Akkanlar Mekanii: Temelleri ve Uygulamalar, 2nd Edition

Yunus A. Cengel, John M. Cimbala McGraw-Hill, 2010

Blm 9 DIFERANSYEL AKI ANALZ

Bu blmde akkan hareketinin temel denklemleri tretilir ve basit baz aklar iin analitik olarak nasl zlecei gsterilir. Daha karmak aklar rnein resimde gsterilen bir tornado tarafndan tetiklenen hava aknn kesin zm yoktur.

Amalar
Ktle ve momentum korumununa ait diferansiyel denklemlerin nasl tretildiini anlayabilmelisiniz. Akm fonksiyonu ve ban alann hesaplayabilmeli ve verilen bir hz alan iin akm izgilerini izebilmelisiniz Basit aklar iin hareket denklemlerinin analitik zmlerini elde edebilmelisiniz.

91 GR
Kontrol hacmi teknii, kontrol hacmine giren ve kontrol hacminden kan ktlesel debiler veya cisimler zerine uygulanan kuvvetler gibi bir akn genel zellikleriyle ilgilendiimizde yararldr. Diferansiyel analiz, akkan hareketinin diferansiyel denklemlerinin ak bolgesi olarak adlandirilan bir blge boyunca ak alanndaki her noktaya uygulanmasn gerektirir. Deikenlerin snr artlar da, girileri, cklar ve kat eperleri de iine alacak ekilde ak blgesinin tm snrlarnda belirtilmelidir. te yandan eer ak daimi deilse, ak alannn deimeye devam ettii zaman boyunca ozmmz yrtmek gereklidir. (a) Kontrol hacmi analizinde kontrol hacminin ii bir kara kutu gibi ele alnr, fakat (b) diferansiyel analizde akn film detaylar ak blgesindeki her bir noktada izilir.

92 KTLENN KORUNUMU VE SREKLLK DENKLEM

kontrol hacmi ierisindeki ktlenin birim zamandaki net deiim hz, kontrol hacmine giren ve kotrol hacminden kan ktlesel debilerin farkna eittir. Bir diferansiyel korunum denklemini tretmek kontrol hacmini sonsuz kk boyuta klttmz dnyoruz.

Diverjans Teoremini Kullanarak Tretme

Ktlenin korunumunun diferansiyel formunu tretmenin en hzl ve anlalmas en kolay yolu diverjans teoremini uygulamaktr

Bu denklem, henz sktrlamaz ak kabul yapmadmz iin sreklilik denkleminin sktrlabilir ak iin geerli bir formudur ve ak alanndaki her noktada geerlidir.
6

Sonsuz kk kontrol hacmini kullanarak tretme

Kutu merkezinden uzak noktalar iin kutu merkezi civarndaki Taylor serisi almn kullanalm.

Kartezyen koordinatlarda ktlenin korunumununa ait diferansiyel denklemin tretilmesinde merkezi P noktas olan kk bir kutu eklindeki kontrol hacmi kullanlr: Mavi noktalar her bir yzn merkezini gostrmektedir.
7

Bir yzeyden geen ktlesel debiVnAya eittir.

Diferansiyel kontrol hacminin her bir yznden ktle girii ve k; mavi noktalar her bir yzn merkezini gstermektedir.

Kartezyen ve silindirik koordinatlarda diverjans ilemi.

9

rnek 1: Hava-Yakt Karmnn Sktrlmas ten yanmal bir motorun silindirinde hava-yakt karm bir piston ile sktrlmaktadr. y koordinatnn balangc ekilde gsterildii gibi silindirin tavannda ve yn aa dorudur. Pistonun yukarya doru sabit bir vp hzyla gittii varsaylmaktadr. Silindirin tavan ile piston kafas arasndaki L mesafesi L=Lbottom-Vpt ilikisi uyarnca zamanla azalmakta olup burada Lbottom ekilde gosterildigi gibi t= 0 annda piston alt ol noktadayken pistonun konumunu gostermektedir. t= 0 annda hava-yakt karmnn younluunun silindir ierisinde heryerde ayn ve (0) olduu bilindigine gore, pistonun yukar k srasnda hava-yakt karmnn younluunu zamann ve verilen parametrelerin fonksiyonu olarak elde ediniz.

ten yanmal bir havann pistonla motorun silindirinde yakt ve havann sktrlmas
10

11

rnek 9-1 iin boyutsuz younluun boyutsuz zaman ile deiimi.

12

Sreklilik Denkleminin Alternatif Formu

Bir maddesel eleman ak alannda hareket ederken younluu Denklem 9-10 uyarnca deiir.

13

Silindirik Koordinatlarda Sreklilik Denklemi

Silindirik koordinartlarda hz bileenleri ve birim vektrler: (a) xy- veya r dzleminde iki boyutlu ak, (b) boyutlu ak

14

Sreklilik Denkleminin zel Durumlar

zel Durum 1: Daimi Sktrlabilir Ak

15

zel Durum 2: Sktrlamaz Ak

Bir patlamadan sonra oluan dzensizlik ok dalgas gzlemciye ulancaya kadar hissedilmez.
16

Yksek-hzl bir rzgar tneli iin tasarlanm yaknsak kanal (izim lekli deildir).

17

18

rnek 92deki yaknsak kanala ait akm izgileri.

19

20

Sreklilik denklemi eksik hz bileeni bulmak iin kullanlabilir

21

22

(a) izgisel evri ak ve (b) spiral ekilli izgisel evri/kuyu akna ait akm izgileri ve hz profilleri

23

24

Discussion The final result is generalnot limited to Cartesian coordinates. It applies to unsteady as well as steady flows.

(a) Sktrlamaz bir ak alannda akkan elemanlar telenebilir, dnebilir ve ekilleri deiebilir fakat hacimleri deimez; (b) sktrlabilir bir ak alannda ise akkan elemanalar telenirken, dnerken ve ekilleri bozulurken hacimleri 25 deiebilir.

26

93 AKIM FONKSYONU
Kartezyen Koordinatlarda Akm Fonksiyonu

Kartezyen koordinatlarda, sktrlamaz, iki boyutlu akm fonksiyonu: Akm fonksiyonu

Akm fonksiyonunun deiik koordinat sistemlerine gre tanmlamalar

27

Sabit akm fonksiyonu erileri akn akm izgilerini temsil eder Sabit erileri akn akm izgileridir.

28

29

rnek 9-8'deki hz alanna ait akm izgileri her bir akm izgisi iin sabit deerleri ve drt farkl konumda hz vektorleri gsterilmitir.

30

31

32

rnek 9-9'daki hz alanna ait akm izgileri her bir akm izgisi iin sabit deerleri gsterilmitir

33

Bir akm izgisinden dierine deerleri arasndaki fark, birim genilik bana bu iki akm izgisi arasndan geen hacimsel debiye eittir.

(a) xy dzleminde akm izgileri 1 ve 2 ile snrlandrlm kontrol hacmi ile A ve B dilimleri; (b) Sonsuz kk ds uzunluu etrafndaki blgenin bytlm grnts.

34

Akm fonksiyonu nn deeri xy-dzleminde ak ynnn soluna doru artar

Sol-taraf kural izim zerinde gsterilmitir. xy dzleminde akm fonksiyonunun deeri ak ynnn soluna doru artar. ekilden grlebilecei gibi, akm fonksiyonu, akn ne kadar kvrldna ve dndne baklmakszn ak ynnn soluna doru artmaktadr. Akm izgilerinin birbirinden uzaklat (sa alt ksm) ksmlardaki hzn bykl (akkan hz), akm izgilerinin birbirlerine daha yalan olduu ksmlardakine (orta ksm) oranla daha kk kalr. Akm izgileri daraldnda aralarndaki en-kesit alan azalr ve akm izgileri arasndaki debiyi korumak iin hz artmaldr.
35

rnek 9. Akm izgilerinden Bulunan Bal Hz

Hele-Shaw ak, bir svy paralel plakalar arasndaki nce bir aralktan gemeye zorlamak suretiyle elde edilir. ekilde eik plaka zerindeki ak iin rnek bir Hele-Shaw ak verilmitir. k izgileri, yukar akm blgesinde eit aralkl noktalardan salnan mrekkep ile oluturulmutur. Ak daimi olduundan akm izgileri ile k izgileri akmaktadr. Akkan su olup cam plakalar 1.0'er mm aralkla yerletirilmitir. Akm izgisi deseninden yola karak ak hznn, ak alannn belirli bir blgesinde yksek veya dk (greceli olarak) olduunu nasl syleyebileceimizi irdeleyiniz. Kabuller: 1 Ak daimidir. 2 Ak sktrlamazdr. 3 Ak xy-dzleminde iki-boyutlu potansiyel ak modellemektedir. Analiz: Bir akm fonksiyonunun eit aralkl akm izgilerinin birbirlerinden uzaklamas, o blgede ak hznn dtn gsterin Benzer ekilde eer akm izgileri birbirlerine yaklayorsa bu blgede ak hz artyordur. ekilden, akm izgileri eit aralkl olduundan plakann yukarakmnn uzanda akn dz ve niform olduu anlalmaktadr: Akkan plakann.alt tarafna doru yaklatka, zellikle durma noktas civarnda akm izgileri arasndaki geni aralklarndan anlald gibi akn hz yavalamaktadr. te yandan ak, plakann keskin keleri civarnda: birbirine.iyice yaklam akm izgilerinin gsterdii gibi yksek hzlara doru ivmelenmektedir: : rdeleme: Hele-Shaw aknn k izgileri, Blm 10'da tartlaca gibi potansiyel aka benzer bir yap sergiler. Eik bir plaka zerinden HeleShaw ak ile oluturulan k izgileri. k izgileri, ayn enkesit ekline sahip iki-boyutlu eik bir plaka zerindeki potansiyel aka ait (Blm 10) akm izgilerini modellemektedir. 36

rnek 11: Hacimsel Debinin Akm izgilerinden Bulunmas

Bir su kanalnn taban yzeyindeki dar bir yarktan su emii yaplmaktadr. Kanaldaki su V= 1.0 m/s niform hzyla soldan saa doru akmaktadr. Yark xy-dzlemine dik ve tm kanal kesitinde z-ekseni boyunca uzamakta olup genilii w= 2.0 m'dir. Dolaysyla akn xy-dzleminde iki-boyutlu olduu dnlmektedir. ekilde baz akm izgileri izilmi ve iaretlenmitir. Kaln akm izgisi ak ikiye ayrdndan blen akm izgisi olarak adlandrlr. Bu blen akm izgisinin altndaki tm su yark tarafndan emilirken, blen akm izgisinin zerinde kalan su aa akm ynnde yoluna devam etmektedir. Yarktan emilen suyun hacimsel debisi nedir? A noktasndaki hzn bykln belirleyiniz.

zerinde dar bir emi yar bulunan bir eper boyunca olan serbest akm akna ait akm izgileri; akm izgilerinin deerleri m2/s birimindedir; kaln olan akm izgisi blen akm izgisidir. A noktasndaki biz vektrnn yn sol-taraf kuralna gre belirlenmitir.
37

38

Silindirik Koordinatlarda Akm Fonksiyonu

Silindirik koordinatlarda z-eksenine gre dnel simteriye sahip bir eksenel simetrik cisim zerindeki ak; ne geometri ne de hz alan 'ya baldr ve u =0dr.

39

rnek 12: Silindirik Koordinatlarda Akm Fonksiyonu Hz bileenlerinin ur=0 ve u = K/r (K-sabit) olarak verildii, daimi, dzlemsel ve sktrlamaz bir izgisel evriyi gz nne alnz. Bu ak aadaki ekilde gsterilmitir. Akm fonksiyonu (x,y) iin bir ifade gelitiriniz ve akm izgilerinin dairesel olduunu gsteriniz.

Hz alanna ait akm izgileri K = 10 m2/s and C = 0 alnarak izilmitir. Baz akm izgileri iin sabit deerleri gsterilmitir.;

40

Sktrlabilir Akm Fonksiyonu

41

94 DORUSAL MOMENTUM KORUNUMU CAUCHY DENKLEM

Kartezyen koordinatlarda dzgn altyzl eklindeki sonsuz kk bir kontrol hacminin pozitif yzlerindeki (sa, st ve n) pozitif gerilme tansr bileenleri. Mavi noktalar her bir yzn merkezini gstermektedir. Negatif yzlerdeki (sol, alt ve arka) pozitif bileenler ekilde gsterilenlerin tersi ynlerdedir.
42

Diverjans Teoremi Kullanarak Tretilmesi

Diverjans teoreminin geniletilmi formu sadece vektrler iin deil ayn zamanda tensrler iin de kullanldr. Denklemde Gij ikinci mertebeden bir tensr, W hacim ve A ise hacmi evreleyen ve tanmlayan yzeyin alandr.

Cauchy denklemi dorusal momentumun korunumu yasasnn diferansiyel 43 formudur. Her akkan tipine uygulanr.

Sonsuz Kk Kontrol Hacmi Kullanarak Tretilmesi

Sonsuz kk bir kontrol hacminin her bir yznden geen dorusal momentumun xbileeninin giri ve klar; krmz noktalar her bir yzn merkezini gstermektedir.

44

Yer ekimi vektrnn mutlaka belirli bir eksen ile hizalanmas gerekmez. En genel halde sonsuz kk bir akkan elemanna etkiyen arlk kuvvetinin bileeni vardr.
45

Diferansiyel bir kontol hacminin her bir yz zerindeki ilgili gerilme tansr bileeninden kaynaklanan ve x-ynnde etkiyen kuvvetleri gsteren ematik izim; krmz noktalar her bir yzn merkezini gstermektedir.

46

47

Cauchy Denkleminin Alternatif Formu

48

Newtonun kinci Yasasn Kullanarak Tretme

Diferansiyel ak eleman eer maddesel bir eleman ise, ak ile birlikte hareket eder ve Newton'un ikinci yasas dorudan uygulanabilir.

49

95 NAVER STOKES DENKLEM

Giri

ij, viskoz gerilim

tansr

Mekanik basn, bir akkan eleman zerinde ie doru etki eden ortalama normal gerilmedir. Durgun haldeki akkanlarda akkan eleman zerindeki tek gerilme, daima her bir yzeyin normali dorultusunda ve ieri doru etkiyen hidrostatik basntr.

50

Newton tipi ve Newton Tipi Olmayan Akkanlar

Reoloji: Akmakta olan akkanlarn deformasyonunun incelenmesine denir. Newton tipi akkanlar: Kayma gerilmesinin ekil deitirme hzyla dorusal deitii akkanlardr. Newton tipi olmayan akkanlar: Kayma gerilmesi ile ekil deitirme hznn dorusal olmad akkanlardr. Viskoelastik: Uygulanan gerilme kaldrldnda bataki asl ekline (tamamen ya da ksmen) dnen akkana denir. Baz Newton tipi olmayan akkanlar, ne kadar hzl ekil deiimine urarlarsa o denli daha az viskoz duruma geldiklerinden incelen akkanlar veya sanki- plastik akkanlar olarak adlandrlr. Plastik akkanlar incelme etkisinin en fazla grld akkanlardr.

Akkanlarn reolojik davranlar; ekil deitirme hznn fonksiyonu olarak kayma gerilmesi. Baz akkanlar harekete geirebilmek iin akma gerilmesi denilen sonlu bir gerilmenin uygulanmasna ihtiya vardr. Bu tr akkanlar Bingham plastik akkanlar olarak bilinir.

51

Kabalaan akkanlar veya kabaran (dilatant) akkanlarda gerilme veya ekil deiimi hz arttka akkan daha viskoz hale gelir.

Bir mhendisin bataklk kumuna (bir dilatant akkan) dtndeki hali. Daha ok hareket etmeye altka akkan daha viskoz hale gelmektedir.
52

Sktrlamaz zotermal Ak iin Navier-Stokes Denkleminin Tretilmesi

Sktrlamaz ak yaklatrm younluun; izotermal yaklatran ise viskozitenin sabit olduu anlamna gelir.

53

Skrlamaz Navier-Stokes denkleminin vizkoz terimlerinde grlen Laplace operatrnn Kartezyen ve silindirik koordinatlardaki alm.
54

Navier-Stokes denklemi; daimi olmayan, dorusal olmayan, ikinci mertebeden bir ksmi diferansiyel denklemdir. Denklem 9-60 drt bilinmeyene ( hz bileeni ve basn) sahip olmakla birlikte sadece 3 denklemi (vektrel denklem olduundan bileeni vardr) temsil eder. Navier-Stokes denklemi akkanlar mekaniinin ke tadr Aka anlalyor ki bu denklemi zlebilir hale getirmek iin bir denkleme daha ihtiya vardr. Drdnc denklem 55 sktrlamaz sreklilik denklemidir

Kartezyen Koordinatlarda Sreklilik ve NavierStokes Denklemleri

56

Silindirik Koordinatlarda Sreklilik ve NavierStokes Denklemleri

57

NavierStokes denklemindeki rve bileenlerinde ilk iki viskoz terim iin alternatif bir form

58

96 AKI PROBLEMLERNN DFERANSYEL ANALZ

Diferansiyel hareket denklemlerinin (sreklilik ve Navier-Stokes) kullanl olduu iki tr problem vardr: Bilinen bir hz alan iin basn alannn hesaplanmas Bilinen geometri ve snr artlan iin hem hz hem de basn alanlarnn hesaplanmas

Sabit zelliklere sahip genel -boyutlu fakat sktrlamaz ak alannda drt bilinmeyeni bulmak iin drt denkleme ihtiya vardr.

59

Bilinen Bir Hz Alan in Basn Alannn Hesaplanmas

Birinci rnek grubu, bilinen bir hz alan iin basn alannn hesaplanmasn iermektedir. Sreklilik denkleminde basn bulunmadndan, hz alann teorik olarak sadece ktlenin korunumuna dayanarak oluturabiliriz. Bununla birlikte hz, hem sreklilik hem de Navier-Stokes denkleminde bulunduundan bu iki denklem baldr. Buna ilave olarak basn, Navier-Stokes denkleminin her bileeninde de yer alr ve bylece hz ve basn alanlar da bal haldedir. Hz ve basn arasndaki bu yakn bamllk, bilinen bir hz alan iin basn alann hesaplamamza olanak verir.

60

61

62

xy-dzleminde iki-boyutlu bir ak alannda P basncnn dzgn bir fonksiyon olup olmadn anlamak iin apraz treve bavurulur.
63

64

Sktrlamaz bir akn hz alan, basncn mutlak byklnden deil sadece basn farklarndan etkilenir. Sktrlamaz NavierStokes denkleminde basn sadece bir gradyen olarak ortaya ktndan, basncn mutlak bykl nemsizdir -sadece basn farktan nemlidir.

Boazl bir kanaldan aaya doru olan hava akna ait dolu basn konturu, hz vektr konturu ve akm izgileri: (a) 1 durumu, (b) P'nin her yerde 500 Pa artmas dnda, 1 durumu ile zde 2 durumu. Gri lekli kontur izimlerinde koyu yerler dk basnc, ak yerler ise yksek basnc ifade etmektedir.

65

66

Bir izgisel evriye ait akm izgileri ve hz vektrleri.

67

68

r-dzleminde iki-boyutlu bir ak alan iin apraz trev olarak P basncnn dzgn bir fonksiyon olup olmadn grlebilir.

69

70

ki-boyutlu izgisel evri, hortumun basit bir yaklatrmdr; en dk basn evrinin merkezindedir.

71

Sreklilik ve Navier-Stokes Denklemlerinin Tam zmleri

Snr artlar

Sktrlamaz sreklilik ve NavierStokes denklemlerinin zmnde izlenecek yol.

Bir silindir ierisinde Vp hzyla hareket eden bir piston. Piston ile silindir arasnda ince bir ya filmi bulunmakladr; ekilde filmin bytlm grn gsterilmitir. Kaymama snr koulu epere bitiik 72 akkann hznn eperin hzna eit olmasn gerektirir.

ki akkann arayznde akkanlarn hzlar birbirine eit olmaldr. Ayrca arayze paralel kayma gerilmeleri de her iki akkanda eit olmaldr.

Su ve havann yatay serbest yzeyi boyunca hava ve suyun hzlar ve kayma gerilmeleri birbirine eit olmaldr. Bununla beraber, air << water, olduundan su yzeyindeki kayma gerilmelerini ihmal edilebilir derecede kk kabul etmek doru bir yaklatrmdr.

73

Bir simetri dzlemi boyunca snr artlar, simetri dzleminin bir tarafndaki ak alannn dier tarafndaki ak alannn aynadaki grnts alacak ekilde tanmlanr. ekilde yatay simetri dzlemi gsterilmitir.

Dier snr artlan problemin kurulumuna bal olarak ortaya kar. rnein sklkla giri snr artlarn, akkann giri yapt bir ak blgesinin snrnda tanmlama gerei duyarz. Benzer ekilde k snr artlarn da blgeyi terk eden ak zerinde tanmlarz. te yandan simetri snr artlar bir eksen veya simetri dzlemi boyunca yararldr. Daimi olmayan ak problemleri iin ayrca balang artlarna (balang annda, genellikle t = 0) ihtiyacmz olur.
74

rnek 9-15'in geometrisi: iki adet sonsuz byklkteki plaka arasndaki viskoz ak; st plaka hareket ederken alt plaka sabit durmaktadr.

75

Hz profilinin aa akm ynnde alnan mesafe ile deimedii tam gelimi ak alan blgesi. Tam gelimi aklara uzun ve dz kanallar ile borularda rastlanr. ekilde tam gelimi Coutte ak gsterilmitir burada x2 'deki hz profili x1 'deki hz profili ile ayndr.

76

77

78

Serbest yzeyleri bulunmayan sktrlamaz ak alanlarndaki hidrostatik basn, ak alannn dinamiine herhangi bir etkide bulunmaz.

79

rnek 9-15'deki dorusal hz profili: Paralel iki plaka arasndaki Coutte ak.

80

Alt yz rnek 9-15'deki alt plaka ile temas halinde bulunan dikdrtgen eklindeki iki- boyutlu diferansiyel akkan elemanna etkiyen gerilmeler.

81

Dnel bir viskozimetre; asal hzyla dnmekte olan i silindire akkann viskozitesini hesaplamada kullanlan Tuygulanan torku uygulanmaktadr.

82

83

84

85

86

87

88

89

90

91

92

93

94

95

96

97

98

99

100

101

102

103

104

105

106

zet
Giri Ktlenin korunumu- Sreklilik denklemi
Diverjans Teoremini Kullanarak Tretme Sonsuz kk kontrol hacmini kullanarak tretme Sreklilik denkleminin alternatif formu Silindirik Koordinatlarda Sreklilik Denklemi Sreklilik Denkleminin zel Durumlar

Akm Fonksiyonu
Kartezyen Koordinatlarda Akm Fonksiyonu Silindirik Koordinatlarda Akm Fonksiyonu Sktrlabilir Akm Fonksiyonu

Dorusal Momentum Korunumu-Cauchy denklemi

Diverjans Teoremi Kullanarak Tretilmesi Sonsuz Kk Kontrol Hacmi Kullanarak Tretilmesi Cauchy Denkleminin Alternatif Formu Newtonun kinci Yasasn Kullanarak Tretme
107

 Navier-Stokes Denklemi
Giri Newton tipi ve Newton Tipi Olmayan Akkanlar Sktrlamaz zotermal Ak iin NavierStokes Denkleminin Tretilmesi Kartezyen Koordinatlarda Sreklilik ve Navier Stokes Denklemleri Silindirik Koordinatlarda Sreklilik ve Navier Stokes Denklemleri

Ak Problemlerinin Diferansiyel Analizi

Bilinen Bir Hz Alan in Basn Alannn Hesaplanmas Sreklilik ve Navier-Stokes Denklemlerinin Tam zmleri
108