ii.

"

: *^^^y^^^.^*' ' '^'-'^^^^^S V* 'HA-iR?'-*. ,

.''i*'"'

'" ^^"^

\^

"

-.

OSMANLI-KRT

^' l!^ %^'

'*v
1

LKLER VE

"^

.s',W'.>--**-'

SMRGECLK

Kalman

.^'-

Osmanl-Krt likileri
ve

Smrgecilik

M.Kalman

MED YAYINCILIK

Birinci Basiti :
BaS(l :

^l^^^ 1 994 Med Yaynclk-stanbul

Yn Malbaachk

Kapal
Film

:
:

Ceren iti. esu

Oluur Grafik

Dizgi

Rosa Ajans- 522 97 72

YOnetim Yeri ve Adresi

Med letiim Tantm Yaynclk San. Tic. Ltd. tl.

akraa iVlah. akraa Camii Sok. Utku Apt. No: 18/7 Aksaray/stanbul
Tel: 530 65 58

NDEKLER

nsz yerine
Giri Krdistan'daki beylikler ,

5
8 15

islamiyetin Krt beylikleri zerindeki etkileri

Hkmet ve ocaklklar

18
22

Kanuni devri safevi savalar.!

24

16. yzyln sonlarndaki Osmanl-lran savalan

26

Seluklu toprak sisteminin osmanl toprak sistemine etkisi

Akkoyunlu Uzun Hasan'a ait kanunlar

28
29

slam hukukunda toprak yasas

15. ve 16. yzyllarda Osmanllarda toprak iilii 15. ve 17. yzyllarda Osmanllarda toprak klelii Osmanllarda toprak sistemindeki rgtllk
15. ve 16. yzyllarda ehirlerin durumu
Yeni deiiklikler Afgan, Safevi ve Osmanl savalar Safevilerde toprak sistemi Osmanl-Bat ilikileri Airetlerin yerleik dzene geirtilme almalar
Airet ve yaplar

30
43 45 46
51
52 63 64 65 69
82

19. yzyln banda Osmanl devletinin durumu

86

ranla sava
19. yzyln balarnda Baban beylii
Bilbaslann direnii

88
89
94

Mahmut Paa isyan (1821)

95

1828 0smanl-Rus sava 19. yzylda arlk Rusyas'nm siyaseti

95 96

Mir Muhammet'in mcadelesi

Mehmet Ali Paa'nn reformlan

98
103

Revanduz htilali (1835-37)

1835'te Balta Liman Antlamas Glhane Hatt- Hmayun
Mir Bedirhann direnii
Krt-Asur ilikileri

105
110 110
112
117

Mir Bedirhan Beyin sonu

122

Osmanl-lran snr grmeleri

Kapitalist devletlerin 19. yzylda Krdistan'a yaklamlar
Islahat ferman Toprak aal

125
129
134 135

1. Merutiyet
Osmanl-Rus sava (1877-1878)

]f
J-Jo

eyh Ubeydullah Nehri lsyan-1

J^i

19. yzyl ABD politikas

Emin Ali Bedirhan syan (1889)

\^^
]57

Hamidiye Alaylar Ermeniler

19. yzylda Krdistan'da ekonomik durum ve sosyal yaam

]^J J5
I6i

Pan Islamizm
Trklk
Smrgecilie genel bir bak
Kleci dnemdeki ilikiler

^^^
]
^^
'

Feodal dnemde smrgecilik Krdistan ekonomisinin ilhak Fazla nfusun yerletirilmesi Krdistanda vergi, talan ve yama
Feodal smrgeciliin Krt toplumu zerindeki etkilen .:

173 ''^ "I^^ 177

178

Kapitalizim dnemindeki ekonomik ilikiler

180

1- ilkel birikim
2-Manifaktr 3- Serbest rekabet
Serbest rekabeti dnemde Krdistan

]??
'9 1^2
194

Dyn-u Umumiye
Dnyann yeniden paylalmas ve smrgeler

1^7
198

Emperyalist dnemde ilkel birikim

200

Bamllkta Portekiz rnei

201

Rusya rnei

201

Gemiten Gnmze

lkenin Bamszl Uruna

Cann Feda Edenlere

nsz Yerine
Krtler hakknda zellikle de Krt szcnn T.C tarafndan zorunlu olarak kabul edilmesinden sonra ard arda kitaplar yaynlanmaya balanld. Bunlarn bir ksm tamamen ticari amal, elbetteki Krdistan'daki mcadele boyutlandka

benzer kitaplann, dergi ve brorlerin saysnn artaca ak. Yan sra ciddi
almalar ve belgelerin yaymlanmas da olduka sevindirici bir durum. Krt tari hinin bilinmeyen veya arptlarak yazlm olunan yllannm akla
kavuturulmas geleceimize k tutmaktadr.

Krtler 478 yldr Osmanllar ve devamcs T.C'nin igal ve smrgesi duru

mundadr. Fars egemenlii ok daha nceki yllara dayanyor. Rum Seluklu,

Kara ve Akkoyonlu devletleri de Trk devletleri olduklarndan Krtler neredeyse

1000 yldr Trk egemenlii altndadr. Peki neden Krtler baarl olmadlar?! So
rusuna cevap aramak gerekiyor. Tarihten ders karp olumlu admlar atmak ge rekiyor. Bakalarnn rnekleri gelecek iin tartlabiiinir, aratrlabilinir, ama n celikle Krtlerin tarihini incelemek, sonulara varmak ok daha byk bir neme
sahiptir.

Krtlerin
dorudan

baanszlklarn,

'onlarn

uyuukluklarna,

beceriksizliklerine'

balamak gereki

bir yaklam olmaz.

Daha baka etmenler var.

Onlar tek tek ortaya karmak hepimizin grevi ve elbetteki zamanla bir ok ey
daha fazla anlalr olacaktr.

Krtlerde bir ok topluluun yapt gibi, 'byk devletlerden kurtulu' bekle miler, igacilerin elikilerinden yararlanmaya gitmilerdi. Fakat hemen, her se ferinde yararlanmalar geici olmu sonuta yine hsrana uramlard.

Airet yaplann aamamalar, nderlik sorunu, d ve i koullar yenilgileri

nin balca nedeni olmutur.

Bir

ok

halkn,

hatta

Krdistan

toplumundan

daha

geri

halklarn,

bamszlklarn elde etmelerinin yan sra Krt toplumunun bunun savan ver

mesi, gelinen bu noktada

duunda zcdr. Ama

sivindirici olmakla bilrlikte, gemi gz nnde tutul

hi phe yok ki Krdistan halkda, smrnn,

rkln, igalin zincirlerini paralayacaktr.

Krdistan toplumunun yzyllardr igal altnda tutulmas

smr, zulm, ka

tliamlar ve Krt halknn ayaklanmalan, Krdistan'n ekonomik olarak gelimesini

engelledi.

Zengin

doal

kaynaklara

sahip

olmasna

ramen,

Krdistan

halk

bugn yoksulluk ierisinde bulunmaktadr. Gnmzde emperyalistler ve smr geciler birlikte lkeyi iliklerine kadar smrmektedirler. *Drt smrgeci lkede,

emperyalizme baml olmakla birlikte, ayrca geri braktrlm lkeler kategorisi ierisinde bulunmalarna ramen, Krdistan bu lkejerin de en geri kalm

"bige"leri

olmaktadr.

Bunun

yan

sra

Krdistan'daki

aa-eyh

gibi

feodal

ad kurumlarn

varl da bu smrnn katmerlemesinde, rol oynamaktadr.

Krt halknn
plana

bu konumda

bulunmas doallkla onun bamszlk sorununu n

ki bu da Krt toplumunu evreleyen d

karmaktadr.

Kukusuz

ilikilerden, zoraki birliktelikle yaad halklardan, dnyadaki g dengesinden,

ayrca toplumun kendi geirdii evrelerden ve toplumsal yapsndan ayr ele
alnamaz. Bunlar bir btnlk arz ederler.

19. ve 20. y.ylda Krt sorunu sadece blge devletlerinin bir sorunu veya bir

baka ifadeyle 'devlet ii bir sorun' olarak kald. Ayn zamanda Ingiltere-RusyaAmerika-Fransa gibi lkeleri de yakndan ilgilendirerek btn gelimelerde soru na olumsuz ynde yaklam gsterdiler. Ama soruna yalnzca blge devletleri ve
emperyalistler el atmadlar. Dnyann ilerici gleri de soruna eildiler. Fakat sorun her dnemde bir Filistin kurtulu mcadelesi gibi geni yank bulmad.

Bugn,

Krt toplumunun zgrlk ve demokrasi kavgasnda farkl

politik
poli

yaklamlann olmas hi kukusuz ki baz olumsuzluklar dourmaktadr. Bu

tik izgilerin bazlar d etmenlerden bazlar da i etmenlerden kaynaklanmak

tadr. Kukusuz ki bu durum farkl snf ve tabakalarn varlndan kaynaklanmak tadr. Kavgaya u anda damgasn ise Krdistan vuranlar balca iki emekilerinin politik hat biiminden getirmeye

giderek ayrmaktadr. Bir tarafta ad

olanlar, dier yanda

feodal-dini-burjuva kurumun etikisinde

istemlerini yerine halknn istem

alanlar, hi kuku yok ki feodal-burjuva snflann nderlii Krt

lerini kendi politik karlar uruna ar-ur etmekte ve her seferinde mitsizlik,

kaos ortam yaratmaktadr. Bu iki snfn arasnda yer alan kk burjuva rgtlen meler ise propaganda alannda ksmen faydal rol oynamalarna ramen, zik zakl, pragmatist, bir konumda bulunmalar kitlelere doru hedefleri gstermeme leri, aceleci, gnbirlik politika izlemeleri kukusuz ki Krt toplumunun doru bir hat izlemesinde zararlara yol amaktadr. Feodal-burjuva snflarn btn olum
suzluklarna karn, gnn de doldurmu olmalarna ramen Krdistan'da geli nen durumda paylar vardr. Kuku yok ki mcadele sonunda doru bir hat etrafnda birleecektir. Ama oraya gelininceye kadar da bu ad kurumlarla, burjuvalarla, kk burjuvalarla bir dizi mcadeleyi de ierecektir.

Krtler toplumsal ve milli uyan iindedir. Hzla kendi sorunlarna el atmak ta, bilinlenmekte ve zgrle doru, kurtulua doru ilerlemektedirler. Onlann bamszlk ve demokrasi istemleri Krdistan'da yaayan dier topluluklarn is
temleridir. Onlarn da kurtulu ve zgrldr.

Krt sorununa irili ufakl tm devletler kendi karlar asndan yaklamakta,

kendi geliim ihtiyalanna gre tavr taknmaktadrlar. Onlarn oyunlarn bozacak olan bata sosyalistler ve gerek yurtseverler olacaktr. Soruna her snf kendi karlar asndan yaklatndan Krt proleterleri de kendi kurtululan, gelecekle

ri ynnde yaklam gstermek, snf mcadelesinin perspektiflerini gzard etme

mek ynnde olmaldr. Ulus iinde proleterya'nn gelecei, mcadele tarz bir an iin olsa bile karartlmamal -burjuva istemlere terk edilmemelidir. nk "gele-

ceimlz kendi ellerimizdedir. "

Krdistan'da 16. yzyldan 20. yzyla kadar geen dnemi bir ok ynyle aa kartmak, doru bir tarih anlayna sahip olmaktan gemektedir. Bu ka

vray b dnemleri aa kartacak aydnla kavuturacaktr. Mcadelemize, r

gtlenmemize, yaam biimimize yn verdirecektir.

Bu alma 1979'da daha az kapsaml yaplmt.

12 Eyll'de saklanld

yerde polisin eline gememesi iin yaklr. Tekrardan 1985' den itibaren zerinde

almaya balanld. 1990'da ancak bitirildi. Bu arada yaynlanmaynca son kan

kitaplardan da yararlanlarak daha kapsaml ele alnd. Elbetteki bir ok eksii var.
Osmanl arivlerinden dorudan yararlanmamak en byk eksiim. Dahas yanllklarm kartmak siz okuyucularn eletirilerine bal.
IVI.KALIVIAN

Saygiarmia
IVIartl992

Giri
Trkler, 10 vel 1 . yzyllarda 'ata" topraklarn terk edip byk kitleler halinde
Orta-Asya'dan Bat'ya doru g ettiler.

Bu byk glerin nedeni; gerek kendi i kavgalarndan gerekse d devle tlerle olan savalarndan, nfus younluundan, doal koullarn elve risizliinden, Batnn zenginliinin ekiciliinden kaynaklansn, sonuta OrtaDou'da ok nemli deiikliklere yol at.

Gebe topluluklar, yerleiklerin aleyhine, onlann zenginliklerinin zerine

oturdular. Bir kez daha yeniden, sfrdan balamasna yol atlar.

Bat'ya doru ilerlediklerinde karlarna iki gl devlet, Bizans ve Abbasi

Devletleri kar.

Her iki devlette iyi durumda deildi. zellikle Trk boylan, Anadolu iinde
younluk olutururlar. Anadolu szc Yunanca Dou anlamndadr. Trk boylar bu yeni geldikleri blgelerde eitli Trk devletlerini kurarlar.

Byk Rum Seluklu Devleti, Anadolu Rum Seluklu Devleti, Akkoyun ve

Karakoyunlu Devletleri gibi.

Bizans, Osmanl Devletince ortadan kaldrlnca (1453) btn bu blgeler

deiiklie uramaya balar.

Osmanl Beylii tek tek dier beylikleri ortadan kaldrr. Dou'da Karakoyunlular, Osmanllar karsnda yenilirler. Safevilerde Karakoyunlularla savanca bu
devlet ksa zamanda kntye urayp tarihe mal olur.

Karakoyunlu
kzr.

topraklar

zerinde

Safevi,

Memluk,

Osmanl

mcadelesi

Elbetteki bu gelimeler yazld gibi kolay olmaz. arpmalarn olduu

alanlarda da nemli deiiklikler yaanr.

zellikle Ermeniler,ve Krtler btn bu gelimeler ierisinde sz sahibi ola

mazlar.

Osmanllar, Balkanlarda ilerledikleri gibi, Dou'da da ilerlemek isterler. Bat'da, Avrupa topraklarnda gl devlet rgtlenmelerinin olmamasndan dolay Osmanllar bir ok lkeyi rahatlkla igal etmilerdi. Ayn eyleri Dou'daki Safevi ve Memluk devletleri iin de syleyebiliriz. Avrupallar, Rnesans denilen yenileme dnemini atklar anda, bata Portekiz ve ispanya olmak zere, yeni alanlara ynelmiler ve gittikleri bir ok
yerden ganimetler ve servetler getirerek bir birikime doru ynelmilerdi.

Dou Akdeniz nceleri, Avrupallar iin olduka nemliydi. Ama yeni yerlerin
kefedilmesinden sonra nemini kaybetti.

te tam bu srada Osmanllar Dou'ya ynelik nemli ticari merkez ve yollannn kesitii alanlar arkadan kuatan Portekiz'e kaptrmak istemezler.

Osmanllar Dou'ya doru ilerlemek isterlerken kullandklar ideoloji; dindir.

ran, Memluklu ve Osmanl devletleri mslman olduklar halde aralarnda ki

kar elikisi biribirlerine kar savalarn temelini tekil eder. Grnrdeki mez hep elikisinin altnda yatan birbirlerinin aleyhine topraklar gaspetme, zenginli
klerine el koymakt.

Sorunu mezhepsel yaklamla aklamak yanltr. O taktirde Osmanllarn

Memluk seferini nasl aklamak gerekecektir.

Gerek ran ve gerekse Osmanllar mezhepsel sloganlan kullanarak hareke

te gemiler, ama asl olan kendi igal alanlarn geniletmekti. Yeniden
paylama tabii tutmakt.

Yavuz Sultan Selim padiah oluncaya kadar, Osmanllarn egemen olduklar topraklar zerinde, mezhep elikileri olmakla birlikte, padiahlar bu elikiyi
temel alarak savamazlar.

Ne zaman ki Yavuz baa

olmasndan kaynaklanr.

geer, durum deiir.

Yavuz'u byle hareket etmeye zorlayan nedenlerin banda Safevilerin ii ii'lik, Osmanl devleti iinde de yaygnlk gsterir. Giderek gelien iilik, Os
manllarn zararna Safevilerin gelimesi olarak grlr. Ayrca Snni Krt, Trk,

Fars topluluklarnn varl

tekil eder.

ran'llarn aleyhine Osmanllarn dayanak noktasn

ran'da Safevi Devletinin kurucusu ah smail, Akkoyunlularn hkmdar

Uzun Hasan'n yeeniydi. ah smail'in babas eyh Haydar ve mritleri; dilimli,
krmz renkli bir kllah takarlard. Krmz renk, peygamberle kan kardeliini sim

gelemekteydi. Ayn zamanda Halife Ali'ye ball da ifade ediyordu. Bu durum

onlarn sunniler tarafndan Kzlba (Kumsor) szcnn kullanlmasna yol
atrmaktadr. Daha sonralar ii ve Alevilerin tmne sylendi.

ah smail, baa getiinde iilii resmi din olarak ilan etti. Anadolu ve Kr
distan'da kendisine taraftar buldu. ah smail, iilik adna Akkoyunlu, Karakoyun
lu hkmdarlanyla arpmalarda bulundu. Yansra Dulkadir Beyliini,
Beylerini, yenilgilere uratt. ah'n Anadolu'da sempati bulmas

zbek

Osmanl

Padiah'n rktt. ah'a sempati duyan kitlelerin yaygnlk kazanmasndan kork

tu. ah smail'e ynelmeden ncede onun iteki balantlarn ortadan kaldrmak

iin kzlbalara ynelik katliamlara giriir. Alevilerden 40.000 kiiyi ldrterek ie

balar, byk bir terr estirir. Yavuz Sultan Selim'in alevi katliamlarna ilikin fer
manlar ilgintir.

Snni Krt airetleri alevilerin kesilmesinden memnun olurlar. in gereini

kavrayamazlar.

Osmanl

Padiah,

Snnilii devletin

resmi

mezhebi

haline getirdiinden,

kendi tebaasnda dntrmeye alr.

O yllarda gnmzdeki gibi ulusal dnce sz konusu deildi. Airetin

karlar n plandayd. Bu durum rahatlkla ayn milliyete mensup airetleri kar
karya getirebiliyordu.

Osmanllarla Safeviler arasndaki

Krt,

Ermeni,

Grc topraklarna sahip

olma mcadelesinde. ah

smail kendisini ziyarete gelen Krt Beyleni tutuklatr.

Bylelikle

basz

kalan

Krtlerin

aresiz

olarak

kendisinin

egemenliini

tanyacaklarn sanr. Fakat hi beklemedii bir anda Dou'dan zbek aknlaryla

karlanca iki Krt Bey'i hari hepsini salar. Serbest barklanlardan biri de Bi

tlis

Amiri

eref

Han'dr.

(eref

Han.

eref

name,

cilt: 1-290-294) iyi deerlendirir.

Osmanl Krtlerin

Padiah' Yavuz Sultan Selim, Krt-Safevi elikisini byk bir

ksmnn Snni mezhebinden olmas nedeniyle de yaylabilmesi iin de

ideolojik olarak alevilie kar olma temelinde harekete geer.

Akkoyunlu beylerinden Yakup'u Bitlis Mollalarndan Idris'e yollar. Krt beyle.rini kendi yararna kazanmasn ister.

dris, Osmanllardan yana tavr taknr. 23 Krt Beyini kazanr. Diyaeddin ai

lesinden Muhammed Aa Kelhoki ile birlikte stanbul'a gider. (erefhan, erefname, s. 480 Hasat yay. st. 1990 ) Emir eref Han'n amac; Osmanl-ran elikisinden yararlanarak iilerin
denetiminden kp kendi beyliini ynetmekti. ilerinde bamsz olma istemi
bu nedenleydi.

Osmanllar iin kendi yararlarna bu durumu deerlendirerek kabullenirler. 1514'de

yleydi:

'

Osmanl

ynetimiyle

23

Krt

Beylii

arasnda

yaplan

anlama

"1 - Osmanl ynetimine bal olarak Krt Emirliklerinin zerkliklerini korumak, 2 - Krt Emirliklerinde de ynetim babadan oula geerek srecek, eskiden beri yrmekte olan yntem yrrlkte kalacak ve bu konuda ferman Padiah'tan kacak, 3 - Krtler, Trklere btn savalarda yardm edecekler, 4 - Trkler de Krtleri btn d saldrlardan koruyacaklar, 5 - Krtler, devlete verilmesi gereken her trl vergiyi deyecekler.

6 - Bu andlama Sultan Selim ile ona boyun een Krt Emirlikleri arasnda
yaplmtr." (M. Emin Zeki, Krdistan Tarihi, sf: 92-93, Komal Yaynlar)

Krtlerin

byk

ounluu

Safevilerin

igalinden

kurtulmak

istiyolard.

Fakat istemleri kendi glerine bal olarak deil, tam tersine baka byk bir de
vlete yaslanarak ona gvenerek gerekletirilmek istenilir.

Osmanllar, Krt ounluu kendi yanlarna ekince ileri kolaylar.

Yavuz, ah smail'le karlamak iin ordusuyla ilerlerken, Kayseri-Sivas

arasnda 40 bin kiilik bir kuvvetini yardmc kuvvet olarak blgede brakr.

Yavuz'un ran'a doru ordusunu gtrrken kulland yol, tarihi ipek yolu
dur.

Osmanllar, Safevilerle karlamadan nce getikleri

aknlar dzenlerler. Bol miktarda ganimetler alrlar.

yerlerin yaknlarna
katledilmesi ad

Alevilerin

altnda sava hazrl, sonra da sava yaplr. Defterdar Mehmet Efendi Alevilerin katline ilikin gelimeyi yle yazar; "Her eyi bilen Sultan, o kavimin uaklarn ksm ksm ve isim isim yazmak

zere memleketin her tarafna bilgin katipler gnderdi. Yedi yandan yetmi yana

kadar olanlarn defterleri divana getirilmek zere emredildi. Getirilen defterlere naza
ran, ihtiyar gen krk bin kii yazlmt. Ondan sonra her memleketin hakimlerine,
memurlar defterler getirdiler. Bunlarn gittikleri yerler de kln kullanlarak ldr

len maktullerin adedi 40 hini geti." (Aktaran Burhan Kocada, Lolan Oyma ve

10

Yakn evre Tarihi st. 1987)

III. Murat'n sonraki yllardaki fermannda ii-Alevi dmanlna ilikin yle

deniliyor;

"Zulkadiriye Beyler beyine ve Elbistan kadsna blgenizde yitilmi Abdal adnda

bir Kzlbam, alevilerin lideri olduu, Elbistanda alevilii yayd, alevi toplumu ile sk ilikiler iinde olduu, bu nedenle yakalattrlarak cezalandrlmas iin.

tarafnzdan bildirilen resmi yazyla bizden izin istenilmektedir.

Bu fermann elinize geer gemez derhal gerekli soruturmann yaplarak ger ekten yaplan ikayetler doru ise, ad geenin yakalattrlarak yaplacak muhakeme
den sonra katledilmesi fermanmdr."

IH. Murat

Osmanl Padiah'

25 Recep 985 (1569)

Osmanllar, aldran'dan geerek Tebriz'e kadar ilerlerler.

Osmanl ordusu say olarak ok fazlayd. Ayrca tfekleri toplar ve piyade

askerleri vard. ah'n ordusunda tfek, piyade top yoktu. Top savan kaderini

izer; Ordu,

15

Eyll'de geri dner.

Daha nce tek tek kalelerin alnmasna

allmadndan, dnte bu kalelerin alnmasna balanlr. 16 Ekim'de ermik

geirilr.

ve Ilca daha sonraki gnlerde de Bayburt ve K ele

Osmanl ordusu geri ekildikten sonra Safeviler tekrardan Krdistan'n baz yerlerini ele geirirler. aldran sava Krdistan'n blnmesine yol aar. Bu ilk
blnmeyi Kasr-i irin antlamasna balamak yanltr.

Diyarbakr o srada Safevilerin elindeydi. ehiri Kara Han adnda bir vali ko
ruyordu.

Krtler, Beylikler biiminde rgtlenip Osmanl devletine balandndan.

Padiah Krtlerden yararlanarak Safevileri Ermenistan ve Krdistandan kovmak

ister. Bir ferman kartr.

"Kendi aralarndan, Krdistan beylerinden ve hkmdarlarndan, beylerbeyi g

revini zerine alabilecek ve btn Krt beylerine .boyun eecekleri, komutas altnda Kzlbalarla arpmaya ve onlar lkeden kovmaya gidecekleri birini sesinler."

(erefhan, erefname s. 481 Hasat Yay.. st. 1*990)

Fakat Krt beyleri byle bir beylerbeyini kendi aralarndan karamazlar.

Krtler iin bir talihsizliktir. Belki de bylelikle 'Krt birlii' gereklemi olabilirdi. Beylerbeyi Krtlerden seilmeyince dris Bey bir rapor hazrlar;
"Burada znel birlikten fazla okluk vardr; herkes 'yalnz ben olaym, benden Imkas olmasn' diyor; ve kimse kimseye itaat etmiyor. Yce ama, Kzlbalarn toplu luunu paralamaya ve birliini darmadan etmeye yolaacak tedbirleri almak

olduuna gre; bu durumda. Sultanlk Saraynn adamlarndan, btn Krt Beyleri nin, itaat edecekleri ve emirlerine boyun eecekleri birinin tayin edilmesi daha iyi

11

olur; bylece bu i en hzl ve en iyi ekilde tamamlanr". (erefhan, age S. 481 ) Bu gelime sonras Bykl Mehmet Paa Krdistan ordular Genel Komutan

olarak atanr. Bir mddet sonra Safevilerin Diyarbakr Valisi

Karahanla, Osmanl

ordusu Nusaybin yakmlanndaki Kohisar da kar karya gelirler. Karahan yenilir

ve ldrlr.

Bu savatan sonrada, Krdistan beylerinin her biri kendi blgelerini Safevilerden temizlemek iin kendi alanlarna giderler.

Fakat

bu

beylerden

bazlar

Safevilerin

varlndan

da

ekindiklerinden

onlar da honut edecek ilikilerden kanmazlar, (age s.483)

Padiah, Bykl Mehmet Paa'ya bo "ahkam katlar" (nvan-nian) gn derir. Krt airet ve sancak beylerine datarak onlar Osmanllar adna memnun
etmeye alr.

Osmanllar, gneye doru yneleceklerinden

kendilerine

bahhklanm sunan

airet liderlerine dokunmayarak onlar dllendirirler. Aynca kendi yrelerinde yine

egemen olmalarm o koullarda istemek zorunda kalrlar.

lar S.67)

(Atatrk Devri Konferans

Yavuz, Haziran I5l5'de Dulkadir Beyliini, 19 Eyll 1515'te de Diyarbakr'

ele geirir.

Mardin, Dulkadirlarin ba ehriydi. Osmanl ordusu blgeden ekilince Safe

vi Kumandan Karahan tekrar Mardin'i ele geirir.

Osmanllar, Harput ve Ergani kalelerini de yine 1515'te alr. Hemen, hemen tm Krdistan ve Ermenistan 1515 yl iinde Osmanl igaline urar. Geri kalan kaleler Osmanllann Memluklu Devletine saldrd 1516 yl iinde igale urar.
Safeviler, Diyarbakr yenilgisinden sonra nemli bir toprak kaybna urarlar. Bu

savan ardndan yaplan antlamayla Harput'tan balayarak, Musul'a kadar uzanan to

praklar Osmanl egemenliine geer. Yaplan antlamaya gre Erzurum Irak ve Dulka
dir Beyliinin topraklan Osmanl egemenliine geer. (Bayburtyan Krt-Ermeni

likileri s. 21 . Ermenice eviren Toros)

Bu antlamayla, dris-i Bitlisinin, alnan topraklardan sz geer. Krtler es

kiye oranla nemli haklara sahip olurlar. Bat -Ermenistan'daki Krtlerin

ounluu

ran'a kar

Osmanl'nn yannda saf tutarlar.

Osmanllar bylece IV.

ranllann yaylmasn durdururlar. Artk kendi yaylmalan sz konusuydu.

Murat'a kadar ranla bir ok sava olmasna ramen Iran stnlk kuramaz. IV.
Murat seferlerinden sonra da ranla savalarn durgunluu sz konusudur. Krtler
sayesinde Osmanllar Bat-Ermenistan' kendi egemenlikleri altnda tutarlar. aldran'la birlikte Bat-Ermenistan'n Osmanl egemenlii iinde yava yava eri
meye baladn gryoruz. Artk Ermenilere ynelik fiziki yoketme yama ve talan grlmeye balar.
16. yzyln balangcnda Osmanl imparatorluu, siyasi politikasnda Ermenileri
ve Krtleri birbirllerine kar kullandrma, attrma politikas balar. (Bayburtyan

age.

s.

22)

Alt

ynetimi

oluturan

Beylik

ierisindeki yurtluk

ve

hkmetler

Ermenilere kar silahl olmann da stnlyle

Ermenilere kar kartlrlar. (Er-

nold le Man, Aktaran Bayburtyan s. 22 )

Osmanl ynetiminin amac o blgedeki Ermenilerin Krtletirilmesiydi. Sul

tan ayn zamanda o blgedeki Ermeni topraklarnn Krt Beyliklerine verilmesini

12

salayarak Krtler araclyla kendilerine tabi klmaya alr.

Blgeye yerletirilen Krtler zamanla bu topraklar zerinde hak iddia ederler,

ingiliz aratrmac A.Lin'e gre; Krtler'in Trkler sayesinde ok nemli baarlar elde ettiklerini belirtmektedir. (Aktaran Bayburtyan age. s. 23) Gney Krdistan'dan getirilen airetler (Garin) Erzurum, Kars blgelerindeki

geni otlaklara yerletirilirler. Buralara yerletirilenler kendilerine verilen topraklarla

yetinmeyerek silahl olmalar nedeniyle daha da fazla topraa sahip olurlar. (Bayburt yan s. 23)
Van, Ar blgelerinde ki Ermeniler bu yeni gmenler sayesinde yerlerinden edi

lir. Ya i blgelere ya da ran'a gettirilirler. Snrlarn korunmas amacyla bu blge

ler Krtler, Ermeniler ise Diyarbakr, Musul ve Hakkari blgelerine yerletirilirler. Yani bir nevi deitirme sz konusu olur. (Bayburtyan age. S. 23)

16. yzylda bir ok Krt aireti Kafkasya, Ararat, aluli, inki ve Karaba
blgelerine yerletirilir. Krt Beylikleri, oluturularak Ermeniler vergiye balanrlar

Bu

dnemde

Ermeniler

Osmanllara

kar

sessizdiler.

Krtler

iki

devlet

arasnda saf tutarlarken Ermenilerin neler yaptklar hakknda bir bilgi yok.

Osmanllara veya ranllara kar topraklarn korumak veya savunmak iin

Ermenilerin neler yapt klan bilinmiyor.

Osmanllarn Ermenistan'da Krt beylikleri oluturmas nedeniyle basklarla

karlaan Ermenilerin bir ksm trah'a g etmek zorunda kalrlar.

Ermeni aratrmac Nikeli Atoms'a gre Krtlerin Bat Ermenistan'da

yaylmasnn Aksak Timur'un zamannda esasta baladn Van ve Bitlis'te ynetici du

ruma geldiklerinde daha sonralar 15. ve 16. yzyllarda dier Ermeni blgelerinde

yayldklarn ran ve Osmanllar dneminde de hz kazandn belirtmektedir. (Bay

burtyan age. s. 23)

Bat Ermenistann baz blgelerinde bamsz Ermeni airetleri de bulunmaktayd.

Bae, Hoap, umer, Hizan, Spagegi, irvan, Muksi, Hazvi gibi. (Bayburtyan age. S. 23)

Ermeniler yerleK< hayattan gebecilie zorlanmas doal olarak ticaretin, zanaatln gerilemesine yol aar. Ekonomik hayat geriler. Baz Ermeni yazarla

ra gre; Ermeniler grnrde Osmanlnn, gerekte Krtlerin egemenlii altnda

olduunu yazmaktadrlar.

Bat

Ermenistan'da

ki

benzer

uygulamay

Hindistan'da

ngilizlerde

yapmlardr. Hindistan'da bir ulusa tandklar ayrcalklarla dierleri zerinde oto

rite kurmulardr. Krtler, Osmanlya dorudan bal olduundan Ermeniler ze

rindeki egemenlii sadece bir arat. Tam tersine grnrde. Krtler olmakla bir
likte esas egemenler Trklerdi. 16. ve 17. yzylda Bat Ermenistan'daki tarm topraklar Krt beylerinin elindeydi. Vergi toplamadaki keyfi uygulamalar Krt derebeylerinin daha da fazla vurgun vur masna neden oluyordu. (Bayburtyan age; s. 26)

Krtler, Bat Ermenistanda beylikler oluturunca yalnzca eski Ermeni soylu larnn kalntlan ve Ermeni kiliselerine ait topraklar Ermenilere ait kalr.

13

Zeytun, Savur, Sason, Izyan, apakur, Hns, Maksun, adahun ve Diyar

bakr'n kuzeyindeki dalk blgelerde Ermeni derebeyliklerinden bahsedilebilinir.

Ermeni aratrmacs Zulaiyan'a gre bu Ermeni kk derebeylikleri .Osmanlya

kar Krt beyliklcriyle ittifak yaparlar veya kullamlrkn: (Aktaran Bayburtyan S. 26)

Ermeniler, Krtler gibi igalci deiikliine urarlar. Ermeni derebeyleri ken

dilerini evreleyen mslman kuatmas karsnda savunmaya ynelik tedbirler

alrlar.

Ermeniler tm dnemlerdeki igallerden farkl olarak Osmanllar dneminde ok byk bir ykma uradlar.

Ayn

ekilde

Krtlerde

dalga dalga

knmdan

geiriliyor,

lkeleri

talan

ve

yama ediliyordu.

Osmanllar,
lanrlar.

kan davalar,

toprak,

kadn veya siyasi

elimelerden yarar

Kammi'dcn sonra merkeziletirmeyi Unlandrrlar. (Bayburtyan S. 28)

Krt derebeyleri,
vlete sorun olur.

kendilerine verilen

ayrcalklardan yararlanmakla birlikte,

silahl gleri nedeniyle Osmanlya kar bakaldrlannda da bu ayncalklan de

Bat Ermenistan ve Krdistan'da 400 airet reisi vard. Bunlar sava zamanlarnda sancak beylerine bal olarak, savaa katlrlard. Bar zamannda sancak beylerine
bal deillerdi. (Bayburtyan s. 29)

Dorudan yanlarna ekebildikleri Krt airetlerine devlet ayncalklar tanr. Onlara tmarlar datlr. Ayn zamanda bunlar dier airetlere kar kullanlrlar. atmalar bu yzden artar. Trkler bu atmalardan ya taraf olurlar ya da
her trl tarafa birden ynelerek otoritelerini srekli klmaya alrlar.

Osmanllarn bu politikas baz Krt airetlerini etkiler. ran'a ynelik tercih

balar. rnein, Bitlis Beyi erefhan, ran Hkmdar I. ah Tahmasp'n yneti

mini tanr. Bu yllarda Osmanl-lran snrnda Sartar Muhri'nin yan-bamsz beylii
ortaya kar. Merkezi Sarbulakt. Biimsel olarak ran egemenliine tabiydi. Tpk

Osmanllarn Krtlere yaptn bu sefer ran'llar Krtlere kar taktiksel olarak ya

parlar. Bu beylie tamponluk grevi verilmi gibiydi. Osmanlya kar ran'n savu
nucusu durumundayd.

Celali

isyanlanna

katlan

Krt

airetleri,

Iran

hkmdar

ah

Abbas'n

yannda Osmanlya kar savaacaklarn belirtirler. eitli dnemlerde Krt airet

reisleri karlarna uygun olarak tavr deiikliklerini srdrrler.

A^eket

Tavisi; Bat-Emenistan'daki Krt, Ermeni ve Grc yneticileri siyasi

adan Safevilcrden yanaydlar demektedir. (Aktaran Bayburtyan S. 28) Fakat abart

mal bir yaklamdr. Eer Safevilerin etkinlii olsayd Osmanllarn blgede ege

menlik Srmesi zor olacakt. Ayrca Bat-Ermenistan'daki Krt beyliklerine ve Er menilere glckler datan ah I. Abbas, Karaba'daki Ermeni beyliklerine de

Osmanl-ran

elikisinden

hareketle

dokunmaz.

ah

1.

Abbas,

Bat-

Ermenistan'dakileri etkilemek ister. Btn ama Osmanl ilerlemesini durdurmakt.

14

Krdistan'daki Beylikler
a) Byk Beylikler

Ardalan, Hakkari, Imadiye, Bitlis, Hisnkeyfa, Cezire (Bohtan) Gurkil, Finik.

b) Kk Beylikler;

Soran, emigezek, Mecengird (Mazgirt), Pertek, Saman, Mirdasin (Palu, Eil, ermik), Hazro, Sasun, Erzen, Zirkar, Grdkan, Ataq, Tercil, Mihrani,

Hizan, Sveydi, Hank, Gen, apakur, Sleymani (Oulp, Mifargin)

c) Krt Sancaklar
Amid, Mardin, Arapgir, Ki, Harput, Ergani, Siverek, Ruha (Urfa), Bire,

Rakka, Suru, Cam masa, Deyr- Rahba, Beni Rahi'a, Musul, Eski Musul, Ana

ve Hit, Habur, Sincar, Akakale, Nusaybin, Siirt, Masyum-u Tur, Hsnru, Ahakis,
Dasini, Zaho.

d) Gebe Sancaklar
Asayir-i ulus (Boz ulus), Asayir-i Beni Tay, Pesyani-u Pozan

Konuyla ilgilenenlerin almalar da Krt Beyliklerini tanmlamada kanklk

ve belirsizlikler vardr. Birinin ocaklk dediine dieri liva veya sancak diyebilmek tedir. Bu tr yanllklar z oluturmamaktadr. eitli deiiklikle/i gz nnde
bulundurmak gerekmektedir.

Osmanllar Dou'da topraklar ele geirdike yeni idari dzenlemelere gider ler. Dou'ya yaplan hemen her seferde, idari dzenlemeler de kendilerince aksa
yan tm ynleri deitirilir.

1514-17 yllar arasnda Erzincan vilayeti oluturulur. Bykl Mehmet Paa

sorumlu kumandan yaplr. Diyarbakr, Musul ve Rakka (Suriye'de bir ehir)
ayr eyaletin merkezi olur. Tercan, Bayburt, Karahisar ve Trabzon-Canik sanca klar da Erzincan'a balanr. Bu dzenleme 1517'ye kadar devam eder.

1518'de yeni bir dzenlemeye gidilir. Yeni alanlann igal edilmesi zellikle bu deiikliklerin nedeni olur. Kuzey-Dou ve Kuzey-Bat'daki ehirler 1520'de Sivas'a balanr. (Sivas, Amasya, orum, Canik, Malatya, Divrii, Gerger, Trab
zon, Karahisar, Kemah, Erzincan)

Beylerbeyi denilen valiler bu alanlann hem idari hem de askeri yneticisi olurlar. Eyaletin merkezi "Paa Sanca" olarak adlandrlr ve Beylerbeyi bu mer
kezlerde kalr. , .

Krdistan, sonraki yllarda ran'n veya Osmanl devletinin konumuna bal

olarak el deitiriyordu. Kukusuz ki Yavuz'un katliamndan kurtulanlarn says olduka kabarkt ve bunlar yksek dalar kendilerine yerleim alanlar olarak semilerdi. Ve zaman,

zamanda Osmanllara kar gelmilerdir. Krt kzlbalar. ah smail'i kendilerine'

daha yakn hissetmeye devam etmilerdir. Kendi konumlann . glendirme, ha klarn koruma dorultusunda savam vermilerdir.

Bu konuda Bitlis Beyliinin oynad rolde gznne alarak bu Beyliin bu

15

dnemdeki ilikileri iki devletin snrlanndaki dier beylikler gibidir.

Bu dnemde Bat-Ermenistan zerinde kkl bykl hkmetler olarak

adlandnlan Krt derebeylikleri oluturulur.

nciciyan'a gre hkmet olarak tanmlanan ynetim biiminde babadan

oula geen yani veraset -soy- yoluyla idare edilen prenslikler olarak ynetildiini
bu ynetim biiminin benzerinin Almanya'da da grldn yazmaktadr.

Palalk olarak adlandrlan Diyarbakr, Van ve Badat'ta da bu uygulama grl

mtr. (Bayburtyan, s. 20)

nciciyan, yurtluklar farkl tanmlar: ehrin hemen yan banda bulunan ve

belli bir miktar vergi vermek zorunda kalanlara yurtluk denildiini yazmaktadr. Ayn zamanda ehrin koruyucusu durumundadr. Yurtluk ve ocaklklarn verilme

sindeki ama; resmi Osmanl snrlarnn korunmas iin o blgedeki halkn devlet

eliyle silahiandnlmasyd. galin ilkyilannda yurtluklarn bu zellikleri de vard.

Bunlar Osmanl Sultanna bal olmalanna ramen, camilerde kendi
adlarna hutbe okutma haklarna da sahiptirler.

Osmanllarn bu tr almalarndan rahatsz olan ah'n, Kahanl adl komu

tanna Diyarbakr' igal etmesi iin emir verir.

Krtler, dris'i Bitlis'i nderliinde yaklak bir yl Diyarbakr'n savunmasn ya

parlar. Daha sonra Osmanllar Bykl Mehmet komutasnda yanlarna Krtleri de ala
rak kar saldrya geerler. Safeviler'i kovarlar (Bayburtyan S. 2)

1596-97 de
kar ayaklanrlar.

Hazo ve

Sasun'da

Mslmanlar ve

Hristiyanlar Osmanlya

1608 ve 1610 yllarnda Bat-Ermenistan'da, Canpoiatolu nderlii Sultana

kar ayaklanrlar. I. ah Abbas zamannda Safeviler Mardin'e kadar ilerlerler. I. ah Abbas'n lmnden sonra Hsret Paa ynetimindeki Osmanl ordu

su Badat'a ynelir. Amatya, Hazo, Ekil, Dericili, Arnayi, Harput,

Palani, Krt

airetleri kendisine katlr. Safeviler ise Erdalanl Krtlerle, Ahmet Ham'n nder

liinde kar yrye geer.

Hsrev Paa Hamadan'a kadar ilerler. 1631 'de ranl Komutan Tohmasp
Kulu Han, Osmanldan yana olan Krt airetlerini yenilgiye uratr. Masis (Ararat)
blgesindeki airetler ar bir yenilgi alrlar.
1 638'de Sultan IV. Murat Badat' alr. Kasr- irinden sonra Ermenistan ve

Krdistan'n paralanmas anlamaya balanr. Blnme hereyin sonu olmaz. Her iki devlette birbirlerine kar temkinli ha reket ederek var olan korumaya ynelirler. Frsatn bulduunda ilerlemekten

kanmazlar.

Ermenistan

ve

Krdistan

vilayeti

olarak

idari

bir

blnmie

oluturulur. Ermenistan, Erzurum, Kars, Van, Diyarbakr ehirlerini kapsyordu. II. Mahmut dneminde 1808-1839 Ermenistan Erzurum Paal olarak isim lendirilir. (Bayburtyan s.33) Krdistan olarakta ksm girmekteydi. Diyarbakr'n bir ksm ehrizor ve Musul'a kadar olan

Kasr- irin antlamasndan sonra Ermenistan ve Krdistan topraklar merkeziletirilmede engel kalmadndan hzla bltrlmeye allr. Erzurum, Di yarbakr, Musul ve Badat merkezleri temel alnarak idari blme tabi tutulur.

Osmanllar o zamana kadar girmedii yani otoritesini tam olarak kuramad yer
lere askeri glerini yerletirmeyekoyulur.

16

17. yzyldan itibaren Osmanllar beyliklere kar dzenli seferler yaparlar.

1639 da Diyarbakr Paas Melik Ahmet Paa, Sincan'a byk bir sefer dzenler.
Yezidi Krtleri denetim altna alnmaya allr. Direnen airet reisleri yok edilir.
1655 ylnda Van evresindeki Krtlere ynelinir. Yan-bamsz Beyliklerin

snrlar gittike daraltlr. Ve onlarn (Krt beylikleri) aralarndaki elikiden yarar

lanarak tamamen egemenliklerini kaldrtr ya da g ettirir.- Krtler, byk darbe

ler yerler, "lk olarak Krtler Osmanllarn ar sopasn srtlarnda hisseder

ler." Bylece Osmanl-Krt atmalar balam olur. Krt airi Ahmet Xan, Mem- Zin'de 17. yzylda Krtlerin urad zulm ve siyaseti anlatan eseri, d
nemin de gelimelerini yanstmas asndan nemlidir. Kendi aralarnda normal bir ilikiye sahip olmayan Krt airetleri var olan durumlann korumaya alrlar veya konumlann zgrlk olarak deerlendirirler. Bu durumda bamszlktan bahsetmek, gerekte hayalci olmak demekti. Niyette

var olan durum baka bakayd.

1683'de Osmanllann Viyana nlerindeki malubuyetleri- sonras Krtlerin si
yasi durumlar daha da ktleir.

Krtler, 1702 Sleymaniye, ve Vanvaspiryon blgesinde ayaklandlar. ran Krtleriyle birlemeye altlar.

1 71 9'da ayaklananlar Abadan' ele geirirler.

Bitlis Beyi eref Han, Safevi-Osmanl savalarnda, nce Osmanldan yana

tavr koyar. Daha sonraki yllarda eref Han azledilir, yerine Ulema Bey atanr.

eref Han, Osmanllarla yaplan antlama gereince

yerine kendi olu veya en

yakn yani aristokratlardan birinin tayin edilmesi gerektiini, halbuki Osmanllarn

byle davranmadn belirterek Osmanlya kar gelir. Osmanllann, bir ok Krt airetini de yanlarna alp zerlerine gelmeleri sonucu kendisi Safevi hkmdar I. ah Tahmasp'a snr. Bitlis civarndaki kalelerin savunulmas iin de tedbirler
alr.

Osmanllarn,
kuatrlar. ah

Diyarbakr Beylerbeyi
Bitlis

Fil Yakup,

Bitlis zerine yrr.

yollaynca

eref
ay

Han'n yerine tayin edilen Ulema Bey ve Fil Yakup kuvvetleri Bitlis kalesini

Tahmasp,

zerine

ordusunu

Osmanllar

kuatmay kaldrrlar. eref Han blgede yine egemen olur. ah'a vergi vermeye balar. ah ona Krdistan Beylerbeyi unvann verir, (1533) Osmanllarn Ktlere
uyguladklar yntemleri, Safeviler de benzer ekilde yapmaktaydlar.

ah I. Tahmasp, zbeklere kar douya gidince, Osmanl beylerbeyi Fil

Yakup, tekrar Safevi blgelerine saldrr. erefhan'la elikisi olan her airet Os
manly destekler. erefhan, daha sonralar Osmanllarla yapt bir arpmada

yaralanr bir mddet sonra da lr. Olu emsettin yerine geer. 1535'de Os

manl

padiah,

Vezir

brahim

Paa'y

Azerbaycan'n

igali

iin

grevlendirir.

.brahim Paa'nn huzuruna karak Osmanlya balln bildirir. Osmanlnn iste

dii de buydu. emsettinin kuvvetlerini de yanna alarak Tebriz'e ynelir. Osmanl-Safevi
alnr.

savalar

ard-arda devam

eder.

Bu

arada

Badat

Osmanllarca

Ezen-ezilen ilikisinde baz aristokratlar da zaman zaman yama ve talana

uruyorlard.

17

Osmanllar veya ranllar, merkezi otoritelerine kar gelen bu aristokratlara

olduka sert davranrlar. Yakaladklann katlettikleri gibi mallarna da el koyarla.

17.

yzyln sonlarnda Trk ajan konumundaki Evliya elebi, Bitlis Beyinin

bilgin bir kiiliinin yan sra 44 i yerinin olduunu ayrca byk bir ktphanesininde bulunduunu -ki, bu kymetli ktphane Osmanllarca yaklmtr- 4. Sultan Murat tarafndan beylii azledilince mal varlnn Evliya elebi'nin akrabas Kr
distan bakomutan Melik Ahmat Paa tarafndan yama edildiini yazmaktadr. Melik Ahmet Paa 80 uval altn, onlarca katr ve atlara sahip olur.

malathane

vs.

gibi

kk

apl

iletmelerin

yaklp

yklmas

ekonomik

geliimin nnde byk bir engeli oluturur.

Osmanllar, Krdistan'da otorite kurabilmek iin ilk frsatta merkezi rgtle

melerini
ramen,

yapmak

istemekteydiler.

Her

ne
ilikin

kadar

dris'i

Bitlis'i

ile

yaptklar

antlamada

Krt beyliklerinin

iilerine

karmayacaklarn

belirtmelerine

aradan geen yllarda Osmanllar-Safevilere stnlk saladka Krt

Beyliklerinin iilerine de o derece mdahalede bulunmaya balarlar.

Bitlis Beyi emsettin, Malatya Beyliine atannca tavr deitirerek ah Tah

masp'a snr. Balln sunar. ah onu memnunlukla karlar. Blge hemen,
her zaman bu tr kargaalklarla srp gider.

ki gl devletin arasndaki elikilerden yararlanarak varlklarn koruyan

bu tr beylikler Osmanl -Safevi elikisinin eskiye oranla azald yllarda her iki
devlette bu Krt beyliklerin lav ederek hzla merkeziletirmeye giderler.

Trk tarihiisi Emin akr, Krdistan ve Krtler'in byk ksmnn Osmanlya

balanmamasyla birlikte, artk Krtler, askeri Osmanl Devletinin vurucu gc mline

getirildiini, Asya'da ve Avrupa'da arptnldm yazmaktadr. (Aktaran Bayburt

yan, Krt-Ermeni ilikileri Tarihi s. 19 Ermenice'den eviren Toros)

Rus yazar Nikitin Krtleri, gerek ran'n ve gerekse Trklerin bala olarak
kaldklarn belirtir. Onlar srekli sava bir halk olarak tanmlayanlardan biride Krt tarihisi Hseyin Huzni'dir. Hseyin Hzni Krtlerin Iran ve Trkerle ilikilerini bu iki devlete dini inanlarndan kaynaklanan bamllklar rolnden bahseder. aldran

savan rnek gsterir. (Aktaran Bayburtyan age s. 1 9)

Krtlerden yararlanmak iin her iki devlette, tm siyasi olanaklar

deerlendirirler. zellikle Safevi egemenlii altnda haklann yitiren Krt derebeylerine Osmanl devleti, toprak balayarak veya dirlik hakk vererek onlar kendi yanlanna ekmekte baarl olur.

islamiyetin Krt Beylikleri zerindeki Etkileri

islamiyet, Araplar arasnda yaygnlk kazandktan sonra eitli Arap Devle
tleri araclyla ounlukla igaller yoluyla evre milliyetlerede kabul ettirilir.

Krtler, islamiyeti Halife mer devrinde ounlukla kabul ederler. islamiyet ncesi Krdistan bugnk byklkte deildi. Daha kk bir alan
kapsyordu.

Krtler ve Farslar, Zerdt dinine inanyorlard. slamlk, Zerdt dininin yeri-

18

ne, zorla blge halkna kabul ettirilir.

masnn bir etmeni de Trklerdir.

slamln Krdistan'da yaygnlk kazan

slamlk, Krtlerin kendi gemilerinden bir nevi kopuu olur. n plana mslmanlk kar. nk Kur'an'n ngrd yaam tarz, milliyet esini, Arapla uyarlama temelinde, yok saymaktadr. Kur'an'n Arapa yazlm olmas, "Arabis tan'a Tanr tarafndan indirilmi" olmas, Peygamberin Arap olmas gibi nedenlerle
mslmanlar arasnda Araplann stnl sz konusu olur.

Peygamber sonras halifelerin bir eit peygamberin elisi olmas nedeniyle

halk zerinde etkileri devam eder. Ama ne zaman ki Kur'ana ilikin yorumlar ve

ibadet ekillerindeki aynlklar dinde blnmelere yol anca, mslmanln etkisi

de evrede azalmaya balar.

Deiik slam devletlerinin ortaya k, i kavgalar bu devletlerde yeni

gelimelere yol aar.

Krdistan'da, slamiyetin yansra; Zerdtlk, Yezidilik, Hristiyanlk ve Mu

sevilikte rgtlenmiti. Bu kesimler arasnda sk sk dini veya mezhepsel kavgalar
eksik olmuyordu. Krdistan topraklarnn deiik igalciler gerekletiinden, s rekli el deitirmesi veya bltrlerek denetim altna alnmasndan dolay her
para zerindeki devletin ideolojik-siyasal-dini-etkiside kendini gsterir.

slamiyetteki deiiklikler Krt toplumunu da etkiler. Halife Ali yanllan veya

kartlarnn savalar, Abbasi-Emevi savalar, Bizans-Abbasi, Bizans-Emevi, Bizans-Fars veya Arap-Ermeni, Bizans-Seluklu, Seluklu-Arap, Safevi-Arap, Safe

vi-Osmanl

atmalarnn

tmnde

Krtler

merkezi

bir devlet

olarak

rgtl

olmadklanndan airetsel yaplar temelinde beylikler biiminde rgtlendiklerin den, bu beyler veya airet efleri karlarna, glerine gre, yukarda saylan

hatta daha da eklenerek Memluklu-Fars, Memluklu-Bizans gibi devletlerden biri

nin yannda, baz beylikler veya airetler saf tutarlar. Kendi kk airetsel
varlklarn n planda tutmaya alrlar. Btn bu olumsuzluklarla ard arkas gel
meyen igalleri, danklk iinde karlayan Krtler, Krt birliini salamaktan

uzak kalrlar. Krtler arasndan herhangi bir beyliin dierleri zerinde stnlk

salayamamas nda

-bir

ok

ulusta

grld

tarzda-

Krt

Birliinin

olumamasnda bir neden olur. O yllarda milli dnceden te airetleri yanyana getiren, dinsel, mezhepsel veya deiik devletlerin gl etkileriydi. Yavuz Sultan Selim, mslmanlar arasnda halifeliin etkisini grnce,

Msr'daki zenginliin ekicilii karsnda Memluk Devletini ortadan kaldrr. Hali felii padiahlkla birletirir.
Ruhaniliinde etkisiyle Osmanl saraynn etkinliini arttrr. Artk daha ko
laylkla esas amalann gizlerler.

Safeviler, Halife Ali yanls politika gttklerinden, kendi igalleri altndaki l

kelerde kendi mezhepsel etkinliklerinin artmasna alrlar. Hem Osmanllar
hemde Safeviler, biimleri farkl zleri ayn uygulama iinde olurlar. Krtler, iilik, Snnilik, Yezidilik .Hristiyanlk vs. gibi dini veya mezhepsel

blnmln krd iinde, bu arada kendilerini tketirler. Bir sunni Krt iin Halife, ii veya alevi iinde ah'n ok nemli bir yeri vardr. Bilerek veya bilmeyerek igalcilerin savunucular olurlar. Din kiileri bir yerde "uyuturur", gzlerini "kr" eder. Bu dnyadaki

19

yaamdan te, teki dnyann iyilik veya ktl, cennet veya cehennemle ilgi

lenir. Yaamn teki dnyaya uyarlamaya alr. teki dnyayla ilgileniyor olsalarda hkmdarlar gerei biliyordular. slamlk ve hristiyanlk ncesinde de kral
ve hkmdarlar kendilerini tanr vs. gibi adlandrarak kendi egemenliklerini sr
drmeye almlar, ounluklada baarl olmulard.

Krtlerin byk ounluu Osmanl

isyan edenler evrelerinden

egemenliine getikten sonra onlara

aynca kendi ilerinde blnmeye

kar tavr gelitirmeleri halifeye, mslmanla kar kma olarak adlandrlarak,

soyutlanmaya,

uratlr. Merkezi devlet, halk ynlann, peygamberin elisine,

kar geliyorlar diyerek zerlerine seferler dzenlenir.

mslmanla

Krtlerin byk ounluu dinin uyuturucu etkisiyle sorunlar kavrayamaz.

galin, zulmn, zorbaln, smrnn bir baka mslman devlet tarafndan

kendileri de mslman olduklar halde neden yapldn "anlamaz!" Kar

kmasnda, ounlukla eriatn yeterince uygulanmad noktas egemen olmaya

balar. Elbetteki zorbal, igali zulmn, yani olayn farknda olanlan da vard. rnein Yezidi Krtleri, Hristiyan Krtler, Alevi Krtler halifeliin ruhani kimlii
arkasndaki gerekleri ayn olaylan,
budizmin, dierleride

mezhep veya dinden Ve bu

olmadklanndan gelimeleri, anlamda ksmen bamsz

ekilde hibir
sorunun

gemii

sorgulayabiliyorlard.
kendine gre

dnebiliyorlard. Nasl ki bir mslman hnstiyanlk, musevilik veya yezidiliin,

toteizmin yanllklarn
Yaptklar

grebiliyorsa kendi

ayn
ise

mslmanl

sorgulayabiliyorlar.

Fakat

inanlarn

deerlendirmeden

geirtmiyorlard.

deerlendirmeler

zne ilikin olmayp, ayrntlarda oluyordu.

Sonraki yllarda Mustafa Kemal, Trk Devletini kurmak iin ortaya ktnda halifelie kar tavr oluu halde, Lozan sonras ancak halifelii nce ekilsel bir hale sonra da 'tmdan' kaldrr!. Ama Trk-Yunan, Trk-Ermeni savalarnda Kr tleri ve Trkleri halifelii kurtarmak iin mcadele ettiini syleyerek. Halifeliin
halk gleri arasndaki etkisini gznnde tutarak rgtlenme yapar.

eyh Sait isyannda ise daha farkl bir tavr vardr. eyh Sait ,Krt sorunu

nun

zmnn
Ayn eyi

yansra eriatn,
M.Kemal'de

halifeliin

kaldnldn,
birliinden

"kafirlerin"

iktidarda

olduunu ileri srerek, mslmanln Krtler arasndaki etkisinden yararlanmaya

alr.

mslmanlarn

hareketle

yapm ve

baarl olmutu.

Osmanllar dneminde Krtler isyan ettiklerinde Osmanl saray efleri Allaha, peygambere, vs. kar geliyorlar diyerek fetvalar kartp Krtlerin zerine y
rrler. Ayn uygulamalar Araplara, Arnavutlara yani dier mslman halklarada
yaparlar.

Mslman bir Krt, bir Arap veya bir Arnavut, Osmanl devletinin urad bir saldry, "islamiyete kar bir saldn" olarak grmekteydi. Buna sebep dindi. Bunca acy, znty yokluu, askerlii, hasreti, verigiyi inand inantan dolay
ekmekteydi. Elbetteki dier etmenleri reddetmek yanltr. Btnlk ierisinde

dinin rol en nemli olanyd.

slamlk, Araplara ve Trklere hizmet eder. Dier topluluklarn zararna iler.

Krtler,

mslmanln

ok

byk

orandaki

etkisiyle

Safevilerin

ve

Os

manllarn igali altnda kaldlar ve kalyorlar.

20

Osmanl
pi'nin

dneminde ulusal bilin,

eseri veya Batl

islam olmaktan sonra gelir.

misyoner, aratrmac, din

Dnya
veya

koullarnda dahi Krt Hamidiye Alaylarnda bu olguyu grebiliyoruz. Zinar SiloDoza Krdistan adam

gezgincilerin kitaplannda bu tema olduka ilenmitir.

Smrz bir dnya iin srdrlen kavgada rk, soy, din, millet ayrm sz

konusu olmaz. Fakat orta yerde zenci olmaktan, u veya bu dini inana sahip ol
maktan veya bir baka lkeyi smrmek veya igal etmekten kaynaklanan sorun lar olduunda, bu tr hakszlklara kar mcadele etmekte bir grevdir.

rnein bugn Trkiyede yezidiler, aleviler ve ksmende hristiyanlar zerin

de bir bask vardr. Horlanmakta, aalanmaktadrlar. Devlet, sunni mezhebine
gre ekillendirildiinden, aleviler, yezidiler vs. serbeste ibadetlerini yapama

makta, radyo, televizyon gibi kitle iletiim aralarndan yararlanamamaktadrlar.

Devletin laiklii lafta kalmaktadr. Laik bir devlette bu tr bir ayrm yaplmaz. te
bu noktada aleviler, yezidiler ve hristiyanlar zerindeki basklara ve eitsizlie
kar kmak hite alevilik, yezidilik ve hristiyanlk propagandas yapma anlamna

gelmez. Sorun basklara, eitsizliklere kar karak smrz bir dnya mca delesine kanalize etmektir. Gnmz koullarnda hem her trden milliyetilie
kar kmak hem de ezilen lke milliyetiliinin yannda saf tutmak i iedir. Bu
ikili grevi kartrmak, birini yok saymak grevleri kavramamaktr.

Birok lkede gizli ama Gney Afrika'da aktan zencilere kar

rk ayrm

yaplmakta. Naslki zencileri savunmak rkla kar kmaksa, ayn ekilde bir
ulusun dier ulusu bask altnda tutmas veya igal altnda bulundurmasna kar

kmakta bir grevdir. Ayn dinden bir topluluun, dierini ezmesi karsnda ezi
len ulusun, "mslman, mslmana silah skar m?" veya "biz din kardeiyiz" gibi
yaklamlar igalin veya genelde hakszln devam demektir. Kardelik ancak

eit koullarda olur.

Krtler ounlukla mslman olduktan sonra kendi soylarn

inkara,

hatta

baz airetler Muhammed'in soyundan' geldiklerini syleyerek dier airetler ze rinde manevi etki yapmaya balarlar. Krdistan'n bir ok blgesinde bu trden
airetler vardr.

Krtler dini blnmlnn yansra sosyal ve ekonomik olarakta bln

mlerdir.

Krt airetlerinin banda bey, aa nasl bulunuyorsa, ayn

ekilde airet

iinde eyh, molla, dede, pir vs. eklinde ruhani efleride vard. Elbetteki ruhani
nderler birok airette bulunmazd. Sonraki yllarda bu ruhani nderler airetin

efliini, de stlenirler. kili grev tek bir ahsta toplannca g ve otorite daha
fazla olur. Son yllardaki Krt isyanlarnda bu gereklik kendini daha fazla hissetti
rir. Kogiri ve Ar yukarda yazlanlarn dndadr.

Krtler slamlk nedeniyle nasl baarsz oldularsa, Trklerin mslman olma lar nedeniyle Ermenilerin ve Asurlularn topraklan zerinde -devlet kurmamalarna

ramen- yaygnlk kazand da aktr. 16. yzyldan itibaren bu yaygnlk hz ka

zanmtr. (Bkz. Arsak Poladyan, Islarhiyet ve Krtler, zge Yaynlar, Ank. 1990)

21

l-lkmet Ve Ocaklklar
Evliya elebi, Diyarbakr Eyaletinin Kanunnamelerinden aktard kadaryla,
bu eyalette ounlukla dier eyaletlerde de grld gibi- merkezden atanan

sancak beylerince ynetilen sancaklarn yansra, ksmen veya daha ileri boyutta

Krt hkmdarlarmca ynetilen sancaklardan bahseder.

Bunlara hkmet veya ocaklkta denilirdi. Krdistan'da merkezden uzakla

gre deiik dnemlerde (i ve d koular) bu hkmet ve ocaklklann dorudan,

yar-dorudan veya dolayl ynetimi sz konusu olmutur.

Krdistann

ksmlan

Dou'da Osmanllarn

en

byk

rakibi

ran'llar

tarafndan, zaman zaman almyordu. Topraklar el deitiriyordu.

Haliyle topraklar

yeniden Osmanllarca igal edildiinde snr hkmet ve ocaklklarna daha geni

haklar tannr. Bu durum kendi istemlerinden kaynaklanmyordu. Corafi

koullarn elverisizlii, Osmanl ynetiminin blgede etkin olmamasnn nedeni

olarakta

aklanamaz.

ran

faktr

esasta

nemli

rol

oynar.

Osmanllar,

ran'llardan daha cazip nerilerle Krtlere gidip onlan

kazanmaya alrlar.

aldran savanda da Krtlerin saf deitirmesinin nedeni Osmanllarn onlara

geni haklar tanma vaadidir. Bylesi vaatler tamamen orann koullarnn sonu

cudur. Osmanllann gerek niyetleri ve uygulamalar deildir. nk onlar kendi leri iin stratejik veya ekonomik nemi olan blgelere dorudan sancak beylerini
merkezden atayarak ynetimlerini srdrrler. Ayrca bu atama ii yznden

eitli Krt Aalanyla ciddi elikileri olur. Zaman zaman arpmalar gerekleir.

Krtler beyliklerinin bir ksm merkezi hazineye ipotek demezlerdi. Dzenli

askerlikle ykml

tutulmazlard.

Tmar sistemi

hkmetlerde

uygulanmazd.

Ocaklk, yurtluk ve Ekrad (Arapa Krtlere verilen ad) Beyliklerinde ynetim Kr

tlerde olmakla birlikte, Osmanllar mdahalede bulunabilirlerdi. Ynetime gelme
Beylerbeyinin onayndan gemek zorundayd. Sancak beyleri adamlaryla sefer lere katlmak, vergi vermek zorundaydlar. Sancaklarda tmar uygulanrd. Sancak

beyleri grevlerinden almabilinirlerdi. Fakat oullarndan veya akrabalarndan biri

ne verilmesi gerekiyordu. Hkmetler tmar sisteminin ve askere alnmann

dnda

tutulmakla

birlikte

gerektiinde

zorunluluk

dayatlarak

savaa

katlabilirlerdi.

Evliye elebi ve Von Hammer o yllardaki Krtlerin idari snflandrmasn

yle verirler;

1 - Krt Hkmetleri: Palu, Eil, Gen, Hazro, Cezire.

2 - Ekrad Beylikleri: Saman, Kulp, Mihrani, Etek, Pertek, apakur, er

mik, Tercil.

Sancaklar:

Diyarbakr

Merkezi,

Harput,

Ergani,

Siverek,

Nusaybin,

Hsnkeyf, Meyyafergin, Akakale, Siirt, Sincar, emigezek.

Grld gibi, hkmet, Ekrad Beylii ve sancak aynmnda birbirine yakn

22

ehirler var. Harput sancakiken' bu ehire yakn Gen ve Palu hkmettir.

Bu tarz blnme btnyle karmak ve Krt airetlerini sre iinde tam

denetime

almak

iindi.

ran'la olan

elikiler

bu

idari

blnmelerin

biiminin

deimesine yol

ayordu.

Zaten sonraki yllarda ocaklk ve

hkmetler nce

ekilsel, sonra da yeni idari rgtlenmelerle tmden kaldnlr. Diyarbakr Eyaletinin farkllklar grlmektedir. 1528'deki vergi defterinde nceki on yla gre epey

Daha nce merkezden atananlarca ynetilen emigezek ve ermik'e ila

veten 8 sancan daha katldn gryoruz.

Yani Osmanllar otoritelerini giderek kabuf ettirmilerdir. (Diyarbakr l yll,

1967)

Merkezden atanmayan blgelere ise Viiayet-i Krdistan denilirdi.

Krtleri eyaletlere blmekle i bitmemi, rnein Mehmet Emin Zeki Krdis

tan Tarihi adl kitabnda yle yazyor;

"eyh dris, Diyarbakr' bld 19 sancaklktan ll'in ynetimini dorudan

doruya Osmanl yneticilerinin emrine verdi. Artakalan sekizinin de Krt Beylerinin
ynetiminde Osmanl ynetimine bal zerk biimde olumalarm gerekletirdi. Bun lar; Saman, Kulp, Mihraniye, Atak, Pertek, apakur, ermik sancaklaryd. Bu Emirliklerde ynetim, babadan oula gei eklinde dzenlenmiti. Bunlardan
ayr olarak bu blgede dorudan doruya Sultan'a bal be hkmet kurulmutu.

Bunlar; Palo, Eil, Cizire ve Gen illerinde oluturulmutu. "Cihanname" kitabnda

bunlara ek olarak Habur ve Elekirt hkmetlerinden de sz ediliyor.

Bu hkmetler i ilerinde btnyle bamszd. Bakanlarna "Miri Miran" denili

yordu." (M. Emin Zeki, age. s. 95)

Idris-i

Bitlisi

Krdistan

genel

valisi

biiminde

hareket

ederek

Osmanl

karlann savunur.

Oluturulan bu Krt beylikleri ierisinde onlara bal zerk hanedanlklann

oluturulmas Osmanllarn bir taktiiydi. Bylelikle Beylik ierisinde, ynetme so

runu her zaman olacakt. Ayrca Beyliin i ilerine dolayl karm olunacakt.

Ayn zamanda Beyliin etki alannn daralmas anlamndayd. Baz beyliklerde babadan oula geen ynetim biimine bavurulurken, bazlarnda bu durum olmaynca Osmanlya ballk temelinde ama bu tr idari so
runlardan dolay isyanlarda kmaya balar.

talyan

asll

Deila Valle

anlarnda

1616 ylnda

stanbul'a

gelen

Bitlis

Hannn amacndan bahsederken "Bu prens stanbul'a Nafiz Paa'nn lmnden

az nce alman, bir ksmn yeni yeni tekrar ele geirdii topraklarnn tmnn geri
verilmesini salamak iin gelmiti" der.

Osmanllar,

Safevilerle

sava

halinde

olduklarndan

Bitlis

Hannn

saf

deitirmesinden ekinerek isteklerini kabul ederler. Della Vella, Bitlis Han' Os

manlya 12 bin asker vereceini, masraflarn kendisinin karlayacann szn
verir.

Kelhor,

Erdalan, ehrizor, Mukri gibi beylikler gerek ran'n gerekse Os

ksmlarn oluturduklanndan iki devlet de otoritelerinin en

manllarn (snr)

23

zayf ksmlarn tekil etmekteydi. Haliyle yeterince szn gememesinden kay

naklanan davranlar szkonusuydu.

"Della Vella, anlarnda, Badat'n Kuzeyindeki Rahata Ahmet veya Mulammet adl bir Krt efinin bulunduu Padiahn buray onun ynetimine Safevilere kar

savat mddete braktn yazmaktadr." (smet erif Vanl, Batl Gezginciler

Gzyle Krtler ve Krdistan, st. 1977)

"Della

Vella Kasr-i irin'in Safevilerin elinde olduunu Krt airet eflerine

gre Osmanldan ve Safevilcrden yana tavrna gre snrnda deitiini belirtir"

17.

yzyln beyler

balarnda "azl ve

Beyliklere nasb"

bal

hkmetlerde Biri

yurtluk

ve

ocaklklardaki "vali arz ile"

olunmay Dardan

kabullenmezler. birine eflik

ldnde kar

yerine

olu

geerdi.

verilmesine

karlard. Krdistan, Ermenistan, Msr, Suriye, Arabistan gibi lkelerin Osmanl

igaline uramas, Osmanl hazinesine nemli bir gelir tekil eder.

rnein;
cinde

1527-28 ylndaki
s.271 st.

toplam Osmanl
Yay. 1974),

geliri

277.244.782

akedir.
7.

Bunun 116.538.994 akesi Msr'dan

(Stefanos Yerasimos, Az Gelimilik Sre

Trkiye-C.1

Gzem

24.734.072

Suriye'den,

169.190 akesi de Diyarbakr vileyetinden elde edilmitir. Bu lkeden alnan

vergi oran tm gelirin %60'n oluturmaktayd. Bu, Yavuz Sultan Selim'in Dou
seferini neden yaptnn ak bir kantdr.

Kanuni Devri - Safevi Savalar

ah smail'in 1524'de lmnden sonra yerine 11 yandaki
masb geer.

olu ah Tah-

ran'da aldran sonras kargaalklar hala srmekteydi. Osmanllar ran ve

onun igali altndaki topraklara gz diktiklerinden 1534'den itibaren Dou'ya y

nelirler. Austos 1534'de Erzurum'a O tarihlerde Osmanl-ran snr Erzurum'un

yaknlarndan gemekteydi.

Kanuni burada yeni bir idari dzenleme yapp Erzurum merkez kabul
rek, blge eyalet haline getirilir.

edile

Osmanl ordusu Tebriz'i ve evresini bir mddet sonra alr. Ordu tekrar geri
dner.

Kanunu 1548'de tekrar Dou'ya ynelir. Safeviler zerinde kesin bir baar
kazanmak ister.

Amasya ve

Konya'da

kzlba

isyan

kabilir diye bir

ksm

kuvvetler bu

ehirlerde braklr.

Osmanl Tebriz'i

ordusu, Tebriz'i tekrardan alm olan Safevilerin zerine ynelir.

boaltm olmalarndan yararlanarak evreyi de rahtlkla ele geirirler.

Daha sonra Van'a ynelip buray da igal ederler.

24

ah Tahmasb' da Osmanl ordusu geri dndnde Erci, Adilcevaz, Ahlat

civarn yamalar. Daha sonra da Kars'taki Osmanl kuvvetlerini yenilgiye uratr.
Erzincan'a kadar olan yerleri alr.

ah Tahmasb'n Erzincan' ele geirdii srada Osmanl Padiah Kanuni,

Diyarbakr'dadr. Ahmet Paa adl kumandann Erzincan zerine yollar. (1549) Safeviler geri ekilirler. Kanuni de bu arada Pertek'e kadar gelir. Safevilerin geri
ekilmesinden sonra da Diyarbakr'a tekrar dner.

Osmanllann emrinde 10 bin kiilik bir Krt kuvveti vard. Krtleri, Safevilere kar kullanrlar. Elkas Mirza komutasndaki Osmanllar karsnda Safeviler geriler.Osmanllar Hamadan'a kadar ilerler.

Safeviler tekrardan byk bir ordu oluturarak Krdistan'a ynelir. Kanuni, Elkas Mirza'ya geri ekilmesini syler. isyan eder. Padiah kendisine tabi Krt tabi Erdelan Beyliine snr. Erdelan Fakat Elkas Mirza padiah dinlemez, Beyliklerinden asker, toplar. Bradost, Beyi Serhap Bey Safevi kuatmas

Hakkri ve madiye'den toplanan Krtler karsnda Elkas Mirza, Safevi Devletine

karsnda Elkas Mirza'y teslim eder.

Osmanl ordusunun bir ksm bu arada Grcistan zerine yrr. Bir ok yer

igal edilir. 1549'da Padiah stanbul'a dner.

1551 'de Tahmasb tekrar kaybettii topraklar almak iin Bitlis yresine yne

lir. Dou'da topraklar yeniden igalci deitirmekle kar karya kalnca, Kanuni

1553'de nc Dou seferine kar. nce Diyarbakr'a gelir. Oradan Erzurum'a

geer. Kars zerinden de Safevi topraklarna girer. Safevi ordusuyla

karlamaynca tekrar Erzurum'a oradan da Amasya'ya dner. ah 1. Tahmasp 1554'de

tlere ve Ermenilere olmaktadr.
Ksa bir sre sonra Kanuni, yeni birlikler oluturarak Serdar Ekrem Paa

tekrar Krdistan ve Ermenistan zerine yrr. Er

zincan ve Diyarbakr'a kadar olan blgelerde byk katliamlar yapar. Olan, Kr

ynetiminde Safevilere kar yollar. Safevilerin banda Emir Mirza Hamza bulu
nuyordu. Osmanllar, Sofiyan blgesinde Safevileri yenerler. Tebriz dahil birok
yerde, Osmanllar byk katliamlar yaparlar.

Kuzey'de Osmanllara kar tutunamayan Safeviler, Belkas ve ehrizordan topladklar Krt kuvvetleriyle Badat' ele geirmek isterler. Fakat yine yenilirler. Daha Sonra iki taraf arasnda Amasya'da 28 Mays 1555'de bir antlama
imzalanr. Antlama 25 yl geerli kalr.

Safeviler bu antlamadan sonra genellikle i sorunlara arlk verirler. Ardarda gelen yenilgiler merkezi otoritenin prestijinin zayflamasna yol amtr.

I. ah Tahmasp kardei II. ah smail tarafndan zehirlenerek ldrlr.

(1576) Fakat iki yl sonra kendisi de lr veya ldrlr. (1578) Yerine ah Mu
hammet Hubabende geer.

25

16. Yzyln Sonlarndaki

Osmanl-lran Savalar:
M. ah smail'den sonra Dou'daki elikilerden, ran'daki kargaa ve

zayflktan yararlanmak isteyen Osmanllar 1577 ylnda sefer karar alrlar.

Osmanl kumandan Lala Paa 1578'de Dou seferi iin stanbul'dan hare
ket eder. Osmanl ordusu Kafkasya'da direnile karlar. Ordu komutan grev
den alnr. Sinan Paa'ya verilir.

1585'de Hamza Mirza komutasndaki Safevi ordusu alazade Sinan Paa

ynetimindeki Osmanl ordusunu yenilgiye uratr.

ah Muhammed Hudabende I587'de lr. Yerine olu I. ah Abbas geer.

ah Abbas Krdistan'daki otonom statleri kaldrmaya ilk nce nem verir.

Minorsky bu ah dneminde merkezi otoritenin glendirildiini yazmaktadr.

Krtler, ah Abbas'n kuvvetleri karsnda fazla direnemezler. Bir ok Airet Ermenistan'a, Azerbeycan'a kaar. Ayrca bir ok Krt airetini Horasan blgesi

ne srer. zbeklere kar Krtleri bir set olarak kullanmak ister. Maku ve Dinbuli
airetleri bunlarn arasndadr.

ah Abbas, ncelikle kendi i organizasyonunu salama aldktan sonra da

ynelebileceini ye gider. hesaplar. Osmanllarn yenieri kuvvetlerine benzer rgtleme gibi Hristiyanlardan devirme kuvvetler oluturur. Ermeni-Grc vs.

ngiliz subaylarndan askerlerinin eitiminden yararlanr.

Osmanllar 1589'da alazade Sinan komutasnda Safevi devletine saldnr.
Hamedana kadar ilerlerler. ah, ban teklifinde bulunur.

Azerbeycan, Grcistan, Ermenistan, ehrizor ve Loristan Osmanllarn eline

geer. Safevilerle 1590'da stanbul'da bar imzalanr.

Safevileri bara zorlayan dier bir neden de zbeklerin frsattan faydalanp
Dou'dan saldrya gemesiydi.

ah Abbas, ancak 1597'de zbekleri Herat'ta byk bir yenilgiye uratr.

te bu yllardan sonra Anadolu ve genel olarak Dou'da Celali denilen i

olaylara rastlamaktayz. Uzun askerlik, rvet, vergi toplamadaki kargaalk ve yolsuzluk, brokrasi vs. demokratik yn gibi birok nedenden devletle elienler yresel veya daha geni alanlarda devlete kar gelmilerdir. Kukusuz ki bu tr mcadelenin ar basyordu. Kyllerin Devlet ynetimine duyduklan tepkiy di. Bir merkezden ynetilmeyen, ama zaman zaman kyllere de ynelen Celaliler dnemin Osmanl devlet yapsn olduka zorlar.

1 7. yzyln banda 1 602'de Osmanllarn Tebriz Valisi, Safevi ehirlerinden

Salmaz'a baz nedenler ileri srerek saldnr. Revan, Kars, irvan' da

ehri yamalatr. ah Abbas Te

briz'e kuvvet yollar ehri Osmanllardan geri alr. Bununla da yetinmez Erivan, ele geirir. Emrinde youn Krt birlikleri de vard. Gerek

Osmanllar ve gerekse Safeviler birbirlerine kar stnlk kurmak iin Krtleri ve

Ermenileri zaman zaman tampon, fakat ounlukla dorudan yanlarnda biribirle rine kar kullanlrlar. Krdistan ve Bat-Ermenistan, bu savalar srasnda ardarda yaklr yklr. Bir dnem gl gzken ksa bir mddet sonra tam tersine yeni lince Krt ve Ermeni halk bu ini kl durumdan yararlanamazlar. Glnn

26

yannda olma ona snarak mevcut durumlann korumak istemi de pratikte geer
li olamaz.

Osmanl-lran savalar, aralksz -bar antlamasna ramen- arpmalar

biiminde srp gider.

aalzade Sinan Paa ynetimindeki Osmanl ordusu yanlarna alabildikleri Krt airetleriyle birlikte Tebriz yaknlarnda Safevilerle savaa tutuurlar. Sava,

Osmanlnn yenilgisiyle sonulanr. Ardndan 1612'de Saray Antlamas imza

lanr. ran'llar 1590'da kaybettikleri topraklar - Kerkk (ehrizor) hari - alnmak

zere ele geirirler. Safeviler kendilerine gre gvensiz grdkleri Krt airetlerini Trkmenistan snrnda mecburu iskna tabi tutar. Ayrca Azerbeycan ve Grcis
tan da bu arada Safevilerin egemenlii altna girer.

I. ah Abbas dneminde Safevi devletinde ie dnk almalar devam

eder. Isfahan, devletin baehiriydi. Osmanllar gibi Safeviler de kervansaray,

cami, hamam gibi imr ilerine ncelikle nem verirler.

ah'n en nemli reformu, herkesin dini konularda serbest

1621 ylnda Osmanllara kar Badat'ta Bekir Suba

davranacan
eder. Os

aklamasyd. Hristiyanlar, sunni mezhebinde olanlar nemli bir nefes alrlar.

isyan
manlya kar Safevilerin safna geer. Onlar yardma arr.

Hafz Paa komutasndaki Osmanl ordusu, Badat'a yrmektense Bekir

Subann Valilik istemini kabul eder. Bu arada Safeviler, durumlarna gvendikle

rinden, Badat'a yardm ad altnda gelmelerine ramen ehri kuatrlar. 1623'de
Bedatve Musul'u alrlar.

1629'da ah I. Abbas lr. Daha nce tpki Osmanllarda olduu gibi erkek ocuklarn ve kardelerini ldrttnden
iin yaparlardtorunu Sofi, ah olur.

-szde bunu devletin blnmemesi Ermenistan ve Krdistan topra

1635'de

Osmanllar bu

sefer ataktadr.

klarnn zellikle snr blgelerindeki ehirleri tekrar el deitirir. Osmanllar Erivan

ve Tebrizi igal ederler.

Bizzat Osmanl Padiah IV. Murat bu sefere katlr. Erzurum ve Revan'a

gider. Osmanl stnl sz konusu olunca Diyarbakr'a oradan da stanbul'a

dner.

1 636'da buralar tekrar el deitirir. Safeviler stn gelirler.

1 638'de Badat ve Erivan tekrar Osmanlnn elince geer. Byk Krt ka

tliamlar yaplr.

IV. Murat yine bu sefere dorudan katlr. Osmanllar geri dndkten sonra

da Gney Azarbeycan, Hoy Selmas ve Revsan tekrar Safevilerin eline geer.

IV. Murat tekrar 1 638'de Diyarbakr'a gider. 24 Aralkta Badat' Safevilerden geri alr. .

1639'daki

Kasr-

irin

Antlamasyla

Erivan

Safevilerde

kalr.

Ve

bu

antlama gnmzdeki (1990) ran-Trkiye snrna yakn hemen hemen ok az

deiiklie urar.

1642'de ah Safi lr. Yerine II. ah Abbas geer. II. ah Abbas merkezi

letirmeye arlk verir. te ve dta statkonun korunmasna alr. 1666'da

lnce yerine II. ah Safi geer. O'da 1 694'de lr.

27

Kanuni'nin

Padiahl

srasnda Krdistan ve Bat-Ermenistan'da Osmanl

egemenlii glenir. Yeni idari dzenlemeler yaplr. Daha nce ounlukla Diyar

bakr Eyaletine bal olan sancaklarn bir ksm dier eyaletlere katlr. Krt beyli kleri zerinde dorudan kontrol ne geirilir. Devlet kendisine sadk Krt soylu
larn, eyaletin bana getirmekten kanmaz. Yeterki bu sadakate inanlsn. Bu tr eyaletlerde vergi ilerini bu aristokrat Krt beyleri toplattrr.

Hkmet szc 16. yzyl defterlerinde grlmez. Ancak 17. yzyl defter
lerinde rastlanlr.

Hkmetler topladklar vergileri kendilerine mal ederlerdi. Yalnz bunlar as

keri seferlere katlmak zorundaydlar. Osmanllarn Krdistan ve Ermenistan'da

henz egemenliini pekitirmedii yllarda bu durum geerliydi.

Evliya elebi, Gen, Palo, Hazro ve

Cizre'nin kendisinin gezdii dnemde

hkmet olduunu yazmaktadr. Hkmetlerden sonraki yllarda vergi alndn

gryoruz.

Seluklu Toprak Sisteminin

Osmanl Toprak Sistemine Etkisi:
Osmanl toprak sistemi Seluklu toprak sistemine olduka benzemektedir. Rum Seluklu devletinde halk arazinin ynetim biimine gre ikta, mlk ve vakf reayasydlar. Bunlar r ve vergilerini kimin reayas iseler ona verirlerdi.
Toprak nereye aitse kyl de onun reayas saylrd.
Toprak ikta ise ve o ikta kime verilmise oray ekip bien halkta o iktann sa

hibinin reayas saylrd.

Toprak vakfa ait ise reaya'da vakf mal saylrd. Mlk

arazi vakfa verilse veya bir ikta mlk olsa kylde toprakla beraber vakf veya

mlkn paras kabul edilirdi. (. Hakk Uzunarl, Osmanl

Medhals. 116)

Devlet Tekilatnda

iktalar da mlkiyet sahibi devletmi gibi gzkmekteysede uygulamada ikta

sahibinin , mlkiyete benzer bir hakk olduu ve bu hakknn kapsamn

geniletmenin areleri aranr. "ktalar bizim mlkmzdr, evlatlarmz bizden sonra

varis alrlar onun iin bizde emin olarak mularebe ederiz" derken askerler bir

gerei ifade ederler. (.H.UunarlAge s.53)

Byk veya Rum Seluklu Devleti olarakta adlandrlan Trk devleti para landktan sonra Anadolu'da bir ok atabeylikler ve beylikler kurulur. Bu kk de
vletiliklerde de toprakta benzer uygulamalar devam eder. 12. yzylda durumla ilgili olarak M. Akda u aklamay yapmaktadr.

"kta sahipleri ihtiyarladklar ve ldkleri zaman, evlatlarna ancak vazifelerin

de ilk kademeyi tekil etmi olan iktalar intikal etmekte, terfilerde kazandklar ksm
ise miriye gemekte, yahut o vazifeye yeni tayin olunana verilmekteydi. Devlet hizme ki, o da vazifeleri

tlerinin, iktalarn kendi namlarna tescil ettirmeleri iin bir tek yol kalyordu vazifelerine bal ikta arazisini vakf ettirmeleriydi. Sipahlar veya mera,

icab faydalandklar ikta topraklarn vakfa baladklar taktirde, bir taraftan bir hayr mesesesi kurmu olarak ve sevap ilemekte, dier taraftanda, vakfn mtevelliini ve

28

haslatndan

muayyen

bir

ksmm

ocuklarna

brakmak

suretiyle

onlara

geim

salamaktaydlar." (M. Akda. Trkiye'nin. ktisadi Ve timai Tarihi C.1, s.12431453 )

Devletin, devlete yaplan iler karlnda eitli kiilere verilmi olan topra
klara mlk tapraklar veya araziler denilirdi.
"Bu topraklarn bir ksm vakf biimine dntrlrd. Fakat genellikle tam

bir mlkiyet konusu olarak kalmlardr. Bu tr topraklar ba, sat veya miras yo luyla bakalarna devredilebilinirdi. Bu durumda yeni mlk sahibi tam anlamyla ml

kiyet

lakkm

kullanabilecei

iin

mlkiyetin

yaygnlamasn

getirmiti." (Uzun-

arlage, S.115)

Devlete

ait

topraklarda

gerekte

ancak

baz

haklar

devletindi.

Topra

ileyen ve kullanan gene bireydi. Akehir yresindeki Alpsaru kynn ehzade Ebl-Muzafter Rkeddin Klarslan'a temlikine ilikin bir belge bu bakmdan il
gintir. Belge, 'Miri topraklara dahil olmas icabeden bu kyn devlete ait hak (vergi)
larn hususi bir ahsa devredilmesinden ibaretti ve bizzat topra reayann tasarru

funda bulunuyordu"

(Osman Turan-Trkiye Seluklular' Hakknda Resmi vesika S.32)

lar TTK yay. Ani 1 958

Kaldki, kyler de miri topran yan banda ahm-satma, faize konu olabi

len tam bir kiisel mlkiyette bulunmaktayd.

(O. Turan,Seluklu Trkiyesinde

Faizle Para krazna Dair Hukuki Bir Vesika, Belleten say 61 s. 251)
Kylerdeki bu zel toprak mlkiyeti, Anadolu Seluklularnda geni toprakla
ra sahip varlkl bir kyl aa zmresinin gelimesine yol amtr. Devletinin yapsn incelerken Osman Turhan yle yazyor;
"Ticari ve sanai kazantan vergi alnmadna, tersine tacirlerin zararlar dahi

devlet kesesinden dendiine, ticaretin gelimesi iin karksz yatrmlarda bulunul

duuna gre devlet bu larcamalann nasl karlyordu? Kervan saraylarda konakla yan yolculara parasz olarak salanan bu hizmetler iin gereken para byk bir blmnn de yabanc olduunu unutmamak -bu yolcularn nereden

gerekir-

salanyordu? Din adamlar her trl vergiden muaf tutulurken (O. Turan, Trkiye

Seluklular hakknda Resmi vesikalar s. 59) "ya da Melikah'm gmrk ve

ticaret

vergilerini kaldrmas nedeniyle Itazinede oluan 600.000 dinarlk ak kapatlrken

Itangi gelir kaynaklarna bavuruluyordu?"

(Age.

O.

Turan

S.267).

Elbetteki

komu devletleri yama ve, talana uratarak karlanyordu.

Seluklu, Safevi, Ak ve Karakoyunlu ve Osmanl toprak sistemi islamiyetin
dnda tutularak incelenemez. nk i ie gemitir.

Akkoyunlu Uzun IHasan'a Ait Kanunlar

Diyarbakr Trkmen
disine bakent edinir.

Beyi iken,

beyliinin snrlarn, Azerbaycan'a,

Kuzey

Arabistan ve Bat ran'a kadar genileten Uzun Hasan, daha sonra

Tebriz'i ken

Uzun Hasan devletini, Karakoyunlulann ykntlan zerinde kurmutu. Bu ne denle devletin rgtlenmesi ve yrtlmesindeki mirasta kendinden nceki devle tin temelleri zerinde ykseliyordu.
29

Uzun Hasan 1478'de Tebriz'de lr. Oullar arasnda taht kavgalar ortaya

kar. Bu elikiden yararlanan ran hkmdan ah srhail, Akkoyunlu topraklarn

ele geirir.

Yavuz Sultan Selim'in ah smail'i 1514'de yenmesinden sonra ise Krdis-

tan-Ermenistan ve Iran-Azertaycan' Osmanllarn eline geer.

Osmanl imparatorluunda yani feth edilen yerlerde hemen igalden sonra,

dier yerlerde ise daha deiik rnein yeni padiahn tahta kmas gibi gerek elerle yeni tahrirler gndeme getirilirdi. Bu tahrirler her blgeye ait zirai gelene

kler ve vergi zellikleri kanunnamelerle belirtilirdi. Eski Trk-lslam sentezleri baz

hallerde olduu gibi kabul de ediliyordu. Akkoyunlu Hasan, Memluklu Anadolu Seluklular ve Arap'lardan baz konu
larda etkilendii aktr. Osmanllar igal ettikleri lkelerde halkn alk olduu vergi sistemlerine

pek dokunmamlar. Zamanla deiikliklere yava yava altrarak vergileri to

plamlardr.

1514'de igal ettikleri Krdistan'da 15l8'e gelindiinde hala eski dnemlere ait kanunlar geerliydi. Aradan yllar getikten sonra bu kanunlar ortadan yava
yava kalkmtr.

Bu durumun nedeni siyasal konumdan

kaynaklanmaktayd. Osmanl

ege

menlii

kendi

askeri

ve

siyasi

stnln

kabul

ettirdike

alt

yapda

da

deiiklikler yaparlar.

rnein; Mardin, Urfa, Erzincan, Ergani, Diyarbakr'da Uzun Hasan dne

minde uygulanan arazi yntemleri sonraki yllarda Diyarbakr kanunnameleri bii

minde tek bir biime sokulmutur. lOlerkezi otoritenin gc bu ynde deiiklikleri

salamtr. Uzun Hasan dneminde her blge iin ayr ayn yaplm olan uygula
malar 1540lara gelindiinde tek bir biimde dzenlenmiti. 1520'de Erzurum'da geerli olan Uzun Hasan kanunlar, halk tarafndan ar olarak deerlendirildiinden deiiklie uratlr. Adalet,- ^merhamet ve halkn

karlarn gzetme ad altnda Osmanllar baz deiiklikleri Krdistan'da igalden sonraki yllarda gndeme getirmeleri, zellikle Krtleri memnun ederek kendileri

ne daha iyi baml kldrmak ve ran'dan daha iyi bir ynetime sahip olduklann
gstermek, ayrca Krtleri zellikle ran'a kar tampon olarak kullanmak isteme
lerinden kaynaklanyordu.

islam l-lukukunda Toprak Yasas

Osmanl hukuk yasalar eriata dayanr. Tanr ve tanmaz mallar zerinde
eriat, zel mlkiyet ilkesini kabul etmektedir. Tanr mallar da mlkiyet hakk snrszdr. Tanmaz mallarda ise durum

deiiktir. rnein, yeni igal edilen topraklar devlet mal olarak ilan edilirdi. Bu
haraca bal toprak trdr. Islamlara ayrcalklar tanmtr.
Araplarda ki kabile aristokrasisi iyi rgtlendiinden yerleik dzene geen

kabilelerde, zel mlkiyetin baz biimleri gelitirilmiti. Gebe kabilelerde ise,

topraklar kollektif mlkiyet halindeydi.
Muhammed, her yeni kayna kendisine, yaknlarna ve mminlerine hizmetleri

nin karlnda vermekteydi. (Gaudefroy-Demombynes, M."Mahamet" Paris 1969

30

Aktaran S. Yerasimos Azgelimilik Srecinde Trkiye s. 71 )

Bu durum devlet mlkiyetinin bir balangcn tekil ediyordu. Ayn zamanda

zel mlkiyetin btn laklarn koruyordu. Emeviler zamannda da devlet kabileci

yapsn koruyordu, (age, s. 72)

gal srasnda bir mslmann elinde bulunan veya islaml bask neticesin
de kabul etmeden, mslman olan bir kimseye ait topraklar islam yasalar ere
vesinde zekat olarak kabul edilirdi. Ve re balanrd.

"Bu tr topraklar yalnzca Arabistan'da vard ve Feth edilmi lkeler zerinde

Mslman cemaate, bu yollada devlete stnlk lakk tannmt."
age, S. 72)

(S.Yerasimos,

bununla bitmiyordu. Farkl biimlerde kendini gsteren bu hak, iki toprak

kategorisi yaratmt. "M, eskiden beri mslman olmad belli zel kiilere ait olan
ve bu Idilerin terk etmedii topraklardan meydana geliyordu. Gerekte bunlar, msl
man cemaatin stnlk hakk, hara ad verilen ve kabaca sahiplerinin dala nemli

rejimler srasnda dedikleri vergiye karlk olan bir toprak vergisiyle sakh tutulmak

kouluyla

tasarruf edenlere

braklmt.

(Cahen,

C.

"Pre

Otoman"

Aktaran

S.Yerasimos age. s. 72)

"Fakat sonralar, bu tasarruf sahiplerinin miraslarnn ou din deitirip

slamiyeti kbul ettiler. Onlarn bu yolla laratan bak tutulmalar, Itazineyi tam
takr kalma tehlikesiyle kar karya getirdi.

Sonunda topran statsnn, tasarruf sahibinin statsyle deimeyecei ilkesi

kondu. Yalnzca bir kelle vergisi olan cizye'nin lara tutarna eklenip, eklenmemesin de ykmllnn dini inanc zerine aklamas gz nnde tutuluyordu. (Cahen. C.

"L'evolution de l'igta (kta'nn Evrimi) 1953 Aktaran, S.Yerasimos age. s. 72)

"slamiyeti kabul eden cizye yerine zekat verir" (Cahen Pre Otoman, Aktaran
S.Yerasimos, age. s. 72)

Halife bylelikle topraklarn, vergilendirme hakkyla yetindi. Bu durum topra

klarn zel kiilerin mal haline gelmesini engellemedi.

"Sahipleri kaan veya topra iletecek bir miras brakmadan len byk mali

kaneler de devlete ati. (Cahen, C. "L'evolution de l'igta Aktaran, S.Yerasimos age.

s. 72)

Bu tr yerler ya zel kiilere ya da topluluklara verilmekte idi. Tannan bu tr ayrcala kat'a (ikta) denilmekteydi. Kat'a ayrcal hususunda u iki zellik gz
nnde tutuluyordu. 1) Topran sahipsiz,

2) Topran ilenmemi olmas, gerekiyordu.

Toprak kimsenin olmayp, fakat ilenmise bir ayrcalk olarak verilmiyor

ancak iftlik olarak kiralanyordu. (Aktaran, S.Yerasimos age. s. 73) Daha nceki devletlerden, mslman olmayan byk_ toprak sahiplerinden kalma topraklar,

31

kyllk ortadan kalkmadka sahipsiz ama terkedilmemi saylrlar. Bu nedenle,

devlet byk malikaneleri kimseye veremiyordu. Cahen, C. Bu durumu, "byk senyrlerin gelimesine kar duran ve orta snfn glenmesini salayan bir e ola
rak" 6eer\en\nyor. (L'evolution de l'igta Aktaran, S.Yerasimos age. s. 73) Bu sistemden en ok yararlananlarn banda Arap gazileri geliyordu. Devlet
bylelikle snrlann d glere kar korumaya gidiyordu.

Mlk sahibi,

maln satabilme, fera ve miras brakabiliyordu. Ayrcal

yoktu. Vergi verirlerdi. Vergi, r olarak alnyordu. r de yalnzca mslmanlardan alnyordu. Toprak deerlendirilmedii zaman devlet, topra geri alabili yordu. Topra deerlendiren ayrca isterse topra baka kyllere kiralayabili

yordu. Bu durum mlk sahibine nemli bir kazan getiriyordu. Bu yolla hem
rn dyor hem de gelir elde ediyordu. Sulama ve dier gerekli iler tmyle
toprak zerinde tasarruf sahibi olan tarafndan karlanyordu.

Devlet bu yolla bayndrlk ilerini, topra tasarruf edenin zerine yyordu.

Devlet, bu tr toprak tasarrufu sayesinde kylleri yeni fetihler konusunda tevik

etmi oluyordu. Bir yerde topraklar hizmetin karl olarak veriliyordu. (Aktaran S.
Yerasimos age. s. 73)

"Bu kaynak genellikle zel malikane vergileri zerindeki bir hakti" (ayn yerde, S. 7374)

Topran bu ekilde kullanm intifa hakkna doru bir gidiat getirmitir. Tam mlkiyetin yerini rantn almas merkezi iktidarn geliip glenmesini dourmad gibi,

btn eyaletlerin bu yolla zel ellere braklmasyla bir merkezden kopmadanda bahs
edilemez, (S.Yerasimos, age, s. 74)

Emeviler, kabile aristokrasisine dayal iken onun yerini alan Abbasilermerkeziyet-

ilie doru admlar atmlard. Bunun adm da orduda atlyordu. ktidara bab
maal, zel kiilere baml olmayan bir ordu kurulmasna gidiliyordu. Ordu nceleri
hem maa hem de ikta olarak denen yar sivil yar asker Araplardan kurtulmutu. Son

ralar

parah

askerlik

ve

esirlerden

oluturulmaya

balamlmU.

Vergi

sayesinde

maalar deniyordu. Sonralar ikta hzla yerini ald. (Ayn yerde)

kta (katra)'larn geri alnmas ise sorun oluyordu, devletin gelir kaynaklar haliyle geriliyordu. Askeri efler haralar kl sayesinde aldklarndan ileri olu
ru ndayd.

Askeri efler, ellerindeki olanaktan en iyi bir ekilde karlarna kullanyorlard. Bu nedenle askerlerin maalarn demek devlete zorlayordu. Devlet mecburen

sradan bir askere dahi ikta vermekten kanmad. (VVlttek, P. "La feodalite' muslumane" Brksel, 1 936, Aktaran S.Yerasimos, s. 74)

Devlet srekli bir kazan yolu olarak ikta'lara baktndan bunu sonradan
re balad. Askeri efler buna kar ktlar. 'Temelde onlara braklan topraklar deil, vergi alma hakkyd. Topran btn geliri askerin geimine ayrlmt. Aslnda

bir ikta ne mirasla kalabilir, ne de mr boyu verilebilirdi, len bir muktamn (ikta sa32

hibi)

ocuklarna

ikta

zerinde

hi

bir Itak

tannmaz,

yalnzca yetim

ayl

balanrd. Hukuk asndan ikta zerindeki tasarruf lakk, ondan yararlanana, bu to praklarda yaayanlar zerinde hibir zel hak getirmiyordu". (Cahen C. L'evolution de l'igta. Aktaran S.Yerasimos, s. 74)

Devletin szde

kalan

stnl

karsnda zel mlkiyete dayal,

askeri

eflerin stnl gerekti.

Ayrca Seluklulara ve Osmanllara islam hukukunca geen toprak zerin

deki bir kullanma biimide vakft.

Vakf sayesinde topraklar, devletten daha stn bir koruyuculua sahip olunulur. Toprak gelirleri kendisinin ve kendisinden sonra gelenlerin yararlanabilece kleri bir biimdir artk. Gelirleri, dini veya bir hayr kurumunun denetimine braklan
topraklar geri alnamaz. Maln gnll olarak verenler ise vakfn ynetim biimi

mde kendisi dzenleme hakkna sahip olurdu. Bu da genellikle vakfa bata bu

lunann soyundan gelen kimselere tannrd.

Elde edilen knn hepsi veya bir ksm kendisine veya varislerine kalabilirdi.

Dini kurumlara ait olan mallar satlmazlard ve de deitirilemezlerdi. Nede 20 yldan fazla bir zaman bakalarna kiralanamazlard. (Ayn yerde)

Osmanl imparatorluunda topran devlet mlkiyetinde olmas iin topran

retken yani bir art-deer yaratmas gereklilii vard. yleyse herhangi bir yap
zerinde bulunan, arsalan baheler ve bostanlar devlet mal saylmazd. Bu konu

da Kanuni Dneminde (1520-66) Budin Kanunu'nu yaynlayan mer Ltfi Bar

kan geni izahat verir. Bu tr uygulamalar igal edilen lkeye grede deiirdi.

Budin Kanunu Macaristan'a zgyd. Genelletirilmesi yanltr. rnein kentler

de toprak zel kiilere aittir. Kyler ise devlet edilen Mslman devletlerin topraklaryd. mal saylrd.

Devlet mlkiyetinin dnda kalan bir toprak katagorisi daha vard o da igal
Osmanllar bu topraklardaki durumu gzeterek zel statler getirmilerdi.

zel statler dndaki tanmaz mallar ise devlete aitti .Topraklar bylelikle;
1) Padiahn ahsnda somutlaan devlet mlkiyeti, 2) Miras yoluyla intifa hakkna sahip reaya. Bunun yansra devlet memurlarda, belli bir toprak parasn ve onun gelirle rini zerine geiren devletten maa almayarak toprak rantndan geinenlerde
vard.

Reaya:
Devlet, reayaya toprak emekilerini barnda toplayan apayr bir snf gzy

le bakar.
snfn

Bu snfn

iinde ulemada vardr... Btnne "askeri" denilen ynetici

kartdr. Askeri szc kl kullanan dile getirir.

da ayn

zamanda

Reaya ise kl kuanmazd.

Reayalar, ifti soyundan, yerleik hayata gemi

gebelerden oluan bir kesimdir. Kii topraa balanmcada onun ve soyunun

durumunuda belirliyordu. O dnemlerde nfusun imparatorlukta az olmas, nfusun ekonomi zerin

deki etkisini olduka arttnyordu. Bu nedenle devlet kiileri tesbit ettii yerlere baml kldrmak istiyordu. Bu konuda balayc hkmler karmt.

33

Reayaya miras yoluyla ya da tapu adl bir iktisap vergisi deyerek topran
tasarruf hakkna sahip olabilirdi.

Devlet,

kanunda

gsterildii

tarzda

ekip

bimeyene

ceza

verdii

gibi,

topra terk edip gidenin yerine araziyi sipahiyede verebiliyordu.

Devlet, topran miras yoluyla bllmesinden kanmtr.

Toprak,

len

bir

kimsenin

akrabalarna

verilirdi.Topran

tasarruf

hakk

kadnlara da verilirdi. Hsm akraba yoksa toprak zerinde bir ortaklk varsa, to
prak onlara kalrd. Ortaklkta yoksa, toprak kydeki topraksz kiilere devredilirdi.
Bu yolla alnan toprak ise satlamazd.

Toprak Kiras
Bir ift kz ve karasabanla topran ilenmesine "iftlik" denilirdi.Toprakta

bir l vardr. Buna md denilir. Eyaletlere, topran niteliine ve dnmne

gre md ls deiirdi. Fakat bu deiiklik ok byk bir farkllk gstermezdi. Topraktan "ift resmi" denilen vergi alnrd. Vergi topran says zerinden
alnrd.

"Tarihi adan kelle vergisi, yani cizye, rn braklp onun yerineharacn ge-

nelletirildii gnden sonra, gayrimslmler iin ek bir vergi olarak ortaya kt."
(S.Yerasimos, age. s. 126) "Osmanllar da, kelle vergisi melezlemi bir biimde ve ift res inadyla gene-

lletirilirken, gayri mslimler gene cizye denen fazladan bir kelle vergisi demeyi sr drdler. Hukuk asndan bu ift resmi, her yd plak mlkiyet sahibine giden bir to
prak kiras olarak ortayakar." (ayn yerde)

Vergi naiti olarak alnrd. Krdistan'da ve Suriye de vergi tutan daha ardr.

(H. nalck, Osmanllarda Raiyet... Aktaran S.Yerasimos, s. 126) mparatorlukta vergi toplanmas farkllklar gstermektedir. Corafi dalm,
eyaletin konumu bu durumda etkendir.

Bir reaya bir ift byklnde bir topraa sahipse bir tam ift resmi derdi. Bu vergi topraa baldr. Eer reaya yanm ift sahibiyse (yarm ifte nim ifte de
nirdi) yarm ift resmi derdi. Eer elindeki toprak daha da azsa o zaman benna denilen topran miktarndan bamsz ve deimeyen bir vergi derdi.

"Bennak evli bir reayadr, yani bir hane sahibi saylr ve nim iftten daha az b yklkte bir topra ekip bier. Bu toprakta ift gibi, sipahiye bir tapu harcnn den mesiyle edinilmitir. Bennakm durumu kat ller iine alnmamtr; bir bennak her

zaman bir tam ift sahibi durumuna gelebilir. " (S.Yerasimos, age, S. 1 27)

Bennakm altnda toprakszlar vardr. Krdistanda toprakszlar dier blgeler

den daha fazla vergi verirlerdi. Bu durumu kelle vergisi olarak adlandrmak gere
kir.

Ailesinin

yannda olan

bekar erkeklerden

(mcerred)

vergi

alnmazd.

20

yandan bykse 6 ake vergi alnrd. Bunlara "caba" veya "kara"da denir. Evlenen bekarlara cababenak denirdi. Ayrca dul kadnlar da (bive) ayn

tarzda vergilendirilmi olmakla birlikte saymda ayr tutulurlard.

34

Sipahilerden alnan rn vergisine "r" denilirdi. rnn

1/10 ile 1/5'i

arasmda deiirdi. r btn toprak rnlerini kapsard.

r genellikle ayn olarak alnrd. Genellikle harman kaldn d ktansonra

denirdi. Sonralar (15. y.yl sonlarnda) 1 Mart gn alnmaya balanmtr.

Para Cezalar ve Harlar

zel kiilerin devlet ynetimiyle olan ilikileri neticesinde ortaya kan vergi
lerde yard, ki bunlar izin akeleri ve para cezalardr.

rnein, evlilik srasnda kz taraf, evlilik izni iin vergi verirdi. Bu durum kz
tarafnn "balk" istemesine neden olurdu.
koyard.

Aynca can yakan,

can

yananlara

deme yapard. Buna "crmiye" denirdi. Devlet araya girerek ceza paralarna el
Ayrca devlet bir kylnn hayvann bakasnn tarlasna girmesi halinde fa lakann yan sra ceza paras da alrd.
Krdistan'da 16. y.ylda angarya hala geerlidir. Devlet bunun yerine vergi
koymaya alr.

Mslman ve gayri mslmanlar yukandaki vergilerden ayn biimde der

ler.

Gayri mslmanlar ayrca cizyeyi demek zorundadrlar. Bu vergiye ou

zaman harata denir. Ayrca "ispene" ad verilen bir vergide alnr. "Gayri ms
limler ift resmine eit ispeneyle cizyenin toplamn derler. " (S.Yerasimos, 132) age. S.

Ayrca devlet "Avariz" denilen bir vergi daha toplard. Reaya, snr boylarna doru yrye gemi ordunun yiyeceini salamakla ykmlyd. Dorudan devlet tarafndan toplanrd. Ya ayn ya da nakdi olarak alnrd. Reaya topraa baldr. Topra terkedemez ve ekip bimek zorundadr.

Aynca artk-rnn devlete veya temsilcilerine vermekle ykmldr. Yan sra

reaya devlet hizmet ve etkinliklerine katlmak zorundadr.
Reaya'da hemen hemen kast sistemi vardr. "Normal olarak krlardaki nfus fazlasn oluturan topraksz reayann vergisini dedii srece baka yere gitme hakk
vardr. Hatta ift sahibi reaya bile, on be yl izini kaybettirmek yada ift bozan akesi

ni demek kouluyla toprandan ayrlabilir. "

Devlet sipahilie gemeyi

ok sk

denetlediinden, sipahilie

gemek ol

duka zordur.

Hatta padiah

deiikliklerinde

ihbarlar

neticesinde

sipahi

olu

olmadklar savyla birok sipahinin, sipahiliinin elinden alnd oka rastlanlan bir durumdur. Gebeler de reayaya yakn bir konumdadrlar. Daha az retken, hareketli bir konumda olan gebeler daha zor vergilendirilmeye tabi olurlard. Bu nedenle

devlet bunlan yerleik hayata geirmeye zorlard.

Tmar

mparatorluktaki, kendine zg toprak yasasnn en yaygn biimi tmardr.

Bizans, Seluklu etkilerini tar.
"Tmar szc, hem merkezi ynetsel sistemce mal ve insan kaynaklarnn

saym yaplp geUrleri belirlenmi bir toprak parasn; hem de, devletin atad bir ya

35

da birok kiinin bu topran rantm kendi zerine geirmesini salayan bir smr
biimini dile getirir. Bu Idi ya da kiiler, buna karlk orduya, bu rantn tutan l snde donatlm sava salarlar." (S.Yerasimos S. 1 35) Tmarlar blnmez bir btn halinde kabul edilirlerdi. Ve ou kezde birden

ok kiinin tasarrufunda bulunurlard.

munda olabilir. "

"Bu tasarruf ortaklaa yada paylar duru

Bir tmarn ortaya kmas, topra ve zerinde yaayanlarn olmas gerekir. Bir veya bir ka ky, bir tmar oluturabilir. Kyler ou kez birok tmar, ya da
ortak tasarruftaki bir tmarn birok paylar arasnda bllmtr.

Byk tmarlara,

kyler,

kasabalar,

hatta ehirler,

pazar yerleri,

limanlar,

zel kazan salayan yerlerde dahildir.

Tmar arizelerinin ou, sipahiler gelmeden nce reayann tasarrufundadr.

Bu durum onlan topraklar zerinde temelliliini getirdii gibi sipahi tarafndan

tapu karl reayayada braklrd. Aynca dorudan doruya sipahiye ait araziler
de vard ki bunlara "hassa" denirdi. Sipahilere, svari ya da tmarl sipahide denilirdi. Ynetici snfn tabann

olutururdu.

Grevi

savamaktr.

arldklar

zaman

ya

tek balarna

ya

da

saylar nceden belirlenmi silah arkadalaryla birlikte orduya katlmak zorundaydlar.

"Bunlar maa yerine talandan aldktan pay bir yana, kendilerine balanan tmarn

btnn meydana getiren belli kaynaklar ve insanlar zerinden gene belli miktarda
bir vergiyi kendi yararlarna toplamakla kesinlikle yetkili klnmlardr. Ynetici

snfn bir kesimi olarak bunlann ayrcalklar mirasla kalr, ama daima grevleriyle

bamldrlar."

(S.Yerasimos,

age.

s.

137)

Timar

beylerinin

yerli

bir

asalet

snfndan gelmesi zorunluluu yoktu.

Tmar saymlar,

merkezi ynetimce yaplrd.

Merkez grevlisiyle birlikte

yerel kad bu ii yrtrlerdi. "Bota kalan tmarlar, gelir tutarlarna gre, dereceleri o tmarn maddi kay
naklarna uygun sipahilere datlr"d. Tmarlar "berat ve teskire" denilen hak ferman ile ihsan edilirdi.
"Geliri daha az olan tmarlar eyalet valileri, yani 'beylerbeyi'ler verebilirdi. Bu

durum ise leskireli ve teskiresiz tmar aynmnt dourmutur. Teskiresiz tmar sistemi
1530'da kaldrlmtr."

Sipahiler, sava srasnda beraberlerinde gelirleri orannda asker getirmekle

zorunluydular. Bu askerlere "cebel" denirdi. 15. y.ylda 2 bin akelik bir gelire

sahip olana 1 cebel dyordu. Bu da kendisinin dnda kimseyi askere gtrmemek demekti. Bu say, 4 bin akeye bir, 6 bin akeye iki kiiye denkti. 17.

y.ylda 5 bin akeye 1 cebel getirilmeye balanld. Reayann olaan ve dzenli vergileri sipahinindi. Fakat baz yerlerde ift

resmi sancak beyleriyle bllrd.

1522'de bunada son verildi. Olaan st

vergiler devlete alnrd. Ayrca sancak beylerine verilen para cezalar da vard. Sipahiler grevlerine bal olarak, evlenme harlar dnda vergi vermezler
di.

Sipahiler, topraklarnn ellerinden kaca

korkusunu tamazlard. Sipahi

ler, arazilerini daha byk bir tmarla deitirme olanana sahiptiler.

36

"Sipahinin tmar zerinde sk sk denetim ve mdalaleler, sipahinin bir yenisini

istemek zere kendi tmarndan vazgeme kolayl, orduya katlmazsa hemen aa karlmas, yeni bir tmar edinebilmesindeki ayn kolaylk ve dolaysyla tmarlarn /ta

bire sahip deitirmesi, ite btn bunlar bize sipahilerden yola kan yerel babadan oula geen bir aristokrasinin niin doamadm gsteren nemli elerdir."

(S.Yerasimos, age, S 139)

Sipahiler, toprak aristokrasisini temsil eden zengin mlk sahipleri olarak g
rlemezler.

Tmarlar, gelirleri 10 bin akeden 20 bin akeye kadar olana tmar, 20 bin akeden 100 bin akeye olana zeamet, 100 binden yukarsna has denilen kate

gorilere ayrlmt.

Nitel ayrlmt.

adan

ise

serbest ve

serbest

olmayan

tmarlar

olmak

zere

ikiye

Serbest ve deimezdi.

serbest

olmayan

tmarlar,

bir bakasna verilselerde

statleri

Tmarlar hiyerarisinin yetkililerinden olan suba ve sancak beyleri daha iyi kazanlara sahiptiler. Bunlar kendi ynetim blgelerinin har ve ceza akelerini

alma haklar da vardr. Ceza akeleri sipahi ve suba arasnda bllrd. Baz yerlerde bir rnn sat tekelide bunlardayd. Sipahilerin dnda snr boylarmda

aknclarda vard.
Has; hem padiaha ait topraklar hemde geliri 100 bin akeden fazla olan,
yksek devlet memurlann kapsar.

Haslar ierisinde geliri devlete ait olanlar Havass- Hmayn, geliri kiilere ait olanlar ve o kiinin mevkisine gre Sancakbeyi hass, Vzera Hass gibi isim
ler almaktayd.

Miri arazi dnda, mlk arazileri vard. Bu tr araziler kiiye ait olup istedi kleri gibi tasarruf edilebilinirdi. Miras olarak kalabilirdi. Ayrca kirayada verilebili-

nirdi. Kiralama usulne Malikane hisseside denirdi. Topran durumuna gre 1/5, 1/8 gibi alacak tesbitide yaplabilirdi. Bu tr topraklar vakf halinede getirebilinirdi.
Vakf mallar amacn dna kan lamazd. Mlk ve Miri arazilerde soya bal bir statde olabiliyordu, zellikle Dou'da bu tr uygulamalara rastlamak mmkn. Baz Krt aileleri nesilden nesile deimez 'sipahi' veya 'beyzade' olarak statle
rini devam ettirmilerdi.

Dou'da,

Safevilerle Osmanllar arasndaki

uramtr. Dahas idari

savalar nedeniyle toprakdaki

bozularak, parann artmas

statler deiiklie kymeti dm,

dzenlemeler Sosyal

gelir

kaynaklarda

azalmtr.

kanklklarn

Batllarn yeni deniz yollar

azalmtr.

kefetmeleriyle birlikte

Dou'nun

nemide

giderek

Savalar,

kylerdeki

yaamda

etkilemi.

Ancak

nisbi

bir

skunete

kavuulduunda tekrardan canlanma ancak 12-13 yllk bir zaman almtr.

37

Toprakta izlenen siyasetin ana yn hakknda toprak sorunlar zerine Tr

kiye'de en ok yazan . Ltf Barkan yle diyor;

"zellikle, kuvvetle yerleebildii lkeler zerinde kendi kuvvet otoritesine rakip
olabilecek her trl soy ve toprak asaletini kkten skecek tedbirleri almakla

uramaktr." (.L.Barkan, Trkiye'de Toprak meselesinin Tarihi esaslar

say 60. s. 61) diyor.

lk

Bu anlay kukusuz ki gcne, otoritesine, koullara gre uygulamaktadr. Ama hedefledii tek kendi otoritesidir.Di geiremedii oranda karsndakini iste
meyerek tanmas, "hak vermesi" sz konusuydu.

mparatorlukta,
devletin

devlete

ait

topraklar

zerine

yerletirilen

kyller,

baz

koullara ve snrlamalara balydlar. Bu snrlamalar ierisindeki en arpc olan

belirleyecei yerde oturmak ve yazld

topra

brakmamak zorunda

olmasdr. Sava nedeniyle bo kalan yerlerin doldurulmas, yeni igal edilen yer lerin "iskan" vb. gibi amalarn srgn politikasyla halkn zorla bir yere

yerletirilmesi amacn gdyorlard.

Tarih aratrmaclarndan Halil nalck'ta Osmanl fetihlerinde aa yukar

sistematik olarak uygulanm olan iki ayn aamann bulunduu grlmektedir.

Osmanllar nce komu devletler zerinde bir eit 'suzeren'lik kurmak, sonrada yerli hanedanlarn ortadan kaldnlmasyla bu lkeler zerinde dorudan doruya

bir denetim salamak istemilerdir. Osmanllarn dorudan doruya denetimi, il

kece lkelerin halknn ve olanaklarnn defter'lere sistemli olarak kaydedilmesine dayanan 'tmar' sisteminin uygulanmas anlamna gelmitir.
"Ksacas, tmar sistemi ve kul sistemi, sultanlara esld feodal ve aristokratik eleri,

merkezi hkmet zararna glenmekten etkin olarak engelleme olana vermitir.

Buda aamal olarak baarlm ve mutlak bir yneticinin merkezi ynetimiyle, feth edilen topraklardaki eitli elerin ar ar btnlemesiyle tamamlanmtr." (Halil

nalck, Ottoman Methods of Conguest, Studio slamicas. 122)

Bu aklamaya smail Hsrev kar kyor; "Fetihten sonra 'feodalizmin

olduu gibi brakld Bosna, Hersek, Eflak ve Bodun derebeyliinin Avrupa feoda lizminden ayrm yoktur. Dou vilayetlerine gelince, burada, Osmanl sancaklar

dnda kalan

"ekrat beyi sancaktan, hkmetler ve mir airetleri"yle toprak kle

liine dayanan bu sistem yzyllarca srmtr. Osmanl toprak rgtnn erevesi

iine alnmam olan ve "azil ve nasp" kabul etmeyen bu "ekrat sancaklar", "mlki
yet zere zapt ve tasarruf olunan hkmetler", "oul veya akrabaya aktarlan mir

airetleri" Dou'da zel bir derebeyliin domasna yol amtr." (smail Hsrev,

Trkiye'de Ky ktisadiyat s. 167)

smail Hsrev, dnem dnem uygulanan politikalan tm zamanlar iin geerliymi gibi yorumluyor ve bilinli arptyor. Krdistan'da Osmanllar her zaman

merkeziyetilii
almlardr.

dnmler

fakat

mevcut

koullara

gre

davranmaya

38

Devlet, tmar, has ve zeametlerde serbeste kullanlr ve intifa hakknn sahi binin gelirlerini denetlerdi. Dier tasarruf biimleri, merkezi brokrasinin mdaha
lesini gittike snrlandrarak, tmarla zel mlkiyet arasnda bir gei oluturur.

Osmanllarda,

bir

devlet

grevinin

karl

olarak

kullanlan

topraklarn

yansra,

kiiye

bal,

bylecede

sahibinin

corafi

ve

toplumsal

durum

deiikliinden bamsz baz topraklar daha vardr.

Bylesi

bir

tasarruf

biimi,

devletin

kendi

mlkiyetindeki

topraklar

zel

kiilere brakmasnn olduu gibi fiili bir durumun zmsenmesi ve yasayla kabul
edilmesinin bir sonucuda olabilir.

rnein, u beyleri ve zelliklede Rumeli'de olanlar, igaller yaptka byk arazi

parlarm kendilerine balarlard. Devlet ise, hukuki adan bir kolayn bulup bu duru
mu onaylard, (age, s. 141)

Gl airetlerde ayn yolu tutuyorlard. Baz airetler hizmetlerinden dolay,

kendi kabilesi ierisindeki ceza vs. gibi ilerden sorumluydular. Hangi sancaa
tabi iseler, o sancakla ilerini yrtrlerdi. Airet reislii- ise oula veya akrabalanndan birine verilirdi.

Bu durumda airet reisi serbest tmarla e tutuluyordu. Ve askeri snf hiye rarisi iinde ona gre bir yer tutuyordu. Devlete kar ykmllklerinde ise

buna gre ilem gryordu.

Devlet bu tr airetlerle olan ilikisinde topran tasarrufunu hizmet karl vermemitir. Tersine daha nce kazanlm bir durumu onaylamtr. Bylesi tasa
rrufa yurt denilirdi.

Yurt'luklarda, yurt sahibi airet reisinin ahsnda bir tek kii olabilecei gibi,
ortak mlkiyetle btn airette olabilir.

Yurdu ileyenler tahl zerinden salariye ve r veriyorlard. Gebeciler

ise daha geni bir tasarrufdan yararlanyorlard. Devlet zellikle gebelerin ordu
ya at yetitirmesini istiyordu.

Krt airetleri

arasnda bu tr tasarruf biimi

ok yaygnd.

"Ve bir ksm

ocaklktr ki hyu- fetihte baz meraya hizmet ve itaatleri mukabelelerinde bervech-i te'bid sancak ve has tarikiyle tercih olunmutur ki bu makulelere erbab- divan itilahnda yurtluk ve ocaklk derler. Krdistan beyleri ve lakimleri bu kabiledendir. Yine
sancak itibar olunur; Selatin'i Selef ve haleften ellerinde beratlar vardr. Ve temess-

kitleri mucibince bunlar azl ve nasbi kabul eylemezler. Beyler beyi ile maan sefere

eerler; bunlardan birisi fevt olursa

veyahut eday- hizmet etmese yurdu ve oca

olma'le sanca ve laslan oluna ve akrabasna verilir; lariten kimseye viril gc//neifft>."(Aktaran,I.H.Uzunar, ili Kanuni Osmani, Krt airet reisi toprak rantnn mirasla geen age, s. 142) intifa hakk sahibi olmann

yansra ve Osmanl ynetsel sistemi erevesi ierisinde de ynetici duruma ge

liyordu. 17. y.ylda yasa koyucular bu durumdan tr bu rgtlere "beylik" yada

bazlarna "hkmet" adn veriyorlard. "Diyarbakr eyaleti 19 sancaktr. Bunlardan
11 tanesi ise Osmanh Sancaklardr. (...) Bu sancaklarn 8'i Krt beylikleridir. Geri

39

fetih srasnda sancak itibar olunmusada aslnda dirlik ve ocaklk zere idare olunurlar.

Bu beyliklerde azil ve tayin ekilleri kabul edilmez. ldkleri zaman beylikler dorudan
doruya oullarna geer. Hariten kimseye verilmez.

"Hkmet olmayan sancaklarn mahsulleri deftere kayt edilir. Bu sancaklarda

zeamet ve laslar mevcuttur. Sancaktarn beyleri Alaybeyler dier sancaklarda olduu

gibi askeri hizmetim yapar. Hizmeti yapmayanlarn sanca elinden alnarak oluna

ve akrabasna verilir. Hkmetlerde zeamet ve tmar yoktur. Hakimleri mlkiyet zeri

ne zapt ve tasarruf lakk na haizdirler. (Ayni Ali Efendi -Kanunnamesi Ali Osman, An. 1964, Aktaran S.Yerasimos. s. 142)

Osmanl imparatorluunda ayrca "malikane-divam" ad verilen topraklar

zerinde iki ayr haklar kategorisi biiminde bir tasarruf hakk daha vard. Bir
yanda mlk sahibinin haklar, (malikane) dier yanda hkmetin haklar (divani)
bu anlamda bu topraklara malikane-divani denir.

"Bu sisteme gre vakf veya mlk olan ey topraktan ve toprak zerinde yaayan kylden alnan her trl vergiler olmayp, sadece topran kuru bir mlkiyet

hakkulr. Bu itibarla sahipleri kylden yalnzca bir toprak kiras istemek hak ve selahiyetine haiz bulunmaktadr. Malikane hissesi tabir edilen bu toprak kiras ise umumi yetle mahsuln (mahsule, hububat, ba, bahe, bostan ve kovan r ile deirmen
resmi dahildir), bete, yedide veya onda biri olarak kabul edilmitir. Bunun haricinde topran ve toprak zerinde bulunan kyllerin devlete vermee mecbur olduklar

btn dier lak ve resimler divan nam altnda dorudan doruya devlete yani orada
devleti temsil eden sipahi veya amire ait bulunmaktadr. Bu vaziyette her kyn biri malikanesine, dieri divanisine tasarruf eden iki sahibi vardr. Ve kyl yetitirdii

mahsulden bir veya iki onda bir malikane hissesi olarak toprak sahibine verdii gibi ayrca
1939)

bir onda

bir veya

bete birde divani hissesi diye sipahiye

vermektedir".

(.L.Barkan, Malikane, Divan Sistemi, Trk Hukuk ve ktisat Tarii Mec. Cilt 2 st
Esasta "malikane ve divan paylar arasndaki blnme tabanda, yani topran
kirasnda ya da verdii rnde ortaya kmaz; dini vergiler, rf vergiler ayrmnda or
taya kar." (S.Yerasimos, s. 143)

Paylalan topran artk-rn rdr. Devlet iin en nemli sorun topra

ileyenden, onun siyasal, iktisadi, sosyal konumuna gre bir yolunu bulup vergi
almaktr.

Devleti, zel mlkiyeti tanmaya zorlayan dini hukukudur. "Bundan dolay,

tek bu alanda Devlet, zel mlk sahibinin vergi toplamasna izin verir." (S.Yerasimos, age, S. 144)

Devlet ayrca reaya zerindeki denetim hakkn kendi elinde tutmak iste

diinden,

bu

tr

topraklar

zerinde

yaayan

reayann

koullar,

tmarlarda

yaayanlarla ayn biimde dzenlenir. (mr boyu ve mirasla kalan intifa hakk.

40

benzeri vergi) "toprak, malikane, sahibinin mlk adedildii Mide, onu iftiye kira
layanlar bu malikane hisselerine sahip olan kimseler olmayp, devletin mmesi olan
sipahilerdir. "

"rn blm hep yan yanyada olmaz.' Ve vilayet-i Erzincan'n vakfolan

kurasndan on kadimin onda almagelip ikisi divan ve birisi malikane ki vakf iin
alnrimi"'{Erz\ncan Kanunu, .L.Barkan, Osm. mp. C. I, aktaran S.Yerasimos
s. 144)

Malatya sancannda tm malikane-divam olarak ynetilmekteydi. Osmanl devletinin topraktan bu yolla vergi almasnn nedeni. Hi kuku yok

ki

blgeler

gcnn

yetmemesinden

kaynaklanyordu.

Yerel

gler toprak

rantnn bir ksmn kendi eline geiriyordu.

Ayrca ekincl tmar denilen "kanun gcnn ancak vergi alma lakkm ku
lland, klasik anlamda bir zel mlkiyet biimide vard. Bu arada her trl vergi ka

aklna kar konulan yaptrmlar, zel mlkiyetin temeline bir zarar getirmez,
yalnzca devletle borlu olunan tutarn zor kullanlarak alnmasn ama edinir.''
(S.Yerasimos age, s. 145)

Devlet 18. y.ylda devlet hazinesi iin dzenli gelir kayna bulmak ve, mallann tam mlkiyetini ele geirme dorultusunda admlar att. Vakflar bu el koymann dnda kalyordu. Gcnde islam yasasndan alyordu. Vakf kurucusu gelecekteki yneticiyi seebildii gibi, kendi' soyundan gelenlenn geimini de gvenceye alyordu. Vakf sadece topraklada snrl
deildi. Hereit gelir vakf edilebilinirdi.

mparatorlukta ayrca eitli hizmet ilerine bakan, yol yapan, kpr onaran,
yelken bezi yapan, at besleyen, hayvan besleyen vs. gibi kiiler eitli yerlere bu ilen yapmak iin yerletirilmilerdi. Sipahilerden daha az bir gelire sahiptiler. To
praklar bu hizmet sahiplerinin tasarruflanna braklmt.

Msellem denilen Osmanh ordu gcnn ilk svari birlikleri Trkler arasndan to

planyordu. Daha sonra yerlerini Yenieriler alnca bunlar yardmc ilere verildiler

(Uzunarl, Osmanl Tarihi, C. 2) Msellemler de genellikle ortak mlkiyetli

tmarlara sahiptiler.

Msellem rgtlenmesinin Rumeli'de ilk baland dnemlerde bunlara if tlikler verildi. Bu iftlik ancak iftlik sahibinin geimini salayabilecek ve ancak sa hibi tarafndan ekilip biilecek yerlerdi. Bunlar vergi yerine askeri bir ykmll kleri vard. mparatorluun ilk yayld yllarda igal edilen topraklarda sonradan
getnlenlenn kalc olmas asndan devlete bylesi bir izgi izlenmiti.

Yayalar da ilk Osmanl Askeri oluumunun piyade gleriydi. Bunlarda 17

y.ylda reaya yaplmlard. Zeamet ve tmara.balanmlard. Doanclar (hkmdarlk saraynda doan, ahin vb. avc kular yetitirenler) ve

derbentiler de belli bir meslee grevlendirildikleri iin askeri hizmette bulunmazlard. Baz yardmc gler ise ortak mlkiyet durumunda tmarlara, bazlarda iftliklere sa

hiptiler. Bunlar kendi aralarnda birimler olarak grup layarlard. Her birim, yelerden

41

her birini her yd deitirerek savaa yolluyor, geri kalanlar ise onun geim giderini

karlamakla ykml oluyorlard. Buna karlk birimin btn vergilerin tmnden

veya bir blmnden bak tutuluyordu (Bkz. S.Yerasimos, S. 148) Sefere katlmayanlar, askeri snftan saylmazlard. Dolaysyla da tmar yada iftlik gibi ayrcalklara sahip olamyorlard. Ancak yapmakla ykml olduklan
baz hizmetlere karlk, baz vergilerden muaf oluyorlard.

Ayrca imparatorlukta Avariz bakl denilen nemli bir ayrcalkta vard. Olaan st vergi olarakta bilinir. 16. y.yln ikinci yarsndan itibaren yaygnlk
gstermitir.

Btn bu ykmllkler mirasla kalrd. Bunlardan kanmak veya tersine

bunlar edinmek ne kiinin ne de cemaatlerin haklar yoktu.

"Devlete ait olan ve dorudan doruya onun tarafndan ynetilen topraklara, yksek devlet grevlilerinin laslanndan ayrmak iin "miri laslar" ad verilir. Burada reaya dorudan doruya devletle kar karya gelir ve ilke olarak ynetici snftan hi
kimse toprak rantnn bir blmn kendi adna kaldrmak iin araya giremez.. Bu to praklan, dorudan, doruya merkezi ynetimin atad ve maa verdii devlet memur

lar ynetir." (S.Verasmos age, s. 149-150)

1527-28 ylna ait mali raporda 23.240 tmar, 3000 zeamet 140 has vardr. Padiah toprak rantnn % 51 'ine sahiptir. Tmarlar bu gelirin % 35'ini, zel ml kler ise % 12'sini kapsar. Bu zel mlkler ise orta Anadolu ve Krdistan'da bulun

maktadr. mparatorluun nfusu ise 11 milyon olarak tahmin edilmektedir.

42

15 ve 16. Yzyllarda

Osmanllarda Toprak ilii

mparatorluun byme dnemlerinde hzla esirlerin says da oalyordu
Kolelenn Osmanl toplumu iindeki yeri ne olmutur?

Osmanl toplumu iinde esir olanlara ortak, bunlann oluturduu kylere ise kulluk denilirdi. 16. y.ylda bu kulluklann says azalr. Ve bir mddet sonrada
ortadan kalkar.

Feodalizm denilince akla ncelikle toprak ve ona bal sorunlar akla gelir
canyelen idiler. Ve onlann soyundan gelenlerde kul olmaya devam ediyortard

. ^^"^'!'.,^' ncelikle topraa yerletiriliyorlard. Hepside padiahn kullar ve

Osmanllar, kleleri byk iftliklerde rgat gibi almalanndan ok, kk ifti iletmelerinde kendi adlarna alr bir durumda toprak, tohumluk hayvan

l'^-M

^f^

beylikten salanarak hrbir ifti gibi topraa balanmlardr. By

lelikle hukuksal ve ekonomik olarak yar-zgr denilebilecek kle ve zgr kyl

arasnda bir yer edinmesini salyordu.

Ortak kullar sahiplerinin malydlar. Azat edilmedikleri mddetede klelik h^ukumlenne tab idiler. slamiyette grlen Rkkiyet yntemi esasta uygulknmakKlelerin miras hakk zgr olarak kabul edilen reayadan farklyd

Dandan evlenmek, zgrce istedikleri yerterde almak, semek, angar yadan kanmak mmkn deildi. Avmpa'da grlen sert (toprak kleleri)lerle
ok byk benzertikleri vard.

Osmanl kanunlarnn bu ortaklar zerine ok snrt yazlan vardr Genel Osmanl kanunlarndan farkllklar gstermektedir. rnein nfus ve arazi kayt defterlennde Hristiyan ve Mslmanlann yetikinleri kayt edilmelerine karn ortaklann tm demirba eya gibi kayt edilmekteydiler

lk dnemlerde srgnler arasnda fark vard. Bu ikinciler kullar olarak kabul

ediliyorlard.

Srgnler reayadan ayr olarak tpk ortaklar gibi sayma dahil ediliyorlard
takat bu durum onlann kap gitmelerini engellemek iindi. Yoksa srgnler kendlenn reaya, ortaklar da kendilerini srgn olarak gstermeye alyortard Omegr; Fatih devrinde, Bulgaristan, Macaristan, Mora'dan getirilen esirterb istanbul civarna yerletirilip onlara tohumluk vs. verilmi bylelikle topraa
y / k aya

baglandrlmlardr.

Keza Fatih igal ettii yerlerden gen kz ve erkekleri yanndaki st yetkilile re esir olarak datt, dier bir ok kiiyi ise istedii alanlara yertetirdii veya onlar Cizye ad altnda vergiye balad grlmektedir. Kesimci: Ortak, baydan veya toprak sahibinden alm olduu tohumu iletme sermayesi toprak sahibine ait olmak zere, ekip bitikten sonra rnden' tohum ve osur karldktan sonra geriye kalan beyle veya vakf idaresiyle veya

43

toprak sahibi zel kiiyle ortaklaa veya 1/2

vridir.

ve 2/3'lik bir ekilde paylaanlar de

Kesimci ise topraa bamllk olarak daha az bir konumu olan, az veya ok rn eksin, rn bol veya kt olsun, her yl belli miktarda bir ekini bazen miktari sabit bir mal, maktu (kesim) olarak toprak sahibine vermeyi kabul etmi -kimsele
re denirdi.

Kesimciler, toprak sahiplerinden veya kulsa kendi sahibinden srekli kontrol altnda tutulmaktan, vermek zorunda olduklar rn dedikleri zaman daha

zgr davranyorlard.

Topraklar zerinde devletin zel ahslan

aleyhine geliim gsterdii d

nemlerde zellikle kesim (muktaa) ya bavurduu aktr. Osmanllarda, miri topraklar zerinde alanlar rle altklar halde

Hassa veya mlk topraklar olarak adlandrlanlarda ise ortaklkla alrtard.

Kle sahibi kentli zgr iradesiyle, klesini kendi denetimi altnda altrma

hakknn yansra, klenin uzak yerlerde toprak zerine yertetirdii zamanlarda,

konumu devletin zirai, rf ve adetleriyle dzenlenen bir eit ortaklk ilikilerini

ortaya karmaktayd.

Bu biimde elde edilen tm rnn kle sahibinin olmas gerekiyordu. Fakat bu iletmelerin dzenli ve devaml bir ekilde srmesi iin kle sahibi ve kle

arasnda ortaklk ilikileri biiminde bir iliki ortaya kyordu. Aynca hediye ve bir takm hizmetlerde (angarya) da ykletilerek daha fazla smrlmeleri ama
lanyordu.

Evlerde alan klelerte, ortaklk biiminde topraa bal olan klelerin

statlerinde zamanla farkllklar olmu ve yar-zgr konuma getinlmilerdir. Kesimcilerin bazlar klelikten geldii gibi baz kesimcilerin byle bir duru
mu yoktu.

Srgnler yoluyla da ortaya birok kesimcinin kt da aktr.

Klelerden oluan vakf kylerinde bunlar arazide altrdklar veya

sattklar bilinmektedir.

Ortaklar, kle olduklanndan dolay olamyorlard. Yalnzca hizmete

mirasa da zgr bir insan gibi sahip oullarna miras kalabiliyordu.

yanyabilecek

Bunun nedenide ortak iletmelerin mal varlklarnn dalp bozulmamas, ayn zamanda genye kalan ocuunun yetimesi gz nnde tutulmaktayd.

Hassa iftlikler: Sipahiler tarafndan iletilen "kl yeri"de olarak syle

nen "hassa" iftlikler ve otlaklar "hassa ba" veya "hassa deirmen" olarakta
adlandnlan iletmeler vard.

Sipahiler, toprakla uramak istemediklen taktirde bu iftlikleri kiraya verebiliyortard. Kyller bir mukavele ile kiralayabiliyorlard.
Bu tr kiraclk, ortaklk biiminde kendisini gstermekteydi.

44

15 ve 17. yzyllarda Osmanllarda

Toprak Klelii

gal edilen topraklardan alnan esirterte iletilen byk iftliklere bu dnem

de rastlanlmaz. Ancak zaviye ve vakflarda satn alnan klelerte iletildii arlmektedir.

Kk "ifti ailelerinin yaygn olmas, esirtere de toprak verip, onun artrnne el konulmas bu dnemin zelliklenndendir.

Devlet, esirlen ounlukla belli bir alana yertetinp onlan ortak kullar hali
ne getirmilerdir.

galin lk yllarnda vergi;

Osmanl imparatorluu 16. yzylda Krdistan' igal ettiinde eitli blgele
re askeri komutanlar atamaktayd. Bunlara bey denilirdi. Yansra hukuk ilennden sorumlu Kadlar da tayin edilirdi. Devlet enata uygun ynetildiinden kadlara mftler de yardmc olabilmekteydi. Fakat esas yetki beylerdeydi.
Bey sancaklarda bulunurdu. Birka sancan stnde Beylerbeyi olarak
adlandrlan eyalet yneticileri vard ki sonradan bunlara vali denilmeye balanlr.
Kadlar, kazalarn yiyecek, belediye, adli gibi ilerine bakarlard. Beylerbeyi,

kadlar denetlerdi. Reayann devletle ilikisinde kad aracyd. Ancak reaya ile Sancak

beyi arasnda bir anlamazlk ktnda hkmet merkezinin izniyle Beylerbeyi iin iine
girebilirdi. (Metin Kunt, Bir Osmanl Valisinin Yllk Gelir Gideri; Diyarbakr 1670-

71 Boazii niversitesi Yay. stanbul, 1981)

Kadlar, arac olmakszn Divan- Hmayunla haberteebilirdi. Sancak beyi
ve Suban da tefti ve muhakeme etme hakkna da sahiptiler.

Kadlar ayrca kylerde gezen IMirliva Subalarnm veya Kap aalarnn

yanlannda dolamalar iin yardmclar da yollayabilirlerdi.

Sancaklarn tmart sipahileri asayii s'alamak iin, Sancak beylerine yardm etmek zorundaydlar. Kazalarda Kad ve beylerbeyinden sonra sancakbeyleri yet
kili idiler.

Kyler serbest tmar (has, zeamet, vakf, dizdar tmar) ve serbest olma
yan (sipahi) tmar olmak zere eitli vergi alma biimleri ierisine dahil edil
milerdi.

Sancak beylerinin biribirierine stnlkleri, topladklar vergi miktarna gre

olurdu. Bylelikle kyller her trl zorbala, talana urartard.

Ordunun en kk birimi atllardan oluan sipahilerdi. Sipahiler askertik va zifelerine karlk, belli bir toprak parasnn kullanmna sahiptiler. Bunlara feodal

de denirdi. Sipahiler bulunduklar yerlerdeki kyllerden yllk geliri devirme

hakkna sahiptiler. Her blgede kendine zg kurallar erevesinde yaplrd.

Her sipahi ;
a) Ynetim ve basit yarg ilerinden, b) Vergi toplamaktan,

45

c) Topran ilenmesinin denetimini salamaktan, d) Cebell olarak adlandnlan belli saydaki svarileri silahlandrmak ve

savaa hazr hale g^irmekten sorumluydu.

Cebell says, sipahilerin sahip olduu tmann gelirine uygun tarzdayd. El
betteki gelirier farkl olduundan cebell saysda deikenlik gstermekteydi.

Osmanllarda, Toprak Sistemindeki rgtllk,

a) Tmar: Yllk geliri 20 bin akeye kadar olanlar.

b) Zeamet: Yllk geliri 20 bin ile 100 bin ake arasnda olanlar,
c) Has: Yllkgeliri 100 binden fazla olanlar.

lki orta dereceli bir sipahiyi belirlerken, ikincisi yksek dereceli memuriaria
subaylan kapsamaktayd. Has ise sancak beyleri ve daha yksek memurian

kapsyordu.

Sipahiler, birka sipahinin olduu kylerde, eribalan tarafndan ynetilir

lerdi. Tmar sahipleri, yeni sipahiler cebellleriyle biriikte Suba denilen askeri ko-

mutanlarca askeri bir birim olutumriard. Subalan, has veya zeamete tabiydi1er. Subalan sancak beyinin komutas altnda sancak alaylann olutururlard. Sancak beyleride Beylerbeyine tabiydiler.

Toprak bu tarzda bltrlrken sadece tasarruf hakk gz nnde tutul mutur. Topra kimse sahiplenemezdL nk; Sultana yani devlete aitti Tmar ba

badan oula geebilirdi. Fakat istenildiinde geri alnrd. Devlet nceden sapta nan miktar almaya alrd. Sipahi kyly "an" soyduunda tmar bakasna
verebilirdi.

Yeni igal edilen yerierde bazen askeri komutanlara tevik olsun diye tmar
edinme hakk tannyordu. Sipahiler tmarlannda szde devletin yasalann uygulariard. Keyfi uygulama daha ok grlrd. Ayrca kyller zerindeki haklar szde yasayla

snrlandnlmt. Fakat kle gibi onlar satamadklan halde bir yerde miras yoluyla babadan oula geen kiraclk szkonusuydu. Kyl sebep gstermeden veya yeterii nedenler ileri srmeden kynden aynlrsa ve toprakta yl ilenmezse topra ileme ykmllkleri vard. Ve bu

ounluluktu.

Haliyle devlet onlarn topraktan

kopmalann

istemezdi.

Sipahiler

onlar zerinde bask unsuruydular.

Devlet baz blgelerde zellikle egemenliinin daha snri olduu hudut boy-

lannda, sk sk el deitiren yerlerde tmar sistemini uygulayamyordu. rnein

stanbul'dan ok uzak olan bir Sleymaniye ehrinde tman uygulamak
zorlayordu. Fakat Krdistan'n i blgelerinde sistemi iletmek zor deildi.

Aynca, devlet baz topraklar tmara vermiyordu. Domdan sarayn, gn

mzde hazinenin saylyordu. Fakat buralarda ileniyordu ve gelirieri maal me

murlar tarafndan' toplanlyordu.

Buradan toplanlan vergiler vakf, cami, trbe,

eme gibi yerterin yapm ve onarmna harcanyordu. Yan sra baz topraklar zel mlk olarak kabul edilirdi. Fakat bunlarn geliri

nin % 10'u alnrd ki buna r denilirdi. Devletin otorite gcne bal olarak bu tr zel mlk kabul edilen yerier zerinde merkeziletirme abalan srekli vard.

46

Vergi deyen, Mslman olmayan baml kyllere reaya denilirdi Msl man olmayanlara kullar da denilirdi. Mslmanlara vergi demek zorundaydlar

lk ncelen mslman olmayanlan kapsayan bu szck, sonralar tm baml koylulen ierdi. Kyllerin dnda esnaf ve zanaatkrtar da reaya olarak kabul edhyortard. Reayalar askeri ilerden sorumlu olmadklar gibi ayncalklara da
sahip deillerdi. Silah tayamazlard.
venr.

Devlet reayay da blmt. dari ilerinde kullanmak iin bazlanna iftlikler

^

Reaya;
a) Bir iftlik

b) Yanm iftlik

c) Yanmdan az ekilde snflandrlmt.

Yarmdan az olanlar topraktan kaan kiileri kapsyordu. iftlikler, topran venmhlne bal olarak, deikenlik gsteriyordu. Daha nce gebe olanlar
memleketini terk edenler bu kma dahillerdi.

Kullanlmayan bo araziler varsa, sipahiler topraksz kyllere veya yeni topraa yerleen gebelere vererek topra canlandnriard. Taprak yl bu
ahslarn elinde kalrsa, artk sipahinin reayas olarak kalabililrlerdi.
Kyller;
a) Gelenek

b) eriat

c) Yasa erevesi iinde vergi derierdi.

Yasa erevesinde alnan vergiler blgelere gre deiiklik gsterirdi. Yavuz ve

sonrasnda ilk nce Krdistan'da Akkoyunlu Uzun Hasan'n vergi toplama usul uygu

land. Daha sonra deiikliklere uratld. (Baknz mer Ltf Barkan, Tprak Somnu Gzlem Yay.)

Balca Vergiler

1) Nfus vergisi: Cizye veya Hara'ta denilirdi. Mslman olmayan yetikinlerden alnrd. Mslman olmayan erkekler askere gitmediklerinden cizye
demek zorundaydlar.

2) r: zel mlk kabul edilen yerlerin % lO'nu vergiye tabiydi.

3) Hara: Mslman olmayanlann iledikleri topraklann gelirinin %2033'n kapsyordu. Eer toprak sonradan bir mslmann eline verilirse yine ayn
vergi almamaya allrd.

4) Resm-i ift: Tmarlarda iftlik kiracsnn dedii belli iftlik bana 50 ake (150 kg budaya karlk alnrd) miktardaki vergiydi. ledii topraa gre
derdi.

5) Resm-i Dnm: Resm-i ifte ek olarak dnm ve yzey birimine bir to

plam demeye gre alnan vergiye denilirdi.

6)

Salariye:

Sipahiye

denen

tahldan

bir

pay

30

biiminde

oluturduunda alnan vergiye denirdi.

7) Resm-i Anam: Gebe ve yerleik olanlarn hayvanlan iin dedikleri

yllk vergilerdi. Hayvan bana 1/2 orannda alnrd.
47

8) Gei Bedeli: Gebe ve yar yerleiklerin topraklarn otlak olarak ku

llandklar sipahiye dedikleri vergiydi. Gebeler ayrca hane bana 640 gr. tere
yan ylda bir kez vermek zorundaydlar.

Ayrca evlilik, pazar ve yol dentisi vs. gibi birok vergi biimleri vard ki

halk devlete almann dnda kafasn kaldramazd. Beylerbeyi Sancak beyleri

ni, onlarda bir altndakini sktrarak kademeli vergi toplamaya giderierdi. Bir ok batl yazar ve aratrmac vergi sisteminin arina deinmek zorunda

kalmlardr.

Reaya, vergi ykmllnn dnda sipahiye angarya denilen, sipahinin

zel ilerini de yapard. Sipahiler kendisine baml olanlar devletin baz snrlamalarna karn yapabildii oranda smrmeye alrd.

Krdistan,

Ermenistan ve

Msr ve Arap lkelerinin

igal edildii yllarda

yaplan masraflarn kartlmas iin Avariz-i divaniye denilen yeni vergiler getiri

lir. Szde 'bir defaya mahsus' alnr. Ve her eyalet iin ne oranda bu vergilerin
alnaca sultan tarafndan kanunnamelerie aklanr

Hristiyanlar, resm-i ift yerine adam bana ispence denilen 25 akelik ver giyi derlerdi. Ayrca sipahiye meyve aalar vs. gibi eylerden dolay mslmanlardan % 6 daha fazlasn yani % 20 orannda derierdi.

16. yzylda Krdistan'n bir ksm yerieri ran ve Osmanllar arasmda sk sk

el deitirince Osmanllar ylda
zaten o

gn almay bir gne indirirler. Gebeler

bu vergilendirmenin dnda tutuluriar.

yllarda denetlenemediinden

Fakat her angarya alma gn iin iki ake demek zorundaydlar. Vergiler ayni olarak denirdi. Maal memurlara "emin" denirdi. Yansra

mltezim denilen vergi toplayclar vard ki art-rnn bir ksmn alriard. nce
leri merkezden tayinle mltezimler grev yaparlard. Fakat daha sonralar ak
arttrmayla grev almaya balariar.

Osmanl ordusu sefere ktnda yol boyunca ordunun ihtiyalarndan her geilen yerdeki blge sommlu olur. Bu anlamda iki vergi vard. Avarz vergisi de denilen Nzul ve Srsat.
Nzul vergisinde belli bir vergi ayni olarak verilir ve belli yerlere getirilmek, zo

runluluu vard. Ordunun getii yerlerden uzak olan ksmlar ise bu vergiyi para olarak

demek

zorundaydlar.

(Ltf

Gcer,

16-17

yzyllar

Arasnda

Osmanl

mparatoriuunda Hububat Meselesi ve Hububattan alnan vergiler ist. n. Yay.

1964 s. 227-228)

Srsat vergisi ise orduya verilen arpa veya ekmee karlk devlete de
nen para idi ki ounlukla deme yaplmaz veya ksmen yaplrd. Her sancak veya blge zorunlu olarak istenilir ve ahali arasnda bltrlrd. Bltrme

ii yerel yneticilere braklmt. Eil, Palu, Hazro Srsat deyen blgelerdi.

Hkmetler 1638 ylndan sonra Nzul demeye baladlar. nceki yllarda

avarizhaneye dahil deillerdi.
Cezire ve Gen srsat vergisi dnda braklr.

Srsat vergisi, Nzldan daha fazlayd. Kukusuz ki vergi almnda devlet

otoritesinin yeterlilii veya yetersizlii nemliydi.

48

Osmanl sultanlarn yazlm, devletin veya kendi blgelerindeki ilerin kt

gitmesinin nedenleri zerinde duran nasihatname ad altnda kitaplar vard.

Bu kitaplar ierisinde Hac Halife'nin Dstur'l Ameli, Musafa Ali'nin Nasihatnamesi, Koi Bey'in Risalesi ve 1631 ylnda yazlan Aziz Efendi'nin Nasihatnamesidir. En tannm nasihatnameler bunlardr. Bu kitaplan inceleyenler 17.
yzyldaki Krt beyliklerinin zerkliklerinin kat zerinde kaldn yazmaktadrtar.
17. yzyln ortalarnda artk Krt beyleri padiahtan ok, Beylerbeyince

atanmakta, eklen vergi d tutulan beyliklerden vergi alnmakta, hatta Osmanl

devlet otoritesi karsnda durumu korumak isteyenler, gc yetmeyince blgele

rinden kamakta veya uzlamak istemekteydiler.

Devlet otoritesinden ok airetlerinin otoritesine inanan halk, devlete, airet

reisinin konumuna gre ballk gstermekteydi.

Beylik otoritesinin sarsld veya ortadan kalkt yllarda, devlet tek tek airetler zerinde otoritesini hemen oluturamaz. Ortaya ksmen bir bojuk kar.

Genelde bu airetler devlet otoritesi altnda olmakla beraber bir sava srasnda
asker toplamada, vergi almnda yetersiz kalr. Bir yerde brokratik rgtlenmenin
eksiklii kar. Bu dnem gei dnemi olarak ta adlandnlabilinir. Aziz Efendi'nin Nasihatnamesinde, Beyliklerin kaldrlmas eletirilmektedir.

nk

"Safeviler, kar Krtlerden ok az asker toplamldn, yeterince bir tampon

blgenin oluturulmadn ve bu nedenle yaplan arpmalardan Krtlerden yararlaninmdn" belirtmektedir. Ama tm Krt Beyliklerinin birden ortadan

kaldrldn sylemek olduka zor. Zamanla adm adm gereklemitir. Evliya elebi, baz soydan gelen beylerin yine ayncalklann koruduklarn,

merkezden atanmadklarn, fakat onlardan eitli biimlerde vergi alndn yaz

maktadr. rnein; Krdistan Beylerbeyi Melik Ahmet Paa-Evliyann akrabasdr.

Evliya elebi'yi Palu ve Eil'e yollayarak IV. Murat'n Badat seferi iin (1637-38) yem
toplatmas, sancaklarn nceki yllarda ki sancaklar olmadn gstermektedir. (Evliya

elebi, Seyahatname C. III. Palu, Gen, Cezire blmleri Dal Yay. st.)
Devlet, yerel otoriteleri hem memnun edecek, hem de biribirine drecek
unvanlarla kendisine tabi klmt.

Eil ve Hazro padiaha hitap ederierken kulland unvan 'Cenap',

Palu

'Cem-Cenap', Gen 'ma'ab', Cezire'de 'Han- Alian- Cem Cenap* eklindeydi.

Btn bu ocak, sancak ve hkmetlerin ne kadar asker verecei nceden,
saptanyordu.

17. yzylda Alaybeyi-eriba veya ze'amet ve tmar sahipleri soylulann

dndan da atanyordu.

Evliya elebi, Gen, Palu ve Cezire'nin gelirierinin, beylerde kaldn yaz

maktadr.

Hazro ve Eil Beylerinin ise padiah tarafndan kendilerine tannan birer 'haslar' vard. Beyliklerin byklne gre orduya asker verme ykmllkleride vard.

(H.Sahilliolu, IV. Murat'n Badat Seferi' Menzilnamesi, sayfa 1-35, Trk Tarih
Kurumu, Belgeler: M. 4.1.1965)

Eil Beyinin 200 akeydi. Yani buralarda merkezi otoritenin vergi sisteminin

49

uygulandn gryoruz. Beylikler varsa da ok ekilseldi. Tpk ngiltere, Belika,

Norve, sve gibi lkelerde nasl imdi krallklaria idare edilmekle biriikte krallann feodal dnemin krallklarndan ok farkl olduklan gibi, o yllardaki Beyliklerde gi
derek ekilsel olmulardr.

Devlet, ok eitli ekillerde vergi toplar, her zaman da sorun olur.

Devlet yneticileri, konnlara gre kendi paylarna da vergiden hisse alrlard.

Hediye ad allnda rvet olduka geerliydi. Alamalarda, vergi demede 'hediyc'i

nemli yeri vard. (Metin Kurt, Bir Osmanl Valisinin Yllk Gelir-Gideri; Diyarbakr

1670-71 Boazii niversitesi Yay. st. 1981, s. 63-78)

Devlet otoritesinin sancaklarda olduunun bir gstergeside kadlann mer

kezden atanmasndan ve maalanmn merkez tarafndan denmesinde grmekte yiz. Kadlarda kendi aratannda smflandnlmt. Cezire ve Gen'te grev yapanlar

300

aka

alriard

ki

bu

sancaklarda

devlet

otoritesinin

dierlerine

oranla

zayftmdan kaynaklanyordu. Beyliin bykl ve kklnnde rol vard.

Ayrca hemen tm sancaklarda ehir voyvodosu, ahbendler,

muhtesibler

vs. gibi memuriarda bulunuyordu. Sancak Beylerinin adamlar olarak grlrlerdi.

Osmanllarda eyalet sistemi 1550'lerden sonra yerine oturmaya balar. Eya

letler Salyaneli (Yllkl) ve Salyanesiz (Yllksz) olarak ikiye aynlr.

Vergilendirmeleride Has-zeamet ve Tmar'a gre ayarianmt.

Salyanesiz yerlerin r ise;

a) Hazineye b) Beylerbeyine c) Zeamet ve tmar'a aynlmt. Her sancan banda Sancakbeyi veya Mirliva bulunuyordu.

Bir

sava

srasnda

zeamet,

tmar sahipleri

ve

alaybeyleri

Beylerbeyinin

emri altnda toplanriard. Eer savaa katlmazlarsa, sancaklan ellerinden alnrd. Ayn- Ali, hkmetlerde tmar ve ze'ametin uygulanmadn yazmaktadr.

Fakat Ayn- Ali'nin verdii bilgiler elikilidir. rnein 16. yzyldaki Cizre h
kmetindeki durum daha farkldr.

Cizre'deki Beyliin hkmranlk haklar devlete tannmakla biriikte, onlarn

azl ve tayin edilmelerinde mutlak sz sahibiydi. Devlet, soydan gelen beyliin y netim biiminde zeamet ve tmariann bizzat bu Krt soylularnca yani Beyliin y
neticilerince uygulanmasna kanmazd. Dier soydan gelmeyen, yani atama ile
idare edilen yerlerde, domdan merkezi ynetim szkonusuydu.

Osmanl yneticileri ile Beylikler arasnda baz elikilerin kt her zaman

grlen ekli hatta olaan saylan bir durumdu. Blgenin durumuna uygun ynetim

uygulanlmaya allr.

50

15. ve 16. yzyllarda ehirlerin Durumu

Bu yzyllarda hemen btn Krdistan ehirierinde; boya-hane, kiri-hane, tabak-hane, meyhane (ra ve arap yaplan yer) gibi kk iletmelerin bulun
masdr.

Bu durum bize ekonominin tanm ve hayvancla dayandn gstermekte

dir.

Birecik'te ise tersane vardr. Nehir gemilerinin yapm iin oluturulmutur. Boyahaneler olduka yaygnd ttan lmaktayd. (Mardin'in Karadere ve hatta kylerde gibi) bile boyahanelere ras kyndeki Dokumacln yaygn

olmasndan dolay boyahanelerde yaygnd.

Ayrca, Mardin, Amid ve Urfa'da birer darphane vard. Yansra Atep ve Mar

din'de zeytinya imalathaneleri de bulunuyordu. (Bkz. Atatrk Dnemi Konferanslar,

S. 70)

Krdistan'n gney blgesinde en ilek yol Halepten balayarak Urfa-Mardin

zerinden Musul'a kadar giden yoldu. Ayrca, Badat-Musul-Mardin-DiyarbakrTrabzon yoluda olduka ilekti.

Kervanlann eitti airetlerin basksndan kurtulmalan

iin

sancak beyleri

dikkatli davranyorlard. Nusaybin'de zel Berriye-az denilen bir askeri rg-

ttenmede oluturulmutu. Kanuni Dneminde Mardin'de alt, Amid'de , Hsn- Keyfa'da iki, Siirt'te bir
medrese vard.

Mardin'deki Akkoyunlu Kasm Padiah medresesi ile Karakoyunlu hkm

dar

Cihanah'n

dnyaya

geldii

Artukoullarndan

kalma

Bimaristan,

Diyar

bakr'daki Hsrev Paa medresesi ile Hsn- Keyfa'daki Adilliyye medreseleri en nlleridir. Yine yollar zerinde zaviyelerin oka bulunmas dikkat ekicidir. Za

viyeler hem eitim yeri hem de konaklama yerieri idiler.

17. yzylda blgenin tanmsal dummu olduka iyi idi. Ticareti, sanat ve kl
trel etkinlikleri artmaktayd. Evliya elebi, Krdistan'daki tccariarn "byk ser mayeye sahip" olduklarn, d lkelerie ticari ilikiler ierisinde olduunu
maktadr.

yaz

Osmanl-lran savalan tm bu gelimeyi durdurmutur. gal tm kurumlar

derinden etkilediinden Krdistan'da retim alet ve aralarnn gelimesinden
artk bahs etmek pek mantkl olmayacaktr. Krdistan'n tampon bir lke konumu na getirilmesi, srekli sava alan yaplmas, Krdistan'da yoksulluunda

yeermesine neden oluyordu.

Krdistan'n Osmanllarca igal edilmesiyle biriikte igalcilerin, vergileri, gasplan, keyfi ynetimleri, dzensizlik hzla yaygnlk kazanmt.

51

Yeni Deiiklikler
Osmanl toplumunda 17. ve 18. y.yllarda tanmda yeni retim ilikileri

geliiyordu, iltizam uygulamas giderek boy veriyordu. Haliyle birok yerde mer
kezi otorite eraf ve ayanlaria uzlamaya alr. Onlarn otoriteleri karsnda ge

riler. Hatta Osmanl devleti ile ayanlar ve feodaller arasnda "Senedi ttifak" im
zalanr. Daha sonralan ise II. Mahmut Yenieri ocan kaldrtr. Tmar sistemine,

Sened-i Ittifak'ka son verir. Krdistan'da da merkeziyetilii n plana kartr.

Mustafa Akda, Krtlerte de "Sened-.i ittifak"n yaplm olabilecei konusun

da fikir yrtr. "1726'da eyaletlere Vali yollanmas usul deitirilerek, beyler beylii (mir-i miranlk), sancak beylii ve teki grevlere yalnz kapkullar (enderun halk) arasndan

tayin yaplmas kuralndan vazgeilmi, her vilayet ve sancan ahalisi iinden itibarl
ve kudretli bir kii bulunarak evresi halkn daha iyi idare eder dncesiyle kendi vi

layetine vali verilmitir." diyor. (Mustafa Akda, Genel izgileriyle 17.y.yl TrkiyeTarihis. 241.yl. 1968)

18. yzylda Krdistan'n igal altnda olmasna ramen yinede canl bir tica
retten bahs etmek gerekir. Nikitin yle diyor;
"Bylece, Krdistan'n cra kelerinde bile vaktiyle baz kapitalizm biimlerinin

var

olduunu

kantlayan

birok

gzlemler

sralanabilir.

Gerektende,

Krdistan,

Badat', stanbul'u, Suriye'yi hayvan bakmndan besleyen bir merkez hizmeti gr

yordu. Ayn zamanda, yn ve ynl, bal, maz, kitre ve baz boya maddeleri ihra edili yordu. Silahlar, pamuklu ve ipekli dokumalar, eker ve dier byk tketim maddele
rini ise ithal ediyordu. Bylece ihracatn ithalat at ve ithal edilen maddelerin silahlar dnda- balca mterisini yerleik Krtler kadar, gebe Krtlerin de elinde

byke paralar kald varsaylabilir. stanbul, her yl Krdistan'dan canl olarak

aa yukar 1,S milyon ba koyun, kei alyordu. " (Krt ler. Cilt: 1 , S. 11 2-1 1 3)

Krdistan'daki

merkeziyetiliin

gelimesininde

ticaretin

gelimesinde

nemli bir pay vardr. Fakat II. Mahmut devrinde Osmanl devletinde bir takm yeni uygulamalarn getirilmesi kukusuz ki Krdistan'a da yansyacakt. Avrupa lkelerinde ki gzle grlr deiimler imparatoriuk topraklarnda et

kiler buluyordu. Ekonomik ve siyasal gelimeler toplumu etkiliyordu. Saray zorun

lu olarak szde baz reformlara ynelmek zorunda kald. Saray hem kendi siyasal konumunu glendirmek hem de hazineyi doldur mak iin baz yapda 'reformlara' bavurmak zorunda kalyordu. Yaplan 'reformlar' alt yol amayan tamamen st yapda ksm oranda gere

deiikliklere

kletirilen uygulamalard. Toprak mlkiyetindeki deiimler, aann veya tccann lehine iletilmi ky
ller, yanc, kirac, maraba konumuna getirilmilerdir.

Osmanl imparatorluunda zellikle ticaret yollannn ak denizlere ynelik

ehirtere doru yaplm olmas i ksmlann ticaretten yoksun kalmasna neden

olmutur.

52

Ucuz

metalann

merkezlere

ynelmesi,

enflasyona,

parann

deerinin

dmesine neden olmu, buna igal koullar da eklenince toplumsal gelime du mura uram olunuyordu. Osmanl imparatoriuunun kapitlasyonlar araclyla
Bat'ya baml olmas Krdistan'daki ekillenmede de nemli bir rol olmutur. Osmanllar btn yk kendisine baml lkelerin srtna yklemeye
almtr. Daha fazla vergi, soygun, gasp vs. vs. Tm bu durumlar halklann sk

sk bakaldnlanna neden.olmutu.
Niyazi Berkes gelir kaynaklar konusunda yle yazyor;
"Asl gelir kaynaklan, savaklar, savalarla kazanlan yerlerin lalkndan alman
cizyeler, elde edilen esirler, Itazineler, birde daha kk veya daha zayf devletleri veya blgeleri (Eflk, Bodan gibi) sullta raz olurlarsa, laraca balamaktan gelirdi. Os manl ordusu, k geip sefer lazrhklanna balad m byle devletlerin ve blgelerin

bandakilerin etekleri tutuurdu. stenen artlara raz olmayanlar, sava sonu serveti
nin ganimeti olarak yama edilmeyi gze almak zorundayd." (100 Soruda Trkiye

ktisat Tarihi, 1 . Cilt, s. 1 20) Msr, ylda 1 milyon 200 bin duka gelir getirirdi. Yalnz
Kahire'nin vergisi 200 bin duka idi. Suriye'nin vergisi 200 bin duka. " (agy, S. 121)

mparatorluk gerilemeye yz tuttuu

dnemde ordunun

ihtiyalarn,

sa-

valann ykn, sarayn ve ulema snfnn ihtiyalann karlayabilmek iin vergi

ler ok daha ariatrlm, zelliklede Anadolu ve Krdistan'da basklar daha da

arttnlmtr.

II.

Mahmut'un

askeriii

15

yla

kartmas

tanmn

ve

zanaatn

ge

limemesinde ok nemli bir faktr olmutur. Kapitalist ilikilerin gelimemesinde

bu dummun rol vardr. Yzbinlerce insan, retimden koparlarak savalara yol

lannca ekonomik gelimede byk bir knt balam oluyordu.

Celali
zanmtr.

isyanlan

diye tabir edilen

bir dizi gelimeler bu

dnemde

hz

ka

Krdistan'daki uygulamalar konusunda Moltke yle aklyor;

"Krtler (bunlar hangi snfa mensup olursa olsun btn konutuklarm) iki

eyden ikayet etmektedirler: Vergi ve asker toplama. Zanmmca imparatorluun btn

geri kalan vilayetleri de bunlardan ikayeti olduklar iin burada ksa bir aklama yapmay lzumlu grdm".

Krtler

vaktiyle

hi

vergi

vermezlerdi

Fakat

bitip

tkenmez

kabile

arpmalarnda tarlalar inenmekte, kyleri tahrip edilmekte ve kimse kendinden daha kuvvetlisine kar, kendi savunma gc dnda kimseden himaye grmemekte
idi imdi kabileler arasmda ban hkm srmektedir. Medeni bir hayatn ilk art

olan bu durum devlete verilen vergiler karlnda satn almsa bile, bunda yine sadece
iyilie doru bir ilerleyi grlebilir. Reaya, btn memlekette mslmanlardan fazla vergi verir. Ama mkellef oldu klar lara, bilindii gibi, pek azdr. Eer reaya bundan gayr baz ilere mecbur edili

yorsa bu da, eer bu angaryalar sert ve tahkir edici bir ekilde yaptnlmyorsa, haksz bir ey deildir, nk reaya btn vergilerin en arndan, askere alnmaktan bak
tutulmutur.

ikayetin gerek sebebi vergilerin ar oluu deil, keyfi oluudur. Ben, vergiler

53

belirli bir para olarak tesbit edilsindemiyorum. Ama bunlar gelirin yahut servetin belir
li bir miktar olarak tesbit edilmelidir.

"Eer devlet bugn bir dnm yerin rnn kendi ihtiyalar iin isterse ifti
bundan sonra on dnm yerine on bir dnm ekecektir, nk ilenmeyen verimli to

praklardan yeteri kadar vardr ve i, bizim birok yerlerimizde olduu gibi, btn kuv

vetlerin artk daha fazlasna imkan olmayacak kadar altrlmas haline gelmekten

henz ok uzaktr. Fakat ya imdi ifti ilkbaharda bir kat fazla topra ekerse ne

olur? Sonbaharda ona iki kat vergi ykleyeceklerdir. Bu yzden herkes, kimde ok
varsa ondan ok alnacan bildii iin kollarn kavuturup oturuyor ve geimi iin zorunlu olan kadarm yetitirmekle kalyor. Vergi tarz msellimin kendi eline verilmi olan emir kullarn, ii onlar isyan et tirecek dereceye vardrmadan, skabildii kadar skp szdrmasndan baka bir ey

olmad

srece

ziraat

asla

kalknamaz,

sanat

da

ondan

daha az

kk salabilir."

(Motke, Age, S. 195)

"lltizan, yani vergi icarnn ktlkleri, msellimlerin keyfi hakimiyetleri, angar
ya, sehim yani vergilerin pein olarak aln, hkmet tarafndan tesbit edilen fiyatla
ra gre zorla satn almalar ve bunun gibi haller hakknda bo yere sz syleyecek

deilim. Bunlarn zararlar herkes tarafndan yle hissedilmitir ki hatta Bab- ali bile artk bunu anlamtr." {aQQ. S. 196)

Askeriikle ilgili uygulamalar hakknda ise;

Bu mkellefiyetin baz blgeleri, buralarda da yine sadece fertlere nasl ar bir ekilde uygulandna Siirt ehri misal gsterilebilir". "Reit Paa tarafndan zaptndan hemen sonraki saym bu ehirde 600 Msl man ve 200 reaya ailesi bulunduunu gstermitir. Bunlardan birincilerden ilk defa

200 asker, yani yzde 5-6's birden, silah altna alnmtr; sene iinde Mslman
halk, 400 haneye kadar inmitir. Tam bu kasabay grdm bu sralarda askere yeni

den 200 kii istenmektedir. Bunun zerine btn erkek nfus dalara kamtr ve so
kaklarda sadece ocuklarla ihtiyarlar grlmektedir. "

Krtlerin mukavemetinin ana kayna, mre sren nizamiye askerlii korkusu

Uli Hatta redifleri bile bizim Landwehrlerle kyaslayanlayz. Bunlan, erlerine daha tar timlerini bile tamamlamadan te bir maala belirsiz bir zaman iin izin verilmi bir nizamiye ktas olarak nitelendirmek lazmdr. Silah altna alnmayan rediflerin

maalar devlet iin nemli fakat ahslar iin pek azdr ve sadece isiz gszlk iin

verilen bir pirim denilebilinir buna." (Moltke age. S. 192)

Osmanllarda, vergi iki biimdeydi. Vergiden muaf olan Askeriye-ilmiye kesi

mi ile raiyyet idi.

Konar-gerler raiyyet ksmna dahildi.

Osmanllarda

hemen

her eyden

vergi alndndan konar-gerierinde demek zorunda olduklan vergiler vard. Tam veya yarm ift arazisi olmad halde bir yerde veya babasnn yannda
kalan kimselerden Bennak denilen vergi alnrd.

Bu kiiler 12 ake demek zorundaydlar. Ekinli Bennaktan ise

alnrd.

18 ake

54

Ayrca bekar olupta kazanc yerinde olanlar Mcerred denilen vergiyi de

mek zorundaydlar.

Konar-gerier, keilerinden ve koyunlarndan dolay adet-i Anam (koyun

resmi) denilen bir vergiyide derierdi. Koyunlarn says 300 olunca sr kabul edilerek Al Resmi adyla ek vergi alnrd. Konar-gerier miri veya tmar arazisinde bulunduklan taktirde, ylda bir

defa olmak zere baz yerierde sr, baz yerlerde koyun bana vergi derierdi. Krdistan, Ermenistan gibi dou lkelerinde srti bana 33 ake alnrd. Aynca srler Ala, Evsat, Edna olarak snflandnlrd. Ala srden bir

koyun, Evsattan bir iek, Edna'dan bir tuylu otlak hakk adyla alnrd.

Devlet, Adet-i oban-beyi, Adet-I Resm-i Klak- Berriye adyla her yz ko

yundan yirmi akeyi Klak Resm-i adyla almaktayd. Bunlarn dnda. Otlak Resm-i denilen hangi tmar alan iinde hayvanlar

otlatlrsa 17'er ake otlak Resm-i alnrd. Sancak iindeki srlen otlak resm-i
alnmazd.

Resm-i ift denilen vergi blgelere gre deiiklik gsterir.

slam unsumndan ylda bir defa alnrd. Bir iftlik veya bunun yars kadar
arazi tasarruf eden ky ve ehirierde oturan ahaliden alnrd. Konar-gerier dada veya bo arazide bir iftlik yeri yaptklannda daha az
vergi veririerdi. Topraa yerietirmeyi tevik etmek iindi. Konar-gerler reayaya ait bir yerde ziraat yaptklannda o yerin deflere yazl

miktarn verirlerdi. (Neet aatay; Osmanl imparatoriuu reayadan alnan vergi

ve rsumlar, DTCFD C.V. s. 495-501 An. 194)

Vergilerin almnda her zaman eitli sorunlar olur. Kendilerini asker snfna katarak bu ok ykl vergilerden kurtulmak isteyenler olduu gibi, mevcut

koullannm buna elvermediini belirten ve bu anlamda kar kan oymaklarda

vard. Devlet gc yetmediinde saym yaparak bireyler koparmaya alr.

Krtler her zaman yneticilerin angarya ilerinden, vergilerden ve askeriikten ikayet ederier.

rettikleri hemen, her zaman deiik biimlerde ellerinden alnnca, toprak

gelirieride der.

Batl misyoner Bedger, Krtlerin yaknmalarn yle dile getirir;

"... A'e yapalm. Ovaya yerleip ky kursak, ba diksek, kra topra srmeye

koyulsak, zerimize o kadar ar vergiler ykleniyor ki, zahmetimize karlk elimize

hibirey gemiyor. Geriye yaplacak ne kalr. stemeye, istemeye evlerimizi terk edip
dalarda herhangi bir bask altnda ezilmeyen kardelerimizin yanna snyoruz."
diye durumlarn aktanr.

Askertik konusunda daha ileri sayfalarda Moltke yle yazyor:

"15 yl askerlik sresi (Yenieriliin kaldrlmasndan sonra askerlik sresi 15 yl

kabul edilmi daha sonra 7 yla indirilmiti.) sadece, mr boyuncamn baka trl

syleniidir. Krtler erken evlenirler, karlar, ocuklar ve yurtlarndan ebedi olarak

aynlnak, onlarn kama ya da silahla kar koyma suretiyle kurtulmaya altklar bir kara aln yazs olmaktadr. imdi mukadderat, yar yarya Krtlerden mrekkep askeri ktalar Krtlerin memleketlerinin dalarna sevk ettiinden kadnlar ve erkekler, ok-

55

tan mitlerini kesmi olduklar evlatlarn, akrabalarn yahut dostlarn bir kere daha kucaklamak iin her yandan akn akm geliyorlar. Fakat yann yine yola kacak ve bu yine ebedi bir veda olacak." (age. S. 197)

Halfin'in deerlendirmesi de yle;

"Osmanl yneticileri frsat bulunca mevcut senenin vergisi ile yetinmiyor, gele

cek

senelerin

vergilerini

de

bunlardan

istiyorlard.

Halkn

deme

takatsizlii
"ar

karsnda ise, mevcut malna haciz koyuyordu. Erzurum'daki Rus konsolosu;

basklar ve zulmler ile mallan ellerinden alman Krtler aresizlik iinde bazen kendi liklerinden, bazen de maltalli Osmanl yneticileri ile mtereken soygunculuk hareke

tlerine kalkyorlard." ('^OKU.

Osmanl hkmeti Krtlerden tabii vergi ad altnda aynca bir takm vergiler de

alyordu. Ki bunlarn banda yol vergisi geliyordu. Ve onlar topluluklar halinde yol

yapmnda kullanyorlard. rnein, Erzincan'dan Diyarbakr'a kadar yaplan yolda

altrlan Dersimliler bunun en canl rneiydi

Balkan sava sralarnda stanbul, Krdistan'a haber gnderiyor, mal stne mal istiyordu. Ve asker zerine asker talep ediyordu. stanbul'un hizmetinde alan Krt airet reisleri de bu hususta ellerinden geleni esirgemiyorlard. zellikle Dersin'de dayanlmaz duruma gelen yoksul halk, kendilerinden olan ve Bab- ali'ye hiz

met eden satlm reislerden kurtulmak iin mcadeleye balad. lk olarak Dersim
kaymakam Celabi Bey ve ailesinden otuz kiiyi ldrdler. (1875). Ve bunun benzeri
olaylar takip etti

Bunun

zerine

Osmanl

hkmeti

Hakkari,

Botan

ve

Cizire

hareketlerinde

nemli rol oynam olan smail Hakk Paa'y Krdistan zerine vali tayin ederek
kan olaylar nlemesini istedi

Giriilen

kanl ve

vahice saldrlar karsnda Krtler, eriilmesi g Dersim

dalarna ekildiler ve oraya sndlar, (age. S. 80-81) u halde eer ordugahn etrafn, yzleri dmana deil kendi ktalarna dnk,
sk bir nbeti kordonu evriliyorsa buna amamak lazmdr. Bir kaa yakalayan

250

kuru

vaadedilmesine

ramen

hergiin

birok

asker

kayorsa

buna

da

amamaldr." (age. S. 197)

"Konya, Ankara ve Malatya'da krk bin kadar sipahi ve redif askeri toplanmtr. Sadece bu bir felaket, hem de ifte felakettir; nk hkmet bu insanlar asker olarak

beslemek zorunda kald gibi onlardan uyruk sfatyla vergi alamaz; bunlarn ticare
tleri, sanatlar durur, tarlalar yoz kalr ve oluk ocuu sefalete der. Rediflerden

baka muvazzaf kalarn da ikmali lazmdr. Bizim askerlerimiz arasnda ei grlme

dik derecede lm var. Olaylar kaydedeceim: 3'nc hassa piyade alayndan, burada geirdii on iki ay zarfnda 1026 kii ld, yani toplam kuvvetinin yars. Muhtar Paa'nn hassa redif livas drt ayda 800 asker kaybetti, bu da on iki ayda 2400, yani
mevcut kuvvetin yars eder: En az zayiat veren liva-Krt Mehmet Paa'nnki, Garzan

dana olan kk seferimizde len ve yaralananlar da dahil btn zayiat 200 kiiden

56

ibaret; geri kalan btn alaylar hastalk yznden ok kayp verdiler. Eer bir bar yl iinde kuvvetimizin te birini grdmz syleyecek olursam muhakkak ki yine
hakikatten geri kalmmdr.

"Bu artlar iinde ve ikmal hemen hemen tamamyla Krdistan'a yklendii iin
asker toplama, devlet makamlarnn kylere baskn etmesi eklinde. yle kyler var ki

iinde gen ve alabilir kimse kalmam. nsan bu adam avclnda hazr bulunmal,
bu elleri bal ve gazap dolu bakl yeni askerlerin geliini grmeli ki, hkmetin

btn iyi niyetine ramen bu halkn ruhunda nasl kendisine kar tam bir nefret
uyandrdn altlayabilsin. Gnmzdeki bu dertlere gelecekte, aslnda ok seyrek

olan

Mslman nfusunun zorunlu

olarak azalmas, Milli servetin tkenmesi ve

onlarn geldii pnarlarn da tamamyla kurumas katlacaktr. Byle nemli bir askeri kuvvetin varl vilayete de, dolaysiyle, mthi bir bask
yapmaktadr. Yryler, kalarn barndrlmas, yiyecek, odun, yem gibi eylerin

salanmas halka bir sr angarya, binek ve koum hayvanlar salamak, ayni ve be

deni mkellefiyetler, vb... yklemektedir. Gelenekler ve adetler bir evi, ya ev sahibinin
ya da konaklayanlarn brakmasn zorunlu klmaktadr. Bu sebeple artk adrda

barnlamaynca bir ehir batan aa boaltlyor, stelik bunun iin tazminat da ve

rilmiyor. Bu k nemli Malatya ehrini tamamyla igal ettik, tek bir evi bile sahibine

brakmadk; ahali civardaki kylerde barnacak yer aramak zorunda kald. Btn bun
lar sadece byk asker ynaklarnn bu memlekette bize nazaran ne kadar ykc so nular verdiini gstermek iin yazyorum. " (age. S. 242)

"lm nisbeti o kadar korkuntu ki, burada bulunduumuz srede piyadenin

yarsn gmmtk. Btn bunlarn yerini doldurmak imdi hemen hemen tamamyla

Krdistan'a ykleniyordu. Kylerdeki halk dalara kayordu, pelerinden kpekler

saldrtarak kovalanyorlard; tutulanlar, ou zaman ocuklar ve sakatlar, uzun iplere
sralama balanm ve elleri bal olarak getiriliyorlard. Subaylarn dillerini bile anla

mayan bu askerler daimi olarak esir muamelesi grmek zorunda idiler, (age. S. 262)

Krtler,

zulme

kar

bakaldrdklannda

ise

halka

her

zaman

katliamlar

yaplmtr. Talan, yama vazgeilmez bir smr biimi olarak Osmanllarca ku llanlmtr. Moltke'de birok isyann bastnlmasnda rol oynamtr.
Moltke bir hareket sonrasn yle yazyor.

'Yukarya

varnca gz kzm olan askerler,

kar koyan

kim

varsa

vurup

krdlar. 400-500 kadar Krt ldiirlmtii Elli kadar kadn gtrlmek istenirken,
kabarm olan da deresinde bouldu.

Paa bizim bu harekete katlmamamz istemiti, itiraf edeyim ki bu da bana pek

uygun geldi Bu harp iin bize gpta etmene demez, batan aa iren ve korkun.

Binlerce ba hayvandan baka 600'de esir getirdiler. Esirlerin yansm kk ocuklu kadnlar tekil ediyor. 6-7 yandaki bir olan kurunla vurulmutu, imdi nmde

duran kurunu onun yarasndan kardk, fakat ocuun kurtulmas ok muhtemel. Kadnlardan yarallar var, ama asl sng yaras alm ocuklarn bulunuu btn bu hareket zerine ac bir k serpiyor. Dn akam da saat bete, korku ve uzun biryr-

57

yiiten hUkin bir hale gelmi bu zavalllara henz bir lokma ekmek verUmemiti...

Adamlarn

kylerinde

hUe

kendileri

iin

un yok,

nk

atlarmz

ve

katrlarmz

onlarn gzelim budaylarm yiyip bitirdiler." (age. S. 198)

"Evler, yakndaki kylerden getirUmi olmalar muhtemel eylerle tklm tkhm

dolu idi Askerler oradan ganimetlerle ykl olarak dnyorlard.

Hafz Paa'nn yanma gUtim Oraya ganimetleri ve esirleri getiriyorlard. Kanl

yaralar iinde erkekler ve kadnlar, memedekilerden itibaren her yata ocuklar, kesik balar ve kulaklar. Bunlarn hepsi, getirene 50-100 kuruluk bir bahile deniyordu.

Krtlerin sessiz strab, kadnlarn mUsiz feryatlar yrekleri paralayan bir manzara
meydana getiriyordu. Krtlerin mukavemetinin ana kayna, mr boyu sren nizami
ye askerlii korkusu idi

....Erzaktnz bol, byk koyun ve kei srleri peimizden getiriliyor, develer pi

rin ve un tayor... Birka gn nce Araplardan yine birka yz deve ele geirildi.."
(s. 192-193)

" Sabaha doru 'Miyafarkin'e' Ermenistan'n bir zamanki kudretli krallarmn

merkezi Tigranokerta'ya vardk. Fakat ehrin iinde sadece harebeler ve Krtlere az
zaman nce byk zorluklarla ba ediren tahrip savann taze izleri grlyor. Bu is

tila binlerce -yalnz silahllarn deil- acizlerin, kadn ve ocuun hayatna mal olmu, binlerce ky tahrip etmi ve uzun yllarn emek rnlerini yok etmiti " (age. S. 200)

ranllara kar Krtleri kullanan Osmanllar (ayn eyi ran ahlar da onlara
kar yapmaktayd) Krt isyanlarn bastrma iinde de Krt birliklerini kullanmay
tercih ediyorlard:

"Krt Mehmet Paa harekat pek uygun gemiti; toplarn erimesinden be gn

sonra kale teslime mecbur edilmiti, ktalarn shhi durumlar mkemmeldi, yaral pek

azd ve hemen hemen hepsi mttefik Krtlerdendi, bunlar da zayiattan saylmyordu."

(age. s. 189)

Krtlere kar tutumdan bir rnek;

"Kale kapsnn altnda yarah kardeini tayan bir Krde rastladk, zavall
bacandan vurulmutu, onu tayan kardei gzleri dolu dolu olarak kardeinin yedi
gnden beri bu zdrab ektiini atatt. Cerrah arttm, "manasz bir ey istediini
anlamyor musun?" dermi gibi, her seferinde sesini daha ykselterek birok defa "Evet ama Krt bu!" dedi durdu. " (age. S. 1 87)

Bu gelimeler karsnda ncelikle d glerin yaratt tahribatlardan Kr distan'da ekonomik gelimeden bahsetmek olanak dyd. Talan ve yamadan
arta kalan da feodaller alyoriard. Bu tahribatlar sonucunda ehirierde

geliemiyor, hatta 19. y.yln ortalannda 100 bin nfusla Van 10 bin nfuslu bir
ehire dnebiliyordu.

Moltke, Krtler adl kitabnda Krdistan'n o dnemleri hakknda u bilgileri

veriyor.

"Ancak Krd yalnz oban va yar-gebe , ya da gebe olarak grmek doru olmaz. Yerleik Krtlerin ok baaryla ckicilik yaptklar, rnein; ran Krdistan'

58

gibi birok Krt

blgesi

vardr. Ama

Orta Krdistan'n

cra

kelerinde

(llarki-

Oramar) bile, son derece zenle ekim yapldna, her kar topran taraa taraa di zilmi tarlalar halinde, ok iyi planlanm ve bakml bir sulama sistemiyle ustaca

ilendiine rastladmz oldu. Hatta yer yer su getirme almalarnn ok eski devirle

re kadar ktna inanabilir. rnein Lercch bu noktaya deinmitir.

'Krtler, eski Kaideliler gibi ok beceriklidirler ve topran sulanmas iin su bo
rularnn yerletirilmesinde almaktan ylmazlar..." (Krtler- s. 106- 112)

"Bylece Krdistan'n cra kelerinde bile vaktiyle baz kapitalizm biimlerinin

var olduunu kantlayan bir ok gzlemler sralanabilir. Gerekten de Krdistan,

Badt', stanbul'u, Suriye'yi hayvan bakmndan besleyen bir merkez hizmeti gry Ur
du. Ayn zamanda yn ve ynl, bal, maz, kitre ve baz boya maddeleri ihra ediyordu
(...) Bylece ihracatn ithalat at ve ithal edilen Krtler kadar maddelerin gebe -silhlar dmdade elinde

balca

mterisini

oluturan

yerleik

Krtlerin

byke paralar kald varsaylabilir. " (s. 1 06-1 1 2)

Krdistan'da ekonominin gelimesini engelleyen sebepleri yle deertendiriyor.

"Genel olarak btn gzlemciler, Krtlerde tarmn yaylmasn kstekleyen balca

engelin, her trl giriimi baltalyan vergi sisteminde yatt kansnda bir

lemektedirler. " (S. 1 06-1 1 2) ...Gerekten de, ekonomik corafyann ilk gereklerinden biri, Krdistan'da

varl inkr edilmiyecek doal kaymaklarn, bir lkenin ilerlemesi ve refaha ermesi
iin tek bana yeterli olmyacan, bunun iin
onun yntemlerine bal belli bir genel

"her eyden nce politik rejimi ve

ortamn" gerekli olduunu bize

retmektedir... "

Osmanl imparatoriuunun nce Franszlaria daha sonrada dier devletlerie

imzalam batl olduu kapitlasyonlann Osmanl lke ekonomisinin ve siyasetinin lkelerin

kapitalist devletlerce etkinlik kurulmasna

neden oluyordu.

Batl

mallan daha ucuza mal edildiinden Osmanl pazarianm ksa zamanda etkiledi. Dokumaclk bata olmak zere manifaktr ke balad.
... Krtler yle cevap veriyorlard: "Ne yapalm? Ovaya yerleip ky kursak,

ba diksek, buday eksek, kra topra srmeye koyulsak, zerimize o kadar ar

ver

giler ykleniyor ki zahmetimize karhk elimize hi bir ey gemiyor. Geriye yaplacak

ne kalr? istemeye istemeye evlerimizi terk edip dalarda, herhangi bir bask altnda ezilmeyen kardelerimizin yanna snyoruz... "

Ktler'de az zaman nce byk zorluklarla ba ediren tahrip savann taze izleri
grlyor. Bu istila binlerce-yal- silahlarn deil - kadn ve ocuun hayatna mal

olmu, binlerce ky tahrip etmi, uzun yllarn emek rnlerini yok etmiti. Krtlerin

bamszlklar daha iyi bir idare olmayacak olursa bu

seferki hakinyclin evvelce bir (Moltke, Mektuplar,

ok defa olduu gibi, geim olacan dnmek insan yorar. S.200)

1600'lu

yllarda

Krtlerin durumu

hakknda

talyan gezginci

Della

Vella,

59

onlarn bir ksmnn gebe yaadklarn, ounluunun ehirlere yerletiklerini, fakat

ehire yakn yneticilere
ayrca

band
ve

olduklarn,
Safevi

yani

feodal
bu

ilikilerin

dna

kamadklarn,

Osmanl

devletlerine

yneticiler

araclyla

baml olduklarn, yneticilerin servet veya baz karlar gerei, iki devlet arasnda saf
deitirebileceklerini belirtir.

Della

Vella

Asurlulann

dummuna

da

deinir.

Onlarn

Krt

yneticiler

araclyla Osmanlya baml olduklann yazar. Krt Beylerinin

olarakta yarartandklarn belirtir.

onlardan

asker

1718 ylnda Hollanda'nn La Haya ehrinde yaynlanan Fransz tccar Jeun

Baptiste Tavernier'in kitab da ilgintir.

Tavernier, bir ok defa Krdistan'a gelmi ve gezmitir. O, Musul'un grlme

ye deer bir yer olmadn yalnzca Musul'un ah-veri merkezi olduunu, ticaretin

Arap ve Krtlerin elinde olduunu Asr topraklar zerinde yaadklarn ve buralara

Krdistan dediklerini yazar.

Tavernier, Kerkk'n (ehri zor) dik kayalar iinde oyulmu olduunu, ticaretin
biimine gre 15 veya 20 kadar derme eve klabildiini, deirmen ta eklinde, ancak yuvarlanarak gndzleri alp geceleri kapatlan kaplarn olduunu, hayvanlar iinde

oyuklarn kazldn dardan gelen soyguncu ve dmanlarna kar kendilerini savun

mak iin yapldn yazar.

talyan

yazar

Tavernier

Krdistan'n

bir

ok

yerinin

ormanlaria

kapl

olduunu halkn hurafelere* oka inandn,

Van'da, Abbasi, Safevi ve Osmanh

parasnn getiini Diyarbakr'da dericiliin ok yaygn olduuna halkn 113'nn bu ile

uratn belirtir.

O yllarda Krdistan zerine yaz yazanlar hemen btn lkenin dalk, or

manlk, gebelik ve yan-gebeliinden, airet elikilerinden, Osmanl ve Safe
vi ztlklan yansmasndan bahsederier.

Danimarka devleti tarafndan Krdistan'a gnderilen Carsten Niebuhr 18.

yzyln ikinci yansndaki birok olay, ehirleri, halk, sosyal ve ekonomik ynle
riyle inceler ve rapor eder.

Niebur, Cizre'yi anlatrken blgede ki yneticinin iki olu olduunu Trk Paasnn verilen haraca gre bazen birini, bazen dierini destekler. Bu nedenle bu kk il gitgide harabeye dnmektedir. Bu, btn paalann gtt allm
politikadr; ve bu politika sadece kk illeri ynetim hakkna sahip aileleri deil,
gezici airetleri de kapsar.

Paalar, hakim aileler arasnda daima anlamazlk karmaya onlar birbirine

drmeye alrlar. nk bu ekilde onlardan yalnz daha fazla mal ve para

ekmekle

kalmaz, ayn zamanda uzun sre ynetimi elinde bulunduran ailelerin

ok zengin ve ok gl olmalann da engellerler. Gl ve zengin ailelerin etkin

liklerinden ekinirler.

Halfin, Ditil'den (Rus aratrmacs) yapt alntyla yama ve talan konu

sunda unlan belirtiyor.

"KirH elbiseli ve omuzlarnda beyaz iaret tayan bir zmre (hkmet kuvvetle
ri), bunlar kimsenin kar koymaya cesaret edemedii askerler ve bunlar devletin koru-

60

yucusu ve snrsz hak sahibidirler. Serbazlar yol kesiyor, alyor, soyuyorlar. sizlie,
tembellie, yoksullua ve ala neden oluyorlar. Ky sakinleri, bunlarn ve Osmanl
snrnda ise jandarma ismi verilen ve ayn zulmleri uygulayan ekirge srlerinin

hcumundan korunmak iin tayabilecekleri eyalarn, oluk- ocuklarm alarak giz

lenebilecekleri yerlere kayorlar. Bu devlet ekiyalan ise girdikleri bostanlar, bahe leri ya gasp ediyor, ya da Itarap edip hereyi yerlerinden skyorlar. Osmanl askerleri de kendi blgelerinde ah'n ekiya kuvvetlerinden geri kalmyorlar, getikleri yerlere

korku saarak, grdkleri ter kymetli eyi istiyorlar, ya da zorla alyorlar, (age. S. 28)

Krt airetleri arasnda da gerek igalcilerden kaynaklanan gerekse airetin

veya aann karianndan kaynaklanan elikiler de vardr. Zaman, zaman bu

durum airetler arasnda ciddi atmalara yol aar.

Devlet uzlatrmac rolyle araya girdiinde ortal bir sknet kaplar ve de vletin otoritesi glenir. Can ve mal 'gvenlii'ni igalcilerin denetimi altnda ister,
istemez "salanlm" olur.

Osmanllar, bir airete baskn yaptklannda eer baanl olurtarsa, airetin

mallann (koyun-kei veya rehine ) olarak ekilirierdi.

Rehineler artk ekilmez bir esiriik yaam srdrrlerdi. Moltke;

" Urfa saraynn dar bir mahzen veya ahrnda dokuz ihtiyar grdm ki, bunlar 3.5 yldan beri burada rmekteydiler. Boazlarna takl demir halkalardan (laleler) ar bir zincirle birbirlerine balydlar. Ve gnde iki defa hayvanlar gibi su imeye gtriilyorlard. Onlar iin kabileler den 150 bin kr gibi muazzam bir kurtulmalk

paras istenmiti Onlarda bunun 1/3'ni vermeyi keklif etmilerdi ama artk bunlarn

kurtulmas iin pek az mit vard". (Mektuplar, S. 173)

Krtler ard arkas kesilmeyen igal ve i almalanndan dolay

"Krt,, ihtiya yznden ifti, eilimi yznden de savadr. Bu sebeple kyler ve tarlalar ovada, palankalar ve kaleler dalardadr. Yaya olarak savar, duvarlar ve

dalar onun siperi, tfeide silahdr." (age S. 188)

Can

gvenlii

Krtlerin

yaam

biimini

de

derinden

etkilemi

ve

ekillendirtmitir. Gerek Osmanl devleti ve gerekse Iran, iki devletin snrn tekil
eden blgelerdeki airetler zerinde daha az denetimleri vardr.
Krt beylerinin, airetleri zerinde nendi etkinlikleri vard. Beyler aralarnda
arpmalarna ramen, Osmanllar'a kar karlard. Vergi vermek istemezlerdi. Ayrca

asker toplanlmasna da kar karlard. Gleri yetmediinde yksek dalardaki kalele

rine ekilirlerdi. (Bk. Moltke Age s. 189)

1548'deki ran sava sonunda, daha nce bir ok sefere katlm olan Emir Bedr
Bey, B. ah Ali Bey, seferin sonunda Sadrazam Rstem Paa'nn huzurunda, Emirlere ve

Hakimlere etek pme izini verildiinde, Imadiye Hakimi Hseyin Bey'e protokolde kendi
sinden nce yer verilmesine kzarak divan terk etmi, ardndan da Hakkri Bey'i Zeynel

Bey'in stanbul dn Cizre'den geerken yolu kesilerek ldrlm ve bu nedenlerle

Bedr

Bey azl edilerek yerine kardei Nasr

Bey atanmtr. (Bk. erefname

C. I

S.125-127)

61

iki yl sonra Bedr stanbul'a gitmi, orada kendisine, tekrar blgesinde eski
grevi verilmi, kardei Nasr'a ise Cizre'nin Tr ve Heytem nahiyeleri sancak

haline getirilerek ynetimi altna verilmitir. Bu gelimeler bize Osmanl ynetimi nin 16. yzylda Kdistan'da bir otorite kurduunu gstermektedir. Sorun gte

yatmaktadr. Osmanllar Yakn Dou'da egemenlik kurduktan sonra Krt Beyleri nin tek tek kar durmalar hemen hemen mmkn deildi. Osmanl otoritesini
yanstan dier bir rnek ise Emirlerin yaptklar tayinleri stanbul'a tasdik ettirmek zorunda idiler. Bu durumda bize bu hkmetlerin i ilerinde ne kadar "zerk"

olduunu gstermektedir.
yoktur.

smi hkmet olmakla biriikte sancaklardan farklan

rnein; Cizre hakimi 3 Nisan 1581 'de baz gerekeler iteri srerek Cizre'ye bal
Mir Han azledilerek yerine kardeinin olu Mir Ahmed'in tayin edildiim yazar. (Bk.

Babakanlk Arivi, Maliye Defterieri tasnifi No: 19694 S. 51 Aktaran Atatrk D

nemi Konf. s. 66)

Keza, Cizre hakimi Bedri Bey'e yollanan bir hkmde yaplan bir atamann Bedr

Bey tarafndan ilerinin yrtlmesi istenilmekledir. (Bk. Babakanlk Arivi, Kamil

Kepeci tasnifi No: 79 s. 197 Aktaran Atatrk Dnemi Konf. s. 66)

Yine Cizre hakimi Bedr Bey'e blgesinde skneti salamad taktirde g

revinden alnmaktan bahsedilir. (Babakanlk Arivi, Mhimme Defteri No: 245.
233 Atatrk Dnemi Konferanslar s. 66)

Osmanl Devleti, hkmetler veya beyleri arasnda arpmalar olduunda,

ncelikle hakem roln oynayarak prestij kazanma yolunu izemilerdir. Bylelikle
devletin otoritesi daha da salamlam oluyor.

Devlet zaman zaman emri altndaki hkmetlerin birinde karlarn zedele

yen bir gelime grdnde dorudan mdahalede de bulunuyordu.

"Bu hususa ait iyi bir misale, 19 Ocak 1580 tarinde Diyarbekir Beylerbeyine gn
derilen bir fermanda rastalamaktayz. Cizre hkimi Han Mehmed avda iken , kaleyi

basarak haznedarn katleden, 25.000 altnlk malm alan Mir Aziz ve beraberindekilerden ikyeti zerine, Diyarbekir Beylerbiyi hdiseye karanlarn yakalanarak ceza

landrlmasna memur

edilmektedir." (Babakanlk Arivi,

Mhimme

Def.

No:

495.1 10 Aktaran, Attatrk Dn. Konf. s. 67) Cizre

trk Dn.

hakimleri
Konf. s. 67)

vergi

verdikleri

gibi

seferlere

de

katlmaklaydlar.

(Bk.

Babakanlk Arivi, Kamil Kepeci tasnifi No: 77,

S. 20 Aktaran

N. Gyn Ata

Cizre'den sefere yollanan askerin says belli deildir. Fakat 1585 ylnda 100 bin Flori vergi verildii belgelerde yazldr. erefname bunu 112 bin flori ola
rak belirtmektedir.

Demek ki Ayni Ali'nin yazd gibi deildir. Cizre Hkmetinde de gnjld

gibi i ilerinde bamszlk yoktur.

Krdistan'daki nfus o yllarda yledir: O srada balca yerleim yerleri Mardin, D. bakr (mid), Ayntop (G.Antep), Urfa, Birecik ve Siirttir. En kala
baln da Mardin tekil etmektedir. ehrin 11.500 olan nfusun % 40 Krtler ve Araplar (Mslmanlar), %53'n Hristiyanlar % 7'sini Museviler kapsamaktayd. D. bakr'n ise 11.400 kadar nfusunun yansn Hristiyanlar tekil etmekteydi. G. Antep'in % 28 Mslman, %10 Ermeni olmak zere 9.600 kadar nfusu vard.
62

Urfa'nn ise 7.000 nfusunun yarsn Hristiyanlar tekil ediyordu. Hasan Keyif'in

ise 7.000

nfusunun yansndan fazlasn Hristiyanlar tekil ediyordu. Birecik ise

yllk geliri 180.000 akeye ulaan ilek bir iskele idi. Burada bir tersane de vard.

Hatta 1565'lerde,

ylda 500 gemi yapld bildirilmektedir.Sonraki yllarda d

ise 2.500'dr. Yansn Hristiyanlar tekil etmek

olmutur. (Cengiz Orhonlu-Turgut Iksal- Dicle Frat nehirierinde nakliyat. Tarih

Dergisi ist. 1963) Siirt'in nfusu
tedir. Bu yerieiklerin yannda

" Gebe topluluklara da bol miktarda tesadf edilmektedir. Bunlardan

bir

ksmnn ehir kenarlarna yerletikleri grlmekteyse de, ounluunu kn bu hava

lideki dzlklerde klayan, yazn kuzeye yaylalara kan airetler tekil ederler. Ka nunnmelerde bunlarn geli gidileri, gittikleri yerlerde tbi olacaklar nizamlar

hakknda pek ok hkmlere rastlanr." {N. Gyn, Atatrk Dn, Konf. S.71)'

Afgan, Safevi ve Osmanl Savalar

Safevi hkmdan

|fi,

1 694'de lnce yerine

I.ah Hseyin geti.

iilik

bunun dneminde daha da glendirilmeye allr.

18. yzyln balarnda Dou'daki Trkmen, Afgan, zbek saldnlan artar. Afganllar 1722'de Safevi bakenti sfahan' alriar. Safevilerin kendi lkeleri ve
igal ettikleri topraklar tehlikeye girer. Osmanllar ve Ruslar'n pastadan pay kapma dnemi balar. Ellerine beklenen frsat gemitir. Ama Osmanllar bekledi klerini yine bulamazlar. Krtlerde frsattan yararianamazlar. ah Hseyin'in olu ah Tahmasp, Afganllara kar mcadelesine devam

eder.

sfahan'da
lnce,

1725'e
yerine

kadar egemen olan

geen Eref a^,

Afgan

hkmdar

Mir Mahmut,savaa

1725'de

Osmanl

ordusuyla

1727'de

tutuur. Osmanlya yenilir. Fakat II. Tahmasp Afg^nllan, Nadir Han'n yardmyla

yener. Onlan sfahandan kovar. zellikle Nadir Han'n rgtlemesi sonucunda,

Safeviler birtemeye balariar.

Nadir

Han 732'de II. ah Tahmasp' tahtndan indirerek yerine ahn olu

111. ah Abbasi geirtir.

1734'de Tiflisi Osmanllardan Nadir Han'n kumandanlndaki Safeviler geri

alr. Fakat 1736'daki Osmanl-Safevi antlamas 1639 Kasr- irin anttamasna

gre ekillenilir.

1736'da III. ah Abbas lr. Nadir. Han kendisi ynetimi alarak

ah olur. Nadir ah, Afganllar 1738'de yenilgiye uratr. Hatta 1739 ylma kadar

Kuzey-Bat Hindistana kadar

olan yerieri igal eder. 1740'da Trkmenistan'a y

nelir. 1743-46 yllan arasnda ise Osmanllara stnlk salar. Bir ok Krt ve Er meni blgesi el deitirir.

Nadir ah igal ettii yerierde merkeziletirmeye arik verir. rnein Ardelan Krt Beyliine kendi kardeini Bey olarak ataynca (1737), Ardelan Beyliinde isyan kar. Baz Krt airetlerini Ardelan Beyliine kar harekete geirmek ister.

Fakat baarl olamaz. Kar kanlar srgne yollar. zellikle Horosan, Krtlerin
srgn yata olur. Baz Krt kabileleri sonraki yllarda eski ata topraklanna dnerier bazlar ise orada yerieik olarak kalriar. Dnenler eski blgelerindeki

koullan bulamazlar. nk baka yerierden getirilen airetler buralan sahiplenir-

63

ler. Bu kabilelerin bazlan eski

yerierine yerleir. Bazlar daha batya giderier.

Gnmzdeki gibi snr da sz konusu olmadndan bu yeni gelenler mevcut de

vletin egemenlii altna girerier. "Horosan'dan geldik" sz bu gerein ifadesi

dir. Hibir ekilde Trklerin bir kolu olduu samalna balanamaz. Bu sa mal syleyenler Tri< rk szde tarih yazclardr. Gerekte yazanlar da inanmamaktadr. Gne-Dil rk tavrianna gre neredeyse tm dnya Trk kabul
edilirken Krtler mi Trk olmayacak? Nadir ah 1747'de onun yerine geen Adil

ah

da

1748'de

lr.

Bu

arada

Ahmed

isimli

bir

ahs

Afganistan'da

bamszln ilan eder.

Sonraki yllarda i kavgalar ard-arda srp gider.

ran'da Avrupa'daki rnesans diye adlandrlan "yenileme dnemi" sonras

zellikle Uzak-Dou ve Amerika ktasnn kefinden sonra tarihsel nemini yitir meye balar. Tarihi ipek yolu gzden der. Ticaret olduka geriler. Blgeler
arasndaki dengesizlik artar.

1750-1789 yllan arasnda zeng (d) slalesinden Kerim Han, Onun lmn den sonra da Aa Muhammet Han, devlette sz sahibi olur. Kuzey'de giderek

byyen ve yaylmak isteyen Ruslarla Iran arasnda igal ettikleri lkeler zerine
elikiler artar. Aa Muhammet Han, 1795'de Azerbevcan, Grcistan ve Erme nistan blgelerine girer. Yakp-ykar. Daha sonra Horasan'a tekrar saldrr.
Iran-Rus 1797'de ldrlr. Yerine Fatih Ali ah geer. Bu ahn dneminde

elikisi derinleir. ngiltere ve Fransa da olaylara mdahale ederier.

uygun saf tutariar.

karlanna

Ruslar, 1801 'de Grcistan', 1804'den sonra da Azarbaycan va Dou Erme

nistan' igal eder. Rus-lngiliz ibiriii karsnda ran'da Fransayla ilikiye geer.
Fakat ksa bir mddet sonra Fransa ile Rusya anlanca bu sefer ngiltere-ran
.yaknlamas balar. Ancak 1813'de Rusya ile antlama imzalar. Ruslar, ran'dan

aldklar

baz

topraklar

geri

vermek

zorunda

kalrlar.

nk

tarihlerde

Franszlarla aralar tekrar bozulmutu. Burjuva devrimcisi Napolyon, bir ok feo

dal Avrupa devletlerinin hanedanlklann ykarak Moskova nlerine kadar ileriemiti. Moskovay ok souk bir k ancak kurtarr. Rusya, Fransa sorununu bitir dikten sonra tekrardan gneye ynelir. ran'la savar. 1828'de Nahcivan
Antlamasyla geici bir antlama imzalanr.

Safevilerde Toprak Sistemi

Osmanl toprak sisteminin benzer bir biimi ran'da da grlr. ran'da ki ok
eitli igaller, igalci devletin biimleniine gre ekillendirilir.

Kabile yaam, yerieiklik veya yan-yerleiklik devlete tmyle egemendir. ah'n ahsnda topraklar Divan ve Has olarak gruplandnlmt.

Savalarda yararilk gsterenlere ayrca Tiyl denilin araziler verilirdi. Miras

yoluyla bakasna gemezdi. Vakflkta yaygnd. Toprakta ahsa zel mlkiyet
te vard. Bu ekilde olanlara Mlk arazileri de denilirdi. Devlette tarm rnlerinin

arik kazanmasndan sonra da yetkililer zel mlkiyete sahip olmann kavgasn

hzlandnriar. Feodal smr altndaki kyller rnlerinin 2/3'n devlete verir. Tpk Osmanldaki mlkyetler gibi ran'da da vergi toplayclar halktan daha fazla vergi olabilmek iin onlara keyfi ve zorbaca davranriar. Fazla rn fazla

64

vergi demek olunca, kyl snri retime bavurmak zorunda kalr. Haliyle rettm
der.

ran'da farkl dinlere sahip olanlardan deiik vergiler alnr.

Osmanl-Bat ilikisi
1535 ylnda, Osmanl devletiyle Franszlar arsnda ticaret antlamas yaplr. Fransa Osmanl limanlarndan yararianma hakklann elde eder. Daha sonra g

nmzde taya'nm bir ehri alan Venedik -O yllarda bamsz bir site' devletiydi.ile Fransa'nn imdiki smrgesi Korsika Osmanllaria ticaret antlamas yapariar.

Sonraki yllarda bu tr antlamaya Hollanda ve ngiltere'de dahil olur.

ngiltere, Uzak-Dou'da yayldka, orann elde kmamas iin bir dizi yeni
ilikiler gelitfrir. Hammadde kaynaklannn zenginlii, ayn zamanda buralara

dier devletferin gz dikmesi karsnda nlemlere bavurdu.

ngiltere, Dou Hindistan Kumpanyasn kurarak blgedeki ticareti bu irket

araclyla yrtmeye alr. Blge ticaretinin gvenlii iinde filolar oluturur.
Ayn ekilde Hollanda da, Hollanda Dou Hindistan Kumpanyasn

kurmutu. Uzak-Dou'da, zellikle de Ingiltereyle rakabet halindeydi. ngiltere,

Levant Company'i 16. yzyln bitimine doru Osmanllaria antlatktan sonra
kurmutu.

ngilizler, dier devletlerin rekabetinden avantajl kmak iin zellikle Os

manl sarayyla iyi ilikiler gelitirerek sonuca gider. Dou-Akdenize Basra krfe
zine, Kzldeniz'e yani kendi Uzak-Dou karlann ilk nce gzeten yerierde s-

tter

kurmaya

alr.

ylede' olur.

rnein

1763'de

ayaklanan

Arap

kabile

isyanna kar 1766'da Basra'da bulundurduu Hintli askerleri kullanr.

Bu olay Osmanl-lngiliz ilikilerinde nemli bir adm olur. Sonraki yllarda

Basra'da kurduu irket araclyla blgedeki ticareti dzenlemeye alr.

Osmanllar da ticaret yapmak kltc, hakir grlen bir meslek oldundan

i-d ticaret Hristiyanlar ve Museviler araclyla yaplmaktayd. ngiltere'nin ve

dierterinin Osmanl Devleti iinde ticari etkinlikleri hzla artmaya balar.

ticarette Rum,

Ermeni, Yahudi tccariar ncelikle bu Batl devletlerle

ilikiler kurartar. Batllarn dayanaklan bunlar olur.

Rumlar Karadeniz'deki ticari etkinliklerinden Ruslar'a daha fazla ynelirler.

nk Batl devletlerie, gmrk engelleri ve rekabet edecek durumda olmamalan nedeniyle Rus pazanna daha fazla nem vermek zorunda kalriar. Osmanl
Devletinin k dnemi olarak adlandrlan Kk Kaynarca Antlamasndan

sonra Ruslann Balkanlar'da, Kafkasya'da etkinlii hzla artar. Onlar da ngiltere

ve Fransa'nn yan sra Osmanl Devleti iindeki Hristiyanlarn hamiliine soyunurtar. Dou-Akdenizdeki Osmanl etkinliini krmak iin Osmanl donanmasn

ngiltere ve Fcansa ile biriikte ortadan kaldrrlar. Bylelikle Kuzey-Afrika, Yunanis

tan ve Yugoslavya'daki Osmanl deniz stnl ortadan kalkar. Ticaret eitli Avrupa devletterinin gcne bal Avrupa'da kapitalist ilikiler olarak geliir. gelitike ilk yllarda servet biriktirmeye alan

bu devletler daha sonra bu hammaddeleri ileyerek tekrardan eitli pazariara srerier. Artk mamul maddelerin pazarlanmas rekabeti de hz kazanr. Yeni tarz-

65

daki bu smr biimi yaygnlk kazanr. rnein;

Hem ucuz hammadde ve hem de bu

Franszlann, Msr'dan kahve

ilenerek tekrar geri

ihtiyalarn karlarken, 1730'dan sonra kahve ve eker ihra ettiklerini gryorz.

hammaddelerin

satlmas nemli bir gelir kayna olur.

Kapitalistler arasndaki rekabet kendini her tarafta hissettirir. Kendi burjuva

devrimlerini yapmayan bu anlamda yenilemeyen devletler hzla kapitalist devle

tlerin yan-smrgeleri olmaya dom yol alriar.

bunun tipik rneklerini tekil ederier.

Iran,

Rusya,

Osmanl

Devleti

zellikle ngiltere hzl bir yaygnlk gsterince Osmanllar ve ranllar, ngiliz

stnl karsnda ona yaslanarak variklann devam ettirmek isterier.

ngilizler,

siyasal

karianna

uygun

olarak

Iran

ve

Osmanl

Devletinin

yannda gzkrier. Onlardan bol bol imtiyazlar kopanrlar.

rnein; 1838 ylndaki Glhane Hatt Hmayunu Antlamasyla Osmanllar,

ngiliz vatandalanna tanm olduu haklar devam ettirecekleri gibi, ngiliz tccarian, ticaret serbestisine sahip olacaklar ve deyecekleri vergi ayrcalkl slam
vatandalndan farkl olmayacakt. Benzer antlamalar dier Avrupa devletleriy
le de yaplr.

Osmanl Devletini, ngiltere, Fransa ve Rusya ortadan kaldrmak istiyordu;

fakat kendi aralanhdaki rakabet ve anlamazlklar, Osmanllann yaamasna
neden oluyordu.

ngiltere, 1838'deki Glhane Antlamasyla ayncalk elde edince Osmanl

pazarianna sahip olmasndan dolay artk o koullar deimedii mddete Os

manl

Devletinin

paralanmasna

raz

olmaz.

nk

paralanmayla

hissesine

daha az pazar dm olacakt. Osmanl Devletinin statkosundan yana oluriar.

Ama bir yandan da aralarnda rekabet ederier. yleki Msr Valisi Mehmet Ali
Paa'nn, 1838'deki Nizip sava sonras M.Ali Paa lehine devlet ynetiminde

deiiklik istemediklerinden,

Osmanl karianm savunuriar.

stanbul'a 20 bine

yakn Rus askeri yollanarak ehri Mehmet Ali'ye kar savunmaya alriar. Son

raki yllarda arik, Karadenizin kuzeyindeki topraklarda yaylma gsterince, ngil

tere ve Fransa Krm savanda (1854-56) Osmanl. Devletini bu nedenle deste-

klerier. Ruslarn yaylmasn bu

Sterlin bor veririer.

tarzda istemezler. Hatta Osmanllara 11

milyon

1856 ylnda kapitalistter Islahat Ferman ile ayrcalklarn pekitiririer. zelli

kle de ngiltere Osmanl saray yneticileringiltere'nin istemleri dna kamaz.

stese de buna gc yetmez.

Iran, Avusturya-Macaristan imparatoriuu, Rusya ve Fransanm aynca iteki

ayaklanmalar buna imkan brakmaz. ngiltere'nin koruyuculuuna snr. ngiliz
bykelisi bir yerde Osmanl Babakan gibidir. Dalkavukluk, rvet, adam kayrma yani tm rmlk devletin hertarafnda olmasna karn bu zalim ve
zortja yretim kapitalist devletlerin kendi aralarndaki elikiden dolay varim

srdrr. isyanlar dahi bunlann destekleri ile yenilgiye uratlr.

Alman Biriii, Bismark tarafndan salandktan sonra, Almanya'da, Uzak-

Dou rekabetinde yer almak ister. lk adm olarak Osmanl Devletiyle iyi ilikiler
kurmaya balariar. Zaten nceki yllarda askeri danmanlarn yollamlard.

1883'de Alman askeri slah Heyeti stanbul'a gelir. General Von Der Goltz 1895
ylna kadar Osmanl Genel Kurmay Bakan yardmcl grevini stlenir. Goltz

Paa, I. Dnya sava srasnda Osmanl 1. ve 6. ordularna kumandanlk yapar.

66

Ayrca Liman Von Sandres'de byk bir heyetiyle stanbul'a gelerek grev
alm hatta Mareal unvann dahi almt.

Goltz Paa, Bismark'a yollad raporunda, baz Osmanl Paalarn satn aldn, kendilerine dzenli maa verildiini onlardan bu ekilde yarar
lanlabileceini keza.bir ok generalin de dostlar olduklarn belirtmektedir.
Almanlar'n gayeleri aktr. Osmanl Devletini smrmek. ngiliz, Rus ve

Fransz, Alman rekabetinde kendi stnlklerini salamak. Goltz Paa, Mareal Walderz'e yollad mektupta kendi nfuslanm kullanarak Osmanl askerieri ze
rinde egemenliklerini bir daha ellerinden geri alnmayacak ekilde oluturmaktan

bahs eder. Onlar bu tavra iten Osmanl sevgisi ve menfaatleri asla deildir. Bunu birinci elden kaynaklar doruluyor.
manllar iin;

Dnemin ngiliz yetkililerinden Stanley, Os

"

Avrupa ktasndan silinip gitmezlerse ok yazk olurdu. Bunlar ortadan

kaldrmak kolay, iin asd zor taraf bunlann yerine kimlerin konulmas gerektiini bil

mektir." biimindeki aklamas ne dndklerini aydnlatmaktadr. O yllarda Os

manllarn kendilerine birzarann dokunmayacan sylerler.

Ne zaman ki ngilizlerin ve Franszlarn karsna Almanya kpta Osmanl

Devleti zerinde kendilerinin aleyhine gelime gsterir. te artk Osmanl Devleti nin bir an nce paralanmasn da gndene getirerek ard-arda gizli antlamalar
yapariar.

1877-78

Osmanl-Rus

savanda,

Ruslar,

Dou'da hzla ilerieyince

Os

manl'lar, ingilizlere
Ruslaria henz o

Kbns adasn vererek, Ruslara kar yardm ister. ngilizler,

artlarda Osmanl topraklanmn paylam sorununda

anlamadklanndan, szde Osmanl'y savunur gzkrler. Osmanllar yenilirler.

Flus ordular, Erzumm'a kadar ilerler. Bat-Ermenistan topraklarn Ruslara kar

ngilizler, koruma ad altnda hak elde ederier. Fakat esas amalan Rusya'ya
kar blgeyi korumakt. Yoksa gayeleri Ermenileri korumak, savunmak deildi. Tamamiyle ikili oynuyoriard. Kapitalist devletler artk Osmanl Devleti adna taraf
olup esasta kendi karlarn korumaya ve gelitirmeye alyorlard. Osmanl-

ran savalar konusunda

melerine yol at. "

Minorsky yle diyor;

" Byk Safevi-Osmanl mcadelesi, Krtlerin siyasi ehemmiyetlerini idrk et

"smail'in, Krtler'in babna ranl valiler koyma teebbs, Osmanl siyaseti ile
tezat tekil ediyordu. Hkim dris (Bitlisli) tarafndan izilmi bulunan bu siyaset, yerli
beylere muhtariyet temin eden feodal bir tekilt kurulmas esasna dayanyordu. "

"Trk-ran hududu yava yava isitkrar keybetti ve ranllar Zaros eddinin ve bu

eddin gneyine doru uzanan kollarnn arkasna ekildiler. O srada Osmanl devleti

merkezi kuvvetin dou eyaletlerinde salamlatrlmas iine giriti."

(Minorsky, Kr-

tter, slm Ansiklopedisi s. 1 1 02)

in bir dier ynde Osmanllar ve iranllann, Krtler'i biribirierine kar

tampon blge olarak' kuHanmalan da szkonusuydu.

Kasr- irin antf amasndan sonra da (1639) Osmanllar Krdistan'da mer

keziletirmeye hz veririer.

"Ancak, dmesiyle, bu

daha Krt

sonra, tmar

Osmanllarn

1683 ylnda ali illeri

Viyana haline

nlerinde yenik dnme sreci

devletlerinin

Bab-

67

balamtr. Bu sre Diyarbakr'a Vali tyini ile balam; ve 19. yzylda bamsz
Soran Prensliinde Mir-i Kora'nn 1826-1837 ylkn arasmda ve Kuzeybat Krdis
tan'n da Bedirhan Bey'in 1839-1846 yllan arasnda gsterdikleri direnile son

bulmutur. Osmanl-ran snrmm te yanmda Senende'te Erdalanai Prenslerinin

ynetimi

de

1867

ylnda,

ran'n

merkeziletirme

siyaseti

sonuncunda

ortadan

kalkmtr.

19. yzyln sonunda despot valilere ve SuUan'm ve ehinah'm vergicilerine kar

bir dizi Krt isyanlan grlmektedir." (Avukatsz Halk, Krtler, Dr. Heinz
sf:9-10) Heinz
balyor.

Gstrem,

Gstrem,

merkeziletirilmenin

son

bulmasn

direnilerin

sonrasna

1805'de Napolyon'un istei zerine P.A Jaubert Osmanl mparatoriuuna

ve ran'a bir gezi yapar. "Voyage en Armenie eten Perse" (Ermenistan ve
ran'a bir yolculuk) adl eserinde ilgin yazlar vardr. Yazar; Beyazt, Mu, Van, Dersim, lemerk, Zaho, Amediye ve Sleymaniye'de Paalklarn olduunu yazar. (Bkz.
Aktaran Garo Sasuni Age S. 41)

Bu konuda Minorsky ise yle yazyor; "Osmanl Sultanlar, 11. Mahmut devrine kadar Krt emirliklerini btnyle or
tadan kaldrp, topraklarnda egemenlik kuramadlar. Emirler, Sultanlarn kendilerin

den istedikleri eyleri yerine getirirlerdi Onlara armaanlar sunarlard. Savalarda

Osmanllara asker verirlerdi Ama Sultan 11. Mahmut, Padiah Yavuz zamannda veri len karan kaldrd. Btn Krt beyliklerinin imaretlerinin ortadan kaldnlmasna

karar verdi Bu kararn uygulanmas iinde Reit Paa ynetiminde Krdistan'a ordu gnderdi Bylece 1834'te Krtler dorudan doruya 'Trk vatanda sayldlar dier bir deyile Krdistan ikinci kez ve tam anlamyla Osmanllar tarafndan igal edilmi
oldu... (Bu davran, Krtleri ulusal bir kalkma Itareketine yneltti 1834 ylnda Be

dirhan Bey ynetimindeki gler Osmanllara kar harekete geti. (Minorsky, Krtler, Halepe Yaynlan, Bilefeld, 1988)

ngiliz Kinner 1813' te yapt gezide. Paalarn eklen stanbul'a bal olduklarn,
Ermenilerin, Krtlerin ve Osmanllarn denetimi altnda olduunu yazmaktadr. J.M. Donald Kinner "Voyage Garo Sasunu Age s. 41) eitli aratrmaclar arasndaki farkl yaklamlar, dnemine gre ele alnp (Bkz.

dans Lasie et le Kurdustan cilt. 2 s. 143 Aktaran

deerlendirilmelidir. rnein; Abdurrahman Paa isyan srasnda elbetteki mer

kezle ilikiler kopuk olacakt. Ama direni bastrldktan sonra ayn eyi syleyebi
lir miyiz? ... "Aann idaresi tamamiyle ata erkil bir sistemde; bana ekmek, st, bal ve pey nir ikram etti. Fakat ben kendisini davet ettikten sonra oda oturdu. Hi bir tarafta ikti dar ve hakimiyetten eser yoktu. (Bununla birlikte bu adam 500 ailenin amiriydi; h kmlerinin temyizi yoktu.) Ve Trk makamlarnn bu kabilenin i ilerine

kar mamayetkUeri yoktu.

Aa ihtiyarlan dinledikten sonra kabilesinden birinin sulu olduuna kanaat ge-

68

tirince onu idama mahkum eder, Paa'nn bir aa ld zaman onun halefini tayin

etme hakk vardr, fakat yeni aa'yi daima ayn kabileden semek zorundadr. " (Molt
ke, Mektuplar, s. 157)

Osmanllar, Krdistan zerinde bir dnem tam bir egemenlik

kurmalanna

ramen baz olaylarn gelimesiyle biriikte merkezi otorite zayflaynca tekrardan Osmanl despotluu oluturuluncaya kadar baz deiiklikler kanlmaz oluyordu. Eer bandan sonuna kadar ayn uygulamalar olmutur denilirse kukusuz ki
hatal bir yaklam olacaktr. Sorun her dnemi ve her koulu o tarihi koullar yani

mevcut

durum

erevesinde

deeriendirmekten

geer.

Moltke'nin

yaad

dnem 19.y.yrdr. Ve esasta beylikler ortadan kaldnlmtr.

Airet ilikileri ise

ok uzun yllardan beri hemen hemen ayn tr ilikiler ierisinde srp gitmekte
dir. Moltke'nin sz konusu ettii beylik deil, airettir.

Airetlerin Yerleik Dzene Geirtilme almalar

Kurtulu Devrinde eitli tarikatlara mensup dervilerin nderiiinde ilk

iskan hareketleri balatlm ve yeni alnan yeriere halk srgn edilerek mecburi iskana tabi tutulmutur. Ayrca bu srgnler iin vakflar oluturulmu, derbend
tesisleri inaa edilmitir.

Derviler, ordunun arkasndan veya onlaria biriikte hareket ederek, ssz yer

lerde yollarn getii nemli mevkilere zaviye ve tekkeler ina ettirerek yerieimin
ilk admlann attnriard.

Devlet,

konar-gerieri-yerieik

halka

gre,sava

nitelikleri,

disiplinli

olulan yansra hala eski rgtllk anlaylarn korumalan nedeniyle yeni igal
edilen blgelere yerletirilmelerinde etken olmutur.

Yansra yeni igal edilen blgelerden kaanlarn yerierini doldurmak iinde

bu iskan politikasna ba vurulmutur.

Devlet,

kendi

otoritesinin

srd

alanlarda

da

karlkl

olarak

yer

deitirme politikasn gderek eitti airet ve halklann kaynamasna etken olur.

Yeni igal edilen alanlarda yurtluk, tmar gibi yeni gidenlere imtiyaz olarak
verilmesi, tamamen halk cezbetmek iindir.

"Airet nakil ve iskan hakknda ilk kayU 1357'de Karesi topraklarndan Gelibo

lu

yresine

ve

daha

sonra

Hayrabolu'ya

gelip yerleen

'ger

evlilere' aittir."

(C.Orhunlu Osmanl mparatorluunda Airetlerin Iskan politikas s. 102)

Osmanllar, 1514'ten sonra Dou'da ilk nce Krdistan ve Ermenistan topra-

klann kendilerine bal olmas ynnde urariar. nk Dou'daki beylikler

ran Safevi Devleti ile Osmanllar arasnda zaman zaman el deitiriyordu.
Osmanhlan ilhak gerekletirdikten sonra, kendi Devlet yapsn

yerietirmeye alriar. gal ettikleri lkelerin kanunlann kendi bnyelerine uyar

lamaya alriar. Bylelikle onlardan yararianmay hedeflerler.

mparatoriuk giderek bydke sorunlan da artar. Devletin hemen btn

alanlannda iddete, zorbala, igale kar mcadeleler sz konusudur. Ksmi r

gtllk veya kendiliinden meydana gelen bu direnileri. Padiahlk ortadan

69

kaldrmak istemekteydi.
"Zayf bir iktisadi bnyeye sahip ifti ve ona tabi topluluklar harbin tesirini der hal hissediyorlard. Harp devrinin meydana getirdii darlk buhranlarndan skntya derek ekseriye ellerindeki mal ve mlklerini satmak zorunda kalyorlar; veya-ou zaman ekiyalar yznden yerlerini terk ediyorlard. Seferler dolaysyla Anadolu'nun

muhafazasz

kalmas , meydan istedikleri gibi

hareket etmek isleyen frsat dkn

insan topluluklarna brakyordu. Bunlar yznden ift >e ubuunu brakan kyller,
kzleri yerine at, sapan yerine de tfek edinip, bir ksm all, dier ksm sekban ola rak kule ve palankalar ina ederek bu gruha karyorlard." (Ahval-l Celaliyan Esat

Efendi Ktphanesi No:2236/56 Aktaran C. Orhunlu, Osmanl mparatoriuunda

Airetlerin iskan s.7 )

Devletin iskan politikas

ekonomik ve ynetim sorunlaryla yakndan ilgili

olmasnn yansra, genel olarak toplumu da etkilemesi ve belli bir amac gtmesi
nedeniyle o kadar da siyasi bir sorundur.

Osmanl

merkezi feodal yaps, eitli milliyetleri zorla elinde tuttuundan, planl iskan politikasylada

devlet kendi despot yapsn korumada uygulayaca

mas sorununda olduka nemlidir.

devam ettirir. Yapt veya yapaca iskan politikas nfusun ekonomiye kaydrl

Osmanl Devletinde,

eitli iskan ekilleri grlmtr. Genel olarak ; mnfe

rit mesken, mnferit iftlik, ad, oba, mandra, kom, tol, divan, mezraa, mahcdle, ky, ka saba ve ehir szckleri ile ifade edilen ekiller allnda yrtlmtr. (Ali Tanolu,

Iskan Corafyas Esas Fikirier, Problemler ve Metod, Trkiyat

1954)

Mecmuas

st.

Melod olarakta ilk dnemlerde halkn Trklclirilmeside Vakflar ve Temlikler (Kolonizatr Trk Dervileri) iskan metodu olarak kullanlmlardr (mer Ltf Bar

kan Osmanl mparatorluunda Bir iskn ve Kolonizasyon Metodu olarak Vakflar

ve Temlikler, Vakflar Dergisi Say: 2 Ank. 1942 s.284-353) Somaki yllarda srgn

(.Ltt Barkan, Osmanl mparatoriuunda Bir skn ve Kolonizasyon metodu

olarak srgnler, ktisat Fakltesi Mecmuas, 11. st. 1951 S. 525-569) biimi
daha sonraki yllarda ise Derbent Tesisleri aracdyla yrllmlr. (Cengiz Orhun

lu, Osmanl mparatorluunda Derbent Tekilat, st. 1967 s. 95-100)

Her devlettn paralanmasnda ve kurulu yllannda byk apta nfsun yer
deitirmesi ve deitirtilmesi grlr.

Osmanl Devletinde de benzer durum sz konusudur. Dnyann nfusunun

o yllardaki azl gz nnde tutulursa siyasi ve askeri veya dier etmenlerin
yansra nfusun toplum zerinde olduka nemli etkisi vard.

Yeni igal edilen blgelerin Trkletirilmesnde, bo yerierin doldurularak

ekonomik hayatn canlandnlmasnda, kasaba ve kylerin kurulmasnda konargerlerin yerietirilmelerinin nemi byk olmutur.

Osmanl mparatorluu'nda, kurulu, genileme gerileme yllannda siyasi

ekonomik ve idari duruma gre iskan politikasnda farkllklar grlmektedir. Kurulu yllannda, yeni topraklarn igaliyle biriikte konar-ger airetlerin bu yeni yeriere yerietirilmesi tarzndaki politika, imparatoriuun gerilemeye

balad dnemlerde bo ve harap sahalara iskan edilen konar-gerierden yeni

70

yerierin ziraate almas dncesiyle faydalamlmaya gidilmitir.

zellikle bu yllarda Celali isyanlanmn ve dier nederilerie kan olaylar

srasnda, birok airet veya konar-gerierin yeni yeriere yerietirilmesi n plana km, olaylar nedeniyle can gvenlii grmeyen bir ok kiinin bulunduklan yer

leri terk ederek byk ehiriere doru gidiatn nlemek iin hem bakaldrlar
nlenmeye allm, hemde bu olaylara neden olan veya olabilecekler srgn edilerek iskanlanna allmtr.

Gerileme Devrinde yani 16. yzyln sonlarndan itibaren imparatorlukta sta

tkoyu koruma n plana knca daha nce da dnk olarak srdrlen iskan

politikas, yn deitirerek i iskan politikasna dntrlmtr. eitli, i isyanlann, yaplan uzun savalar neticesinde birok yer harap

olmu, iktisadi kriz artm, halk baskdan kurtulmak iin kendilerine daha uygun
alanlar bulmaya ynelmitir.

Devlet

17

ve

18.

yzylda

"Harap

ve

Sahipsiz

Yerlere

Oymaklarn

Yerletirilerek Yeniden Ziraate Almas" ad altnda iskan politikasn devam ettir

mitir.

Devlet kendiliinden ounlukla can gvenlii nedeniyle yerierini terk eden

halka kar nlemler almaya alm, baka yeriere gitmeleri kanunnamelerie be-

lirtenmeye allmtr. Artk bir kimse istedii zaman mesleini brakp baka bir
blgeye gidemez olmutur. Gidenler cezalandrlr ve tekrar eski yerierine dnd-

rlrierdi. Buna ramen gidenler, gittikleri yerierde 10 yldan fazla kalr ve orann vergi idaresine yazlrsa bulunduklar yerden iade edilmezlerdi.

zellikle 17. yzyldan itibaren konar-ger airetlerin iskan almalarn gr

yoruz. 1691 yl baharndan itibaren konar-ger oymaklar harap yerlere yerletirildiler. Bylece ho ve sahipsiz yerleri imar etmek ve yeniden ziraale amak, dolaysyla konarger hayal larzlandan lr yerleik halk ile oymaklar arasndaki anlamazlklara son vermek ve bunlarn bu srada Anadolu'yu kaplam olan sanca sekban ekyalar ara

larna girmelericle nlenmek istendi. (O. Orhunlu age. s. 5) Sorun-sekbanlann bir ksmmda hayvanclkla geinen konar-ger gruplar tekil ediyordu. Nfuslan da arttka topraklar yeterii olmaz. Haliyle aileden kop
malar olur. eitli yerlere dalriar. ehiriere veya paalann yanlanna giderler ve

zelliklede

ehiriere

gidenler,

Saruca-sekbanlann

olumasna

neden

oluriar.

(C.Orhunlu age. s. 8) Konar-gerler yaadklar hayat biiminden dolay mevsimden mevsime

yaylak ve klak arasnda gidip gelmekteydiler.

Yaylak ve klak blgesi, aras ounlukla biribirierinden uzak alanlar olmak

tayd.

rnein; Erzurum yaylalarna giden gerier kn Suriye llerine kadar inebilmekteydiler.

Geriiin temel retimi olan hayvanclk nedeniyle hayvanlarna ot bulabil

mek iin yerlerini ounlukla deitirmek zorunda kalmaktaydlar. Yaamlar s rlerine balyd. Konar durumuna geldiklerinde adriann yazn kyler, harebeler veya eski yerleim yerieri yaknlarna kurartar, kn ise kasabalann civannda bulunuriard. Yaylakta hayvanlarn otlatmakta, dolaysyla payvanclkla uramaktadriar;

71

klakta ise konduklar yerde ekinlik yani bir nevi basit ziraat yapmaktadrlar. C. Orhunlu bu tip yaam tarzn gebecilik olarak adlandrmaz. Yerleik hayatla g-

ebecilik arasnda bir ara ekil olarak tanmlar, debeilik yerine Osmanl ka
nunnamelerinde ki gibi konar-ger olarak tanmlar.

i yahut ulus ismiyle gruplandnlan konar-ger halk, srasyla boy (airet)

oymak (cemaat), oba (mahalle)'lara ayrlmtr.
Boy ve oymaklarn banda bir bey (Araplarda eyh) bulunmaktayd.
Bir boya bey tayini irsi olmad taktirde, o boyu oluturan gruplarn banda bulu nan kethda ve ihtiyarlarn bir ahs boy beyi olarak kabul etmeleri halinde hkmet

tarafndan onaylanmas gerekiyordu. Kabul edilincede Beylik Berat' verilirdi. Kanunla

ra ve yanndakilere uygunluk gstermezse azledilecekleride belirtiliirdi. (age.

C.Orhunlu S. 14)
Fakat Riva gibi baz teekkllerde boy beyliinin Berat'la deil, ancak boy aris tokrasisini tekil eden kimselerin-ketlmda, ihtiyar ve sz sahipleri eliyle seildiini halk

isledikleri ahs boy beyi yapabileceklerini belirtmek lazm. (age. S. 15)

Kethdalar itimai ve idari baknridan takri bulunduklar boy beyi tarafndan

tayin edilmekte idiler. Kethdalar hakknda oymak ahalisi kefil olmak zorundayd.
Has voyvodalarna kanunlarca tespit edilen vergileri vermek zorundaydlar. Hk met kethdalar hakknda da berat gnderiyordu. Bir eit vergi memuriarydlar.

Oymak iinde ne olup bittiini de bildiklerinden devlet en cra keden vergi

almann yolunu bulmu oluyordu.

Konar-gerlerde yap itibariyle ;

a) Bir boydan ibaret olan-tek bana ve mstakil bir teekkl halinde bulu
nanlar.

b) Bir boydan ayrlm ve zamanla treyerek saylan 4'den 16'ya yahut daha fazla oymaklar grubu ki bunlar ounlukla reislerinin adyla adlandnlriard. c) Federasyon ekli gsteren kurulular, ana teekkllerinden ayrlm olan muhtelif oymaklarn biriemesinden meydana geldii gibi, bir teekklden
ayrlm, kk gruplann biriemesinden meydana gelebilir. rnein; 4 ayn keilmdalk halinde ve her birinin ayn ayr birer kethdas olan baka isimler ile adlandrlan,

drt cemaat cihan-beyli airetini meydana getirmekte idi. kinci ksma giren kurulularn
daim ok yaygn olduu grlmektedir. (Bkz. C.Orhunlu age: S. 15-16, st. 1987)
Osmanllar 17. yzylda Krdistan'da merkezilelirmeyi saladklar oranda, asker

toplamaya altlar. Ayn ekilde Trkmenlerden de yararlanmaya balarlar. (Silahtar

Mehmet Aa, Tarih c. 2, isL 1928, S. 375-376)

Askeriik ve vergi Osmanllarn dayandklar en temel elerdi denilebilir.

Konar-gerler zerinde bulunduklan topraklarda has, zeamet ve tmara

gre reaya olarak kabul ediliyoriard. Yrkler genellikle tmar ve has reayas,
Trkmenler ise has reayas idiler.

"Yeni il Trkmenleri, skdar'daki Valide Sultan evkafnn reayas idiler, bu se bepten kaytlarda bazen skdar Trkmeni veya skdar evi eklinde gemektedir.
Sivas'n gneyinde bugnk kangal kazasnn bulunduu yerleri kaplyorlard. Yellce. Mancnk, Alacahan Yeni-ilin en mehur yerleri idi" (C.OrlunlU age. S. 16)

72

Halep Trmenleri de ayn yere Valide Sultan evkafna balydlar.

Diyarbakr Voyvodoluuna tabi nendi bir mkataa olan obaniyye-i Kara-uls,

Krt oymaklarnn balanm olduklan bir vergi dairesi idi. Ergani kazasnda yurt
tutmu olan Badllu (Ball) dier airetler ile beraber Diyarbakr eyaleti iinde Bitlis'te yaylayp dier yerlerde klamakta idi. 16. asr balarnda Kara-uls, Boz-ulus mukataasa balanmt. (C.Orhunlu age. S. 19)

zzettin taifesi

ise Kilis ve civannda bulunan Valide Sultan haslanna

balanmlard. Aynca Rivan hassda Valide Sultan'a balyd. Bunlar Malatya

Sancanda yurt tutunmakla biriikte kn am'a giderlerdi. Bu oymaklar has veya sancan vergi dairesine dahil edilirlerdi.

Balarnda hkmet tarafndan tayin edilen voyvoda bulunurdu. Oymaklarn bal bulunduklan sancak beylii veya mahalli hanedanlarn ahalisinde grleri
alnmak suretiyle bir kimse voyvoda tayin edilirdi.

Konar-gerierin vergilerini toplamak, dzenlerini salamak iin balan na

mahalli hkmet adamlannm tayin ettii ve merkezi hkmet tarafndan da onay

lanan voyvodalann nemli rolleri vard.

"Airet, mukataalara voyvoda tayin edilen kimseye malikane suretiyle veril mitir." Bu voyvodalarn isimleri Trkmen voyvodas veya Trkmen aas
eklinde gemektedir.

Bazen voyvodalk bir ahstada toplanr. Baz yerierde ylda bir defa olmak
zere deitirilip bir bakasna verildii kaytldr.

Toplu halde yaayan baz gruplara bamsz kadlarda tayin edilmitir. By

lelikle idari ve kazai bir ekil verme yoluna gidilmitir.

Kadlar, tayin edildikleri oymaklar ile beraber ehirden ehire gezmekte olup
belirii bir yerleri yoktu.

Konar-gerier ksmende olsa ilkel iftilik yapmaktaydlar.

Devlet iin at, deve ve katrn olduka nemi vard. Bu nedenle ordu ihtiya
lann ounlukla konar-gerierden salamakta idiler.

Konar-gerier hayvanclk ve onun rnlerinden, avclk, dokumaclk, deri

cilikten geinirlerdi.

Belli yerlerde ve nceden tespit edilmi zamanlarda kurula gelen pazar yer
leri, eitli maddeleri satarlard.

- Dulkadrl ulusu olarak adladnlan konar, Gerler ise Mara, Elbistan, Kars,

Kozan, Bozok ve Sivas eyaletlerinde konaklamaktaydlar. (Yusuf Hallaolu, age

26)

Ergani kazasn yurt tutmu bulunan Badllu aireti dier airetterie biriikte
Bitliste yaylaya akriard. Kn ise baka yerlerde kalriard.

"Konar-ger halk, devamh yer deitirmeleri sabebiyle zerinde bulunduklar

topraklarn tekilatna bab olarak tmar, zeamet ve has reayas, olarak bulunmak

taydlar." (Yusuf Halaolu 18. y.ylda Osmanl mp. Iskan Siyaseti ve Aeritlerin
Yerletirilmesi s. 20)

dari ve adli bakmdan konar-gerler yaam tarzlar nedeniyle zel bir dururnlara sahiptiler. Belli bir yerieri olmadndan sancak beylerine tabii olmayp,

dorudan doruya bey veya babulanna balydlar. Hukuk ynnden Kad'lara bal olmakla beraber cezai, bakmdan beylerine veya babulanna tabiydiler.
73

Devletle olan ilerinde de arac beyleriydi.

1700 ylnda, Malatya Sancana bal Gerger ve Kahta kazalarna ait 26 kye

gelip yerleen Zorganh lorunlarum, evre kylere bask yapmalar sonucu, Rakka Vali sine emir gnderilerek bunlarn kendi blgesine gtrlmesi istenilmitir. Fakat Zorganh torunlar vergilerini vereceklerini, zlm etmeyeceklerinin garantisini verdikten sonra

yerlerinde braklmlardr. (Y.HalaolU, age, S. 45)

Krdistan'da ulus ismiyle de tannan Cihanbeyli aireti, 1776'da Anadolu'da

dolaan Carsten Niebuhr tarafndan 10 bin adrlan olduunu yazmaktadr. te

bu nl airetin Harput, Diyarbakr, Kahta gibi yerlerde yaptklan basklar nede

niyle

Rakka'ya yerletirilmeleri emredilmi fakat btnyle bu emir uygulana

Ayrca Keli, Coriu, amaklu airetteride benzer basknlar yapmak

mamtr.
taydlar.

Milli, basknlar

kaki

gibi

airellerde Devlet

Plmr hulan

(Kzcan), eski

Ki,

Tercan

gibi

yerlerde istemitir.

yapmaklaydlar.

yerlerine

dmelerii

(Y. Hallaolu age, s. 46)

Devlet zellikle 1701 kanlu, Mrdl, Direjanl

tarihinde yaynlad emirnamelerie Japoval, Yareairetlerinide Rakka'ya yerletirmeye almtr.

Anlald

kadaryla

bu

airetleri

Arap

airetleriyle

kar

karya

getirtmeye

uram bir ynylede bulunduklar yerierden uzak blgelere yerietirerek bu

ssz l alanlanm kontrol altna almaya almlardr. Rakka'ya srlmek isteni

lenler arasnda yeni-il'e tabii Musacalu, Beydili airetleride saylabilinir. imdiki Adyaman'n Gerger kazasn 1704 ylnda terkederek Dersimin emigezek, Pertek ve Saman'm baz kylerine giderek, burann sakinlerini s
rerek blgeye kendileri yerleen Cihanbeyli, eyh Hasanl, Dede Sl vs. gibi to

pluluklarn bu durumlan emigezek kads tarafndan Padiah'a ikayet edilir.

Padiah 1705 yUda gnderdii bir fermanla Cihanbeyl aireliin Rakka'ya

Dede Sl ve eyh Hasanl airetlerinin ise tekrar eski yerlerine iskan edilmelerini buyu

rur. (Cevdet Tasnifi aktaran Y.Hallaolu age, s. 50) Yukarda ad geen airetlerin Rekka'ya veya eski yerierine dnp-

dnmedikleri bilinmiyor. Yalnz bu airetlerin yllar sonra 1782'de ayn ekilde yine Dersim'e yneldiklerini ve yine bunlann eski yerierine dnmeleri iin ferman
yolland belirtilmektedir. Bunlardan, eyh Hasanllarn hangi airetten olduklar bitimenekledir. (Bkz.

Y.Hallaolu age, s. 50) Onlarn bu bilinmezlikleri "hangi mahalde sakinlerse o

blgeye iskanlar emredilmitir." Konar-gerierden Viran ehir blgesinde yaayan Milli aireti 1711'de Rakka'ya srlm, daha sonra araya girenler onlarn tekrardan eski blgelerine dnmelerine

yardmc olmular, fakat (1713) bir kez daha Rakka'ya yollanmlardr. 1724'de bir ksm

kaarak memlekellerine dnm, fakat yeniden Rakka'ya srlmeleri iin fermanlar

yaynlanmtr. (Y.Hallaolu age, S. 53)

Airetterin

bir

ksmnn

Rakka'ya

srlmesinin

nedenlerinden

biri

Arap

airetlerine kar kartmakt. Anadolu, Krdistan ve Ermenistan'da buralara sr gn edilen airetlerin Rakka blgesinin elverisiz koullar nedeniyle de sk sk

kaarak eski blgelerine dnmelerine neden olmaktayd. Birok airet Rakka'ya

74

srgn edileceklerini anlaynca ounlukla affedilmelerini, uslandklanm vs

srerek Rakka'ya gitmek istemediklerini belirtirier.

ileri

Bir ksm oymaklarda zamann harp ihtiyalarm karlarlard. Bunlar vergi ve

rasum yerine imal ettikleri ok ve yay gibi silahlan cephaneye teslim ederek mkellefiye
tlerini yerine getirirlerdi. (C. Orhunlu age, s. 22-23)

Bu tr ileri yapmak iin binlerce ky her zaman seferber edilir Fakat 16 y.yldan sonra kylerdeki kargaalklar, (Celali isyanlar gibi) sonucu arazisi olma
yan Reaya ve kimselerden konar-gerierden, topraklann kaybeden kyllerden seilir. Bylelikle yukar da saylanlara ziraat yaptrmak, kendileri iin ev ina etmek yoluyla iskan siyaseti uygulanr. Bylelikle derbentilik yoluyla iskan yerle
rinde kyler oluuyor.

Osmanl mparatorluu'nda lonca sisteminin nemli bir yeri vard. Kiiler babadan-oula meslek deitiremezlerdi. ok byk kanuni zorluklar szkonusuy du. Bir ifti iini brakp kaarsa, on yl iinde yakalandnda yerine ve isine iade
edilirdi.

Bir ifti topran ilemezse devlet r alamayacandan tazminat olarak

iftbozan ve leventlik vergisini alrd.

Bir iftlik sahibi tarafndan satlamaz ve paralanamazd.

Miras brakmayanlarn topraklar topuya verilirken kendi akrabalar tercih

edilirdi.

16. asrdaki kargaalklar da birok kyn tahrip olduu, binlercesinin yer deitirdii biliniyor. Devlet, 17. asrda bu duruma son vermek ister. nk temel
geliri kyllerin rnleriydi. Bu yzden kimsesizlere, topraksz kyllere vs. arazi ler verilerek topraktan gelir almay aallr. En okta konar ger halk yerletirilmeye allr. ounlukla Anadolu, Kuzey ve Bat Suriye topraklannda
bu yerietirmeler gerekletirilir.

Devletin konar-gerleri yerietirme arzusunun balca nedenlerinden biri, devlet dzeniyle badamayan yaam tarzlannmda nemli pay vard.
Konar-gerierin denetimleri zordu. Ayrca vergi toplamada zoriuklan daha fazla kartyorlard. Keza klak ve yaylaklara gidip geldiklerinde etraflarna zarar
veriyorlard. Ayrca konar-gerier arasnda yer vs. yznden srekli kavgalar
eksik olmuyordu.

Devlet asndan en nemlisi vergi toplamadaki zoriuktu. Yerleik hayata

geenler daha rahat denetim altna alnabiliniyordu. Ayn eyi konar-gerler iin
syleyemeyiz.

Devlet otoritesinin zayflad dnemlerde etrafa zarar verdikleri ileri srle

rek oymaklarn yerieik hayata geirilmesi uygun grlr.

Celali, Saruca, Sekban ve Leventlerin 16. yzyln sonlanndan itibaren yaptklan isyanlar birok kyn tahrip olmasna, aynca ticaretle uraanlann ikayet ve glerine yol amt. Devlet, kendisinin de yapt byk tahribatlar
sonucu yaam canlandrmak iin bu sefer oymaklara el atar. nk harap ve zi
raatn yaplmad yerierden vergi alamayacakt.

Harap kyler, bo alanlar, isteyen kimselere verilmeye baland 17. yzylda Saruca-Sekban olarak adlandnlan isyanclar Beylerbeyi veya sancak beylerinin .emirieri altnda bulunurlard. Sava srasnda yneticilerin bulunmad yerleri

kapu-aalarnn

denetiminde

blkler

halinde

toplandnlriard.

Bunlarn

18.

75

yzyldaki isyanlar i dzenin bozulmasnda ok nemli rol olmutu. 1688'de karlan bir fetva ile tm devlette bu saruca-sekbanlann katledilmesi emri
kmt. Bir nevi onlar iin seferberlik ilan edilmti. Biroklar yok edilmelerine
ramen sonraki yllarda Levent ad altnda tekrardan ortaya ktklarn gryoruz.

Bu

Leventlere

kar

171 9'da katledilmeleri

iin yeni

bir emir yaynlanr.

kanklklara son vermek Leventlerie bir tutularak yaplr. sonlan

Ancak bunlarn kesin

1775'den sonraya kadar devam eder. te bu i kanklklar srasnda

etrafn harap olmas, halkn g etmesi veya ettirilmesi, birok yerin boalmasna
neden olur.

Devlet i isyanlar srasnda otoritesi sarslnca konar-gerieri zerinde de otoritelerinin azalmasn getirir. Bu nedenle devlet onlarn iskana tabii tutulmas iin urasn arttrr. nk yerleik hayat iinde olanlann ounun tmar ve zea

met sahibi kyler olduu gznne alndnda i istikrarn salanmas devlet asndan ok byk bir neme sahipti. Gerek vergi ve gerekse ziraat asndan
ok nemliydi.

1723 'den sonra kan ran savalan srasnda Revam evresinden baz aileler Kars
blgesine yerletirilmiler, ancak sonraki yllarda eski yerlerini tamir etmek kouluyla

geri dnmelerine izin verilmiti. (Y.Hallaolu, age. S. 42)

Celali ayaklanmalar, 1775'e kadar srmt. Bu yllarda birok kasaba ve

ky basklar nedeniyle terk edilmiti. rnein, Ankara'nn Bac kazasnn 328 k

ynden 33', 1604'de Haymana'nn 36 kynn tamam boaltlmt.

Halk, fakir kylerden kaarken, durumlar iyi olan kyler ve kasabalar ise ka aklara kar nlem olarak kasaba ve kylerin etrafn birer palanga ile evir
milerdi.

Sivas,

Halep,

am,

Urfa,

Diyairbakr,

Erzurum,

Van

ve

Musul

eyaletleri

harap olmu haldeydiler. (Y.Hallaolu age, s. 34) Konar-gerier devlet tarafndan birtakm ilerde de kullandnlrlar; a) Ordunun nakliyat ilerinde
b) Madenleri ilgilendiren konularda.

1) Madenlerin korunmasnda
2) Madenlerin nakledilmesinde

3) Madenlerde altrlarak (Avanz- Divaniye denilen vergiden mu- af tutu

lurlar)

c) ayaklanmalarn bastrlmasnda veya emniyeti salayan inzibatlar ola

rak kullandnlriar.

d) 1686'dan sonra ordu da askeri kuvvet olarak yarariamlmaya balamriar.

e) Derbent ve geitlerin savunmalannda kullamlriar.

Osmanl imparatoriuunun balang yllar, gebe Trk oymaklanmn bo topraklar bulunarak yerietirilmesi dnemidir. Ki bu askeri igalle e anlamldr.
Bu kalabalk oymaklarn yer ve yurt deitirmeleri ve yeni lkelerde vatan

kurma yllandr diyen mer Ltf Barkana kar (Bkz. mer Ltf Barkan; Osm.
Imp.da Bir skan ve Kolonizasyon metodu olarak Srgnler, ktisat Fak. Mec.
C.XIs. 544, isM 949-50)

Halil nalck, (Trkiye'nin ktisadi Vaziyeti, Belleten XV s. 641-642 Ankara

1951) bu gre kar karak, Balkanlara yerletirmelerin srgn ve zoraki iskan

olduunu ve bunlarn da konar-gerler olduunu belirtir.

76

mer Ltf Barkan, Balkanlara doru olan yerlemelerde birok kylere isim
lerini veren, bo alanlara yerleip oralar imar eden derviler ve onlarn faaliyet mer kezi olan zaviyelerin kendiliinden bir kolonizasyon ve iskan hareketini temsil etlikleri

ni aklar. (.L.Barkan, Osm. mp. da Bir Iskan ve Kolonizasyon Metodu Olarak

Vakflar ve Temlikler; II. Kolonizatr Trk Dervileri, Vakflar Dergisi. C2, s. 285,
Ankara, 1942)

gal edilen lkeleri iskan ve imar etmek iin idari ve mali birer bamsz
messese eklinde olan arazi vakflarnn oluturulmas devletin eskiden beri uy

gulad bir metotdu. Bylelikle uzun zaman devlet bu yolla iktisadi hayat can landrmaya
allmtr.

alm,

vakf

yolu

ile

bataklk

ve

ssz

yerier

gelitirilmeye

Buralara yerietirilen oymaklar baz vergilerden muaf tutulmulardr. Yeni igal edilen yeriere her ky ve kasabadan da, byklne gre on haneden bir veya iki hane olmak zere srgne karmak zomnluluu vard. Bu durum eitli sorunlar da getiriyor. Kyller etrafa dalarak srgne git
menin yollarn aryoriar. Bir ka kii yollamak zorunda kalan kyller ise; isiz ve

lmpen

kiileri

seerek

yolluyorlar.

Bir

yerde

srgn

sululann

srlmesine

dnyor.

Askeri ve ticari yollarn yapm ve komnmas iin kprc, su yolcu ve derbentci gibi geri hizmette alanlar vard.

Grdkleri hizmetlerden dolay eitli vergilerden muaf tutulmaktaydlar.

Babadan oula ifsi olarak beyliin getii oymaklarda, bey ailesinin yansra bir torun grubuda vard ki bunlar konar-gerierin idarec ileriyle birlikte aristokrasiyi

olutururlard. (Bkz. age. S. 15)

Krt beylikleri iinde zellikle yerieik Hiristiyan halkta vard. Asur-Keldaniler ve Ermeniler, bu Hristiyan ahaliyi oluturuyoriard. Aynca museviler-de gayr-i

mslimlerin iindeydi.

Bunlar askere gitmezlerdi. Hara yada Kafa vergisi verirlerdi. Duruma gre

bu vergileri Krt Beyleride alrd. galin gerekletii ilk yllarda bu tr vergiler

dorudan Beylere giderdi. Baz beyliklerde rnein Cezire ve Bitlis Beyliklerinde gebe airetlerde.

Beyliin yerieikleri gibi, beylie, bamllklar sz konusuydu. Fakat ayn trden bir bamllk Diyarbakr'da grlmez. Bu konar-gerier/gebeler ayr bir stat
gebe konfedarasyonlan iinde rgtlendirilir.

Devlet,

bylelikle,

beyliklerin

otoritelerine

snr

getirir.

stelik

konar-

gerterle, yerieikler arasna eliki sokar.

16. yzylda en byk konar-ger airet konfedarasyonu Diyarbakrda bulunan
Boz ulustur. Boz ulus, kn Suriye'ye yazn ise Erzincan ve Erzurum blgelerine giderler

di. (Faruk Demirta, Boz Ulus Hakknda, Ankara niversitesi Dil Tarih Fakltesi
Dergisi say 7, yl 1949, s. 29-60)
1540 ylnda konfedarasyonun 7500'e yakn aileden olutuunu ve iki milyon koyu

na sahip bulunduunu gryoruz. (mer Ltfi Barkan, XV ve 16. asriarda Osmanl

mparatorluunda Zirai Ekonominin Hukuki ve Mali esaslar, I. Kanunlar yl 1943,

s. 140-144)

Boz uluslular bilindii kadaryla askeriik zorunluluu iinde deillerdi. stelik

77

Diyarbakr'n

sancaklan

arasna

paylatnlmas

eklen

olmakla

biriikte

sadece

vergi alm iin szkonusu olmutur. Veya pratikte yrtlememitir.

17 ve 18. yzyllarda Osmanl Imparalorluodaki i karklklar sonras birok yer de harap olununca, devletin gelirlerinde de d sz konusu oluyor. Ardndan kendi lerine kar olan airetlerin ho veya harap olanlara ncelikle yerletirilmesi plan

lanyor. (Y.Hallaolu age, s. 59) Bu bo ve harap yerierin bakalannca da ekici olabilmesi iin devlet yeni yerieim merkezlerinin kurulmasna almtr. Elbetteki bu anlay devletin iskan
politikasyla edeer olmu, ncelikle derbentlerin oluturulmasn getirmi,

konar-gerierin yerieik hayata geirilmelerinde nemli katklan olmutur. Airetlerin bazlar yerlerini terk ederek baka blgelere katklarnda 17. ve 18. yzyllarda katklan blgenin vergi sistemine kendilerini kaydetmilerse, bl geden uzaklatnlmazd. Ancak aradan 10 senenin gemesi gerekirdi. 10 yl iin de eski yerierine dndrlebilinirierdi. Bu on yllk zaman derbent ve evkaf rea yas iin geerii deildi. Onlara her zaman uygulanrd. Rvet, adam kayrma gibi olumsuzluklan iinde barndran Osmanl Devle

tinde dier devlet ilerinde grlen olumsuzluklar iskan sorununda da grlmek

teydi. Denilebilinir ki bu tr yolsuzluklar fermanlann hayata gemesinde nemli

olumsuzluk rnekleri olmutur.

Topraa yerietirilenler, araziyi ilemek zorundaydlar. Bu nedenle denetim

leri de sz konusuydu.

Bulunduklar yerierde bir nevi milis olarakta kullanlmlard. Oymaklar, silah

larn da braktklanndan artk kendilerini komma ve savunmada domdan devleti

yanlarnda grmek istemekteydiler. Konar-gerier iskan edildikleri topraklan beenmedikleri, alamadklar,

veya srekli basklara uramalar

sonucu tekrar eski hayatlarna dnenleri, de

vardr. Devlet kendi yasalarnn dnda yerieik hayata kar kma veya kendi is

tekleri dorultusunda yer deitirmeleri durumunda nemli tedbirier almtr. yle

ki nemli geitler tutulmu, eyalet valilerine olduka fazla yetkiler tannarak
yerleik hayat zorla devam ettirmenin yollan aranmtr.

19. yzylda toplu bir iskan siyasetinin yerine, blgesel iskan siyaseti izlenilmitir.

Tanzimatla biriikte iskan hareketleri daha sistemli yrtlmeye allmtr. Eyalet valileri tarafndan airet reislerine birer mhr verilerek, airet yele rinin izinsiz olarak baka bir blgeye gitmeleri engellenmeye allmtr.

Aynca
somnuda

eyalet

mirierinin

kontrol

altnda,

airetler bamsz
airetler

birer

mu-

hasslk haline getirilirler. Yansra 1842'de kanlan bir kanunlada yaylak-klak bir dzene sokulmaya allmtr. Bylelikle bulunduklar kaza ve sancak topraklarndan danya yayla ve klaklara gitmeleri nlenmeye
allmtr. Devletin bu tr dzenlemeleri orduya yeni kuvvetlerin katlmasna neden olmutur. Devlete isyan eden gruplara kar iddet uyguland gibi mec buri iskanada tabi tutulmular uzak blgelere srlmlerdir.

Tanzimat \lneminde

"Airet

reislerine

bulunduklar

eyalet

Valisi

tarafndan birer mhr verilerek airet halkndan baka yere gitmek isteyenlere kefil

78

gstermek art ile mhr tezkiresi verme usul tatbik edilmeye baland." (Hatt-l H

mayun tasnifi N.22243 sene 1828 Aktaran C.Orhanla age, S. 1 13) Sivas vilayetine yerietirilen Rivan airetinin bana nazr tayin
gulama Konya ve Ankara'da da geerii olur.

edilir.

Nazrlar, airet reisi unvann alarak devletin memurian haline getirihYler. Ayn uy

Tanzimat dneminde ayrca baz airetler birer bamsz muhasslk haline

getirilir. Bu muhassalklann eyalet mirlerinin denetimleri altnda olmasna karar
verilir.

Tanzimat dneminde de iskan somnuna ciddi bir zm bulurimaz.

1842 ylnda bulunan hal aresine gre airetler yaylak ve klaklanm terketmeyecekler, bulunduklar sancak ve kazada bulunan geni topraklarda kalaca
klard.

zellikle klaklarda kalanlardan ordunun hertrl ihtiyacnn karlanlmas

dnlr.

Airetler hangi sancak ve kaza iindeyse, hepsi o yerin mir, kaymakam ve mdrieri idaresinde bulunarak belirtilen sancaklardaki bo yerlere

yerietirileceklerdi. Bu nedenle bo, terkedilmi olunan taria ve topraklar onlara

verilerek, airetlerin ziraatle uramas tevik edilir. Bursa, Sivas, Ankara, Konya,

Aydn vilayetleri bu uygulama kapsam ierisine alnr. Bu uygulamaya kar kan

airettere iddet uygulanacada belirtilir.

skan edilen airetlerin bazlar yeni kyler kurarlarken, bazlar da dier kyler
arasnda datlr. (C.Orhunlu. age. S. 114-115)

Becer, Krdistan'a yapt seyahet srasnda Diyarbakr yakmlanndaki Haniki Cori kyndeki halkn yerieim yerierini terk ederek gebelie dndklerini
yazar. Nedenini kyllere sorduunda;

"Ne yapabilirdik ki? Ovada kalp kyler kursak, balar yapsak, tahl eksek, sr
leri izinsiz topraa salsak, ar vergiyi desek, almalarmzdan hibir fayda grme yecektik. Fakir dtk ve ei benzeri duyulmam bir baskya uradk. Ezenler, bizim

ikayetlerimizden rahatsz olduundan bizi sulu ilan ediyorlard. Kylerimizi ykyor,

topra ileyecek aletlerimizi alyor, bizi ya ldryor ya da kle yapyorlard. Ne yapa

bilirsin?

Evlerimizi

bo

braktk,

ve

hi

bir

baskya

uramadmz

dalardaki

kardelerimizin yannda smak aradk. Kaderimiz byleymi." (P.Lergi, ran Krtleri

ve Onlarn Kuzeyindeki Atalan Haldayler Hakkndaki ncelemeler, s. 61, Aktaran

Celile Celil, age, s. 155)

Bir toplum srekli yeniden ve yeniden saldrya, talana, yamaya urarsa

sonu ne olur? Elbetteki bata can gvenlii olmak zere halk kendisini koruyabi

lecek yeriere gider. Elbetteki onlann nderlerinden biriikler yapmalan beklenilir.

Fakat gereklemedike veya ksmi oranda gerekleince ancak geici baarlar

sz konusu olur. Ardndan tekrar ykm. Haliyle toplum kendi dinamikleri zerinde

ykselemez. D glerin vari toplumun geliiminin nndeki en byk engeli oluturur. rnein;

1850 ylnda Osmanllar meryan kyn yakariar. Sebep vergiydi.

Mltezimler, yani Osmanl vergi toplayclar, topladklan vergileri vermeyin

ce devlet onlar cezalandracana kyllerden yeniden vergi almak isterler. Halk

kar kar. Kyleri yaklr, yklr mallan yamalanr. Becer, Mardin'de esir alnan

79

Krtleri grr. Esirlere yaplan ikencelere tank olur.

1866 ylna gelinceye kadar Kuzey Krdistan'daki airetlerin ou iskana

tabi tutulamamlard.

Bu tarihten sonra Gney Kardistan'daki aeritlerin iskan iine el atlr. Bunun

iinde geni bir komisyon oluturulur. Adna da Frka-i slahiye denir. Aynca ken
dilerine askeri kuvvette verilir. Bana Den/i Paa ile Cevdet Paa getirilir.
Halep'e yakn baz airetlerin bir ksm topraa yeriemilerdi. Bir ksm da

ayn yolu takip etmek istiyordu. Devlet zellikle asker ihtiyac iin airetlerin ok

ksa sre iskan edilmesini istiyordu. Bu nedenle ncelikle isyanc airetlerin katle
dilmesini daha sonra arta kalanlarn iskana tabi tutulmasn istemekteydi.

Airetlere genel bir af getirterek tm sulular nce balanr. Buna ramen yine
iskana tabi olmazlarsa iddete bavuracaklar aklanr. (1865) Yar yerieik veya yerieik airetlerin devlete bal airet reisleride iskana
kar kanlar ikna etmeleri iin grevlendirirler.

rnein; iskan kabul etmeyen Kara Fakl airetine iddet uygulanr. Bu

haber dier airetleri etkiler. Bir ok airet iskan kabul eder. Bylelikle bir ok

yeni ky ve kasabalar ortaya kmaya balar. rnein; Antep, Adana arasndaki

Nioli kalesi civarndaki Kerktl, Hanaz, erili, Kurdbahesi, Eintili, Keferdiz

nahiyeleri birietirilerek slahiye ad verilir. Bu gnk slahiye kazas bylece kuru

lur.

Halep'e bal Delikanl airetiyle, Mara'a bal elikanl airetleri slahiyeye

getirilerek iskan edilirier.

Mara sancamdaki Yusuf Hacl,

men iskna tabii tutuluriar.

akall,. Nadirii airetleri

1866'da tama

Osmanl devleti igal ettii eitli

topraklardan atldka buralarda yaayan

Mslman veya Trkler Anadolu'ya ardarda gelmeye balariar.

Devlet bu konuda ne yaplacan saptayan hkmleri ancak 1856 ylnda Krm Tatariannm Anadolu 'ya g srasnda bir talimatnameyle belirier. 1860'da ise Muhacirin Komisyonu kurulur. Fakat esasta almas 1876 Rus savandan sonra olur. skan- -78 Osmanl Muhacirin Komisyonu'nuri hemen her ilde

ubeleri oluturulur. Bu mdriyetlerin ismine de "Aair ve IVIuhacirin lUldri-

yet-i Umumiyesi" ad verilir. st 1916 (1334) de Krtler'in iskan hakknda bir

kitap ta kartlmtr.

18.

yzyldan

sonra

mparatoriuun

durmadan

toprak

kaybetmesinden

dolay,

eski yerterinden kaan halkn iskan da ayn

bir somn olarak devletin zerin

bana bela olmutur. Devlet, yerieik halk korumak iin konar-ger ler

de basklarn artrm yleki bir ksm konar - gerier bu nedenle yerleik hayata

gemeye balamlardr. Bylelikle ortaya harap olan yerterin yeniden inas sz

konusu olmu, eitti yollarn emniyeti artmtr.

19. yzyldan itibaren aile gruplar ve airetlerin iskan sorunu gndeme gelmitir.

Devletin

merkeziletirmeyi hzlandrmasna paralel olarak Ayrca

eitli yerlerden

kaan halkn da yerletirilmesi gndeme gelince bu i iin Muhacirler Komisyonu kurul

mutur. Artk daha sistemli bir yerletirmeden bahsedilebilinir. 18. yzylda devlet, emir

leri dinlemeyerek kendisue kar kan gruplara kar harekete geerek onlar nceden tesbit ettikleri yerlere srgn ederler. Konar - gerleri iskana zorlamak iin yaplan

80

basklar neticesinde, konar-gerler yerleiklere gre ekonomik olarak daha zor duruma

dmlerdir. (Yusuf Halaolu 18. yzylda Osmanl mparatoriuunun Iskan Siyaseti

ve Airetlerin Yerletirilmesi, Trk Tarih Kurumu Yay. s. 7 Ankara 1991) Bu konar-

gerler zerine kanunnameler vard. Beylerin ve memurlarn ve merkezi otoritenin yet

kilerini belirlemekteydi.

Ahmet Refik 17. yzyln balarnda Bozuk Konfedarasyonna dahil olan bir ok airetin Anadolu'da babo gezdiini yazmaktadr. Yani airetin daldn belirtmekte

dir. (Ahmet Refik, Anadoluda Trk Airetleri, Yl, 1930 S. 67 - 70) Faruk Demirta
ise (Age s. 42 - 46) Boz Ulus'un
g elliklerini ayrca belirtir.

nemli baz airetlerinin 16. ve 17. yzylda ran'a

Osmanl -Iran savalarnn getirdii yreden paylamn yeni idari taksimatlann, vergilerinin vs. bu dalmda sabep olduunu syleyebiliriz.

Gerierin gittikleri yerierde Beylere vergi vermekteydiler. Evliya elebi, apakuru (Bingl)' gezdii srada gerlerie karlatn yrenin beyi tarafndan geriere ilikin Kanunnamede yasaklanm olmasna ramen gei paras
alndn yazmaktadr.

"Bingl yayalasma kmak isteyen Haliti, ekvani, Yezidi, Zaza, Zibari, Ll,
zoli, iagi, Kiki airetlerinden iki yz bin adam ile on kerre yz bin (1 milyon) koyun
ve hayvanattan burada bekleyen apakur beyinin adamlar ku uurtmayp r

alrlar." (Evliya elebi, Seyhatname C. 3,

s. 226)

Kendi dnyalannda, politik gelimelerin dnda kalmak isteyen gebelerin bu tarz yaamlann srdrmeleri olduka zordu. Ve hayat her geen gn kendile

rini yerteiklie zoriuyordu. Ayni Ali gebe airetlerin bazlannda hkmet ve ocaklk eklinde grlen idari rgtlenmelere benzer olabilecek olan zerklikleri nin devlete tanndn, bunlann beylerinin Za'im
unvann aldn yazmaktadr.

unvann yani ze'amet sahibi

Diyarbakr, Van ve ehrizor eyaletlerinde "ba'z- Mir-i airetler vardr. Lakin

sancak beyi hminde olmayp z'ame makamnda drt yzi mtecavizdir. Taml-u alem ahidi deildir. Sanca beylerle sefere eerler. Fevt oldukta mutasarrf olmad

Tmar ile airetligi olu yok ise akrabasna virilr. Mukarz oldukta Sa'ir ze'amet gibi harice dahi verilir." (Ayni Ali Efgendi, Kavanin-i Ali-i Osman der Hlasa-i Meza-

min-i Defter-i Divan Derleyen Tayyib. Gkbilgin st. 1979 s. 35)

Yani soydan gelenlerin askeri zorunluluu

olup, sancak beyine bal olarak

400 airet reisinden ibaret olduklann belirtmektedir.

Bu tr deiiklikler beyliklerin ortadan kalkmasna devletin gcne vs. bal olarak deiiklie uramaktayd. Bu airet rgttenmesine egemen olan kendi i ilerine mdahalenin dorudan olunmasyd. Fakat bu istemleri tamemen arzular
olmakla biriikte yaanlan hayat arasnda farkllk vard. Batdaki devlet rgtlen melerinde hatta Osmanllann devlet olarak tlenmesinde grld gibi bir
soyun, slalenin tm airet veya feodal beylikler zerinde egemenlii ister zorca -

81

en ok grleni isterse gnll biriik temelinde olsun bu tr byk rgttenmeler

Krtler arasnda grlmediinden ulusal duygularn gelimesinde o derece zor

olur. Beylikler ve onun iinde de airetsel blnmlk kendi kk dnya-

larndaki egemenliklerine dardan bir bask geldiinde airetinin veya beyliinin bamszlndan bahsedilmekte ve tamda bu nokta i ve d g atmas sz
konusu olmaktadr. Ayn ey iki airet arasnda da geerlidir.

Airet ve Yaplar
Airet Arapa bir kelimedir. Bir ka kabilenin biriii anlamndadr. Tayge,

bar, hel ise kabileden kk olumalara denir.

Kabile adlan ounlukla yaadklan yerin isimlerinden olduklan gibi, kabileyi yneten ahstan dolayda adlandnlr. .

rnein; Ermeni tarihi nciciyan, Bittis, Mu, Sasunda yaayan Krtlerin,

Roki adyla tanmlamakta olduunu yazmaktadr. Ad Rokan olan yerde yaamakta olduklarndan bu isimi almlardr. Yine devamla bu gnk Ar ve Bi tlis'in bir ksmnda yaayan. Krtlere Silvan Krtleri denilmesinin nedeni Silven

blgesinde gelmelerinden dolaydr. rnekler oaltlabilinir.

Airetter kan bana dayanan bir rgtlenmedir. Gelenekilik, ie kapallk,
otoriteye bamllk, itaatilik, bizlik, gebelik ve yar-gebelik gibi duygu ve

ilikileri genelde kapsar.

Airet yaps

iinde

kabile,

aile,

adr,

oba gibi

birimlerin nemli

bir yeri

vardr. Ayrc airetler kendisini evreleyen doaya, scaa, soua, doal afetle
re kar komnmak iin insanlann bir araya gelerek oluturduklan bir rgtllktr.

ounlukla da belli bir asdr. saldr

alan zerinde yaarlar. Hayvanclk yaamlannn bir par ilavaten bu tr topluluklarda biri dierine kar iinde kan

Elbetteki yukandakilere veya savunma

ilikileri ierisinde olabildii gibi Airet yaps

davas, ekiyalk gibi olumsuzluklar da yaantlanmn bir parasdr.

Kan davalar

airetter arasnda ok yaygndr.

Airetten bir kii bir baka

airete ldrlrse ldrlen taraf dier airetten ilk grdn -bir ka kii de
olabilir- ldrrlerdi. Taraflar ban salaymcaya kadar arada bir ok kiinin l
mne neden olurtard.

Osmanllar bu
kendisine

kan davalannda seyirci

Taraflarn atmalan

kalmay tercih
ilerine

ederlerdi.
Her

Uzlama
iki taraf

ynelebilirdi.

geliyordu.

kendi politikasna gre ynlendirmesi mmknd.

ldrlen kiinin kan bedeli vard. Bu bir bakasnn drlmesi veya para
alnmas biiminde grlebiliyordu.

Airet yaplan iinde kan bann nemli bir yeri vardr. Soy, airetin i ve d ilikilerini beliriemede ok nemli bir yer tutar.

Airetler, ataerkil bir aile konumundadr. nsanln ilk dnemlerinde anaerkillik szkonusuyken ekonomik ve sosyal deiimle biriikte ailede erkek n plana

ktndan airet yapsi iinde erkek ocuun yeri baka olur.

Airette rf, adet ve tre yazl olmayan kanunlardr. Babadan - oula tm airet yelerinin uymas gereken kurallardr. Bu kurlallarda islam dininin etkisi ol-

82

duka gldr. Geleneklerie i iedir. Yezidi ve aleviler de kendi inanlaryla i

ielik sz konusudur.

Ekonomik ve sosyal ilikilerin airet iinde kendine zg oluumlan da

vardr. Airet reislii, ruhani liderier bu soya dayanan biriikteliklerde ynetici ko numundadrlar. Normal olarak eyh ve dedeler (pirler) airet yapsnn dnda

airetler st davranmak zorunda kalriar, eyhler ve pirier her hangi bir airetin yesi olmakla birlikte onlar tanryla
numlan nn olmas gerekir. eitli

insanlar arasnda arac roln stlenirler. Ynetici ve saygn bir ko

oynad rol ona elikilerin zmnde

Halk nazannda akll, ileri grl olmak zorundadrlar. saygnlk kazandnr.

Devletin bunlara ynelmesi merkezi otoritesini salamak

iindi. Toplumun nderlerinin ldrlmesi veya srlmesinden doacak bolua

devletin yerleme abas vard.

Devlet gl eyhi safd braktktan sonra yeni prestiji daha az eyhle ra hatlkla ilikiye girebilmitir. nk devletle ibiriii bu yerel otoriteyi ayakta tutar. M.V. Bruinessen, "Krt airetleri yalnzca devleti nceleyen
demektedir.

bir aamay temsil

etmiyorlar, fakat eitli yntemlerle evredeki devletler tarafndan yaratlmlardr. "

Airetterin bazen yaratldklann belirtir.

Bruinessen, "Blgede fazla gcn olmas, taradaki kk efler arasndaki reka

betin biimini etkilemektedir. Bir devletin uydusu olmu bir rahip veya dmnla ba
etmenin en etkiUyolu, bir dier devletin desteini almaktadr. (Ya da devletlerden biri

nin)

Bu

dier devletin

bir baka

efle

rekabet

ilikilerine girmesi

hakimiyetini

arttrmasnn garantisidir. Krdistan'da devletlerin nfuz alanlarm geniletmelerinin

belli bal yollarndan biri, baka bir devletin yrngesindende olan airet veya airet liderlerinin dmanlaryla ilikiye gemektir. Bu ekilde, yerel ya da blgesel

dmanlklar ve rakabetler, komu hatta uzak devletlerin, kendi aralarndaki g

at malarlyki i ie geer. " (age 1 63)

"Yukarda sz edilen uydu konumundaki (vasal) airet ve airet liderlerinin sa

dakati, ie yarad lde geerlidir. Yararllm yitirdiinde kolayhkU bir baka ta

rafa ynelebilir.

Ya

da

tam

bamszlk

ilan

edebilir.

Merkezi

otorite zayflar
balar.

zayflamaz periferideki (evre)

uydu gler bamszlk iaretleri vermeye

Bamllklarm

(szde) devam ettirir. Fakat bu bamlln ierii giderek boalr.

Vergi demeyi durdurur. stediinde askeri yardm

verilmez

ve sonunda aka

bamszlklarn ilan ederler. Eer merkez ok hzl bir restorasyon geirmezse, perifirede baz zerk eflikler ve mini devletlerin ortaya k aka grlebilir. Bu ykse len efliklerin bazdan dierleri zerinde egemenlik kurup tam bir devlet yaps

oluturabilirler. Daha nceleri de olduu gibi, bir imparatorluun k periferide eski imparatorluklarn kopyas olan yeni devletlerin ortaya kmasn salarlar. nce

baml durumdaki liderin mutlaka bamsz yneticiler olmalar gerekmez.

Merkezi

otoritenin kne elik eden karklklar ve periferide younlaan rekabetler, lider

ler arasndan yeni Merlerin sivrilip, ykselmesini mmkn klyor." (Age S

164)

163 -

Airetcilik, ulus kavramnn geliiminde engel tekil eder. Youn airet rg-

83

tlenmesi

iindeki

Krdistan'da,

Krt

ulusalcln

etkili

olmamasnda

airet

yapsnn rol

ok fazladr.

Ulusalclk ncesi Krt airet grtlenmesinde airet ii veya airetler aras

elikinin airet zerinde nasl kt bir rnek oluturduunu ingiliz J.Malcolm yle rneklemektedir. zetle; "1600 yllarnda Rezayeh(Urmiye) Gl'nn gneyinde

yerleik olan Mukri aireti kandavas nedeniyle paralanr. O yllarda Osmanl - Safevi mcadelesi gncelliini koruyordu. 1603'de ah Abbas, Mukri airetinin bir ksmn yanma alarak 1605'de Osmanllarla yapt savatan stn kar. Mukri airetinin ra

kipleri Osmanlnn yannda saf tutar." (Iran Tarihi, S 541

Aa, eyh ve devlet M. V. Bruinessen age. s. 399)

.Londra 1815

Aktaran

"Krt airetlerinde bu tr olaylar ok sk grlr. Eer bir airet dier bir airetin

topram igal ederse yenilen, bal bulunduu devletten ran veya Osmanl ve Fars
ordularnn atan taraflardan birini tutmak zorunda deillerse, kazanan taraf, hi phesiz kendilerini desteklemi olanlann liderlerini tanyacak ve dahas resmi unvan larla gerek gleri onure edeceklerdi. Bu durum rakiplerinin elimine edilmesini de salayabilirdi. Taraflardan biri ordulardan birine katldnda, dieri de hemen teki

ne katlp becerebildii kadar iyi savap tarafnn kazanmasna alrd." (M.V. Bruinessen age. s. 98)

D destek salamak iin yaplan bu tr giriimler airetteri bir kez daha

bler. Bminessen bu konuda; /) Bu eilim "d" devletlerin, favori liderleri geleneksel rakiplerine kar destekle yerek, unvanlarla, cppelerle, gelirlerle ve "kanun uygulayclar" hazan airet reislerinin zel ordusuna dnen jandarma labularyla, "onlarn sadakatlerini" saln alarak, Kr distanda bir szde otorite kurmalarn, greceli olarak kolaylatrd. Gene de lam bir kontrole ulamak mmkn olmad.

nk, "ball" salanan airet reislerini "isyana" zorlayan rakipleri vard. ze

llikle Irak'daki ingiliz ynelimi farknda olmadan, airetlerin oalmalarn salad.

Kendi ynelimlerinin stnlklerine safa inanarak, reislerin pragmatik ittifaklarm ken dilerine olan sevgilerine balayp "sadakat" diye adlandrrlar. Sonunda "sadk" olduu sanlan airet reisi "isyana" kalknca, dehetle ardlar. Bunun en nl rnei, hrsl

bir lider ve

samimi bir ulusalc olan eyh Mahmttr. Bamsz bir Krdislan'n kurul

masn engellemek iin ingilizlerin O't kullanmasna izin vermek yerine bamsz bir

Krdislan amacyla onun, Ingilizler'i kullanmas nedeniyle, ingilizler onu hi

milerdi.

affelme-

2) Nfuslu aileler, i atmalar ve rekabetten daha farkl nedenlerle de muhalif d glerle balant kurabilirer. Btn yumurtalarn bir sepete konmamas bilinir ve Orta Dou'da bu kurala titizlikle uyulur. Bu kural belki de en karmak biimiyle Iran Aristo

krasisi tarafndan uygulanmt. Bu aileler partide en aznda bir yelerinin bulunmasn

garanti etmilerdi. (Partiler kapatlmadan nce) yle ki, politik gelimeler hangi ynde

olursa olsun, aile her zaman g odaklarna yaknd. Bu Krdistan'da biluen bir olgu

dur. {BruneSSen Age S. tOt)

Burinessen her ne kadar son yllardaki gelimeleri vurguluyorsa da 1900 n-

84

cesinde

de,

airetler arasnda

merkezle ve

muheliflerie

iliki

ierisindeydiler.

nemli olan airet yapsn korumakt.

Airet rgtlenmeleri de Krdistan'da karktr. Savalar Krdistan'da eko
nomik ve siyasal deiiklie yol at gibi airetler gszleen veya blnen baz zerinde de etkili olmu bir

ok airet blnm - srgnlerden dolay bazlan ok byk g yitirmitir. te

airetler bir araya gelip yeniden daha byk
airet rgtlenmesine gidebiliyoriard. Brurinessen, airetterin karekteristik zelliklerini yle sralar ; /) Airet mensuplar kendileriyle airelli olmayanlar arasnda bir ayrm yaparlar.
"Airet" (askeri aristokrasiyi) ifade eder.

2) Airet mensubu olmakla gebe ve yar - gebe olmak arasnda gl fakat b

tnsel olmayan bir korelasyon vard.

3) Yapsal olarak en karekteristik zellii aamah (segmental) oluudur. Bu yap

zellikle kan davalarnda, grupsal almalarda ve politik liderlerin g ekimelerinde

aa kar.

4) Ortak bir ala anlayyla baz durumlarda (kk) ya da "eski" airetler yada alt

blmleri airetin sannn byk bir blm aslnda ok az saydaki ortak atadan gelmi
olabilirler. Soyun homojenlii aadaki etkenler dolaysyla artar.

5) evlilik eilimi, airetin en alt aamasnda, grubunda kendini gsterir. (Amca

kzyla evlilik, gerek ya da kategorik)

6) Ortak davran, airet dzeyinde ya da en byk alt birim dzeyinde seyrek ola
rak grlr.

7) Ekonomik birimler, (hane halkndan daha st dzeydeki) yar

gebeler iin ise

kamp grubu, yerleik ve gebe airetler iin ise kydr. Bu sonuncusu genellikle bir airetin herhangi bir kolundan oluur. Birincisi ise dzensiz bir kompozisyona sahip
olur.

8) Toprak birlii ikinci bir neme sahiptir ve her zaman karekteristik bir zellik
olarak ortaya kmaz. Ayn airetin farkh kollar ayr yerlerde yayor olabilirler. Her hangi bir blgede iki ya da daha fazla airet ve soy tarafndan kullanlyorda olabilir. Bu

istisnalar dnda airet ve zerinde yaad toprakla birlikte anlrlar. Biri dierini
ifade edebilir.

9) Liderlik yaps airetten airete deiiklik gsterir. Airetlerin ou bir byk

reise sahiptir. Fakat ilevleri ok belirgin deildir. Byk reislerin ilevlerinin gemite

daha fazla olduu bellidir. Konumlar daha ok sava ve airet ii atmalarla bellidir.
Kk airetlerde ise reis yabanc kkenli olabilir. 10) Bir airet yada all-birimin efi, yalnzca politik bir lider deil, fakat ayn za

manda ekonomik ayrcalklara sahip biridir. oban gebeler reise yllk dentiyi ayni

olarak derler (bir ka koyun). Tarma airetlerde dentiler daha dikkate deer lde
dir. Baz durumlarda airet aas, airet yelerini smren bir toprak aasdr. 11) Baz rneklerde, airelliklerin davranlarnn asd nedenlerinin sz konusu

airete mensup olmaktan ok, belU bir lidere olan sadakatlerine dayand aktr.

(rnein; gl liderler ynetimindeki airetlerin hzh bymeleri, liderin lmnden

85

sonra yerini gerilemeye brakmaktadr.

12)

Airet

reisleri

nfuzlarm

arttrmak

ve

yaygnlatrmak

iin

glerle

balant kurarlar. teki rekabetler, dardaki balantlar kurulmasyla sonulanr.

(M.V. Bruinessen age s; 156)

Airetterin yerieik hayata gemesi onun zlmesinin de ilk adm olur.

nk artk hayvan ve hayvan rnlerinin yan sra, tanm ve ticarette yaplmaya

balanlr.

nceleri

kn yerleik,

yazn da gebelik eklinde grlen ve

airetlerin yaam tarzlannn

ounlukla yan-gebecilik denilen bu gelime,

deimesine neden olur. Sre iinde yerieik dzen ar basar.

Airetlerin topraa yerletirilme almalar sonucu hayvanclk byk bir darbe

yedi. Ayn ekilde loprakh va topraksz kyller oluturmaya balad. Yaylaya kma gi

derek ortadan kalkt. Kylerdeki i gc yaylaya kmay gereksizletirdi. Hayvancln

tarma dnmeye balamasyla birlikle kyller yazn ortaklaa oban tutmaya

baladlar. (Celile Celil age s. 45)

Tanmdaki gelime, airet nfusunun artmas, kentleme ve sanayileme de

bu durumu dorudan etkiler.

Bu deiim ierisinde olan fert airetci ve feodal biimleniini zerinden

hemen atamaz.

Tanmda, modern alet ve aralarn geliimiyle biriikte yerleik hayata gei,

gerler iin cazip gelmektedir. Topraa yerieen her airet sosyal, siyasal ve
kltrel bir deiimde iine girmi olur.

ehirieme, kylnn topraktan, eski ilikilerinden kopmas demektir. Ky

cazipliini yitirdike, doal olarak koputa beraberinde gelir.

Mevsimlik iilikte geleneksel ilikilerden kopmada bir admdr. Burada kyden tam bir kopu yoktur. Ky ve akrabalk ilikileri srer. Fakat yeni
alkanlklann da yresine tar.

Yollann ypm da ky-kent ilikisini daha canl kldndan airetci yapnn zlmesinde rol oynar. Kapal yap durumuna urar. Ticaret kapal ekonomiyi
sarsar veya datr.

Btn bu olgular devletin ve airetin yapsna, ekillenmesine, blgesel bi

imleniine bal olarak deiir.

19. yzyln Banda Osmanl Devletinin Durumu

Mays 1807 'de . Selim tahtan indirilmi, Nizam- Cedit ordusu da

datlmt. ryen Osmanl imparatoriuunu ksmi reformlarla dzenlemek iste

yen III. Selim'in tahtan indirilmesinden sonra IV. Mustafa tahta kanlm. Bir yl
sonra da Alemdar Mustafa Paa nderiiinde (Tuna Ayan) III. Selim'i tahta

karma giriimi srasnda Selim ldrlm, fakat isyan durmam ve ordudan da

II. Mahmut (1808 - 39) tahta kanlmt. Alemdar Mustafa paa ynetiminde sz
sahibi olan ilk tara Ayan idi.

86

Alemdar Mustafa Paa arik Rusyasmn Balkanlardaki Osmanl Devletinin

zaranna yaylmasnn karsndayd. nk Bulgaristan'daki karlan Osmanl y

neticileriyle kendisini biriie zoriuyordu. Alemdar Mustafa Paa, nemli Ayanlan imparatoriuun sorunlann

tartmak iin stanbul'a anyor. O sralarda Ayanlar arasnda bir biriikteliin ol

mamasnda bunda nemli bir yeri vardr. Toplanan bu Anadolu ve Rumeli Ayan
larnn grmelerinin sonunda padiah ve Sadrazamn otoriteleri onaylanmasn

padiaha ait vergilere el konulmamasm padiahnda adil ve eit davranmasn is terier. Ayanlar ayrca asker toplanlmasnda yardmc olacaklanm, kendi blgele
rinde adil bir ynetim iini organize edeceklerini, birbirlerinin topraklarna ve zer

kliklerine

karmayacaklarn,
belirtirier.

padiaha
Fakat,

kar
bu

isyan
yazl

ktnda,
ittifaka imza

padiah
atmaktan

destekleyecaklerini

padiah

kand gibi, drt ayan dnda dier ayanlar da ittifaka imza atmazlar. ki taraf
ta yalnzca sz ve vaadlerle ii geitirirler.

Sened-i ittifak pratikte ilememiti.

Alemdar Mustafa Paa daha sonra Sekban- Cedit adl bir ordu kurulmasana nclk eder. Yenieriler bu yeni ordudan holanmazlar. Alemdar,

yaptklanyla bir ok kesime kar yabanclanca 1808'de Yenieriler isyan eder

ler. Bu isyan onun sonu olur.

Sekban- Cedit ordusunun askerieri, stanbul'da talan ve yama yapmalar

zellikle esnafn karianm, geleceini olumsuzlatnyordu. Yenierilerin de ticare tle uramas Alemdar'a kar biriiin nesnel koullanm yaratm olur. Padiah,

isyanclaria

anlamaya

lr.

Sekban

ordusunu

datr.

Anlama

gereince

stanbul'u terkedecek olan bu askeriere isyanclar tekrar saldnriar. Bir oklan l drlr. stn gelen ve yenileme olarak sunulan- giriimler kukusuz ki halka

ramen yaplan uygulamalar olduundan kar tepki geliecekti. teki bu olay

larn yan sra Avrupal kapitalistter birbirierinin smrgelerine ye el dememi

alanlan ele geirmek iin kyasya yanyoriard. zellikle de Ingiltere-Fransa,

Rus egemenleri, Osmanl mparatoriuunu paralama giriimlerinde bulunuyor lard. ngiltere ve Fransa, Rusya'nn gl konumu karsnda aslan paynn ken

dilerinde kalmas iin bu yllarda Osmanl .mparatoriuunu savunulmasna kadar ii vardrriar. Almalanan yeni bir frsatta kendi yararianna ii salama almak ve
yan sra Osmanl-Rus savalaryla da iki rakiplerini zayf drtmek ve tavizler

koparmakt.

Aralarndaki

eliki

Osmanl zayf

devletine

yarar.

Daha

uzun

mri

olmasn getirir.

Osmanl

Imparatoriuu'nun

konumu,

mparatoriuun

stratejisini

ngiltere Fransa ve

Rus elimesine gre belirienmesi biminde ortaya kar.

1814 - 1820 yllan arasnda zellikle Balkanlarda Ayanlara kar yeni nlem ler alnr. Ayanla stanbul'dan atama getirilir. Ayrca ordu bir bask unsuru olarak
yeri geldiinde Ayanlara kar kullanlr. Bylelikle Balkanlardaki yerel otoritelerin

gleri knlr. Bu sralarda Balkanlar da Srplann ve Yunanllann direnileri ise

farkl bir grnm kazanmaktayd.

' Yunanllar, Avmpa'mn da desteiyle bamszla dom adm adm ileriiyorlard. Osmanllar denetim kuramyoriard.

Srplar ise Kara Yorgi'nin

nderiiinde milli kurtulu mcadelesini

veriyor-

87

lar. Osmanllar 1813'de Kara Yorgiyi yendiler. Fakat Kara Yergiye kar nceleri

destekledikleri Miio'u ise yenemediler. (1815) Franszlar'n ngiltere'ye yenilme

si, Ruslann toparlanmasna neden olan ve tekrar, Osmanllarn aleyhine toprak
kazanmaya balariar.

Osmanllar, Sttistan'dan da (1821) Miio'u, Srp Prensi olarak ilan ettiler. Osmanl askerleri ekildiler. Srplar yllk vergi deme ile Osmanllara baml bir
duruma geldiler. 1826'da da Yunanllar Mora'da bamszlklarana
kavumulard.

Anadolu Ayanlanndan, apmaolu slalesinin 1812-13 yllannda, zellikle

Trabzon valisinin basks sonucu etkinliinin knlmasyla sonulanr. zellikle b

lnmlk, Osmanl etkinliinin kurulmasnda barol oynar. Aydn ve Saruhan

blgesinde

(1816)

Karaosmanoullan

slalesinin

etkinlii

de

1817'ye

gelin

diinde, Anadolu'daki merkezi otorite yine salanm olur. Krdistan'da yerel otoritelerin Osmanlya bakaldnlan da bu yllarda Os
manl stnlyle sonulanmt.

Osmanllar Arabistan yarmadasndaki daha sonra Suudi Krallna ismini

yerecek olan Abdullah Suud'un isyann Msr valisi Mehmet Ali Paa'nn olu

brahim Paa araclyla 1818'de krariar. Msr kuvvetlerinin ekilmesinden sonra

(1822) Suudiler tekrar (1823-1834) Hicaz ve Necd'de egemenliklerini yar
bamsz ekilde salariar.

Suriye'deki isyanlarda farkl deildi. 1815-20 yllan arasnda Halep valisi El

bistan'a kadardan blgede ayanlann etkinliini krar. Fakat II. Beir, Lbnan' bir
prenslik haline getirir. Msrilar stanbul seferine kadar blgede tam bir etkinlik
oluturur.

Irak'ta ise i kanklklardan Davut Paa adndaki biri yararlanp 1813-1828

yllanna kadar otoritesini salar. Daha sonraki yllarda airetlerin ynetimi arik

kazanr. Ancak Mithat Paa'nn 1869-72 yllan arasnda burada bulunmas Os

manl stnlnn kunjlmasm getirir.

Iranla Sava
iran, Rus saldrlar neticesinde toprak kaybedince Osmanllarn
zayflndan yarariamp lkesinin batsnda taprak kazanma yoluna gider. Feth,
Ali ah Kaar slalesi adna batayd. (1797 - 1834) ngiltere ve Fransa ah' destekliyoriard. Bu gelimi kapitalist lkelerden Fransa, Hindistan yolunun

almas iin ran' bir

s olarak gryordu. ngilizler ise Ruslar ve Franszlarn

ran araclyla ilerlemesini durdurmak istiyordu. Ruslann Basra krfezine inmesi

ni engellemeye almaktaydlar.

ngilizler, ranllara olanak tanyarak Afganistan'da Iran egemenliinin kurul

masnda yardmc oldular. (1798) Ruslarn Osmanllardan Grcistan' almalann

frsat bilip, ranllara; Ruslara ve Franszlara kar savatktan nda yardm edece
klerini vaad ettiler.
saldnlan halinde

Franszlarda 1806'da ranllar'a Hindistan ve Kafkasya'ya

destek kacaklarm vaad ettiler. Franszlar Fnkenstein

antlamas neticesinde ran'a askeri eitmenler yolladlar. (1807) Franszlar Iran

araclyla Rusya'nn gneyinde bir cephe aarak kendilerinin Moskova'ya sava

88

amalar halinde Irandan yararlanmay hedeflerler.

arlk, feodalizmin Avrupa'daki en gl kalesiydi. Serbest rekabeti
min burjuvazisi devrimci olduundan Franszlarn sava

dne

yoluyla da olsa bu tarz

da feodal yaplan datmalar ilerici bir rol oynuyordu. Franszlar Napolyon'un n

deriiinde Rusya zerine yrrier. Fakat Franszlar ari yenemezler. ranllar,

bu sefer ngilizlere snrlar. ngiliz danmanlar Franszlann yerini alp. Ardndan

Iran-Rus

sava

kar.

Ruslar da

Iran'llan

yenerier.

Daha

sonra

aralarnda
ranllar, ilerie-

antlama yaparlar. Ardndan Osmanl- Rus elikisi tekrardan n plana kar. te

bu tarihlerde II. Mahmut'un Ruslaria olan problemlerinden yarariamp,

Badat ve ehrizor zerine yrrier. Ekim 1820 de Osmanl-ran sava balad.

Hsrev paa kumandanlndaki Osmanl Ordusu Krdistan'da ran

mesini durduramad. Dou Bayezit ve Bitlis ranllann eline geer. Tekrardan Kr

distan topraklanmn byk bir ksm Irann eline geer. Fakat ranllarn arasnda
yaylan kolera nedeniyle 1823 de Erzurum antlamas yaplr. Eskiden yaplan ban koullar yeniden yrrlkte kald. Erzurum antlamasnn nemli bir madde-

side Krt airetlerine ilikindi. Konar-ger durumda ki airetleri il;i tarafta denetleyemediinden bu gibi airetterin snr tanmadan gezmelerini engelleyeceklerdi.
Antlama vatandalk sorununu zme kavuturamad. Krtler'de bylesi birtabiyete yanamyoriard. nk bu durumun getirecei sorumluluklar vard. Rus

corafyacs Feynekof durumu yle aklamaktayd: Snr konusundaki almalarda ran ve Osmanllarn ve Krtlerin esas konular

gznnde tutulmuyor. ngiltere imdiki ve gelecekteki karlar zerinde duruyor; Rusya'nn etkinliini ngiltere ile dostlua tercih eden rann aleyhine alyor. Os manl devletinin snrlarn ran'nm zararlarna gelitirmek istiyordu. Bu durumda fiili
olarak gerekletirmi, Dicle vadisinden bir ksm nemli yerler ile stratejik nemi olan

Kutur, Kzl ve daha bazyerlleri Osmanl snrna katmt." (Aktaran

83 )

Halfin age. S

Osmanllar Balkanlardaki Srp

phede savaamayacaklanndan

ve Yunan bamszlk savalan nedeniyle

antlamaya allriar. Sonralan

ran'la anlama yoluna gider. Bu arada Tebriz Ruslarca igal edilir. ranllar iki ce
Osmanl'laria

1828 de Ruslaria ranllar ancak anlariar.

19. Yzyln Balarnda Baban Beylii

Baban

Beyliinin

bulunduu

yer,

Gney

Krdistan'da

ki

Sleymaniye

ehrinin blgesini kapsamaktayd.

19. yzyla gelindiinde beylii artk ekilsel

kabul etmek gerekmektedir. Devlet bu ekilsellie de son vermek ister. Krdis tan'da o yllarda byk karklklar ve nemli politik deiiklikler sz konusuydu. Blgede Avrupal kapitalistlerde eitli faaliyetlilikler ierisindeydi.

Misyoner, keif, din adam, tccar vs. gibi eitli kleliklere sahip Avrupallar
elbetteki kendi devletlerinin karian dorultusunda hareket ederier. Artk blge deki gelimeler ierisinde kapitalistleri grmekteyiz.

Var olan beylikleri aslnda 16. yzylda ki gibi adlandrmak dom diildir.

89

nk i yaplarnda ok nemli deiiklikler olmutu. Baban Beylii 1610 ylnda Sleymaniye ehri yakmlanndaki Merivan kalesi,
temel alnarak kurulmutu.

Baban

Beylii

Osmanl-lran

savalar

srasnda

bir

ok

defa

efendi

deittrmitir. Genel olarak Osmanllar, ranllara kar stnlk salayamadklar

yllarda Krt Beyliklerine kar "yumuak" davranmlard. Ama Krtleri kaybet
memekti. Krt. reislerine verdikleri unvan, para vs. gibi aralaria ayrca kar

kanlara

uyguladklar

terrie,

zorbalkla

egemenliklerini

srdrmeye

almlard.

Krtleri ranllara kar tampon olarak kullunmak geerii bir politikayd. Ayn politikay
Krt

ranllar da Osmanlya kar yapyoriard. Nisbeten savasz geen

zerinde basklar azalyor veya artyordu. Krt Beylikleri tek

yllarda ise Beyliklerin meri<eziletirilmesi hz kazanyordu. Mevcut koullara gre Beylikleri

balanna Osmanl veya Iran Devletine kar kmalar mmkn deildi. Hemen
her seferinde ortaya tek bana atlanlar ksa srede yenilgiye uratlyordu. Ara
lan da biriiktelikte olmadndan ilalciler her zaman baarl oluriar. Beylik yneti

cileri iin nemli olan kendi i ileyiine dokunulmamasyd. ran'a tavr allar,
Osmanly kurtanc grmeleri bu nedenleydi. Osmanllar ilk anda onlara i ileyiinde zgrlk vaad ederier. ran'a kar stnlk saladktan sonra da Bey likleri iten paralamaya balarlar. Kar kann zerine orduyu yollariar. Beyli kler birbirierine yardmc olmaz "Bana ynelik deil" diyerek sessiz kalrlar.

Hatta Osmanl askerieriyle biriikte hareket ederler. Dmanlklar artar. Devlet gi

derek stnlk salar. Artk Beylikler gemiteki gibi hareket edemezler.

Beylikler, Ocaklk, Hkmet gibi aynca iten paralanmt, Halife, Padiah Beyliklerin ortadan kaldnlmasn istiyordu. Haliyle Beylikler ierisinde kendisinin

atad ama Beylie ksmi bal yneticilerin (Ocaklk ve hkmet vs.) olmas.
Beyliin i atmalannn srekliliini gettrir. Devletin politikas sre ierisinde

kendi desteinide alan, Hkmet ve Ocaklk yneticilerinin konumlann glendi

rir. atmalarda Beylik zerinde hakemlik yaparak otoritesini pekitirir. Zaman

la Valilerde atayarak istediini elde eder.

19. yzyln balarnda Mardin dahil tm Gney Krdistan Badat valiliine

balanr.

Valilie bal

Karakoak, Zohalo, Sleymaniye,

Koysancak ve Amadiye

Sancaklan vard. Yneticileri Paa unvanna sahipti. Valiler tarafndan yneticileri

atanird. Artk 19. yzylla biriikte tekrardan Krtlerin yerel otoritelerine son veril
mesi ciddi bir ekilde ele alnyordu.

Baban Beylii de bu sreten geer. Beylik Badat Paalna balannca.

Valiye yaranarak kendi i ileyini srdrmeye alr.

Baban Beylii 1639'daki Kasr- irin anttamas sonucu ikiye blnmt.

Haliyle i ve d atmalar hi bir zaman eksik olmaz. Bu atmalar Beyliin g
cnn zamanla azalmasna yol aar. Beylerin iktidan zayflar.

18. yzyln ikinci yarsndan sonra Baban Beylii zerinde eitli entirikalar
eviren zamann Valisi Sleyman Paa, kendi otoritesine boyun emeleri iin Babanllan sktnr. Beylik ierisindeki reislerin yerlerini sk sk deitirir.

atmalan krkler. yleki Baban Beyi

ister.

brahim, Sleymaniye'yi terk ederek

Badat'a Valiye snr. Ona yaslanarak dier reisler nderiiinde egemen olmak

90

Badat Valisi Sleyman, ibrahimin yerine Osman Paa'y 1788'de atar. Fakat ksa bir sre sonra ikisi arasnda anlamazlk knca Basra Mutassanf,

Krt asll Mustafa Beyle, ayrca baz Arap airetleriyle biriikte gizli bir ilikiyle
anlamann yollanm ararlar. Fakat ilikileri aa kar. Badat Valisi Sleyman Paa onlann zerine askerlerini yollar. Onlar yener.

Mustafa Bey Kuveyt'e kaar. Yerine bakas atanr. (Celile Celil

19. yzylda Osmanl

mparatoriuunda Krtler s. 56) Badat Valisi 1789'da Baban Beyliine Abdu

rrahman Paa'y atar. (Nazmi Sevgen, Dou ve Gneydou Anadolu'da Trk Beylikleri s. 196. Ank. 1982) Ayn zamanda brahim Paa'ya da ayn grevi verir,

ibrahim, 1803'de Musul'da lnce yerine Ali Paa grevlendirilir. Artk Vali iste
diini elde etmitir. Her ikisi sadk kleleri olduklarn ispatlamaya giderler. Ali
Paa ile Abdurrahman Paa biriikte Araplann, Osmanlya bakaldnlanna kar
savariar. Osmanl Devletine kar biriikte ayaklanacaklarna veya ayaklananlara yardmc olacaklarna Vahabiler olarak adlandnlan bu Arap isyann bastrmay

kendi iktidarian iin uygun grrler. Fakat Vahabiler, isyan sonras Abdurrahman

Paayla, Badat Valisi

man'n

arasnda anlamazlk kar. Kiisel karlar Abdurrah-

Validen uzaklamasn getirir.

Ali Paa szde Baban Beyliinin esas yneticisi olduundan Abdurrahman' grevden alr. Yerine Halid Paa'y atar. Gerekte bu deiiklii yapan Badat
valisidir. Perde gerisinde durarak i karklklar krkler.

Halid

Paa,

Sleymaniye'de bulunan Abdurrahman

Paa zerine

yrr,

Kerkk-Erbil arasnda karlaan iki taraftan, yenilen Halid Paa olur.

1805'de bu sefer Ali Paa dorudan

hazrlad kuvvetlerin banda Sley-

maniye'ye yrr. Abdurrahman Paa kaar. Yanndaki 700 atlyla Avgrt dalanna

ekilir. Oradan da Iran Krdistan'na geer. Bilbaslar arasnda kalr. Daha sonra
Tahran'a Faht Ali ah'n yanna gider. Osmanl-ran elikisinden yarariamr.

ah, bu srada Rusyayla savamaktayd. Ama Abdurrahman'a yardm sz

n verir. Badat Valisiyle bartrmak ister. Yapt bavurular sonusuz kalr.
Kendilerine teslim edilmesi istenilir.

ranla-Osmanllar arasnda olaylar trmanr.

bulan ah onu deittrir. Muhamed Ali Mirza'y

Kirmanah

Valisini yetersiz

tayin eder. ran'llaria biriikte ha

reket eden Abdurrahman Paa tekrardan Ali Paa'ya, gerekte Osmanllara yeni

lir. Ali Paa eitli ekillerde sktrlr. Ama Ali Paa Gney Kdistan'daki dier Paalklardan ald destekle 80 bin kiilik svari ve piyadeden oluan bir gle
30 bin kiilik Pers ordusuna kar savar.

Bat-Kafkasya Valisi I.V.Gudavu 21 Austos 1806'da D ileri Bakanlna

unlar yazar; "Badatl Yusuf Ali Paa tarafndan bozguna uratlm, imdide her
iki taraftan Herkteki hareketler iin yeni ordular toplam. Byk Baba Han olunun

ynetimindeki Perslerle gerek savalar vermitir." (Celile Celil Age S. 59)

Osmanllar yaplan sava yeterii grrler. Ali Paa'dan glerini geri ekma-

sini isterler. Abdurrahman Paa frsat karmaz. Yanndaki airet kuvvetleriyle Sleymaniye ehrine doru harekete geer. Ali Paa'da bo durmaz. Orduyu te
krardan Abdurrahman Paa'nn zerine yollar. ran snr yaknndaki Zeribar G lne kadar izletir. Fakat ciddi bir direnile karlalr. Osmanllar yenilir. Sley

man

Paa ran'llara esir der. Badat Valisi ister istemez Sleymaniye'de

bulunan Abdurrahman Paa'y hukuki ynetici olarak tanmay gettrir.

91

Krt reisleri arasndaki elikilerde. Iran ve Osmanllar hemen hemen, her

zaman yararianmaya gitmilerdir. Ayn bak as Krt airetleri iinde geeriidir. Ebetteki devletin elikilerden yararianmasyla airetin veya bir ka airetin yarar

lanmas arasnda byk fark olacaktr. Hemen, her zaman Iran ve Osmanllar
elikilerden yarariamriar.

Halfin 1806'daki isyan ile ilgili olarak yle yazyor.

"....Bu bamszlk sava Krdistan'n Gneyindeki airetlerin Baban

airetinden Abdurrahman Paa'nn ynetiminde Sleymaniye'de birlemesi ile balad. Osmanllarn srekli hcumlar geri pskrtld ve Osmanllara birhayli kayp verdi rildi Ama araya sokulan fesat ve reisler arasndaki kiisel rekabet bu hareketin

baarya ulamasna engel oldu." (Halfin 19. yzylda Krdistan zerine mcadele s. 28-29)

iran'llar Babanllara yardm ederier. Trk resmi ovenist yazariardan Nazmi

Sevgen dorudan ran'n
sahip olmulardr.

kkrtmas olarak yazar. Baban airet yeleri sonraki

yllarda zellikle stanbul'da kmelenen Krt aydnlar ierisinde nemli bir yere
Abdurrahman Paa'nn direnileri Osmanl-Rus sava yllanna rastlar. Za manlama iyi olmakla beraber Rusya'nn yardmna Batl sonucu (1807) Osmanllarn Baban kapitalistlerin komas ynelmesini getirir.

isyanna daha ciddi

Fakat Osmanl-Rus sava 1809 tekrardan kar. Osmanllar Baban isyanyla yine ilgilenmezler.
giye uratriar.

Osmanl-Rus sava

Bkre Antlamasyla (1812) ancak sona

erer, Osmanllar tekrardan Baban Krt ayaklanmasna ynelerek ikinci kez yenil

Osmanllara rahat nefes aldrtan,

Napolyon'un Rusya seferiydi.

Ruslar iki

cephede
deillerdi.

savar.

Ilerieyen

Franszlar

karsnda

savama

olanana

sahip

Ruslar, Osmanllardan Romanya'nn kuzeyindeki Baserabya'y alriar. Ticari

haklann gvence altna aldrtrlar.

Osmanllann, Ruslar karsndaki yenilgileri, sarayda kanklklara yol aar.

1807 de III. Selim tahttan indirilir. Reformcu padiah olarak sunulan III.

Selim, Nizami-Cedit adl bir orduyu yenierilere nisbet kurdurtmu ayrca Bat'mn

devlet kurumlanmn taklidini, Osmanl mparatorluunda yapmak istemiti.

Ali Paa'nn
sinin

ldrlmesinden iki yl sonra, daha nce ranllara esir den

Sleyman Paa atanr. (1808) Ce//7e Celil bu atamada stanbul'daki Fransz Eli
rol olduunu syler (age s. 60) Napolyon Bonapar'tn Uzak-Dou'yu elegeirmede Irak'n nemli bir yeri olduundan hareketle, kendilerine destek olabi
lecek bir yneticinin atanmasn zellikle istediklerini yazmaktadr.

Sleyman

Paa'nn

atanmasndan

sonra

Baban,

Abdurrahman

Paa,

tarafndan harekete geer.

Osmanllar, Babanllara kar esasta birka yldan beri eitli nlemler al

maktaydlar. Gerekli hazriklanm yaptktan sonra onlara kar olan Sleyman Paa'y atayarak sorunu kkten zmeye ynelirler.

1808 ylnda kk lakapl Sleyman Paa harekete geer. Fakat daha nce

92

tedbir alm olan Abdurrahman Paa kendisine olduka Gvenmekteydi. Haklyd da. nk bir ok geit yerini tutmu, duvariar rdrtmt. Daha nce ad geen Halid Paa'nn olu Mahmut, Abdurrahmana ihanet edince Osmanl ordusu galip

gelir. Abdurrahman Paa ran'a kaar. Birok Krt aireti tavr deittrir. Gl
kimse, onun yannda yer alan airetler bilinen tavrlanm koyariar.

Abdurrahmamn

yerine

amcasnn

olu

Sleyman

tayin

edilir.

Osmanl

mparatoluunun
manl

merkeziletirme

almasnn

nndeki

engel

Babanda

kalkmtr artk. stelik Beylik iinde yeni elikilerin kmasna neden olur. Os
ordusu geri ekilince 1809'da tekrardan Abdurrahman Paa Sleymani-

ye'ye girer.

Osmanllar bu sefer taktik deitiririer. ran.Krdistan'mn Kirmanah Valisiy

le anlamaya giderler. Abdurrahman Paann desteini keserier. Artk ran'da,

Abdurrahmana kardr. Abdurrahman zor durumda kalr. Bir yandan da Badat

Valisi Kk Sleyman Paa'y Padiaha ikayet eder. Onun ran'la birieerek

bamszlk peinde kotuunu syler. Daha ncede Kk Sleyman Paa bu
ekilde sulandndan Padiah II. Mahmut, geni yetkilerie donatlm Halit Efen diyi Badat'a yollar. Halit Efendi, Vali iin katli vaciptir diye ferman kartr.

Kk Sleyman, Halit Efendiye kar kar Halit Efendi'de derhal onun muhalifle
riyle anlamaya gider. Bu davran, muhaliflerin merkeziyetiliin girdabna iyice girdiinin gstergesi olur. Abdurrahman Paa 20 bin kiilik gcn Halit Efendi'ye verir. Baka blgelerden toplanan glerin de sayesinde Kk Sleyman yenilir

ve ldrlr. Blgede Abdurrahman Paa'nn etkisi artar. Fakat beklenenin aksi ne Vali olarak atanmaz. ierisinde olan Abdullah Kk Sleyman'n haznedar', Babanlaria yakn iliki

Paay Sleymaniye Valisi olarak tanr. Glerin bln

mesi Osmanlnn siyasetidir. Etkilide olur.

Abdurrahma Paa, 1812 ylna geldiinde evresine ok daha fazla aireti

katmt. Erbil yresi ve Kerkk'e kadar olan yerlerde egemenlii artar. Abdullah
Paa durumdan honut olmaz. 1813 ylnda Kufri yaknlarnda ilk arpmalar

olur. Abdurrahman yenilir ve tekrar Kirmanah'a kaar. ran'llardan yardm alarak

Slaymaniye'ye geri dner. Haklarnn iadesini ister. Fakat bu arada lr. Blge

de bir bekleyi ve sessizlik hkm srer. Yerine, ran'da Kirmanah Valisinin

Saraynda, Abdurrahman Paayla olan antlamalannn garantisi olarak tutulan byk olu Mahmut geer. Artk Osmanl merkeziyetilii giderek etkinlik kazanr. Tek balanna iktidarianm devam ettirmeleri mmkn deildir. Bir gce yaslana
rak egemenliklerini srdrmeye alriar.

Baban Beyliinin zerklik biiminde adlandnlan ilikileri son bulmayabalar. Abdurrahman Paa zerk yapsn ve kendi yerel otoritesinin tannma kavgasn

zaman

zaman

antt-igalci

grnmde

versede

gerekte

bir

bamszlk

kav-

gasdeildir. Resmi Trk Tarih yazarlarndan adilli Vedat ise isyann 1808'de bastrdn
Krdislan davas iin yaplmadn, Abdurrahman Paa'nn hakknn yenildiini ileri

srrek

isyan

elliini

yazmaktadr.

(Bkz.

Tri<iye'de

Krtlk

Hareketleri

ve

syanlar Kon Yaynlan s. 27)

M. Emin Zeki "Krdistan Tarihi" adl kitabndan Babandzade Abdurrah man Paa'nn, Badat valisi ile bamszlk iin savaa tututu diye yazmaktadr. Buradaki bamszlk szc yerel otoritesinin korunmas- savunulmas eklinde

93

olduu ak.

Elbetteki, ulusal bilincin Krt toplumunu derinden etkilemedii yllarda kendi yerel otoritelerini korumak, glendirmek isteyen beylik yneticilerinin Osmanlya kar klar sonuta anti-igalci ve ilhak bir tavrdr. Osmanl egemenliinin zayttatlmasna veya ortadan kaldnlmasna yneliktir. Kapitalist devletterin hzla dnyay paylat yllarda bir beyliin kar kmas biiminde de olsa blgedeki ingiliz irketi campany'de etkili olmaya alr. Uzak-Dou'ya ynelik teki devlettere kar nlemler alr.

ngilizler amalarna uygun olarak 1806'da Badat'ta Dou

Hint irketinin

bir ubesini amlard. irket yalnzca ticari nedenlerie kurulmamt. Ayn za

manda ngiliz politikasnn blgedeki karlarn savunmak ve gelitirmek iin ku

rulmutu. irketin yneticilerinden Rich ve Hayn Krt airet temsilcileriyle ilikiler

kurar. ngilizler, ayrca Dou - Hint Reji'sinin araclyla iran'da da almalar

yapmaktaydlar.

1836'da Londra da yaynlanan K. Rich'in blgeye ilikin seyahat notlannda

Krtler arasndaki anlamazlklann derinlemesinde oynad rol inkar etme

diini Celile Celil aktanyor.

1821 'de Badat'ta Vali olarak Davut Paa bulunuyordu. zellikle Vahabilere kar baanl olan Davut Paa, Baban Mahmut'a kar harekete geer. Mahmut
ise geleneksel politikasn srdrr. ran'llara yaslanr. kan savata ran'llar,

Osmanhlar' yenilgiye uratriar. Osmanl Ordusunun banda Vezir Mehmet Paa

bulunmaktayd.

1822'de

kan

savata

ise

bu

sefer

Sleymeniye'de,

Osmanllar

kazanrlar.Sleymaniye'yi alrlar. Beyliin gc ve otoritesi artk etkili olmaz.

'Krt ailelerinin i kavgalar her zaman igaliciye yarar. Tek tek Krt beyliklerinin

bir dieri zerinde etkili olamamalar, kendi beyliini dierine kar korumak iin ran
veya Osmanh merkcziyetciline yaslanmalar, her zaman igacilere yaramtr.

Osmanl-Rus ve Iran snr grmelerinde Osmanl heyetine bakanlk eden

Hurit Efendi yle yazar:

"Beyler kendi tayfalarndan (kabile yeleri) be, renein; su iin ktk gibi
eitli paralar alyorlar ve her trl bahane ile hara alyorlard. Her hangi bir taife (tayfaj'nin aaU veya beyin iktidarna kar isyan durumunda, bey dier taifeleriyle birlikte isyanclar yenerse o zaman onhrn mallarn yamaya verir ve bunun iin hi

kimseyi sorumlu tutmaz ve cezalandrmaz" (irkov E. Trk- Pers snrndaki bir yol
culuun anlatm aktaran Celile Celil Age. s. 4)

Bilbaslann Direnii
1815'de Van ve Beyazt evresindeki Krtler ayaklamriar. Rus Vilevsky bu direniin kitlesel olduunu yazmaktadr. ran'daki Krterde harekete geerter.

ran'a bal Nahcivan Hanlndaki Krtler ve Ermenilerde direnie katlrlar.

12 bin svari ve binlerce yaya harekete gemitir.

Erzurum Seraskeri, direniilerin zerine yrr. Gneyden de kuvvet getirte

rek direnii krarlar.

94

ran'daki Krtler karsnda Veliaht Abbas Mirza yenilgiye urar. 24 Nisan

ve 10 Austos 1818 tarihli Rus askeri raporlar gelimelerden bahseder. Bir md
det sonra Krtlerin zerine tekrar kuvvet yollannca yenilirier.

l\/lahmut Paa syan (1821)

Osmanl Devleti ile ran arasnada snr zerine anlamazlklar srp gidi

yordu. Her ne kadar Kasr- irin antlamasna uyuluyorsa da yini de snr belirsiz

di. Ingilizler'de kendi karian asndan bu dummu kkrtyordu. 1821 'de bu ne

denle Osmanl-ran sava balam olur.
Sleymaniye'de yaayan Muhmut Paa Osmanl Devletine baml

olmadn ran ynettmini tandn bildirir.

Mahmut Paa, Dou Hint iri<ettnin yneticisi Rich'in nerisi zerine byle

bir antlamaya gitmiti. Iran ynettmininde o sralar Ingilizlerie ilikileri ok iyi

iki lkenin savamasndan birdizi yeni kazanlar daha elde edeceini biliyordu.

idi.

Haliyle bu blgenin ran'a tabi olmas ngilizlerin iine geliyordu. gilizler ayrca bu
Osmanllarn bu blgedeki yneticilerinden Davut Paa ngiliz politikasn ka

vraynca, onlara kar nlem alarak ngiliz heyetlerinin

Irak'taki gezilerine engel

olur.

ngilizler'in ticari irketlerine

koruma ad altnda Basra

kar tedbirler alr.

Krfezinde

Ingilizler'de

Dou

Hint

irketini

bulundurduu

sava gemilerini Osmanllar daha

Basra ehrine getirtir.

Basra'nn Badatla ilikisini kefeder.

sonra

Mahmut

Paa'nn

zerine

yrrler.

Kzlarabad

ynnde

ran-Osmanl

atmalan balar. Osmanllar-ran'llar krsnda gerilemeye balar. 1822'de To

prak kalede kuatlan Osmanl askerleri de buradan kaarlar. ran'llar, Abbas

Mirza'mn

Ynettminde

Osmanhlan

yenilgiye

uratriar.

iran

ordulan

arasnda

yaylan Kolera nedeniyle Osmanllaria Erzurum Antlamasn yapariar. (28 Tem

muz 1823)

Bu antlamayla. Iran ve Osmanl Devleti snn ayn kalarak, iki lke birbirieri
nin i ilerine kanmayacak, gebe airetlerin snr tanmadan gezmelerine
engel olunacak, buna ramen bu tr olaylara rastamldmda, gerler getii

tarafn ynetimine boyun eeceklerdi. Ayrca ran'llar son ele

tekrar Osmanl ynetimine brakacaklard. Fakat

geirdikleri yerleri

bu antlamaya ramen Os

manl-lran snn eski konumunu srdrmeye devam eder.

1828 Osmanl Rus - Sava

II. Mahmut, bir takm kurumlarda reformlar yapma ura iindeyken

1826'da Yunanllann Bamszlk sava ykselir. Fransa, ngiltere ve Rusya Yunanllan desteklerler.

Osmanl Yunanllar,

Donanmas

mttefik kuvvetterince

Navarin'de yenilgiye Bu arada Ruslar,

uratlr. 28 Nisan

Mora'da zerk bir statye kavuuriar.

1828'de Osmanllara sava aariar. Balkanlarda ve Kafkasya'da hzla ilerier. Ha

ziran 1828'de Kars'a girerler. Batda ise (1829) Edirne'yi alriar. Erzurum 8 Tem

muz 1829'da ellerine geer.

yardm i ister.

Padiah son are olarak ngiltere ve Fransa'dan

95

ar,

Edirne

anlamasyla

(14

Eyl'

1829)

Bulgaristan

ve

Romanya'daki

prenslikler'den ekilmeyi

kabul eder. Fakat Tuna'nn denize dkld yerieri ti

caret amacyla Osmanllara brakmaz.

Dou'da ise Grcistan ve Eremenistan'da kendi igalini onaylatyordu. Kars, Erzurum ve Oou Beyazit Osmanllara geri verilir.
SriDistan, Yunanistan ve Romanya prensliklerinin zerkliklerini kabul etttrirler. Ayrca kaptlasyonlar devam edecekti. Yansra 10 yl iinde 400 milyon

kum tazminat Osmanllar deyeceklerdi. Dnya edebiyatnn nl isimlerinden Pukin, Erzumm Yolculuu adl

kitabnda asker olarak Erzurum'a kadar gelilerini yazar. ehrin dn, halkn yaantsn aynntlanyla anlatr.

19. Yzylda arlk Rusya'snn Siyaseti

19.yy'da kadar Rusya Krtler'e ciddi bir nem vermiyordu. Ne zaman ki ran
ve Azerbaycan zerinden Klikya ve Basra krfezine ynelik planlan oluunca Krdistan'da nem kazanmaya balam oluyordu. Krtlerie ilikileri esasta Os

manllar ve ranla yapm olduklar savalardan sonra balamt.

Iran ahlar ve Osmanl Sultanlar Krtlere, ayn zamanda bir sava maddesi,
sava yakt gz ile bakyorlard. Gerek kendi aralarnda meydana gelen savalarda ve gerekse Rusya ile yaptklar savalarda Krtlerin sava yeteneklerinden yeterince ya-

rarlalamyarlard. Br takm hediyeler ve savata elde edilecek ganimetlerden byk

paylar vaadederek aldattklar, airet reisleri ve eyhler. Onlarn hu yoldaki ilerini kolaylatnyorlard. Bu durumlar ou defa iki airetin arasnn almasna ve birbirleri ni krp, bitirmelerine de neden oluyordu. Dolaysiyle kurulmas gereken birlik bir trl gereklemiyordu. (Halfin, 19. yzylda Krdistan zerine Mcadeleler s. 45)

Rusya 1804'de ran'la savar. Sava

yollar. Bu airet Erivan civarnda

kendi lehlerine evirebilmek iin Gr

Ve ran'llardan yana

cistan emiri Gigiyanof gebe Krt airet reislerinden Hseyin aaya, bir mektup

bulunmaktayd.

arpmalara katlmaktaydlar.

Erivan Rus askerierince kuatlnca,

Ruslar, Krt

airetlerini yanlarna

ekebilmek iin eitli politikalara bavururiar. Ruslar, H

seyin aaya byk vaadlerde bulunurlar. Fakat

kasn srdrr. Kuvvetlerini Erivan'dan da eker.

Hseyin aa Iran yanls politi

Ruslar, Krtleri tpk Iran ve Osmanllarn kulland biimde kullanabilmek

iin abalar harcariar. "Krt reisleri, airetleri zerindeki btn hak ve imtiyazlarm koruyarak kendile

rine bal olanlarla birlikte, Rus vatandalna gemekte serbesttirler. Vatandala

gemeyip, gebe yaamak isteyen airetlerin aleyhine Rus hkmeti tarafndan her

hangi bir kt davranta bulunulmayacak. Ancak bunlar soygunculuk ve talan gibi

sulara giriecek olurlarsa iddetle cezalandrlacaklardr. (Halfin Age S. 46)

Bu tr bir politika sonu vermeye balar. Bir ksm Krt

airetleri

arik sa

flarna geerier. Fakat byk ounluk ran'dan yana bir politika izemeye devam
eder.

.1826

ve

1827

Rus-ran

savanda

ran'

yenen

Rusya

Erivan'

kendi

96

smrlanna katar. Haliyle Krtler'de (o blgede yaayanlar) arik egemenliine

girmi olurlar.

1826-1828 OsmanlRus savalannda. Gneydeki Krt airetteri ciddi bir rol

oynayamaz. Savan bir bakma kendilerinden uzak oluu ve gerekse Os manllarla olan olumsuz ilikileri, Krt airetlerinin Osmanllardan yana ciddi bir

tarafll salayamad. Fakat halifeye bamllklan zerierinde ciddi bir etki yap
maktayd. Bu dnem iin "tarafsz" bir politika izledikleri sylenebilir. Fakat, baz

yezidi

Krtleri

Rus

saflarnda

savaa

katlriar.

Savan

seyrine

gre

saf

deitiren Krt airetleride vard.

1828-1829 Osmanl, Rus savandan nce Beyazt sancana egemen olan Behll Paa Ruslara haber yollayarak onlarla biriikte Osmanllara kar arpacan belirtiyordu. Bu tr katlm veya aynlmalarda, ulusal bir bilincin ege men olduunu sylemek doru olmayacaktr. Bunda kiisel kariar daha ar
basmaktadr. Ruslar Behll paa'nn yardmyla Beyazt sancan ele geirirter.

Ruslar, Mu'a ve Erzurum'a doru ilerlediklerinde Krt airetlerini yanlanna

ekebilmek iin ilikiler kurmaya alriar. Kendi denettmlerini kabul etmi olan Krt airetlerini nc kuvvetter olarak

ileriye srerier. Sivas, Diyarbakr ynlerine yollananlar Osmanllar oyalamak iin

di. Baz airetter vaadlerden dolay saf deitirirler. Bazlar "tarafsz" kalrlar. Kukusuz ki bu durum Ruslarn iine geliyordu.

"Tarafsz" kalanlar byle davranmadklar taktirde savan kendi aleyhlerine dn mesi halinde balarna geleceklerden ekinirler. Bu nedenle "tarafszl" seiyor lard. Din farkllda Krtlerin Rusya'nn yanna byk ounlukla katlmasn en gelliyordu. 1829 Temmuz'unda Ruslar Erzurum'u ele geirince Osmanllarn

durumu ktleti. Padiah, Krtlerin dini duygulanm smrerek sonuca gitmeye

alr. Ayrca Osmanl topraklanmn Rusya'nn eline gemiini kendi karlarna

uygun grmeyen ingiltere ve Fransa, Rusya'nn igal ettii yerierden ekilmesi bi

iminde bir ban antlamasndan yana giriimleri de Krtlerin "tarafsz" veya Os manllardan yana politika izlemelerini getiriyordu. Fakat Ruslar Eyll 1828'de Mu ve Hns civanmda alrlar. Osmanl kumandan Emin paa kaar. Fakat ban

grmeleri ngiliz ve Franszlarca diretilince Ruslar igal ettikleri yerierden ekil

mek zomnda kalrlar.

97

IVIir l\/luhammet'in Mcadelesi

Soran Bey'i olan Mir Muhammet, Soran Valisi Mustafa Bey'in oluydu.
Uzun bir dnem kendi akrabalarna kar savaan Mir Muhammet, i ege
menliini salar.

Kendi dnemini konu edinen Maliha adl tarihte yazdnr. Aynntl bilgiler bu
el yazmasmdadr. Mir Muhammet evresine stnlk salamak iin sUah imalathanesini kurar. Top, kl, tfek, fiek vs. retimini salar. Sikke bastrr. Serdarlar kurulu ad altnda

bir heyet oluturarak Beyliinin ynetiminde sz sahibi yapar. Celile Celil o'nn emir

lii dnemini bamszlk olarak deerlendirmektedir. (Age, S. 89) Beyliin ran'llara

ve Osmanllara kar ktn, yan-bamsz dier beylikleri kendisine balamak
istediini hatta 1818'de Mir Muhammet kendisini "Emir Mansur" (bamsz vali) ilan ettiini yazmaktadr. Soran Beyinin bu abalanmn bamszla ynelik olduunu syleyebiliriz.
Fakat kendisine ncelikle dier Krt beyleri kar kariar. Bir Krt beyinin kendi kartan iin ileri atlmas, sonuta anti-igalci bir

tavra girdiinden olumluydu.

Birok devlet bu ekilde kurulduundan gelimeyi

sadece beyin kendi kan, iktidan iin savama balamak yeterii bir aklama
olamaz.

Mir Muhammet'in savan, burjuva Krt devletini kurmak iinde denemez. Feodallere kar olmayan, dorudan feodal temelde, bir devlet kurmadan te bir

mcadele deildi. Mcalesi iran'daki Krtleride kapsyordu.

Osmanllar bu yllarda kargaalk iindeydiler. Ruslar karsnda srekli ye-

niliyoriard.

Dahas

Msr'da,

Arnavut

Mehmet

Ali

Paa

bamszlk

iin

savayordu. Haliyle Osmanl merkezi otoritesi gcn giderek yitiriyordu.

ran'da da kanklklar vard. ah

alyordu.

Horasandaki i kargaalklan bastrmaya

Maliha adl tarih kitabnda, onun evreye propagandistler yolladn, kendi

sine kar kan Krt airetleriyle savatn, allahsz olduklanndan hareketle

bata Krt Yezidilere kar savatn yazar.. Airetlerin blgedeki yaygnl, Mir Muhammed'in kl zoruyla yapmaya

alt biriiin nndeki en byk engel olur.

Mir Muhammed'in Iran Krdistan'na ilikin dnceleri ran'n iinde liulunduu kaostan kaynaklanyordu.

Iran-Rusyayla savayordu. Kendisinin ran'a saldrmasna Osmanllann gz

yumacan biliyordu. 1834'de Iran ah zerine kuvvet yollar, fakat yenilir.
Blgede .herkes masda zor oluyordu. bireyler kapmak iin savatndan, dengelerin kurul-

Orta-Dou,

bilinen

ilk tarihinden

beri

gnmze

kadar

srekli

ve

savalara sahne olduundan istikrarn olduu yllar hemen yok gibidir.

Osmanllar,

Msr Valisine ksmen

Ruslarn ve dier Avrupa devletlerinin

98

yardm sayesinde stnlk salariar. Ve tekrardan merkeziletirmeye hz verir

ler.

Merkezilettrme sadece silah kullanma biiminde olmaz. Toprakta, idari

yaplanmada deiiklikler yaplarak gerekletirilmeye allr.
Krdislan'da askeri-tmar .^isteminin 1830'lu yllarda tasfiye edilir. Tmar sahihinin
yerini toprak aas almaya balar. (Celile Celil, 1 9. y.y.)

Tanzimatla blrlilcte topral<ta yaplan deiil<lik yledir;

a) Mlk (topran sahiplii)

b) Mir (hazine, devlet topraklan) c) Vakf (dini kurumlara ait topraklar)

d) Metruke (genel yaralanmaya ait topraklar)

e) Mevat (bo topraklar) (age. s. 37)

1833 ylnda Osmanllar, Sivas Valisi Reit Paa'y merkeziletirme iiyle

grevlendiririer.

Ayrca,

Semih

Paa

komutasnda

ikinci bir orduda

hazriamr.

Trabzon-

Erzincan zerinden Van'a kadar, yani Bat-Ermenistan da grevlendirilir. Reit Paa ise Krdistan iin grevlendirilir. 1834'de 40 bin kiiyle saldrya
geer. Yolu zerindeki bir ok ky yakp-ykar. Yama-talan geleneksel bir
vran olarak srp gider.

da

Celile Celil 1845 ylnda Kafkas adl gazetede kan bir makalayi aktanyor;

"Osmanh mparatorluu sonuta bir ksmn yok ettii, bir ksmmda Trk hane
danlna katt bu kabileleri, zellikle de Krt Yezidileri ykmay baarmtr. Krt ye zidiler Kt bir aln yazsna maruz kalmlardr. Btn halk, dini bir olgu iin kahra
manca arpm, saysz askerde babalarnn inanc iin zdrap verici bir ekilde

lmlerdir.

Dierleri

mslmanl

kabul

etmi

ve

bunun

sayesinde

"zgr"

olmulardr. Ancak ok az kii ran'a Trkiye'den kuzey-dou lkelerine, Rts Erme

nistan'na kaarak kurtulmulardr." (Kafkas, No: 8, S. 31, yl. 1847 Aktaran Celile
Celil, age, s. 104)

Osmanllar k bastnnca Revanduz zerine yryemezler. Bahar beklerier. 26

yazar.

Temmuz

1835'de

Baron

Rozen

Rusya

Dileri

Bakanlna

yle

"eitli taraflardan ve defalarca Erzurum seraskeri ve Sivas, Tokat ve Diyar

bakr seraskeri Rc Mehmet Paa arasnda varolan anlamazlkla ilgili haber aldm,
stelik Mehmet ReU Paa, o gne dek Esed Paa'da olan Mu Paalnn ynetimi nin ona verilmesi ve bununla btn Anadolu'daki seraskerlie ulamak istedii yolun
da haberler aldm." (Aktaran, C. Celil, age, s. 105)

Ruslann yazd

raporiarda

Reit

Paa'nn yannda aynca Avrupa'llann

danman, doktor vs. bulunduunu yazmaktadr.

Reit Paa ayrca bir ok Krd uzak bigelere srgne yollar. Yansra or
dusunu yeniden dzenler.

Padiah

II.

Mahmut,

Badat

ve

Mus..'

Paalarnn

Reit

Paaya

99

katlmalarn emreder.

Fakat Osmanl hazriklan srd srada Mir Muham

met'te Iran Krtlerini yanna ekmeye alr.

Bu arada Badat Paa's Ali Rza, Baban somnunuda halletmek iin Baban

Beyi Ahmet'in zerine saldrr. Ahmet ran'a kaar.

Cezire'de Osmanlya kar kan Bedirhan Bey ayrca Mir Muhammetle

ibiriii iindeydi. Dmana kar ciddi bir biriikleri yoktu. Dzenli orduyu, dzen siz ve kank airet gleriyle yenmek isterier. Yansra Bedirhan Beyin desteki si Han Mahmut'a karda Osmanllar Hafz Paa'y zerine yollariar. Bu arada
ngilizler, Osmanllar desteklerier.

Bedirhan mut'un

Bey,

Han

Mahmut'un

kuvvetleriyle

biriemek ister. uratrlar.

Han

Mah

giriimlerini

Osmanllar engellerler.

Yenilgiye

Han

Mahmut

Artos'a, Bedirhan Bey'de Cudi Dana ekilir

Reit Paa Cezireyi bombalatr. ehir harebe olur.

Osmanllar gleriyle veya parayla birok aireti satn alrlar. Yanlarnda kendi ulusuna kar savatnriar. Blge de Osmanl egemenlii tekrardan kurulur,

iran'llardan yardm isteyen Mir Muhammet'i ran'llar desteklemez. stelik O'nun

kendi snrian iindeki Krtlere ynelik almalarndan dolay cezalandrmak is
terier. 10 bin kiilik bir orduda hazriamr.

ngilizler,
takmrtar.

Mir

Muhammet'e
sultan-halifenin

kar

Osmanl-lran
kar

ibiriiinden

yana

tavr

Reit

Paa,

emirlerine

kmann gnah

olduunu,

mslman kannn dklmesini istemediini ieren bir mektupta yazar. Mektup etkili olur. Nedeni ise gerekte korkudur. Airetler bir kez daha g karsnda

eilirier.
manlya

Krt airetteri arasnda ayrlklar n plana kar.

tavr aldklan halde bu durumu gnah

Bandan beri Os
sonradan su

saymayanlar

ilemek istemiyoruz diyerek, Reit Paa'ya kar savamamalan esasta Osmanl

Ordusunun etkinliindendi.

Revanduz kalesinde savunma yapan Mir Muhammet, 1836'da kaleyi, yiye

cek ve su yokluundan teslim eder.

Soran Beyi Mir Muhammet stanbul'a yollanr.

II. Mahmut onu affederek

Krdistan'a dnmesine izin verir. Fakat daha sonra Trabzon yaknlarnda o'nu ldrtr.

Mir Muhammed'in yerine kimin geecei

sorun olur.

Akrabalar arasnda

kyasya arpmalar balar. Osmanllann amac gereklemi olur. Mir Muham

met bunun iin ldrlmtr. Miraslar, Padiahtan destek arariar.

Bu arada Krdistan'da veba, kolera gibi hastalklar yaygndr. 1837'de Reit

Paa Diyarbakr'da koleradan lr. Yerine Hafz Paa atanr. Fakat Osmanllann Gney Krdistan'daki 'baanlan'ndan hemen sonra Betanda Krtler etkili olmaya
balariar.

Hafz Paa birbiri ardna Krt kylerine saldnr. Birok ky yakp ykar. Celile Celil, Paujoulat adl birinin tanklna dayanarak yle aktanr;
"Argahtan elli adm tedeki Laca dann eteinde 4 bin kiilik bir Krt kabilesi ve eitli yalarda Krt kadnlar vard. adr yapacak bir para kumalar yoktu. Ve

yakc gne altndaydlar. Gne nlarndan yzlerini tozla gizliyorlard. ounluu

kadn ve ocuk olan bu insanlar plak veya ullar iindeydiler.
umutsuzluk vard, gslerinden ar iniltiler kyordu,

Yzlerinde ac ve
ve

kadnlarn alamalar

100

atkn ocuklarn lklar yrek paralaycyd. Bu drt bin Krt ac durumlarla

bana cehennem azaplarm hatrlatyordu. Bu insanlar burada 6 gn kaldlar, sadece

ok az olan kara ekmei yediler, yakndaki bir aydan su itiler. lk gn 20 st ocuu ld, baz annelerin st yoktu. zlen analar len ocuklarm brakmadlar.

ldklerine inanmayarak, hissiz elleriyle ocuktan kucakladlar." (PaujOUat, Kk

Asya, Mezopotamya, Pamir, Suriye, Filistin ve Msr'a Seyahat C.l, II, 1840-41
Aktaran Celile Celil, age, s. 117-118) Paujoulat ayrca yle yazyor "yanm ekin saplar, Krdistan'daki

byk al gstermektedir. Ovalar kendini koruyamam Krt lleriyle doludur. "

Krdistan hakknda yazlan bir ok kitapta yukardaki benzer anlatmlan bul

mak mmkn.

Paujoulat ayrca esir bir Krdn direniini yle yazyor;

"Hafz Paa esir Krt nderlerini Osmanl mparatorluuna hizmet ettirmek ve

Krtlere kar olan hareketlerde Trk ordusuna yardm etmelerini salamak iin

btn koullan dnmtr. Bir gen ve yakkl Krt nderini esir alan Hafz Paa
onu onurlandrnz. Paa ona Albay rtbesini vereceini vaad ederek herhangi bir iti rafta bulunmasma^almtr. Fakat gururlu Krt nderinin cevab u olmutur. Hi bir zaman dier insanlarn reisi olmadm, eer senin olaylarnn birinin banda ol saydm, sana kar gene de hain olmazdm. Beklediin itiraflar hibir zaman duyama yacaksn, kader beni senin eline att, ne istiyorsan yap!"

Hafz paa bu szler zerine esire 500 krba vurulmasn ister. Fakat esir Krt direnir. Paujoulat yle devam eder.
"Krt, karn kaslar yrtldnda bir sigara istemi, istei yerine getirilmi, sessiz
ce bam kaldrp sigara imeye balamtr. Cellatlar ona vurmay bir ka kez durdur

mular.

O'na

sorular sormular, fakat gururlu Krt susmutur.

Hafz Paa

ona;

'benim szlerimi duymadndan m cevap vermiyorsun? Ve sakince yle demitir. 'Tanrya kr kulaklarm sar deil, ama dilim dilsiz' kadlardan biri Hafz paa'ya ; -Bu
sormutur.

adam

konuturtmak

iin

en

ar

hangi

ikenceleri

yapabiliriz?

diye

Bu szler zerine esir nder gururla

kafasn

kaldrm,

karsnda duran

bir

Krd parmayla gsterip bararak yle demitir.

-Hibir ceza, kardelerini terketmi ve onlar dmanlarmza salm alak bir

Krdn, gzlerimin nnde durmasndan daha ar (-bir ikence) olamaz. Kendisine bu szler sarfedilen Krt, belinden tabancasn kartm ve esire ate

etmitir." (Celile Celil, age, s. 118-119) Einsvvort Londra C.l, II. W.F, yl Kk Asya'da Seyahatter ve Aratrmalar ramen adl kitabnda iin

1842.

Krtlerin

Osmanl

zaferierine

bamszlk

savatklarn yazmaktadr.

Osmanllar,

geri

ekildiklerinde

geride

braktklan

memurianm

Krtlerin

kovduunu yazar.
Einswort 1838'de, Osmanllarn Akada ve Tavros Krtlerine kar savatn,
Akadallarn Osmanlya kararl bir direni gsterdiini drt gnlk bir kuatmadan

101

sonra Knak kalesinin

ele geirildiini, btn erkeklerin ldrldn, ocuklarn

istanbul'a yollandn, kadnlar ise Malatya'da bulunan ordusu zevklerini tatmin

iin yollandn yazmakladr. (Aktaran, Celile Celil, Age, S. 119)

Krdistan ve Bat-Ermenistan'da merkeziletirmek iin yaplan bu katliamlar

elbetteki etkili olmu, Osmanllar glerini salamlatrmlardr.

Mehmet Ali Paa'nn ordusuyla Nizip'te karlatklannda daha nce birok blgeden Krtler arasndan asker toplayamayan devlet son yllardaki katliamlar
sonras birok blgeden nemli oranda adam toplanr. Krt Ijlgelerine merkez
den atamalar yaplr.

Merkezden atananlar kendi blgesinde halktan zoria topladklarm kendisi ne, kendisinin bir stne ve saraya aktanr. Yerini korumak iin rvetter, hediye
ler verir. Halk airet reisinden balayarak tm dier yneticilerine gerekte

alr. Smr katmeriidir.

Krdistan'da bulunan .Berezin, Badat yneticisi Muhammet Paa'nn kattiamlarm yle yazar;

"ldrlen isyanclarn kesilen kulaklarm ehir kaplarna brakmtr; Bereck'n halk eer bir daha isyana kalkrsa, onlarn hepsini kaza oturtacana aht
etmitir." (Aktaran Celile Celil, age, s. 125)

Berezin Osmanl ordusunun tm zulmlerini saymann mmkn olamaya can da ekler.

Direnen

Krtleri

eitli

yerlere

srgn

ettikleri

gibi,

airetleri

topraa

yerietirmeyede almlardr.

Rus aratrmacs Bazili N. Surey

ve Filistine ilikin almasnda

"Krtler, Suriye'de olduka oalmlardr. Dalk Krdistan'dan buraya gelmi, srleriyle Halep Paalnda ger olmular ve srekli olarak Beylon ve Kilis

arasndaki dalarda yer almlardr." (Aktaran, Celile Celil, age, S. 126) Derken Su

riye'deki oalmay devlet kendisine isyan eden veya zarari grd airetterin
srgn yeri olarak kullanldn bilmemektedir. Bazili, basklardan bu blgeye
gn olduunu yazmaktadr.

Mir Muhammet'in mcadelesi hakknda Bazil Nikitin, Krt tarihisi Hseyin

Hzni'ye dayanarak yle yazar. . "Bu adam, 19. yzyln banda (hicri 1229-1254 aras) Ravanduz'da otuz bin kiilik bU- orduyla hkm srmtr. Bu Mir'in kendi adna hutbe okuttuundan sz edilmemektedir, ama para bast belirtilmektedir. Mir Muhammed fetih yoluyla,

batda Nisibin ve Mardin'e kadar (Musul ve Sleymaniye hari) uzanan Krt topra klarn ilhak etmitir. 1826'da bamszln ilan etmitir. ran ve Msr'la diplomatik

ilikiler kurmutur. Trklerden nce Bayrakdar Muhammed Paa ve Diblomath Mus

tafa Reit Paa ile uramalar olmutur. Moltke, Msr paasnn isyannn Trkiye'de yaratt aknlktan yararlanmasn bilen Krt feodali tipini temsil eden bu ilgin asiye kar Babi- alinin ordusunu bytmek iin nasd Krtlerden zorla adam topla
maya altm anlatr." {HM\\n, Krtler, s. 22)

102

Mehmet Ali Paa'nn Reformlar

M.Ali Paa, (1808-1848) Ortadou'nun 19. y.yldaki en byk reformcusudur. Ayn zamanda 100 yllk bir hanedannda kurucusudur.

M.Ali

Paa'nn

hanedanl

1798-1801

yllar

arasnda

Fransa'nn

Msr'

almasndan ve tekrar Osmanl egemenlii kurulmasndan sonraya rastlar. Fran

sa'nn igalinden sonra eski yneticiler ve muhalifler ortadan kaldnlmlard. Os manllar Arnavutluk ve Bosna biriiklerinin kumandan olarak buraya asayii
salamak iin yolladklan M. Ali Paa daha sonra vali olarak atanmt.

M.Ali, ulamann, esnafn, loncalarn desteini alarak stanbul'a vergilerini

dzenli yollamaya balamt.

ngilizler ise M. Ali'yi Msr'daki kariannm karsnda grdklerinden onun

Msr'dan karlmasna alyoriard.

ngilizler ayrca Memluklulan destekliyorlard. M.Ali bunlan yenilgiye uratt

ve konumunu glendirdi.

1806-1808 yllar arasnda Rusya Osmanl devleti ile savayordu. ngiltere,

Msr' igal etmek istediyse de padiah adna arpan M. Ali, ngilizleri yenilgiye
uratt. manllann ngilizlerin gvenini yannda kazanan rpanlar M.Ali byk bir bozguna uratlrlar. kar Os da ayrca Arabistan'daki Habilere

savar. Yunan bamszlk savanda Osmanllann yardmna asker yollar. M.Ali, Avrupa'dan danmanlar getirerek elindeki orduyu modernletirmeye

alt
sine

gibi

baz

ynetimsel
Yoksa

reformlanda
salt kendi

gereklettrmek

ister.

Anlald
iten

kadanyla salt Msr'da egemenlik kurmak istemiyordu. Esas amac Osmanl lke egemen olmakt. egemenliini Msr'da kurmas

deildi.

M.Ali nceleri Kafkasya ve Afrika'dan zenci kleler getirterek modern bir or duyu ina etmeye altysada daha sonralar 1823'de kylleri zorunlu askere

alma yntemine giriti. Bylesi bir uygulama dzenli bir askeri kaynaa sahip
olmasn getirdi.

M.Ali'nin

dzenlemeleri,

salt

orduyla

snri

deildi.

Ticaret

ve

sanayi

alannda da yenilemelere giriti. Avrupayla ticari balar oluturdu. Osmanllara

bamll artk grnteydi. Tanmdaki farkllklar kyllerin yaam koullarn iyiletirmiti. Avrupal kapitalistlerin Msr pazarlanndaki kril artmt. Msr
ekonomisinin denettmi Avrupallann eline gemekteydi.

Artk vergilere, zorunlu askeriie ve brokrasiye kar kta daha da g

lenmi bir yerel otorite szkonusuydu.

Franszlar,

Osmanl-Rus

savalarnn

sona

ermesinden

sonra,

Os

manllarn gszlnden yarariamp, Cezayir'i yl

Temmuz 1830 ele geiririer.

ablukaya aldktan sonra 5

Msr Valisi M. Ali ile Padiah arasnda birbirlerine kar ykmllkler soru nunda antlamazlk kar. Yunanistan olaylar srasnda birbirierini sul'ariar. Neti

cede anlamazlk byr ve Msr ordusu Suriye zerine yrr. 1832'de am' ele

geiririer. Padiah

ciddi tedbirier almaya alr. M. Ali'nin olu brahim Paa ise

103

Araplara yerel ynetim hakkn tanyacana sz verir.

Araplar,

Osmanl ordusu

na kar direnirier. Antalya ve skenderun'da ibrahim Paa'nn eline geer. Meh

met Ali Suriye'nin kendi denetimine verilmesini ister. Grmeler de anlama

salanmaz. Rusya, ngiltere, Avusturya karlar dorultusunda tavriar koyarlar.

Anttama salanamaynca Msr ordusu ilerier. 21 Kasm'da Konya'y ele geirir

ler. 21 Aralkta bir kez daha Osmanl ordusunu yenilgiye uratriar. Ruslar, Osmanllar gibi kolay yutulur bir devletin yerine Ortadou'da daha
gl bir yeni devletin ortaya kmasn istemezler. Byk devletler arasndaki bu

eliki Osmanllara yarar. ngilizler ve Franszlar Osmanllar karsnda ciddi bir nermede bulunmaynca, ar'a bavururtar. te tam bu anda M. Ali Paa'ya, Su riye Valiliini Osmanllara kabul ettireceklerini ngilizler ve Franszlar bildiririer.

Fakat bu srada brahim Paa ileriemesine devam eder. 1833'de Ktahya'y

ele geirir. Padiah Rus kalr. askerlerinin stanbul'a gelmesini kabul etmek zomnda Rus askerleri Hnkar iskelesinde adr kurariar. ngilizler ve Franszlar

Padiah Suriye Valilii konusunda ikna ederier. Kilikya'dan Msr ordusunun e

kilmesini de ngilizler ve Franszlar Padiah Suriye Valilii konusunda ikna eder ler. Kilikya'dan Msr ordusunun ekilmesini de ngilizler ve Franszlar kabul eder
ler. M. Ali bu durumu kabul etrnezse onu tehdit edeceklerini ve yardmlarn

keseceklerini belirttiler. Fakat brahim Paa ilertemeye devam edip stanbul'a y

ryeceini belirtir. Ruslar da gerekli askeri, zamannda getiremeyeceklerini bildi
rince Padiah M. Ali Paa'ya istediklerini kabul edeceini iletir.

Fakat Msr Valisi daha fazla ilerlemenin byk devletlerin karlanna ters

dmesinden dolay uygun grmez. 29 Mart 1833'te anttamaya vanlr. am ve

Halep Valilii ile Adana'nn denettmi verilir. Yansra Girit'teki valilii de onaylanr.

Aynca brahim Paa'ya Hicaz Valilii verilir. Arap'lann byk bir ksm Mehmet
Ali'nin denetimine geer. Bu durum Arap uyannn ve blgesel dzeydeki biriikteliklerin salanmasna neden olur.

ngiltere ve Fransa, Rusya'nn iine yarayacak bir gelimeyi istemiyoriard.

Bu nedenle Osmanllaria Ruslar arasnda yaplan 8 Temmuz 1833 Hnkar iske

lesi anttamasmdan honut olmadlar.

topraklanna
Msr

Ruslar bir sava srasnda, Boazlann

yardm edeceklerini
Kendi

ngiliz ve Franszlara kapatlmasn, karlkl olarak herhangi bir devlete kendi

saldrlar
ve

olursa
Padiah

birbirlerine
frsat

karariatnriar.
yazlacak

Yansra Ruslar Edirne Antlamasn Padiaha onaylatriar.

Valisi kolluyordular. lehlerine frsattan karmak istemiyorlard.

21

Nisan

1838'de Osmanl ordusu

Halep zerine yrd. Suriye'liler Os

manllarn yannda savamadlar. Nizip'de bozguna uradlar. (1839) M.Ali Paa olay, bir tri bitmiyordu. Avrupa devletlerinin pazar kapma m cadelesi ayrca elikinin karmaklamasna neden oluyordu. Msr'daki Fransz

ayrcalklar, Osmanhlan, ngilizleri ve Ruslar etkiliyordu.

Osmanl
snrlar.

Donanmas

Kaptan-

Derya,

Fevzi

Paa'yla

biriikte

Msr'a

ngiltere,

Fransa,

Avusturya

ve

Rusya

sorunu

zmek

iin

bir

kurul

olutururiar. Kurul, M.Ali Paa'nn Suriye ve Kilikya'daki Valiliine son verdirme

karann alr. Aynca M.Ali miras yoluyla Msr Valiliinin babadan oula gemesini

ileri srer. Rusya, ngiltere ve Fransa statkonun korunmasndan yana oluriar.

Aralanndaki anlamazlk onlan statkoyu tanmaya zoriar.

104

Franszlar, M.Ali'nin Osmanllar aleyhine ilerlemesi durumunda ayrcalklannnda gelimesinden dolay M.Ali'yi destekliyoriard.
Franszlar nemli bir darbe indirmi olacaklard.

kendi

ngilizler ise Msr Valisinin Suriye'den aynlmasm istiyorlard. Bylelikle

Rusya ise gney snrlann gvence altna almak istiyordu. Gl bir devle tin gneyde olmas kendilerine sorun yaratacandan gelimeleri eski antlama
hkmlerine uygun tutmaya almaktayd.

3 Kasm 1839'da Osmanllar ingilizler lehine Glhane Hat- Hmayun-u

kabul ederek, devletlerinin yklmasn nlemek istiyorlar.

12 Temmuz 1840'da ngiltere, Osmanl Devleti, Rusya ve Avusturya ve Al

manya arasnda yaplan Londra antlamasyla, boazlarn sava ve bar

srasnda sava gemilerine .kapal tutulmas karlnda M.Ali'nin Suriye'den 10 gnde kmasn, aksi takttrde miras yoluyla tahtn el deitirmesinin kabul edile
meyeceim, yansra Msr'da Osmanl yasalanmn geerii olacan, donanmann

gen venlmesm, ordunun Osmanllann hizmetinde olmasn onaylyordular.

ngiliz, Avusturya ve bir ka Osmanl gemisi birlikleri Beyrut'u topa tuttular II. Ber, Osmanl egemenliini tand. Franszlann M.Ali'ye yardm vaadine
ramen ngilizler, brahim Paa'y yenilgiye urattlar. (10 ekim 1840)

M.Ah Fransz desteini de grmeyince tm glerini Suriye'den ekmek zo runda kalr. Osmanl Padiahn tanyacan belirtir. Girit ve Arabistan'daki iddialanndan da vaz geer. Ardndan da, miras yoluyla valilii ailesine gemesi kabul
edilir. (1841) Sorun imdilik kaydyla zlr.

Fakat Krtler, bu gelimelerden de yararlanamazlar. Artk Msr'da Osmanl hkmranl tekrar kurulur. Asker says smrlandnlr, tm Osmanl yasalan ge erli klnr, vergi yeniden dzenlenir. En byk olunun vali olarak yerine geme
si onaylanr. Msr sorunu geici bir zme kavumutur artk. M.Ali 1848'de lncede iler Osmanllar asndan biraz daha olumlular.

Revanduz htilali (1835-1837)

1830 ylnda Krdistan'daki bamszlk hareketinin banda, Mehmet Paa bulunuyordu. Osmanl ve iran ynetimlerine kar giriilen bir mcadele idi
Mehmet Paa, Ravend airetindendi.

Mehmet Paa, yredeki Krt airetlerini kendi denettminde biriettrerek, Azerbeycan'a kadar olan blgede nfuz sahibi olur. Daha sonraki isyanlarda sz sahibi olan Bedri hanlar, Mehmet Paa ile kiisel rekabetlerinden dolay
anlaamadlar.

Mehmet Paa elverili ortamdan yararianmak istiyordu. nk Osmanl De vleti Msrda hkmdartm ilan etmi olan Kavalal Mehmet Ali Pasa ile
uramakta idi.

Osmanllar, Sivas Valisi Reit Paa'y bu ie grevlendirdiler. Reit Paa, Krt kuvvetlenn ilk saldrsnda geri ektirmek zorunda braktrd. Ayrca Badat ve Musul'dan gelen kuvvetlerie biriikte 40 bin kiilik bir Osmanl kuvveti tekil edildi. Krt direniileri, Osmanl kuvvetlerini pskrttler. arpmalann yn detrmesiyle birtikte Mehmet Paa 1835'de Kutur blgesine ynelip, blgede

105

denetim salar.

Iran kuvvetteri geri ekildiler.

Daha sonra Salduz blgesinide

Mehmet Paa ele geirir. Iran ynetiminden honutsuz olan ran Krtleri Mehmet
Paa'y desteklediler.

1833 ylnda Tahran Rus konsolosu, Kafkasya'daki kumandan Rozin'e yo llad raporda yle diyordu.
"Emincihangir Mirza, Krtlere reva grd ve beni dehete dren da

vranlar ile aslnda ran'n geleceine darbe

vurduunu dnmyor" dyordu.

(Halfin s. 55) Ayn Dnemde Bombay'daki ngiliz grevli Ravilson'a, Krtler yle
diyoriard;
"Biz btn gn var kuvvetimizle alyoruz. Lakin elimize geen bir para

ekmek

karnmz doyurmaya bile yetmiyor. Biz, ocaklanmz, kadnlarmz ,hepimiz

yalnayaz, plaz, aftz." diye anlatyorlard. (Halfin ayn yerde s. 55)

Iran

kuvvetleri kumandan

Emir Nizam ismi ile nl olan Ali Talip

Han,

1837'de Krt kuvvetlerinin zerine yrd. Fakat yenildi ve Tebriz'deki Rus genel

konsolosu Godin'e snd. Onlardan yardm istedi. Ayn yl on bin kiilik bir Iran
kuvveti Revanduz'a hcuma hazriand. ran'llaria Osmanllar arasnda yaplan
dayanma ile biriikte Osmanllarda Reit Paa kumandasnda Krterie dier ta
raftan saldracaklard.

Osmanl-lran ilikisinden dolay Mehmet Paa bu glerin ikisini de birden yenemeyeceini anlaynca, Iran kumandanna haber gndererek, onlarla biriikte
Osmanllara kar savamak istediini, ran' tanyacan, Tahran'a vergi vere

ceini vs. bildirdi. Fakat Iran yneticileri bunu

kabul etmediler. Ingilizler'de Ktle

rin nerilerinin kabul edilmemesi iin her iki tarafa da telkinlerde bulundular. O

andaki karian bunu gerekli klmakta idi. Fakat Osmanl-lran "Krtlere kar bir
liktelikleri" prattkte gerekleemedi.

"Bu

srada

faaliyete

geen

ngiliz

diplomatlar

ran

ile

Osmanllarn

birlemelerini o andaki karlarna uygun bulduklar iin, Krtlerden nce davrana

rak, iki devletin birlemelerini salamak amacyla harekete getiler. Tebriz'deki ngiliz
binbas ii bu husus iin, Temmuz 1837 balarnda Osmanl karargahna geldi

Ayrca stanbul'da

srdrlen almalar sonucunda ran ve Osmanh devletlerinin

ortak olarak Revanduz'a .saldrmalar kararlatrld halde, bu birlik fiili olarak ger

eklemedi". (Halfin age. s. 56)

1837'de Osmanl kuvvetteri Revanduz'u ele geirdiler. Revanduz'lu Mehmet

Paa teslim oldu. Ailesiyle biriikte Krt airet reisleri stanbul'a gnderildiler. Os
manl Devleti aynca ran'n urad zarariara karlk tazminat demek zomnda
kaldlar. Fakat Krt airetlerinin yresel bakaldnlan 1837'den sonra da devam

ettt. Bitlis yresindeki

Hez ve Hayn Hanlklar ve Sason'da Osmanllaria kk

apta arpmalar devam etti. Osmanllar bir ok ky yerie bir ettiler. Hayn Reisi Timir ve Hezo Beyi'ni idam ettiler.

Keza Basor yresindeki Bekrean ve Regotan airetlerinin bakaldrlar da

katliamlaria sonuland. Mehmet Reit Paa'nn lmnden sonra baa geen

Hafz Paa Krtlerin kulaklann, parmaklarn kestiriyor, karlnda ise hediyeler

106

veriyorlard. Bylelikle Basor blgesi de sindiriliyordu.

Osmanl Devletinin Airet reislerine kar davranlar onlarn konumuna

gre deimekteydi. Baz airet reislerini kendilerine itiat etmedii taktirde ldr yor, bazlann ise ya hepse attyor, ya da srgne yolluyordu. Ya da kendisine bir
takm unvanlar verip onu tekrar blgesine yolluyo.rlard

Revanduz'lu Mehmet Paa'da nce srgne gnderildi. Daha sonra Paalk

unvanyla ve hediyelerie biriikte blgesine gnderildi. Fakat Mehmet Paa'nn ni

yetinin tekrar deiik olduu farkedilince de Trabzon'da ldrld.

Revanduz
yazyor.

isyan

haknda
1810

Mehabat
ylndan

Krt

Cumhuriyeti
Revanduz'a

kitabnda
egemen

yle
olmaya

Kr

Mehmed

Paa

itibaren

balamtr. Son derece zeki, ileri grl ve sertti Kendisine komu olan irvan veBiradost beyliklerine boyun edirdi 1830 ylnda Osmanh mparatorluundan ayrlp

bamszln ilan etti ve bu uzun sre kuatt Erbil'i, sonra da Altunkpr'y ele
geirdi Beyliini aa Zarp rmana kadar geniletti Bunun zerine Badat Valisi,
ynetimini resmen tanmak zorunda kald. Kr Mehmed Paa daha sonra Akra,

madiye ve Musul'u ele geirdi Osmanh Hkmeti zerine bir ordu gndererek kendi
sine boyun edirdi Esir alnp stanbul'a gtrlen Kr Mehmed Paa, 1836 ylnda

orda ldiL lm nedeni konusunda eitli sylentiler yayld. (Mehebat Krt Cum S
27 Dip Not)

Amerikal W. Aegelton, CA ajan olarak Krdistan'da bulunmu, rapor ve gzlemlerini

dur.

daha

sonra

yaynlamtr.

O,

Krtlerin

gemilerine

de

ksaca

deinmitir. Mehabat Krt Cumhuriyeti (1946) kitab dikkate deer bilgilerie dolu

ngiltere'nin 19. yzyln balanndaki ran'daki karlan ve denetimleri ulus

lar aras ilikilerine de yansyordu. Nitekim daha nceki (1804) Rus-iran

savanda ran' desteklemilerdi. ran'llara silah ve mal yardmnda bulundular.

Askerierini eittiler. Fakat ngilizler bazen de karian gerei Iran ve Osmanl de

vletlerinin birbirieriyle savamalanndan yana deildi. Revanduz isyan srasnda

byle bir politika izlemilerdi.

"Bu

srada

faaliyete

geen

ngiliz

Diplomatlar,

ran

ile

Osmanllarn

birlemelerini o andaki karlarna uygun bulduklar iin Krtlerden nce davranarak, iki devletin birlemelerini salamak amacyla harekete getiler. Tebriz'deki ngiliz
binbas Osmanh U bu husus iiit Temmuz 1837 balarnda kararghna geldi

Ayrca stanbul'da srdrlen almalar sonucunda ran ve Osmanl devletinin ortak

olarak Revanduz'a saldrmalar kararlatrld halde, bu birlik flili olarak gere
kleemedi" {Ha\\n Age S. 56)

ngilizlerin,

"Politik almalarda nemli rol oynayan adamlardan birisi de;

Rodon Cissini idi Onunla birlikte alan Raviison ve dier ngiliz politikaclar,

doudaki Rus tehlikesine kar ngiliz etkinliinin daha fazla geniletilmesi gereklii
hakknda ngiliz hkmetine rapor verdiler.

107

1828 ylnda

Cissini

stanbul'a

gelerek,

Osmanl

hkmetine

Rus-Osmanl

savanda Osmanllarn saflarna katlmak nerisini ve ngilizlerin kendilerine her

trl yardma hazr olduklarm bildirdi Ama bu srada bar iin grmelere girimi
bulunan heyet anlamay ilan ederek Osmanl ve Rus Devleti arasnda barn

salandn bildirdi " (29 Halfin Age. S. 40)

ingilizler. Dou Avrupa zerinden Hindistan'a Karadeniz yolu ile mal sevkiyat yapabilmek iin almalar yaptlar. Bu nedenle Trabzon'da bir konsolosluk kurdular. Dier Avrupa devletleri de bu durumu benimsediler. Fakat arlk bunu

benimsemedi. Ingilizler'i blgeden uzaklatrmak iin youn faaliyettere giritiler.

Bu yeni ngiliz yolunun keifisi Cissini idi. Cissini 1835'de Frat ve

Dicle vadile

rinde inceleme yapmaya tekrar geldi. Hereyden nce ngiliz karlarnn blge
deki airetter tarafndan zarara uratlmas iin airetterie en iyi diyaloglann ku

rulmas gerekmekteydi. Sorun yalnzca teknik sorunlar deildi.

"Frat

ve Dicle Nehirlerini nceleme

ve Havzasn

lme" ismini verdii

kitabnda Cissini, Krdistan zerindeki ngiltere'nin politikasn ve varmak istedii

amalar aklad. Ayrca kaleme ald bir incelemede de Bat Asya'daki ticari plan

larm aklad. Bu belgelerde Cissini, Musul'un ticari nemini, burada sanayi fabrika

lar

kurulmas

gerektiini,

Ankara'da

bir

konsolosluk

kurulmas

gerektiini,

skenderiye'den Diyarbekir'e kadar olan havalide ngiliz pazarlarnn dzene konul

masn ayrca Diyarbekir'de fabrikalar kurmann gerektiini ve dier konular

aklyor ve izlenecek yolu gsteriyordu. Ancak bt plann uygulanmasna gemedi Uygun zamann gelmesini beklemek

amacyla plan rafa konuldu. Ayn zamanda ngiltere in ile savaa girimiti. " (Birin
ci Afyon sava 1839-1842 itilaf Age s. 41)

Moltke, Revanduz isyan srasnda Krdistan'dadr. Msr Valisi Mehmet Ali

Paa'nn olu

Ibahim Paaya kar ordu oluturma almalan srasnda Krdis

tan'da Osmanl kart gelimeleri nlemeye alr. Krtlere kar arpr.

Moltke, Sivas Valisi Reit Paa'nn Cizreyi ele geirdikten sonra ehri yakp
yktn belirtir. (1836)
Moltke, Krtler arasndaki anlamazlklarada deinir.
"Krtlerin temsilcilerini sayg ile dinliyoruz. Mzakereler epey zor gemektedir. Krtlerin biri tekinin dediine kardr. Btn kylerin kendi temsilcilerini gndere

ceklerini zannediyorum. Fakat, henz gelmediler. On lar yumuadka Hafz Paa'da

anlama artlarnda sertliini daha da arttnyordu. Bu ynde Hafz Paa'ya verdiim
tavsiyelerin mecbur bir tesiri olmuyor. Krtler eer aat etmezlerse Mu blgesine ekilmeye Oray Emin Paa (Krt) idare etmektedir. O da askeri harekata

kalrlar.

yardm etmek iin her hangi bir ey yapmaya Erzurum valisine baldr." (Moltke, Mektuplar, )

Osmanllar, birok katliamlara ramen eitli direnileri bastrmazlar. Moltke "Binlerce masumun hayat yok edildi ve binlerce ky harebeye dndrl
d. Fakat savaan Krtler dize gelmedi. Krtler iin iyi ve adil bir idare kurul-

108

maymcaya kadar, btn Osmanh seferleri ancak geici bir etki brakmaya mecbur
dur. " (Bkz. Trkiye Mektuplar)

Krt airet etteri Osmanllann rtbe, nian vs. trnden szde iltifatlanna

ounlukla kanariar. Dier Krt airet reisleri zerinde otorite kurmann bir arac
haline getirirler.

Moltke, Krt direniine ilikin de yle yazar annesine;

"1838'de Harzan blgesinde meydana gelen bir savata 600 Krt bir tepede mevzilenmilerdi Onlar son neferin de ldrlmesine kadar savatlar. Kadnlardan 50 ta
nesi Osmanh ordusuna esir olmak istemediklerinden kendilerini kayalardan sulara
atarak bouldular. Sava sona erdikten sonra yzlerce kadn ve ocuklarn lm yara

larnn, Osmanh askerlerinin sng darbelerinden okluu grld "

Mektuplan )

(Bkz. Trkiye

Moltke,

Hafz

Paa'nn her 20 askerden birinin Ermeni olmas

isteine

karlk kendisinin 4 bin kiilik bir saynn yannda 1000 Ermeninin olmasn ve bir
Ermeni binba tarafndan ynlendirilmesini ister. Hafz Paa bunu kabullenmez.
Moltke, Ermenilerden yle bahseder.

"Asya Ermenileri gl, sayca byk ve tekvcut halinde olan Osmanh idaresi
ni kabule alk, daima igzar ve ounlukla geimleri iyi okm bir ulustur. u esnada
anladma gre onkr Bab- aliye kar sadktk hususunda Krtlere ve Arap milletle

rine nazaran ok daha fedakarlklar gsterdikleri aktr."

plar)

(Moltke, Trkiye Mektu

Msr Ordusu,

Osmanl

ordusunu

yendikten sonra

Ktahya yaknlarna

kadar ilerlerier. Osmanllara Rus an, yeni gl bir devletin ortaya kmamas iin yardm edince araya dier Avrupa devletleri de girince brahim Paa'nn or dusu geri ekilir. Sonraki yllarda ise Msr etkinliini kaybeder. Osmanl ordusu
tekrar toparlanr.

Batl

kapitalist

devletler,

Osmanl

mparatoriuunu

19.

y.ylda

paylaamadlarsa, bunun nedeni kendi aralarndaki elikiden kaynaklanmakta

idi. nein Msr Valisi Mehmet Ali Paa'ya kar Rus anyla birlemesi. Keza
Ruslara kar ngilizlerden yardm grmesi bunun ttpik rnekleridir. Haliyle Kr
distan'a da bu ilikiler yansmaktayd. Ve her
ilikiler gelitililmitir.

zaman da Krtlerin aleyhine Alman Moltke

Bu konuda 1870'de Fransa-Prusya savanda komutan olan

yle yazyor.

"Osmanh mparatorluunun devam ve kuvvetlenmesinde Avrupa devletlerinin

nasd yakn bir karlar varsa, ayn surette, emrindeki bir valinin tehditkr yumruunu bab- aliye dayamas gibi ackh bir durumu yattrmakta da o kadar ok ilgilidirler."

{s. 242 Trkiye Mektuplar F. Moltke) Keza Moltke Fran.sa, ngiltere ve Rusya'nn
Msr'daki Mehmet Ali Paa hakkndaki deerlendirmesi de yledir. "Fransa (...) Trkiye ile Msr ayn derecede kuvvetli hale getirilirse, Dou'nun
tamamyla emniyet altna girmi olaca fikrindeydi Bu, aa yukar yle demektir:

Eer siyaset terazisine iki arlk koyabilecek durumda isen bunlar bl, birini sa,

109

dierini de sol kefeye koy, bylece safl'integrite de la Porte (Osmanl devletinin b

tnlne dokunlmakszn), tartlamyacak kadar kk bir para olarak birazck

Cezayir sana kalr. Buna karlk ngiltere her eyden nce padiaha, kendisine ait

olanlar ele geirmesi iin yardm etmek fikrindedir; bylelikle skenderiye'deki hUliv
de ticaret anlamalarn ve demiryollarn protesto etmeye kalkamyacaktr; (...)

Rusya'nn, aslna Boaz kysnda bir glge hkmdarla Nil kenarndaki ikinci bir ta

nesine kar hi itiraz yoktur ve bu hkmetin de statkoyu devam ettirmek istedii

anlalmaktadr." (Moltke Age S. 282-283)

Krtler, 1835-40 yllan arasnda

meydana gelen bu olaylardan da yararianbi

mazlar. Aralanndaki kopukluklar devam eder. Aralarndaki gvensizlik, ulusal

linlenme

dorultusundaki

en

byk

engellerden

birini

tekil

eder.

Kendi

ayrcalklarn yine n planda tutariar. Merkezi bir siyasi nderiiin olumasnn

byk eksiklii frsattann kamasna neden olur.

1835'de Balta Liman Antlamas:

Mehmet Ali Paa isyan srasnda Osmanl yneticileri ngilizlerden yardm
istemilerdi. arik Rusya's Osmanl Devleti ierisinde meydana gelen bu olay

dan yararianmak istiyoriard.

srp

Bunun iin de Hnkar skelesi antlamasn

yardm etmek istiyoriard. kan, Rusya

ileri
ile
bal

artlarn kabul ettirmek istiyoriard.

ngilizler
atyordu.

de

Osmanllara
Osmanl

Rusya'nn

topraklarnda yaylmas

kendi

karianm

talyordu.
edecekleri

ngilizler Osmanl yneticilerinden, Osmanllar istemese dahi yardm

akken, ngiliz yneticileri Osmanllardan taviz koparmaya

alyorlard. O srada Osmanllar, Osmanl vatanda olmayan yabanclarn ticaret yap

malarn

yasaklamlard. Keza yine baz mallarn alm-satm

haklan yerii tacir

lere verilmekte bu durumda ngiliz karianm engellemekteydi. ngiltere, 16 Austos 1838'de Osmanllara artlarn kabul ettirerek nemli
bir adm atm oluyordu. Osmanllarn, Batnn nfus alanlan iine girmesinin ilk
admlarndan biriydi bu antlama.

Glhane Hatt- Hmayun

Padiah, 3 Kasm 1839'da Avrupa devletlerinin basks sonucunda Osmanl

devletindeki Hristiyanlara ynelik bir takm reformlar yapmay kabullenmek zo

runda kalr.

Avrupal byk devletler, Mehmet Ali Paa'nn, imparatoriuu ok zor du-*

rumda braktn ok iyi bildiklerinden, Osmanllarn kendilerinden istedii yardm ancak kendi yararianna birtakm deiikliklerin olmas kouluyla kabullenirier. Osmanllar ister istemez kabullenirier. Bylelikle can gvenlii ve mlklerin

gvence altna alnmas vergilerin bir sisteme balanmas, askere alma, eittm

110

ve yem baz kurumlann oluturulmas ve dzenlenmesi sz konusu olur. Bu

arada Padiah'm yetkisi de snriandnlr. Szde din aynmna son verilir. Msl man olmayanlara eit hak ve yaam gvencesi salanaca garanti edilir. Osmanl toplumunda ticareti elinde bulunduranlar ounlukla Rum, Ermeni Yahudi gibi topluluklar olduundan, Glhane Hatt- Hmaynuyla biriikte Bat'nr koruyuculuu altnda daha rahat nefes alriar. Yasa ve snr tanmayan, keyfi uy
gulamalara ksmen de olsa snr getirilir.

Tanzimat Ferman halkn hayatnn, mal ve can gvenliinin salanmas iin ilan edilmemiti. Tersine devletin devam ve Avrupa'daki gelimelere ayak uydur
mak iindi.

Feodalizmin alt yapda devrimci bir tarzda zme kavuturulmayp, baz

reformlar biiminde st yap kurumlarnda yaplan deiiklikler, topluma deiik

ekillerde yansr.

eriat hkmlerinin egemen olduu, stelik yeni bir takm reformlaria ms lmanlarn ayncahklanmn da giderek ortadan kaldnlmas tutucu kesimlerin de
vletten daha da uzaklamasna neden olmaktayd.

Devletin ynetim kademelerinde deiiklik yaplyordu. eitli bakanlklar,

yaama organlaryla Padiah'm ve Sadrazam'n danma kurumlar
oluturulmutu.

Tanzimatn en nde gelen ve yaplmas hemen gerekletirilmek istenilen

uygulamalardan biri de eyaletlerin tam bir denetime kavutulmak istenmesiydi.

Bu yllarda valilerin yetkileri snrlandnld. Merkezi yapnn kk bir modeli

eyaletlerde uygulanmaya sokuldu. Denetim arttrld.

Mltezim ve Tmar sahiplerinin, eyaletlerdeki olumsuzluklann ba sorumlu

su olarak grlmesi bu unsurlarn denettenmesinin salanmasna gidildi. Bun

lann zerk bir yaplar vard. Sorumluluklann yapp vergilerini demeleri halinde
merkezi denetim yaplmyordu.

Yaplan nemli bir dzenleme de vergi sistemine ilikin Dinsel yasalar er

evesinde toplanan (tekalif-i seriye) veya takalif-i rfiye olarak toplanan vergilerin

yerini rnn %10'unu kapsayan aar adn tayan ve belirii hayvan vergisiyle
dzenleniyordu.

Mslman olmayanlardan alnan cizye'nin yerini ise mrettebat ad verilen

vergiyle deitirir.

Vergiler, gelir ve deme gcne gre toplanyordu. Vergileri artk valiler ve

onlann atad mltezimler toplamyorlard. stanbul'daki, gnderilen tahsildariar-

ca toplanyordu. l, le, Ky idari ynetimi, bu dnemde yeniden dzenlenir.

Ayrca valilerin, eyaletlerde danma kurullan yoluyla denetlenmesi yoluna
da gidilir.

Ordu'da da dzenlemeler yapld. Merkezden atanan Mirier, valilerin bl

gedeki
oynad.

askerier zerindeki demetimine son veriiyordu.

Fakat bu durum

her

zaman uygulanmad. Savalar, valilerin yetki alannn tekrar genilemesinde rol

Glhane Hatt- Hmayunu halkn mcadelesinden ok d glerin etkisiyle

Osmanl Devletine, koullarn sonucu kabul ettirilmiti.

Osmanl toplumunun tutucu mslman kesimleri Glhane (Tanzimat) Fer

manna kar kmlardr. Bu reform sonras yaplan dzenlemeler sre ierisin
in

de iyice yozlatrlmtr. Reformlar iin kitle taban bulunmam, destekleyici

muoyu yaratlamamtr.

ka

Mslman olmann getirdii stnlkler ortadan kalktka, tutucu evreler

den

honutluk beklenemezdi.

Haliyle

Islahatlar merkeziyeti

(sarayc)

olarak
Reform

adlandnlmtr. Her eyi yukarnn yapaca, bilecei anlay Avrupa'da dipten gelen dalgadan farkldr. 'Padiahn halka ba' olarak adlandnlmtr.
hareketlerinde halk yoktur.

1839'dan sonra Hristiyanlar ksmen rahat nefes aldktan sonra elbetteki to

plumun deiik kesimlerine etkileri olur.

Gerileyen, zlen Osmanl Devletini kurtarmann tek yolu olarak Osmanl

aydmlannca Batllamakla

kn nlenecei anlay egemen olur. Yeni Os

Peki nedeni neydi? Bir

manllar bu anlayn sonucu ortaya kar.

Osmanllar savalarda ounlukla yeniliyoriard.

ksm inan noksanlna balarken bir ksm da ilk nceleri askeri rgtlenme ve

kurumlarna balam ve dier bir ksm ise Bat'mn teknolojik stnlnn so

nucu olduunu ileri srmt.

19. y.yln ikinci yars teknolojinin nemini bazlanna kavratabilmiti. Tanzimat Ferman sonras Bat'mn bir ok kurumu ierii boaltlm bir

ekilde, Osmanl devletinde uygulamaya koyuldu. 1839'dan itibaren bir ok de

vletle yaplan ticari antlamalar sonucu tarm ve endstride kendilerini koruyama

malar,

Bat'yla olan tepkiyi arttnr. Bat taktikilii hz kazanr Giyim, elence,

insanlar arasndaki ilikiler Bat kopyacl eklinde geliir.

evlerin denmesi,

1860'lardan sonra ortaya kan yeni Osmanllar, Bat taklitilerini elettrirler.

Mir Bedirhan'm Direnii:

Bedirhan Bey, 1821 'de Cizre'de Mir olur. Miran reisi brahim Aa, onun oto
ritesini tanmaz. Bedirhan o'nu ldrtr. Fakat airetler arasnda arpmalar sor. Bu airetleri birieksik olmaz. ok kii bu arada ldrlr.

Cizre blgesinde iki gebe airet vard. ilet ve Cox

birieri zerinde egemen olma kavgas gemi yllardan beri devam etmekteydi.
Bedirhan Bey bir mddet sonra kendisini kabul ettirince 1828/29 Osmanl-

Rus

savanda Osmanllara
Bedirhan, nemli

asker vermeyi
da

red eder.

Beyliinde
airet

ciddi otorite
toplar,

kurar.

karariar

Beyliindeki

reislerini

dncelerini alr.

Bedirhan, emrindeki askerleri eskisinden farkl dzenlemeye balar. Eski den her airet kendi reisinin nderiiinde savaa katlrken imdi yeni bir dzen
lemeye gider. Her airetin en iyi savalar seilerek oluturur. Trk Resmi Tarih yazclarndan Nazmi Sevgen, Bedirhan'm ayaklanmasn

Bolan'n Musul ve Diyarbakr eyaletleri arasnda bltrlmek islenmesine Jepki duy

masna balar. Kendi gcnn azalllmasua ynelik bir giriim olarak adlandrp aya

klandm yazar. (Nazmi Sevgen Belgelerie Trk Tarih Dergisi 1 1/19 1969 s.9)
M. V. Burienessen Bedirhan'm yanna bir ok gezginci misyoner vs. 'nin

gelip

gittii

hatta

onun

"Sultan'a

verdii ballk szn bozmaya

niyetli

112

o/macfA^/n/" belirttiini yazar ve garipser. nk yabanc desteini kazanmak is

teyen beylerin tavrlanyla elitiini yazar. (Aga, eyh ve Dev let... s. 221) Bu tavnmn onun bamszlk ve milliyetilik dncelerine ilikin phelerin domasna yol atn belirtir.. Bedirhan Bey'in gemii her zaman olumlu olmamtr. O, Osmanl Devlett'ne kar zaman zaman bakaldrd gibi bazen de Osmanllar safnda savaarak bakaldran Krt Beylerine kar da savamtr. Alman Genel Kurmay Bakanl'da yapacak olan Helmut Von Moltke Osmanl ordusunda danmanlk yapt yllarda (1835-1839) Krt isyanlarnn bastnlmasnda bulunur.
Moltke, gzel bir dille eitti sosyal, siyasal ekonomik olaylan anlatt gibi

katld savalan da ayrntl anlatr. Moltke, Bedirhan Bey'in 1838'de nce diren
diini daha sonra da yanndakilerle birlikte "eski yolda Sait Bey'in kalesini hcumla
zaptettiini kendisine mkfat olarakta, kendisine bugn de hal ismi var cismi yok bir

redif olaynn albayl verildiini yazar. (Moltke, Trkiye

Mektuplar S. 181)

Moltke, Bedirhan'm adamlan sayesinde Sait Bey'in teslim olmadn yaz

makta.

Osmanllar, yerel otoriteleri kendilerini tandklan oranda ilikilerini ayariamaya alrlard. Yerel otoriteler kendi knumlanm glendirmek, kendi devamllklarn

salamak ynnde abalar sarfederierdi. Onlar da merkezi otoriteye eitli hedi

yeler vermekten kammazlard.

Cizre
Paalanna

blgesinde
hediye

sz

sahibi olan
kusur

Bedirhan

Bey,

Musul

ve

Diyarbakr
zerine

vermekte

etmezdi.

Ayrca

onlann

arlan

zaman zaman silahl adamlanyla Paalann yardmna koar. Elbetteki bu tavriar

Osmanllarn iine yarard.

Osmanllar kendilerine ramen bu tr yerel otoritelerin varim esasta iste
memekle birlikte o anki g, denge vs. gibi nedenlerle kunamaz. zaman zaman onlara do

1830'lu yllarda Osmanl mparatoriuu olduka zor durumdayd. lk defa

Yunanllar 1826'da aynlmlar, kendi kaderierini tayin etmilerdi. Keza, i dumm-

da hi iyi deildi. Msr Valisi Mehmet Ali Paa'nn isyan aralkl olarak devam
ediyordu. Bir dizi sorunun yansra yenieriliin ortadan kaldrlmasnn yan sra

yeni bir ordunun dzenlenmeye alld yllarda ite bu koullar altnda Os

manllar, yerel otoriteleri idare etmeye yani idare-i maslahat yolu ile zorbalk re jimlerini srdrmeye almaktaydlar. Bedirhan Bey bu boluktan yararianmaya alr. Kendi blgesindeki

(Botan) airetterie olumlu ilikiler kurmaya giriir. likilerini

de, Osmanl Sultan'a vergi, asker, hara vermeye yanamaz.

gelittrebildii yerier

otoritesinden te kendi egemenliini oluturmaya gider. Bedirhan,

Bedirhan Bey, 1838'de Osmanl ordusunun, Msr Valisinin olu brahim'e

yenilmesinden sonra daha da glenir.
Bedirhan Bey Krdistan'daki merkeziletirmek iin yaplan katliamlar

srasnda savatan kanr. Gcn korumay hedefler. Elbetteki bir direni hatt

oluturmamas bir ok blgenin

dorudan Osmanl Devlettne gemesiyle biriikte

artk o blgeleri tekrardan kazanmak daha zor olmaktayd. Osmanllar, aslnda Bedirhan Bey'in dncesini bilmekteydiler. Fakat raki-

113

plerini tek tek yola getirmek istediklerinden ona dokunmazlar. stelik Bedirhan
bey kendilerine bal olduunu sylemittr.

ngiliz temsilci K. Rich anlarna da:

"Cizreye geldim, bir ehir de veya kyde dinlenmek istedim, burada Han

olduunu ve onun yanna gitmemi sylediler. Ben de gittim, onu bir ngiliz seyyah
veya elinin grmek istediini sylemelerini istedim. Ben gerekten o zaman Pers-Trk

sorunu nedeniyle oraya gnderilmitim. Geldiimi bildirdiler. Yanna ktm, oturuyor

du. Sonunda nezaketsiz adam kalkt. Bende Sultann fermann verdim. Okudu, bana

bakt, ayakta durarak benimle konumaya halad. (Douda sadece kleleri ayakta tu

tarlar. En basit misafiri bile oturturlar, sonunda ona kahve

veya sigara veya onun

unvan ve sanna gre bir kahve ikram ederler.) Bundan sonra Bedirhan Bey neden

geldiimi sordu.

Bu

nasl kstahlkt,

dnn. Ben

de

ondan

konak istemek iin

geldiimi syledim. Cevab yle oldu; 'Benden mi? Konak ha Ferman m? Ben ok mu yalym? Bundan haberim yok. Hibir Sultan' tanmyorum. Bu sultan kimdir?

Neden onun fermanlar bana geliyor? Ben burada ev sahibiyim ve misafirimin bana neden geldiini elindeki fermandan deil, kendisinden renmek islerim." (Aktaran

Celile Celil Age S. 128)

Bedirhan Bey, Sultana vergi ve askeriik iin adam vermez. Kendi ynetimini

paylamak

istemez.

Sadece

Sultan'a

hediye

yollar ve

alr.

O,

Osmanl-Msr

elikisinden yararianmaya alr. Dank, perian Krt airetlerini etrafnda to-

pariamaya urar.

Bu tavrm

ikili yapar.

Kendisiyle

ibiriii yapmayanlar

Os

manllar araclyla ezmeye alr. Yaparda. Bedirhan Bey Hakkari Beylerinden Nurullah'la ilikisini dzenler, ibiriiine gider. Fakat Mksteki Abdalhan'la ilikilerini hemen dzeltmez. Fakat bir md

det sonra Van, Hakkari ve Botan'deki beyler arasnda anlama salanr.

Kutsal Anlamay

imzalayanlar unlard; Hakkari

Beylerinden Mustafa,

Dervi, Mahmut, Nurullah, Fettah Beyler, Hirzan'dan Halit, Mu'tan eref ve Kars

yresinden Kr Hseyin

Bey bu anlamaya katlmlard.

Biriie

ran Krdis-

tan'nda Erdelan Beylii de sonradan imza atar. O tarihlerde iki paraya bln
m olan Krdistan'daki bu tarzdaki bir gelime nemli bir gelimeydi. Kendileri ne ramen izilen bu snrian tanmamakt.

Celile Celil, Alpoayan'a dayanarak bu beylerin bamszlktan sonra kendi blgelerinde ynettmi aralannda paylama konusunda anlatklann belirtmekte

dir. rnein Vustan, Gavan, atak ve Mkus blgeleri Bedirhan Bey'le, Mahmut
Han'a, Hakkari blgesinin bir ksm ile Iran Krdistan'mdan
Nurullah Bey'e verilecei belirtiliyor.

bir ksm blgenin

Bu blmn kendisi de

gsteriyor ki biribirlerinin o anki alanlan yani oto

ritelerinin yettii yerler kendilerinde kalacakt. Egemenlik alanlanmn deitirilmesi

birinin zaranna olacandan daha iin banda derin elikilerin kmamasna
dikkat ediyorlard.

"Otoriter ve gz-pek bir kii olan Bedirhan Bey, Krt beyliklerinin bir araya ge
lerek, ortak dmanlara kar savamalarnn gereini kavram ve bu amala hareke
te gemiti Dalk bir blge olan Cizre'de oturmakta olan Bedirhan Bey ileri

114

grll ve kararll sayesinde Hakkari blgesindeki Krtlerin reisi olan Nuru llah Bey ile dier airetlerin byk bir ksmn ve Mahmut Han' ikna etti Bedirhan Bey askeri ynden de tecrbeli ve iyi bir kumandan olduu iin gere ken kuvvetleri hzla oluturmaya halad. Bu almalarnda Bedirhan Bey iin Krtler her trl yardm kayna oluyordu." (Halfin Age, S. 63) Dr. Beltch Chirgh, Krt Sorunu adl kitabnda bu ilfifaklan Krtlerin aralarnda

bamsz bir devlet kurmak iin yaptklarm y azmakladr. (Aktaran Celile Celil Age S.129)

Bu

kutsal

ittifaka,

Mustafa,

Devre Han,

Mahmut,

Nurullah,

Fattah,

Halit,

erif,

Kr Hseyin gibi

Beylerin katldn,

balarnda

ise

Bedirhan'm

bulun

duunu yazar.

iran'daki Krt yneticisi Vali Ardalana'da bu biriie katlr.

Alpoyacyan, devlet kurulduktan sonra kimin tarafndan ynetileceininde z

me kavuturulduunu, Han Mahmut'a Botan, atak, Geva Mks', Mustafa Bey'e

Van Nurallah Bey'e lemerik (Hakkari)'le ran Krdistan'mn bir ksmnn verile
ceinin kararlatrldn yazar. (Dr.
S.130)

Beltch Chirguh'tan Aktaran Celile Celil Age

Kutsal

Biriik

yeleri

almalarn

hzlandnriar.

Kaleleri

onanrlar.

Aynca

yeni kaleler yapariar. Cezeride iki silah atlyesini kurarlar.

Ermeni aratrmac ahbazyan Krt-Ermeni iUkilerinin Tarihi almasnda Be dirhan Bey'in Urmiye glne kadar olan alam Van, Bitlis, Mu, Diyarbakr blgelerini

kendi snrlar iine almak istediini yazmakladr. (Aktaran Celile Celil Age. S. 131)

Baz

Ermeni

yazariar

A.

Eremyan,

ahbazyan,

Arsak,

Alacian

1840'l

yllarda Bedirhan Bey dneminde Ermenilerin himaye' edildiini yazmaktadrtar.

Ayrca O, 1911'de stanbul'da yaynlad kitabnda Krtlerle

'kken olarak kabile ve dinlere blnm ayn kandan' olduklarn ileri ki doru olduunu sylemek mmkn deildi.

Ermenilerin
srmtr

ahbazyan aynca bir ok Ermeninin Bedirhan Bey'in danman olduunu

da belirtir. Kitiabmda Bedirhan'a yardmc olanlarn isimlerini yazar.

ahbazyan ayrca Dr. LeptSns'un "Hristiyan Dou" adh dergide 1904 ylnda

kan

Krtler-Ermeniler

adl

makalesinde

1848 ylna

dek

Krtler

ve

Ermeniler

arasnda ilikilerin dostane olduunu, bir ok evliliin yapldn Ermeni kilisesindeki

trene katldklarn yazmaktadr." (Aktaran Celile Celil Age S. 132)

Bedirhan Bey vergi toplamak ve can gvenlii konularnda yeni nlemler

alnca bir ok airet onun blgesine yerlemeye alr. V. Dittel seyahatmda bu

gruplara rastladn yazmaktadr. Fakat Bedirhan'm blgesine yerlemek 'iste

yenlerden baz ykmllkler istenilir. At, Silah, kl, tfek sahibi olmak, Bedir
han Bey'le biriikte savamak n koul olarak aranlr

Bedirhan Bey blgesinde hrszla kar ok sert nlemler alr. Yakaladklannn

115

ellerini kestirir veya ldrr. Bir ok Bald misyonerler ve gezginci Bedirhan'm hu seri nlemlerinin etkili olduunu yazmakladrlar. Ayn uygulamalar Mir Mhammel'le

yapm ve etkili olmutu.

(C. Sandraczkye Cilt l-ll Yl:1857 aynca.Reyt ve Bres'ten

Aktaran A.Safrastian Krtler ve Krdistan Londra 1948 Aktaran Celile Celil Age
s. 133)

V. Dittel, Musul'dan Diyarbakr'a giderken

arr. Derler ki

kendisine bir klavuz braklnca

"Bedirhan Bey'in topranda haydutluk ve apulculuk duyulmu i

deil.

Ayrca

onlarn

kendisine

yle

dediklerini yazar.

"Gerekten

sen

burada

klavuzsuz gezdiklerini biliyor musun? Biz de bir atasz vardr,

"Bedirhan Bey'in

toprandan, elinde altnla bir ocuk geer" sen ise korkuyorsun. Onlar bireyler daha sylediler. Utan, utan hrszlk ve yamann burada sylentisi bile duyulmamtr. Bir kez gnh olur, baka bir kez daha deil. Bedirhan Bey'in topraklar kalbinin kesi kadar gvenlidir. Korkma yanndakiler ile yok k, eer istersen birini daha al. Ben

biraz inandm. Krdistan'n tam gvenli yerler olduu sylentisini duymutum" (Akta ran Celile Celil Age S. 133)

Arada
vranriar.

Osmanllar

kendilerine

kar

gelen

Krtlere

son

derece

sert

da

1 840 senelerinde Musul'da bulunan Ditil yle yazmakta;

"Hkmete kar gelme suu ile Uham edelen bir Krd, ehrin ortasnda

yaktklar atein stnde bir saca koydular ve

diri diri yaktlar. Yine ihtilalci Krtler

den birisini kaynam suya atarak ikence ile ldrdler. "

Osmanl ve ran yneticileri zaman zaman meydana gelen ulusal hareketler

karsnda hnlarn sadece ayaklanmalara katlanlardan almakla yetinmiyorlar,

masum halka da zalimce davranlarda bulunuyorlar.

Ve onlarn mallarn yerlerini

gasb ediyorlard. Egemen olanlarn bu dayanlmaz basklan ve hrszlklar blgede

yaayanlar ekonomik olarak kertiyordu. Bu durumlara Krt airet reislerinin kendi

karlar uruna birbirleri ile yaptklar silahl mcadeleler ve bunlarn meydana getir
dii ykc etkiler de ekleniyordu. Krt airetleri arasndaki kanl arpmalar Krtleri kkten zayflatmas

bakmndan Iran ve

Osmanl devletine yaryordu.

ran Sait'inin ve Sultan 'in hu an bask ve kanl politikalan

ve bam Szhk,

bazen Krtleri zorunlu olarak kar koymaya itiyor ve bamszlk bilincini alevlendiri

yordu." (Halfin s. 28)

Bedirhan Bey blgesine yerleenlere toprak, verir. Birka kuru vergi alr. Ayrca

srler iinde vergi ald gibi rnn le birini de almaktayd. (V. Dittel'den Aktaran

Celile Celil Age s. 134) Btn bu zorluluklara karn can ve mal gvenlii ve vergi
deme oran Osmanlya gre azdr. Bedirhan Bey ayrca Van glnde gemi altrarak gl kenarndaki ky ve

kasabalara canllk getirtmittr.

Bedirhan Bey adna sikkeler bastrm, Cizreyi bakent olarak kabul etmitir.

116

Sikke'lin n tarafna "Emiri Botan Bedirhan arka tarafna da Hicri 1258 yazdrmtr.

(Alaaddin Suecadi, Krt Biriii ve Devrimi Badat 1959 s.45 Aktaran Celile Celil
Age s. 135) Halttn yle yazmaktadr. 1840 yllarnda Bedirhan Bey'in ciddi, disiplinli almalar sonucunda. Krlerin

egemen olduklar topraklarn snn Van gl, Diyarbekir, Musul ve ran snrna
kadar geniledi Bu yerler ismen Osmanl Devletinin olmasna ramen, gerekte ise
Bedirhan Bey'in egemenliinde bulunuyordu.

Bedirhan Bey sadece kendi ulusuna deil, buralarda yaamakta olan Erme
ni, Keldani ve dier aznlklara da eit davranyordu.

Bu blgeyi gezen Ditil, yle bahsediyordu: "Bu yrede gerekleen gene asayi ve emniyet ilke haline gelmi ve Bedirhan Bey'in lkesinde ocuk, elindeki altn ile gezmeye balamtr, dier yrelerde

yaayanlar buralara g ediyorlar ve insan buradan ayrlmak istemiyor" (Ditil, Seya

hat Notlan: 5-6)

Ditil bundan sonra Bedirhan Bey'in koyduu kanunlardan, askeri ynetimin

den ve toprak datmndan gururlanarak bahsetmektedir.. .(Halfin s. 63)

Krt Asur likileri:

Asuriular ounlukla Botan ve Hakkari
deiik almalarda bulunuriar. Her biri

blgesinde o yllarda youndular.

genelde kendi devlettnin karian

Amerikan, ngiliz, Fransz, talyan misyoner, din adam ve seyyahlar Krdistan'da

dorultusunda hareket ederier. Ermeniler ve Asuriular onlarn alma alanlardr. Ayn dinden olmalan politik almalarnn daha rahat yrtlmesine etken olur.
Mslman ve YezidiKrter arasnda pek fazla etkili olamazlar.

Asurtular,
balydlar.

Erzurum'daki

Osmanl

Paalna

Krt

Beyleri

araclyla

Patrikleri Mar imon, Krt Beyleriyle iyi geinmek zomndayd. Politik stn lk mslmanlarda olduu iin byle davanmak zorunda kalyordu.

Hakkari Beyleri savaa gittiklerinde Asuriular onlara asker vermek zomnda

kalyordu.

Hakkari

Beyleri

savaa

gittiklerinde

Asuriular

kleci

tavrianndan

uza

klamaya balamlard. .Batlya gvenme etkisini gsterir.

Amerikal Misyoner J. Joseph,

Mor imon'a yle yazdm aktanr.

Perkins adl dier bir misyonerin 1836'da

"Mahkemeler ve zdraplar, sz ve halknz bu topraklar(kiki mslman basksn

uzun sre ektiniz. ABD'deki Hristiyan din kardelerinizin kalplerinde sempati ve ilgi uyatdrdnz" (Aktaran Celile Celil Age s. 137)

. ky

1839'da misyoner Dr. Aita'da, misyoner

Grand, merkezi

Nurullah kurar.

Bey'in Artk

hastaln merkez

iyi edince Asur politik kartan

bu

Hristiyanl yayma ve koruma ad altnda yrtlr. Mslmanlk Hristiyanlk atmas eklinde gzken olaylarn altnda blgeye egemen olma sava verilir.
117

Misyoner Grand'm bir yap ina etmesi etrafta duyulur. Avrupallarn, Krdis tan'da, Hristtyanl yaymak istediklerinin propagandas mslman halk arasnda
znt, aknlk ve fkenin kmasna neden olur. Airetter arasnda tepki artar.

Avrupal misyonerier, Osmanl merkezi otoritesinden yararlanarak blgede etkin olmaya bu sefer alacaklardr.

nk Osmanllar Avrupallara bir takm haklar tamyacaklanmn garantisini

vermilerdi. Osmanl egemen evrelerinin yapt antlamalara Krdistan'daki

yerel otoritelerin kabul etmesi olduka zordu. Bir kere Osmanllar blgedeki mer

keziletirme almalarna

ramen,

airetsel yaplar zerinde

istedii

otoriteyi

kuramyordu.

stelik

yzyllardr

blgelerinde

Hristiyanlar,

mslmanlar

karsnda sz syleme hakkna sahip olamamlard. imdi birden bire kendileri ne kafa tutacak hale gelmelerini hazmedemiyoriard. Birok yazar, o yllardaki Krt-Asur tek dostluundan bahsetmektedir. stnlklerini

Yamlmaktadriar.

nk

Hristiyanlar

tarafl

mslmanlann

kabul etmekteydiler. Bir tarafn zomnlu tavizidir. Dostluun bozulmas haklarn

istemekten Kaynaklanmaktadr.

Elbetteki

eitli

lkelerin

misyonerierinin

rolleri

kmsenemez.
atsn ki.

Krt beylerine vergisini, askerini veren topluluklaria kim niin

Hristiyan

topluluklar,

1838 Tanzimat

Fermanndan

sonra

imparatoriukta,

haklan

genilemiti.

Ayn

zamanda

imparatoriuun

dousundaki

Hristiyanlar

batl kapitalistlerin yaylma alanndaki almalarnn bir parasn tekil eder. Misyonerier eitli devletler adna szde Hristiyanl yaymak amacyla bl

gede bulunuyoriard. Tabii ki bazlanda daha deiik almalar yapmak iin bl

geye gittiklerini sylemelerine ramen ounlukla blgedeki gelimeleri, mevcut sosyal ve politik yaam bilgilendirmekten te bir ileri yoktu. Misyonerier, zellikle Ermeni, Asur, Keldani gibi topluluklarn karianm g

zettiklerini

belirtmelerine karlk esasta gzettikleri

kendi karianyd. Blge hal

klarn kendi yararianna kullanmak istemekteydiler. Nitekim yle de yapyordular.

Ortadou'da misyoneriik, 18. y.ylda balar ve 19. y.ylda hz kazanr. Londra'da

misyoneriik iin ayrca 1779'da okul da alr.
Mezopotamya'da Amerikallar 1830'da ilk defa Asrllarla ilikiye geerler. (Celile Celil, age)

Misyonerier, blge halklarn biribirierine drmek iin youn almalar ya pariar. Ayrca Krdistan'da Hristiyanl yaymak istemekteydiler, Asuriler, Hristiyanl ilk kabul eden topluluklardan olduundan Avrupal

misyonerierin onlan temel alarak Hristiyanl yaygnlatrmaya almalar nor maldi. O dnemin koullar gerei din yoluyla yeni pazariara girmek geerii b;r yoldu. Asuriularda Hristiyanln yaygmlatnlmas uruna yaplan almalar

kendi

milliyet

karianna
halklar

dntrmeye
igal

de

almaktaydlar.
tutan

Tabii

ki

bu

tr

anlaylar blgedeki Yezidi ve mslmanlann houna gitmiyordu. Blge kendilerini altnda Osmanllara i^ar

savaacaklarna kendi aralarnda arpmalan, biriik yapmamalar, Osmanllarih

iine yaryordu.

Osmanl yneticileri de Krtlere ve Asurlulara ayr ayr "yanlariid''" oldu

klarn belirtmelerine karlk esasta biribirierine drr. Osmanl kariarr;^ kar ynelmelerini engelliyoriar. Aynca arabulucu, bar pozlaria son anda mu-

118

dahale ederek kendi otoritesini glendirmeye ynelirier.

Osmanl

yneticileri

misyoneriere

kar

olmakla

birtikte,

mevcut

dumm-

larnn bozuk olmasndan dolay kapitalist delvetlerin bu tr almalanna gz

yummak zorunda kalyoriard.

Misyonerler arasnda da eliki vard. Amerikal misyoner Avrupallan, Avru pallarda

taydlar.

bir

ba'Ka

Avrupaly

veya

Amerikalya

kar

propaganda

yapmak

ingiliz misyoner Badger,

Osmanllara kar, Bedirhan Bey'in Mar amun'un

yanna iki temsilcisini yolladn yazmaktadr. Fakat, Mar amun Badger'in orada

olmasndan dolay bu temsilcilerle grmez. Badger, Mar amur'un Krtlerle deil

ngilizlerle ibirlii yapmasn istemekteydi (Safrastion, Krds and KurdStan, London. S. 55, 1948)

Badger, baanl da olur. Asuriular karargahlarna ngiliz bayran asariar.

Krtlere,

ngiliz
ve

desteini , aldklarnn
Bedirhan beyler,

imajn

yaratriar.

Kendilerine

kar

savatklan taktirde ngilizleri karlarnda bulacaklann ima ederier.

Nurullah Asurlularn Batllarca szde savunulmalan

karsnda onlarn blgede etkin olmamalan

kiiyi katlederier. Kyleri yaklr ve talan

iin Asuriulara saldnriar.' Birok

Elbetteki bamszlk iin yola

edilir.

kanlarn olumsuz tavrian halklar arasndaki dmanlklann derinlemesine ve

ortak dmanlarna kar biriik yaplmamasna neden olur. Asuriular, Bedirhan'a

vei'gi vermeyi reddetmeleri de saldrnn nedenlerinden biridir.
Asurtularla biriikte yaayan baz Krtler ise F.Layard'n belirttiine gre

Asuriulara yardm ederier. 1846'da Asurlulara kar ikinci bir saldr yaplr. Mar imon Urmiye'ye kaa
rak cann kurtarr. Layard katliamlarda Mar imon'un Amerikal misyonerieri sulamasda

reticidir.

Ermenilerin

konumu

da

Asurlulardan
Osmanl

farkl

deildir.

stanbul

gibi

byk
elinden

ehirierde yaayan

Ermeniler,

yneticilerine 'apulcu' Krtlerin

kendilerini kurtarmalar dorultusunda ikayet mektuplar yazariar.

Osmanllar,

Krtler

araclyla

bu

hiristiyan

topluluklar

kendilerine

bal

kldklarndan, bir Hristiyan bata Krd dman olarak biliyordu. Halbuki hepsi

de bir zincirin halkalan eklinde Osmanl Devletine balydlar.

Misyonerierin blgedeki faaliyetleri, kanklklarn bymesine yol aar.

Bu arada ran'da frsattan yararianmak ister. Osmanllarn iin*, geliyordu. Kavalal Mehmet Ali Paa i!e uvmalar ran ynetiminin 1842'de iran biriikleri Osmanl snrian ierisinde olan iilerin

nemli merke:!! dan Kooeiay igal etti. 0'~,manl; kumandan Ali Rza Paa te

krar bir h'Aina ;;eh:, geri ald ve iiler; de iranllara yardmc olduundan tr

kaT;iar/.af;i uratt.. krin'da gene: yas ilan edildi. Sava hazriklan yapld. Fakat
inr.iz ve RS'lar ou savan iKmasMdan yana deillerdi. nk ticari

.,:i'-t;r:.; ..> ,' ?f-:--':''---;,^es: szkor.n'su C'UDrdi. Bu nedenle Rus, iran. ngiliz ve
Or-i^n-r-. ,.' gtii.i:-: du.riim deerlendi^nesi yapmaktaydlar. 4 yl grmeler

-C",

;. . :>vr,t : i:,:7'.jrum An^jmrisya ("847) neticelenir.

Banaz

Ai'^i

reisleri,

eyhler,

Asur

katliamndan

memnun

olurlar.

Os-

119

manllarda memnundurlar. Snrlan iinde hiristiyan topluluklann etkili olmasn

istemezler. Batllara "btn suun" Krtlerde olduunu sylerler. ingiliz misyoner E.Son ise kendilerinin defalarca Asiu katliam yaplmamas iin ngiltere adna protesto ettiklerini. Padiahn sessiz kaldm yazmakladr.

Batl misyonerlerin kkrtmalar elbetteki kmsenemez. Londra'da yaymlanan

haftalk bir gazeteye dayanarak JJoseph Amerikan ve ngiliz misyonerlerin rollerinin

ciddi etkinliinden bahseder. (Aktaran Celile Celil, Age, S. 144)

ngilizler katliamdan sonra Asurlu ailelere birka kuruluk sadakalar vererek

gnllerini almaya alriar. Ayrca Musul'daki ngiliz konsolosu araclyla Asur

iular ikayette bulunurlar. ngilizler-de Bedirhan'm cezalandnlmasn isterier.

ngilizler ikili oynariar . Fakat bu arada Asurtulann gnllerinide kazanrtar.

Osmanllar blge halklannn birbirleriyle atmasndan honut olur. Danklk ve dmanlklarn artmas kendi egemenliinin garantisidir. Padiah, Hafz Paa'ya Bedirhan'm kendisine btnyle balanmasn ister. Hafz Paa, Krt bilgini Mahmut Beyazidi'yi arac yapar. Mahmut Beyazidi
grevi kabul eder.

Mahmut Beyazidi, Hakkariye Nurullah Bey'in yanna gider. Bu arada Batl kapitalistler kendileri gibi smrgeci Osmanl devletinin
yanmdadrtar. Gizli raportar konuya k tutmaktadr.

Erzurum'daki

Rus konsolosu'nun

stanbul'a yollad

raporda

blgedeki

gelimeleri aktarr; Trk rk szde tarih yazcs Nazmi Sevgen yle aktarr; "Van asileri iin hkmet tarafndan asker sevkedmesi muhtemeldir. Buna
karar verilirse, Mu ve Bitlis Krtleri ve Han Mahmut, Bedirhan Bey tarafndan
yardm grmeleri ve birlik halinde bulunmalar ihtimalden uzak deildir. Bu halde

Krdistan'n btn reisleri tarafndan giriilecek olan bu hale karlk hkmet nceli
kle icap eden tedbirleri almaya teebbs etmezse neticede sebep olaca uygunluun,

yalnz Van'a mnhasr kalmayarak memleket iin ok korkulu sonular douracam

tarafnza bildirmekle vazifemi yapm oluyorum."(Nazm\ Sevgen, Dou ve Gney dou Anadolu'da Trk Beylikleri, s. 96)

arik Rusyas o yllarda Osmanl devletinin glenmemesi iin Mehmet Ali

Paa'nn Msr'daki isyanna kar km ayn ekilde Batl kapitalisttere yaraya

cak bir paralanmaya da kar tavr almt.
biriiiydi.

Onlarn tek korktuu

Krtlerin

Bedirhanlar isyan nedeniyle ngilizlerin Musul Konsolosu 19 Eyll 1846'da

yle bir rapor yolluyordu.

"Krtler, dah Hristiyanlar aleyhinde her trl kt davrana balamlardr... Bedirhan Bey'de bamszlk blgesinde ba bo braklmamaldr. Hkmeti Seniyye

Bedirhan Bey'in kuruntuya dayanan kuvvet ve kudretine aldanarak, kendisine baz

mertebe msaade ile muamele etmektedir. Bedirhan Bey'in aleyhtarUr ile dman

pek oktur. eyhler buradan uzaklatrlr, Bnyani, Zibari vs. Krt airetleri hk
mete ele alnrsa, bunlar Bedirhan Bey'i bu dakrdan pek abuk atarlar. Tuhup, Cilo

120

ve Baz NesturUermin elinde birka bin tfek vardr. Bu tenkil, (cezalandrma - siz ka tliam anlayn-) hareketinde onlardan istifade edilebilir. Tayyar Paa Hazretleri bay ramdan sonra Cizreye kadar devre kmak niyetindedir. Birhayli asker buluna

candan..." (Belgelerie Trk Tarihi Dergisi,.cilt, 3, say 13)

Raporu alan ngiliz elilii Londraya bildirmi, oradan gelen cevap ise
yledir.

"ngiltere Devleti Nasturiler hakknda. Devleti Aliye'ye (Osmanh Devleti) olan

isteklerinn beenmitir. Naslurilerin iyi ve emin halde bulunmalarn ngiltere Devleti nin istemesi, onlann yalnz Hristiyan oMuklan iin deildir. Belki bu Devleti

Aliye'nin siyasi menfaati ile mnasebeti bulunduu iindir. Devleti Aliye'ye kar

ngiltere'nin yol gsterisi ve l..." (age)

Fransa'nn Musul Konsolosuda 20 Eyll 1846'da yle yazyor.

"Hkmeti Seniyye, birka yldr Krt asilerini terbiye etmeye almken, hepsi
nin kuvvetlisi olan Bedirhan Bey hakknda hala bir tedbire bavurulmamas gariptir. Hatta Devleti Aliye'nin bu tereddt korkuya hamledilmektedir. Bedirhan Bey ise bu halden istifade ederek, hkmetin kuvvetini hie sayp kendisine bah olan Krtler
zerindeki kuvvete nfuzunu oaltmaktadr. imdiye kadar bamsz olan Krt beyle

rini hkmetin zorla itaat altna alacan, stanbul gazetelerinde okumutum. smail

Paa'nn idaresinde tasarlanan hareketin, Bedirhan Bey'i de kapsam iine almasn

arzu eder mi? Fakat smail Paa'nn maiyetindeki askerin yetersizlii hayrl bir netice
alnmasna mani olaca gibi, eski Sadr- Azam merhum Reit Paa'nn sevkettii, talim grm, yeteri derecedeki asker, Bedirhan Bey'in nnden iki defa geri ekilme ye mecbur kalmt. Hkmetin hu apta acele ve yeteri derecede tesirli tedbirler
almas.." (age)

Fransz eliside 3 Kasm 1846'da yle yazyor raporunda; "Nasturiler zerine evrilmi olan belay, grme ve nasihat yolu ile uza
klatrp ortadan kaldracana inanm ve bu kafi bir tehir saylmt. Bu mide g
venmezsim. Hatta, Sadr- azam ve devlet-lu Ali Efendi Hazretleri ile grmemizde va

ziyet,

devletin

an

ve

itibarnn,

menfaatlarmm

muhafazas

bakmndan,

iin

yumuaklkla deil, zor kullanmak suretiyle bastrlmas lzumunu ortaya koymak tayd. Birka gn nce Bedirhan Bey'in vcudu, Osmanh hkmeti iin bir noksanlk

idi Bugn ise Bedirhan'm ortada durmas devlet iin bir utan sebebUlir. Onun kirli
vcudundan Krdistan' temizlemek lazm gelmektedir. Ad bile birgn unutulup gide cektir. Maruzatta bulunduum zatnda, dndklerime inanm ve uymu olduklarn

kesinlikle bildiim iin, sert ifadeden ekinmedim. Bu talimatn bir suretini devletin
Ali Efendi Hazretlerine teslim etmenizi rica ederim. " (age)

Erzurum
yazlmakta.

ngiliz

konsolosunun

25

ubat

1846'daki

raporu,

ise

yle

"Sevkedilmekte olan asker kifayetsiz olursa, korkarm ki isyann bir kat daha
iddetlenmesine sebep olmasn..." {5a)l\, 21-22, age)

121

Btn bu alntlar bize kapitalist devletlerin bizzat olaylaria yakndan ilgilen diklerini ve yn vermeye altklarn gstermektedir. Olaylar d glerin dnda

deildir. D gler merkezi Osmanl Devleti araclyla Krdistan vs. gibi lkeler
zerinde iliki kurduklarndan gelimelerin dnda kendilerini grmezler. Mehabat Krt Cumhuriyeti kitabndaki dip notta ise Bedirhanlar hakknda
yazlanlar yle:

"Cizre Beyi olan Botanl Bedirhan, 1843 ydda Osmanh mparatorluundan

ayrlp bamszln ilan etmek iin giriimlerde bulunmaya balad. Hareketi

balangta ohn'ilu ekilde geliti Egemenlik alan Mukriyan'a kadar geniledi Bedir

han bir e hkmet ynetimi kurdu. Hristiyan Krtlere ve Asurlulara kar giritii kym hala ayda kavumamtr. Baz sylenterc gre Bedirhan, Hristiyanlarn
n:-tan cu i .rtadan kaldrmak isteyen \e fakat Avrupa lkelerinden korktuu iin

jKsnu ,
>' .

/// silahla gerckUilirmeye alan, bunu saladktan sonra da Bedir-

kurUlnay daulayar Osmanl hkmetinin planlar zerine bu kym iin

'
-

vcr-ui-n: P
'

"'''f''' ise Bedirhan iin yle yazmtr: "Ermeni beigcler i;ey olduunu ve rnek olabilecek bir dinsel poUtika uyguili f'-emruliindcn ayrd blgenin ruhani lideri saydn

'"

'"
;

'

"

'""''^--'r A., kon. Mehabat Krt Cumhuriyeti, S. 29)

' :'\. Ki:;lf -'.I bamszlk iin savamayacaklar anlayna sahip.

tf : .
.;

/ariiyo.f. -Mcadeleyi, Osmanl Devletine balamas yerel otoritelerin

' :.:>:mcn!.Ki'', li kurmay grmezden gelmeye onu gtrr.

G;;rnanilc!i, Bat'llann desteini aldktan sonra daha rahat hareket ederier.

Mir Bedirhan Beyin Sonu

Osmanllar aynca Han Mahmut'u da Erzurum'a davet ederier. Anlalyor ki
nce'iKin ittifak datmak istiyoriar. Han Mahmut'a saygl davranriar. Yanna
Maitmut Beyaziliyi vererek Van'a yollariar.

Han Mahmut Van'n yaknna geldiinde tavr deitirir. Osmanl memur

larn if^rtr.'

Er^urum

Valisi

Kemal

Bey,

Mahmut

Beyazilinin

isyanclaria

biriikte

olduundan phelenerek onu tutuklatr.

Padiah defalarca etkili kiiler ve hediyeler yollayarak Bedirhan' etkilemek

;s*er. Sonu alamaz.

Bu arada Anadolu'daki ordulann kumandanlna Osman Paa getirilir.

Os-nan!iar eitli .airet reislerine hediyeler, nasihat heyetleri vs. yollayarak

^nd:'.. /ana iknaya giriirier.

' ...'nj\;ok dcjaLr !s!aubn: tnifican lUulrluu; Bv'i clkilrmcf ii.- az^ t ckilr-ln

"ud -:'^;..';r''-: i>=,'Vr;; :,, Amis"v: />' C'C'ii Dimu. Kiif-H ''":. '':it^ hirka ''-ez im ..jc
j>ivv
.-,

:>;u,-nH:Hn; ui!'.;, ,-;^

<-.iKi'- dumn'""

'''

'

'i-

'';iit

'

14'!.-

'il

,.,11;, I

1847 ylnda Osman Paa Erzurum'a geldiinde asker toplayacan bildirir.

Mays'ta ordu hazr hale gelir. Haziran'da hareketa balar.
lk nce Mks'leki Ahdalba'a ynelinir. Yenilgiye uratarak ailesiyle birlikle

Rodos'a srgn edilir. Ksa bir sre sonra Mustafa Bey'de yenilir. Ardndan da koldan

Bedirhan'm zerine yrnr. Birok .ehirden loplaa askerlerle Cezire'ye doru yol
alnr. 1847 tarihli Ermeni gazeteleri Osman Paa'nn 25, Bedirhan'm ise 15-17 hin a.skeriin olduunu yazmakladr. (Aktaran Celile Celil Age S. 147)

Nurullah ve Han Mahmut'da gerekli nlemlerini almlard.

Bedirhan Bey'in yeeni Yezdanir ihanet ederek Osmanlara katlnca Bedir

han 5-6 bin yandayla Erih kalesine gider.

Osman Paa kaleyi hemen kuatr. gnlk bir direnmeden sonra Bedir
han antlamaya gitmek zorunda kalr. 20 Temmuz'da halkn can gvenliinin ga
rantisini szde aldktan sonra kaleyi Osman Paa'ya teslim eder. Direni krldktan sonra yama-talan hz kazanr. Bedirhan Dergl'e srgn
edilir. Kalan mallan 15 bin kurua satlr.

Bedirhan

daha

sonra

ailesiyle

birlikte

istanbul'a

yollanr.

19

Eyll'de

stanbul'a vanriar. Oradan Girit'e srgne yollanr. Sonraki yllarda istei zeni le
am'a yollanr. Orada 1 868'de lr
"Bedirhan, AbdlmecU zamannda Anadolu'yu kurlryrdn. Bunun iizerifrc

zamann ngiliz Bykelisi Mr. Layard, Bedirhan' stanbul'a davul etmesin! \hdiilmecit'e salk vermiti Bedirhan, bu tuzakt davete kanarak stanbul'a gtiui. .Ancak hu
ziyaretin dn olmad." (S.Henry F. VVoods, Trkiye Anlar-Osmanl Bahriye

sinde 40 yl: 1869-1909 Milliyet Yay, s. 314)

Bedirhala birlikle hareket eden baz reisler O.smanhhn ilerlemesi kar..<<nhia

ran'a snmak islerler. ran yclicilerl Osmanllara kar direndikleri taktirde kendile
rinin .sahip kmayacaklarn, fakal Cizre'yi direnmeden teslim ellikleri laklirde ise kendi lerini kabul edeceklerini sylerler. (Celile Celil Age S.1 48)

Verilen cevabn Iran ve Osmanl Devletinin bir Krt Devletine nasl kar olduklannm bir rneini gstermesi asndan ilgintir.

Bedirhan'm yandalar arasnda, ran'n aklamas blnmeye neden c.ur

Han
Eyll'de

Mahmut,
teslim

Van'n dalarnda
Osmanllar

araya girenlerin yeminleri

ikence yapariar.

sayesinde
bir

19

olur.

O'na

Ellorini

a.-'na

balayarak dverler, yzne bal srerek anlarn aknna urai!ri-:'r. Ari;;.-;'i; ' Ki
Han Mahmut'un daha nce sznden dnmesinden :Joic;,,, ~:^^<i'-<:v' ;;'...;?r

Han Mahmut ov.ce istanbul'a oradan da Bulgari.sta'i'.ii '^^v:;.

gne yollanr.

.^. :' -

--

Orada Krdistan'da kolera saigirii olur. Osman!; o;f:!n,-,.;--. r, :^'^ qV'h

Osmanh- oir ek y
cak etrafnda bl; .: C

,.': t
n

:;k

": Vr^-v',",1~-

' ':.-:'--V.zx

fen/ari '

r ....n-

V.^

NuruiaT'

P--

''

...

;--'"' d''>n'

Z-

,.-

?.-

n- .^

~,::::'lr:

<olur;ri;;n

stanbul'da lr.
Osmanllar, Nurullah Bey'in zerine Rait Paa'y yollariar. Nurullah Bey

ran'a kaar. Hakkari eyaleti oluturularak eski Vezir Ziya Paa vali tayin edilir.
Direni sonras yaplan talan ve yama Krt kylerini daha da yoksullua
iter. Yaam felce urar.

S. Domlai yenilginin nedenlerini; Krtler glerinin hareketlerindeki uyumsuz

luk ve baz nderlerin ihanetinde, ayrca dinin oynad olumsuzluu ekler. (Celile Celil
Age S. 150)

Osmanllar, mslmanlann kardeliinden hareketle halifeye kar kmann gnahndan bahsederek mslmanlk bilgisinden dahi yeterince haberi olmayan
airetleri etkileyerek egemenliklerini srdrrier.

Cizre blgesinde tekrardan Osmanl egemenlii glendirilince blg birbiri ne dman airetler arasnda bltrld. atmalar srekli devam etti. Yllar sonra II. Abdulhamit'in Hamidiye Alaylar dneminde Mir'an reisi
Hamidiye Paas yapld.

Mustafa Aa,

1877-1878 Osmanl-Rus savanda Bedirhan'm oullan Osmanllarla biriik te savariar. Osmanllar yenilince Bedirhan'm olu Osman, Botan'da Mir'liini

ilan eder. 7-8 ay gibi bir dnem Osman'n sz blgede geer. Adna hutbe oku

tur. Osmanllar zerine ordu yollar fakat pskrtlr. Osman hileyle yakalanr. Osmanl otoritesi tekrardan kurulur. Anlalyor ki Osman, Rus savann yenilgi
sonras ortaya kard boluktan yararlanmak istemitir.

Krtler ihanet, parasal hrs, airetci yaplar, biriik yapmama gibi nedenlerle
aralannda birteemediklerinden baanl olmazlar. Bir dier nemli neden de

dindi. Nasl olur da mslman mslmana kar savard. Hele bu mslman

lann banda halife sultanda bulunuyorsa. Ona kar savamak olur muydu? Btn bu olumsuz yaklamlar kt sonucu da kanlmaz olarak getiriyordu. Mslman bir lkenin igalci durumu gzard edilerek ona kar

savalmamas tam bir olumsuzluktu.

***

Bedirhan'm- mcadelesi srasnda nfus saym da yaplr. 1848'de yaplan saym gayri-mslimlerin tesbiti iindir. Babakanlk

Arivindeki Cevdet tasnifinden renildiine gre, yaplan bu saymda rnein Erzincan

kaza merkezindeki 10 Ermeni mahallesinden 4', 36 Ermeni kynden 2'si boaltlmtr.

Dier kazalarda da: durum ayndr.
durumu TED say: 7-8 s. 190

(C. Kk, Tanzimat Devrinde Erzurum nfus

1976-1977)

19.

yzylda bir ka kez nfus saym yaplmtr.

Daha nceki yllarda

yaplan saymlar toprak veya mlkn durumuna ilikindi.

124

Yaplan saymlar eyaletler erevesinde olurdu. zellikle savalar rnein

Rus-Trk savalan Ermenilerin, Dou Ermenistan'a g etttklerini gstermekte dir. Rusya'y kurtarc grmeleri, ayn dinden olmalan gn nedeni olur. 1844'de yaplan saym ordunun yenide dzenlenmesi srasnda askeri'blma usulnn dzenlenmesi iin yapld belirtilir. Fakat halk bu saymn ay-n zaman da vergi dzenlenmesi iin de yapldn bildiinden doru bilgiler vermekten
kanr.

Osmanl-ran Snr Grmeleri:

Osmanllarla
kmaktayd.

iranllar iki

arasnda

snr

yznden Iran

sk veya

sk

tartmalar Devleti

Krtler

snnn

tarafnda

bulunduundan

Osmanl

tarafndan Krtlere ynelik saldrlar sz konusu olduunda, snn geen baz

airetler yznden iki tarafta birbirini sular. Her iki devlette Krtlerin bamsz hatta zerk stat iinde olmasn istemez

ler. kisi de merkeziyetilikten yanayd. Zaman zaman iki taraftan biri, Krtleri biri
birierine kar kullanmaya kalktklarnda taraflardan biri gelimelere gz yumabili
yordu.

Osmanllaria-ranllar arasnda
Krdistan'n ikiye blnml
izinsiz brakldndan, snn geme

1639 Kasr- irin Antlamas

fakat snr
her zaman mmknd.

sonrasnda
Krtlere
airetler

onaylanmt

gvenlii
Ancak

arasnda eliki varsa o taktirde snn gemek gce bal bir olayd. Aralanndaki
kalrlar.

elikiye

ramen

iki devlette

Kasr-

irin'e

bir yerde

sadk

1842'de ranllar snn geerek Sleymaniye'yi alriar. Fakat, Osmanllar

kar saldrya geince geri ekilirier ngilizler ve
antlama yapmaya ikna eder. Drtl

Ruslar karian

gerei Os
1847'ye

manllaria ranllar arasnda savan olmasn istemezler. Araya girerek onlar Er

zurum'da toplantlar 1843'den

kadar devam eder. ngiltere ve Rusya iki tarafa da bask

gereince;

yapar. Bu Antlama Ayrca

ki

tarafta

talep

ettikleri

zarar-ziyandan

vazgeeceklerdi.

attlaraptan iran gemilerinin dolamna izin veriliyor ve iki lkenin oluturaca

bir komisyon snr izgisini

belirieyecekti.

ki tarafta Krt kabilelerinin snn ge

mesine izin vermeyecekti. ngilizler ve Ruslar kendi ticari-politik kartan gerei

Osmanllarn ve ranllann i blgeleriyle ilgilenmemekteydiler.

13 Mays 1847'de Erzurum'da Osmanl-lran snr grmeleri olur taraflar
antlamay imzalariar. Antlama gereince.

1) ki tarafta birbirierinden tazminat istemeyecekler 2) Ihtilatt olan Zihap blgesinin bat taraf Osmanl smnnda, dou ksm ise
Krand vadisi ile biriikte ran hududu ierisinde kalacak.

3) Iran, Sleymaniye zerindeki iddia ettii haklardan vaz geecek, buna

karlk Osmanllar, Mahmure ve attlarap'm sol yakasndaki isteklerinden vaz
geecekti.

4) Gebe olarak gezen airetlerden hvviyetleri

belli olmayanlara

hangi

125

devlet snrian iinde kalmak istedikleri sorulacak ve ona gre diledikleri yerden birisini semek neticesinde arzu etttkeri yerden biri daha kar devlete gemeleri
yasaklanacak, hvviyetleri bilinen airtler ise hangi devlete ait iseler oraya gn

derilecekler iki tarafta nemli geit yerlerine askerler koyacaklard.

Osmanl

devlett

Bedirhanlann

yenilgisinden

sonra

Mu,

Hakkari

sanca-

klaryla, Cizre,

Bothan ve

Mardin'i iine alan bir "Krdistan

Eyaleti" oluturdu.

1847'de padiaha verilen sadrazamlk tezkeresi yle idi.

"Srf Padiahmz efendimizin eseri olarak ekiya elinden kurtarlan ve belki de bu suretle yeniden fethedilen Krdistan Blgesinin geleceine dair... Mir Paa'nn

evella ifadesine gre ordu merkezi olan Harput kasabas, asker oturmasna yarar bir
yer olmakla birlikte, ordu kumandanlnn evresine isabet etmektedir. Van glnn
kar yakasnda bulunan Ahlat kasabasnn ise... Ordu dairesinin tamamiyle ortasnda

bulunduu gibi Harput'tan ziyade ran ve Rusya hudutlarna yakndr. Askeri mevkiterle balants, her tarafa asker evkinde kolayl vard. Hususiyle Krdistan'n kal
binde bulunduundan ve bu suretle Anadolu ordusunun yumruu, mtemadiyen ne

zaret altnda tutulmas icabeden Krtlerin tepesinde bulunacandan dolay,

Ahlat'n

bundan byle Anadolu ordusuna merkez ittihaz edilmesi..." (Belgelerle Trk Tarihi
Dergisi, say 16)

Eyaletin

valiliine Esat Muhlis Paa getirilir. Vali, merkezi eitli bahanelerle Er

zurum'a aldrr. (N. Sevgen Age s. 111)

***

ngiltere, Osmanl devlettnin statkosundan yana idi. Bunun iin Osmanllar

Ruslara kar savundular. Bu nedenlede. Iran, Afganistan ve Osmanl devletterini
Ruslara kar birietirmeye altlar.

Yine,
deitirdiler.

Osmanl-ran
Kutur

snr

anlamazlna
Osmanllarda

zm

getirmek
da

iin

tavr
Fakat

blgesinin,

kalmasna

altlar.

Rusya, ran' bu konuda desteklediinden Osmanllar bu sefer Kutur blgesindeki

Krt airetlerini, ran zerine saldrttlar. 7 bin Krt Anu blgesine saldrd ve birok yeri dattlar. ran, Osmanllardan tazminat istedi. Ret edilince de tekrar kk apta arpmalar balad. Iran, Rusya ve ngiltere'den yardm istedi. Ayn zamanda snra asker yd.
iran'a aralanndaki

Rus-ran ittifak glenince Osmanllar bu sefer

kaldrmaya hazr olduunu bildirdi. Rusya'da,

anlamazl

ran'n gl olmad dncesiyle bu dnemde tarafsz olmasndan yana idi.

Bu nedenle ran'n herhangi bir sava neticesinde igal edileceini dnerekten, ran'n tarafszlnn daha uygun olacan kesttriyorlard.

126

Kapitalist

Devletlerin 19. Yzyida

Krdistan'a Yaklamlar

Ingiltere-Fransa-Almanya sonralar A.B.D. ve

Rusya devletlerinin, Krdis

tan zerinde hesap yapmalannn nedeni kendi politikalarna uygun gilimeleri

salamakt. Bu nedenle bir ok aratrmac, misyoner, devlet grevlileri ve blge

de yaayan Hiristiyanlan koruma veya Hristiyanl yayma ad altnda bir ok grevli almaktayd. Bu Krdistan'da yaayan ajanlann almalan kukusuz ki Krt toplumunun ve aznlklan etkilemitir. Bu konuda Nikitin yle dier

yazyor. lk misyonerter konusunda.

"XIX. yzyla girilmesiyle birlite, "barbar" diye adlandrlan Krtler (The Wild

Koords), Avrupa'dan kagelen misyonerlerin, arkeologlann ve gezginlerin anlattklar

"masallar dnyas"na girmeye baladlar. Bu

batllarn ou aslnda zlmekte

olan Osmanl imparatorluu ile uyuklayan ran imparatorluunun iileriyle ilgilen

mekle hkmetleri tarafndan grevlendirilmilerdi

J.M. Kinneir (1) ve James Baillie Frazer (2) ile balayan ve Araplarda kapsayan bu nemli "romantik dnem", 1. Dnya Savandan hemen nce misyoner okullarnn
yaygnlamasyla doruuna ulat. Misyoner okullarnn bu yaygnlamas srasnda Byan G.M.L. Bell, (3) Sir Mark Syks, (4) Kont De Sholey ve Bayan Biscob, kar

frtnalarnda ya da kavurucu scaklarda, yaya ya da at srtnda uzun mesafeler alarak,

gece gndz demeden Dou lkelerini dolap duruyorlard. Bunlann ou topluca ge

ziyorlard ve
(S.24)

"ranl" kimlikleri tayarak kendi gerek kimliklerini gizliyorlard.

Bunlardan biri de Soan'd. Soan stanbul zerinden Beyrut'a gitti ve oradan

douya yneldi. Dicle'yi geip, Krdistan'n "ehrezor ovas" diye tannan bereketli
ovasna girdi sonunda ve sonunda, Sleymaniye yaknndaki Halepe'ye vard. (19) orada. Byk Caf aireti zerinde mutlak otorite sahibi olan Adile Han, (20) zarif ipe kli ve pamuklu giysileriyle, kendisini huzuruna kabul etti Adile Han daha sonra, bu

bilinmeyen, sessiz adam kendine Farsa katibi olarak tain etti ve altrd. Sonralar

rak' ele geirecek olan ngiliz igal ordusunun, Sleymaniye blgesini de egemenlii
allna alnca Soan' " siyasi subbay" olarak grevlendirip Sleymaniyeye blgesini

de egemenlii altna alnca Soran' "siyasi subay" olarak grevlendirip Sleymaniye'ye gndermesi hi de garip deildi, (age s.25)

Bir ok isyanda da grld gibi Krtler kurtululan

iin onlara bir ok se-

feriere bavuruda bulunmulardr. Fakat mevcut batl kapitalist dev letler Os

manl devletinin kendi aralanndaki rekabet veya Rusya karsnda gerilememesi

iin statkosundan yana olmulardr. Haliyle birok isyanda, isyann

sonusuz

kalmas iin fiilende grevler almlard. Yresel airetler dzeyinde isyanlann

meydana gelmi olmas, igalci glerin gerek feodalleri blmeleri gerkse dier

Ermeni-Asur vs. gibi aznlklan ve dini ve mezhebi aynlklan kullanmalan hareke-

127,

tterin yenilgisinde ba rol oynamlard. Krdistan'da gelimi bir ulusal pazann

olmamasnda bununda pay vardr.

Krdistan'daki gelimelerde dnemin en ileri kapitalist devleti olan Ingilte'nin

son derece nemli pay vard. ngilizler, Hindistan' daha gvenlikli denetleyebil
mek iin 18901 yllarda Badat demir yolu projesini ileri srmlerdi. Fakat bu
konudaki Alman karianyla attklarndan ou kez bu durum 20 y. yln

balanna dek bir gelime gsterememiti, ingilizlerin,

Krtlerin zaranna bir polittka izlemilerdir. Zaman

ran'la da ilikilerinin iyi

zaman

olmas Krt sorunun zmnde her zaman farkl ekillerde fakat her zaman iin
zaman Osmanhlan,

zaman, ranllar bazen de ikisiyle biriikte Krtlere kah ynelmilerdi.

Krtler, Osmanl boyunduruuna kar gerek Balkanlarda gerekse Afrikada

birdizi mcadelelerin verildiini biliyoriard. zellikle de 1789 Fransz burjuva de

vriminin etkileri bir ok lkede grlmekte idi. Balkanlarda 1826 Yunan

bamszl
sarsntlar

veya dier topluluklann

Balkanlardaki

bakaldnlan

Osmanl
dou

devlettnde
lkelerine

derin
gre

yaratyordu.

kapitalistlemenin,

daha ileri olduu akt. Fakat btnyle bu bamszlk hareketlerini burjuvazinin

pazar savana balamak eksik bir kavray

olacaktr. Bu durum Bat Avrupa l

ve i et

kelerinde grlen biimden farklyd. eitti milliyetlerin elverili uluslar

kenlerden dolay baarl olduklan da bir gerekliktir. Kald ki Balkan uluslanmn devlet biiminde rgtlenmeleri 20 y. yln bana denk dmektedir. O dnemde de Osmanl devleti tam bir knt ierisindeydi. Ayrca Avmsturya-Macaristan devlettnin ve Rusya'm Osmanl ordulanm yenilgiye uratmalannmda ok byk rol bulunmaktayd. Kald ki ingiltere, Fransa gibi lkeler'de Balkanlarda yeniden paylamn kavgasn veriyoriard. Bunuda dorudan igallerle deil, yeni smr

gecilik

tarznda

yapyorlard.

Stefanos

Yerasimos.

ngilizlerin

bu

konudaki

yaklamn

yle naklediyor.

"Siyasetimizin

bugnk

amac

tccarlarmzn

kan

deil,

ticaretimizin

gelimesidir. (...) Kk boydaki Rum gemileri (...) bizim mamul malarmz ve smr
ge rnlerimizi lkedeki eitli rnlerle deitirirler; bizim pazarmz iin gerekli
istee gre datrlar. BeceriklUikleriyle, masraflar der, ticaretimiz tevik

mallar ambarlara tarlar, geri kalan da alkanlklaryla, kendi aralarndaki

rekabetle

grp rahatlk kazanr.

Trkiye 'yle ticaretin btn gelecei u iki nokta zerine dayanr: Ticaretin Dou Kumpanyas'nm nne diklii engellerden ; Yunanistan'n da Trk egemenliinden

kurtarlmas" Urguhart D. (Trkiye, Maddi Kaynaklar, idari rgtlenmesi, Ticarett) Paris, 1836, Stefanos Yerasimos, Azgelimilik srecinde Trkiye s. 544)

"Doulularn

acalp

ve

toplum
ar

batna

hayli

aykr

adetleri,

uy

garlklarnn gelimemi hail ve

kanaatkarlklar yznden, Avrupa sa

nayii ve tarmnn rn olan mallarn ancak ok kk bir miktarna htiya

duyduklar dnlrse, Avrupa Trklyeslni tekil eden eyaletler Hristiyan

128

prenslerin eline getiinde, buralarla yapacamz ticaretin bugn ayn eya

letlerle yaptmz ticarete oranla daha

tketir." (Age s. 545)

fazla Kr getireceinden kimsenin

phesi olmayacaktr. u besbelli ki ne kadar az uygarlamsa o kadar az

Krm Sava Ve Yezdaner Ayaklanmas

Ruslar Osmanllara baml Knm Hanl zerinde haklan olduunu ileri s rerek, 1853'de savaa balariar. O srada henz Rus-ran Antlamas

yaplmamt. Rusya, ranla Eyll-1854'de antalma imzalannca Osmanllar te

krardan tedirgin olmaya balariar. nk ran tekrardan kendileriyle uramaya
balayacakt.

Rusya, Akdeniz Marmara ve Basra Krfezine inme planlann

yapyordu.

Arada engel olarak ran ve zellikle de Osmanl imparatoriuu vard. Elbetteki

Batl kapitalist devletlerde Osmanllara ve iranllara szde sahip ktklarndan
onlarda engeldi.

Gelien, byyen eitli blgeleri tehdit eden feodal Rus

karsnda Osmanllar statkolarn korumay amalyortard.

imparatorluu

Batl kapitalistler de Osmanl imparatortuunu ve ran' ele geirmek istiyor

lard, fakat kendi aralarndaki rekabet Osmanllara yaryord.

Osmanllar ve iranllar hep Rus tedirginlii iinde kaldklanndan Batl

kapi

talistlere "bize yardm edin" arlarnda bulunuriar. Ard arda tavizler veririer. Ruslar o tarihlere kadar Bat-Ermenistanda yaayan Krtleri Osmanl devle

tine kar kullanmaya gitmemiti. Fakat

ya balar.

imdi bu politikasnda deiiklik yapma

Ruslann Osmanllar karsnda stnlk salamaya balamasndan sonra bir ok Krt airet reisi Aleksandropol'e giderek ballklarn bildirirler. Belgede
imzalariar.

Krm Sava devam ettii dnemde Keza Osmanllar da Rus saflarnda

byle davrand akt. Ruslar, Krtlere destek kmaya baladlar.

Osmanl kuvvetlerinin Knm'a gitmesinden dolay Baz Krt beyleri Ruslaria

ilikilerini arttrmaya ve bazlar da kiisel bamszlklarn gerekletirmek iin

youn abalar harcamak zorunda kalrlard. Baz airet reisleri ise kendi topra
klanmn Ruslarca ele geirilmesinden dolay Osmanllarn yannda saf tuttular.
Ruslann, Osmanllar karsnda ilerlemeleri karsnda ise baz Krt reisleri, Rus

lara eilim duymaya baladlar. Geleneksel glnn yannda olma politikasn

izlemekteydiler.

Ruslar, Krtleri etkileyebilmek iin

reislerine makam ve vaadlerde bulunu

yoriard. Ruslar, Kars yresinde etkinlii bulunan Kasm Han' etkilediler. Onu

Osmanllara kar koruyacaklarn vadettiler. Kasm Han bu durumu kabullenme

kle beraber, Osmanllara kar savaamad. Fakat bu durum yine de Ruslarn

iine yarad. Van, Kars ve

Beyazit taraflarndaki Krtler savan hangi ynde

savamadlar. Blgedeki Krtler tersine

gelieceini beklediler ve Ruslara kar

bir durum olduu taktirde savan bitiminde katliamlardan korkmaktaydlar.

Rus-Osmanl sava devam ederken Hakkari'de, Yezdener ayakland. Yez-

129

daner, daha nce days Bedirhan'la anlamazla dtnden Osmanl kuvve tlerine katlmt. Osmanllar, Yezdan'dan ekindiklerinden onu Hakkari'den uza-

klatrmlard.

Ve

yerine

Osmanl

valisi

tayin

etmilerdi.

Blgede

asker

saysnn arttrlmas, vergilerin ariatnlmas, zorunlu askeriik vs. nedenlerden

honutsuzluk blgede giderek artyordu. Ayrca Osmanllann durmadan yenilgi
almalar blgede yeni nitelerin domasna yol ayordu.

Osmanly Erivan'dan ricat etmiler, Van'da ise Osmanllar yine yenilgiye

uramlard. Keza Ruslar'n Erzumm ve Kars'da Osmanl ordularn kuatnca

Yezdaner Bitlis'e hcum ederek buray ald. stn gelen

Osmanl kuvvetlerini

de yenip Musul'a yneldi. Burayda alarak ok miktarda cephane ele geirdi. Ha

reket, Van'dan Badat'ta kadar genilemiti.Yezdan'm kuvvetlerinin says 60 bini bulmutu.
latnyordu.

Osmanl

kuvvetlerinin

Yezdan'a

ynelmesi

Ruslann

iini

kolay-

ki

feodal

smrgeci

devletin

savanda

taraf

olmak

Krtlerin

yararna

deildi. Kendi glerine dayanan ama elikilerden yararianan bir politikann uy gulanmas, Krt ayaklanmasn ayakta tutabilirdi. Ayaklanmann merkezi oullanda yardmc olur. Bohtan ve Hakkariydi. Yezdanir'e Bedirhan Beyin

Asuriularda ayaklanrlar. Ruslann savatan stn geleceini ve kendilerini

tanyacan dnrier. Osmanllar, Halep'te bulunan Azmi Paa'y, Yezdanir'in zerine yollariar.

Fakat; Azmi Paa'nn yeterli askeri yoktu.

1855'de Yezdanir Van Glnn gneyini ele geirir. Daha sonra Musul'a yneldiinde emrinde 30 bin kii vard. Musul'daki yneticileri kovarak hazineyi
ve silah atlyelerini ele geiririer.

Yezidi Krler, Yezdenir'e katlr. Hatta Siirt ehrini de alrlar. (Celile Celil Age
S. 164)

Osmanllar, Gney Krdistan'dan asker topyalarak ordu oluturmaya alrlar. Oluturduklar gle kuzeye doru ilerleyerek Siirt'e kadar gelirler. Fakat burada. 60 bine

Ocak aynda yaplan savala yenilirler. kar. Bu

ubat aynda ayaklananlarn says

arada Rus subaylarna Rus ordularnn gney ynnde

hareketlerini akti-

flelirmesi ricasn tayan mektubu be kez gnderdi. Yezdanir, isyanc glerin Rus or dularyla Bitlis yaknlarnda birlemelerini, sonra da birlikte Erzurum'a hareket etmele

rini nermiti. (M. Lihutun, 1854-1855 yllannda Asya Trkiye'sinde Ruslar, s. 257

Aktaran Celile Celil Age s. 165)

k nedeniyle

Fakat Yezdanir'in mektubu

Rus

ordulanmn
Ruslann

blgeyi terk etmelerinden dolay

yerine ulaamamtr.

Krt airetleriyle

ilikiye geme abalar gz nnde tutulursa mektuba deer

vermedikleri sonucunu karmak mmkn deil. Baharda ayaklanma daha da byr. Van Paa'smdan ehrin teslimi istenir. Erzumm ve Beyazd'a kadar yaylan ayaklanma tek bir merkezden ynetilmekten ok airetlerin kendi blgelerinde frsattan faydalanarak harekete gemelerinden-

di. Krdistanda zafer sarklan

balar.

sylenir. Kurtulu sloganlan her yerde duyulmaya

130

Osmanllar Cezire yaknlannda baanl olurlar.

yonelmelen banlann da gettrir.

Osmanllar Bitlis zerine kuvvet yollariar. Fakat baarl olamazlar Ancak

Krtler arasnda, biriikte yaplmadndan, Osmanllar'm tek tek airetlere

ingilizler, Osmanllann Ruslar karsnda yenilmesini istemezler ayn politi

kay Franszlar da_ desteklerier. Osmanlnn yerine gl Rusya'nn vari
kariar. ncelikle de Osmanl snrian iinde topartanmasn isterier. Musul'daki grevliler harekete geerek baz Krt airetlerine byk paralar vererek Osmanhlarta anlatnrtar. ingilizlerin Musul'daki grevlisi Risam harekete geer Yezdan Osmanllarla antlatrmaya alr. '
deimeye balar.

rStT"?,

f^PT'^ korumasn gletirebilirdi. Onun iin Osmanlya arka

Kapitalist

devletlerin

devreye

girmesiyle

birtikte

ayaklanmann

yn
'

Yezdanir, ngilizlerin Osmanllan desteklemesi karsnda geriler. Umudunu Rus

zaferine balayan Yezdanir, hsrana urar. Temel olarak halknm mcadelesini grme
yen, d gleri temel alan polikitas iflas eder. Risam airet reislerinin Yezdan'la olan

ilikilerini bozmaya da alr. Bunda da baard oldu. Baz airet reisleri savamaktan
yana bir tavr ierisine girerler. Hatta ngilizler Osmanllarm topu bataryalarmn ku

mandanlm da stlendiler. Ayrca bol miktarda cephanede almaktaydlar. Van'n gneyinydeki Gasra Geli ehrine ailesiyle yerleir. Bu eski kale iyi bir snakt. Bu arada

Ruslar'a haberler yollayarak onlann gneye inmelerini ister. nancm yitiren Yezdanir
Osmanllarla antlamaya gider. ngiliz konsolosundan gvence aldktan sonra teslim

olur. stanbul'a gtrlr. ngilizler Asurlu Patrii' nde Osmanlyla antlamaya zorlar.
Artk geriye sayma balar. Blgesel, bir birinden kopuk ayaklanmalar rahatlkla kontrol

altna alnr. Osmanllarm baarsnda Ekim 1854'de Ruslann ilerlemesinin dur

masndan sonra ayaklanmanm bymesinin rol bykt. Osmanllar, Rus cephesinden,

kuvvetlerini ayaklananlarm zerine yollar. Tekrardan Ruslar 1855'in baharnda ilerleme

gsterdiklerinde Krtler ayaklanmay brakmj durumdaydlar. M.Lihutin Yezdanir'in
ayaklanmay erken balatt kansndayd. (Aktaran Celile Celil Age S. 166)

M. Lihutin eer ayaklananlann organize olmadan isyana baladn syl yorsa buna katlmamak mmkn deil. Fakat Rus ilertemesinin 'gere klemediinden hareketle sylyorsa yanldn sylemek gerekir. Ruslar Bat-Ermenistan iinde Ermenilere vaadlerde bulunmulard. Burada ok ly bir denge kurmaya almlard. nk Krtler de Bat-Ermenistanda
yayordu. Ve Kurt istemlerini Ermeni istemlerinin nne kartmak istemiyor-

Artk iten gemiti. Knm savann bitimi olan 13 Kasm 1855'de Osmanllar

Aw i,^^^^"'" 9"^r^'9' "mektup hareket bastrldktan sonra ancak ulaabildi

Kars Ruslara teslim etttler. Halfin, ngiliz Osmanl ilikileri asndan yle

"13 Kasm 1855'te Osmanllar Kars' Ruskra teslim ettiler. Kars'n teslimi
ankmasm Osmanllara vekleten ngiliz kumandan diplomattan imzaladlar. " (Hal

tt . Age. s. 76) ve

Osmanl-lran snn grmeleri srasnda da

Ruslarn yan

131

sra ingilizler de

kurulda vard|. Halfin;

"Kurulun bu defaki toplantsnn zellii, Osmanh hkmetinin her isteini

ngiUere'nin desteklemesiydi ngiltere'yi bu tutuma sevkeden neden ise daha yei bmi olan savata Osmanh hkmetinin kendi tifaks, iran'n ise muhalifi
olmasyd... Kutur blgesi.. Kurul almalan devam ederken Osmanllar tarafmdan

tekrar igal edilidi gal kuvvetlerinin banda ise Osman Seyfi takm adyla ngiliz
kumandam Frederik Millingen bulunuyordu..." (Age S. 82) 1856'da Paris'te bir
antlama imzaland. Bu savatan da Krt airetteri arasnda biriiin olamamas ve doru bir polittk izgi izlenmemesi, aynca ulusal istemlenn gelimemi olmasndan dolay Krtler lehine bir gelime salanamad. Yezdaner ihttlali srasnda ngilizler ayaklanmann bastnlmas iin ok
aba art etmilerdi. Halfin yle yazyor.

"ngiliz hkmeti Yezdan hareketlin kendi polUik karna uygun grmedii iin derhal gereken tedbirleri alarak diplomatik temsilcilerini grevlendirdi Ve bu uurda
sarfedilmesi gereken hertrl maddi imkn da kullanmalanm emretti

Musul'daki konsoloslukta grevli bulunan Risam, yalnz

Yezdan ile grmeler

yapmak zere Imrekete geti Risam, yalnz Yezdan ile deU, aralarna ayrlk sokmak
iin dier Krt airet reisleri de grmeler yapyor, eUU temasknn, istanbul e

Yezdan'n arasmda arabuluculuk yapmak ad altnda yrtyordu.

Baz kaynakhra gre Resam, Yezdan'a drt yz kese para da vermiti Risam,

youn

almalar sonucunda reisler arasna

ikilik sokmay banmt.

nk

airetlerin bir ksm sava devam ettirmekten vazgetiler. Aynca olaylarn ceryan etti
blgelerde bulunan ngilizler de Osmanl kuvvetlerine her ynden yardma bakdlar.
rnein ngiliz kumandanknndan Kadon, Osmanh topu birliklerinin kuman

danln yapt.

Kuvvetlerini

Krtlerin

zerine

yneltmi

olan

Osmanh

hkmeti,

baar

salamak iin ngilizlerden geni lde yardmlar gryordu. Onkra ngUizler

tarafmdan bu i iin gereken silahlar da bol sayda verilmiti

Yezdan, Van'n gneyine den ve dalk bir blge okm Ksrakl'ya ekilip kuv

velerini burada topUmaya balad. Bu srada

Risam, Yezdan'a haber gndererek

stanbul'dan gelen hkmet temsilcisi ile beraber bar grmesi yapmak istediini bildirdi Yezdan'n bunu kabul etmesi zerine grmeler balad. Ne var ki bu

grmeler srasnda kurulan usta bir tuzakla Yezdan' karmay ve istanbul'a gn

dermeyi baardlar.

... Liderlerini kaybeden ihtilakiler, ynetnsizUk ve stn gler karsnda

dalara ekildiler, sonradan da daldlar... "

Krm Sava, 25 ubat 1856'da Paris'te yaplan Paris Antlamasyla

noktalanr. Osmanllar ingilizlerin ve Franszlann destei sonucu Ruslaria sava yrttklerinden bata ngilizlerin dayatmas sonucu 4 ubat'ta 1856'da Islahat

(Tanzimat) Fermann nceklikle kabul etmiti. Bylelikle tm Osmanl milliyetle

rine eit haklar tandn kabu etmiti. Paris Antlamasyla tm devletler sava

ncesi snrlara

ekilmeyi kabul etttkleri gibi. Islahat Fermann ve Balkan eyale-

132

lerinde yaplan yeni dzenlemeleri onaylarlar. Bu arada Osmanl-lran snr soru nu 1877'ye kadar devam etti. ngiliz ve Ruslar da iin zmszlnde rol oynu
yoriard. Nisan 1877'de Feynokof yle diyordu;

"ngiltere ran' Rusyanm korunmasnda grd srece Krtlerin vatanm bu

ekilde paralayacaktr. nk o, ran'n kendi blgesinde bulunan Krtlerin gebe
yaantsndan yararlanarak Frat ve Dicle vadisine inmesini engellemek istiyor. Her ne kadar Krt sorununa nem veriyor grnyorsada, aslnda amac Krtlerin durumu nu dzeltmek deil, doudaki karlarm yrtmektir. Sonuta olaylar Krtlerin aley

hine meydana gelmektedir. (Halfin S 84)

Sorun

artk

Osmanl-lran

sorunu

deildi.

Rus-ngiliz

kariannm

atmasyd. Yanlanna ekip kendi dorultulannda tavr aldklan Krt airet reis leri bu uurda kullanlmaktan teye getmiyordular.
1870'de Erzurum antlamas erevesinde, Osmanllar hareket etmeye

kalktlar.
geiini

Iran tarafnda yaayan Celali airetinin,

yasaklaynca olaylar kt. Osmanllar,

Osmanl
blgeye

egemen blgesine
asker ydlar; ve

arpmalar oldu.

ran'da benzeri politikay 1872'de yapt.

iddet kullandlar..

ran'a geen Caf airetine kar

Krbir

Osmanllar'm ve Iran'llann savalarda gvendikleri glerden biri de

tlerdi. Beylerie kurrnu olduklar Krt airetleri arasnda yapay dmanlklar kartmalan, Krtlerin daha iyi
ekilde ynettlmesini salamaktayd.

ilikiler ve onlan denettemeleri ayn zamanda

Knm sava srasnda Krdistan'da bulunan Rus binbas Llhotini yle

yazyordu;
"Osmanl hkmeti eitli unvanlar ve armaanlar ile Krt airet reislerini

kendi safna ekmeyi baarmaya balad. Ancak en ar vergi ykleri ve eitli adalet

sizlikler altnda inleyen yoksul halk kendisine balayamad. Bundan dolay biz, Italk kesimini kendi tarafmza ekebiliriz. Osmanllarm aldklar vergilerden Krtleri muaf tutacamza ve onlar adaletli davranacamza inandrdmz takdirde, bu yoksul ve
mazlum halk derhal bize dnecektir. Birok defalar aralarnda meydana gelen

anlamazlklar ve davalarn zm iin reislerinden ok batta gelmeyi tercih ediyor

lar. Banarn balarnda bulunmasndan memnun olmadklarm belirtiyorlar" (Halfin

S.59)

Osmanl-lran

snr

antlamazlnn, uzun

yllar

srmesinde

rol

oynayan

Ruslar ve ngilizler kendi karlarn egemen klmaya lyoriard. Erzurum'daki

Rus konsolosu, stanbul'daki eliye yle yazyordu. "Artk Krt sorunundaki nemli rol Osmanllar deil, ngilizler lafndan

oynanyor. Buradaki ngiliz konsolusu, hkmeti, tarafmdan ok nemli direktifler

almtr. Krtlerin hareketleri karsnda onlara iddet kullanmay kararlatrmtr.

Ayn ekilde stanbul'daki ngiliz sefirinin elinde de gerektii zaman srgne gnderi
lecek Krt airet reislerinin listesi var. " diyordu.

Krtlerin yneticilerini srgne yollamak eski bir adettt. Fakat zm deildi.

Akabinde yeni yneticiler ortaya kyor ve yeni srgnlerle ancak geici tedbirieri

133

alabiliyoriard.

ingilizler bazende tam saf deittriyorlard. Osmanl-iran snrnn tesbitinide

nceleri Ruslaria anlap iki devlet zerinde bask uygulariarken daha sonralar

kartan Osmanllarta birteince (Knm savalan srasnda) bu sefer Osmanl po

litikasndan

yana

artk

koydular.

Osmanl

kuvvetleri

ngiliz

silahlaryla

donatldlar. Osmanl askerierini eittiler hatta Osmanllar'm ran aleyhine toprak

igaline destek ktlar.

1848'de Osmanllann, ran'llaria anlamazlk konusu olan Kutur blgesini tekrar igali srasnda, ngiliz subaylan, Osmanllann safnda savamt.
1875 yllarna doru ngiltere'nin ran'a kiri dmanca tutumunda deimeler
ba gsterdi nk 1875 ubatnda balayan Bosna-Hersek hareketi Balkan devletle rine gemi, Osmanllara kar tdetli bir savaa balamt. Balkan uluslarnn bir

ksmnn Rusya safnda

Osmanllara kar savamaya lazrlanmas, Osmanl hk

metini destekleyen ngiltere'nin ran'a kar davranm etkiledi (Halfin Age S. 8485)

Islahat Ferman
Osmanl devleti Knmdaki savata Batllara yaslanmt. Batl kapitalistlere
olduka fazla miktarda borlanmt. Batllar daha fazla ayrcalklar koparabilmek

iin Osmanllar yeni reformlara zortariar. Osmanllarda aresizlikle kabullenirier.

Tanzimat'n ikinci aamas olarak kabul edilen Islahat Ferman, 1856'da ilan edi
lir. Bir eit anayasayd.

Islahat Fermanyla mslmanlara tannan ayncalklar kaldnlyor Osmanl vadandal gndeme getirilir. Elbetteki mslman kesim bu gelimeye tepki du

yacakt. nk siyasal stnlkleri gitmiti. Kar kanlar arasnda Ruslar da

vard Hiristiyan topluluklar iinde ayrcalkl olan Rumlard. Islahat Ferman onlann bu ayncalklann ortadan kaldrr.

Hristiyanlar ve Mslmanlar yzyllardr Osmanl ticaretini ellerinde tuttu-

klanndan Batnn koruyuculuu altnda

plana karlar.

ekonomik gleri nedeniyle bir anda n

Bu ferman vergi, askeriik, memuriuk, eitim, din ve mezhep farkllklann

szde kaldryordu. Tanzimat ve Islahat geleneksel yapda deikliklere yol aar. "Padiah ve kullan" arasndaki ilikiler yeniden dzenlenmeye doru gider.
Krt toplumunun ezici ounluunun mslman olmas haliyle Batllara ve imparatorluktaki dier, dini mensuplara tannan haklara kar karlar. Krtler arasnda her naslsa okumu ve "aydn" diye bileceimiz kiiler 'yeni' Osmanllar

ve daha sonralar ttihat ve Tekakki iinde yer aldklarnda Bat'mn

liinden te ekonomik, eitim vs. gibi kkl deiiklikleri
dnmlerdi.

takliti

uygulamay

Krtler,

denetimleri

altndaki

Ermeni

ve

Asurtulann

kendileriyle

eit

saylmasn kabullenmemilerdir. Bask altnda tuttuklar bu evrelerin ekonomik

glkleri siyasal olmaya balamtr. Geleneksel yaplann deiime uramas

toplumda tepkiye yol aar. Araya Osmanl egemenlerinin trt entrikalar toprak

134

ve smr de girince elikiler artar. Tanzimat ve Islahat Ferman Krtlere mer

keziyeti yapnn dayatlmas biiminde olmutur. Devlet Batdaki il, ile, bucak
vs. rgttenmelerini uygulamaya balar. Topran kullanm iin Beyliklerin
kalntlanna ynelinir.

Toprak Aal
Osmanllar Beylikleri ortadan kaldrmaya kalkt dnemde kylleri yan
larna ekebilmek iin 1 858'de yeni bir toprak yasas kartr.

Mltezim (vergi toplayclan) ve yerel aristokratlarca daha nce topraklar bu

kesimlerce kendilerine "mal edilmiti."

Mltezimler yksek faizlerie Ermeni tccariardan aldkar paralar devlete verirler. Devlette verginin toplanmasnda onlara kolaylk tanyarak ilerine iin karmazlar. Halk glkle yaamn srdrr. Topra ekip bimek kyl

yk olur. ster istemez topran ilenmesinden kopariar. Sultan II. Mahmut toprak
yasasnda baz deiiklikler yapar. Fakat esas deiiklii Abdlmecit yaparak.

Vakf topraklanmn az bir ksm dnda topran mlkiyettnin devlete ait olduunu
aklar.

Bu

yllarda

gnmzdeki

tapu

uygulamasna

balanlr.

Belli

bir

para

karlnda toprak kiilere verilir. Ekilebilir topraklar kiilere datlm olur. Devlet, bir kasaba veya kyn topran btn bir
vermez. Ayn ayr paralar halinde verirdi.

halka veya bir kakiiye

Topran bu ekilde parsellenmesi elindeki avucundakini kk toprak par-

alanna balayanlar yine durumlarn dzeltmezler. Sre ierisinde paras olan

lar yeni topraklar satn alarak durumlann glendirirler. Kk toprak sahipleri,

byklerin yannda maraba olarak almaya balariar. Ayn durum toprak satn
alamayanlar iin de geeriiydi.

Bu kanun, ayn zamanda konar-gerleri topraa yerletirmeye ynelikti.

Toprak yasas airet ilikilerini etkiler. Airette kiisel mlk n plana kar.
Artk airet reis, toprak aalna dnr.

I. Merutiyet
Burjuvazinin kendi alt yapsna, feodal toplumun iinde sahip olduktan

sonra, st yapda deiimin olmamas dnlemez

18. yzyln sonlanndan itiaren burjuvazi Avrupa'da giderek tek tek lkeler

de egemen olmaya balar. Glenen burjuvazi, iktidar ele geirme kavgasnda

yalnzca kendi adna bunu yapmadn belirterek tm halk ynlann peinden

srklyordu. zgrik, kardelik, eitlik sloganlar toplumda yank bulur. Feodal

yaplar bir biri ardna kntye urar.

Avrupa'da anayasalar toplumun bir ok temel yapsndaki deiiklikelre parelel olarak oluturulurken, Osmanl devletinde gelime byle olmaz. Devlet ke dom gittike daha ok devlet memurluundan gelme

kiilerin areler aramas biiminde olur. Dndklerini birer

burjuva reformlar

olarak btnyle kabul etmek mmkn deildir. nk kendilerini destekleyen

135

ulusal

burjuvalar yoktur. Tek destekileri komprodoriardr.

23 Aralk 1876'da 12 blmden 119 maddeden oluan Anayasa'y batl tr den kabul etmek mmkn deildir. Gler
en

aynl

biimseldi.
aitti.

Kuramsal
de

deiiklikler ise, gemi uygulamalardan kt bir kopuu ifade etmiyordu. Padiahlk, Osmanl hanedannn yal yesine Halifelik
Padiahlkla i ieydi. Padiah kimseye kar sorumlu deildi. Bakanlar atama

ve azletme yetkisi vard. Esasta pariemento yerine kendisine kar sorumlu tutuluyortard.

Para

bastrmak,

hutbelerde

adnn

okunmas,

sava

ve

bar

ilan,

antlamalar imzalamak, ceza ve af etme, partementoyu toplamak ve datmak

padiahn grevlerindendi. Yeni yasalar da karmak, srgne gndermek
Padiah'm grevleri arasndayd.

Sadrazam'n grevleri yeniden belirienmiti. Pariemento ise Meclis-i Mebusan ve Meclis-i Ayan'dan olumaktayd.

Ayan meclis-i dorudan Padiah tarafndan atanrd. Mebusan, meclisinin 1/

3 n amazd.

ekil olarak I. Merutiyet Bat'dakilere tam olarak benzemiyordu. Yani gn

mzdeki gibi partementoya kar sommlu bir hkmet dzeni getirmi deildi.
Yasama yetkisi hkmdardan partementoya gemi deildi. Baty taklit
eden bir toplum, onun ileyi biimlerini de en kt bir ekilde kendi siyasal, eko
nomik ilikilerine uyarlamaya alrlar. I. Merutiyet, pariementonun variyla Padiah'm yetkilerini smriamay ge-

ttrmiti. Zaten ok ksa srm 1877-78 Osmanl Rus savann balamasyla birlikte Padiah anayasay ve parlementoyu kaldrmt.

Osmanl - Rus Sava (1877-78 )

Ruslar, Paris Antlamasyla Osmanl'lara bir takm istemlerini kabul ettire-

memilerdi. mparatoriuktan aslan payn almak iin gneye doru ilertediler. Os

manl savunma hattanm yanp Balkan dalanna vardlar.. Krdistan'da da Osmanllar yenildiler. Ardahan, Dou Beyazt ksa da Ruslarn eline geer. Ekim ayna gelindiinde artk Osmanllar iin zaman herey

bitmiti. Bu arada Balkanlarda 28 Ocak tarihinde atekes istediler, ingiltere, Rus

larn daha fazla ileriemesine kar kar. Batl kapitalistler Osmanl devlettnin sta

tkosunu Rusya karsnda savunuriar. Yine ngilizler Osmanllara yle yardm

etmilerdi. 1877 Osmanl-Rus savanda
"R:s kuvvetlerinin gerek Kafkas, gerekse Balkan cephelerinde ilerlemeleri

ngilizleri telaa drd. ngilizler tarafsz grnmelerine ramen Osmanl ordusuna

silah ve erzak yardmn bol sayda arttrdlar ve Osmanl hkmetini klliyetli miktar
da bor altna soldular.

Ayrca ngiliz subaylan kendi isnleri, ya da takma dou isimleri altnda Os

manl frkasnn ynetimini ele ald. Layman Paa, ebekte Osmanl topu birliklerini ynetti. Sleymn Bey ad altnda bir dieri mayn deme ilerinde ititi. General Kotbil, Erzurum'a gelerek buradaki kuvvetlerin teftiini ele ald ve Muhtar Paa'nn resini

mstear oMu..." (s. 92 Halfin Age. )

136

Rus
aklyordu;

Corafyacs

Feynekof 'un,

1877'de

"Krt

sorununun

Devletler

arasndaki nemi" adyla Corafyaclar Cemiyetinde, ingiliz politikasn yle

ngUtere ran' Rusya'nm korumasnda grd srece Krtlerin vatanm bu

ekilde paralayacaktr. nk o, ram'm, kendi blgesinde bulunan Krtleri gebe
yaantsndan yararkmarak Frat ve Dicle vadisine inmesini nlemek istiyor. Her ne

kadar Krt sorununa nem veriyor grnyorsa da, aslnda amac Krtlerin durumu
nu dzeltmek deil, doudaki karknm yrtmekti Sonuta olaylar Krtlerin aleltine meydana gelmektedir. " (Halfin Age S. 84)

Erzurum'daki Rus konsolosunun stanbul'daki Rus elisine gnderdii ra

porda yle anlatyor.

" Artk Krt sorunundaki nemli rol Osmanllar de, ngUizler tarafmdan

oynanyor. Buradaki ngiliz konsolosu, hkmetinden ok nemti direktifler almtr.

Krtler'in hareketleri karsnda onlara kar iddet kalknmay kararlatrmtr^Aym

ekilde stanbul'daki ngiliz sefirinin elinde de gerektii zaman srgne gnderilecek

Krt airet reislerinin listesi var". (Aktaran Halfin Age S. 84 )

rarlanmasn bilmiti.

Mart 1878 de Sanstifano'da yaplan bir antlama ile Kars, Ardahan, Batun Beya zt ve akirt Rusaya'ya kalyordu. Keza bir ksm doudaki topraklar da ran'a ve riliyordu, nglizlerin basksyla Ruslar daha sonra Beriin'de yaplan antlamayla Kutur blgesinin ran'a braklmas kouluyla Bayazit ve akint'i tekrar Os manllara brakyorlard. Ruslar, ranllann Osmallarta olan mslmanlk birtikteJgm engellemek iin ran'a baz vaadlerde bulunmu, bunu da ihmal etmemiti Keza Krdistan zerindeki hesaplarndan dolay, ran ile Osmanllar arasnda s rekli bir pazarik vard, bu Rusya'nn iine geliyordu. Bundan da iyi bir ekilde ya
'

^/ - ?o-fi^^ karsanda yenilgiye urayan Osmanlar, ngilizlerin araya girmesiyle

1878'de Osmanl-Rus sava meydana gelince, Osmanllar, Krtleri ama

lar iin kullanabilmek
airet reislerini de katt.

iin dini ve politik liderierini yardma ardlar

eyh

Ubeydullah buna olumlu cevap verdi. 300 kadar silahyla biriikte yanma bir ksm Krt airetlerinin savaa katlmasn ngilitere de istemekteydi Baz reisleri de onlar ikna ettiler. Bazlar da Osmanllar iin savaa girmeyi kabul etmediler

Kars'daki Cemadanll, Zaylanh, Kaskanh airetleri ile keza Dersim airetleri buna
rnek gsterebilinir. "Dersimliler, buradaki Osmanh kuvvetlerinin savaa gitmesi ze

rine onlarn ksklarm igal ettiler. Asker toplamaya gelen grevlUeri, harp vergisi memurknm sopalarla kovaladkr. " (Halfin. s.89)

katlmak istediklerini bildirdiler.

Baz airet reisleri de, Rus diplomatlanna haber gndererek, kendilerine

Ruslar sava balamadan nce Krtleri kendi yanna ekmek iin youn

II. Abdulhamit bir fermanla "kafirlere" kar cihad ilan ediyordu.

ilikiler kurmaya alyordu. Ayn ekilde ngilizler ve Osmanllarda faliyet ierim'aL .'?'"' Osmanllar dini duygular da ska kullanyoriard. Sava balayinca
Osmanllar kendilerini tanyan bir ksm Krt biriiklerini Erivan'daki Ruslann
137

ileriemesini ounluunu eden

durdurmak

iin

Erivan Dini

cephesine 10 lidertik,

yolladlar.

Osmanllar,

Krt halk

yine yanlanna almlard. da oluturmutu.

bin civarnda Krtler'den teekkl aalk gibi, kummlar yine

bir ordu

peinden srklyordu. Ruslar savan ilk gnlerinde Erzurum'a kadar ilertediler. Ruslar ayrca Balkanlarda da ilertiyortard. Osmanllar'm denetimindeki lkelere
zgrlk sloganyla yaklaan Ruslar, ordaki halklann milli uyanlarn smre

rek, Osmanllann igal etmi olduklan yerlerin kendi denetimleri altna girmesine
almaktaydlar.

***

arin, Balkanlarda ve Kafkaslarda ilerlemeleri ngilizleri de rktyordu.

Aralarndaki pazar kavgalan bunun tek nedeniydi. ngilizler taraf sz grnmleri
nin ardnda aslnda Osmanllara yardm ediyoriard. Osmanllar'a silah ve erzak yardmn baz arttrarak, subaylan Osmanllar kendilerine daha fazla baml kldlar. isim deitirerek Osmanl ordulanm ynetttler. Hatta ngiliz Kafirlere

kar mslmanlann birtiinin propagandas ve sonulanndan Krtler yine zarar

grmlerdi.

Osmanllar bir ok yerde bozguna uradka Krt airetleri de deiik tepki ler gstermeye balyorlard. 1877 Nisan'mda Osmanl-Rus sava knca, Os
manllar hemen dini sloganlara sanlarak halklan savaa sokmaya alyorlard. eyh Ubeydullah'da 300 savasn Osmanlann emrine verdi. Ayrca bir

ok airet nderlerini ikna ederek Osmanllardan yana kmasn istedi. Savatan

elde edecekleri ganimetlerie gleneceklerini dnyoriard.

Krt airetlerinden bir ksmmmn savaa katlmas da, ngilizlerin youn faaliye
ti ve airet reislerini satn almalar ile gerekleti Ayn zamanda Dersim'deki airetler,
Kars Paalndaki Cemedanl, Zeylanl, Kaskanh airetleri ve dier bir ksm airetler

de Osmanllar iin savaa girmeyi kubul etmediler. rnein Dersimliler, buradaki Os

manl kuvvetlerinin savaa gitmesi zerine onlarn klalarm igal ettiler. Asker topla

maya gelen grevlileri, harp vergisi memurlarn sopalarla kovaladlar. (Halfin 848
Age S. 68)

Ayn zamanda bir ok airet nderi savatan

Ruslarn galip kacaklarn

dnerekten onlara katlmak istediklerini belirtiyoriard.

eyh

Ubeydullah

12

Temmuz

1877'de

Krt

kumandanlanna

askerierin

hrszlk ve talan gibi hareketlerine engel olmasn isteyen Ferit Paaya yle di
yordu:

"Ben

iddia

edilen

na-lto

olaylar

zerinde

duracam

ve

gereken

tedbirleri

alacam. Fakat tarafmdan delillerle sabit olmutur ki, baz Osmanl subaylar 7-8

gndr askerlerimizi btn yiyeceklerden yoksun brakmlard. mit ediyorum ki, siz
bu duruma gereken mdahaleyi yapar ve bu hususlara son verirsiniz"

138

S T \^ll '^'"' 9^"^'y^du. Ama gelecekte ise fayda arn gS;^^^^^ de n.ri.Pmfc' ''^^^5'^^'"'" nemli g kaybna uramas^ ontm etk nHkSn

zulmey de getirecekti. Krtlerin savaa din uruna byJk kayS vermelerfOs"

Osmanllar'm, Ruslar karsnda yenilgiye uramalan kuskusuzki orrinHa rn

lU m 1443 asken, Celalettin Efendinin 880 neferi ve Hamz a EfendVmn 400 askeri
ve Bayazit blgesinin kumandam:

//./ ' "^"^'/**f^'^' *^"' ^ *""'^ f'3' dt, imdi ordughta eyh Ubeydu-

daki K^rt^s^2;:s^ri;^:s,Su'^ "'^^^"^' ^^^^^^ ^^^^'^^ ^^-

IJH J^w ' "' ^'^'''* '^'^'^' "''^""^^' ^"'' ''**^'-^" '*^^'^'"^ *f^^'^-- ^-J'/'
UbeydulMtm askerleri ise, eski silahkrm atp yeni sikhkr alarak ordugah terk edi
yorlar. (Halfin. age s. 94) .^ot

mekteydTer"' ''" ""'"" '''^''^" ^^^'"y^'3'-d'- Onlar kendi kurtanclan grwionww'i"^"'i'^''-' ^^^'^ Ubeydullah' bu sefer ran'daki Krtleri ikna etmeye aregeldiler. Ayn dnemde Rus-ran biriikteliide sonusuz khyoSl
vlendrdler. Etkisini de buldu. Baz airetler Osmanllarn yannda camfsmava

^^'^'^^'^^

paylam kavgasnda Osmanl egemenlerini savunmutur Frsattan varar^an

karT savam Z^l-'f--'^^''^""^^'"^ ^' ^- e/h'ubldullah Rula a ava?m's kendi kimliim on plana kartmamtr. Osmanl-Rus oazar kar

ve ozelhkle de mslmanln etkisiyle Osmanl safnda yer Sar erk^^l,

Krtler ne yazk ki bir kez daha var olan koullar iyi deqertendirememi<;iPr

tTS^r Sr'd. K.S'f' ^" ""'J '^ ^'^'"s^^'^^ bannda tayarak harekele geerler. Hularda Kurt aretlennden yararlanrlar
f;,.!. l^r^^ P^^'f" ^""^ savanda arik, Krt arasndan eskiye oranla daha
fazla sayda alay kartmlard. Satn alma, gelecek vaad etmenin yansra Os
manlya duyulan fkenin de pay vard ""-nm yansra us

ederek Krtl'rfr" ^'''

u.^u^Z^^^^" ^"'^ ^^' " Nikola,^aralannda Cafer Aa, ikaklar Bedirhan ve

ederek Kurtlen kazanmaya giderier. anllarm davete gidip gitmedikleri bilinrr^yapttarm olumasn kabullendiler. Rusya ayrca, boazlardan serbeste aecmp hakkna kavuuyor ve sava tazminat da alyordu. ^^^'^'^" serbeste geme

^'^i airet reis ve ileri gelenler^Rusya ya davet

v.n.f^""T'"^'' ''^^^^^ ""' '^^^' 2"''3S'. Hersek'de ve Bulgaristan'da zeri<

13 b^Sd^p^So^ S^^^^r"'^' ^^^"^' ^^"^"^'^- ''''^'^'

elinde^^KSvnrSI'R''^''?''''.^'''^^'''^ ""^^"'^'^ Osmanllar Ruslar'n (CtefarosS^^^^^^^ ^^'^'^^^^ ^^^- a^'"^'^*'- S--^a Yeilky
Karada Srbistan ve Romanya'nn bamszlklar kabulleniliyor, aynca Bul139

garistan'n zerklii tannyordu. Osmanl askerleri Bulgaristandan kacaklard,

iki yl sreyle Rus askerieri ve Danmanlar bu lkede kalacaklard.

Ayastofanos antlamas,

ngiltere, Almanya, Avusturya tarafndan kabul

grmeyince, 13 Temmuz 1878'de Beriinde yeniden toplanlarak baz dzenleme

lere gidildi Bulgaristan e ayrld. Makedonya ve Dou-Rumeli ve zerk yaplar

oluturulmasna gidildi. Kars, Ardahan, Batun Ruslar'a verildi. Bosna-Hersek ze
rinde Avusturya haklan tannd.
di.Osmanhlar asndan yenilgi korkun boyutlardayd.

-,

ingiltere'ye Ruslara kar Krdistan' savunmak kouluyla Kbrs adas veni-

1881 'de Tunus, Franszlar tarafndan 1882'de Msr, ingiltere tarafndan

igal edildiler. ,

Her iki

kapitalist lke baz nedenler ileri srerek bu uluslar feodal Osmanl

, r^

devletinin elinden alp kendi kapitalist smrgeci ilikileri ierisine alyoriard. Bulgariar ve Yunanllar arasnda Rumeli blgesi, keza Bulgariar, Srplar,

Yunanllar, Arnavutlar arasndan Makedonya sorunu, Bosna-Hersek zerinde

Avusturya, Srp anlamazlklar vard.

II. Abdulhamit, bu atmalardan yararianmak istiyordu. Bunda da baarl

oluyordu. Biimi ne olursa olsun tek istemi Osmanl Devletine vergi verilmesiydi.
Osmanl-Rus Antlamas, Rusya'nn rakipleri olan. Batl devletterin, Os
manllar desteklemesinin nedeni olmutu. Ruslar, Osmanl topraklarn sgal et

tike,

bu

devletler

Ruslara

bask

yaptlar.

yleki

Rusya

Kutur'un

iran'a

braklmas halinde Beyazt ve akirt'i Osmanllara iade ettiler. Kutur blgesi 30 yllk bir ekimeden sonra ran'da kalyordu. Fakat yine de bu blgedeki olaylar
eitti biimlerde srp gitti.

1877-78 Osmanh-Rus sava srasnda Krt airetlerinin tarafsz kalmalarn

veya Ruslaria birtikte hareket etmelerini engellemek ayrca kendileri iin ayaklan

ma koullanm ortadan kaldrmak iin Van, Erzurum, Bittis blgelerine Vezir Yusuf
Paa, Diyarbakr, Elaz ve Sivas'a Abidin Paa bakanlnda Islahat heyetten yollarr. Bu heyetlerin amac en son durumlar tahlil etmek aynca yrenin ileri ge

lenleriyle kouup onlar devletin polittkasma uygun davrana gre ynlendir

mekti. .. ..

Diyarbakr'a yollanan Abidin Paa 100'e yakn airet resini Bat'ya surgun

ettirir. Viranehir Milli Airet reisi ibrahim Aa ile Miranl Mustafa Hato'da srgn
ler iindeydiler.

Milli, airet reisi brahim Aa, sonraki yllarda Hamidiye Alaylanmn unlu bir
Paas olur. Bir ka seferde isyan eder.

Abidin Paa Islahat (refom) yoluyla hareket etmeyip srgn politikasn ha

rekete geirince ileri Bakanl Krdistan'da bu yolla o koullarda baar

salanamayacaklarn dnerek ;

"Diyarbekir vikyetinin bu kadar kiinin yarglanmadan srgn edUmesi doru

olmadndan, sulularn yntemince mahkemelere verilerek kacak kararlara gre

cezalandrlmas gerekirken, buna aykr davranm zorunlu gsterecek belgelerin

acele gnderilmesi ve bundan byle bu gibi kanunsuz giriimlerde bulunulmamas..."

eklinde telgraflar gelmeye balar. (Cemal Bardak, Anadolu isyanlar s. 126127 st. 1940) Abidin Paa, asl grevi olan Sivas Valiliine dner.

140

eyh Ubeydullah Nehri Isyan-I

1836'da Markavur blgesinde yaayanlar vergilerini eyh Taha'ya veriyor

lard.

eyh Taha lncede olu Ubeydullah'a vermeye baladlar. 1872'de Urmi

ye ve Hoy hakimi Yusuf Han, iran'a vergi verilmesini istedi. Fakat bu kabul edil
meyince ah, Yusuf Han' bu ile grevlendirerek zoria almasn istedi. Yusuf Han'da blgenin bir ok yerini katliamlardan geirdikten sonra bir ok ganimet mallaryla geri dnd. eyh Ubeydullah'da Osmanllardan yardm istedi. Yardm
etmedikleri taktirde de ayaklanacam bildirdi. Osmanllar bundan endielendiler.

Endielenmekte haklydlar nk Krdistan'da eyh'in olduka byk nfu

zu vard.

"Ubeydullah, Van'n gneyine den kynde adeta kiik bir ar gibi yayor. Geni bir dini etkinlii olan Ubeydullah' ziyaret iin her gn bir hayli insan buraya
tanr, onun eiini pmek iin can atar. Dini etkinlii yalnz Krdistan'da de,

stanbul'da saray erkn zerinde de vardr. Hkmetin ileri gelenleri ona byk bir
sayg beslerler." (Curzondan aktaran Halfin Age s. 79)

Bu

durumu

dorulayan

bir

belgede

Rus

seferinin

Ubeydullah

hakknda

yazdklardr.

"Ubeydullah Hicaz'a giderken stanbul'a da urad. Buradaki vezirlerin birou

gidip onu ziyaret ettiler. nnde yerlere kapandlar ve elini ptler. " (Age. S. 79)
Bu kadar itibarl olan bir eyh'in tavr deitirmesi kukusuz ki Osmanllar
rktecekti.

O gnlerde Krdistan'daki durumu (1879) rapor eden Rus konsolosu yle

yazyordu.

"Burada yayan halkn ne i, ne de hayat garantisi var. Bir tecavz karsnda

kendilerini koruyacak idari bir mekanizmadan tamamen yoksundurlar. Derebeylik d zeni, dini taassup ve mlk sahiplerinin tahakkm bu halkn srt kemiklerini

atrdatmakta ve leylilerine gelierek hereye engel olmaktadr. Buradaki halk kiilii ile ailesi ve emei ile zulm idaresinin tasarrufu altndadr. " (Halfin Age S. 27)

Yine bu durumu Halfin raporlardan yJe aktaryor.

Osmanl Yneticileri frsat bulunca mevcut senenin vergisi ile yetinmiyor, gele cek senelerin vergilerini de bunlardan istiyordu. Halkn deme takatsizlii

karsnda se, mevcut malna haciz koyuyordu. Erzurum'daki Rus konsolu su; "ar basklar ve zulmler le ellerinden mallar alnan Krtler aresizlik iinde tjazen kendilerinden bazen de mahalli Osmanl yneticileri le

mterek soygunculuk hareketlerine kalkyorlard, "diyordu.

"Osmanl hkmeti Krtlerden tabii vergi ad altnda ayrca bir taktn vergiler de
alyordu. Ki bunlarn banda yol vergisi geliyordu. Ve onlar topluluklar halinde yol

yapmnda kllamyorlard. .

rnein; Erzincan'dan Diyarbekir'e kadar yaplan yolda

141

altrlan Dersimliler bunun en canl rneiydi

Balkan sava sralarnda stanbul, Krdistan'a haber gnderiyor; mal stne

inal istiyordu. Ve asker zerine asker talep ediyordu. stanbul'un hizmetinde alan

Krt airet reisleri de bu hususta ellerinden geleni esirgemiyorlard. zellikle Dersin'de dayanlmaz faaliyetleri iin Bab- ali'ye hizmet eden satlm reislerden kurtul

mak iin mcadeleye balad. lk olarak Dersim kaymakam Calabi Bey ve ailesinden
otuz ikiiyi ldrdler. (1875) Ve buna benzeri olaylar takip etti " (Ae S.80 ) Osmanl- Rus sava blgede ok byk tahribatlar yaratm. Bu savaa bir ok airet katld iin insan kayb ve retim dkl mal yokluu iyice

oalmt. Hastalklar kol geziyordu. Osmanllar Krdistan'daki variklar gerei

halka hi birey vermemiler tersine hep almlard. Hakkari blgesinden sava vergisi, normal vergi ad altnda alnan vergilerin toplam milyonlar tutuyordu.

Bazen de aldklarnn karlnda makbuz vererek "ilerde denecek" deniliyordu. Sava sonrasnda ise makbuzlarn vergiye sayldn ilan ediyoriar.
Osmanl-Rus Yolsuzluk ve sava, devlettn bir ok kademesinde boluklar yaratmt.

rvet srekli art gsteriyordu.

Hemen bir ok ynetici aslan

payn almak iin tri yntemleri uyguluyoriard. Bu durumdan ordu da etkileni yordu. Askerier de yokluk iindeydiler. Byle bir durum karsnda ordunun

baanl olmas zaten beklenemezdi.

Diyarbekir'deki konsolos, stanbul'a Rus seferine unlar yazyorydu:

"Askerler, yldr maalanm alamyorlar. Bu nedenledir ki, savama kabiliye
tlerini yitirmiler. Elbiseleri pejmrde, balarnda birer kee kllah ve ou yalnayak. Ordunun ileri gelen subayarmdan birisinin mlkiye amirinin karsnda alayarak, as

kerlerin birikmi olan krk aylk maalarna karlk, hi olmazsa ttn paras olarak
beer kuru verilmesi iin yalvarmasna tank oldum," diyordu. (Age S. 98)

Subaylarn

ordunun

ihtiyacn

karlayabilmek

iin

yapt

ey

domdan

halka gitmekti. Halktan deiik yntemlerte ve ncelikle de zorta vergi ad altnda

gasp yapyorlard.

Krt

airetleride

buna

karlk

bo

durmuyoriard.

Rus

konsolosununda

doru bir biimde deerlendirdii yaknda Krtlerin ayaklanabilecei, sezgisi gi

derek boyutlamyordu.

"Mardin sancandan gelen bir haberde, hkmetin buday ambarna

saldran Krtler ve dier mahalli sakinlerle devlet kuvvetleri arasnda mey

dana gelen atmada bir hayli yaral ve l bulunduu, sonuta Krtler'in a olan aileleri iin elli uval kadar buday karablldlklerl bildiriliyordu. Dlyarbekir'den gelen haberlerde ekmein kilosunun yetmi kurua kt ve

buna karlk vurguncularn hala sat yapmaktan kandklar bildiriliyordu.

Satlar da ancak polis ve jandarma ynetiminde yaplyordu. Bu tip olay

larn her tarafta yaygn hale gelmesi, beklenilen sonucu dourdu. Krdis tan'da yer yer ayaklanmalar balad.
Mazda'da yine vergi iin gelen grevlilere halkn kar kmas, silahl

atmaya yol at. Bunu bastrmak iin Diyarbekir ve Mardin'den gelen hkmet kuv-

142

vetleri kyleri yakp, yktlar. Halkn ellerinde olam zorU alp, en ufak bir acuna hissi

duymadlar. Bunun benzerini Van'daki oky izledi Bu sralarda Hakkari ve civarnda

alktan, sefaletten len halkn yzde doksansekizini Krtler oluturuyordu.

Nitekim, Dersin'de yine vergi ve zorla mal gaspetme nedeni ile meydana gelen

iddetli arpmalar srasnda, birinci frka kumandam Fazh Paa stanbul'a ektii

bir telgrafta, uyguUmamn usulszln bild-iyor, Dersin'de Dervi olu Hseyin'in

halk ayakkndrmak iin nder olmasnn, onlara Itereylerini akrak daa ekilme
tavsiyesinde bulunmasnn, meydana gelen atmakrda Osmanh kuvvetlerince embe
re alnakrdan sonra bir ounun lmesinin tek nedeninin zulm derecesine varan

yolsuz Imreketlerden doduunu anlatyor ve bu ldet polikasna son verilmesini isti

yordu. "

Osmanl'ya baml Krt airetlerinin yan sra ran'da da benzer bir durum vard. Bir ok Krt Rusya'daki dummu daha iyi grp artk denetimi altna qiriyorlard. ^

Erivan'daki yneticiler gmenlerin srekli geldiini, merkeze hemen her gun bldnyoriard. Fakat arik yneticileri ran'a mracaat ederek bu g olayn nlemesini istiyordu. ran'da bu konuda daha ciddi tedbirler almaya balar. Hakkari civanndaki Botan ve Badiyan airetleri harekete geince Os manllar da Erzurum, Erzincan, Diyarbakr ve Siirt'teki glerini harekete geirtir Deyh't Kurt airetlerini yenilgiye uratriar. Ayrca, 35 Krd idam ederier Hse
yin Paa daresindeki Krtlerde Siirt'i alrlar.

Erzurum'daki Rus konsolusu, Krtlerin, Bedirhanlar dnemindeki gibi yine bamszlklar iin savatn yazar. Fakat ayaklanan Krt airetleri yenilgiye uratlrlar. Hseyin Paa Cizre'de yakalanr ve stanbul'a getirilir. Osmanllar Krtlen ran'a kar kullanmak istediklerinden dier airetlere karmazlar. Byle bir politika ayn zamanda Krt airetlerinin biriiinin nne geiyordu. Keza airet reisleri eitli biimlerde elde edilerek kendi polittkalannm srmesini salyoriard. Botan ve Badiyan airetlerinin yenilgiye uratlmalarmdan sonra Hakkari ve Nee'de yeniden ayaklanmalar oluyordu. Bu sefer 50 yana gelmi olan Sevh
Ubeydullah ayaklanmt. ^ -^ v / .

"Son Rus-Osnanh savandan sonra eyh Ubeydullah, geni lde bir hareke
tin planlarn tasarlyordu ve airetlerin etrafnda toplanmasna alyordu.

1878 ylnn sonlarnda Tahran'daki Rus diplomatlarnn kulana, eyh Ubey dullah'm bamszlk iin harekele geecei ve merkezi Musul olmak zere bamsz bir Krdistan devleti kurmak niyetinde olduu sylenteri gelmeye balamt. " (Rus

d politik arivi. Genel konsolosun mektuplan, aktaran Halfin Age s. 101)

Ubeydullah Msr Hidivi ve Mekke erifinden yardm iin sz ald da syle niyordu. Ayrca Sultan'm eriata aykr davrandn da belirtiyordu. Krdistan'da halk eyhten mit bekliyordu. eyh'in elinde isyan iin bir ok malzeme vard.

eyh, bu arada stanbul'a eli de gendermi halkn zdraplanna are bul

masn
yazyor:

istemiti.

Ubeydullah isyan ncesi hakknda VVilliam Agealton yle

'

"1880 ylnda Amerikah nl misyoner ve tannm Dr. Joseph. P. Cochran,

143

Rzaiye (eski Urmiye) ehrindeki hastanesinden karak, Osmanh devletinin emdinan blgesinde buluttan ve bir ksm da eyh Ubeydullalt'n nfuzuna boyun een Asurlukr'm bu uzak kylerini ziyaret etmek iin dalara doru yol ald. O ziyaret srasnda

Amerikah doktor ile bu Krt lideri, yani yerii Hristiyan oka drm, takn etmi,
onlara terr uygulam olan, fakat buna ramen misyonerlerin Itayratlttm, hatta

bazen saygsn kazanan bir halkn lideri arasnda sakn bir dostluk dodu. O zaman
ki dostluklardan biriydi bu dostluk

Denildiine gre Dr. Cochran eyh'in yakalanm olduu mzmin zatrre'yi te

davi edip ifa bulmasna alm ve eyh kendisine, Krtlerin, Osmanl-ran egemen
liinden kurtulmak iin Amerikan ve ngiliz hkmetlerinin yardmlanm sevinle
kabul edeceklerini sylemitir. Gerektende eyh, 1878 ymda Amerikan Konsolosuna gnderdii mektupta Krt ulusunun kendi varlna ve benliine sahip bir halk

okluunu

belirtmi

ve

Osmanh

Hkmeti

ran

Hkmetinin

basktlant

eletirmitir." (W Agelton, Mahabat Krt Cum. s. 28) eyh Ubeydulah'm blgedeki almalarn yabanc devlet grevlileri duyun
ca hemen harekete geerek blgeye adamlarn yollariar.

Ermeni gazetesi "Mur" ta Tank ismiyle rportaj yapan M. Badasaryan M.

Badasaryon Asurlularn bulunduu Hakkari (lmerik)'ye gelir.

"Bu

dal din adamnn basU ve

sade grn ve davran zerimizde byk

br etki brakt. Onun yannda ne Sitot (yksek Ruhani meclis) ite Prokuror (ditti ku
ruluun sivil memuru), ne katib ve ne de sayman vard. Etrafnda yalnz bir ka uzun

boylu yi delikanl bulunuyordu... Bizimle Trke konuuyordu. phesiz ki konu

Krt ayaklanmas zerine idi Mar imon ne zaman ki eyh Ubeydullah'tan bir mek
tup aldm ve mektubunda ok nemli bir i iin Onunla kendi makamnda grp

fikir teatisinde bulunmak istediini sylediinde ve mektubuna, bu iin Bab- Ali'nin

emri ve talimatyla balayacan da eklediinde hayretler iinde kaldk.
Peki siz kendisine ne dediniz?

- Hi bir ey. Yalnz Ona bizim be Melik'imiz vardr ve bunlar tnUli kader tayin
edici konularmzda karar verirler. Bundan dolay ona nracat edip bir genel topkttda, benim sizin (Ubeydullah'm) yatmza gelip gelmiyeceimin karar altma

alnmas gerektii syledim.

- Acaba bu cevabnzn eyl'i dorudan doruya incitip. Onun Sryanilere kar dmanlm tahrik edebileceini dnmediniz mi?

- Byle bir ey mmkn olabilirdi Fakat ben Meliklerin haberi olmadan gidip gitmemem konusunda kendim karar veremezdim. Sonra suda var ki 1842 'de Krtler

tarafndan bize yaplan byle bir davete kanarak Ulusumuz dehetli bir ekilde zarara
girmiti Bunlan ok iyi biyorsuttuz zannederim.

Acaba Krtleri kendi etrafnda toplamakta eyh'in amac sizce ne olabir? ephesiz ki geen sava esnasnda onun Celalettin ile birlikte Beyazit'te General Der ugasov ordusu karsnda korkun yengisi hatrlanmaktadr.

144

Bir sefere girimek? Kime Kar? Nereye ?

Onun Van zerine hcum edecei bence aikardr. nk, Celalettin ve Ubey

dullah BeyazU'e gitmeden nce Van'da sava meydanndan zaferle dndkleri zaman

ounluu Ermeni olan bu byk ehri kltan geirip talan ederek temelinden
ykmaya and imilerdi Fakat aksine yenik ve baskn eik oUrak ancak zor bela can

larm kurtarp Van'a geldiklerinde, Sultan'm zel emriyle oraya gelmi okm Osmanl Paas, Celalettin'i zehirleterek ldrtt Ve Ubeydullah'a da hacca gitmesi iin

Mekke'ye hareket etmesi talimat verildi ite eyh Ubeydullah imdi o c yerine ge
tirmek istiyor.

Peki ama bu takdirde O dorudan doruya devletle kar karya gelir. nk

Sultan Ona kendi vatandalarnn ldrlmesi iin vermez -Bikkis, Bay Konsolos, unu size ok emin olarak syleyebilirim ki Sultan'm h kmeti deil O'na engel olmak. eyh'e bu korkun amacm gerekletirmesi iin do-

layh veya dokysz yardm be eder. Bizi, yani Sryatileri 1842'de mthi bir ekilde krdtrtan kimdi? Sultan Mec! Lbnan'da Marottit Hiristiyanlan ve Kilikya'da Erme nileri 1862'de ldrten kimdi? Sultan Aziz! Ve nihayet daha iki sene nce Rumeli'de
(Bulgaristan) onbinlerce Hristiyatt ldrten kimdi? Sultan HanU deil miydi? u

halde

bay Konsolos, gryorsunuz ki kendilerine bah Hristiyan btn halklarn

hepsini fark gzetmeksizin srgn ettirme, krmak, git gide tamamyla yok etmek Os manl Sultanlarnn geleneksel siyasi iteliidir. Krtler nceleri bizler gibi silahsz, mdafasz Hristiyan halklar eski eyhate tfekleriyle ldrrlerdi, Italbu ki imdi

onlar tepeden trnaa kadar aynal, martin ve 16 darbeli harika VVnestler tfekleri e
donatlmlard. Acaba bu tr yeni Avrupai son model silahlar onlara kim verdi?

Kim?

Sultan

Hamid'den

bakas

m?

Ve

hangi ama

iin?

Zannederim

bunu

yamtkmaya gerek yoktur.

(Garo Sasuni, Krt Ulusal Kurtulu Hareketleri ve Er-

meni-Krt

ilikileri

15

y.

yl'dan

gnmze,

IVIur

gazetesinin

(3-7)

saylar

arasnda olaylara ilikin geni aklamalar yaplr.

M. Badasarayan ile ngiliz konsolosu emdinan'da eyh Ubeydullah ile

grrter.

Konsolos, eyh Ubeydullah'a Avrupa byk devletleri, zellikle ngiltere, Os manl Devletinin bar iinde kalmasn istiyorlar ve ngiltere Osmanh devletinin to

prak btnln her ne ekilde olursa olsun garanti ediyor. Byk devletlerin alm olduklar karar gereince, dou vayetlerinde reformlar yaplarak Ermeni ve Sryani

Hristiyanlarnn durumu iyetirilecektir. Konsolos, Krdistan'n her yerinden Krt

ileri gelenlerinin emdinan'a toplanm olduunu ve bundan dolay sz geen vilaye

tlerde

bir isyan

patlayaca

hususunda dedikodularn yaylm

olduu

haberini

aldm

ve eyh'in de nfuzlu yce bir insan okluunu bildii iin,

kendisinden

gerei renmek ve onun sayesinde kabilecek her hangi bir kargaaln nn

almak istediini belirtti

Tecrbeli ve diplomat bir kii olan eyh Ubeydullah, kendisinin ve btn Sunni

Krtlerin Sultan'm sadk vatandalar olduunu, herhangi bir kargaalk karma ti-

145

yetinde olmadklarn ve Sultan'm iyi niyetti himayesi altnda, lkenin bar iin her trl gayreti gstermeye hazr olduklarn belirtti Krtlerin toplanma nedenini ise onlarn kendisinin "ha seferini" tebrik iin geldiklerini ve sadece bunun dini bir

hrmet davranndan gayr bir ey olmadm szlerine ekledi

Konsolos bu konuda eyh 'e yle bir soru yneltir:

Bu dalarda telgraf irtibat yoktur. Bu kadar abuk btn blgelerin Krt li

derleri ne ekilde haber alabildiler?

Mekke'den dnmde stanbul'dan geiyordum, oradan Krt beyliklerinin

bulunduu yerlere telgrafla emdinan'a var tarihimi bildirmitim.

Konsolos grndne gre

geri dnmek zere yola kar.

Ubeydullalt'n bu aklamalarna ikna olup Van'a

Yolda ulamerk . blgesinde bulunan Sryani

Bapiskoposu ile grr. Bu Bapiskoposun dini seviyesi Mar imon'dan daha yk sekti nk, Mar imon daha yksek seviyede olan bu Bapiskopos tarafndan vaftiz edilmiti 80 yanda bir ihtiyar olan bu Ruhani lider btn bir gece boyunca Konsolo
sa aa yukar tam bir asrn tarihini anlatt ve Ermeni ve Sryani Hiristiyanlannn ne denli byk bir tehlikeyle kar karya kalm olduklarna Onu ikna etti Konsolos

oradan, tehlikeyi stanbul eliliine bildirmek iin hemen yola kar. Bakale'den ge
erken Ermeni asll fanatik bir Trk olan Kumandan Paa e de bir konuma yapar.

Sz geen devlet memuru da Krt tehlikesi hakknda, Sryani piskoposunun el

iye sylediklerinin yakmen aynsn syler ve szlerine Sultan Hamid'in belal bir Sul

tan olduunu ve butta benzer birisinin imdiye dek Osmanl tahtna oturmadn da
ekler.

Konsolosu en ok endielendiren, Osmanl Paas'mn u ifadesi olur. Paa yle konuur: "Reform planna ok yanl bir ekil verilmi ve plann uygulan da ok nk, bu reforum projesinde yalnz Ermeniler ve unsurlar ele alnarak, Krt
bsbtn reform plannn

yanl olarak gerekletiriliyor. Sryaniler,

'vahi

baka

bir deyile yalnz Hiristiyan

olarak nitelendirilerek

unsuru
dnda

babozuklar'

braklmlardr. Burann en eski yerleik halk olan Krtler incillildiklerinden byk tahribatlar dourabileceklerdir. .." Durumun gerekten endie uyandracak ekilde olduunu anlayan konsolos te

krar Van 'a geri dndnde hazrlad raporu stanbul'a bir an bile gecikmeden gn
derir. (G.Sasuni Age s. 99-100)

eyh Ubeydullah'm ayaklanmasn nlemek iin stanbul, Van mttsn

grevlendirdi. Mft, eyh'in isteklerinin yerine getirileceine dair sz Ardndan Osmanl ordu kumandan Semih verdi. UbeyduPaa da bir ok kez

llah'la grm, fakat Semih Paa'nn ne telkinleri ne

de vaatleri Ubeydullah'

tatmin etmedi. likiler gittike olumsuzlayordu. stelik yer yer atmalar da

oluyordu. Vergi iin askerierie gelen tahsildariaria halk arasnda atma km

ve

neticede 40 Osmanl askeri ldrlmt.

eyh Ubeydullah
salamay llah', desteklemekten

adamlann
Aynca kandlar.

Iran Krdistan'na da yollad oradan da g

Ruslara da adam Ruslara yollad. antaj Ruslar, yaparak Ubeydu kendileri

dnyordu.

Ubaydullah

146

yardm etmedii taktirde ngilizlerden yardm isteyeceklerinide sylemekten geri durmadlar. Byleliklede Ruslardan yardm greceklerine inanyorlard. Ruslar o srada Osmanllaria var olan statkonun devamndan yana olduklanndan bu te klife olumlu cevap vermediler. arin, ran'daki Krtleride kapsayacak bir Krt devletinden yana dncesi yoktu. nk ran'la ilikileri zaten "iyi" idi.

ingilizler ise o sralarda Krdistan'da bamszlktan yana deildi. Blge hal

klannn srekli olarak atma ve srtme iinde olmas ingilizlerin daha da
iine geliyordu. Bylelikle bu halklan birbirine kar kullanp kendi konumunu g

lendirmekten
savamadan

baka bir dnceleri

yoktu.

Kald

ki

1877-78

Osmanl-Rus
karlnda

savanda Osmanl devletinin yannda yer alan

ngiltere bunun

Kbns' da almt. Bu derece "iyi" ilikiler iinde olduu bir devlete

kar farkl davranmas sz konusu olamayacakt. Ayn zamanda Osmanl devle tinde reforrm yaplmasnda nclk
yazyor:

edeceklerdi. Bu konuda Boti atta yle

"ngiltere hkmetinin amac, gnderilen grevlilerin eitti kurumlarda daimi

ynetici olmalarm salamak, bylece devletimizin buradaki polikasm tam olarak gvence altma almakt." (Kk Asya Takririleri S.3 Aktaran Halfin Age s. 104)

Bu anlay dorultusundaki almalar ksa zamanda rn vererek ngiliz politikasnn saray evresinde nemli gelimeler kaydettiini greceiz. Bu

sralarda Osmanllar ngilizlere olduka gveniyoriard. ngiliz komutanlanm kendi ordulanmn bana bile getirmekten ekinmiyoriard. Bu anlay sonraki yllarda
Alman yaknlamasnda da grlecektir.

ngilizler sarayla bu tr ilikileri srdrmelerinin yan sra Krt beyleri ile de

ilikiler kurmaktan kammyoriard. Ama ngiliz etkinliini kurmak olduundan
daha farkl bir ey beklemek zaten anlamszdr.

ngilizler, Ubeydullah'm almalanm dikkatle izliyorlard. Ayn zaman da

Ubeydullah' kazanabilmek iinde abalyorlard. ran ve Osmanllar arasnda bir Krt devletinin ortaya kmas halinde buna kar tavrsz kalamazlard. stelik ngiliz denetimini kurmak gerekiyor. Kim\\en" ngilizlerin eyhi desteklediini
yazar. (Halfin)

"Ktlk olan yerlere yardm perdesi altnda eitli Allah ve para yardm devam ediyordu. Bakale'deki dier bir grmede Kmyton, ngiltere hkmetine iletmek
zere bir mektup ald. Bu mektupta eyh, kendi amalann belirtiyor ve artk yek-

vcut olmu ^bulunan Krtleri,

birbirlerinden

ayrlmalarnn

olanaksz olduunu

yazyordu, ngiltere'nin dileri bakan Gramfil'e yazd mektupta, Ubeydullah'm

ran'daki Urmiye blgesi vadisine ve ran'daki Amerikan misyonerlerine yazd mek

tubun ieriinden sz ederek, yle diyordu:

"eyh Urmiye hakimi ikbah Devleye ve Amerikan misyonerlerine gnderdii

mektupta, yaknda silahl kuvvetlerin banda oullarn gndereceini, gerek ran ve

gerek

Osmanllar tarafndan

zellikle

son

zamanUrda

Krlere

verilen

zararlar

karsnda gereken tazminat isteyeceini, gerek amacnn da kendi topraklarnda bamsz bir kurt devleti kurmak niyeti olduunu
manllar 1881 s. 16 Aktaran Halfin Age s. 106)

beltiyordu."

(Mav Kitap, Os

147

Garo Sasunu ise eyh'in Urmiyedeki Amerikan konsolosu araclyla ngiliz Genel Kon
slne iki ikayet mektubunun yollandn belirtir. ikayeti meklplannda iran'daki Krtlere kar yaplan kt uygulamalar eletiriliyor. Ardndan da iran'a ilikin

giriimlerde

bulunacam

belirtiyor.

eyh Raporunda;

uca-i Dawle'nin 50 Krd

astrdn 100 bin tmen para cezas aldn keza Han Mrni Dawle'in baz Krtleri
tutlkladn ayrca 25 bin tmen para cezas kestiini ve yine Mahabad yneticisinin Mangurlu Hamza Aa'ya dman olduunu Hamza Aann aralarnda gelien bir olay

dan sonra airetiyle birlikle daa ktn belirtir. (Bak. G. Sasunu. Age S. 102)

"Austosun

ilk

gnlerinde,

ikiyzyirmi

airet

reisinin

katld

toplantya

bakanlk eden eyh Ubeydullah; bamsz bir Krdistan'n gereklemesi iin son olanaklanna kadar arpacaklarn, kanlarn emen bu iki devletin boyunduruundan kurtulacaklarn anlatan szlerini birdikten sonra, uygulanmas gereken sava plan
grmeye baland.

Kararlatrlan ilk plana gre, ayn anda ran ve Osmanl mparatorluu zerin
de harekete giriilecekti Mankur ve Mantis airetleri Osmanl snrndaki kendilerine

yakm Osmanh kuvvetleri ile birleip eyh'in byk olu Gazi Mehmet Suldk'm yne
timinde nce Revanduz'a saldrp orasn igal ettikten sonra Badat zerine yryece

klerdi eyh Ubeydullalt'n Van' igal iin harekete getii anda onun kk olu Abdlkadir'de Amadiye ile Musul'a saldrya geecekti Badat'taki baz airetlerin reisi

Ferltan Paa'da Musul'a saldrdklar srada eyh'e yardm edeceklerine sz vermiti

Dier kuvvetler ise ayn zamanda ran'a saldrya geeceklerdi

Ubeyddlah'n

uygulamasna

gemek

isledii

bu plan

ciddi

halalar

tayordu.

nk, ayn zamanda iki byk devlete saldrmak onlarn kuvvetlerinin dnda bir da
vrant. Bu durumu kendileri de anlaynca plan deitirdiler ve Ubeydullah liderlerini
toplayarak u konumay yapt:

"lk saldry askerleri Osmanllara oranla zayf olan ran'a yapmamz

ve nce

ran'daki topraklarmz ve kardelerimizi kurtarmamz daha uygun olacaktr. zelli

kle, Azerbeycan gibi zengin bir blgeyi igalimiz, bizi maddi ynden de bir hayli deste

kleyerek,

ikinci

dmanmz

olan

Osmanllar

zerine

saldrmamz

daha

kolay

latracaktr.", dedi (Halfin Age s. 108-109)

Ermeni Gazetesi Mru'un yazar Tark, ran egemenliindeki ksmda 12. Ksrk
airetinin eyh'in yannda saf tuttuunu yazmakladr. (Bkz. G. Sosuni. Age. S.1 03)

Bu plan erevesinde Abdlkadir ve Mekri airet reisi Hamza Aa'nn kuv vetleri Tebriz'e, Mehmet Sddk ile Halife Mehmet Said'in kuvvetteri Urmiye ve ci-

varlanna yneleceklerdi. Osmanllar balangta eyh'i Iran aleyhine kullanmak

iin desteklediler.

stanbul'da bulunan Bedri hanlardan Bahri Bey de Hakkari'ye yolland. Bahri

Bey, Mami, Mankur, Biran airetteri arasndaki anlamazlklar zd. Hazriklar

tamamlandktan sonra 4. Frka komutan Samih Paa'nn da desteiyle, Ubeydu

llah ran'da bir ok blgeyi denettm altna

ald. ngilizler de silah yardmnda bu-

148

lunduundan birok airet iyi bir donatma sahip olmu oluyordu. Bu durumu
rapor eden Rus d ileri bakanl yardmclarndan Yusufovi'in raporian nem

lidir. Iran Krleri eyh'i bir kurtarc olarak gryorlard. Blgedeki dier aznlk milli
yetleri de (Ermeni, Asur) etkileyen eyh onlar da yanna almt. W. Aegolton gelimeleri yle aktanyor;

1880 ylnn yaz aylarnda ran hkmeti, kendi lkesinin snrlar iinde bulu
nan Krtlere kar su nitelii tayan bir takm giriimlerde bulundu. Bunun zerine

eyh, bu icraatn kurbanlarnn intikamn almak iin harekete geti ran tarafndaki
Mmgur aireti Meri Hamza Aa ile anlaarak ve Osmanl Krdistan'mda yaayan
yoksul Krtlerden de baz svariler toplayarak, 20.000 savann bana geti ve da

gelerittden geip, Urmiye (Rzaiye) nin gneyinden ve batsndan ran'a girdi Em

rindeki kuvvetlerin bir blmn de olu eyh Abdlkadir'in komutasna verdi Daha
sonra Mehabad adyla tannacak olan Sablax ehrini hi bir direnmeyle

karlamadan igal eden eyh Ubeydullah, daha sonra Meyanduwab zerine yrd ve orada yaayan Azerbaycanllarn bir olunu kltan geirdi Arkasndan da Krt

askerleriyle birlikte Meraxe'ye doru ilerledi ve bir ran svari birliini yenilgiye
uratt. Bu yenilgi Tebriz halknn yreine byk korku sald.
Krler daha sonra Urmiye yakmlanndaki dalk blgeye ekildiler ve misyoner lerin deyimiyle "kurtlarn koyun srlerine saldrmasna benzer bir saldr" ya gemek

zere hazrlk

yapmaya baladlar. Hkmet grevlileri ran ordusu birliklerinin

yardmlarna komak iin yola ktklarn renince Dr. Cochran'dan, Selnir dana kp eyh'le teslim olmas konusunda konumasn istediler, "iyi niyetli" doktorda,

Krt airetlerinin giriebilecekleri bir genel saldrda lm ve talan edilme tehlikesiyle

kar karya olacak olan blgedeki Hiristiyanlan kurtarmak amacyla, kendisinden is
tenen ii yapt.

te, tezgahlanan bu oyun ve engelleme yznden eyh, inisiyatif ve zamanlama

unsurlarn kaybetti ve mUefiklerinin saflarnda anlamazlklar ve blnmeler hzla

yaylmaya balad. Nitekim birka gn sonra ran ordusunun gnderdii yardm birli
kleri blgeye ulanca. eyh Ubeydullah, kendisine bal olan en yakt adamlaryla birlikte, Osmanl tarafndaki dalara ekilmek zorunda kald.

1881 ylnda eyh Ubeydullah, nemli anlamazlklar konusunda ran ah ile

muhtemelen anlam olan Osmanl SuUan'na boyun ediini ilan etti Bunun zeri

ne

Osmanllar kendisini Mekke'ye srdler ve 1888 ylnda orada ld. (W. Aegol-

ton, Mahabat Krt Cumhuriyeti s. 28-29)

Harekete geen gler ran'daki Krtler'in de yardmyla hzla ilertediler.

Sddkm kuvvetleri Ardahan'a saldrdnda 80 bini bulmutu! Tebriz ve Urmiye yaknlarnda ise Ubeydullah'm kuvvetleri ii yamacla dknce iler

deimeye balad. Henz Urmiye ve Tebriz'de ele geirilmemiti.

ngilizleri, Tahran elisi Abud, Urmuye'ye gelerek ehrin teslimi iin Urmiye
komutann etkilemeye alt. Gsterilen tepki nedeniyle tekrar geri dnd.

ah,

olaylarn

ciddi

bir gelime gstermesinden

honut deildi.

Gcde

yalnz bana yetmediinden aria bavurdu. Tahran'daki Rus elisi Petresbur-

149

ga telgraf ekerek

Osmanllann bu giriimlerinin durdurulmas iin

istekde bulu

nur. Rusya asker gnderme talebinde bulunur. Fakat Rus elisi kabul etmez so. runu diplomasi yoluyla zmekten bahseder.

"Rusya'nn basks ve ondan daha nemli olan eyh Ubeydullalt'n Osmanllar

asndan tehlike gstermeye balamas, Osmanl hkmetini tedbir almaya ve giderek '

Krdistan'a asker ymaya evketti

miye Itakinine gnderdii

Ubeydullah, gerek kuatma altnda bulunan Ur

gerekse Amerikan misyonerlerine yapt

mektupta,

aklamada Osmanllar'dan ve ran'dan

ayrlarak bamsz Krt devletini kurmakta

inanl ve kararl olduunu aklamt. Bu szler Osmanllarn, Krleri ran aleyhine

kullanmakta olduklan grlerinde yamldklanm meydana koydu. Politikalarm geri tepmekte olduunu anladlar, bir zamanlar destekledikleri Ubeydullah'n imdi aleytite dndler. " (Halfin Age S. 112)

Osmanl biriikleri Ubeydullah'm kuvvetlerini kuatmaya balar. Ayn zaman da eyh'e "iyi niyet ieyetieri" yollayarak, iknaya alriar.

iran kuvvetleri de bu srada saldrya geer. ran'llar eyh'i sevmeyen Makmini Timur Bey'i de taraflarna ekerler. Krd-Krde krdrma politikas bu arada geerii olur. Makmini Timur Bey Ubeydullah'm elinden baz yerleri ran'llar lehine

alr. eyh ran'dan geri ekilir. eyh Navi'deki yerine dner. ran'daki baz Krt
airetlerinin nderi de eyh'le biriikte Hakkari'ye gelirler.

" Bu olaydan sonra ran'daki Krlerin durumu dayanlmaz hale gekli Savata
uradktan zararlar yetmezmi gibi, bu defa da ran yneticileri tarafndan ikence
edilmeye baladlar. Bastrlan ihtilalin arkasn kitle katliamlar izledi ocuk, yal ve
kadn gzetmeden binlerce Krt ldrld. Mallarna el kondu. kiyzden fazla Krt
ky yaklp ykld. " (Halfin Age S. 1 1 3)

Krdistan'mbir ok yerinde

halkn direnilerini krmak iin basklar arttrld.

Vergiler daha fazla toplanlmaya, daha fazla yamalar yaplmaya balanld; y

leki bu duruma Rusya bile mdahale etti.

"Rusya'nn politikas Krdistan'da yeniden kacak bir ihtalle zarar grecektir.

Bunun iindir ki ran'n Krtlere reva grd vahiyane davran derhal terketnesi
gerekiyor." {Hu% d politika arivi Zeynofif 7 ubat 1881
Halfin s. 114)

tarihli mektup Aktaran

Fakat,
arttnld.

ran'daki

Krtlere ynelik basklar durdurulmad

gibi daha da

Osmanllar eyh'e kar iddet politikas uygulamad. Krtleri eskiden beri

kullandklan gibi ran'a kar kullanma yoluna gittiler. Osmanl subaylanndan

bazlarn eyh'in kuvvetlerini eitmesi iin yolladlar. Ayrca silah da verdiler.

Krdistan'n birok blgesinden asker toplanlmas iin Ubeydullah'a yardm etti ler. Ama yine ran'a kar Krtleri tampon olarak kullanmakt.

eyh Ubeydullah stanbul'a gitmeden evvel yine Ruslar'a anda bulunu

yordu. Ruslar yine olumsuz cevap vererek Osmanl desteindeki iran'a
saldrdan yana olmadklarn bildireceklerdi.

ngilizler, Ubeydullah harekettnin yenilgisinden sonra yine Krt airet nder-

150

leriyle ilikilerini srdrmeye altlar.

Osmanllar'm o sralarda Iranla ilikileri iyi deildi. Kendileri dorudan byle

bir savaa girdikleri taktirde ok daha farkl sonularla karlaabileceklerinden

Krtleri ne

srerek ran, zerinde emellerini gerekletirmeye alyoriard. Bu

nedenle de iran'daki elileri araclyla ran'dan Ubeydullah'm 1870-76- 1881

yllan arasndaki urad zararlar talep ettiler. Aksi takttrde ran'daki Krtlerin te

krardan ayaklanabileceini sylediler. ran'llar bu istekleri red ettiler. Gereke

olarakta ran'a kar savan ileri srdler. ran'llar, Ruslarn desteini de

mesini talep etmelerini istediler. Osmanlar bunu red etttler.

ka

zanmaya altlar. Puslarda, ran'llar Azerbaycan'da uradklar, zararn den

stanbul'daki Iran safiri Devletine gnderdii bir yazda

"Avrupadaki smrgelerini yirett Osmanl Devletinin, douda bir slam birlii
kurmak emelinde olduunu" bildiriyordu. "Ayrca kurulacak birliin iinde egemen

zmrenin sunni mslmanlardan oluacada gerek olduundan, Osmanh hkmeti

Krtleri kendilerine kar kacak olan ii (Alevi) ran'llara yada baka dinlere men
sup olanlara saldrtmak iin kkrtp hazr duruma getirmektedir." diyordu." (Halfin

Aktaran Age s. 118)

Iran, yalnz kalmak iin Ruslarn yardmn tekrar istedi. Hatta Rusya ile ara
larndaki uzlamazlk konusu olan araziyi Ruslara vereceklerini belirttiler. Ruslar,

ah'a yardm edeceklerini sylediler. Rusya, ah'lm zayf duruma (Osmanl de

vleti karsnda) dmesini istemiyordu.

ah, Ubeydulah daha sonra

stanbul'dan kaar, Hakkariye gelir.

"Bu haber doruydu. nk bir sre stanbul'daki Rus Genel konsolosluunda

gizlenen eyh, hazrlanan sahte bir tccar kimlii ile Rus gemisine binerek Bot'a geldi.

Buradanda

Tiflis'e, Erzurum'a, Beyazid'e urayarak Hakkariye geti Daha sonra

eyh'in bu kann stanbul hkmetinin hazrlam olduu bir plan sonucu olduu
anlald. eyh'le Osmanl hkmetinin yapt bir gizli anlana sonucunda, bu yol iz
lenerek Ubeydullah'n Hakkari'ye dn salanmtr" (Halfin Age S. 119)

Ruslar,

Ubeydullah'tan

gelen

her

tri

giriimin

arkasnda

Osmanllar'm

olduunu dnyoriard. Ama yamlyoriard. Ruslar'n Osmanllaria ilikileri iyi deildi. Osmanllarn zaranna geliecek bir mcadele kendilerine de zarar getir
miyorsa desteklemekten kanmadklar ve kanamayacaklar akt. Bamsz

bir

Krdistan'n
eyh'in

ran'la

iyi

ilikiler

iinde

olan

Rusya'nn

iine

gelmiyordu.
airetler

Onlannda amac dierieri gibi Krtleri kullanmakt. Hakkari'ye gelii hemen etkisini gsterdi. (1882) eitli

yine eyh'in etraf nda toplanmaya baladlar. ah, Ubeydullah'n blgeden uzaklatrlmas iin Ruslar'a ve Osmanl'lara ba vurdu.

eyh Ubeydullah ran' Ruslar'n

desteklemesinden dolay bu sefer politt-

kasn deitirmeye balad. Bu nedenle Rusya'ya haber yollad.

"Bunun iindirki, Ubeydullah Hakkari'ye geldikten sonra temsilcisi olan Ali

Kasnmolunu Van'daki Rus konsolosu Kamsarkan'a gnderdi. Ali Kasrmolu, kendi

lerini, eer Rusya kendilerini destekleyecek olursa, Ubeydullah'n btn Krdistan'

151

harekete geirmeye hazr olduunu ve bunun iinde Rusya'dan maddi yardm isteme

diklerinin, artk Osmanh ynetiminde yaamak istemediklerini, kendi olanaklar e

bunu baarabileceklerini akladktan sonra. Eer Rusya yardmda bulunur ve sonu

ta ketderi zafere ererlerse. eyh Ubeydullah'n Osmanl Devleti ve ran'daki btn

Krtleri Rus vatanda yapacam, Krdistan' Rusya ile birletirmek niyetinde

olduunu da szlerine ekledi Bizim amacmz Krt ulusunu bu iki devletin zulmnden

kurtarp refahm salamaktr, dedi (Halfin Age S. 120-21)

Rus

elisi

ald

direktif

zerine

yardm

yapamayacan,

ancak

Os

manllara kar ba ememesini nerir.

Ruslar'n, Avrupa devletleriyle arasnn iyi olmamas, Osmanhlan ingilizlerin

desteklemesi nedeniyle Ubeydullah'a o an yardm engelliyordu. Hatta Osmanl
devletine ba vurarak eyh'in Krdistan'dan uzaklatrlmasn talep ettiler.

Abdulhamit, Ubeydullah'n Rusya hakkndaki dncelerini rendiinden onun Mekkeye srgn edilmesini istedi. Ayrca Krtler ayaklansalar dahi bir neti
ce alamayacaklarm biliyortard. eyh Mekke'ye srgne yollanr. 1883'de orda
lr.

Osmanllar, Krdistan'da o sralarda daha yumuak bir politika uygulamak

tan yanaydlar.

Bu sralarda Erzurum'daki Rus konsolosu Dinitin yazdna gre

"Osmanl hkmeti, yerel yneticere emir vererek Krt airet reisleri ile samimi iki kurmalarm ve onlar tatl szlerle, iyi davranlarla ketderine balamalarm is tedi Bu amala Krdistan'da zel olarak hkmet tarafndan ditti medreseler

almasn plana aldklanm, bu davramlann nedeninin de , yeni bir zgrlk Itareke

tine kalkmaya meydan vermemek olduu anlalyordu. "

Osmanl Valileri bulunduklar yrelerde Krtlerie daha iyi bir iliki kurmaya
yneldiler. Medreseler amaya, ayrca kendi aralanndaki baz mnde arac oldular. sorunlann z umuyor

Bylelikle Krtler'den dahi iyi yararianacaklarn

lard. eyh Ubeydullah'n akrabalalanndan eyh Nurullah' da Krtlerin reisi ola

rak atadlar.

Osmanllar bu sralarda Hamidiye alaylar oluturmaktan yana politika izledi klerinden Krtlerie ilikileri daha deiik bir tarzda kabul etmeye yneliyortard.

ran Krteri arasnda da honutsuzluklar devam ediyordu. Baz airet reisle

ri kendi kar veya vergi, asker toplarfadaki kanunsuzluklardan dolay ynetimle
zaman zaman arpyorlard. ah, Krt reislerini atmalarn olduu blgelerde
grevler vererek, atmalara son verdittiler.

Bu konuda slm Ansiklopedisinde yle yazar:

1878'det sonra Trkiye'nin zayf dmesi, Berlin muadehesinin Ermenilere sla hat "Krtlere ve erkezlere" emniyet vaadeden 61. maddesi, Osmanl hnetitin sl

hata kar gizli mukavemeti ve 1885'ten ibaren Ermeni ihtilli hareketinin Rusya'ya,

svire'ye ve Londra'ya bal olarak inkif, Krtlerin ve Krt derebeylerinin sultas

152

altnda yaamakta okn Ermenilerin o zamana kadar okluka skun iinde geen layatknm kartrd. 1891 'e doru bilhare, Anadolu slhatm tatbik mevkiine koymaa
memur eden akir Paa, Rus kazaklanmtkine benzer. Krt okylan ihadasm

duundu. Bu islahatin gayesi Krtleri terbiyeye tbi tutmak ve Osmanh devletine balanmk idi Tecrbe memnuniyet verici telkki edmediinden, Hamidiye akykr hafif svari birlikleri haline fra edildi HanUliye alaykrmm hdas, Krtlere verilen
rol ve uyandrd ihtiraskr ile mhim hareketlere yol ati ve kabeler arasnda kanh
mcadeleler oldu...Aym zamanda Ermener e Krtler arasndaki mnasebetler kt

leti 1894 yaznda, aun'da kanh mcadeler oMu ve ErnenUerin oturduu talori
(Dalvorikh) nahiyesi 5 ky e beraber. Tahrip edildi

n vak'alan Ermenileri harekete gemelerine ve bunlann, Krtler'in fal

itiraki e bastrlmasna yol at. Bu arada 1895 senesinde, Hakkari Krtler arasnda
abuk bastrlan bir isyan teebbs oMu. Bu hareket Hrisliyatlara kar deMi XX. asrn balangcndan umumi harbe kadar Krtler ile Ermenilerin karlkh durumlan

okluka sakin grnyordu." (islam Ansiklopedisi, Krtler Maddesi s 1106) Mekke'den dnen eyh Ubeydullah, stanbul'da padiaha ho karlanr Padiah, eyh'den yararlanmak istemektedir. eyh'in araclyla Ermenilere y"f',*r^ Ermenistan' Krdistan haline getirtecek bylelikle de Avmpa'mn
eletirilen karsnda "Krtler yapt, yapyor" diyerek aradan syrtacaktr (Bkz

Garo Sasuni Age S. 101) Keza G. Sasuni padiah'm eyhi Pan-slamizm politi
kasna gre biimlendirerek slam lkelerini Osmanl halifeliinden aynlmasmn
onune geecekti. Aynca din adna yaplacak savalarla Ortadou halklar biribiri

ne drlecei gibi, onlar ulusal benliklerinden uzaklatrarak asimile etmeye

3IIIIdCKtl.

Osmanllar'm ran'n zayf dmesinden her zaman kn vard. Aynca Ubseydullah'n- blgede en etkin eyh olduunun farkndaydlar. Han eyh'in hemde Iran'llann biribirleriyle arpmalan halinde zayf deceklerini biliyorduar .Bu nedenle olaya seyirci kalmalar veya destek kmalar ilerine geliyordu
izmeyi amad oranda" a /

"Burada ok ilgin bir konuyu belirtmek isterim. Sefere bakmadan nce eyh

UbeydulUh ve olu Abdlkadir bir fetva kararak btn Krtlere, Ermeneri ve Sr

yatileri krmalarn ve onkra dokunmamalarm nasihat etti Sefer esnasnda mavi

bayraklar yaptrarak btn Hristiyanlara, sefer halinde olan ordunun onlara dokun
mamas iin evlerine bu bayrakkrdan asmaldnm emretti Gerekten de Azerbeycan se

feri esnasnda tranlUr ve onlara taraftar Tatarlar insafszca krma uratldktan

Imlde, genellikle Hristiyankra dokunulmad. Halbuki, eyh Suldk'm ordusu ise
getii btn yerlerde istisnasz haarat meydana getirdi yleki, yzlerce hatta binler ce Ermeni ve Sryani bu sefer yznden ldrld eyh Suldk'm gaddarl ve dini

tutuculuu SuUan Hanid tarafndan aranan nUeliklerdi" (G. Sasunu Age S. 104) eyh Ubeydullah'n (1885) , kendisine Urmiye Hiristiyanlanm kltan geir
meyi neren taraftariarma u cevab verdii sylenir. Biz Krtler, Trkler iin

ancak Hnstyanlara kar bir arik unsum olarak gerekliyiz. Hristiyanlar kal-

153

maynca, Trkler ikencelerini bize kar ynelteceklerdi. (Krtler, Nikitin, s. 26) Fransz Eiise'e Recius (Nouvelle Geographie niverselle "1884 adl

kitabnda... "0//ar (Krtler)

orada bir ulus halindedirler ve epey gl bir ulus, o de-

receki Osmanllar ve ranllara kar hr bir devlet tekil etme azmindeyder. Bu son
seferden sonra meydana gelen isyanlarn biiyk bir ksmnn amac gerekten siyasi

bamszlk kazanmak Uli" (s. 342. Aktaran G. Sasuni Age S. 67)

Ermenistan Krtlerinden aratrmac Celile Celil, G. Sasuni'nin "icazetli"

anlayn rten bir alntyla konu daha da aydnla kavuacaktr.
eyh Ubeydullah bir toplantda unlar sylyordu; "ah ve Sultan Krlerin kan emicileridir ve yaammz srdrme yolu zerinde

ki engellerdir. Buttun iin baba ve atalarmz. Kuran yolunda glen herkesi din ve l

kenin kurtuluu

iin kendilerini kurban etmeye aryorlar" (Celile Celil, Jiyana

kltrel yaam, s. 21 Jina

Revvenbiri siyasi ya Krdistan, Krtlerin siyasal ve

N yay.)
"Eldeki frsat bilinli kutlanmak gerekir.

imdi

Farslar,

Krtlere

kar

savayorlar ve tm kuvvetlerini bu sava iin seferber etmiler. Bunun iin ran'dan

balamak menfaatimizdir. imdi ran gszdr ve eer biz, Krdistan'n bu parasn

ve kardelerimizi zgrle kavuturup hayr ve bereket dolu byle bir lke elimize ge

erse

Osmanllara karda bize destek olacaktr". (C. Celil Age S. 22)

Mekke'den Hac'dan dnen eyh Ubeydullah slanhul'da olduka iyi karlanmasn

ve sonraki gelimeleri gz nnde llp deerlendiren Garo Sasuni eyh'in "icazetli" bir sava kardn syleyecektir. eyh'in olduunu yazacaktr. (Bks. Age S. 101) ve Padiah'm amacna Ermenistan' yok etmek

Padiah'm eyh'ten yararianmak istedii aktr. Hem ran'a, hem Rusya'ya

hem de dier topluluklara kar Ubeydullah hareketinin bastnlmasmdan sonra

blgedeki ngiliz almalanna ilikin olarak Halfin yle yazyor.

" Olaylar adm adm izleyen ngiliz polUikaclar almalarn srdryorlard. Hindistan'daki ngiliz askerlerinin ve Bengal kuvvetlerinin kumandanlarndan M
hendis Bil, Kasm 1878'de Van'a gelerek incelemelerde bulundu. Buradan da dier
illere geti lemerik'e giderek Nasturi'lerin Patrii Maramun'la grt. Ona Kr tler ve Osmanllarla herhangi bir ters davrana kalkmamalarn, zellikle Ruslarla
hibir temas ve anlama yapmamalarn tavsiye etti

Bu hummal faaliyetlerden Bil'in Branya hkmetinden ald emirleri yerine getirdii anlalyordu. Bil'in gitmesinden sonra Musul'a atanan La, nce Hakkari'ye urad. Buralar
da bir sre alp propaganda yaptktan sonra Musul'a geti ngiliz ajanlarnn

youn almalarndan rahatsz olan Rus asker ve politikaclar, olanlar hkmetleri

ne bildirerek ngilizlerin bu sralarda maltalli Krt reislerini bol para ve armaanlarla

kendilerine balayarak bir hayli etkinlik saladklarn bildirdiler. Hristiyanlar

arasnda daha da fazla destek saladklarm haber verdiler." (Age S. 1 24-1 25)

1880'de Krdistan'da, ngiltere'nin konsolosu olarak bulunan Henri Trotir

yle yazyordu.

154

Van'da onyedi tane Krt reisi, orada yaamakta olan krkbin Krt vatanda Sultann mebusuna takdim ettiler. Krtler bu nracatUnnda hkmetten gereken
masrafUrm ketderi karlamak art ile mektep yaplmasm mecburi askerlikten

muaf tutulmalarm ve buna karlk olarak da Hristiya.tU.ra tatbik edilen bedel usulmm ketdlenne de uygukmmasm, hatta Hristiya.tk.ra nisbetle dahafazUt bedel de meyi kabullendiklerini bildiriyorUrd. Krtler, kendilerine reva grlen dtna.tca davramlar karsnda bir de mecburi askerlii ok ar buluyorlard ve kenderine kle
yorlard." (Kuuk Asya Krtleri C. 7 s. 1 1)

ZTT>'lT''jT ^-"''^''" '^-^-^l-rda bakaknna kar mdafa etmek istemi

lesi adl ki ab nda bir takm bilgiler var. Ama bu bilgiler ounlukla bir ok yazar da da gomldugu gibi domlan yanstmamaktadr. yle yazyor

malar';!;S^d?t'imn'ln n *!,"^^"^'^''j"9"*^ Diileri Bakan ayn zamanda tarih yaziTsi- Sfkfat^mrt^ Nr?.f"'k."'.^ rtieselesine de eilen "Fars ve Fars mese

''Krtlerin tarihi bilinmiyor. Tahminen bu ulus tarihsiz ve edebiyatszd. Bunlan kendileri.^ dainta .na.tasz d..ta..lk gsteren uluslarm arasmda yaamalar, to plumsal bnyelerinde dzensizlik ve kargaalm yer almasna neden olmutur. Eer Krtlere kuvvetli ve ad bir elin idaresinde yaama imkam saU..rsa bu.tUr dze.te
boyun eerek Uaatkr olurUr" (Cilt -1 S. 522 Aktaran Halfin s 1 2 )

^^^ Kukusuz ki itaat ettirmesi gereken toplulukta Ingilizlerdi. Yine yle

"Halk cidden bn ve cahil... yleki, talim-terbiye, kitap ve mektep t.edir b.ttiyorlar.Onbmde birisi bile okuma- yazmay doru drst baaramyor. Buralardaki dier
halklara nisbetle daha ok isyankr ve hileciler. " (Ayn yerde)

r^., lo''^^/^^'^?.'' "^'^^^ ^^ ''^^^^ ^af^i'dir? Nedenlerini yazar hi sormuyor

kimlnnS/""'^'^' ^^ ^'P'^' "^^"^ " in'de "Krtler, okusuh y^zsm ki

kimse onlara kitapsz ve grgsz demesin" eklinde ok nceden yant verrSti
Krt halk tersine varln korumaya alan, direnen "en basU artlar iinde
yaamaya tnecbur okn bir halkt " (Halfin)

r 1?^^^",'^''' ^^^l ''''^'^^^ "^'5' ^^^'^'''" e*^spiri Ahmede Xane ve dier alim-

19. Yzyl ABD Politikas:

,>in on^? kapitalistterinin ortadouda o dnemlerde ekonomik kartan olmad

^ TBD.Kr'?c^H^''r'''' '^'^"'^" misyonerter bulundurmakta idiler

ABU iller. 1819 da zmir'de ncelikle faaliyete

baladlar sfi-^^-Ho

h^

155

Buna paralel olarak Amerikan misyonerleri de, Hristiyanl yaymak perdesi

altnda geni lde casusluk yapyoriard. Bu konuda Van'daki Konsolos vekili

Kurubakyi'nin bildirdiklerine gre;

"Amerikallar burakrda alklar okullarda, ulusun yararna de, kendi

karknna abyorUr. Baard okluu hakle ulusal dnceleritn koruyanlara yz

vermiyorlar. Bu rencileri okulkrdan uzaklatrp ve baarkrtt dikkate alnyorlar. Butlarm amac ulusun kltr ve teknik dzeyini ykseltmek de, kendi amaUnna

hizmet etmektir. Bunlar halka tarmsal, teknik, sittal ve tbbi yardm adlar altnda bir
hkm gstermelik almalarda bulunuyorlarsada, aslnda bunlarn hepsi aldatmaca

dan ileri gitmiyor. Douda bir hastane veya salkevi bulmak koUy bir i deildir"
Kulbakyin szlerine unlar ekliyordu: "Halk artk bu sahte yardmckrm niye tlerini anlad, zellikle mslmanlara Hristiyan dinin alt propagandalarnn

yaplmasna kar kt iin tepki gstermeye balad. " Nekitn Gevher kynde Imlkm bu misyonerlerden Amerikallar tartaklayp, kovmas zerine Imrekete geen Osmanh yneticileri misyonerleri halkn honut

olmad yerlerden uzaklatrma karan almas ve buttun uygulanmasna balanmas

zerine, tgiz diplomatlarndan snr izimi komisyonu yelerinden Vliams, iddetle iraz etti ve uygulamay durdurdu. " (Halfin Age S. 1 25)

Hiristiyanlan

denetleme

ad

altnda

Krdistan'a ve

Osmanl

blgelerine

gelen eitli devlet yetkililerinin amalar daha bakayd.

Kendi smrgecilik

ilikilerini kurabilmenin yollarn aratnyoriard. Bunun iinde okullar amak, kili seler yapmak vs. idi. Amerikallar 1890'na kadar 198 kilise amlard. 891 mis

yoner, 11809 misyoner yardmcs vard. (Bak. Halfin Age S. 126) Ayrca 464 il
kokul, 44 de Orta dereceli okul amlard. Sonraki yllarda bu say daha da
artmt. Hristiyanln yaylmasna da alyoriard. Halfin'e gre bu say ayn
yllarda 30 bini buluyordu.

Misyonerler aynca, Krdistan'dan arazi alyoriard. Diyarbakr'daki Rus kon

solosu Yakimaniskin'in belirtiine gre kilise papazlanmn tanmaz mallan 20

bin stertin dolayndayd. Ayn uygulamalar ran'da ve Asya'm dier lkelerinde de

uygulanyordu. Bylelikle de bu devletlerin blgedeki rolleri ekonomik-politikideolojik olarak etkinlik kazanyordu. Ayn zamanda da rekabet artyordu.
Amerikallar faaliyetlerini "American Board of Vlission" zerinden yapar

lar.

Amerikallar gelecee ynelik almalairda(bugnde Gney Krdistan ve

Krdistan'n dier paralannda var) bulunuriar. 1895'de 20 bin rencilerinin bu

lunduunu kaynaklar

gstermektedir. O sralarda Van'da Rus konsolos vekili

yle aklyordu Amerikan siyasetini;

"Amerikallar

buralarda

atklar

okullarda

ulusun

yararna

deil,

kendi

karknna alyorkr. Baard olduu halde ulusal dncelerini koruyunlara yz

vermiyorlar. Bu rencileri okullardan uzaklatrp baarlarn dikkate alnyorlar. Bunlarn amac ulusun kltr ve teknik dzeyini ykseltmek de, kendi amalarna

hizmet etmektir.. ".(s. 125)

156

Btn alntlarda da grld gibi ama aktr. Kendi karlanna o dnem deki batl glerin siyasetlerine denk dmediinden Krdistan'daki ayaklanma
lara kar kmlardr.

Emin Ali Bedirhan syan (1889)

Bedir Han Bey'in oullan Emin Ali ve Mithat, Bayburt evresinde isyan
etmiler fakat ksa bir sre sonra yenilip dalarda saklanmlard.

stanbul'daki evreleri Emin Ali ve Mithat'n afedilmeleri iin Padiaha gitmelen sonucu olaylann daha da bymemesi iin affedilip stanbul'a getiriliyoriard.
Mithat ve Emin Ali stanbul'da da gizli faliyetlerine devam ederler.

Mithat daha rahat hareket edebilmek iin Msr'a gider. Orada Krdistan adl gazeteyi kartr. Fakat ksa bir sre sonra lnce kardei Abdurrahman

Cenevre'de Krdistan dergisini kartr. Daha sonra Folkston ve Merudiyetten

sonra da istanbul'da yaynlamaya balar. Garo Sasuni Krtlerin sava bir toplu

luk olmasna raman neden igalciler karsnda baansz olduklann yle izah
etmektedir.

"/- Krt kitlesinin ounluunun yazd edebiyatknndan haberleri yoktu ve

dolaysyla Krlerfikri ve Kltrelfaaliyetlerden yoksundular.

2- Dalarda yaayan bir ulus olduundan dolay uygar dnya ile likileri azd.

3- lkenin ekonomik ve ticari hayati "obanlk dnemi" ikerinden teye gi

dememitir.

4- Airet ve feodal idareye zg sistem daima hkmn muhafaza etmitir.

5- Krt ulusunun bamszlk istemi genellikle yalnz airet bamszl dzeyin

de kalmtr." (Garo Sasuni Age s. 46)

Krtler, airetsel bamszlklarna daha nem verip, Krdistan' kurtarma fi krine ynelmemilerdir. Merkezi bir devlet kurmak iin bu Krt Beyliklerinden herbinnin yeterii bir gce sahip olmamas yani birinin dierleri zerinde egemen ola
mamas ayn zamanda aralarnda anlapta biriik ynnde almamalannm yan

sra iran ve Osmanl devletlerinin bask ve "bl- yne"t politikalarnn bunda

nemli pay vard.

Krdistan'da Idris-i Bitlis-i, O, da Sunni airetler zerindeki etkisinden ve Osmanllardan ald gle Krdistan'daki Beylikleri, Osmanllardan yana bir
araya getirmise de ayn bir devlet kurmaya ynelik almalar yoktur.

Hamidiye Alaylar:
Padiah Abdulhamit dnemi iteki ve drtaki k nedeniyle btnyle baskc bir yol izlemeye balamt. keki muhalefeti susturmak ve gelien ulu sal kurtulucu mcadeleleri durdurmak iin zm byle olanakl gryorlard. Krdistan'daki gelimelerin nn almak iin Hamidiye alaylarn rgtlettird Abdulhamit. Airetler biriikler halinde rgtlendirilmeye gidildi. Bu uygulama
ancak airetlerden istekleri olduu mddete geeriiydi. Bu tekil edilen olaylar

157

Krt-Trk-Arap airetlerinden oluturulacakt.

Fakat pratikte

Krt airetleinden

oluturuldu. Bylelikle bu olaylar dier halklara kar kullandnldlar. zelliklede

Ermeniler'e kar. Ayn zamanda birbirlerine kar da kullanldlar. Bylelikle bun

lann btnlemesinin nne geiliyordu. Osmanllar "bir tala bir ka kuu" bir den vuruyorlard. Hamidiye alaylar bir merkezden idare ediliyordu. Bylelikle ma
halli otoritelerin airetler zerindeki etkinliinin krlmasna alld. Devletin

otoritesi bu blgelerde haliyle artt.

Drdnc ordu Mirliine tayin edilen erkez lUlehmet Zeki Paa Erzin can'a gidip zellikle Krmanci ivesini konuan, sunni Krt airetleri arasnda Ha midiye rgttenmesini gerekletirmek iin Miriiva Mahmut Paa'ya; Van, Erzu
rum, Mu blgelerinde grev vermiti. Airet reisleri ve aalar devletin bu yeni dzenlemesi karsnda memnun

dular. Daha nceleri devlet, egemenliini srdrmek iin

airet reislerine kayma

rtbeler veriyor-

kamlk, nahiye mdri gibi grevler verirlerken imdi askeri

dular.

Hamidiye tekilat iki gurub eklinde dzenleniyordu. Mil ve Sit altnda.

Mil gurubunun blgesi olduka geniti. Bana da Viranehir Milan airetinin

reisi brahim getiriliyordu. Ayrca Paa unvan da veriliyordu.

Kariova, Varto, Bulank blgelerinin Cibran airetinden oluturulmu drt Hamidiye alay ile Malazgirtte yerieik alt adet Hasanan airett ile Erzurum'un

Tekman, Hns, Gksu, Hac mer blgelerindeki Zrkan airetinden ki Hamidiye

alay Viranetirdeki Milan airetinden be tane alayla, Karaeki airetinden bir

alay ve Urta'nm Suru ilesindeki Berazan airettnden iki alay

komutasndayd.

brahim Paa'nn

Silif gurubu ise,

Hseyin Paa idi.

merkezi

Patnosta bulunan

Haydaran aireti reisi Miriiva

Muradiya,

Patnos ve Van

blgelerinde oturan Haydaranlardan be alay,

An'daki Ademan ve Takoriyenden birer alay, zilan airetinden bir alay. Celali airetinden bir, Elekirtteki pkan airetinden bir alay oluturulmutu. Toplam 36 alayd. Osmanllar eitli alay komutanlanna rtbeler dattklanndan airetler

arasndaki elikiler rtbe datm yoluylada artyordu. Biri dierinin denettmini

tanmak istemiyor veya eit derecede rtbeler isttyoriard. rnein;

Zilan aireti reisi Selim'e Mirlivalk rtbesi veriliyor. Baba krd ubesinden
Mustafa Mirana ise Paalk veriliyordu. Bu dumm karsnda bu airetlerin

attklar bir dier airet bu rtbe olayn kabul etmek istemiyordu.

Her olay

1200

kiilik svari alay

eklinde rgtlenmiti. Yaklak 40

bin

kiilik bir ordu demekti.

Alayn banda bir kaymakam bulunuyordu. Airet reisi ayn zamanda kay makamda olmu oluyordu.

Yine ayn airetten iki binba, drt yzba ve sekiz temen vard. Hemen
hemen hi biri okuma yazma bilmezlerdi. Bu nedenle kaymakamlar birer yazc

bulurlard. Alaydan her kii kendi atn bulmak zorundayd. Karklk olmasn diye her

alayn bir simgesi vard.

Bu simge atlara damga olarak ta varuluyordu.

Devlet

bylelikle mmkn olduunca kendi btesinden harcama yapmayarak alaylann

158

srtna yukluyordu. Fakat ayn zamanda alaylara yklce paralarda maa olarak venhyordu. Alayn silahlan airet yelerinin kendi silahlar olduu gibi aynca de vlette silah veriyordu. Hatta elbise dahi bazen devlete karlanyordu. 1893 ylnda Hamidiye alaylanmn liva ve kaymakamlar Mir Mehmet Zek'nn Erzincan'daki karargahlanna gelerek oradan stanbul'a padiah'm yanna gdyordular. Sultan Hamit, bunlara rtbelerini takp, her zaman Krtlerin koruyu
cusu olduunu syleyerek alay komutanlarn yolcu eder.

Bu alay komutanlan iinde, daha sonra Krdistan'da Bamszlk ynnde faaliyet yrten baz kiilerde vard. Mu ve Erzurum, Bingl blgelerini nl kaymakam'lan unlard: Varto'da Cibranl Mahmut Bey, Sincar brahim Bey Kariovada Cibranl Maksut Halit Bey, Malazgirtte Fethullah Bey, Hasananl Halit
Bey ve ipkanl Abdlmecit Beylerdi.

Genellikle Trk oven yazarlar Hemidiye alaylanrim Krtlk, somnun kmasnda nemli bir rolnn olduunu yazarak hep eletirirler. Abdlhamite atariar Tersine; sevinmeleri, Abdlhamit'e vgleri gerekir.

Hamidiye alaylar
1) Airetlerden milis olarak yararlanmak

2) Pan-slamizim ve Osmanlclk politikasnn yerlemesine almak

3) Krter'i Ermeniler'e kar kullanmak
4) Krt'leri birbirine drmek

5) Rus saldnlanna kar kullanmak

6) Krdistan ve Bat Ermenistan'da merkezi otoriteyi salamak

7) ngilizlerin Krdistan'daki almalarn boa karmak.

Gibi ok ynl dnlmt. Krt alayanna geni yetkiler verilmiti. Hami diye alaylanndan her biri rakiplerine kar bu yetkilerle daha da saldryor yan sra hara, eitli baskn ehiriere ve kasabalardaki esnafa ynelik giriimler can ve mal gvenliini ortadan kaldrdndan Krdistan'da ulusal bir rgt eksiklii de olunca halk devleti gvence olarak grmeye balyordu. Btn bu oldumsuz koullar Krdistan'daki birtiin nnde ok byk engel tekil etmitir Aynca Alevi airetlerde Hamidiye alaylanyla kar karya getirilmiti. Bu dnem ayn
zamanda Ermeni katliamlarna 1897-98 Osmanl-Rus savana, Araplar'm milli

ayaklanmalarna da rastladndan tam bir otorite boluu sz konusuydu.

Pan-slamizm
Padiahlk ve
llanmlard.

ve

Osmanlclk'la
aydnlan,

mparatoriuu
Krtleri

elinde
bu

tutmak
ok

isteyen
iyi ku

Osmanl

zellikle

konuda

O zaman ki Krtlerin nfusu gz nnde bulundurulduunda Hamidiye alay lanndan oluturulan bu 40 bin kiilik ordunun yaratt tahribat da belli olmu
olur. ^

Hamidiye alaylan Jn Trklerin iktidara gelmesiyle biriikte yeni bir dzen lenmeye gidilmeyerek sadece yeni kanunlaria faaliyetlerine smriandrma getirili yordu. Ayrca merkezden bir binba da atanarak hkmetin kararlarnn ve ya salara sayg uygulanmasnn gzeticisi oluyordu. Ayrca bu alaylara asker talim ve kurallar retilerek daha ie yarar bir hale gettrilmeye allyordu. Bylelikle Hamidiye alaylarnn baz keytt uygulamalanna da artan ikayetler dolaysyla
nlenmeye allyordu. Hamdiye alaylan
159

kumandan

istediini

artk

yapamyordu.

Devlet kendi iinde otoritesini saladka, otorite boluu bulunan yerieri de

artk dzenlemeye lyordu.

Jn Trkler'in sahte kardelik, zgrtk sloganlar kukusuz ki halkta bir be

kleyi yaratmt.

Jn Trkler'in Hamidiye alaylarna kstlama getirmesi alaylarn yneticilerin

ce ho karlanmamt. Fakat Hamidiye alaylar Ruslar'la yaplan savata Os

manl ordusuna byk yararlar olmutu, ite bu noktada tm oven Trk yazar lar (I. Dnya sava srasnda) Devlet bu arada Hamidiye alaylanmn baz

'taknlklarna' gz yumar. El mahkum, gc yetmez o an iin sava yllar kor

kuntur. Binlerce kii souktan, alktan, ykmdan vs. katlolur. Gney Krdistan'da ise Hamidiye alayrar tekil edilmez. Bata Barzan Aireti ve Reisi Abdulselim (Molla Mustafa Barzani'nin dedesi) bunu kabul etmedii iin Os
manlya ve Hamidiye alaylarna kar savar.

Osmanl Devletinin igal edilmesiyle biriikte Hamidiye alaylan da dalm

olur. Fakat airettere dayal bir rgtlenme olduundan airet yaplan devam
eder. Ortadan kalkan devlet desteidir.

Hamidiye alaylan Krtler asndan da olumsuz olur. Unvan, rtbe, yetki vs.
gibi konularda airet reisleri arasndaki eliki airetin kendisine de yansr.

elikiler artar ve derinleir. Krt Biriiinin gelimemesine neden olur. Alevi Kr-

tter ve Yezidiler Hamidiye alaylanyla atma iinde olurlar. Mezhepsel eliki

onlar devletin politikasna alet etmez. Krtler Bat-Ermenistan'dan Ermenileri bu

polittka sonucu can ve mal gvenlii olmad bir ortama srklediklerinden adm
adm Ermenisiz bir Ermenistan'a dnme sreci balar.

Ermeniler:
Bir dnem Osmanllann sadk savunuculan, sadk vatandalar olarak

tannan Ermeniler, Osmanl Devlettne 1514'de balandktan sonra bu tarihte ran

ve Osmanl devletince ikiye blnm olunur.

Ermeniler'in Hristiyan olmalan nedeniyle Osmanl igali altndaki Ermeni to

praklannda Krt beylikleri n plana kartlarak Krt beylikleri araclyla Os

manlya tabi klmriar.

Ermeni

toplumunda

kendileriyle

dorudan

kar

karya

gelen

Krtlerte

elikiler bu tarihten itibaren artmaya balar. stelik Krtler Ermenilerin zararna

Bat-Ermenistan topraklarnda yaylmaya balariar. Gebecilik, yan-gebecilik veya tam yerleiklik hz kazanr. Krt beyleri ayrca Ermenilerden vergi ad altnda talan ve yamadan pay alrlar. Silah tamas yasak olan, askere gitme
yen Ermeniler Krt beyleri karsnda aciz kalriar.

Ermeniler Rusya'nm Osmanl devleti aleyhine gelime gstermesinden son radr ki milli bir uyann ierisine girerler. Elbetteki bu uyanta ticaret yapma
lannn byk rol vardr.

19. yzyldan itibaren kurtulularn Rusyadan ve dier kapitalist devletler den beklerter. Halbuki Rusya Dou-Ermenistan' igal etmekle biriikte Ermenile rin bamszlklann tanmamlard. BatErmenilerin umutlar pratikle

160

badamyordu. Sadece duygusallk ayn dinden olmann gettrdii yaknlk, seni

pati vard.

Osmanllar,

1861 'de

Beriin Antlamas
devletini

srasnda ksmi
ondan

Ermeni
taviz

haklann
koparma

tanriar. Ermeni meclisinin kumlmasna izin vermek durumunda oluriar. Batl-kapitalistler

ederter.

Osmanl

sktrma,

anlayyla Ermeni sorununu Osmanlya kar kullanrlar: ifte standartl hareket

Osmanllar ancak Hamidiye Alaylarn kurdurduktan sonra Ermenilere kar

ciddi saldrlarda bulunmaya balariar. Sorunu Krtlerin zerine yarak kendileri

ni aklamaya alrtar.

Ermeniler Tanak, Hnak vs. gibi partiler kurariar. Tm ulusu harekete ge

irecek rgtlenmelere giderier. zellikle Tanaklar etkin bir g olurlar. Burjuva

miliyetciliini t^mel alan bu rgt sonraki yllarda ttihat ve Tarakki Cemiyetiyle
uyumaya alr. Hnak sosyalizmi hedeflediini belirtir. Fakat Tanaklann

nne hi bir zaman kamazlar. Bu arada Krt feodalleri Ermenileri sindirdike, yok ettike mal variklar artar. Egemenlik alanlar geniler. Trt< egemen evrele

rinin politiakas ilerine gelir. Fakat Osmanllarn bir tala iki ku aslnda kendi bamszlklanmnda yok edildiini grmezler ve
Ermenistan Trk egemen evrelerince yaratlm olur.

vurduklarn ka

vrayamazlar, anlayamazlar. Ermenilerin bamszlk istemlerine kar kartarken

1915'de Ermeniler
Ermenisiz

tehcir yasas gereince ok eitli biimlerde soykrama uratlrtar.

Gnmzde Ermenilerin topraklanna dnme istemleri desteklenmeliye pro

pagandas yaplmaldr.Eremeniler kendi topraklarnda mcadele etmeselerde,

bu

uurda

lmez,

ikence

vs.

grmeseler

de

propagandamz

bu

hakkn

yadsnmasn getirmez.

19. Yzylda Krdistan'da Ekonomik Durum

ve Sosyal Yaam

Krdistan, 19. yzylda feodal retim tarznn egemen olduu

bir lkedir.

gal altnda olmasndan dolay da retici glerin gelimesinin nndeki en

byk engel d glerdir. Osmanl
Krdistan'n kendi i dinamizmiyle
koullardan dolay

Devletiyle, Iran arasnda bllm olan

kapitalist eleri gelitirmesi bu elverisiz

mmkn deildi, O ylllarda Krdistan'n her blgesinde airet

Gerek topraa yeriemi olsun gerekse gebe ve

rgtlenmesini gryoruz.

yar-gebe olsun airet ilikileri tm toplumu kapsyordu. Topraklarn ve Hayvanlarn ve genelde kylerin sahibi aalard. Aalk ba badan oula gemekteydi. Airet yeleri iftilik, obanlk ve ksmen de baz zaanatlarla ura riard.

Yerieik yaama gemi olanlar airet kavgalarnda gsz kalp devletin ototiretsi araclyla rakiplerine kar gleniyordular. Geebe olanlar ise nfusa kaytl olmadklar gibi askertik ve yerteik hayata gre avantajl oluyoriard. Her zaman konaklama, otlatma vs. nedenlerle atmalar oluyordu. Bu tr i kavgalarn smrgeci devletlerin iine yarad bir gerek. vergiden de iin yerieik olanlaria da

161

Iran ordusunda grevlendirilen ingiliz Ravlinson ise Krtlerin bir ksmnn bulun

duu yerlere Osmanllarn bazende ranllarn egemen olmasndan dolay bir ksm Kr
tlerin asimile olduunu da yazar. (Bk Leyn, Tebriz Gezi Notlar s. 65)

ranllann ve Osmanllann daha da genellettrecek olursak, tm smrgeci

veya igalci devletlerde grlen odur ki ezen lke, ezdii veya baml kld lke halklann bir baka halka kar kullanma politikasn uygulamlard. Ezdi kleri lkeden olaylar oluturarak kendi devlet egemenliklerinin uzanabildii en

kk noktaya kadar bu manl devleti'ne kar,

uygulamalanndan vazgememilerdi.

ngilizlerin Os

Hintti, Avusturalyal.vb. gibi lkelerden topladklarn Ana

dolu'da kullandklan gibi daha bir ok lkeden rnek vermek mmkn. Ayn ii

Osmanllar da yapmlard. Krtler ranllarn ve Osmanllann hassa askerierindendiler. Halfin bu konuda yle diyor:

"Nisbi bamszlklarm imkn dahilinde koruyabilen Krtlere oranla dier Kr

tler de, Osmanl, ran ve halta Krt beyliklerinin iddetli bask ve smrleri allnda
yaadlar. "

Krtler
mektedir:

hakknda

incelemede

bulunan

Rus

bilim

adamlanndan

Karcof,

yalnz Krdistan'da grd o acaip ynettm biiminden bahsederek yle de

"Gebe olmayan Krtler, da eteklerinde yayorlar. Hayvanclk ve iftilik ile geiniyorlar. Osmanl ynetimine boyun eerek onlarn kendilerine reva grdkleri zo runlu askerlik ve eli ikencelere katlanyorlar. Onlara oranla bamszlklarna

daha ok .sahip olan Krtler de bunlara tebaa isimini veriyorlar, bu biimde onlar te
baann Krdistan topraklar zerinde nemli rol oynadklarna tank olunmuyor.

Bunun iindir ki, ranllar ve Osmanllar savalarda kendi askerlerinden daha

ok Krtlerden oluan ve dzenli bir biimde askeri talim grmemi Krt kuvvetlerine
gvenirlerdi" (Halfin Age s. 24)

Gebe Krtler de snr kavram pek yoktu. Srekli yer deittrdiklerinden

karlar neyi gerektiriyorsa onu yapyoriard.

ngiliz konsolosu Taylor yle yazyor: "Bazen ran'n, bazen de Osmanllarn vatandalna geen Krtlerden ve dze.H bir sm.rn bulunmamasndan dolay iki devlet arasnda sonu gelmeyen eli anlamazlk ve mcadeleler ortaya km bulunmaktadr. Krtler ise, bu iki devlete ve
snrlarna raman kendileri.ti vatanlarnda hissediyorlar ve istedikleri zaman, yahut

durumlar elverdiinde bir taraftan, dier bir yere geiyorlar" (Adamons Kk Asya
Krtleri S. 13 Aktaran Halfin Age s. 25)

Krtler'in

srekli

basklar grmesi

retici

glerinin

gelimemesine

neden olduundan ziraatlk, hayvanclk, kk el zaatcl

eya yapm vs.) en yaygn bir biimde yaplyordu.

(halclk, madeni

Ynpi.vi rifRatclk, aa topraklann ileme 3rt? kalanla da ancak kendine

yetebilecek kadarna sahip olabiliyordu. Angarya, kiraclk, yarclk vs. gibi uygu

lamalar her zaman toplumda grlebiliniyordu. Yollarn olmamas, gvenlik vs.

gibi sorunlardan kapal ekonomi paralanamyordu.

162

"Rus konsonsoloslanndan Tebriz'deki Bonafiyd ve Diyarbekir'deki Yakimanis-

ki'ttin gerek ran'da Savubulak mmtkasndaki 750 Krt kynn ve gerek Diyarbe
kir'deki Krtlerin yol ve eli nedenlerden tr ellerindeki mallar satamamalar ve

bunlarn dorurduu ekonomik glkleri anlatan incelemeleri gerekten de ilgin

tir." {Ha\r\n Age S. 26)

Yol, kapal ekonomileri paralayp tek bir pazara balamay salad gibi, askeri glerinde airetler zerinde denetim salamasnda bir arac olduundan, Krt feodalleri kendi siyasal ve ekonomik durumlarm sarsmamak iin yol

yapmna kar kmlard. Yol, devletin otoritesinin yaygmlamasdr. igalci g

lerin yol kenarlanndaki kyleri, kasabalan her zaman iin denettemeleri, doal

olarak gerek airetsel ve gerekse Osmanl veya Iran askerinin kendi kk alanlanna girmemesi iin bir ok airet yol
zaman

yapmna kar kmtr.

Devlet her
ifade

iin bu durumu "aa ayak uydurmak istemeyenler" biiminde

edilebilecek bir kar propagandaya malzeme olarak kullanm. Bu olgu bugnde

geeriidir.

Halfin yle diyor.

"Bu doal glklerin yannda ve ondan daha nemli olam, ran ve Osmanl h
kmetlerinin gttkleri "ark istibdad" politikasdr. Krtleri ve Krdistan'da yaayan

dier aznlklar ekonomik ve kltrel ynden daima geri brakarak, onlar sadece
savalqrda kendi saflarnda kullanmak polikas bu halkn geliip bu geri yapdan

kurtulmasna imkn

vermemitir. ran

ve Osmanl ynetimlerinin bu dayanlmaz

basklarna... " (Halfin Age. S.26) Krdistan'da airetlerden, yneticilerin keyfi tutumundan, savalardan

dolay blge halknn Iran veya arik Rusya'snn denetimi altna girmesi Krdis
tan'da siyasi sreklilik arzetmemesinden ve daha bir ok nedenden dolay
asayisizlik olduka yaygnd. Krtler'in dmanlannm, onlan tampon olarak kullanmalan da sz konosuy-

du.

Btn bunlar halkn bilin, rgtlerime,

kltr yani bir btn olarak sosyal

yaam ve ekonomik durumu zerinde etkili olmaktayd.

Ditil, Seyahat Notlar adm tayan kitabnda (s. 2) Diyarbakr'da Rus Konso

losluu aldnda konsolos

unlan yazyor.

Yakimaniski, stanbul'daki Rus eliliine 1879'da

''Burada yaayan halkn ne i, ne de hayat garantileri var. Bir tecavz karsnda

kendilerini koruyacak idari bir mekanizmadan tamamen yoksundurlar. Derebeylik d
zeni, dini taassup ve mlk sahiplerinin tahakkm bu halkn srt kemiklerini

atrdatmakta ve lehlerine geliecek hereye engel ot.taktadr. Buradaki halk kiilii

ile, ailesi ve emei ile

zlm idaresinin tasarrufu altndadr" diyordu.

(Aktaran Hal

fin Age s. 27)

Erzurum'daki ngiliz konsolosluunun 1838'deki deeriendirmesinde yle

yazyor:

"Burada idare ok kt ve asayi adna birey yok. Fesat, rvet ve hazine soy

gunculuu ran ve Osmanl imparatorluunun alla gelmi niteliklerindendir. Devlet

163

dzeninin bozukluundan doan zorluklar ise halk ykleniyor. Osmanl veya ran y
neticilerinin ara sra teebbs ettikleri slahat hareketleleri de ksa mrl ve yerel ol maktan ileri gmiyor. Yahut bu tip slahatlar ya kat stnde kalyor ya da halkn

snfn engellemesi ile karlayor. Devletin ve lkenin selametini dnen baz kimse lerin davrantan da kendi kesmesi ile neticeleniyor." (Halfin Age S. 27)

Birok aratrmac, gezgin, ozan, konsolos vs'nin deeriendirmelerinde hep

asayisizlik yoksulluk, airet kavgalann konu edinen yazlar var. Sormak gerekir,

kimin adna asayi? Krtlerin kendi lkelerinde yabanc dmanlar adna asayii
igalin devam anlamna gelir.

ran Krdistan'mda da duram farkl deildir. 1840

diyor:

sralarnda

ran'

ziyaret eden

Rus aratrmaclanndan

Ditil yle

"Kirli elbiseli ve omuzlarnda beyaz iaret tayan bir zmre. Bunlar serbaz (h
kmet kuvvetleri), bunlar kimsenin kar koymaya cesaret demedii askerler ve bun

lar devletin koruyucusu ve snrsz lak sahibidirler. Serbazlar yol kesiyor, alyor, so

yuyorlar. sizlie, tembellie, yoksullua ve ala neden oluyorlar. Ky sakinleri

bunlarn ve Osmanl snrnda ise jandarma is.tti verilen ve ayn zulmleri uygulayan

ekirge srlerinin hcumundan korunmak iin tayabilecekleri eyalarn, oluk o cuklarn alarak gizlenebilecekleri yerlere kayorlar. Bu devlet ekyalar ise girdikeri bostanlar, baheleri, ya gasp ediyorlar yada harap edip her eyi yerlerinden skyor

lar.

Osmanl askerleri de

kendi

blgelerinde

ah'n

ekiya

kuvvetlerinden

geri

kalnyorlar, getikleri yerlere korku saarak, grdkleri her kymetli eyi istiyorlar ya
da zorla alyorlar." (Aktaran Halfin, Age S. 27)

Osmanllar, valilerine veya daha deiik adlardaki yneticilerine 'Osmanl dzenini salamak kouluyla' geni yetkiler tamdklanndan stanbul'un gzne girmek iin bir ok ynetici 'halka ba vurarak' keyfi uygulamalarn da yasal olanaklanyla birletirerek hem kendilerini daha da zenginletiriyoriard. Hemde is
tanbul'a bolca ganimet yoluyoriard.

"Krdistan'da hkmleri infaz hususunda tatbik eden yollar buralarda incele

me yapanlardan ngiliz sayyah Ramzey, grd vahet sahnelerini yle anlatyordu:

"Kaymakamn elinde dorudan doruya yetki olmad halde penesine deni en iddetli biimde cezalandryor, hayvanlar gibi boazlattryordu." (Halfin Age S. 28)

Osmanllar kendilerine

kar

gelenlere,

ok

acmaszca

dayanmlardr.

Kukusuz ki bakalanm ezmek ve smrmek isteyenler kendi yaptklanm gr

mezlikten gelerek dmanlarn veya bakalarn sulayarak 'yle yapyortar' bi

iminde birbirlerinin kiril amariann ortaya seriyorlar.

Avrupallar Afrika'da dorudan olduklar dnemlerde zencilerin katledilmesi ni meru gstermek iin onlann 'yamyam'lklann bolca anlatmlardr.Bylelikle
mem zeminde olduklannm propagandasn yapmlardr. Veya Osmanllann

yaptklan oka anlatlmtr. Evet, Osmanllar

bidir.

ne kadar gaddar ve cani idilerse,

Avrupallarda smrgeci uygulamalarnda o derece gaddardlar. Aradaki fark nis1840 ylnda Musul'da bulunan Ditil Osmanl vahetini yle dile getiriyor:
164

"Hkmete

kar

gelme

sulu

itham

edilen

bir Krd

ehrin

ortasnda

yaktklar atein, stnde bir saca koydular ve Krd diri diri yaktlar. Yine ihtilalci
Krtlerden birisini kaynam suya atarak ikence ile ldrdler. " fDitil, Seyahat No

tlan S. 2 Aktaran Halttn Age s. 29)

Krdistan'da ayaklanmalar olduunda Osmanl yneticileri sadece ayaklan

maclar deil,

sradan halka da bask ve zulm uyguluyoriard. Mallann, yur-

tlann gaspediyoriar ve bylelikle retici glerin gelimesinin nnde en byk

engeli tekil ediyoriard. Kan davalan, airet savalanda buna eklenince ortaya olumsuz bir tablo

kyordu.
Anadoluda ise Krdistan'a gre bir istikrar vardr.

Bu alanlara yzyllarca (1918'e kadar) yabanc askerier girmez. Haliyle eko

nomik olarakta bir 'istikrar' vardr. Bu dumm Trklerin siyasal stnlnn yan
sra ekonomik stnlnn de gstergesidir.

Trklerin, Krdistan'da airet ilikilerinin srmesinden yarar vardr. Byleli kle satn ald kan aa vastasyla tm atmalarda airett denetleyebiliyordu. rol Keza airetler prestij

arasnda

devlet

arabuluculuk

stlenerek

kazanyordu.

stelik

bu

airet

kavgalan

halkn devleti

'koruyucu'

grmesine

neden oluyordu.

Kapitalist devletlerde

Iran'la-Osmanllar veya her iki devletin

Rusya'yla olan savalannda nce ypratyorlar sonra da karian neyi gerektiri

yorsa birinin yannda tavr alyoriard.

Krt

toplumuyla

Batl

smrgeciler

esasta

"lgilenmeleri"

19.

asnn

balannda oluyor, ve

ou kezde vgyle bahsediyortar: 1805-1806 yllannda

Napolyon'un temsilcisi olarak ah'la grmek iin ran'a giden Em'\yo Cobir
yle yazyor.

"Halk yolcularn

getii yerlere,

yanlarnda

misafir

iin

kesilmeye

ayrlm

koyun veya kuzular ile oturuyorlar ve butlarm hareketlerinden kottuk bekledikleri de

aka belli oluyor. Nitekim buralarda gezi yapanlar byle eylerin yabancs

deildirler. Bununla bu lkedeki halkn iyi niyetlerinden emin olduklar iin onlara konuk olmaktan en kk bir korku da duymazlar. Bir yabanc gelince, Krtler ona

yaklar: Ehlen

ve sehlet kendini evinde zannet, biz burada arlamak ve hizmet

et.nek iin konuk bekliyoruz, derler. Ondan sonra misafiri ve bineini ieri alarak ge
rekli ikram yaparlar. Konuun ayrlaca zaman da ona gereken az vererek, kendi

sini uurlarlar."

(E. Cobir.Krdistan S. 1 Aktaran Halfin Age s. 32)

Krtler hakknda vg yapanlardan biri de Ermeni tarihi Haator Abofiyan'dr. "Eer Krt, bir kimsenin maln koruyacana dair yemin ederse, yahut birisinin
srrm saklayacam vaad ederse hayatm vermeyi taahht ettii hususlara hyanet et meyi tercih eder. Nice defalar, fakir bir Krt, yiyeceini ve elbisesini kendisinden daha

fakir olan bir nuhtaca vererek nefsini mahrum etmitir. Dou'da yaayan dier ulus
lara oranla Krtler kadna daha fazla sayg gsteriyorlar. Eer Krtler dzenli ve

165

uygar bir hayat yaama olana bulsalard kelimenin tam anlam ite dounun en kah

raman ulusu olurlard." (Abofiyan, Krtler s. 226-229 Aktaran Halfin Age s. 32-33)

19. yzylda Krdistan'dan tanm rnleri, hayvan ve hayvansal retim ve

orman rnlerinin d satm da balamtr.

Yn, deri, yumurta, sr, koyun, pamuk ve hah d satmlan ounlukla Halep ve

istanbul gibi ehirlere yollanlmakla oradan da yabanc lccaiara verilmekteydi. (Bk.

Fisher, s. 299)

Krdistan ile d pazariar arasndaki ticaret sz sahibi olan, araclk yapan

lar yerii olmayan tccariar araclyla oluyordu. Trk, Ermeni, ran ve hatta Rus
tccarianyd bunlar.

stanbul, Halep Tiflis gibi ehirlerde toptanc tccarlar Krdistan'daki kk

tccariardan alarak, ya da dorudan reticilerden alarak d pazariara satmak
taydlar. Krdistan'daki yerii tccariar ise i pazarlar iin yabanc mallan bu
byk toptanc tccariardan almaktaydlar.

D ticaretin gelimesi, tanmaz mal ve toprak sahibi olma istemini iinde tayan
tccarlarn elinde servet birikimi giderek artt. Bylesi bir geliim yeni bir lccar-loprak

sahipleri snfn ortaya kard. (Bkz. Azgelimilik ve Geri Braktnlmlk s. 93.) Bu kesim arazi ve mlk satn alarak, arazi kiralayarak, ayrca kyllere ve kk

toprak sahiplerine bor vererek durumlarn glendiriyorlard. Bylesi bir geliim bir ok kyly yarc, kirac ve oban durumuna drd. Aynca kyller hkmete vergi verdikleri gibi, angarya olarak ta aa vs. yaya almaktaydlar. (Bk. Lewis. S. 450, (1 968) Aktaran Azgelimilik ve Geri Braktnlmlk s. 93)

rinin, tccarlann ve toprak sahiplerinin

Fakat bu gelimelerden aslan payh alan Osmanl Devletilydi. Airet reisle mallarn srekli olarak daha fazla vergi

kapsam ierisine veya gasp etmekle onlarn daha da gelimelerinin nnde engel oldular. Osmanl meri<ezi hazinesinin dolmasnda Krdistan'n nemli bir
pay vard.

Ard arkas kesilmeyen igallerin blge

ticaretinin gelimesini de engelle

mitir. Krdistan'daki ticari akm metropol ehirierine doru ak bugnde vardr. Bu ak yeni teknik donanmla daha hzl ve bir anlamyla daha moderndir. Kr

distan'dan mallann merkezlere akmas, Krdistan'la bu merkezler arasnda bir

yapsal farkll da getirmi oluyordu. 1963 ylndaki Devlet Planlama Tekilat

(DPT) Bh gn bile sosyal ve ekonomik ynden geri blgelerde, zorlukla toplanabilen

zayffonlarn giriimcilerle birlikte geli.ni blgelere aktm ve bu akn bu blgele

rin yoksulluunu artrdn, gelimi

ve geri kalm blgeler arasnda

varolan

farkllklar yaygnlatrdn, kabul etmektedir. (DPT s. 49)

Trk merkezlerinin ekonomik ve askeri kaynaklannn gl olmas, aynca iletiim aralanm ellerinde bulundurmalan merkezin gcn arttrmaktadr.
Krdistan zerinde ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel bask, Krdistan halknn

kendi yaam tarzndan, dilinden uzaklaarak, merkezi

Az gelimilik ve Geri Braktnlmlk s. 97)

otoriteyi taklit ederek ygar-

laahilecei ve balllaabilecei dorultusunda bir propaganda yrtlmektedir. (Bks

166

19.

yzyln

ilk

yansnda

para

Krdistan

ve

Bat-Ermenistan'da

geerii

deildi. Mala-mal geeriiydi. Kervan yollannn getii yerier limanlar ticaretin en

youn

olduu yerierdi. Elileri, ky renleri ticarete egemendi. 19. yzyln ikinci

devletlerin sanayii rn

yarsndan itibaren de bata ingiltere olmak zere Batl

leri az da olsa grlmeye balar.

Karadeniz limanlan, Halep, Musul, nemli ticaret merkezleriydi. F. Engels

"stanbul ve zellikle de Asya Trkiye'sindeki Trabzon,

Frat ovalaryla, Persiya ve

Asya e Dicle ve

Trkistanla kervan ticaretinin temel merkezleri

dir" aklamasyla Bat-Ermenistan ve Krdistan'n ttcaret yollarnn nerelerde

younlatn aklamtr.

Avrupamn sinayi mallannm Osmanl pazanna girmesiyle biriikte blgesel

zaanatlar kmeye balad. Osmanl
balad.

ihra mallarnda byk dler olmaya

Artk Bat mallan piyasann yerini almaya balar. Mal alm hz kazanr. Var olduu kadaryla Krt tekstili byk darbe yer. Avrupal tccariar Krdistan'daki
ham madde kaynaklarna sahip olabilmek iin birok ehirde ubeler aarlar.

Pan Islamizm
II. Abdulhamit dneminin en gl ideolojisi slamclkt, ingiliz, Fransz, Rus
egemenlii iinde yer alan tm mslmanlan kendi egemenlikleri altna almak,

ayrca mslmanlann bu devletlere kar ayaklanmas sayesinde

rahat bir nefes

almak ve en nemlisi de Osmanl Devleti erevesi iinde yaayan mslman

lann ulusal harekettni krmak iin islamcla can simidi gibi sarlmlard.

Osmanl ynetimi kendilerine kar gelien ulasal kurtulu mcadelelerinin karsnda aciz kalnca stelik mslmanlarmda ayaklanmalar, bir sebebe
balanyordu. Tanzimat, Avrupa taklitiliiydi. slamcln gelenek, grenekleri,

idealleri ve eriat kurumlarnn terkedilmeye balanlmas ardmdanda kapitlas yonlann ariamas, d borlarn artmas, bamllk ilikilerinin artmas, Cezayir,Tunus Msr'n Fransz ve
yordu.

ngilizlerin igaline uramalan hemen hemen tm

Osmanllar aleyhindeki bu gelimelerin sorumlulan olarak Tanzimatlar grl stelik Avrupallann destekleriyle Balkan lkelerinin ayaklamlar

karsnda tutunabilinecek en geerii yol egemen snflarca Osmanlclk oluyor

du. Arap ve Krtler arasmda ise slamcl n plana kartriar.

Osmanl aydnlar da mparatoriuu kurtarmak iin Osmanlclk ve Islama

sanlriar. Ama devlett kurtarmakt.

Padiah stanbul'da, mslman okullar aar. Camiler ve dini antlar onartr.

Dini

bayramlar

yaygnlatnlmaya

allr.

Arapa

ve

Osmanlca

yazlann

yanndaki latincenin

yazlmasna son verilir.

zellikle Araplarn bamszlk hareketlerini nlemek iin, Arapanm resmi

olarak geerii olmas yolundaki almalar da olur. Fakat daha sonra vazgeerler.
Suriyeli ve Lbnanl Araplar, hkmetin nemli grevlerine gettrilirier.

167

Btr aba, Osmanl

Devletinin devammdayd.

slamclk slogan milliyettn nne geer. Krtler, mslman Osmanl devle

tinin kendilerine bu kadar zulm ve bask yapmalannn nedenlerini btnyle ka
vrayamazlar.

Trklk
Osmanl egemen evreleri szde yasalar nnde herkesi eit olarak gr mekteydiler. Gnmz Trkiye'sinde de ayn nakarat tekraklanmaktadr Fakat gerekte yasalar sras geldiinde sadece birer kitaptriar. Kapitalist ve prekaptalst lkelerde yasalar ii boaltlarak uygulanr.

Trkiye'de yasalar nnde ancak kendi kimliinin inkar temelinde szde eittik vardr. Bir Krt Krtln inkr temelinde en st makama kabilir Elbetek toplumsal ve ulusal mesele gelitike T.C. Krt kimliini tanmak zorunda ka lacaktr. Fakat bu tanma, Irakta'ki gibi Krtleri ayrlp bamsz devlet kurma iste
mine yine kar kacaktr. Yasalar nnde eitlik Krdistan'da her trl bask ve zulm igaline son bulundumlup Krterie eit dzeyde yeni bir devlet yaplanmasnn olmas koullarnda sz konusu olabilir. imdiki biimiyle tam bir
aladatmacadr.

Osmanllar, batllar ve Rusya karsnda srekli elerindeki lkeleri kaybet tike dger uluslarn milliyetiliine tepki olarak, Trk milliyetilii ortaya kar Egemen gler, Trk milliyetiliini de Osmanl Devletinin geirdii aamalara uygun olarak propagandasn yapmaktaydlar. zellikle Araplar'm aynlma istemleri Osmanlclk ve mslmanclk ere
vesinde de nlenemeyince Trklk n plana kyordu.

Saray evresi, Trklerin kkenlerine ilikin yeni bilgiler elde ettikten sonra bu sefer mslmanln yan sra tm Trklerin birietirilmesi dncesini (Turan)

len srerek. Balkanlarda, tm Rusya apnda propaganda ve rgtlenme almalarna gnerek Osmanlann Avmpa'da Ortadou ve Afrika'da kaybettikle ri to^Praklara karlk, Trklk temelinde Orta Asya Bozkrtanna yaylmak isteniAlman emperyalistleri bu fikrin yaylmasnda barol oynuyoriard Dn yann paylalmas iine daha ge kan Almanya; Fransz, Rus ve ngiliz emperyalzrTi kansmda yer alabilmesi iin Osmanllan bir srama tahtas olarak g ryorlard. Osmanl Devletinin statkosunun komnmas kendi karianna denk

dyordu. Ayrca Asya'da yaylabilmesi iinde Trklk de nemli bir yaylma

3r3cyQi.

-T- ., '^^'S'^'^' 'slamchk ve Osmanlclk fikirleriyle ztlk tekil ediyordu. nk

Trk milletinin stnln ileri srerek dier milletleri bask altna almay
amalyordu. '

altma'alf o'd?^"^'^' ^^''''^"'^'' ^l^'"^'"'" o/nayacak rol dndnden bask

Avrupallar ok daha nceki yllarda Trkiye ismini kullanyorlard. II. Abdl-

168

S^oS''^''""' '"" '''"'''' ^''"''''' ''^^ ^^'^'^d^" ^y^ etmek iin ku-

c esnaf 7. .'iT' '''' ^,,,,, , ^^ ,^^,^^ ^-^' ^^'' ^*-' *'U f(/ '"'''"''' '' '"'""'"'" ^^^^ ^,^^^^^.^^^^ buluttan feodal c, ../^ rf.r...^M(^.^,^,;
toprak sahibi, memur, ya da askerdir. Ama btn bu taplunsal durumlarda, Trk imti

yksek mevkideki Hristiyan en aa derecedeki bir msltanla karlanca otl boyun emek zorundadr..." (Trkler) hayatm zellikle Hristiyan kapitalistler iin
alarak kaza^d halde, szde stnliiime ve mslman olmas dolaysyla Hristiyan-

yazl bir dtmv e mletin mensubudur; sah tamak hakkna yalnz o sahiptir. En

svmu.Herhang bir hkmet darbesi sz konusu olunca, beUi bir takm snlgeItrlm bolgelerm dnda, Avrupa Trkiye'si halknm ounluunu tekU eden bu L

Z^i'Tf '''f Tl '"""'"^'^'"' gerekten ceza grmeyiine btn varl ile

ms:'Z<!;^:-^:t^!^''''"' ^'-^'^ ^~"^ ^-^'^^^"^ ^-^- '^'^'- (->

U.. .N.'tekim kapitalist devletler zellikle Balkanlarda kendi yararianna Balkan l

kelenmn hakl davalarn savunmulardr. Marx'n ngrmeter do u ckSs kur

Sterdi?

l\Te'TkSXrIar T. fr '"^'^^ '" '^'' malfbaSda'n'Ski s : ^^'^""^^dan- batl kapitalistlerin domdan egemenlik alanna

169

Smrgecilie Genel Bir Bak

Marx; "Fetihilikte karekter"den bahs eder.

1 Siyasi ve ekonomik olarak ileri olan bir toplum feth ettii toplumu smr-

gelitirebilir. Osmanllar ile Cezayir Krdistan ve "Avmpa Trkiye'sindeki smr

geleri" ngiltere ile Hindistan, Fransa ile Cezayir, Portakiz ile Angola, Etopya ile Eritre, arlk Rusyas ile Kafkas tesi lkeleri (Trkmenistan, Mogalstan vb.)
2 Siyasi olarak ileri ve gl askeri rgttle sahip bir toplum kendisin

den ekonomik olarak ksmen geri olan bir toplumu feth edebilir. Ancak somurge-

letiremez Ancak bamllk, ilikisi ierisine sokabilir. Osmanl ile Eflak-Bogdan,

Rusya ile Dou Avmpa lkeleri (Polanya, Ukranya vb.) ilikilerim bu kategoriye
rnek verebiliriz (buna ezilen baml uluslar dahildir).

3. Siyasi olarak gl ve barbar, apula dayal bir toplum bir dier toplumu

igal edebilir Ancak, smrgelettremez ve bamllatramaz. Bu durum igal edilen toplumun ekonomisinde byk tahribattar yaratsada sonuta o toplumun

iinde eriyip gitme ve yerel halkn kltrn kabul etmek durumunda kalr. Ya da
ikisinin kaynamasnda yep yeni bir toplum ortaya kar. Moollarn, istilaian so

nucunda igal ettikleri toplumlar (zellikle Ortadou'da Krtler, Araplar, Farslar) iinde eriyip gittiklerini biliyomz. Burada "efendi olmak isterken kle durumu na" dme sz konusudur. Ya da Germenlerin, Romallara saldnlan neticesinde
iki toplumun harmanlanmasnda yep yeni bir toplumun ortaya k gibi.

te smrgecilik yada her hangi bir toplum ele alnrken retim ilikileri,
retici gler, siyasal rgtllk ve onu evreleyen toplumlarn birbrienne gre,

gelimilik-gerilik dzeyi ele alnarak incelemek zomnludur. ayet bu yntem

uygulanmakszn srf niyetlerie bir toplumun sosyo-ekonomik tespitim yapmak, bi

limsel olmad gibi kiiyi gerekler karsnda bayalatnr.

Tm tarihi dnemleri kapsayan bir smrgecilik tanm yapmak mmkn

deildir nk her dnemde kavramlarn farkl tarihi dnemlerde farkl bir ierii vardr. Yan sra farkl tarihi dnemlerdeki smrgecilii belirieyen baz zellikler,
btn tarihi dnemlerdeki smrgeciliin ortak zelliklerini tad bir gerektir.

Smrgecilikten bahs edebilmek iin igal ve

ilhakn yansra smren l

kenin gelimilii ve ezilen lkenin i dinamiklerinin bozguna uratlmasdr.

170

bagmsz-amasz deildir. Bilakis, ekonomik olguyla sk skya baS Ekono

Btn

tarihi

dnemdeki

smrgecilik,

zora

dayanr ve

ekonomiden

murgeclgn'de etkilerini unutmamak gerekin

mekttr, statkosuna katmaktr. Her istila, smrgecilik deildir Ya da her bask smrgecilik olarak tanmlanamaz. Smrgeciliin srdrlmesinde kltrel s
umesnoe Kltrel so-

eSSn 'ekSk've syasallgma kendi^^^^^ ^9^^'^'ere'k zmSe r ettir'''"^''i -^^"''^'"^ ekonomik ve siyasallm kabu ga edilenin ekonomik

mk ve siyas olarak ilhak edilenin i dinamiklerini paralayarak kendi siyaS ve

plum bmlennde farkl bir gelime gsterir

rnein;

ninm h^^ '^'T'? .?"^' '" ^^^^^ ^"9^1. ilhakc lkedir, ilhak olay, fSn to
Kleci dnemde, temel retim arac klelerdir. Kle ve emei zerinde

ninrv,!?"'.-^'^^-^'- ^^'''''^^ ^^ kltrel alanlarda olur. lhak edilen lkelerin to-

mlkiyet kurmak bu dnemin temel karakteristiidir.

mlkiyet hakk bu dnemin zelliidir.

Feodal dnemde ise temel mlkiyet topraktr. Toprak ve sert zerindPki

uzenndek

edilmesi ve retim aralar zerinde hak, bu dnemleri bir ve ayn eymi gibi tek bir biimde ele alp deerlendirmek mmkn deildir ^^

^Hiim^f''"^"V^*"'"'^ '^ *"'' ^'^^"^ ^' sermayedir. Sermayenin gasp

Butun bunlardan u sonu kar; her dnemi tarihi ve iktisadi koullar ere

vesi ensnde ele alnp deerlendirilmesi gerekmektedir

evrelen konunun aklanmasna aklk gettrir.

^ ^
^

gulennn durumunu, i blm ve i elikileri ve iinde bulunduklar rge.im

^ ^

eitli uluslar arasndaki ilikiler, ve bu uluslardan herhangi birinin retici

Kleci Dnemdeki ilikiler

.n,imf'^"^ P','"r ^''"^'"de, retici glerin dummu, kle emeinin kullamlmasma denk derken kleci ticaretin bir sonucu olarak koloni kentler kuru-

iprin n!!^^ ^^^'^'' ^T '"^^"' besleyemeyecek dummda olunca, baka blge-

lllT "^u"' ''r' ''"*'^ '^^^'^^' ^y^"k'^ bu kentler klfSet^h youn

olarak yapld yerler oluyordu. Romallann, Yunanllann Akdeniz ve Karadeniz kylarndaki erifleri tamda kleci kent kolonilerine denk den ehirlerd-

lenn retici guenne el koyarak buralardaki retim gcn oluturan kleleri bJli

fazla kfiii"imHt''^'"f"^'' ''^^^"^' y'"y'^ topraklarn geniletiyoriard. Daha

rettn budonemde hzla gelii, servet birikimi giderek yaygnlk LzandL
rJ^t^l 'htyalannn ne olduunu gsteriyordu. tici g klelerdi Ticaretici gler, fazla nfusun ihtiyalarn karlayabilecek dummda deildi Antk-ag devletlenndeki zomnlu g koloni ehirierin younlamalarna
171

neden oluyordu. Bu dumm ise antik a uygarim tehlikeye dryordu. Kentter belirti bir smriama zerinde kurulu olduundan tehlike byyordu. Henz doal bilimler maddi retime uygulanmadndan olumsuzluk byyordu. Uygar

kalabilmek bir yerde fazla kalabalk olmamay zorunlu klyordu. zgr vatanda,
giderek bu koullarda bu niteliini yittriyordu. retici g eksiklii, topluluklar be lirii nfusa baml klmaktayd. Denge bozulmaktayd. Bylesi bir durum ise ken
tleri igale zoriuyordu.

Burada (kleci ve feodal dnemde) fazla nfus retici gler zerinde bir yk tekil etmekteydi. Bu yk hafifletmek gerekiyordu. Bu nedenlede yneticile

rin,

ynelebilmeleri

iin

yeni

alanlara

ihtiyac

douyordu.

Bu

da

istilacl

kamlyor koloni kentterin yaratlmasn zorunlu klyordu. Literatrde buna zo

runlu g yoluyla smrgeletirme ya da kolonicilik denir. Gnmzde (kapitalist

dnem) de tam tersi geeriidir. nk zorunlu g yoluyla smrgecilikten eser

kalmad. Artk, nfus retici gler zerinde yk deil, retici gler nfus zerin
de yk olmutur. te isizlik..
"Smrge polUikasttda emperyalizmde, kapitalizmin ada dneminden, hatta

kapitalizmdan ncede vard. Kle stne kurulu bulunan Roma bir smrge politikas izliyor ve emperyalizmi uyguluyordu. Ama iktisadi ve toplumsal biimler arasndaki

fark grmezden gelerek ya da arka planlara Uerek, emperyalizmin "genel dzeni"

zerine fikir yrtmek tpk "Byk Roma" e "Byk Branya'l arasnda

kyaslamakra girmek gibi bir takm bo palavralara ve bayalklara drr kiiyi

nk kapitalizmi eski evrelerindeki smrge polikas bile, mali sermayenin smrge

politikasndan temelde ayrlklar gstermektedir". (Lenin, Emp. S. 99) diyordu.

Bu alnt bize fari<l tarihsel dnemlerde uygulanan smrgecilii kendisini evreleyen koullardan, tarihsel dnemden ve tek tek lkeleri dierlerinden ayrd eden zellikler erevesi iine bir deeriendirmeye tabi tutmamz gerektiini vur
gulamaktadr. Bu konuyu Lenin'le yle tanmlayabiliriz.

"MarksisU teorinin kesm gerei odur ki herhangi bir toplumsal sorun incelen

diinde, o sorun belirti tarihi snrlar iinde formle edilmeli ve eer zel olarak bir
lke szkonusuysa (rnein belli bir lke iin ulusal program gibi) o lkeyi teki lke

lerden ayt tarihi dnem iinde ayrt edki zelikleri hesaba katlmaldr." (Lenin) lk dnemlerde her hangi bir lkenin igale uramas, retici gleri zerin
de nemli bir etkisi vard.

rnein blgesel bir durumda olan, ilk yaznn ortaya kt artlarda, bir

barbar igali ile yok olmak tehlikesi vard. Bunun nedeni retici glerin, evrensel
bir nitelik kazanmamasyd.

Ona bu evrensellii kazandran ticaret henz gelimemitt.

172

"Bir yerde kazanlm retici glerin zellikle icatkrm daha sonraki geliine iin

yapmakgerekir. Ve barbar lulklann ani saldnlan ve hatta doal savakrg,i salt mstktldar
brakmaya yeter. Tarihin balarnda her gn her kad yenklen yaratmak gerekiyordu

'^^"''<="rUikerhetzmevcutol,nadsrece,aytk:adlteryerdeaynaynyetibatan

'^'^ybol'nuolupobnanalansadecedeitnekringelimesinebalulr.Yaltttzkonuevreleri

'''^twgulerivegereksini,erigelinioknbirlkeyiyetUlensfrdanbakmakzomuk

P^'">'elderrneiltemdegrelioUrakoldukayaygmbirticaretleb-liktedeolsa,gelini
uretw glerin tam bir ykmndan ne kadar az korunabilmi oMuklanm gsterir. nk

geldikleri gn, gven altma alnm oldu". (Marks, alman deolojisi S 97)

f'^'"'^lilerinbululantm byk b-ks.tlske,tderinb- ulusu tkarettenyoksun brakmas "^""^tenneUerindenahnasyztdenuzunbtsreortadankayboklu.BuulusungerilemesUte "^den olanda budur(...) Kazanlm retki glere srekliiatcak,tetteH byk sanayi '''""butun uluslarm rekabet mcadelelerine siiriikletdikleritkaretit,diityatkareti haline
* y

,, .. '''^""^'6'^'9a'edenlke,igalaltndatuttuklaryerleribazensmrgeletiremiyor1afd
Ve ustehk o topluluklann iinde eriyebiliyorlard.

Bu konuda Marks "...Gerekten de uak efendi kti Vefetihler ele geirilen lkenin
dilini, kltrn ve trelerin abucak kabul ettiler" (Alman deolojisi S. 122)
"Klctin kiiinde, retim arac dorudan doruya gasp edilir. Ama bu retim
arac, hangi lke iin gasp ediyorsa o lkenin retimi kk emeUte oktak verecek biimde

rgtlenmelidir. Yada (Amerikan 'nm gneyinde olduu gibi) burada kk emeine uygun

bir retim tarz yaratlmaldr. (Marks Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri) galciler kendi retim tarzlanm kabul ettirmek iseterier. Buna bir ok mek verrrek mmkn. Omein ingiltere'nin, Irianda ve Hindistan'daki uygulanalar gibi

Kendi ure im tarz arn uygulayabilmek iin, igal edilen lkelerin retim aralarna el koymakla mmkndr. Kleci toplumda; kleye, feodal toplumda; topraa taprtalist donemde ise sermayeye el koymakla bu mmkn olur. k y m ^

Feodal Dnemde Smrgecilik

Smrgeciliin salt kapitalist sistem dneminde uygulandn sylemek gemii
ve gunumuzu kavramamakla edeerdir. Smr her hangi bir ezen lkenin kendi lenne nasl balysa ayn zamanda bu ezen lkenin, ezdii, smrd lkenin koullarna ve kendilerini evreleyen koullara gre de ekillenir

Kleciliin yerini feodal sistem aldka topraa bal onunla biriikte alnp satlan Hklerde Ortaya kar. Feodal sistem toprakla zdetir. Haliyle ezen-ezilen lke
Koullannda smrnn temelini toprak oluturur.

. Feodal toplumlarda merkeziyetilik ekonominin ve zellikle de topraklann merkezin elinde toplanmasyla mmkndr Ekonomik merkeziyetilik, siyasi merkeziyetdlii

berabennde getirmekte ve merkeziyetilik; evre blgelerin de denetimiyle ekonomik Hklenn gelimesi ve merkezilemesi orannda geertilik kazanmaktadr. Kapitalizm
koullarnda bu durum daha da pekimektedir.

H.^'^?^^?'^'"^"^'^'^*^'^'^'^'"''^^"''^^"^' "bendine yeterblgelervepafcalanm^

demektir. Bunu kavramamak ve kapitalizme zg merkeziyetilikle aynlatrmak

173

feodal beyliklerin varik koullarnda smrge ^'^^^j'^'^^^^T^^^^^^

nprrPkiPrle badasmaz hgiltere'nin, tm somurgelennde benzertakat ayn omaydi

oS^e stSn^^^^^^^

nasl aklamak gerekir? Hindista.dajji ^^^^^^^^^^^^

bir ulusa tand ayrcalk temelindeki siyasal ilikilerim nasl aklamak gerekir.

Hibir?SKKan'dakifeodalbeylerinvari,smrgeciikin^
Bu iliki o dnemin karekteristik tarzdr. .

Topra^n bykl ve zerindeki kyllerin says o toprak beyim o derece gulu

ve zengin yapard. . .. , j

Feodal beyler egemenliklerini toprak uzenndek mlkiyetlerinden almaktayda^^

.,,ir,Hnaimaktflvdlar

"Egemenlik ilikisinde bir bakasmm iradesinin mlk edinilmesi sot konusudur.

Hayvatlargibiiradesiottnayatvartklargerektenhizmeledebirler.Amahunlarasahtp

bulttatlarbuyiiz4ettderebeyyadaefetdlok.tazJar''.(UarksKap^^\^^^^^^
Biimleri s 42) Bunun iinde siyasi bir gcn olmas gerekmektedir.

^igatei gcn kend'rt^onomu ve igal edilen lkenin konumu ayn mamanda siya .

iliskileride berler Mahalli beylerin bir dereceye kadar otortelennn olmas siyas ilikinin dumm ise merkezi g bylesi bir yapy tanr. eldg an ise iddet on plana kar.

?r^S:. anlamma gelmez. Orann koullar, igal eden -^^^^^^^f^^'^^

Krdistan Ekonomisinin lhak

vergi gSdal smrti biimleriyle somurtur ve ilhak edilirse buna ekonomik ilhak

^o^rak^feSdaU^ptSa temel retim aracdr. Toprak, reticiler; angarya

"^^""nceden de genie deinildii zere Osmanllar kendilerine itaat etrneyen

beylerin topraklarna el koyup miri topraklar biimine dntrdler. Bylelikle bu
topraklar devletin topraklar biimine dntrld.
b) Yeni Ekim Alanlaryla .^o

Krdistan'da igal edilen alanlarda yeni ekim sahalar alarak sorunlu go ve

gebeleryerietirildiler.Miritoprak sistemi erevesindetopraklarlenlmeyebalanld.

Kyller devletinaskeriyapsndandolaysipahileridoyurmaklagrevlendirilmilerdi.

Topran bykl askerin (sipahinin) saysn da belirtiyordu.

c) Kiiye Bamlln Devlete Bamlla Dnmesi Osmanl topraklar. Sultann ahsnda somutlayordu. Kyller halife sultan m

'"''"^KTci' toplumlarda, klenin objektif ve sbjektif artm oluturan kle emei

ve dorudan klenin zerinde mlkiyet sz konusuydu.

Feodal dnemde ise retimin objektif artna toprak ta katlyordu.

"Aklanmas gereken ya da tarihsel bir srecin sonucu olan ey, canh ve feodal inalarla ontarm doayla olan maddiat verilerinin doal ve inorganik artlan arasndaki
birlik ve bunun sonucunda doay mlk edinmeleri de, insan varlmn bu inorganik

174

artlan ik bufaal varolu arasndaki ayrlmadr. Bu ayrlnm ancak cretti emekti sermaye
ilikisinde tamanlamr.

Klelik ve serflik ilikikrittde bu ayrlma olmaz Tersine toplumun bir blmne

Kok emein objektif artlar e hi bir ikii yoktur. Tersine bizzat emek, klenin ya
da serfm ki retimin i.torga..ik(bk) arti olaraksr vb. gibi dier doal varhklarm safna
devantynt gibi davrand bu doal varlk artlan 1) Sbjektif2) Objektifolntak zere
k nitelik tar." (Marks, Formen s. 27-28)

dsentarafmdansadeceketdizyenknretiminininorganikvedoalartgibidavramhr

'kul'^ryadatopra.tb-ekiokrakkabuledUt...0..krakarke,tditteamike..di.orgatik

Topran bu dnemde satn almmast veya igak urantas halinde zerh.deki

kylde (reaya) birlikte alnr. "...Zaten genel olarak arazi ve toprak zerindeki mlkiyet
onun organik rnkrin de kapsar. Eer insanda arazi ve topram doal eki olarak onunla

birliktefethedirse ozananda retim artlarnm birincisi olarak, birliktefethedilmi olur"

(Marks, Formen s. 30)

bo topraklara yerletirilmeleri gerekiyordu.

Kyl ve topran her ikiside tek balanna bir anlam ifade etmiyordu Kyllerin

Kyllerin, topraktan kopmalan, toprakla biriikte satlmamalan, kapitalist topluma geiin koullanndan biridir. Artk zgr szlemeden bahsedebiliriz. Dolayl bamllk gndeme gelmitir. Toprakla biriikte kyllerin mlkiyet konusu ierisin de olmalar zenginliin de tanmn deitirmi, kleci toplumda ki gibi sadece ok kleye sahip

olmann yansrafazla topraa sahpolmaktazenginlin kapsam ierisinde deerlendirilmitir

Osmanl Devleti igal ettii alanlarda kyllerin topraktan aynlmamas iin ar cezalar getirtmiti. Kyller topraktan kopamayacaklan gibi sipahi de kabul edilmiyordular.
"Reaya (ya) ata binip kl kuan.na yoktur (...) ve k. ebaecnet (soy-sop itibariyle) sipahizade olmayan bir tarik ik imara duhul etmek kanuna muhaliftir. "Aksi halde"
o zaman reayalikten kap sipahi olmak lazm gelir. Reayet kalmaynca radi padiah

zlet bulur. (Padiah'm geliri son bulur.)" (Bkz. Mustafa Akda, Tri<iye'nin ktisadi
ve itimai Tarihi C. 1 )

Atadan oula geen bir statko vardr. Osmanl Devleti kendi yapsna uygun brbmde Krdistan' da rgtlemitir. Krt sertleri, ayn zamanda topraa bamlln yansra kyede bamlydlar. Bu dumm topraa bamllktan kaynaklanyordu
Devlete bamll ise bey, paa, sipahi vs. araclyla oluyordu. Kyl kimin topranda
bulunuyorsa onun kap kulu oluyordu.
devlettn gc ortaya konulabilinirdi.

Gebe, yeni ekim alanlarna yerietirilmek isteniliyordu. Bylelikle onlar zerinde

Gebeler konumlan itibariyle dom drst vergi de vermediklerinden devlette somnlan sreklilik gsteriyordu. Byle davranmalarna neden olan kendilerine yeten
ekonomlen en nemli nedeni oluturmasmdand.

Feodal yaplanmada kii-toprak ilikisi ise smr olayn arttnyordu Ayrca gebeler kendi gvenliklerini de kendilerinin salamasndandolay zaman
topraa yeriettrilmelerinin abasn veriyordular.

zamandgerdevletlerinyedeine dmelerinden dolay Osmanllarbunlannsilahszlaridnlarak

175

Bu durum gnmzde tersi bir farkllk gstermektedir. Smrnn biimindeki

deiiklik bunun nedenidir.

Gebeler, Osmanllara frsatn bulduka bakaldrdktan gibi zaman zamanda

topraklan terk de etmilerdir.

1 7. yzylda Krdistan topraklan Osmanl devlet rgtlenmesine gre bmlendnld.

Miri toprak sisteminin uygulama alan geniletildi.
Osmanllar miri sistemi Kuzey Afrikada da uygulamtr.

"Trkler kendi yasaktnna gre genel kural olarak iiUeyi eski sahipkri okn kabUekrin

elinde braktkr. Ama o zamana kadar kabikkre a okn iknmemi toprakktrm nemti
bir kesimi beylik arazi mline gettdi Trk hkmeti adna iletdi "
"Ayaklatmakra kar korunmak iin Trkler, mla mevcut okm yerel milisten baka

askeri kokner kurdukr... Butktra zmak deniyordu. Demekki bunkryer halkn ortasnda kurulmu, yava yava Arap ve Kab svareritce takviye eden Trk askeri koloteri idi Her kolotn yesi hkmetten topra ile birlikte gerekti tohumluk, bir at bir tfek alyordu; buna karlk, blgenin, -kaidyin snrlan iimle mr boyunca askerlik hizmeti
grnekk ykml kti (...) askeri kolonerin toprakknttn tuttuu alanlarm yzeyi, ayaklanan yada sadece ayaklanmasndan kukulanlan kabenin mlknn zoralm sonucu kuaktan

kuaa genikdi Zoralma urayan topraklann bykkesimi, beylerin arachykyetker

tarafmdan satlmaktayd." (Marks K..E.B s.322-323)

Yukardaki alnt Osmanl smrgeciliinin blgeye zg uygulamalann gstermektedir.
Feodal smrnn bir zellii de ekonomi d basknn en had saf hadagrlmesklir.

rn-rant ve para-rant Osmanl toplumunda esasta vergiler yoluyla alnmaktayd. Zor kullanm devlete en sert biimde oluyordu. Keza yamaclk feodal smrde
de grlmekteydi. Vergiler (arus-resmi, bayramla miras) ve angarya bu smrnn
biimleriydi.

d) Angarya

Kleci toplumdan miras kalan, kiisel bamllk

emek-rant biimindeki smrdr.

ilikisinden kaynaklanan

Zor kullanm feodalin en etkili silahdr. Feodal, sertin kiiliine bal baz haklar
zerinde tasarruf yetkisine sahiplik yapyordu.

Sert, kleden farkl olarak angarya dndaki zamanda kendi hesabna ancak alabiliyordu. Ama i bununla da bitmiyordu. Elde ettii rnn vergisini de verdikten
sonraki ksm artk kendisinin olabiliyordu.

Angarya'mn uzun veya ksa olmas ekonomik temele bal bir itir. Feodal ekonomide kullanm deeri retime egemendir. Kendi snri ihtiyalarn gidermeye yneliktir.
Angarya da bu ihtiyalar gmbu ile smridr. Parann kullanm artt lde angarya,
feodalizmin para biriktirme ihtiyalarna ynelir.

Para ekonomisinin az gelitii koullarda angarya yolu ile smr kendisini en ok loncalara hammadde salayan demir, bakr vs. gibi maden ocaklarnda kle gibi altnlmak suretiyle kendini emek-rant biiminde gsterir. Maden civarlar ndaki
kyllervergilerden azat edilerek, maden ocaklarnda altnlyoriard. Bunlar yerierini
hi bir suretle terk edemezlerdi.

Kyllerin angarya yolu ile neler yapaca kanun yolu ile saptanmt.

176

Sipahilerin bir ok ileri angarya yolu ile yaplyordu.

Fazla Nfusun Yerletirilmesi

Anadoluda gler ve Trkmen, Mool vs. igalleri yoluyla fazla nfus vard Topraklar genellikle nceden yerieik Rum kylleri (sert) tarafndan ekiliyordu retici glerin seviyesi bu fazla nfusu kaldracak seviyede deildi. Nfusun baka yeriere g ettnlmes feodallerin karna denk dyordu. Osmanllar, g yoluyla igallere
gnnce, hem yeni alanlar elde ediliyor, hem de ekonomik ve siyasi planda nfus

yerietirme yoluyla smrgeletirilmeye allyordu. Ayn zamanda igal edileayerierdeki

yeril halk kleletiriliyordu.

"Ayrca... her bir haneye gn rgadiye (angarya) balanmtr" (Kanun Name- Livay D. Bakr; aktaran Muammer Sencer, Toprak aalnn Kkeni) Ayn eserin Malatya Kanunnamesinde ise ayenen yle deniliyordu: "...sancak
beyleri ve subalar Itery ot bimeye elt (eltik ik tavar ik ayklamaya ehirden ve

kurdan(krdan)eve...btadansrp(alp)onbenmiktanolveeUkbitrptaMurup...
K aynda reayaya evden bir yk odun salarlar"

Yani bir retici ylda 40 gn angarya yapmak zomnda kalyordu. rettii rnn k, kt hava artlan kanldmda rettii rnn aynca % 60' da vergi olarak sipahiye verildiinden, kyllerin hangi koullarda yaad da ortaya kmaktadr. Kyllerin topraktan kopmalann nleme, angarya kiisel bamllk ilikileri Osmanl egemen glerinin baka bir topluma zorla, fermanlarla uygulatmas sz konusudur. Bu tr ilikiler ise ancak smrgecilik ilikileri temelinde ancak sz konusu
olabilir.

Krdistan'da grlen bu iliki yine Osmanl'lara baml olan Balkan lkelerinde rnein Bosna-Hersek'de grlmez. Miri sistem buralarda uygulanmaz. Kyller yerel feodallere bamldrlar. Kiisel bamllk kyl ile Osmanllar arasnda deil. Voyvoda ve Boyarlar arasnda sz konusudur Kylleri angarya ile altranda bu yerel feodallerdir. Osmanl Devleti Boyarlardan-Voyvodalardan vergi vs. alrlard.
Eflak ve Bodandaki durum zerine Marx yle yazyor:

"yamanla askeri ve dini Uerigelenler, toplulua a topraklarla birlikte, bunlar zertde

harcanan emeede el koydular. zgr kyllerin ortak topraklar zerindeki emei hu
ortak topraklarn hrszlar tarafndan angaryaya dntrld". (Kaoital C
261) , y V f. .

s
.

Marx, Eflakl kylnn kendisi iin harcad gerekli emein, Boyor iin harcad
art-emekten belirii bir ekilde aynldm da belirtir. (Bak. Age s. 260)

Osmanl Devleti, buradaki emee domdan el koymamtr. Angaryay smrgeci

stat iin ancak ugulayabilmitir.

Krdistan'da Vergi, Talan ve Yama

Vergiler fermanlarla miktan tespit edilerek duymlurdu. Fakat tesbit edilenin
dnda yerel feodaller ve sipahiler bu miktar arttnriard.

Genellikle rn daha harmandayken vergisi verilirdi. Vergi vermemek cezaya

177

tabi idi ve keyfiydi. Vergilerin bir dzeni yoktu ve ou kyde keyfi olduundan nemli
bir durum yaratyordu.

Sipahiler, zoria da ayrca kyllere saldrarak rn gasp ediyoriard.

nceleri rn olarak alnan vergiler sonralan para olarak alnmaya balamtr.

Byle olunca da kapal ekonominin snrian zorlanyor, deiimin getirdii sorunlar

n palana kmaya balyordu. Para-rant biimindeki bu smr feodalitenin yukar ve son dnemlerinde tamamen hakim hale geliyordu. lkel birikimin n artlar belirginleiyordu.
Bu dumm 19. yzyln ortalanndavergilerin para olarak alnmasn fermana balamt.

Kyller para bulmak iin cretle almaya ve rnlerini pazarlamaya balamlardr.

Hepsinden de kari kanlar ise tefeciler ve tccariard. Ayan ve mltezimlerde servet
biriktirmeye balyoriard.

Osmanllarda 50 kadar vergi eidinden bahs etmek mmkn.

Feodal Smrgeciliin

Krt Toplumu zerindeki Etkileri:

Osmanllann, Krdistan'daki vari zellikle en byk etkiyi toplumsal gelimeyi
engellemek olmutur. Feodalizmin zlmesini engellemitir. Osmanl, feodalleri,
Krt kyllerinin rettikleri zenginliklere el koymalar, elde edilen zenginlikleri servet

olarak dondurmalan, kendi sefahatlan iin harcamalar, zenginliklerin tekrar rettm

iin yatnlmasna engel tekil ediyordu. Bu dumm gemiin basit retiminin tekrarianmasna

neden oluyordu. Atadan kalma yntemler devamllk gsteriyordu. Bu dummun vard

sonular Marx "retim tarznn kendisi ne kadar geleneksel ise yani mlk edinmesinin
gerek sresi ne kadar ayn olarak kalrsa eski mlkiyet biimleri dolaysyla toplumun tm o lde deimeden kalacaktr. Kaydetmek gerekir ki geleneksel tarz tanmda uzun

zaman direnecek" (Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri s. 101)

Osmanllann kendi toplumsal rgtlenmelerini, Krtlere kabul ettirmeleri, Krdistan
topraklanmn ve kyllerinin kendi askeri amalanna ve niteliklerine uygun olarak
rgtlenmelerine yol amtr.

16. yzylda Avrupa'da retimin geliimi zgrce olurken (krlardan ehirlere

akmlann olmas, kylln topraktan kopmaya balamas) Osmanllarda ise tersine

bir geliim vard. Kyllerin topraktan kopmas cezaya tabi tutulmaktayd. Avrupada

ise kyller cretliler snfna dahil oluyoriard.

Krdistan'daki ehirieri kendi yaplanna uygun olarak Osmanllar rgtlemeye

alyordular. Bir ok Krt ve Ermeni eiri bu nedenle canllm yittrdi. Erzumm Van,

Mara, Mardin bunlar arasnda saylabilirdi. Daha nceleri kendi balarna birimler olan bu ehirier bu niteliklerini yitirdiler. Askeri, idari, mali bakmdan bu ehirier hakknda katld bir ynetim biimi variden, Osmanl hakimiyetiyle biriikte reticilerin mal retmeleri
denetime alnd. ehiryneticileriOsmanllarcatamnmaya baland. nceleri zanaatlk ariktayken, daha sonralan bu durum askeri yar-askeri rgtlenmeye dntrld. ehirier cretlilerin alabilecekleri alanlar olmaktan knca da caziplikleri
de ortadan kalkyordu.

En byk maddi ve zihinsel i holm kent ile kr'm ayrlmasdr. Kenl ile kr ars ndaki karllk, barbarhklan uygarla, airet dzeninden devlete, hlgeselliklen ulusa gt'f /^/c hiriikle

178

ortaya kar ve zamanmza kadar btn uygarlk larihi boyunca srp gider. (...) le nfusun

ilk kez olarak iki snf halinde blnmesi, dorudan doruya i blmne ve retim arlarna
dayanan blnme burada ortaya kmtr. (Marx, Alman ideolojisi S. 92) "Orta ada burjuvalar her kentte kendi canlann korumak iin kr'n soylularna

kar birlemek zorundaydlar. Ticaretin genilemesi ulam otanaklarnm kurulmas her

kentin ayt engele kar savaarak, ayn karlar baarya ulatrm olan teki kentleri
tattmaknna neden oldu. Burju va snf eitti kentlerdeki bb- okyerel burju vaziden talayarak, ancak ok yava biimde meydana gelmitir. Mevcut ilikilere karhk ve gene bu kartln

koullandrmakta olduu i tarz, ayn zamanda, ayn ayn her burju vann yaam koullarm deitirdi, bunlar btn burjuvalar iin ortak ve tek bana her bireyden bamsz olan
yaam koullar haline getirdiler. Burjuvalar, feodal ortaklktan kopup, ayrklktan lde

bu koullan yarattlar ve burjuvalar mevcutfeocklite e olan karthklanyla belirlendikleri

lde bu koullar burjuvalan yaratt. (...) Burjuvazinin kendine zg koullan, gelimesiyle
birlikte ancak yava yava geliir; kendiside kendi iinde i blmne gre eitti kesime ayrlr ve bu arada bir yandan burjuvaziden nce varolan mlk sahibi olmayan snflarn

bir ksm yeni bir snfa (proletaryaya) dntrr. Daha nce mevcut olan mlk sahibi
btn snflar mevcU btn mlkiyetin ticaret ve sanayi sermayesi haline dnmesi lsnde sinesinde toplayacak duruma gelmeye balar. Tek tek bireyler ancak baka

bir snfa kar ortak bir mcadele yrtmek zorunda olduka bir snf meydana getirirler".

(MarxK..E. B. 5. 109-110)

Osmanllann, Krdistanda i deiim yoluyla toplumun geliiminin nnde durmalan,

kapitalizmin gelimesini engellemittr.

Osmanllar, zanaatln tannrlan aynlmasm ve ayn zamanda ticaretin zaanatclktan

ayrlmasn da engellemilerdir.

Mal ticareti ounlukla reticinin (zanaatnn) kendisi tarafjndan yaplmaktayd.

Tccarlar araya girmiyoriard. Bu nedenle tketim yapld yerin, veya blgenin snriann
amyordu. Hatta tek tek ahslar iin rettmin yapld da oluyordu. Bunun en byk
nedenide Osmanllann zanaatlar zerindeki basksyd. Tccar ve ticaret zerindeki
denetim uygulamaktayd.

Tccarlarn mal tamalan engelleniyor, gmrk vilayet snrian retilenlerin

uzak blgelere gitmesine izin verilmiyordu. Ayrca tama cretleri ve gmrklerin ok pahal olmas ticaretin kri bir i haline gelmesini engelliyordu. Ticaret, zanaatlktan

bu nedenle aynlamyordu. Byle olunca da ticareti zanaatnn kendisi yapmak zomnda

kalyordu.

Osmanllannzorkullammdatccarsaysmsnrlandnyordu. O yllarda tccarlar,

belirii niteliklere sahip olanlara yaptnlyordu ve ou kez de atama biimindeydi.Ellerinde izin kad olanlar mal-alm satmn yapabiliyoriard. Mal pazarda, idarenin gsterdii
yerde ve fiyatta satlmak zorundayd.

Aynca yksekvergialnmas, sk denetimticaretsemayesiningeliiminiengelliyordu.

Elde edilen servet ise feodallerin eline geiyordu. Avmpada bu yllarda servet sermayeye dntrlyordu. Btn bu etmenlergericilikle de birieince kapitalizmin gelimesi
duraksyordu.

"...himayeciliin her yerden fazla Rusya'da gerici olduu meydandadr. Himayecilik

memleketin iktisadi gelimesini k.steklemekte, t.n burjuva snfnn de, kara kalpakh

179

bir avu ailenin karlarna hivnet etmektedir. Oysa ticaretin serbest olmas kapalizimden kurtulmann areteri.n iinde tayan oluumu hzlandrmaktadr. " (Lenin, Halkcl ltisat
S. 150)

Anlalaca gibi himayecilik feodallere yaramt, fakat btn bunlara ramen

"Sermayenn,tiiccarsennayesiolarakbamszvearbasangeliwnrctUtin sermayeye

ticaretin olmas ise eski yapy zmeye yaradndan ilerici bir konumu vardr.
tabi olmamas ve dolaysyla sermayenin kendisine yabanc ve kendisinden bamsz olan
birtoplumsalretneklitemenzerindegetimesidemektir.Butdandolaytikcarsermayesnn

bamsz geliinn toplumun genel ekonomik gelimesi e ters orantldr". (Marx,Kap\\a\ C. 3. S. 97)

Marx,

Osmanl devletindeki tccar iin de yle yazyor:

"Sz edilen Trkiye tccartan kimlerdir acaba? phesiz Tkler deil Gebe
devrini yaadktan srada Trkler'in btn ticareti, kervantan talan etmekkn ibaretti; bu gn daha meden hale geldikleri iin en keyfi ve ar vergileri koymaktadrlar. Byk
limanlarda yerlemi olan Rumlar, Ernener, Slavlar ve batllar btn ticareti ellerinde
tutmaktadrlar. Bunlarn TrkBey ve Paalarnn kendilerine gskrdiklcri kolaylklardan
(Mrii honutlukduymaUm iin sebep grmedilderilyesbellid-.TrklerAvrupadanuztklatmhrsa,

ticaret hayat bozulmaz. Peki genel medeniyet ileriemeleri bakmndan durum ne olur?
Btn Avrupa Trkiye'sinde medeniyet yayanlar kimlerdir? diye sormak isterim. Medeniyeti yayanlar Trkler dedir... Btn ehirlerde ve btn ticaret yerlerinde, lkede gerekletirilmi olan medeniyetiRum ve Slav burjuvazisiget-mitir. Halkn bu bl etkisinin ve zengli gtike arttm grmektedir. Trkler ise gittike daha fazla arka plana atlmaktadrlar.
Eer ordu ve hkhet tekellerinde olmasayd, Trkler sahneden ekilmeyeceklerdi Gelecekte

bu tekelin devamnn imkansz olduu betiktir. Trkler'in gc, ilerlemeye engel olduklar durumlarn dnda gszle dnecektir. (Trkye zerine S. 38)

Kapitalizm Dnemindeki Ekonomik likiler

Buradan smrgecilik olayn aarken kapitalizmin tartl evrelerindeki s.- mrgeciliin

bile bir birinden fari<llklar arz ettiini belirtmeden geemeyiz. Bilindii zeremi ; peryalizm^
dnemini yaamayan Marx kapitalizmin gelimesini safada ele alr.
1-) ilkel Birikim ya da servet birikimi
2) Manifaktr ya da ilk kapitalist birikim
3) Serbest rekabet dnemi.

1) lkel Birikim
Osmanl devletinde deiim ekonomisinin gelimesi, parann toplumsal fonksiyonundaki

art, ehirierdeki deiim, ordunun ve feodallerin ihtiyalanmn artmas, retimideiimin

gerisine itti.

Devletin retici gler zerindeki danetimi ve basks, retimin gelimesini engelle

di.

180

Osmanl tccarlannm bilinen nedenlerie yapamadn, Avmpal tccarlar yapmaya

balad. Avmpal tccariar mal satmaya baladlar. Karlnda ise altn ve gm
alyoriard. Bylelikle elinde sermayeye dnecek servetler birikiyordu. Osmanl ekonomisi 18. y. ylda vergileri para olarak almaya balamasndan spnradr ki lke ekonomisi kmeye yz tuttuyordu. "nk" para burjuva snfn ister,

aksi taktirde parann rolnn olmad koullarda Osmanl ekonomisinin ayakta kalmasnn
nedeni olmaktayd. "Osmanl devletinin ayakta kalmasnn srlarndan birisi de

budur." diyordu (Marx, Kapitalizm ncesi Ekonomi Biimleri s. 169).

Osmanllar para ekonomisine girince altn ve gm bulma yoluna gittiler. Ayni-rant, para-rant'a dntrld.
"Tarih asndan sermaye, toprak mlkiyetinin aksine, her zaman balangla para
biimini alyor. Paradan oluan servet, tccar ve tefeci sermayesi olarak ortaya kyor. "

(Marx, Kapital C.l. S. 169) Osmanl ynetimi yeni ihtiyalar karsnda yeni vergiler getiriyordu. nk
Avrupal tccariaria rekabet etmeleri ancak byle rekabet edebiliyorlard. Altn ve gm danya akyordu. Sikkelerdeki altn ve gm oran drlyordu. Haliyle
parann alm gc de azalyordu. Ordu ve devlet grevlilerinin cretlerinin artmas,

ticaret gelirinin azalmas, tarm retiminin dmesi, seferier, ordunun modernletirilmesi ve ordudan da sava gelirierinin azalmas (yama-talan) Osmanl Devletinin para sknts ekmesine neden oluyordu.

Dinsellikte, ticaret yapan tefeci-bezirganlan aalyordu. Ama btn bunlara ramen devlet bunlarada bavurmak zonuda kalyordu. Bylesi bir dumm mltezimlerin oluumuna neden oldu. Bunlartoplum iinde pek olumlu baklmayan ilerle urariard.

Mltezimlertoprakgelirlerine de el koymaya baladlar. nceleri toprak gelirieri

dndaki gelir kaynaklan satlmaktayd. Aynca askeri bir kaynak olan toprak devletin

mali kaynaklar haline dntrlerek tefeci-tccariara satlmaya balanlmt. Ellerinde servetleri olanlar bu kari ie ynelmilerdi. 18 ve 19 y. ylda ilkel birikim dnemini
yaamakta olan Osmanl devletinde servet biriktirmesi bu koullarda yaygnlar.
Kamusal borlanmaya ilikin Avrupa'daki durumu Marx yle aklyor;
"Kamusal borlanma, ilkel birikimin en gl kaldralarndan birisi halini alr.
Bir byc deneinin dokunmas gn hsr paraya reme gcn kazandnr ve onu sermayeye

evirir. Ve bunu, sanayide ve hatta tefecikte kullandnda bile kanlmaz olan zahmet
ve tehlikelerle kar karya brakmakszn yapar. Devlet alacakllar, aslnda hi bir ey
vermemilerdi nk bor verilen mebla, etlerinde tpk nakU para gibi i grmeye devam

eder. Bylece yaratlan ve yllk gelirleriyle geinen bir aylaklar snf, hkmet ile halk arasnda araclk edinen bankerlerin aniden b-iken servetlerini ve gene her devlet istikranmn byk bir parasn kendilerine gkyznden inen bir sermaye hizmeti salayan, vergi
mltezimlerinin, tacirleri ve zel manifaktrclerin zenginliklerini bir yana brakalm;

devlet borlanmas bir de anonim irketleri her trl menkul hizmetler zerinde yaplan

ilemleri borsa oyunlar ile brokrasinin domasna yol amtr." (Marx Kapital C. 1
S. 720)

Manc'n aklad bu dumm Osmanl mparatorluunda ancak 1 8. yzyl sonlar

ve 1 9. yzylda grlmtr. Servet, vergi mltezimleri ve devlet mteahitlerinin elinde

birikmiti. Devlet bunlara borlanmt. Bu dumm sarraflann ortaya kmasna neden

181

olmutur. Sonralan ilk bankaclk ve ilk iletme imtiyazlar bu devlet alacaklanndan

olumutur. lkel birikimin ilk dnemlerinde devlet, nceleri imtiyaz karl kendi
vergi haklarnn veya topraklarnn mlkiyetini devrediyoriard.

Devlet vergilerinin yan sra mltezim, sarraf, tefeci tccar kesimide Krdistan'da
keyfi vergiler koyuyoriard. Merkezi iktidar bu durumu destekliyordu.

Osmanllar, Krdistan'da icar yoluyla topraklan tefeciye verince, tefeci de vergileri

artrmakla ie balyordu. Devlet yl sonunda icar yoluyla elde edilen rijnn fazlal
halinde ak arttrma yoluyla tekrar icara verdiinde yeni mltezime daha pahallya
satabilecekti.

Osmanllar, bununla yetinmiyoriar idari ve adli haklann da satyoriard. Sancak

beylii, kadlk, subalk gibi grevler dartldmda, karlnda toplanacak vergiler

belirieniyordu. Ak artrma ile en fazla vergiyi verecek olana bu grev veriliyordu.

Bu grevliler de halkn srtna bir yk daha ekliyoriard.

Devlet bu dnemde kylnn topraa baml olmasn da artk art komuyordu.

Onlar beslemek nemi bir yk tekil ediyordu.

Bu durum kyllerin g etmesine neden oluyordu. Devletin, aknclar rgt kmt. Aynca g etmek istiyenleri snr boylarna yollamyoriard. Serseriler ve

lmpen proleterier hzla yaygnlamaya balad.

Benzeri bir durum 15. y. yln sonunda 16. y. yln balannda ngiltere'de de
griJr. Feodallerin ordularnn zlmesi, tarmn iyilemesi, tarm arazilerinin ottak

haline evrilmesi nedeniyle serseriler, aylaklar hzla oalr. Feodalizmin zlmesi

en nemli nedenidir. Kral VIII. Henri bunlardan 72 binini astrtt. Manifaktrn gelimesi bunlarn azalmasna neden oldu. (Bk. Marx Alman ideolojisi S. 99) Ama Osmanllarda
aylaklar ortadan kalkmad. Bunun nedeni i dinamizmin engellenmesidir.

Tefeci ve tccar sermayesinin kapitalizme yol amas zgl i yapya baldr.

Ayn zamanda kapitalizmin n koulunu oluturur.

"denmemi art emein dorudan reticilerden ekip, almmasmn zgl iktisadi

biimi doruda., doruya retimin kendisinden doan ve sonra kendiside belirleyici bir
e olarak retimi etkeyen ynetenlerle ynetilenler arasndaki ilikiyi belirler. Tm

toplumsal yapnn ve onunla birlikte egemenlik ve bamllk ilikisinin siyasi biiminin,

ksacas, buna uygun den zel devlet biiminin, en itekismm, gizlitemelinia.a vuran
ey, her za.nan, retim koullarna sahip olanlarn dorudan reticilerle olan dolaysz

ilikisidir." (Marx kapital C. 3 s. 791)

Bu alntdan anlalan art-emein dorudan reticiden nasl hangi iktisadi ve

hukuksal ilikilerie kimlerce alnddr. Bylesi bir durum incelenirse retici glerin iinde bulunduu durum, egemen
olan retim biimini, rettm biimine denk den snflan ve bu snflann oluturduklan siyasi yapnn incelenmesini getirmektedir.

rnein Lenin, her zgl dummu kendisini evreleyen koullar ierisinde alp
deeriendirmitir. O, Rus kyllerinin dummunu inceleri<en kyll de snflandrmaya
tabi tutmutu.
"Aslnda, bugnk krsal blgelerin gerek efendileri ou kez, kyl burjuvazisinin temsUceri de, ky tefecUeri komu toprak sahipleridir. A.cak bunlan gznnde tutamamakta tama.nen haklyz. nk, aksi halde, kyllk arasndaki iktisadi ilikilerin i yapsn

tcelemek olanaksz olurdu. Deyn yerindeyse krsal blgelerdekiyaamn bu "doal koullan...

182

gizleye.t reform ncesi koullar kaldrp, atarak, ky topluluu iindeki iktisadi ilikiler

ikinini incelemek gerikir." (Lenin, Rusyada Kapitalizmin Geliimi s. 167)

Yine Lenin Rusay'da kapitalizmin vari veya yokluu konusundaki tartmalarda

somnu Rusya'da kapitalist ilikilerin varinm ispatlanmas biiminde ele alr Rusya'daki

meta ekonomisinin kapitalist ekonomiye doru gelitiini

burjuvazinin egemenliini aklamak gerektiini vurgular.

ispatlamak gerektiini

Her dnemin ayrt edici zelliklerini bilmek gerekir. Birinci dnemin zellii, . zanaatln ve ticaretin aynlmas, ticaretin yaygnlk gstermesi, parann evrensellemesi,
ehirier arasnda ibiriiinin kurulup yaygnlamas, kyllerin topraktan kopmalan,

btn bunlar potansiyel sermayenin olumasna neden olmutur. Esasta bu dnemde

smrgelerin yamalanmas balar. Bu dnem servet yma dnemidir.
Avrupa'da ilkel birikimi ilk yaayan lkeler spanya ve Portekizdir. Marx kapitalist ilkel birikimle smrgecilik arasndaki ba ise yle aklyor;
"Amerika'da altn ve gm madenlerinin kefi, yerli lalkm kknn kaznmas,

kleletirilmesi ve madenlerin bunlann mezar laline getirilmesi, Dou Hind adalarn

fethine balanmas ve yama edilmesi, Afrika'nin siyal derili yerlilerin ticaret maksadyla
pelerine dld bir av alan haline evrilmesi, kapitalist retim dneminin douunu
haber veren ilk prlt klardr. Bu masalms oluumlar ilk (balangtaki) birikimin
temellerini tekil eder."

lk birikimin farkl gleri... 17. yzyln sonunda ngiltere'de kolonileri (smrgeleri),

kamu borlarn, modern vergi ve himaye sistemlerini iine alan sistematik bir btn
meydana getirirler. Bu yntemler ksmen en kaba ekilde kuvvete rnein, koloni sistemine .
dayanrlar."

Esasta bu byk corafi keifler 15. yzyln altn ve gm aramann sonucu

feodalizmin fetih savalarndan ayrlyordu.
Engels yle diyor;

' 'A ma bu uzakta maceraya gme gereksinmesi, balangta iinde gerekletii,feodat

ya da yar-feodal biimlere ramen, temeli tarm olan vefetih savalan esas Uibariyk toprak kazanma ereini gzeten feodalite ile daha temelinde badamaz bir eydi"

Btn bu corafi keifler ticarett hzla gelitiriyordu. Bylelikle manifaktr ve

buna bal olarak retimin nemli bir gelime gsterdii aktr.

lkel birikim sreci feodalizmin zlmesi kapitalist ilikilerin ilk gelimesi srecidir.
Bu sre her lkenin kendine zg koullan iinde olur. Ve artk feodallerie-

burjuvalar arasndaki kyasya mcadelede balar. Emekilerin mlkszletirilmesi

ve retim aralannn sermayeye dntrlmesi sorunun zn tekil eder.

Ticaret ve Tefeci Sermayesi

"Kapitalizm ncesi retim biimlerini zen ve onu ykma gtren ticarettir."
(Marx)

Kapitalizm ncesi retim ilikilerinde, retim; kullanm deerleri yaratr Bu ekonomilerde de metalar, deiim deerine brnmtr. Fakat esasta kullanm deerinin denetiminde

onun birfazlaldr. nceleri; Metalar, kullanm deerieri yaratmaya yneliktt. Daha

183

sonralan zttna dnmtr. Tccar deiim deeri yaratma esas urasdr. Bu durum kullanm deeri ile ztlatnr. Bu ztlama ise kullanm deeri retimini oluturan,
retim ilikilerini etkiler.

Marx Bu konuda; "...Btn bu zlme srelerinde zlen ey, kullanm deerinin

egemen bulunduu retim ilikileri; dorudan kullanm iin retimdir. Deiim deeri

ve onun retim: dier biimin egemenliini n grr. " (Marx Kapitalizm ncesi Ekonomi
Birimleri 105)

Tefeci ve Tccar sermayelerinin kapitalizme yolamas i yapya baldr. lkel

birikim ile kapitalizmin n koullanm oluturijriar. Altn ve gmn biriktirildii dnem
olan ilkel birikim koullanm, sermaye birikimi ile kantrmamak gerekir.

yleki ".. .sermaye birikimi art-deerin varlm, art-deer kapitalist retimi, kapalist
retim ise meta reticilerinin ellerinde daha nceden olduka byk bir sermaye ve igc ktlesinin bulunmasn n grr. Buradaki hareketin btn bu yzden nce bu retim

biiminin sonucudektoktasntekeden bir kelbtdmin(AdamSmUlt'Utdeytiyle

daha nceki birikimin) bulunduunu kabul etmekle kurtulmak mmkndr" (Marx , Kapitaliste. 1 B, S. 751)

Servettn ve sermayenin temelini tekil eden para olmasna ramen ilkel birikim
servet birikimi, kapitalist birikim ise sermeya birikimidir.

Bu konuda Marx, "retim ve yaam aralar kendiliklerinden sermaye olmadklar g}i,pamylanetakrdasennayedeildiHer.Bularsennayeyedntriilmciltiyactdadrlar...Jlkel

birikim dnemi denilen ey reticiyi retim aralarndan ayran tarihi sreten baka bir ey deildir. Bunun ilkel biimde grimesi sermaye ve buna uygun den retim biiminin (kapitalizm vs.) tarih ncesi aamasn tekil etmesinden ileri gelir." CMarx Kap
s. 752-53)

Bu dnemdeki para birikimi, l sermayedir. Kapitalist, emekten nce bir birikimi

hedefler. Sermaye, balang olarak paray yani sen/eti ister. Sermayenin kkeni
de bu nedenle toprak yada loncadan deil ticari ve tefeci servetten doar.

Marx, "Anaaktr ki, ve halen incelemekte olduumuztarihselevrenindahiyakndan

incelenmesinin de gsterdii gibi- eski retim biimlerinin ve emekinin, emein nesnel

koullaryla olan ilikilerinin zlme a, ayn zamanda bir yandan parasal servetin
belirii bir lde gelimi bulunduu, te yandan ise bu zlmeyi hzlandran koullarn
yardmyla hzla byd ve geniledii bir adr da. Nasd ki kendisi bu zh.enin

bir esiyse, bu zlmede onun sermaye haline gelmesinin kouludur. Ama sah parasal
servetin varl, kendi payna bir tr supremacy (stnlk) elde etmi olsa be bu zlmenin
sermaye ile sonulanmas iin yeterii deildir. " (Kacesi Ekononn Biimleri S. 558) -

Bir takm lkeler yukardaki yazlanlar biiminde gelime gsterip kapitalistletiler.

Kapitalistleenlerdierierini kendilerine baml hale getirmeye altlar.

lkel birikimi salt para biriktirme olarak dnemeyiz. Burada asl olan kyllerin
mlkszletirmesi temelinde para birikimi olaydr.

"Mao<" Sermaye kavram balang noktas olarak paray ngrr ve dolaysyla

para biimindeki servetin varim ngrr.

"...demekki, sermayenin olumas ne (ayn zamanda farm rnlerinin ticaretin

yapt srece, tarm kiracndan kaynaklanmas mmkn olmakla birlikte) loncadan

184

kaynaklanmaz tccar ve tefeci servetinden kaynaklanr." (Marx K..E.B s. 108)

Tccar ve tefeciler art-emei sermaye gibi smrmlerdir. Fakat art-emei

oluum biimini deitirdii de sylenemez.

Marx, tefeci sermayeyi, kapitalist relimdcn ok nceleri var olduunu, toplumlarn eitli iktisadi biimlenmelerinde grldn belirtir.
593)

(Bak.Marx Kapital C 3

Tccar sermayesi, zanaat ve lonca retiminden olumutur.

Tccarlar, krsal kesimden hammadde getirdikleri gibi. retilen mallan da krsal

kesimlerde de satmlardr. Ticaret, loncalann egemenlii altndadr. Dnya ticaretinin

gelimesi tccar sermayesinin loncalardan kopmasn getirir. Sebep daha fazla kardr.

Bylelikle tccar sermayesi meta dolam hzlandnr. Birok lkede yaylmasn salar.
Bu yaylma onun gelimesini hzlandnr.

Corafi keiflerle elde edilen servetler talan veya yamann sonucuydu.

"Hiristiyan denen bu soyun Dnyann drt biryannda boyunduruktan altna alahUdikleri
halklara kar gsterdikleri vahet ve zlm bir benzerine hi bir ada ne kadar vahi, ne kadar kaba ve ne kadar merhametsiz ve ne kadar utanmazca olursa olsun baka hi bir ulusta rastlananaz halen de smrge ynetnit tarL. En grlmemi trckn U.anetlerin,
rvetlerin, krmalarn tarihi" (W. Hovvitt, Aktaran Marx Kap. C. 1 s. 792)

Ticaret yoluyla da servet birikimi yaplyordu fakat en okapul yoluyla servet

biriktiriliyordu.

Mar.v, ingiliz smrgesi Hindistan 'da Genel valinin ticerele katldm, vahnin koruduu liiccarlarn byk serveder topladklan m hu dnmmn sanayicilerden bazen ok daha fazla

olduunu ve hi bir para yatrlmakszn byk paralarn toplamldn yazar. (Bk. Marx,
Kap. C. 1 s. 793)

Engels 'de Portekizlerin, "Afrika kylarnda Hindistan 'da, tm Uzak Dou 'da arad.klan

ey alt...d. spa..yollar'm Amerika'ya gitmek zere Atlantik Okyanusunu amaya gtren

ey byl altn szcydii Yeni buluttan kyya ayak basar basmaz, beyaz adamn ilk
istedii ey altnd. " (Anti- Dhring S. 598-99)

Btn bu gelimeler manifaktr sanayinin oluumunun da n koullandr. Bu

dnemde loncalar ve el sanattan egemendir. gc meta haline gelmemitir. Pazarlar

smridr. cretti zgr emek ve snrsz pazariar olumamtr.

reticinin meta retmesi, esasta onun ihtiyalarn gidermekten baka bir ey

deildir. Metann reti tarz ve retimin amacn deitirmez. Kullanm deeri Marx'n
deyii ile basit yada kk retim biimini almtr. z deimemitir. Fakat tccar
asndan durum deimitir. Tccar, reticiyi egemenlii altna ald iin artk retilen

meta haline gelmi ve sermayenin olumasna neden olmutur. Tccann bu giriimi

eski retim biiminin ortadan kaldrlmasnda etkide bulunmaz, tersine kendi varinm idamesi iin komnmasndan ve gelitirilmesinden yanadr. Artk kapitalizmin geliiminin
nnde engel tekil etmektedir, fakat kapitalizm gelitike de yok olmaya balar.

Doudan reticinin durum, retim yeni bir biim kazanmadndan olumsuzlasn Sermaye egemenliini kurduu lde de artk emekilere ve proleteriere dnrier. Sermaye eski retim biimiyle onlann art-emeklerine el koymaya balar.

Tefeci sermaye asndan da durumu pek farkl deildir. Tefeciler, rnlerin bir ksmn metalara dnmesinde rol oynamlar, ayrca para araclyla da metann

185

gelimesinde rol oynamlardr. Zanaat da Feodal retim biiminin kapitalist geite tccar sermayesinin iki rol olduunu Marx belirtir. Birincisi "Doal tanm ekonomisinin
ve ortaa ehir endstrilerinin loncaya bal el zanaatlarnn tersine, retici, tccar ve kapitalist haline gelir. Bu gerekten devrimci olan yoldur. Ya da tccar retimi zerinde

dorudan bir hakimiyet kurar." (Marx, Kapital, C. 3, S. 334)

Marx, (K..E.B s. 1 09) zanaatdaki fari<llama ve i deiimi yle deeriendirir.

' 'loncalann yok olmas srasnda tek tek Lonca stalan sanayi kapUlistkrie dnebUir; ancak olayn doasnda bu ender olur. Genellikle kapalistin ve iinin doduu yerde,
lonca dzeni btnyle -hem usta, hem kalfa - batar gider-"

Lonca sistemi yeni ihtiyalara cevap veremediinden, yerini alan manifaktr

sistem tarafndan da dtalandlar Loncalar aras iblmnn yerini alan atlye iletmeler
loncalar kertti. Bylesi birfari<llamay ise Lenin devrimci bir yol olarak deeriendirir.

gc talebi ve kyllerin topraktan kopmalar onlar byle bir deerlendirmeye

gtrr.

kinci yol ise tccar sermayesinin, sanayi sermayesi haline dnmesidir.

Loncalarda bu dumm olduka az bir biimde grlmekle biriikte, en ok rastlanlan,
lonca dnda olan sanayi sermayesinin egemenliine girmedir.

Tefecilik, ticaretin gelimesine paralel olarak feodal beyleri emek-tan, pararant sistemine gemeye zoriamtr.

Feodal beyler gerekli paralan tefecilerden salamaya gitmilerdir. Borlarn

da deyebilmek iin de ayni-rant ve sonrada para-rant biiminde demesini getirmitir.

demedeki zoriuklar ise onan ykma gtrmtr.

Kyller ise bir yandan tccara, dier yandan da borlanma yoluyla tefeciye
daha sk balamyoriard.

Kyllerin para-rant temelinde feodal beylerce smrlmesi onlar daha zor durumda brakyor ve zlmesini getiriyordu. Artk cretli emee doru hzla bir
yol alnarak ortaya kyordu.

Bylesi bir dumm tefecinin glenmesini de salyordu. nk, kk zanaatkariar

ve kyller tefecilerin varik nedenini oluturuyordu.

Ne tefeci sermaye, ne de tccar sermayesi eski retim biimini deitirmezler diyor Marx. Kapitalde, retim biimini mahvetttini, retim glerini ksteklediini
belirtir.

"

My.nzamanda kapitalist iirelun bimindekiuin tersine eme toplumsal retkenlib,

emein kendisinin harcanma pahas.na geliememesinin sefil koullann srdrr. " (Marx,
Kapit. C. 3, s. 5)

Tefeci sermaye smrsn kendi retim biimi olmakszn srdrr. Faiz yoluyla
"para birikimi.n sermayeye yani art-emee tmyle ya da ksmen el koymann bir aracna dntrr ve benzer ekilde, grnte bakasnn mlkiyetinde kalsa dahi bizzat retim aralannn h- ksmna el koymann bir arac hale dntriir. Tefecc retnt gzeneklerinde
yaar." (Marx, Kap., C. 3, s. 598)

Bu durum iinde yaadklan sistemi deitirmeden smr olaynn olduunu kantlar. Bu durum kleci ve feodal dnemlerde de byleydi.
Marx, "para-ser velin salt var olmas ve hatta kendi asndan bir eit stnlk

186

kazanm ol.nas be, sz konusu zlmenin sermaye ile sonulanmas, iin yeterli deildir. Eer byle olsayd eski Roma, Bizans, ve bunlar gibi tarihlerini zgr emek ve sermaye
ile tamamlarlar, yada daha dorusu yine bir tarihe girerlerdi Burada da eski mlkiyet

ilikilerinin zlmesi, para-serveti- ticaretin ve bunlar gibi-gelimesine Imlyd. Ama

gerekte bu zlme sanayi e de krn ehir zerindeki egmenlii ik sonuland. " ( Marx

,KEB S. 109-110)
Tccar ve tefeci sermayenin kapitalizmin gelimesinde rolle gelince; retim
aralarnn dank olduu yerde servetin merkezilemesine sebep olur. retim biimine
neden olmaz, sadece ondan parazitlenir.

Sadece kapitalist retimin dier artlannm gerekletii zaman ve yerlerde tefecilik bir yandan feodal beyi ve kk reticiyi mahv ederek, dier yandan emein artlarn
sermayeye merkezilettrerek, yeni retim, biiminin yeriemesine hizmet eden bir
ara haline gelir...

" Tefeciliin, tm kapalizm ncesi retim bli.nkride ancak, .n .'itkiyet bitin terin i -ki siyasal rgtlenme bunlarn salam temeli ve ayn biimde mtemadi yeniden rettin zerine ina edilmitir.- mahvettii ve zd lde devrimci etkileri vard." (Marx, Kap. C. 3, S. 596-598)

Modern anlamda tefeci ve tccar sermayelerinin olumas ancak reticilerden zgr bir biimde gelmi olan retim aralarnn bulunmas ve dier yandan da emekilerin

bamsz bir biimde vari koullannda olur. Marx'n anlatm yle;

"Tccar ve tefeci zgr emek satn almnn artlarn ancak zgr emek varlnn
objektifartlannda tarsel bw sre sonucu kopup aynldnda karlar da hazr hulabirler. Bu noktada, bizzat bu artlarda satn almak m.nkn hale gelir. rnein, loncahk artlarnda yalnzca para(lonca ustalarnn paras olmad srece) insanlar altrmak iin dokuma
tezgahlar satn almaz; bir kiinin ka tezgah altrabilecei vb. kurallara balanm.tr.

Ksacas, emein aleti, canh emekle hala o denli sarma dolatr ki, onun z alan olarak
ve gerekte dolama girmektedir. Para servetin sermaye haline dnebilmesini salayan,

bir yanda zgr iiler dier yanda ise imdi mlksz olan kitlelerin, (eskiden) u yada
bu biimde mlk durumunda bulunan ve ayn ekilde zgr ve sata km olan geim

aralarm, malzemeleri vb. bulmasdr." (Marx K..E.B S. 108)

Bu konuyu Lenin'de Rusya artlarnda deeriendirir. Tccar ve tefeci sermayenin

sanayi sermayesine balanmakta olduunu gaspedilen artemein sermayeye dntn

belirtir. Artk Rusya'da kapitalizmin hakim hale geldiini bu erevede yan-feodal

ilikilerin atlmasn belirtir.

Sermaye,

i gcnn satn alnp harekete geirtilerek elde edilen birikimdir.

Marx, toprak mlkiyeti zerindeki tefecilikle biriken para ve tccar krianmn birikmesiyle
haraketli parann sermaye olduunu vurgular.

Sermaye "bir retim ilikisi" olduu iindir ki toplumsal bir i blmne dayanr. Bu anlamda Ticari sermayede " pazarda meta-sermaye grevini grmek zere paraya

dnmek zorunda olan, reticinin meta sermayesinde baka bir ey deildir.Tekfark, imdi reticinin bir yanda ilevini tems etmeyip, zel bir cins kapitalistin, tccann kendine
mahsus ileme haline gelmi olmas ve sermayen b zel bir yatrm ii olarak bir kenara
ayrlmasdr." (Man<, Kap. C. 3 S. 270)

187

Ticari sermayede sanayi sermayesine tabidir. Man(, tccar sermayesinin bamsz

gelimesini ise kapitalist ilikiler karsnda olumsuz bir rol oynadn belirtir. Bylesi

bir dumm ise herhangi bir lkedeki tarihsel koullar erevesinde ele alnr. Kapitalizm
ncesi sermayenin iki ynnden hangisinin belirleyici olaca o somut koularca
aklanabilinir.

"Tccar sermayenin bamsz geliiminin kapitalist retimin gelime derecesiyle

ters orantl olduu yasas tama tkaretin tarilittde rnein, Venedik'tcrde, Cenovallarda,

Hollanda 'llarda zellikle belirgindir. Bunlarn balca kazanc, yerli rnleri ihra ederek deil, ticari olarak yada baka bakmlardan ekonomisi az gelimi toplumlarn rnleri deiime sokarak ve her iki retki lkeyi smrerek salanyordu. Burada tccar sermayesi,

iki ucundan arasnda iki kurduu retim alanlanndan bamsz, safbiimdedir. Geliimin
balca kayna budur." (Marx, Kap. C. 3 S. 328-329)

Bu retici lkelerdeki ekonomilerin gelimesiyle, tccar servetlerinin bamsz

variklannm da ortadan kalkt ve ykldklan aktr. (rnein. Venedik-Cenevizvs.)

Kapitalist retim gelitike de bu tccariar onlara tabi olmulardr. Man<, genel olarak smrgeci ekonomide tccar sermayenin retim egemenlii

altna aldm belirtir Hollandallann ve Dou-Hint irketinin yntemlerinin byle olduunu

aklar.

ilkel birikim koullarnda Bat Avmpa'da, kilise mallarnn zapt edilmesi, kyllerin topraklanmn alnmas, ve btn bunlann kapitalist ilikiler erevesine sokulmasyla
toprak sermayenin bir paras haline getirildi ve bamszlaan kyller proleteryay
meydana getirdiler.

lkel birikim sreci ierisinde devletin kendi egemenliinin bir paras olarak
merkezi vergilendirmeyi getirmesi feodalizmin zlmesinde rol oynuyordu. Bunu

o dnemlerin Batmayan Gnei ngiltere'de en yksek noktasnda grebiliyoruz.

Yasalar, raklarn yksek cret almasn cezaya tabi tutuyordu. Veren de alan da

hapis cezalannaarptnhyoriard. Yansra patnonlanniileridayak zoruyla altrabileceklerini

hkme balyoriard. Ve Marx bunu devlet gcnn ilkel birikim dneminin zorunlu
bir paras olarak aklar.

ilkel birikim dneminin dier bir zellii de kaba kuvvete dayanmasdr. Tpk smrge ilikilerinde olduu gibi. Buradaki devlet zoru, ayn zamanda bir deiiminde
ifadesidir. Ekonomik g kendisini zorla ifade etmektedir.

Artk feodal dnem st yaplanda dalmaya balamtr Hor ey sermayenin

egemenlii iindir.

^ Amerika'da, altn ve gmn bulunmas, yeriilerin Jenoside uratlmalan. Uzak

Dou adalarnn ele geirilmesi, zenci ticareti kapitalizmin afanda olanlard. Artk
dnya genelinde Avrupal devletlerin ticari atmalar hz kazanr.

Bu dnemdeki smrgecilik, talan ve yamadr. "zgr ticarete" Marx deiik

trde bir smrgecilik olarak bakar.

ilkel birikim smrgecilikle aama kaydeder. Gelien ticari sermaye, sanayi

sermayesine tabi oldu. Gmrk, vergi, ihracat ve ithalat yasaklan artk devletlerin

bavurduu yntemlerdi. Bylelikle ulusal retim ve geim aralar kapitalistlemeye

ve feodal retim biiminden, kapitalizme dnmede zor bu yolu kualtt. "Aklanmas gereken, canh vefaal insanlarla, onlarn domasna neden olan maddi
al verilerinin doal ve inorganik artlan aras birlik ve bunun sonucunda doay mlk

188

edinmeleri dedir. Aklamamz gereken, insan varln

bu inorganik artlar ile bu

varolu arasnda -ancak cretli-emek sermaye ilikisi tamamla.an- ayrlmadr." (Marx,

K..E.B, s. 86-87)
Emei reten, retim aralannn bir paras olduu gibi aralarnn sahibi de
olabilir. Bu biimiyle de doann ve onun nimetlerinin bir paras durumundadr. Marx cretli emek-sermaye ilikisi hakknda yle yazar;
"Kapitalist sistem, iilerin, emekilerin gerekktirebikcekeri aralar zerinde hertrl mlkiyet hakkndan tamamen ayrlm ve kopmu olmalarn ngrr. Kapalist

retim, ayaklar zerinde dorulur dorulmaz, yalnz bu ayrl srdrmekle kalmaz,

buttu gitgide artan boyutta yeniden retirde; bu nedenle, kapalist sistemin yolunu aan

sre emekinin elinden retim aralannn sahipliini alan sreten bakas olamaz;
bu sre, bir yandan toplumsal retim aralaryla geim aralarn sermayeye dntrr.

lkel birikim denilen ey, bu nedenle reticiyi retim aralarndan ayran tarihsel sreten
baka bir ey deildir. lkel olarak grlr, nk sermaye ve buna uygun den retin,
tarznn tarihin ncesi aamasn oluturur." (Marx, Kap. C. 2 S. 714)

lkel birikim yllannda Bat Avrupa lkeleri denizar lkeleri ele geirmiler.
Yerli halklar jenositlere uratmlar. Ve bu lkelerin doal zenginliklerini tayaraktan

"uygar lkelerine" servetter aktarmlardr. Tccar sermayesi altn an yayordu

artk. Esir ticareti, katlimlar ve bir yanda servetler onun tipik zelliiydi artk. Tccar ve tefeci sermayenin egemenliine dayanan bu adaki smrgecilik

(bunun tipik rnei Hollanda idi) kapitalizmin ilk egemenliini kurduu ngiltere tarafndan
artk meta ihrac temelinde smrge siyaseti yerini alyordu.

ngiltere'nin smrgesi Hindistan'da bunun rneine rasttyoruz. Kapitalizmin

az ok gelitii ve az ok gl bir proletaryaya sahipti. Bu durum smrlen lkenin

yapsndan kaynakland gibi, smren lkenin de uygulad politikaya bal olarak

aklanabilinir. Fari<l smrgecilik biimleri sorunun szn hi bir zaman ortadan
kaldrmaz.

2 -) Manifaktr Dnem;
Biriken servetin sermayeye dnmesidir. Ama bunun yan sra Loncalar ve

kapal ev sanayisi yerine manfaktr almas, ehirlere daha ok kyllerin g etmesi, emein meta haline gelmesi, pazarlarn genileyip uluslararas nitelik almas, ulusal
pazariann domas, smrgelerinticari ilikileri yoluylada smmlmeye balanlmas

bu dnemin zellikleri arasnda saylabilinir. Bu dnemde ticaretteki gelime sanayinin

stnln de getirmekteydi. Smrgeler, srm alanlan oldular. Yama ve talanla

birtikte, ucuz i gc ve elde edilen gelir merkezi devletlere, ezen lkelere akyordu. Burada sermayeye dnyordu. Baml lkeler ve smrgeler tketim alanlar
haline dntke dnya pazarianm paylamada hz kazanyordu. 1 7. y. yldaki gelimeler

bunu kamttamaktadr. te tam da bu dnemde ngiltere 'nin ne ktn gryor

ve ngiltere'de manifaktr alandaki gelime en ndeydi. "Batmayan Gne" ngiltere

Hollanda smrgeciliine fart< atyordu.
Osmanl yneticileri Krdistan' yama ve talan ederek smrdklerinden Krdistan'n
geliimini engellemilerdir.

Osmanl Devleti de kendi i retici glerinin geliemeyiinden tr kapitalist

189

bir lke haline gelemedi. lkel birikim dnemini yaamasna ramen, gelimi manifaktr
dnemine girmedi. Ellerindeki smrge ve baml lkeler tketim alanlan haline getirilemedi. Bu baml lkeler, zenginlikleri yamalanan lkeler olarak elde tutulmaya
alld.

Manifaktr dnem olarak kabul edilen 1 7. ve 1 9 y. yllarda servetin sermayeye

dnebilmesi iin zgr emekle biriemesi gerekmekte idi.
Parann sermayeye evrilmesi iin, para sahibinin zgr emeki ile kar karya gelmesi

gerekir; hu emekinin iki anlamda zgr olmas demektir. Hem kendi i gcn z meta gibi satabilecek durumda zgr bir insan olmas hem de salmak iin ehnde bir metann olmamas,
i gcnn gerekletirilmesi iin gerekli her .eyden yoksun olmas gerekir. (Marx, Kap. C. 1 s. 193)

Yine Marx "Sermayenin Uk oluumu , salt eski bir retim biiminin zlnn tarihsel
srecinin parasal servet biiminde var olan deere, bir yandan emein nesnel koullarn

saln almak, le yandan da, arlk zgr olan emekilerin canl emeini para karlnda

deime olanan salamasyla gerekleir. Btn bu eler zaten mevcUiar. Bunlar

ayrtran tarihsel sre, bir zme srecidir ve parann sermeye haline gehnes.i salayan

da budur" (Marx K..E.B S. 59)

"Tarihsel bakmdan parann sermaye haline gelmesi, ok basit ve ak yollardan olmaktadr; rnein tccar, iplikilii ve dokumacl tarma ek bir ura olarak yaplm

olan iplikciyi ve dokumacy, kendi hesabna altrr ve onlarn bu yan uran ba uralar haline getirir; ama bundan byle de onlar kendi denetimine alp ve cretli
emekiler olarak kendi egemenliine sokar." (Age S. 64)

"Ama pazarlar durmadan geliiyordu, talep durmadan artyordu. Bu sefer manfaktr de yetersiz hale gelmiti. O zaman buhar gc ve makine sanayi retnini byk birdeiUdie

uratt. Manfaktrn yerini byk sanayi ald, manfaktrn orta burjuvazisi, yerini
sanayi .nilyo..eri..c, sa..ayi ordusunun gerek babularna, modern burjuvalara brakt. "

Btn bu gelimelerin yan sra smrgelerde de baz deiimler oluyordu. Btn bunlar kapitalizmin balangcdr. Manifaktr, eski retim biimleriyle
yan yana ortaya kt aktr. Ama zamanla onlan paralar. zellikle de rettmin

ihracata ynelik olduu yerlerde bu durum grlmektedir. Ticaretin eski retim zerinde ne oranda etkisinin olaca onun salamlna ve i faktrierine baldr. zlmenin nereye varaca, yerini hangisinin alaca,
ticarete bal deildir. Bu retim biiminin kendi kaderine baldr.

Antik dnem de bu kle ekonomisine balyd. Ticaret ve tccar sermayesi kle

ekonomisine balyd.

Ticaret ve tccar sermayesi kapitalist dnyada, kapitalist retim biimiyle karlar.

Btn bunlarticaret sermayesinin gelimesinden baka, teki etmenlerinde rol oynadn,

yalnz bana ticaretin servetin kapitalist retim iin yeterii bir koul olmadm bize
gsterir.

ispanya, Portekiz, ilk smrgeci lkeler olmakla beraber bir Hollanda, ngiltere'den
sonra manifaktr aamaya girmilerdir.

SertDost rekabeti dneme meta ihracnn, smrgeletirilen lkelerin i yapsn paralad oranda devrimci bir rol oynad aktr. Bizim
nokta zortjalk, gasp, yama ve talandr.

burada kar

ktmz

190

1600 yllannda Hindistan'da

"ngiliz Dou Hindistan irketi" kuruldu. Amac

ticaret(!) yapmakt. ngilizler lkeyi bu yolla igal ettiler.

1859'da irket Hintlilerin ayaklanmas sonucunda dald.

ngilizler, Hindistan'daki toplum yapsnn yerine yeni bir ey koymakszn paraladlar.

Yan-barbar ve ksmen 'uygar' olan aileler paralannca burada ileriye ynelik neden olmusada kendi amalan dnda kerhen ilerici bir rol oynamlardr. bir

gelimeden de bahsedebiliriz. ngiltere kendi karian umna bylesi bir paralamaya

ngilizler, Hindistan'da ulam sulama yatrmlar yapyoriard fakat asl amalan,

Hindistan' ok daha iyi bir ekilde soymakt. Hindistan pazarnda ngiliz oligarisinin her trden temsilcisinin amac ayn olmakla biriikte farkl biimlerde, konumlanna
uygun tarzda bir smr ilikilerine girmilerdi. Para oligarisi soygundan, soyluluk; igalden, manifaktr; oligarisi kazklamaktan yana bir ilikiden yanaydlar.

"ngUizbrjuvazisinin llindistan'dayapmakzorundakalaca her ey halkkkkrinin

kurtuluunu salayamayaca gibi yaam artlarmda nemli bir deiiklie uratmayacaktr. nk, halk kulelerinin kurtuluu ve iinde yaadklar toplumsal artlarn dzeltilmesi
sadece retn glerinin gelimesi ik deil, retn glerine halk tarafndan sahip klmasna

(apeorniaton-mlk edinme) baldr. Ama, tgiz burjuvazismm yapmaktan geri kalmayaca

ey varsa o da bunlarn her ikisinin de gereklemesinin salayacak maddi artlar yaratmaktr.

Burjuvazinin bundan fazla bir ey yaplgrlm mdr? Burjuvazi, fertleri ve halklar,

kan ve amur, sefalet ve zavahlk ierisine sokup srklemeden her hangi bir ilerleme gerekletirmi tnidir?" (Marx-Engels Smrgecilik zerine s. 44)

Manifaktrcler Hindistan' kndi kendine yeniden reten bir lke haline gelmesiyle
amalarnn daha da rahat elde edileceini dnyoriar ve bu anlamda da baz temel yatrmlara yneliyorlard.

Burada amalanan Hindistan halknn karian deildi. Kendi karianyd. Marx,

ngiliz Manifaktrclerinin demiryollan yapmasnn nedeninin kendisi iin gerekli olan

hammaddelerin daha ucuza elde edilmesinden baka bir ama tamadn belirtir.
Ama ayn zamanda demiryollarnn lke hayatm deittreceini, halkn yeni tarzda

uyarlanacan da belirtiyordu. Serbest rekabeti dnemi, ilkel birikim dneminden

ayrt eden en belirgin zellik buydu. Buna da neden olan sermayenin farkl
biimiydi.

' 'ngiliz ticaretinden farkl olarak Rus ticareti Asya tipi retnin ekono.nik te.nelkrine dokun.naz. " diyor Marx, ngiliz ve Rus smrgeciliini kyaslarken (Marx, Kapital C.
3 s. 334) fakat Engels 1894'de dipnot dyordu Marx'm yazsna "Rusya tamamen

yerli ve komu Asya pazarna dayanan kendi kapalist retimini gelitirmek iin lgn

atlmlar yaptndan imdi bu deimektedir. " (Ayn yerde) Rusya 'nn da ayn ynetimi
uygula.nas kendi kapitalist ekonomisinin vard nokta ve gereksinmeleridir.

Smrgeci lkedeki deiim, smrge ulusu da etkiler. Tccar sermayesinin

izledii yolla, sanayicinin izledii yol farkldr. Bu konuda Marx, "ngilizler, yneticiler
ve toprak aalan olarak, Hindistan 'da bu kiik ekonomi komnleri ykmak iin dorudan

siyasi ve ekonomik glerini tesis etmekte za.nan kaybetmediler. ngiliz ticareti, rnlerinin
dk fiyatlar, sanal ve tarmsal retim arasndaki bu birliin antik bir btnletirici

esi olan eirme ve dokuma zanaatlanmykmaya hizmet ettii lde bu komnler zerinde

191

devrimci bir etki yarattklar ve onlar paraladlar. Ancak yine de bu zme ii ok yava

erkmektedir. Heledorudan siyasi gle desteklenmedii in'de daha yavatr." (Marx,

Kap. C. 3 S. 334- 35)

Engels'de olaya yle yaklayor;

"Batta kalrsa esas smrgeler, yani A vrupallann yaad lkeler- Kanada, Gney

Afrika, A vustralya- hep bams.z olacaklar te yanda yerli halklann yaad, dorudan doruya boyunduruk altna alnm olan lkeler -Hindistan, Cezair, Holanda ve Portekiz'in
smrgeleri- bir sre im prolelerya tarafndan devralnp olabildii kadar ksa bir zamanda bamszla gtrlmelidirler. Bu srecin nasl gelieceini sykmek zor. Hindistan belki

hatta byk ihtimalle bk devrim yapacakt" (Lenin , Douda UlUSal KurtUU Hareketleri
s. 238)

Avrupa, halkn yerietii smrgelerde kapitalizmin ok daha hzl gelitii hatta

sosyo-ekonomik ynden "hep bamsz" olduklan (Engels) buna karlk yerii halkn dorudan boyunduruk altnda tutulduu lkelerde ise kapitalizmin ok daha yava
gelitii anlatlmaktadr.

Smrgelerdeki deiim konusunda bir rnek olarak Hindistan'daki deiimleri

Marx, Hindistan tarihinin igaller tarihi olduunu belirterekten
"Hindistan' ard arda istila eden Araplar, Trkler, Tatarlar ve Moollar, aradan

ok gemeden Hintliletiier ; barbar istilaclar tarihin ezeli bir kanunu gereince boyunduruk

altna aldklar kimselerin stn uygarl tarafndan yenilgiye uratldlar. ngilizler,

Hint uygarlna nispetle daha stdzeyde bulunan ve bundan lrHint uygarlnn

etkisinde kalmayan ilk istilaclardr. Yerli ky topluluklarn ykarak, yerli sata datarak
ve yerli toplumda bulunan yksek ve deerli hereyi tasfiye ederek Hint uygarln sndrdler. "

ngiliz smrgecilii bu lkenin retici gleri nnde en byk engeli bylelikle

olutumr. Ama yansra ngiliz mamullerinin Hindistan pazanna girmesiyle biriikte Hindistan ngiliz kapitalizminin alam iine de girmi oluyordu. Ayn gelime in'de,

ran'da, Anadolu'da da olur. Kapitalist mamuller yerii sanayiyi nemli lde tahrip

etti. rnein in'deki dokumaclk ve iplikilik kntye urad.

Osmanl Devleti ise manifaktr iin gerekli olan serveti, sermayeye dntremiyordu.
Avmpa'da ticaret ve ehir ekonomisi merkezi iktidarlarca destekleniri<en Osmanllarda tersi olmu ve haliyle kapitalist pazar oluamamt.

Manifaktr alannda gelienler smrge edinmede de dierierine gre daha

fazla "kari" ktlar. Denizcilik alanndaki gelime daha da byk oldu. Denizcilikteki
stnlk ticari stnl de beraberinde getirdi.

Smrgeler iin savalar kzt. Portekiz, ngiliz himayeciliinde varim komyabildi.

Bu dnemdeki smrgecilikticari mahiyette idi. Smrge lkeye ancak bir lke girebilirdi.

lke iinde rekabet yaratlmamaya alrd. Bunu en ok da tccariar istiyordular.

Osmanl Devletindeki denizcilik, askeri-feodal rgtlenmenin emrindeydi.

3-) Serbest Rekabeti Dnem

Manifaktr retimi ihtiyac karlyamyordu. Meta talep daha byk retimi

istiyorudu. Byk apta retime geen devletler giderek meta ticaretinde de hakimiyet

192

salyordu.

"Genel okrak byk sanayi, heryerde toplum snflan arasmda ayn Uikikriyaratti
ve bu nedenle, baka baka uluslann zel karekterkrini yok etti Ve nihayet her ulusun

burju vazisi mla zel ulusal karkn mulmfaza etmekteyse de, byk sanayi, btn uluskrda
karkr ayn okm bir snfyaratt." (Marx Alman ideolojisi S. 1 0)

Artk sanayi burjuvazisinin etkinliinin olduu bir dnem balyordu. Bu dnemi

1 7. y. yln balanndan itibaren etkinlik gsterdiini slyebiliriz. Bu lkelerin banda

ingiltere ve Fransa geliyordu. Hollanda ve Belika ise dummlann komrraya alyoriard. spanya ve Portekiz ise bu lkeler karsnda geriHyoriard. ispanya ve Portekiz ticari kapitalizmden, sanayikapitalizmine gei yapamadlar.
Variklann esas olarak himayecilik sayesinde kpmyabildiler.

"Tkaretinvemanifaktrnbirteklkede,ngtere'detopkmmasdurumu,17.yzydda,
kesintiye uramadan gelien biimiyle bu lke iin yava yava greli bir dnya pazar
yaratt ve bu nedenle, daha nceki retki gkrin artk karlayamyacaklan, bir ngiliz manifaktr rnleri takbine yol at. retki glerin snrlann aan bu takp, byk
sana yaratarak zel mlkiyetin ortaadan beri nc dnemine yol aan etken OdU.

(...) Bizzat Ulusun kendi indeki rekabete gelince, bunu elde etmek in bir
devrim her yerde zorunlu oldu. Rekabet ksa zaman sonra, tarihsel roln muhafaza

etmek isteyen ter lkeyi, yeni gmrk nkmkri e kendi mnifaktrlerini himaye etmeye
zorlad ve az sonra himayeci Uaifelerk birlikte byk sanayi buyur etmek zorunda kaldkr.

Bu himaye nkmlerine karn, byk sanayi rekabeti evrensel kd (byk sanayi pratik
ticaret zgrln temsil eder, himayeci gmrkler, onda ancak geki bir are, tkaret
zgrl ierisinde bir savunma silahdr a.M.) byk sanayi, ulam aralanm ve modern dnya pazanm kurdu.Tkareti, sanayinin egemenlii altna soktu, her sermayeyi, sanayi sermayesi mline getirdi ve bununla da dolam yaratt... Ve sermayekrin hzJa
merkezemesine neden oW. "(Alman ideolojisi S. 104)

Rekabet, meta ihrac ehirierin kartar zerindeki egemenlii gittike gelimekte

ve yaygnlamaktadr. Eskinin bir ok kurumu artk giderek deimektedir.

ite bu dnemde ulusal devletler biiminde rgtlenmeye baladlar. ingiltere bu dnemde dierlerinden daha hzl gelime gsterdi.
Artk kapitalizmin dnya pazarianna girmesinden sonra, kapitalizmin her hangi bir lkedeki geliinni belli evrelerden geme zomnluluu iinde deiklir. inde bulunduu

konum, yeni temeller zerinde d artlann nemli derecedeki rolyle deiime uramaktadr.

rnein: Rusya, ingiliz ve Fransz kapitalistlerine baml olduu tarihlerde

ve esasta ingiltere asndan d pazar olduu dnemde, evre blgelerinin bir ksm
Rusya'nn smrgesi durumundayd.

Bu dnemde smrgeler talan ve yamann yan sra salt sanayi mallann tketim alanlannda deildiler, ayn zamanda hammadde ve ucuz i gcnnde kaynaklar
oluyordular.

Artk piyasada egemen olan serbest deiimdi.

Bu yllarda kle ticaretinin yine arttn grtiymz. insan gcne olan ihtiya

bylesi vahi yntemlerede kapitalistlere ba vurdurtuyordu. Marx bu gelimeyi yle

izah eder.

193

"retinkri henz kle ve angarya vb. gibi aa ekler iinde dnp, doksan halk,
kapitalist retim biiminin au- bast uluslararas piyasann girdabna kaphp da, rnkrinm
ihracata ynelmesi balca kayglan haline gelince klelik serflik vb. gibi barbarca alma

dehetine bir de

uygar alna deheti eklendi" (C. 1 S. 161)

"AmerikaBirkikDevktkritinGneyeyaletkrindezettciemeiretimi,esasokrak,

dorudan doruya yerel tketime yneldii srece, ata-erk zelliini korumutur. Ama
pamuk ihracnn bu eyaletlerin hayati karlar halini almas lsnde, zencilerin

ar-altnlmds ve bazen hayatkrnm yeni i ylnda tkenip gmesi bu hesapl kitapl sistemin bir unsuru halini ald. Artk sorun kleden betti miktardafaydal rn saknmas

deil, bizzat art-einein retilemesiydi" (Age S. 259)

Btn bu uygulamalar smrgelerde de kapitalizmi ihtiyacna gre deiikliklere

uruyordu. Smrgelerde, hammaddeleri ele geirmek iin demiryollar yapmna baladlar.

ingilizler, Hindistan' smrgeletirdiklerinde onlara yaptklarn Marx yle

aklyor:

"Htttezgalttt paralayan veeknyokedeu,(kvetsizgeknngizlerolmuturJngUtere;

Hht pamuklu kumaknnA vrupa pazarlanndan yoksun brakmakla bakmtu- ie; ardndan Hindista.'a iplii sokmu ve sonunda pamuklu kuman anavatanm pamuklu kumaa

bomutur." (K..E.B. s. 1 12)

Lenin'de smrgeler konusunda yle diyor: "... bu siyaset ise ilkel halklarn mutlak esaretine dayanan bir siyasetti Burjuvazi
smrgelerefiik esaret gtryor, yerli halktan missiz saldnlar ve iddet hareketleriyle

eziyor, iikiyi vefrengiyiyaygn klarak onlan medettetiriyordu." (Douda Ulusal Kurtulu

Hareketleri s. 29)

Serbest Rekabeti Dnemde Krdistan

' 'Kapitalist retn dahmde tccar sermayesi kendisinm daha nceki baunstz durumunu
kaybeder ve genel olarak sermaye yatnmmn bir saflas durmuna indirgenir ve kar oramnn

eknii, tccar sermayesinin kr orann genel ortalamaya indirger tccar sermayesi

artk retken sermayenin ancak bir arac olarak i grr."

495)

(Marx,

Kapital C. 3 S.

Asya lkelerinde tefeci ve tccar servetlerinin sermayeye dnme olana olmadan Avmpa kapitalizmini karlarnda buldular ilhaklar ve rekabetten yenik kma

Asyal servet sahiplerini, Avrupal kapitalistlerle ibiriiine

zoriad.

Avmpa metalanmn dolamna katlmak daha kirli bir iti. Tccann serveti, retken

sermayenin bir paras haline geliyordu. Bylesi bir durum ise retken sermaye sahiplerini lkelerin i ilerine karmaya, kendi kltrn, dilini yaymaya vs. gtrd.

Osmanl Devleti Avmpa'mn ak pazar haline geldii yl 1838 ticaret anlamasdr.

194

yeriemilerdi. Bunlar acantaclk yapyordular. Hammaddeleri topluyoriar ayrca Avmpa mallarn i pazariarda satyordular. Bu dnemde ticareti ellerinde tutanlar Rum, Ernen azda olsa Yahudi burjuvazisiydi, ve bu komprador burjuvalar eitli kapitalist devletlere dayanyorlard. *

lkel birikim dneminde ellerinde servet bulunduranlargenellikle liman kentlerine

.oon'^^'VP^^'*'""'"^''^'5*'"^3'3"'<3''SindagittikeAvmpallaraimtiyazlartannyordu

1839 Glhane Hatt Hmayunu, 1856 Tanzimat reformlar bunun tipik mekleridir.
Bu dnemde Krdistan ilkel birikim ve ticari smrnn i ie olduu ve giderek de tcan somum a erevesinde smrge ilikisi iindeydi. Bat-Ermenistan'm baz ehirierinde omein, Erzincan'daki bakr iletmecilii, Van'daki dokumaclk ke uruyordu. Ayn gelime Krdistan'da Marala grld. Bursa'daki ipekilik ile Ispartadaki ha clk'da okue umyordu. Nedeni ise Avmpal kapitalistlerin lkedeki
variklanyd.

Osmanl devletine ilkyabanc semaye Krm savalar srasnda girmitir Franszlar

telgraf ebekesinin donatmn ele geirmilerdi. Esas olarak yabanc sermaye demiryolu
yapmlanyla lkede yaygnlk kazanmtr.

nceleri demiryolu yapmn ingilizler stlendiler. Daha sonralan ise Almanlar

yapma el attlar. Badat demiryolu yapm iin nemli bir rekabet gze arpmaktadr

Hern i pazann ele geirilmesinde hem de Uzakdou pazariann ele geirilmesi rekabeti
aralannda vard.

Demiryollan yapmnn gelimesi zellikle bu yllarda smrgelerde ve yan-baqmsz

lkelerde hz kazanmay planlyordu.

Kapitalizmin lkeye girmesiyle biriikte, demiryollannm yapm hzlanm, maden

elindeydi. Komprodor nitelikteki kapitalizmi ulusal nitelikte bir sanayinin kurulmasna olanak tanmyordu. Konprodor burjuvazi en kolay bir ekilde kazan salamann
bu yolla olacana inanaraktan hareket etmekteydi.

ocaklan iletilmeye balanm, yeni baz iletmeler almt. Fakat denetim yabanclann

Koprador burjuvazi, lke mallannm yabanc sermayeye sonuna kadar almasn istemekteydi. (Bak. Hseyin Avni anda Yar mstemleke olu tarihi Gzlem Yay
st. 1976) . ' R.Luxemburg'da yle yazyor;

"Bu byk banc kUreserlerinm ardndan KkAsya kyUlllnn banc

yoklan tnyk harap edilmesi yatmaktadr. Bu bykgirihnkrin ...aliyetkri doal olarak ok dallanm karmak bir devlet borlan sistemi kanalyla Deutsche Bank tarafndan

sakmyordu. Osmah devleti sonsuza dek Sk.nensi.., Gwi...er'in,Helfferih'in vb. borlusu

olacak., tpk daha nceden ngiliz, Fransz, Avusturya sermayesine borland gibi

Bu borlu bundan byle, yalnzca istikrazlarmfaizlerini demek iin devlet gelirlerinden

krekti byk meblalar aktarmak zorunda kalmayacak, bu yolla kurulan demiryollarn

safi kazantan iinde teminat vermek zorunda olacaktr.Burada (Tkiye'de) en modern tesisler ve ulatrma aratan son derece geri, byk blm doal ekonomik koulkr

imde bulunan, en kelbk kyl ekonomismiaamyordu. Dou istxkU tarafudanyzykmkm

beriacmaszca smrlen kylkrin elinde devlek verilen miktardan sonra kendigenleri

" 'lenen hemen yalnzca bir ka ekin sap braklan birky ekono.nis.mkumktopmklan..da,
detnk yollan iin gerekti ulam ve kar dzeyine salamak doal Olarak mmkn
195

deildi. lkenin ekonomik ve kltrel yapsna ilikin olarak, meta al verii ve insan ulatrmas son derece gelimemi bir dzeydeydi, ve bu dzey ok snrl bir lde ykseltilebilirdi. Beklenen kapitalist kann olumamas iin kapanmas gereken ak, Osmanl hkmeti tarafndan kilometre teminat
ad altnda, demiryolu itketine her yl dzenli olarak deniyordu... Buektahs satn
teminat ve karl olarak Osmanl hkmeti, Avntpasemayeslnin temsilciliine,
yani Duyun-i umumiye idaresine,T1<lye'dekl devlet gennerinin ana kaynagndar

blrdlzivilayetinaarnadevrettl.1893iie1910yllanarasndaOsmanlhkumetl,

rnein, Ankara demiryolu, Eskiehir, Konya hatt iin 90 milyon frank tahsis etti. Osmanl hkmetince Avrupal alacakllara srekli rehin edilen aar ok
eski dnemlerden beri kyllerin dorudan buday, koyun, ipek vb. gibi rnleri

teslim etmesine dayanyordu." (Alman emperyalizminin Tricye'ye Gn S.

148-149)

Krdistan, Avmpal kapitalistlerin pazarianna girmesinden dolay Osmanl'laria

. .

birtikte smrlmekteydi.
geirilmesiydi.

Her hangi bir lkenin pazarianna girmenin bir dier yolu da limanlarnn ele
Marx, Trabzon liman hakknda yle diyor;

,.

"Bir baka ticari faaliyet zerinde de durmak gerekir. AsyaTrkiye'sinde stanbul

zelikle Trabzon, Asya'nn i blgelerine, Dick ve Frat vadikrine ran ve Trkistan'a
ynekn kervankmn kalkt beU bah pazarkrdu: Tkaret hzJa gelimektedir. Bu ikiehirde

yerlemi okn Rum ve Ermeni tacirkr tngiz mamul rnkrini byk miktarda lml
etmekte ve bu mamul eyann ucuza satlmas Asya(asistique) kapal hayatn ev sanayiini
ksa zamanda ortadan kaldrmaktadu: Trabzon bulunduu dumm bakmmdan,bu tkarek

kki irkrden daha elverilidir. Arka tamftndan Suriye l kadar geU vermez Ermenistan datan bulunmaktadr. k yandan, bu ehir Badat'a, iraz'a ve Tahran'a ayn uzaklkta

bulunmaktadr. Tahran, Khiva'dan ve Buhara'dan gelen kervan iin araclk grevini

yerine getiren birpazardr. Bu tkaretin genel otarakKaradeniztkaretinin ne kadar gelimekte

olduunu Mancehster borsasnda gzlemkmek mmkndr." (Maa; ark Meselesi,

S. 27)

Bu ticaret yollan Krdistan' meta srm alan haline getirmitir. Bylesi bir dumm Krdistan'n dou ksmlan iran egemenliinde okluundan, buradaki pazariarda

ulusal uyann hzlanmasna neden olmutur.

zellikle iran'n, ngilizlerin yar-smrgesi olmasndan dolay benzeri bir dummu

vardr. Deien efendilerdir.

Lenin, limanlarn oynad rol zerine yle der;

"Deniz ticaretinde de, korkun lde gelien yountama, dnyann paytatlmas

oUyma gelip dayanmtu Bu konuda, Almanya'da, d kuvvetti irketin birinci pUna kt

grlyor. Hamburg-Amerika ve Kuzey Deutsche Lkyd. (...) k yandan,... AmerUca'da Morgan trst diye andan UlusUraras D Tkaret irketi kuruldu;... 1903'den sonra, Alman devletkriyk bu ngiliz-Amerikan trst krtanpayktmak iin, dnyay aralannda

paykmak iin bir anUma yaptar. Buna gre. Alman irketkri, ngtere e Amerika
arasndaki deniz utatrma ikrinde, bu trstk rekabet etmekten vazgeiyorlardu Hangi
UmanknnlmngUarafa"taisis"ediktii,akveUmotarakbelirtUmiti;ortakbirdenetim

196

komesi kurulmutu" vb. (Emp. s. 94-95)

Alman emperyalizmi Trkiye zerinde nemli smrij alanlanm ele geiriyordu.

ngiliz, Fransz emperyalizmi de budurum karsnda talya ve Rusya'yda yanlarna

alarak gizli antlamalaria Osmanl pazarianm paylayoriard.

Osmanl devleti ve onun smrgesi Krdistan ve Bat-Ermenistan emperyalist

devletlerin ihtiyalar temelinde ekillendirilmeye gidiyordu.

Krdistan'da kltrel anlamda emperyalistlere hizmet edecek bir konum domas iin bir ok enlperyalist devletten misyonerier bulundurmaya baladlar. Hastahane

ve okullar aarak, gazeteleryaynlayarak,Krdistan'llan kltrel planda etkilemeye

gidyordular.

Omein: ingiltere 1 7 dini kumm, 8 hayr kummu, 1 2 gazete ve birok propagandacyla,

Amerikallar ise 435 adet benzeri kummlanyla iliki alarn ryoriard.
Osmanl devletinin iinde bulunmu olduu koullann olumsuzluu ksa zamanda batllann zellikle de ekonomik alanda yeni pazariar ve hammadde kaynaklarnn
peine dmesine olanak veriyordu. Batl lkeler kendi krlan domltusunda Osmanl

Devleti iinde deiiklikleryaplmasmdan yanaydlar. Franszlar, ngilizler bu domltuda

nemli haklar elde ettiler.

Osmanl Devleti iinde kapitalist ilikilerin ok snri olmasndan dolay lke

batillann ekonohik stnln kabul ederek eitti devletlerden bor almaya balad. Borlar zamanla artt ve beraberinde ekonomik ve siyasal bamll da arttrd. Yabanc sermayenin lkeye girmesiyle biriikte kapitalist ilikiler de gelimeye
balamt. Amma batdaki gibi bir gelimeden bahsetmek mmkn deildi. nk

lkeyi ynetenlerfeodallerdi. Devlet bat sisteminin yan-smrgesi dummuna gelmitt.

Gelien burjuvazi, komprodor ve brokratik ticaret burjuvazisiydi.

lke pazarianna yabanc mallarn girmesi, zayf olan yerti sanayinin gelimesini
deil, tersine daha da olumsuz bir biimde gszlemesine yol ayordu. Kapitalist
lkeler bununla da yetinmeyip lkenin i ilerine kanmaktaydlar.

Dyun-u Umumiye
Osmanl rfparatorluun'daki yabanc yatmmlann en nemlisi, Dyun-u umumiye
adyla bilinen, devletin d genel borlardr.

Emperyalist devletler bu borlar yoluyla ve Bank- Osmani-i ahane (Osmanl

Bankas) ile
yerlemitir.

Dyun-u Umumiye-i Osmaniye-i Meclisi idaresi'ni kullanarak lkeye

Devletin gelirieri, esasta mali bamllktan kaynaklanarak Dyun-u umumi ye-i idaresinin eline gemiti. Osmanl Bankas bu ie arac oluyordu. Geen zamanda
alacakllar lehine iliyordu.

Alacakllar, Osmanl Devletinin tm gelirierini saptayarak; bu geliriere el koymaktaydlar.

rnek olarak, Msr'dan, Dou Rumeli'den, Kbns'tan, Bulgaristan'dan gelen gelirlerle

birlikte, gmrk gelirlerinde ortaya kan fazlay da Dyun-u Umumiye idaresi almak
tayd.

Dorudan domya Dyun-u Umumiye idaresine braklan, Tuz gelirieri. Damga

(pul) Resmi, spirtolu ikiler (resmi), pek aan, Balkav, Kiralama yoluyla iletilen
gelirler, demiryollan ve Osmanl hazinesi adna ynetilen gelirier Batllann denetimi

197

altndayd. Ekonomik olarak Batl emperyalist devletlere baml olan bir lkenin, siyasi
alanda zgr olmas da mmkn mdr? Kukusuz ki hayr. Osmanl Devletinin izledii siyasetidir ki bylesi olumusuz bir ekonomik tabloyu ortaya kamtr. Ekonomi ve siyaset birbirleriyle karlkl ilikilerinde ekonomi belirleyici

olmakla biriikte, siyasette ekonomiye yn vermektedir. Osmanl Devletinin yurttalar iin 1914 ylnda kii bana den devlet
bolarnm miktan 216 Osmanl lirasdr. (Baknz Stefanos Yerasimos, Azgelimilik

Srecinde Trkiye-Bizanstan 1971 'e s. 527-539)

Dnyanm Yeniden Paylalmas ve Smrgeler

Kapitalizm, emperyalist aamaya varnca, Dnya'mn paylalmasda hz kazand. Artk somn yeniden paylamd. Smrgeler iin savam kapitalizmin geimesine
uygun olarak ykseldi.

Serbest rekabeti dnemin "Batmayan Gnei" ngiltere'nin yaylma politikas

1860-80 yllannda en yksek noktaya vard. Fransa ve Almanya iin de 19. y. yln
son dnemlerinde bylesi bir dumm gzlenir Emperyalizm ile biriikte smrge edinmenin

abalan daha da artmtr. Bu yllarda Dnya bir ka kapitalist lke tarafndan paylalmtr.

in, ran Tri<iye gibi lkeler ise smrgeletirilmek istenilen yan-smrge lkeler
konumundadrlar. Bu lkeler iinde emperyalist devletler arasnda gizli-ak antlamalar
yaplmaktadr.

Lenin, ingiltere, Rusya, Fransa Belika, Hollanda gibi emperyalist smrgecilerin,

smrgeleri hakknda bilgi verirken. (Lenin, Emp. Kap. En Yk. A. s. 104) "kk

devletlerin hafif yaygnlk gsteren smrgelerini" de yerietirerek tabloyu tamam

lar.

Tekellerin dnyay mali sermayenin egemlii altna alma mcadelesi dnda

deildir artk smrgeler. Yan sra bir avu kapitalist hammadde kaynaklann ve
retim aralarn ele geirmenin bir parasdr da ayn zamanda. Bunun sonucu olargk
da

a) Mali sermayenin girmedii alan kalmamtr.

b) Mali sermaye sadece smrgeleri deil, tm lkeleri egemenlii altna almak

istemektedir.

c) Mali sermayenin egemenlii dnyann paylalma domltusunda bir ka emperyalist

devlet tarafndan ileri srlmektedir.

d) Dnyann paylalmas tamamlandndan, yenklen paylalmas tekrar gndeme

getirilmitir.

Kukusuz ki smrge elde etmede emperyalist devletler arasndaki dalmda

"eitsizdir". Amerika, Almanya ve Japonya smrge edinme "savana" en son katlan gen emperyalist devletlerdir. Fakat bunlarn geliimi dierlerine oranla ok
daha hzldr. Kapitalizmin eitsiz gelime yasasnn bir sonucu olarak bazen bir lkenin

hzl geliiminin belli bir dnem sonra i ve d nedenlerden tr d gsterdii

sylenebilir.

Amerika smrge paylamna ge kalkl iin, ama yeniden paylam da istediinden, smrgelerde ve smrgeletirilme yolundaki lkelerde destek bulabilmek iin -salt

bu anlamda- Amerika yan-smrge lkelerden yana bir politika izlemitir.

198

Portekiz, ispanya gibi lkeler kapitalizmin belli bir aamasnda(ilkel birikim)

taklp(manifaktre gemede beceriksiz) kalmlard. Kendilerinden farkl bir gelime

gsteren ingiltere, Fransa, Hollanda vs. gibi lkeler ise bu iki lkenin smrgelerine
gz dikmilerdir. Emperyalist devletlerin aralanndaki rekabet ve eliki rnein Portekiz'i

ngiltere'nin himayesinde varim korunmaya gtrmtr. Bu konuda Lenin,

"Portekiz, siyasal bamszln yannda, mali ve diplomatik bamlln birazfarkh
bir rneini vermektedir. Bamsz ve egemen bir devlettir Portekiz ama aslnda, iki yz

ydu-, spanya veraset savandan (1701-1714) bu yana tgiz himayesi akndadr. ngtere,
hasmlan olur. Fransa ve spanya'ya kar mcadeksinde, kendi durumunu kuvvetkndmnek
iin; Portekiz 'i ve sahip olduu smrgeleri savunmutur. B una karlk, tkari avantajlar, Portekiz'e ve Portekiz smrgelerine meta ve zeikk sermaye trac konusunda ayncalklar,

Portekiz limanlarmdan ve adatanndan, telgraf ebekesinden yarartanma haktan vb. elde

etmitir." (Emp .s. 1 1 1)

Lenin, Emperyalizm dneminde ihra edilen sermayeyi biimde ele alr.

a) ngilizler asndan zellikle K. Amerika'ya yaplan yatnmlann emperyalizm

asndan nemini vurgular.

b) Fransa asndan ise dumm daha farkldr Franszlar o dnemde esas sermaye

ihralarn Rusya'ya yapmaktaydlar. Ve bor olarak verilmitir. Sanayinin geliimi

asndan yaplan bir borlandrma deildi. Buna Lenin, Franszlar asndan "tefeci
emperyalizm" adlandrmas yapmaktadr.

. c) Almanlar asndan ise bir smrge ilikisinden bahs edilmez, fakat ihra

ettii sermaye ise Avmpa ile Amerika arasnda eit biimde bllmtr, biiminde
soruna yaklalr.

Emperyalistlerin ihra ettikleri sermayeler, sermayeyi alan lkelerde kapitalizmin gelimesini etkiler. Hatta hzlandnr. Fakat bu geliim tek tek lkelerin somut koullanna

sermayenin biimine gre deiiklik gsterir. nemli olan o dnemdeki tarihi koullar deeriendirerek bir aklk getirmek. Hem sermaye ihra eden asndan hem de
alan lke asndan somut tahlil nemlidir.

Yeni Zellanda, Kanada, Avustralya gibi smrgeler Emperyalist aamaya gelindiinde kendi sermayeleri vard. "Hep bamsz" olmalan bu anlamdadr. Lenin; "... hi phe yok ki kapalizm retim glerini Poktya, Fintattdiya, Ukrayna
ve Alasca'da, Hindistan, Trkistan, Msr ve dier, (dorudan doruya) smrge lkelerde olduundan daha esasl, daha hzh ve daim bamsz otarak gelitirmektedir. Meta reten bir toplumda, sermaye obnakszm bamsz geliine, hatta hi bk gelime sz konusu otanaz Avrupa'da baunl milletlerin hem kendi sermayeleri vardr, he.n de deiik arttarda
sermaye bulma imkanlar vardr. Smrgelerin kendi sermayeleri ya hi yoktur, ya da sz edilmeye demeyecek kadar azdr ve mati-sernaye koultannda hi bk smrge siyasi

bamllk artna uymakszn sermaye bulamaz." (Lenin, Temel Eserier Ing. . 22 S.

338)

Kadk yine o dnemlerde gnmzde de uyguland gibi verilen sermayenin arta balanmasda sz konusudur. Sermayeyi alan, veren lkeden eitli mallan
almay da taaht etmekteydiler.

Fransz ve Alman sermayeleri smrgecilie ge balamalanndan dolay, borlandrma biiminde zellikle siyasi bamszlklann kazanm lkelere ihra ederek paylamdan

199

kar almaya alyoriard . Bu dumm yeni smrgecilik biiminde kendini ifade etmektedir.
Ve 'modern smrnn ta kendisidir.'

Lenin, Trkiye, in, ran' smrgeletirilmekte olan lke biiminde, Arjantini'i,

ise byk apta mali sermayenin yatrld, mali bakmdan emperyalizme baml
'licari smrge" biimindeki lkelerie, Portekiz gibi hatta smrgeleri olan bir lkenin
emperyalikimle arasndaki elimeden tr birine yaslanarak varim srdren
lkeler biiminde, snflandrmaktayd.

Smrgeler emperyalistlerin en fazla istedii yoldur. Fakat uluslararas konum

bylesi bir duruma her zaman olanak vermeyebilir. Yoksa smrgelerin smrge

lke asndan tam denetimi, smrgeci lkeye rakipsiz bir olana salar.
Kapitalizm dnya apnda gelitike de hammadde sknts da o derece artar.

Bu nedenle bu alanda da hzl bir rekabet balar ayrca yeni kaynaklar peinde koma
ve smrgelerin yiniden paylam, gndeme gelir.

Smrgeci lke kendi smrgelerini garanti altna almak bu alandaki rekabeti

sfrlamak iin de gayret eder.

rnein "ingiliz kapitalistleri kendi smrgeleri Msr'da pamuk iiretinmi itah

etmek iin hi bir gayreti eskgemiyortar... Rustar'da kendi smrgekritde Trkistan'da ayn eyi yapyortar. Sermaye ihracnda gzeten kartarda smrge gasbna bir ilim
satamaktadr; nk, smrge pazarnda rekabeti yoketmek, ikmali satana batamak,

gerekli ikeri yoluna koymak vs. im tekelci yntenkr daha kotaydn (Bazende tek
ie yarayan yntemde onlardr.) (Lenin)

Emperyalist Dnemde lkel Birikim

Tekelci sermayenin dnyay yeniden paylamaya balamas, eskiden "hi bir
kapalist devktin ek geirmedii topraklara etgelkmeden yaydan bir smrge siyasetinden,

tamamen paytalm dnya topraktannm tekfi alttm almtmsm attatayat bir smrge
siyasetine geitir." biiminde bir tanmlama yapyordu Lenin'de.

Emperyalizmi
landryordu.

kapitalizmin

en yksek ve

kokumu

biimi olarak

ad

Kapitalistler, kurtulularn tekeld gryortand. Ve btn amalar dnyann

kendi tekelleri altnda olmasn isityoriard.

Hem kendi halkn, hem de

baka halklar smrmek, boyunduruklar altna

almak, talan etmenin tek amac daha fazla kar elde etmekti.

Serbest rekabeti dnemde, emein retkenliini artrarak dahafazla kar elde etme sz konusuyken ve bu ynyle de retici glerin geimesine hizmet ettiinde burjuvazi devrimci bir rol oynari<en, emperyalist dnemde bu ilevini yitiriyordu. Banka
sermayesinin sanayi sermayesiyle olan biriemesi buna neden oluyordu. Artk retici glerin gelimesi deil terisine yama ve talan edilmesi sz konusu oluyordu.
Burjuvazi, kr haddinin dmesini smrgecilik ilikileriyle kapatr.

Smrge lke halknn ucuz i gc, smrgelerin talan mali-sermayenin kr

haddinin dmesini nlemitir. Ayn zamanda smrgelerdeki toplumsal art-emek
talan edilmittr.

200

Bamllkta Portekiz rnei

Bamllkekonomik ve siyasal ynleriyle ezen ve ezilen lkeler asndan farkllklar

gsterir. Bir ingiltere'nin veya Fransa'nn kendi smrgeleriyle iliki biimi smrd
lkenin koullarna gredir. z ayn olmakla biriikte, biim farkll vard. Siyasi,
ekonomik ve diplomatik bamllk ilikilerinin bu eitlilii smrnn devam iindir.
Farkllktan grmemek, aynlatrmak bizleri hatal tesbit ve zmlere gtrr Osmanllann smrgeci olamayaca tartmalan zellikle yapld yllarda Portekiz rnei bir

ok dergi ve kitabn konusu olmutur. Neydi Portekiz'i farkl klan?

Portekiz bamlln deiik bir rneini oluturmaktadr. Kapitalizmin emperyalist

aamaya vard 19. yzyln sonlannda Portekiz szde bamsz ve egemen bir devlettir.

Fakat gerekte 200 yldr ingiliz himayesi altndadr. Kapitalistler arasndaki rekabet

Portekiz'in statkosunun ingiltere tarafndan komnmasn getirmiti. Fransa ve Hollanda'ya kar ngilizler, Portekiz'i "koruyucu kanatlar altma" alrlar.
Benzer durumu biraz daha farkl olarak Osmanl devletini ngiltere ve Fransa Rusya'ya kar savunuriar. Fakat bu statkoyu savunma frsat bulunduka kendi
karianm geniletmeyi ret etmez.

1877- Osmanl-Rus savanda, ngiltere Kbrs adasn kendisine baladktan

sonra Osmanllara destek veririer.

ngilizler, Portekiz'i szde korurtari<en gzettikleri Portekiz ve smrgelerine

mal ve sermaye ihracnda kolaylklar ve ayrcalklar salariar. Portekiz limanlanndan, adalanndan ve bunun gibi birok konuda yararianmay elde etmitir. ngiltere Portekiz'i
.kendi hesabna bir yerde jandarma yapmtr.

Byk ve kk devletler arasndaki bu iliki biimi tarihin eitli evrelerinde

grlen bir iliki ekliydi.

Emperyalist aamada bu tr iliki dnyay paylama olaynda daha da sistemletirilmi

olup, btn bir paras haline getirilmeye allr.
Byk devletler arasndaki elikiler, bu tr Portekiz, spanya gibi hatta Osmanl devletinin devamn getirir. "Bu yzden bu kk devletler smrgelerini elde
tutabilmektediier." (Lenin)

Amicar Cabral 1972 ylnda bu durumu yle aklyor.

"AtgotagereMenPortekiz'inbksmrgesidedk.MozambikgerektenPortekiz'in

smrgesi deildir. Istatistikkri grebilirsiniz. Angola'nn esas ihracatnn yzde 60'mm

fazlas Portekiz'e yaplmamaktadr. Angola ve Mozambik'dekiyatnmtann yaktak ayn
oram Portekiz'e ait deildir, ve bu oran her geen gn artmaktadr. Gine ve Cape Verde okfakirdir ve iklimleri de ok iyi deildk. Sadece onkr Portekiz 'in smrgekridir. Portekiz, Angola ve Mozambik'de esas otarak, polis ve vergi alcdr. "

Rusya rnei
Rusya'da nfus yerietirilerek, lkeler boyundumk altna alnarak, koloniletirilerek baz snr blgelerinin Kafkas tesi lkelerin smrgeletirildiini gryoruz. Bat'daki Rus "topraklarnn" ekonomik seviyesinin meri<ezi Rusya'ya gre daha ilerde

201

olmas bu lkelerin Polonya, Ukranya vs. smrge konomunda olmasnn nne geiyordu. Bu lkeler baml lkeler kategorisi iinde deeriendirilmektedir. Rusya'da

gemi dnemden ald bu ilikilerini sre ierisinde bazlarnda smrge ilikisine dntrmtr. Lenin, "kapitalizm ncesi ilikisine, kendine zg ayla sanlm

lke" olarak adlandrd Rusya'da emperyalist smr yannda yar-feodal smrnn

olduunu belirtmektedir. "Dier ulustan ezip soyma ihtimalV'er Lenin; "ekonomik durgunlua yol ayor.
nk gelirin nedeni genellikk retici glerin gelimesi de, Rus olmayatldrm

yar-feodal biimde s.nrlmesidir." demektedir. Bu kendine zg Smr biimi

kapitalizmin Rusya'daki vartyla ve gelimesiyle ii ie olduundan uygulamalarda

bu karmak gelimeyle alt st olmakla birlikte yrmektedir.

Lenin, Rusya'daki toprak aalarnn roln irdelerken;

Rusya'da toprak aalar vard. Ve baka bir lkede olduundan daha fazla bir

rolleri vard. Rusya'da, Ama, onlar emperyalizmi oluturan snf deildirier. Byk
mali nfuzlular ve bankalarca ynetilen kapitalist snf sorunu vardr. Ortada ve bu

snf, iilerin, onlann mttefiklerini yoksul kylleri, yan-proleterierin programmzn

ard zerinde hakimiyet kurarari< onlar ezen bu snf ortadan kalkncaya dek
emperyalist savaa bir zm getirilemez.

"Ruslar da, kendi smrgeleri, Trkistan'da ayn eyi yapyorlar. nk bu ekilde

yani hamnedde kaynaklarn tekeline almakta yabanc rakiplerini safd klacak daha

elverili bk durumda olacaklar ve pamuk retimiyle pamuun ilenmesinin biUn evrelerini

'bkktiren ve yekvcut hareket eden arazi sahiplerinin etinde merkezeen daha ekonomik
ve daha kazanl bir tekstil trst kuracaklardr. "

"Emperyalist polUikalar, banka sermayesi krtar, ran 'daki demiryoltan gelirleri,

Galiya ve Ermenistan'daki kazanl iler; Finlandiya'nn zgrlne ksttama koyma
lar...

"Ama tmnn bk aray(i gelmesi bilimde ve bas.da emperyalist, ilhak ve talanc

politika olarak tannan eyi oluturur. "(Lenin)

Rusya, Avmpa ve Asyada yaylma gsterdii 1 9. yzylda zellikle de son dnemlerde

Fransa'nn yar-smrgesi dummundayd.

Yan-smrgecilik Lenin'in salndaki ieriinden daha fari<l bir dumma gelmitir.

Lenin, Osmanl, ran ve in Devletlerini bu stat iinde deeriendirir. Yani szde

bamsz znde % 90 smrge. Elbetteki szde bamsz devlet olmann avantajlan
vardr. Smrgelerden farkl birok ilikiyi getirir. kisi bir ve ayn ey deildir.

Osmanl devletinde smrge uluslaria ezilen uluslar arasndaki fari< elle tutulur
somut, gze batc bir ekilde gzkmemektedir. Haliyle ezilen ulus-smrge ulus arasnda ciddi farkllklar aramak zgl durumundan dolay doru deildir.

Osmanl devletinin Avrupadaki topraklar kapitalist ilikiler bakmndan daha

gelimiken (Arnavutluk hari) Asyadaki topraklar iin ayn ey sylenemez.

Osmanl devletinin Bulgaristan'a veya Krdistan'a sahiplii asndan siyasi

ve ekonomik adan nans fari<llklar vardr. Balkanlann Bat-Avrupa merkezlerine

yaknl zamanla buralarda ok eitli koullarda sermaye edinmelerine yol aart<en, Krdistan'da bu durum hemen hemen hi gzkmez. Finans kapital altnda siyasi

202

bamllk koulu dnda hi bir smrge sermaye edinemez. (Lenin)

Engels, Avmpallarn yerietikleri lkeleri asl smrgeler olarak adlandrmakta,

dierierini de buyonduruk altndaki lkeler olarak grmektedir. Her ikisi de smrgeciliiri

biimleridir.

Marx, birinci kategorideki smrgeler iin yle yazyor.

"Burada, gerek Koloniler (smrgeler), hr gmenlerin gidip yerletikleri bakir

topraklar sz konusudur. Amerika Birleik Devletleri ekonomik anlamda hala bir

Avrupa kolonisidir. Ayrca bu kategoriye kendilerinden daha nceki artldrn kleliin

ilgasi ile, tamamiyle deimi olduu eski plantasyonlar da dahildir."

Osmanl Devleti'de eitli alanlara nfus yerletirerek koloniler kumyordu. Kuzey

Afrika bunun bir rnei Rusya'da da bu duruma rastlamyr. Lenin'in Kafkasya rnei
yle;

"Koloni terimi teki u blgelere, rnein Kafkasya'ya daha uygundur. Burann,

Rusya tarafndan ikdisadi 'fetihi' siyasi fethin den ok sonra olmu ve bu iktisadi fetih, bugne kadar btnyle tamantamntr. Reform-sottras dnemde bkyanda, Kafkasya 'nm

youn bk biimde kolonetirdii topran (zellikle Kuzey Kafkasya 'da) sat iin buday,

ttn vb. reten veRusya'dakicrettikriisiynktnnkendisme eken kolonertarafindan

genilemesine ilendii grlr. "

"Kafkasya'nn hzla koloniletirilnesi ve tarmsal retimin hzla bymesi srecine (bu bymenin gzlerden saklad) nfusun tarmdan aynlp sanayiye ynelmesi biiminde
bir sre elik eder. "

"Grcistan'dakifeodal sistemin bozulmas ve unutulmaz knlerm ortadan kalkmas...

Asya tipi giysilerin yerinin Avrupa giyserin almas... "

...Moskova'dan gelen eyalarn rekabeti yznden zayflayan eskiyerti 'el sanat'

sanayileri tasfiye edilmektedir.. . B u rnler Kafkasya 'ya mal salayan Rusfabrikalarnda
daha ucuza retilmektedir. "

Ksacas

"Rus kapalizmi, Kafkasya'y dnya meta dolam alanna ekmekle,,

eski ata-erk tecridin kalntlarn silmekte ve fabrikalar

onun yerel zelliklerini

iin kendisine bir pazar salamaktadr. Reform-sonras dnemin balarnda pek seyrek
nfusu olan, ya da dnya ekonomisinin dnda, hatta tarihin dnda yaayan daltarm
oturduu bir lke, petrol sanaykerittin, arap tccarkmnn byk buday ve tiUn ekkerinm
lkesi haline gelmekte..."

Rusya'daki koloniciliin geliimi byle. Stalin'de bu konuda

"...geriye, 10 nyon Ku-gz, toprakkm u son zamanktra kadar, buntant en iyi blmlerini
ellerinden alma baarsn gstermi ve onlar sistemli bk biimde ksr llere doru

itelemi bulunan Rus iftiler iin bk smrgeletkme konusu iini gren Bahrlar, eenler, Trkistan 'm gney blm, Osetkr ve nglar kalu: arln siyasas byk taprak sahipleri
ve burjuvazinin siyasas, bu blgelere elden getaiince Rus ve Kazak kylleri arasmda seilmi kutak ekri yerletirmeye ve bunlar emperyalist erekler iin gvenilir bir dayanak
yapmaya dayanyordu. Bu siyasetin sonucu ilenmemi blgelere doru ilen yerlilerin

(Krgzlar, Bakrlar) glerek yok olmatar Uli Bu halklar emeki ynlar karsnda partinin... grevi., smrgeci kulaklar devirerek, insan yaam bakmndan zorunlu olan
203

topraktan satamak iin otttara tm gleri ve btn aratan ile yardm etmeye da
yanr".

Yukandaki uzun alntlannda gstedii gibi Rusya'nn Kafkas veya Kafkas tesi

lkelere yaptn Osmanllarda kendi devleti iinde yapmaya almtr. Bilindii

gibi Kafkas lkeleri Lenin tarafndan smrge olarak grlrken Polonya, Ukranya

gibi lkeler grlmez. Kapitalizmin gelikinliinin merkezi Rusya'dan daha ileride

olduundan hareketle bu tesbiti yapar Ve bunu yaparkende Trk, Azeriyi, Ermeni

ve Grc'nn kimliini inkar etmez -Ama oluturduu smr biimi bu lkelerin
smrge olarak adlandrmasn getirir.

Yar-smrgelerin smrgelerinin olabilecei aadaki alntdan da aktr.

Bylesi bir durum sadece Rusya rneinde grlmez, Portekiz, ispanya, Osmanl

Devleti, Iran vs. o yllarda devletlerin durumu budur.(30) Bunun biimini veren de
emperyalist lkelerdir.

"Rusya'nn afdevletlerine bal olmas, emperyalist savaa ngiere ve Fransa'nn

yannda gknesi bk rasttant deildi 1914'ten nce, Rusya 'nm en nemli sanayi iletmeleri,

bata Fransa, ngiltere, Belika yani aflkeleri olmak zere yabanc sermayenin elindeydi
Rusya'nn en nemli metalrji fabrikatan Fransz kapalistelirinin elinde bulunuyordu.
Genellikle, metalrjinin hemen henet'3/4' (% 72 'si) yabanc sernmyeye balyd. Kmr

iktmesitde... durum aynyd. Petrol retnmt yartsum yakut ksm tgiz, Fransz sermayesmin
elindeydi Rusya sanayisinde satanan kartarm astan pay yabanc bankatara, daim ok

da ngiliz ve Fransz bankalarna akyordu. Btn bunlar ve stelik am Fransa'dan

ve ngtere'den alm olduu myonlarca borpara. arl, tngiz, Fransz emperyalizmite

bamlktu-m,Rusya'ybu lkelerin bkavultaraatam,yan-snrgesihaltegetknitir.
" (S.B.K.P (B) Tarihi, Bilim ve Sos. Yay. s. 203) Lenin, bu tr ilikilere herzaman rastlanldn (byk ve kk devletler arasnda)
belirtiyor. Ve devamla...

"Ama kapalist emperyalizm dneminde bunlann gene bir sistem haline geldii 'dnyann paytalamsm' rgtleyen ilikikr btnnn bir paras olduu grlyor. Dnya mali sermaye ilemkri zincirinin halkatarm meydana getiriyor. " (Aym yerde)

Kk devletlerin de gemiten devr aldklar ilikilertemelinde smrgeci karekterini

koruduunu belirtmektedir.
... " Sz konusu kk devletlerin ou, kendi smrgelerini, ganimeti paylamak

iin bk araya gelip antaamayan byk devktkrin kar atmatar ve srtmekrinden

tr elde tutabilmektedir. " (Emp. S. 106)

Artk szkonusu olan byk devletlerin karianna uygun olarak kk devletler

araclyla smrgelerinin ynlendirilmesidir. Ama bu ilikinin nereye varabilecei

konusunda ise Lenin, "Bu smrgekrdenebkse, mmkn ve olas bk 'yeniden paylama otaym bekkyen
topraklardr. (Emp. s. 106)

Kk devletlerin yaylma arzular zerinde de yle der; "Romanya ile gizli

bk anlama var ve buna gre mttefikler safnda savat taktkde Romanya baz yabanc

204

halktar zerinde sz sahibi otacak. teki mttefikkrk antamatarda yle. Bi anlamatar

olmazca, bu devktkr utastan boyunduruk altuta almaya batayamazJardu " (Lenin, Sosyalizm

ve Sav. s. 145)

Kk devletlerin de komularnn zaranna ilhaklar peinde koaca aktr.

Burjuva diktatriklerinin bulunduu lkelerde, o lke burjuvazisi koullarn elverili olduu zamanlarda yaylmac emmeller gstermesi mmkndr.
Bu konuda Mao Zedung'da "Portekiz gibi kk ve zayfbir lke bizden Macao'yu
kopard." (Teorik ve Siyasal Dnceler S. 174) demektedir. Kapitalist lkeler, her zaman d pazariara ihtiya duyariar. D pazar olmayan

bir kapitalist lkeden bahs etmek mmkn deildir. Kapitalist iletmeler, ky topluluklarnn, yerel pazariann, blgelerin ve sonrada devletin dna kmay amalartar.
"Devktkrin birbkinden ayrld ve kopukluu, meta dotan tarafndan zaten
knldndat, lwr kapitalist sanayideki doal eim, Oltu bk "d pazar arama" zorunluluuna

er" (Rusya'da Kapitalizmin Gelimesi

s. 49-50)

"Eski, oktandr yerlemi otan arazerde kapitalizmin derinliine gelimesi, ve blgekrin koloniktirmesi yznden geikmektedk. Kapitalizmin yapsnda otan ve onun tarafndan reten elikerin zm, kapUalizmin kotayca, genikmesine geliebmesi
yznden geki otarak ertelenmektedir. Bylece, en ikri sanayi biimleriyk, yan-feodal

tanm biimlerinin bk arada bulunmas, kukusuz bir elikidk." (R. Kap. Geli. S. 514

dipnot) Lenin'in Rusya iin belirtemeleri hi kuskusuzki dier lkeler iin de geeriidir.

Kapitalist iletme sahiplerinin amac pazar aramaktr. Eer kandi lkelerinin pazarlar
snrtysa, lkenin kolonileri varsa oralarda pazar arayacaktr. Hele o kolonilerfeodal

dnemden kalma ise, kapitalist iletmelerin smrgelerde daha iyi yaylaca

aktr.

Lenin, Rusya'da "...Uzak-Kuzey'de Aragel eyaletini" Rusya iin bir i pazar

durumuna gelmeden, bir baka lke tarafndan (ngiltere) d pazan olduunu belirtir.
(Bkz. Age. s. 514) 19. y. yln ikinci yansnda Msr'n dummu da hemen ayn ekilde, Msr Osmanl'ya

baml olduu halde ingiltere'nin denetimdeydi demek daha domdur. Kapitalizm,

her zaman egemenlik alann geniletmeye alr. Bunu birok lkeyi koloniletirerek

yapt gibi lkeleri ayn zamanda kapitalist sistemin girdabna da ekmeye alr.
Bunu da ekonomik ve siyasi ilhaklar biiminde yapmaya alr.
"Siyasi bakmdan bamsz devktkr grnm altnda ekonomik, maU ve askeri
bakmdan tamamen kenderine baml devktler kuran emperyalist devktkrin sistemli
otarak uyguladktan Itekri btn lkekrin zeikk geri kalm lkekrin en geni emeki

ymtarna anlatp aktamak zorunludur". (Douda Ulusal Kurtulu Hareketleri s.

322)

Yeni smrgecilik ilikilerini emperyalistler amzda en geerii yntem olarak

uygulamaktadr.

Ezilen, smrge haline getirilen bir lke iin ayrlma hakkn istemeyenleri gerekte

205

birer oven veya sosyal oven saymak gerekmektedir. Bu kitabn kapsam esas olarak

1 500-1 920'lerdnemine kadar ki srece ilikindir. Ancak burada bir noktay hatrlatmadan dagemek doru olmaz. Kimi Trkiye sol evreleri gemiden bugne Krt ulusal
hareketinin i elikileri, farkl paralardaki KUKM glerinin bir egdm esas

olarak yakalayamamalanndaki eksiklik, UKH'de kimilerinin zaman zaman farkl smrgecilerle

olan pragmatist ilikileri, milliyeti sylemin sosyalist sylemin nne gemesi vb.'nin msebibi olarak "smrge teorisi"ni gstermektedirier.

UKM'nin olumsuzluklannda smrgecilerin ve Krdistan'n paralanmlnn

etkisini bu kitaptaki rnekleriede bolca grmek mmkndr.

Ancak smrge-smrgecilik tesbiti, sosyo-ekonomik bir tesbittir. Bu tesbiti

gnbiriik olaylara indirgeyip soyutlayarak tartmak dom deildir. Mari<sist ekonomi

politii rehper edinerek tartlabiiinir. Krdistan sorunu karsnda, nasl ki "Krtler

millet deil, milliyettir", "Krtler ezilen baml bir ulustur", "Krdistan bir lke deildir",
"Krdistan devrimcisi ve marksistiyim diyenler Krdistan'da bamsz rgtll
ve partiyi savunanlar milliyetidir" tesbitterinin altnda yatan, Misak- Millici resmi

ideolojinin etkisi ve varyantn aramak hide yanl deildir. Bu savlann sahipleri, 'uzay'

fetheden' szm ona "enternasyonalistler", Krdistan gereklilii karsnda doru

bir perspektife sahip olmadndan -olmakta istemediklerinden- nasl ki buz gibi eriyip

kendi halklarndan da izole olup eridilerse "smrge tesbiti"ni szm ona "milliyetilii
tesir" olarak alglayp Krdistan devrimcilerine, mari<sistlerine, yurtseverierine hatta
Trkiye'de pek etkili olmasada son iki yl ierisinde Trkiye cephesinde de sosyal oven etkilenmeleri aan Trkiyeli devrimcileri de 'mililyetci'(-ki sormak gerekir bunlar kimin milliyetisi) olarak deeriendirilip gdkletirilmeye almaktadriar. Ancak bu saldn taktii de pek tutmayacaktr. Kaldki, Krdistan'n smrge olmasn ve smrge kalmasn gerek maksistler ve demokratlar isteyemez. Krdistan'daki sosyo-ekonomik

yapy tartmamzdaki gaye de doru bir mcadeleyle O'nu bu esaretten kurtarmak

iindir. Krdistan tarihini, sosyo-ekonomik, politik yapsmdoru tesbit etmek gemi
mcadelelerden dersler l<ararak UKM'yi zaaflanndan anndrmak, zenginletirmek

ve gelittrmek, blge halklannn da karmadr. Bu mcadelede de zarar grecekler blgedeki gerciler ve emperyalistlerdir Bu mcadele mazlumlann kurtuluu nu hzlandnr

Kendisinin zgr olmas Trkiye'yi, ran' Arap lkelerini giderek Ortadou ve dnya'ya
alan devrimci bir halka ve k olarak alglanmasnda hi bir demokratn rahatsz olmamas gerekmez mi? Bugn Krtler dnyann her hangi bir alannda verilen her ulusal ve sosyal kurtulu mcadelesine scak bakmakla gerek enternasyonalistler olmuyortar m?Halklarn kardeliini gerek ieriine oturtatarak haykran Krtlerin taleplerini kaale almayanlar enternasyonalist olabilirier mi? Dnyann bir ok yerindeki smrge uygulamalan karsnda seslerini hakl olarak karp tavr alanlar rnein Filistin'in, Yeni-Koledanya'nn smrgecilikten

kurtulmasn istiyenler, ngiltere, Amerika ve Fransanm smrgelerinin kurtuluunu

yrekten destekleyenler acaba neden Krtler ve Krdistan sz konusu olduunda bu hakk tanmyoriar? Kendi lkesindeki ezilmilie ve ezen-ezilen ulus ayrmclna
kar mcadele etmeyenlere demokrat denilebilinir mi?

Demokratm, ilericiyim, devrimciyim diyen her kii rgt veya partiler baml,

smrge veya eit haktan yararianamayan uluslarn devrimci hareketlerine domdan

yardm etme, grevini yapmak zorundadriar yoksa onlar byk bir ariatan ve sven olmaktan kurtulamayacaklardr. Bunu sadece, Krtlerin kurtuluu iin deil, zellikle
de kendi kurtlusu iin yapmalar, gerekmez mi?

206

Krdistan'n, Tkiye, Irak, ran ve Suriye'den aynlmas kt birey midir? nsanln

zararna mdr? Krtlerin ayrlmas "topya', "duygusallk/milliyetilik" veya "bilimsel

olmayan" bir yol mudur?

amzda ulusal hareketler bir i somn olmaktan te ayni zamanda d somndurda.

Gelimi lkelerdeki proletaryann mcadelesiyle ortak dmana kar smrgelerin

kurtulu mcadelesinin tek cephede birletirilmesi sonudur.

Smrgelerin veya baml uluslann mcadelelerinde kurtulua proletarya damga

vurmazsa, cumhuriyeti veya devrimci program olmasada emperyalist baskya kar klyorsa objektif olarak ilerici, devrimci bir mcadeledir.

1920'li yllarda Afganistan'daki, Afgan emirinin ingilizlere kar mcadelesi ile

Libya'daki mer Muhtar'n talya'ya kar mcadeleleri bu duruma rnektir. nk

bu mcadeleler emperyalizmi geriletmekteydi. Burada ekli demokrasi aranmaz. nk sadece siyasi ilhaka kar kmak blgede emperyalizmi geriletiyorsa veya
paralyorsa olumlu bir ilev gryor demektir.

Ulusal bamszlk ve ulusal egemenlik istemlerini ulusun ynetici snf olmak

isteyen proletaryann savunmas mcadele etmesi hite yadrganacak bir dumm

deildir. nk kavga iktidar, yani snf ka,vgasdr. Proletaryann snf kavgas ok
eitlilikler gsterir Ama onun amac iktidarolmaktr Bu anlanrla da dier snf kartlaryla deiik tarzda mcadele eder. Silahl veya silahsz. Marx ulusal somnu "ii sorunu'nuna oranla ikincil bir sorun" olarak grmtr. (Lenin) Onu en ok proletaryann kendi kaderini kendisinin tayin etmesi ilgilendirmitir.

Yani dier somnlarda olduu gibi uluslann kendi kaderini tayin etme somnunda hereyden
nce ilgilenilmesi gereken nokta ulus iindeki proletaryann gelecei yani kendi kaderini

tayin etmesidir. Yoksa proletarya bamszlktan sonra tekrardan iktidar kavgas verecektir

nemli olan kurtulu kavgasnn her sahasnda nder olabilmek, gelimelere yn

vermek olmaldr. Snfsal bak asnn unutulmamas ok nemlidir. Proletaryann temel kartan ulusal burjuva bamszln karlarna feda edilmemelidir.

Uluslann kendi kaderini tayin hakk siyasi bakmdan bamszlk hakkn, yani
ezen ulustan siyasi anlamda zgrce ayrlma hakkn iermektedir. Ezilenin lehine refarandum yapma propagandas da bunun bir parasdr. Trk, Iran, Arap sollar gemiten gnmze Krt sorununun zmn mutlak,
deimeyen bir ekilde getirdiler. Kendi partilerinin devrim yapmasna baladlar. Ha yat bir kez bu anlaylar yerle bir etmesine ramen bu sollar adlarna layk olmadlar. Marksizm adna, hareket edenler teoriyi bir doma olarak ele aldlar. 'Somut koullarn
somut tahlilini' bilince karamadlar.

ncelikle Krt ayaklanmaclan feodal olmalanndan tr desteklenmemesini,

hatta ezilmesinin"dom oldu"unun propagandasn yaptlar. Daha sonralar bundculukla
suladlar. "Blc, parti kart, milliyeti ve enternasyonalist olmamakla" suladlar
ve bazlan hal suluyor.

Lenin'in belli bir devlet iinde tek parti anlay yanl kavranlyor. Koullardan
var olan prattkten kopuk doma eklinde alglanlyor veya bilinli arptlyor.

Osmanl devletinin varolduu yllarda Lenin sad. Ve o Kuzey Afrika'da, Arabistan'da, Ermenistan ve Krdistan'da, Balkanlarda Trk vartmdan haberdard. Peki neden Ermenilerin, Balkan lkelerinin bamszlklanna kar kmad? Neden onlara 'hayr yanl yapyorsunuz gidin Osmanl Konimist Partisini kumn ve mcadele edin' demedi? nk o somut koullann tahlilini yaparak zm nerdi. Yine ayn ekilde bugnk

207

Fransa'nn kendi lkesine yakn. Yeni Kaledonya adl smrgesi var. Yeni-Kaledonya

Fransz "Devlet snrian iinde", bir Korsika keza yine yle fakat akl selim hi kimse
bu smrge uluslarn kendi kominist rgtllklerini kurmalarnn nne geemez.

Ve mutlaka bu lkelerin bamszlk ve demokrasi kavgalarn mutlak suretle Fransa'daki devrim sonrasna brakamaz. Elbetteki ezen ve ezilen lkeler arasnda domdan iliki
vardr. Birbirierini etkilemektedirter.

Bugn bir ok Tri<iye solunun Krt zerim seksiyonlar kurmalar her eyi kendi icaztlerine balamalannm sonucudur. Dn yaptklan deerlendirmeleri en dom kabul

edenler bugn ksmi biimsel farilklaria tekrardan 'en dom' tesbitler olarak ileri
srmeleri gereklerie badamyor.

Elbetteki Krtler'in sesiz kakl veya kendi ulusal kurtuluu ve toplumsal kurtululan dorultusunda hareket etmedikleri koullarda Trkiye'li devrimciler iktidara gelirierse (-ki bu bir varsaymdr. KUKM fersah fersah yol almtr ve gndemin asln yanlz Trkiye'de deil bata Ortadou olmak zere dnyada da oturmutur ve kendisini
enternasyonalize klmtr) kendi programlann hayata geirecekler. Eer Krt somnunda

yanl bir kavraya sahiplerse yine Krtler'e yanl yaklaacaklardr. Yok eer imdiden
dom bir kavraya sahip okluklarnda elbetteki Krt somnunun zm olumlu olacaktr.
Ya bir referandum ya da Krtler'in bamszlklarn tanyacaklardr.

Krt ve Tri< devrimcilerin ortak bir cephede veya daha deiik rgtllkler iinde biriikte hareket etmeleri rgtlenmeyi ara grenler asndan bir problem tekil etmez. nemli olan ortak dmana kar biriikte mcadele etmenin yollarn, yntemlerini
ortaya karmak ve bu uurda kavga vermektir.

208

Biir ^

toplumu ele alrlton,

ilikide'

onu ancak

bulunduu dier toplumlarn tarihiyle hiriikle

ele almak, hir sonraki topluma, i dinamikleri bakmndan ne tr ilikiler

ve elikiler devrettiini
ortaya kararak,

mcadeleye hu temelde k
tutmakla mmkndr.

Bu kitapta ,1.'). yzyklan Oyzyln haslarna kadar

geen sredeki

Osmanl-Krt ilikileri,

elikileri ile birlikte incelemeye allmtr.

MED