi. ardak Bedevilerine; yni Amaska kalesine kumandanlk ettii be y boyunca Bb Ali onu unutmu grnd; IV. Mehmed'in tahttan ayrlmasndan sonra vezirlikle anakkale kumandanlna getirildi; Sakz adasnn muhasaras srasnda Kapdan- Derya grevinde bulunan Mustafa Paa verilen btn vazifeleri gayretle yerine getirdi; nemli grevleri basan ile tamamlayarak devlete unutulmaz hizmetleri geti. ki defa Sadret Kaymakamlnda bulundu ve birbiri pei sra Karaman, Adana valiliklerinde hizmet verip Belgrad kumandanlna getirildi ve nihayet Vezir-i zam oldu O, devletin en yksek makamnda grev alan drdnc Kprl oldu ve bykleri gibi, bu makamn arln tamaya kudretli grnd. darenin Yksek Memurlar Arasnda Deiiklikler lk icrt, Zenta savanda baarszlklar grlenleri yerlerinden almak oldu. Belgrad Valilii, Karaman Belerbeyi Bykl Mehmed Paa'ya verildi; Bosna Valisi, hizmetlerine karlk vezirlik payesine lyk grld, fakat berat gelmeden nce ld ve kendisine verilen payeler khyasna devredildi. Az zaman sonra Poile srgne gnderilmi olan Daltaban Mustafa Paa getirtilerek bu eyletin merkezi Saray' tehdid eden dmanlar uzaklatrmak iin Bosna Valiliine atand. Yardm olarak kendisine drt bin piyade ile be yz svari gnderildi. Drt yz kese altn
Berlin Ktphanesinde bulunan tarih ve Raid, Vezir-i azam'a savata kaybedilmemi gibi mhr gnderildiini sylyorlar.
459

Sayfa

257

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

emrine verildi. Zenta savandan bir ay sonra, Avusturya Bakumandan prens Eugene, drt bin atl, iki bin be yz piyade, on iki top ve iki havan topu ile Bosna'ya bir akn dzenledi (13 Ekim 1697). Kotorsdan Bosna Ussovo ve Sprescha kavanda bulunan Doboy hisarn ele geirdi; Malgai hisar da ayn kibete urad (17 Ekim). Bu sonuncu hisar Bosna'dan fazla uzak deildi. Prens Eugene yryne ayn nehir boyunca devam ederek Scheptsche, Zranincza, Wioski tarafndan geerek savunmadan yoksun bulunan Bosna Saray nne geldi ve ehri yz yirmi camisiyle atee verdi (24 Ekim 1697). Hris-tiyanlar toplu halde ordughna gelip hareketlerine izin verilmesini ve Bosna'y terketmek istediklerinden ordu ile gelmelerine msaade edilmesini istediler. Prens Eugene Saray'da ancak bir gn kald ve Orahovitza yoluyla evvelce gemi olduu ve imdi ilerleyen mevsimin geii gletirdii dar boazlara doru yneldi. Mag-lai yaknndaki Teschain kalesine birka bomba att; bu bombalar kaledekiler zerinde dehetli bir tesir yaptysa da, bu tesir kalenin anahtarlarn teslim ettirecek kadar byk olmad. Sekiz gn sonra Eugene, Essek'e girdi (1 Kasm 1696). Sava Vergileri Bu arada Osmanl ordusu Edirne'ye gitmek zere Belgrad'dan hareket etmiti (30 Eyll 1697 - 14 Rebil'evvel). Bu yry srasnda, Sultan'n tevecchn ve Kaymakaml dneminde baz ga-rib hallerle Vezir-i zam'n yaknlm kazanm olan Anadolu Muhasebe dairesi reisi, Kk Mezzinelebi Ikabiyle anlan Mehmed azledildi ve avular nezretinde stanbul'a gnderildi. stanbul Kaymakam, eski silahdar Hasan Paa Haleb Valiliine atand; vezir brahim Paa Yenieri; Filibe ormanlar muhafz (koruaas) Cebeci-ba mevkiini elde etti; ikier Kuren ive Reis Efendi deitirildi. Bu sonuncu makam Mehmed Rmi'ye verildi ve selefi Kk Mehmed birinci muhasebe odas reisliine atand. Son felkette ksmen tesiri olan Sultan hocas eyhlislm Feyzullah Efendi tarafndan korunmasayd, Vezir-i zam, phesiz, et mubayaas khyas Karaba Mehmed'i de grevinden uzaklatracakt. Son seferdeki kt tesirine gelince, o srada orduyu idare eden Vezir-i zam Titel alndktan sonra, Osmanl ordusu iyi bir durumda bulunduundan Ko-bila ovasnda dmana hcum etmek istemi, eyhlislm Feyzullah buna kar km, bu kadarla da kalmayarak dmana kim hcum ederse yalnz ehidlik tcm kaybetmekle kalmayaca, dorudan Cehenneme gidecei yolunda

Sayfa

258

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

beyanda bulunmutu. Feyzullah Efendi*-nin koruduu Karaba Mehmed, orduya teslim edecei koyunlar bahsinde trl dalavereler evirmi, teslim etmedii koyunlar teslim edilmi gibi gstermenin yolunu bularak hazineden hakketmedii paralar ekmiti. Mal durumun ktl giderek artyordu. Bunun telfisi iin kahve zerine yeni bir vergi kondu. O zamana kadar her yl Ye-men'den Cidde limanna krk bin uval kahve gnderiliyordu. On be bin uval Arabistan ve Msr'a gidiyordu, yirmi be bini ise Osmanl mparatorluunun dier eyletlerinde satlyordu. kinci Sleyman dneminde, Mslman mteri okka bana sekiz aka, Hristiyan mteri ise on aka vergi dyordu. Edirne'de ayn tedbir eitletirilnti; girite kahveden altm aka vergi alnyor, bu ehirde oturan mteriler okka bana sadece kuru dyorlard. Hazinenin menfaati dnlerek, fakat adaletsizlie de kamadan, gmrk vergisine sekiz veya on aka eklendi. Ayrca, sava masraflar iin, Kaymakam, defterdar, cebec-ba, bostanc-ba, para mfettileri, stanbul pazar kads ve silahdarnn gelirlerinden pein olarak krk iki kese para alnd. Nihayet, Vezir-i zam'a Msr hazinesi zerinden verilen yllk elli kese akann ve dier vezirlere giden altm kesenin bu yl hazineye alnmasna karar verildi. Yeniri aasmn, Zenta'da ehid den vezir Baltac Mustafa Paa'nn yz yetmi be kese ve dier yirmi yedi kese de hazineye alnd. Diyarbakr Valisi brahim Paa'nn mallarnn msaderesinden gelen para iin de ayn rnumele uyguland. Basra Ve Kahire Irak ve Arabistan karklklarnda Arab eyhi Maani'nin Ba-dad ve Basra Vali Paalarna kuvvet bakmndan meydan okumas, Bb- li iin erefli deilse de, en azndan faydal bir biim ald. Maani'nin kardei ve ayn zamanda khyasnn Huveyze'de yenilmesinden ve Arab ordusunun dalmasndan sonra eyhler ve Basra emirleri, Bb- li tarafndan Hasan Paa'nn vali tyin v edildii Badad'a bir heyet gnderdiler, kendisinden Basra'nn idaresini ele almasn istediler. Bunlarn gerek niyetlerinden emin olmak iin Badad Valisi Vezir Ali Paa, Huveyze'ye Yenieri Aas Dervi'i gnderdi. Araplar, sadakatlerinin delili olarak ona Kawrna hisarn teslim etmek istediler. Bu haber Badad'a gelince, Hasan Paa yz askeri grevlendirerek onlar Kawarna hisarna gnderdi. Arap eyhi Sabiholu en ufak bir glk karmadan hisar teslim etti. Bunun zerine, Basra seyidleri

Sayfa

259

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ve rufi dervileri, Hasan Pa-a'y bin kiilik bir kuvvetle ehri igale davet etmek zere yeni bir heyet gnderdiler. Fakat gerek Hasan Paa'nn bu kadar kuvveti biraraya getirecek paras bulunmadndan gerekse Ali Paa'nn bu ie karmaya istekli grnmemesinden frsat karld. ran Elilii Birka gn sonra, ran ahndan bir habercinin geldii grld; Huveyze Valisi, Badad Belerbeyinden kendisi iin Basra'y igal etmek izni istedi; Paa da galib bir ihtimlle bu izni kendisine verdi 460. Huveyze Han yeterli kuvvetle Basra zerine yrd, Maani'yi kovarak ehri ve Kawarna hisarn igal etti. Yeni h Hseyin'in tahta kmasndan sonra, bu igal edilen yerlerin anahtarlar, ran'n bar niyetlerinin rehini olarak eli Rstem Han tarafndan Sultan'a sunuldu. ran elisi Edirne'de Selimiye Camii yaknnda bulunan Defterdar sarayna yerletirildi. Basra'nn anahtarlarndan baka kymetli hediyeler de getiren eliye muamelede dikkat ve ihtimam gsterildi. Bu heyete karlk vermek zere sabk Reis Efendi Mehmed Be, Rumeli Belerbeyi pyesiyle ran eliliine atand. Sultan'n h'a hediyeleri ince talarla ilenmi bir inesi bulunan balkl kuu kanadndan bir sorgu, altn yaldzl ve incilerle ssl bir ok muhafazas, bir Msr yay, bir deste altn yaldzl ok, kymetli talarla parldayan asalar, etraf elmas ilemeli iki saat, kalkan eklinde byk bir saat, mercan bir tebih, yedi Cezir tfengi, stanbul'da dokunmu drt para kuma, drt Avrupa kuma, ayn kl, fakat daha zengin on iki para kuma, stanbul ii be para izgili muslin, on iki al, on iki Avrupa yast, earp, Suriye kemeri ve am ii dier altn ilemeli kemerden oluuyordu. Bar Projesi Msr'da, Kahire beleri ve halk, serbest fikirli bir adam olan, fakat iddetli tabiat valilik halkm isyan ettiren Vali smail Pa-a'y kovmulard. smail Paa idareyi ele ald yl Msr ktlk ve veba salgn felketine uramt; Kahire'nin btn fakirlerini toplam, bunlardan bininin bakmn stlenmi, dierlerinin bakm ve tedavileriyle beleri ve ehrin zenginlerini grevlendirmiti. Bu zen460

Sayfa

260

Galiba Alt Paa tarafndan zni m'ir kt verilmekden. Raid I, f. 235. Defterdar, t. 347.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Bosna Olaylar

Sayfa

261

ginlerden biri, ald faizlerle veba kurbanlarnn kefen paralarn dedi; bazen bir gnde be yz cesedin Kahire dna gtrld oldu. Veba salgnnn sona ermesiyle, yirmi sekiz bin iki yz krk fakirin mezar masraflarnn smail Paa'ya yirmi sekiz keseye mal-olduu anlald. Bir mddet sonra, Kahirelileri yine bir hayr iine sevketmek iin, olunun snnet dnn frsat sayd. Yalnz kendisine verilen hediyeleri red etmekle kalmad, gnde iki kere fakirlere sofralar at ve masraflarn kendi vererek fakir ehirlilerin iki bin yz otuz alt ocuunu snnet ettirdi ve onlara yeni elbiseler ald ve her birine bir duka altn vererek evlerine gnderdi. Yalnz elbiselere dedii para, on bir bin sekiz yz arslanl sikke tutmutu. Kahire saraynda bir kk, bir kabul salonu, bir medrese yaptrmt; bu medresede imparatorluun drt mezhebinden drt ahs, on iki kk ocua Buhri eserini sresiz okutuyorlard ve ayn medresede on beden fazla Kur'an okuyan hafz bulunduruyordu. Valilii zamannda Kahire halkna iki muhteem donanma gsterisi yaatmt: Bunlardan birincisi mutlu Belgrad seferi sevincini, ikincisi de ehzade Mahmud'un doumunu kutlamak iin tertiplenmiti. Para mfettii Yahudi Joseph, daha yukarlarda grdmz gibi, onun zamannda ldrlm, kesi Sultanl erefi dukalar da yine onun valilii dneminde baslmt. Bu konuda yaynlanan emirname duka altn iin yirmi iki krat ve yz duka iin yz on be dirhem altn kullanlmasn bildiriyordu. Para sistemi zerindeki bu yenilik kamuoyunu valiye kar honutsuzlua itmiti; bununla beraber, valinin ehirden kovulmas o kadar vahim olmayan bir sebebe dayanyordu: Mutbak mirlerinden biri, mutbaktan divan salonuna kan merdivenin dima fakirler ve dilencilerle dolu olduunu kendisine bildirmiti, kalabalk mutbaklardan geie engel oluyordu, Paa da bunun zerine merdiveni yktrd. Bu olay ehirde eitli rivayetlere sebeb oldu. Paa, diyorlard, divan salonuna sadece bir k brakmak iin bu merdivenin yklmasn emretmiti; bu da, bir Hatt- erifle haklarnda lm hkm verilenlerin rahata bodurulmalar iindi. Bu rivayetle aldatlan Kahireliler Paa'-ya isyan ettiler ve onun yerine Mustafa Be'i setiler; fakat Bb- li Kahire'ye Firar Hseyin Paa'y gnderdi. Sivas Valisi olan bu Paa'y Kahire'ye gnderirken smail Paa'y da Badad'a atad.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

262

1697 k srasnda, stanbul limann Tatl Sular*n sonlarna doru kaln bir buz tabakasiyle rtld. Bu durumda iken kyya boyu ve eni birbirine uygun bir ekilde alt aun'dan fazla tutan muazzam bir balk vurdu. Bu canavar baln iinde yuttuu dokuz kl bal bulundu ve cieri bir byk kay tamamiyle doldurdu. Edirne'de k yakn bir barn beklentisi iinde geti; bununla beraber sefer hazrlklar hararetle srdrlyordu. Bar aracln elli bin gm sikke karlnda satn alm olan Paget'in gvencesi o kadar bykt ki, Kuds'deki kutsal mezarn Fransa kralnn korumas altnda bulunmas iin ayn mebla verdii halde bar araclnn Fransa elisi Chateauneuf e verilmediinden haberi yoktu ve sonradan Eflak ve Bodan prenslerinin de olduu gibi, o srada zorunlu olarak Sultan'n danman durumunda bulunan Krm Hann da kendi grlerine kazanmt. Paget, geliini takibeden ilk gnlerden itibaren, drt yl nce Merzifonlu Hac Ali Paa'nn Vezir-i zarnl zamannda, Bb- li'ye bildirdii teklifleri tekrarlamakla ie balad. Vezir-i zam Amca-zde Kprl Hseyin Paa, acele Krm Han, eyhlislm, iki Kadasker, Yenieri aas ve Reis Efendi'den oluan bir meclisi toplantya ard (27 Ocak). Birka gn sonra Sultan, o zamana kadar grlmemi bir davran olarak, kendi eliyle kaleme alnm bir mukabil teklifi, Vezir-i zam'n bir mektubu ile birlikte ngiltere kralna verilmek zere Pagefye teslim ettirdi 461. Sultan, Avusturyallarn Transilvanya'y terketmelerini, Banat snr olarak Maros ve Theiss (Uza)'yi tanmalarn istiyordu. Fazla olarak, Petenvardein (Petervaradin) ve Camaniece (Kamanie)*nin yklmas ve Unna nehrinin tesinde Osmanl imparatorluu snrlar iinde bulunan lok, Posega ve btn hisarlarn tahliye edilmesi talebini de ileri sryordu. Bb- H, kendisine ramen ve tama-miyle buruklukla Venedik Cumhuriyetini de tekliflerine dhil etmekteydi. Fakat, yeenleri Kprl Fazl Ahmed ve Kprl Fazl Mustafa Paalarn idareleri zaman boyunca Saint Gothardt ve Sa-lankamen savalarnda hazr bulunmu Belgrad Valilii srasnda Avusturyallarn silah stnln dikkate almak imknn bulabilmi olan Vezir-i zam Amca-zde Kprl Hseyin Paa, Viyana muhasarasnn kalkn takibeden on drt seferde, Viyana'dan balayarak, Avusturyallarn Parkany'de, Hamzabe*de, Essek'de, Mo-hacz (Moha)'da, Batucina'da,
Raid, barla alakal mzakerelerin balamasndan (I, f. 238) bahsettii halde, bu kar teklifi sktla geitirmektedir.
461

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Nissa'da, Salankamen ve Zenta'da dokuz zafer kazandklarn, Raab, Gran, Of en (Budin), Stuhlweisseri-berg, Kanije, Essek, Petenvardein, Groswardein ve Lippa'dan baret dokuz kale zaptettiklerim hesaplamt. Bu sebeble klacak seferde, Lippa, Beha, Nissa, Vidin, Fethis-lam ve Orsova ehirlerini de alacaklar kanaatinde idi; bu takdirde, yeniden Dragoman zerine yryebilirler ve Orbelus'un tesinde Scopi'de grnebilirlerdi. Btn bu. sebebler Vezir-i zam'a, uzlac davranmak ve Avusturya tarafndan yaplan teklifleri pek reddetmemek karar verdirdi. Fakat, savan son yllarnda zaferleri zerinde uykuya dalm grnen Venedik'le bir bar andla-mas imzalamaya ok daha az hazrd. Bunun iin, yrtlen ban grmelerinin neticesini beklerken ordunun kadrolarn mmkn olduunca tamamlamak yolunda gayret gsterdi; elli bin yz on piyade askeriyle krk bin drt yz otuz dokuz svari gzden geirildi ve Karadeniz iin krk be yelkenden oluan bir donanma ile her byklkte iki yz tekneden ibaret Tuna nehir kuvvetini hareket ettirdikten, Akdeniz iin otuz be teknelik ikinci bir donanmay gnderdikten 462ve
Bir nshas Berlin Ktphanesinde bulunan, tarih, f. 143-144, Osmanl mparatorluunun o dnemde, Vezir-i zam Kprl Hseyin Paa'nn arttrm olduu ekilde kara ve deniz kuvvetlerinin resm bir kaydn vermektedir, yle ki: Piyade, on sekiz bin Yenieri, drt bin serdengeti (gnll Yenieri), be bin tfeki, bin iki yz topu, sekiz yz nakliye askeri. Msr piyadeleri, bin alt yz; Msr mlzimleri, be yz; Arnavut piyadeleri, bin be yz; Bosna piyadeleri, iki bin; Tuna kylar savunmasnda kullanlan piyadeler, bin sekiz yz; hasaalar, yedi yz; Vezir-i zam'n piyadeleri, be yz; Rumeli Belerbei'nin piyadeleri, bin; H-dvendigar piyadeleri, be yz; Valona ve Dulcigno san-caklannnkiler, be yz; Ohri'ninkiler, iki yz; Elbesan, iki yz; Tuna tabyasndakiler, iki yz; Kruczes'dekiler iki yz; evld- fatihan (gnll milis olarak), bin drt yz; Bosna garnizonu, iki bin be yz; Bosna geitleri garnizonlar, bin iki yz; Bihacz garnizonu, yz on; Bosna Yenierileri, be yz; aylkl Yenieriler, be bin; toplam, elli bin yz on (elli yedi bin be yz on). Svariler: Sipahi ve silahdrlar, on bir bin alt yz yetmi; gnlller (serdengetiler), bin yz doksan ; Gedikliler veya Bb-i li hizmetkrlar, cret yerine timr alanlar, Jd bunlar sefere katlmak zorunda idiler: avular, mteferrikalar, divn ve hazne ktipleri be yz; Msr*nker, alt yz; Vezir-i zam'n miyyeti ve segbanlar, iki bin yedi yz; Haleb Valisi, be yz; Anadolu Belerbeyi, be yz; Anadolu timrl bir-likleri, iki bin be yz; Sivas Belerbeyi, be yz; Sivas timarh birlikleri, bin; Karaman Belerbeyi, drt yz elli; Diyarbakr Belerbeyi, alt yz; Diyarbakr miras ocakbeleri birlikleri, drt yz doksan; Adana Belerbeyi, drt yz; Anadolu Paalar, iki bin be yz altm; Mara bei, alt yz elli; Rumeli Valisi, be yz; Rumeli timarh birlikleri, drt bin; Rumeli Paalar, sekiz yz elli; Anadolu hisarlar garnizonu, bin yz altm sekiz; Oczakow Belerbeyi, sekiz yz; Nibolu, iki yz; atl Kruczesler, yz; Bosna Valisi, be yz; Bosna timarh birlikleri, be yz; Selanik Paalar, be yz; Selanik garnizonu, be yz; toplam, krk sekiz bin drt yz otuz yedi (otuz dokuz bin yz otuz bir). Oczakow seraskeri Yusuf Paa'nn birlikleri, yz asker, evindekiler, yz elli; Trabzon Paas Mehmed Paa, iki yz; Kastamonu Paas, bin be yz; Kastamonu tmarl birlikleri, Bolu Trabzon ve Canik, on bir bin on be; sipahi, silahdr, ulfeci ve gureblar (garipler) topluluklar, dokuz yz otuz alt; Yenieri, on bin; tfeki, bin be yz; topu, be yz; nakliye erleri, seksen; hazne piyadeleri, bin be yz; toplam on yedi bin yedi yz seksen (on yedi bin yedi yz seksen bir). Kere ve Aman'n savunmsiyle grevli, Erzurum Valisi Abdl-bki Paa, be yz; Karahisar sanca, yz; Kefe sanca, elli; Trabzon timarh birlikleri, be yz; Karahisar*-nkiler, drt yz; Yenieriler, iki yz;, tfeki, be yz; topular, yz elli; Erzurum-gnllleri, drt yz doksan; toplam be bin yz yirmi (drt bin alt yz doksan)'. Mora'da Karli timarh birlikleri bulunuyordu, Tr-hala ve Negrepont'dakilerle birlikte, sekiz yz sava; Eyb Paa, yz; hazine piyadeleri, bin; Yenieriler, iki yz; Karl i sanca, elli; slmbe, elli; cebeci ve topu, yz altm;
462

Sayfa

263

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Bozoklu Mustafa Paa'y Rikb- Hmyn Kaymakam makamna atadktan sonra, Sultan'n saraynn ileri gelenleriyle birlikte hkmet merkezi hline getirdii Edirne'den ayrld (31 Mays 1698 - 20 Zilhicce 1109). Mtylene Deniz Sava Ayn dneme doru, Daltaban Paa Novi'nin d mahallelerini atee verdiini, Hrvatlar tarafndan Galamotsch (Galamo) zerine yneltilen bir taarruzu pskrttn, Pioka blgesini kan ve ate iinde braktn, alt kale ve Ghorab tabyasn zaptettiini bildirerek, dier birok seferlerden elde edilmi ganimeti gnderdi. Temmuz aynn 10'uncu gn (1 Muharrem 1110) ve Vezir-i zam hl Sofya'da ordughda bulunduu srada, Sultan, Avusturya ile devam eden mzkereleri tekrar balatmak zere tam yetkili olarak Reis Efendi Rami ile Bb- li tercman Scarlat-zde Maurocordato'yu gnderdi. Maurocordato, ayn zamanda kendisinden sonra gelen btn tercmanlarn kullanacaklar mahrem danman unvann da ald. Suistimlle thmetli Sivas Valisi vezir smail gelir gelmez cellda teslim edildi ve ba Rikb- Hmyun nnde toz toprak iinde srklendi. Semendere ordughnda Krm Han Selim Giray, otuz bin askerle orduya katld. Dman ordusunun adrlarn kurduu Backserek'e kadar keif hareketinde bulunmak zere gnderilen bin kiilik bir Krm svari mfrezesi drt yz esir ald ve zengin bir ganimet ele geirdi, Avusturya kuvvetleri tarafndan tehdid edilince Temevar*a ekildi. Bir arpmada prens Es-terhazy'nin olu yaraland ve esir edildi. Deniz sava daha az hareketli deildi. Dolfino'nun kumandasnda bulunan Venedik donanmas ile Mezomorto'nun Kapdan- Derya olarak bulunduu Osmanl donanmas Mytilene burnunda karlat. ki amiral eit derecede gemi ve denizci kaybetmilerdi; her ikisi de hkmdarlarna zafer kazanm olduklarn bildirmilerdi.

264
Sayfa

Serteme, be yz; toplam be bin iki yz altm (be bin altm). Bylece Osmanl ordusunun sava mevcudunun o donemde yz otuz yedi bin iki yz dokuz piyade ve svariden olutuu grlmektedir. Tuna nehir filotillas: On hafif kadrga, be firkateyn, yirmi sekiz kk firkateyn, otuz ayka (tschaique)', on iki eski ayka, be ayka'(sikudret), be Eflak aykas, yz sa!. Toplam: Muhtelif byklkte yz doksan sekiz gemi Karadeniz filosu: Tornan ve Ker'de, drt byk sava gemisi, alt kadrga, otuz skam-pavia, be firkateyn, toplam: Krk be gemi. Akdeniz filosu: Drt byk sava .gemisi, drt kadrga, yirmi yedi firkateyn.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

stanbul'da Barut Deirmeni Ve Belgrad'da Depolar Yangn stanbul'da, on yldan beri ehir iinde in edilen tek barut deirmeni yangn yz kental barutun infilkine sebeb oldu, yedi ii ve yirmi iki at ld. Drt yz yirmi be ev ykld; Aksaray istikametinde btn damlar, btn bacalar ve olayn kyeri ehremini meydan olduundan Ftih Camii ykld, camlar krld ve ok kii de ykntlar altnda hayatn kaybetti. Bu felketten sonra, Sultan, Vezir-i zam'n talebi zerine, skender elebi eski bahelerinde yeni barut deirmeni insna karar verdi; bu skender elebi Kanun Sultan Sleyman'n defterdaryd ve masum olduu halde idam edilmiti. Bugn de bahesi yerinde durmaktadr. Bir mddet sonra, Belgrd'da kan bir yangn ilerinde zahire, un ve buday bulunan yz elli dkkn kl etti (9 Kasm 1698 - 5 Cema-ziyl'evvel 1110). Bu felketin ertesi gn Vezir-i zam Belgrad'dan ayrld. Bir caminin yanmasna da sebeb olan bu yangnn Sultan'da meydana getirdii znt, Kaplan Giray'n Kamanie (Camienice) yaknlarnda Polonyallara kar kazand zafer ve ehzade Meh-med'in doumuyla bir dereceye kadar yatt. Bb-I li Bar in leri Srlen Teklifleri Kabul Ediyor Paget'nin ktibi Vezir-i zam'n mektubunu Viyana'ya gtrp Bb- li'nin ngiltere'nin aracl iin ngiltere kralna bavurduunu bildirince, mparator bu teebbs hakknda bir karar almak zere nazrlar meclisini toplad (24 Nisan 1698). Bb- li'ye, taraflarn ellerinde bulunan araziyi muhafaza etmeleri ve Rusya'nn da anlamaya dhil edilmesi artiyle bar mzkerelerine hazr olduklar bildirildi. Dolaysiyle, mparatorun Moskova ve Varova elileri olan baron Quarien ile kont Zedlnicky'ye zel talimat gnderildi. Bb- li'ce gvenilirlikleri tasdikli arac devletlerin, ngiltere ve Hollanda'nn vekilleri Viyana hkmeti tarafndan olaanst yetkilerle donatlp, teklif edilecek esaslar kabul etmekten yana da yetkili klndlar. Osmanllar tarafndan Maurocordato, Rusya'nn tasarlanan anlama iinde olmasna Bb- li'nin hibir glk dnmediini onlara bildirdi. Polonya kral, kendi asndan, Avusturya mparatorunun Osmanllara tekliflerinden fazla memnun grnmedi. Bunun sebebi, teklifler bakmndan, Polonya devletinin anahtar mesbesindek Kamanie (Camieniece) *nin Osmanllarn elinde kalmasyd. Bununla beraber, mparatora ve kont Kinsky'ye yazd mektuplarda, Bb- l tarafndan yaplan tekliflerin ken-

Sayfa

265

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

disine bildirilmesinden tr onlara teekkr etmekten geri kalmad. Polonya kral, mparator, diyordu, Polonya'nn karlarn da dikkate almak ve onun bakmndan uygun bir dokunulmazlk salamaya almak zorundayd. Polonya kral Ruslarla fikir beraberliine varmay beklerken bir olaanst eli gndermeyi vaadet-ti 463. ar Pierre, Viyana'dan geerken, Osmanllarla bar anlamasn gerekletirmeyi cidd olarak isteyip istemediini; mzkerelerin ne zaman balayacan ve anlamann maddelerinin ne olacan sordu. Ayrca, mparatorun mttefiki olan Sultan tarafndan yaplm olan tekliflerin kendisine bildirilmesini istedi. mparator, bar arzu etmemi olduunu; ilk olarak ngiltere'nin aracln koyduunu ve mttefiklerin imdi sahip bulunduklar topraklan muhafaza edeceklerini bildirdi. Rus ar Pierre (Petre), ayrca, Trklerin kendisine Kertsch (Ker) kalesini teslim etmeleri talebinde bulundu ve Bb- l mukavemet gsterdii takdirde, mparatorun Osmanllara kar yllk yeni bir ittifak yaplmasnda srar etmesini istedi. Kendisine, Kar'in alnmas iin allaca, fakat bir Kongrenin toplanmasndan nce u anda ittifakn yenilenemeyecei bildirildi; btn protokollerin kendiiste bildirilecei vaadinde bu-lunuldu. Kont Kinsky ile bir konumalarnda ar Pierre: Hangi devlet bar yaplmasn istiyor? Diye sorunca, Avusturyal Nazr: Roma mparatorluu, Avusturya, tspanya, ngiltere, Hollanda, nihayet btn Hristiyanhk. ar Pierre: Hollandallarn ve ngilizlerin szlerine inanmakta dikkatli davranmalsnz! Decli ve devam etti: Onlar yalnz kendi ticar karlarn gznnde tutarlar; mttefiklerinin karlarn akllarndan bile geirmezler. Venedik bu teebbse daha az kar kt; Venedik Cumhuriyeti elisi, tasarlanan bar projesinin esas olan, her devletin o srada igalinde
Polonya kralnn kont Kinsky'e gnderdii 30 Mays 1698 tarihli mektup: C. Legnaros'un getirdii ve S.M. mparatorun birliklerinin S-lezya'dan gemelerine msaade etmediini rendiim mektubu alnca hayrete dtm tahmin edersiniz. nce Macar birliklerinin mparatorluk topraklarndan kmalarn istediini de mektubunuzdan rendim. mparatoru bu ekilde harekete sevkeden duygular bilmiyorum. Niyetlerimin doruluunu bilir. Bana bu hususta devlete ve savaa ait sebeblerin talebimin yerine getirilmemesinde rol olduunu bildiriyorsunuz. Trk'le bar mzakereleri iin, teklifleri renmek zere bir murahhas gelecektir. Fakat, mzakereleri tamamlamak ve anlamay jm?fl1fvmak zere tam yetkili bir Nazr gelecek ve Polonya'y temsil edecektir.
463

Sayfa

266

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

bulunan topraklara sahip bulunmas grn kabul etti. Bu kabul, bu i iin bilhassa grevlendirilmi bulunan kont Kinsky tarafndan mparatora bildirildi. Viyana saraynn Trk barn gerekletirmedeki tutumuna srekli muhalefet eden Polonya Kral, Hristiyanlarn mterek babas, mparatorluun dmanlarna kar kuvvetlerin reisi ve Polonya'nn koruyucusu olarak, hakkaniyet kanunlarn hatrlatp bar anlamasnn ortaya karaca menfaatlerden eit pay talebiyle Papa'ya bavurdu 464. O srada Avusturya ve Venedik elileri tarafndan imzalanan bildiri, Osmanllar mzkereleri yrtmeye hazr olduklar, Reis Efendi ile tercman Maurocordato'nun tam yetkilerini aldklar ve kabul vesikasn imzaladklar srada, Sofya'ya 465 getirildi (23 Temmuz - 13 Muharrem). Tam yetki vesikalar, Trk temsilcilere onlar Sultan'n 466 elinden alan Vezir-i zam tarafndan verilmiti. Bylece, onlara olaanst yetkili eliler payesi ihsan edilmi oluyordu. Paget'ye hkmdarnn ve Venedik Cumhuriyetinin mzkerelerin balamas iin ileri srlen artlara muvafakatlarm bildiren Kinsky, Transil-vanya'nn Avusturya mparatoruna deil, nc bir devlete verilmesi hususunda Bb- li tarafndan belirtilen arzunun gereklemeyeceinin bilinmesini istiyor, Avusturya'nn Polonya ye Rusya ile ittifak sebebiyle Trklerle bir mtreke meselesi olamayacan htrlatyordu. Bu iki devlet bar grmelerinin balamasna muva-fakatlarn bildirmi olmadkla takdirde, Avusturya mparatorunun yardm olmadan savan devam edeceini ilve ediyordu. Kon-gre'nin yeri olarak Trklerin evvelce 1615 ve 1616 anlamalarn yaptklar Viyana'y teklif eden kont Kinsky, Viyana kabul edilmedii takdirde, Debrezcin'da toplanabileceini ileri sryordu. Polanya Ve Rusya'nn Muhalefeti Austos ay, Avusturya nazrlarnn Polonya ve Rus elileriyle toplant ve mzakereleriyle dolu olarak geti; bu toplantlarda tercmanlar da hazr bulundular. Rus murahhas, Avusturya tercmannn aziyle, arn 1697 ittifakna harfi harfine uyulmasn istediini ve bar yapld takdirde mttefiklerin harb tazminatndan uygun bir ekilde yararlanmalar
Iittera Regls Poloniae ad Pontificem. Austos 1698. 25 Haziran 1608 bildirisi arivlerde muhafaza edilmektedir. 466 Sultan'n Vezir-i azam'a ve Vezir-i azam'n iki eliye verdii olaanst yetki belgeleri ve Vezir-i azam'n beyan 13 Muharrem 1110'da Sofya ordugahna geldi ve halen Viyana Arivlerinde bulunmaktadr.
464 465

Sayfa

267

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

gerektiini, ittifakn devam srasnda ittifak anlamasn imzalayan devletlerden hibirinin Osmanllarla ayr bar yapamayacaklarn bildirdi. Viyana saray, mparatorun vaiderini tutmaya hazr olduunu, arn karlarn kollayacan, Rusya'nn dhil bulunmad bir anlamaya gitmeyeceini cevap olarak bildirdi; ayrca, dier devletlerin mzakerelerde esas alacaklar artlar kendi lehine sayaca vaadinde de bulundu 467. ar, Polonya Kral Auguste ile anlat; fakat birbirlerinden phe ettiklerinden, toplantlardan hibir netice kmad. Kongre'-ye olaanst yetkiye sahip bir temsilci gndereceini vaadetmi olan Polonya kral, orada temsil edilmekten yine saknd ve mparatora gnderdii yeni bir mektupta, kutsal ittifaka muvafakati ile devletini kt bir duruma drm olduundan ikyet etti. mparator, barn esas olarak, Polonyallarn ve Ruslarn fikirlerini sormadan, hlen sahip bulunulan topraklarn muhafazasn alelacele kabul etmekle Polonya'y Kamanie (Caminiece) kalesinden mahrum brakyor; Eflak'da birka kasabaya sahip olmak Kiow (Ki-yef)', Smolensk ve Czernikow dukalklarnn kaybn ve iki yz milyona ykselmi bulunan harb masraflarn karlayamaz; zaten, Kamanie (Camieniec) Osmanllarda kaldka, mparator hibir zaman tam gvenlik iinde olmayacaktr 468. Polonya Kralnn grleri, Avusturya Bakanlar Kurulu tarafndan dikkate alnd. Kendisine u cevap verildi: Avrupa, geen yl zme balanan Ryswick anlamas ile bar halinde bulunuyor ve spanya, ngiltere ve Genel Devletlerin baskl tevikleri bizi bara aryor. Kurulu dzenin (stat quo) devamndan daha krl artlar mid edemeyiz. Zaten Osmanl kanunlar, slmiyetin yayld ehirlerin geri verilmesini yasaklar. Venedik Cumhuriyeti ve Polonya, savada hibir ey kaybetmemilerdir; ok ok topraklarnn snrlarm geriye ekmilerdir; mparator sava dima gayretle yrtmtr; Polonya ise, aksine, ayr bir anlama yapmak maksadiyle Krm Ham ile grmelerde bulunmutur. Zaten, olaylarn varm bulunduu noktada, Majeste, dmanlar ile de olsa, yeminli imm muhafaza etmek ve geri ekilmek zorundayd. Tam Yetkili Elilerin Yola kmalar

268
Sayfa
467

Osmanllar kongreyi Viyana, Debreczin ve hatt Viyana hkmeti

Kinsky, Kaunitz, Starhemberg Ruslarla grmeler in yaplacak toplantlarda mparator tarafndan seilmi temsilcilerdi. 468 Polonya kralnn Papa ve Avusturya mparatoruna 21 Austos tarihli mektubu.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

tarafndan teklif edilmi olan Salankamen'de amay reddettiklerinden ve ancak Tuna'nn berisinde toplanmak istediklerinden mparator onlara, nehrin sa kysnda ve Peterwardein*in 469 altnda bulunan Carlowcz'i (Karlofa) teklif etti. Kont Kinsky, 1 Eyll 1698'de arac Paget ve Collier'ye Avusturya tam yetkili temsilcilerinin ayn ayn ortasna doru Carlowicz'e (Karlofa) geleceklerini yazd. Viyana saraynn elileri kont d'OEttingen, saray Sava Meclisi bakam Wolfgang ve ordunun genel mekkre kumandan, kont Schlick'di; bunlara heyet danman ve snr belirleme komiseri albay Marsigli, heyetin ktibi ve protokol yazm ile grevlendirilen sava danman TU ve tercman Talman 470. Venedik murahhas valye Ruzzini 471 ve Polonya murahhas kont Maac-howski idi 472; Rus an Procop Boganovitsch Wasnitzinow tarafndan temsil edilmekteydi. Venedik elisi, Viyana'dan hareketinden hemen nce, Avusturya olaanst yetkili temsilcilerinin anlamaya, din ve ticar menfaatler ve snrlarn gvenlii maddelerinin konulmas hususunda kendisiyle birlikte hareket etmeleri talebinde bulundu. Avusturyal temsilciler kendisine hali hazr dzenin muhafazas esasna dayal olarak anlama yaplacan, maddelerin yazlmasnn tam yetkili temsilcilere brakldm, ticar menfaatlerle anlamann yaplmasndan sonra megul olmann daha ok ie yarayaca cevabn verdiler. Avusturya'nn olaanst yetkilere sahip iki temsilcisiyle Venedik, Polonya ve Rusya'nnkiler Eyll sonuna doru Viyana'dan hareket ettiler ve ilk 14 Ekim 1698'de Peterwardein zerindeki Fonttak'a vardlar, sonuncu iki eli ise, bir yanl anlama yznden, daha uzaa, Peterwardein'e gitmilerdi, iki gn sonra, ngiliz heyetinin ktibi, Osmanl olaanst yetkili elilerinin Belgrad'a vardklarn ve kongrenin alaca memlekette atmalarn kaldrldnn iln edildiini bildirdi, polaysiyle, ertesi gn Petenvar-dein'de. Tuna donanmasnda ve Kobilla ordughnda boru sesleriyle mtreke iln edildi. Bu tedbir dolaysiyle, imparatorun generalleri, Sava, Tuna ve Zemlin'den lllok'a ve Belgrad'dan Bossut'un Saya nehrine kart kavaa kadar bu iki nehir arasndaki vilyetlerde her trl
Rid, I, f. 239, kongrenin Budin (Ofen)'de, Sireni (Syrmie) veya karargahta toplanmasnn istendii ve Bab- li'nin ancak uurlarnn tesine olaanst yetkili temsilci gnderebileceini bildirmi olduunu leri srmektedir; fakat bunun asl yoktur. 470 Bu konuda karlan kararname 3 Eyll tarihlidir, elilere ve olaanst yetkili elcilere verilen talimat 26 Eyll (1698) tarihini tamaktadr. 471 Bu hususta 16 Austos 1698 tarihli vesika Viyana Arivindedir 472 Polonya olaanst yetkili temsilcisinin, vesikas 5 Eyll 1698 tarihlidir
469

Sayfa

269

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

dmanca harekete son verdiler. Ayn gn, Hris-tiyan olaanst yetkili murahhaslar Sava nehrini getiler ve Trk temsilciler gibi gn sonra Salankamen'e varacaklar ve hepsi birden, Polonya, Venedik ve Rusya elilerinin 23 Ekim 1698'de, Bb- li temsilcilerinden bir gn sonra varacaklar Karlofa'ya (Carlo-wicz) hareket edeceklerdi. Karlofa Bar Trklerle Avusturya, Venedik, Polonya ve Rusya arasndaki Karlofa bar mzkereleri fazlasiyle hatrlanacak dnemleri vurgulamaktadr ve Osmanl mparatorluunu Avrupa karsnda yeni bir vaziyet iine sokmaktadr. Bu bakmdan, burada byk teferru-tiyle anlatlmaya deer. Bir savan tarihinde baz muharebeler, katlan savalarn says bakmndan, arpanlarn cesaretleri ve generallerin kabiliyet ye eref saatlerinde olmalar, bu muharebelerin meyvesi basanlarn daha byk veya daha az nemli bulunmalar bakmndan hatrlanmaya deer olduklar gibi; muahedeler tarihinde, bunlardan bazlar mzkerelere katlan devletlerin says, tartlan menfaatlerin nemi, olaanst yetkili kaabiliyet ve eref saatlerinde olmalar, elde edilen sonularn byklk ve devamll ile farkllk kazanrlar. Karlofa muahedesi btn bu deerler bakmndan zikredilmeye depr; bununla beraber, muahedelerin en zafer dolu olan deilse de Osmanllarn imzalamay kabul ettikleri en alaltc olan da deildir; zira, Pasarofa (Passarowicz), Kaynarca (Kainardje) ve Edirne Osmanllar asndan daha ok felketlidir. Sonu olarak, Karlofa bar, Hristiyanlk iin saydmz sonraki muahededen daha ok, daha faydal ve ok daha zafer tayan saylmak gerekir. nk on alt yldr sren bir savaa son verdii gibi, bu savada kazanlm olan Transilvanya ve Macaristan'n mlkiyetini Avusturya'ya, Mora ve Dalmaya'nm mlkiyetini Osmanl hkimiyetinden ekip alarak Venedik Cumhuriyetine vermitir, Bu bar, Trklerin iki Avrupal devletin mdhale ve aracln tanmalar ve ilk defa olarak alt devletin olaanst yetkili elileriyle bir araya gelmi olmalar bakmndan da hatrlanmaya deer. Hristiyanlarla Osmanllar arasnda bar salamak mak-sadiyle dokuz olaanst yetkili eli hibir zaman bir nokta zerinde birlememilerdir. Ayn grmelerde hibir zaman bu kadar eitli menfaat mzkere konusu olmamt. Osmanllarla yaplan hibir anlama Avrupa devletleri ve Hristiyanlk iin daha mesud neticeler vermemiti. Btn mnasebetleriyle

Sayfa

270

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

birlikte yazarn kalemi, bu bara gtren mzkereleri sadakatle izmek zorundadr. Karlofa'ya gelmeden nce Rus ve Polonya elileri Avusturya olaanst yetkili elilerinden hkmdarlarnn derecesine gre ikamet yerlerinin belirlenmesini istediler. Kendilerine, mhendislere yalnz Avusturya elileri iin ikamet yerleri hazrlamak grevi verildii, herkesin uygun grecei yeri seecei, nihayet ikamet yerlerinin birbirinden farkl olmad bildirildi. Karlofa ordughna ilk gelmi olan Rus elisi, Avusturya elilik kararghnn sana yerleti; bu yeri Polonya elilii olarak semi olan Polonya memurunu oradan kovdu. Adam bu muameleden o kadar yaralanm grnd ki, Rus elilii zr dilemedike orada kalamayacan bildirdi. Araclar, Avusturya elilerine Trklere mmkn olduu kadar kolaylk iin daha arkada karargh kurmay rica ettiklerinden, ilk olay yeni bir kararghn kurulmasiyle yattrld. Bylece, Avusturyallar ve dier heyetler hem kendilerine, hem Karlofa'ya, hem de Trklere daha yakn bir yerde karargh kurmu oldular. Drtgen eklinde olan yeni karargaht, drt mttefik devletin elileri ayn kelere yerletiler; ortada muhafz birlii bulunuyordu. Osmanllar adrlarn Karlofa'mn tesinde kurmulard, iki karargah birletiren bolukta ve ayn izgi zerinde Karlofa'mn alt tarafna den toplant salonu bulunuyordu. Bu salonun iki tarafnda iki arac devletin, ngiltere ve Hollanda'nn olaanst yetkili elilerinin adrlar kurulmutu. Toplantlarn yaplaca bina drt daireye blnmt; bunlarn ayn hizada bulunuyordu; orta-dakinin yannda yer alan daire arac elilerin dinlenmelerine ayrlmt; nihayetdeki dier iki Avusturya ve Osmanl elilerinin toplantlarna tahsis edilmiti ve bunlarn her biri kendi karargahlar tarafindayd. Ortadaki salon toplantlarn yaplaca yerdi. Terifat meselesine gelince, son gelenin ilk gelenlerin ziyaretlerim kabul etmesi kararlatrld. Buna uygun olarak, Ruslar ve Polonyallar kendilerinden sonra Karlofa'ya gelen Avusturya elilerini ziyaret ettiler. Avusturya elileri de gidip kendilerinden sonra oraya gelmi bulunan (27 Ekim) arac devletler elilerine tebriklerini sundular. Bu ziyaretler srasnda, muhafz birlii bando bada olmak zere tren grevini yerine getirdi. Fakat yalnz Avusturya elileri karsnda bayrak ak ve eilmi vaziyette tutuldu ve zaman zaman da bayrak tayc bayra pt. Arac devletlerin elileri nnde bayrak ak tutuldu, fakat plmedi; dier elilere ise bayrak katlanm olarak gsterildi. Arac devletlerin elileri kendi olaanst yetki vesikalarm Trk

Sayfa

271

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

ve Hristiyan temsilcilere gndermekle resm muameleleri balatm oldular; onlar da hemen kendi vesikalarn gnderdiler. Rus elisi kendi vesikalarn ancak Avusturya "elilerinin srarlarndan sonra gndermeye raz oldu; zira ne anlama esaslarn, ne de aracl kabul edemeyeceini bildirdi; bunlarn kabul iin, Ker'in nce Rusya'ya teslimini art kouyordu. Arac devlet elileri Avusturya elilerinin olaanst yetki vesikalarn kabul etmek istemediler; sebebi de bu vesikalarda mzkerelerin bal kalaca esaslardan bah-sedilmeyiiydi. Onlara, hakl olarak, gelileri ve bu vesikalara lzum grlmesi sebebleri ortada olduuna gre ayrca yazl izahata ihtiya duyulmad anlatld. Bununla beraber, yazl aklamaya mutlaka gerek varsa, vesika metnine eklenebileceini sylediler. Trkler de, Avusturya elileri vesikasnn dvann doruluundan tr Tanrnn parlak zaferlerle koruduu yollu muhtevasna itirazda bulundular. Nihayet, tercman nvniyle yetinmeyen Maurocordato, olaanst yetkili eli ve zel danman verilmesini taleb etti. Btn bu istekleri yerine getiren Hristiyanlar, gelecek grmelerde terifat kaldran, olaanst yetkili elileri gelecek grmelerde, ziyaretlerde bulunup bulunmamakta tamamiyle serbest brakan bir protokol kaleme aldlar. Ayrca, mzakereci devletlerden her birini ayr anlamalar yapmakta veya kendilerini genel bar anlamas iinde tutmakta veya yetkilerini arac devletlere vermekte hr sayma art da getiriliyordu. Nihayet, elilerinin miyyetlerinin kararghn mkemmel sknetini bozmalar yasaklanyordu. Yetki belgelerinin taraflarca grlmesinden gn sonra, Avusturya, Venedik ve Polonya olaanst elileri tekliflerini arac devlet elilerine bildirdiler: Bunlar muharip taraflarn elilerine kongrenin almas iin mterek bir anlamann kaidesini derhal tebli ettiler. Trk olaanst elileri, 7 Kasm tarihinde ilk tekliflerini verdiler: Bu teklifte, taraflarn hlen ellerinde bulundurduklar topraklar (utu possidetis) kendilerinde kalacaktr, artn muhteem bir ifde iinde kabul etmi olmalarna ramen Transilvanya'nn Bb- li tarafndan tasvib edilmi, fakat millet tarafndan seilmi bir prensle Osmanl hkimiyetine girmesi talebinde bulundular. Bu, evvelce ileri srlm bir teklifin yenilenmesiydi. Avusturya elilerinin kabul edilmezliini bildirdikleri bu teklifi inanlmaz bir dier teklif takibetti: Transilvanya'nn Sultan'a yllk bir vergi demeleri artiyle bu lkenin mparatorda kalmasn istiyorlard. Osmanllar bu kadar mbalaal ve mzkere esaslarna zd tekliflerde bulunurken, kendilerinin bar

Sayfa

272

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

473

Karlofa banc protokolleri. Viyana Arivlerinde.

Sayfa

273

mzkerelerini kabul vesikalarnn muhtevasnda bulunan bir maddeye dayanyorlard. Buna gre, snr gvenlii iin zaruri grldnde baz kalelerin yklmasna veya terkedilmesine rza gsterilecekti. Avusturya elileri bu zaman kayb konusundaki zntlerini arac devlet elilerine bildirirlerken, Trklerin bar yapmay arzulamakta ciddi olup olmadklarn aratrmalarn rica ettiler. Kus elisi, talimatlarnda kendilerine dair bir ey bulunmayan arac devlet elilerini reddettiklerini ve Osmanllarla araclarn mdhalesi olmakszn mzkerelere girimek talebinde bulundu (11 Kasm)'. ngiltere elisi, Trklerin bar konusundaki samimiyetlerinden pheyi protesto ederek, Trkler gln iddialarndan vazgemedikleri takdirde, zaman gelince bir eliyle bar, tekiyle sava sunacan aka sylemek suretiyle Avusturya elilerine temint verdi 473. Trklerle mzkereleri yrtmek konusunda ngiliz ve Rus kabinelerinin, Bb- li'nin hesapl arlna mni olmak iin bunlara sr'atle son vermek hususunda bulduklar ve Kar-lofa mzkerelerinden nce ilk defa mnasebete giriilerek birbirlerine bildirdikleri fikirler, o dnemden gnmze kadar dorulanmlardr. Rusya menfaatlerini ilk defa bir kongrede mzkere ettii Karlofa barndan beri resm bir mdhalenin tekliflerini ancak iki kere dinledi ve son olaylar, mzkerelerin devam iin mddet koymak ihmal edildike ve klc knnn dnda tutmaya ara verildii takdirde Trklere tannan her trl mhlet kaybolmu zamandr. Nihayet, Osmanl elilerinin bundan byle Transilvanya'nn Bb- li'ye terkedilmesi ve bu prenslii brakmak iin istemi olduklar paradan bahsedilmeyeceine dair kesin beyanda bulunmalar zerine, Avusturya ve Rus elileri, ilk defa olarak arac devletlerin elilerinin bakanlnda 13 Kasm 1698'de toplant yaptlar. Drtgen biimindeki uzun masann bir tarafnda Avusturya ve Rus olaanst elileri oturmulard, dier tarafta ise Sultan'n elileri yerlerini almlard. Drtgen masann dar kelerinden birini ngiliz elisi, tekini Hollanda elisi igal ediyordu. Avusturya ikinci olaanst yetkili elisinin arkasnda elilik ktibinin yeri bulunuyordu. Dier bir sekreter krss ngiliz elisinin arkasndayd ve ngiliz elilik ktibi, Avusturya'mnkiyle birlikte protokol kaleme alyordu. Ne Hollanda olaanst yetkili elisi, ne de Trk elisi bu yaz iiyle meguld. Kongrenin almasndan nce tebrikler ve devletlerinin menfaatlerini meru bir ekilde

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

274

savunacaklarna dair karlkl temintlardan sonra, eliler mzkelerin zerinde cereyan edecei, nceden tesbit edilmi esaslar konusunda grme ve nce takribi olarak her devletin snrlarn kabataslak tesbitle almalara balamay uygun grdler. Snrlandrmalarn teferruat zerinde grme kongrenin sonuna brakld. Avusturya elisi kont Schlick iki trl snr olduunu syleyerek konumaya balad: Tabiatn izdii snrlar, tamamiyle itibar ve sun'i olan snrlar, nce birincisi zerinde durmay teklif etti. Maurocordato ve bu konumay yapan Avusturya elisi Schlick, ikinci derecede olaanst eli sfatn tadklar halde konumalar bunlar tarafndan yaplyordu; daha yksek derecedeki olaanst yetkili eliler, saray Sava Meclisi Bakan O*Ettingen ve Reis Efendi Rami, aa yukar hemen hi sz almyorlard, arada bir, ok seyrek olarak yaptklar mdhaleler de burada zerlerinde durulmayacak kadar nemsizdi. Fakat, bu skt onlarn kabiliyet nok-saniyle alkal olmad gibi, bilgilerinin eksikliiyle de alkaszd. Zira, Hami, Reis Efendi ve daha sonra ykselecei Vezir-i zam s-fatiyle Osmanl mparatorluunun en bilgili siyaset adamlarndan biri olarak n yapt; kont O'Ettingen'e gelince, sonradan stanbul'daki elilii srasnda hkmdarnn menfaatlerini korumak ve hizmette zeksiyle sekinliini ortaya koydu. Bu iki devlet adammn susmas hitabet bilgisizlii sebebiyle de alkal deildi, zira Hami konuma slbunun temizliiyle n yapm, tannmt ve onun Siyas Yazlar Kolleksiyonu adl eseri, Osmanllar tarafndan hitabet slbunun bir aheseri olarak grlmtr. Bir bakma yle grnyor ki, bu konuma usln benimsemekle Rami ve Mauro-cordato, O'Ettingen ve Schlick her trl tekrar ve zaman kaybn nlemek istemilerdi 474; bylece, birinci olaanst eli sadece mzkereleri idare etmekle yetinirken, ikinci derecedeki eli konuma blmn ykleniyordu. Bu ilk toplantda Transilvanya'dan balayp, Unna nehrine kadar ve Sava'mn izdii kenarlar takib ederek harita zerindeki snrlan dikkatle gzden geirme karan verildi. Sonra bu nehrin sulad be devletten geilerek, Transilvanya'mn snrlann tesbit iin orada durmak da bu karara dhildi. Bylece, Transilvanya snrn, Banat, daha dorusu, Temevar arazisi ve Tuna ile Theiss arasndaki arazi dhil olmak zere, Syrmie ve
Trk elilerinin zaman kaybettirmekle hret yaptklarn syleyen yazarn bu tesblti kendisini elikiye drmektedir. Yeni durumlarn ortaya kmasiyle talimat bekleme dnda, Trk elilerinin dier elilerden daha fazla zaman kaybettirici olduklar hakszlk etmeden sylenemez (.N.).
474

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Hrvatistan arazilerini belirttiler. Snrlarn bu gzden geirilmesi ii, mzkerelerin aln takibeden ilk drt gnk toplantlarda tamamland; yni 13 Kasmdan ayn 16'sna kadar balang ve biti gnleri de dhil olmak zere bitirildi. Drt madde kaleme alnd ve bunlardan birincisi Transilvanya'y Padolya'dan balayan ve Eflak'a kadar uzanan tabi snrlariyle Avusturya mparatoruna veriyordu; ikinci madde Tisa ile Maros nehirleri arasndaki btn araziyi Sultan'a verdi. Burada, ilk defa olarak, tahkim edilmi baz ehir ve kylerin yklmas veya terkedilmesine gre taraflann igallerinde bulunan.arazinin kendilerinde kalmas (uti possidetis) kabul srasnda yaplan beyann uygulanmas zorunda kalnd. Gerek u ki, Trkler muahedenin, daha dorusu konferansn bu art hkmn kendi lehlerinde yorumladlar; fakat bir yandan Avusturyallar Banat'da birok tahkim edilmi yerleri ellerinde bulundururlarken, Polonyallar Moldavya'da, dier taraftan Trkler de Uunna'da ayn durumda olduklanndan, tam bir gvenlik salamak ve taraflarn ellerinde bulunan lkeler arasnda elverili snr izgisi tesbit etmek iin herkesin igali altnda bulunan araziye sahip olmas (uti possidetis) artn deitirmek zorunlu oldu. Trk olaanst yetkili elileri, bir Avusturya garnizonu tarafndan igal edilmi bulunan ve Banat'm tamamlayc blmn oluturan Lugos ile Karansebes'in tahliyesini taleb ettiklerinde, Avusturya birinci olaanst yetkili elisi Schlick, yeni snrlarn tes-bitinden nce bunun bahis konusu olamayaca cevabn verdi. Fakat, Osmanl ikinci olaanst yetkili elisi Maurocordato, snr tahdidi ve mlkiyetin tabiatleri bakmndan birbirinden ayrlmazlna dayanarak, bu meselenin herhangi bir harekete geilmeksizin ele alnmasnda srar etti. ngiltere olaanst yetkili elisi Paget eyin: Yer, sahip olma ve uygunluun birbirinden ayrlmas gerektiini ileri srerek itirazda bulundu. Bununla beraber bu mee1 lenin birbirinden aynlmszn isbatam olduundan, Avusturya olaanst yetkili elileri, baz ufak tefek glkler kardktan sonra Banat'da bulunan tahkim edilmi yerlerin yklmasna raz oldular. Bunlar: Karansebes, Lugos, Lippa, Csanad, Kk Kanije, Beese ve Becskerek'di. Snn daha iyi temint altna almak maksa-diyle Theiss nehri zerinde bulunan Trk arazisinin bombo hle getirilmesi yolundaki Avusturya olaanst elilerinin teklifi, sylediklerine gre kendilerine eylet arazisindeki ahliyi azaltmay deil oaltmay emreden kanuna aykrl ileri srlerek Osmanl elileri- tarafndan reddedildi. Sulann ve deirmenlerin mterek kullanm, Theiss ve Maros

Sayfa

275

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

nehirleri zerinde seyrsefer hakk uzun uzun tartld; sonunda Trklerin buna katmalan kabul edildi. O zamana kadar ancak, Transilvanya dalannn, Theiss, Maros ve Tuna nehirlerinin izdikleri snrlar zerinde karar verilmiti. Fakat, Avusturyallar ve Trkler tarafndan ayn zamanda igal edilen eylette, Syrmie'de, Theiss ve Tuna kavandan Bossut ve Sava kavaklarna kadar bir hat ekmekle hakszlk edildi; nk bu istikamette tek snrlandrma iareti, ukurlar ve kazklar kullanlarak izilmi sun'i bir hat oldu. Bossut nehriyle birlemesinden sonra Sava nehri yeniden btn Unna nehri kenarnda devam eden bir snr oluturuyordu ve bu nehrin berisindeki btn hisarlarn boaltlmas uygun grld. Bylece, en nemli nokta olan snrlarn tesbiti meselesi zerinde anlamaya varlmt ve esirlerin deiimi, si ve ekiyalara olduu gibi saldrlarla snrlarn gvenliini bozanlara verilmesi uygun decek cezalarla alkal maddelerin mzkeresine balanyordu; nihayet, snr kalelerinin tahkimi, dine, ticarete, eski imtiyazlarn (capitulation) yenilenmesine, barn mddeti, eliliklerin masraflar ve Toekoeli'nin kaderiyle alkal meselelerin grlmesi kalyordu. Fakat, Trk elisi Maurocordato, savaan devletler arasnda bar esaslarn ilk kabul eden devlet durumunda bulunan ve Avusturya olaanst yetkili elileri tarafndan snrlarn izilmesinden sonra Trk elilerinin Venedik devletlerinin snrlarnn dzenlenmesiyle megul olmalarnn ve taraflarn bu meseleyi grmelerinin tabi saylmas yolunda bir teklifte bulundu. Teklif yerinde grldnden, beinci ve altnc toplant (17 ve 18 Kasm) bu son meselenin grlmesine tahsis edildi. Bu toplantlar hibir sonu getirmedi; zira Trkler, Lepanto kalesinin yklmasn, Boazlarn, Mora ve Preveze'nin tahliyesini istediler ve bu farkl noktalar zerinde ylesine bir indla srar ettiler ki1 Venedik elisi isteklerin tmn reddetmek zorunda kald. Osmanllar, yedinci toplantda Rus elisiyle ilk defa bir araya geldiler; Trk elisi Maurocordato Azak kalelerinin boaltlmas ve tahribiyle Dinyeper nehri mansabnda bulunan adalarn kendilerine verilmesi, ar'n elisi de Kar'in teslimi talebinde bulunduklarndan baar elde edilemedi (19 Kasm). Avusturya elileri, menfaatleri hararetli ekimelere sebeb olan Venedik tarafn hararetle desteklediler. Anlamann esas olarak taraflarn ellerinde bulunan arazinin kendilerinde kalmas (utis possidetis) prensibi kabul edildiinden, Venedik Cumhuriyeti Mora ile birlikte btn Korent (Co-

Sayfa

276

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Che si contenti (Venezla) colla testa e collo, e non domandi ancora la spella. Maurocord. Che taglino l'istimo, non e opera di piu di tre mesi, 477 Par haver un piede n Moldavia del che Turchl se ne risero. 478 7, 0, 11, 17, 20, 18 ve 19'uncu maddelere baknz.
475 476

Sayfa

277

rinthe) berzahn ak arazi dalarnn tesine kadar kendinde alkoymak istedi. Bb- li Mora'y ancak berzahn 475 eski Heksa-milon duvarna kadar uzanan blmyle vermek istiyordu. Ertesi gn, Maurocordato, Venedikliler bu snrdan memnun kalmadklar takdirde berzah kesmekten, bunun da aylk bir zaman almasndan baka yapacak bir ey kalmadn ileri srd 476. Ayn gnn leden sonrasnda Polonya elieriyle ilk toplant yer ald (22 Kasm); bu toplantda sabahleyin Venedik ile yaplan toplant kadar faydasz oldu; zira, Polonyallar Eflak'da igal ettikleri ehir ve kasabalar muhafaza etmek istedii takdirde, Bb- li de Kama-nie'nin (Camieniece) tahliyesi talebinde bulunuyordu. Rus elilerinin yer aldklar ikinci toplant, elinin anlamann- imknszln kabul ederek bir mtreke teklif edecei beyniyle son buldu. 23 Kasm toplantsnda, Unna nehrinin beri tarafnda bulunan mstahkem hisarlarn boaltlmas uygun grld ve evvelce Avusturya elilerinin de katlmasiyle kabul edilen Sava ve Unna nehirleri zerindeki seyrseferle alkal maddeye bir fkra eklendi. Venedik elisiyle nc, Polonya elisiyle ikinci (24 Kasm) toplantlar da hibir zm getirmedi. Polonya elisinin, kralnn bir ayann Eflak'da bulunmas iin bu lkedeki be manastrdan ikisini verme yolundaki safa teklifi Trk elilerini kahkahalarla gldrd 477. Avusturya olaanst yetkili elieriyle yaplan yedinci toplantda, mevcut tahkimatn tamiri, saldrlara son verilmesi, silerin terkedilmesi, snrlara tecavz hlinde denecek tazminat tes-bit iin toplanacak komisyonlar, eliliklerin masraflar, yirmi be yllk bar mddeti, snrlarn belirlenmesi ve tasdiknamelerin 478 deiimi iin komisyonlarla alkal maddeler zerinde karara varld. Bylece, Bb- li ile Avusturya arasnda bar tesis eden anlama esas blmnde tamamlanm oldu. 29 Kasmdaki on beinci toplantda, Trk ve Avusturya olaanst yetkili elileri, gelecekte lkelerinde bulunacak olan elilerin dereceleri zerinde anlatlar. Zira, Vasvar barnn tasdiki iin Bb- li eli olarak bir mteferrika (konak subay) gndermi, oysa imparator general kont de Leslie tarafndan temsil edilmiti. Maurocordato, bu memurlarn ounun Sultan torunlar olduunu belirterek mteferrika unvannn yksek bir

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

278
Sayfa

makam temsil ettii iddiasn ileri srd; fakat bu hususdaki iddiasn kabul ettiremedi 479. Esirlerin deiimine gelince, devletin elinde bulunanlarn derhal serbest braklmas, kle olarak satlm olanlarn hakkaniyetli bir fidye karlnda bunlarn zel kiiler olan sahiplerinden alnarak hrriyetlerine kavuturulmalar kararlatrld. Ertesi gnk toplantda (1 Aralk) kont Schlick, bilhassa esirlerin kurtarlmasnda haber vermek bakmndan asil davranan Trinitaires'lerin, Aziz Mezar'a sahip olmak isteyen Frauciscains'lerin ve Sakz adas Je-suites'lerinin lehlerinde konutu 480. Osmanl olaanst ikinci dereceli yetkili elisi Maurocordato, verdii cevapta Bb- li'nin ne Trinitaires'leri, ne Franciscaines, ne de Jesuites'leri tandn syledi; bununla beraber Sultan'n eski imtiyazlar (zel msaadeler) ve Hatt- erifler, fermanlar muhtevasna gre Hristiyan dinini ve onun hizmetkrlarn korumay vaadeden maddeler kararlatrld. Kutsal Mezar konusunda, Maurocordato, Sultan'dan byle bir lt-fun ancak gelecekteki Avusturya olaanst elisi tarafndan rica edilebileceini im yollu belirtti. Fakat, ayr bir maddede, son zel msaadede tesbit edilen esas zerinden ticaret serbestlii art belirtildi 481. Nihayet, Avusturya olaanst yetkili elisi kont Schlick, hkmdarnn mttefikleri lehinde araclk etti; Mora'y hlihazr snrlariyle Venedik'e, Azak' Ruslara ve Kamanie'y Polonyallara teslim etmek gerektiini belirten bir konuma yapt. Bununla beraber Rus elileriyle yaplan nc toplant (2 Aralk) evvelki iki toplantdan daha baarl olmad; Osmanl olaanst yetkili elilerinin ertesi gn Polonya elileriyle yaptklar toplantnn zellii Kamanie (Camieniec) 'nin teslimi oldu. Avusturya elilerinin onuncu toplants (4 Aralk) mttefiklerinin menfaatlerinin tartlmasna tahsis edildi ve toplantnn 6 Aralkta devam eden bir blmne Polonya elisi, de katld. Rus elisiyle yaplan iki yeni toplant kesin bir sonu getirmedi. Polonya elisinin hazr bulunduu beinci toplant, Trklerin Polonya ile yapacaklar and-lama taslann Ltincesi ve Trkesi arasndaki fark tesbit ve bunun giderilmesinden baka bir netice getirmedi. Nihayet, 18 Aralkta Rus elisi, iki yllk bir mtreke teklifini protokole dhil ettirdi; bu mddet esnasnda, gerek deniz devletlerinin, gerekse Krm Hannn aracl ile bar
Mutefericcabassa e un grado molto sublime, non iranano di dignita e dt ^uella nobilita che hanno dalle Sultane 480 13. madde 481 Madde 14.
479

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Non gia quelle maontagne del Parnasso e Cacchihala, ma nemeno un palmo di terra di piu. Protokol, s. 135.
482

Sayfa

279

andlamas gerekletirilebilirdi. Osmanllar bu beyan ahs bir itibr seviyesinde grerek toplant zabtlarnda belirtilmesini istediler, fakat Rus elisi .birinin dieriyle anlalabilirlik kazandn ileri srerek her maddenin ayrca yazlmasnda srar etti. Bylece, esas blmnde Polonya ile bar tamarnlanm oldu. Mzkerelerin tekrar balamasn bekleyerek silahlarn muallakta tutulmasna bar denilebilirse, Rusya iin de ayn ey sylenebilirdi. Bundan byle geriye artk Venediklin menfaatleriyle alkal mzkerelerin yaplmas kalyordu. Avusturya elileriyle yaplan on birinci toplantdan hibir netice elde edilmedi; on ikinci toplantda, anlamann birka maddesi hafif deiiklikler grd ve anlamay kaleme alma ii tamamland. 1699 Ocann birinci gn are-fesinde Venedik elileriyle yaplan toplant btn evvelkiler gibi ksr olmaktan teye gidemedi; Trkler, Korenth berzahnda Hexa-milon duvarlarnn tesinde her zaman olduu gibi bir kar bile toprak vermek istemediler 482. 1 Ocaktaki toplantda Avusturya elisi kont Schlick, Toekoeli, kars ve taraftarlarndan bahsederek yapt konuma ile oturumu at: Beyanna gre, mparator, Osmanl olaanst yetkili elilerinin, isyanc Toekoeli'yi ve onun tesirlerini snrlardan uzak tutmak hususundaki evvelki vaadlerini dikkate alarak sulularn geri verilmesi maddesinden vazgeiyor ve siye gtrd cihaz, sermye ve menfaatler de dhil olmak zere, karsna geri veriyordu; fakat Toekoeli taraftarlar Avusturya mparatorluu devletleri snrlarndan ieriye giremiyeceklerdi. Bu meselenin mzkeresi baka bir dneme brakld; zira, havalarn kt gitmesi yznden Osmanl elileri rahatszlk iinde bulunuyor ve konferansn kesinlikle bitmesini istiyorlard. Marsigli, zamana kadar yaplan toplantlarn protokoln mparatora sunmak zere, kurye olarak Viyana'ya gitti. En uzun ve en srarl toplant, Avusturya elilerinin Venedik elileriyle mterek davrandklar ve cumhuriyetin menfaatlerinin grld (4 Ocak) toplant oldu. Venedik elileri Mora'y Rumeli'ye birletiren berzahn tamamn muhafazada srar ediyordu, Trkler de berzahn tamamn brakmamakta daha az srarl davranmyorlard. Arac devlet elileri ve Avusturya elileri Venedik elisine bo yere feragat tavsiyesinde bulundular. Avusturya elisi kont Schlick: ki dan sahiplii zerinde nasl olur da anlaamayz, hem de koca koca memleketler

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

280

zerinde mutabk kalmay baardktan sonra! 483 diye bard. Toplant sabah on birde balamt; saat birde Avusturya, Trk ve arac devlet olaanst yetkilileri biraz nefes almak zere direlerine ekildiler. On be dakika sonra yeniden toplandlar ve Venedik elisi Ruzzini, bu raz oluunun kendisinin bana malolacan syleyerek muvafakatini bildirdi. Bu maddeyi alelacele protokol'e eklediler. Trklerin Lepanto kalesinin tahliyesini istemeleri zerine daha az hararetli olmayan yeni bir ekime balad. Venedik elisi Ruzzini, bu ehrin tahkimatnn hibir zaman yenilenmeyecei artiyle bu nokta zerinde de boyun edi. Trkler, ayrca, Mora tarafndaki Boazlar hisarlarnn yklmasn ta-leb ettiler; fakat, bu nokta zerinde anlamaya varlamad ve toplant 16 Ocak tarihine ertelendi. Bu toplantda Trk ve Avusturya olaanst yetkili elileri toplantlarn sonu iin 15 il 16 gnlk bir had tesbit etmek teklifinde bulundular. Toplantlarn aknn ve iddetli kn basks altnda kaldklarndan gerek alkal olaanst yetkili eliler, gerekse arac devlet elileri tarafndan olsun, Venedik'le varlacak bir bar anlamasn on alt gn daha bekleyeceklerini taahhd ettikleri bir vesikay ortaklaa imzaladlar; bu ngrlen mddet iinde bar gereklemedii takdirde, ayr bir bar anlamas yapabilmesi iin Venedik'e bir mtreke tannmasnda anlamaya varld. Avusturya olaanst yetkili elileri bu zaman anlamann maddelerinin kesin yazmn kararlatrmak ve belirsiz kalan baz noktalan aydnlatmakta kullandlar. Tekrar Kutsal Mezar'n Mme ait olacann bilinmesi meselesine geldiler; fakat, Osmanllar, bunun daha nceki anlamalarda aza alnmayan bir mesele olduunu, birden ortaya atld grn savundular, bu mesele yine sktla geistirilmeliydi. Andlamalarn tasdikli nshalarnn deiimi iin kesin mhlet tyin edildi ve karlkl bir elilik zerinde mutabk kalnd. ki gn sonra Osmanl elisi Maurocordato Tran-silvanya ile alkal maddeye, Toekoeli'nin kars Zriny Toekoeli'nin kendisine Munkacs'n tesliminde temin edilmi olan cihazn istediinde tasarrufuna gemesi yolunda bir madde ilve edilmesi teklifinde bulundu (15 Ocak). Maurocordato'nun Ltince yazsna kar birok defa ikyette bulunmu olan Avusturya olaanst yetkili elileri, bu ek maddede bulunan ve mparatorun vaadini hatrlatan kelimeleri izdiler.
Ouesta evacuazione evacua i nostri stomachi. siaino a 6 ore di sera senza havere fatto collazione. Protokol, s. 167.
483

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Bylece maddenin Helene'e cihaznn tasarrufu ve kocasiyle birlemesi hriyetiyle alkal blm kald. Osmanllar da, kendi bakmlarndan, anlamada kullanlan siler ifdesinden holanmadklarn belirttiler; bununla beraber ifdeye dokunulmad ve Toekoeli'nin kars Helene Zrinyle alkal ek madde u: Majesteleri Helene Zriny'yi haklarndan yararlandrmak arzusunda bulunduklarnda tabirleriyle deitirildi. Hatt tamamiyle kaldrld (18 Ocak). Bu toplanty takibeden toplantda, Venedik elisi Ruzzini katlmadan, anlamann neticelenmesini abuklatrmak mak-sadiyle yeniden Venedik'in menfaatleri zerinde grld (22 ve 23 Ocak), Mzkereler zellikle Dalmaya'nn yeni snr, Venedik hkimiyetinde kalacak olan kalelere tahsis edilecek ve btn kalelere tahsis edilecek arazi, Argos ve Korent krfezinde ortaklaa seyrsefer ve savadan nce igal edenlere braklacak olan Adalar Denizindeki adalar zerinde yapld. Trkler, Venedik'in Zenta adasna sahip olmak iin dedii vergiden vazgemeyi reddettiler; bunu Venedik'in yararlanaca btn imtiyazlara karlk zayf bir karlk olarak istediler. Bununla beraber, Venedik elisi Ruzzini iyice direttiinden, Trkler bu noktada srar etmediler. Bu arada u husus da kararlatrld: Venedik Cumhuriyetiyle bar anlamas, Venedik elisi yeni talimat almad takdirde, Viyana veya stanbul'da yaplacakt. Osmanl olaanst yetkili elileri, Cumhuriyetin hkimiyetinde kalacak olan kaleler arasnda irtibat salamak iin gerekli btn araziyi Venediklilere brakmaya hazr olduklarn bildirdiler; yalnz, Raguza le balant salamak bakmndan, Narenta tesindeki btn lkenin, Gabela yahut Ciclut'dan itibaren Castel Nuovo'ya kadar kendi mlkiyetlerinde kalmas artm kotular; bu arada Bb- li Vidosca ve dier hisarlarn mlkiyetini isterken istinad ettii baz sebebleri de ileri srmekten geri kalmadlar. Bylece, Vene-dikle anlama sona ermi oldu. Anlama 16 maddeden olumaktayd: 2. madde Venedikliler tarafndan Lepanto'nun boaltlmas, Boazlar ve Korint hisarlarnn yklmas artn getiriyordu; 4. ve 6. madde Preveze tahkimatnn yklmasn ve savatan nce olduu gibi Adalar'n sahipliini Osmanllara temin ediyordu; 7. madde Venedik Cumhuriyetini Zante Adas iin vergi demekten azade klyordu; 8. madde Venedik'e, Dalmaya'da Knin'den bu mahal de dhil olmak zere Ciclut'a kadar Verlico, Sign, Delovar, Zadvar ve Vergorac'dan geen bir snr hatt salyordu; 9. madde Osmanl arazisinin Ragusa ile iltisak noktalarn kabul ediyordu; 10 ve 11. maddeler Cattaro kysnn snrlarnn tesbitini

Sayfa

281

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

282

getiriyordu; 12 ve 13. maddeler andlamayi imzalayan devletlere karlkl olarak snrlara tecavzde bulunanlar cezalandrma ve kaleleri onarma hakki tanyordu; 14. madde esirlerin deiimini dzenliyor ve 15 ve 16. maddeler mtrekeyi ve Venedik elisinin anlamay, nihayet bizzat bar imzalama yetkilerini alaca gne kadar takibedilecek hatt hareketi tesis ediyordu. Anlamann imzalanmasndan iki gn nce, Rus elisi kararlatrlan mtrekeyi imzalad 484 (24 Ocak). 26 Ocak 1699 gn, saat sabahn 10'unda, btn olaanst yetkili eliler ve araclar, Venedik elisi mstesna, muhteem bir trenle her zamanki toplant yerlerine gittiler. mparatorun elilerinin nnde byk niformala-riyle yz zrhl asker bulunuyordu ve eliler enlik arabalariyle ve yedek atlarla onlar takib ediyorlard; Trk olaanst yetkili elileri Yenieri ve Sipahi birliinin muhafazasnda bulunuyorlard. Toplantlarn yapld salona gelinince, Avusturya, Polonya ve Venedik'le yaplan anlamalar okundu. Fakat Trk olaanst yetkili birinci elisi Reis Efendi Rami, yldzlarn on mesud olaylara doum imkn tand pazartesi gnnn on ikiye eyrek kala zamann kendi hesaplariyle bulduundan imza iin o n beklemek lzumu hsl oldu. Anlamalar saatler elde imzaland ve bu muamele sadece dakika srd. Sonra herkesin barn kesinlikle imzalandna kanaat getirmesi ve bu mesud olayn darya yaylmas iin salonun drt kaps ald. Ulaklar derhal Viyana, ngiltere, Polonya ve Venedik'e doru yola kt; eliler birbirlerini bar erefine ptler. Peterwardein ve Belgrad toplar tarafndan tekrarlanan salvo, ok uzun bir savadan yorgun dm milletlere nihayet bir dinlenebileceklerini haber verdi. Karlofa barndan nceki mzkelerin mddeti olan yetmi iki gn 485 boyunca savaan devletlerin olaanst yetkili elileri otuz alt toplant yaptlar 486. Bu anlamann getirdii zmlerle kongrede mnakaa edilen talebler ve ayr devletlerin alm olduklar talimat gznnde tutulduu takdirde, Avusturya'nn (stat quo) yu temel olarak almak suretiyle, kendisini bilerek bu prensipe aykr btn taleblerden el ekme durumunda tutmu, hatt bu dnce iinde Syrmie'de ve Unna'da, bu rmak berisini Trklere birka hisar brakmak suretiyle kendisine buralarda tannan yeni snr gvenliinde fedkrlkta bulunmutur. Anlamann esas prensibine
Dumont'un yanl olarak syledii 25 Ocak deil. Protokol, s. 202. 17 Kasmdan 26 Ocak tarihine kadar. 486 Dumont'a, t. VII ve Raid'e, I, t. 242-248 baknz.
484 485

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Hammer, bir yaz hatasiyle Reis Efend'nin cevabn ngiliz elisi Paget'nin cevab olarak gsteriyor C.N.).
487

Sayfa

283

aykr olarak, Avusturya ve yabanc devletler tarafndan mzkere masasna getirilen teklifler de istisnasz red edilmitir. Ragusa'-nn karlkl bir savunma iinde ele alnmas, Kutsal Mezar'n Fran-ciscains'lerin nezretine braklmas, yeni kiliseler ins veya eskilerin tamiri ve esirlerin fidye denmeden serbest braklmalar bu tekliflerden bir kadr. Anlamann eliler arasnda teati edilmesinden gn sonra (29 Ocak 1699), O'Ettingen, Beyolu'nda eliler topluluu bir kilise insna msaade istedi. Reis Efendi, bu talebin anlamay tasdike gtrmekle grevli eli tarafndan Bb- li'ye intikal ettirilmesi gerektii cevabn verdi. Kont Schlick, Paget'nin cevab zerine 487, bar toplantlarnn yapld binada, herkesin uygun grebilecei gibi, kzgn bir savadan yllarca sonra barn gerekletirilmesinin htrasna kk bir kilise (apel) insn teklif etti. . Karlofa bar andlamas eref hediyelerinin artk bahis konusu olmaktan kt ilk anlamadr; zira, mparator tarafndan Sul-tan'a yllk olarak gnderilen ve Bb- li'nin vergi, Viyana hkmetinin hediye adn verdii meblan denmesi geen asrn sonundan itibaren durdurulduu halde, Sitavtarok ve Vasvar andlama-larnda art olarak koulmu, iki yz bin florin tutan bir mebla bir kerede denmiti. Bb- li'nin, Transilvanya ve Zanta'nn kaybm yllk bir gelirle telfisine gitmekle beliren son teebbs hibir baar elde edemedi ve talebi Avusturya mparatoru ve Venedik adna Avusturya olaanst yetkili elileri tarafndan red edildi. Venedik Cumhuriyeti adna Venedik'in rza gstermesi artiyle imzalanan andlama, bu devlet tarafndan uygun grlen otuz gn zarfnda te'yid edildi. uras gerektir ki, Karlofa baniyle ayn hedefe varmak isteyen devlet arasnda, fetihlerinin bir ksmn feda etmek suretiyle en byk fedakrla katlanan Venedik'tir; fakat, ikinci derecede bir devlet ve byk devletlerin menfaatleri erevesinde taahhde girdiinden ve Osmanl mparatorluuna kar bir sava bir bana yrtmek imknndan yoksun bulunduu iin, nefsinden feragatta bulunmak ve kendisine yazdrlan bar kabul etmek zorunda kalmtr. Bunun iin Korint ve Egine krfezi kuzeyinde fethedilmi ehirleri geri verdi ve Rumeli kys zerinde Boazlar hisn ve Pre-veze kalesinin yklmas zorunluluu ile kar karya kald. Bununla beraber ona kalan pay yine hayli gzel oldu. Korent berzahna kadar btn Mara'y, Raguza

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

284

devletini Osmanl mparatorluu ile birletiren dil biiminde bir arazi paras mstesna, btn Dalmaya'y muhafaza etti. Bylece, Kerka ile Narenta aras dhil, Bosna ile Herzegovine (Hersek)'i, snrda ve dalarn eteklerinde yer alm faslasz yedi kaleler 488 dizisiyle Dalmaya'dan ayran dalara kadar btn lke Venediklilerin hkimiyetinde kald. Bu memleketlere sahib olmak Bosnie ve Herzegovine'lileri (Bosna Her-seklileri) deniz ehirleriyle sk temastan 489 Dalmaya nehirlerinde gemicilikle uramaktan meneder 490, denizden uzak tutar. Cas-tel Novo ve Cattaro'ya sahip olmak derin ve emin krfeziyle Ra-guza'nn gneyinde Dalmaya'mn savunmasn tamamlad. Venedikle bu anlama Avusturya ve arac mzakereciler tarafndan gerekletirilmemi olsayd, arazi mlkiyeti ve snr tesbi-tiyle dorudan alkas bulunmayan her ey hibir mzkerenin konusu hline getirilmemi olacakt. On yl nce Viyana kongresinde ileri srd iddialar yakndan deerlendirememi durumdaki Polonya'ya kendisi hakknda da ayn ey oldu. Polonya Kamanie (Ca-mieniece) mlkiyeti iinde geree girdi; Bb- li gnll olarak Podolya ve Ukrayna'nn mlkiyetinden vazgeti. Polonya iin artk Krm Hanna vergi deyen hor grlm teb'a durumunda bulunmak bahis konusu deildi; fakat Viyana kongresinde harp masraflar dolaysiyle taleb edilen tazminatn sz edilmedii gibi, Kutsal Mezar'n Ltinlere teslimi ve Polonya'nn himyesi altndaki Ka-toliklere zel imtiyazlar verilmesi gibi bahisler de aza alnmad. Nihayet bansn mddetini yirmi be yl olarak tesbit eden madde, Polonya ve Venedik'i ilgilendiren blmlerde deil, Avusturya mparatorluunu ilgilendiren anlamann yazs iinde bulunuyordu. Rusya'ya gelince, sadece iki yl sreli bir mtreke imzalam durumdayd. ok yksek bir gr asndan srf bir toprak kazanc anlamas olarak grlen Karlofa bar, Hristiyan devletlerin Osmanl mparatorluu ile hibir zaman gerekletiremedikleri hatrlanmaya deer anlamalardan biridir. Bir taraftan Almanya mparatorunu her yl Bb- li'ye muazzam meblalar demenin aaatc mecburiyetine son verirken, Transilvanya'nn met'buuna dedii vergiye, Zante adasna sahip olmasnn ceremesini Bb- li'ye deyen Venedik'in bu durumuna, Polonya'nn Krm Hanna dedii vergiye son verirken; dier taraftan Bb- li, ilk defa
1 Kruppa. 2 Knin. 3 Verlico, 4 Sign, 5 Duare, 6 Citluk. 7 GabeUa 1 Zara, 2 Urana. 3 Sebenico, 4 Tran. 5 Spalato, 8 Almissa, 7 Macarsca. 490 1 Birbischiza, 2 Kerke, 3 Salona, 4 Cettina, 5 Norin. 6 Narenta, 7 Treblzoun.
488 489

Byk Osmanl Tarihi

Cilt12

Joseph von Hammer

Sayfa

285

olarak, tavassut ekli altnda, ortaklaa bir menfaat iinde Avrupa devletlerinin mdhale hukuku prensibini tanm oldu. Kanun Sultan Sleyman'n saltanat dneminde Osmanl kudreti en son yksek noktasna, evci blsna ulamt; hcumlar karsnda Viyana'mn dmesine bir ey kalmamt; fakat Sezarlarn bakentinin kurtulmas, Macaristan'n, Transilvanya'nn stanbul halifesinin boyunduruu altnda yz yetmi yl boyunca inlemelerine mani olamamt. Elinde bulundurduu muazzam kuvvetler ikinci defa Viyana srlar nnde grnmlerdi; fakat bu defa malub oldular, bu kuvvetler ayn zamanda Macaristan, Transilvanya, Podolya, Ukrayna, Dalmaya ve Mora'da srdrdkleri mcadelede krldlar. Nihayet, Karlofa bar Avrupa'y Trk silahlarnn verdii dehetten kurtard ve Osmanl ordularn Polonya ve Macaristan'da Dinyester, Sava ve Unn nehirlerinin tesine itti. Bu bar anlamas nceki dnemlerde IV. Murad'n kanl tedbirleri ve tarihini bitirdiimiz byk Kprl'nn yorulmak bilmeyen faaliyetinin geciktirdii, Kprl ailesi byk vezirlerinin bilgili politikalarnn ne durdu-rabildii. ne de disiplinsiz birliklerin, arkasnda saklanan can ekien mparatorluu gizleyemedii, Trk devletinin knn aka tasdiki ve isbatdr. Faziletli Kprl, Nizam- Cedi d (yeni messeseler) ad altnda bilinen bilgiye dayanan kurulularla Trk mstebitlerin Macaristan' inleten korkun basky yumuattnda bir asr gemiti. Bu kurulularn III. Selim saltanat dneminde, klarn ve reayann tm zerinde iyiki korumalarndan nce bir dier asr geti. Hakm Kprl'nn Bb- li tab'as Hristiyanlara kar gsterdii insaniyet sevgisi rnei kendisinin halefi Vezir-i zamlar tarafndan takib edilmi ve gayesi hukuku ve akl kuvvetin ve kt davranlarn, aklna estii gibi hareket etmelerin yerine geirmek olan yeni tedbirlerini uygulamaya koymu olsalard, idarede dzen ve ekonomi stnln duyuracak, yumuaklk veya kuvvet son Yunan isyannn stesinden gelecekti. Nizam- Cedid'den yaylan fikirlerin tesiri altnda ve Hristiyan devletlerle temasndan, Osmanl imparatorluu, Karlofa'dan beri, srekli olarak Avrupa'ya yaklamak temayl gsterdi, bu tarihin ele alacamz dneminde, birok kereler stanbul hkmeti (divn) zerinde Avrupa politikasnn tesiri dikkati ekecektir. Bu tesir, bugne kadar artmaktan geri kalmamtr.

Byk Osmanl Tarihi

Cilt 12

Joseph von Hammer

Sayfa

286