TEMEL HUKUK Sosyal Dzen Kurallar : Kiilerin birbirleriyle iliki halinde bulunduklar toplum yaam, kurallardan meydana gelen

bir dzen iinde srp gider. Bu dzen, kiilere baz devler, ykmler ykledii gibi, baz yetkiler de tanr. te, toplum halinde yaayan insanlarn yerine getirmek zorunda olduklar devleri ve kullanacaklar yetkileri belirten kurallara, sosyal dzen kurallar veya sadece sosyal kurallar (itimai nizam kaideleri, itimai kaideler) denilmektedir. Bu kurallara aykr hareket, baka bir deyile kurallarn dzenledii yetki ve ykm snrlarn aan bir davran, sosyal baz tepkilere yol aar. ok eitli biimlere brnen bu tepkilere sosyal yaptrm veya sadece yaptrm ad verilmektedir. zetlemek gerekirse, insanlarn birbirleriyle olan balant ve ilikilerinde uymalar gereken kurallar ve onlara bal yaptrmlar sayesindedir ki, toplum iinde beraberce ve gven iinde yaama olana bulunmaktadr. Sosyal dzen kurallar, insanlarn uymalar gereken bir emri veya bir yasa ifade ederler. Emir, olumlu biimde aklanan ve uyulmas gereken bir iradedir. Yasak ise, olumsuz biime brnm bir emirdir. Emir biiminde olsun ve yasak biiminde olsun, btn sosyal kurallar, toplu yaam dzenleme amacna yneliktirler ve onlara uyulmamas, yaptrm denen eitli sosyal tepkilere yol aar. Toplum yaamn dzenleyen, balangta ayn nitelikte saylp uzun bir gelime dnemi ve ura sonucunda trleri birbirinden ayrlm bulunan sosyal kurallar, aadaki gruplarda toplanmaktadr: 1-Hukuk Kurallar 2-Din Kurallar 3-Ahlak Kurallar 4-Grg (Adab- Muaeret) Kurallar Hukukun Tanmlanmas : Hukuk, toplum hayatnda kiilerin birbirleriyle ve toplumla olan ilikilerini dzenleyen ve uyulmas kamu gc ile desteklenmi bulunan sosyal kurallar btndr. Bundan baka, bir baka ifadeyle aadaki tanmn da yaplmas mmkndr: rgtlenmi bir toplum iinde yaayan insanlarn birbirleriyle veya kiilerin yine kendilerinin meydana getirdikleri topluluklarla ve bu topluluklarn birbirleriyle olan ilikilerini dzenleyen, kiilerin hukuki gvencesini ve insan haklarn salamak amacyla oluturulan ve devlet gc ile desteklenen balayc, genel ve devaml kurallar btndr. Toplum yaamn dzenlemeleri itibariyle hukuk kurallarnn, nitelik bakmndan din, ahlak ve grg kurallarndan bir fark yoktur. Bu itibarla, hukuk kurallarn dierlerinden ayrmak her zaman kolaylkla mmkn olmamaktadr. Bugn dahi, hukuk kurallar ile dier davran kurallar arasnda srekli bir iliki, karlkl etki ve hatta karma mevcuttur. Birtakm ahlak ve din kurallar, belli bir zamanda ve belli bir ortamda hukuk kural vasfn da kazanm olabilir veya baz hukuk kurallar zamanla bu vasf kaybederek, sadece ahlaksal veya dinsel bir ilke niteliinde kalabilir. Hukuk, toplum yaamn dzenleme, sosyal gereksinmeleri karlama ve adalet dncesini gerekletirme amalarna ynelmitir.

YAZILI HUKUKUN KAYNAKLARI I : Mevzuat : Anayasa Kanun Uluslararas Antlama Kanun Hkmnde Kararname Tzkler Ynetmelikler Dier Dzenleyici lemler (Ynetmelik, Tebli, Genelge vb.) YAZILI HUKUKUN KAYNAKLARI II : Mahkeme Kararlar : Anayasa mahkemesi Kararlar Yargtay Kararlar Dantay (Devlet uras) Kararlar Saytay (Muhasebat Divan) Kararlar Askeri Yksek dare Mahkemesi Kararlar Uyumazlk Mahkemesi Kararlar Bilimsel Eserler : erhler (Komanterler Aklamalar) Sistematik Eserler Monografiler Makaleler tihat Derlemeleri Bibliyografyalar YAZILI OLMAYAN HUKUK : Belli bir organ tarafndan konulmayan, toplum iinde zamanla kendiliinden oluan kurallardan meydana gelen hukuktur. (rf ve Adetler Gelenek ve Grenekler) Yazl olmayan hukuka rnek olarak, yeni Medeni Kanunun 1. maddesi rnek olarak gsterilebilir: Kanun, szyle ve zyle deindii btn konularda uygulanr. Kanunda uygulanabilir bir hkm yoksa, hakim, rf ve adet hukukuna gre, bu da yoksa kendisi kanun koyucu olsayd nasl bir kural koyacak idiyse ona gre karar verir. Hakim, karar verirken bilimsel grlerden ve yarg kararlarndan yararlanr. Hukuk Kurallarnn geleri (Unsurlar) : Hukuk kurallarnn konu, irade ve yaptrm olmak zere geden olutuu, baka bir deyile, bir hukuk kuralnn genellikle bu temel geyi ierdii kabul olunur. 1-Konu : Hukukun dzenleme konusu, genellikle insanlarn d ilikileri ve bunlar oluturan eylem ve ilemlerdir. 2-rade ve Emir : Hukuk kurallarnn ikinci gesi, konu ile ilgili davran hakkndaki irade, yani olumlu veya olumsuz emirdir. Bazen, zel hukuk kurallarnn emredici, ceza hukuku kurallarnn da yasaklayc olduklar belirtilerek emredici ve yasaklayc (nehyedici) kurallar arasnda karakter ayrl bulunduu ileri srlr. Bununla beraber, son tahlilde yasaklayc kurallarn dahi olumsuz biimde ifade edilmi emirlerden ibaret bulunduu grlr. Emir veya yasak toplum iradesinin belirmesidir.

3-Yaptrm : Hukuk kurallarnn ierdii nc ge, emrin yerine getirilmemesinin sonucuna ilikin olan yaptrm (meyyide)dir. hukukun esasl bir gesi olan yaptrmn, uluslararas hukukta ayn kesinlikle mevcut olduu sylenemez. Emredici veya yasaklayc olsun, hukuk kurallar, bir bakma insann serbest hareketini snrlayc bir karakter tar. Fakat, bu snrlama zorunludur. Zira, dzenleme bir bakma snrlama demektir. Hukuk kurallar mevcut olmayan ve bylece insan davran snrlanmayan bir yerde, hi kimse istediini yapamaz. Fransz dnr Bossuetin dedii gibi, herkesin istediini yapabilecei bir yerde, hi kimse istediini yapamaz. nsanlarn serbest davranlarn snrlar gzken hukuk dzeni, onlara belki snrl, fakat Devletin gvencesine bal gerek bir zgrlk salar. Bu zgrlk, herkesin istedii gibi hareket etmesi biiminde deil, hukuk dzenine uygun olan davranlarda herhangi bir engele rastlamamas biiminde ifade olunabilir. u halde hukuk, toplum hayatn dzenlerken, insanlarn zgrlklerini az ok snrlamakta ve fakat, snrlar belirlenmi olan zgrl, toplumu temsil eden Devletin gvencesi altna almaktadr. Bu gvence, kiilerin toplum iindeki btn ilikilerini kapsayacak geniliktedir. Yaptrmn Trleri : 1-Ceza 2-Zorla cra (Aynen Teslim, Deerin denmesi) 3-Zararn Tazmini 4-Yaplan lemin Geerli Olmamas 5-Yaplan lemin ptal Edilmesi Hukuk Kayna Olarak Kanunlar : Kanunun Tanmlanmas : Kanun, Anayasann yetkili kld organ tarafndan yazl bir ekilde ve bu ad altnda tespit edilmi bulunan genel, srekli ve soyut hukuk kurallarndan ibarettir. Kanunlarn genel nitelikte ve srekli olmalar, soyut ifade tamalar, hukuk gvenliinin salanmas bakmndan ok nemlidir. Kanunu kartacak olan yetkili organ her Devletin Anayasas belirtir. Kanun yapan kurulua, yasama organ veya teri kuvveti ad verilir. Bu kuvvet, Devletin rejimine gre, bir tek kiide veya bir mecliste toplanr. Yasama organnn grevleri ve dier organlarla ilikisi Anayasa hukukunun konusunu tekil eder. Trk Anayasasna gre, yasama organ, Trkiye Byk Millet Meclisidir. Buna gre, yalnz Trkiye Byk Millet Meclisinden kan hukuk kurallar kanun adn tayabilir. Kanunlarn zellikleri : 1-Kanunlarn Yazl Olmas : Kanunun yazl olmas gerekir. Bu nitelik, kanunu rf ve adette (gelenek ve grenek) beliren hukuk kurallarndan ayrmaya yarayan en belirgin zelliktir. Kanunun yazl olan metni, yasama organ tarafndan tespit olunur. Fakat, esas metnin tespitinden nce, yardmc ve hazrlayc nitelikte baz faaliyetlere lzum vardr. Trk Anayasasna gre, kanun teklif etme yetkisi Hkmete ve Trkiye Byk Millet Meclisi yelerine tannm bulunmaktadr. (Anayasa Madde 88) Hkmetin hazrlayp Trkiye Byk Millet Meclisine sunduu taslaa, kanun tasars veya kanun layihas; Meclis yelerinin sunduklar taslaa ise kanun teklifi ad verilir. Tasar veya teklifler, nce Meclisin yetkili komisyonlarnda grlp karara balanr. lk tasar veya teklif ile komisyonlarda kabul edilen metin, Meclis Genel Kuruluna sunulur ve orada yaplan mzakereden sonra son eklini alr.Ancak, kanunun yrrle girmesi iin yaymlanmas lazmdr. Anayasaya gre Cumhurbakan, Meclis tarafndan kabul olunan kanunu onbegn iinde onaylar ve yaymlar. Yayn ii, Babakanlka karlmakta olan Resmi Gazetede yaplr. 2-Kanunlarn Genel Olmas : 3

Kanunda yazl kural geneldir; yani Kanun, sadece belli bir kiiyi veya belli bir tek olay deil, ayn durumda olan btn kiileri ve ayn vasflar tayan btn olaylar ierisine alr. Bundan baka, bir kanun hkm, Devletin egemenlii altnda bulunan btn lkede geerli olur. Bununla beraber, kanunun uyguland alan, iin icabna gre bazen daha dar ve bazen de daha geni olabilir. rnein, Medeni Kanun veya Ceza Kanunu, Trkiyede yaayan herkesi ilgilendirir ve Trkiyenin her tarafnda uygulanr. Halbuki, Kanunu, sadece iileri ve iverenleri; Devlet Memurlar Kanunu sadece memurlar ilgilendirdii iin, bunlarn uygulama alan da biraz daha dardr. Ayrca, uygulamada, kanun adn tayan baz kurallarn, bir tek kiiye veya bir tek olaya uygulanmas haline de rastlanabilir. Btn bu halleri, kanunun genel olmas gerektii hakkndaki prensibin birer istisnas olarak kabul etmek mmkndr. Bu gibi tasarruflara kanun adnn verilmesinin sebebi, bunlarn da genel nitelikteki kanunlar karmaya yetkili olan bir organ tarafndan, kanunlarn karlmas hakkndaki usullere uyularak karlm olmalardr. Yani, bu tasarruflar, biim olarak kanundur. 3-Kanunlarn Srekli Olmas : Kanunlar, prensip itibariyle srekli olurlar. Bu vasf, kanunlarn kapsamlarna giren btn kiilere ve olaylara her zaman uygulanacan ifade eder. Ancak, her zaman tabiri, sonsuza dek anlamnda alnmamaldr. nk, kanun hkmnn sreklilii, ancak, kanunun yrrlkte kald sreye baldr. Bu sre ise, kanunu douran ihtiyacn devam sresi ile snrldr. htiyalar zamana gre deitii iin, kanunlarn da ihtiyaca bal olarak zamanla deiecei tabiidir. O halde, bir kanun yrrlkten kalkt andan itibaren, uygulanma kabiliyetini kaybeder. Fakat, o ana kadar devaml olarak uygulanmas esastr. Bir kanunun ne zaman yrrlkten kalkaca da genellikle belli olmaz. Kanunun srekli olmas hakkndaki bu ilkenin, uygulamada baz istisnalar vardr. Kanun hkmnde kararname karma yetkisi ile ilgili Anayasa hkmne gre (Anayasa Madde 91), bu konudaki yetki kanununun sreli olmas ve kanun hkmndeki kararnamenin bu sre iinde karlmas zorunludur. Bundan baka, belli bir zaman iin uygulanmak zere yaplan veya bir defa uygulandktan sonra yrrlkten kalkan dier kanunlara da rastlanmaktadr. rnein, Bte Kanunu bir yl iin yaplr; bir denek verilmesi bir tek defaya mahsus olabilir. Normlar Hiyerarisi Kavram : Normlar hiyerarisi, hukuk normlarnn derece ve kuvvetini belirlemekte ve bir hukuk dzeninde var olan normlarn okluu anlamna gelmektedir. Hukuk dzeni bir piramide benzetilecek olursa bu piramit anayasa, kanun, tzk, ynetmelik ve adsz dzenleyici ilemlerden oluan birden ok normun varln ifade etmektedir. Bu normlar farkl kademelerde yer almakta, normlar arasnda altlk ve stlk ilikisi sz konusu olmakta ve her norm geerliliini bir st hukuk normundan almaktadr. Anayasalar lkelerin temel hukuki metinleri olarak ele alnmakta, buna istinaden kanunlar, kanun hkmnde kararnameler, tzkler, ynetmelikler ve benzeri isimler altnda hukuki metinler karlmaktadr. Normlar hiyerarisi bu ekilde sralanmakla birlikte, hukuken ayn statdeki hukuk normlar arasnda ayn olayda farkl dzenlemeler yaplm olmas durumunda somut olayda uygulanacak hukuk normunun tespitinde sorunlar yaanabilmektedir. Bu tr durumlarda, sz konusu sralamann yannda doktrin ve yarg itihatlar ile belirlenen hiyerari de ortaya kmaktadr. Ayn zamanda ayn olay dzenleyen eit hukuki statdeki iki norm birbiriyle elitii takdirde, genel hkm ve zel hkm ilikisi veya nceki dzenleme ve sonraki dzenleme ilikilerine baklmak suretiyle sz konusu olaya uygulanacak hukuk normu tespit edilmektedir. Geerlilik Derecelerine Gre Kanun Trleri :

Kanunlar kuvvet (geerlilik) dereceleri bakmndan iki grupta toplamak mmkndr: Anayasa ve dier kanunlar. Baz lkelerde mevcut olan kanun hkmndeki kararnameler, 1961 Anayasasnn ilk eklinde mevcut olmamakla birlikte, 20.9.1971 tarihli ve 1488 sayl Kanunlu yaplan deiiklikten sonra, baz koullara bal olarak lkemizde de kanun hkmnde kararname karma yetkisi Bakanlar Kuruluna tannmtr. (Anayasa Madde 64) 1982 Anayasasnda da bu yetki vardr. Kanun trleriyle ilgili dzenlemeler, srasyla yle aklanabilir: 1-Anayasa : Devletin temel yapsn, yani kuruluunu, ynetim biimini, Devletin temel organlarn, bunlarn birbirleriyle olan ilikilerini, kiilerin Devlete kar olan temel haklarn ve devlerini dzenleyen kanun, Anayasa (Esas Tekilat Kanunu) adn tar. ngiltere gibi, Anayasas geleneklere dayanan lkeler dnda, hemen btn devletlerin Anayasalar yazldr. Toplumun siyasal dzeni bakmndan bir istikrar unsuru olarak kabul edilen Anayasann sk sk ve kolayca deitirilmesi istenmez. Bu nedenle, Anayasann yaplmasnda ve deitirilmesinde, dier kanunlara nazaran daha sk koullara ve usullere bal kalnmak istenir. Bu gibi Anayasalara, sert veya bklmez Anayasa denir. Trk Anayasas byledir. Zira, Trk Anayasasnn deitirilebilmesi iin, Trkiye Byk Millet Meclisi ye tamsaysnn en az te biri tarafndan yazl teklif verilmesi, deitirme tekliflerinin de ye tamsaysnn bete veya te ikisi tarafndan kabul edilmesi gerekir ve Anayasa deiiklik teklifleri ivedilikle grlemez. (Anayasa Madde 175) ou devletlerin Anayasalar bu trdendir. Buna karlk, yaplmasnda ve deitirilmesinde dier kanunlardan ayr koullara ve usullere bavurulmayan, yani tamamen dier kanunlar gibi yaplan Anayasalar da vardr ki, bunlara da yumuak Anayasa ad verilir. Pek ok hkmleri gelenee dayanan ngiliz Anayasas, yumuak Anayasalara rnek olarak verilir. Anayasalar, bazen normal yasama meclisleri tarafndan, bazen de kurucu meclis denen zel bir kurul tarafndan kabul edilir. Nitekim, lkemizde 1961 ve 1982 Anayasalar, kurucu meclisler tarafndan karlmtr. lkemizde, yazl Anayasa kurallarnn kaynan 1876 tarihlerine kadar gtrmek mmkndr. 1876 (Rumi 1293) Kanunu Esasisi, hkmdarn feshetme yetkisi bulunan meruti bir yasama organ kurmutur. 1876 Kanunu Esasisi, 1909 ylnda nemli deiikliklerden geirilerek, meruti bir rejime yatkn hale getirildi. Daha sonra, Trkiye Byk Millet Meclisi tarafndan karlan 1921 Anayasas ve 1924 Anayasasn, kurucu meclisler tarafndan karlan 1961 ve 1982 Anayasalar takip etmitir. 2-Dier Kanunlar : Anayasa, Devletin yaps ve temel organlar konusunda genel prensipleri koymakla yetinir, fakat ayrntlara inmez. Bu ynlerin dzenlenmesi dier kanunlara braklr. Yasama organnn hangi konularda kanun karaca, baka bir deyile, hangi konularn kanunla dzenlenmesi gerektii hususunda kesin bir kural koymaya olanak yoktur. Bir yasama organ, her konuyu kanunla dzenleyebilir; veya baz konularn dzenlenmesini tzklere veya ynetmeliklere brakabilir. Bu bakmdan, kanun koyucunun yasama yetkisi snrlanamaz. Ancak, Anayasamz baz konularn muhakkak surette kanunla dzenlenmesi hususunda hkmler koymutur. Yani, Anayasann kanunla dzenlenmesini emrettii konular, baka vasfta bir hukuk kural ile, rnein tzklerle dzenlenemezler. Aksi halde, Anayasaya aykr hareket edilmi olur. 3-Milletleraras (Uluslararas) Antlamalar : Bu anlama, szleme ve antlamalar Trk Anayasasna gre, usul dairesinde onaylanp yrrle konurlar ve bu suretle de kanun niteliini kazanrlar. Ancak, bunlar hakknda Anayasa Mahkemesine bavurulamaz. (Anayasa Madde 90) Milletleraras antlamalar, i ilikileri dzenleyen milli kanunlarla deitirilemezler. Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalar ile milli kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle 5

kabilecek uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri esas alnr. (7.5.2004 tarihli ve 5178 sayl Kanunla Anayasann 90. maddesinin son fkrasna eklenen cmle) Sz konusu deiiklik erevesinde, temel hak ve zgrlklere ilikin usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalarla ulusal kanunlar akt takdirde milletleraras antlama hkmleri esas alnacaktr. Kanun koyucu bu iradesi ile, temel hak ve zgrlkler dndaki alanlar dzenleyen milletleraras antlamalar ile kanunlarn farkl hkmler iermesi durumunda hukuk hiyerarisi asndan yerel kanunlarn esas alnmas gerektiine dair zmni bir irade ortaya koymaktadr. 4-Kanun Hkmnde Kararnameler : Baz Devletlerin Anayasalarnda mevcut bir hkm ve hatta adet hukuku, hkmete kanun kuvvetinde kararname karma yetkisini tanm bulunmaktadr. Osmanl mparatorluunda, 1293 (1876) Kanunu Esasisi de Heyeti Vkelaya (Bakanlar Kurulu), Muvakkat Kanun (Geici Kanun) ad ile geici hkmler koyma yetkisini tanmakta idi. Meclisin tatil olduu zamanlarda karlan bu gibi kanunlar, Meclis topland zaman onun onayna sunulurdu. 1. ve 2. Merutiyet dnemlerinde birok nemli kanunlar bu biimde karlmtr. Trkiye Byk Millet Meclisine ait olan yasama yetkisinin devir edilemeyecei hakkndaki Anayasal hkm karsnda, Trk Anayasa Hukukunda, Bakanlar Kurulunun kanun hkmnde kararname karma yetkisi genellikle kabul olunmamakta idi. Ancak, 1961 Anayasasnn 64. maddesinde 1971 ylnda 1488 sayl Kanunla yaplan deiiklie ve 1982 Anayasasna gre, Trkiye Byk Millet Meclisi kanunla, belli konularda, Bakanlar Kuruluna kanun hkmnde kararname karma yetkisi verebilir. Yetki veren kanunda, karlacak kararnamelerin amac, kapsam ve ilkeleriyle, bu yetkiyi kullanma sresinin aka gsterilmesi gerekmektedir. Buna gre, genel olarak, hangi konularda kanun hkmnde kararname karlabilecei bir yetki kanunu ile belli edilmi olacaktr. Ancak, son iki Anayasann sz edilen maddeleri, sosyal ve iktisadi haklar ve devler dnda kalan dier temel haklar ve devlerin kanun hkmnde kararnamelerle dzenlenemeyeceini hkme balamtr. (Anayasa Madde 91) Kanun hkmnde kararnameler kanunlar deitirebilir. Tzkler ve Ynetmelikler : Yrtme Organnn Dzenleme Yetkisi : Kanun soyut nitelikte genel kurallar koyar; somut durum ve olaylarla ilgili ayrntlara inmez. Fakat, soyut nitelikteki genel kurallarn zel ve somut olaylara uygulanabilmesi iin, ayrntlarla ilgili sorunlarn da zlmesi gerekir. te, bu gibi zmlerin gsterilmesi ve kanunun emreyledii dier hususlarn belirtilmesi bakmndan, kanun kadar soyut ve genel olmasa bile, yine de birtakm soyut kurallarn konmas gerekli olabilir. Bu kurallar, daha az genel olduu ve uygulama ile ilgili bulunduu iin, bunlarn hazrlanmasnn, dzenleme (tanzim) yetkisi ad altnda yrtme organna ve idareye braklmas uygun grlmtr. te bu kuramsal dnceye ve pratik icaplara uygun olarak, Anayasa; Bakanlar Kurulunun tzkler ve Bakanlklarla kamu tzel kiilerinin de ynetmelikler karabileceklerini hkme balamtr. (Anayasa Madde 115, 124) Kanun karmak, yani hukuk kural koymak esas itibariyle Yasama organnn yetkileri cmlesinden ise de, kamu hizmetlerinin yrtlmesi bakmndan belli baz kurallar koyma yetkisi, Anayasa tarafndan yrtme organna da tannm bulunmaktadr. Bunu, yasama yetkisinden ayrmak iin dzenleme yetkisi ad ile anmak adet olmutur. Dzenleme yetkisi kullanlarak karlan tzk ve ynetmelikler, kanun hkmnde kararnamelerdekinin aksine, yasama organnn onayna sunulmazlar ve kanuna aykr hkmler tayamazlar. Tzkler (Nizamnameler) : Yeni Anayasamza gre, Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya kanunun emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara aykr olmamak artyla ve Dantayn 6

incelemesinden geirilerek tzkler karabilir. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi Resmi Gazetede yaymlanarak yrrle girer. (Anayasa Madde 115) Bununla ilgili olan Anayasann 115. maddesi, aada verildii gibidir: Bakanlar Kurulu, kanunun uygulanmasn gstermek veya emrettii ileri belirtmek zere, kanunlara aykr olmamak ve Dantayn incelenmesinden geirilmek artyla tzkler karabilir. Tzkler, Cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi yaymlanr. Tzklerin esasa ve ekle ait olmak zere, u koullar tamas gerekmektedir: 1-Esasa likin Koullar : a)Kanuna Dayanma Zorunluluu : Her tzk bir kanuna dayanmak zorundadr. Zira, tzk, ya kanunun uygulanma eklini gsterecek veya kanunun emrettii dier ileri belirtecektir. O halde, kanuna dayanmayan, baka bir deyile henz kanunla dzenlenmemi bulunan bir konu hakknda tzk yaplamaz. Baz konularn muhakkak surette kanunla dzenlenmesi gerektiini belirten Anayasa, yrtme organna tannan dzenleme yetkisinin geniliini ve snrlarn belli etmemi ve bu konuda ak bir l de vermemitir. O halde, Anayasann kanunla dzenleneceini belirttii hususlar dnda kalan konularn, kanun iinde mi, yoksa tzkte mi dzenleneceini tayin ii bir takdir meselesi haline gelmektedir. Kesin olan nokta udur ki, karlacak tzn bir kanuna dayanmas gerekir. Fakat, Anayasa, muhakkak surette kanunla dzenleneceini rnek olarak belirttii hususlar dndaki konularn kanunla dzenlenmesini yasaklamadna gre, yasama organnn, bir kanun karrken, tze veya ynetmelie braklmas akla uygun gelecek tali noktalar da kanunla dzenlemek istemesine hukuken engel olunamaz. Dier taraftan, tzk veya ynetmelik sadece ayrntlarn dzenlenmesi ile deil, kanunun uygulanmas biimi ile de ilgili bulunmaktadr. b)Kanuna Aykr Olmama Durumu : Esasa ait olan dier bir koul da, tzn, kanuna aykr hkmleri kapsamamasdr. (Anayasa Madde 115) Zira, hiyerari bakmndan kanunlarla tzkler arasnda bir derece fark, bir kuvvet ayrl vardr. Kanunlarn Anayasaya aykr olmamalar gerektii gibi, tzkler de kanunlara aykr olamazlar. 1924 Anayasasnn tartmalara sebep olan ve tzklerin kanuna aykrl iddiasnn zm yerinin Trkiye Byk Millet Meclisi olduunu belirten hkm, 1961 ve 1982 Anayasalarna alnmamtr. u halde, bir tzk hkmnn kanuna aykr olduu hususundaki iddialarn, normal mahkemelerde serbeste ileri srlebilmesi gerekir. Zira, tzk karma, yrtme organnn bir ynetim ilemi niteliindedir. Byle olunca, tzn bir ksmnn veya tamamnn iptali Dantayn grevine girer. 2-ekle likin Koullar : Tzklerin ekle ilikin koullarn birka noktada toplamak mmkndr: Bir kurallar btnnn tzk saylmas iin, Bakanlar Kurulunca hazrlanm olmas ve Dantayn incelemesinden gemi bulunmas, Cumhurbakannca imza edilmi ve Resmi Gazetede yaymlanm olmas gerekir. (Anayasa Madde 115) Bu koullardan birisi eksik olduu takdirde, tzkten szedilemez. Tzklere (Nizamnamelere) rnek olarak, mlga 1475 sayl Kanununa gre karlm olmakla birlikte, 4857 sayl Kanununun geici 2. maddesine gre halen yrrlkte bulunan i Sal ve Gvenlii Tz, Yap lerinde i Sal ve Gvenlii Tz, Parlayc, Patlayc, Tehlikeli ve Zararl Maddelerle allan yerlerinde ve lerde Alnacak Tedbirler Hakknda Tzk ve Maden ve Taocaklar letmelerinde ve Tnel Yapmnda Alnacak i Sal ve Gvenlii nlemlerine likin Tzk gsterilebilir. Ynetmelikler (Talimatnameler) : Ynetmelikler, Devlet rgt ierisinde bulunan eitli kurum ve kurulularn daha ziyade kendi i bnyelerini ilgilendiren, alma usullerini dzenleyen kurallar btndr. 7

Bunlar, uygulama alannn geniliine gre; Babakanlk, birka Bakanlk veya yalnz bir Bakanlk tarafndan, yahut da sadece ilgili messesenin yetkili mercii tarafndan hazrlanr. Bununla ilgili olan Anayasann 124. maddesi, aada verildii gibidir: Babakanlk, bakanlklar ve kamu tzel kiileri, kendi grev alanlarn ilgilendiren kanunlarn ve tzklerin uygulanmasn salamak zere ve bunlara aykr olmamak artyla ynetmelikler karabilirler. Ynetmelik karmak, yasama veya yarglama tasarrufu olmayp, sadece ynetsel nitelikte bir ilemdir. Ynetmelikler, kanuna aykr olamayacaklar gibi, tze aykr hkmleri de tayamazlar. Aksi halde, Dantayca iptal edilmeleri cihetine gidilebilir. Adalet mahkemeleri, iptal karar verememesine ramen, tze veya kanuna aykr ynetmelik hkmn uygulamamakla ykmldrler. Bu gr, doktrin ve itihat tarafndan oybirlii ile kabul edilmektedir. Adsz Dzenleyici lemler (Genel Tebliler, Tebliler, Genelgeler vb.) : darenin dzenleme yetkisi Anayasada zikredilen tzk ve ynetmeliklerle snrl deildir. Kamu tzel kiiliine sahip olsun veya olmasn kamu kurum ve kurulular deiik isimler altnda ve icrai karar alma yetkisine sahip olduu lde, dzenleyici ilemler yapma yetkisine sahiptir. Nitekim Dantay Genel Kurulu da 1 Nisan 1965 tarih ve K.1965/67 sayl Kararnda her icrai karar alma yetkisini tayan makamn ynetmelik yapabileceine karar vermitir. Adsz dzenleyici ilem olarak da nitelendirilen bu dzenleyici ilemler idari ilemlerin tamas gereken vasflar tamaldrlar. Ve bu ilemler de ynetmeliklerin hukuk rejimine tbidir. Yukarda bahsedilen idarelerin adsz dzenleyici ilemlerinin ad ne olursa olsun bunlar da Anayasann 125. maddesinde ifade edilen darenin her trl eylem ve ilemlerine kar yarg yolu aktr. hkm erevesinde yarg denetimine tabidir. 2577 sayl dari Yarglama Usul Kanununun 2. maddesi ile idari ilemler hakknda yetki, ekil, sebep, konu ve maksat ynlerinden biri ile hukuka aykr olduklarndan dolay iptalleri iin menfaatleri ihlal edilenler tarafndan iptal davas alabilecektir. Anayasada ngrlm yrtme organnn dzenleyici ilemleri, kanun hkmnde kararname, tzk, ynetmelik olmak zere olarak kabul edilmektedir. Ancak, uygulamada yrtme organnn bunlarn dnda, kararname, karar, tebli , sirkler, genelgetamim, ilke karar esaslar, ynerge, talimat, stat, genel emir, i emir, tembihname, genel tembih, ilan, duyuru, plan, tarife gibi deiik isimler tayan ilemler ile de genel, soyut ve objektif hukuk kurallar koyduu grlmektedir. Bu nedenle, bu ilemler de yrtme organnn dzenleyici ilemleri arasnda yer almakta ve bu tr dzenleyici ilemler idare hukukunda adsz dzenleyici ilemler olarak nitelendirilmektedir. Bununla beraber aada incelenecei zere adsz dzenleyici ilemlerden olan genelgeler, Anayasann 144. maddesi ile idarenin dzenleyici ilemleri arasnda saylmakta ancak sz konusu dzenlemede genelgelerin karlma esas ve usullerine dair herhangi bir aklama yaplmamaktadr. darenin dzenleyici ilemleri arasnda saylan tebli, genelge, ynerge ve benzeri isimler altndaki dzenlemeleri, ynetmelik hkmndeki dzenlemeler olarak da kabul edilmektedir 1982 Anayasasna normlar hiyerarisi kavram erevesinde bakldnda ortaya; Anayasa, temel hak ve zgrlklere ilikin usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar, kanunlar (usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar), tzkler, ynetmelikler ve genelgeler eklinde bir sralama kmaktadr. Bu sralamada her bir norm kendinden sonra gelen hukuk normuna kaynak tekil etmekte ve sralamada sonraki normlar nceki normlara uygun olmak zorundadr. Normlar Hiyerarisinin Deiik ekilleri : Normlar hiyerarisinde normlar anayasa, kanun, tzk, ynetmelik ve adsz dzenleyici ilemler olarak sralanmakla birlikte bu hiyerari her zaman somut olayda uygulanacak normu tayin etmede yeterli olmamaktadr. Sosyal hayat dzenleyen hukuk normlar arasnda, ayn 8

hususla ilgili farkl dzenlemeler ieren eit hiyerarik staty paylaan normlar bulunabilmektedir. Bu durumda, zerinde durulan olayda hangi norm uygulanacaktr? Sz konusu hallerde mevcut i ve eylemlere uygulanacak hukuk normlar, genel kanun ve zel kanun veya ncelik ve sonralk ilikileri gz nnde bulundurularak belirlenmektedir. Ayrca Anayasa Mahkemesi itihatlaryla ortaya kan bir uygulama olan esas madde ve geici madde arasndaki iliki de somut olayda uygulanacak normu belirlemede bir kriter olarak ele alnmaktadr. Hukuk hiyerarisi kapsamnda incelenmesi gereken konulardan birisi de 1982 Anayasasna gre, uygulayclar ve denetleyenler asndan farkl bir hukuk hiyerarisinin esas alnmas hususudur. zel Kanun ve Genel Kanun likisi (zel Hkm ve Genel Hkm likisi) : Hkmlerinin mahiyeti itibariyle herkese veya her olaya uygulanmas mmkn olan kanunlara genel kanun denilmektedir. Buna mukabil belli kiilere veya belli olaylara uygulanan kanunlara ise zel kanun denmektedir. rnein 4721 sayl Medeni Kanun genel nitelikli bir kanundur ve ierisinde (56 ve 100. maddeler arasnda) dernekleri de dzenlemektedir. Ancak, dernekler, zel bir kanun olan 5253 sayl Dernekler Kanunu ile de dzenlenmektedir. Ayn ekilde ierisinde zel bor ilikilerini de dzenleyen 818 sayl Borlar Kanunu genel bir Kanun olarak her trl kira ilikilerini tanr ve tanmazlar asndan dzenledii halde, zel bir kanun olan 6570 sayl Gayrimenkul Kiralar Hakknda Kanun ise kira ilikisini gayrimenkuller asndan dzenlemektedir. Yukarda yer ald zere belirli bir olay dzenleyen iki ayr kanunun ayn zamanda yrrlkte bulunduu durumlar grlmektedir. Sz konusu iki yasann olay dzenleyen hkmleri arasnda bir eliki yoksa sorun domaz. Ancak iki yasa ayn olay farkl biimde dzenlemilerse bu durumda hangi yasann sz konusu olaya uygulanaca sorunu karmza kmaktadr. Ayn olay dzenleyen iki ayr kanun, ikisi de genel veya ikisi de zel nitelikte ise bu durumda sonraki kanunun nceki kanunla dzenlenen hususlarda meydana getirdii deiiklikler erevesinde sonraki kanun uygulanmaldr. Sonraki tarihli kanunla nceki tarihli bir kanunla dzenlenen hkmlerin kaldrld aka ifade edilebilecei gibi zmni bir kaldrma da sz konusu olabilmektedir. Ayn anda ayn olay dzenleyen biri genel dieri zel iki ayr kanun yrrlkte bulunduu takdirde ise, eer nceki kanun genel yeni kanun zel ise, bu takdirde olaya zel olan yeni kanun hkmleri uygulanmaldr. ayet, nceki kanun zel yeni kanun genel ise bu durumda da kanun koyucunun genel yasay karrken hangi amac tadna bakmak gerekir. Yasa koyucu nceki tarihli zel kanunla dzenlenen hususlarda yeni bir bak asyla sonraki tarihli genel kanunla bir deiiklik ngrd takdirde olaya sonraki tarihli genel kanunun uygulanmas gerekir. nceki Kanun ve Sonraki Kanun likisi : Ayn anda yrrlkte bulunan iki ayr kanun, ayn olayda birbirinden farkl dzenlemeler ierdii takdirde, sonraki kanunda yer alan hkmler olaya uygulanmakta ve kanun koyucunun o mevzudaki iradesinin yeni getirilen dzenlemeler erevesinde deitii kabul edilmektedir. Eer kanun koyucu, sonraki dzenlemesinde nceki dzenleme hkmlerini deitirdiini aka belirtmise problem domaz ancak sonraki dzenleme ayn hususu farkl ekilde dzenlemise ve aka bir ilgadan bahsedilmiyorsa Anayasa Mahkemesinin 15.3.1966 tarih ve E,1965/40 K,1966/15 sayl Kararnda nitelendirildii zere st kapal (zmni) bir kaldrma sz konusudur. Anayasa Mahkemesi zel kanunlardan yrrlk tarihine gre nceki ve sonraki kanun hkmleri arasnda elime bulunursa veya ncekinin ele ald konuyu sonraki kanun yeni batan dzenlerse, sonraki kanun, nceki kanunu st kapal olarak yrrlkten kaldrr. eklindeki itihad ile normlar hiyerarisinde nceki kanun ve sonraki kanun hususuna aklk getirmektedir. Somut olayda uygulanmas gereken iki ayr kanunun farkl hkmlerinin seiminde nceki kanun ve sonraki kanun hususu, baz durumlarda genel kanun ve zel kanun kriteri ile i ie ele alnmaktadr. Nitekim Dantay tihad Birletirme Genel Kurulunun 11.2.1988 tarih ve E.1987/3 K. 9

1988/1 sayl Kararnda nceki ve sonraki kanun hkmleri arasnda elime olduu takdirde somut olayda zel ve sonraki kanun hkmlerinin uygulanaca belirtilmektedir. Esas Madde ve Geici Madde likisi : Normlar hiyerarisinde yaanan hukuki problemler genellikle ayn statdeki dzenlemelerin ayn hususlardaki farkl hkmleri arasnda yaanmaktadr. Bununla birlikte ortada ayn hususu dzenleyen tek kanun olmas durumlarnda da baz ihtilaflar ortaya kmaktadr. Yasama Organ tarafndan karlan kanunlarn ekseriyetinde esas maddelerin yannda gei srecini dzenleyen geici maddeler de yer almakta ve bazen bu maddeler arasnda ayn hususta farkl dzenlemelere rastlanmaktadr. Sz konusu durumlarda, ayn konuda esas maddelerle geici maddeler arasndaki dzenleme farkllklarnda uygulama ncelii nasl belirlenecektir? Anayasa Mahkemesi 28.1.1992 tarih ve E,1992/7 K,1992/2 sayl Kararnda yer alan geici maddeler, genellikle gei dnemlerine ilikin ilemlerin uygulama yntemini ve kapsamn gsteren ayrk hkmleri ierirler. Hukukta genel kural olarak, yasalar, yaymndan sonraki olaylara ve durumlara uygulanrlar. Bu ilkenin en arpc ayrkl, yasalardaki geici kurallardr. Bu nedenle yasalarn geici maddeleri ile esas maddeleri arasnda eliiklik varsa, zel nitelii nedeniyle, esas maddeden nce uygulanrlar. nk, yasa koyucu, kuraln ayrklnda kamu yarar grmtr. Bilindii gibi, zel dzenlemenin genel dzenlemeden nce gelecei hukukun genel bir ilkesidir. Bu nedenle, bir yasada ncelik alan geici maddeler uygulanp sonular tmyle alndktan sonra yrrlkten kalkm olurlar. eklindeki itihad ile esas maddeler ve geici maddeler arasndaki uygulama atmasnda geici maddelerin uygulama nceliine sahip olduu kansndadr. tihat Hukuku : Hukukun bir dier kaynann da itihat olduu kabul olunur. Ancak, bu kaynan dierlerinden fark vardr. Gerekten, adet ve kanun, hukukun kesin ve temel birer kayna olduklar halde, itihadn, ancak yardmc bir kaynak saylmas gerektii sylenebilir. Yeni Medeni Kanunun 1. maddesinin son fkras da bu gr destekleyen bir ifade tamaktadr. Zira, orada hakimin bilimsel grlere (ilmi itihatlara) ve yarg kararlarna (kazai kararlarakazai itihatlara) uyaca deil, bunlardan yararlanaca, istifade edecei yazl bulunmaktadr. Hukuksal bir deyim olarak itihat, bir meselenin zm hakknda mahkemelerce verilen kararlar veya hukuk bilginlerince belirtilen dnceleri ifade eder. Buna gre, itihatlar, yargsal itihatlar ve bilimsel itihatlar olmak zere iki ksmda incelenebilir. Yargsal itihatlar alannda, itihatlar birletirme kararlarnn ayr bir nemi bulunmaktadr. nk, yksek dereceli mahkemeler arasnda bulunan Yargtay ve Dantayn farkl daireleri tarafndan verilen veya bir dairesinin farkl zamanlarda verdii kararlar arasnda ayrlk olursa, yahut yerlemi bir itihadn deitirilmesine lzum hasl olursa, keyfiyet itihatlar birletirme kurullar tarafndan zlr. Bu kararlar, sadece mahkemeleri deil, bizzat yksek mahkemelerin kendi dairelerini de balar. Bu itibarladr ki, itihad birletirme kararlar da kanunlar gibi Resmi Gazetede yaymlanrlar. Bilimsel itihatlara, doktrin (reti) ad da verilmektedir. Doktrin, hukuk bilginlerinin hukuksal meseleler hakkndaki bilimsel gr ve kanlarn ifade eder. Hukukun gelimesinde doktrinin byk rol vardr. Hukuk bilginleri, esas itibariyle mspet (pozitif) hukuku, yani bir lkenin yrrlkteki hukukunu (meri hukuk) inceler, aklar ve yorumlarlar. Fakat, bunu yaparken, sadece olan izah ile yetinmezler; olmas gerekenleri de teklif edebilirler. te bylece, gerek mevcut olann izah ve gerekse olmas gerekenin teklif dolaysyla bilimsel itihatlar meydana gelir.

10

Hukukun Kollara Ayrl : Pozitif hukuk kurallarn eitli ynlerden snflandrarak blmlere ayrmak olana vardr. Tarihsel kaynak bakmndan en eski ve gnmzde de en yaygn olan blmleme, pozitif hukukun kamu hukuku ve zel hukuk kollarna ayrlmas biiminde olandr. lkel toplumlarda hukuk, geleneklere dayand ve kanun koyucunun aklc, bilinli, iradi bir davrannn sonucu olmad iin, bilimsel bir nitelik tamyordu. Bu nedenle de, zel hukuk ve kamu hukuku ayrm yaplmyor, bir btn halinde hukuka, hemen hemen tmyle zel bir karakter tannyordu. Ancak, devletin domas ve eitli nedenlerle kii haklarna mdahalelerde bulunmas zerine, snflandrma yapma ve kamu hukukunu zel hukuktan ayrma yoluna gidilmi bulunmaktadr. Hukukun en yaygn olan zel hukuk-kamu hukuku biiminde yaplan ikili ayrm, kaynak itibariyle Roma Hukukuna kadar uzanr. Gerekten, Romann nl hukukularndan Ulpianus, Roma Devletinin tekilatn ilgilendiren hukuk, jus publicum yani kamu hukukudur; bireylerin menfaatlerini ilgilendiren hukuk, jus privatum yani zel hukuktur demekte idi. zel hukuk, insan haklarna ve eitlie dayandrlmaktadr. Klasik demokrasilerde, insann insan olmak sfatyla, baz haklara ve zgrlklere sahip olaca, bunlarn hem kiilere, hem de devlete kar ileri srlebilecei kabul olunmaktadr. Kiisel hak ve zgrlklerin varlnn sonucu olarak szleme serbestliinin ve mlkiyet ve miras haklarnn tannmas zel hukukun temelini tekil eder. Trk hukuk sistemi, zel hukukun temel varln kabul ettii gibi, toplum karlarnn gerektirdii hallerde, kii hak ve zgrlklerinin snrlanabileceini belirterek, toplumcu gre de yer vermi bulunmaktadr. Sonu olarak, zel hukuk, esas itibariyle kiiler arasndaki ilikileri dzenledii halde, kamu hukuku, kamu otoritesi ile donatlm bulunan devlet rgtlerini ve bunlarn ileyiini, nihayet devletin zel kiiler ve dier devletlerle olan ilikilerini dzenler. zel Hukukun Blmleri : 1-Medeni Hukuk a)Kiiler Hukuku b)Aile Hukuku c)Miras Hukuku d)Eya Hukuku e)Borlar Hukuku 2-Ticaret Hukuku a)Ticari letme Hukuku b)Ticaret irketleri Hukuku b.1.Kollektif ve Komandit irketler b.2.Anonim irketler b.3.Limited irketler b.4.Kooperatif irketler c)Kymetli Evrak (Ticaret Senetleri) Hukuku d)Deniz Ticareti Hukuku e)Sigorta Hukuku f)Hava Hukuku 3-Fikir Hukuku 4-Devletler zel Hukuku Kamu Hukukunun Blmleri : 1-Anayasa (Esas Tekilat) Hukuku 2-dare Hukuku 3-Ceza Hukuku a)Genel Ceza Hukuku 11

b)zel Ceza Hukuku c)Askeri Ceza Hukuku d)Milletleraras Ceza Hukuku 4-Yarglama Hukuklar a)Medeni Yarglama Hukuku (Hukuk Yarglamas) b)Ceza Yarglama Hukuku c)dare (Ynetim) Yargs 5-Devlet Hukuku 6-Devletler Kamu Hukuku 7-Mali Hukuk 8- Hukuku a)Bireysel (Ferdi) Hukuku b)Kollektif (Toplu) Hukuku

12