T.C.

ATATRK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANABLMDALI

Nisa YILMAZ

IZGARA TASARLI KENT GELM ve ANADOLU RNEKLER

YKSEK LSANS TEZ

TEZ YNETCS Y.Do.Dr. Ali Yaln TAVUKU

ERZURUM2006

TEZ KABUL TUTANAI

SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE

Bu alma, Arkeoloji Anabilim Dalnda jrimiz tarafndan Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

(MZA) Y.Do.Dr. Ali Yaln TAVUKU Danman/Jri yesi

(MZA) Prof.Dr. Cevat BAARAN Jri yesi

(MZA) Do.Dr. Ahmet Ali BAYHAN Jri yesi

Yukardaki imzalar ad geen retim yelerine aittir. 20 / 03 / 2006

(MZA) Prof.Dr. Vahdettin BACI Enstit Mdr V.

II

NDEKLER SAYFA NO ZET ABSTRACT NSZ BLM I 1. Giri 1.1. Ama 1.2. Kapsam 1.3. Yntem 1.4. Aratrmalar BLM II 2. Kentleme Sreci 2.1. klim ve Bitki rtsnn Kentlerin Kurulu Yerlerine Etkisi 2.2. Jeomorfolojik Yapnn Kent Devamllna Etkisi 2.3. Grid 2.4. Dzenli Planl ehirciliin Geliimi 2.5. Antik a Mimarlar ve Kent BLM III 3. Anadoluda Izgara Tasarl Kent Modelleri 3.1. Anadoluda Kentleme Sreci 3.2. Geometrik ve Arkaik Dnem 3.2.1. Gllda 3.2.2. Smyrna 3.2.3. Miletos 3.2.4. Zernaki Tepe 3.3. Klasik Dnem 3.3.1. Olinthos 33 33 35 35 36 39 42 44 44 7 9 12 14 27 7 1 2 3 4 5 III V VII

III

3.3.2. Priene 3.3.3. Herakleia 3.3.4. Magnesia 3.3.5. Klazomenai 3.3.6. Knidos 3.3.7. Labranda 3.4. Hellenistik Dnem 3.4.1. Ephesos 3.4.2. Antakya 3.4.3. Stratonikeia 3.4.4. Kremna 3.4.5. Sagalassos 3.4.6. Perge 3.4.7. znik 3.5. Kentsel Mekanlar BLM IV 4. Izgara Tasarn Anadoluda Uygulan Biimine Genel Bir Bak V. SONU VI. KISALTMALAR VE KAYNAKA VII. LEVHALAR VIII. ZGEM

45 48 50 52 54 55 56 56 56 58 59 60 61 62 63

69 79 82 91 156

III

ZET YKSEK LSANS TEZ IZGARA TASARLI KENT GELM VE ANADOLU RNEKLER Nisa YILMAZ Danman: Yrd. Do. Dr. Ali Yaln TAVUKU 2006-Sayfa: 156 Jri: Yrd. Do. Dr. Ali Yaln TAVUKU Prof. Dr. Cevat BAARAN Do. Dr. Ahmet Ali BAYHAN Maara yerleimlerinden balayarak gnmze kadar gelen kentleme srecine insanlar, avclk ve toplayclkla balam ve tarm yaplmasnn yaygnlamasyla yerleik dzene geip kentleri kurmaya balamlardr. Daha sonra ticaret yapmaya baladklarnda, dier blgelerde olduu gibi, Anadoluda da etkileimler yaanm ve bu durum kentlerin gelimesine zemin hazrlamtr. M.. 3000in biraz ncesinde Nil vadisinde ve Mezopotamyada domu olan ilk kentler daha sonra, Filistin, Suriye, Anadolu, ran, Orta Asya ve ndus Vadisine yaylmtr. Anadoluda ilk kentler Bronz anda kent-devleti rgtlenmesi eklinde ortaya kmtr. Henz o dnemde para olmadndan, ticaret, mal deiimi esaslarna gre yaplmaktadr. Demir anda ise deien teknolojinin salad olanaklarla ve Anadoluda g gibi d etmenlerle retim ve ticaret hzl bir dnm iine girmi ve bundan sonraki dnemlerde nemli deimeler yaanmtr. Bu gibi deimelerin kentlerin geliimine olan etkisi, kent planlama prensipleri ve kentsel mekan kurgulanmas erken dnemlerden balanarak Anadolu ve Anadolu dndaki rneklerle incelenmitir. Oluturulan kent modelleri erevesinde zgara planl kentlerin genel oluumu hakknda fikir yrtlebilmitir. Yukarda anlatlan kapsamda hazrlanan tezin birinci blmnde; amac, kapsam ve nasl bir yntem izlenerek alld anlatlmaktadr. kinci blmde; Anadoludaki kentleme sreci ele alnm ve bir kentin oluumunda nemli olan iklim, bitki rts ve corafi durum gibi etkenler farkl balklar altnda incelenmitir. Bu etkenlerden iklim, bitki rts ve jeomorfolojik yapnn kentlerin kurulu yerlerine, kentlerin devamllna ve gelimesine etkisine deinilmitir. nc blmde; dzenli, planl ehirciliin geliimi incelenmi, Anadolu ve Anadolu dndaki rneklerde dzenli ve dzensiz plan arasndaki fark belirtilmitir. Ayrca zgara tasarl kentin tasarmcs olarak bilinen ve hatta baz kaynaklarda Hippodamos Kent Plan olarak da geen mimar ve kent tasarcs Hippodamosa ve bu plann temelini oluturan grid szcnn kkenine deinilmitir. Drdnc blmde; Izgara plan grlen Anadolu yerleimleri Arkaik, Klasik, Hellenistik ve Roma Dnemi olmak zere snflandrlm ve kentler ayrntl bir ekilde incelenmitir.

IV

ABSTRACT MASTER THESIS THE DEVELOPMENT OF THE CITY WHICH PLANNED GRIDAL PLAN AND SAMPLES OF ANATOLIA Nisa YILMAZ Supervisor: Assist.Prof. Dr. Ali Yaln TAVUKU 2006-Page:156 Jury : Assist.Prof. Dr. Ali Yaln TAVUKU Professor.Dr. Cevat BAARAN Assoc.Prof.Dr. Ahmet Ali BAYHAN From cave inhabitation to present, human urbanization process started with hunting and harvesting, upon the wide spread of farming humans adopted settled life and begin establishing cities. Later on, with the start of trading human societies in Anatolia influenced each other, just like in other places; this prepared groundwork for the improvement of the towns and cities. The cities that emerged little before 3000 BC in the Nile Valley and Mesopotamia spread all the way to Palestine, Syria, Anatolia, Iran, Central Asia and Indus Valley. Early cities in Anatolia during Bronze Age appear as self governed cities, so called City States. Since monetary system had not been known back then, the trade was realized in the form of bartering. After the Bronze Age during Iron Age by the virtue of improvement in technology and external influences, the production and the trade in Anatolian cities went through fast and significant changes. The effects of these changes on the progress of cities, city planning, urban locations, since early periods, have been investigated in Anatolia as well as elsewhere with examples. In the frame work of the created models some ideas will be generated about the general birth and growth of the grid structured cities. The purpose, the scope and the implemented methods of the thesis, which was prepared by the outlines given above, were explained in the First Chapter. In the Second Chapter, the urbanization period in Anatolia has been covered. Important factors of the establishment of a city have been studied under different sub titles. Under the sub titles The effect of the climate and the plantation on the location of the city establishment and The effect of the Geomorphologic structure on the lasting life of the cities the important relationships between influences on the city foundation and the progress and survival of the cities have been observed. In the Third Chapter the development of well planned urbanization has been studied. The difference between the well planned and not well planned cities in Anatolia and elsewhere are demonstrated. In addition, Hippodamos who introduced the grid structured city idea, in some references grid structured city is also called as Hippodamos city planning, and the root of the word grid have been included in this context. In the fourth chapter grid structured Anatolian cities were classified as Archaic, Classic, Hellenistic and Roman era. And these cities were studied in detail.

NSZ nsanolunun yerleik hayata geerek kentler kurmas ve bir arada olma istei kentlerin kurulmasna ve belli bir plan dahilinde yaplmasna neden olmutur. abuk ve kolay olmas nedeniyle tercih edilen zgara plan yani kentleri dama tahtas eklinde blme yntemi, hem Anadoluda hem de Anadolu dnda en ok kullanlan yntem olmutur. Anadolu tarih alar boyunca bulunduu konum nedeniyle nemini hibir zaman kaybetmemitir. Bu konum nedeniyle bin yllar boyunca farkl nedenlerle doudan batya batdan douya g eden topluluklarn yol kava olmutur. Bu nedenle farkl kltr sentezleri grlen Anadoluda gelip geen bu topluluklar kimi zaman yerleerek kentler kurmulardr. Anadolunun sahip olduu bu zengin kltr sentezinin kentlerin kuruluuna etkileri, kentlerin kurulurken en ok uygulanan yntem olan zgara plann kullanm ekli ve yntemi Anadolu ve Anadolu dndaki rneklerle incelenmesi tezin amalarndandr. alma srasnda ve yksek lisansa baladm gnden beri blmde beni yabanc grmeyen ve almam salayan, her zaman sabrl davranan ve destekleyen danman hocam Yrd. Do. Dr. Ali Yaln TAVUKUya, blm bakanmz deerli hocam Prof. Dr. Cevat BAARANa, blmde ve kazsna katldmda bilgilerine bavurduum ve hibir zaman yardmlarn esirgemeyen Do. Dr. Mehmet KARAOSMANOLUna, ktphanesini kullanmama izin veren ve destek olan Dr. Birol CANa ve ktphane aratrmalarm srasnda saatlerce benimle ktphanede kalan kardeim Mustafa YILMAZa, beni her zaman destekleyen anneme, babama, aabeyime ve arkeoloji blmne almam salayan herkese ve i arkadalarma sonsuz teekkrlerimi sunarm. Bu almann bundan sonra yaplacak olan aratrmalara rehberlik etmesi dileiyle.

Erzurum 2006

Nisa YILMAZ

BLM I 1. GR Tarih, sreklilik ve deiim ilkelerinin karlkl etkileimlerinin bir rndr. Anadolu, tarihin farkl dnemlerinde kendi i dinamikleri ile deil, daha ok d etmenlerle, nemli kltrel ve morfolojik dnm sreleri yaam ve her seferinde dardan gelen kltrel etkiler, Anadolu kentinin yerel kltrne karm ve sentezler olumasna neden olmutur1. Dier blgelerde olduu gibi Anadoluda da kent ve kentleme tarihinin birinci evresini pazar ekonomisinin ncesindeki evre oluturmaktadr. Anadoluda ilk kentler, Bronz ada kent-devleti rgtlenmesi eklinde ortaya kmtr. Henz o dnemde para olmadndan, ticaret mal deiimi esaslarna gre yaplmaktadr. Demir anda ise deien teknolojinin salad olanaklarla ve Anadoluda d etmenlerle retim ve ticaret hzl bir dnm iine girmi, Anadolu nemli deiimler yaamtr. Anadoluda ilk kentlerin ortaya kn, tarih iinde kentler sisteminin ve kentlerin mekansal yaplarnn oluumunu ve deiimini etkileyen etmenlerin banda, Anadolunun Dou Akdeniz havzasnda sahip olduu ok zel konum gelmektedir. Bu konum nedeniyle Anadolu, bin yllar boyu, farkl nedenlerle, batdan douya, doudan batya g eden insan topluluklar iin bir yol kava olmutur2. M.. 2. binin balarnda ve M.. 2. binin sonlarnda olmak zere batdan gelen ilkel kavimler tarafndan Anadoluya iki g dalgas olmutur. lk g dalgas ile gelenlerin bir ksm kent devletlere yerleerek siyasal bir rgtlenme ile Byk Hitit mparatorluunu kurmular, bir ksm da kendilerinden nce kurulmu olan kentleri ykp M.. 15. yzyldan balayarak Bat Anadolu kylarna ve Ege adalarna yerlemilerdir. lk gler srasnda kurulan imparatorluk ikinci Ege gleri ile Anadoluya gelen kavimler tarafndan M.. 1200 lerde yklmtr.3. Arkeolojik kazlardan elde edilen verilere gre, Bat Anadolu kylarna yerleen bu halklar, M.. 10. yzyldan sonra kendi kent devletlerini kurmular
1 2

Llyod, 1997, 6; Naumann, 1998, 1; Aktre, 2004, 5. Llyod, 1997, 78; Aktre, 2004, 4. 3 Llyod, 1997, 16; Mansel, 1999, 18.

ve daha sonra Akdeniz, Marmara ve Karadeniz kylarna yaylmlardr4. Bylece kurulan yeni kent sistemiyle Anadolu, pazar ekonomisinin egemen olduu yeni bir evreye girmitir5. Bu dnemden yaklak iki bin yl sonra, bu kez doudan gelen Mslman gruplar Anadoluda kltrel dnm srecini balatmlardr. Yaklak iki bin yl nce Hellenleme, Romallama ve Hristiyanlama dnemi yaayan Anadolu, son olarak Trkleme-slamlama Dnemi yaamaya balamtr. 19. yzylda ise yine bir d etken Anadoludaki sosyo-ekonomik yapy etkilemi6 ve Anadolu, hzla endstrileen lkelerin mal pazar haline gelmitir. 19. yzyl sonunda Anadoluda merkez alannda ve konut dokusunda ortaya kan yaplama bu dnm srecinin bir sonucudur ve bugn yaadmz kentlerde izlediimiz ok hzl mekansal yap deiiminin balang noktas olarak alnabilir. 1.1. Ama Bu alma kapsamnda Anadoluda kurulmu olan zgara tasarl antik yerleimlerin nasl kurgulandklarnn Anadolu ve Anadolu dndaki rneklerle karlatrlarak incelenmesi amalanmaktadr. Farkl dnemlerde karlatmz zgara tasarl kentlerin oluumlarnn nedenleri, nasl tasarlandklar, hangi amalarla kurulduklarnn bulunmas bu tezin nemli amalarndan biridir. Bu kapsamda kentlerin kurulularnda etkili olan faktrlerin belirlenmesi; Anadoludaki kentleme sreci, Anadolu ve Anadolu dndaki kentler arasndaki kltrel etkileimler, bunlarn kente yansmalar aratrmann bir dier amac olmutur. Antik Dnyada farkl dnemlerdeki zgara planl kent modelleri, bunlarn nasl uyguland, kent geliimlerini nasl etkiledii, Geometrik, Arkaik, Klasik, Hellenistik ve Roma Dnemlerindeki uygulamalar tezdeki nemli noktalar oluturmaktadr.

4 5

Llyod, 1997, 16; Mansel, 1999, 19. Aktre, 2004, 4. 6 Aktre, 2004, 5.

1.2. Kapsam Izgara tasarn ilk kez nerede ortaya kt, nerelerde kullanld ve nasl gelierek yayld sorusunu irdeleyen bu alma kapsamndaki kentlerin, Anadoluda Erken dnemlerden beri kullanlan zgara planl kentlerin geliim evreleri, kullanm Geometrik ve Arkaik Dnemden balayarak Roma Dnemi sonuna kadar incelenmitir. lk admlarnn Mezopotamyada atlm olduu kentlemenin, Anadolu ve Yunan adalarna buradan yaylm gsterdii dnlmektedir. Eski ticaret yollar boyunca ve ticari deeri olan liman blgelerinde olmas kentlerin yer seiminde genel olarak aranan kriterlerin banda gelmitir. Toplumlar bir araya gelerek, kentleri oluturmular, daha sonra abuk ve kolay yerleebilmek iin kent planlar oluturmaya balamlar ve zgara planda en ok kullanlan tip olmutur. lk rneklerini ounlukla Anadolu dnda grdmz zgara planl kentler, toplumun belli bir gelime gstermesinden sonra ortaya kmtr. Msrdaki Giza gibi ilk ii kylerinde uygulamalarn grdmz zgara plan kolay ve abuk kurulabilen yerleimlerin incelenmesi alma kapsamna dahil edilmitir. Klasik Dnemden nce, M..2000lerde Babil7 (Levha-II, izim.1) ve M..1500lerde Mohenjo Daro ve Harappa8 kentlerinde rastladmz zgara plan daha sonra, kolay uygulanabildiinden ve birok kentte grldnden aratrlmtr. M.. 1000lere tarihlenen Vastuvidya ehir planlaycl ile ilgili yazlarda Hint ehirleri ile ilgili planlama bilgileri bulunmaktadr. Yine tarihi tam belli olmayan ve M.. 915 ile M.. 732 yllarna tarihlenen Megiddo II kentinde de grid planlamas grmekteyiz. Grekler M.. 7. yzylda kolonizasyon hareketleri ile zgara plan uygulamaya balamlardr. Izgara plann tam olarak uygulanmas nl ehir plancs Hippodamos ile olmutur. Hippodamos zgara plan yeniden kefetmemitir, sadece zgara plan sosyal bir teoriyle birletirmi ve bunu kentlere ustaca uygulamtr. Gerek dz araziye gerekse yamata bulunan ehirlere ustaca uygulamas zellikle yamaca uygulanan bir rnek olan Priene kentindeki baars Hippodamosun nne n katm ve aranan bir kent plancs olmutur, eklindeki genel bilgiler burada tekrar irdelenerek daha salkl sonulara ulalmtr.
7 8

Kostof, 1991, 105. Kostof, 1991, 104.

Kentlerin bu ekildeki geliimi, kent planlama prensipleri ve kentsel mekan kurgulanmas, bu tez kapsamnda erken dnemlerden balanarak Anadolu rnekleriyle incelenmi; Anadolu dndaki rneklere paragraflar ierisinde geliimlerine gre deinilmitir. 1.3. Yntem Izgara planl kentler ve Anadoludaki uygulamalarnn aratrmas gerek bu konuda yaplm olan yaynlarn taranmasyla, gerekse yerine gidip arazide yaplan incelemelerle balamtr. Yaynlarn taranmas, gnmze kadar bu konuda yazlm olan kitap, makale, kaz raporlar ve aratrmalarn toplanmas eklinde gerekletirilmitir. Kazlarla ilgili olan yaynlarn bulunmasnda stanbul Alman Arkeoloji Enstits Ktphanesi ve Ankara ngiliz Arkeoloji Enstits Ktphanesinden yararlanlmtr. Dier yaynlarn taranmas amacyla ODT Genel Ktphanesi, Bilkent niversitesi Genel Ktphanesi ve Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Ktphanesi ile Ankara Milli Ktphaneden faydalanlmtr. Ayrca tez kapsamnda internet taranm eitli resimler, haberler ve makaleler toplanmtr. Arazi almalarnda antik kentler gezilmi Milet, Priene ve Labranda kentlerinde ayrntl allm, bu kentlerin zgara tasarl sokaklar, konut yerleimleri, kentsel mekanlar incelenerek, antik kentlerin buluntularnn sergilendii mzeler gezilmitir. ncelenen kentlerin planlar karlm, daha nceki denemelere eitli eklemeler yaplm ve ilgili kentlerin baz blmlerinin resimleri konuyu desteklemek zere Levhalar ksmnda kullanlmtr. Kaynaklarn elde edilmesinden sonra tm dnemlerdeki kentsel mekan kurgulanmas, zgara planl kentler incelenmitir. Kentlerin geliimini etkileyen faktrler, sosyal ve siyasal rgtlenmeler incelenmi ve bu rgtlenmenin kent planlamasnda ne derecede etkili olduu saptanmaya allmtr. Sonuta zgara tasarl kentlerin ortaya k, geliimi ile Anadolu uygulamalarnn derinlemesine irdelenmesi yoluyla belirli sonulara ulalmtr.

1.4. Aratrmalar nsanolunun bir arada yaamaya baladndan beri igdsel olarak gelien belli bir dzen iinde yaama istei, kentlerin planlanmasn da beraberinde getirmitir. Kentlemeye doru ilk admlar atlrken kentler dzenli plan, dzensiz plan, araziye bal kalan ehircilik vb. eklinde planlanm yerleimler ortaya kmtr. Kent planlamada antik dnemlerde olduu kadar gnmzde de mimarlarn rol olduka fazladr. Mimar Le Corbusierin ehircilik hakkndaki 1924 tarihli eserinde bahsettii Pack Donkey (Yk Eei) Metodu bugn btn Avrupa iin geerlidir9. Son blmde organik modellerden bahsedilen eserde, Pack Donkey babo dolar, daha byk talardan saknmak iin ya da trmanmay kolaylatrmak iin ya da biraz daha glge elde edebilmek iin zikzaklar izer; en az diren gstermesi gereken hatt takip eder. Bu, insanlarn kulland bir yntem olmamaldr. nsanlar bir hedefi olduundan ve nereye gittiini bildiinden dz hatt takip ederler. Lawrencein10 aktardna gre Britanyal mimar Sir William Chambers, iki yz yl nce ayn eyleri sylemitir. Chambersin Doru bir hat zerinde hareket edebilecekleri, engellerin olmad dz bir yerde, insanlarn virajl bir hat zerinde gitmeleri beklenemez. eklindeki dnceleri, ehirlerin kurulu ve geliimine getirdii yaklam ve bak asn zetlemektedir. nsanolunun dz bir hat zerinde hareket etme istei ve ihtiyac olduu zaman dik alarla yolunun kesilmesi, apraz yollarn sklna kendisinin karar vermesi gibi unsurlar kent planlama iin temel oluturmutur. Anadoluda kent planlama konusunda bilgi almak iin ilk baklmas gereken kaynak Akarcann ehir ve Savunmas 11 adl eserdir. Kitapta Anadolu ve Anadolu dndaki kentler, geliimlerine gre incelenmitir. Ayrca Wycherley12in kentlerin kurulu yerleri, kent elemanlarnn kent iindeki konumlanmas ve kent planlar hakknda fikir veren Antik ada Kentler Nasl Kuruldu? adl kitab, Rich13in Ge Antik ada Kent adl kitab;
9

Lawrence, 1996, 95. Lawrence, 1996, 95. 11 Akarca, 1987. 12 Wycherley, 1949, 1993. 13 Rich, 1991,1999.
10

Vitruviusun14

Mimarlk zerine On Kitap adl Antik Dnemdeki mimari

hakknda nemli bilgilere ulaabileceimiz kayna; Akurgal15n Anadoludaki kentleri geni kapsaml olarak irdeledii Anadolu Uygarlklar kitab ve zmir kentinin kuruluundan balayarak incelenen Eski ada Ege ve zmir eseri; Naumann16n erken dnemlerden beri Anadoluda kurulan kentlerin geliim srecini iledii Eski Anadolu Mimarl adl kitab; Friedell17in Antik Yunan Kltr Tarihi adl yayn; Fritz18in dnemin mimari eserleri hakknda fikir veren Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik almas; Aktrenin19 Anadoluda ki kent geliimini inceleyen Anadoluda Demir a Kentleri ve Anadoluda Bronz a Kentleri yaynlar; gereken trke kaynaklardr. Ayrca
21

evik20in Arkeolojik Kalntlar Inda

Tarihte lk Kentler ve Kentleme Sreci adl almas bu konuda bavurulmas kent planlama konusunda geni bilgiler alabileceimiz

Haverfield n Antik ada kent planlamann ve geliimini anlatan Ancient Town Planning adl kitab, Hiorns22un Town Building in History adl yayn, Sjoberg23in The Preindustrial City balkl deerlendirmesi, Gallion24un kent planlama, planlamada dikkat edilecek hususlarla ilgili The Urban Pattern, City Planning and Design adl eseri, Boardman-Fuchs-Hrmer25 in kentlerin planlar ve mimari ile ilgili The Art and Architecture of Ancient Greece adl almas, bu konudaki nemli yabanc yaynlardr.

14 15

Vitruvius, 1993 Akurgal, 1993, 2000. 16 Naumann,1998 17 Fredell,1999. 18 Fritz, 2000. 19 Aktre, 2003, 2004. 20 evik, 2005. 21 Haverfield, 1913. 22 Hiorns, 1956. 23 Sjoberg, 1960. 24 Gallion,1993. 25 Boardman-Fuchs-Hrmer, 1998.

BLM II 2. KENTLEME SREC 2.1. klim ve Bitki rtsndeki Doal Deiimin Kentleme Srecine Etkileri En eski alardan beri yerlemelerin yer seimi ve dokularnn oluumunda, corafya ve iklim belirleyici ve etken e olmutur. Dnemlerinin en nemli yerlemeleri olan ve bu zelliklerini gnmzde de srdren kentler, iklim nedeni ile su kaynaklarndan yararlanacak ekilde yer seimi yapmlardr. Bir yandan su kaynaklarndan yararlanma amac, dier yandan savunma faktr nedeniyle, yerlemeler ounlukla kyya hakim tepe platolarnda kurulmutur. Zaman ierisinde gelien teknoloji ile birlikte suya dayal tamacln ticari amala kullanmnn artmas, suyollarnn nemini arttrm ve yerlemeler tepelerden kylara doru tanmlardr26. Kentleme srecinin balamasnn en byk adm, ilkel topluluklarn toplayclk ve avclk yaparak geirdikleri gebe hayatlarn, tarm yapmay renip yerleik hayata gemesidir. Tarma geiin en nemli etkeni olan iklim koullar, buzullarn erimesine neden olarak tarm yaplabilmesi iin elverili ortamlar sunmutur27. Bu balamda yeni yaam koullar ortaya kmaya balamtr. nsanlar bitkileri yetitirmeyi renmeye, ekim yaptklar arazilerin yakn evrelerini iskan etmeye balamlar ve yerleik hayata gemilerdir. Dolaysyla ilk yerleimler nehir kenarlarnda kurulmutur. Msrda ynetim merkezi niteliine sahip kentlerin yer seimde de hep Nil Nehri dikkate alnmtr. Nil Nehri Msr Medeniyetine sulu tarm ve tamaclk olanaklarn sunmutur28. Anadoluya bakldnda, durum Mezopotamya veya Msrdaki gibi deildir. Anadoludaki nehirlerin Nil Nehrinde olduu gibi debisi srekli ayn deildir. Debileri srekli deikenlik gsteren bu nehirler, tamaclkta fazla yarar salayamamtr. Bu nedenle Anadolu yerleimlerinde ticaret olgusu Mezopotamyadaki hza eriememitir. Anadoluda uzmanlam retime ve pazar
26 27

Kahraman-Kl, 1996, 259; Mansel, 1999, 3. Aktre, 2004, 115. 28 Tana, 2000, 33.

ilikilerine ancak M.. 8. yzylda geilebilmitir. O dnemde ise deniz ar ticaret gelimeye balam ve yerleimler kylara kaymaya balamlardr29. Anadoluda Neolitik Dnemin nemli yerleimleri olan atalhyk, Haclar, Can Hasan, ayn gibi yerleimler Anadolu Yarmadasnn gney yarsnda bulunmaktadrlar. Bunun nedenini anlamak iin Anadolunun M..8000 yllarndaki genel bitki rtsn incelemek gerekir30. Anadolu o dnemlerde imdikinden daha nemli ve yal olduundan ormanlk alanlar olduka fazladr. Bu ormanlk alan avcl kolaylatrdndan Neolitik Dnemde avclk devam etmi ve zellikle avlanmak iin kullanlan obsidyen retimi uzmanlk dzeyine ulam, tarm fazla gelimemitir31. Anadolu insannn bir araya gelerek bir arada olma gereksinmelerine baktmzda; bunun ortak dmana kar kendini koruma istei, ender rastlanan su kaynaklarn birlikte kullanma zorunluluu, besin retimi iin mevcut tarm toprann ortaklaa kullanm gibi nedenlerden kaynaklandn grmekteyiz32. Anadoludaki akarsu dzlklerinin saysnn snrl olmasndan dolay ayn yerleim yerleri farkl dnemlerde tekrar iskan edilmi, ayn yerlerde, srekli olarak, yeni yerlemeler kurulmutur33. Her yeni katman bir ncekinin zerine kurulduundan, bin yllar boyu st ste biriken bu katmanlar, sonunda hyk lerin olumasna neden olmulardr34. klim ve bitki rtsnn doal deiimi sonucunda ortaya kan tarm sayesinde gelien ekonomik seviye, toplumun artk rn elde etmesi, kentleme srecinin balamasn hzlandran temel etmen olmutur35. lkemizde gnmzde de iklim ve bitki rtsndeki deiikliklerin mekanlara ve dolaysyla kentlere yansmasn rahatlkla grebilmekteyiz. Karadeniz Blgesinin iklim zellikleri balamnda kuzey blgelerde yaplarn zeminle ilikilerinin kesilmesi, yaplarn bitiik deil hava sirklasyonunu salayacak biimde aralkl yaplmas, kuzey yamalara yerlemekten kanlmas, sert rzgarlardan ve rutubetten korunma abas iklim ve bitki rtsnn
29 30

Aktre, 1994, 66; Kahraman-Kl, 1996, 260. Kahraman-Kl, 1996, 260; Mansel, 1999, 3; Aktre, 2004, 62. 31 Tana, 2000, 34; Aktre, 2004, 64. 32 Aktre, 1994, 67; Kahraman-Kl, 1996, 262. 33 Mansel, 1999, 5; Uanku, 2000, 211; Aktre, 2004, 66. 34 Tana, 2000, 3536; Aktre, 2004, 67. 35 Maisles, 1999, 222; Tana, 2000, 34. .

etkilerinden kaynaklanmaktadr. Gney ve Gneydoudaki dar sokaklar, avlulu binalar, yaplarn birbirlerine srt vermesi de, yine iklimin olumsuz zelliklerinden korunmak, scaa kar glge mekanlarn arttrma abasndan kaynaklanmaktadr. Bu iki rnekte, kentlerin yer seiminde ve ehir dokusunun oluumunda, temel belirleyicilerin iklim ve corafya olduunu ortaya koymaktadr36. 2.2. Jeomorfolojik Yapnn, Kentlerin Devamllna Etkileri Bat Anadolunun (Levha-I, Harita 1) corafi durumu kentlerin yer seimini etkilemitir. Buna paralel olarak da, yerlemelerin birbirleriyle olan ilikileri, birbirleriyle ne lde ticaret yapabildikleri ve birbirlerinden ne lde bilgi ve teknoloji transfer edebildikleri ile ok yakndan ilgilidir. Bat Anadolunun jeomorfolojik zellikleri, bu blgenin Neolitik ada birok yerlemenin beii olmasna neden olmutur37. Sradalarn denize dik konumu araziyi paralam ve araziyi korunakl kk alanlar haline dntrmtr. Irmaklarn karadan denize, sradalar boyunca konumlanmalar, her yerleimin su kaynana yakn olmasn salamtr. Bu nedenle Bat Anadolu yerleimleri hem korunakl, hem de sulak olma avantajn kullanarak, tarm ve ticaretle uraarak, erken dnemlerden bu yana yaamlarn srdrmlerdir. Bu zelliklerinden tr Bat Anadolu kylar tarih boyunca ok g almtr38. Dalarn arasnda Gediz, Kk ve Byk Menderes Nehirleri ile sulanan verimli tarm arazilerinin bulunmas39 ve ulamn deniz yolu ile yaplmasndan dolay kendi blgelerinin pazaryeri ilevlerini gren Bat Anadolu yerleimleri, yer seimi olarak Ege Denizinin ky izgisi boyunca younlamlardr40. Bat Anadolu kylar, corafi zellikleri nedeniyle, Ege Denizine alan vadilere ve dzlklere de sahiplerdir; dolaysyla Yunanistana gre bir takm yksek kltrlerin beii olmutur41. Kavimlerin, bir blgeden tekine gemesine olanak salayan doal bir yol olan Ege Blgesindeki vadiler ve dzlkler; aradaki dalarn denize dik uzanmas nedeniyle, birbirlerinden kopuktur.
36 37

Kahraman-Kl, 1996, 260; Aran, 2000, 48. Glotz, 1965, 283; Mansel, 1999, 3. 38 Mansel, 1999, 4; Tana, 2000, 34. 39 Pounds, 1969, 67; Doxiadis, 2000, 16. 40 Pounds, 1969, 67; Aktre, 1994, 69. 41 Aktre, 1994, 69; Mansel, 1999, 2; Doxiadis, 2000, 16.

10

Aralarndaki uzaklklar 400 km. yi amayan Ege kylarndaki yerleimler, ticaret yolu olarak, nehir debileri dzenli olmadndan, Ege kylarnn ok girintili ve kntl olmasndan, iyi korunmu saysz koylara ve limanlara sahip olmasndan ve denize doru uzanan sra dalarn arasnda verimli vadilerin yer almasndan dolay42, karayolu yapmnn geliimine kadar geen srete birbirleriyle olan ulam sorununu deniz ulam ile zmlemilerdir43. Bu blgenin sradalar, birbirine paralel olarak bat kylarndan ilere doru uzanmaktadr. Aralarnda Menderes gibi byk rmaklarla sulanan ve kylara kadar uzanan geni vadilerde44 ve ky ovalarnda tarmn gelimi olduu gzlemlenirken, dik yamalar, burunlar ve yarmadalar ormanlarla kapldr45. Nfus arttka ve tarm teknolojisi gelitike ormanlk alanlar daha ilere ekilmilerdir. Zamanla tarla, zeytinlik ve meyvelik gibi kullanmlar iin ormanlardan arazi kullanlm; ilk a kent devletleri, gemi yapm ve dier kereste gereksinimleri iin ormanlarn tketimini hzlandrmtr46. Ayrca yangnlarda ormanlarn azalmasna neden olan bir dier ve nemli etmendir47. Peloponessos Yarmadas Messenia Blgesindeki amlarn azalmas ve M..2000 yllarnda Miken yerleimlerinde izlenmesi bu durumun bir belgesidir48. Jeomorfolojik deiimler bu balamda topran ar derecede kullanlmasna baml olarak domaktadr. Doal bitki rtsnn deiiminin ardndan erozyon gereklemi ve bu doal felaket sonucu, yerleimler baka blgelere tanmak zorunda kalmtr. M.. 8. yzyldan balayarak yava yava ortaya kan ve ekonomileri blgede yetien zeytin ve am ormanlarna bal olan kent devletleri, Ege blgesinin jeomorfolojik yapsndan dolay, birbirlerinden bamsz bir yaam srmlerdir49. M..5. yzylda Bat Anadoluya baktmzda; o dnemin teknolojik koullarnda nfus ile ekilebilir tarm topra ve dier doal kaynaklar arasnda kurulmu olan dengenin, Perslerin istilasndan sonra bozulmu olduunu grrz.
42 43

Mansel, 1999, 3; Tana, 2000, 34. Pounds, 1969, 68; Aktre, 1994, 69. 44 Mansel, 1999, 3. 45 Glotz, 1965, 283; Pounds, 1969, 68; Mansel, 1999, 3. 46 Mansel, 1999, 4; Tana, 2000, 34. 47 Glotz, 1965, 283; Mansel, 1999, 4; Doxiadis, 2000, 18. 48 Mansel, 1999, 4. 49 Aktre, 1994, 70.

11

Ege ehir devletleri, bu ortak dmana kar rgtlenmiler, Atinadan yardm alarak M.. 478 ylnda bir antlama (Atika-Delos Deniz Birlii) yaparak, bunun karlnda Atinaya bir miktar vergi vermee karar vermilerdir. Yaklak 340 kent devletinden oluan bu antlamada, Bat Anadolu kent devletleri vergilerini deyebilmek iin tarm alanlarn geniletip, ormanlk alanlarda tarm arazileri amlardr. Bu sre doal dengenin bozulmasna ve byk bir erozyonun meydana gelmesine yol amtr50. Jeomorfolojik deiime sebep olan en iyi rneklerden biri, Kk Menderes (Maiandros) Nehridir. Nehrin getirdii alvyonlar nedeniyle ky izgisi 450 ylda yaklak 1 km. kadar kayma gstermitir. M..300 yllarnda Bat Anadolunun en nemli liman kentlerinden biri olan Ephesos kenti, Menderes Nehrinin ky eridini deitirmesi ve yukarda anlatlan nedenlerden tr gerekleen erozyonun sonucunda zaman iinde dolan krfez nedeniyle eski nemini yitirmi bir merkezdir. M.. 100 yllarnda krfez iyiden iyiye alvyonlarla dolmutur51 . Priene kenti de bir baka rnek olarak karmza kmaktadr. M..1. yzylda Priene, Menderes Nehrinin getirdii alvyonlar nedeniyle, denizden yaklak 7 km. kadar ieride kalmtr52. Smyrna53 kenti incelendiinde, M..7. yzyldaki ky eridi ile gnmz ky eridi arasnda ok byk farklar olduu grlr. Bir yarmada zerine zgara plann uyguland kentin konumu deniz ulamn kolaylatran bir unsurdur. Zaman ierisinde krfeze akan nehirlerin tad alvyonlar, krfezin dolmasna sebep olmu ve yarmada zellii tayan kara paras bu zelliini kaybetmi; bunun zerine kent bugnk Bayrakl tepesine tanmtr54. Tarih ierisinde kentlerin kurgulandklar alanlar jeomorfolojik adan hzl deiimler geirdikleri iin, Bat Anadoludaki liman kentlerinin bazlar zaman ierisinde nemlerini yitirmilerdir. Bu kentler yerine bakalar nem kazanmaya balarken, baz yerlemeler ise tmyle terk edilmilerdir55.
50 51

Glotz, 1965, 283; Aktre, 1994, 70. Aktre, 1994, 7071. 52 Akurgal, 2000, 354. 53 Akurgal, 1993, 20; Gl, 1998, 7. 54 Pounds, 1969, 68; Doxiadis, 2000, 18; Aktre, 2004, 74. 55 Akurgal, 2000, XV.

12

2.3. Grid Geometri, boluk hakknda ve boluktaki ekiller hakknda bir teoridir. Bu teori izgiler ve alarn dzenidir ve ehir planlamaclnda dzen oluturmadaki en basit yntem, bir biri ile orthogonal ilikisi olan dikey ve yatay koordinatlara sahip olmaktr. Fakat Greke anemetria dan gelen geometri, szlk anlamyla yeryznn lm anlamna gelmektedir. Bu sebeple grid lke ve ehirlere, arazi ve sokaklara uygulanan ve en temel birim olarak anlam tamayan bir toprak parasn dzgn, llm noktalara blmektir56 . Campbelle57 gre tarihi Rykwert, nywt olarak tanmlanan Msr hiyeroglifi iaretinin ehir iin orijinal iaretlerden biri olduuna inanmaktadr. erisinde art iareti olan bir ember olarak gsterilen bu hiyeroglif, ehircilik iaretlerinden en ok bilinenlerden iki basit iareti gstermektedir. ember, tek blnmemi bir izgidir ve evrelenmi ehir meydan gibi bir alan veya ehir duvarn simgelemektedir. Bu evrelenmi alan ierisinde hayat gelimektedir. Ayr birlemi izgilerin en basit ekli olan art iareti; evrenin bykln belirleyen snrlar tarif eden emberin tersi olarak, evresel gelimenin belki de en eski nesnesidir. Kesimi izgiler, grid oluturarak bir snr ierisinde yol yapmann en basit yntemini temsil etmektedir. Babilliler ve Msrllar, inaat yapmak iin, dzenli, birbirini tekrar eden arazi bloklar oluturacak ekilde, dik alarla kesien dz yollar planlayarak ehirler ina etmilerdir58. Hippodamos, klasik anlamda, bu gridlerden kltr simgesi olarak yararlanan ilk ehir plancs olarak bilinmektedir. Onun inancna gre grid uygar hayatn mantn simgelemektedir59. lk Grek kolonilerinde btn vatandalara eit bir ekilde arazinin paylatrabilmesine imkan vermek iin, demokratik bir ara olarak gelitirilen grid, ilk yerleenlerden gelen toprak sahibi snfn imtiyazlarnn devam ettirilebilmesi ve blgesel aristokrasinin kuvvetlendirilebilmesi iin bir arat60. Siteye ilk yerleenlere ehir surlarnn iindeki ve dndaki topra eit biimde blme hakk verilmiti. Yalnzca miras yoluyla geen bu mallarn satn
56 57

Kostof, 1991, 103. Campbell, 2003, 125. 58 Campbell, 2003, 126. 59 Kostof, 1991, 104; Campbell, 2003, 126127. 60 Sevin, 2001, 5.

13

alnamamas iin ynetim bu snf toprak al veriinden vazgeirmitir. Araziler, baz aileler iin, 2 acre (=1 hektar) a varan byklklerdedir ve daha sonra bu topraklar miraslar tarafndan blnmtr. ehir iindeki, zel alanlar ise sadece barnma iin kullanlmtr61. Grid gridiron ya da "checkerboard (dama tahtas)", tarihteki planl ehirlerin imdiye kadar uyguladklar en yaygn modeldir. Hem corafi, hem de kronolojik olarak (tarih boyunca kullanm srekli olmasa da) evrenseldir. Arazinin kolayca parsellenebilmesine ve gayri menkullerin satlabilmesine imkan verdii iin tercih edilen bir plan olan gridal planda, savunma iin dz sralanm caddelerin salam olduu avantajlar Aristotalesden beri bilinmektedir ve dorusal cadde modeline huzursuz bir nfusu gzlem altnda tutmak iin de bavurulmutur62. Gridlerden askeri dzenlemelerde (Romal Castra), dini akitlerde, ticari kapitalizmde (demiryolu kasabalar) ve endstriyel planlamada faydalanlmtr63. Grid iki ana amaca hizmet etmitir: Birincisi geni anlamda dzenli olarak yerleimi ve kolonilemeyi kolaylatrmaktr. Bu hem - Sicilyada Greklerin, Yeni Dnyada spanyann yapt gibi uzak blgelerin, hem de 1800 ylndan sonra Amerikann Orta bats ile spanyol Yarmadasnda olduu gibi, geri alnan ya da yeni kurulan yerleim yerlerine daha abuk yerleebilmek iin kullanlan bir planlama olmutur64. Dier grid uygulamalar bir modernleme arac olmutur. Romallar bu yolla ber ya da Alman yerleimini dzenlemilerdir. Rnesansta prensler, rnek bir ekilde grid dzenine sokulmu meydanlarla, ortaa ehirlerinin yaplarn geniletmilerdir. Finlandiyada var olan btn ehirlerin gridlerle yeniden ekillendirildii ve byle daha iyi dzene sokulduklar ve btn kasabalarn ayn kalpta yaplmas gerektiine dair 1628 ylnda bir kraliyet emri karlmtr65. Gridler de herhangi bir tasarm gibi, belirli topluluklarn, onlara ne anlam yklediine gre ekil almaktadr. Romallar gridi duygusal ykl bir tasarm
61 62

Lawrence, 1996, 98. Lawrence, 1996, 96. 63 Hiorns, 1956, 19; Lawrence, 1996, 102. 64 Lawrence, 1996, 101102. 65 Hiorns, 1956, 19; Lawrence, 1996, 102.

14

olarak grmler, Amerikallar onu, doada var olan farkllk ve karmakll inkar etmek iin kullanmlardr. Modern zamanlarda ise grid, doay tarafszlatrmak iin kullanlan bir plan olmutur66. 2.4. Dzenli Planl ehircilik Geliimi Dzenli planl ehircilikten bahsetmeden nce kentlemeden bahsetmek gerekmektedir. Toplumlar, Nil Vadisinde, Dicle ve Frat Nehirleri arasnda, ndus Irma kysnda, topografya, jeoloji, astronomi, kimya, zooloji ve botanik gibi bilimsel verilerle; tarm ve mimarlk gibi alanlarda bilgi birikimleri yapmlar ve bunlar da ticaret vb. yollarla yaymlardr. Bylece yerel gruplarn ayrcal giderilmi, toplumsal rgtlenmelerin katl yumuatlm ve kendine yeten topluluklar ekonomik bamszlklarn yitirmilerdir67. Buralardaki verimli topraklar da nfusun bu blgelerde artmasn salamtr. Bu blgelere yerleen toplumlar kendilerine gerekli olan hammaddeyi salayabilmek iin takas sistemini kullanmlar ve ticaret yapmlardr68. Verimli araziler ve nehirlerin varl ile rahata yaplan ticaretin gelimesine paralel olarak oluan ekonomik yap, toplumsal yapy da etkilemi ve toplumda tabakalamay dourmutur. Bu aamalardan sonra toplumlarn belirli bir refah seviyesinde yaayabilmeleri iin ayn at altnda bir araya gelebilmeleri ve belirli bir dzen iinde yaamaya balamalar gerektiinden kk ky yerleimleri kentleme admn atarak ilk kentleri oluturmulardr69. Bir yerlemenin kent olup olmadnn belirlenmesi tarih boyunca bilim adamlarnn farkl grler retmesine neden olmutur. rnein; Filistindeki Jerichoda (M.. 8000) (Levha-XXII, Resim 2)bu tr bir gr ayrl grlmektedir70. 1956da Jerichodaki kazlar yrten Kenyon, uzmanlarn Aseramik Neolitik diye tanmlad tabaka (8. bin yln ilk yars) iin kent tanmn uygun grmtr. Aseramik Neolitik Dnemde, Filistinin suyu bol, ayrcalkl bir noktasnda yzlm, Kenyona gre71, 3 hektara varan, baka bir deyile nceki yerleim yerinin 1015 kat bir alana yaylan bir yerleim
66 67

Mumford, 1959, 300; Campbell, 2003, 126- 127. Tana, 2000, 7. 68 Aktre, 1994, 4; zdoan, 1996, 21. 69 Childe, 1978, 146; zdoan, 1996, 21. 70 Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 27. 71 Kenyon, 1971, 28; Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 27.

15

merkezi gelimitir. Yerleim alan, kerpiten ina edilmi, yarya kadar yere gml evlerden olumaktadr. Kent, savunma amal olup olmad belirlenemeyen bir ta duvarla evrilmi gibidir. Kenyon, Dnemin Jericho sakinleri bir kyde deil, kentte yaamaktaydlar satrn yazm sonrasnda da, Hout, Thalman, Valbelle72nin bildirdiine gre ngiliz Arkeolog Wheeler kentten Dnyann bilinen en eski kenti olarak sz etmitir. atalhyk ve Jericho rneklerinde olduu gibi baz bilim adamlar bir yerleimin kent olabilmesi iin gereken kriterler iin sosyal mekanlar vb. alanlar gerekli grrken, baz bilim adamlar da nfus younluu ve yzlmnn byklnn kent olma kriteri iin yetecei grndedirler. Ayn trden bir rnek ileride Anadoluda Kentleme Sreci bal altnda da deinilen atalhyk yerlemesinde de grlmektedir. Kentleme, toplumsal rgtlenmesi kylerinkinden daha karmak bir durum alan yaplarn younlamasdr. Bu karmaklk Neolitik Dnemde grlmez. Bu an yerleim yerlerindeki ne konut dokusunda ne de sosyal statde bir hiyerariye rastlanmamaktadr. Bu yerleim yerlerinde kylerdeki eitliki yap grlmektedir. Yani bu yerleimler ne dnyadaki ilk kentlerdir ne de dnyann ilk sitelerinden biridir73. Bir yerleimin kent olduunun kabul edilmesinden sonra insanlarn bir arada belli bir dzen ierisinde yaayabilmeleri iin planlanmas ve belli ilevler iin blgelere blnmesi zorunlu hale gelmitir. Morfolojik zelliklerine gre bir yerleim blgesini blebilmek iin ok sayda yntem bulunmaktadr. Bu yntemlerden ilki doal olarak byyp bymemesine, ya da planl olup olmamasna dayanmaktadr. Statik yerleim yerleri ayn zelliklerini korurken, dinamik olanlar balangta planl bile olsalar, ok gemeden planl ve plansz paralarn yeni bir tr oluturduu, karma bir yerleim yeri, karmak bir organizma haline gelebilmektedir.74. Doal yerleim yerlerinin iki ana zellii bulunmaktadr: Birincisi, bir plan olmadan yava yava bymesidir. Bu tip yerleim yerlerinde btn insanlar yerleimin balad ve pek ok insani faaliyetlerin odak noktas olan ekirdee
72 73

Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 27. zdoan, 1996, 23; Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 36. 74 Doxiadis, 2001, 347.

16

yakn olmak isterler. kinci zellii ise, bu tip yerlemelerin genel plan radyal ve gridal biimlerine yaklak karma bir biime sahip olmasdr. Plan olmadan bydklerinden dz yollara az rastlanmaktadr ve dikdrtgen meydanlar geometrik arsalar olarak tanmlanmaktadr. Doal yerleimlerin aksine, planl olan yerleimlerde neredeyse tamamnda balangta bir tasarm bulunmaktadr75. Bu aklamalar nda ehircilik ynnden yerleim yerleri dzenli ve dzensiz planl ehirler olarak ikiye ayrlmaktadr. Dzensiz planl ehirler kylerin tabii gelimesi ile meydana gelmilerdir. ehirlerin kuruluu ve geliimi insanlara braklmtr. ehre karakterini veren temel zellik, evlerin arazi zerindeki dal eklidir. Bunlar genellikle i ie gemi ve kark kmeler halindedir76. Dzenli plan, toplumun fikren gelimesinden sonra ortaya kmtr. Arazi halka datlmadan nce, bir otorite tarafndan belirli bir dnceye gre blnmtr. Byle bir plan, ok nfuslu blgelerden ayrlarak yeni ehirler kurma eklinde de uygulanabilir. Ya da sava ve doal afetler sonunda ksa zamanda yeniden yerlemeyi salamak iin de uygulanm olabilir. Dzen ve srat plana sert ve geometrik bir yap vermektedir. zellikle bu, sokaklarn arazi ekline uyulmadan izilmesinde kendini gstermektedir77 (Levha-I, izim 1). Msrllar, tek sosyal amal, tek trl (homojen) topluluk yaratmak iin en iyi ve en abuk yntem olmas sebebiyle, Giza gibi eski kralln ii kylerinin ilkel gridlerini gelitirmilerdir78. Her selden sonra yeniden oluturulan bu gridal planlama, arazi ayrt edilebilir zellikler tamad iin, Nilin iki tarafndaki topran arazi blmlenmesi haline gelmitir. Nehir, kuzey-gney istikamette byk bir izgisel eksen oluturmakta ve her ey onun ky uzantlar boyunca veya gnein dou ve batna gre ona dik dzenlenmitir. ehircilikte kullanlan grid eski dnyada, Klasik adan nce de grlmektedir. Her ne kadar ortaya karlan yol yaplar M.. 6. yzyllara (Nebuchadnezzar Dnemine) kadar uzanyorsa da Babilde (Levha-II, izim 1; Levha-II, izim 2) grid yaplanmas M..2000 yllar civarna, Hamurabi

75 76

Mumford, 1959, 299; Doxiadis, 2001, 347. Akarca, 1987, 29. 77 Tana, 2000, 39. 78 Kostof, 1991, 103.

17

zamanna kadar uzanmaktadr. Kostof79un aktardna gre Heredot, Babili Nehre doru bazlar dik, bazlar paralel dz yollarla blnm olarak tarif etmektedir. Gnmzdeki ad Hirbet ed-Diniye olan kk Haradum kasabas, Irakta Frat kysnda, yer alan ve bilinen en gzel zgara plana sahip rnektir80. ivi yazl tabletlerden M..1775ten M.. 1630a kadar uzanan zaman dilimi boyunca kentin mrn srdrd kesindir. Haradum kalntlar (Levha-III, izim 12; Levha-IV, izim 1) Suriye-Irak snrnn ok yaknnda yer almaktadr. Bu blgede nce Kuzey (Mari) sonra Gney (Babil) gleri srasyla otoritelerini kurmulardr. Bilinen biimiyle Haradum kentinin plan daha ok M..1700- 1630 yllar arasndaki Babil idaresi altnda olduu dnemi yanstmaktadr. Ancak kentin Babil dnemi plan nceki dnem plannn uzantsdr. Babil dnemi plan gze olduka ho grnen bir dzenlilik ve olaan st bir simetriye sahiptir. Kentin mr ksa srdnden, planda hibir deiiklik meydana gelmemitir81. Kentin orta yerinde, kapya varan ana yol ile merkezi konumdaki tali sokan kavanda, eski dou kentleri iinde ender bir rnek oluturan meydan dzenlemesi yaplmtr. Kltlm lekte bile olsa, kentin antsal nitelii ve dzenlilii dikkati ekmektedir; hatta gnmzdeki kent anlayyla bir zonlama (blmleme) bile grlmektedir82. M.. 1500 yllarnda esrarengiz bir ekilde yok olan Indus Vadisindeki (Levha-IV, Harita 1) Mohenjo Daro (Levha-V, izim 1, Resim 1) ve Harappa (Levha-VI, Resim 1, izim 1) kentlerinde, eit boyutlarda bloklar ve bat ucunda bir kale ve genilii 6 m. den- 9 m. ye kadar olan ana caddeler ve evlerin bakt ara sokaklar bulunmaktadr. Bu planlama geleneinin Hindistanda daha sonra da kullanlp kullanlmad hakknda herhangi bir bilgi yoktur. Bununla birlikte, ok daha eski belgelere dayanan, M..1000 ylna tarihlenen Vastuvidya ehir planlayclnn ve mimarisinin gizli doktrinleri gibi yazlarda83, Hint ehirleri ile ilgili olarak yaplm ve geometrik ehir uzmanlarna sunulmu, izimleri de ieren bilgiler bulunmaktadr.

79 80

Kostof, 1991, 104. Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 300. 81 Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 301. 82 Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 302. 83 Kostof, 1991, 104.

18

Planlamada gerek baar inliler ve Grekler tarafndan elde edilmitir. ehrin ierisinde her binann kendi uygun yerini bulaca, bir resmi planlama birimi olduu, birbiri ile ilikisi olmayan bu iki kltrde ortaya kmtr84. in gridi (Levha-VII, izim 1), ynetim bakentleri iin ayrlm politik bir izimdir. Bilinen rnekleri ge olsa da, planlanan imparatorluk ehirlerinin drtgen yapda inas iin kullanlacak geleneksel formller M..1. binin sonlarnda mevcuttur; te yandan Greklerin grid kullanm ise, her ne kadar politik niyetten yoksun olmasa da, daha pratik ve daha zorlayc tarzdadr85. Asurlularn zaferinden sonra, M.. 915 veya 732 yllarna tarihlenen, Megiddo II kentinde de grid planlamas grmekteyiz (Levha-VII, Resim 1, LevhaVIII, Harita 1). Fakat yine de gridin iz brakan bu erken kullanmlarndan hibirisi bir koordinat sistemi olarak adlandrlamaz. Buralarda devlet ve yerleim birimleri beraber planlanp, ina edilmemitir. avludan balayarak, halkn kulland meydanlara, sokaklara ve caddelere ulaan iten da doru yaplanma dnda, bloklarn yerleiminde bir manta rastlanmamtr. Dolaysyla buralarda planlama, ana caddeleri ina edip, tapnak ve saraylar gibi devlet binalar iin nceden yer ayarlamaktan ibarettir86. Grekler, M.. 7. yzyldaki kolonileme hareketleri ile, zgara plan kullanmaya balamlardr. Grekede koloni, gnmzdeki Bat glerinin modern koloni ehirleri ile hi alakas olmayacak ekilde apoike yani g, evden uzak anlam tamaktadr. Bir ehirdeki halkn says yerleim blgesinin kaldramayaca bykle ulatnda, kentin dna koloniler gnderilirdi. Sicilyadaki Syracusa ehrini, Syracusa de Crae ve Camarinadan gelen koloniciler oluturmutur87. Grekler M.. 600 ylna kadar, Akdenizin bat yarsnda, Yunanistan, gnmzde Gney Fransa, Sicilya, Gney talya, Libya ve spanyaya kadar olan blgeler zerinde kolonilemilerdi. Buralarda oluturulan kolonilerde, o Eski Grek kutsalln tayan, dikkat ekecek bir Grek ky yaps mevcut deildi. Dolaysyla halk, asimilasyon veya etnik yaplanma gibi usullerle organik

84 85

Gallion, 1993, 9. Kostof, 1991, 104. 86 Gallion, 1993, 9. 87 Hiorns, 1956, 28; Kostof, 1991, 105; Baaran, 1998, 86.

19

ehirler yapmak, daha nce yaplm toprak paylamlarna sayg gstermek zorunda deildi ve onlarn bak asyla kolonilerde toprak kltrel ve geleneksel olarak botu. Onlar yerletikleri blgelere tanrlar iin birok tapnaklar yapmlar ve kendi kendine ynetimin simgesi olan "agora" gibi yaplanmalar ve hatta polis (=ehir devleti) anlayn getirmilerdir88. Halkn yerletii yeni topraklarda Grek ve Ege adalarndan farkl olarak dz sahiller ve geni ovalar bulunmaktadr. M.. 7. yzyla kadar, planlama arac olarak grid, Douda Smyrna ve Olbia gibi yerlerde ve baz Sicilya kolonilerinde grlmektedir ve bu da ilk arazilerin iyi bir ekilde dzenlendiklerini gstermektedir. Rasgele bir sistemden orthogonal sisteme gei Sicilyada Megara Hybleada (Levha-VIII Resim 1) grlmektedir89. Danimarkallar Rodosta Vruliada (Levha-IX, izim 1) yamaca ina edilmi, M..7. yzyl sonuna ait, birbirine paralel, iki ev dizisi meydana karmlardr90. Birbirine bitiik 38 evden meydana gelen st sra, kent surlarna dayal ina edilirken; ikinci sras daha aadaki dzlk zerine kurulmutur. Gney talyada, Poseidoniada (Levha-IX, izim 2) ehrin nl tapna araziye birbirine paralel olarak oturtulmutur. ehrin zgara plana gre tasarlandn iaret eden bu durum, yaplan kazlarla da desteklenmitir91. Libyadaki Leptis Manga (Levha-X, Resim 1, izim 1) kenti muhtemelen M.. 7. yzylda bir Fenike ticaret istasyonu olarak kurulup Romayla ilk temasn Pn Savalar (M. 218201) srasnda kurmutur ve M..1. yzyln sonunda imparatorlua katlmtr. Leptis Magnada Fenike yerleiminden ok az ey kalmtr. Kentin artan zenginlii M.S.110da koloni statsne ykseltilmesiyle tescil edilmitir. Kentin tarihindeki nc gelime dnemi, burada domu olan ve M.S.193de mparator ilan edilen, Septimus Severusla ilikilidir. mparator, M.S. 1. yzyldaki zgara plann dousuna, grkemli bir tapnaa odaklanm bir forum ve bazilika yaptrmtr92.
88 89

Wycherley, 1993, 4; Kostof, 1991, 105. Kostof, 1991, 106. 90 Akarca, 1987, 31; Kostof, 1991, 105. 91 Akarca, 1987, 3133. 91 Hiorns, 1956, 28; Akarca, 1987, 30. 92 Thorpe, 2002, 2931.

20

Gneydou Sicilyada, Monte Casalede (Levha-XI, izim 1) M.. 7. ve 6. yzyla ait, sokaklar paralel kk bir ehir kalnts ortaya karlmtr. Paralel sokaklar aksi istikametten kesen ve bylece zgara ekli yapan sokaklar yoktu. Bu ehrin bir Grek askeri yerlemesi olduu zannedilmektedir93. Greklerin kulland zgara plann blnmesi bloklarla deil eritlerledir ve ehrin duvarlar gevek bir ekilde onu sarmaktadr. Grek etkisi altnda zgara plan ilkesi, M.. 6. yzylda Kuzey ve Orta talyann hakim gc olan Etrskler tarafndan da benimsenmitir. Hemen Bolognann gneyinde yer alan Marzabotto94 (Levha-XI, izim 2; Levha-XII, Resim 1), birbirini dik kesen caddeleriyle, allm bir zgara plana sahiptir. Pratik gzlem yntemlerine dayanan ilk planlarn esasl olarak yeniden dnlmesi, M..5. yzylda Hippodamos ile olmutur. Aristo, Hippodamosun ehirlerin blnmesini kefettiini, Atinaya bal liman ehri Piraeus (Pire)un plann (Levha-XII, izim 1) yaptn ve hatta anayasa hakknda tekliflerde bulunan, politika ile ilgisi bulunmayan insanlardan ilki olduunu yazmaktadr95. Aristo96 ideal ehri tanmlarken, dnrn ehircilik anlayn zel konutlar, modern Hippodamos yntemine uygun bamsz dzenlediklerinde, genel kullanm asndan daha sevimli ve kullanl olmaktadrlar diyerek ifade etmitir. Hippodamos, grid (zgara plan)i kefetmi olamayacana gre, Aristonun szleri onun zel bir rneini savunduu ve bunu ehircilik ile ilgili sosyal teorisiyle birletirdii eklinde yorumlanabilir97. Gerekten de Hippodamos, ehirdeki nfus snfa blnmtrzanaatkarlar, iftiler ve askerler- ve topra da e blnmtr, birincisi kutsal topraklar, ikincisi halk topra (askerleri desteklemek iin) ve ncs de zel mlk (iftiler tarafndan sahip olunan) diyerek98 siyasi bir sistem teklifinde bulunmu olmaldr. Pire kenti (Levha-XIII, Harita 1) Pers savalarndan sonra, byk bir liman ve tersane olmak zere planlanmtr. ok nfuslu ehirlerden
93 94

Akarca, 1987, 31. Hiorns, 1956, 56. 95 Mumford; 1959, 172; Aristotales, 1978, 25; Baaran, 1998, 86. 96 Aristotales, 1978, 25. 97 Kostof, 1991, 103; Wycherley, 1993, 1517 . 98 Kostof, 1991, 105.

21

blgeleri ayran halkn g edip bir yerde yeni bir kent kurma ihtiyac abasyla da olumutur, diyebiliriz99. Aristotalesten100 renildii kadaryla, Pire kentinin plann izen ve uygulayan Miletoslu Hippodamostur. Yer yer yaplan kazlar ve sondajlarla birbirini dik kesen sokaklar ve evler bulunmutur. ehrin eitli blgelerini gsteren horos denen snr talar da ele geirilmitir. Bu talarn incelenmesi sonucu plann nasl uyguland anlalmtr. Bu talar iki ksma ayrlrlar; birinci ksm talar ehrin liman snr gibi byk ayrmlarn gsterirken, ikinci ksm snr talar zerindeki harflerden dolay M..5. yzyla tarihlenmitir. Dier taraftan bu snr talar ile plann uygulama tarihi de belli olmutur. Buna gre, plann uygulanmas Themistokles Dneminde balam, Perikles Dneminde devam etmitir101. Pire kenti Milet gibi bir yarmada zerine kurulmutur. Kentsel mekanlar fonksiyonlarna gre arazide blgelere ayrlmtr. Kentin liman bulunmaktadr. Merkezde her iki koya hakim bir alanda kentin kamu yaplar kurgulanmtr. Agoras iki liman arasnda boylu boyunca uzanmaktadr102. Hippodamosun memleketi olan Miletosun ana ehir plan, onun ifade ettii onbinden daha fazla nfusu kapsayacak ekilde ngrlmtr. Etraf evrilmi toplam yerleim alan, dzenli bymeyi salayacak, 250 (acr) x 0.404 hektar (yaklak 100 hektar) byklndedir. Bu yntem de, koloninin btn toprann ileri gelenler tarafndan paylald, sonradan gelenlerin toprak sahibi olamad Hippodamos ncesi yntemden farkldr103. M.. 5. yzyl Grekler iin ehir inas ynnden ok aktif bir dnemdir. Miletos (Levha-XIII, izim 1) dahil, Pers savalar boyunca yerle bir olan eski ehirlerin yeniden ina edilmesi ve bununla birlikte ticari ve siyasi gerekelerle yeniden koloniler oluturulmas gerekmekteydi. Hippodamosun yeni anlayl grid sistemi bu alanda duyulan ihtiyac karlyordu. Bir sonraki yzylda grid sistemine olan rabet zirveye ulam, hatta dik bir yamaca ina edilmi Priene ehrinde olduu gibi, hi de uygun olmayan arazi yaplarna da uygulanmtr. skenderin fetihleriyle, grid sistemi, btn eski
99

Mumford; 1959, 172; Tana, 2000, 48. Aristotales, 1978, 26. 101 Akarca, 1987, 38. 102 Tana, 2000, 60. 103 Akarca, 1987, 38.
100

22

dnya zerinde, Pers imparatorluu ve Mezopotamya gibi uzak blgelere kadar ulamtr104. Po Deltasnn bataklkl kesimindeki Spinada, M..500 lere tarihlenen, her ne kadar sonralar Venedikte olduu gibi kanallar caddelerin yerini alm olsa da, yine zgara biiminde planlanmtr105 (Levha XIV, Harita 1, Resim 1). Grek, Etrsk, Roma kentlerinin ortak noktalar, hepsinin de krsal araziye kurulmu kentler olmalardr. Bu tr durumlarda zgara plann birok avantaj bulunmaktadr. Yeni bir kent kurma giriiminde pay olan herkesin, yerlemenin btnnn resmini, nemli bir konu olan idare, din, elence gibi ana kamu binalarnn konumlar da dahil olmak zere, daha batan kavramalar gerekmekteydi. ehrin deiik blmlerinde, karkla yer vermeden, e zamanl olarak ie balayabilmeli, hzla allmal ve hatta ilk gnden itibaren potansiyel tehlikeler barndran bu yeni blgede gmenler, ok nemli olan birlik ve emniyet duygusunu hissedebilmeliydiler106. Bu durumda iki tr yeni ehir tipi ortaya kmtr: askeri yerleim blgeleri olan (Dura Europos gibi (Levha-XV, izim 1, Resim 1) katoichai ve ana ehirlerin meru uzantlar olan kleruchiai. Genel olarak tercih edilen yerleim yerleri eski ticaret yollar boyunca veya ticari deeri olan liman blgelerinde seilmekteydi. Ostia (Levha-XVI, izim 1), muhtemelen, M.. 340da ilk olarak bir koloni eklinde kurulmutur107. zgn koloni sonraki ehrin de ekirdei olmutur. Bu durum plandaki kesik izgilerden de grlmektedir. Kat bir dzeni olan kentin dikdrtgen biimi, iki ana caddesi, Cardo Maximus (kuzey-gney) ve Decumanus Maximus (dou-bat) tarafndan drt eit paraya blnm ve merkezinde sonradan foruma dntrlen bir alan bulunmaktadr. Tiberin azndaki dz arazi zgara plana ok uygun olmasna karn, bu tarz yerleim biimi Cosann, daha farkl koullarnda grlebilmektedir. M.. 330 larda plan mimar Deinokrates tarafndan izilen skenderiye kentinde zgara plann en gzel rneini grmekteyiz (Levha-XXXIX, izim 2). Deniz ile Mareotis gl arasnda

104 105

Kostof, 1991, 10. Thorpe, 2002, 23. 106 Akarca, 1987, 38; Thorpe, 2002, 23. 107 Hiorns, 1956, 71; Thorpe, 2002, 24.

23

uzanan kentte Strabon108a gre atlarn ve arabalarn geebilecei kadar geni sokaklar bulunmaktadr. Diodoros109a gre dou-bat dorultusunda aa yukar kentin ortasndan geen caddenin genilii 30m. dir. Bu tarz birbirini dik kesen ana cadde Anadoluda bu kentten nce Knidosta uygulanmtr. Kent alfabenin ilk be harfi ile adlandrlm olan be mahalleye ayrlmtr. Kentin en gzel yaplarndan biri, stolar bulunan ana cadde zerindeki gymnasiondur. Kent merkezinde adalet saray ve koruluklar bulunmaktayd110. Pompei kentinde (Levha-XVI, Resim 1; LevhaXVII, izim 1, 2), asl yerleim sonraki ehrin sadece gneybat kesini olutururken, en azndan M..3. yzyln ortalarnda ve belki de olduka nceden, ok daha byk bir alan, yeni surla evrelenmiti. Bu sur iinde ehrin farkl tarihlerde gelitiinin kant olarak, birok deiik zgara plan grlmektedir111. Romallarn teknik olarak baarl ve kabiliyetli mhendislere ve ok iyi ehir planclarna sahip olmalarna ramen, Greklerdeki gibi felsefe bilinci bulunmamaktayd. Romallar sahip olduklar yaratc zekalar ile ehirlerde artan nfus ile birlikte gelen sorunlarn stesinden ustaca gelmeyi baarmlardr. Su kaynaklarn ve datmn, drenaj sistemlerini ve stma sistemlerini gelitirmiler, uzak mesafelerden su getirme iini baarl bir ekilde uygulamlardr112. Romallar, askeri igal gleri ierisinde, barbarlarn kaba ve ekilsiz kamplaryla castra olarak bilinen kendi askeri kalelerinin tezatln incelikle birletirmilerdir. Romallar kamplar kare veya dikdrtgen eklinde tasarlanmt. evre askerler tarafndan korunuyordu, daha sonralar kamp kalc bir yerleime dnrken, drt bir yan duvarlarla evreleniyordu. Tmyle bir Roma kefi olmayan Izgara plann talyada en erken izleri, M.. 7. ve 6. yzyllarda, yarmadann gney ksmlarnda kurulmu baz Grek ehirlerinde bulunabilir. Poseidoniada (sonralar Latince ismi Paestumla tannan) zgara dzeni ayn istikametteki ana cadde tarafndan kesilen uzun dar bloklarla bunlar dik kesen otuzdan fazla, kk sokak ve ortada kamu binalarna ayrlm bir eritten olumaktayd (Levha-IX, izim 2). ehir bu ekliyle M.. 500den
108 109

Strabon, XVII, 791. Diodoros, XVII,52. 110 Akarca, 1987, 48. 111 Hiorns, 1956, 47; Thorpe, 2002, 2930. 112 Gallion, 1993, 25.

24

hemen ncesine tarihlenmesine karn temel plan, bir yzyl ncesinde ehir kurulurken yaplm olmaldr113. Roma dnyasnda grid sistemi uygulanan ehirlerin gelenei ve sistemin gelien kat uygulamas, M..273te kurulan ve M.. 3. ve 2. yzyllardaki erken talyan kolonilerinden ilki olan Cosa ehrinde grlmektedir114 (Levha-XVIII, izim 1). Colonia (Koloni) kelimesi iftilik anlam olan colo, colere kelimelerinden gelmektedir (colonus kelimesi ifti anlamndadr.). Roma kolonilerinin bir amac asker gazilerinin yerleimi, dier amac ise fethedilen blgelerin elde tutulup kontrolyd. Kayalk zirvenin tepesine yerlemi olan Cosa ehrinde, topografya Jpiter tapnan gneyde, en yksek noktada olacak ekilde ve pazaryeri en aada, gneydou kapsna yakn yerleecek ekilde kullanlmtr. erit halindeki bloklar ve ehri gevek ekilde evreleyen duvarlar Grek modeline uymaktadr115. Yeni ehirler, zaman zaman, Greklerin alk olduundan ok daha byk olabilmektedir. rnein Seleucia Pieria, 6 mili (10km.) aan sur duvarlar ile Atinadan bile byktr. Dier bir rnek de Dicle zerindeki Seleuciadr ve Kostof116un aktardna gre Plinius kentin 600 000 kiilik nfusa sahip olduunu bildirmitir. skender tarafndan igal edilen eski kltrlere, Greklerin dzenli alt blmlemelere sahip zgara plan yabancyd. Eski Grek hakimiyeti bittiinde, insanlar nceki alkanlklarna dnyorlard ve grid sistemi kendilerine uygun bir ekilde yeniden ekilleniyordu. Bloklarn dzenli blnmesi terk ediliyor, agoralarn olduu meydanlar ahr ve kk dkkanlar tarafndan igal ediliyordu. Suriye deki Dura Europos (Levha-XV, izim 1, Resim 1) ehrinin dnm, bu srecin mkemmel bir rneidir117. Aosta kenti (Augusta Praetoria) (Levha-XVIII, izim 2) kuzeybat talyada, Saint Bernard geidinin eteklerinde uzanr. M..24 ler de kurulan ehir, askeri bir yerleimdir ve plannn kat dzeni de bu kentin askeri ehresini

113 114

Thorpe, 2002, 22. Hiorns, 1956, 56. 115 Kostof, 1991, 107. 116 Kostof, 1991, 107 117 Kostof, 1991, 106.

25

yanstmaktadr118. Dikdrtgen yaps sur duvarlaryla evrelenmitir ve her yzde birer kap yer alrken caddelerinin zgara plan kesintisizdir. Fakat ne zaman ki Romallar, talyann sistematik fethi srecinde, merkezi blgedeki dalardan kp, Po Vadisinin dzlklerine doru ilerlediler, o zaman nceden varolan Grek ve Etrsk tarz yerleimler yerine Roma tarz gemitir. Her ikisi de M..89 ylnda kurulan Pavia ve Verona (Levha-XIX, Resim 1) ile M..24 ler de kurulan Aosta ehirleri zamanna kadar, Roma grid sistemi kendi kimliini gelitirmitir. Bu grid sistemi; byk kare bloklardan oluan daha birleik bir plan, grid izgileri ierisine hapsedilmi sk bir duvar ereve ve iki ana eksenin birleim yerine veya civarna yerletirilmi bir pazaryerinden oluan zellikler tamaktadr. mparatorluk M.S.1. yzylda da doru genilemeye baladnda, imdiki Fransa, ngiltere ve Kuzey Afrikada birok grid (zgara plan) sistemine sahip ehir ina edilmitir119. Kent planlamada ordunun rol ar derecede nemlidir. Standart kale planlarnn gelitirilmesine yol aan; deniz ar lkelerde srekli slenen profesyonel ordunun bymesidir. Bu da daha sonra srasyla, M.. 1. yzyl boyunca ve yzyln sonlarnda, yeni blgesel ehirlerin kurulmasna yol amtr. Bazen de, bunun tersi olarak, bu tr askeri tesislerin erken ehirlerin planlarndan esinlenerek kurulduu yaklam da tartlmtr. Thorpe120nin aktardna gre, M.. 2. yzylda yazan Polybius, Roma askeri ssn tarif ederken ehir gibi planlanm, yollara ve dier yaplara sahip ifadesini kullanarak bu yaklam anlatmtr. Aosta ve Turin (Levha-XIX, izim 1) ehirlerinin ehir planlarnn detaylarnda olduu gibi her lekte benzerlikler mevcuttur. Son zamanlarda ngilterede Colchester, Gloucester ve Lincoln adndaki Roma askeri kolonilerinin, ayn yol gzergahlarn koruyarak, eski kalelerden dntrld grlen dorudan esinlenme rnekleri de ortaya kmtr121. Cezayirdeki Timgad (Levha-XX, izim 1, 2, 3) kentinin planna bakldnda, zgara dzeninde tasarland anlalmaktadr. ehir M.S. 100de mparator Traianus (M.S.98117) tarafndan kurulmu ve yaknda Lambaesisde

118 119

Thorpe, 2002, 22. Hiorns, 1956, 73; Kostof, 1991, 106. 120 Thorpe, 2002, 21. 121 Hiorns, 1956, 57; Kostof, 1991, 136.

26

bulunan kalenin emekli lejyoner askerleri iin yaplmtr. ehir kareye yakn bir biimdedir ve surlarn iinde, bir kenarda forum, bazilika ve tiyatro iin ayrlm alanlar ile dzgn bir zgara sokak dzenine sahiptir. Kuruluunun hemen ardndan muhtemelen kalabalk bir nfusu ektiine dair erken bir baarnn simgesi olarak, surlarn dnda "Kapitolium" ina edilmitir. M.S. 2. yzyln sonlarnda, dou ve bat d kaplarn gsterdiine gre, ehir boyut olarak epeyce genilemitir. Kuruluundaki kat askeri dzenden dolay Timgad ok gemeden, forum ve tiyatronun yan sra, on iki halk hamam, pazarlar, bir ktphane, grkemli bir zafer tak ve revaklarla glgelendirilmi caddeler de dahil olmak zere, bir dizi ekici kentsel donat ve kolaylklara sahip olmutur. Bu nedenle Timgad, planl ehirlere ve askeri mimarlara verilen nemin devam olduu kadar, ehirlerin zaman iinde gelien ve deien birer varlk olduunu hatrlatan gzel bir rnektir122. Timgad en iyi korunan ve ekil asndan en kusursuz olandr. Timgadda kullanlan gridin bir kenarnn uzunluu yaklak 380 yarda (335 m.) dr. ehir her birinde 36 blok olan drt blmden, 6s tiyatro tarafndan, 8i hamamlar tarafndan, 11i pazaryeri tarafndan igal edilen toplamda 144 bloktan olumaktadr123 (Levha-XXI, Resim 1). Yeni devlet binalarna ihtiya duyulduunda, bunlar grid sistemi dnda ina edilmitir. Gerekten de, son iki yzylnda, Roma imparatorluk ehri ok daha esnek, bozulan bir orthogonal yapya dnmtr124. Eski Cumhuriyet ve Erken mparatorluk Dnemindeki Romallar iin grid sistemi Yeni Dzeni temsil etmektedir. Izgara plann kalc olabilecei deerlendirilmediinden, vilayetlerdeki yresel kasabalarda uygulanmamtr. Fakat eyaletlerin bakentlerinde (municipia) grid (zgara plan) sistemi uygulanmak zorundayd. Gaulde ise Roma igalinden kalan ncelikli serbest ekle dayal yerleim yerleri ok fazla temizleme ve yzeyi dzleme pahasna yeniden dzenlenmitir125. Kural olarak, ehir planlamacl Devletin grevi ve geni ynetim politikasnn sorumluluundayd. Bu tr resmi planlar kolay anlalr ve standartt

122 123

Thorpe, 2002, 2930. Hiorns, 1956, 56. 124 Hiorns, 1956, 57; 55; Kostof, 1991, 106. 125 Kostof, 1991, 124.

27

ve Verona ile Pavia ehirleri benzer grid yapsna ve ayn leklerdeki bloklara sahipti. zel karlar olanlar ve blgesel resmi yetkili makamlarn planlamaya dahil olduu yerlerde bu tr kat kuralclk ehirlerin gelimesinde nadiren yeterli bulunuyordu. mparator Septimius Severus, kendi doum yeri olan Kuzey Afrikadaki Leptis Manga ehrini yeniden ina etmek iin ne para harcam ne de zel bir gayret sarf etmitir. Mimarlar ii bitirdiinde iki byk grid sistemi olan blge birletirilmi ve hi de zekice olmayan bir ekilde gelitirilerek geniletilmitir126. 2.5. Antik a Mimarlar ve Kent Antik ada kent ve mimar kavramlarn yan yana dnldnde artrd ilk kavram kent planlama dr. Kendi kendine oluan, gelimeden byyen plansz kentlerden, planlandktan sonra, bu plana gre oluturulan kentlere geite birok etken bulunmaktadr127. Bu etkenlerin banda nfus art, salgn hastalklar, doal afetler, savalar sonucunda karlalan gler gelmektedir. Tm bunlardan daha nemli olan ise, bu etkenler insanolunun tm yaam boyunca varken neden artk planlama ihtiyac duyulmutur? Bu sorunun birok cevab olabilir. Artk birey ve toplum nem kazanm, halk toplu yaamay renmi, toplumsal dzene gveni artm ve bu gven ortam ierisinde daha iyi bir yaam srmek istemektedir. Btn bunlar, younlaan ve giderek denetimden kan salksz koullarn iyiletirildii, eit pay almnn ve onlara sahip olma hakknn verilebildii bir ortamda olabilir ki, bu da ancak planlanm bir kentte gerekletirilebilir128. Hak ve payn eit dalm kapsam ierisinde, ilemek ve barnmak iin eit toprak dalm yer almaktadr. Bunu salayabilmek iin de topra eit olarak blecek bir kent planlamas gerekmektedir. Her ne kadar, ok eski alarda bile zgara tasar uygulanm ve bu uygulamalar bir mimarn gerekletirmi olduu gerei ortada olsa da, antik kaynaklar daha nce bu ii gerekletirenlerin adlarn bize sunmadndan, M.. 5. yzyln daha sonraki blmlerinde Hippodamos isimli, ehir planlamas, sanat ve bilim ile ilgili pozitif teoriler ileri srm olan ve tamamen doru olmamasna
126 127

Hiorns, 1956, 56. Wycherley, 1993, 15. 128 Bingl, 1996, 165.

28

ramen, grid (zgara) cadde sistemini ortaya kard kabul edilen bir mimardan sz edilmektedir ve belki de kaynaklarda sadece onun ad getii iin, ehir plancs ve mimar olarak ondan bahsetmek gerekmektedir.129. Aristotales130in nclk ettii ve Hippodamos hakkndaki karakterletirme biyografik adan nemlidir. Pek dostane bir betimleme yapmamtr. Onu sadece hrsl bir acemi olarak gstermenin yannda onu d grnne ar zen gsteren bir zppe olarak gstermitir. Gerkan131n aktardna gre Hermann tarafndan oluturulmu ve o zamandan beri genel olarak kabul grm olan Hippodamos kronolojisini elde etmek iin ok fazla somut veri bulunmamaktadr. Rivayetler iinde tarihler eksik olduu iin, tarihlendirmede, Pire, Thruoii (M..444/3) ve Rhodos (M.. 408/7) gibi Hippodamosa mal edilen 3 ehir plannn bir insann yaam sresiyle kyaslanarak ve bu sreyi Scholiona gre Hippodamosun olu olarak bilinen Archeptolemosun (bu konuda da tartmalar bulunmaktadr) etkin olduu dnemle birletirerek bir sonu karlmaya allmtr. Pire kenti, Perikles dneminde yaklak M..450 civarnda ina edilmi, Hippodamos ise, 70 yan zerinde, Rhodosu planlayabilmek iin, M.. 475 civarnda Milette domu olmaldr. Archeptolemos ise M.. 425 ylndaki, Kleon tarafndan bozulan Sparta bar grmelerinin aktarcs olarak M.. 455 civarnda Atinada domu olmal ve Antiphon ile birlikte M.. 411 ylnda idam edilen 400 kiiden biri olmaldr132. Hippodamosun, Atinada her adan bilimsel bir eitim ald dncesinin tam tersi olarak, onun Mileti henz 18- 20 yalarnda bir Anadolu delikanlsyken terk ettii n grlmektedir. Ancak bu yata mimar eitimini alm olmas imkanszdr, burada sz konusu olan antik dnem iindeki ustalk eitimidir. Muhtemelen 25 yanda bir yabanc olarak Periklesten Atina Liman ehrini gelitirmek iin nemli bir grevi alm olabilirdi. Bu balamda, Atinal bir vatandan ancak 30 yana geldiinde siyasi haklarna ve senatoya seilebilme yetikinliine eritiini ve memur olabildiini gz nnde bulundurmak gerekir133.
129 130

Gallion, 1993, 15. Aristoteles, 1993, 48. 131 Gerkan, 1924, 43. 132 Gerkan, 1924, 42. 133 Gerkan, 1924, 44.

29

Ayrca antik kaynaklara gre134 Miletli Hippodamosun Pirede bir evi olup olmadn ve Atinada vatandalk hakk elde edip etmediini ispat etmek zordur. ou zaman Miletli, Thurioili ve hatta Sami olarak adlandrlmaktadr. Ancak hibir zaman Atinal olarak tanmlanmamaktadr. Bir eve sahip olmasnn Hippodamosa vatandalk hakk veremeyeceini Gerkan135n aktardna gre Hermann da kabul etmektedir. Bu durumda Hippodamos 20 yandayken olu dnyaya gelmi olmal ancak bu kadar erken yata bir evlilikte ayn zamanda o dnemlerde yasakt. Aristotales erkekler iin en uygun evlilik yann 37, kadnlar iin 18 olduunu dile getirmektedir136. Hippodamos M.. 500 civarnda domu ve M.. 479dan bu yana kiilerin emri altnda alm olmaldr. Muhtemelen Miletin ina ediliinde tek bana almtr. Hippodamos M..500 civarnda domusa, Rhodosun kuruluunda bulunmu olamayaca ortadadr. Onun Rhodosta bulunduuna ynelik bilgi Strolas137 zayf bir ihtimalle anlatlmaktadr. Hippodamosun gl bir bilimsel yn vardr ve bir filozoftur138. Bir mimar olarak sahip olmas gereken matematiksel bilgileri yeni bir eitim ile gelitirdii ve ardndan ilk nce Atinadaki uygulana gelen ehir planlamasn ortaya koyduu ve gelitirdii, kullan amac asndan bu yaplanmay temellendirdii ve bylece Atinallarn dikkatini ekmi olduu yaklam en kabul edilebilir olandr. M.. 500 lerde Perikles dneminde felsefenin gelitii yer olan Atinada deil, daha henz Milette iken bilgileri elde ettiini dnebiliriz. ehir planlamas sz konusu olduu srece yaklam Yunan doa felsefesini ve onun teorik metodunu yanstmaktadr139. Tasarlanan ehir planlarnda ortak payda olan konutlar bulunmaktadr. Pazar yerindeki insanlarn toplanmasna ya da konutlarn dzenlenmesinde engel tekil etmeyecek ekilde insanlarn ve aralarn dolam iin imkan salayacak

134 135

Akarca, 1987, 30. Gerkan, 1924, 44; Mumford; 1959, 172. 136 Gerkan, 1924, 45; Aristoteles, 1993, 48. 137 Strolas XIV 654; Gerkan, 1924, 47; Mumford; 1959, 172. 138 Gallion, 1993, 1415. 139 Gerkan, 1924, 47.

30

caddeler dzenlenmitir140. "Hippodamian" cadde sisteminin kat geometrik biimini, pek ok Grek ehrinin zerinde bulunduu engebeli arazi yaps zerine uygulanmasyla ortaya kan caddelerde insanlar merdivenlerle ulamlarn salayabiliyorlard. nsanlar tamamen yaya hareket ettikleri iin, nemli caddeler kente giren ok az saydaki at arabalarnn dolamna imkan vermek iin yaplmtr141. Pire, Atina ile olan ilikileri ve bununla beraber de ehrin planlaycs ile n kazanmtr. ehir yaplamalar alldk hale gelene kadar geen zaman iinde on yllar boyu Pire rnek alnmtr. Ancak belgelerde ad geiyorsa o zaman daha sonraki dnemde Rhodos ve Pirenin ayn mimar tarafndan planlanm olmas muhtemeldir. getirilmitir142. Tm bunlar u ekilde zetleyebiliriz; Milette zaten tamamlanm biimde nmzde olan ehir yerleiminin doal geliimi bizi Hippodamosun doum yln yaklak olarak 20 ya da 30 yl daha erken bir dneme tarihlendirmeye zorlamaktadr. Bugne kadar dnld gibi Pirenin planlan Hippodamosun genlik yllarna denk dmektedir. Liman ehirlerindeki Horos talarnn ok eski oluu anlalrdr. Yallk dneminde Rhodosta, Atinann dmanlar adna alt eklindeki dnce tamamen imkanszdr ve Aristotales tarafndan rivayet edilen d grnts de bilinen kltrel gelimeyle paralellik gstermektedir. Buna karn icat edilmi olamayacak kadar doal grnen sistemin mucidi olarak Hippoadamosu grmekten vazgemek durumundayz ve zaten eski kaynaklarda bile ispatlanamayan sanatsal amalar faaliyetlerinde grmekten vazgemeliyiz. Ciddi bir ekilde bakldnda Hippodamos aslnda gemi dnemin olaylarn toplayan, ayrtran ve bunlar tamamlanm bir eser olarak dnyann yararna brakan bir tarihiden farkszdr. Hippodamos bu grevleri ift tarafl olarak yerine getirmitir; mucidi olarak adlandrlmasn salayan temel niteliklerin bir araya getirilii ve Yunanistan iin hayati nem tayan yeni teorinin nda oluturduu iki btncl yerleim rneiyle. zellikle liman
140 141

Bu

trden

ikilemler

birok

aratrmac

tarafndan

dile

Gallion, 1993, 16. Gallion, 1993, 1415. 142 Gerkan, 1924, 47.

31

ve tepesiyle zor bir i olan Pire, bir adamn alkanlnn ispat olmas asndan birinci snf bir eserdir. Ayn kiinin azla yetinmeyip yeterince hazrlkl olmakszn yabanc blgelerde baarnn arkasndan komu olmas mimar olarak neminden bir ey kaybettirmez. Atinallar onun baarl taraflarn srekli gz nnde tutmular ve onu hi unutmamlardr. Kent planlarn izim hatta maket olarak ynetimin onayna sunulduunu da mimar Deinokratesin (M.. 4. yzyl) Vitruviusun aktardklaryla143 rnekleyebiliyoruz. Byk skendere Deinokratesim ben, Makedonyal mimar diyerek kendini tanttktan sonra: Sana anna yakan bir fikirler ve tasarmlar getirdim. Athos Dan bir erkek heykeline dntrerek bir tasarm yaptm; sol elinde ok geni, surlarla evrili bir kent temsil ettim; sa elinde de dadaki btn rmaklarn iine dklecei bir anak var diyen mimarn bu tasarmdan ok holanan Byk skender, hemen civarda kenti besleyebilecek msr tarlalar olup olmadn soruturur. Bunun deniz tesinden tanmadka olanaksz olduunu renince; Yeni doan bebek nasl ana st olmadan beslenemez ve yaamda gelimeye doru ynlendirilemezse, bir kent de, tarlalar, duvarlardan taan meyveleri ve bol besin kaynaklar bulunmadka ne geliebilir, ne de nfusunu barndrabilir. Bu yzden, tasarm vgye deer bulmakla birlikte arazinin uygunsuz olduunu dnyorum der. Vitruvius144 ayrca Deinokratesi, skenderiyenin; Dimedesi ya da Rhodoslu Elpias, Eski Salpia kentinin mimarlar olarak gstererek kent planclarn adlarn da anmaktadr. Ayrca M.. 330 larda yaam olan Pytheostan da bahsetmektedir. Pytheos Priene kentindeki Athena Tapnann ve Halikarnasos Moussoleionunun mimardr. Yapt eser gnmzde dnyann yedi harikasndan biri olan mimar dneminde olduka nemli bir yere sahiptir. Vitruviusun kitabnda bahsettii ve Prieneli olan Hermogenes Anadoluda Hellenistik Dnemde olduka nemli bir mimardr. Eserlerini Hellenistik Dnemin en nemli a olan M.. 2. yzylda ortaya koymutur. Bu nedenle M.. 2. yzyln ilk eyrei iinde yaam olmaldr. on mimarisine nemli katklar olan mimar Hermogenes, hem Anadolu on mimarisini yceltmi hem de koyduu kurallarla on mimarisine altn an yaatmtr. Hermogenesin
143 144

Vitruvius, 1993, 25. Vitruvius, 1993, I-IV.

32

mimariye getirmi olduu en byk yenilik gnmzde de nemini koruyan tutumluluktur. Hermogenes, yapnn grnmn bozmadan ekonomik nlemler alrken, dier yandan yapnn ilevselliinin artmasn salayarak, estetik bir grnm kazandrmtr. Bu katklarndan dolay Hermogenes, Anadolunu yetitirmi olduu en byk kiilikler arasndadr145. Antik ada kent planlamas konusunda nemli bir baka mimar olan M..1. yzyl ve M.S.1.yzyl arasnda yaam olan Vitruviusun grleri olduka nemlidir. Vitruvius146, bir kentin kurulaca salkl arazinin seiminden, kenti eviren duvarlarn yapmna, konut arsalarnn ayrlmas ve iklim koullarna, rzgarlarn ynlerine gre sokaklarn ve ara sokaklarn belirlenmesine, tapnak, forum ve dier tm kamu yaplarnn yer seimine ve bunlarla birlikte zel konutlarn oranlanmasna kadar kentlerin planlanmalar hakknda bilgi vermektedir147.

145 146

ahin, 2002, 8788 Vitruvius, 1993, 12. 147 Bingl, 1996, 167.

BLM III 3. ANADOLUDA IZGARA PLANLI KENT MODELLER 3.1. Anadoluda Kentleme Sreci Kent nedir? sorusuna Hout-Thalman-Valbellenin148 verdii Karmak bir toplum yapsnn, bireysel dzeyde zlemeyecek sorunlarn stesinden gelmesine olanak salad ve kendine has zellikleri olan bir yerleim sistemidir cevab uygun olmaktadr. nsanolunun bakalaryla bir arada olmay seven bir kiilie sahip olmas ve korunma ihtiyac duymas kentlerin kurulmasn hzlandrmtr. Paleolitik Dnemde insanlar maaralardan, dal ve yapraklarla yapt snaklara tanrken, ehirlemenin de ilk admlarn atmlardr. Birka bin yl sren bir evrimle insanolu yava yava yerleik dzene geerek bulunduu ortamn hakimi durumuna gelmi, insan topluluklarnn yaantlarn kknden deitiren ve Neolitik Devrim olarak adlandrlan yeni bir srece girmitir149. Bu dnemde insanlar topra srp hayvanlar evcilletirmi ve korunma ihtiyac duymulardr. Birok grup bir araya gelerek karlkl korunabilecekleri kyleri oluturmu; ticaretin gelimesiyle bu kyler yava yava kentlemilerdir150. Kentlerin oluum srelerinde yaam olduklar bu devrim sreleri toplumun ekonomik ve sosyal adan rgtlenmesini salamtr151. Temelde ayn olsalar da Neolitik kltrlerin kurucu unsurlar blgelere ve aamalara gre farkllamaktadr. Temel unsurlar; ilk kylerin ortaya k, hayvan ve bitkilerin evcilletirilmesi, yeni tekniklerin kefedilmesi (anakmlek, alet veya ss eyas yapm iin topran piirilmesi, talarn cilalanmas vb.) olarak saylabilir152. Balangta insanolu yalnz kendisine yetecek besin salarken, doa koullar vb. durumlar elverdii srece daha fazlasn retmi ve bu besin fazlasn da tarm yapt yerlerin yaknna kyler kurarak depolamtr153. Zaman ierisinde kurmu olduu yerleim yerinin says ve
148 149

Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 33. Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 25. 150 Gallion, 1993, 3. 151 Tana, 2000, 6. 152 Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 25. 153 Sjoberg, 1960, 28; zdoan, 1996, 19.

34

paralel olarak da nfus artm, bylece Childen154 4. bin yln sonu ile 3. bin yln ba olarak tarihledii kentleme balamtr. Belli bir dnem ierisinde grlen toplumsal gelimeler sonucunda n Asyada kentsel merkezler olarak tanmlanabilecek ilk yerlemeler ortaya km ve M.. 4. bin yln sonlarnda ise ilk kentlerin domasyla kentleme, insan topluluklarnn evriminde yerleik dzene gei kadar temel bir aama oluturmu, fakat ondan ok daha hzl yaanmtr155. ngiliz arkeolog Childe156, daha nceki aamaya Neolitik Devrim denilmesine dayanarak dou kentlerinin belirlenmesine tanklk eden bu dneme Kent devrimi adn vermitir. M.. 4000 yllarnda, Dou Akdeniz ve evresinde, Hindistana doru tm kra topraklarda yaayan toplumlar, ekonomik zgrle sahip avclk ve iftilik yaparak yaamn salarken baz ihtiyalarn karlayabilmek iin belli bir rgtlenme oluturmu ve kentsel devrimi gerekletirmilerdir157. Mezopotamya ve Mezo Amerika dnya zerinde kentlemenin ilk admlarnn atld blgelerdir158. Kentleme srecinin Anadoluya yaylmas, Mezopotamyaya ihra edilen bakr, gm gibi madenlerin Mezopotamya ile olan ticareti dourmasna ve Anadoluda M.. 2500lerde var olan ky yerleimlerini oynamtr
159

endstriye

dayal

kentlere

dntrmede

nemli

bir

rol

. Anadoluda kent ve kentleme tarihi aratrmalarnda balang

evresi olarak alnabilecek iki ana blge; Ege uygarlklar etkisi altnda kalan Troas Blgesi ve Mezopotamya ile youn ticaret ilikileri olan Orta Anadoludur160. Anadoluda Neolitik a kentlerine bakldnda o dnemlerde kalelerin ya da bakentlerin byklkleri 5 hektar (yaklak 50.000 m) gememektedir. Ky yerleimleri ise en fazla 10 hektardr. Aslnda ky veya kent ayrm yzlmnden ok bu yerleim yerlerinde yaayan insanlarn hukuk durumlarna ve sosyal tabakalamasna gre belirlenmitir161.
154 155

Childe,1978, 144; Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 26. Sjoberg, 1960, 28; zdoan, 1996, 20. 156 Childe, 1978, 144; Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 26. 157 Childe,1978, 144. 158 Sjoberg, 1960, 26; zdoan, 1996, 23. 159 Tana, 2000, 12. 160 zdoan, 1996, 23; Tana, 2000, 12. 161 zdoan, 1996, 22; Naumann, 1998, 222.

35

Kentleri, zellikle sakinlerinin ekonomik ve sosyal faaliyetlerinin eitlilii karakterize etmektedir162. Anadoluda kentleme srecinin en iyi takip edilebildii kent rnei atalhyktr (Levha-XXI, Resim 2; Levha- XXII, Resim 1). Ancak atalhykn ky m yoksa kent mi olduu konusunda farkl grler bulunmaktadr. atalhykte nce tarm ve hayvancln birlikte yapld karma bir sre yaanmtr. M.. 6500 yllarnda o blgede bulunmayan bakr ve kurun madenlerinin atalhykte kullanlmas, bu maddelerin ticaret yolu ile elde edildiini ispatlamaktadr163. atalhykteki yerlemelerde halka ak yaplara rastlanmamaktadr. Yzlm asndan kentlemi bir yerleim olmasna ramen, toplumsal adan bir rgtlenme yaandn gsteren mekansal farkllama olmamasndan dolay, atalhykn bir kent deil de geni yzlml bir ky yerlemesi olduu sonucuna varlmaktadr164. te yandan atalhyk kazlarn yneten ngiliz arkeolog Mellart165, atalhyk Anadolunun hatta dnyann en eski kentlerinden biri olarak nitelendirmitir. Thermi II yerlemesi de (Levha-XXIII, izim 2) atalhyke benzer ekildedir. Thermi IVBde (Levha-XXIII, izim 1) ky yerleim kurgusu biraz daha deiiktir. Konutlar, birbirine paralel giden 3 yol boyunca sralanmtr. Thermi Vde ise (Levha-XXIII, izim 3) hemen hemen kurallam, dzenli, enine ve boyuna sokak dokusu grlmektedir. Yeni ve dierlerinden byk bir ana yol oluturulmu, bu yolun gneyinde kalan konutlar yola gre yn alacak ekilde kurgulanmlardr. Evlerin arka duvarlar ya dorudan ya da kendi bamsz duvarlar ile sur duvarlarna yaslanmaktadr166. Bu balamda Thermi V yerlemesi kentlemi bir yerlemedir, diyebiliriz. Noruntepede (Levha-XXIV, izim 1) tahl deposu olarak kullanlan byk kplerin sakland alanlarn yaama mekanlarndan daha byk olmas, tarmn o dnemlerde olduka gelimi olduunu gstermektedir. Ayn yerlemede ilik olarak kullanlan baz mekanlara da rastlanmaktadr. Bu ilik

162 163

Hodder, 1996, 43; Uanku, 2000, 249; Hout-Thalman-Valbelle, 2000, 33. Naumann, 1998, 229; Hodder, 1996, 4445; Tana, 2000, 13. 164 Hodder, 1996, 46; Naumann, 1998, 223. 165 Mellart, 1978, 10. 166 Naumann, 1998, 223- 224.

36

mekanlar rgtlemeye balayan toplum ihtiyalarnn mekana yansmasnn bir eklidir167. Noruntepe bu nedenle kentlemi durumdadr. Bat Anadolu (Levha-I, Harita 1) kentleme sreci Ege Denizi ve Balkanlar yoluyla gelen etkilerden bamsz deildir. Troas Blgesi de konumu nedeniyle bu etkilere en fazla maruz kalan yerlemelere sahiptir168. Troya II yerleimi (Levha-XXIV, izim 2) megaron tarz konutlar ve bunlarn birbirleriyle olan ilikileri, metal ileme endstrisine sahip olmas ve bunun ticaretini yaparak geimini salamas, bu i uzmanlam bir snfn olmas, tarmsal retimden ve ticaretten elde ettii art gelirin topland bir ynetici snfnn kral ve askerlerinin kenti bir kent-devlet gibi ynetiyor olmalar ve bunlarn paralelinde kentte farkllaan mekanlarn ortaya kmas gibi bir yerleimin kent olma zelliklerinin hepsine sahiptir169. Anadoludaki kentsel yerlemeler, Bat Anadoludaki Troya (Levha-XXV, Resim 1) ve Thermi yerlemelerinden farkldr. Anadolu yerlemelerinde yapsal etkinlikler ihtiyaca gre dzenlenmemitir ve belli bir tipolojileri yoktur. rnein; Aliarda (Levha-XXV, izim 1) konut kalabal ierisinde kaleye ynelmi yelpaze biiminde yol kurgusu170 varken, Boazky Aa Kentte (Levha-XXVI, izim 1) birbirini dik kesen sokaklar bulunmaktadr171. Anadoluda Neolitik adan tarih alarna gelinceye kadar kentlerin geirdii birok evre bulunmaktadr. Toplumsal tabakalamann henz olumad, sadece konut dokusundan oluan Neolitik ada, konutlar ilk bata birbirinden bamsz ekilde ina edilmi; nfus arttka bu konutlar aras boluklara yeni konutlar eklenmi ve birbirine bitiik konut dokusu ortaya kmtr; ayrca atlarn yerleebilmesi iin duvarlar ayr yaplan evler, dardan gelen tehlikelere kar kendilerini koruyabilmeleri iin de bitiik kurgulanmtr. lerine yalnz tavandan girilebilen, alt katlar ambar olarak kullanlan iki katl Kalkolitik Dnem evlerinde konutlarn belli bir tipolojiye uyduklar gzlemlenmektedir. Bu yerlemeler henz kentsel yerlemeler deildir.

167 168

Aktre, 1984, 103; Frangipane, 1996, 67. Aktre, 1984, 107; Akurgal, 1996, 138. 169 Akurgal, 1996, 139; Uanku, 2000, 283; Tana, 2000, 19. 170 Naumann, 1998, 218. 171 Akurgal, 1996, 122; Tana, 2000, 19- 20.

37

Bat Anadoluda Kalkolitik Dnemle ayn tarz konut tipinin olutuu gzlemlenen Eski Tun anda konutlar birbirine balayan dzenli veya yar dzenli sokak dokusu olumutur. Bu konutlarn yannda daha byk yaplara da rastlanmaktadr. Bu yaplar da, Neolitik adan gelen savunma olgusunu mekanlara farkl ekilde yanstmlar ve sur yapmlardr172. Sonu olarak; erken Tun a yerlemelrinden Troya ve Thermi gibi yerlemelerin kentletiklerini syleyebiliriz. Kentleme hem Anadolu, hem de dier blgelerde zaman ierisinde gelimi, politik ve toplumsal rgtlenmeyi oluturmu, bu toplumsal rgtlenme de mekansal yapda deiiklik dourarak, Bronz a yerleimleri Demir ada imparatorluklara dnmtr. Toplumsal rgtlenmenin mekana yansmasnn en gzel rneklerini Orta Anadolu ve Bat Anadolu kentlerindeki konut farkllklarnda grebiliyoruz. Bat Anadolu evi daha sonraki alarda gelien zgara planna uyum gsterebilen megaron biimini alm ve tek katl bir yapyken, Orta Anadolu evi, ekleme yntemi ile gelien n yznde girintileri olan ok odal bamsz bir eve dnmtr173. 3.2. Geometrik ve Arkaik Dnem 3.2.1. Gllda M..8. yzyln ikinci yarsna tarihlenen Nide yaknlarndaki Gllda yerlemesi (Levha-XXVI, izim 1), Bugn "Kapadokya" diye bildiimiz kuzeyde Kzlrmak, gneyde ukurova ile snrlanan blgede kurulan Tabal krallnn kurduu bir yerlemedir174. Izgara plana sahip olan bu kent, Nidenin Kmrc Ky yaknlarnda, yaklak 2000 m. ykseklikte yer alan bir krater glnn kenarnda kurulduundan, gnmzde "Gllda" olarak anlmaktadr. evresi M..8. yzyln ikinci yarsna ait olduu saptanan bir sur ile evrelenen yerleme, yaklak 150 hektarlk geni bir alan kaplamakta, su gereksinimlerini karladklar anlalan gl de bu alann iinde yer almaktadr175. Gln dou kysnda kurulan ve birbirlerini dik a ile kesen dzenli sokaklarn oluturduu

172 173

Akurgal, 1996, 128; Uanku, 2000, 248. Akurgal, 1996, 131; Uanku, 2000, 259. 174 Aktre, 2003, 7980. 175 Aktre. 2003, 80.

38

dikdrtgen yap adalar sur iinde kalan snrl bir blm kapsamaktadr. Bu nedenle, kentin btn inaatlar tamamlanmadan, ksa bir sre kullanlp terk edildii izlenimi edinilmektedir. Yerleim alannda mlek trnden buluntular olmamas da nfusun deprem, istila, sava gibi nedenlerle deil de kendi kararlar ile baka bir yere g ettiini dndrmektedir176. Konut byklklerindeki farkllamalar bir sosyal farkllamann varlna, dzenli yol sistemi ve amac tam olarak bilinmemekle birlikte, farkl nitelikteki dzgn yollara sahip paralarn birliktelii Glldan planl ve konumu gerei savunma ilevi ne kan bir yerleme olduuna iaret etmektedir177. 3.2.2. Smyrna Eski on lehesinde "Smurne", Attika lehesinde ise "Smryna" diye yazlan "zmir" kelimesini, bugnk Yunanllar "Smirni" biiminde telaffuz etmektedir. Muhtemelen Smyrnadan ( Eski zmir) Ephesos'e giden Amazon kraliesinin adn yerletikleri kye de koyduklar dnlen yerli halklarn, Ephesos antik kenti civarnda bu adla anlan bir ky oluturduklar sanlyor. Bununla ilgili bilgilere eski Yunanistan'daki kaynaklarda da rastlanmaktadr178. Ancak Smyrna szc Greke deildir, Ege Blgesindeki birok yerleim ad gibi Anadolu kkenlidir. M. 2. binin balarna ait Kltepe yerleiminde ele geen baz tabletlerde "Tismurna" adna rastlanmaktadr. Tismurna'daki "ti" bir n ek olup, byk olaslkla bir kii ya da bir yer adn belirtmektedir. Bundan da Hellenler ya da Bayrakl hyne yerleenler bu n eki atp kente "Smurna" demilerdir. Kentin ad muhtemelen M.. 3000 ile M.. 1800 yllar arasnda "Smurnu" olarak anlmaktayd179. Strabon180; Smyrna iin, Gezdiim tm kentlerden daha gzel demitir. Anadolu'yu katr srtnda dolaarak, birok antik kenti dnyaya tantan ve boyunun uzun oluu nedeniyle Anadolu'da Uzun Bin diye anlan Bean181 de, Smyrna iin, Dnyann en gzel kelerinden biri demitir.
176 177

Aktre, 2003, 81. Aktre, 2003, 82. 178 Akurgal,2000,293 179 Akurgal, 1993, 5; Gl, 1998, 7. 180 Strabon, 1987, 28. 181 Bean, 1997, 57; http://www.yeniasir.com.tr/a/dizi/kazi/kazi4.htm.

39

Smyrna (Levha-XXVII, Harita 1) krfezin kuzeydousunda yer alan ve yzlm yaklak yz dnm olan bir adack zerinde kurulmu, son yzyllar boyunca, Meles Irma ve Sipvlos (Yamanlar) Da'ndan gelen sellerin getirdii alvyon ile bugnk Bornova Ovas olumu ve yarm ada bir tepe haline dnmtr182. imdi "Tepekule" adn tayan bu hyn zerinde Bayrakl Hy bulunmaktadr (Levha-XXVII, Resim 1; Levha-XXVIII Resim 1)183. Troya Savalarndan sonra Bat Anadolu kylarnda kurulan Aiol, Ion ve Dor kkenli ilk yerleimler kk yarmadalar zerinde yer almtr. Bunlar, andarl, Foa, zmir, Klazomenai, Miletos ve Iasos gibi yerleimlerdir. Bunun nedeni yerleim yerlerini kuran ve oturan insanlarn daha ok Grekli olmalardr. Bylece yarmada sakinleri hem iki limana sahiptiler, hem de kara ve denizden gelecek saldrlara kar gvendeydiler184. Yerlemenin kurulduu yer ayn zamanda Gediz vadisinin en gney ucu olduundan ve vadinin i kesimlerinde yer alan Lydia yerlemeleri iin denizle en kolay balant buradan salandndan, Smyrnann o dnemde vazgeilmez bir nemi vardr185. Smyrnada bugnk adyla Bayrakl Hynde yaplan kazlar sonucunda ele geen arkeolojik bulgular bir erken demir a yerlemesi olan Smyrnann Aiol gmenleri tarafndan M..1050 yllarnda kurulduunu gstermitir186. M.. 8. yzyln sonunda Smyrna kenti bir depremle ykma uram ve kentin yeniden planlanmas gndeme gelmitir. Kentin zerinde yer ald yarmada bir paralel sokaklar sistemi ile bir dizi yap eridine blnmtr187. Kent daha sonra M.. 7. yzyln ikinci yarsnda cadde ve sokaklar kuzeyden gneye ve doudan batya uzanacak ekilde, zgara planl olarak yeniden ina edilmitir188 (Levha-XXIX, izim 1). Daha sonra M..5. yzylda Hippodamos Tipi adn alacak olan bu kent plan aslnda yakn douda oktan biliniyordu. Ege dnyasnda ilk zgara plan rnei, Arkaik Dnemde ayn istikamete ynelmi
Akurgal, 1996, 123; Gl, 1998, 8. Atay, 1978, 7; Gl, 1998, 6. 184 Gl, 1998,9; Akurgal, 1993, 20; http://www.izmir.gen.tr/index2?page=izmir/detaylariyla_izmir_detay&id=2. 185 Akurgal, 1996, 129; Gl, 1998,8; Aktre, 2003, 153. 186 Aktre, 2003, 157. 187 Tana, 2000, 42. 188 Tana, 2000, 43; http://www.izmir.gen.tr/index2?page=izmir/detaylariyla_izmir_detay&id=2.
183 182

40

evler eklindedir ve bunun rneklerini oniada ve Rodosta grmekteyiz189. Smyrna kent plan bu tr kent dokusunun Bat dnyasndaki en erken rneidir190. M.. 5. yzyl boyunca kk ancak zengin bir yerlemenin yer ald Smyrna M.. 5. yzyln sonunda ve zellikle M.. 4. yzyl sresince youn bir yerleime sahne olmutur. Bu dnemde, ortalarnda byk avlular olan biri 5, biri 8 ve dieri 15 odal olmak zere ev gn na karlmtr. Bunlarn, kenti idare eden ve muhtemelen dnemlerindeki Pers etkisine uyarak yakn civardaki Larissa'da olduu gibi, birer tyran olan beylere ait olduklar dnlmektedir. Nitekim Yamanlar Da'nda hala ksmen korunmu olan ve nemli kiilerin mezarlar olmas gereken dzgn krepisli birka 4. yzyl tmls bu dnceyi desteklemektedir191. Sz konusu merkezi avlulu byk evden baka birou megarondan bozma drtgen planl kk evler bulunmutur. Hellen dnyasnn ok odal ev tipinin en eski rnei Smyrnada bulunmutur (Levha-XXVIII, izim 1). Gerekten M.. 7. yzyln ikinci yarsnda yaplm olan iki katl, be odal, n avlulu ifte megaron, Hellenlerin bugn iin bilinen, bir at altndaki en eski ok odal evidir. Ondan nceki Grek evleri yan yana dizilmi megaronlardan olumaktayd (Levha-XXVIII izim 1). Smyrnada hyn btn st ksmnn M.. 4. yzyl boyunca evlerle kapl olduu sylenebilir. yle anlalyor ki Anadolu'daki Pers igali M.. 4. yzylda gcn yitirmi ve on kentlerinin bymesine neden olmutur. Meydana gelen nfus patlamas ile yz dnmlk Smyrna, sakinlerine kk geldiinden M.. 300 tarihlerinde Pagos eteklerinde yeni zmir kenti kurulmutur192. Byk skender'in ssos'ta Dareios'u yenmesinden (M..333) ve arkasndan btn douyu ele geirmesinden sonra Hellen dnyas byk bir refah ana erimitir. Kentler nfus patlamalarna sahne olmu ve Hellenistik Dnem'de skenderiye, Rodos, Bergama ve Ephesos kentlerinden her biri 100 binin stndeki bir nfusa erimilerdir193. M.. 4. yzyl sonu ile M.. 3. yzyl balarnda Pagos tepesi nne ve yamacna kurulan Yeni zmir ehrinin plan, Strabonun szlerinden anlald
189 190

Akarca, 1987, 31. Atay, 1978,15; Akarca, 1987, 31. 191 Akurgal, 1996, 131; Akurgal,2000,299. 192 Akurgal, 1996, 134; Akurgal, 2000, 300. 193 Atay, 1978,30; Akurgal, 1996, 131.

41

kadaryla, araziye uydurularak izilmitir. Strabon sokaklarn kaldrml ve ok iyi izilmi olduunu, imkan dahilinde dz geirildiini yazmaktadr. zmir bu ada yerine gre araziye uyan, dzenli, zgara planl bir ehir olmaldr194. M.. 1. yzyla gei srasnda Smyrna kentinin kk bir blm Pagos Tepesi zerinde; byk bir blm ise dz arazi zerinde bulunan liman evresinde toplanmtr. Dou-bat ynnde uzanan iki ana yolun bulunduu kentin caddeleri dz ve tamam byk talarla dzgn biimde kaplanmtr. Yaklak elli yl nce Eref Paa yolu geniletildiinde onu kesen bir Roma Dnemi yolu bulunmutur. Bu yolun denize bakan ksmnn stnn kapal olduu ve Kutsal yolun uzants olduu dnlmektedir195. 3.2.3. Miletos Eski Ske - Didim karayolu zerinde, tarlalarn arasndan beliren tabelas ile Miletos, bir ovann orta yerindedir. Efsaneye gre196, bir gn ba tanr Zeus ile fakir bir Miletoslu, Miletos agorasnda bir konu zerinde tartrlar. kisi de bir trl geri adm atmaynca, tartma uzayp gider. Sonunda can sklan Zeus, tanr olmann ayrcaln kullanarak tartmay sonlandrr: Bana bak, beni daha fazla kzdrma, imdi bir imek akar, seni cayr cayr yakarm! Miletoslu kyl, korkmak bir yana, gayet sakin bir ekilde, Koca Zeus, bu fkenle haksz olduunu nasl da kantladn... der. Hikyenin sonunda Miletoslu kylnn akbetini bilen yok; fakat kesin olan u, Miletlilerin tanryla zde bir dnce yapsna sahip olduu... Bundan tam 2 bin 600 yl nce, aklc dncenin ve felsefenin temellerinin bu ehirde atlm oluu pek de tesadf deildir. Miletos ismi mitolojik adan Apollon ile ilgilidir. Apollon ile Girit Kral Minos'un kz Akakallis; Akakallis'in ocuundan biri olan Miletosa, Minos'un ktlk yapmamas iin onu daa brakr. ocua kurtlar bakar. Daha sonra obanlarn bytt Miletos, Anadolu'ya gelerek Menderes nehrinin kz "Kyane" ile evlenerek "Miletos" ehrini kurar197.

194 195

Akarca, 1987, 77; Akurgal, 1996, 138; Akurgal, 2000, 30. Akurgal, 1996, 137; Gl, 1998, 9; Akurgal, 2000, 301. 196 http://www.didimguide.com/tr/milet_miletos_balat_thales.html. 197 Kostof, 1991, 104.

42

Arkaik dnemde denizciliiyle parlayan ve zamanla nemli bir ticaret kenti haline gelen Miletos (Levha-XXIX, Harita 1); Byk Menderes'in kyy doldurmas sonucu, Ege sahillerindeki pek ok ehir gibi, bugn tarlalarn iinde kalmtr. Byk Tarihi Herodot'un alan nehir olarak tanmlad nehirlerden olan Byk Menderes; tad malzemeyle, sahil eridinin ylda ortalama 6 metre kadar denize doru ilerlemesine neden olmutur. Bylece, Klasik Dnemde Latmos Krfezi'nin aznda bir sahil kenti olan Miletos (LevhaXXX, Harita 12), zamanla denizden 10 km ieride kalm; kentin karsnda bulunan Lade Adas, ovann ortasnda ykselen bir tepeye dnrken, Latmos Krfezi ise bir gle (Bafa Gl) dnmtr. Kazlar sresince bulunan Girit seramiklerine baklarak, ilk yerleimin M.. 1600'lerde, Giritler tarafndan, douya giden ticaret yolu zerinde bir ara-liman olarak kurulduu sylenmektedir. Ancak onlarn geliinden sonra, kent, byk bir denizcilik ve ticaret merkezi haline gelerek; Karadeniz, Marmara ve anakkale Boaz kylarnda 90'a yakn koloni kurmutur198. Bu kolonilerden olan ve Karadenizde bir Miletos yerlemesi olan Olbiada bir mahalle, yangndan sonra M..6. yzylda bir dzene gre ina edilmitir. Kazlarda burada zgara tasarn uygulandn gsterse de ayrntlar pek belirgin deildir199. Menderes Nehrinin denize dkld yerde bir yarmada zerinde kurulmu olan Miletos kenti, Arkaik Dnemde Bat Anadolunun kukusuz en nemli kentidir200 . Kent, Arkaik Dnemde Kuzeyde Aslanlar koyundan, gneyde Kalabaktepede bulunan akropole kadar uzanrken, eski kentin merkezi Athena Tapna yaknlarnda, kentin iki liman arasna uzanmaktadr201 (Levha-XXIX, Harita 1). Gnmzde eski yerleim hakknda kesin verilere sahip olmamamza ramen sokak dokusunun dzenli bir plana sahip olduunu syleyebiliriz202 (Levha-XXXI, izim 1). Hatta bu plan ann Miletos kentinin Klasik Dnem

198 199

Kleiner; 1969, 15; Greaves, 2002,50. Kleiner; 1969, 13; Wycherley, 1993, 16. 200 Aktre, 2003, 226. 201 Kleiner, 1969, 25; Tana, 2000, 44; Greaves, 2002, 30. 202 Akarca, 1987, 31; Greaves, 2002, 35.

43

kentinin gelimesine de ok katks olduu ve hatta yerleim adalarnn eskisinden direkt alnarak kullanldn syleyebiliriz203. 20. yzyln balarndan beri yaplan kazlarda elde edilen bulgular Miletosun M.. 7. yzylda etraf surlarla evrili, yaklak 120 hektarlk alana yerlemi, hem dou hem de bat kysnda doal limanlara sahip byk bir kent olduunu gstermektedir204 (Levha-XXXI, izim 2; Levha-XXXII, izim 1). Yaplan kazlar, paralel ve dikey sokaklarn M.. 7. ve 6. yzyllarda denizar yerlemelerde de kullanldn gstermitir205. Pers istilasndan sonra tamamyla yklan kent, M.. 479 ile 450 yllar arasnda yeniden ina edilmitir206. Yeni Miletos ksmen eski Miletos zerine ksmen de yeni topraklar zerine kurulmutur. Dz arazide tasarlanan kent plan, Klasik Dnem Grek kentinin getirdii tm yenilikleri iermektedir207. Kuzeydou-gneybat ynnde uzanan imdi kara iinde kalan bir yarmada zerine kurulan kentte, plan kuzeydou, kuzey ve gney olmak zere blgeye ayrlmtr. Her blge arasnda kk yn farkllklar bulunmaktadr. Bu fark her blgenin ayr ayr izildiini gstermektedir. Her blge dik al sokaklarla, dzenli dikdrtgen adalara blnmtr. Tiyatro liman ve Aslanl liman olmak zere iki liman bulunan kentte her iki limanda koya bakacak ekilde kurgulanmtr. Arazinin tam ortas ve en alak yeri resmi binalara ayrlmtr (Levha-XXXI, izim 2; Levha-XXXII, izim 1, 2). Bu dm noktas blgeyi hem ayrp hem de balamaktadr. ehrin ticaret, idare ve din merkezi burada toplanmtr. ehir ve gneydeki Kalabaktepe surlarla evrilidir208. Bu dm noktasnda kentin, ticaret, idare ve din merkezi toplanmtr. Liman tesisleri, arlar, agora, bouleterion, tapnaklar, gymnasion burada toplanmtr. Tiyatronun yeri ise topografik veriler dorultusunda seilmitir209 (LevhaXXXIII, izim 1; Levha-XXXIV, izim 1 ). Kentin merkezini evreleyen konut alanlar, iki ayr blgede kurgulanmtr. Kent plannn kuzey ve gney blgelerine yerletirilen bu
203 204

Doxiadis, 2000, 3738; Owens, 2000, 34. Senff, 1996, 399; Aktre, 2003, 227. 205 Akarca, 1987, 31; Bumin, 1998, 39. 206 Akarca, 1987, 36; Owens, 2000, 54. 207 Senff, 1996, 396; Bumin, 1998, 39; Tana, 2000, 58. 208 Akarca, 1987, 37; Doxiadis, 2000, 39. 209 Lawrence, 1996, 192; Senff, 1996, 396; Akurgal, 2000, 452.

44

konutlarn oturduu arazideki grid sistemleri birbirinden farkllk gstermektedir. Bu blgedeki yap adalarnn boyutlar birbirlerinden farkldr210. Sokaklar birbirini dik keserek kenti dzgn insulalara ayrlrken, sokak genilikleri iki ana yol dnda birbiriyle ayndr. Bu iki ana yol agoray limana balayan ve liman agorasyla ticaret agorasn birbirlerine balayan caddelerdir211. Klasik dnemde nemi byk lde azalm olmasna ramen Milet, Hellenistik dnemin ticaret, sanat ve bilim alannda bata gelen merkezlerinden biri olmutur (Levha-XXXV, Resim 12). Roma Dneminde bamsz bir kent olarak Asia Eyaletinin, yani Bat Anadolu'nun belli bal metropollerinden biri saylmtr. Latmos Krfezinin M.S. 3. yzyl'da dolmas zerine, krfez evresindeki Priene, Myus ve Herakleia gibi ky kentleriyle birlikte Milet de snklemi ve klmeye balamtr. Bizans anda ise kk bir kye dnmtr212. 3.2.4.Zernaki Tepe Urartu Dneminde ina edilen yerlemeler arasnda, byk bir nfus grubunun bir kerede ve ksa bir sre iinde iskan edilmesini amalayan zgn bir yerlemeye rastlanmaktadr. Bu yerleim Van Glnn kuzeyinde (LevhaXXXVI, Harita 1), plan merkezi ynetim tarafndan hazrlanan ve tamam (su basman seviyesine kadar) zgara plana gre ina edilmi olan Zernaki Tepedir213. Yaklak 100 hektarlk214 geni bir alan kaplayan bu dzenli kent dokusunda, duvarlarn yapm tekniklerinden hareket edilerek bir tarihlendirme yaplm, kesin bir yzyl verilmemi olmakla birlikte, Zernaki Tepenin (Levha-XXXVI, izim 1) bir Urartu
215

yerlemesi .

olduu

gr

farkl

yazarlar

tarafndan

benimsenmitir

Bir grup bilim adam bu kentin bir Urartu kenti olmadn, olaslkla bir Ahamenid kenti olabileceini nermilerdir. Ancak Ahamenidlerin bu yrede
Doxiadis, 1968, 348; Tana, 2000, 59. Akarca, 1972, 36; Lawrence, 1996, 192;Senff, 1996, 393. 212 Senff, 1996, 398; Doxiadis, 2000, 3738. 213 Aktre, 2003, 110. 214 Sevin, 1997, 173. 215 Burney,1957, 4950; n, 1984, 58; Tarhan, 1986, 295; Burney, 1998, 153; Barnett, 1994, 370; Aktre, 2003, 111. Bu yazarlara karn, Sevin, 1997, 176 'da Zernaki Tepenin bir Urartu yerlemesi olduuna ilikin kantlar yeterli grlmemi ve yerlemenin daha sonraki dnemlerde ina edilmi olabileceini ne srmtr.
211 210

45

bylesine dzgn planl ve 810 bin kiinin yaayabilecei bir kent ina etmesi iin hibir siyasi nedenleri ve buna bal uygulamalar yoktur. Ayrca Ahamenidlerin Van Gl evresinde uzun sreli iskann gsterecek arkeolojik kalnt da yoktur216. Zernaki Tepede ele geen ve Roma Dnemine ait olduu dnlen baz arkeolojik malzemelerden dolay kentin bir Roma yerlemesi veya Roma Dnemine ait askeri kamp olabilecei de dnlmtr217. Izgara plan nedeniyle greceli olarak dz bir platform zerine ina edilmi olan yerleme, ana plan emas asndan dier Urartu kale-kentlerinden ok farkl deildir. naat sreci tamamlanmam ve kullanlmam bir rnek olan Zernaki Tepe, Urartu yerleimlerinde merkezi ynetim tarafndan ngrlen kentsel nfus bykl, farkl konut tipleri, en az genilii 5m. olan sokak dokusu, uygulanan planlama ilkeleri ve inaat yntemleri hakknda nemli ipular vermektedir218 (Levha-XXXVII, izim 1). Merkezi bir otoritenin ina edilen bu tr standart planl kentlere veya daha kk boyutlu yerleme alanlarna Urartu kalelerinin eteklerinde veya yakn evrelerinde rastlamak mmkndr. zellikle Ayanis Kalesi219nin yerleme yeri iindeki evler plan asndan Zernaki Tepe ile byk benzerlik gstermektedir. Bu nedenle Urartunun erken dnem dzensiz kent planlarna bakp, Urartuda dzenli planl ehirler olamayacan ileri srmek hatal bir dncedir220. Her ne kadar M..5. yzylda zgara plan Hippodamosa mal edilmi olsa da ondan yaklak 200 yl nce M..7. yzylda Zernaki Tepede uygulanmtr221. Her yap adasna drt ev sdrlm olan kentin, normal sokak dokusu dnda birbiri ile kesien iki ana caddesi bulunmaktadr. Kent tamamlanmadan ve kullanlmadan terk edilmi olsa da zgara tasarn erken rneklerindendir.

ilingirolu, 1997, 83. Sevin, 1997, 176. 218 Aktre, 2003, 112. 219 ilingirolu, 1997, 83. 220 Tarhan, 1986, 295, 59. dipnotta Urartular tarafndan zgara tasarn Zernaki Tepe dnda Sevan Gl Batsnda Karmir Blurda ve Kuzeybat randa Dugagide kullanldna deinilmektedir; ilingirolu, 1997, 83. 221 Ik, 2005, 25.
217

216

46

3.3. Klasik Dnem 3.3.1. Olinthos Anadoluda olmamasna ramen Bat Anadoluda bulunan zgara tasarl kentlerin planna benzemesi asndan iyi bir rnek olan ve Yunanistann Makedonya blgesinde Egenin kuzeyinde kurulmu Olinthos kentinin tasar (Levha-XXXVII, izim 2). Amerikal Arkeolog Robinson222 tarafndan 19281938 tarihleri arasna karlmtr. ehir kuzey-gney ynnde uzanan ve birbirinden hafif bir knt ile ayrlan iki alak tepe ile bu tepelerin dousunda ovaya doru gelimitir223 . M.. 5. yzyl ortalarnda Olinthos sadece gney tepeden ibaretti (LevhaXXXVIII, izim 1). Tepe boyunca uzanan, birbirine aa yukar paralel iki ana cadde ile bu caddeleri kesen sokaklar bulunan Olinthos, M.. 432de, Khalkidikeia ehirleri merkezi olunca kuzeydeki tepeye ve douda ovaya doru zgara plan sistemi ile geniletilmitir. Bu yeni planda her adaya beerli iki sra olmak zere 10 ev yerletirilmitir. Evler arasnda genilii 1.40 m. olan arnavut kaldrml kk sokaklar bulunmaktadr224. Kuzeyde bulunan yeni mahallenin plan onia tarz hippodamik plana sahiptir. Burada da birbirini dik kesen sokak dokusunun ierisinde oluturulan yap adalar ve konutlar tasarlanmtr (Levha-XXXIX, izim 1). Kentin kamu yaplar kazlar srasnda tamamyla ortaya karlmam olsa da, agorann kent ierisindeki konumu belirlenebilmektedir. Agora konut dokularnn tam ortasnda, kentin iki mahallesinden de rahatlkla ulalabilecek ekilde tasarlanmtr225. Balangta ayn olacak ekilde tasarlanan sokak dokusunun deiimi, kuzey kapsn tepenin gney ucunda bulunan agoraya birletiren bir ana kuzey-gney yn yaratmak amaldr. Ayn mantkla agoradan limana ulam ksaltmak amal agora ve liman arasnda diagonal bir yol geirilmitir226 (Levha-XL, izim 1; Levha-XLI, izim 1). Bu diagonal yol, yap adalarnn baz yerlerde dikdrtgen yapsnn bozulmasna neden olmutur227. Olinthos kentinin zerinde kurulduu
222 223

Robinson, 1934, 20. Wycherley,1993,19; Gallion, 1993, 17. 224 Gallion, 1993, 1516; Akarca, 1987, 40. 225 Doxiadis, 1968,45; Gallion, 1993, 18; Tana, 2000, 63. 226 Owens, 1994, 64. 227 Wycherley, 1993, 19.

47

arazinin dz oluu grsel ve estetik ekiciliin eksik olmasna neden olmutur; fakat arazinin dz olmas plann uygulanmasn kolaylatrmtr228. 3.3.2. Priene Ionianin en nemli ehirlerinden biri olan ve kelime anlam Hisar Yurdu olan Priene229 (Levha-XLII, Resim 1), Anadoludaki en gzel antik kentlerden biridir. ok grkemli Mykale (Samsun Da) Dann gney yamacnda, Menderes ovasna kademe kademe inen drt set zerinde yer almaktadr. Kentin kurulduu yllar ve yeri ile ilgili farkl grler bulunmaktadr. Bir gre gre230 kent, ilk kurulduu yerde yerlemitir ve zaman ierisinde Menderes Nehrinin tad alvyonlarla dolmasndan dolay, kent "Naulochos" adl bir limanla desteklenmitir. Baka bir gre231 gre de; kent balangta Menderes Ovasnda yerlememi, kentin Mykale Dann kuzey yamacna yerlemitir. Bu durumda kent eer Mykale Da kuzeyindeki yamata kurulmu ise, kentin biri kuzeyde, dieri gneyde iki liman olmas gerekmektedir. Bu limanlardan gneyde olan Naulochos limandr. Fakat antik kaynaklardan derlenen bilgilere gre Priene, iki limana sahip ve kendisine 12 km. uzaklkta olan, ky kenti Miletos tarafndan beslenen bir da yerleimidir. Strabona232 gre ilk kent bir yarmada zerine kurulmu olmaldr ve Menderes Nehrinin tad alvyonlarla rtl olduunu dnd iki tane liman bulunmaktadr. Baka bir gre gre de Priene, Miletoslu nl ehir plancs Hippodamosun planlad ehirlerden biridir ve Pers savalar srasnda ykma urad iin M.. 5. yzylda yeniden ina edilmitir233. 12 on kentini oluturan Milet, Priene, Myus, Ephesos, Kolophon, Eritrai, Klazomenai, Foa, Samos, Kios, Teos, ve Lebedosun meydana getirdikleri dini ve siyasi birliin toplant merkezi olan Panionion, Prieneye yakn olduundan ve buradaki trenlerin Prieneliler tarafndan ynetilmesi kentin nemi arttrmtr234.

228 229

Tana, 2000, 64. Schede, 1964, 35; Gallion, 1993,19; Tomlinson, 1995, 54. 230 Tomlinson, 1995, 55; Tana, 2000, 119. 231 Tomlinson, 1995, 5758; Bayhan, 2002, 11. 232 Strabon, 1987, 39. 233 Schede, 1964, 20; Akurgal, 2000, 428; Bayhan, 2002, 11. 234 Gallion, 1993, 20; http://www.didimguide.com/tr/priene_gelebec_selale.html.

48

Priene dik yamaca uygulanm zgara planl ehirlerin en iyi bilinen rneidir. Kentin
235

byle

bir

yamata

tasarlanmasnn

ana

nedeni

bulunmaktadr

; Bunlardan birincisi; kentin dan yamacna yaslanmas

korunakl olmasn salamtr. Kentin kesitine bakldnda (ekil.1) kentin yerleim alan yamaca, ovada bulunan kiinin sadece akropol grebildiini dnrsek, olduka ustaca yerletirilmitir. Gnmzde kentten Miletosa gidilirken yoldan daa bakldnda sadece sur duvarlar gzkmektedir. kincisi; kentin kurulduu tepenin kayalklarnda yani yerleim alannn zerinde su ihtiyacn karlayacak bir nehir bulunmaktadr. nc sebep ise; kentin yama zerindeki konumu Menderes havzasndaki sivrisineklerin kente gelmesini engellemektedir.

demeter kutsal alan 130m.

gmnason 30m.

ekil.1. Priene kent arazi kesiti

ova 6m.

Birbirini dik kesen caddelerin yaratt yap adalar zerinde kurulmu bu harika ehirde her ey yerli yerinde ve gnmzdeki ehir planlayclarn utandracak gzelliktedir. Dou bat ynnde be tane dz ana cadde, kuzeygney ynnde dik ve merdivenli on be soka bulunan kentin etrafn zigzagl bir sur evrelemektedir (Levha-XLII, izim 1). Priene'deki (Levha-XLIII, izim 1) bu tr ynlendirme Priene evlerinin kn gne klarn tam olarak almalarna, yazn ise gne klarnn binalarn tepelerinden gemesine neden olmutur236 Hippodamos kk yap adalar zerine drt ev veya bir resmi bina sdrmtr.

235 236

Schede, 1964, 40;Tomlinson, 1995, 5758; Tana, 2000, 121. Akarca, 1987, 43; Doxiadis, 2000, 41; http://www.bodrumrehberi.com/priene.htm.

agora 79m.

athena tapnag 97m.

kaya tapnag 280m.

akropols 381m.

49

Priene, ky kenti olmamasndan dolay iki ana blgeye blnmtr. Bu blgeler konut blgesi ve kamu yaplarnn konumland kent merkezidir237. Priene kentindeki kamu yaplar kentin tam merkezinde konut dokusunun evreledii biraz daha dz olan arazide uygulanm drt set zerinde (ekil.2) drt ayr kotta yer almtr. lk set denizden 30 m. ykseklikte ve stadionun bulunduu kottur. kinci set deniz seviyesinden 79 m. ykseklikte kentin merkezinin bulunduu, nc set denizden 97 m. ykseklikte ve Athena tapnann olduu, drdnc set ise Demeter kutsal alannn olduu kottur238. Kentin tam ortasnda bulunan agora ve buna bal hizmet veren dier kamu yaplar ayn ykselti zerine yerletirilmitir. Agorann bulunduu kottan kentin dier sokaklarndan iki kat daha geni olan Bat kaps caddesi gemektedir239.

DEMETER KUTSAL ALANI

ATHENA TAPINAININ BULUNDUU +97 KOTU

KENT MERKEZININ BULUNDUU + 79M. KOTU

STADIONUN BULUNDUU + 30M. KOTU DENIZ SEVIYESI 0.00 KOTU

ekil.2. Priene kent planlama kesiti

M.. 4. yzylda kent tasarlanrken arazi verilerinin nemli olduu yaplardan biri de tiyatrodur. Formu ve kaplad yer bakmndan bir yap adasn tamaktadr ve tamamen yasland yamacn eimine bal olarak tasarlanmtr240. Konut dokusu; kentin merkezini sararak, kent merkezini bir ekirdek durumuna dntrmtr. Kamu yaplarnn arazinin eiminden dolay ayn dzlemde tasarlanamamas, Klasik Dnem kenti zellii olan arazinin grsel etki yaratp, kenti monotonluktan kurtaran, antsal grnme brndren bir etki yaratmtr. M.. 3. yzylda ekillenmeye balayan Priene kentinde en byk gelime kent merkezinde yani agorada grlmektedir. Agora L formunda stoa ile ana caddenin bitiminde balayan I formlu bir stoa ile snrlandrlmtr. Gney
237 238

Gallion, 1993, 20; Tana, 2000, 75. Tana, 2000, 124. 239 Tomlinson, 1995, 54; Tana, 2000, 61. 240 Gallion, 1993, 20; Akurgal,2000,458.

50

stoann nne 6 basamakla klan agorada gerekletirilen gnlk ileri izleme ve sohbet etme mekan olarak bir platform ina edilmitir. Ayrca bu dnemde kentin demokrasi rejimi ile ynetilmesinin bir gstergesinin kentsel mekana yansmas, meclis binas olan bouleiterion ina edilmitir241. Hellenistik Dneme geildiinde kent merkezi artk geliimini tamamlamtr. Agorann etrafndaki L formundaki stoann dou kanadna bir kolonad ina edilmi ve stoa U formunu almtr. Kaidelerin zerine bronz heykeller konularak ve kaidelerin alt ksmlar oturma alan olarak tasarlanarak mekana zenginlik katlmtr242. Bu dnemde kent merkezine Agora tapnann bulunduu bir yap adasna Zeus Temenosu eklenmitir. Stoalarn bu ekilde birletirilmesi kent merkezinin bir btn olarak almasn salamtr. Priene ilk kurulduunda ina edilen kent merkezinde iki aks zerinde bulunan gymnasion M.. 2. yzylda ihtiyaca hizmet etmediinden en alt kottaki dzle yeni bir gymnasion yaps ina edilmitir. Stadion M.. 4. yzyldan beri yer olarak var olmasna ramen herhangi bir yaplamaya sahip deildi. M.. 2. yzylda gymnasionla beraber stadiona da stoa eklenmi ve bulunduklar sette yap kompleksi gelitirilmitir243. 3.3.3. Herakleia Topografyas ve surlar bakmndan Prieneye benzeyen Latmos Krfezi iindeki (bugnk Bafa glnn kuzeydou kysnda) Herakliann ilk ad Latmostur ve adn deniz seviyesinden 1300 m. ykseklie ulaan Latmos Dandan almaktadr244. Bu ehir Priene ile ayn ada, da zerindeki yerinden kyya indirilmitir. Eski yeri tespit edilmi deildir; fakat adnn "Latmeia" olduu Strabondan bilinmektedir245. Hellenistik Dnemde yeni yerine tanan kentin ad Herakleia olmutur. Eski kent tamamyla yklm ve yeni kentin kuruluu srasnda bir ta oca ilevi grerek, eski kentteki malzemeler kullanlmtr. Yneticinin yeni yerleim politikasn halka kabul ettirmesi srasnda halkn tepkisiyle karlamas ve halka bu fikri zorla kabul ettirerek
241 242

Doxiadis, 2000, 41; Tana, 2000, 132. Wycherley, 1993,67. 243 Akurgal, 2000, 365. 244 Peschlow- Bindokat, 2005, 16; http://www.bodrumrehberi.com/heraclia.htm. 245 Strabon, XIV,1,8; Akarca, 1987, 44.

51

kentlerini tahrip ettirip tanmaya zorlamas o dnemde sk rastlanan bir olgudur. Ayn trden bir rnek Ephesosta da grlmtr. Lysimachos Ephesosu sel taknna uratm ve kenti oturulamaz duruma getirerek yeni kente tanmalarn salamtr. Yeni kentteki nfus az olunca Kolophon ve Lebedos halk da, kentleri tahrip edilerek zorla yeni Ephesosa tanmak zorunda braklmlardr246. Latmos Krfezinde yer alan Herakleia, Ephesos-Miletos ticaret yolu zerinde olmadndan hi bir zaman ok nemli bir ehir olmamtr247. M.. 1. yzyl sonunda Menderes nehrinin tad alvyonlarla denizle olan balantsn ve bunun sonucunda deniz ticaretini tamamen kaybeden Herakleia'nn yldz snmeye balam248 ve deniz ticaretini ok yaknnda olan nl Miletos ehrine kaptrmtr. Ioniada olmasna ramen Herakleia, her zaman bir Karia ehrinin zelliklerini tam ve tarihsel adan Karia kentlerinin kaderini paylamtr. Kral Mausolos ehri kurnazlkla alm ve ehrin ismini deitirmitir. Ayn isimle anlan birok Herakleia ehrinden ayrlmas iin Latmos Da altndaki Herakleia anlamna gelen Herakleia ad Latmos adn vermitir. M.. 287de General Lysimachos tarafndan fethedilen Herakleiann etrafna gnmzde bile btn ihtiam ile ayakta duran ehir duvarlar ina edilmitir249. ehir merkezinde bulunan byk agorann etrafnda dier kamusal ve dini yaplarn yer ald kentte konutlar, yamalara ina edilmitir. Izgara tasarl kentlerin tipik zellii olan en geni ve en dz alanda agora tasarlanm olan kentte yarm kalan baz yap elerinden agorann tam olarak inasnn bitmedii anlalmaktadr. Agorann dousunda kk bir meclis binas, tiyatro ve gymnasion bulunmaktadr. Kent ierisinde hepsi birbirine balanan ve gnmze tam olarak gelemeyen 3 yol a bulunmutur. Ana yollarn tali yollara gre daha zenli yaplm olduu kentte yollarn genilii 2.20 m. ile 4m. arasnda deimektedir250. Herakleia (Levha-XLIV, izim 1,2) komusu Milet ve Priene ehirleri gibi Hippodamos tarznda, yani birbirini dik kesen caddelerin meydana

246 247

Peschlow- Bindokat, 2005, 110. Akarca, 1987, 44. 248 Peschlow- Bindokat, 2005, 110. 249 Peschlow- Bindokat, 2005, 22; http://www.bodrumrehberi.com/heraclia.htm. 250 Peschlow- Bindokat, 2005, 119133,

52

getirdii zgara tasarl bir plan zerine kurulmutur. Izgara plan burada Prienede olduundan daha dik ve kayalk bir araziye uygulanmtr251. 3.3.4. Magnesia Menderes Magnesias, Aydn ili, Germencik ilesi Ortaklar bucana bal Tekin ky snrlar iinde, Ortaklar-Ske karayolu zerinde yer almaktadr. Kent, kuruluunun anlatld efsaneye ve antik kaynaklara252 gre Thessalia'dan gelen ve "Magnetler" olarak isimlendirilen bir kavim tarafndan kurulmutur. Apollon'un kehaneti ve Lider Leukippos'un nclnde o dnemde bir koy olan bugnk Bafa Gl kysnda karaya kan Magnetlerin kurduklar ilk Magnesia'nn yeri kesin olarak bilinmemekle birlikte, Menderes nehri kenarnda olduunu antik kaynaklardan renmekteyiz253. Ayrca Kuzey Hellasdaki Magnesiadan gelen Aiolialar tarafndan kurulduu dnlen ilk yerlemenin, Lethaeus ile Menderesin birletii yerde olduu da sylenmektedir254. Menderes'in srekli yatak deitirip tamas sonucu oluan salgn hastalklar ve Perslere kar daha emin bir kent kurma zorunda kalmalar nedeniyle Magnetler, M.. 400 yllarnda kenti bugnk yerinde, Gm ay yannda yeniden kurmulardr. Hellenistik Dnemde nce Seleukos, ardndan Bergama Krall'nn hakimiyetine giren Magnesia, M..133 ylnda Bergama krallnn vesayet yoluyla Roma mparatorluuna balanmasyla, Asia eyaleti olarak adlandrlan Anadoludaki Roma kentlerinden biri haline gelmitir. M.. 87 ylnda Pontus kral 4. Mithridatese direnerek, Roma'ya balln kantlayan kenti, Sulla bamszlkla dllendirmitir255. Kent, Roma Dneminde nemini korumu, Bizans Dneminde piskoposluk merkezi olmutur. Magnesia, bir kent suru ile evrili, yaklak 1,5 km. apnda bir alan kapsayan, zgara planl cadde ve sokak sistemine sahip bir kenttir. Priene, Ephesos, Tralleis geni arasnda ticari ve stratejik adan nemli bir konuma sahip olan kent, Miletos ile yapt sava kazannca snrlarn Miletos ile komu olacak ekilde Hybandos nehrine kadar geniletmitir. Nehir tamalarnn ve
251 252

Akarca, 1987, 44. Heredot, III,39; Bean, 1966, 544; Akurgal, 2000, 348. 253 Heredot, III, 23; PWG III, 312. 254 Akurgal, 2000, 348. 255 Bingl, 1989, 4352; Akurgal, 2000, 348; Wycherley, 2993, 69

53

Gm Dandan inen yamur sularnn getirdii mil tabakasnn kenti rtmesinden uramamtr dolay,
256

Magnesia

antik

kenti

fazla

ykm

ve

tahribata

Magnesiada ilk kazlar ksa sreli baz aratrmalardan sonra 1891 ylnda Berlin Mzesi adna Humann tarafndan yaplmtr. 21 ay sren bu kazlarda tiyatro, Artemis Tapna ve Suna, Agora, Zeus Tapna ve Prytaneion ksmen ya da tamamen ortaya karlmtr257. Roma dneminde Magnesiann nfusu kukusuz daha da artm ve kent, sur snrlarnn dna tap Gm ayn kar kysnda da yaylarak genilemitir. Magnesiann kendisini 3. Gordianus (238244) dnemine ait bir sikke zerinde Asyann 7. kenti olarak nitelendirmesi, belki de bu bymesiyle balantldr. Magnesiann bu grkemi 262de Ephesos ve Priene gibi Gotlar tarafndan yaklp yklmasyla sona ermi gibi grnmektedir258. Priene ve Herakleia gibi Menderes Magnesia da corafi sebeplerle ayn tarihlerde Menderes kenarndan Mykale Dann uzants olan Thoraks Da eteine kaldrlmtr. Izgara plan araziye uyularak kuzey-gney dorultusunda oturtulmutur259. Yap adalarnn 98.5042.50 m. llerinde tasarland kentte agora olduka grkemlidir. Kuzey-gney, gney-bat istikametinde yerletirilen agora dikdrtgen ekildedir. Agorann etrafnda stoalar ve gneyinde merkezi olmayan Zeus Sosipolis tapna bulunmaktadr. Stoalarn arkasnda kamu yaplar ve meclis binas, dier zgara planl kentlerde olduu gibi dnlmtr260. Platon'un n grd ideal kent planna uyum gsterdii anlalan Magnesia, belirlenmi ada ve parsellerin oluturduu imar plannn bir sonucu olarak, birbirlerini dik a yaparak kesen sokak ve cadde sistemine sahiptir261 (Levha-XLV, izim 1, 2).

256 257

Bingl, 1988, 6376; Akurgal, 2000,348. Bingl, 1988, 6376; http://sozluk.sourtimes.org/show.asp?t=magnesia. 258 Humann, 1904, 37. 259 Akarca,1987, 45. 260 Bean, 1966, 544; Tana, 2000, 99 261 Bingl, 1989, 4352; http://magnesia.org/tr/tr20.htm.

54

3.3.5. Klazomenai Klazomenai, Urla'da "Karantina Adas" diye geen ve u an zerinde Kemik Hastanesi olan bir adann zerinde kurulan ehrin addr. Aslnda ada, Byk skender zamannda bir yol doldurularak yarm ada haline getirilmitir. Bugn Byk skenderin yapt yol denizin birka metre altnda kalmtr. Daha sonra bu yol bozulmadan yanna asfalt bir yol yaplmtr262. Ad oniki on kenti arasnda anlan Klazomenai, Urla-eme Yarmadasnn kuzey kysnda, zmir Krfezinin ortalarnda yer almaktadr (Levha-XLVI, izim 2). Herodot263 onia'y Panionia'da toplanan on'lar, kentlerini bizim yeryznde bildiimiz en gzel gkyz ve en gzel iklimde kurmulardr. Ne daha kuzeydeki blgeler, ne de daha gneyde kalanlar onia ile bir tutulabilir, hatta ne dousu, ne de bats; kimisi souk ve slak, kimisi scak ve kurak olur. Dile gelince, hepsi ayn az kullanmazlar; drt deiik konumalar vardr. Gneyden balayarak ilk kentleri Miletostur; hemen sonra Myus ve Priene gelir; Karia'da kurulmu bu kentler, ayn blge dilini konuurlar. Lydia'da Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia vardr. Bunlarn dili daha nce saydmz kentlerin diline hi uymaz, hepsi de ortak bir blge dili konuurlar. Bunlardan baka on kenti daha vardr ki, ikisi Samos ve Khios adalarndadr, ncs Erythrai anakaradadr. Bunlardan Khios ve Erythrai ayn blge dilini konuurlar, Samoslularn ise kendilerine zg ayr bir dilleri vardr. Bylece birbirinden ayr drt blge km olur ortaya. tanmlamaktadr. zetle; onia (Levha LIX, Harita 1) blgesinde kurulmu Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Phokaia ve Klazomenai kentlerinde, dier onlardan farkl, ortak bir dil konuulduunu, bylece de bu kentlerin dil asndan bir blge oluturduklarn bildirmektedir. Herodotos'un dile dayanarak belirledii bu blgesel zellik, maddi kltr rnlerinde de yer yer kendisini belli etmektedir. onia ayaklanmas sonrasnda anakaradaki kenti terk eden Klazomenaililerin adadaki yerlemelerinin M.. 4. yzyl boyunca da srd antik kaynaklardan bilinmektedir. Aristoteles264in adadakilerle Khytronda
262 263

diyerek

Ik, 1987, 25;Tuna, 1996, 478; Bakr- Ersoy 1, 1999, 6776. Herodotos, 1. kitap, 142. blm. 264 Aristoteles, Pol. V. 2.12.

55

oturanlarn anlaamad Klazomenaide; Ephorosun XIX. kitabndan aktarma yapan Stephanos Byzantiosun, Klazomenaiden ayrlanlar anakarada Khyton ad verilen yeri iskan ettiler eklindeki ifadeleri ve Kral Barnda Pers Kralnn adalardan Klazomenainin kendisine braklmasn istemesi, adada yaamn srdn gstermektedir. Karantina Adasnda yaplan kk sondajda yaklak M.. 375350 arasna tarihlenebilecek malzeme ieren ve belirgin bir mimari ile ilikilendirilemeyen bir tabaka aa karlmtr265. Aa karlan M.. 4. yzyl kentinin zgara planl dzenli bir kent olduu grlmtr (Levha-XLVI, izim 1). Klazomenaide aa karlan kent, ilk uygulamay Miletoslu Hippodamos'un yapt kabul edilen zgara plann, Anadoluda arkeolojik olarak incelenebilen en eski rneklerinden biridir. Kentin bir siyasi nite haline gelmesi sonrasnda, demokratik ynetimin bir ilkesi olan vatandalarn eitliinin konut alanlar baznda da uygulanmas bu tip planlar dourmutur. Klazomenaili oligarkhlar, bu demokratik anlay kentlerine yanstmtr. Birbirini dik alarla kesen cadde ve sokaklarla snrlar belirlenmi yap adalarnda, eit byklk ve sayda konut parselleri ayrlmas hedeflenmi, kentin kurulmasndan nce bu manta uygun bir kent plan hazrlanarak byk bir ustalkla araziye aktarlmtr. Klazomenaide henz aa karlmam olan kamu yaplarnn da yap adalarnn dzenini bozmad, nemleri orannda yap adalarnda belli miktarda parseli ya da tamamn kaplad, Hippodamos tarznda kent plannn uyguland baka kentlerden bilinmektedir266 (Levha-XLVII, Resim 1) . Kentte kstl alanlarda yrtlen ve halen sren kazlarda dou-bat dorultusunda bir ve kuzey-gney dorultusunda iki sokak aa karlmtr. Tm sokaklar 3,85 m. ile eit geniliktedir. Bu sokaklardan hi biri, benzer plana sahip dier kentlerde karlalan, standart sokaklara gre daha geni olarak tasarlanan ana cadde nitelii gstermemektedir. Sokaklarn snrlad yap adalar 27,6 m. genilikte ve imdiki bilgilerle en az 75,45 m. uzunluktadr. Henz doubat dorultusunda ikinci bir sokak aa karlamad iin yap adalarnn daha uzun olup olmad kesin olarak sylenememektedir. Yap adalarnda dou-bat ynnde iki ve kuzey-gney ynnde en az ev vardr. Dolaysyla her yap
265 266

Bakr- Ersoy 1,1999, 6776; Bakr, 2002, 205218. Sempozyum, 1996, 478; Bakr- Ersoy 2,1999, 2738; Bakr, 2002, 205218.

56

adas en az alt evden olumaktadr. Kentte her ev iin ayrlan alan 13,5 x 25,10 m.dir. Bu lleriyle dneminin bilinen en byk evleri arasnda yer almaktadrlar. Batda ortaya karlan ve kent planyla uyumlu sokak kaldrm ile doudaki iki parselin ortak duvar, kentte en az 18 yap adasnn varlna iaret etmektedir. Kentteki gerek yap adas saysnn ok daha fazla olmas dnlmektedir267. 3.3.6. Knidos Antik ada Kap Krio olarak bilinen Deveboynu Burnunda yer alan Knidos, muhteem konumuyla blgenin en gzel antik kentlerinden biridir. Dataya 40 km. mesafedeki Knidos, yarmadann en u noktasdr ve bir taraf Ege Denizi, bir taraf da Akdenizdir268. Antik an en nl ve zengin kentlerinden biri olan Knidos, sadece Akdenizdeki gemilerin rotas zerinde stratejik bir konuma sahip olmakla kalmayp, ayn zamanda bilim, mimarlk ve sanatta ileri, kozmopolit bir kenttir. Knidosta, nl matematiki, astronom, fiziki, mimar ve yasa koyucu Eudoksos, Doktor Euryphon, nl ressam Polygnotos ve dnyann yedi harikasndan biri saylan skenderiye Fenerinin mimar Sostratos yaamtr269. nemli bir liman kenti olan Knidos, mal alp satmak ya da ak denizdeki kt hava koullarndan korunmak isteyen gemilerin urak yeri olma zelliine sahipse de (Levha-XLVII, Resim 2) kentin efsanelemesinin asl nedeni, bugn dnyada birok kopyas olmasna ramen orijinali bulunamam, plak Knidos Afroditi heykelidir. Heykeltra Praksitelesin M.. 4. yzylda yapt bu eserin n, dnyada plak olarak tasarlanm, ilk klt Afrodit heykeli olmasndan kaynaklanmaktadr270. Knidos M.. 4. yzyl ortalarnda, Deveboynu Yarmadasnn gneyinde, Data Krfezindeki eski yerinden yarmadann burnuna kaldrlmtr. ehir hem kara zerine, hem de nndeki dik yamal kk ada zerine, zgara planl olarak yeniden kurulmutur. Ada bugn kara ile birlemitir. Arazinin eimli oluu

267 268

Bakr- Ersoy 1, 1999, 6776; Bakr, 2001, 4154; Bakr, 2002, 205218. Tuna, 1996, 483; Akurgal, 2000, 409. 269 Akurgal, 2000, 409. 270 Tuna, 1996, 483; http://www.datca.cc/html/knidos1.html.

57

ehrin setler halinde inasn gerektirmitir. Yamata uygulanan zgara planl baka ehirlerde olduu gibi, eime paralel sokaklar dz, eime dik geirilen sokaklar yoku ya da merdivenli ve ana caddenin genilii 10 m. olarak tasarlanmtr271 (Levha-XLVIII, izim 1). Arazi, kentsel mekanlarn fonksiyonlarna gre blgelere ayrlmtr. Bu anlamda blge yaratlmtr. Bu blnme; kamu yaplarn iine alan blge, konut yaplarn iine alan blge ve son olarak da liman blgesi eklindedir. Bu ayr blge birbirini dik kesen sokaklarla balanmtr272. Bu zellik yamaca uygulanan zgara planl kentlerde kanlmaz bir olgudur. Ana cadde dndaki sokak genilikleri birbirinin ayn, ana cadde ile batdaki limann arkasndaki kuzey gney ynnde geen birinci cadde ile kesien ikinci cadde dier sokaklardan daha geni tasarlanmtr273 (Levha-XLVIII, izim 2). . 3.3.7. Labranda Adn, Zeus'un sembol, amazonlarn sava arac olan ift ynl balta Labrysden alan Labranda antik kenti, Milas'n 14 km. kuzeyinde Kocayayla adyla bilinen yaylada kuruludur ve deniz seviyesinden 700 m. ykseklikte am ve nar aalar arasnda esiz bir manzaras bulunmaktadr.274 Labranda antik kentinin antik ada demeli 8 m. genilii olan bir kutsal yol ile Mylasa ile balants bulunmaktadr. Kent, 19481953 yllar arasnda sveli arkeologlar tarafndan kazlm ve nemli sonular elde edilmitir275. M.. 4. yzylda Labranda tapna araziyi fazla zorlamadan, zgara plan zerine yerletirilmitir. Burada yerine gre setlemelerle dzenli bir plan elde edilmeye allm ve baz yerlerde de araziye uyulmutur276 (Levha-XLIX, Resim.1, izim 1).

271 272

Akarca, 1987, 45; zgan, 2000, 95112. zgan, 1999, 115132; zgan, 2000, 95112; Tana, 2000, 65; zgan, 2002, 359372. 273 Akarca, 1987, 45; Tuna, 1996, 483- 487; zgan, 2000, 95112. 274 http://www.sihirlitur.com/gezi/labranda/yorum.html. 275 Akurgal, 2000, 402. 276 Tana, 2000, 54.

58

3.4. Hellenistik Dnem 3.4.1. Ephesos onlular tarafndan M.. 11. yzylda kurulan ve ksa srede ticaret, kltr ve g merkezi haline gelen Ephesos kenti (Levha- L, Harita 1) yeterince geliimci fikirlerin yuvas olmas nedeniyle, baz tarihilere gre, Bat Medeniyetinin beii olmutur. M.. 6. yzylda, Anadoludaki Pers istilas yznden, gcn merkezi Atina'ya kaym, ancak Ephesos yine de bymeyi srdrmtr. M.. 4. yzylda Byk skender de dahil olmak zere, eitli imparatorluklarn hkmdarlar, ehri fethederek, zenginliine zenginlik katmlardr277. skender haleflerinden Lysimakhos Bat Anadoluya hakim olduu dnemlerde Ephesosu ovadan Blbl Da eteklerine kaldrmtr. Bunun nedenleri; Kk Menderes Nehrinin birikintilerinin liman doldurmas, bu oluumun da kentin evresinde bataklklar yaratmas ve dier taraftan ovann ve arkasndaki Seluk Tepesinin savunma bakmndan gl olmamasdr278. Kent bu tarihlerde Blbl Dann etekleri ile Panayr Dann gney ve bat yanna setlemelerle ve zgara planl olarak yerletirilmitir (Levha- L, izim 1). Kamu yaplar Blbl ve Panayr Dalarnn eteklerindeki dzlklere konumlandrlm, konut dokusu da bunu saracak ekilde yerletirilmitir. Izgara planl kentlerin hemen hemen hepsinde grlen agorann konut ve dier ksmlarla balants kolaylkla salanmtr. Normal sokak dokusu dnda kentte birbirini dik kesen iki ana cadde bulunmaktadr. Kentin zgara sistemi kentin dndaki Artemis Tapnann dorultularn tutmaktadr. Bunun dinsel amal olup olmad bilinmemektedir279 (Levha- LXIV, izim 1). 3.4.2. Antakya Seleukos krallnn bakentlerinden biri olan Antiokheia (Antakya) bir i ovann gneyinde, Orontes (Asi) nehri kys ile ift tepeli bir dan eteinde kurulmutur. "Silpiois" adn tayan gneydeki tepe ehrin akropolisidir280. ehir plan bugnk sokaklarn incelenmesi ile anlalmtr. Yap adalar ortalama

277 278

Koester, 1996, 5. Akarca, 1987, 49. 279 Schindler, 1906, 15; Tana, 2000, 91. 280 Akarca, 1987, 56; Benevolo, 1992, 128; Aktre, 1996, 37.

59

11258 m. olarak llmtr. Bu Seleukos ehirleri iin tipik l olan 2:1 orandr281. Antakya'da ilk Seleukos yerlemesi, bugnk kentin kuzey ksmnda, Asi Nehri boyunca, Seleucia Pieria'dan gelen yol ile kolay balant kurabilecek bir alanda yer almaktadr. Kuruluunda uygulanan kent plan ile Antakya, Hellenistik a kentlerinin tipik bir rneidir. Hellenistik ada kurulan birok kentte uygulanm olan bu plan, belirli bir disiplin iinde birbirine dik ve paralel cadde ve sokaklarn meydana getirdii yap adalarndan oluan zgara plandr (Levha-LI, izim.1)282. Antakya'nn kurulu almalarnda Seleukos I. Nicator tarafndan yaplarn tasarlanmas ile grevlendirilen kii, Attaeus, Perittas ve Anaxicratis ayn zamanda kurulu ile ilgili kaytlar da tutmulardr. Surlarn yaplmas grevi mimar Xenarius'a verildii ve kent plannn uygulanmasnda kulelerin yerlerinin belirlenmesi iin fillerden yararlanld ve
283

sokak

istikametlerinin

iaretlenmesinde buday kullanld, Akarcadan

rendiimiz kadaryla

Libanius'un verdii bilgiler arasndadr. Agora, bugnk arlar blgesinde kurulmutu ve boyutu Duro-Europos'da olduu gibi yaklak 160x147 m. idi. Belli bal kamu yaplar agora etrafnda toplanmt. M.. 3. yzylda kentteki nfus says 17.000 ile 25.000 arasndadr. M.. 280lerden itibaren kent Seleukos krallnn merkezi konumuna gelmi ve kente yeni kamu yaplar, agora, ktphane ve tapnaklar ina edilmitir284. M. 148 lerde kent geirdii deprem sonras hasara uram ve byk lekli bir onarm grmtr. Daha sonra kent Roma dneminde altn an yaam hatta kentin nfusu 300.000 ile 600.000 arasna kadar ykselmi ve bu dnemde tiyatro, aquaduct, hamam gibi kamusal yaplar ina edilmitir285. Hellenistik ada kraln oturduu yerin (saray), kendine zg bir plan yoktu. Biraz byk bir ev (konak denebilir) bu grevi yapard. O nedenle kurulu anda Antakya'da bir saraydan bahsetmemek gerekir286.

281 282

Downey, 1963, 3334; Akarca, 1987, 57; Aktre, 1996, 37. Aktre, 1996, 37; http://www.antakyarehberi.com/hataytarih/2c.htm. 283 Akarca, 1987, 57; Ak, Yksel, 1996, 3. 284 Downey, 1963, 82; Akarca, 1987, 57; Aktre, 1996, 38 285 Demir, 1996, 32; Aktre, 1996, 38. 286 Downey, 1963, 154; http://www.antakyarehberi.com/hataytarih/2c.htm.

60

Hippokrates287, kentlerin shhi olabilmeleri iin douya, eer buna imkan yoksa gneye dnk olmalar gerektiini syler. Bunun yannda ilka yazarlarnn bazlarna gre, rzgarlarn sabit bir ynden estiine ve rzgar ilahlarnn ilerini kolaylatrmak amacyla sokaklarn rzgar ynlerine uygun ekilde dzenlenmesi gerektiine inanlmaktadr. Miletos, Ephesos gibi antik kentlerde grdmz bu ekilde ynelme Antakyada da karmza kmaktadr Antakya ilinin en byk dzl olan Amik Ovas, gerek sahip olduu zirai potansiyeli ve gerekse ticaret yollar zerinde bir kavak konumunda olmas nedeniyle Anadolu ve kuzey Mezopotamya tarihinin her devrinde nemini korumutur. Zengin su kaynaklar ile verimli topraklara sahip olan ova, gebe ve yerleik kavimler iin her zaman cazip bir blge olmutur288. 3.4.3. Stratonikeia Milasann 40 km. kadar dousunda, yan dalarla evrili bir vadi iinde ve M.. 276238 yllar arasnda bir tarihte kurulduu bir yazttan anlalan Stratonikeia kentinin, Hellenistik aa ait bir yaztta geen plateia sznden zgara planl olduu aa karlmtr (Levha-LI, Resim 1). Kent, Roma egemenlii altnda da nemini korumu, Bizans dneminde Aphrodisiasa bal nemli bir piskoposluk merkezi olmutur289. Ancak kent yaad bir deprem sonunda nemini yitirerek terkedilmitir. Boysal290 1967 ylnda burada kazlara balam ve bu almas halen de srmektedir. Stratonikeiann akropol bugnk kyn gneyindedir. Akropol kuatan surlarn pek az gnmze gelebilmitir. Bouleterionun batsndaki agora son kazlarda ortaya kmtr. Agoradan gnmze yalnzca mermer duvarlar korunarak gelebilmitir. Agora duvarlarnn kalntlar kyn sokaklarndan birinde boylu boyunca uzanmaktadr. Bu duvarn kuzeyinde Yusuf Boysaln 1980 deki kazsnda kard yuvarlak yap da agoraya bal bir yapdr291. Izgara plan dorultusuna uyarak yamaca yerletirilmi olan ve Hellenistik Dneme ait olan, oturma kademelerinden 10.000 kiilik olduu anlalan tiyatro
287 288

Hippokrates, Epidemia VI, 5; Downey, 1963, 154. Aktre, 1996, 39. 289 Trpan, 1983, 209; Varinliolu, 1990, 219. 290 Boysal, 1982, 195. 291 Trpan, 1983, 209; Akarca, 1987, 5758.

61

olduka iyi korunmutur. stndeki bir setlemede yivli byk stunlar ile bir tapnak yknts yer almaktadr292. Cavea, orijinal konumunu korumu olup Mimar Vitriviusun koyduu kurala uygun olarak kuzeye bakmaktadr. Scene Roma devrinde yeniden yaplmtr. Kentin nemli yaplarndan biri de kuzeybatdaki gymnasiondur. Kazlarda293 ortaya karlan 105 x 180 m. lsndeki kuzey duvar boyunca yaplan almalarda gymnasiumun dikdrtgen plnl ve olduka byk llerde bir yap olduu anlalmtr. Hellenistik ada Miletosda yaplan gymnasium ile arasnda olduka byk bir benzerlik vardr. Kuzey duvarnn ortasnda yarm daire plnl bir eksedra ve bunun iki yannda da yine dikdrtgen plnl ikier byk oda bulunmaktadr. tinal bir iilii olan bu odalarn mermer duvarlarnn byk bir blm ayaktadr. Zamanmza gelen yaplar dou-bat ve kuzey-gney dorultusunda olular ile zgara planna tam oturmaktadr. Yamalardaki setlemelerde zgara plann dou-bat dorultusuna uymaktadr294. 3.4.4. Kremna Kremna kentinin antik ad Yunanca da uurum anlamna gelmektedir. Bu ad kentin topografik yapsna uygundur. Kentin tarihi hakknda Strabon295 yle demektedir: Amyntas vaktiyle zapt edilemez denilen baz yerleri, bu arada Kremnay da almtr. Hatta Kremna ve Sagalassos arasnda bulunan Sandalionu zapt etmek iin aba dahi harcamad. Kremna, Pisidiada yukar Aksu Vadisinde, 1200 m. ykseklikte, taraf sarp bir tepe zerinde kurulmutur. ekil bakmndan girintili ve kntl kelidir ve uan bir kartaln ba tarafna benzetilmitir. ehir gerek topografya gerek plan bakmndan iki paraya ayrlarak tasarlanmtr296. Daha yksek olan dou kesimi tam zgara eklinde planlanmt (Levha-LII, izim 1, 2). Arazinin engebeli olmas yap adalarnn farkl boyutlarda olmasna sebep olmutur. Bu kesimde bulunan kk tepecikler arasndaki dzlkte U eklinde, stoadan meydana gelen agora yer almaktadr. Gney kapsndan ehre inen yol ilk adann
292 293

Akarca, 1987, 5758; Varinliolu, 1988, 79128. Trpan, 1983, 209; Varinliolu, 1990, 219. 294 Akarca, 1987, 5758; Varinliolu, 1988, 79128. 295 Strabon, 1987, 56. 296 Akarca, 1987, 78; Mtchell, 1995,18.

62

kesinde bir dneme yaptktan sonra, kuzeydouya doru diagonal olarak, tiyatronun nnden agoraya ulamaktadr297. Ayn trden diagonal yol Ephesos ve Olinthos (Levha-LIII, izim 1, 2). kentlerinde de bulunmaktadr. ehrin eimli bat yars, sokaklar arazinin eimine gre izilmi olduundan, dik al deildi. ehrin tarihesi, surlarn teknii ve izilii, agorann biimi ehir plannn Hellenistik ada yapldn gstermektedir298. 3.4.5. Sagalassos Aksunun kaynaklarna yakn, Alasun Dalarna dik yamal bir dere iine kurulmu olan Sagalassos kenti, Pisidia blgesinin en nemli yerleimlerinden biridir. Kesin bir delil olmamasna karn, kentin erken tarihinin M.. 2. bin yllara kadar gittii ve Deniz Kavimleri Gnde ad geen Sekeleler in Sagalasosslular olabilecei ileri srlmtr299. Anadoluda Pers egemenlii devam ederken Byk skenderin M.. 334 ylnda Hellespontosu (=anakkale Boaz) ele geirerek Anadoluya gelip; Perslerle savaarak Bat Anadoluyu geerek Termessos ve Sagalassosu kuatmas ve almasndan ilk olarak Arrianos300 bahsetmitir. Gnmzde kaz almalar M. Waelkens tarafndan devam eden kent, kuzeyden gneye doru alalan dere iinde, setler zerinde kurulmutur301 ve hemen hemen zgara tarz bir plana sahiptir (LevhaLIV, izim 1, 2). Kentin kuzey-gney ekseni zerinde yeralan ve antlar zerindeki bezemelerden Hellenistik Dneme tarihlenen aa agorann gneybat girii Tiberius Kaps olarak adlandrlmaktadr302. M.. 2. yzyla tarihlenen ve 3670 m. llerinde olan yukar agoray yukardan ve batdan gren bir teras zerine M. 2. yzyln sonlarnda veya 1. yzyln balarnda ina edilmi, Sagalassos Bouleuterionu kalntlar ortaya kmtr303. Bouleiterion hem iyapsyla hemde planyla byk lde Priene Bouleiterionuna benzemektedir. Kentteki en yksek ve en iyi korunmu yap
297 298

Akarca, 1987, 78; Mtchell, 1995, 34. Akarca, 1987, 79; nan, 1970, 28. 299 zsait, 1980, 95. 300 Arrianos, I, 11; Mansel, , 1999, 437. 301 Akarca, 1987, 80; zsait, 1980, 95; Waelkens, 1997, 208. 302 Waelkens, 1997, 208. 303 Waelkens, 1997, 209.

63

tiyatrodur. Yaklak 1574 m. ykseklikte yer alan tiyatroda oturma sralarnn bulunduu doal tepeden tam anlamyla yararlanlmamtr. Btn yap gneydou ynnde yerletirilmitir. Koridorlardan oluan altyap oturma yerlerini desteklemitir. Sahne sadece bir kat yksekliktedir. Bylece manzara ierden grlebilmektedir. Sahne binasnn mimari eleri M.S. 180- 200 arasna tarihlenir304. Setler ve zerindeki yaplar mmkn olduu kadar, kuzey-gney istikametinde yerletirilmitir. ehrin ana plan belki M..4. yzylda belki de ehirlemenin hzland Hellenistik ada yaplmtr. Fakat ehir Roma Dneminde byk bir inaat geirmitir305 (Levha-LV, Resim 1). 3.4.6. Perge Strabon306a gre, kent Troia Savandan sonra Mopsos ve Kalkhas isimli kahramanlarn liderliinde Argostan gelen koloniciler tarafndan kefedilmitir. Dilbilimsel aratrmalar Achaeanlarn Pamphyliaya M.. 2. bin yln sonlarna doru girdiini dorular. Bu almalara ek olarak, 1953te Perge ehrinin Hellenistik giri kapsnn avlusunda yaplan kazlarda bulunan M.S. 120 121 yllarna ait yaztlar da, bu kolonilemeye tanklk eder; heykellerin altlarndaki yazlarda ehrin kurucularndan Mopsos, Kalkhas, Riksos, Labos, Machaon, Leonteus ve Minyasas adl yedi kahramandan sz edilir307. Drdnc yzyln ortalarna kadar Perge ile ilgili daha fazla yazl kayt yoktur. Bununla birlikte, Byk skenderin geliine kadar Pergenin Perslerin ynetiminde bulunuyordu. M.. 333te Perge, skendere teslim olmutur. skenderin lmnden sonra, Perge ksa bir sre Antigonosun nfuz alanna ve daha sonra Seleukoslarn egemenlii altna girmitir308. Seleukoslar ve Pergamon kral arasndaki snr anlamazl, Apamea Antlamasndan sonra da devam edince, Roma Konsl Manlius Vulso M.S. 188 ylnda arabulucu olarak Romaya gnderilmitir. Manlius Vulso, III Antiochosun Pergede bir garnizona
304

Waelkens, 1997, 215; Vandeput, 1997, 215; http://burdur.cavusogullari.net/burdur_antik/sagalassos/SAGALASSOS.htm 305 Akarca, 1987, 80. 306 Strabon, 1987, 50. 307 Akurgal, 2000, 466. 308 Abbasolu, 2001, 172188.

64

sahip olduunu renince, Pergamon Kralnn srar ile ehri kuatmtr309. Bu noktada, garnizon komutan, konsolosu Antiouchosun izni olmadan ehri teslim edemeyecei konusunda bilgilendirmi ve bunun iin otuz gne ihtiyac olduunu sylemitir. Bu srenin sonunda da Perge Pergamonun eline gemitir. Yaklak olarak M.. 133te Pergamon Krall Romaya devredildiinde Perge, tam bamsz olmutur. Pamphyliann nde gelen ehirlerinden biri olan ve Kestros (Aksu) Nehrinin 4 kilometre batsnda iki tepe arasndaki geni bir ovann zerinde kurulmu olan310 Pergenin ehir plan btn ile aa karlmamtr (LevhaLV, izim 1). Ana caddenin iki yannda tam bir zgara plan uygulanm gibi grnmektedir. Ana caddelerin krlarak geirilmesi zgara planna tam bir hareket kazandrmtr311. Hellenistik giri kapsnn dousunda agora, agoray evreleyen bir stoa ve dkkanlar bulunmaktadr. Kuzeyden gneye kent merkezi boyunca bir ana cadde doudan gneye inen dier ana cadde ile kesien iki ana cadde bulunmaktadr312. Baz topografya ve plan zellikleri ova ksmnn Hellenistik ada araziye ve eski yollara uyularak zgara tarznda tasarlandn gstermektedir. 3.4.7. znik (Nikaia) Strabonun313 verdii bilgiye gre Nikaia, Askanios Gl kysnda, Antigoneia ad ile ilk nce skenderin kumandanlarndan Antigonos tarafndan M.. 316 ylnda kurulmutur. Daha sonra Lysimakhos, Kraterosun kz olan kendi kars iin adn Nikaia olarak deitirmitir. M.. 293'te Bithynia Krall'na balanan kent, nemli mimari yaplarla sslenmitir. Bir sre Bithynia Krall'nn bakenti olan Nikaia daha sonra Roma'nn nemli bir yerleimi olarak varln srdrmtr314.

309 310

Akurgal, 2000, 466- 467. Abbasolu, 2001, 172188. 311 Akarca, 1987, 82. 312 Akurgal, 2000, 466. 313 Strabon, XII,566. 314 Eyice, 1988, 5.

65

Ovada kurulmu birok ehir gibi, plan dikdrtgen ve evre ls 16 stadiondur (1 stadion yaklak 185m.).315. Izgara plan bugnde korunmaktadr (Levha-LVI, Resim 2). znik'in evresini be kenarl okgen ekilde kuatan surlar 4970 m. uzunluundadr. znik'in iki ana caddesinin kesitii noktadan bakldnda, drt ana kaps bulunan kent zgara tasarldr ve bu plann gnmze kadar korumutur (Levha- LVII, Resim 1). Hellenistik dnemde ina edilmeye balanan surlar, Roma ve Bizans dnemlerindeki yeni ilavelerle gnmzdeki eklini almtr. Kentin drt ana kapsndan gnmze Lefke Kap ile stanbul Kap salam ulaabilmitir. Kentin tiyatrosu gl kys ile Yeniehir Kap arasnda geni bir alana ina edilmitir. Tiyatro, mparator Traianus dneminde Bithynia prokonsl (valisi) Plinius'un abalaryla 111112 yllarnda yaplmtr316 (Levha-LVI, Resim 1). 3.5. Kentsel Mekanlar nsan eliyle yaratlm olan bir yerlemede barnma- yaama ilevinin ncelik tamas ve kent planlanrken konutun yerinin neminin byk olmas beklenir. Fakat kenti oluturan barnma ve yaamann dnda gnlk yaam iin gerekli olan ve gnlk yaamn getii mekanlar kentin planlanmasnda nemli unsurlardr317. rnein Ur, Babil, Asur ve Ugarit gibi Eski Mezopotamya ve n Asya kentlerinde konut blgeleri bulunmasna karn tapnaklar, az olsa da saraylar alan olarak byk yer tutmakta ve kent plannda hatta yaplarda kullanlan malzemelerde de belirgin rol oynamaktadrlar. Msrda tanr iin yaplan tapnaklar ta malzemeden yaplrken konutlar kerpiten yaplmaktayd. Kent planlamasnn srekli deiim gsterdii Arkaik, Klasik, Hellenistik ve Roma Dnemlerinde gelien kent planlamalarna paralel olarak kentsel mekanlar da deiim gstermitir. Kentsel mekanlardaki bu deiiklikler toplumun organizasyonu ve rgtlenmesinin kente yansd mekanlar olan kamu yaplarnn organizasyonunda daha ok gzlemlenmitir318.

315 316

Akarca, 1987, 52. Yalman, 1984, 459467. 317 Kolb, 1996, 146. 318 Wycherley, 1993, 47.

66

Kentin btn gibi olduka basit bir ekilde ortaya kan ve tm sosyal etkinliklerin getii agora yaplanmas iin kentte gereken tek ey olduka dz ve ak bir alandr. Agorann geni anlamda tm kent yaantsna ve konut alanlarna kolayca ulaabilmesi iin kentin uygun bir odak noktasnda yani az ok merkezinde olmasna planlama srasnda dikkat edilmitir319. lk dnemlerde akropoln nemli olduu kentlerde bir sre sonra akropol kentin bir eki olmaya balam ve yerini agoraya brakmtr. Agora kentin tm yapsn oluturan eleri bir arada tutan bir merkez niteliine brnmtr. Agorann biimine bakldnda ilk balarda enliklerin, dinsel trenlerin, konferanslarn yapld hatta pazarlarn kurulduu, tm sosyal ihtiyalara yeten ak bir alandr. Bunlar iin agorada ihtiya duyulan tek ey bir krs ve hafif eimli kat kat basamaklardr. Agorann pazara dnmesi sadece bir sahne deiikliinden ibarettir320. Mimarlk asndan agorann geliimi daha ok ve daha iyi yaplarn yaplmas ile olmutur. Bu geliim meclis, prytaneion, magistratlarla kurullar iin ayr alma yerleri ve arivlerin agorada ya da agora yaknnda yer almasyla kendini gstermitir. Tabi agorann simgesi haline gelmi olan stoalar (LevhaLIX, Resim 1) agora geliimi iin olduka nemlidir321. Scaa kar koruyucu bir glgelik, rzgar ve frtnaya kar hazr bir snak olan stoa, yani stunlu gezinti yeri, ister geniletilmi olsun ister olmasn her amaca elverili yaplardr. Stoa yaps, baz kentlerde agoray taraftan saracak ekilde tasarlanmtr. Bu U formlu stoa daha ok onya blgesinde grld iin onya agoras denilmitir322. Bu agorann en belirgin zellii stoalarla evrili, da kapal, zgara plana uygun formda olmasdr. Magnesia, Miletos323 ve Priene (Levha-LX, izim 1-2; Levha-LXI, izim 1) agoralar onya agorasna en uygun tipte agoralardr324. Ticaretin gelimesiyle birlikte arap, ya, anak mlek ve baka rnlerin alm ve satm ile tccarlar ortaya km ve bunlar agora evresinde dkkanlar amlardr. Ayrca stoalar borsa ve alveri yeri olarak rahatlkla kullanlabilmitir. lk balarda agoraya stoalar ve tapnak hakimdir. eme ou
319 320

Wycherley, 1993, 45; Baaran, 1998, 88. Akurgal, 2000, 290. 321 Wycherley, 1993, 83; Baaran, 1998, 90. 322 Tana, 2000, 60. 323 Doxiadis, 2000, 3637. 324 Akurgal, 2000, 375.

67

kez nemli bir unsurdur ve yaplarn nnden ve alandan geip giden sokaklarn iki yan boyunca tanrlarn ve kahramanlarn heykelleri bulunmaktadr. Stoalarn sklkla kullanm kentsel mekanlar zenginletirmitir. Daha sonra agora yaplarna genellikle Priene agorasnda olduu gibi stoa duvarna yapk bazen de Magnesia agorasnda olduu gibi simetri aksndan kanlarak tapnaklar eklenmi ve agora tapnaklar denilmitir325. Kent iin agoralar olduu kadar tapnaklar ve kutsal alanlar da olduka nemlidir. Her kent tanrlara yada bir tanrya ait olduu iin kentin her alan kutsal saylmaktadr. Akropolde, agorada veya kentin deiik ksmlarnda kutsal alanlarla karlalmaktadr. Kutsal alanlardan bazlar kentin dnda bir tren yolu ile kente balanm kimi zaman da kentin iine gml kalmtr326. Tapnaklar, n yzleri douya bakacak ekilde ounlukla doudan batya ynlenecek ekilde yaplmtr. Fakat bu deimez bir kural deildir. Platon327 kutsal alanlarn ynetim yaplaryla birlikte agora evresinde olmasndan yana iken; Xenophon328 kutsal alanlarn herkes tarafndan grlebilmesini, ama ilerine kolaylkla girilmemesi gerektiini bildirir. Pausanias329 ise kutsal alanlar insanlardan uzak ve el dememi bir yerde olmasndan dolay Tanagra halkndan vgyle bahsetmektedir. Tm bu grlere ramen kutsal alanlarn bir araya toplanmas dncesi ehir planclar tarafndan uygulanmamtr. Agora gibi kutsal alanlar da teker teker eklenen yaplarla genilemitir. Kimi zaman kutsal bir alann iine kk kutsal alanlar eklenmitir330. Stoa, genel toplumsal amalara hizmet eden bir yap olmasna ramen baz durumlarda yetersiz kalmaktayd. Tm yurttalarn genel toplants iin Atinada grlen zgn bir mimari yaps olan Pynx yaps bulunmaktadr. Pynxte ilke, tiyatro yapsnda olduu gibi caveann eime uyup konumac zerine odaklanmaktr. lk balarda kuzeyden douya uzanan bir grn yaplyorken daha sonra yn deitirilmi ve gneyden douya doru yaplmtr. Tahta sralardan oturma yeri ve arkadan iki girii olan pynx yapsnda yaplan toplantlar
325 326

Wycherley, 1993, 100. Tana, 2000, 70. 327 Platon, Yasalar 778C,779D. 328 Xenophon, Memorabilia iii.8.10. 329 Pausanias, ix. 22. 2 330 Wycherley, 1993,80.

68

daha sonra kapal bir yap olan bouleiterion (kent meclisi) da yaplmaya balanmtr331 (Levha LXI, Resim 1, Levha LXII, izim 1). Birok kentte ilk kamusal yap olmas bakmndan nemli olan bouleiterion yaps prytaneion yaps ile kutsal ocak bakmndan benzerlik gstermektedir. Prytaneion (Levha LXII, izim 2). kentin kutsal ocan ierirken, bouleiteron sadece ocak tanras Hestiann sunan iermektedir. Bouleiterionun biimi drt duvar arasna yaplm ve zerine at aklm kk bir dikdrtgen ya da yarm daire biimli tiyatrodur. Prytaneion yapsnn mimari biimi konut gibidir. Burada halkn ortak mal olan ocakta, ocak tanras Hestiann kltne bal atein srekli yanmas salanrd. Prytaneionun mimari biimi teki yaplara benzediinden yazl bir eyler yoksa yapnn tanmlanmas zordur. Ancak agoraya bal baka kamusal yaplarn arasnda muhtemelen antsal girii ile ayrt edilebilen eve benzer bir yapyla karlaldnda prytaneion olarak deerlendirilebilir. Izgara tasarl kentlerde prytaneion iin agorann yannda bir yer seilmekteydi332. lk balarda erkek ocuklarla delikanllarn beden eitimi, spor yarmalar yaptklar, oyunlar oynadklar bir yer de olan agora, zamanla bu ilevi gymnasionlara brakmtr333. Baz kentlerde gymnasion kentin dnda tasarlanrken bazlarnda kent merkezinde tasarlanmtr. Izgara tasarl kentlerde birka yap adas kaplayan gymnasion Miletosta agorann yannda, Prienede agorann gney ucunda tasarlanmtr334. Kentin ynne ve sokak sistemine uymasna zen gsterilen gymnasionda, aalarla ak alanlarn yan sra kutsal alanlar, sunaklar, evre duvarlar, kou yollar ve spor etkinlikleri iin yaln donanmlar, stoalar ve kahramanlarn ve baarl sporcularn heykelleri bulunmaktadr. Palaestra, yani gre alan ou kez gymnasionlarla beraber dnlmtr. Stadion ise yreden yreye deien bir yapya sahip olmakla birlikte 183 m. lik bir uzunluk birimi, bu uzunlukta yaplan kou ve bu kounun yapld yer anlamna gelmektedir. Kent plannda stadionun yeri doal izgilere baldr diyebiliriz. Kent plannda belli bir yeri ve teki yaplarla bir ilikisi olamayan stadionun yn iin dou-bat seilse de deiebilirdi. Izgara tasarl

331 332

Wycherley, 1993, 113. Baaran, 1998, 91; Tana, 2000, 120. 333 Wycherley, 1993, 131; Baaran, 1998, 102. 334 Lawrence, 1996, 354355; Akurgal, 2000, 376; Doxiadis, 2000, 42.

69

kentlerde de stadion kent planna uydurulmam, plan tamamlandktan sonra kentin dna yerletirilmitir335. Tiyatronun kentteki yeri, dorudan doruya biimine baldr. Tiyatro kentte yaayan herkesi iine alacak kadar geni ve Dionysos tapnmyla birletirildiinde tanrnn kutsal alanyla birlikte tasarlanmalyd. Bir tiyatro iin temel gereksinimler, orkestra iin dz bir yerle cavea iin orkestradan balayarak ykselen bir yamatr. Bunun iin ok dik bir kayalk olamayan tepe etei uygundur. Tepede yaplmas gerektiinde tiyatro tepenin en stne, teraslamayla dz bir orkestra yeri salanmaldr. Izgara tasarl kentlerde tiyatro bu plana uymamaktadr. Bu nedenle ou zaman tek bana dnlerek tasarlanmtr. Caveann n yznn gneye bakmasna ve akropoln belirgin yamac zerine yaplmasna dikkat edilmitir336. Konutlar ise kent planlamaclar iin olduka nemlidir. Deiken tarihi boyunca Mezopotamya ve Msra oranla ok daha zengin kltrel etkinlikler yaam bir yer olan Anadoluda konut olarak tasarlanm yaplar da farkl oranlarda nem tamlardr. Konya ovasnda kurulmu olan atalhykte kent olduka iyi planlanmasna karn kentin ana unsuru konuttur ve kutsal mekanlar ise bunlara ek olarak yaplmtr. M.. 5000 yllarna tarihlenen Haclar yerlemesi ise konutlarn yannda sur duvar ve ortak mekanlar olan atlyelere sahiptir. lk Grek koloni yerlemelerinden olan Eski zmirde konutlarn kent planndaki rol olduka nemlidir. Evlerin gneten yararlanmak iin gneye dnk planlanm olmas ky yerleimlerinde genellikle batdan douya uzanan cadde ve sokaklarn olumasna neden olmutur. Bu tarz rnekler Miletos ve Ephesosta da grebiliriz. Bat Anadoluda Grek kentlerinde M.. 5. yzyldan itibaren kamu yaplar ve konut blgeleri arasndaki iliki kamu yaplar lehine bir gelime gstermitir. Gnmzde kent planlayclar kentin yerleim blgelerine zen gstererek ho, salkl ve yaamaya elverili yerler yapmay amalamaktadrlar. Fakat bu durum antik kentlerde biraz farkldr. ou zaman agora, kutsal alanlar vb. tasarlandktan sonra kalan alanlar konut iin dnlmtr. Ky kentlerinde liman ve kamu yaplar iin byk alanlar ayrlrken, konutlarn alanlar snrlandrlmtr ve konutlar mimari adan
335 336

Wycherley, 1993, 138; Lawrence, 1996, 355; Baaran, 1998, 96. Baaran, 1998, 92; Akurgal, 2000, 371,409

70

birbirlerine benzer hale gelmeye balamtr337. Yani konutlarn eski ihtiam kalmam olmakla birlikte Miletosta olduu gibi kamu yaplar giderek konut blgeleri iine doru genilemitir. Ayn trden yaplamaya Ephesos kentinde de rastlamaktayz. Kamusal alanlar ve halkn sosyal etkinlikleri oaldka konutlar nemini yitirmitir. Izgara tasarl kentlerde de durum pek farkl deildir. Kutsal alanlarn ya da kamusal alanlarn kaplamad btn dikdrtgen bloklarda evler yer alm ve her zaman olmasa bile ounlukla, her biri birbirine eit byklkte birok dikdrtgene blnmtr. Her yap adasna den ev says, bu evlerin dzenlenileri ve yap adalarnn byklkleri ve oranlar yreden yreye farkllk gstermitir338.

337 338

Acar, 1996, 380; Baaran, 1998, 105106. Wycherley, 1993, 157.

BLM IV 4. IZGARA TASARIN ANADOLUDA UYGULANI BMNE GENEL BR BAKI Greklerde zgara plan ilk defa M.. 7. yzyln sonunda ortaya kmtr. Eski dou medeniyetlerinde, eitli devirlerde, sokaklar dik al, dzenli ehirler, ii mahalleleri ve mimari kompozisyonlar varken, Grekler M.. 8. yzyldan itibaren bu yerleri tanmaya, ardndan da Akdenizde yeni yerleimler kurmaya balamlardr. Greklerin bu alarda karlatklar sorunlardan biri de yeni yerleimlerin kurgulanmasdr. lk yerlemeler belli bir plana gre yaplmamtr. Arsalarn eit olarak parsellenmesi ve bu iin ok hzl yaplyor olmas bir dzene yol amtr. Izgara plan toplum iinde eitlik fikrinin domu olduunu gstermektedir339. Arkaik dnemde halkn sosyal adan gelimesi tam olarak salanamamtr. Agora o dnem iin sosyal hayatn tmnn getii tek kamu yapsdr ve politika agorada konuulur, alveri agorada yaplr, kutsal trenler, gsteriler agorada yaplr, gerektiinde eitim de agorada verilmektedir340. Bu tip bir ehircilik anlayna sahip olan Arkaik Dnem kenti Klasik Dneme geerken yerini dzenli planl ehirlere brakmaya balamtr341. Izgara plann kullanld ve belki de temellerinin atld erken dnem rneklerinde planlamada ana hedefler342; levlerine gre yap gruplarn belirli alanlara ayrmak, Merkezi bir yaklamla agora, tapnak gibi kamu yaplarn kent merkezinde kurgulayp konutlara olan mesafeyi azaltmak, Birbirini dik kesen sokak dokusu iinde yap adalar oluturup, bu yap adalarnda yaplar kurgulamak eklinde, Arkaik Dnemden Hellenistik Dneme kadar geliim gstermitir. M..8. yzylda Miletos ve Smyrnada grlen ilevlere gre araziyi blgeleme ve dzenli sokak planlamas Arkaik Dnem kent planlamasnda araziyi
339 340

Akarca, 1987, 31. Tana, 2000, 39. 341 Doxiadis, 1968, 32. 342 Tana, 2000, 45.

72

fonksiyonlara gre belirli blgelere blme ilemi sonucunda her mahallenin gerektiinde dierlerinden bamsz olarak gelimesi salanmtr343. Izgara planna sahip sokak dokusu araziyi parsellere blmekteydi. Bu modl sistemi ilk etapta her biri birbirine eit byklkte konut alanlarnn oluumunu salamtr. O dnemin politik inanc olan, birbirine eit halk felsefesi, bu balamda kentin planna yanstlmtr. Fakat Arkaik Dnemde arazi datm eitlik amacn tamamaktayd344. Dzenli planlama domakta olan kente gelimesi iin mekan salamak ve ayn zamanda hem bireye hem de genel olarak toplulua dzenli bir ereve ierisinde zgrlk vermek amal olumutur345. Klasik planlamada Arkaik planlamadan farkl olarak kentte grsel etkileri yaratmak amacyla abalar harcanmtr. Arazi grsel etkileri yaratmak amal kullanlmaktayd. Bu da o dnemin plancs ve mimar olarak Hippodamosun etkisinden domu bir gelimedir. Kamu yaplar grsel zenginlik yaratacandan yalnzca hakim noktalarda, ayn zamanda kent dokusu iinde kentsel peyzaj yaratacak bir biimde kentin btnne yaylyordu346. Bu dnemde eimli arazide almak ve bunu ustalkla gelitirmek gelenek haline gelmitir. Priene ve Herakleia eimli araziye uygulanan nemli rneklerdir. Eimli arazide kullanlan teraslama zerinde yaplarn manzaraya hakim ve birbirini engellemeyecek ekilde dzenlenmitir347 . Klasik dnemde dzenli planlama kriterleri u ekilde deiim gstermitir348: levlerine gre yap gruplarn belli alanlara ayrmak, Merkezi bir yaklamla kamu yaplarn kent merkezinde kurgulamak Birbirini dik kesen sokak dokusu iinde yap adalar oluturup, yaplar bu adalarda kurgulamak, Kente antsallk getirmek, tekdzelikten kurtarmak ve arazinin grsel amal kullanmn salamak,

343 344

Kleiner; 1969, 15; Greaves, 2002,50. Owens, 1994, 49. 345 Tana, 2000, 47. 346 Doxiadis, 1968,45; Tana, 2000, 51. 347 Owens, 1994, 73. 348 Tana, 2000, 51- 52.

73

nsula (yap adas) biriminin temel planlama ve kentin daha sonraki geliimini ynlendiren e olarak kullanlmasn salamak.

Daha gelimi ve nfusu kalabalk olan kentlerde, birbirini dik kesen sokaklar apraz keserek, kentin iki nemli kentsel mekann birbirine balayan ana cadde niteliinde bir cadde bulunmaktadr. Bu cadde iki merkez arasndaki mesafeyi ksaltt gibi, yan sokaklarda trafiin merkeze akmasn da salamaktadr. Bylece zgara plann sakncal yanlarndan biri olan ulam zorluu hafifletilmi olmaktadr. Ephesos antik kentinde bulunan Kuretler caddesi bu kentin en ilek caddesidir ve bu duruma en iyi rneklerden biridir. Kamu yaplarnn ounun cephesi bu caddeye bakmaktadr. Ayn trden caddeye sahip baka rnekler de Kremna ve Olinthos kentleridir. Kremna kentinde ana kap ve agoray birbirine balayan, Olinthosta ise tepe ile liman birbirine balayan bir cadde bulunmaktadr349. Arkaik Dnemden balayarak Klasik Dnem sonuna kadar geen srete, toplumun ihtiyalar, sosyal organizasyonu, politik etmenler gibi nedenlerle gelien kentler Hellenistik Dneme gelindiinde gelimeye devam etmitir350. Izgara plan, yeni bir kent kurmann hem en uygun, hem de en hzl yntemi olma zelliini bu dnemde de devam ettirmitir351. Hellen kentinin temel karakterini veren ne konumu, ne biimi, ne de dzenidir. Helenlere zg belli temel elere sahip olmasdr352. Hellenistik ada zgara plan geni lde kullanlmtr. Izgara tasarl kent planlarnn ana unsurlar insula denilen adalardr. Bu adalarn byklkleri genel olarak blgeye ve aa gre deiiklik gstermektedir. Kentte sosyal faaliyetlerin getii mekanlar merkezde; konutlar ise, bunun evresinde toplanmaktadr. Planlamadaki ana hedeflerden birisi de gelecek kuaklarn da ihtiyalarn karlayacak nitelikte olmasdr. Bu amala yerleime yeni yaplar gelir dncesiyle kentte bo alanlar braklmtr353. Klasik dnemde tekil yaplarda gerekletirilen antsallk, kentlerin tasarmndaki antsallk ve grsel kompozisyonla btnletirilmi ve arazinin

349 350

Akarca,1987,33; Owens, 1994, 64; Mtchell, 1995, 34; Tana, 2000,52. Tana, 2000, 86. 351 Owens, 1994, 75. 352 Wycherley, 1993, 10. 353 Doxiadis, 1968, 50; Tana, 2000,54.

74

eimli ve hareketli olmasndan faydalanlmtr354. Bu antsallk kentlerle snrl kalmam, simetri ve eksenel dzenleme gibi unsurlar gerek mimariye, gerekse planlamaya yanstlmtr. Yalnz bu dnemde kentler bamszlklarn kaybetmiler, skender ve ardllarnn kurduklar krallklarn koruyuculuklar altna girmilerdir355. Izgara planl ehirlerde sokak sistemi iki ekilde dzenlenmektedir356: 1. Aa yukar ayn dar lde sokaklardan meydana gelen plan (ekil.3)

ekil.3. Ege tipi Izgara Plan emas

2. Geni Cadde ve dar sokak esasna dayanan plan. (ekil.4)

ekil.4. talya tipi Izgara Plan emas

Birinci ekil Egede ve Hellenistik ada Suriyede kullanlmtr. Bu tarz Hippodamik plann ilk rneklerini Bat Anadolu yerlemelerinde ve zellikle onya kentlerinde grlmektedir. Bu nedenle onya tarz planlama veya onya tarz Hippodamik plan olarak adlandrabiliriz. kinci ekil talyada zgara plann zellii olmutur; fakat dou Akdenizde Kirenaikada ve Rodosda uygulanmtr. Blgeye gre bir ayrm yaplrsa birine Ege tipi dierine de talya tipi denilebilir357. Ege tipi zgara planda sokaklar dar ve aa yukar ayn geniliktedir (ekil.5). Priene ve Miletosta ada oranlar ksa ve topluyken, Magnesiada adalar

354 355

Akarca, 1987, 33; Tomlinson, 1995, 54; Tana, 2000, 87. Owens, 1994, 75; Tana, 2000, 88. 356 Tana,2000,55 357 Akarca, 1987, 34.

75

ince ve uzundur. Adalarn ksa ya da uzun oluu sokak saysnn farkllamasna neden olmaktadr. M.. 5. ve 4. yzyllarda Egede sokak oluumlar gelimeler gstermitir358. M..5. yzyln banda kentteki sokaklarn genilikleri birbirlerine eit ve ana cadde bulunmazken, yzyln sonuna doru ehrin ortasndan ana trafiin getii bir sokan dierlerinden daha geni olmas gerektiinden yandaki adalar daraltlarak sokan biri iki metre geniletilmitir. Baz kentlerde ise bu tek aks, yeterli olmadndan biri daha geni, dieri daha dar olmak zere iki ana cadde kurgulanmtr. Priene kentinde olduu gibi caddeler tasarlanrken, birinin daima ehrin tam ortasndan ve agorann bir kenarndan gemesine, dier ana caddenin ise agorann bir kesinde ana cadde ile birlemesine dikkat edilmesi gerekmektedir. Miletos gibi liman ehirlerinde caddeler kentin tam ortasndan deil de ortann bir yanndaki aksta kesimektedir359.
EHR Miletos (Gney) Miletos (Kuzeydou) Priene Magnesia Herakleia Knidos Ephesos TARH M..479dan sonra M.. 479dan sonra M.. 350 M.. 350 M.. 350 M.. 350 M..287 YAPI ADALARI 51.6029.50 (170 Ayak100Ayak) 20.7517.70 (70 Ayak60Ayak) 47.2035.40 (70 Ayak60Ayak) 98.5042.50 300 Ayak130Ayak 98.5042.50 280Ayak140 Ayak 140Ayak140 Ayak ORAN 7:4 7:6 4:3 9:4 9:4 9:4 2:1 1:1

ekil.5. Izgara Planl Yerleimlerden Bazlarnn Yap Adas Boyutlar

Kentler tasarlanrken sokaklarn konumu yannda kamu yaplar ve konut alanlarnn yerlerinin de tasarlanmas nemlidir. Bunlarn konumlarn etkileyen en nemli faktr ise toporafyadr. Miletos ve Pire kentlerindeki gibi dz arazide kurulmu ky kentleri; Priene ve Magnesiada ki gibi yama zerine kurulmu

358 359

Akarca,1987,44; Wycherley, 1993, 10. Owens, 1994, 75; Akarca, 1987, 35; Tana, 2000, 60.

76

da kentleri ve Knidos ve Herakleia kentleri gibi yama zerine kurulmu ky kentleri olmak zere kentlerin kurgularn deitiren eit toporafya olduunu syleyebiliriz360. Dz arazide kurulmu olan ky kentleri genellikle bir yarmada zerindedirler ve bundan dolay birden fazla liman bulunmaktadr. rnein Miletosin iki, Pirenin liman bulunmaktadr361. Bu tr kentler planlanrken kamu yaplar ve konutlar dnda liman ve liman yaplar dikkate alnmaktadr. Kamu yaplar dier yaplara gre byk olduundan daha dz ve geni alanda planlanmas ve dier blgelere en ksa ekilde ulamnn salanmas gerekmektedir. Yani yerleim plannda konum olarak kamu yaplar iin en dz ve geni alana yerletirilirken, bu alann konut dokusuna ve limanlara olan mesafelerine dikkat etmek gerekmektedir362. Bunun en dengeli uygulann Miletos ve Pire kentlerinde grmekteyiz. Miletoste kent merkezi en dz ve geni alana yerletirilmitir363 (ekil.6). Kent merkezini iki liman blgesi evrelemektedir; konut yerleimleri ise daha engebeli arazide kent merkezini saracak ekilde birbirlerinden farkl istikamette iki paraya blnerek araziye oturtulmutur364.
KONUT ALANLARI KAMU YAPI ALANLARI LIMAN ALANI

ekil.6. Miletos Kenti Kentsel Mekan Kurgusunu Gsteren Fonksiyon emas365

Akurgal, 1996, 134; Tana, 2000, 66 Akarca,1987,38; Senff, 1996, 396. 362 Doxiadis, 1968, 348; Akurgal,2000,372. 363 Tana,2000,70; Kleiner; 1969, 13. 364 Akarca,1987,35 365 Kenti oluturan temel elemanlarn birbirlerine gre konumunu en kaba hali ile gsteren fonksiyon emas.
361

360

77

Pire kenti de Miletos kenti gibi liman kentidir. liman bulunan kent, ayr liman blgesine blnmtr (ekil.7). Bu liman blgesinden kent merkezine ulamn kolay salanabilmesi iin, kent merkezi liman blgesinin hemen hemen arlk merkezine gelecek ekilde tasarlanmtr. Kent merkezi iin seilen alan plann tam ortasnda arazinin en dz ve geni geni olan yeridir. Kent merkezinin bu durumu kenti drde blmektedir. Konut blgesi ise bu oluumda, kent merkezinin arkasna ve nne olmak zere iki alana blnmtr366.
KONUT ALANLARI KAM YAPI ALANLARI U LIM ALANI AN

ekil.7. Pire Kenti Kentsel Mekan Kurgusunu Gsteren Fonksiyon emas

Yamaca oturtulan zgara planl kentlerde farkl yap blgelerinin araziye oturtulmas asndan nemli olan kriter, Kamu yaplarnn arazinin en dz ve en geni olan ksmna ve dier ksmlara kolay ulalabilmesidir. Priene kenti bu tipe uyan en iyi rnektir367. Arazinin en dz ve geni olan ksmna kentin agoras ve bu yapya bal gelien stoalara meclis binas yerletirilmitir (ekil.8). Kentin ana caddesi olan ve ana iki kapsn balayan Bat Kaps Caddesi bu alan zerine kurgulanmtr. Kamu yaplar ilikilerine gre snflandrlarak arazide oluturulan drt set zerine yerletirilmitir. Bu snflandrmaya gre gymnasion ve stadion en alt kota yerletirilmilerdir. Agora ve agoraya bal stoa, bouleuterion yaplar, arazinin en dz ve en geni alannda, kentin arlk merkezinde olacak ekilde ikinci kotta ve Tapnak ve tiyatro bir st sette,
366 367

Kostof, 1991, 40; Tana, 2000, 72. Akurgal, 2000, 365.

78

drdnc sette ise yine tapnak binalar bulunmaktadr368. Konut dokusu kent merkezini sararak kent merkezini bir ekirdek durumuna dntrmtr. Ky kenti olmad iin Priene kenti konut ve kamu alan olmak zere iki alana ayrlmtr369.

KONUT ALANLARI KAMU YAPI ALANLARI

ekil.8. Priene Kenti Kentsel Mekan Kurgusunu Gsteren Fonksiyon emas

Hem yamaca oturup, hem de ky kenti olan kentlerin kentsel mekanlarnn kurgulanmasnda hem araziye uyma kaygs ve bu arazi zerinde kent merkezini yerletirme sorunu ile kent merkezinin liman ve konut blgeleriyle olan ilikinin kurulmas gerekmektedir. Kamu yaplar kentin merkezinde, dz ve en geni arazide tasarlanmaldr. Ayn zamanda bu alann liman ve konut blgelerine ulamnn yakn olmas gerekmektedir. Bu tipe uyan en iyi rnek Knidos kentidir (ekil.9). Knidos kentinde bir gen metodu gelitirilerek genin dik kesine, liman ve konut blgelerinin arasna, kamu yaplar konulmutur. Konut blgesi ise daha dik araziye oluturulmutur.

368 369

Wycherley,1993,23; Doxiadis, 2000, 41. Schede, 1964, 40; Tana,2000,72.

79

KONUT ALANLARI KAMU YAPI ALANLARI LIMAN ALANI

ekil.9. Knidos Kenti Kentsel Mekan Kurgusunu Gsteren Fonksiyon emas

Knidos kentinde eime paralel sokaklar dz, eime dik olan sokaklar yoku ve merdivenlidir. Bu zellik yamaca uygulanan zgara planl kentlerde kanlmazdr. Ana cadde zerinde kalan sokaklarn genilikleri birbirinin aynsdr. Kentin ortasndan geen dou-bat istikametindeki ana cadde, batdaki limann ve arkasndaki kuzey-gney ynnden geen ikinci cadde ile kesimektedir. Dier caddelerden daha geni olarak tasarlanm olan bu caddeler liman agoraya, agoray kentin iki ana kapsna balamaktadr370. Hellenistik Dnemdeki simetri ve eksenel dzenleme gibi unsurlar mimari yannda kent planlamaya da yanstlmtr. Bu dnemde kentler yava yava bamszlklarn yitirdiklerinden kurulan krallklarn da etkisiyle Hippodamik planla birlikte kentlerde antsallk n plana kmtr371. Bu da Anadoluda kurulan kentleri iki biimde etkilemitir. Birincisi; Anadoluda o dneme kadar planl ve dzenli kentler hakimken, krallar ekonomik glerini kullanarak, gvde gsterisi yapmak amacyla kentlere antsal yaplar armaan etmilerdir. Bu da kent siluetinde tekil olarak alglanan kamu yaplarnn, kent ierisinde bir btn olarak alglanmasn salamtr. kinci etkisi ise kentin krallar tarafndan ynetilmesi sonucunda yeniden planlama yaplmaktansa krallarn yaayaca ve kente hakim bir nokta zerinde akropoller kurulmutur. Bylece tepeye oturtulan
370 371

Tomlinson, 1995, 35; Akurgal, 2000, 409; zgan, 2000, 95112. Wycherley, 1993, 32; Tuna, 1996, 483.

80

kentin ynetim ksm iin araziye, yer yer setlemeler yaplarak veya arazi doldurularak geni dzlkler oluturulmu ve buralara kamu yaplar
372

oturtulmutur. Burada kentin belirli ve birbirini dik kesen sokaklar yoktur

Anadoluda zgara plan ustalkla kentlerin birounda uygulanmtr. Izgara plann tek kt yan dzenli bir kentsel evre yaratlmaya allrken ortaya kan rnlerin yapay olmasdr. Yani tm yaplar bu zgara plana uymak zorundadr ve dolaysyla etkileyiciliklerini yitirmektedirler373.

372 373

Wycherley,1993,42 Tana,2000,75

BLM V 5. SONU Anadolu eski alardan gnmze kadar birok medeniyete ev sahiplii yapm ve birok kltrden etkilenmitir. Bu kltrlere ait yerlemelerde karlalan kentleme sreci, bata atalhyk olmak zere baz yerlemelerde ok gelimi ve eitlenmitir. Ancak atalhykte mekansal yaplarda kan bulgular sosyal rgtlenme sosyal tabakalama, mekansal farkllama gibi deikenler asndan, kentin henz kentlemediini gstermektedir. Anadolunun iklim, bitki rts, ekilebilir alanlarn corafi dalm ve kuru tarm koullar altnda gelimi dier neolitik yerlemeler de kente dnememitir. Daha sonra blgeler aras ticaret arttka ve etkileim arttka, yeni yerleim yerleri kurulmu ve bunlar Neolitik Dneme gre biraz daha farkllamlardr. Neolitik Dnemde "bal petei" eklinde bir defada yapld izlenimi veren homojen konut dokusuna karn, ticaret, etkileim ve ihtiyalar arttka konut ve kent dokusu da deiime uramtr. Bu kentlerin etrafnda yer alan korunma amal surlar, tartmalarn ve alveriin yapld agoralar vb. kentsel mekanlarda ortaya kmtr. ehircilik ynnden iki eit ehir bulunmaktadr; Dzenli ve Dzensiz planl ehirler. Dzensiz planl ehirler kylerin tabii gelimesi ile meydana gelmilerdir. ehirlerin kuruluu ve geliimi insanlara braklmtr. ehre karakterini veren evlerin arazi zerindeki dal eklidir. Bunlar genellikle i ie gemi ve kark kmeler halindedir. Dzenli plan, kent toplumunun fikren gelimesinden sonra ortaya kmtr. Arazi insanlara verilmeden nce, bir otorite tarafndan belirli oranlarda blnmtr. Byle bir plan, ok nfuslu blgelerden ayrlarak yeni ehirler kurma eklinde meydana gelmi, ya da sava ve doal afetler sonunda ksa zamanda yeniden yerlemeyi salamak iin uygulanm olabilir. Dzen ve srat, plana sert ve geometrik bir yap getirmitir. zellikle bu, sokaklarn arazi yapsna uyulmadan izilmesinde kendini gstermektedir. Izgara planl kentler Arkaik Dnemde Bat Anadolu kylarna yerlemi olan tahkimli atolarn zaman ierisinde gelimesi ile olumulardr. Bu geliim Hellenistik Dnem sonlarnda kentler son formlarn alncaya kadar devam

82

etmitir. Bu yerleimler "kent devleti (polis)" yerleimleri olarak gelimilerdir. Ynetim biimleri toplumun her ferdinin eit olduu, seme ve seilme hakknn olduu demokrasi rejimi olduundan, bu dnce tarzna bal olarak zgara planl kentler birbirine eit boyutlardaki adalarn kenti eit parsellere blmesi ile tm bat Anadoluda her trl arazide ustalkla uygulanmtr. Bu plann uygulama mant; ortak kullanlan kentsel mekanlar belli alanlar ierisinde toplayp, araziyi bu belirlenen ortak kentsel mekanlar dorultusunda yerleim blgelerine blerek araziye oturtmakt. Bu ortak kullanlan mekanlar, eer kara kenti ise, konut alanlar ve kamu alanlar olarak ikiye blnrken, liman kentlerinde liman, konut alanlar ve kamu alanlar olmak zere e blnerek yaplmtr. Kamu alanlar, konut alanlarndan boyut olarak farkllat iin, bu blgenin konumlanmasnda arazinin en geni ve en dzlk alanlar seilmi, dier kentsel mekanlarn kurgulanmas ise bu alanlara paralel olarak geliim gstermitir. Grek ehirlerinde savunmaya ynelik yaplanm olan akropol blgesi sembolik bir grev stlenmitir. Bylelikle agora, kentin arlk merkezi durumuna gelmitir. Tm kamu yaplar arlk merkezi olan agorann evresinde kurgulanmtr. Konut alanlar ayr bir yerleim blgesi olarak kamu alanlarnn etrafn saracak ekilde araziye yerletirilmitir. Kent birbirine eit parsellere blnd iin sokaklar bu parsellerin aralarnda kalan, birbirlerini dik kesen, ayn boyutlarda oluumlardr. Kentin ana caddeleri, ara caddelerden byklk olarak farkllamtr. Hatta baz eimli arazilerde, eime dik olan sokaklarda merdiven yaplm ve tekerlekli ara giriini imkansz klmtr. Izgara plan her ne kadar Hippodamosa mal edilmi olsa da, erkene giden rnekler de bulunmaktadr. Msrda eski kralln ii kyleri, Babil ve Irakta Frat kysnda bulunan Haradum kasabasnda kullanlan zgara plan bilinen en eski rneklerdir. Ayrca M.. 1500 lerde ndus vadisindeki Mohenjo Daro ve Harappa kentlerinde de zgara plan grmekteyiz. Hippodamos zgara plan yeniden kefetmemi, bu plan ustaca kentlere uygulamtr. zellikle Milet, Priene ve Knidos kentleri zgara plann Anadoluda uygulanan en gzel rnekleridir. Izgara plann Anadoluda uygulanmaya balanmas, muhtemelen kolonizasyon hareketlerinin ve ticaretin bir sonucudur. Sava, yangn, g vb. olaanst durumlarda ok hzl ve kolay uygulanabilir olmas bakmndan tarih

83

boyunca gerek Anadoluda (Levha-LVIII, Harita 1) gerekse Anadolu dnda ( Levha- LXIII, Harita 1) zgara plan her trl araziye ustalkla uygulanmtr. Kent planlama tarih alar boyunca nemli olmutur. Her ne kadar erken dnemlerde dzensiz planlama yaplmsa da toplumlarn belli bir dzen iinde yaama istei, zaman ierisinde kentlerin planlanmasn zorunlu klmtr. Kent planlamay kurulacak kentin konumu, nfus says, ticaret ilikileri vb. birok etmen etkilemitir.

BLM VI VI. KISALTMALAR VE KAYNAKA Abbasolu, 2001 Abbasolu H. "The founding of Perge and its development in the Hellenistic and Roman periods" Urbanism in Western Asia Minor Journal Acar, 1996 of Roman Archaeology, Supplementary Series 45 s.173188 ( 2001). Acar, E. , Anadoluda Tarihncesi alardan Tun a Sonuna Kadar Konut ve Yerleme Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 380394. (1996). Akarca, 1987 Akurgal, 1993 Akurgal, 1996 Akarca A. , ehir ve Savunmas (1987) . Akurgal E. , Eski ada Ege ve zmir (1993). Akurgal, E. , Bat Anadoluda Konut, Yerleme ve Kent Planlamas (M.. 3000 30) Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 122145. (1996). Akurgal, 2000 Ak, Yksel, 1996 Akurgal, E. , Anadolu Uygarlklar, (2000). Ak A. , Yksel, . , Anadolu Yerleim Dokusu inde Antakya Kentinin evresel ve Blgesel Koullar inde ncelenmesi alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Sempozyumu s. 314. (1996). Aktre, 1996 Some Observations on the Use of Gridrion Plan in Anatolian Cities, alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Uluslararas Sempozyumu s. 3147 (1996). Aktre, 2003 Aktre, S. , Anadoluda Demir a Kentleri (2003).

85

Aktre, 2004 Aran, 2000 Arstotales, 1978 Arrianos,

Aktre S. , Anadoluda Bronz a Kentleri (2004). Aran K. , Barnaktan te (2000). Arstotales, Politika, ev. smail Tunal, (1978). Arrianos, A rs, Yunan Bakanl (1945). skenderin Klasikleri no Anabasisi, 665, Maarif , ev. Hayrullah

Atay, 1978 Aygel, 1958 Bakr- Ersoy 1, 1999

Atay, M.. , Tarih iinde zmir (1993). Aygel C. , Antik ehir (1958). Bakr G.- Ersoy E. Y. , "1997 Yl Klazomenai almalar", XX. Kaz Sonular Toplants, cilt 2, (1999).

Bakr- Ersoy 2, 1999

Bakr G.- Ersoy E. Y. , "1999 Yl Klazomenai almalar", XXII. Kaz Sonular Toplants, cilt 2, (1999).

Bakr, 2001

Bakr G. ,"2000 Yl Klazomenai almalar", XXIII. Kaz Sonular Toplants, cilt 1, (2001), sf. 4154.

Bakr, 2002

Bakr G. , "2001 Yl Klazomenaialmalar", XXIV. Kaz Sonular Toplants, cilt 1 (2002).

Baran,1958 Barnett, 1994 Baaran, 1998 Bayhan, 2002

Baran M., Milet Klavuzu (1958). Barnett R.D. , Uratu The Cambridge Ancient History, c.3, 1.ksm, 8.blm (1994). Baaran C. , Arkeolojiye Giri (1998) Bayhan S. , Priene, Miletos, Didyma (2002)

86

Bean, 1966 Bean, 1997 Benevolo,1992 Bingl, 1987 Bingl, 1989 Bingl, 1996

Bean, G. E. Magnesia ad Maeandrum Ancient Classical Sites (1966) . Bean, G.E. ,Eski ada Ege Blgesi (1997) Benevolo L. , The European City (1992). Bingl, O. , Magnesia ad Meandrum (1986) IX. Kaz Sonular Toplants II, 1987 (1988). Bingl, O. , Magnesia ad Meandrum (1987) X. Kaz Sonular Toplants II, 1988 (1989). Bingl O. , Antik a Mimarlar ve kent Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 165170. (1996).

Boardman-Fuchs-Hrmer,1998

Boardman J. , Fuchs J. D. W. , Hrmer M., The Art and Architecture of Ancient Greece (1998).

Boysal, 1982 Bumin,1990 Burney, 1957

Boysal, Y. , Stratonikeia Kazs 1981 alma Raporu, 1982 Bumin K. , Demokrasi Araynda Kent (1990). Burney, C. A. , Urartian fortresses and towns in the Van Region Anatolian Studies, c.10, s. 177196 (1957).

Burney, 1998

Burney C. , The Kingdom of Urartu (Van): Investgations into the Archeology of the Early First Millenium BC within Eastern Anatolia (1956- 1965), Ancient Anatolia .

Cartledge,1998 Champbell-Fansten, 2003 evik, 2005

Cartledge P. , Ancient Greece (1998) Champbell S. , Fansten S. S. , Readings in Plannig Teory (2003). evik . , Arkeolojik Kalntlar Inda Tarihte lk Kentler ve Kentleme Sreci, (2005).

ilingirolu, 1997

ilingirolu A. , Urartu (1997).

87

Demand, 1990 Demir, 1996 Doxiadis, 1968 Doxiadis, 2000 Downey, 1963 Eyice, 1988 Frangipane, 1996

Demand N.H. , Urban Relocation in Archaic and Classical Greece (1990). Demir, A. , alar inde Antakya (1996) Doxiadis C.A. , Ekistics (1968). Doxiadis, C.A. , Architectural Space in Ancient Greece (2000). Downey, G. , Ancient Antioch (1963). Eyice S. , znik Tarihesi ve Tarihi Eserleri (1988). Frangipane M. , Dou Anadoluda Kentleme Modelleri Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 6069. (1996).

Fredell, 1999 Fritz, 2000 Gallion, 1993 Gerkan, 1924 Glotz,1965 Greaves,2002 Gl,1998 Haverfield,1913 Hiorns, 1956 Hodder, 1996

Friedell E. , Antik Yunan Kltr Tarihi (1999). Fritz K. , Antik Romada Mimarlk ve Mhendislik (2000). Gallion A.B. , The Urban Pattern, City Planning and Design (1993). Gerkan A.V. , Griechische Stadteanlagen (1924). Glotz, G. , The Grek City and its Institutions (1965). Greaves A. M. , Miletos (2002). Gl Y. , Antik Kentler (1998). Haverfield B.F. , Ancient Town Planning, (1913). Hiorns, F. R. , Town Building in History (1956). Hodder I. , atalhyk: Orta Anadoluda 9000 Yllk Konut ve Yerleme Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 4348. (1996).

88

Humann, 1904 Huot-Thalman-Valbelle, 2000 Ik, 1987

Humann C. , Magnesia am Mander. Reimer, (1904). Huot, J. L. , Thalman, J. P. , Valbelle, D. , Kentlerin Douu (2000). Ik E. , Klazomenai 4.yzyl Kent Plan ve evleri, 1987. (E.. Edebiyat Fakltesi, Lisans Tezi).

Ik, 2005

Ik, F. , nce Dnce Vard..., Evrensel Kltr Dergisi Say:126, http://www.evrenselbasim.com/

nan, 1971 Kahraman-Kl, 1996

nan, J. , Kremna Kenti 1970 yl Kaz Raporu (1971). Kahraman A. , Kl A. , klim ve Corafya Etmenlerinin Yerleme Dokularna Etkisi ve Dnm (1996). alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Sempozyumu s. 259265.

Kenoyer, 1991

Kenoyer, J.M. , Urban process in the Indus Tradition: A preliminary report. In Harappa Excavations, 1986-1990, s. 29-59. (1991)

Kenyon, 1971 Kepinski-Lecomte, 1992 Kral, 1998 Kleiner, 1969 Koester, 1996 Kolb, 1996

Kenyon, K. , Royal Cities of the Old Testament (1971). Kepinski C ; Lecomte, Haradum 1(1992). Kral, F. , Eski Anadolu Tarihi (1998) Kleiner G. , Die Ruinen Von Milet (1969). Koester, H. , Ephesos Metropolis of Asia (1996). Kolb F. , Antik an Byk Anadolu Yerlemelerinde 146154. (1996). Konutun Rol Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s.

Kostof, 1991

Kostof S. , The City Shaped (1991).

89

Lawrence, 1996 Lloyd, 1997 Maisles,1999 Mansel, 1999 Martin, 1998 Mellart, 1978 Mtchell, 1995 Mumford, 1959 Mkerrem, 1955 Naumann, 1998 Owens, 2000 n, 1984 zdoan, 1996

Lawrence A. W. , Greek Architecture (1996). Lloyd, S. , Trkiyenin Tarihi Bir Gezginin Gzyle Anadolu Uygarlklar (1997) Maisles, C. K. , Uygarln Douu (1999). Mansel A. M. , Ege ve Yunan Tarihi (1999). Martin R. , Turkey (1978). Mtchell S. , Cremna in Pisidia An Ancient City in Peace and in War (1995) Mumford L. , The City in History (1959). Mkerrem U. , Antik Devir Kk Asya (1955). Naumann R. , Eski Anadolu Mimarl (1998). Owens E. J. , Yunan ve Roma Dnyasnda Kent (2000). n B. , Urartu sanat Trk Ansiklopedisi c.33, s. 4975. (1984). zdoan M. , Klbeden Konuta: Mimarlkta lkler, Tarihten Gnmze Anadoluda Konut ve Yerleme, s. 1930. (1996). Greek Architecture (1998). Mellart, J. , The Archaeology of Ancient

zgan, 1999

zgan, R. , zgan, C. , ahin, M. , Berns, Ch. , 1998 Knidos Kazlar, 21. Kaz Sonular Toplants (1999).

zgan, 2000

zgan, R. , zgan, C. , Berns, Ch. , Mert, H. Knidos 1999, 22. Kaz Sonular Toplants (2000)

zgan, 2002 zsait, 1980

zgan R. , 2001 Knidos Kazlar, 24. Kaz Sonular Toplants (2002). zsait, M. , lk a Tarihinde Pisidia, Balangtan B. skender Devrinin Sonuna Kadar (1980)

90

Pedley, 2002 Peschlow-Bindokat, 2005 Pounds, 1969 Rich, 1991 Rich,1999 Rich-Wallace-Hadrill, 2000 Robinson, 1934 Schede, 1964 Schindler ,1906 Senff, 1996

Pedley J. G. , Grek Art and Archeology (2002). Peschlow, A. , Bindokat, Herakleia (2005). Pounds, N.J.G. , The Urbanization of the Classical World. Cilt: 59 Say:1 Rich J. , City and Country in The Ancient World (1991). Rich J. , Ge Antik ada Kent (1999). Rich J. , Wallace, A. ,Hadrill, Antik Dnyada Krsal ve Kent (2000). Robinson, D. M. , Inscriptions from Olynthos (1934). Schede M. , Die Ruinen von Priene (1964). Schindler A., Forschungen in Ephesos, Band 1 (1906). Senff R. , Wohnhauser, Handwerksbetriebe und ffentliche bauten im archaischen Milet alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Uluslararas Sempozyumu s. 389404 (1996).

Sevin, 1997

Sevin V. , Van- Zernaki Tepe: On The Urartian grid plan once again, Anatolica, c.23, s. 173180 (1997).

Sevin, 2001 Sjoberg, 1960 Strabon, 1987 ahin,2002 Tana, 2000

Sevin V. , Anadolunun Tarihi Corafyas (2001). Sjoberg G. , The Preindustrial City (1960). Strabon, Corafya (1987) ahin, M. , Anadolulu Bir Mimar Hermogenes (2002) Tana M. , Bat Kentsel Anadolu Mekan Antik Kurgusu Yerleimlerinde

Aratrmas (Dokuz Eyll niversitesi, Fen

91

Bilimleri Enstits Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, zmir (2000). Tarhan, 1986 Tarhan T. , Urartu Devletinin Yapsal Karakteri, IX. Trk Tarih Kongresi, Kongreye Sunulan Bildiriler, Trk Tarih Kurumu, c.1, S.285301 (1986). Thorpe, 2002 Trpan, 1983 Thorpe M. , Roma Mimarl (2002). Trpan, A. , Stratonikeia Kazs 1982 almalar, V. Kaz Sonular Toplants (1983). Tomlinson, 1995 Tuna, 1996 Tomlinson R.A. , Grek and Roman Archtecture (1995). Tuna N. , Bat Anadoluda Ge Klasik Dnem Kentleme Hareketleri alar Boyunca Anadoluda Yerleim ve Konut Sempozyumu s. 479494. (1996). Uanku, 2000 Vandeput, 1997 Uanku H. T. , Arkeoloji (2000) Vandeput L. , The Architectural Decoration in Roman Asia Minor, Sagalassos: A Case Study (1997). Varinliolu, 1988 Varinliolu, 1990 Vitruvius, 1993 Waelkens, 1997 Varinliolu, E. 1988, Inschriften von Stratonikeia in Karien, EpigrAnat, no:12. Varinliolu, E., 1989 Stratonikeia Kazlar, XII. (1990). Vitruvius, Mimarlk zerine On Kitap (1993). Waelkens M. Report On The Third excavation Campaign of 1992, Sagalassos II, Leuven (1993). Heilmeyar, 2000 Heilmeyar W. , Milet, Eine Antika, Metropol (2000).

92

Wycherley, 1949 Wycherley, 1993 Yalman, 1984

Wycherley R.E., How The Grek Built Cities (1949). Wycherley R.E. , Antik ada Kentler Nasl Kuruldu? (1993). Yalman B. , znik tiyatro kazs, 1983, VI. Kaz Sonular Toplants (1984), 459467.

LEVHA I

Harita 1. Bat Anadolu Harita (Aktre, 2003, 154).

izim 1. Planlanm Bir Yerleme (Doxiadis- Ekistics, 1968, 437).

LEVHA II

izim 1. Babil Yerleimi (Haverfield, 1913, 8).

izim 2. Babil Kent Plan ( Gallion, 1993, 9) .

LEVHA III

izim 1. Haradum kent plan ( Nous Ecrire;ArScAn-Du village l'Etat au Proche et Moyen-Orient La Msopotamie Haradum; 2004; www.mae.u-paris10.fr)

izim 2. Haradum kent plan (Kepinski-LeComte, Haradum I, Planche V).

LEVHA IV

izim 1. Haradum kent planndan ayrnt (Kepinski, LeComte, p. 112, Fig. 34)

Harita 1. Harappa, Mohenjo- Daro Harita. (Tariq Rahman, "PEOPLES AND LANGUAGES IN PRE-ISLAMIC INDUS VALLEY" www.saxakali.com/COLOR_ASP/harappa.htm).

LEVHA V

izim 1. Mohenjo-Daro Kent Plan (Gallion, 1993, 8).

Resim 1. Mohenjo-Daro Grnm. (Mohenjo-daro, One of the great cities of the Indus Valley civilization. Copyright J.M. Kenoyer; www.metmuseum.org)

LEVHA VI

izim 1. Mohenjo-Daro ve Harappa Kent Planlar (www. instructional1.calstatela.edu - /bevans/Art101/)

Resim 1. Harappa Yeniden Kurma Denemesi. (The Ancient Indus Valley Copyright J.M. Kenoyer/Dept. of Archaeology and Museums, Govt. of Pakistan. http://www.harappa.com/har/har0.html).

LEVHA VII

izim 1. Heijokyo (Kostof, 1991,140). M.. 710 Ylnda Kurulan Chang'an In in Emeryal ehri Model Olarak Alnmtr, Blok lleri Ve Oranlar Da nceden Var Olan Izgara llerinden Etkilenmi Olabilir.

Resim 1. Megiddo Kent Plan (http://www.mfa.gov.il)

LEVHA VIII

Harita 1. Megiddo konumu (http://www.ancientroute.com/cities/Sephoris.htm)

Resim 1. Megara Hyblea kent grnm (www.siciliano.it foto: Giuseppe Leone).

LEVHA IX

izim 1. Rodosta Vrulia Kent Plan ( Akarca, 1987, 34).

izim 2. Poseidonia Kent Plan ( Akarca, 1987, ekil 27).

LEVHA X

Resim 1. Leptis Magna Grn (http://www.jorgetutor.com/libia/leptismagna2/leptismagna.htm)

izim 1. Leptis Magna Kent Plan. (Warehouses and Granaries in Caesarea Maritima, Joseph Patrich University of Haifa, www. research.haifa.ac.il/~archlgy/patrichj/warehouse/warehouse.html#fig1)

LEVHA XI

izim 1. Monte Casale Kent Plan (Akarca, 1987, 33).

izim 2. Marzabotto Kent Plan (www.spazioinwind.libero.it/popoli_antichi/Etruschi/Marzabotto.html).

LEVHA XII

Resim 1. Marzabotto Kent Grn. (www.spazioinwind.libero.it/popoli_antichi/Etruschi/Marzabotto.html)

izim 1. Pire Kent Plan ( Akarca,1987, 37).

LEVHA XIII

Harita 1. Pire Antik Dnem Haritas (www.Ancient-Greece.Com).

izim 1. Miletos Kent Plan.

LEVHA XIV

Harita 1. Spina Harita ( http://www.mysteriousetruscans.comeng.html).

Resim 1. Spina Grnm (http://www.goldenageproject.org.uk152spina.html)

LEVHA XV

izim 1. Dura Europos (Roma Dnemi). ( Simon James, Dura-Europos, 'Pompeii of the Syrian Desert' http://www.le.ac.uk/ar/stj/dura.htm#cosmo).

Resim 1. Dura Europos. (http://www.atlastours.net/syria/duraeuropos.html)

LEVHA XVI

izim 1. Ostia Kent Plan ( Thorpe, 2002, 23).

Resim 1. Pompei Kent Grn (Http://Pompeii.Virginia.Edu/Pompeii/Aerialforum.Jpg).

LEVHA XVII

izim 1. Pompei Kent Plan (Thorpe, 2002, 30).

izim 2. Pompei Kent Plan (Akarca, 1987, 71).

LEVHA XVIII

izim 1. Cosa Kent Plan ( Thorpe, 2002, 24).

izim 2. Aosta Kent Plan ( Thorpe, 2002, 21).

LEVHA XIX

Resim 1. Verona Kent Plan (Kostof, 1991, 107).

izim 1. Turin Kent Plan. (http://www.historicurbanplans.com)

LEVHA XX

izim 1. Timgad Kent Plan. (http://ic.ucsc.edu/~langdale/arth134/Timmap.jpg )

izim 2. Timgad Kent Plan.

(http://ic.ucsc.edu/~langdale/arth134/Timmap.jpg)

izim 3. Timgad Kent Plan. (http://classics.uc.edu/~johnson/libraries/timgad)

LEVHA XXI

Resim 1. Timgad Kent Grn. (http://ic.ucsc.edu/~langdale/arth134/Timgadair.jpg)

Resim 2. atalhyk Yerleimi.

LEVHA XXII

Resim 1. atalhyk Konut Yerleimi. (http://www.biltek.tubitak.gov.tr/haberler/arkeoloji/2000016.pdf)

Resim 2. Jericho Havadan Grnm. (http://www.mfa.gov.il/MFA/History/Early)

LEVHA XXIII

izim 1. Thermi IV-B yerleim kurgusu (Naumann, 1998, 231).

izim 2. Thermi II yerleim kurgusu (Naumann, 1998, 231).

izim 3. Thermi V yerleim kurgusu (Naumann, 1998, 231).

LEVHA XXIV

izim 1. Noruntepe VI. Yap Kat (Aktre, 2004, 106 ).

izim 2. Troya II Yerleme (Naumann, 1998, 234).

LEVHA XXV

Resim 1. Troya Yerleme Katlar.

izim.1.Aliar Genel Plan (Korfman, 1996, 93.res.12).

LEVHA XXVI

izim.1. Boazky Genel Plan (www. mezopotamya.tripod.com/Hattusas-Haritalari.html)

izim 1. Nide Yaknlarndaki Gllda Yerlemesi (Aktre, 2003, 8).

LEVHA XXVII

Harita 1. Arkaik Dnemde Smyrna (Aktre, 2003, 166).

Resim 1. Smyrna (http://www.wowturkey.comforumviewtopic.Phpt=10644).

LEVHA XXVIII

Resim 1. Smyrna (Http://www.Wowturkey.Comforumviewtopic.Phpt=10644).

izim 1. Smyrnada ok odal konut (Aktre, 2003, 166). ( Sa st kedeki taral ksm megaron tipli konuttur.)

LEVHA XXIX

izim 1. Smyrna M..7. Yzyl Kent Plan (Aktre, 2003, 155, Resim 50).

Harita 1. Arkaik Dnemde Miletos ve Yakn evresindeki Yerleimler (Aktre, 2003, 23).

LEVHA XXX

Harita 1. 2000 Yl nce Miletos ve Yakn evresindeki Yerleimler (Http://www.Didimli.Com/Milet.Htm).

Harita 2. Gnmzde Miletos ve Yakn evresindeki Yerleimler (Http://Www.Didimli.Com/Milet.Htm).

LEVHA XXXI

izim 1. Arkaik Dnemde Miletosun 3 Boyutlu Plan (Graves, 2002, 79).

izim 2. M..7.Yzylda Miletosun Yerleim Alan Aktre, 2003, 225) .

LEVHA XXXII

izim 1. Miletos Kent Plan (Gallion, 1993, 24).

izim 2. Klasik Ve Hellenistik Dnemde Miletos (Akurgal, 2000, ekil 348).

LEVHA XXXIII

izim 1. Miletos ve evresi (Http://Www.Planetware.CommapsturkeyaydinyenikoymiletusmiletusMap-Tr-Mile.Htm).

izim 2. Rodos Sokak Sistemi (Akarca, 1987, 41).

LEVHA XXXIV

izim 1. Miletos Genel Plan (Akurgal, 2000, 372). 1. Tiyatro, 3,4. Hellenistik Dnem ki Aslan Heykeli, 24. Gney Agora, 29. Stadyum, 30. Bat Agora, 31. Athena Tapna, 32. Kalabaktepe, 33. Kutsal Kap, 34. Miletos Kentini Didyma Tapnana Balayan Yol.

LEVHA XXXV

Resim 1. Miletos Genel Plan (Http://Www.Goddessathena.Org/Museum/Temples/Miletus/Miletus_Map.Html).

Resim 2. Miletos Tiyatro Ve Tapnak Alan. (Http://Www.Goddess-Athena.Org/Museum/Temples/Miletus/Miletus_Theater_Circle.Html)

LEVHA XXXVI

Harita 1. Van Gl evresinde Yer Alan Urartu Yerlemelerinin Mekansal Dalm (Aktre, 2003, 86).

izim 1. Zernaki Tepe Yerlemesi (Aktre, 2003, 109).

LEVHA XXXVII

izim 1. Zernaki Tepe Kent Plan.

izim 2. Olinthos Kenti Sokak Dokusu (Tana, 2000, 64).

LEVHA XXXVIII

izim 1. Olinthos Kent Plan (Gallion, 1993, 16 ).

LEVHA XXXIX

izim 1. Olinthos Kent Planndan Detay (Gallion, 1993, 17 ).

izim 2. skenderiye Kent Plan (Akarca, 1987,47)

LEVHA XL

izim 1. Olinthos Plan (http://www.Macedonian-Heritage.Grhellenicmacedoniaenimg_B1211a.Html).

LEVHA XLI

izim 1. Olinthos Plann yeniden kurma denemesi

LEVHA XLII

izim 1. Priene Kent Plan . (http://jfbradu.free.fr/GRECEANTIQUE/turquie/priene/00priene.htm)

Resim 1. Priene Kent Grn (Http://Www.dealcity.Org.Au/Town_Planning-2-Early_Planning.Html).

LEVHA XLIII

Resim 1. Priene (Httpwww.Pbase.Comdossemanimage29767292).

izim 1. Priene (Httpwww.Planetware.Commapsturkeyaydinyenikoyprienepriene-Map-Tr-Prie.Htm).

LEVHA XLIV

izim 1. Latmos Eteindeki Herakleiann Plan (Akurgal, 2000, 399).

izim 2. Latmos Eteindeki Herakleiann Planndan Ayrnt (Peschlow- Bindokat,2005,120)

LEVHA XLV

izim 1. Menderes Magnesiann Kent Planndan Ayrnt (Akarca, 1987, 45).

izim 2. Menderes Magnesiann Kent Plan (http://www.magnesia.Orgtrtr20.Htm).

LEVHA XLVI

izim 1. Klazomenai Kent Plan (http://www.Klazomeniaka.Com07-07resim.Html).

izim 2. Klazomenai (http://www.Klazomeniaka.Com07-KLAZOMENAI-KHYTONNESOS.Htmlharita).

LEVHA XLVII

Resim 1. Klazomenai.

Resim 1. Knidos (http://www.Pbase.Comdossemanimage29742935).

LEVHA XLVIII

izim 1. Knidos Kenti Sokak Dokusu (Tana, 2000, 86).

izim 2. Knidos Kent Plan (Akurgal, 2000, 409).

LEVHA XLIX

izim 1. Labranda Kent Plan (Akurgal, 2000, 403).

Resim 1. Labranda.

LEVHA L

Harita 1. Ephesosun Arkaik Ve Hellenistik ada Yeri (Akarca, 2000, 49).

izim 1. Ephesosun Hellenistik Dnem Kent Plan (Akarca, 2000, 50).

LEVHA LI

izim 1. Antakya Kent Plan (Akarca, 1987, 55).

Resim 1. Stratonikeia kent plan (http://www.fotografcilar.com/classic/Stratonikeia/previewpages/previewpage3. htm)

LEVHA LII

izim 1. Kremna Kent Plan (Akarca, 1987, 78).

izim 2. Kremna Kent Plan (Http://Www.Geocities.Com/Arkeoloji2000/Kremna.Htm)

LEVHA LIII

izim 1. Olinthos Kentindeki Diagonal Yol (Gallion, 1993, 16 ).

izim 2. Efes Kentindeki Diagonal Yol (Akarca, 2000, 50).

LEVHA LIV

izim 1. Sagalassos Kent Plan (Akarca, 1987, 80).

izim 2. Sagalassos Kent Plan (Http://Www.Sagalassos.Be/Home.Htm).

LEVHA LV

Resim 1. Sagalassos Grnm (Http://Www.Anatolia.Luwo.Be/ndex.Htm?Sagalassos.Htm&1).

izim 1. Perge Kent Plan (Akarca, 1987, 81).

LEVHA LVI

Resim 1. znik kent plan (http://www.iznik.gen.tr/nedeniznik.htm)

Resim 2. znik kentinin gnmzdeki kubak grnts (http://www.iznik.gen.tr/nedeniznik.htm)

LEVHA LVII

Resim 1. znik kent plan (http://www.iznik.gen.tr/nedeniznik.htm)

izim 1. Rodos Kent Plan(Akarca, 1987, 41).

LEVHA LVIII

KARADENIZ

MARMARA DENIZI

IZNIK

ZERNAKI TEPE BAYRAKLI IZMIR KLAZOMNENAI EGE DENIZI EFES MAGNESIA PRIENE MILETOS HIERAPOLIS HERAKLEIA LABRANDA STRATONIKEIA KNIDOS ANTAKYA GLLDAG KREMNA SAGALASSOS

VANGL

PERGE

AKDENIZ

Harita 1. Anadoluda Izgara Tasar Grlen Kentler

LEVHA LIX

Harita 1. Antik Anadolu (http://www.ancientanatolia.comsitesancient_districts.htm#Caria)

Resim 1. Attalos stoas (http://www.culture.gr22121121101m00mk01m022.jpg)

LEVHA LX

izim 1. Priene Agoras (Wycherley, 1993, 67).

izim 2. Miletos Agoras (Gallion, 1993, 25).

LEVHA LXI

izim 1. Magnesia Agoras (Wycherley, 1993, 70)

Resim 1. Priene bouleiterionu (Wycherley, 1993, 118).

LEVHA LXII

izim 1. Miletos bouleiterionu (Wycherley, 1993, 120)

izim 2. Olympia prytaneionu (Wycherley, 1993, 122)

LEVHA LXIII

VERONA OSTIA COSA SPINA MARZABOTTO POMPEI AOSTA MONTE CASALE P RE

POSEIDONIA MEGARA HYBLEA

M LETOS PR ENE DURA EUROPOS BAB L

TIMGAD

MEG DDO

HARADUM
HARAPPA

LEPTIS MAGNA
MOHENJO-DARO

Harita 1. Anadolu Dnda Farkl Dnemlerde Izgara Tasar Kullanlan Kentlerden Baz rnekler

LEVHA LXIV

izim 1. Ephesos yerleim plan (Schindler, 1906, Band 1; http://ezines.onb.ac.at:8080/allergy.hno.akh-wien.ac.at/forum/forum0897/04plan.htm

VIII. ZGEM 1980 ylnda stanbulda dodum. lkokulu stanbulda, Orta ve lise eitimimi Karsta tamamladm. 19962001 tarihleri arasndaki yksekretimimi Osmangazi niversitesi Mhendislik Mimarlk Fakltesi Mimarlk Blmnde tamamladm. 2001 ylnda Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Arkeoloji anabilim dalnda yksek lisans eitimime baladm. Yksek Lisans eitimim srasnda Skepsis Apollonu adl semineri hazrladktan sonra yksek lisans tezine baladm. 2004 ylnda Do Dr. Mehmet KARAOSMANOLUnun kaz bakanlnda Erzincan-Altntepe kazsna katldm. Halen Milli Savunma Bakanl Erzurum naat Emlak ve NATO Enf. Blge Bakanlnda, hale Uzman Yardmcs olarak grev yapmaktaym.