Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar

TRKYEDE AZINLIKLAR:
KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

BASKIN ORAN
*Bu almann gereklemesine katkda bulunan Ak Toplum Enstitsne teekkr ederiz.
BASKIN ORAN
TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA
TESEV YAYINLARI ISBN 975-8112-46-5
YAYINA HAZIRLAYAN AYCAN AKDENZ TASARIM DANIMANLII BEK KAPAK TASARIMI BLENT ERKMEN KTAP TASARIMI YETKN BAARIR, BEK BASIM YER PRINTCENTER TEL: 0212 282 41 90-91 FAX: 0212 280 96 04
Bu kitabn tm haklar sakldr. Kitabn hibir blm,Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn (TESEV) izni olmadan, hibir elektronik veya mekanik formatta ve arala (fotokopi, kayt, bilgi depolama vb.) oaltlamaz. COPYRIGHT HAZRAN 2004 TESEV
TESEV BANKALAR CADDES N0:2 MNERVA HAN, KARAKY 34420 STANBUL TEL:+90.212.292.89.03 PBX FAX:+90.212.292.90.46 info@tesev.org.tr. www.tesev.org.tr
Bu kitapta yer alan grler yazarlara aittir ve bir kurum olarak TESEVin grleriyle bire bir rtmeyebilir.
Her kitap bitiriimde iten ie umutlanan, ama her yeni kitabn yeni uzun gecelerinde yine ayn gleryzle, sabrla, sevgiyle kahve getirip meyve soyan ve gazete dosyalayan Feyhan'a akla, minnetle... B.O. 26 Haziran 2004
SUNU
Dnya'da aznlk kavram mutlakiyeti krallklklarn ortaya k ile domu; ancak aznlk olgusu ve aznlk haklarnn korunmas ihtiyac merkeziyeti ulus-devlet modelinde belirginlemitir. Trkiye'de ise bu kavramlar Osmanl'nn son dneminde bir sorunsal haline gelerek, Cumhuriyet'in kuruluu ile birlikte Lozan Anlamasna konan hkmlere balanmtr. Ne var ki zaten dnemin aznlk haklar standartlarnn gerisinde olan Lozan hkmleri, Trkiye'de ayrca yanl ve eksik yorumlanm; Lozan'la tm Gayrimslim ve hatta Mslman aznlklarla tm Trk vatandalarna belirli haklar getirilmi olsa da, bu haklarn sadece Gayrimslim guruba (Rum, Ermeni ve Musevi) tannmasyla yetinilmitir. te yandan zellikle kinci Dnya savandan sonra dnyada hzla gelien insan haklar alan ile paralel olarak aznlk haklar da yeni bir ereve kazanm, aznlk haklarna insan haklar iinden farkl bir bak as gelmitir. Dnyada bu gelimeler olurken, Trkiye'de Lozan'n yanl ve eksik yorumlanmas ile belirlenen ereveye resmi ballk srm ve bu yorum Trkiye'deki aznlklar konusunda hem kavramsal hem de hukuksal adan esas alnmaya devam edilmitir. Bugn gelinen noktada aznlklar konusunda uygulanan somut politika, lkede aznlk kavram ve haklar konusundaki resm grten de daha kstlayc niteliktedir. Tm bunlar, hem Lozan'da aznlk olarak tanmland kabul edilen Gayrimslim cemaatin, hem de Trkiye'deki dini ve etnik tm dier aznlk gruplarn, inan, anadilde eitim, vakf olarak mal sahibi olma gibi, kimliklerini ortaya koyabilme ve srdrebilme ynnde temel haklarnn medeni bir ekilde kullanmnn kstlanmasn veya engellenmesini dourmutur. Aktr ki bu tarz politikalar, Trkiye'de oulcu bir toplum ve zgrlk ve eitliki bir vatandalk anlayn da yaralayc niteliktedir. Bununla birlikte, AB'ye hazrlk sreci, Trkiye'deki aznlk haklar konusunu her eye ramen olumlu bir srece sokmutur. Bu sre, Cumhuriyet'in ilk dneminde lkeyi adalatrmak iin yaplan hukuk reformlarnn dorudan devam niteliinde saylabilir. Ancak Trkiye'nin
AB yeliinin ima ettii devlet ve demokrasi anlay ile, gemiten devralnan ynetim zihniyeti arasnda skml da gzard edilemez. Yeni bir adalama iradesine ihtiya gsteren tam da bu konjonktrde, Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV), Prof. Baskn Oran'n elinizdeki almasn kamuoyuna sunuyor olmaktan onur duyar. Trkiye'de aznlk kavram ve aznlk haklarnn, dnyada insan haklar konusunda gelinen noktaya paralel olarak, kapsaml bir ekilde analiz edildii, Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren Trkiye'de aznlk mevzuat, uygulamas ve itihadnn incelendii, ve Avrupa Birlii sreciyle bu alanda gerekletirilen reformlarn ieriinin deerlendirildii bu alma Trkiye'nin bu konuda nereye geldiinin ve ileriki gnlerde hangi admlarn atlmas gerektiinin daha iyi anlalmas asndan salam bir zemin salamakta. Bu alma ile, Trkiye'nin aznlklar ve aznlk haklarnn korunmas ve vatandalk alannda, dnyada gelinmi olunan noktay yakalayacak atlm yapabilmesine anlaml bir katk yapabilmeyi umuyoruz... Dr. erif Sayn TESEV Genel Direktr
NSZ
leride tarihin uzun uzun yazaca yllara girmi bulunuyoruz. zellikle Krtler, ama genellikle btn alt kimlikler kendilerini ifade etmeye balad. Artk Trkiye kimilerine gre en sonunda paralanmaya gidiyor, kimilerine gre nihayet demokratikleerek gleniyor. Bendeniz, kesinlikle ve hi dnsz olarak, ikincilerdenim. Ve yine kesin olarak birincilerin -ok kr- feci biimde yanldklar kansndaym. Bu ortamda, dnya literatryle de paralel olarak ve mutluluk verecek biimde, aznlklar ve aznlk haklaryla ilgili almalar Trkiyede hzla artyor. Fakat bir eksiklik var. Yazlan kitaplar ya temelde uluslararas antlamalar anlatan teorik kitaplar oluyor, veya belli bir aznl konu edinen kitaplar. kisinin aras, ikisini birletiren, zihinleri netletiren bir "el kitab" lazm. Yani, konu asndan Trkiye'yi anlatan, bunu yapabilmek iin de gerekli temel bilgileri meraklsna veren bir alma. Bu kitab, bu gereksinmeyi bir miktar da olsa karlar diye planladm. Ve, epey tepki ekebileceini dne dne de yazdm. nk, bir kere, konu fazlasyla hareketli ve politik; byle konularda bilimsel yapt vermek ok g. kincisi, "aznlk"tan herkesin anlad farkl; bu durumda hem devletin hem de byk aznlklarn izgisine ters dmek kanlmaz. rnein, uluslararas standartlarla dnldnde Krtlerin ve Alevilerin aznlk olduklarn hem devlet reddedecek ("Bamza durup dururken yeni aznlklar kartyor!"), hem de devletten de fazla, bu iki gruptan insanlar sinirlenecek ("Bizim arkada okumu, kitapta ne diyormu biliyor musun, bize aznlk diyormu!"). stelik, bu insanlarn hem aznlk diye anlmay reddettiklerini, hem de aznlk haklar (yani grupa kullanlacak haklar, rnein dil haklar) istediklerini dnrseniz, durumun karmakln daha iyi alglarsnz. ncs, terminoloji oturmu deil; birbirinin iine girmi vaziyette (bkz. dipnot 9); bu da insan haklar hukukularn rahatsz edebilecek. Aslnda, makale diye balad. New York'tan Profesr Zehra Arat, "Trkiye'de nsan Haklar" adyla ABD'de yaynlanacak derlemesine yaz istedi. nce vakit yokluundan yalnzca Lozan' yazarm dedim, srar zerine Trkiye'deki mevzuata da girdim, yle byle derken bu kk kitap kt.
Bir "giri" kitabdr. Umarm; aaca tartmalar en sonunda aznlklar konusunda bir sr, daha iyi, daha kapsaml kitabn yazlmasna vesile olur. TESEV'in desteiyle gerekleen bu almada, bata Oktay Uygun olmak zere ok sayda arkadamdan yardm aldm; malzeme yolladlar ve/veya nceden okudular ve eletirileriyle eksiimi-gediimi azalttlar: Ali Dayolu, Ali hsan zbul, Ayhan Yalnkaya, Blent Meri, ar Erhan, Dilek Kurban, Elin Aktoprak, Elin Macar, Erol Kuruba, lhan Uzgel, Kaan Esener, Mesut Yeen, Mithat Sanar, Mustafa Kemal Basa, Mustafa en, Naz avuolu, zlem Kaygusuz, Sekin Tanrkulu, Sema Kler, Soli zel, Sha Atatre, Tankut Soykan, Tolga Kaya, Turgut Tarhanl. Hepsine gnlden teekkr ederim. lerinden bazlar eski rencilerimdir, bu da benim hayattaki en byk iftihar vesilemdir. Siz de, eksik-gedik bulduunuzda ltfen hemen haber ediniz; bundan sonraki basklara byk katk yaparsnz. Hepimizin yapt, zaten, nl ve esprili deyiteki denize faydadan ibaret... Baskn Oran oran@politics.ankara.edu.tr Faks: 312-4906570 (imla zerine ksa not: yaln haldeki isimlerde kesme iareti kullanlm, ek alm olanlarda kullanlmamtr; r. Trkiyede, Cumhuriyet Trkiyesinde; Antlamann, Lozan Antlamasnn).
Ksaltmalar Cetveli
AB AGK AGT AK AKP BM CHP CMUK DEHAP DEP DKP DYP ECRI EP HEP HAM HAS KOB MC MGK MT NGO ZDEP RTKKYK SBF SP ST STP TBKP TBMM TCK TEP TP TMK TRT UP VGM YDEK Avrupa Birlii Avrupa Gvenlik ve birlii Konferans Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat Avrupa Konseyi Adalet ve Kalknma Partisi Birlemi Milletler Cumhuriyet Halk Partisi Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu Demokratik Halk Partisi Demokrasi Partisi Demokratik Kitle Partisi Doru Yol Partisi Avrupa Konseyinin Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu Emek Partisi Halkn Emek Partisi nsan Haklar Avrupa Mahkemesi nsan Haklar Avrupa Szlemesi Katlm Ortakl Belgesi Milletler Cemiyeti Milli Gvenlik Kurulu Milli stihbarat Tekilat Hkmet D rgtler zgrlk ve Demokrasi Partisi Radyo ve Televizyon Kurumlar Kurulu ve Yayn Kanunu Siyasal Bilgiler Fakltesi Sosyalist Parti Sivil Toplum rgtleri Sosyalist Trkiye Partisi Trkiye Birleik Komnist Partisi Trkiye Byk Millet Meclisi Trk Ceza Kanunu Trkiye Emeki Partisi Trkiye i Partisi Terrle Mcadele Kanunu Trkiye Radyo Televizyonu Ulusal Program Vakflar Genel Mdrl Yabanc Dilde Eitim ve retim Kanunu
Metin i Tablolar Cetveli

10 Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci 19 Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik likileri 25 Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun Evreleri 26 Tablo-4: Haklar ve Politikalar 33 Tablo-5: Deien Snfsal ve Etnik Btnlk Anlaylar 108-109 Tablo-6: Gayrimslim Vakflarnn Tesciline likin Vakflar Genel Mdrl Toplam Verileri 115 Tablo-7: Osmanl'da ve Trkiye'de st ve Alt Kimlikler 124 Tablo-8: Azgelimi lkelerde Ulus-devlet, Millet, Aznlk likisi Tablo-9: Trkiye'de adalama Tsunamileri: 1920'ler ve 2000'lerde Yukardan Devrim ve Tepkileri 125 126 Tablo-10: Trkiye'de adalama Modelleri: 1920'ler ve 2000'ler
BASKIN ORAN
1945 zmir doumlu. 1968'de bitirdii SBF'ye (Mlkiye) asistan olarak girdi ve doktorasn 1974'te tamamlad. 12 Eyll dneminde nce YK kararyla (Kasm 1982), Dantay'da at davay kazanmas zerine de 1402 sayl Skynetim Kanunu uygulamasyla grevine son verildi (Temmuz 1983). Dantay Genel Kurulu kararyla 1990 sonunda SBF'deki grevine iade edildi. Milliyetilik, aznlklar ve Trk d politikas zerine alyor ve SBF'de u ders ve seminerleri veriyor (2004 yl): "Trk D Politikas I, II, ve III", "Milliyetilik, Kreselleme, Aznlklar", "Uluslararas Gncel Sorunlar", "Trk-Yunan likilerinde Aznlk Sorunlar", "okkltrclk". Haftalk Agos ve gndelik Birgn gazetesinde ke yazlar yazan Profesr Baskn Oran'n yaynlanm telif kitaplar unlar (ilk basknn yaynlan srasyla): Azgelimi lke Milliyetilii, Kara Afrika Modeli, gncelletirilmi 3.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi., 1997 (396s.) Trk-Yunan likilerinde Bat Trakya Sorunu, gncelletirilmi 2.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (349s.) nceleme, Atatrk Milliyetilii, Resm deoloji D Bir nceleme geniletilmi 5.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999 (312s.) Anlar, Kenan Evren'in Yazlmam Anlar 9.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1990 (287s.) Defter, Kenan Evren'in Yazlmam Anlar - Son Defter 4.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1990 (206s.) Nerde O Eski Mapusaneler, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1991 (232s.) Devlet Devlete Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994 (239s.) Kalkk Horoz - eki G ve Krt Devleti, geniletilmi 2.basm, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1998 (389s.) Yunanistan'n Lozan hlalleri, Ankara, Stratejik Aratrma ve Etdler Milli Komitesi, 1999 (96s). Kreselleme ve Aznlklar, gncelletirilmi 4.basm, Ankara, maj Yaynevi, 2001 (180s.). Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular-Belgeler-Yorumlar (Editr), Cilt I: 1919-1980 (900s.), Cilt II: 1980-2001 (637s.)., 9. bask, stanbul, letiim Yaynevi, 2004. Dalavera Memet'in Bodrum Tarihi (Feyhan Oran'la birlikte), 3. bask, stanbul, letiim Yaynlar, 2004 (188s.). I
NDEKLER GR: DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI I) Aznlk Kavramnn Douu ve Aznlk Korumasnn Gelimesi Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluumu ve Aznlklar Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu Souk Sava Sonras nemli Gelimeler Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar Aznlk Ne Demektir? Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet likileri Millet'in nas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl? Aznl "Tanma"nn nemi Aznlk Bilincinin nemi "Ulusal Aznlklar" Tam Eitlik ve Geni zgrlk m, zel Haklar m?
9 9 9 11 14 16 16 17 21 22 25 27 27 29 30 31
II )
III)
BRNC BLM TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER I) II) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler Dnya Standartlarna Gre Trkiye'deki Aznlklar
36 36 41
KNC BLM: LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI VE HAKLARI I) Lozan'da Getirilen Aznlk Kavramnn ncelenmesi A) Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur B) Trkiye'nin Aznlklar Konusunu Lozan'la Snrlamas ada Eilimlerin ve Standartlarn ok Gerisinde Kalmtr: Lozan'da Getirilen Aznlk Haklarnn ncelenmesi A) Lozan'la Gayrimslim Vatandalara Getirilen Haklar Tam Olarak Uygulanmamaktadr. B) Lozan'da Gayrimslimler Dndaki Gruplara Getirilmi Haklar Tannmamaktadr. Lozan'n Ayn Zamanda Bir nsan Haklar Belgesi Oluu ve Bu Yoruma Yaplan tirazlar Madde 39'un ncelenmesi
49 49 49 51 53 54 56 58 58
II)
III)
NC BLM: TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI I) Mevzuat ve Uygulama: Anayasa ve Yasalarda Aznlklarla lgili Hkmler A) Anayasa Md. 3/1: Teki (Monist) Anlay ve Yasalara Yansmas "Milletin Blnmez Btnl" "Devletin Dili Trkedir" B) Anayasa Md.66 ve Vatandaln Tanm Sorunu Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar Yargtay ve Dantay tihad: Gayrimslim Vakflar ve "1936 Beyannamesi" Yargtay Dantay
67 67 67 67 70 72 77 83 83 86
II) III)
DRDNC BLM: AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE UYGULANMALARI I) mparatorluktan Ulus-Devlete Gei ve Kltrel Haklarn Durumu Mihenk Ta: fade zgrl Dilin Szl, Yazl vb. Kullanm Dilin retimi ve Kltrn Korunmas-Gelitirilmesi Dinsel Haklar Trkiye'de Aznlk Haklar Konusunda Radikal Reformlar: Anayasa Deiiklikleri ve AB Uyum Paketleri A) Anayasa Deiiklikleri Ekim 2001 Anayasa Reformu Mays 2004 Anayasa Reformu B) AB Uyum Paketleri C) Yaplan Reformlarn Uygulanmas Konusu rnekolay-1: Radyo ve TV'lerden yayn rnekolay-2: Krte kurslar rnekolay-3: Gayrimslim Aznlk Vakflarnn Tanmazlar
88 88 89 91 92 93 94 94 95 97 98 100 101 103 105
II)
BENC BLM TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL Trkiye'de Aznlklarla lgili Zihniyetin Temel Kalplar Zihniyetin Kuramsal Temeli: Trkiye Cumhuriyetinde Alt kimlik-st Kimlik ve Kan-Toprak Yntemi likileri Zihniyetin Tarihsel-Siyasal Temeli: Sevr Sendromu SONU "Aznlklar 'Devletin ve Milletin Birlik ve Beraberlii'ni Bozar" Yaklam Trkiye'de adalama Tsunamileri ve elikileri Trkiye'de Ulus-Devlet'ten Demokratik Devlet'e Gei
111 111 112 116 119 119 121 125
EKLER Bir Analiz: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi? Ek Tablo-1: TC Anayasas Ekim 2001 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) Ek Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu (Aznlklar lgilendiren Maddeler) Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deitirilen Yasalarn Eski ve Yeni Maddeleri (Aznlklar lgilendiren Maddeler) KAYNAKA
127 127 135 144 145
165
GR DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI

Konuyu incelemeye tariheden balamann belli bir derinlik ve kolaylk salayacan dnyorum. Bu tariheden sonra, konunun anlalmas iin gerekli kavramlar ele alrz. I ) Aznlk Kavramnn Douu ve Aznlk Korumasnn Gelimesi Bat Avrupa'da Ulus-devletin Oluumu ve Aznlklar Bugn bize ok doalm gibi gelen "aznlk" kavram nispeten yenidir ve ancak 16. Yzyldaki Reform hareketinden bu yana kullanlmaktadr. Antik ada (Eski Yunan ve Roma) aznlk kavram yoktu. "Yurtta"lar yalnzca zgr insanlardan olutuklar iin (kleler yurtta deildi) az sayda idiler; snfsal bakmdan blnm olsalar da aznlk-ounluk diye blnmemilerdi. Aznlk kavram Orta a'da da yoktu. Orta a siyasal bakmdan tam bir paralanmlk gsteriyordu ama, Germen aknlarnn yaratt Karanlk alar kaosu boyunca (kabaca, .S. 476-800) Kilise her bakmdan (lmemek, kltrn srdrmek, vb.) tek snlacak yer olduu iin, Orta a'a gelindiinde hibir atlaa izin vermeyecek kadar kuvvetlenmi ve tam bir dinsel btnlk yaratmt. Bu dinsel btnlk iinde geri Yahudiler fiilen bir dinsel aznlk grubuydu; ama seslerini duyuracak gten tamamen yoksun olduklar ve tamamen dlandklar iin "aznlk" olarak alglanmyorlar, yalnzca aalanyorlard. Demek ki, tarihte aznlk kavramnn ortaya kmas iin hem bu "btnlk"n bozulmas sonucu "farkl" bir grubun ortaya kmas, hem de bunun korunmas gerektiinin anlalmas gerekmitir. Tabii, "btnlk"n bozulduu kans ancak merkez bir devlette oluacaktr. nk imparatorluklar merkeziyeti deillerdir; etnik, dinsel, dilsel btnlkle ilgilenmemektedirler; onlar iin nemli olan imparatora sadakattir.
Dolaysyla, ne zaman ki Mutlakiyeti Krallk diye ilk defa merkez bir devlet biimi ortaya kacaktr ve onun iindeki aznlklar koruma diye bir sorun belirecektir, aznlk kavram da o zaman domutur. Bu sreci yle izleyebiliriz (bkz. Tablo-1): Tablo-1: Bat Avrupa'da Millet ve Ulus-devlet'in Kuruluu Sreci
Kral+Burjuvazi Merkez Devlet Asayi ve Tekhukukluluk Ticaret Ortak Ekonomik Pazar Ortak Duygular ve Kltr Millet (ve Aznlklar) (16.yy) Milliyetilik deolojisi (18.yy) Ulus-devlet te Asimilasyon, Dta Emperyalizm.
Grld gibi, B.Avrupa'da nce millet, iki yzyl sonra milliyetilik, arkasndan da ulus-devlet domutur.
(Bu srecin devam, bir baka deyile azgelimi lkelerde tersine ilemesi hakknda Sonu blmndeki Tablo-8'e bkz.)
Mutlakiyeti Krallk iki enin 12. yzyldan itibaren olumaya balayan koalisyonu sonucu 16. yzylda dodu: Bir yanda; B.Avrupa'da asayisizlik ve okhukukluluk yznden gvenli ticaret yapamayan ve ayrca pazarn geniletmek isteyen Burjuvazi (yani, tccar snf), dier yanda da topraklarn geniletmek isteyen Kral (yani, feodal beylerin en gls). Bu yeni siyasal birim, zamanla, bugn "ulus" dediimiz yeni toplumsal birimin iinde gelitii rahim oldu: Asayi ve tek hukuk ticaretin gelimesine olanak tand; bunun sonucunda bir "ortak ekonomik pazar" olutu; bu pazar iinde ortak bir dil ve duygular geliti; ortak dil ve duygular da zamanla ulus'un (milletin) olumasna yol at. Bu ortamda glenen ve Kilise'nin gcn krmaya balayan burjuvazi, o zamana kadar bu Mutlakiyeti Krall birarada tutan temel ideoloji olan dinden (Katoliklikten) daha uygun bir deerler btn bulmak ve bylece kendini hem Kraldan hem de Kiliseden zerk klmak zorundayd. Bunu da, almadan tketmek zerine kurulu bir snf olan aristokrasinin Katolikliine kar, ok almay ve pek az tketerek birikim (dolaysyla, yatrm) yapmay tevik eden Protestanlk'ta buldu. Aslnda, Luther ortaya kmadan nce ok Lutherler km, ama burjuvazi yeterince gl olmad iin tutunamamlard; diri diri yaklmlard.
10
TESEV YAYINLARI
te, ngiltere ve Fransa gibi gelimi B.Avrupa lkelerinde "millet" oluumuyla yaklak ayn zamanda olmak zere, dnyadaki ilk aznlk tr (dinsel aznlklar) bylece dodu. ktidardaki ounluk (Katolikler) asndan baknca, bu, "devletin ve milletin btnln" bozan ok nemli bir gelimeydi ve nlenmeliydi. ktidarlar bu sorunu kimi zaman topluca ldrerek (r. Fransa'da Protestanlarn katledildii 1572 Saint Barthlemy Gecesi), kimi zaman da koruma belgeleri kararak (r. Fransa'da 1598 Nantes -"Nant" okunur- Ferman) zmeyi denediler. Bu sylenenlerin, Protestan ounluun egemen olduu lkeler ile bunlardaki Katolik aznlk arasndaki ilikiler asndan da aynen geerli olduunu ayrca sylemeye gerek yok. Srete Osmanl'nn ve Trkiye'nin Konumu Aznlk kavramn asl gelitirerek onu uluslararas hukuk ve ilikilere sokan, Katolik ve Protestan ynetimli devletler arasnda imzalanan aznlk koruma antlamalar oldu. nk, kar tarafta kendilerinin aznl bulunan ve kendi ilerinde kar tarafn aznl yer alan bu devletler, 1562'de balayp 1598'e dek sren ve tam olarak Vestefalya Antlamasyla ancak 1648'de biten kanl "din savalar"yla birbirlerini "imana" getiremeyeceklerini anlaynca, karlkl olarak aznlklarn koruyacak yntemler dndler. Tek tarafl koruma fermanlar biiminde balayan ve ikili antlamalar biiminde devam eden bu aznlk koruma srecinin sonunda Avrupa lkeleri Avrupa'daki dinsel aznlk atmalarn (r. Otuz Yl Savalar) bitirdiler. Bunun sonucu olarak bir yandan glendiler, bir yandan da Avrupa dndaki aznlklarn (Hristiyanlar) korumaya yneldiler. nk, hemen snrlarnda yer alan Osmanl mparatorluundaki eriat dzeni hem Avrupallara ok yabanc ve ters gelen bir hukuk dzeniydi, hem de Avrupa lkeleri zayf Osmanl mparatorluunun iilerine bu Hristiyan aznlklar bahane yoluyla mdahale ederek etki alanlarn geniletebileceklerini kefetmilerdi. Bu koruma, Avrupa politikasnda 19. yzyln ikinci yarsndan itibaren en nemli problem haline gelen "Dou Sorunu"nun (Question d'Orient; zayflayan Osmanl mparatorluu topraklarna hangi devletin sahip olaca
11
mcadelesi) olumasna yol at. Hem Osmanl'nn Avrupa vesayeti altna girmesine neden olan, hem de bu devletlerin bylece birbirlerini dengelemeleri sonucu bir bakma Osmanl'nn mrn yapay olarak uzatan bu Dou Sorunu, aznlklarn korunmas tarihinin de ta kendisi oldu. Bu sreci yle izleyebiliriz: 1) Sre, Osmanl'daki Hristiyan aznlklarn bir tek byk devlete korunmas biiminde balad. rnein 1699 Karlofa Antlamas Polonya'ya Osmanl'daki Katolikler iin giriim yapma hakk tand. 2) Arkasndan, 1854-56 Krm Savann sonunda imzalanan 1856 Paris Antlamas bu Hristiyan aznlklarn korunmasn, Napolon-ncesi Avrupa haritasn ve dzenini geri getirmek amacyla galip devletlerin oluturduu Avrupa Uyumu'na (Concert Europen) brakt. Bu dzen, 19. Yzyln kolektif koruma sistemine bir tr gei dnemi oluturdu. 3) 19. Yzylda aznlklar konusunda iki nemli gelime ortaya kmt: a) Fransz devrimi sonrasnda "dinsel" aznlklar korumaktan "ulusal" aznlklar korumaya gei ve artk dinsel haklarn yan sra medeni ve siyasal haklarn da devreye girii; b) Milliyetilik ilkeleri sonucu Ulusdevlet'in (yani, millet'i ina edebilmek iin alt kimlikleri asimile etmeye girien devlet trnn) douu. Bu gelimelere, sanayi devriminin 19. yzyln ortasndan itibaren yaratt nl gereksinmeler sonucu (hammadde ihtiyac, yeni pazarlar ihtiyac, sermayeyi darya yatrma ihtiyac) bir de Emperyalizm'in (yani, bu iktisadi gereksinmeleri asker igalle halletme politikasnn) douu eklenince, Avrupa'da muazzam bir rekabet ortaya kt. Bu durumda hibir devlet Osmanl'ya mdahale tekelini alamadndan, 19. Yzyl sistemi Osmanl'daki aznlklarn byk devletlerce kolektif korunmas biiminde belirecek ve artk bu konudaki ikili antlamalar ok tarafl antlamalara dnecektir. 4) Bu dnemin de arkasndan, Milletler Cemiyetinin (MC) kurulmasyla, evrensel rgt gvencesi altnda uluslararas aznlk korumas sistemine geildi. Yalnz, bu koruma, sadece Birinci Dnya Savanda yenilen lkeleri ve yenseler de kk-zayf lkeleri balayacak biimde dzenlenmiti; yani 12
TESEV YAYINLARI
evrensel deildi. u anda bu szlemeler, tm lkeleri kapsayacak biimde evrensel olmak artyla yine uluslararas rgtlerin emsiyesinde yaplmaya devam etmektedir (MC'den sonra Birlemi Milletler [BM], Avrupa Konseyi [AK], Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat [AGT], Avrupa Birlii [AB]). te, Trkiye'nin uygulamaya bugn de devam ettii ve bu incelemenin balca arlk noktasn oluturan 1923 Lausanne Bar Antlamasyla (bundan sonra ksaca "Lozan" olarak anlacaktr) ilgili aznlk korumas, yukarda sz edilen "MC emsiyesi altnda uluslararas aznlk korumas"nn bir paras olarak ortaya kt. Birinci Dnya Savandan sonra MC sisteminde l bir lt ilk defa resm biimde ifade edilmeye balanarak uluslararas terminolojiye girdi: "rk, dil, din aznlklar" (minorities of race, language, and religion). Lozan yapld srada tm MC sisteminin "dsturu" buydu ve amac da hem Ayrmcln nlenmesi (prevention of discrimination) hem de Aznlklarn Korunmas (protection of minorities) idi (bu kavramlarla bu Giri'te ve ayrca kitap boyunca i ie olacaz). kinci Dnya Sava ncesi ve srasnda Nazi Almanyas tarafndan gdlen rk politikalarn bu iki amac da boa karmasnn yaratt hayal krkl, savatan sonra kurulan BM'nin ilk birka ylnda bu konunun aznlk sorunu olarak deil de "insan haklar" biiminde ele alnmas sonucunu dourdu. Bununla birlikte, hem 1950'lerden ve zellikle de 1966'dan balayarak aznlk konular tekrar gndeme alnd, hem de, zellikle Dou Avrupa rejimlerinin 1990'larn banda kmesiyle birlikte AGT dzeni, aznlk kavgalarnn tekrar balamas kbusundan korkulan bir ortamda, Birinci Dnya Sava ertesinin l ltne byk bir geri dn yapt. u ufak farkla ki, din ve dil ltleri aynen kalrken, 19. Yzyln rk teorilerinin etkisindeki "rk aznlklar" lt artk kltr'e de nem veren "etnik aznlklar" biiminde ifade edilmeye balanmt1. l lte dnn yan sra, Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas ikilisinin bir btn halinde uygulanmas da yeniden n plana kt.
1 "Etnik" szcnn rk'tan ok kltr'e gnderme yapt genellikle kabul edilen bir husustur. Bununla birlikte, asistan arkadam Elin Aktoprak'n da dikkatimi ektii bir nokta var: Bu l ltte etnik'in yan sra bir de dinsel ve dilsel farkllk lt vardr ki, bu iki e zaten kltrn esas blmn oluturur. Dier bir deyile, geri "etnik" terimi iki sava aras dnemde egemen kavram olan "rk" (yani,
13
Souk Sava Sonras nemli Gelimeler Dier yandan, zellikle 1990 sonras dnya gelimeleri sonucu, aznlk haklar hem corafi adan ok genilemi hem de nitelik bakmndan ok derinlemiti. Sosyalist lkelerden Yugoslavya'nn dalmas srasnda, "etnik temizlik" ad altnda zellikle Bonaklara yaplan mezalimin bir trl nlenememesinin nihayet yaratt tepki, bu konuda nemli rol oynad. Genilemenin nedenleri yle zetlenebilir: 1) Sovyet Blokunun kmesi sonucu Dou Avrupa lkelerinin genellikle uluslararas rgtlere ve zellikle de AK'ye ve AB'ye girmek istemeleri zerine insan ve aznlk haklarn benimsemeleri; 2) Asya ve Afrika lkelerinden Avrupa'ya gelen g dalgalarnn kalc nitelik kazanmas zerine Avrupa'da fiili aznlklarn olumas ve sonuta bunlarn eitli haklar kazanmas; 3) Esas olarak kresellemenin getirdii etkiler sonucu nc Dnya lkelerinin hem Bat'nn demokratikleme taleplerine almalar hem de ok partili rejime geme sonucu insan haklarna greli olarak nem veren daha ak toplumlar haline dnmeleri. 1990 sonras insan ve zellikle de aznlk haklarndaki derinlemenin belirtileri ise unlar oldu: 1) "Ayrmcln nlenmesi"nden "aznlklarn korunmas"na doru bir gidi balad; 2) Aznlklarn korunmas eskiden devlete aznlklara ayrmc davranlardan kanma gibi "pasif, negatif" bir grev yklerken, artk devlete aznlk
soy) esini ok amtr ve kltr'e gnderme yapmaktadr ama (r. ayn "soy"dan yani Slav soyundan gelmekte olan Srplar ile Bonaklar srf dinsel farkllk yznden birbirlerine girmilerdir); etnik teriminin, bugn artk iyice bilim d bulunan rk esine de, bir "aile" anlam tamak artyla, gnderme yapt bir gerektir. Zaten, Sovyet Blokunun dalmasndan sonra "etnik milliyetilik"in ortal kaplamasnn nedeni de, Komnizmin dald kaos ortamnda, insanlarn her zaman igdsel olarak sndklar "aile" imajna en yakn kavram olan etnik grup kavramndan kuvvet almak ihtiyac olsa gerektir.
14
TESEV YAYINLARI
haklarn zel olarak korumak ve hatta bu korumann koullarn yaratmak gibi "aktif, pozitif" bir grev yklemeye balad. Buna "pozitif/olumlu edim" (affirmative action) denmektedir (bkz. Tablo-3). 3) Yalnzca vatandalarn aznlk saylmasnn yan sra, vatanda olmayanlara da kimi haklar tannmasna doru bir gidi eilimi belirdi. rnein kimi lkelerde yabanc iilere yerel seimlerde oy verdirilmekte, mltecilere kimi haklar tannmaktadr2; 4) Bir devlette aznlk bulunup bulunmad konusu AGT dzeninde (1990 Paris Yasas) ve hatta BM dzeninde (1992 BM Ulusal veya Etnik, Dinsel ve Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi) artk o devletin takdirine braklmamaya baland. "Farkl niteliklere sahip bulunan ve bu nitelikleri kimliinin ayrlmaz paras sayan" kiiler varsa, o lkede aznlk bulunduuna hkmedilmeye giriildi3;
Gerek BM nsan Haklar Komitesinin 1986 ve 1994'te Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi ile ilgili olarak verdii Genel Yorumlarda, gerekse BM ocuk Haklar Szlemesi erevesinde yaplan tartmalarda aznlk haklarndan yalnzca vatandalarn deil, vatanda olmayanlarn da yararlanabileceklerinden sz edilmitir. Aznlk haklarndan yararlanmada vatandalk bann gerekli olup olmad konusu AK bnyesinde de tartlm, Uzmanlar Komitesinde, Ulusal Aznlklara Mensup Kiiler Hakknda Avrupa nsan Haklar Szlemesine (HAS) Ek Protokol ile aznlk haklarnn tannmas durumunda aznlk haklarndan yalnzca vatandalarn yararlanmalarnn, taraf devletlere kendi yetki alanlar ierisinde bulunan herkese HAS'da dzenlenen hak ve zgrlkleri tanma ykmll getiren Szlemenin 1. maddesine ters debilecei belirtilmitir (Bu konuyla ilgili olarak bkz. Naz avuolu, "'Aznlk' Nedir?", nsan Haklar Yll, C19-20, (1997-1998), s. 98 ve Naz avuolu, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, 2. B., stanbul, Su Yaynlar, 2001, s. 41-52.)
BM nsan Haklar Komitesi, 1966 tarihli BM Meden ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesinin 27. maddesine ilikin olarak verdii Genel Yorum'da, aznlklarn varlklarnn ilgili devletlerin onlar tanyp tanmamalarna bal olmadn vurgulamtr (bkz. UN Human Rights Committee, "General Comment No. 23 (50) on Article 27/Minority Rights", Human Rights Law Journal, Vol. 15, (1994), s. 235, par. 5.2.) Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim. AK emsiyesi altnda 1995'de yaplm Ulusal Aznlklar ereve Szlemesi md.30, devletlere bu szlemeyi kimi blgelerinde uygulamama yetkisi vermektedir. Ayrca, Szleme'de aznlk tanm yaplmad iin imzac lkeler kimi aznlklar tanmamak konusunda kendilerini serbest saymaktadrlar. Bununla birlikte, Danma Komitesi raporlar bu konuda aka "szlemede aznlk tanmnn olmamasnn devletlerin bu konuda tamamen serbest olduklar anlamna gelmediini" bildirmitir (bkz. Erol Kuruba, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas Alanda Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklam, Ankara, Asil Yayn Datm, 2004, s. 204'ten Advisory Committee, Opinion on Italy, para. 13-14). Aslnda, aznln varl konusunu devletin takdirine brakmamay, Uluslararas Srekli Adalet Divannn 1930 tarihli bir istiari grne kadar gtrmek mmkndr (Interpretation of the Convention between Greece and Bulgaria Respecting Reciprocal Emigration, PCIJ Series B, No.17, 1930. Bkz. Gaetano Pentassuglia, Minorities in International Law, Strasbourg, Council of Europe, 2002, s.55 ve 67. Bu kaynak iin arkadam ve eski rencim Kaan Esener'e teekkr ederim). Ayn 1930 karar iin bkz. Jelena Pejic, "Minority Rights in International Law", Human Rights Quarterly, Vol. 19, No. 3, (August 1997), s. 673 ve Philip Vuciri Ramaga, "The Group Concept in Minority Protection", Human Rights Quarterly, Vol. 15, No. 3, (August 1993), s. 576-577.
15
5) nsan ve aznlk haklar konusunda uluslararas rgtler ve kimi devletlerin yan sra gnll rgtlerin de (hkmet d rgtler [NGO'lar], sivil toplum rgtleri [ST'ler]) ortaya kmas, bu haklarn uygulanmasn kuvvetlendirdi; 6) Avrupa Konseyinin Irklk ve Hogrszle Kar Avrupa Komisyonu (ECRI) adl organ 2000 ylndan itibaren, aznlk hakk ihlallerini gitgide rklkla ayn kaba koymaya balad; 7) Belki de en nemlisi, Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat (AGK) 1991 Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan bu yana ulusal aznlklar konusu artk "ulusal yetki"ye (comptence nationale, domestic jurisdiction; yani dardan karma kabul etmeyecek biimde yalnzca ilgili devlete karar verilebilecek saylan hususlar arasna) girer kabul edilmemeye baland. Bu konu, "uluslararas toplumun meru ilgi alan" oldu ve uluslararas izlemeye konu olabilecei kabul edildi4. Aznlklar konusunun tarihesini Orta a'dan alp bugne kadar kubak getirdik. imdi, Trkiye'de aznlk sorunlarna ilgi duyan ama konunun uzman olmayan bir kiinin bilmesi gereken teorik kavramlar, bilgileri, tartmalar vermek istiyorum. Ama yine kubak, zetle ve yalnzca "Trkiye'de Aznlklar" konusunu anlamann gerektirdii kadaryla. II ) Aznlk Konusundaki Temel Kavramlar Aznlk Ne Demektir? Bu konu epey tartmal olmakla birlikte, "aznlk" kavram iki adan ele alnabilir: 1) Geni (sosyolojik) adan: Bir toplulukta saysal bakmdan aznlk oluturan, baat olmayan, ve ounluktan farkl niteliklere sahip olan gruba aznlk denir. Bu, aznln en genel tanmdr ve rnein buna ecinseller de girer.
4 Bu 1991 uzmanlar toplants, 1990 Paris Yasas vesilesiyle biraraya gelen devlet ve hkmet bakanlarnn istei zerine toplanm ve ulusal aznlklara (bu terimi biraz ileride ayr balk altnda greceiz) mensup bireylerin arzularna ramen asimilasyon giriimlerine kar kimliklerini koruma hakkn da (1990 Kopenhag lkesi) teyit etmitir.
16
TESEV YAYINLARI
2) Dar (hukuksal) adan: BM raportr Capotorti'nin yapt tanm, bir aznln olduunu kabul edebilmek iin gerekli nitelikleri yle sralyor: a) ounluktan eitli bakmlardan farkl olmak. Bu farklar gnmzde "etnik, dinsel, dilsel" olarak ifade edilmekte. b) lke genelinde sayca aznlk olmak. Bu aznln, lkenin belli bir blgesinde ounluk olmas bir ey fark ettirmez. c) Baat (dominant) olmamak. nk yle baat aznlklar vardr ki, ounluu ezer. r. apartheid dneminde Gney Afrika Cumhuriyetindeki Beyazlar. d) Yurtta olmak. nk yurtta deilse, ok farkl bir kategori olan "yabanc"dr. Yurtta olmayanlar rnein "yeni aznlklar" diye anlan gmenleri ve mltecileri aznlk sayma yolunda yeni bir eilim varsa da, bunlar "aznlk saylmadklar halde, korumasz kalmamalar iin aznlk haklarndan yararlandrlmalar istenen dezavantajl gruplar"dan saymak daha dorudur. e) Yukardaki drt unsur, aznlk olmann nesnel koullarn oluturur. Bir de znel koul vardr: Aznlk bilincinin varl. Nasl ki snf bilinci olmadan snf olmaz, farkl olduunun bilincine varmayan ve bu farkll kimliinin vazgeilmez koulu saymayan birey veya grup da aznlk oluturmaz. Bu, aznlk kavramnn znel kouludur ve ok nemlidir. rnein, ounlua gnll olarak asimile olmak (ounluk iinde erimek) isteyen kii veya grup, aznlk saylmaz. Aznlk Kimlii Nedir: Aznlk-Devlet likileri Kimlik konusu, aznlklar konusunu anlamak asndan temel nemdedir. Kimlii adan snflandrabiliriz: 1) Bireysel kimlik-kolektif kimlik: Bireysel kimlik, aznla mensup bireyin kimliidir. Ama bireyler bolukta yaamazlar; bir grubun yesi olarak
17
yaarlar. Grup kimlii diye de anabileceimiz kolektif kimlik5, ite bu aznlk grubunun btn olarak kimliidir. Aznlk bireyinin benimsedii aznlk kimlii, kolektif kimlikten kuvvet alr. Fakat bireysel ve kolektif kimlikler, grubun bireyi denetim altna almak istemesi ve bireyin buna yanamamas durumlarnda atabilir. r. bir ailenin kendi gelinini rtnmeye zorlamas durumu. 2) Objektif kimlik-sbjektif kimlik: Objektif kimlik, bir insann doutan getirdii tarihsel-antropolojik kimliktir; bu nedenle gayri iradidir. r. Ermeni anababadan doan ocuun objektif kimlii Ermeni'dir. Sbjektif kimlik ise bireyin kendi tercihiyle sonradan "Ben uyum" diyerek yapt zgr irade beyandr ve objektif kimlikten farkl olabilir. 3) Alt kimlik-st kimlik: Aznlklar asndan en nemli kimlik snflandrmas budur. Alt kimlik, bireyin iinde doduu grubun kimliidir ve dolaysyla da objektif kimlie denk der. rnein Trkiye'de Rum anababadan doan ocuun alt kimlii Rum'dur. st kimlik ise devletin vatandana empoze ettii kimliktir. Bu anlamda, vatandala denk der. Bireyin objektif kimlii ayn zamanda onun alt kimlii olmakla birlikte, yukarda da ksaca belirtildii gibi birey objektif kimliini reddederek devletin kendisine vermek istedii kimlii (st kimlii) kabul edebilir; bu artk onun sbjektif kimliidir. r. Krt kkenli olduu halde kendini Krt olarak anmaz, Trk olarak anabilir. Bu (yani gnll asimilasyon), nemli olan bireyin iradesi olduu iin, kendi grup kimliini korumak istemek kadar doal bir haktr 6.
5 6 "Kolektif" ve "grup" terimlerinin ilikisi konusunda bir tartma iin bkz. avuolu, Uluslararas nsan Haklar..., s. 55-57. Bununla birlikte, bireyin bir baka objektif/alt kimlii iradi olarak (sbjektif kimlik) edinmesinde nemli doal snrlamalar vardr. Bunun olabilmesi iin, bir kere, edinilmek istenen yeni alt kimliin bu geii kabul eder nitelikte olmas gerekir. r. Alevilik sonradan Alevi olunabileceini kabul etmez. kincisi, mantn kabul etmesi gerekir. r. yeni bir dinsel alt kimlik edinilebilir ama yeni bir etnik alt kimlik edinilemez; bir Rum kendini Ermeni veya Krt olarak ilan edemez, Musevilie geilebilir ama branilie geilemez. Bir lkedeki alt kimlikler arasnda bir tr "hiyerari" olabilir. Byle bir durumda bir alt kimlik mensubu, eer bir tr st kimlik olarak
18
TESEV YAYINLARI
Bir lkedeki alt ve st kimlikler arasndaki ilikiler tabii ki aznlk bireyi ile devlet ilikisi sz konusu olduunda zel nem kazanr. Bu ilikinin ana biim alaca sylenebilir. (Bkz. Tablo-2) Tablo-2: Devlet ile Birey Arasnda st-Alt Kimlik likileri
Aznlk Bireyinin Tutumu Durum-1 Durum-2 st kimlii sbjektif kimlik olarak benimseme st kimlii ret Devletin Tutumu Memnuniyet Sert tepki Sonu Gnll asimilasyon Travmatik durumlar (ayrlma, katliam, vs) Birinci olaslkta atma, ikinci olaslkta uyum ortam
Durum-3
st kimlii kabul, alt kimlikte srar
1) Asimilasyonda srar olasl 2) Alt kimlie sayg olasl
gryorsa, lkedeki bir baka etnik alt kimlii sbjektif kimlik olarak benimseyebilir. r. Hristiyan Balkan lkelerinde yaayan Mslmanlar (alt kimlikler) arasnda bir hiyerari vardr: Mslmanlar arasnda hangi etnik grup daha kalabalk ve stnse, alt kimlikler arasnda o baattr. Bat Trakya'daki Trkler, Yunanistan'daki dier Mslmanlar olan Pomak ve Romanlara (ingenelere) baattr ve bu iki grup kendilerini Trk sayarak sbjektif kimliklerini Trk olarak ilan edebilirler. Bunu da, Trk olmak kendileri iin bir tr st kimlik olduu iin yapabilirler (nitekim, Bat Trakya'da durum byledir). Ama Trkler Pomak olduklarn ileri sremezler. Bu durum, Makedonya'da ve zellikle Kosova'da tersinedir. Orada Mslmanlar arasnda kalabalk ve baat grup Trkler deil, Arnavutlardr. Ve sonuta Arnavutlar Trkleri asimile edebilir ve nitekim durum bir miktar byledir (bkz. "Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik - Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir nceleme", SBF Dergisi, Cilt 48, No. 1-4 (Ocak-Aralk 1993), s. 109-120). zellikle 19701989 dneminde Bulgaristan'n Pomaklara uygulad Bulgarlatrma politikalarnn, 1989'dan gnmze de Pomaklarn youn olarak bulunduu blgelerde eitli Arap vakflarnn Pomaklar Arap etkisi altna sokmak amacyla yrttkleri faaliyetlerin, zellikle Pomak genlerini Trk kimliinden uzaklama yolunda etkiledii bilinmektedir. Bkz. Ali Dayolu, Bulgaristan'da Mslman-Trk Aznl (18782000), yaynlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002, s. 32-36. Trkiye'de alt kimlikler arasndaki gei durumu bugn de Zazalar ile Krtler arasnda sz konusudur. Bir Zaza'nn kendini Krt saydna rastlanabilir ama, bir Krt kendini Zaza sayamaz. Dier yandan, olaya sosyoloji deil de hukuk asndan baknca, bu konuda da ilgin (ve istisnai) durumlara rastlanabilir. r. Danimarkal aznlk olarak tannp tannmamann bireyin beyanna brakld Almanya'da, Schleswig-Hollstein eyaletinde, kimi Almanlar Danimarka hkmetinin yardmlarndan yararlanabilmek iin kendilerini Danimarkal aznlk ilan etmilerdir ve hatta halk arasnda bunlara "Jambon Danimarkallar" anlamna gelen bir lakap taklmtr (Tankut Soydan'la grme, 01 Haziran 2004). Bununla birlikte, ereve Szlemeyi Aklayc Rapor'da kiinin herhangi bir aznla mensup olmay keyfi olarak tercih etme hakknn bulunmad, bu tercihin kiinin kimlii ile ilgili objektif ltlere bal olduu belirtilmitir (Bkz. "Explanatory Memorandum on the Framework Convention for the Protection of National Minorities", Human Rights Law Journal, Vol. 16, (1995), s. 103, par. 36. Bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim).
19
Eer aznlk bireyi, sbjektif kimlik olarak st kimlii benimserse, devletle (tabii, rk olmayan devletle) o birey arasnda hibir sorun kmaz. Buna "gnll asimilasyon" denir. Tabii, bu durumda aznlk bireyi ile aznlk grubu arasnda srtme kmas mmkndr. Eer birey kendi alt/objektif kimliinde srar eder ve lkenin st kimliini reddederse, bu atma durumudur ve soykrm, ayrlma vb. gibi travmatik sonulara kadar gidebilir. Ayn durum, devletin alt kimlikleri zorla asimile etmeye giritii durumlarda da grlebilir. Bir de, ok nemli bir nc durumdan sz edilebilir ki, konumuzu esas ilgilendiren budur: Birey st kimlii kabul eder ama kendi alt kimliinde de srarc olur. Burada atma kp kmayaca, devletin tutumuna baldr. deal zm, yurttan (aznln) alt kimliine devlet tarafndan sayg gsterilmesi, yurttan da kendi alt kimliini koruyarak st kimlii kabul etmesidir. Yalnz, bu st kimliin alt kimlii ortadan kaldracak bir isim ve nitelik tayp tamad, lkedeki baat etnik grupla zde olup olmad nemlidir. nk byleyse, dier alt kimlikler bundan rahatszlk duyabilirler, st kimlie yabanclaabilirler, entegre olmaktan uzaklaabilirler. Sorun kabilir. Baka bir deyile, bir ulus-devlette milleti ina yntemi olarak "kan temelli" yntem uygulamakla "toprak temelli" yntem uygulamak arasnda ciddi fark vardr7. Dier yandan, toplumu birletirmek iin ileri srlen st kimlik zellikle iki durumda bu amacn tam tersi sonu verebilir:
Burada yanl anlamamak gerek: st kimliin ad baat alt kimliin adyla ayn olabilir ve yine de aznlk haklar korunabilir (zaten kimi durumlarda lkenin st kimlii tarihsel olarak dardan belirlenmitir; r. Osmanl mparatorluuna Avrupallar 14. yzyldan beri Trkiye diyegelmilerdir. Nitekim Sevr Anlamas metninde Osmanl [Ottoman] szc 20 kere getii halde, Trkiye [Turkey] szc tam 308 kere geer B.O.). Dier yandan, st kimlik corafi ad tad halde asimilasyoncu politika izlenmesi mmkndr ve lkenin adnn corafi anlam tamas bu politikay nleyemeyebilir. r. 1960'ta Fransa'dan bamszln alan Siyah Afrika devleti Yukar Volta'nn ad bir blge ismidir. Bu lke 1984'te "onurlu insanlar lkesi" anlamna gelen Burkina Faso adn almtr. Her iki isimde de lkedeki aznlklar asndan bir ey deimemitir. Yani, st kimliin ad ile asimilasyoncu politika arasndaki iliki bire-bir ve tamamen zorunlu bir ba deildir (Do. Oktay Uygun'la grme, 31 Mays 2004), fakat st kimliin adnn lkedeki baat alt kimliin adyla zde olmas ou zaman bir asimilasyoncu politikann belirtisidir ve onu glendirir. Kan ve toprak temelli yntemler konusunda ayrca bkz. Tablo-10.
20
TESEV YAYINLARI
1) st kimliin kimi gruplar (aznlklar) tarafndan edinilmesi olanakszlatrlm veya snrlanmsa: Burada sz edilmesi gereken rklk politikasdr. Gerek bir rk politika segregasyoncudur. Yani aznl kendinden fizik olarak ayrr ve onu srf baka soydan olduu iin kimi olanaklardan yoksun klar. Bunun en iyi rnei, 1990 ncesi Gney Afrika Cumhuriyetindeki apartheid politikasdr. 1960'lar ncesi ABD'nin kimi eyaletleri de bu kategoriye girer. 2) st kimlik bireyi temsil etmiyorsa: Eer bir ulus-devlette millet inas "toprak temelli" yntemle deil de "kan temelli" yntemle yaplyorsa, st kimlik kimi gruplar temsil etmez. Bu durumda o gruplar st kimlii benimsemezler ve hatta ona kar karlar. Bu iki yntemi incelersek bunu daha iyi anlarz. Millet'in nas ve Aznlklar: Kan ve Toprak Temelli Yntemler Aslnda sistemler u veya bu biimde karmadrlar ama, milletler (uluslar) ina edilirken (nk millet kavram gerek deil sanal bir kavramdr, tula zerine tula koyar gibi ina edilir) iki ana temelden birine dayanarak kurulurlar: kan veya toprak. Eer bu yntemlerden kan temelli yntem ("Alman yntemi") sz konusuysa, o millet ounlukla belli bir etnik grubun deerleri ekseninde ina ediliyor demektir. Dier gruplarn bu baat etnik kimlie ve kltre asimile olmas istenmez ve beklenmez; baat etnik grubun dnda kalanlar tecrit edilir (direct exclusion), yok saylr. Zorunlu gler, nfus mbadeleleri ve hatta bazen dorudan iddet ieren politikalarla bu farkl unsurlardan kurtulmaya allr. Bu durumda, o lkede sorun ortaya kabilir. Dier etnik vb. gruplar ve kimlikler yabanclaabilir. Byle okkltrllk durumlarnda (ki dnyada neredeyse btn lkeler okkltrldr) st kimlii lkede yaayan baat gruba deil, lkenin kendisine (ve dolaysyla bu toprak zerinde yaayan herkese) gnderme yaparak saptamak ve buna uygun bir terim kullanmak uygun olur. Buna, milletin inasnda "toprak temelli yntem" ("teritoryal yntem", "Fransz yntemi", "E.Renan yntemi") denir. r. "Amerikal" st kimlii, lkedeki
21
herhangi bir gruba (ngiliz, talyan, vb.) deil, ABD lke toprana gnderme yapar. "Fransz" terimi de yledir, nk Fransa'da "Frank" diye bir etnik grup yoktur. spanya'da "spanyol" diye bir etnik grup yaamaz. "ranl" terimi, keza yledir. Bu ok nemli noktann Trkiye'ye uygulanmasn "Trkiye'de Aznlk Uygulamasnn Tahlili" adl Beinci Blm'de inceleyeceiz. Alt kimlik ve aznlk bilinci tama konusunu bitirmeden nce iki nemli noktaya daha temas etmek retici olacaktr: 1) "Mekan" asndan: Aznlk bilinci iin "tarihsel mekan" ok nemlidir. Bir lkenin ulusal snrlar kesinlemeden o lkede eskiden beri yaayagelen yani "tarihsel mekan"larnda bulunan aznlklar ("otokton" aznlklar) o lkeye gle dardan gelen aznlklara oranla alt kimliklerini (aznlk bilinlerini) ok daha gl olarak hissederler ve korurlar8. 2) "Zaman" asndan: Bir lkede "ortak ekonomik pazar" ile "aznlk bilinci"nin birbiri karsndaki kronolojik durumu ok nemlidir. Eer o lkede ortak ekonomik pazar nce kurulmusa, aznlk bilinci gelimeyebilir nk bu pazar doal olarak asimile eder. Ama o lkede nce aznlk bilinci km ve pazar ondan sonra olumusa, ok byk olaslkla bu pazar sz konusu aznl asimile edemez. Bu iki noktann Trkiye asndan nasl gelitiine, Beinci Blm'n sonunda yine dneceiz. nsan Haklar ve Aznlk Haklar: Negatif ve Pozitif Haklar Aznlk haklar, bir lkede yaayan aznlk bireylerine devlet tarafndan tannan ve topluca (grup olarak) kullanlabilen zel insan haklardr. Bu haklarn uluslararas standartlar karlyor veya onun gerisinde kalyor olmas hususu, byk ounlukla, ilgili devletin demokratikleme dzeyiyle ilgilidir.
8 Pierre George, Gopolitique des Minorits, Presses Universitaires de France, Que sais-je, 1984, s.15.
22
TESEV YAYINLARI
Aznlk haklarn anlamak iin, nce, farkl ama yakndan ilikili iki hak trnden sz edebiliriz: a) Negatif eitlik haklar veya ksaca negatif haklar: Bunlar, bir lkenin tm vatandalarna tannan bireysel haklardr. r. yasa nnde eitlik, siyasal hak eitlii, dinini uygulama zgrl vb. gibi. b) Pozitif haklar: Bunlar tm yurttalara tannmaz; yalnzca aznla tannr. Esas aznlk haklar bunlardr. Aznlk bireyi bunlar kendi grubuyla birlikte kullanr; yani bunlar grup haklardr. rnein Trkiye'de Lozan'a gre yalnzca gayrimslimlerin kendi okullarn kurarak buralarda kendi dillerini okutma hakk vardr9. Eitlik ilkesini sanki bozar biimde kimi yurttalara byle "art" haklar tannmas, doal olarak "dezavantajl" olan aznlklarn eitlie kavumasnn baka trl mmkn olamayaca gereine dayanr. Aznlk olmak demek zaten farkl kimliini korumakta byk glk ekmek demektir; hem de dnyann neresinde olursa olsun. ok yakn zamanlara kadar, ilk doumunu sezaryenle yapan bir kadn sonraki doumlarn da sezaryenle yapmaya mahkumdu ("once a caesarian, always a caesarian"). Buna benzer biimde, dnyann bir noktasnda aznlk olan kii otomatikman dnyann her yerinde aznlk olmaya mahkumdur: Trkiyeli ii Almanya'da
Bu kitap boyunca yukarda verilen tanmlar dahilinde kullanlacak olan bu negatif-pozitif hak ikilisi, aznlk haklarnn en ok ilendii ki Sava Aras dnemde ortaya kan terminolojidir (bkz. Tennent Harrington Bagley, General Principles and Problems in the International Protection of Minorities, Genve, IUHE, 1950, s. 41-42) ve doal olarak, bu kitabn konusu olan aznlk haklar asndan kullanlmtr. Bununla birlikte okuyucu, kafasnn karmamas iin, aznlk haklarnn zel bir dal olduu insan haklar alannda fazlasyla eitli tanm ve snflandrmalarn kullanld konusunda zellikle uyarlmaldr. Nitekim bu negatif ve pozitif terimleri, birey karsnda devletin pozisyonunu tanmlayan snflandrmada farkl anlamlarda geer. Devletin aznlklara kar izledii politikalar negatif ve pozitif olarak ayrlabilir. Bireysel insan haklar da yine negatif (siyasi ve medeni haklar) ve pozitif (ekonomik, sosyal, kltrel) olarak ayrlabilir. Burada negatif, devletin dokunamayaca hak ve zgrlklere karmamasn; pozitif ise kimi haklarn gereklemesi iin devletin mdahalesinin istenebileceini ifade eder. stelik, bunlar da birbirinin iine girmi vaziyettedir. r. birok hak ve zgrln gereklemesi iin devletin karmamas deil fiilen karmas gerekebilir; veya aznlklarn kendi dillerini yazl olarak kullanmas benim bu kitapta kullandm anlamda bir pozitif hak olduu gibi, ayn zamanda insan haklarnda klasik bir negatif hak olan bildiimiz ifade zgrlne de girebilir. Aznlk haklarndan sonra gelien bu insan haklar yaklamndan baknca, benim kullanacam "pozitif haklar"n yalnzca aznlklara zg olmad da sylenebilir. zet olarak, bu kitapta kullanlan negatif/pozitif haklar terimlerini, insan haklarnda kullanlan terimlerle kartrmamak ve yukardaki metinde tanmland gibi "btn vatandalara verilen bireysel temelli haklar" ile "sadece dezavantajl kiilere tannan grup temelli haklar" biiminde anlamak gerekmektedir.
23
"Karakafa"dr, memleketi Trkiye'ye dnnce "Almanc" olur. stanbullu Rum Trkiye'de "gavur" saylr, Yunanistan'da ise "Turkosporos" (Trk tohumu). te bu nedenle, bu "art" haklarla bu gln azaltlmas ve eitliin fiilen salanmas amalanr. Bu pozitif haklar uygulamasna "pozitif ayrmclk" (positive discrimination) da denir. Burada unu da eklemek gerekir ki, pozitif haklar veya pozitif ayrmclk yalnzca etnik vb. aznlklarla ilgili deildir; lkede dezavantajl olan tm gruplara uygulanabilir. r. "Herkes genel tuvaletlerden yararlanmak hakkna sahiptir" diye ynetmelik karmak, bir negatif hak vermektir. "Engellilerin genel tuvaletlerden yararlanmas iin zel kabinler yaptrlr" diye hkm koymak ise bir pozitif hak vermektir ve tekerlekli iskemlede yaayan engelliler birinci tr haktan ancak ikinci tr hak sayesinde yararlanabilirler. Dier bir rnek, kadnlara eitli kurullarda kontenjan tanmaktr (Trkiye'de byle bir kontenjan Cumhuriyet Halk Partisi [CHP] ve Doru Yol Partisi'nde [DYP] vardr), nk kadnlar ok eitli nedenlerle (ocuk dourup yetitirmek zorunda olmak, toplumdaki tutucu telakkilerle mcadele etmek, vb.) doutan dezavantajldrlar ve ancak pozitif haklarla eit duruma gelebilirler. Mays 2004'teki anayasa reformu srasnda kadnlara zel haklar tannp tannmamas vesilesiyle gndeme gelen bu "pozitif ayrmclk" ile daha nce ad geen "olumlu edim" (affirmative action) zaman zaman e anlamda kullanlr; sadece, eyleme dnklk asndan ikincisi birinciden nde gelir. Kimi yazarlar pozitif de olsa ayrmclktan sz etmek istemedikleri iin ikinciyi kullanrlar. Bu iki terim arasnda nemli gei noktalar mevcuttur. kisi de devletin haklara "karmama"s (yani, pasif kalmas) yerine bizzat devreye girerek bireyler yapmas anlamna gelir. Eer devletin kimi haklar salamada aama aama ilerlemesi asndan alnacak olursa, bu terimler ikinci aamay olutururlar. r. ynetimler herkesin tuvaletlerden yararlanmasna yasal olanak tanmann ve genel tuvaletlere engelliler iin zel kabinler yaptrlmasn ngren kurallar koymann (birinci aama) yan sra, bir de bu kabinleri ina ettirirlerse veya "Kadnlara Eit Koullarda Salama Genel Mdrl" kurup harekete 24
TESEV YAYINLARI
geirirlerse, bunlar olumlu edim'dir (ikinci aama). Eer ilgili kii ve/veya kurulular bu kurallara uymazlarsa yani bu kabinleri yaptrmazlarsa, devlet nc bir aama olarak bu sefer de yaptrm uygulayabilir, rnein tazminata hkmedebilir (policing) (bkz. Tablo-3). Tablo-3: nsan ve Aznlk Haklarnda Devletin Yapc Tutumunun Evreleri
Birinci Evre Ayrmcln nlenmesi / Aznlklarn Korunmas (pasif) kinci Evre Pozitif Ayrmclk / Olumlu Edim (aktif) nc Evre Yaptrm uygulamak (policing)
Haklarn Uygulanmas: Ayrmcln nlenmesi ve Aznlklarn Korunmas Bu negatif-pozitif haklar ayrm, uygulamada, "Ayrmcln nlenmesi" ve "Aznlklarn Korunmas" adl, birbirinin tamamlaycs iki farkl politikada somutlar. Birinci politika birey veya gruplarn hukuksal eitliini salamay yani onlara ayrmclk yaplmasn nlemeyi amalar. kinci politika ise aznlk birey veya gruplarnn, farkl kimliklerini korumalarna yardm yoluyla, gerek eitliklerini salamaya ynelir. Birinci politika devletin aznla "Sana karmyorum", ikinci politika ise "ounluk ile ayn koullarda yaaman salyorum" demesi anlamna gelir.10 Birbirini tamamlayan bu iki politikadan birincisi 20. Yzyln bandaki "liberal demokrasi"ye/"klasik haklar"a benzer: devlet biimsel eitliin kurallarn koymutur ve artk mdahale etmemektedir. kincisi ise gnmzdeki "ada demokrasi"ye/"sosyal haklar"a benzer: devlet eitli mdahaleler yaparak biimseli gerek hale getirmeye almaktadr (bkz. Tablo-4).
10 Dilek Kurban, "Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey's Path to the European Union", Columbia Human Rights Law Review, Vol. 151, No. 35, 2003, s. 160-161.
25
Birinci politikann yerlemedii lkelerde ikinci politikay uygulamak zordur; genel olarak yurttalarna eit haklar uygulamaya fazla almam bir devletin aznla zel haklar vermesi pek beklenemez. Dier yandan, bu politikalardan birincisi normalde devletler tarafndan nispeten itirazsz uygulanr. Ama ikincisi konusunda ou zaman devletin isteksiz davrand grlr, nk devlet aznln glenmesinden ve sonuta kendisinden ayrlmasndan korkmaktadr. Oysa, pozitif haklarn verilmesi, milletin btnlne katk yapmak asndan nemlidir. nk bylece aznlk kimlii korunmu olur, aznln kendini itilmi veya ezilmi hissetmesi nlenir, bunun sonucu olarak da toplumu oluturan eitli unsurlar arasnda demokrasi ve bar kolaylar, aznlklarn ayrlp kendi devletlerini kurmalar iin gereke (ve meruiyet) kalmaz. Yani, o lkede "i self-determinasyon" gerekletii iin, "d selfdeterminasyon" olasl azalr11. stelik bu, ada eilimlere de uygun bir ortam yaratt iin uluslararas destek grr. Tablo-4: Haklar ve Politikalar
Hak tr Negatif (bireysel) haklar Pozitif (grupsal) haklar Aznlklara ilikin politika Ayrmcln nlenmesi Aznlklarn Korunmas Benzeme Liberal demokrasi ada demokrasi ("i self determinasyon")
11 Self-determinasyon en az iki anlama gelir. "" anlam, bir lkedeki yurttalarn kendilerini ynetecek ekonomik, sosyal, siyasal vb. dzeni seebilmesi, yani demokrasidir. "D" anlam, ayrlarak kendi bamsz devletini kurmaktr. Yalnz, bu ikincisi, mevcut bamsz bir devletten ayrlma deil smrge durumundan bamszlama anlamnda kullanlr. Gnmzde "d" self-determinasyon ancak "i" self-determinasyona izin verilmeyen lkeler iin geerli kabul edilebilir. Bu konuda bkz. B. Oran, Kreselleme ve Aznlklar, 4. B., Ankara, maj Yaynlar, 2001, s. 108-118; ayrca bkz. kitabn sonundaki Ek: Trkiye Krtleri Bamszla Gider mi?
26
TESEV YAYINLARI
III) Aznlk Haklar Verme Konusu: Kime, Ne Tr Haklar, Nasl? Aznl "Tanma"nn nemi Bu konuyu birtakm temel hususlar ele alarak inceleyelim: nce, aznln varlnn kabul ile aznlk haklar verilmesinin iki farkl ey olduunu bilmek gerek. Aznln varl, kimi olgularn olup olmadna dayanr. Yani, yukarda "Aznlk Ne Demektir?" altbal altnda sz edilen nesnel koullar (farkllk, vb.) ve znel koul (aznlk bilinci) varsa aznlk da vardr ve daha nce de belirtildii gibi, lke devletinin bu gerei kabul etmesi veya inkar etmesi artk 1991'den beri bireyi deitirmemektedir. Oysa aznlk haklar, ancak lke devletinin bunlar kendi yurtta olan aznlklara tanmas zerine gerekleebilen haklardr. Peki, bir devlet kendi lkesindeki aznla bu zel haklar (pozitif haklar) vermeyecekse, o aznl tanmas neyi deitirir? ok eyi. Kendi lkesinde aznlk olduunu inkar eden ve dolaysyla yurttalar arasnda farkl nitelikler (alt kimlikler) tayanlar bulunduunu kabul etmeyen devlet o farkllklara sayg gstermeyecektir, negatif haklar bile uygulamayabilecektir, bu farkl yurttalarn ounlua benzemeye zorlayacaktr, ou zaman bunun iin "milli gvenlik" ve "kamu dzeni" gibi bulank gerekeler kullanarak onlarn toplumsal belleini sfrlamaya alacaktr, hatta bu yolda eitli basklar yapabilecektir12. "Asimilasyon" ad verilen bu politika, yle daha rahat edeceini dnen bir aznlk tarafndan "gnll" olarak kabul edilebilir ve/veya zaman iinde "doal" olarak oluabilir. Fakat devlet bu ii "zorla" ve "sert" bir biimde de yapabilir ki, genel olarak grlen budur ve gnmzde hibir biimde kabul grmez.
12 Bunun belki de tek istisnas Fransa'dr. lk ulus-devlet olan Fransa, yakn zamanlara kadar kendisinde aznlk olduunu inkar etmi ve haklar vermemitir. Bununla birlikte, ileride greceimiz gibi (bkz. dipnot 117), Fransa hl aznlklar kabul etmemekte fakat artk haklar vermektedir.
27
Bu son durumda devlet hem kendi yurttana bask yapt iin ite toplumsal bar bozma eilimine girer, hem de gnmzde ok yaygn biimde kabul edilen uluslararas insan haklar ve aznlk haklar standartlarna aykr hareket ettii iin d dnyadan ciddi tepki grr. Bir devletin kendi lkesinde aznlk olduunu kabul etmesi bu alardan ok nemlidir. Bununla birlikte, aznlklara pozitif haklarn verilmesi konusunda farkl eyler dnmek de mmkndr: Bu pozitif haklar, ounluk asndan bakldnda, aznl ounluktan bir anlamda tecrit ettii iin ounluun tepki duymasna yol aabilir. stelik, zaten "teki" saylmak yznden tepki almakta olan aznla bu art haklarn tannmas, bu aznl ounlua daha da hedef gsterebilir ve dolaysyla aznla zarar verebilir. Aznlk asndan alndnda ise grlen udur ki, bu haklar aznl bir anlamda tecrit ettii iin onun gelimesine zarar verebilir. rnein ocuklarn genel okullara deil, retimi aznlk dilinde yrten okullara gnderilmesi halinde bu ocuklarn ounluun dilini (resm dili) renmeleri gleebilir ve dolaysyla da hayatlarn kazanmalar zorlaabilir. r. Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iin durum byledir. Bu durumda aznlk, lke yaamna katlmakta ve entegre olmakta zorlanabilir. Devletlerin bu konudaki ar hassasiyetlerini karlayacak nlemler uluslararas planda mevcuttur13. Bir kere, uluslararas szlemelerde ne zaman aznlk haklarndan sz edilse, bunun hemen yanna "lkenin toprak btnl ve ulusal egemenlii" ilkesi de yerletirilir. kincisi, aznln bu haklar ktye kullanamayaca ilkesi kabul edilmitir. ncs, ilk kt andan itibaren aznlk haklar kavram bireysel hak olarak alglanmtr; yani bu haklar Hobbes'dan (16. yzyldan) beri Bat felsefesinde gittike daha gl biimde bireylere verilmi haklardr, gruplara deil.
13 Naz avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa Standartlar ve Trkiye - Bir Karlatrma", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s.127-128 (bu kitabn ad bundan sonraki dipnotlarnda Aznlk Haklar biiminde ksaltlacaktr); avuolu, Uluslararas nsan Haklar..., s.165.
28
TESEV YAYINLARI
Bu sonuncu hususun nedenleri nemlidir: Bir kere, bireylerin tersine gruplar uluslararas hukukta hak sahibi (hak sjesi) deillerdir. kincisi, gruba hak verilirse bunun devleti paralamasndan korkulur. ncs, kimi geleneksel gruplarn (rnein tarikatlarn) bireyi ezmeleri istenmez. Birey, aznlk alt kimliini devletin st kimliine kar korurken, bireysel kimliini de aznlk grubunun alt kimliine ezdirmeme olanana sahip olabilmelidir. Dier bir deyile, bir aznlk mensubu kendi grubundan bireysel kimliinin tannmasn ve sayg grmesini, devletten de kolektif kimliinin tannmasn ve sayg grmesini ister. Bunun iindir ki, uluslararas aznlk koruma metinlerinde ok egemen bir eilim olarak, haklarn "aznlklar"a deil "aznlklara mensup bireyler"e (individuals belonging to minorities) verildii yazldr. Ama, birey bolukta yzmedii iin, bu haklar tabii ki grupsal olarak kullanlacaktr; r. aznlk dilini kullanma gibi. Aznlk Bilincinin nemi Her farkllk aznlk yaratmayabilir. Nesnel koullarn tamamnn mevcut bulunmas durumunda bile, nemli olan znel koul yani aznlk bilincidir. Eer aznlk bilinci yoksa, daha nce de belirtildii gibi, aznlk da yoktur demektir. Bu husus, ulusal aznlklklarla ilgili olarak 1991 tarihli AGK Cenevre Aznlk Uzmanlar Toplantsndan balayarak kabul grmtr. Burada, "aznlk bilinci" terimini akla kavuturmak gerekiyor. Bu terim alt kimliini nemseyen, onu srdrmek isteyen her grup iin kullanlacak mdr, yoksa daha seici bir anlam m tar? Her kltr, alt kimlik dzeyinde olsun olmasn, kendini srdrmek ister. Bu adan, nemli olan, onun st kimlik karsndaki pozisyonudur. Eer bu srdrme abas yalnzca kendi gelenek ve greneini koruma amacna ynelikse, burada sadece bir kltr eitlilii sz konusudur ve bir aznlk bilincinden ve dolaysyla bir aznln varlndan sz edilemez. Ama bu aba st kimliin yan sra srarla ileri srlyor ve siyasal taleplere yol ayorsa, o zaman ortada bir aznlk bilinci ve dolaysyla bir aznlk vardr. Tabii, bu topluluk bireylerine aznlk haklar verip vermemek, yukarda da
29
belirtildii gibi, yine ayr bir konudur; ama verilecekse bu "aznlk bilinci" ltnn gz nne alnmas doaldr. "Ulusal Aznlklar" Gnmzde, bu "etnik, dilsel, dinsel" l ltne dayanan aznlklar teriminin yan sra, bir de "ulusal aznlklar" (national minorities) terimi sz konusudur. Aznlk haklarnn verilmesi asndan bu kategori hakknda ne sylenebilir? Anlam ak olmayan bu sonuncu terimi, Trkiye, Lozan' kastederek, "uluslararas belgelerle statleri saptanm gruplar" iin kullanmaktadr. Uluslararas ortamda ise bu terimin drt farkl anlam tad grlmektedir: Terimin birinci anlam, dpedz, bir lkede bulunan etnik, dilsel, dinsel aznlklardr. Bunu en ok kuzey Avrupa lkeleri kullanrlar. kinci anlam, bir "akraba devlet"i bulunan aznlktr. Bir aznln iinde yaad ve yurtta olduu devlete "evsahibi devlet" (host state), o aznln soydalarnn egemen olduu devlete de "akraba devlet" (kin state) denir. r. Yunanistan'daki Bat Trakya Mslman-Trk aznl iin evsahibi devlet Yunanistan, akraba devlet Trkiye'dir. Trkiye'deki Rumlar iin de bu durumun tam tersi geerlidir. Aznlklar evsahibi devletlerine "vatan", akraba devletlerine "anavatan" derler. (Trkiye'nin i aznlklar konusundaki tutumu terimin bu anlamyla bark bir nitelik gsterir; bununla birlikte kuzey Irak'ta bir Krdistan'n kurulmas halinde durum farkl olabilir). Terimin nc anlamna gre ulusal aznlk, bir anlamda, sesi gl kan aznlktr. Bu anlam, D.Kurban'n bir aktarmasnda bulmak mmkn: Ulusal aznlk, "aznlk" saylmak iin gereken nesnel koullarn (farkllk, vb.) yan sra znel koulu da (aznlk bilinci) yerine getirebilen gruptur. Yani, eitli nedenlerle aznlk bilinci gl olmayan farkl grubu "ulusal" deil, "kltrel aznlk" saymak doru olacaktr14. Bu ayrm, ulusal aznla
14 Dilek Kurban, "Confronting Equality...", s. 160'dan Joseph Eliot Magnet, "National Minorities and the Multinational State", 26, Queen's Law Journal (2001), s. 399.
30
TESEV YAYINLARI
hukuki tanma (ve belki de koruma, yani aznlk haklar) salanmas bakmndan nemli olabilir. Bu kategoriletirmeye gre kltrel aznlklara "ayrmcln nlenmesi", ulusal aznlklara ise buna ilaveten "aznlklarn korunmas" politikalarnn uygulanmas dnlebilir. Nihayet, ulusal aznlk, "yeni aznlklar"n yani gmen ii vb. aznlklarn kart kavram olarak kullanlmaktadr15. Tam Eitlik ve Geni zgrlk m, zel Haklar m? Kimi aznlklar "nemli" ilan ederek onlara zel (pozitif) haklar tanmak konusunda, ikisi de doru olan iki ters argman ileri srmek mmkndr: a) Byle bir kategoriletirmeye gitmek, zeceinden daha fazla sorun yaratabilir: "Ulusal" aznlklara tannacak pozitif haklar "kltrel" aznlklar tarafndan da talep edilebilir ve bu durumda devletin kaynak tahsisi sorunu iinden klmaz bir hal alabilir. Hangi aznln hangi kategoriye sokulacan saptamak da kolay deildir. Zaten "gl" olup olmama kavram sabit deildir, geilidir. Bu durumda durumu srekli gzden geirmek ve hatta ara kategoriler veya gei kategorileri yaratmak bile gerekebilir. Bu farkl kategoriler arasnda kskanlk, dolaysyla da bir tr yar balayabilir ve bu yar lkede birlikte yaamak iin gerekli olan dzeni fazlasyla zorlayabilir. Oysa, uluslararas ilikilerin temelinde yatan kavram, bu ilikilerin nereye gidecei belli olmayan bir kaosa dnmemesi asndan, lkelerin topraksal (teritoryal) btnl kavramdr. Dier yandan, "ulusal" ilan edilecek aznlk eitli uluslararas etkilere (r. gl lkelerin ve/veya akraba devletin mdahale giriimlerine) vesile olabilir. Sonunda aznlk, onu yabanclarn "Beinci Kol"u olarak alglamaya balayacak ounluun hedefi haline dnebilir. Nitekim, Osmanl
15 Tankut Soykan'la 01 Haziran 2004 tarihli grme.
31
mparatorluunda gayrimslim aznlklar iin durum byle olmutur. "zel" ve "gl" ilan edilmi aznln bir gn "d self-determinasyon hakk" isteyeceinden, yani ayrlarak bamsz bir devlet kurma yoluna gidebileceinden korkulabilir. Bu durumun zincirleme reaksiyon biiminde srp gidebilecei kbusu oluabilir16. b) Kar argman udur: Kabul etmek gerekir ki bu tr lkelerdeki aznlklar, hibir ayrlma talebinde bulunmasalar dahi, "ulusal btnlk" veya "milli gvenlik" sloganlar adna u veya bu biimde ciddi bask altndadrlar ve bu basknn bu insanlarn kimliklerinde yaratm olduu tahribatn giderilmesi 21. yzylda fevkalade yaamsal bir konudur. Bunun salanabilmesi iin yalnzca "ayrmcln nlenmesi" politikasyla yetinmek mmkn deildir. nk bu politika herkese, yani ounlua da aznla da eit koullarn salanmasn ngrr. Oysa bu iki unsur eit olmaktan ok uzaktr; daha nce de belirtildii gibi aznlk fazlasyla dezavantajldr. Olay kolay anlayabilmek iin, her trl hukuksal eitliin saland ama snf farklarnn dikkate alnmad bir rejimi gz nne getirmek yararl olabilir (bkz. Tablo-5). Bu, 20. yzyl balarndaki "liberal demokrasi"dir ve
16 Kurulu bakmndan, devletler ikiye ayrlr: Gle kurulanlar (Kanada, Yeni Zelanda, Avustralya; ABD), doal geliimle kurulanlar (ngiltere, Fransa, Trkiye, vb.). ok istisnai durumlar dnda, bunlarn hepsi de okkltrldr (multicultural), yani aznlk ierirler. Fakat birinci kategoride farkllk arz eden btn gruplara her trl zel kltrel haklarn tannmas bir devlet politikasdr, ikinci kategoride ise buna ancak zamanla ve abayla ulalabilir. rnein, Avustralya'da btn yurttalar istedii dilde otomobil ehliyet snavna girebilir; kendisi iin devlet evirmen getirtir. Bu lkelerde bu "okkltrc" (multiculturalist) politika doaldr, yararldr, zararszdr. Doaldr, nk bu devletler srekli gelen glerle olutuklar iin ok farkl kltrleri birarada bulundururlar. Yararldr, nk lke toprann geniliine oranla ok yetersiz olan nfusun srekli olarak dardan beslenmesi zorunluluu sonucu gelen gmenlerin kendilerini buraya ait hissetmeleri iin bu kltrel haklar arttr. Zararszdr, nk bu devletlerin ekirdei bu topraklara smrgeci lkelerden bir zamanlar gelen Beyazlar tarafndan oluturulmutur ve temel dzen (ngilizce, kapitalizm, Bat kltr ve demokrasisi, vb.) salamdr. Gmenlerin ikinci veya nc kuaklar ngilizce bata olmak zere bu "temel dzen" elerini doutan itibaren "damardan" almaktadrlar. stelik bu lkeler ekonomik gnen iindedirler; yani yeterli kaynaklara sahiptirler. Nihayet, bu insanlar buraya isteyerek gelmilerdir ve geldikleri yerden ok daha rahat bir hayata kavumulardr. Oysa, bu okkltrc birka lkenin dnda kalan btn lkeler tarihsel geliim sonucu ve i mcadeleyle olumulardr, hatta oluma srecindedirler. Bunlarn ounda demokrasi vb. Bat'dan ithal biiminde yerletirilmeye allmaktadr ve sonu olarak bunlar, yukardaki kategorinin aksine, belirtilen alardan fazla "salam" deillerdir. Yukarda sz edilen paralanma kbusu bunlardadr.
32
TESEV YAYINLARI
hakkaniyetle ilgisi yoktur. Burada belli bir egemen snf vardr ve oyunun kurallarn "devlet adna" o koymutur. Byle bir dzenin haka saylabilmesi ve dolaysyla toplumsal barn salanabilmesi iin, devletin bu farkllklar ciddi biimde trplemek iin devreye girmesi (r. asgari cret uygulamaya balamas) ve en azndan alt snflara da kendini ifade olana tanmas (r. sendika ve grev hakk getirmesi) vb. art olmutur. Ancak ekonomik uurumlar giderecek bir ortam salandktan yani "sosyal devlet" sayesinde "sosyal demokrasi" kurulduktan sonradr ki, bu dzenin haka olarak nitelenmesi olana doar. Sonuta devlet glenir, nk bylece alt snflarn rejime kazanlmas mmkn olmutur. Benzer biimde, 20. yzyln sonunda, aznlklar asimile etmeye girien ve bunu da, genellikle, "millet adna" konuan belli bir etnik/dinsel grubun (ounluk grubunun) ynetiminde yapan bir devlet tr, yani ulus-devlet vardr. Klasik demokrasi nasl demokratik deilse, bu devlet tr de demokratik deildir; alt kimlikleri reddeder. Tablo-5: Deien Snfsal ve Etnik Btnlk Anlaylar
20. Yzyl Ba "Snfsal Btnlk" Anlay "Etnik Btnlk" Anlay Liberal Demokrasi / (Devlet-egemen snf ilikisi) Ulus-devlet / (Millet- baat etnik grup ilikisi) 20. Yzyl Sonu Sosyal Demokrasi / Snfsal Bar / nsan Haklar Demokratik Devlet / Etnik Bar / Aznlk Haklar
Demek ki burada btn mesele, toprak btnlne zarar vermeden, bu devlette maksimum zgrln ve hakkaniyetin (ve dolaysyla toplumsal barn) nasl salanabilecei meselesidir. Bir yandan, "kanun nnde eitlik" nasl "frsat eitlii"yle desteklenmedii zaman fazla bir ey dzelmiyorsa, "ayrmcln nlenmesi" politikas da "aznlklarn korunmas" politikasyla desteklenmedii takdirde asimilasyon zerine bina edilmi olan ulus-devlette fazla bir ey dzelmemektedir17; dier yandan, "aznlklarn korunmas"
17 Aznlklarn korunmas politikasn uygulamaktan ekinen devletlerde ok yaygn olan bir yanl dnce vardr: Bir aznlk mensubu, yurtta olduu lkede her trl makama gelebiliyorsa (r. cumhurbakan olabiliyorsa) o lkede ayrmcln olmad sanlr. Oysa, bu fazla bir
33
politikas uygulanrsa, yani gerek yasa kararak gerekse (ve genellikle) uluslararas szleme imzalayarak aznla pozitif haklar salanrsa, yukarda sz edilen eitli sakncalarn doabileceinden korkulmaktadr. Bu durumda, en iyi zmn u olduu dnlebilir: "Egemen snf" temeli zerine bina edilmi klasik demokrasi'den "snfsal bar" temeli zerine bina edilmi sosyal demokrasi'ye geie benzer biimde; her zaman deil ama genellikle "baat etnik grup" temeli zerine bina edilmi ulus-devlet'ten "etnik bar" zerine bina edilmi demokratik devlet'e gei. Bunu daha somut olarak ifade etmek gerekirse: Aznlklarn talepleri, ou zaman hatta her zaman, aznlk dilinin kullanlmas ve retilmesinde (yani, kltrel haklarda) somutlamaktadr. Burada yaplabilecek ey, bu ve benzer konulardaki tm yasaklamalarn (aznlk dilinde yaynn, kltr merkezlerinin ve dil kurslarnn engellenmesinin, vb.) istisnasz btn yurttalar iin kesin biimde kaldrlmas olabilir. Dier bir deyile, yalnzca belli bir aznla pozitif haklar tanmak yerine, alt kimlikleri korumay gletiren yasaklar btnyle ortadan kaldrmak suretiyle negatif haklar alabildiine geniletmek ve bylece demokrasiyi fazla ge kalmadan yaygnlatrp derinletirmek doru bir davran olabilir. Fazla ge kalmadan; nk ge kalnrsa ekime sonucu aznlk bilinci artabilir ve bu kltrel haklardan fazlas yani zerk ynetim ve ayr devlet talepleri ortaya kabilir. Bu geniletme ve derinletirme yaplrsa hem gerek bir "ayrmcln nlenmesi" politikas gdlm olacaktr, hem de "aznlklarn korunmas" politikasndan ekinenlerin korkular giderilmi olacaktr. Dier yandan, hem aznln gerek eitlik iin alt kimliini koruyabilmesi salanacaktr, hem de onun tecride urayp zarar grmemesi temin edilecektir.
ey ifade etmez. Olsa olsa, o lkede rklk yaplmadn gsterir. nemli olan, kendi "alt kimlik"ini (yani, mensup olduu aznlk grubunun kimliini) ak ve korkusuz biimde ifade ettii zaman o makama gelip gelemediidir. r. Trkiye'de on cumhurbakanndan en az tanesi yarm Krt etnik kkendendir. 1990'lardaki bir dileri bakan da tam Krt kkenlidir; ilkokula gittikten sonra Trke renmitir. Fakat bunlar bu grevlere farkl bir alt kimlik belirtmeden, Krt kimliinden syrlarak, "Trk" kimlii altnda gelmilerdir.
34
TESEV YAYINLARI
Dahas, aynen nasl sosyal demokrasi bir "snfsal bar" yaratarak snf kavgasn engellemi ve dolaysyla milletin "birlik ve beraberlik"ini glendirmise; bu yasaklarn kesin olarak kaldrlmas da bir "etnik bar" yaratarak "i self-determinasyon"u (yani demokrasiyi) salayarak "d selfdeterminasyon"u (yani ayrlmay) gereksiz klabilir. Yalnz, burada dikkat edilecek bir nokta vardr: Farklln srarl biimde ileri sren grubun bunu yapabilecek maddi olanaklardan yoksun olmas durumunda devlet devreye girerek "aktif" rol oynamal (yukarda sz edilen "olumlu edim") ve devlet olanaklarn o gruba kullandrmaldr. r. Devlet radyo-TV'sinde zaman ayrmaldr. Devletin "negatif" tavr taknmas yani yalnzca yasaklar kaldrmakla yetinmesi durumunda hem aznlk hem devlet iin istenmeyen durumlar ortaya kabilir: Kimi aznlklar kimliklerini ifade edemez durumda kalr (ve toplumsal barn salanmas aksar), kimi gl aznlklar da haksz avantaj salam olur (ve st kimlie rakip duruma gelebilirler). Bu konuya, Trkiye asndan Sonu'ta tekrar dneceiz.
35
BRNC BLM TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER

Trkiye'de aznlklar deyince, devletin resm olarak kabul ettii aznlklar tablosu ile uluslararas standartlarn uygulanmas sonucu ortaya kan tablo arasnda byk fark vardr. Peter Alford Andrews, ilk defa 1989'da yaynlad Ethnic Groups in the Republic of Turkey adl kitabnda 42 tane etnik gruptan sz etmektedir18. Bunlarn hepsi olmasa da en azndan bir blmnn aznlk grubu olduu dnlebilir. I) Resm Uygulamaya Gre Trkiye'deki Aznlklar: Gayrimslimler Dnyada geerli aznlk standartlarnn aksine, Trkiye'deki resm aznlk tanm ve uygulamas epey dar bir yorumla ele alnr. "Aznlk" deyince yalnzca gayrimslim yurttalar, hatta, biraz aada ele alnaca gibi, yalnzca tarihsel gayrimslim grup (Ermeniler, Museviler, Rumlar) kastedilir. Mslman yurttalar, eitli alardan (etnik, dilsel, vb.) farkl olsalar bile, aznlk saylmazlar. Bunun nedenleri yle zetlenebilir19: 1) Tarihsel: Trkiye Cumhuriyeti birok adan Osmanl mparatorluunun devamdr ve Osmanl'nn toplumsal dzeninin ekirdei de, temelinde din ve hatta mezhep yatan "Millet Sistemi"dir. Bu sistem, stanbul'un fethinin hemen ertesi yl yani 1454'te balam ve resmen 1839 Tanzimat Fermanna kadar srmtr. Buna ramen, etkilerini (ileride de ayrntsyla greceimiz gibi) gnmze kadar byk lde devam ettiregelmitir. Millet Sistemine gre gruplar etnik veya dilsel farkllklarna gre deil, dinsel ve mezhepsel farkllklarna gre tanmlanmlardr. Burada btn Mslmanlar, baka mensubiyetleri ne olursa olsun, tek bir "slam Milleti" (Osmanl'da "millet" szc 20.yzyl balarna kadar "mmet" anlamnda kullanlmtr) saylarak birinci snf bir ounluk ("Millet-i Hakime")
18 Peter Alford Andrews, Trkiye'de Etnik Gruplar, (ev. Mustafa Kpolu), stanbul, Ant Yaynlar, 1992, s. 56. 19 B. Oran, "Thoughts on the State and the Kurdish Identity in Turkey", (ed. Ole Hoiris and Sefa Martin Yurukel), Contrasts and Solutions in the Middle East, Aarhus, Aarhus University Press, 1998, s. 489-491; Oran, Kreselleme ve Aznlklar, s. 153-154, dn. 78.
36
TESEV YAYINLARI
addedilmi, gayrimslimler ise mezheplerine gre ayr ayr "millet"ler olarak ele alnarak ikinci snf tebaay oluturmulardr. Dolaysyla, Osmanl'da 1454'ten itibaren uygulanan Millet Sisteminde, aznlk kastedildii anda otomatik olarak bu ikinci snf tebaa gayrimslimlerden sz edilmektedir. 2) Siyasal: Trkiye'deki Hristiyan aznlklarn Avrupa lkeleri tarafndan korumaya alnmas mparatorluun zayflamasyla doru orantl olarak hzlanm ve glenmi, mparatorluun iilerine karlmasnn balca nedenini/bahanesini oluturur hale gelmitir. Dolaysyla Mslman ounluk bu aznlklar, dinsel farklln yan sra, bir de bu yzden hep "teki" sayagelmitir. 3) deolojik: Bir zamanlar ktaya yaylan imparatorluun 20. yzyl bana gelindiinde yalnzca Anadolu'dan ibaret kalmas ciddi bir travma yaratmtr. 1923'te kurulan cumhuriyetin de dalabilecei korkusu bu travmann gnmze kadar srmesini salam ve yeni bir paralanmann nlenmesi amacyla Trk'ten baka kltrel kimliklere tahammlszle yol amtr. Trk ttihat ve Terakki, Millet Sistemi gerei Mslmanlara Trk muamelesi yapm ama gayrimslimler Trk'ten ok farkl kimlie sahip olduklar iin bunlar "teki" ilan etmitir. Erzurum ve Sivas kongrelerine gayrimslim setirilmemesiyle balayan bu durum, Lozan'da da anlatmn bulmutur. Lozan'da yalnzca gayrimslim yurttalar aznlk saylmlar, kinci Blm'de ayrntsyla greceimiz gibi MC sistemi iinde yalnzca onlarn haklar uluslararas garanti altna konmutur20. Trkiye'nin bu tutumunu, devletin imzalad uluslararas szlemelere ekledii "Yorum Beyan" veya "ekince"lerde21 yle okuyoruz: "Trkiye Cumhuriyeti, Szleme'nin xxx maddesini, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Andlamas ve Ek'lerinin ilgili hkmlerine ve usullerine gre uygulama hakkn sakl tutar."
20 Pratikte pek nemli olmamakla birlikte, Trkiye'deki aznlk haklar, Lozan'n yan sra Bulgaristan'la yaplm 18 Ekim 1925 tarihli TrkBulgar Dostluk Antlamasnda da sz konusu edilir. Ama burada hak sahibi olarak grnen "anadili Bulgarca olan Trk uyruklar"nn "Hristiyan dininden" olaca da ngrlmektedir. Yani Millet Sistemini izleyen Lozan mant aynen burada da geerlidir. 21 Bu iki kavram ileride dipnot 40'ta izah edilecektir.
37
Bu beyann/ekincenin syledii zetle udur: Trkiye'nin katld szlemelerde getirilen haklar eer Trkiye anayasas tarafndan yasaklanan haklardansa veya Lozan'da aznlk kabul edilenler dnda kimselere de haklar getiriliyorsa, bunlar kabul edilemez. Grld gibi, bu yorum beyan/ekince Trkiye'nin resm olarak kabul ettii aznlk tanmn (Lozan) bir de anayasay devreye sokarak daha da daraltmaktadr. Oysa, daha nce de belirtildii gibi, zellikle 1990 sonras dnya gelimeleri sonucu aznlk haklar hem corafi adan ok genilemi hem de nitelik bakmndan ok derinlemitir ve bu sre hzla devam etmektedir. Dolaysyla, Trkiye'nin snrlayc tutumunun, ada eilimlere gn getike daha ters dt ve Trkiye'yi gitgide sktrd aktr. Gerek bu ters dme durumunu, gerekse Lozan uygulamasnn Lozan metnine aykr dmesini kinci Blm'de, Lozan'da getirilen aznlk kavram ve Lozan'da getirilen aznlk haklar diye iki balk altnda inceleyeceiz. Ama bunu yapmadan nce, hem Trkiye'nin resm grne gre, hem de uluslararas standartlara gre Trkiye'deki aznlklar kubak grebilmek iin bir ufuk turu yapalm. Trkiye'deki uygulamann aznlk sayd geleneksel "byk" gayrimslim grup, alfabetik sraya gre, unlardr : Ermeniler: Byk ounlukla Gregoryen Ortodoks olan, az miktarda Katolik ve Protestan da ieren bu halk Anadolu'nun otokton ahalisindendir. Hem etnik hem dinsel hem de dilsel bakmdan farkllk arzeden Ermeniler, ttihat ve Terakki'nin 1915 Tehcirindeki katliamlar ve ayrca g nedenleriyle ok azalmlardr. Geri, Anadolu'da ve zellikle Dou Karadeniz blgesindeki dalk kesimlerde Tehcir'den kurtulmak iin zamannda ihtida etmi (Mslman olmu) Ermeni kkenli bir nfusun yaad ve bu dindar Mslman insanlarn hi farknda olmadan yerel dil olarak Ermenice konutuklar bu ileri bilenler iin bir "ak sr"dr ama, Ermenilik bilinci tayan Ermeniler esas olarak stanbul'da otururlar ve saylar 55.000-60.000 kadardr. Gregoryen Ermeniler Kumkap'da Fatih'in giriimiyle 1461'de kurulmu Ermeni Patrikhanesine baldrlar. Ermenilerin Ermenice olarak kardklar Jamanak ve Marmara adl iki tane gndelik, Trke arlkl 38
TESEV YAYINLARI
olarak kardklar Agos adl bir de haftalk gazeteleri yaymlanmaktadr. Museviler: Dier ikisinin aksine, Trkiye'deki Musevilerin byk ounluu otokton deildir. 15. yzyl sonunda spanya ve Portekiz'den kamak zorunda kalarak Osmanl mparatorluuna g eden Sefarad Yahudilerinden gelirler ve anadil olarak spanyolca'nn bir kolu olan Ladino'yu konuurlar. Etnik, dinsel ve dilsel farkllk arzeden bu grup gle gelmi olmalarndan kaynaklanan bir uyum iinde devletle srtmemeye zen gstermitir ve bu ynyle de Ermeni ve Rumlardan ayrlr. Tabii, Musevilerle devlet arasndaki bu uyumun ok nemli bir nedeni de, akraba devlet srail'le Trkiye arasndaki ilikilerin hibir zaman kt olmam oluudur; oysa Trkiye'nin Yunanistan ve sonra da Ermenistan'la ilikileri byle olmamtr. stanbul'da bulunan Bahahamla bal olan Museviler, srail'in 1948'de kurulmasndan sonra bu lkeye g nedeniyle azalmlardr. Bugn saylar yaklak 25.000 civarnda olan Musevilerin kendi dillerinde alom adl bir haftalk gazeteleri vardr. Rumlar: Grek Ortodoks olan, ok az bir miktar da Katolik ve Protestan ieren bu halk da Anadolu'nun otokton ahalisindendir. Etnik, dinsel ve dilsel farkllk arzeden Anadolu'nun Ortodoks Rumlar 1923 Lozan'da Yunanistan'la imzalanan zorunlu Ahali Mbadelesi sonucu g etmek zorunda kalmlar, yalnzca stanbul ile Bozcaada ve mroz Rumlarnn kalmasna izin verilmitir. Bylece, Kurtulu Sava sonunda ve Mbadele icab yaklak 1.190.000 Rum Yunanistan'a gitmi, o tarihte yaklak 110.000 Rum kalmtr22. zellikle 1964 sonrasnda Kbrs sorununun Trk-Yunan ilikilerini zehirlemesi zerine, gnmzde bu yerdeki Rumlarn says, g yznden 1500'n altna inmi bulunmaktadr ki, bunlarn ou yaldr. Ortodoks Rumlar Fener'deki Rum Patrikhanesine baldrlar. Rumlarn ho ve Apoyevmatini adl iki tane gndelik gazetesi yaymlanmaktadr . Trkiye'de resm politika yalnzca bu grubu aznlk saym ve eitli
22 C.A.Macartney, National States and National Minorities, London, Oxford University Press, 1934, s.446.
39
ihlaller hari tutulacak olursa (bkz. kinci Blm) bunlar Lozan'daki aznlk koruma hkmlerinden yararlandrmtr. Oysa, Asurileri ve Keldanileri de iine alacak biimde kullanlan Sryani terimiyle anlan23 ve kkeni ilk Hristiyanlara dayanan gayrimslimler bata olmak zere, Trkiye'deki btn gayrimslim yurttalarn (Nasturi, Yezidi, Protestan, vb.) Lozan korumasna dahil olduklarna hibir hukuksal kuku yoktur (bkz. kinci Blm). Etnik, dinsel, dilsel farkllk arzeden Sryaniler 1980 ve 90'larda Gneydou'da kan i sava benzeri durumdan ok olumsuz etkilenerek nce stanbul'a, oradan da Avrupa'ya g ederek iyice azalmlardr. Bununla birlikte, blgedeki ortam normalletike bugn (2004) dnmeye ve eski kylerine yeniden yerlemeye baladklar grlmektedir. Kendi ifadelerine gre, blgede 3.000 ve btn Trkiye'de de (zellikle stanbul'da) 50.000 kadar olan Sryanilerin dillerini, okullarn ve eitli kurumlarn devlet bugne kadar Lozan'n korumas altnda saymamtr. Fakat, 02 Ocak 2003 tarihinde kan Drdnc AB Uyum Paketinin 3. maddesinin uygulanmas iin 24 Ocak 2003'te kartlan Ynetmelie bir gayrimslim vakflar listesi ilk defa eklenmi ve bylece bu geleneksel aznlk dndakiler de sonunda tanmaya bu dolayl yoldan kavumutur. Bunlarn yan sra, cemaatin kendi ifadesine gre 5.000-10.000 kadar Bahai ve yine cemaatin kendi ifadesine gre 1.500 kadar Protestan vardr; bunlar da gayrimslimdir. Bu Protestanlarn, bir ksm son yllardaki misyoner faaliyeti sonucu olarak ve bir ksm da AB lkelerine g edebilmek amacyla tanassur eden (Hristiyanlaan) Mslmanlar olduu bilinmektedir24. "byk" gayrimslim aznlk, Mslman ounluklu bir lkede yaadklarndan tr aznlk bilincini daima korumulardr. zellikle de
23 Sryaniler ve Anadolu'nun benzer eski halklar (Asuri, Keldani, Nasturi, vb.) hakknda zet bilgi iin bkz. B.Oran, "Sryaniler" kutusu, (ed. B. Oran), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, 9. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 194-195 (bu kaynak bundan sonra TDP olarak geecektir). 24 Trkiye'de zellikle resmen aznlk kabul edilmeyenlere ilikin istatistikler tutulmad (daha dorusu, gizlendii) iin, bu konuda szl ifadelere ve ayrca yabanc yazl kaynaklara bavurmaktan baka are yoktur. Bir resm ABD kayna Trkiye'deki Sryanilerin 15.000, Bahailerin 10.000, Protestanlarn da 3.000 kadar olduunu bildirmektedir: US Department of State, International Religious Freedom Report 2002: Turkey (http://www.state.gov/g/drl/rls/irf-2002/13986.htm). Aktaran: Kurban, "Confronting Equality: The Need for...", s.178.
40
TESEV YAYINLARI
Ermenilerin ve Rumlarn otokton olmalar bunda nemli rol oynamtr. Tabii bunda, Millet Sisteminin getirdii zerkliin ve verdii grup haklarnn katksnn yan sra, ayn sistemin onlar ikinci snf saymasnn rol de vardr. Ermeni, Rum ve Musevilerin aksine, yukarda sz edilen saylar az olan gayrimslim aznlklarda ve saylar ok az olmasa da son derece barl ve kendi iine dnk bir topluluk olan Sryanilerde youn ve zellikle de st kimlie paralel bir bilin sergilemesi grlmez. Bunlarn btn talepleri, ayrm grmemek ve dinlerini/dillerini rahata yaayabilmektir. II) Dnya Standartlarna Gre Trkiye'deki Aznlklar Bugn dnyada standart olarak kabul edilen etnik, dilsel, dinsel l lt uygulanacak olursa, Trkiye'de gayrimslimler dnda da aznlklar bulunduunu kabul etmek gerekir. Gayrimslimlere ilaveten; soy ve/veya dil asndan farkllk gsteren ve bu farkll st kimlie kar kimliklerinin vazgeilmez paras sayan Mslmanlar da aznlk kategorisine girer. Giri blmnde, aznlk bilincinden (ve dolaysyla, aznln varlndan) sz ederken, aznlk alt kimliinin st kimlie kar olarak ileri srlmesinin nemine deinilmiti. Trkiye'deki st kimlik olan "Trklk"e kar ileri srlp srlmediine bakmakszn, farkl alt kimlik sahibi bellibal Mslman gruplar, yine alfabetik sraya gre, yle sralamak mmkndr: Araplar: Trkiye'de toplam 1.000.000 kadar Arap kkenli-Arapa konuan vardr. Bunlardan Mardin-Urfa-Siirt civarnda yaayan yaklak 300.000350.000 kadar Snni'dir ve bu grup etnik ve dilsel farkllk arzeder. MersinAdana-Antakya civarnda yaayan yaklak 200.000 kadar ise Alevi'dir ve dinsel ve dilsel bakmdan farkldr. Geri kalanlar ise yurdun eitli yerlerine g etmi olarak yaamaktadrlar. Snni Araplar arasnda, etnik kimliin st kimlie kar ileri srldne rastlanmamaktadr. Alevi Araplara gelince, bunlarn Alevilik kimlikleri ok daha nde olduu iin kendilerine Aleviler altbalnda deinilecektir.
41
Aleviler: Biraz aada drt snfa ayracamz bu grubu gmen veya otokton kategorisine kesin olarak katmak gtr. nk bir ksm Anadolu'ya Osmanl'nn kkeni olan Kay airetinden nce, bir ksm yaklak onunla ayn zamanda, bir ksm ise sonra gelmitir. Ama, nce, temel bir konuyu tartmak gerekiyor. Gnmzde Trkiye'de sokaktaki insan bu durumun pek farknda deildir ama, Lozan'da aznlk konularn mzakere eden Dr. Rza Nur, ciltlik Hayatm ve Hatratm'da, Ankara heyetinin rk ve dil aznlklarnn yan sra din aznl ltn de kabul etmeyiinin nedeninin Alevileri aznlk yapmamak ve dolaysyla uluslararas korumaya sokmamak olduunu aka belirtir25. Alevilerin din asndan hangi pozisyonda olduklar, dolaysyla da aznlk olup olmadklar konusu yurt dnda (ve, bir miktar da, Trkiye'deki Alevi ortam iinde) ok konuulan bir husus olduu halde, Trkiye'de aka gndeme gelmemitir. Aleviler aznlk olduklarn kabul etmezler ve hatta buna iddetle tepki gsterirler. Gerekeleri yledir: 1) Saylar bir aznla gre ok fazladr; 2) Aznlk deil, kurucu unsurdurlar. Aleviliin Anadolu topraklar ve zellikle Balkanlar'daki tarihsel etkileri ok byktr; 3) Belki hepsinden de nemlisi, "aznlk" kavram, Osmanl'daki Millet Sistemine uygun olarak gayrimslimlerle zdeletirilmitir; hatta gvenilmezlik ve ihanetle eanlamldr, ounluun kaprislerine ve isteklerine tabi olmay ve "ikinci snf" olmay ifade etmektedir. Aznlk gruplara dahil olmak her an bu lkeden srlmeyi gze almak, dlanmay kabullenmek demektir. Aleviler bunu kabul etmemektedir. Dier yandan, tabii ki devlet de Alevileri aznlk saymamaktadr. Btn bu durumlar, Aleviler ile Krtlerin bu adan ok benzetiklerini gsterir.
25 Bkz. Hayatm ve Hatratm, C. III, stanbul, Altnda Yaynevi, 1967, s. 1044: "Frenkler bizde ekalliyet diye nevi biliyorlar: Irka ekaliyet, dilce ekaliyet, dince ekaliyet. Bu bizim iin gayet vahim bir ey, byk bir tehlike... Din tabiri ile Halis Trk olan iki milyon kzlba da ekalliyet yapacaklar." Bundan sonra da "zm"n aklyor: "Bunun dersi: Vatanmzda baka rkta, baka dilde, baka dinde adam brakmamak en esasl, en adil, en hayati itir... [Trk olmayanlar] keza Krtleri devaml bir temsil [asimilasyon] plan zere ayr dil ve rklktan tecrid etmelidir." (s.1045). Bu hususa kinci Blm'de "Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur" altbal altnda tekrar temas edilecektir.
42
TESEV YAYINLARI
nk Krtler de yaklak ayn gerekelerle aznlk olduklarn reddederler (bkz. dipnot 53). Aleviler arasnda kendilerinin dinsel olarak ne olduuna dair en az be gr vardr. 1) Bir grup, Alevilerin gerek Mslmanlar olduunu dnmektedir. Alevi dedelerinin peygamber soyundan geldii iddialar ve Balkanlarn Mslmanlatrlmasnda Alevi baba ve dedelerinin nemli rol oynamas buna kant olarak gsterilir. 2) kinci gr, Aleviliin farkl dinsel inanlardan eitli eleri biraraya getiren bir inan olduunu sylemektedir. Bu anlamda slam, Alevilii oluturan elerden biridir. Ksaca, Alevilik slam'a indirgenemez; amanlktan, Zerdlkten ve Hristiyanlktan da eler ieren, tamamen kendine zg bir inan yapsdr. 3) nc bir grup, Alevilii dinsel bir inan olarak deil, Anadolu'ya has bir kltr-dnya gr, felsefe olarak tanmlamaktadr. 4) Bazlar ise Aleviliin slam iinde Snnilikten ve iilikten farkl Anadolu merkezli bir mezhep olduunu sylemektedir. 5) Kk ve Aleviler tarafndan pek itibar edilmeyen bir grup ise, Alevilii iilikle zdeletirmektedir25a. Meseleye aznlklar asndan bakmak gerekirse, konuyu iki noktaya indirgemek mmkndr: Birinci yaklam, Alevileri slam kapsamna sokmaz. Alevi pratii slam'n temel kurum ve ilkeleriyle (cami, namaz, oru, hac, zekat, eriat, vb.) ilikisizdir. Alevi uygulamalar temel olarak Orta Asya'daki amanlkla benzeir: aman'n yerine Dede, Gk Tanr dinindeki Gne'in yerine Hz. Ali, kmz ime treninin yerine kadn ve erkeklerin birlikte katld ve nefes ile semah'n ve nadiren de mey'in yer ald Cem ayini gemitir vb26. Bu temel kurum ve uygulamalarn slam'la ilikisinin, kimi ii simgeleri araclyla kurulduu sylenebilir: Kerbela, Hz. Ali, Hasan, Hseyin, vb. Bunun sebebi, bu simgelerin mazlumluk simgeleri olmasnda aranmaldr. nk bu grup eitli nedenlerle Osmanl tarafndan srekli olarak ezilmitir27.
25a Mustafa en'le 07 Haziran 2004 tarihli grme. 26 Ayhan Yalnkaya, Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve ktidar, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1996, s. 19-21. Yalnkaya bu yaklamda deildir; bu dipnot, Alevilik ile amanlkn benzemesi rneklerinin bu kitaptan alnmas nedeniyle verilmitir. 27 Bu basknn nedenleri yle sralanabilir: a) Bu farkl dinsel zellikler Osmanl'ya ve Snni halka ok ters gelmitir (styapsal neden); b)
43
kinci yaklamda, Alevilik Mslmanln bir koludur. Bununla birlikte, Alevilerin ounluk (Snniler) ve devlet (Diyanet leri Bakanl) tarafndan dlanmas sonucunu douracak kadar farkl dinsel uygulamalara sahip bulunmas nedeniyle, yine dinsel bakmdan farkllk arz ettii ortadadr. Bu ikinci kta da "aznlk" kavramnn btn teknik elerinin mevcut olduu sylenebilir: Aleviler sayca azdr, baat deildir, farkldr, vatandatr. Aznlk bilincine gelince, Alevilerin kendilerini ok farkl hissettikleri ve bu farkll alt kimliklerinin temel direi saydklar hususu tartma gtrmez. Alevilerin ounluu; aynen sonradan stanbul'u fetheden, tamamen yerleik dzene geen, sonra da kendilerini Dou Roma'nn mirass sayarak cidden farkllaan Osmanllar gibi Trkmen kkenlidir. Konutuklar dillerden hareket edildiinde ise, Alevilerin drt farkl gruptan olutuu grlmektedir28: a) Azerbaycan Trkesi konuanlar: Bunlarn dini ran'daki iilere ok yakndr, Kars'ta yaarlar, saylar ok azdr; b) Arapa konuanlar: Hemen yukarda "Araplar" olarak sz edilen bu grup Suriye'deki Alevi (Nusayri) cemaatinin uzantsdr, belirtildii gibi Mersin-Adana-Antakya civarnda yaar, dier Alevilerle tarihsel balara sahip deildir, etkileri ok azdr. Bunlarn dinsel kimlii (Alevi) etnik kimliklerinden ok nde gelir. Bu durum, Arap olularnn Trk st kimliine sorun karmasn engellemektedir; c) Trke konuanlar: Esas kalabalk ve etkili grup budur. Etnik ve dilsel bakmdan Trk (Trkmen) olmakla birlikte, esas Alevilik (dinsel aznlk) bilincini bu grup tar;
Krsal alanda kalm Trkmenlerin gebe toplumu olmaktan gelen zerk ve eitliki zellikleri, devlete itaati telkin eden Snnilikten kuvvet alan Osmanl'y ok rahatsz etmitir. nk devlet, "nfus kad ve ikametgah ilmhaberi getiremeyen" kimselere asayi, vergi, askerlik vb. gibi alanlarda egemen olmakta zorlanmaktadr (siyasal neden); c) 1453'ten sonra yerleik retim biimine geen Osmanl, gebe retim biiminde kalan ve bu yzden vergi alamad, vb. Trkmenleri dman saymtr (altyapsal neden); d) 16. yzyl balarnda ran tahtn ele geiren ah smail'in Alevi Trkmen kkenli olmas, stanbul tarafndan ezilen Alevilerin Osmanl'nn doudaki tek rakibi ran'a meyletmelerine yol am, bu da Osmanl'y ok rktmtr (d neden). 28 Martin van Bruinessen, "Kurds, Turks, and the Alevi Revival", <http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Alevi_revival.htm. >
44
TESEV YAYINLARI
d) Zazaca (Dmli) ve Krte konuanlar; bunlarn says yaklak 3.000.000 olarak belirtilmektedir29; Trkiye'deki Krtlerin yaklak yzde 25'inin Alevi olduu bilindiine gre, bu say doru olmak gerekir. Bu durumda Alevi Krtler/Zazalar, ounluktaki Snni Trklerin iinde dinsel ve etnik bir aznlk olmann yan sra, bir de aznlktaki Alevi ve Krt gruplar iinde aznlk (yani, aznlk iinde aznlk) olmaktadrlar30. nk byk ounluu etnik adan Trk olan Alevilerden etnik ve dilsel olarak, byk ounluu Snni olan ve Krman konuan Krtlerden de dinsel ve dilsel (nk ounlukla Zazaca konuurlar) olarak ayrlrlar. Krtler ile Zazalarn etnik bakmdan ne kadar ayn ve ne kadar farkl olduklar hususu ok tartmal olduu iin, oraya hi girmiyorum. Osmanl dneminde krsal blgede yaayanlar Kzlba, kentlerde yaayanlar Bektai adyla bilinen Alevilerin bugnk says hakknda ok farkl tahminler bulunmakla birlikte, yaklak 12.000.000 civarnda olduklar sylenebilir. Balkan ve Kafkas Kkenliler: Bunlar Osmanl dneminde ve zellikle 19. yzylda Balkanlardan ve Kafkaslardan glerle gelmedir. Balkanlardan gelenler arasnda en bata, Slav kkenli Mslmanlar olan Bonaklar, Torbeler, Pomaklarn yan sra, bir de Arnavutlar saylabilir. Bunlara, hangi blgeden ne zaman geldikleri ve saylar tam bilinmeyen31 Romanlar da (ingeneler) eklemek gerekir. Trke konuan btn bu gruplar objektif lt asndan "etnik aznlk" ltne girmektedir.
29 Bu say iin: Kurban, "Confronting Equality...", s. 170'den Nigar Karimova ve Edward Deverell, "Minorities in Turkey", Swedish Institute International Affairs, Vol. 7, No. 9 (2001), <http://ui.se/texter/op19.pdf>, s. 11. 30 Kurban, "Confronting Equality...", s.181. 31 eitli kaynaklarda Roman gnn 5-11. yzyllar arasnda farkl dalgalar halinde Hindistan'dan ran'a doru olduu, ran'dan da bat ve gneye doru olmak zere gn iki kola ayrld ifade edilmektedir. kiye ayrlm bu g hareketinin bir blmnn 9. ve 14. yzyllar arasnda Suriye ve Ermenistan zerinden Anadolu'ya geldii belirtilmektedir. Bu bilgiler iin bkz. Ali Rafet zkan, Trkiye ingeneleri, Ankara, TC Kltr Bakanl Yaynlar, 2000, s. 21. Trkiye genelinde yaklak 450.000 Roman'n yaadn bildiren kaynak iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim.
45
Kafkaslardan ise balca erkezler (Adige, Abhaz, vb.) ve Grcler gelmitir. Lazlarn kkeni konusu ok ak deildir; en azndan byk blm otoktondur. Ruslardan kaarak Anadolu'ya esas olarak 19. yzylda gelmi olan bu gruplarn says hakknda kesin bilgi sahibi olmak zordur. Bununla birlikte rnein erkezlerin yz binleri bulduu bilinmektedir. (bu say, kendi ifadelerine gre 4.000.000dur). Trke konuan bu gruplar da objektif ltler asndan etnik aznlk ltne girerler32. Sbjektif lte, yani aznlk bilinci konusuna gelince. Balkanlardan gelenler, genellikle aznlk bilincine sahip deildir. Kafkaslardan gelenler ise, benzer durumda bulunmakla birlikte etnik bilin konusunda 2000'lere varncaya kadar byk lde sessiz kalmlar ve sonra "erkez Mutfa" gibi lokantalarla, Kafkaslardaki ulusal kavgalarn etkisi sonucu gazetelerde yaynladklar bildirilerle33, kardklar "veneburi"34 gibi dergiler ve "Ogni" gibi gazetelerle ve kurduklar Kafkas dernekleriyle alt kimliklerini ortaya koymaya balamlardr35.
32 Kurban'n aktard bir dier yabanc kaynak, Trkiye'de Lazlarn 150.000, Romanlarn ise 50.000 kadar olduunu bildirmektedir: Karimova ve Deverell, "Minorities in Turkey", Aktaran: Kurban, "Confronting Equality...", s. 178. Oysa Lazlarn ok daha az sayda olduu sylenebilir. 33 rnein bkz. "Trkiye'deki erkesler, Grcistan' bara davet ediyor: Abhazya'da Savaa Hayr! Bir lke, bir halk, bir kltr soykrm tehdidi altnda", sonunda <www.abhazya.org> yazan tam sayfa ilan, Radikal, 11 Kasm 2001. 34 Bu Grc dergisi iin bkz. <www.chveneburi.net>. 35 Aslnda, erkez diasporasnn bir erkezlik bilinci yaratma ynndeki abalar ok daha eskidir. Almanya'da Latin ve Kiril alfabesiyle yaynlanan ve balk alt mottosu "erkes Halknn Yayn Organ" olan ble adl teksir gazete buna rnek gsterilebilir. Gazetenin 1985 ylna ait saysnda stun aralarnda (imlaya tarafmca mdahale edilmemitir) "Asln Unutan Haramzadedir", "erkesler Kafkaslarn Franszlardr - Noussimbaum", "Dilini, Kltrn ve Milletini Unuttranlar Haindirler", "Ana Dilin Olan erkesceyi Oku ve Yaz!", "Anne Beni Dilsiz Brakma", "Anne Bana erkesceyi ret!", "retki erkes Kalaym", "Baka Halklar Ezen Ezilmekten Sz Edemez" gibi zdeyi ve sloganlar grlmektedir. Gazetedeki u yaz zellikle dikkat ekmektedir (ifadeye ve imlaya tarafmca mdahale edilmemitir): "Trkiye ve Bat Avrupa'da yaynlanan haberlere gre, Bulgaristan'da yayan bir milyon civarndaki Bulgar vatanda, Trk etnik grubu ayaklanm ve hatta l olduu dahi yazlmaktadr. Buna neden olarak da, Bulgar yetkililerince Trk aznlk gurubunun soyadlar ve adlarnn bulgarlatrlmas gsterilmektedir. Gerekten byle bir hareket varsa biz de ble olarak bu davran knyoruz. Yine gazete haberlerine gre Trkiye Cumhuriyeti yetkilileri ve parti yneticileri bu Burgarlar'ca yrtlen antidemokratik hareket knanmaktadr. Bunlardan birisini bu sayfalarmzda grmektesiniz. Hatta knayanlar arasnda da Cumhurbakan Kenan Evren de bulunmaktadr. Byle bir davranda tamamen normaldir. Ancak Normal olmyan bu protestonun Trkiye yetkililerince de yaplmasdr. Trkiye'de yaayan 1,5 milyon erkesi vs. inkar ederek erkeslere her trl demokratik hakk tanmayan, her trl kltrel ve etnik haklarmz alenen inkar ederek bask altna alan bir devlet, hangi yzle, Bulgaristandaki Trk aznlk gurubu iin byle bir hak istiyebilyor ki? Bunu isteyebilmek iin gerektende ok yzsz olmay gerektirmiyor mu? Bylesine iki yzllk olur mu? Cumhuriyet devrinde karlan soyad kanunuyla, binlerce senelik aile adlarmz bizden alnrken, hak oluyorda, imdi Bulgarlar byle bir ey yapyorsa, bu neden hakszlk oluyor ki? Bu gn doan ocuklarmza erkese isim koydurmyan TC devleti hangi yzle, ayni eyi Bulgarlar'dan istiyebilmektedir ki". Bu kaynak iin arkadam Sevin Alptekin'e teekkr ederim.
46
TESEV YAYINLARI
Bununla birlikte, her iki blgeden gelen grubun da, "Trk" st kimliini sorgulamaktan uzak, olsa olsa kltrel kimliklerini srdrmek ve genel toplum iinde erimekten kurtulmak isteyen bir grnm verdii belirtilmelidir. Nitekim, erkezlerin yukarda sz edilen tam sayfa ilan tamamen Grcistan-Abhaz kavgasna ilikindir. Aznlk bilincinin bu durumunun sebepleri aktr: 1) Bunlar Snni Mslman ounluk iinde Snni Mslman'drlar; 2) lkenin ekonomik yaamna kolayca entegre olacak blgelerde (deniz kenar, stanbul'a yakn, vb.) iskan edilmi olmak nedeniyle ulusal ekonomik pazara kolayca entegre olmulardr; 3) Ama belki de en nemlisi, bu gruplar otokton deil, gmendir. Her iki blgeden gelenler de, lkelerinde artk yaayamayacak duruma getirildikleri iin Trkiye'ye canlarn atmak zorunda kalm gruplardr. Tarihsel mekanlarn terk etmiler ve yeni bir hayat kurmak iin Anadolu'ya gelmilerdir. Bu durum onlarn aznlk bilinlerinin fazla sivrilmesini engellemi, tarihsel mekanlarnda yaayan gruplara oranla bu gruplar ounlua entegre ve hatta doal olarak asimile etmede nemli rol oynamtr. Krtler: Krt kkenlilerin saylarnn 12.000.000- 15.000.000 kadar olduu tahmin edilmektedir. Yukarda da belirtildii gibi, bu grubun yzde 75'i Snni, gerisi Alevidir. Byk ounluu Krte'nin Krman diyalektini kullanr, az bir ksm da Zazaca (Dmli) konuur. Yukarda da belirtildii gibi, Zazalarn Krtlerin bir kolu mu yoksa farkl soydan m olduklar tartmaldr. Krtler, dier Mslman gruplarn aksine kimliklerini alar boyunca aynen korumular ve hatta Cumhuriyet dneminde st kimlie ciddi sorunlar kartmlardr36. Bunun yan sra, Krtlerin tarih boyunca ve zellikle Cumhuriyet dneminde karttklar isyanlar ve bu isyanlara
36 Bunun nedenleri yle sralanabilir: a) Nfus ve younluu: Krtlerin saylar dier Mslman aznlklara gre ok fazla olmann yan sra, bu halk esas olarak lkenin tek bir yresinde, Dou ve Gneydou Anadolu blgelerinde nfusun ok byk ounluunu oluturacak biimde yaayagelmitir;
47
merkez devletin sert mukabelede bulunmas da Krtlk bilincini sivriltmede nemli rol oynamtr37. Kitap boyunca daha ayrntl ele alnacandan, Krtler konusunu burada brakabiliriz.
b) Corafya: Bu blgeler corafi nedenler (denizden uzaklk, dalar, vb.) yznden lke ekonomisine entegre olmas g bir konumdadr ve bu durum Krtleri lkenin geri kalanndan ekonomik ve kltrel olarak tecrit etmitir. Bu tecrite, Cumhuriyet'in ilk yllarnda Mareal Fevzi akmak'tan kaynakland sylenen, bu blgelere yol yapmama ve bylece Krt bilincini glendirmeme politikas da katkda bulunmu olmaldr. Buna karlk, Krtler, Lozan sonucu ayrldklar Suriye ve Irak Krtleriyle geleneksel ekonomik ilikilerini gebelik ve kaaklk biimlerinde yakn zamanlara kadar srdrmlerdir; c) retim biimi: Bu soyutlanmln da etkisiyle Krtler kapitalizm-ncesi retim biimini ve yaam (gelenekler, vb.) temel olarak korumulardr. lkenin dier alanlarndan ve zellikle de nfusu youn bat blgelerinden bu adan da uzun zaman farkl kalmlardr; d) Otoktonluk: En nemlisi, Krtler Anadolu'nun otokton ahalisidir. Tarihsel mekan iindedir. Bu nedenle zel kimlik ve milliyetilik konusunda dier Mslmanlardan farkl tutum sergilemilerdir. 37 Krt ve Trk milliyetilikleri arasndaki karlkl glendirme hakknda bkz. B. Oran, "Krt Milliyetiliinin Diyalektii", (ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil), Milliyetilik, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce serisi C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 871-879.
48
TESEV YAYINLARI
KNC BLM LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI VE HAKLARI

Trkiye'deki resm ve gayriresm aznlklar zerine yaptmz bu ufuk turundan sonra, tekrar Trkiye'deki aznlk uygulamalarnn niye uluslararas standart ve uygulamalara ters dt meselesini Lozan'da incelemeye dnebiliriz. I) Lozan'da Getirilen Aznlk Kavramnn ncelenmesi Trkiye'nin yalnzca gayrimslimleri aznlk saymas konusunda birbirinin zdd iki ey sylenebilir: A) Trkiye'nin Aznlklar Lozan'la Snrlamas Hukuken Dorudur Bu hakllk, o dnemde yaplan aznlk koruma antlamalarnn iki temel zelliinden doan iki salam hukuksal temele dayanmaktadr: 1) Dnemin standart aznlk ltlerinin yerine Lozan'da "gayrimslimler" terimi geirilmitir; 2) Uluslararas rgt garantisi altndaki uluslararas nitelikte haklar yalnzca gayrimslimlere verilmitir. Bunlar grelim: 1) Birinci Dnya Sava ertesinde yaplan btn aznlk koruma antlamalarnn birinci temel ayrc zellii, daha nce de belirtildii gibi, dnemin standardn oluturan "soy, dil, din aznlklar" ltdr. Nitekim, Birinci Dnya Sava ertesinde "Balca Mttefik ve Ortak Devletler"in (Principal Allied and Associated Powers; ABD, ngiltere, Fransa, talya, Japonya) sava kaybeden kimi lkelere (Avusturya, Bulgaristan, Macaristan, Osmanl), sava kazanarak toprak genileten kimilerine (Yunanistan, Romanya) ve savatan sonra yeni kurulanlara (Polonya, Srp-Hrvat-Sloven Devleti, ekoslovakya) imzalatt uluslararas aznlk koruma
49
antlamalarnn hepsinde bu lt standart olarak grlr. rnein, bu antlamalarn ilki ve dolaysyla "ablonu" olan Polonya Aznlklar Antlamasn38 ele alacak olursak, bu lt antlamann 8, 9/2 ve 12. maddelerinde gemektedir. te bu "soy, dil, ve din aznlklar" terimi, Lozan'da her seferinde "gayrimslimler" terimiyle deitirilmitir. (Birinci Dnya Sava ertesindeki istisnasz btn aznlk koruma antlamalarnda "soy, dil, din" gibi ok geni bir kapsam kullanlmken, bir tek Lozan'da bunun daraltlabilmi olmasnn nedeni udur: Lozan Trkiye iin Birinci Dnya Savan (1914-18) bitiren antlama olmakla birlikte, ayn zamanda da Trk Kurtulu Savan (191922) bitiren antlamadr. Ankara'nn bu son savatan galip kmas, aznlk tanm konusundaki iradesini Mttefiklere bylece kabul ettirebilmesini mmkn klmtr). Bu konuda, Birinci Blm'de ksaca deinilen ve Trkiye'de genellikle yanl bilinen39 bir hususa deinmeden gememek gerekiyor: Birok yazar ve politikac tarafndan ifade edildiinin aksine; Lozan'da aznlk tanm, dnemin dier aznlk koruma antlamalarndaki "soy" ve "dil" ltlerini bertaraf ederek yalnzca "din" ltn kabul etmi deildir. Lozan'da din lt de reddedilmi, yalnzca "gayrimslim" lt kabul edilmitir. O zamanki gerekeye gre, din lt kabul edilmi olsayd Aleviler de aznlk saylabilecek ve uluslararas garanti kapsamna girebileceklerdi (buna "Aleviler" altbalnda yukarda deinilmiti). 2) Birinci Dnya Sava ertesinde yaplan btn aznlk koruma antlamalarnn ikinci temel ayrc zellii; soy, dil, din aznlklarna getirilen haklarn "uluslararas nitelikte hkmler" oluturduu, bu haklarn "MC gvencesi altna" konulduu ve bunlarla ilgili hkmlerin "MC Meclisinin ounluk oyu olmakszn deitirilemeyecei" hkmdr. Nitekim bu hkm, rnein Polonya Antlamas Md. 12/1'de yer almaktadr. Ayn hkm, Lozan 44/1'de aynen yledir:
38 Antlama metni iin bkz. Patrick Thornberry, International Law and the Rights of Minorities, Oxford, Clarendon Press, 1994, s. 299-403 (appendix 1). 39 Bu konuda yazdm ilk makalede ben de bu yanla dmtm: "Lozan'n 'Aznlklarn Korunmas' Blmn Yeniden Okurken", SBF Dergisi, Cilt 49, No. 3-4 (1994), s. 283-301.
50
TESEV YAYINLARI
"Trkiye, bu Kesimin bundan nceki maddelerindeki hkmlerin, Trkiye'nin gayrimslim aznlklaryla ilgili olduu lde, uluslararas nitelikte ykmler meydana getirmelerini ve MC'nin gvencesi altna konulmalarn kabul eder. Bu hkmler, MC Meclisinin ounluunca uygun bulunmadka, deitirilemeyecektir". Sonu olarak, Sava sonras antlamalarnn aznlk konusunda getirdii iki lt de "gayrimslimler" zerinde toplanmaktadr ve dolaysyla Lozan'a gre Trkiye'nin yalnzca gayrimslimleri aznlk saymas hukuken dorudur. Daha nce de belirtildii gibi bu hukuksal sonu, Trkiye'de yalnzca gayrimslimlerin aznlk saylmalar yolunda Trkiye kamuoyunca paylalan yaygn ve tarihsel kanyla da rtmektedir. B) Trkiye'nin Aznlklar Konusunu Lozan'la Snrlamas ada Eilimlerin ve Standartlarn ok Gerisinde Kalmtr: Lozan'dan bu yana seksen yl gemitir. Bu arada etnik, dilsel, dinsel ls kemiklemi ve evrensel kabul grr olmutur. Ayrca, Giri'te de grdmz gibi, BM'de ve artk bir tr BM halini alm olan AGT dzeninde, bir devlette aznlk bulunup bulunmad veya hangi tr aznlk bulunduu hususu artk o devletin takdirine braklmamaktadr. Bir lkede aznlk bulunup bulunmad o devlete sorulmamakta ve nesnel bir durum/gerek olarak telakki edilmektedir. Eer etnik, dilsel, dinsel bakmdan farkllk gsteren ve bu farkll kimliinin ayrlmaz paras sayan gruplar varsa, o devlette aznlk olduuna hkmedilmektedir. Zaten, bu l lte dayanan AGT metinlerinin, rnein 1990 Paris art'nn "Ulusal aznlklarn... etnik, kltrel, dilsel ve dinsel kimliklerinin korunmas[na] ve bu kimliin kuvvetlendirilmesi iin gerekli artlarn yaratlmas[na] ilikin derin inancmz ifade ederiz" diyen metninin altnda Trkiye'nin de imzas bulunmaktadr. Burada, AGT metinlerinin hukuki balaycl bulunmayan birer soft law (yumuak hukuk) olmas bir eyi deitirmez. Giri'te de belirtildii gibi, aznln nesnel varl 1930'dan beri uluslararas hukukta kabul edilen bir
51
husustur ve ayrca Trkiye'nin 1954'te onaylad 1950 HAS, 1995'te onaylad 1989 BM ocuk Haklar Szlemesi, katld 1992 BM Ulusal veya Etnik, Dinsel, Dilsel Aznlklara Mensup Kiilerin Haklar Bildirgesi, zellikle de 2003'te onaylad BM 1966 kiz Szlemeleri gibi uluslararas metinler aznlk haklar konusunda yeterince hukuksal balayclk sahibidir. Geri Trkiye bunlara yorum beyan veya rezerv getirmitir. Fakat bir anlamazlk durumunda, zaten esas olarak ierideki itirazlar (szlemelere taraf olunmasn tehlikeli sayanlar) tatmin etmek amacyla konulmu bu yorum beyan/ekincelere uluslararas hukuk alannda itibar edilmesini beklemek giderek zorlaacaktr40. Bu arada, dier bir adan da vurgulamak gerekir ki, bu yorum beyan/ekinceler bir yandan diplomatik bir tercihi ortaya koyarken; dier yandan da i kamusal-siyasal bir tercihi ortaya koymaktadr: "gerek vatanda" ile "kat stnde vatanda" ayrmn. Bu metinler, aznlklarn birinci snf vatanda olarak toplumsal yaamda yer almalar konusunda tereddtler bulunduunu ortaya karmakta ve bu bakmdan demokratikleme niyetlerinin test edildii bir zemin oluturmaktadr. Bu adan bu ekinceler, ilerideki blmlerde vurgulanan aznlk haklarnn toplumsal btnl bozucu unsurlar olduu zihniyetini ortaya karan ilgin metinlerdir41.
40 Bu kiz Szlemelerden Kiisel ve Siyasal Haklar Szlemesinin 27. maddesi, BM kurulduundan beri aznlklarn korunmas alannda kartlan en ileri metindir ve aznlklara mensup kiilerin kendi kltrlerini, dinlerini, dillerini korumak ve uygulamak hakkndan yoksun braklamayaca hkmn getirir. Yorum beyan terimi, imzalanan bir szlemenin veya hkmn nasl anlaldn ve nasl uygulanacan belirten bir aklamay ifade eder. r. Trkiye'nin bu 1966 BM kiz Szlemelerini onaylarken yapt yorum beyanndan biri yledir: "Trkiye Cumhuriyeti, bu Szleme'nin hkmlerinin yalnzca diplomatik ilikisi bulunan Taraf Devletlere kar uygulanacan beyan eder." Kimi antlama veya szlemelere katlma srasnda ekince koymak yasak olduundan, rezervlere yorum beyan ad verildii de grlmektedir. ekince (rezerv, ihtirazi kayt) terimi ise daha gl ve sert bir anlam ifade eder ve bir maddeye itiraz ve hatta o maddenin reddi niteliini tar. r. Trkiye'nin 27. maddeye koyduu rezerv yledir: "Trkiye Cumhuriyeti, Szleme'nin 27. maddesini, Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'nn ve 24 Temmuz 1923 tarihli Lozan Bar Andlamas ve Ek'lerinin ilgili hkmlerine ve usullerine gre uygulama hakkn sakl tutar." Tabii, bunun bir yarar salayacan dnmek zordur. Nitekim, bu ekince 27. maddenin zne aka aykrdr, nk zaten yalnzca gayrimslimlere uluslararas garanti altnda haklar getiren Lozan'dan baka bir szleme daha imzalayp da onu Lozan ve hatta bir de Anayasa'yla snrlamak mantkl deildir; o zaman 1966'y imzalamann hibir anlam kalmamaktadr. 41 zlem Kaygusuz, Foreign Policy and the Reconstruction of Modern Turkish Citizenship During the National Struggle Period, yaynlanmam doktora tezi, Bilkent niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, 2003, s.52-53 ve 67-68.
52
TESEV YAYINLARI
Dier yandan, HAS, aznlk haklarndan sz etmemekle birlikte, aznlk haklarnn bir paras olduu insan haklarn uygulama bakmndan Trkiye'nin denetisi durumundadr ve Strasbourg'daki nsan Haklar Avrupa Mahkemesi (HAM) birok davada tazminata hkmetmektedir. Nitekim, nc Blm'de inceleyeceimiz, Anayasa Mahkemesinin "aznlk yaratma" gerekesiyle verdii parti kapatma kararlarnn HAM tarafndan HAS'n 11. maddesine aykr bulunmas ve bu tr kstlamalarn ancak ulusal-kamusal gvenlik, genel salk-ahlak gerekeleriyle yaplabileceinin bildirilmesi42, Trkiye'nin 1923 Lozan'a dayanan tutumunun, 21. yzyl banda yetersiz kaldnn ak kantdr. II) Lozan'da Getirilen Aznlk Haklarnn ncelenmesi Trkiye'deki aznlk haklar yine Lozan'la belirlenmi ve Antlamann 44/1 maddesi gereince uluslararas garanti altna alnarak bir gvence mekanizmasna balanmtr. Bugn MC sistemi ortadan kalkt iin, bu garantinin ve bu mekanizmann da ortadan kalkt bir gerektir. Bununla birlikte hem bu haklar Trkiye Cumhuriyeti iin bir uluslararas siyasal sorumluluk konusudur, hem de ayn zamanda, Lozan Bar Antlamas 340 sayl yasayla (Dstur, nc Tertip, 2. B., Cilt V, s.7) i hukukta yrrle konulduu iin, i hukukun bir parasdr. Hatta, 1982 Anayasasnn 90/5. maddesi "Usulne gre yrrle konulmu milletleraras antlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz" dedii iin, Lozan anayasayla en azndan e deerdedir. Bu madde, Mays 2004'teki anayasa deiikliinden sonra daha da vurgulanm ve Lozann ilgili yasalarn stnde olduu aka belirtilmitir: "Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras antlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kacak uyumazlklarda milletleraras antlama hkmleri esas alnr"43.
42 Madde 11: "1) Herkesin bar amalarla toplanma ve bakalaryla dernek kurma zgrlne hakk vardr. Bu hak, yine herkesin karlarn korumak amacyla sendika kurma ve sendikaya ye olma hakkn da ierir. 2) Bu haklarn kullanlmasna; demokratik bir toplumda ulusal gvenlik veya kamu gvenliinin gerekleriyle ve kamu dzeninin korunmas veya suun nlenmesi, genel salk ve ahlakn ya da bakalarnn hak ve zgrlklerinin korunmas iin gerekli olan ve yasayla konulanlardan baka hibir kstlama uygulanamaz. Bu madde, silahl kuvvetler ve gvenlik gleri yeleriyle devlet grevlileri tarafndan bu haklarn kullanlmasna yasayla kimi kstlamalar konmasna engel deildir." 43 Bugne kadar uluslararas hukuk plannda Lozan'n 39/4 maddesinin ihlal edildii ileri srlmemitir. Trkiye'de gayrimslimler dndaki gruplara getirilen haklarn uluslararas hukuk garantisi altnda olmadnn dnlmesi buna sebep olmu olabilir (Tankut Soykan, The
53
Trkiye'nin uygulamakla ykml olduu Lozan'n tam olarak uygulanmad bir gerektir. Bu konuda birbirinden nemli iki ey sylenebilir: Hem gayrimslimlere getirilen haklar tam olarak uygulanmamaktadr, hem de aznlklarn korunmasyla ilgili III. Kesimde gayrimslimler dndaki kimi gruplara da haklar getirildii halde devlet bunlar kabul etmemekte ve uygulamamaktadr. A) Lozan'la Gayrimslim Vatandalara Getirilen Haklar Tam Olarak Uygulanmamaktadr. Bu durumu iki balk altnda mtalaa etmek gerekmektedir: 1) nce, aznlk gruplarna ilikin bir snrlama vardr. Aznlk mensubu kiilere getirilen haklardan Trkiye'deki gayrimslimlerin hepsi yararlandrlmamaktadr. Bu haklar bandan beri yalnzca geleneksel "byk" aznlk grubuna, yani, Ermeni, Musevi ve Rumlara uygulanmtr ve bu tutum devam etmektedir. rnein Sryaniler, Keldaniler, Nasturiler vb. gibi daha kk gayrimslim gruplar, rnein Lozan'n 40. maddesinde sz edilen "(...) her trl okullar (...) kurmak, ynetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini serbeste kullanmak (...)" hakkndan yoksun braklmlardr. Yine rnein, Ocak 2003'te balayan uygulamaya kadar, Sryanilerin vs. vakflar da tannmamtr. Lozan'a aykr bu uygulamann nedeni ak deildir. Bu konuda byk olaslkla 1920 ya da 30'larda gizli bir ileri Bakanl genelgesi kartlmtr ve sz edilen gayrimslim aznlklarn haklar (muhtemelen, bir akraba
Implications of the Copenhagen Political Criteria on the Language Rights of the Kurds in Turkey, yaynlanmam yksek lisans tezi, McGill University, Institute of Comparative Law, 2004, s. 75). 39/4'e aykr bir uygulama HAM nne giderse, Mahkeme Lozan balantsna deinmeyebilir. Kimi kararlarnda HAM, HAS'a aykr bulduu hususun ayn zamanda i hukuktaki bir kurala ayrca aykr olup olmadna da deinmektedir. Fakat zaten karar iin buna gerek de yoktur, nk HAS hkmleri bu konuda ihlal karar vermek iin yeterlidir. Bu nedenle, 340 sayl yasa gerei Lozan i hukukun bir paras olduundan, Lozan'a aykrlk konusu ulusal mahkemelerde bir sonuca balanmaldr. Partiler rnein propaganda mitinglerinde ("ak ve kapal toplantlarda") 39/4'e dayanarak Trke'den baka bir dil kullanr da ceza tehdidiyle karlarsa, Lozan'n bu hkmn ve HAS' ileri srmelidirler. Ulusal mahkeme bunu kabul etmezse, bu kez, 39/4'e aykrl denetleyecek ulusst bir yarg yeri olmad iin, yalnzca HAS'a aykrln tespiti iin HAM'a gidilebilir. Eer HAM, HAS'a gre ihlal karar verirken, bu kararnda bu snrlamann ayn zamanda i hukukun bir paras olan Lozan'a da aykr olduundan sz ederse, 39/4'n ihlal edildii de dolayl olarak saptanm olacaktr (Do. Oktay Uygun'la 31 Mays 2004 tarihli grme).
54
TESEV YAYINLARI
devlet -kin-state- tarafndan takip edilmedii iin) pratikte uygulanmamtr. Ayrca, bunlarn krsal blgelerde (gneydou) yayor olmak nedeniyle haklarn arayamam olduklar da dikkate alnmaldr. Lozan'da gayrimslimlerin yalnzca gruptan (Rum, Ermeni, Musevi) ibaret olduu sans Trkiye'de o denli yaygndr ki, ilerinde tannm profesrler, tarihiler ve st dzey yarglar da bulunan ok sayda insan, sz konusu kesimde "Rum, Ermeni ve Museviler"den sz edildiini sanr, syler ve yazar44. 2) in asl rahatsz edici taraf udur ki, Lozan'daki gayrimslim haklarnn tamamn yukarda sz edilen byk aznlk grubuna da tanmamak eilimi ok gldr. Nitekim, Md. 40'a ramen okullara yasad mdahaleler yaplmaktadr; ruhban okullar kapatlarak gayrimslim din adam yetitirmek nlenmektedir; Md. 41/2'de sz edilen maddi katklar verilmemektedir; Md.42/2'deki zel komisyonlar uygulama grmemitir;
44 Bu hukuk d durumu savunanlar iki gereke ileri srmektedirler. Bir defa, 1926 Medeni Kanun'un svire'den alnmas nedeniyle ada koullara kavuan gayrimslim aznlklarn Lozan'daki haklardan 1925 sonunda vazgemi olduklar bildirilmektedir. Ayrca ayn dnemde Sryaniler iin de benzeri bir "haktan vazgeme"nin sz konusu olduu sylenmektedir. Byle bir aklama iki adan anlamszdr. nk hem bu vazgeme olay Lozan'n tmyle deil tek bir fkrasyla snrldr (Md.42/1), hem de bu kadar bile hukuken geersizdir. nk, sz edilen 42/1 pratikte gayrimslim aznlklarn dinsel nikah yapabilmeleriyle ilgilidir ve 1926'da svire'den alnan Medeni Kanun resm nikah zorunluluu getirince devlet, bu aznln bu "gelenek ve grenek"lerinden feragat etmelerini talep etmitir. Bu aznlklar, tutuklama da dahil eitli zorlama yntemlerinin devreye girmesi sonucu (Bkz. Alexis Alexandris, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations, 1918-1974, Athens, Center for Asia Minor Studies, 1983, s. 135-139; Ayhan Aktar, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul, letiim Yaynlar, 2000, s. 112-113) bu fkra hkmnn getirdii haktan feragat etmilerdir. Ama bu aznlklar baka herhangi bir Lozan hakkndan vazgemi deillerdir. Dier yandan, byle bir feragat da hukuken geersizdir nk aznlk gruplar hak znesi deildir. Bat'nn insan ve aznlk haklar anlay, daha nce de belirtildii gibi, Hobbes ve Locke'dan beri bireycidir. Geri bu haklarn birou grupa kullanlr ama, bu haklar kolektiviteye (gruba) deil, sz konusu "gruba mensup bireyler"e verilmitir (bunun istisnas, g sonucu kurulan ABD, Kanada, Avustralya gibi lkelerde yerli kabilelere verilen avlanma vb. haklarnn dorudan doruya gruba verilmesidir ki, bunun Trkiye'yle bir ilgisi yoktur). Dolaysyla, bir bireyin hakkndan o bireyin mensup olduu grubun veya o grubu temsil eden/ettiini ileri sren temsilcilerin vazgemesi sz konusu olamaz. zellikle de bu hak, uluslararas bir antlamayla getirilmi ve Lozan'n 37. maddesi uyarnca "(...) hibir kanun (...) ve hibir resm ilem[in]" ortadan kaldramayaca bir haklar btn saylm ise. Aslnda, bu hukuk d davran savunanlar bir gereke daha ileri srmektedirler: "Teaml bugne kadar byle olmutur; teaml budur". Bir kere, teamln yalnzca yasaya uygunluk halinde uygulanaca aktr. Yasaya/antlamaya ramen teaml olmaz. Hatta, yasa boluu halinde bile olmaz. Bu son durumda Anglo-Sakson hukukunda teamle (common law) bavurulur, ama Kta Avrupasnda bu mmkn deildir. kincisi, bu trden savunmalar aka "Biz Lozan' bandan beri ihlal edip yanl uyguluyoruz, kimse itiraz etmedi, imdi buna devamda kararlyz" anlamna gelmektedir. nk, bandan beri yalnzca bu aznl tanyp bakasn tanmamak tam bir Lozan ihlalidir. 143 maddelik Lozan'n hibir yerinde "aznlk" diye bu grubun ad gemez; aznlk anlamnda yalnzca "gayrimslimler" terimi geer. Dahas, bu "teaml", aznlklar arasnda bile ayrmclk uygulamaktr; bu byk grubu dier gayrimslimler (Sryani, vs.) karsnda kayrmak demektir.
55
zellikle de Md. 42/3'de gayrimslim vakflaryla ilgili olarak getirilmi haklar Ocak 2003'te karlan AB Uyum Paketine kadar uygulanmamtr; bu vakflarn dndaki vakflarn lehine ve gayrimslim vakflar (yasada: "Cemaat Vakflar") aleyhine ayrmclk yaplmtr (bunlar nc ve Drdnc Blm'n sonunda ayrntl olarak incelenecektir). B) Lozan'da Gayrimslimler Dndaki Gruplara Getirilmi Haklar Tannmamaktadr. Dorudan doruya Osmanlnn "Millet Sistemi"nin yansmas olan Lozan'a gre yalnzca gayrimslimler aznlk saylr ama, sz edilen III. Kesimde yalnzca gayrimslimlere hak getirilmi deildir. Gayrimslimler dnda ayrca gruba derece derece haklar getirilmitir. Bu drt hak grubu, harflerle tanmlanarak, yle sralanabilir45: A Grubu: Gayrimslim TC vatandalar; B Grubu: Trke'den baka bir dil konuan TC vatandalar; C Grubu: Tm TC vatandalar; D Grubu: Trkiye'de oturan herkes. Bu drt grubu teker teker ele alrsak, bunlarn yararlandklar balca haklar yle zetlenebilir: (A) "Mslman-olmayan (Gayrimslim)Trk uyruklar": Dolam ve g etme konusunda btn Trk uyruklarna uygulanan zgrlk (Md.38/3); Mslmanlarn yararland ayn meden ve siyasal haklardan yararlanma hakk (Md.39/1); giderlerini deyerek her trl kurum (vakf, okul vb.) kurmak, ynetmek ve denetlemek ve buralarda kendi dillerini kullanmak ve ayinlerini yapmak konularnda eit haklar (Md. 40); nemli bir oranda oturduklar il ve ilelerde, anadillerinde retim yapabilmeleri iin, eitli btelerden (devlet, belediye vd.) hakkaniyete uygun pay alma hakk (Md. 41/ 1 ve 2); aile ve kii statleri konusunda gelenek ve greneklerine sayg (Md.42/1); inanlarna aykr davranta bulunmaya ve hafta tatilinde
45 B. Oran, "Bir nsan Haklar ve okkltrclk Belgesi Olarak 1923 Lozan Bar Antlamas", Kopenhag Kriterleri, (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yayn, 2001, s. 210-219.
56
TESEV YAYINLARI
[Lozan'n imzas tarihinde bu tatil cuma gnyd] resm ilemleri yerine getirmeye zorlanamama (Md. 43). Bu grubun haklar, doal olarak, ayrca dier grubunkileri de iermektedir. (B) "Trkeden baka bir dil konuan Trk uyruklar": Mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanma hakk (Md. 39/5). Bu grubun haklar, doal olarak, C ve D gruplarnnkini de iermektedir. (C) "Tm Trk uyruklar": Din, inan veya mezhep farknn ayrmcla yol amamas (Md. 39/3); gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde istedii bir dili kullanma hakk (Md. 39/4). Bu grubun haklar, doal olarak, D grubununkileri de iermektedir. (D) "Trkiye'de oturan herkes": Milliyet, dil, soy ya da din ayrm olmakszn yaam ve zgrlk hakk (Md. 38/1); inancna, dinine ya da mezhebine karlmamas (Md. 38/2); din ayrm gzetilmeksizin yasa nnde eitlik hakk (Md. 39/2). Bu grubun haklar bunlardan ibarettir. Lozan bu drt gruba farkl farkl, ama 37. madde gerei hibiri hibir ilemle geri alnamayacak haklar getirmitir. Bunlar arasnda gayrimslimlerin yalnzca iki ayrcal vardr: En fazla hakka sahip olmak ve Md. 44/1 hkm gereince haklar uluslararas garanti altna konmu olmak. Ama bunun dnda, gayrimslimler Lozan'n bu Kesiminde hak sahibi klnan drt gruptan yalnzca bir tanesidir. Kesim, grld gibi, "Tm Trk vatandalar"na ve hatta "Trkiye'de oturan herkes"e bile hak getirmektedir46. Bu durumda, Kesim bu haliyle hem bir aznlk haklar, hem de bir "insan haklar metni" nitelii tamaktadr ve yukarda da sylendii gibi, gayrimslimler dndakilerin haklar uluslararas garanti altnda olmamakla birlikte 340 sayl yasayla Lozan i hukuka aktarlm olduundan, Trkiye bunlar uygulamakla ykmldr.
46 E.Bykeli smail Soysal'n Trkiye'nin Siyasal Antlamalar kitabnda (C. I, (1920-1945), 2. bask, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989, s.95), 38/1, 38/2 ve 39/2 deki Trkiye'de oturan herkes (all inhabitants of Turkey) ifadesi, Trk halknn tm ve Trkiye'nin tm halk olarak evrilmitir. zellikle Trk halknn tm ifadesi, "Trkiye'de oturan herkes" ifadesindeki kapsaycl, -soy olarak Trkle yaplan vurgu nedeni ile- tamamen ortadan kaldrmaktadr. Bu eviri deiikliindeki tercih, yukarda geen, Lozan'n aznlklarla ilgili maddelerinin Trkiye'deki aydn, yazar, akademisyenlerce bile yanl/farkl aktarld vurgusuna eklenebilir.
57
III) Lozan'n Ayn Zamanda Bir nsan Haklar Belgesi Oluu ve Bu Yoruma Yaplan tirazlar Trkiye'de yllardr ileri srmekte olduum bu nemli sonuca itiraz eden ve Lozan'n yalnzca gayrimslim aznlklarn haklarn ortaya koyan bir metinden ibaret olduunu iddia edenlerin savlar u noktalara dayanmaktadr: 1) Kesimin balnn "Aznlklarn Korunmas" olduu hususu: Bu dnceye gre, Kesim'in bal byle olunca, altnda yalnzca aznlk haklar bulunabilir. Oysa, Kesimin balnn byle olmasnn ok net ve temel nedenleri vardr. Bir kere, Balca Mttefik ve Ortak Devletler, esas ama olarak, Birinci Dnya Savan karan iki nemli nedenden biri olan orta ve dou Avrupa aznlk sorunlarn halletmek iin yola kmlardr. Ama, bu arada bu lkelerde oturan herkese de haklar getirmilerdir. Bunda, bu lkelerde ticaret yapan kendi vatandalarn koruma endiesinin nemli rol oynad grlmektedir. Nitekim, Konferans'n Aznlklar Alt-Komisyonunda ngiliz ba delegesi Sir Horace Rumbold, Trk heyetinin aznlk haklarn gayrimslimlerle snrlama yolundaki srarl isteini sonunda 23 Aralk 1922 tarihli oturumda kabul edecektir. 9 sayl tutanakta syle yazmaktadr: "Sir Horace Rumbold, Trk Temsilci Heyeti, yeni 2. madde metninin birinci paragrafnda [burada sz edilen hkm, sonradan Md. 38/1 ve 2 olarak kesinleecektir] 'aznlklar' terimi yerine 'Trkiye'de oturan herkes' kelimelerinin konulmasn kabul ederse, kendisinin de, teki maddelerde 'Mslman-olmayan aznlklar' kelimelerinin kullanlmasn kabul edeceini bildirdi" 47. kincisi ve ok daha nemlisi, "insan haklar" terimi 1789'la birlikte dnya siyaset bilimi literatrne yerlemi olmakla birlikte, yalnzca ulusal alanla snrl kalmt. Bu terim uluslararas szleme ve belgelere ilk defa ancak
47 Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm I, C. I, Kitap 2, (ev. Seha L. Meray), Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1970, s. 206. Mttefikler iin asl nemli olan kiilerin Trkiye'de ticaret yapan Avrupallar olduunu bundan daha ak anlatan bir metin bulmak zor olsa gerektir.
58
TESEV YAYINLARI
kinci Dnya Sava ertesinde BM Antlamasnn 1/3 maddesiyle girecektir. Yani Birinci Dnya Sava ertesinde insan haklar terimi uluslararas planda sz konusu deildir. Dolaysyla, Kesim'in adnda gemesi olanakszdr. ncs, "aznlk" terimi spesifik (zel) deil, jenerik (genel) bir terimdir. Bir antlama 1969 Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi balamnda yorumlanrken, onda yer alan jenerik-olmayan terimler antlamann yapld tarihteki olaan anlamlarnda alnrlar. Fakat jenerik terimlere verilecek olaan anlamn yalnzca o antlamann yapld tarihteki anlamla snrl tutulmas yeterli deildir; bu tr terimlerin olaan anlam, zaman iinde uluslararas hukukta meydana gelen gelimelerin nda belirlenmek zorundadr. Nitekim, Uluslararas Adalet Divan, Yunanistan'n Trkiye aleyhine at Ege Denizi Kta Sahanl davasnda verdii 1978 kararnda, "Yunanistan'n teritoryal statsne ilikin uyumazlklar" ifadesini yorumlarken, bu terimin (Yunanistan'n iddiasnn aksine) 1928 veya 1931'deki anlamnn deil, hukuktaki gelimeleri izleyerek 1978'de sahip olduu anlamn esas alnarak yorumlanmas gerektiini bildirmitir (paragraf 77-80)48. Bu nedenle, Lozan Antlamasnn yapld 1923 tarihinde "insan haklar" kavram olmad halde, Lozan'daki "Aznlklarn Korunmas" terimini bugn artk bir paras olduu "insan haklarnn korunmas" balamnda almak zorunludur. 2) Lozan tutanaklarnda, haklarn yalnzca gayrimslim aznlklara getirildiine ilikin szler bulunduu hususu: Gerekten, Aznlklar Alt-Komisyonu Bakan Montagna'nn Birinci Komisyon Bakan Lord Curzon'a sunduu 7 Ocak 1923 tarihli raporda yazdklar ve Curzon'n 9 Ocak 1923 tarihli oturumu yanstan 19 sayl tutanakta syledikleri bu yndedir. Montagna'nn sz konusu raporda bulunan, bu sav glendirebilecek en nemli szleri unlardr:
48 Prof. Turgut Tarhanl'yla 10 ubat 2003 tarihli grme.
59
"Alt-komisyon, genel kapsaml olan bir maddeye dayanarak (ek tasarnn 2. Maddesine baknz), bu hkmlerin uygulama alann Mslman-olmayan aznlklara snrlandrabileceini dnmtr... Mslman aznlklar, bu ngrlen korumann kapsam iine almak istemekte direnmeyi Alt-Komisyon, mmkn grmemitir."49. Montagna'nn szn ettii "ek tasar madde 2", sonradan Lozan'n 38. maddesi olarak kesinleecektir. Curzon ise yle demitir: "... Alt-Komisyon, bu inandrc szler zerine, koruma tedbirlerini, yalnz, Mslman-olmayan aznlklara snrlamay kabul etmitir." 50. Oysa, Lozan'da haklarn yalnzca gayrimslimlere getirildii iki nedenden tr yanltr. Birincisi, hukukun genel ilkelerine ve ayrca Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi Md.32'ye gre, hazrlk almalarna ve tutanaklara ancak antlama metni ak olmad zamanlar bavurulur. Oysa Md. 37 ve 39 metinleri herhangi bir tereddde yol amayacak kadar aktr. kincisi, Montagna ve Curzon'un bu szlerinden kast, "uluslararas garanti altndaki" aznlk haklardr, nk o dnemde "aznlk haklar" denilince kastedilen yalnzca budur. Curzon'n szn ettii "koruma tedbirleri" de, dnemin aznlk hakk anlaynn en belirgin zellii olduu daha nce de belirtilmi olan "MC garantisi" anlamndadr. Yine daha nce belirtilmi olduu gibi, Kesim III Md.44/1'deki uluslararas garanti yalnzca gayrimslimler iin verilmitir; yukarda sz edilen dier hak grubuna getirilmi haklar iin byle bir garanti sz konusu deildir. Kald ki, bu iki Batl diplomatn yukardaki szleri, Md. 39'un 4. ve 5. fkralar hkmleri nda okunursa, durum aka grlecektir. imdi, zel bir nem tayan bu fkralar grelim.
49 Meray, Lozan Bar..., s.309-310. 50 Meray, Lozan Bar..., s.302.
60
TESEV YAYINLARI
Madde 39'un ncelenmesi 51 Md. 39/5'ten balarsak, fkrann tam metni yledir: "Devletin resm dili bulunmasna ramen, Trke'den baka bir dil konuan Trk uyruklarna, mahkemelerde kendi dillerini szl olarak kullanabilmeleri bakmndan uygun den kolaylklar salanacaktr." "Trke'den baka bir dil konuan" terimiyle, "Trke bilmeyen, konuamayan"larn kastedilmedii aktr; "Trke bilmeyenler" denmek isteseydi, o ekilde sylenirdi. Burada "Trke'den baka dil konuan" terimiyle, tabii ki, "Trke'den gayri ayrca baka dil bilenler" de kastedilmemektedir. Anadili Trke olup da baka dil bilenlerin, mahkemelerde nemli zaman ve para harcanmasna yol aacak byle bir hakk kullanmasna gereksiz yere izin verilmeyecei (ve verilmemesi gerektii) aktr. Dolaysyla, burada ok ak biimde kastedilen, "en iyi bildii dil (anadili), Trke'den baka bir dil olanlar"dr. Bu nedenle, Md. 39/5'in getirdii hak, ounluun (anadili Trke olanlarn) sahip olmad bir haktr. stelik, "Devletin resm dili bulunmasna ramen" denmesinin de anmsatt gibi, bu hak, resm dairelerde resm dilden (Trke'den) baka bir dil kullanmama kuralnn tek istisnasdr ve bu nemli istisna, hi kukusuz, mahkemelerde hakkn tam savunabilmenin ok nemli olduu dncesinden kaynaklanmtr. Anadili, bir insann en iyi kulland dildir, dolaysyla baka bir dil yerine bizzat bu dilde savunma yapmak kiinin haklarn korumas asndan ok nemlidir. Ayn hak, kadk olan Sevr Bar Antlamasnn yine "Aznlklarn Korunmas" alt balkl IV. Blmnde (Md.140-151) Md.145/4 olarak dzenlenmiti; u farkla ki, mahkemelerde kendi dilinde yazl olarak da savunma yapmak mmknd. Md. 39/4'e gelirsek, fkrann tam metni yledir: "Herhangibir Trk uyruunun, gerek zel gerekse ticaret ilikilerinde, din, basn ya da her eit yayn konularyla ak toplantlarnda, diledii bir dili kullanmasna kar hi bir kstlama konulmayacaktr."
51 Lozan'n "Aznlklarn Korunmas" blmnn incelenmesi iin bkz. B.Oran, "Lozan Bar Antlamas", TDP, Cilt I, s.225-231.
61
Gnmzde genellikle kltrel haklar, zellikle de Krtlerin radyo ve TV yayn yapp yapamayacaklar tartmas sonucu ayr bir nem kazanan bu fkra hakknda nemli noktaya deinmek gerekir: Birincisi, fkra, btn Trk yurttalarna istedikleri herhangi bir dili, resm daireler dndaki herhangi bir zaman ve mekanda kullanma hakkn vermektedir. nk madde, yazld 1922 tarihinde ve kabul edildii 1923 tarihinde dil'in bilinen her trl kullanmn sralam durumdadr ve resm daireler darda tutulacak olursa bu listede bulunmayan bir dil etkinlii dnmek zordur. kincisi; o tarihte dzenli radyo yayncl yalnzca ABD'de bulunmaktadr, televizyon ise kavram olarak bile mevcut deildir. Fakat burada kullanlan "basn ya da her eit yayn konular" terimi her trl yayncl iine aldndan, Md. 39/4'n hkmlerinin radyo ve TV yaynlarn da kapsad yorumu rahatlkla yaplmaldr. ncs ve belki de en nemlisi, fkrann hak sahibi kld kiiler hernekadar btn Trk yurttalar ise de, pratikte bu hkm esas olarak "anadili Trke olmayan Trk yurttalar"n yararlandracak bir hak getirmektedir. nk, zellikle 1922 ylnda, Trkiye'de anadili Trke olanlarn zel ve ticar ilikilerinde Trke dnda bir dil kullanma olasl pek zayftr. Dolaysyla, bu fkrann da, dolayl yoldan, btn vatandalarn sahip bulunmad bir hak getirdii sylenebilir. Bu sylediklerime kar, imzac taraflarn amacnn Trkiye'deki Krt vb. farkl anadil konuan gruplara hak getirmek olmadn ve bu konuda da tutanaklara bavurmak gerektiini syleyenler kabilir ve szl olarak kmaktadr. Oysa bu itiraz da anlaml deildir. Eer 1922 ylnn Trkiyesi hatrlanrsa, farkl dil konuanlara itiraz ortamnn olmad grlecektir. Lozan'daki Trk heyetinin, mparatorluk'ta her trl dilin konuulduu (hatta, Badat'ta Arapa dileke verilebildii) bir devirde Mslman etnik gruplarn diline karmay anlaml bulmad aktr. stelik, Ankara heyeti Lozan'da Krtleri de temsil ettiini ifade etmektedir. Bu tr itirazlarn Lozan tutanaklarnda bir dayanak noktas aramalar da 62
TESEV YAYINLARI
bouna abadr, nk Konferans'n ilgili komisyonunda bu konuda tartma olmamtr. u basit gerekten ki, Polonya Aznlklar Antlamasnn 7/3 ve 7/4 maddelerinden aynen aktarlma olan Lozan Md. 39'un 4. ve 5. fkras metni, Trk heyeti tarafndan 18 Aralk 1922 gn Aznlklar AltKomisyonuna nerilen tasarnn 3. maddesinin 4. ve 5. fkralaryla kelimesi kelimesine ayndr52. Yani, bugn inanlmas kimilerine g gelebilir ama, Md. 39 ayn zamanda Trkiye Byk Millet Meclisi (TBMM) Hkmeti heyetinin de teklifidir. Tabii, yanl anlamalara yol amay nlemek iin hemen hatrlatlmal: Md. 39'un bu iki fkras dnda Krtler (ve anadili Trke olmayan baka Mslman Trk yurttalar) Lozan'da herhangi bir "pozitif" hak sahibi deildirler ve aynen dier Mslmanlar gibi onlarn da sahip olduklar haklardan hibiri uluslararas gvence altnda bulunmamaktadr. Zaten, yukarda da belirtildii gibi, uluslararas gvenceyi salayan MC bugn artk yoktur ve uluslararas planda onun yerine geen BM'nin bu konuda yetkili olduunu iddia etmek zordur. Ama, yine daha nce de iki kez belirtildii gibi, btn bu haklar Trk ulusal hukuk sistemi altnda 340 sayl yasa nedeniyle geerlidir53. Lozan'da hangi gruplara hangi haklarn getirildii tartmas konusunda; uluslararas hukuk, Lozan'n mzakere edildii dnem ve mzakerenin tarihesi, Antlama'nn lafz ve ruhu, Antlama hkmlerinin anlam ve amac gibi hususlarn gnmz bilgisi ve bilinciyle incelenmesiyle kan sonular yle zetlenebilir: 1) Lozan'daki aznlk tanm ile Lozan'da getirilen haklar birbirine kartrmamak gerekir. Lozan yalnzca gayrimslimleri aznlk olarak
52 Bkz. "Trk Temsilci Heyetinin Sunduu Tasar, Meray, Lozan Bar..., s. 167. 53 Bu arada, Krtlerin aznlk olup olmad konusu gnmzde u adan da ilgintir ki, hem resm sylem ve uygulama Krtleri aznlk kabul etmemektedir, hem de Krtler ve zellikle Krt milliyetileri kendilerini aznlk saymamaktadr. Tabii, iki tarafn da nedenleri farkldr. Trk resm grnn gerekesi aktr: "Lozan aznlk olarak yalnzca gayrimslimleri kabul eder". Krtlerin kendilerini aznlk kabul etmemelerinin nedenleri de unlardr: 1) "Aznlk" terimi, tm Mslmanlar "Millet-i Hakime" sayan Millet Sistemi tarafndan koullandrlm olan Krtlere gayrimslimleri artrd iin, aalayc bir anlam ykldr; 2) Krt milliyetileri, kendilerini bu lkenin (Trklerle birlikte) iki kurucu esinden biri saymaktadr. Bu dnceye gre, Kurtulu Sava birlikte verilmitir ama sava bitip Trkler artk Krtlerin yardmna ihtiya duymaynca onlar unutmulardr; 3) En nemlisi, Krt milliyetileri Krtleri aznlk deil, ok daha nemli bir kategori addedilen ve d self-determinasyona (bu terim Sonu blmnde aklanacaktr) teoride daha yakn saylan bir kategori, yani "halk" saymaktadrlar.
63
tanmlayan, ama baka gruplara da (uluslararas garantiye girmeyen ama i hukuka giren) kimi haklar getiren bir antlamadr. 2) Dolaysyla, Md. 39'un Krtler gibi Mslman gruplara haklar getirdiine ilikin yorumlar dorudur. Md. 37'ye gre hibir resm ilemle deitirilemeyecek olan bu madde, Trkiye'de Trke'den baka dillerde radyo-TV yayn yaplp yaplamayacana ilikin sregelen tartmaya net cevap getirici niteliktedir. 3) Bu yorumun kabul edilmesinin Trkiye'nin resm tezlerini rahatsz edecek herhangi bir yn bulunmamaktadr, nk 39/4'n getirdii haklar/zgrlkler aznlklar deil "Tm Trk vatandalar"n ilgilendirmektedir. 39/5'in getirdii hak ise, 12 Eyll darbe ynetiminin kimi dnemleri hari, zaten cumhuriyetin bandan bugne srekli olarak uygulanm bir haktr ve zaten Trkiye'nin kimi blgelerinde (dou, gneydou) durumalarn yrtlebilmesi iin byle yapmak kanlmazdr. Dahas, Md. 39'un bu yorumu, Trkiye'nin drt adan ok iine yarayacak bir nitelik tamaktadr: Birincisi, Trkiye eer AB'ye girecekse, zaten itibar edilmeyecek bir yorum beyan/ekincede ileri srd hususlardan vazgemek zorunda kalacaktr. Zaten 1982 Anayasas bugne kadar defalarca deitirilmitir ve artk "diki tutmad" kabul edilen eprimi bir kumatr. Yorum beyan/ekincede yaplacak muhtemel deiikliin AB zoruyla deil, Trkiye'nin kendi iradesiyle yaplm olmas ulusal egemenlik kavram bakmndan nemlidir ve bunun da yurt dnda "Trkiye'nin 'Kurucu Antlamas' olan Lozan'n uygulanmas" biiminde takdimi devletin prestijini kurtaracaktr. Aksi halde, Trkiye kendi kurucu antlamasn ihlal etmi duruma decektir54. kincisi, Trkiye'nin gittike demokratiklemesi asndan, birgn her trl
54 Lozan Trkiye devletinin kurucu antlamasdr nk Trkiye Cumhuriyetinin 29 Ekim 1923'te kurulmu olmasna karlk, Trkiye Devleti Lozan'n uluslararas tanmasyla yani Antlama'nn imzaland 24 Temmuz 1923 tarihinde kurulmutur; ondan nceki ad "TBMM Hkmeti" idi. Lozan konferansna katlan Ankara heyetinin temsil ettii tarafn resm ad buydu.
64
TESEV YAYINLARI
dilde yayna geilecei hesaplanmaldr. Nitekim, sol utan balayarak, Trkiye'de byk burjuvazinin balca temsilcisi TSAD'a kadar kamuoyunun nemli kesimlerinin eilimi daha imdiden budur. Bu durumda, yurt iindeki bu nazik geiin lkede mmkn olduunca tartma ve atma yaratmadan yaplmas isteniyorsa, Kurucu Antlama Lozan'n zaten anayasa deerinde olan hkmlerinin uyguland gerekesini ileri srmek devlet iin byk kolaylk salayacaktr. Tabii, burada sz edilen "her dilde radyo-TV yaynlar"nn devletin bir mecburiyeti olarak deil, "yurttalarn bir zgrl" olarak alglanmas gerektiini eklemeye gerek yoktur. Yani, bunlarn devlet radyo ve TV'sinden yaplmas diye bir zorunluluk bulunmamaktadr. Sadece, olana bulunmayan ve talep getiren aznlklarn devlet olanaklarndan yararlandrlmas doaldr. ncs, Trkiye'de aznlk yaratmamak asndan, btn vatandalara mmkn olduu kadar geni zgrlkler verilmesi gerektii aktr. nk, yasaklarn tamamen kaldrlmas sonucu "negatif hak"larn geniletilmesi, kimi vatanda gruplarnn "pozitif hak" taleplerini gereksiz klacaktr. Ayrca, bu gruplarn arkasnda eitli niyetlerle yer alabilecek yabanc bask gruplarnn elinde malzeme birikmesi de engellenmi olacaktr. Nitekim, ileride de ayrca greceimiz gibi, imdiye kadar uluslararas garanti altnda aznlk hakk vermemekte direnmi ve hatta lkesinde aznlk bulunduunu dahi kabul etmemi bir lke olan Fransa, gnmzde uluslararas garanti altnda aznlk haklar vermekten yine kanmakla birlikte, hem bu trden haklar kendi yasalaryla btn vatandalarna yayarak "negatif hak" haline getirme politikas izlemekte, hem de aznlklar tanmama ilkesine durmadan "esneklikler" getirmektedir55. Drdncs, mesele felsefi adan ele alndnda; Trkiye'de devletin kendi insanna daha insanca muamele yapmasnn, lkede "birlik ve beraberliin" salanmas bakmndan da ok nemli olacana kuku yoktur. nk bu birlik ve beraberlik, bu lkede domu ama bu lkeden memnun olmayan,
55 Bu konuda bkz. Nicole Guimezanes'in bildirisi: "Fransa ve Aznlklar", Aznlk Haklar, s. 285-294.
65
frsatn bulduunda hemen kaacak "zorunlu vatandalar"la deil, bu lkede yaamaktan memnun olan "gnll vatandalar"la salanr. Vatandalar memnun edecek demokratik gelimelerin d basklarla deil, bizzat devletin kendi iradesiyle gereklemesinin Trkiye asndan yzaartc bir durum oluturaca aktr.
66
TESEV YAYINLARI
NC BLM TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI

I) Mevzuat ve Uygulama: Anayasa ve Yasalarda Aznlklarla lgili Hkmler Trkiye'de aznlklar konusunda uygulanan politika, aznlk kavram ve haklar konusundaki resm grten de daha kstlayc niteliktedir. Trkiye'de bir "aznlk koruma mevzuat" yoktur. Tam tersine, "aznlk" kavramnn mmkn olduunca gndeme getirilmemesine alan ve getireni de iddetle cezalandran bir mevzuat sz konusudur. Bu Blm'de bunu inceleyeceiz. Bu yaklamn temel kayna, Anayasa Md. 3/1'de ifadesini bulan anlaytr: "Trkiye devleti, lkesi ve milletiyle blnmez bir btndr. Dili Trkedir". Yine Anayasa'nn 4. Maddesine gre "deitirilemez ve deitirilmesi teklif edilemez" olan bu nemli madde, iki cmlesi ayr ayr ele alnarak incelenmek gerekir. A) Anayasa Md. 3/1: Teki (Monist) Anlay ve Yasalara Yansmas "Milletin Blnmez Btnl" Bu maddede, Trkiye devletinin ve lkesinin blnmez bir btn olarak ifade edilmesi tamamen normaldir. Hibir devlet blnmek istemez ve bunun gerekleebilecei durumlara kar devletin alaca makul nlemler de merudur. Ama "milletin btnl" terimi, Oktay Uygun'un stanbul Barosu tarafndan 2002'de dzenlenen bir sempozyumdaki tartmada syledii "Millet'in blnmezlii kavram Avrupallara yabancdr"56 sznn de
56 "Tartmalar," Aznlk Haklar, s. 380. Bu "yabanc" olu durumu uluslararas insan haklar alannda yle somutlamaktadr: Haklarn snrlandrlmasnda kullanlan ltlerde "milli gvenlik" ve "toprak btnl" vardr ama, "milletin btnl" yoktur. HAM, kendi nne getirilen davalarda, "lkede aznlklar bulunduunu ileri srme"nin milli gvenlik nedeniyle engellenemeyeceini belirterek ihlal karar vermektedir (Do. Oktay Uygun'la 31 Mays 2004 tarihli grme).
67
anmsatt gibi, demokrasinin zne kardr. nk milletin blnemeyeceini, tek para (monolitik) olduunu sylemek, alt kimlikleri reddetmek ve devlete egemen olan etnik/dinsel vs. grubun deerlerine ve belki de baskc egemenliine gre biimlenmi asimilasyoncu bir politikadan bahsetmek demektir. Anayasann bu hkmnde ifadesini bulan teki anlay, 1930 tipi bir ulusdevlet ilkesinin 12 Eyll 1980 asker darbesi tarafndan gzden geirilerek iddetlendirilmi biimidir. Bu haliyle, lkede (Lozan'da mecburen kabul edilmi aznlklar dnda) aznlk olmad, dolaysyla da aznlk haklar bulunmad nermesine kanlmaz olarak varmakta ve bu anlaya kar kmay da cezalandrmaktadr. Nitekim, bu anlay ok sayda kanunda tekrarlanmtr ve Trk mevzuat bu tr bir ulus-devlet kavramnn rnekleriyle doludur. Bunlarn arasnda unlar rnek olarak saylabilir57. 3713 sayl ve 1991 tarihli Terrle Mcadele Kanunu, Md.1'de terr "(...) Devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnln bozmak (...) amacyla bir rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl eylemler" olarak tanmlar. Ayn kanun Md.8/1'in, Birinci AB Uyum Paketinin kartld 6 ubat 2002'de ald yeni biim yledir (daha sonra Altnc Paket'le tamamen kaldrlacaktr): "Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak amacyla yazl, szl veya grntl propaganda ile toplant, gsteri ve yry yapanlar hakknda (...) hkmolunur. Bu suun terr yntemlerine bavurmaya zendirecek ekilde ilenmesi halinde verilecek ceza te bir orannda artrlr, mkerreren ilenmesi halinde ise, verilecek hapis cezalar paraya evrilemez" "Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl" terimi yine rnein 2559 sayl ve 1934 tarihli Polis Vazife ve Salahiyetleri Kanunu Md.8 ve Ek Md.7'de, 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunu Md.5/A'da, 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun Md.4'te, 2908 sayl Dernekler Kanunu Md.44 ve 55'de, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu Md.78 ve 101'de aynen gemektedir.
57 Bu taramada esas olarak u kaynaktan yararlanlmtr: Aynur Ayzit, "Mevzuatn Grnm", Aznlk Haklar, s. 242-261. Kanunlarda 2003 yl iinde yaplan deiiklikleri tarayarak bana yardmc olan arkadalarm Kaan Esener ve Yonca Sunel'e teekkr ederim.
68
TESEV YAYINLARI
Konumuz asndan nemli olan husus udur: Trkiye'de etnik ve dilsel farkllklara dayanan aznlklarn var olduu ileri srld anda, bu "btnlk"n bozulmak istendii varsaylmakta ve bunu yapanlar "blclk ve/veya ykclk"la sulanarak cezalandrlmaktadr. Nitekim, biraz aada da grlecei gibi, Anayasa Mahkemesi siyasi partileri hep "devletin lkesi ve milleti ile blnmez btnl" ilkesi ve "aznlk yaratma" yasa dolaysyla kapatmtr. Burada sz edilen "aznlk yaratma yasa" (ve, dolaysyla, suu) Dernekler Kanununda ve Siyasi Partiler Kanununda ifadesini bulmaktadr. Dernekler Kanunu Md.5, 2 Ocak 2003'de kartlan Drdnc AB Uyum Paketi deiikliine kadar yledir: "Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde rk, din, mezhep, kltr veya dil farkllna dayanarak aznlklar bulunduunu ileri srmek veya Trk Dilinden veya kltrnden ayr dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak suretiyle aznlk yaratmak (...) amacyla dernek kurmak yasaktr". 2 Ocak 2003'deki deiiklik sonucunda bu madde bir miktar yumuatlmtr: "(...) milli gvenlie ve kamu dzenine (...) aykr olarak; Trkiye Cumhuriyetinde rk, din, mezhep ve blge farkll veya bunlara dayanarak aznlk yaratmak ve Trkiye Cumhuriyetinin niter devlet yapsn bozmak (...) amacyla dernek kurulamaz". Siyasi Partiler Kanunu Md.81 ise "milletin btnl"nn aznlk kavramyla bozulaca anlayn ok daha iyi yanstmaktadr: "Siyasi partiler a) Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde (...) farkllna dayanan aznlklar bulunduunu ileri sremezler; b) Trk dilinden veya kltrnden baka dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde aznlklar yaratarak millet btnlnn bozulmas amacn gdemezler ve bu yolda faaliyette bulunamazlar". Siyasi Partiler Kanunundaki bu yasaklar, Anayasa'nn 68. ve 69. maddelerinden kaynaklanmaktadr. Md.68'e gre "Siyasal partilerin tzk ve programlar ile eylemleri, Devletin bamszlna, lkesi ve ulusuyla blnmez btnlne (...) aykr olamaz. Md.69'a gre "Bu nitelikteki fiillerin ilendii odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi" durumunda siyasi parti kapatlr.
69
Burada, aka, "Milli Gvenlik Devleti" kavramnn "nsan Haklar Devleti" kavramn ortadan kaldrd grlmektedir. Her lkede, zellikle de Trkiye gibi lkelerde bir "sarka" vardr. Bu sarka, bu iki kavram arasnda durmadan salnr ve hangisine yaklarsa teki kavramn anlam ve etkisi zayflar. Bu sarka, Trkiye'deki mevzuatn srekli olarak milli gvenlik'i gndeme getirmesi durumunda srekli olarak insan haklar'n zayflatmaktadr. "Devletin Dili Trkedir" Dier yandan, "devletin dili" kavram demokrasiye ve hatta doaya aykrdr. Bir devletin ancak "resm dili" olur ve onun yan sra o devletteki insanlar, resm dil dahil, eitli diller konuurlar ve yazarlar. "Milletin blnmez btnl"n dil balamnda korumak istemenin, bir devletteki demokrasiyi nasl sakatlayabilecei konusundaki en salam rnek, herhalde, 12 Eyll ynetimi tarafndan 1983'te karlm 2932 sayl yasadr. Yasann 2. maddesine gre "Trk Devleti tarafndan tannm bulunan devletlerin birinci resm dilleri dndaki herhangi bir dille dncelerin aklanmas, yaylmas ve yaynlanmas yasak"tr. Krte konuulmasnn ve yayn yaplmasnn milletin blnmez btnln bozaca anlay burada o denli gldr ki, maddenin yazmnda gerekten ok ciddi "entelektel mesai" harcanmtr: "Birinci resm dil" denerek Irak'n ikinci resm dilinin Krte olduu ustalkla dikkate alnm, "Trk devleti tarafndan tannm"lk lt ise ileride kurulabilecek bir Krdistan' yine ustalkla bertaraf etmitir. Md.3 ise "Trk vatandalarnn anadili Trke'dir" demektedir ki, buna sylenebilecek hibir ey bulunmamak gerekir. Lozan Md.39/4'n ak ihlali olan bu yasa 1991'de, buna dayanak oluturan Anayasa Md.26 ("Dncelerin aklanmasnda ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz") ve Md.28 de ("Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz") Ekim 2001'deki anayasa deiiklikleri srasnda kaldrlmtr ama, sz edilen anlayn eitli ifadeleri birok kanunda halen mevcuttur.
70
TESEV YAYINLARI
rnein, Siyasi Partiler Kanunu Md.43/3'e gre "(...) Aday adaylar Trkeden baka dil ve yaz kullanamazlar". Md.81'e gre siyasi partiler "Tzk ve programlarnn yazm ve yaynlanmasnda, kongrelerinde, ak veya kapal salon toplantlarnda, mitinglerinde, propagandalarnda Trke'den baka dil kullanamazlar; Trke'den baka dillerde yazlm pankartlar, levhalar, plaklar, ses ve grnt bantlar, bror ve beyannameler kullanamaz ve datamazlar". Bu yasa ifadelerinin tm, Lozan Md.39/4'n ak ihlalidir. Diyarbakr Barosundan Tahir Eli ve Mahmut Vefa, bakanlk yaptklar kongrede partililerin Krte konumalar nedeniyle yarglanm ve ceza almlardr; Mays 2004'te dosyalar Yargtay aamasndayd. Hak-Par Genel Bakan Yardmcs brahim Gl de ayn nedenle yarglanm ve ald hapis cezas infaz edilmitir. 1587 sayl Nfus Kanunu Md.16'nn "ocuun adn ana ve babas koyar. Ancak milli kltrmze (...) uygun dmeyen (...) adlar konulamaz" biimindeki hkm ana-babalarn ocuklarna istedikleri ad koymalarna yllar boyu engel olmutur. Trk etnik grubunun dndaki bir etnik gruba mensup insanlar devletine bundan daha yabanclatrc rnek bulmak zordur. Dahas, Trkiye'de egemen olan anlay yalnzca Krte isimleri yasaklamakla yetinmemitir; "Melisa" veya "Eftelya" gibi adlarn konmas da yasak kapsamnda olmutur58. Yani anlald kadaryla temel ama, yalnzca Trkiye'ye birok kez isyan etmi silahl Krt milliyetiliini nlemek deil, bizzat oulculuu nlemek biiminde gereklemitir. 1930'larn etnik asimilasyoncu ulus-devlet anlay aynen korunmak istenmitir. Bu tuhaf yasak, Md.16'nn, 19 Haziran 2003'te kabul edilen Altnc AB Uyum Paketi tarafndan "Ancak ahlak kurallarna uygun dmeyen veya kamuoyunu inciten adlar konulmaz" biiminde deitirilmesinden sonra kalkmtr. Bununla birlikte, AB Uyum Yasasnda byle bir kstlama olmad halde, ilgili bakanlk temsilcilerinden kurulu Reformlar zleme Grubu "Trk alfabesine uygun yazlmas artyla" koulunu getirdii iin, ileri Bakanl tarafndan valiliklere gnderilen genelge sonucu59 q, w ve x gibi harfleri
58 Cumhuriyet, 21 Ocak 2003. 59 Radikal, 2 Eyll 2003.
71
ieren adlara engel olunmaktadr60. rnein Van'da "Koma Rewen" adl bir grup konser vermek istemi, Emniyet "W yerine V yazsn gelsin" diyerek reddetmitir61. Sz konusu anlay Anayasa Md.42'ye de yansmaktadr: "(...) Trkeden baka hibir dil, eitim ve retim kurumlarnda Trk vatandalarna anadilleri olarak okutulamaz ve retilemez". Bu madde de, tm vatandalarn anadilinin Trke olduu anlayndan kalkmaktadr. Bu durumda, Trkiye'de vatandaln tanmnn etnik anlamda yapld gibi temel bir soruna, vatandaln tanm sorununa gelip atyoruz. B) Anayasa Md.66 ve Vatandaln Tanm Sorunu Anayasa Md.66/1 yledir: "Trk devletine vatandalk ba ile bal herkes Trktr". Madde, vatanda tanmlamakta ve Trk olmay devlet ile birey arasndaki hukuksal ilikiye, yani vatandala balamaktadr. Bu adan, ilk planda, ada bir hkmdr. Bununla birlikte, bu hkmn "Trk" teriminden ne anlad kilit nemdedir. Bu blmde yalnzca Trkiye'deki aznlk mevzuat, uygulamas ve itihadn ele aldmzdan, bu terimin felsefi boyutunu tartmay Drdnc Blm'e brakmak daha doru olacak. Burada, itihada gemeden nce, yalnzca, uygulamadan ve mevzuattan rnekler vererek terimin ne anlama geldiini, yani "Trk" deyince bir milletin mi (yani, o millet iindeki btn alt kimliklerin mi) yoksa srf "Trk" adl baat etnik kimliin mi kastedildiini saptamak gerekiyor.
60 rnein DEHAP Genel Bakan Yardmcs Ali rkt'n, adnn bana Bawer n ismini alma talebi Ankara 16. Asliye Hukuk Mahkemesi tarafndan, ileri Bakanl genelgesi gereke gsterilerek reddedilmitir (Sabah, 23 Ocak 2004). Daha nce de Hakkari nsan Haklar Dernei ube bakan Naif Kayacan'n Xemgin, DEHAP genel merkez ynetim kurulu yesi lke Yldrm'n da Warjin adlarn almalar mahkeme tarafndan reddedilmiti (Milliyet, 25 Kasm 2003). 61 Milliyet, 20 Ekim 2003. Nfus kaytlar resm ilem sayld iin, bu kaytlarn Trke alfabeyle tutulmas normal saylabilir (bu ynde bir gr iin bkz. Tankut Soykan, "Alfabe Sabit, simler zgr", Radikal, 11 Kasm 2003). Yine de, "Xavier" adl bir Fransz Trk vatandalna gemek istese adnn bu sefer "gzaviye" diye yazlmas gerekecektir ki, fazla mantkl deildir. Fakat bir mzik grubunun adna itiraz etmek hi savunulamaz ve Emniyet'in aka bir yetki amdr.
72
TESEV YAYINLARI
M. Kemal Paa, Kurtulu Sava srasnda Trk etnik kimliine (Giri'te grdmz "kan temelli yntem") vurgu yapmaktan zenle kanm, srekli olarak "Trkiye" ("teritoryal yntem" veya "toprak temelli yntem") zerine vurgu yapmt. Bu durum 1930'larn faizan uluslararas atmosferinde tersine dnmtr. Trklerin "Brakisefallerin Alpli ad verilen en ileri zmresine mensup" olduunu kantlamak iin kafatas lmleri yaplmtr. rnein Mimar Sinan'n mezar Austos 1935'te alm, iskelet zerinde "biyolojik ve morfolojik" aratrmalar yaplmtr62; oysa Mimar Sinan bir devirmeydi, yani Mslman yaplarak yetitirilmi ve devlet hizmetine alnm bir Hristiyan genci idi. Krtleri zorunlu yerletirme iin kartlan 14.06.1934 tarih ve 2510 sayl skan Kanununun orijinal metninde "Trk kltrne bal" ve "Trk soyu" terimlerinin yan sra 6 yerde "Trk rk" terimi kullanlmaktadr63. Bu son terim, o dnemde kartlan bir dizi mevzuatta srekli kullanlmtr. rnein 27.12.1934 tarih ve 2/1777 sayl skan Muafiyetleri Nizamnamesinde de 3 kere gemektedir64. Dier yandan, asker okullara ve hatta dz memuriyete girebilmek ve dahi Avrupa'ya retime gidebilmenin 1 numaral koulu Trk yurtta olmak deil, "Trk olmak", "Trk soyundan olmak", "Trk Irkndan Olmak"tr65.
62 Utkan Kocatrk, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1973, s. 373. 63 eitli tarihlerde deiiklie uratlan kanunun orijinal metni iin bkz. Resm Gazete, No.2733; Dstur 3. Tertip, Cilt 15, 21 Haziran 1934, s. 1156-1175. Kanunun gerekesi ve tartmalar iin: smail Beiki, Krtlerin 'Mecburi skan', stanbul, Komal, 1977. Kanunun vebde bulunan metninde "Trk rk" terimi grlmemektedir: bkz. <http://www.hukuki.net/kanun/2510.13.text.asp> 64 Bkz. Resm Gazete, No.2898; Dstur 3. Tertip, C. 16, 05 Ocak 1935, s. 367. <http://www.hukuki.net/kanun/21777.23.text.asp.> 65 1937-38 yllarnda gazetelerde kan i ilanlarnda Trk olmakla ilgili koullar, fotokopi olarak u yaptn ekinde bulunmaktadr: Ahmet Yldz, "Ne Mutlu Trkm Diyebilene", Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar, 1919-1938, 2. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s.327-333: "Avrupa'ya Talebe Gnderiliyor, Maden Tetkik Arama Enstits Genel Direktrlnden" balkl ilan: "A- Trk Olmak" (Cumhuriyet, 04 ubat 1937). "Hava Okulu Komutanlndan" balkl ilan: "A- Trk Olmak" (Cumhuriyet, 14 Temmuz 1937). "Ankara Asker Baytar Mektebine Talebe Kayid ve Kabul" balkl ilan: "A- Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 24 Temmuz 1937). "Harb Akademisi Komutanlndan Hava Harb Akademisi iin 80 il 100 lira cretli iki erkek daktilo alnacaktr" balkl ilan: "ATrkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 25 Ocak 1938). "Asker Veteriner Okuluna Talebe Kayd ve Kabul" balkl ilan: "A- Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan ve Trk rkndan olmak" (Cumhuriyet, 02 Temmuz 1938). "Trkuu Genel Direktrlnden" balkl ilan: "1- Trk 'soyundan' olmak" (Cumhuriyet, 06 Eyll 1938). "Trk" teriminin asker okullara girmek asndan bu etnik yorumunun hangi tarihe kadar devam ettiini saptayamadm, nk kinci Dnya Savann sonundan itibaren bu ilanlar yle deiiyor: "Giri artlar mracaat halinde renilebilir". Sanki, Ordu hem bu yorumdan vazgemek istememektedir, hem de artk deien dnyada bunu gazetelerden ilan etmek istememektedir. Dier yandan, ayn gazetenin ayn tarihli saysnda (r. Cumhuriyet, 11 Temmuz 1939) hem "Trk olmak" koulu arayan (stanbul Polis Mektebine talebe ilan), hem de "Trkiye Cumhuriyeti tebaasndan olmak" koulu arayan ("Konya Ky Ebe Mektebi Mdrlnden") ilanlar bulmak mmkndr. Aslnda, buradan da anlalmaktadr ki, "Trk" terimini, kurumun niteliine gre, "TC vatanda" olarak yorumlayan ve yorumlamayan resm kurumlar vardr.
73
Bu tutum yalnzca tarihte kalm da deildir. 04 Mays 2004 tarihli Resm Gazete'de yaynlanan ve Vatandalk Kanunun uygulanmasna ilikin eski ynetmeliin 17. maddesini deitiren ynetmelik; d temsilcilikler, Milli stihbarat Tekilat (MT), Emniyet Genel Mdrl ve valiliklerin, vatandala alnmay talep eden kiilerin "soy durumlar"n aratrmasn ngrmektedir66. Bugn ska kullanlan "Yurt dndaki soydalarmz" terimi Trkiye'deki kimlik tanmndaki etnik anlamn epey gl olduunu gsterir. "Trk soyu" terimi, 1985'ten sonra Bulgaristan'dan gelen g dalgasyla ilgili olarak skan Kanununa 1989'da getirilen Ek Madde 33 ve 1992'de getirilen Ek Madde 34'te de kullanlacaktr. Dahas, belki ok kimse farknda deildir ve duyunca aracaktr ama, laiklie bunca vurgu yaplan Trkiye'de Trk terimi "soy" kadar "din" faktrn de iermektedir. Millet Sisteminin hl sren etkisi sonucu, "Trk" saylabilmek iin Mslman da olmak gerekmektedir; hatta Snni Mslman. Trkiye'de rnein bir Bonak'tan sz edildii zaman "Trk" dendii halde, herhangi bir gayrimslimden sz edildii zaman "Trk" deil de "vatanda" denmesinin nedeni budur. Bugn ne kadar okumu, laik ve uygar olursa olsun, hibir Mslman Trk, bir gayrimslim Trk vatandandan sz ederken "Trk" demez; Rum, Ermeni, vs. der. Yakn tarih iinde Trkiye'de bu durum da mevzuata ve uygulamalara ciddi biimde yansmtr. Bu konuda ok rnek vardr. Birkan saymak gerekirse: Cumhuriyet dneminde daha 1940'lara kadar gayrimslim vatandalarn nfus kaytlar "Ecanip" (Yabanclar) blmne kaydedilmitir67. 1942 Varlk Vergisi olaynda gayrimslimlere ve Dnmelere, yasada olmad halde uygulamada oluturulan "G" ve "D" cetvelleri sonucu, Mslmanlardan ok daha fazla vergi tarh edilmitir68. Biraz aada itihat anlatlrken ayrntsyla greceimiz gibi, 1970'lerden itibaren, gayrimslim Trk vatandalar "1936 Beyannamesi" denilen
66 11/2/1964 Tarihli ve 403 Sayl Trk Vatandal Kanununun Uygulanmasna likin Ynetmeliin Baz Maddelerinde Deiiklik Yaplmasna Dair Ynetmelik, Resm Gazete, No.25452, 04 Mays 2004. 67 Fethiye etin, "Yerli Yabanclar", Aznlk Haklar, s. 73-75 68 Faik kte, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu Yaynevi, [1951]; Aktar, Varlk Vergisi..., s. 135-243.
74
TESEV YAYINLARI
uygulama sonucu ayrmcla tabi tutulmu, tanmazlarna bilbedel el konmu, yine greceimiz gibi bu konudaki Yargtay kararlarnda kendilerine resmen "yabanc" denmitir. 28 Aralk 1988'de kartlan ve 1991'e kadar uygulanan "Sabotajlara Kar Koruma Ynetmelii", 5/j maddesinde hangi kategorilerin sabotaj yapabileceklerini sralarken, "Memleket iindeki yerli yabanclar (Trk tebaal) ve yabanc rktan olanlar" diyerek gayrimslim Trk vatandalarn da saymtr69. Ayrca, "yabanc rktan" teriminin, Trk etnik grubundan olmayanlar aka kastettii grlmektedir. stanbul 2 Numaral dare Mahkemesinin 17.04.1996 tarihinde verdii E. 1995/1271, K. 1996/552 sayl kararnn, bir Rum vatanda hakknda kulland terim udur: "Yabanc uyruklu TC vatanda". stelik, bu ilgin terim Dantay 12 Dairesine gittiinde, temyiz nedeni saylmam, karar oybirliiyle onaylanmtr. (bilgi iin Prof. Rona Aybay'a teekkr ederim.) Bugn (Haziran 2004) hl, 625 sayl zel retim Kurumlar Kanununun "Yabanclar tarafndan alm zel okullara Trk mdr bayardmcs atanmasna" ilikin olan 24/1 maddesi, Trk vatanda olan aznlklarn okullarna da uygulanmaktadr. Md.24/1'in, bu bayardmcnn niteliini "Trk asll ve Trkiye Cumhuriyeti uyruklu" olarak saptadn70 da eklersek, "Trk" teriminin ne anlamda kullanld ortaya daha net kacaktr. Bugn, hl, niversiteler dnda ve zellikle de TSK, Emniyet vb., Dileri gibi kurumlarda gayrimslim devlet memuru bulunmad herkesin bildii bir husustur. Bu olguyu, u sralarda yaplmaya abaland gibi, "Gayrimslimler memuriyet istemiyor, tccar olmak istiyor"la izah etmek pek ikna edici deildir; bu durumun "bavursak da almazlar" gibi zaman iinde kemiklemi bir kanaate bal olduunu dnmek ve kanaatin Trkiye Cumhuriyetinde nasl olutuunu aratrmak daha anlamldr. Kimi kurullar yazl deildir, ama yazl olanlardan daha sk uygulanrlar.
69 etin, "Yerli Yabanclar", s. 70. 70 etin, "Yerli Yabanclar", s. 78. Yasa iin bkz. http://www.yargitay.gov.tr/bilgi/kanun_liste/PC1625.HM5.frameset.html
75
Trkiye'de gayrimslim vatandalarn ancak bir yabanc'ya yaplabilecek kukulu muamelelerle karlatklarnn arpc rneklerinden biri de, ubat 2003'te skdar-stanbul'daki bir gayrimslim aznlk lisesinin tapusunun iptali iin alan bir davada grlmtr. Hazine'nin, "Surp Ha Ermeni Lisesi Vakf (Surp Ha Tbrevank Ermeni Ruhban Okulu Vakf)" adyla belirttii hasmna at davada verdii dileke aynen u paragraf iermektedir: "lke gvenlii asndan aznlk faaliyetlerinin kontrol ile grevli ileri Bakanl Aznlk Tali Komisyonu'nca alnan kararda; Surp Ha Ermeni Lisesi Vakf ad altnda bir vakfn hukuken mmkn olmad, (...) bu nedenle vakf olarak adna tescil ettirdii tanmazlarn tapularnn iptali ile Hazine adna tescilinin salanmas istenmektedir" 71. Yani Trkiye Cumhuriyeti, kendi gayrimslim yurttalarn, "lke gvenlii asndan" kontrol etmek iin bir devlet kurumu bile kurmutur: Aznlk Tali Komisyonu. Devlet rgt emasnda grlmeyen ve ne olduu konusunda bilgi bulunmayan bu Komisyon, Trkiye'nin "lke gvenliini korumak" iin, mahkeme kararlarna dayanak olabilecek kararlar almaktadr. 1962'de gizlice kurulduu anlalan bu Komisyon ancak 2004'te ve yine gizlice kaldrlacaktr72. Dier yandan, kimi profesrlerin "Ne Mutlu Trkm Diyene gibi gereki bir anlay erevesinde... hibir etnik kkene baklmadan Trkiye'de yaayan btn insanlarn, gayrimslimlerin dnda hepsinin bu lkenin ortak ve eit vatanda olarak kabul edildii sylenebilir" 73 diye yazmasna yol aan bu mevzuat ve uygulamalarn yalnzca Trkiye'deki gayrimslimlerle snrl olduu sanlmamaldr. "Trk" teriminin etnik olarak kullanlmas ve/veya alglanmas sonucu; erkez, Krt, Alevi vb. etnik gruplarn kendi ocuklarna istedikleri ad koymalarna, siyasal parti kurmalarna, kendi adlarn tayan dernek kurmalarna, vb. engel olunmutur ve olunmaktadr. Bunlara da bu Blm'de, hemen aada, itihad anlatrken deineceiz.
71 Agos gazetesi (stanbul, haftalk), No. 361, 28 ubat 2003. 72 24 ubat 2004 tarihli Hrriyet gazetesinde kan bir haber u bilgileri vermektedir: 42 yl nce bir babakanlk talimatyla 7 Aralk 1962'de kurulduu bu vesileyle ortaya kan Aznlk Tali Komisyonu, "Gizli" damgal ve 5 Ocak 2004 tarihinde yaynlanan bir babakanlk genelgesiyle kaldrld. Yeni genelge, kaldrlan komisyonun yerine "Aznlk Sorunlarn Deerlendirme Kurulu"nun oluturulmasn ve bu yeni kurulda eskisinin aksine Milli Gvenlik Kurulu (MGK), MT ve Genelkurmay temsilcilerinin olmamasn ngryor. 73 Anl een, Trkiye Cumhuriyeti Ulus Devleti, Ankara almalar dizisi, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 2001, s. 61.
76
TESEV YAYINLARI
Bu durumda, Anayasa Md.66/1'in kendi ifadesinden gelen bir sakatlk olmad halde, kamuoyundan yksek yargcna kadar ok insan "Trk" kavramn Trk etnik grubuyla zde yorumlad iin Trkiye'de st kimlik snrlayc bir nitelik almaktadr ki, bunun ok ciddi sakncalarna Giri blmnde deinilmiti, kitabn sonunda da deinilecektir. Dediim gibi, burada yalnzca bu hususu belirtebilmek iin kimi mevzuat ve uygulama noktalarna deindik, bu konuya daha ayrntl olarak Beinci Blm ve Sonu'ta geri dneceiz. imdi, bu Anayasa maddeleri ve onlara bal olarak oluturulmu mevzuatn Trkiye'de yksek yarg tarafndan nasl uygulandn, yani itihad grelim. II) Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar Yetkileri arasnda siyasal partileri kapatma da bulunan Anayasa Mahkemesi, Trkiye'de aznlklarla ilgili olarak yukarda sz edilmi mevzuatn ana eilimini oluturan "milletin blnmez btnl" anlayna dayanarak siyasi partileri kapatmaktadr74. Bu yndeki ilk uygulama, Trkiye i Partisinin (TP) Temmuz 1971'de Anayasa'nn 57. maddesinde ifadesini bulan temel ilkesine ("Devletin lkesi ve milletiyle blnmezlii") ve Siyasi Partiler Kanununun 81. maddesindeki "aznlklar bulunduunu ileri sremezler, aznlk yaratarak millet btnlnn bozulmas amacn gdemezler" kuralna aykr gr ve tutumlar nedeniyle kapatlmasdr (Aliefendiolu, s.228-229). Anayasa Mahkemesi Trkiye Emeki Partisini (TEP) Mays 1980'de kapatrken "(...) bir kesim vatandata, kendilerinin aznlk olduklar dncesini yaratmaya almak (...) devletin lkesi ve ulusuyla btnl temel ilkesine kesinlikle aykr" der demitir. Mahkeme ayn kararda Anayasa Md.3'n "Resm dil Trke'dir" hkmn de tartm ve bunu "resm yazmalar yannda, retimin ve ulusal kltrn yalnzca Trke'ye dayanaca, baka bir deyile lkedeki tek ulusal kltrn Trk kltr olduu" biiminde
74 Bu konudaki rnekler esas olarak u makaleden alnmtr ve alndklar sayfalar, metinde yeri geldike parantez iinde belirtilecektir: Ylmaz Aliefendiolu, "Aznlk Haklar ve Trk Anayasa Mahkemesinin Aznlk Konusuna Bak", Aznlk Haklar, s.218-241.
77
yorumlamtr. Yine ayn kararda "[ulus btnlnn] Trk milliyetiliine aykr biimde din, dil ya da rk gibi elere dayanarak blnmesine ynelik davranlara da [Anayasa] ak deildir" denmektedir (Aliefendiolu, s.229-230). Mahkemenin yine bu kararnda, hukukun temel ilkelerine aykr ve aznlk haklar asndan vahim sonular dourabilecek bir husus mevcuttur: "Lozan Bar Antlamasnn III. Fasl [Kesim] hkmleriyle gayrimslim aznlklarn varl tannm ve bunlarn yararlanacaklar hak ve ayrcalklar belirtilmitir. Konferansta uzun tartmalar sonunda saptanan bu hkmler mtekabiliyet esasna dayanmakta ve Yunanistan'da bulunan Mslman aznlk da ayn hak ve ayrcalklardan yararlanmaktadr" (Aliefendiolu, s.230). Bu hkmn sonucu udur ki, Yunanistan bir gn Bat Trakya Trklerine uygulamakta olduu haklar uygulamaktan vazgeerse, Trkiye'nin de kendi gayrimslimlerine tand haklardan vazgemesi sz konusu olabilecektir! Bir kere, Lozan Md.45 bir karlkllk (mtekabiliyet) maddesi deil, bir "paralel ykmllk" maddesidir75. stelik madde, Trkiye'de gayrimslim aznlklara verilecek haklarn, Yunanistan tarafndan da kendi Mslman aznlna verilmesi gerektiini sylemektedir; yani, Yunanistan zerine bir ykmllk getirmektedir. kincisi, Lozan Md.45'in "karlkllk" olarak yorumlanmasnn doru olduunu bir an iin kabul etsek bile, o zaman da bu yorum 22 Mays 1969'da BM tarafndan kabul edilerek 27 Ocak 1980'de yrrle giren Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi'nin 60/5 maddesinin ihlali olmaktadr76. Bu madde, insan haklar konusunda olumsuz bir "karlkllk" anlayn kesinlikle yasaklamaktadr. Anayasa Mahkemesinin Viyana 60/5'i bilmemesi/dikkate almamas imkanszdr. Anayasa Mahkemesi, Temmuz 1991'de Trkiye Birleik Komnist Partisini (TBKP) "Devletin, lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak"tan kapatmtr. Bu karar, HAM tarafndan Ocak 1998'de HAS 11. maddesine aykr bulunmutur (Aliefendiolu, s.230-231).
75 Turgut Tarhanl'nn bildirisi, Cemaat Vakflar, Bugnk Sorunlar ve zm nerileri, stanbul, stanbul Barosu Yayn, 2002, s. 37. 76 Tarhanl, ayn bildiri, ayn sayfa.
78
TESEV YAYINLARI
Sosyalist Parti (SP) Temmuz 1992'de "lkenin ve ulusun blnmez btnln bozacak eylemlerle Trkiye Cumhuriyeti Anayasas'na ve 2820 Sayl Siyasi Partiler Yasas'na aykrlk"tan kapatlmtr. Mahkeme bu davada "lkenin her yerinde her kkenden gelen deiik oranda yurtta yaamaktadr. Bilimsel ynden aznlk saylmaya yeterli zellik ve e yoktur" demitir. Karar, Mays 1998'de HAM tarafndan HAS'n 11. maddesine aykr bulunmutur (Aliefendiolu, s.231-232). Halkn Emek Partisi (HEP) 14 Temmuz 1993'te ayn ekilde kapatlmtr. HAM, bu karar 09 Nisan 2002'de HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur77. zgrlk ve Demokrasi Partisi (ZDEP) Kasm 1993'te yine ayn gerekeyle kapatlm, Mahkeme "[partinin program] Trk ulusunun btnln (...) Trk ve Krt olarak ikiye ayrmay ngrmektedir. Bu tr program hkmlerinin lke ve millet btnln ykmay amalad aktr" hkmne varmtr. HAM, bu karar Aralk 1999'da HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur (Aliefendiolu, s.232-233). Sosyalist Trkiye Partisi (STP) yine Kasm 1993'te programndaki kimi blmler nedeniyle, 2820 sayl Siyasi Partiler Yasasnn 78/a ve 81/a,b maddelerine gre, yine "devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozucu" davranlar yznden kapatlmtr (Aliefendiolu, s.233). HAM, bu karar 12 Kasm 2003'te HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur78. Demokrasi Partisi (DEP) Haziran 1994'te kapatlrken, Mahkeme ayn yorum ve tutumunu srdrm ve "...rk ve dil farkllklarna gre aznlk stats tanmak lke ve millet btnl kavramyla badamaz" demitir. Mahkemeye gre "Devlet tek, lke tm, ulus bir"dir; Lozan yalnzca gayrimslimleri aznlk olarak kabul etmektedir (Aliefendiolu, s.234-235). (HAM, bu karar 10 Aralk 2002'de HAS'n 11. maddesine aykr bulmutur79). stelik Mahkeme, Lozan'n, ngrd dzenlemeyle gayrimslimlere de
77 <http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html&X=524225156&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0> 78 <http://www.yargitay.gov.tr/aihm/tcSosyalistTurkiyePartisi.html> 79 <http://hudoc.echr.coe.int/Hudoc1doc2/HFJUD/200305/dicle pour le dep - 25141jv.chb4 10122002f.doc>
79
Mslmanlarn yararlandklar medeni ve siyasal haklardan yararlanma olana saladn ve bylece yasalar nnde din ayrm yaplmakszn herkese eitlik getirilmi olduunu sylemitir. Bunu anlamak gtr. nk btn vatandalara getirilen "negatif hak" ile yalnzca kimi dezavantajl vatandalara (burada: gayrimslimler) getirilen "pozitif hak" ayrm burada hi dikkate alnmama benzemektedir. Nitekim, bu kararda rastlanan "Snrsz haklar snrl haklara, ulusun kendisi olmay aznlk olmaya dntrmenin anlamszl aktr" cmlesi bunu gstermektedir. Btn parti kapatma iddianamelerinde aynen geen u szler de, negatifpozitif hak ayrmnn Mahkeme tarafndan bilinmedii/dikkate alnmad izlenimini brakr niteliktedir: "...Bylesine ayrcalksz konumdaki bir ksm yurttalar arasnda, bir aznla mensup olduu duygu ve dncesini yaratmak ve onlarn snrl haklar rejimine tabi klnmasn, ulusun bizzat kendisi iken aznlk haline gelmesini istemek ulus btnln bozmaktan baka biimde yorumlanamaz" 80. Burada, negatif/pozitif hak ayrmnn bilinmemesi veya bilmezden gelinmesinin tesinde, daha da vahim bir durum vardr: Anayasa Mahkemesinin bu yaklam, satr arasnda, ounlua mensup vatandalar birinci snf ve aznla mensup vatandalar da ikinci snf saymaktadr. ster bilinli ister bilinsiz sylenmi olsun (ki, bunun bilinsiz olduunu kabul etmek daha az zc olacaktr), "Ulusun kendisi olmay, aznlk olmaya dntrmek" gibi bir ifadenin baka bir biimde yorumlanmas zordur. Emek Partisi (EP) ubat 1997'de "devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl"ne aykrlktan kapatlmtr. Burada Mahkeme aznlk bulunduunun belirtilmesi sonucu ulus btnlnn ortadan kaldrld yorumunu u hkmyle tekrarlamtr: "Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde milli veya din kltr veya mezhep veya rk veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunun sylendii, Trk dilinden veya kltrnden baka dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak yoluyla aznlklar yaratarak ulus btnlnn bozulmas amacnn gdld anlalmaktadr" (Aliefendiolu, s.236).
80 etin, "Yerli Yabanclar", s. 80.
80
TESEV YAYINLARI
erefettin Eli'nin genel bakanln yapt Demokratik Kitle Partisi (DKP) ubat 1999'da Anayasa Mahkemesi tarafndan "parti programnda lke zerinde kltr, rk veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunun ileri srld ve milletin btnlnn bozulmas amacnn gdld" erevesinde "blclk" yapt gerekesiyle kapatlmtr. Ald kararda Mahkeme, DKP'nin programnda yer alan amalarn Siyasal Partiler Yasasnn 78. maddesindeki "partilerin blge ve rk esasna dayanma" yasaklarna uymadna iaret etmitir80a. DKP'nin HAM'da at dava devam etmektedir. Anayasa Mahkemesinin bu kapatma kararlar konusunda nemle belirtilmesi gereken iki husus bulunuyor: 1) Mahkeme'nin TEP konusunda verdii karar "aznlklar bulunduunu ileri srmek" ile "aznlklar yaratma"nn ne anlama geldiini aklamaktadr. Buna gre, "(...) bir ulusun iindeki belli bir vatanda topluluunun dilinin ya da dininin toplumun teki kesimlerinden ayr olduundan nesnel biimde sz etmek, tek bana, bir 'aznlk bulunduunu ileri srmek' anlamna gelmez. Buna ek olarak, sz konusu topluluun, toplumun br kesimlerinden ayrlan varln ve niteliklerini korumas ve srdrmesi iin, kendisine zel bir hukuksal gvence tannmas gerektiinin, yani bu kimselerin 'aznlk hukuku'ndan yararlanmaya hak kazanm olduklarnn da ak ya da rtl biimde ileri srlm bulunmas gerekir. te (...) 'aznlklarn bulunduunu ileri srmek' biiminde tanmlanan ve yasaklanan durum budur." 81 Karar buraya kadar okunduu zaman, Anayasa Mahkemesinin aznlklar konusunda ada eilimlere uygun bir tutum iinde olduunu dndrmektedir. nk farkl kimlikler olduunun ileri srlebilmesini normal karlamakta, bu kimliklerin "aznlk hukukundan yararlanmaya hak kazanm olduklarnn" ileri srlmemesi (yani, uluslararas korumay
80a "Eli'nin Partisi de Kapatld", Milliyet, 27 ubat 1999. 81 avuolu, ""Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 135-136'dan Trkiye Emeki Partisi (TEP) Karar; E. 1979/1 (Parti Kapatma), K. 1980/1, Anayasa Mahkemesi Kararlar Dergisi 18, s. 3 vd.
81
davet etmeme) durumunda "lke ve millet btnl"n ihlal edecek bir su olumadn kabul etmektedir. Eer "aznlklar bulunduunu ileri sr"enler, bu aznlklar iin "zel bir hukuksal gvence tannmas gerektii"ni de ileri srmezlerse, bir su olumam olacaktr. Nitekim, byle bir zel gvence (pozitif hak) tannmasn istemek yerine, aznlk mensuplarnn farkl zelliklerinin lkede gerek bir demokratik ortam salanarak (negatif hak) korunmasn istemek mmkndr ve bu seenek ok yararldr. nk hem aznln ounlua hedef gsterilmesini nleyecektir, hem de lkeye bu vesileyle demokrasi getirilmesini salayacaktr. Fakat Mahkeme yukarda braktmz yerden aynen yle devam etmektedir: "(...) 'aznlklar yaratma' deyiminin (...) 'aznlklar bulunduunun ileri srlmesi' deyimiyle sk ilikisi gz nnde tutularak, ayn dorultuda yorumlanmas zorunludur. Byle bir yorumla varlacak sonu ise, 'aznlk yaratma' deyiminin, ancak, 'bir vatanda topluluunda, aznlk hukukundan yararlanmalar gerektii dncesini yaratma' anlamna gelebileceidir 82. Yani Mahkeme, uluslararas korumaya ileride yol aabilir ve bu koruma da Trkiye'yi paralar diye, bir eliyle verdiini br eliyle almakta ve bu yolla "lke ve milletin blnmez btnl"n korumu olmaktadr. Ama bu durumda hukukun ne hale geldii ayr bir konudur. 2) Anayasa Mahkemesi, rk ve dil farkllklarn vurgulama yoluyla "devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl" ilkesinin ihlal edildiini sylerken, Trk ulusu iinde deiik etnik kkenli bireylerin bulunduunu reddediyor deildir. Nitekim, Anayasa'nn 66. maddesindeki "Trk devletine vatandalk ba ile bal olan herkes Trk'tr" ilkesini yorumlarken, DEP kararnda, vatandalk ve ulusal kimliin "vatandalarn etnik kkenlerini yadsma anlamna" gelmediini sylemitir. Mahkeme'ye gre, bu konudaki "yasal dzenlemelerin amac lkedeki farkllklarn ve bunlarn dil ve kltrlerinin yasaklanmas" deildir: "Yasaklanan, kltrel farkllklarn ve zenginliin belirtilmesi olmayp, bunlarn Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde aznlklar yaratarak, ulus btnlnn bozulmas ve buna bal olarak ayrmlara dayanan yeni bir devlet dzeninin kurulmas amacyla kullanlmas"dr.
82 avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 136'dan Trkiye Emeki Partisi (TEP) Karar...,s. 3 vd
82
TESEV YAYINLARI
Bu noktada, Mahkeme, "balangta kabul edilebilir istekler gibi grnen ayrmcla ynelik kltrel kimliin tannmas istemleri(nin) zamanla btnden kopma eilimine" girecei endiesini ortaya koymaktadr83. Bu durum, Trkiye'de aznlklarla ilgili mevzuatn, bu mevzuatn yorumlanmasnn ve uygulanmasnn temel eksenini oluturan (ve aada sz edilecek olan) bir korkunun, btn itihadn da temel eksenini oluturduunu gsteriyor: Farkl kimliklerin tannmasnn devletin paralanmasna yol aaca korkusu. Yani, "nsan Haklar Devleti"nin "Milli Gvenlik Devleti"ni ykaca kans. Bu durumda, Anayasa Mahkemesinin, Trkiye'de farkl etnik kkende kiilerin varln tanmas ile tanmamas arasnda fazla bir fark olmamaktadr. Sonu olarak TC Anayasa Mahkemesi, bu korkunun etkisiyle; aznlk haklarn evrensel insan haklar balamnda deil, i hukuk ve Trkiye'nin yapt uluslararas szlemeler (Lozan) balamnda ele almakta, aznlk kavramn "lkenin blnmez btnl ve niter devlet" ilkeleriyle atan bir kategori olarak grmektedir84. Anayasa'dan ve Siyasi Partiler Kanunundan kaynaklanan bu bak as, doal olarak, devletin bu konudaki tm tutumunu etkilemektedir. III) Yargtay ve Dantay tihad: Gayrimslim Vakflar ve "1936 Beyannamesi" Yargtay Anayasa Mahkemesinin tutumunun byk lde Anayasa ve Siyasi Partiler Kanunu hkmlerinden kaynaklanmasna karlk, Yargtay'n tutumu iin byle bir durum sz konusu deildir. Yargtay, mevcut yasalar yorumlarken ok yerlemi hukuk kavramlarn bilmedii/hi dikkate almad izlenimini brakmaktadr. Yargtay'n gayrimslim vakflar konusunda alm olduu kararlarn baka trl dnlmesi epey zordur85.
83 avuolu, "Aznlk Haklar: Avrupa...", s. 127 ve 141'den dn. 23, 24 ve 25. 84 Aliefendiolu, "Aznlk Haklar ve...", s. 237. 85 Yargtay'n aada sz konusu edilecek bu kararlar iin bkz. Bkz. Yuda Reyna ve Yusuf en, Cemaat Vakflar ve Sorunlar, stanbul, Gzlem Yaynlar, 1994, s.90-93; etin, "Yerli Yabanclar", s. 76-77.
83
Yalnz, bu kararlar ele almadan nce, bu gayrimslim vakflar konusunun "1936 Beyannamesi" diye nlenen tarihesini zetlemek gerek86. Devrim kanunlar arasnda 1936 ylnda yrrle giren ve u anda da (2004) yrrlkte olan 1935 tarihli Vakflar Kanunu, bu tarihte tm vakflardan, ellerindeki tanmazlarn listesini gsteren bir mal beyannamesi istemitir. Rejimin amac, slamclarn ekonomik kaynaklarn kurutacak dzenlemeler yapmaktr. Fakat Atatrk'n mr yetmemitir ve beyannameler unutulmutur. Kbrs sorununun Trk-Yunan ilikilerini zellikle olumsuz etkilemeye balad 1970'lerden itibaren Vakflar Genel Mdrl (VGM), Rum vakflarn (dolaysyla, Yunanistan') sktrmak iin gayrimslim vakflarn vakfnamelerini (vakf senedi) istemeye balamtr. Oysa bunlarn vakfnameleri yoktur, nk Osmanl dnemindeki usule gre her biri ayr bir padiah fermanyla kurulmutur. Bu noktada u husus da hemen belirtilmelidir ki, gayrimslim Trk vatandalar bu sorunu ve dier sorunlar amak iin mevcut vakf lavedip, bir vakfnamesi olacak biimde yeni bir vakf da kuramamaktadrlar, nk Trk Medeni Kanunu Md.101 "...belli bir rk veya cemaat mensuplarn desteklemek amacyla vakf kurulamaz" hkmn getirmektedir. Aslnda, Lozan'n 40. ve 42. maddesinde gayrimslimlerin "her trl kurumlar" ve "yeni vakflar" kurabileceklerine ilikin hkmler yasalarn stndedir ve yine Lozan Md.37'ye gre Trkiye'de hibir yasa veya resm ilem vb. Lozan'n 38-44. maddelerine aykr olamaz; fakat uygulamaclar ve yarglar byle dnmemektedir. Vakfnameleri olmad ynnde ald cevap zerine VGM, 1936'da verilen beyannameleri bu vakflarn vakfnamesi sayacan bildirmi ve bu vakflarn 1936 ylndan sonra edindii tanmazlara el konacan ilan etmitir. nk, VGM'ye gre, bu tanmazlar 1936 mal beyannamesinde kaytl deillerdir ve bu mal beyannamesinde bu vakflarn tanmaz edinebilecekleri konusunda bir hkm de bulunmamaktadr.
86 Bkz. Reyna ve en, Cemaat Vakflar..., s. 28-33.
84
TESEV YAYINLARI
Gayrimslim vakflarnn, 1936'nn sadece bir tanmaz listesi olmak nedeniyle byle bir hususu iermesinin mmkn olmadn ileri srmeleri durumu deitirmemitir ve iktisap biimi (satn alma, ba, piyango, vasiyet, vb.) ne olursa olsun, 1936'dan sonra bu vakflarn edindikleri tanmazlara el konmaya balanmtr. Hem Lozan'n hem de mlkiyet hakknn bir ihlali olarak el konulan mallar, onlar satm sahiplerine veya onlarn miraslarna para istenmeden iade edilmi, mirasnn bulunmamas halinde ise yine parasz olarak Hazine'ye intikal ettirilmitir. te bu 1936 Beyannamesi konusunda Yargtay 2. Hukuk Dairesi 06.07.1971 tarihinde oybirliiyle ald 4449 E, 4399 K sayl ilamnn gerekesinde yle demektedir: "Grlyor ki, Trk olmayanlarn meydana getirdikleri tzel kiiliklerin gayrimenkul iktisaplar men edilmitir (...). Oysa Daire'nin burada mal edinemeyeceini syledii tzel kiilik, Ortodoks dininden Trk vatandalar tarafndan kurulmu ve ynetilmekte olan Balkl Rum Hastanesi Vakfdr; "yabanc" bir vakf deildir. Daha ilgin ve zc olan husus udur ki, konu Yargtay Hukuk Genel Kuruluna 1974 ylnda geldiinde ayn karar bu sefer Osmanlca szcklerin yerine daha Trke szckler kullanlarak yinelenmitir: "Grlyor ki Trk olmayanlarn meydana getirdikleri tzel kiiliklerin tanmaz mal edinmeleri yasaklanmtr" (Hukuk Genel Kurulu'nun 1971/2-820 Esas, 1974/505 Karar sayl ve 08.05.1974 tarihli karar). Ertesi yl, Yargtay 1. Hukuk Dairesi ayn konuda yine ayn yolda devam edecektir: "...Gerek 16 ubat 1328 sayl kanun ve gerekse 2762 sayl kanunun 44. Maddesindeki koullar dnda, yabanclarn Trkiye'de mal edinmeleri yasaklanm olup bu hkmler kamu dzeni ile ilgili olduu iin daval kurumun bu konudaki yasa d eylemine davac idarenin kar kmasnda ve kanunsuz tasarrufun iptali iin dava amasnda kanuna aykr bir yn yoktur. Bu itibarla yukarda aklanan nedenlere ve mahkeme kararnda gsterilen dier gerekelere gre yerinde olmayan temyiz itirazlarnn reddi ile hkmn onanmasna... oybirliiyle karar verildi" (Yargtay 1.Hukuk Dairesi, 24.06.1975, no.36486594 sayl karar). Balkl Rum Hastanesi Vakf avukatlar bu kararn dzeltilmesi istemiyle
85
bavurmulardr ve ayn Daire, bu kararn 11.12.1975 gnl ve E:975/11168; K:975/12352 sayl kararnda yle "dzeltmitir": "Daval mlhak vakfn Trk vatandalar tarafndan kurulmu olmasna kar[n] onama kararnda 'yabanclarn Trkiye'de tanmaz mal edinmelerini yasaklayan yasalardan sz edilmesi' bir yanlg sonucudur. [Bu nedenle o tmcenin] dzeltme yoluyla ilamdan karlmasna, bunun dnda (...) dzeltme isteinin reddine...". Bu son kararn nemi uradadr ki, Yargtay'n, yabanc-vatanda ayrmn gzden karm olmadn, kimi Trk yurttalarn gayrimslim olduklar iin "yabanc" saymak sonucu byle bir karar verdiini gstermektedir. Yargtay'n bu uygulamas, hemen aada anlatlaca gibi, ancak Austos 2002'de kartlan 4771 ve bunun Ocak 2003'te dzeltilen biimi olan 4778 sayl yasa hkmleriyle son bulabilecektir. Dantay Dantay'a gelince87. Bu yksek idari yarg organnn 12. Dairesi, daha henz Kbrs sorunu patlak vermeden nce 02 Mart 1970'de verdii E 1969/337, K 1970/391 sayl kararda yle demitir: "...gerek Vakflar Kanununda gerek dier mevzuatta cemaat vakflarnn yeni akar ina edemeyeceklerine dair men edici bakaca bir hkm de bulunmadndan... davac vakfn Kanun tarafndan men edilmemi bulunan btn tasarruflar yapmaya yetkili olduunu kabul etmek zorunda olup, daval idarece yeni akar inasna izin verilmemesinde de hukuka uyarlk grlmemitir". Fakat Dantay'n bu tarihten sonraki kararlar tamamen farkl olacaktr. Ayn 12. Daire, 21.6.1976 tarihinde verdii E.1975/1181, K1976/1508 sayl kararda u hkme varmtr: "Baklan davada davac vakf, vakfiye yerine gemek zere verdikleri beyannamede [1936 Beyannamesinde] vakfn yeni tanmazlar edinebilecei yolunda hkm bulunduunu iddia edememekte ve
87 Bu konudaki rnekler u kaynaktan alnmtr: Yuda Reyna ve Ester Moreno Zonana, Son Yasal Dzenlemelere Gre Cemaat Vakflar, stanbul, Gzlem Yaynlar, 2003, s. 513-520.
86
TESEV YAYINLARI
kantlayamamaktadr. Bu itibarla vasiyet yoluyla balanan tanmazn tapuya tescili iin izin belgesi verilmesi yolundaki istemin reddine ilikin daval idare ileminde yasalara aykrlk grlmemitir". 11.1.1989 tarihinde stanbul dare Mahkemesinin verdii bir karar ise yledir: "Vakfiyesi bulunmayan vakflar... bir beyanname dzenleyip bunda bir vakfiyede bulunmas gerekli hususlar aklamak zorundadrlar... bu beyannameler vakfiye yerine gemektedir... davac vakfa ait beyannamede, vakfn yeni tanmazlar edinebilecei yolunda bir hkm yer almadndan, satn alnan tanmazn kat karl mteahhide verilmek zere izin isteminin reddine ilikin ilemde yasaya ve hukuka aykrlk grlmemitir". Yani, idari yarg da, 1936 Beyannamesi denilen mal listesinin vakfiye yerine getii kansndadr. Gayrimslim vakflarnn bu sorunlarnn bugnk durumunu aada, yani Drdnc Blm'de ele alacaz.
87
DRDNC BLM AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE UYGULANMALARI

Trkiye'de farkl kltr gruplarnn ayrmclk ve bask grmesi olgusu, Aralk 1999'daki AB Helsinki Zirvesinde Trkiye'nin aday ilan edilmesinden sonra AB'ye ye olabilmek iin giriilen reform sreciyle ve zellikle Ekim 2001'den sonra ciddi biimde dzeltilmeye allmtr. Buna gemeden nce, bir blmn daha nce incelediimiz bu ayrmclk ve basklar topluca zetlemek uygun olacaktr. I) mparatorluktan Ulus-Devlete Gei ve Kltrel Haklarn Durumu Millet Sistemi gerei, Osmanl'da gayrimslimler ikinci snf vatanda iseler de, her trl dinsel, dilsel ve etnik vb. gruplar iin kltrel haklar (dilini kullanmak, retmek, dinsel zgrlk, vb.) serbestti. Devlet kimin ne konuup yazdna ve rettiine, ne tr bir dinsel uygulama yaptna karmazd. nk imparatorluklar byledir; bireye karmaz ve onun denetimini cemaatlere brakr ve ok ademi merkeziyetidir. O kadar ki, zellikle stanbul'daki kimi Rumlar kimi zaman Trke renmeden lrlerdi. ou gayrimslimlerin de ok yakn zamanlara (1980'lere) kadar epey koyu aksanlar vard. 1923'te cumhuriyet kurulunca muazzam bir Batllama/modernleme dalgas yaand ve bunun sonucunda btn bu karmama olay bitti. nk devlet cemaatleri aradan kartarak bireyle dorudan muhatap oldu ve onu milliyetilik ideolojisi icab ok yakndan denetlemeye balad. Btn ulusdevletlerde olduu gibi tek dil ve tek kltr, yani asimilasyon balad. Dnemin bat Avrupasnn standard da zaten buydu. Tabii, burada hemen belirtmeli ki, ayrmclk ile segregasyonu (aznl her biimde ve zellikle mekan olarak ounluktan ayrmak ve ona ayr muamele etmek) birbirine kartrmamak gerekir. Asimilasyon, segregasyonun tam 88
TESEV YAYINLARI
tersidir; ikisi birarada olamaz. Onun iin, mparatorluktan sregelen gelenein de etkisiyle, Trkiye'de segregasyon hi olmad. Bununla birlikte, ou Trkler bugn bile farknda deillerdir ama, Cumhuriyet dneminde ayrmclk (discrimination) oldu. ki biimde: 1) Alt kimliklerini vurgulayan ve zellikle de st kimlie rakip biimde vurgulayan etnik ve dilsel alt kimliklere kar. Ama, hemen sylemek gerekir ki, bunlardan alt kimliklerini saklayan veya vurgulamayanlara kar ayrmclk yaplmad (dipnot 17'de verilen rnekleri hatrlaynz); 2) Osmanl'daki Millet Sisteminin de etkisiyle ve Lozan'n ak hkmlerine ramen, dinsel alt kimliklere kar. Yani, daha nce grdmz gibi gayrimslimlere ve ayrca Alevilere kar (bkz. dipnot 96, 97, ve 98). Gayrimslimlerin bugn bile niversiteler dnda memur olamadklarn hatrlaynz. Bu durumda, Aralk 99'dan sonra AB'ye girmek iin yaplan reformlarn epey sancl olmas kanlmazd. Bunun nedeni, zellikle ifade zgrl konusunda iki tarafn ok farkl zihniyetlere sahip olmasyd. Mihenk Ta: fade zgrl Demokratik bir toplum iin en nemli hususun ifade zgrl olduuna kuku yoktur. nk bu zgrlk baka zgrlklerin nkouludur. Dolaysyla, btn bu reformlarn yaplmas srecinde ifade zgrlnn durumunu ayrca incelemek ve bu adan Avrupa ile Trkiyenin ne kadar farkl olduunu ortaya koymak, AB reformlarnn niteliini vurgulamak asndan nem tamaktadr88. fade zgrlnn standardn belirleyen belgeler; bata kinci Blm'de szn ettiimiz 1966 kiz Szlemelerinden "Kiisel ve Siyasal Haklar Uluslararas Szlemesi" olmak zere, BM erevesinde hazrlanan szlemeler, ayrca Avrupa Konseyi erevesinde hazrlanan HAS'tr. Trkiye'nin taraf olduu bu szlemelerin saptad uluslararas standart ok yksektir. O kadar ki, bir aklamann ifade zgrl snrlarn amas iin 1) iddete tevik veya hakaret ifadeleri barndrmas yetmez; 2) Bunu
88 Bu altbalktaki bilgiler u makaleden zetlenmitir: Oktay Uygun, "fade zgrl: Ulusal ve Uluslararas Standartlar", Gncel Hukuk, No. 1, Ocak 2004, s. 26-27.
89
yapan kiinin bakalarn etkileme gc bulunmal; 3) Bu aklamann yapld ortamn nasl bir ortam olduu dikkate alnmal ve bir de; 4) Aklamann yapld yer ve ekil kamuoyunu etkileyebilecek gte olmaldr. HAM bu drt incelemeyi yaptktan sonra szkonusu aklamann "ak ve somut tehlike" oluturup oluturmadna karar vermektedir. Oysa Trk hukukunda bu drt noktadan birinin bulunmas yetmekte ve genellikle yalnzca aklamann ierii dikkate alnmaktadr. Dier yandan, Mahkeme iin eletirilen kii veya kurumun nitelii nemlidir. 1) En geni ifade zgrl devlete, hkmete ve kamu kurumlarna ynelik eletiriye tannmaktadr, nk pozisyonu itibariyle devlet ceza tehdidine bavurmakszn pek ok aratan yararlanarak kendini savunabilecektir; 2) Arkasndan politikaclar ve sorumlu brokratlar gelmektedir; 3) fade zgrl en ok sradan yurttalara eletiri asndan dar tutulmaktadr. Bu derecelendirme Trk hukukunda tamamen tersinedir. Bu nedenlerle, uluslararas standartlar ile Trk hukuku arasndaki fark ok byktr. Yine de, AB Uyum Paketlerinde, zellikle Trk Ceza Kanunu (TCK) 159. ve 312. maddeler ile Terrle Mcadele Kanunu (TMK) 7. ve 8. maddelerde yaplan deiiklikler sonucunda byk ilerleme kaydedilmitir. Tabii ki bunlar ok ksa zamanda ve yukardan devrimle yaplm ok radikal deiikliklerdir. Aznlklar gibi ok "hassas" bir konuya uygulanmalar en azndan ksa dnemde sorun yaratabilecektir. Nitekim de yle olmutur. zellikle, aznlklarn farkl zelliklerini devam ettirmelerini salayacak kltrel haklar konusunda uygulama byk engellerle dolup tamtr. fade zgrlnn durumunu bylece zetledikten sonra, daha nceki blmlerde yeri geldike kimisi anlatlm olan hak ihlallerini, Cumhuriyetin kuruluundan 03 Ekim 2001'e yani Ulusal Program (UP) yerine getirmek iin yaplan ilk anayasa deiikliklerine kadar, ok zetle, yle toparlayabiliriz:
90
TESEV YAYINLARI
Dilin Szl, Yazl vb. Kullanm: Gayrimslimler: 1920 ve 30'larda ve yine 1950 ve 60'larda "Vatanda Trke Konu" kampanyalar ald ve devlete desteklendi89. Kbrs sorununun alevlendii 1950 ve 60'larda zellikle Rumca gazetelerin yneticileri bask grd, ilerinden tutuklananlar oldu90. Dierleri: Krte 1925'ten sonra kylerde ve kentlerde deil ama, kimi kasabalarda belediyeler tarafndan yasakland; 1930'larda kimi belediyeler Krte ve Arapa kelime bana para cezas kestiler91. Bu konuda, daha nce de kinci Blm'de uzun uzun anlatld gibi, Lozan 39/4'e hibir zaman uyulmad. 12 Eyll dneminde 39/5'e bile uyulmad; hatta Diyarbakr Belediye Bakan Mehdi Zana mahkemede Krte savunma yapmak isteyince kendisine ayrca dava ald92. 1960'lardan itibaren grlmeye balayan Krte basl yaynlar yasakland. Burada da 39/4'e hi uyulmad. Ogni gibi Lazca bir gazete kar kmaz yasakland. Haziran 2004'e kadar Krte, erkezce vb. radyo ve TV yayn yaplmyordu ve yaplmasna ilikin kurallar da ok kat koullara balanmt (bkz. dipnot 104 ve 106). Dier yandan bilindii gibi, 12 Eyll 1980 cuntas dneminde kartlan ve ancak 1991'de kaldrlan 2932 sayl yasa Trkiye'de Trke'den baka dillerin ancak "Trkiye'nin resmen tand devletlerin birinci resm dili" olma durumunda kullanlabileceini belirterek, bir rneine daha rastlanmas g bir yasaklama getirmiti. Anababalarn ocuklarna ahlaka vb. aykr olmad halde isim koymalar engellendi.
89 Bu konuda bkz. Yldz, Trk Ulusal Kimliinin..., s. 140, 272, 286. 90 Alexandris, The Greek Minority of Istanbul..., s.261, 288. 91 Hikmet Kvlcml, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), stanbul, Yol Yaynlar, 1979, s.318'den Son Posta, 23.09.1932: "Drtyol-zel: Kaymakamlk tarafnan genel yerlerde Trke'den baka bir dili konuanlar hakknda iddetli kovuturma yaplarak ar cezalar verilecei tellallarla ilan edildi". 1939'da Mardin'de de belediyenin bir duyurusuyla Trke'den baka dil konumak yasaklanmtr. Duyuruda "Trke bilmeyen kyllerle dahi Trke konuulacak" diye ilan edilmi, yasaa uymayanlara 5 kuru ceza kesilecei bildirilmitir (Can Dndar, "Alml Bir Ebemkua", Milliyet, 08 Haziran 2004'den Latif ztrkatalay, Mardin ve Mardinliler, stanbul, 1995, s.312. 92 O tarihte avukat olan Sezgin Tanrkulu'nun verdii bilgiye gre Mehdi Zana, tutuklu bulunduu Diyarbakr Asker Cezaevini ilk defa ziyaret eden gazetecilere bir konuma yapm, bu konuma 30 Austos 1987 tarihli Cumhuriyet'te yaynlannca hakknda soruturma balatlmtr. Bunun zerine Zana, 2932 sayl yasay protesto etmek ve buna dikkatleri ekmek iin durumalarda Trke konumay reddederek Krte konumaya balamtr. Bu husus tutanaklara "anlalmayan bir dille konutu" diye geirilmi ve Zana duruma salonundan kartlmtr.
91
Dilin retimi ve Kltrn Korunmas-Gelitirilmesi Gayrimslimler: Lozan md.40'daki pozitif haklara (grup haklarna) genelde uyulmakla birlikte, eitli basklar ve kstlamalar grld. 1927'de mroz ve Bozcaada'da Rumca eitim yasakland ve bugn de durum ayndr93. Annesi Ermeni olmayanlar Ermeni aznlk okullarna alnmad94. Aralk 93'te Milli Eitim Bakanl bu okullarda Ermenice'yi yasaklamaya kalkt95. Btn aznlk okullarna, aynen yabanc okullar gibi, "Trk asll ve Trkiye Cumhuriyeti uyruklu" mdr bayardmclar atand; bu okullarn gerek yneticisi haline gelen bu bayardmclar u anda da grevdedirler ve sicil amiridirler. Bildiimiz gibi, Lozan'daki ak hkme ramen Ermeni, Rum, Musevi dndaki gayrimslimler hibir zaman aznlk saylmadlar ve pozitif kltrel haklardan yararlandrlmadlar. rnein Sryanice retimi hibir zaman olmad. Dierleri: Krte ve dier diller (Lazca, erkezce, vb.) hibir zaman eitim yapamad. Alevilerin kendi kltrlerini koruma abalar engellendi. Laikliin ar bir yorumuyla Alevi ve Bektai dernekleri kapatld96.
93 mroz ve Bozcaada'daki Rum aznlk okullarndaki Rumca eitim bu tarihte 1151 sayl yasann 14. maddesi sonucu yasaklanmtr. TrkYunan ilikilerinin dzelmesinden sonra 1951'de yeniden alan bu okullar Milli Eitim Bakanlnn 29.07.1964 tarih ve 2690 sayl kararyla tekrar kapatlm, mlkleri de 25.09.1964 tarih ve 701-16-0-41156 sayl kararla yerel ynetimlere devredilmitir. 94 Bu ihlal u gnlerde sona ermek zeredir; bkz. Agos, 14 Mays 2004, No. 424: "Medeni Kanun'daki velayet eitlii nihayet okul kaytlarna yanstlyor... Artk karma evlilikten doan, dileyen tm ocuklar Ermeni Okullar'nda okuyabilecek. Bir yanl daha dzeltildi". 95 B.Oran, Devlet Devlet'e Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994, s. 13-22.'den Aydn Engin, Cumhuriyet, 01 Aralk 1993. Bu olayda Milli Eitim Bakanl, sivil toplum rgtleri ve medya tarafndan geri adm atmak zorunda braklmtr (Cumhuriyet,10 Aralk 1993). 96 Alevilerle ilgili kstlamalar 2001'den sonra da inili-kl olarak devam etmitir. Ankara 2. Asliye Hukuk Mahkemesi "Alevi" szcnn bir mezhep ve din terimi olmas nedeniyle, bu isme dayanlarak veya bu ad altnda Alevilii odaklatracak dernek kurulamayacana karar vermitir. Mahkeme, Alevi-Bektai Kurulular Birlii Kltr Derneini isminden dolay kapatmtr (Cumhuriyet, 14 ubat 2002). Bununla birlikte, Yargtay 2. Hukuk Dairesi bu karar bozacaktr (Cumhuriyet, 07 Kasm 2002). Bunun zerine Ankara Cumhuriyet Basavcs Fahri Kasrga "Yasalar deiti, ama yasak hl duruyor. Alevilere izin karsa peinden Aczmendiler, Nakiler, Mecusiler de dernek kurar, laik dzen elden gider. Alevilik altkltr, bir sosyal organizasyon haline dntnde kt niyetli kiilerce kolayca kkrtlabilir" biiminde bir mtalaayla karara itiraz edecek (Radikal, 07 Mays 2003) fakat Yargtay bu itiraz Dernekler Kanunundaki deiiklii gereke gstererek reddedecek, bylece farkl dil ve kltrlerin korunmas, gelitirilmesi ve yaylmas amacyla dernek ve vakflarn kurulabilmesine kapy aralayacaktr (Radikal, 25 Mays 2003).
92
TESEV YAYINLARI
Dinsel Haklar Gayrimslimler: Genel olarak, geleneksel gayrimslim aznln Lozan md. 40'la getirilmi pozitif dinsel haklarna karlmad ama, dolayl olarak engeller kartld. r. yeni kilise amalar, kilisenin yerini deitirmeleri, istisnalar dnda yeni dinsel ve hayr vakf kurmalar engellendi. 1971'den sonra din adam yetitirmeleri ruhban okullar kapatlarak engellendi ve bylece dinlerini uygulamalar dolayl yoldan zorlatrld. Bildiimiz gibi "1936 Beyannamesi" uygulamas sonucu 1970'den sonra gayrimslim vakf tanmazlarna el kondu ve bu uygulama 2003'e kadar srd. Bugn bile kilise cemaatleri azald diye dinsel vakflara el konmaktadr ("mazbutaya almak"). Cemaat ynetim kurulu seimlerine mdahale edilmektedir. (Bununla birlikte Avrupa Birlii Genel Sekreterliinden rendiime gre, bu seimlerin esas ve usullerine ilikin yeni bir ynetmelik kartlarak soruna adil zm bulunmas yolundaki almalar son aamasna varmtr). Dierleri: Aleviler, 1924'te kurulan Diyanet leri Bakanlndan dlandlar. Dinsel kurulular (cemevleri, cem ayinleri, vb.) herhangi bir devlet destei alamad gibi, zaman zaman bask da grd97. Okullardaki Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersinde Snni-Hanefilii okumak zorunda brakldlar98. Kylerine Snni imam tayin edildi. Halk arasnda Alevilerin grd basklara da devlet tarafndan engel olunmad. Kimi zaman cem ayinleri basld. Hatta, kimi katliamlarda devlet gvenlik kuvvetleri pasif kald (1978 Kahramanmara, 1979 orum ve 1993 Sivas olaylar, vb.). Sonuta, kendini ok farkl hisseden ve Snni halktan bask gren Aleviler ou zaman toplum iinde ve zellikle i ararken kimliklerini gizlemek zorunda kaldlar. zet olarak, yukarda saylan dil-din haklar uygulamas rneklerinden anlalaca gibi, Trkiye'de kimi gruplar kltrlerini uygulamak yznden hem devletten ayrmclk grdler, hem de halktan ayrmclk ve bask grdkleri zaman devlet bu ayrmcla ve basklara yeterince engel olmad.
97 r. Elmada Cemevi Kltr, Sanat ve Folklor Dernei 1998'de kapatlmtr. Bununla birlikte, Yargtay 2. Hukuk Dairesi bu kapatma kararn usul ve yasaya aykr bulacaktr. Cumhuriyet, 21 ubat 2002. 98 Bu ikayetleri karlamak iin olacak, liselerdeki bu derste Aleviliin de anlatlacana ilikin haberler kmtr: Radikal, 11 ubat 2004.
93
II) Trkiye'de Aznlk Haklar Konusunda Radikal Reformlar: Anayasa Deiiklikleri ve AB Uyum Paketleri Trkiye bugne kadar iki byk adalatrma dalgas yaamtr. Bunlardan biri, bilindii gibi, 1920 ve 30'larda Kemalizm'in yapt ve Batllamay amalayan yukardan devrimdir99. kincisi ise, 2000'lerde uygulamaya konulan ve AB'ye girme amacna ynelik yukardan devrimdir. (Bu ikincisi, birincisinin aksine, byk burjuvazinin aktif desteiyle ve kamuoyunun bir blmnn katlmyla yaplmaktadr ama; bu demokratikleme yznden lkenin paralanacan ileri sren bir blm kamuoyunun ve kimi asker/sivil brokrasinin iddetle kar kmasna ramen hukuku deitirmek suretiyle yapld iin yukardan devrim demek uygundur). Bu konunun felsefi irdelemesine Sonu'ta dneceiz. imdi 2000'lerdeki reformlarn neler olduunu ve bunlardan ne sonular alndn inceleyelim. A) Anayasa Deiiklikleri Aralk 1999 AB Helsinki Zirvesinde Trkiye'nin adayl tescil edildikten sonra, AB'nin Trkiye'ye izdii bir yol haritas nitelii tayan Katlm Ortakl Belgesi (KOB) Aralk 2000'de kabul edildi. Bu belge, yeliin gerekleebilmesi iin kimi koullarn ngrlen sreler iinde yerine getirilmesini talep ediyordu. Buna karlk Trkiye, Mart 2001'de, kendisinin ev devi anlamna gelen bir Ulusal Program (UP) yaynlad. Hangi mevzuat hangi vadede deitirerek AB mevzuatna uyumlu hale getireceini ilan etti. Trkiye'nin bu konuda ald mesafe, AB'nin yllk olarak yaynlad "lerleme Raporlar"nda deerlendirildi100. te Trkiye, bu ev devini yerine getirmek iin 2001'de ve 2004'te kimi anayasa deiiklikleri gerekletirdi ve ayrca AB Uyum Paketleri kartarak kimi yasalar reforma tabi tuttu.
99 Yukardan devrim, aadan (halktan) yeterli talep gelmedii durumlarda bir sekinler grubunun devlet mekanizmasn harekete geirerek gerekletirdii hukuk reformlaryla lkenin btn yaamn etkilemeye ynelik deiiklikler yapmasdr. 100 Gerek KOB gerekse UP 2003'te gzden geirilmitir. Bu srecin yks ve Kopenhag Kriterleri, KOB, UP gibi kavramlar iin bkz. Sanem Baykal ve Turul Arat, "AB'yle likiler", (ed. B. Oran) Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. II, 6. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004, s. 326-365.
94
TESEV YAYINLARI
Ekim 2001 Anayasa Reformu 03 Ekim 2001'de anayasann tam 34 maddesini kapsayan geni bir reform paketi TBMM'de kabul edildi. Bunlar, aznlk haklaryla uzaktan-yakndan ilgili olduu lde yle zetleyebiliriz: (Ayrca bkz. kitabn sonunda "Ek Tablo-1: TC Anayasas, Mays 2004 Reformu - Aznlklar lgilendiren Maddeler"). 1) Anayasnn Balang metninin 5. fkrasnn banda geen "Hibir dnce ve mlahazann Trk milli menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklaplar ve medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei" ibaresindeki "Hibir dnce ve mlahazann" kelimeleri, "Hibir faaliyetin" biiminde deitirilmitir. Bylece, dncenin snrlar geniletilmitir. 2) Anayasann "temel hak ve hrriyetlerin snrlanmas" balkl 13. maddesi deitirilmi ve temel hak ve zgrlklerle ilgili snrlama sebepleri olarak gsterilen "Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, milli egemenlik, Cumhuriyet, milli gvenlik, kamu dzeni, genel asayi, kamu yarar, genel ahlak ve genel salk" gerekeleri madde metninden karlmtr. Yeni dzenlemeyle temel hak ve zgrlklerin "zlerine dokunulmadan yalnzca Anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilecei" belirtilmektedir. Bu kapsamda temel hak ve zgrlklerin kstlanmalaryla ilgili snrlar daraltlmakta, bu temel hak ve zgrlklerin kapsam geniletilmektedir. 3) Anayasann "Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlmamas" balkl 14. maddesi yeniden dzenlenmi ve "Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerin, devletin lkesi ve blnmez btnln bozmay ve insan haklarna dayanan, demokratik ve laik Cumhuriyeti ortadan kaldrmay amalayan eylemler biiminde kullanlamayaca" ve "Anayasa hkmlerinden hibirinin, Devlete veya kiilere bu anayasa ile tannan temel hak ve hrriyetlerin yok edilmesini veya anayasada belirtilenden daha geni ekilde snrlanmasn amalayan bir faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamayaca" unsurlar getirilmitir.
95
4) Anayasann "Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti" balkl 26. maddesi deitirilmitir. Bu erevede zel snrlama sebepleri getirilmi ve "dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz" ibaresi ve bu ibareyle balayan fkra metinden karlmtr. Bylece dnce ve anlatm zgrlnn snrlar geniletilmekte, vatandalarn gnlk yaamlarnda farkl dil, lehe ve azlar kullanmasna herhangi bir engel bulunmad kabul edilmektedir. (Tabii, bu terim byk bir "dikkat"le seilmitir ve Trke'den baka dillerin kamuda deil, ancak "gnlk yaamda" kullanldn ve daha dorusu kullanlabileceini sylemek istemektedir). 5) Anayasann "Basn Hrriyeti" balkl 28. maddesi deitirilmitir. Bu erevede "Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaplamaz" fkras madde metninden karlmtr. Bylece dnce ve anlatm zgrlnn snrlar geniletilmekte ve farkl dil, lehe ve azlarda yaym yaplabilmesine imkan veren bir dzenleme getirilmektedir. 6) Anayasann "Dernek Kurma Hrriyeti" balkl 33. maddesi yeniden dzenlenmi ve dernek kurulmas kolaylatrlmtr. 7) Anayasann "Trk vatandal" baln tayan 66. maddesinin 2. fkras yeniden dzenlenmekte ve "Yabanc babadan ve Trk anadan olan ocuun vatandal kanunla dzenlenir" hkm metinden karlmaktadr. Bylece, ayrmcl nleme konusunda bir adm daha atlmtr. 8) Anayasann "Siyasi partilerin uyacaklar esaslar" balkl 69. maddesi yeniden dzenlenmekte ve bu erevede "yasaklanan fiillerin odana ilikin kriterler" getirilmektedir. Bu balamda "fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii", "fiillerin dorudan doruya parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde" gibi kriterler dzenlenerek siyasi partilerin kapatlmalar zorlatrlmaktadr. Ayrca, siyasi partiler iin "kapatmann yan sra devlet yardmndan yoksun braklma yaptrm" da eklenmektedir. Bylece tek yaptrm parti kapatma olarak yer almamakta, siyasi partinin devlet yardmndan yoksun olarak da olsa idame etmesini salayc imkan salanm olmaktadr. Dolaysyla dnce ve ifade zgrlnn snrlar geniletilmitir. 96
TESEV YAYINLARI
9) Anayasann 118 . maddesi yeniden dzenlenerek MGK kararlarnn "tavsiye nitelii tad" vurgulanm, ayrca yaplan deiiklikle eski metindeki "ncelikle dikkate alnr" ibaresi, "deerlendirilir" eklinde deitirilerek "MGK kararlarnn tavsiye karar olma nitelii" pekitirilmitir. 10) Anayasann Anayasa Mahkemesi ile ilgili "alma ve Yarglama Usul" balkl 149. maddesinde dzenleme yaplarak, siyasi partilerin kapatlmas konusunda Anayasa Mahkemesinin verdii kararlarda te iki olarak aranan nisap "bete " olarak deitirilerek parti kapatma zorlatrlm ve bylece siyasi dnce ve ifade zgrlnn snrlar geniletilmitir. Mays 2004 Anayasa Reformu Ekim 2001 anayasa paketinden sonra, bir de 07 Mays 2004 tarihinde 10 maddelik bir anayasa deiiklii paketi TBMM'de kabul edilmitir. Bu reform da Kopenhag Kriterlerinin siyasal koullarna uyum salamak amacyla gerekletirilmitir. Bunlar, aznlk haklaryla uzaktan-yakndan ilgili olduu lde yle zetleyebiliriz. (Ayrca bkz. kitabn sonunda "Ek Tablo-2: TC Anayasas Mays 2004 Reformu - Aznlklar lgilendiren Maddeler"). 1) Anayasann uluslararas antlamalarn onaylanmasyla ilgili 90. maddesinin son fkrasna u cmle eklenmitir: "Usulne gre yrrle konulmu temel hak ve zgrlklere ilikin milletleraras andlamalarla kanunlarn ayn konuda farkl hkmler iermesi nedeniyle kabilecek uyumazlklarda milletleraras andlama hkmleri esas alnr." Bylece Trkiye'de uzun zamandr sregelen bir tartma bitirilmekte, bir yasa ile bir uluslararas antlama hkmleri arasnda eliki olduu durumlarda hangisine ncelik verilecei sorunu giderilmektedir. Artk bu anayasa hkmne dayanarak, Lozan'la elien yasa hkmlerini amak mmkn olabilecektir. 2) Anayasann basn aralarnn korunmasyla ilgili 30. maddesi deitirilmitir. Eski madde yleydi: "Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez
97
btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez ve iletilmekten alkonulamaz." Yeni madde yle olmutur: "Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri ile basn aralar, su aleti olduu gerekesiyle zapt veya msadere edilemez veya iletilmekten alkonulamaz." Bylece, istenen yere ekilmeye fazlasyla uygun olduunu daha nce defalarca grdmz kimi kavramlar maddeden kartlmtr. B) AB Uyum Paketleri Anayasa deiikliklerinin yan sra, Trkiye eitli yasalarda insan ve aznlk haklarn zedeleyen kimi mevzuatn deitirilmesine giriti. Bu amala, bir buuk yl iinde 7 adet AB Uyum Paketi kard. Bunlar, aznlklarla uzaktanyakndan ilgili olduu lde, yle zetlenebilir: (Ayrca bkz. kitabn sonunda "Ek Tablo-3: AB Uyum Paketleriyle Deitirilen Yasalarn Eski ve Yeni Maddeleri -Aznlklar lgilendiren Maddeler") Birinci Uyum Paketi (06 ubat 2002): Trk Ceza Kanunun 312. maddesi, iddete tevik eden ve somut bir tehlike yaratan nitelikte olmadka, kimi aklamalarn ifade zgrlnn snrlar iine alnmasn mmkn klacak biimde deitirilmitir. Maddeye ayrca bir fkra eklenerek, "halkn bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir" etmek yasaklanmtr. Bylece, kimi aznlklara ynelik aalayc ifadeler cezalandrlabilecektir (bkz. dipnot 128). kinci Uyum Paketi (26 Mart 2002): Basn Yasasnda, yasak dillerde yayn yapma konusundaki hkm kaldrlmtr. nc Uyum Paketi (03 Austos 2002): Yabanc Dilde Eitim ve retim Yasasnda yaplan deiikliklerle, Trk vatandalarnca geleneksel olarak kullanlan farkl dil ve diyalektlerin renilmesindeki snrlamalar kaldrlmtr. Radyo ve Televizyon Kurumlar Kurulu ve Yayn Kanununda (RTKKYK) yaplan deiiklikle, bu dillerde ve diyalektlerde yayn yapma snrlamalar kaldrlmtr. TCK 159. maddesi deitirilerek ifade zgrl 98
TESEV YAYINLARI
HAS normlarna getirilmitir. Vakflar Kanunu deitirilerek, gayrimslim vakflarn Bakanlar Kurulu kararyla gayrimenkul mal edinmeleri salanmtr. Ceza Muhakemeleri Usul Kanununda (CMUK) yaplan ve bir yl sonra yrrle girecek bir deiiklikle, medeni hukuk ve ceza hukuku davalarnn yeniden grlebilmesi mmkn klnmtr. Drdnc Uyum Paketi ("Kopenhag Paketi", 02 Ocak 2003): Vakflar Kanunu tekrar deitirilerek, gayrimslim vakflarnn gayrimenkul edinmeleri, Bakanlar Kurulu yerine VGM iznine balanarak kolaylatrlmtr. "Cemaat Vakflarnn Mal Edinmeleri, Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar ve Tasarruflar Altnda Bulunan Tanmaz Mallarn Bu Vakflar Adna Tescil Edilmesi Hakknda Ynetmelik 24 Ocak 2003 tarihinde yrrle girmitir. Beinci Uyum Paketi (23 Ocak 2003): CMUK ve Hukuk Muhakemeleri Usul Kanunu deitirilerek, paketin yrrle girmesine kadar kesinleen ve o tarihten itibaren yaplan bavurulara ilikin davalarn yeniden grlebilmesi mmkn klnmtr. Altnc Uyum Paketi (19 Haziran 2003): TMK'nn 8. maddesi kaldrlarak ifade zgrl geniletilmitir. Ayrca, ayn kanundaki terr tanmnda, iddet veya zor kullanma unsuru bir nkoul olarak getirilmitir. RTKKYK'de yaplan deiiklikle, zel radyo ve TV kanallarnn da eitli dil ve lehelerde yayn yapmalar mmkn klnmtr. Seim ncesine ilikin kstlamalar daraltlmtr. Gayrimslim vakflarn kullandklar tanmazlar tescilleri sresi uzatlmtr. mar Yasasnda deiiklik yaplarak her din ve inantan ibadet yerlerinin yaplmasna olanak tannmtr. Nfus Kanunu deitirilerek, ocuklara isim konmasna getirilmi kstlamalar kaldrlmtr. Yedinci Uyum Paketi (30 Temmuz 2003): TCK Md. 159 deitirilerek "Trkle, cumhuriyete, vb. hakaret" cezas azaltlm, hakaret amal olmayan eletiriler ifade zgrl kapsamna sokulmutur. Ayn yasann 169. maddesinde yaplan deiiklikle, terrist rgte yardm konusu daraltlmtr. CMUK'a eklenen bir maddeyle, ikence ve kt muamele davalarnn ivedilikle grlmesi salanmtr. Dernekler Yasas deitirilerek tzel kiilerin de dernek kurmalarna izin verilmitir. Trk vatandalar tarafndan geleneksel olarak kullanlan dil ve leheleri renme
99
kolaylatrlm, mevcut dil kurslar iinde bu amala zel snf almas mmkn klnmtr. imdi, bu radikal reformlarn uygulanma durumuna geelim. C) Yaplan Reformlarn Uygulanmas Konusu Anayasa hkmleri, doal olarak, yasalardan stn ve nemlidir. Bununla birlikte, uygulamaclar anayasay deil ellerindeki yasay ve hatta bu yasa konusunda ilgili bakanlk tarafndan kendilerine yollanan genelgeyi uygularlar. Burada, bu genelgeleri vermek ve incelemek mmkn deildir. Bununla birlikte, yukarda zeti verilen AB Uyum Paketlerinin nasl uyguland incelendiinde, yeterli fikir sahibi olmak mmkn olacaktr. Bu paketlerin okunmasndan aklda kalan ilk izlenimler yle sralanabilir: 1) Kltrel haklar verilmesinin lkenin paralanmasna yol aacandan korkan bir lkede (bu konuya Sonu'ta geri dnlecektir) ok tereddt ederek ve eksik de yaplm olsalar, bu reformlar gerekten cesur ve nemli admlar saylmal, bunlar hazrlayan Dileri Bakanl ve Avrupa Birlii Genel Sekreterlii yetkilileri ve siyasi iradeyi ortaya koyan politikaclar kutlanmaldr. 2) Hemen grlecei gibi, bu paketlerde kurslarla dil eitimi 2 kere, radyotv'de yayn 3 kere, gayrimslim vakflar konusu da 3 kere ele alnm ve deitirilmitir. Bunun anlam udur: Yasay deitirip iyiletirmek yetmemektedir nk uygulama iyilememektedir; bunun zerine yasa koyucu bir daha, bir daha yasa kartmaktadr. stelik, kimi "gl" kurumlarn szcs pozisyonunda olan yetkililerin, bunlarn uygulanmamas iin eitli ak ve rtl mdahaleler yapt da hesaba katlrsa, uygulamann ne durumda olduu daha iyi anlalr. rnein, Mays 2003'te MGK Genel Sekreteri Org. Tuncer Kln, Babakanlk'a (basna da szan) "gizli" bir yaz gndererek, karlma almalar srasnda Altnc Paket'in maddesine kar kmtr: 1) TMK'nn 8. maddesi deimemelidir; 2) Seimlere yabanc gzlemcilerin gelmesi bir kapitlasyon olduu iin nlenmelidir; 3) zel TV'lerde anadilde [Krte] yayn 100
TESEV YAYINLARI
yaplmamaldr101. Oysa, TMK'nn 8. maddesi, daha nce uzun uzun sz edilen "milletin blnmez btnl"n korumakla ilgilidir. Btn AGT yesi lkelere seim denetim kurullarnn yollanmas sradan bir uygulamadr ve Trkiye de eitli lkelerin seimlerine gzlemci yollamaktadr. Yalnzca Trkiye Radyo Televizyonunda (TRT) Krte yayn yaplmas hem baka aznlklarn da talepte bulunmas halinde iinden klmaz sorunlar yaratacaktr, hem de resm radyodan Krtlerin "Trk kkenli" olduunun durmadan sylenmesi ve bylece Krt kkenli yurttalarda Krtlk bilincinin daha da uyandrlmas ok byk olaslktr. stelik, bu TRT tekeli, Ankara Valisi Nevzat Tandoan'n 1930'larda komnizm iddiasyla nne getirilen bir gence syledii nl szlerdeki ("Sen kim oluyorsun? Bu lkede komnist olmak gerekirse nce biz oluruz!") ttihat mantn ok anmsatmaktadr. Yani, bu zihniyetin devlet iindeki uzantlar AB Uyum Paketlerini boa karmak iin ellerinden geleni yapmlardr. Olguyu somutlatrmak iin konudaki uygulama srecini izleyelim: 1) Radyo ve TV'lerden yayn; 2) Krte kurslar; 3) Gayrimslim vakflarnn tanmazlar. rnekolay-1: Radyo ve TV'lerden yayn 26 Mart 2002'de kartlan kinci Paketle, Basn Kanunundan "yasak dillerde yayn yapma yasa" kaldrlmtr. Bunun zerine brokrasi bu yasa, Yabanc Dilde Eitim ve retim Kanunu (YDEK) ve RTKKYK yasaklar uygulayarak srdrmtr. TRT, Krte yayn yapamayacan bildirmitir102. stelik, bir yandan hazrlk yaptn belirtirken, dier yandan da Dantay'a ynetmeliin iptali iin gizlice dava at ortaya kacaktr103.
101 Hrriyet, 19 Mays 2003. 102 Milliyet, 16 Ekim 2002 103 Milliyet, 12 Haziran 2003.
101
Bunun zerine hkmet 3 Austos 2002'de nc Paketi kartm, bununla YDEK'daki "Trk vatandalarnca geleneksel olarak kullanlan farkl dil ve diyalektlerin renilmesindeki snrlamalar" byk lde ortadan kaldrmtr. Bunun zerine brokrasi "Yalnzca devlet radyosu TRT'de yayn yaplabilir" yorumunu getirip, hi olmazsa zel radyo ve TV'leri dlamay denemitir. "zerk" TRT de yapmamak iin direndiine gre, yaynlar yaplamayacaktr. Bunun zerine hkmet 19 Haziran 2003'te Altnc Paket'i kartm ve yine RTKKYK'da yapt deiiklikle, zel radyo ve TV'lerin yayn yapmasn mmkn klmtr. Bunun zerine brokrasi bir ynetmelik karm ve ancak ulusal (yani, yerel olmayan) radyo ve TV'lerde yayn yaplabileceini, ocuklara ynelik program yaplamayacan, dil retilemeyeceini, her programda bire bir Trke altyaz konmas veya hemen akabinde Trke eviri yaplmas gerektiini kurala balamtr. Radyolar gnde 60 dakikay amadan haftada yalnzca 5 saat, TV'ler gnde 45 dakikay amadan haftada yalnzca 4 saat "Trke'den farkl dil ve lehelerde" yayn yapabileceklerdir104. Tabii, yasa kal aradan yaklak iki yl gemi olmaktadr. Nitekim, Trkiye TV'lerindeki ilk Trke altyazl ksa metraj Krte filmin Diyarbakr'da yerel yayn yapan Gn TV'de yaynlanabilmesi bile 07 Mays 2004' bulmutur105. Yalnz, unu da belirtmek gerekir ki, hkmetin RTKKYK'de yaynlarn kural olarak Trke yaplaca ynndeki hkme dokunmam (daha dorusu, dokunamam) olmas, btn bu altyaz vb. snrlamalarn peinden srkleyen esas nedendir. Son olarak, 05 Haziran tarihli gazeteler, TRT'nin 07 Haziran 2004 Pazartesi
104 Radikal, 26 Ocak 2004. 105 Radikal, 09 Mays 2004. Diyarbakr Barosu Bakan Sezgin Tanrkulu ilgili ynetmeliin 7/2 maddesine gre yerel yayn kurulularnn yayn yapmas iin izne gerek olmad konusunda Milliyet gazetesine deme vermi, Gn TV yaynn bundan sonra gerekletirmitir.
102
TESEV YAYINLARI
gn "Kltr Zenginliimiz" adyla yayna balayacan bildirmitir. Buna gre, ilk yayn Radyo 1'den 06.10-06.45 saatleri arasnda, TRT 3'ten de 10.30'da yaplacaktr. Yaynlara Bonaka (pazartesi) balanacak, sonra srasyla Arapa (sal), Krmani [Trkiye Krtesi] (aramba), erkezce (perembe), Zazaca (cuma) olarak devam edecektir. Lazca yayn yaplmayacaktr. eitli dillerdeki yaynlar gnde 35 dakikayla snrl olacaktr. " Buna gre, Radyo 1 ve TRT 3'ten ayr ayr, hafta ii toplam 175 dakika (2 saat 55 dakika) yayn yaplacak"tr106. Yaynlarn saatinin sabah namaz kadar erken olduu dikkatleri ekmektedir. "zerk" TRT ve ayrca RTK direnmeyi srdrmektedir. Bu direniin son rnei, bu kitabn baskya gitmesinden 1 gn nce, 08 Haziran 2004 tarihli Radikal gazetesinde kmtr: "Anadilde yayn yaplmas konusunda direnen RTK, sreci yavalatmak iin Diyarbakr Valilii'ne, 'Orada hangi dil konuuluyor' diye yaz yazd". rnekolay-2: Krte kurslar Krte retmek iin bavuran kurslarn engellenmesinde daha da trajikomik gelimeler olmutur. nce, bavurunun yapld valilik bakanla yaz yazarak talebin yasal olup olmadn sormaktadr. Oysa, bavuran, Resm Gazete'nin fotokopisini de ibraz etmitir107. Sonra, bu kurslarn adlarna itiraz edilmektedir. r. anlurfa'da dershanesine "zel Urfa Krt Dili Leheleri retim Merkezi" koymak isteyen kursa "zel Urfa Mahalli Lehe Dil Kursu" nerilmitir108. Arkasndan, bu kurslara, mevcut kurs binalarndan baka bina tutmalar, ayr mdr ve sekreter istihdam etmeleri bildirilmektedir109. Brokrasinin
106 "Erken Kalkan Krte Dinler", Radikal, 05 Haziran 2004. Bu yaynn ertesi gnk gazeteler, Bonaklarn bu yayna itiraz ettiklerini yazmlardr. Bosna Hersek Kltr Dernekleri Federasyonu Bakan Vekili Cemal enel'in syledikleri ilgintir: "Devletimiz sa olsun. Ama bugne kadar byle bir talebimiz yoktu. Biz zaten Trkiye'de yaayan Bonak deil Trk, birinci snf vatandaz". Bu szler, aznlk kavramnn "ikinci snf" bir anlam ifade ettii konusunda, Trkiye'de Anayasa Mahkemesi yargc (bkz. yukarda "Anayasa Mahkemesi tihad: "Krt Partisi" Kapatma Kararlar" bal) ile sokaktaki vatanda arasndaki zihniyet btnln gstermesi bakmndan ok nemlidir. 107 Radikal, 22 Eyll 2003. 108 Radikal, 09 Haziran 2003. 109 Radikal, 08 Ekim 2002.
103
bu itirazn amak iin hkmet 30 Temmuz 2003'te Yedinci Paketi kartacak ve mevcut dil kurslar iinde zel snf amay mmkn klacaktr. Bir dier yntem, binalara eitli kusurlar bulmaktr. Uzun zaman beklenen mfetti geldiinde, yangn merdiveni olmad iin ruhsat verilemeyeceini bildirmektedir. Oysa, daha nceden dershane olarak kiralanm binada yangn merdiveninin mevcut olduu ruhsatta belirtilmitir. Buradaki cevap, o kiralamann amacnn farkl olduu biiminde olmaktadr. Eer yangn merdiveni varsa, yntem farkldr: Bayndrlk Bakanl yetkilileri gelmekte, binann rlvesinin olmadn bildirmektedirler110. Eer rlve bulunup da getirilebilirse, bu sefer de kaplarn nizamnamede 90 cm olarak ngrld, oysa yaplan lmlerde kaplarn 85 cm olduunun saptand bildirilmekte ve ruhsat verilmemektedir111. Bir dier engelleme konusu, retmenlerin nitelikleridir. Trkiye'de bir dilde ders verebilmek iin o dilde lisans eitimi grm olmak gerekmektedir. Oysa Trkiye'de Krte lisans yaplamamaktadr ve yabanc retmen istihdam mmkn deildir. Nihayet "Farkl dil ve lehelerin renilmesi hakknda ynetmelik" 5.12.2003'te Resm Gazete'de yaynlanp, Batman'da bir zel Krte Dil Kursu alabildiinde, bu sefer de "isminde lehe ibaresi bulunmad" gerekesiyle faaliyete geirilmemitir112. Bu arada, niversitelerde Krte dil dersi olana verilmesi iin dileke veren 10.538 renciden 446'sna "yasad rgte yataklk"tan dava alm, bunlarn 533' tutuklanm, 3621'i gzaltna alnm, 15'ine yla kadar hapis cezas verilmitir113. Diyarbakr'daki Dicle niversitesinde ise 7 renci "dileke vermeye teebbs"ten yarm ve bir dnem okuldan uzaklatrma cezas almtr114.
110 Radikal, 22 Eyll 2003. 111 Milliyet, 18 Ekim 2003. 112 Milliyet, 18 Ocak 2004. Btn bunlara ramen, Mays 2004 sonunda Trkiye'de 3 adet dil kursu resmen ve fiilen faaliyet gemi durumdadr. 113 Yaln Doan, Cumhuriyet, 15 Austos 2002. Bu hapis karar Yargtay tarafndan, dileke verme cezalar da Blge dare Mahkemesi tarafndan bozulacaktr. 114 Radikal, 30 Austos 2002.
104
TESEV YAYINLARI
rnekolay-3: Gayrimslim Aznlk Vakflarnn Tanmazlar Gayrimslimleri tehlikeli ve "yabanc" sayan yaklam, nc AB Uyum Paketinin 4. maddesini oluturan kanunla nemli lde geriletilmi ve gayrimslim vakflarnn dier vakflarla eitlii eskisine oranla byk lde salanmtr: Gayrimslimleri "yabanc" sayan yaklam, bu yasa almalar srasnda, vakflara mal edinme ve bu mallara tasarruf izni verirken, "ileri ve Dileri Bakanlklarnn izni" zorunluluunun yasaya konmas iin ok uramtr. nk ileri Bakanl demek polis ve istihbarat rgtleri demektir, Dileri Bakanl da bu vakflarn "ecnebi" olduklarnn simgesidir115. Bu yaklam nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakan Nejat Arseven'in ve Avrupa Birlii Genel Sekreterlii ile Dileri Bakanlnn abalar sonucu engellenmi, fakat iznin Bakanlar Kurulundan alnacana ilikin bir ibare yasaya girmitir. Bunun sakncas udur ki, Trkiye'deki dier vakflar mal edinirken ve bu mallara tasarruf ederken Bakanlar Kurulunun deil, ok daha alt dzeydeki bir kurum olan VGM'nin iznini almaktadrlar. Bu nedenle de, Lozan bata olmak zere kimi uluslararas antlama ve szlemelere aykrln yan sra, Anayasa'nn 10. maddesindeki eitlik ilkesine de aykrlk oluturmaktadr. Fakat asl saknca, bu yasann uygulanmas iin VGM'nin hazrlad ve 04 Ekim 2002 tarih ve 24896 sayyla Resm Gazete'de yaynlanan Ynetmelik'le ortaya kmtr. Gayrimslimleri yabanc sayan anlayn nasl direndiini somut biimde rnekleyen Ynetmelik, yasayla getirilmeye allan eitlii fiilen engellemek iin yazlm olduu izlenimi brakmaktadr. Nitekim, mal edinebilmek iin, gayrimslim vakflar, dier vakflardan istenmeyen ok sayda belge sunmak zorunda braklmaktadr. Daha nemlisi, VGM'ye bu belgelerin Bakanlar Kuruluna kadar ulamasn engelleyecek yetkiler
115 Gayrimslimler konusundaki birok husus gibi, bu da Osmanl'nn Millet Sisteminin bir tortusudur. rnein, Osmanl dneminde baslmadan nce sansr iin kitap, risale ve dergiler Maarif Nezaretine, gazeteler Dahiliye Nezaretine; gayrimslim cemaat gazeteleri ise Hariciye Nezaretine (nk gayrimslim mezhepler dairesi bu bakanlktadr) sunulmaktadr (lber Ortayl, stanbul'dan Sayfalar, stanbul, Hil Yaynlar, 1986, s. 79. Bu kaynak iin asistan arkadam Erdem Denk'e teekkr ederim.)
105
tannmaktadr. Bununla da kalnmam, Ynetmelik'in uygulanmas "uluslararas karlkllk" kouluna balanmtr ki (burada kastedilen, Bat Trakya Trklerinin vakflardr), insan haklar konusunda ve vatanda sz konusu olduunda karlkllk ilkesinin uygulanamayaca ok iyi bilinen bir husustur. Gayrimslim Trk vatandalarnn "yabanc" sayldklarn ve ayrma uradklarn burada bir kere daha grmek mmkndr. Trk devleti, soyda iin yurttan rehin almaya kalkmaktadr. "Trk" teriminin etnik anlam ifade ettiinin bundan daha iyi bir rneini bulmak zordur. Bu durumda yasa ve/veya ynetmelik ulusal ve uluslararas hukukun ok sayda belgesini ihlal etmitir. Bunlarn arasnda unlar saylabilir: Anayasa Md. 2, 10, 35, 90/5, Vakflar Kanunu Md. 44; 4771 sayl kanun Md. 4; Lozan Md. 37, 39/2, 40, 42/3; HAS Md. 14; 1969 Viyana Antlamalar Hukuku Szlemesi Md. 60/5 116. Ecevit ynetimindeki koalisyonun son dnemlerinde bu hukuk d durumlarn dzeltilmesi iin harcanan abalar, 03 Kasm 2002'de yaplan genel seimlerde byk bir ounluk kazanan Adalet ve Kalknma Partisi (AKP) tarafndan srdrlmtr. zellikle, nsan Haklarndan Sorumlu Devlet Bakan ve Babakan Yardmcs Erturul Yalnbayr'n gayretleriyle, 4771/4 sayl yasadaki "Bakanlar Kurulu izniyle" ifadesi "VGM izniyle" biiminde deitirilerek dier vakflarla eitlik byk lde salanmtr. Bununla birlikte, ayn anlay bu sefer yine ynetmelik hazrlama aamasnda devreye girmi, 24 Ocak 2003'te kartlan yeni uygulama ynetmelii, dier vakflardan talep edilmeyen bir koul getirmitir: gayrimslim vakflarnn tanmaz mal satn alma ve onlara tasarruf etme bavurular "gerektiinde ilgili Bakanlk, kamu kurum ve kurulularnn gr alnarak" karara balanacaktr. Burada sz edilen kurulular tabii ki yine emniyet ve istihbarat kurululardr. Ynetmeliin getirdii bu kstlama yasada yoktur ve bu yine Anayasa ve Lozan'a kesinlikle aykr bir durumdur. Nitekim bu hukuksuzluk, sonucunu derhal vermekte gecikmeyecektir:
116 Bu ynetmeliin ayrntl bir eletirisi u belgede mevcuttur: "Resm Gazete, 04 Ekim 2002, no. 24896da yaynlanm Cemaat Vakflarnn Tanmaz Mal Edinmeleri ve Bunlar zerinde Tasarrufta Bulunmalar Hakknda Ynetmelik ile Vakflar Genel Mdrl'nn 11.10.2002 Tarih ve 2002/3 Sayl Genelgesi Hakknda Prof. Dr. Baskn Oran'n Hukuki Mtalaas",. Belge, yazardan istenebilir (oran@politics.ankara.edu.tr) .
106
TESEV YAYINLARI
5 Mays 2003 tarihli Radikal gazetesinde "Vakflar Umduunu Bulamad" balyla kan haberde altbalk yledir: "AB'ye uyum kapsamnda mlk edinme hakk kazanan cemaat vakflar brokrasi engeline takld. 1813 bavurudan 574' reddedildi, 579'u 'belgeler eksik', 226's da 'hak sahibi deilsiniz' diye geri evrildi". Ayn gazetenin ertesi gnk saysnda (06 Mays 2003), ayn konuda verilen ilgin bir haber bu durumun Trkiye iin zc arka plann ortaya koyacaktr. MGK'nn 7 Nisan 2003 tarihinde Babakanlk'a yollad, oradan da ilgili devlet dairelerine gnderilen bir "Gizli" yazda aynen yle denmektedir: "Vakflar Genel Mdrlnn mracaatlar incelemesi iin tannan 2 aylk sre son derece snrl olmakla birlikte, bu srenin yasal olarak uzatlmas zor olduu iin, Vakflar Genel Mdrlnn birtakm idari uygulamalarla sreyi daha verimli kullanabilecei dnlmtr. Mracaatlarn bakanlk kurum ve kurulularnn grlerinin alnmas ve detayl olarak incelenmesi neticesinde cevaplandrlmas uygun olacaktr". Bu gizli yaznn "birtakm idari uygulamalarla sreyi daha verimli kullanabilecei dnlmtr" biimindeki ifadesi, eine ender rastlanacak bir "slup kvrakl" iinde, gayrimslim vakflaryla ilgili bavurularn her trl "idari uygulama" kullanlarak sonusuz braklmasn telkin etmektedir. Sz edilen "bakanlk kurum ve kurulular" da istihbarat rgtleri ve daha nce dipnot 72'de sz edilen Aznlk Tali Komisyonu adl gizli resm kurulutur. Trkiye'de anayasal bir devlet kurumunun, kimi vatandalarn anayasa ve yasa hkmlerinden yararlandrlmamas iin aba gstermesine bundan daha ak bir rnek bulmak zor olsa gerektir. stelik, vatandalar arasnda bu din ayrmclnn yaplmasn telkin eden yazy yazan kurulu da, Trkiye'de laikliin balca savunucusu olan Silahl Kuvvetlerin ok etkili olduu MGK'dr. Nitekim, gizli yaznn altndaki imza yledir: "Fethi Tuncel, Korgeneral, MGK Genel Sekreter Bayardmcs". Bu durumda, Kasm 2003 sonu ve Mays 2004 sonu itibariyle VGM'den
107
salanan verilere gre, gayrimslim vakflarnn tescil ettirebildikleri tanmazlarn durumu yle olumutur (bkz. Tablo-6): Tablo-6: Gayrimslim Vakflarnn Tesciline likin Vakflar Genel Mdrl Toplam Verileri
A) Kasm 2003 tibariyle
lk Bavurular
Bavuran vakf adedi Zaten Bavuru Mkerrer kaytl konusu bavurudan olduundan ret tanmaz ret adedi Malikten Bavuru ret konusu tanmaz adedi (net olarak) Bilgi-belge eksikliinden ret Tescili kabul edilen
116
2234
268
434
1532
622
910
kinci Bavurular (lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)

Tescili Malikten ve Hakknda Yeniden kabul yetersiz belgeyeniden bavuran edilen bavuru yaplan bilgiden tescili vakf tanmaz reddedilen tanmaz adedi adedi tanmaz adedi adedi Deerlendirmeleri Deerlendirilmeleri devam eden devam eden tanmaz adedi vakf adedi
86
bilgi yok
477
242
Verilere Gre Geici Sonu

Hakknda bavurulan tanmaz adedi (net olarak) Tescili kabul edilen tanmaz adedi Kabul (tescil) oran
1532
242
% 15.79
108
TESEV YAYINLARI
B) Mays 2004 tibariyle:
lk Bavurular
Bavuran vakf adedi Zaten Bavuru Mkerrer kaytl konusu bavurudan olduundan tanmaz ret ret adedi Malikten Bavuru ret konusu tanmaz adedi (net olarak) Bilgi-belge eksikliinden ret Tescili kabul edilen
116
2234
268
434
1532
622
910
kinci Bavurular (lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)

Tescili Deerlendirmeleri Deerlendirilmeleri Zaten Yeniden Hakknda Malikten ve yetersiz kabul devam eden devam eden kaytl bavuran yeniden bavuru belge-bilgiden olduundan edilen tanmaz adedi vakf adedi vakf tescili yaplan tanmaz ret adedi tanmaz reddedilen adedi adedi tanmaz adedi
87
bilgi yok
526
13
286
bilgi yok
85
Verilere Gre Geici Sonu

Hakknda bavurulan tanmaz adedi (net olarak) Tescili kabul edilen tanmaz adedi Kabul (tescil) oran
1532
286
% 18.66
Bu tablolardan kan sonular yledir: 1) Kasm 2003 sonu verilerine gre, bu vakflar ilk bavurular sonucunda hibir tanmaz tapuya kaydettirmeyi baaramamlardr. 2) Yine Kasm 2003 sonu verilerine gre, bu vakflar eksiklerini tamamlayp ikinci defa bavurduklarnda, ellerindeki tanmazlarn ancak %15,79'unu tapuya kaydettirebilmilerdir.
109
3) Mays 2004 sonunda Vakflar Genel Mdrlnden alnan veriler deerlendirildiinde ise, tapuya kaydettirilebilen tanmaz oran %18,66 olmutur. 4) Bu durumda, btn bu abalar sonucunda, gayrimslim vakflar ellerindeki tanmazlarn bete birini bile tapuya kaydettirememilerdir. Bu sonuta bu vakflarn kimi hatalar ve eksiklikleri olduu kabul edilse dahi, durumu buna balamak epey gtr. Bu durumun nedenini yukarda anlatlan, bu vakflara kartlan glkler olarak grmek daha mantkldr. 5) Bununla birlikte, yine Vakflar Genel Mdrlnden Mays 2004 sonu alnan bilgilerde bir de olumlu iaret bulunmaktadr: Yukarda verilen bilgiler dnda, 3 adet vakfn 3 adet tanmaz ba kabul etme ve 1 adet tanmaz satn alma talepleri olumlu sonulandrlmtr. Bu rnekolaydan da grld gibi, yasa koyucu ok nemli reformlar getirmitir fakat bunlar uygulatamamtr. Bunlar, insann iine ruh sknts veren durumlardr. Sistem direnmektedir. imdi bunun tahliline geelim.
110
TESEV YAYINLARI
BENC BLM TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL

Trkiye'de Aznlklarla lgili Zihniyetin Temel Kalplar Bilim adamndan politikacsna, gazetecisinden yksek yargcna kadar eitli sorumlu ve grevlilerin Trkiye'deki aznlk konusunu bu kadar dar kalplarda ele almasnn ve reformlara inatla direnmesinin kimi temel kalplar vardr. Bunlar yle zetlenebilir: 1) Aznlk tanm ve haklar konusunda 1923 ylnda kalnmtr. stelik, 1923 Lozan da eksik ve yanl uygulanmaktadr. 1923'ten gnmze Trkiye'nin imzalad uluslararas insan ve aznlk haklar szlemeleri ve ayrca bu konuda sregelen dnya gelimeleri ise hi hesaba katlmamaktadr. Ksmen Osmanl'daki Millet Sisteminden kaynaklanan bu duruma, kimi temel terim ve kavramlarn bilinmemesi veya dikkate alnmamas da olumsuz katk yapmaktadr. 2) Millet konusunda "teklik" ile "birlik" ayn ey saylmakta ve teklii bozaca dnlen her trl davran yasaklanmakta ve cezalandrlmaktadr. Bu yasaklamalarn temeli, nesnel bir paralanma tehlikesi deildir. nk ortada iddete hi bavurma durumu veya olasl olmad olaylarda da (r. Sryanilerin durumu, Melisa adnn yasaklanmas, vb.) farkl kimlikler yasaklanmaktadr. Yasaklanan, bizzat, farkllktr. 3) Bu durumda, kanlmaz olarak, aznlk kavram "lkenin blnmez btnl"ne aykr saylmaktadr. Sokaktaki vatandatan Ankara'daki yksek mahkeme yargcna kadar, zihniyet budur. 4) Bu zihniyet sonucu Trkiye'de gayrimslimlere ve Mslman olup da farkl alt kimlik sergileyenlere "milletin blnmez btnln" bozan zararl unsurlar olarak baklmaktadr. Bu zihniyetin kayna nedir? Burada; biri kuramsal, dieri de tarihselTRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA
111
siyasal olmak zere iki kaynaktan sz edilebilir. Kuramsal neden Trkiye Cumhuriyetindeki st kimlik-alt kimlik ilikisi ve buna bal olarak millet'in inasnda hangi yntemin (kan veya toprak) kullanld hususu, tarihselsiyasal neden de "Sevr Sendromu"dur. Zihniyetin Kuramsal Temeli: Trkiye Cumhuriyetinde Alt kimlikst Kimlik ve Kan-Toprak Yntemi likileri Aznlklar konusundaki zihniyetin kaynan aratrrken ilk incelenmesi gereken lkedeki alt kimlik-st kimlik ilikisidir. Giri'te, ulus-devlet'in temel niteliini alt kimlikleri asimile etmeye programlanm olmak biiminde grmtk. Burada, yine Giri'te grdmz kimi kavram ve snflandrmalar kullanarak, bu devlet trnn iki eitlemesini ortaya koymak retici olacaktr. Ulus-devleti incelerken, onu tek bir modelden ibaret grmemek gerekir. Ulus'u ina ederken, esas olarak kan temelli yntemi mi yoksa toprak temelli yntemi mi kullandna gre ulus-devlet ikiye ayrlr. r. Fransa, son yllar hari, asimilasyoncu yn ok yksek bir ulus-devlet olmutur, fakat ulus'u lkedeki herhangi bir etnik grubun ekseninde (yani, kan temelli yntemle) inaya girimemitir. Fransa ad verilen toprak parasn eksen alarak ve bu toprak paras zerindeki ortak Fransz kltrn Franszca dili temelinde ileyerek ulus inasna girimitir. Dolaysyla, lkedeki st kimlik herhangi bir etnik grubun (alt kimliin) adn tamaz; nk Fransa'da "Frank" diye bir alt kimlik/etnik grup yoktur (Franklar, S 5.yzylda Bat Roma mparatorluunu istila eden Germen halklarndan biridir ve Fransa'ya adn vermilerdir). Sonu olarak, lkedeki kimi alt kimlikler asimilasyona direnebilir (nitekim Korsika adasndaki Kors'lar ve ayrca batdaki Bask'lar direnmektedir) ama, bu direni, Fransa'da asimilasyonun baat bir etnik grubun ekseninde (kan temelli yntemle) yapld sylenerek savunulamaz. lkede bir etnik grubun deerlerinin egemen olduu iddia edilemez 117.
117 Fransa ile Trkiye, aznlklarn varln ret konusunda eskiden beri ok iyi anlam iki ulus-devlettir. Fakat Fransa, bu konuda en az Trkiye kadar duyarl olmasna ramen, dilsel ve kltrel farkllklarn korunmas ve gelitirilmesi konusunda Trkiye'den ok farkl politikalar izlemeye ve gemite srdrd asimilasyoncu politikalar terk edilmeye balamtr. 1925 ylnda, dnemin milli eitim bakan, "Fransa'nn
112
TESEV YAYINLARI
Oysa, eitli rnekleriyle grdmz gibi, Trkiye'de durum byle deildir. Fransa gibi asimilasyoncu bir ulus-devlet olarak kurulan Trkiye, yalnzca kltrel birlie vurgu yapan Fransa'nn aksine, ayrca bir de Trk etnik kimliine vurgu yapma yoluna gitmitir. Bu olguyu, Osmanl ile Trkiye Cumhuriyetini karlatrarak daha net irdeleyebiliriz (bkz. tablo-7). Osmanl'da ok sayda alt kimlik vard: Trk, Krt, Grc, Abhaz, Ermeni, Arnavut, Rum, Musevi, Bonak, vb. Btn bu alt kimlikler Osmanl tarafndan tannm ve Drdnc Blm'n hemen banda belirtildii gibi, hibirinin diline, dinine, eitimine, adetine, giyimine vb. karlmamtr. Bunun karlnda, btn alt kimlikler st kimlie sayg gstermitir ve ondan rahatsz olmamtr; nk st kimlik esas olarak "padiaha sadakat" ve bir miktar da "toprak" stne kuruludur ve ad da alt kimliklerin herbirinin adndan farkldr: "Osmanl". Trkiye Cumhuriyeti bir "Ulus-devlet" olarak kurulunca; gayrimslimlerin dinsel kurumlarna (patrikhane, vb.) tzel kiilik tannmam, Mslman ounluk iin de cemaatler devreden kartlmtr. Sonuta, btn ulusdevletlerde olduu gibi, devlet bireyini/vatandan bizzat ve ok yakndan denetlemeye balamtr; her bireye "ulusal" niforma giydirilmitir. Bu yeni durumda gayrimslimler eitli nedenlerle (tehcir, g, mbadele, vb.) sayca ok azalmakla birlikte, alt kimliklerin eitlilii tablosu ayn kalmtr. st kimlik de "Trk" biiminde deimitir. Bu yeni st kimlik, artk alt kimliklerden en nemlisi olan "Trk" alt kimliiyle ayn ad tamaktadr. te bu durum, dier alt kimliklerin ve zellikle de Mslman olmamak
tarihsel birlii iin Brtonca'nn ortadan kaldrlmas gerekir", saptamasnda bulunmutu. Daha sonra, 1951'de, be blgesel dili (Bask dili, Brtonca, Katalanca, Korsikaca ve Oksitan dili) tanyan yasa karlmtr. Fransa bugn hl etnik grup ve aznlk kavramlarn kullanmaktan kanmakla birlikte, lkesindeki dil ve kltr farkllklarnn, uluslararas belgelerde ngrlen standartlar karlayacak biimde ekilde korunmas ve gelitirilmesine olanak tannmas abas iindedir. Buna ynelik reformlar, daha ok, blge ynetimlerini glendirerek kat merkeziyetilikten uzaklalma stratejisine dayanmaktadr. Devletin bu yeni tutumu, kamuoyunda, lke btnlnn korunmas mlhazasyla eletirilmitir. Franois Mitterrand, reformlarn gerekesini 1981 ylnda syle aklamtr: "Fransa'nn kurulabilmesi iin, gemite, gl ve merkeziyeti bir iktidara gereksinme duyulmutur. Bugn ise, dalmamas iin, siyasal iktidarn arlkl olarak yerel ynetimlere braklmas zorunlu duruma gelmitir." Reformlar gerekletiren Sosyalist Parti tarafndan reformlar savunmak iin 1991'de yaymlanan 1980'li Yllarn Fransas iin Sosyalist Proje adl kitapta, dil ve kltrn korunmas politikas su szlerle savunulmutur: "Birer kltrel olgu olan blgesel dillerin tannmasnn, onlarn politik olgu olarak da tannmasna yol aaca dorudur. Bu, bir halkn ruhunun boulmasna ynelik politikaya kar tercih edilir bir durumdur." Oktay Uygun, Federal Devlet - Temel lkeler, Kurumlar ve Uygulama, stanbul, nar Yaynlar, 1996, s. 194-195.
113
nedeniyle ok farkl bir alt kimlik tayan gayrimslimlerin ve Mslman olup da farkl alt kimliini kuvvetle vurgulayan Krtlerin dlanmas tablosunu yaratacaktr118. Daha nceki alt-st kimlik ilikisi byle rahatsz edici olmadndan, yeni durum sorun yaratacaktr. Giri'te, lkeyi birletirici kavram olan st kimliin iki durumda ilevinin tam tersi bir durum yaratp sorun karabilecei belirtilmiti: 1) st kimliin edinilmesi olanakszlatrlm veya snrlanmsa: Segregasyon durumu, smrgecilik, rklk, vb. Trkiye'de yoktur. Trkiye'de zaman zaman devlet zellikle din ayrmcl zerinden rk ayrmcl yapmtr ama, asimilasyoncu olduu iin hibir zaman rklkla el ele giden segregasyoncu olmamtr. 2) st kimlik bireyi temsil etmiyorsa: te bu, Trkiye'de ciddi boyutlarda vardr. nk en azndan gayrimslimler ve Krt kkenli vatandalar "Trk" biimindeki st kimliin kendilerini temsil etmediini, sadece baka birilerini (Trkleri veya kendilerini Trk sayanlar) temsil ettiini dnmektedirler. Bu durumu vurgulayan yan etkiler de eksik olmamtr. Bir kere, Fransa'nn aksine, bu st kimlik iin bandan beri kullanlan bir st kimlik deildir; bir krlma noktasndan (yani Osmanl'dan Trkiye Cumhuriyetine geiten) itibaren kullanlmaya balanmtr ve bu da sorun yaratc durumu keskinletirmitir. kincisi, etnik anlam tayan bir "Trk" st kimlii, Krtlerin aznlk bilincinin henz domam olduu bir ortamda bu alt kimlik iin ok rahatsz edici olmam olabilir ama, zellikle 1960'lardan balayarak ok hzl ykselen bir Krt aznlk bilinci (veya, Krtlerin daha kolaylkla kabul edecei bir terimle sylenirse, "Krtlk bilinci") ortamnda durum bakadr. ncs, baarl bir asimilasyon iin en nemli e olan ulusal ekonomik pazar, Trkiye'de ancak 1980'lerden itibaren kurulmutur. Giri blmnde de nemli belirtildii gibi, ulusal ekonomik pazar nce kurulursa, aznln asimile edilmesi mmkndr hatta olasdr, nk bu
118 Bu yeni st kimliin 1921 Londra Konferansndan hatta 1919 Sivas Kongresinden balayarak adm adm Trklk zerine kurulduunun yks iin bkz. zlem Kaygusuz, Foreign Policy and ..., passim.
114
TESEV YAYINLARI
ortamda aznlk bilinci gelimeyebilir. Ama, aznlk bilinci ulusal ortak pazardan nce oluursa, hele kreselleme ortamnda asimilasyonun ans yoktur denebilir. Trkiye'de durum budur. Drdncs, alt kimliklere byk vurgu yapan bir kreselleme ortam hesaba katld zaman bu asimilasyonun artk hi ansnn olmad ortaya kacaktr. Tablo-7: Osmanl'da ve Trkiye'de st ve Alt Kimlikler
Osmanl
Trk
Krt
Ermeni
Rum
Musevi
Grc
erkez
vs., vs.
Trk
Trk
Krt
Ermeni
Rum
Musevi
Grc
erkez
vs., vs.
Aslnda, Trk ulus-devleti tipik bir kan temelli yntem kullanmamtr; karma bir yntem kullanmtr. rnein, Krtlerin zorla batya yerletirilmesine ilikin 1934 skan Kanununda bile "Trk rkndan olan" ltnn yan sra, Trk olmayp da Mslman olan Bonaklar vb. iin "Trk kltrne bal olan" lt devreye sokulmutur. Zaten, ok say ve trde "Trk olmayan Mslman" ieren ve Millet Sistemi geleneinden gelen bir lkede baka bir ey yaplmas da mmkn deildir. rnein Silahl Kuvvetler'de en st makamlara ykselmi, tamamen Krt kkenli olduu bilinen ve hatta "Krt" lakabyla anlan subaylarn olduu ok bilinen bir husustur. Cumhurbakan M. Kemal'in, Onuncu Yl nutkunun (1933) sonunda kulland nl "Ne Mutlu Trk'm Diyene" zdeyii bu adan incelenmeye
115
deer nemdedir. Bu zdeyi, zaman iin son derece ilericidir. nk, dnemin faizan atmosferine ramen; doutan gelen ve deitirilemeyen "objektif kimlik"e deil, kiinin iradesine bal olan "sbjektif kimlik"e ve bu nedenle de dolayl olarak toprak yntemine gnderme yapmaktadr. Objektif kimlie gnderme yapm olsayd, "Ne Mutlu Trk Olana/Doana" derdi. Fakat bu zdeyi, "Trk" terimi etnik kkene ciddi bir vurgu yapmakta ve kan temelli yntemi artrmakta olduu iin, 21. yzyln ok gerisinde kalmtr119. Bugnn alt kimliklere byk vurgu yapan ortamnda M. Kemal'in bu zdeyiinin birletirici olabilmesi iin "Ne Mutlu Trkiyeliyim Diyene" olmas gerekirdi. O zaman, tam anlamyla toprak temelli yntemi (teritoryal yntemi) kulland ve tamamen sbjektif kimlik ltne uymu olaca iin baka alt kimlikleri rahatsz etmezdi. M. Kemal'in btn Kurtulu Sava boyunca "Trk" yerine kulland "Trkiye" szcn ("Trkiye Halk", "Trkiye Milleti", "Trkiye Ordusu", "Trkiye genci", vb.)120 devam ettirmek, entegrasyon asndan ok olumlu sonular douracakt. Zihniyetin Tarihsel-Siyasal Temeli: Sevr Sendromu 21. yzyln eiinde Trkiye'de kimi kiiler ve kurumlar, ada gelimelere uygun decek biimde bu st kimlik reformuna kar direnmektedir. Bu direnii devam ettirebilmek iin de, Profesr Vamk Volkan'n "chosen trauma" dedii121, burada rahatlkla "mukaddes korku" denebilecek bir durumdan yararlanmak istemektedirler: Sevr Sendromu. Sevr Antlamasnn mparatorluu paralamasnn toplumda o zaman yaratt psikolojik etkiler bugn de srmektedir, hatta artmtr. nk 1970'lerde Kbrs sorununun yan sra balayan ASALA terr eylemleri
119 M. Kemal'in Trk terimini kullanmasnda; "Avrupa'nn Hasta Adam", "Trk ne bilir db, lak lak ier ayran", "Etrak- b idrak" gibi deyimlerin yaratt psikolojik huzursuzluu "demiri tersine bkerek dzeltmek" (yani, Trklerin ypratlm ulusal onurunu ayaa kaldrmak) amac ortadadr. Ama demirin bu sefer de ters yne bkld ayr bir gerektir. 120 M. Kemal, 1923 sonuna kadar, "Trk" terimini ok az kullanm, genellikle "Trkiye"yi tercih etmitir. Kendisinin yaz ve konumalarnn bu ynden ierik analizine tabi tutulmas iin bkz. B. Oran, Atatrk Milliyetilii, resm ideoloji d bir inceleme, 5. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999, s. 209-211, dn. 343a. 121 Vamik D. Volkan and Norman Itzkowitz, Turks and Greeks, Neighbours in Conflict, Cambridgeshire, Eothen Press, 1994, s. 7.
116
TESEV YAYINLARI
Ermenilerin, 1980'lerde balayp 1990'larn sonuna kadar 30.000 kiinin lmne yol aan PKK terr eylemleri de Krtlerin Trkiye'den toprak koparaca ve bylece Sevr'in sonusuz kalan paralamasnn tamamlanaca endiesini yaratmtr. Kuzey Irak'ta 1991'de ABD'nin kurduu Gvenli Blge iinde gelien Irakl Krt rgtlenmesi de ayr bir korku kayna olmutur. Bu eylemlerin Bat lkeleri ve kamuoylar tarafndan sempatiyle karlanmas ise, Trkiye'nin mttefiklerinin de bu paralanmay destekledikleri izlenimini vererek tabloyu tamamlam, bu sendromu bir paranoyaya dntrmtr. ASALA eylemleri 1980'lerin ortalarnda sona ermitir. Arkasndan balayan Ermeni Tasarlar kampanyas yllardr tavsam durumdadr. ubat 1999'da calan'n yakalanmas sonucu PKK eylemleri bir tehdit olmaktan kmtr. Fakat Sevr Paranoyas en ufak vesilede parlamaktadr. Bunun rnekleri oktur ve epey artcdr: Dou Karadeniz'de bir Pontus Rum devleti kurulmak istendii ve Amerikal doktorlarn buna hazrlk niteliinde olmak zere Trk vatandalarndan kan rnekleri almaya baladklar122, 17. yzylda Mslmanl kabul etmi Musevilerin (Dnmeler, Sabetayclar) gerek kimliklerini hibir zaman brakmadklar ve bugn Trkiye'de her alana gizlice egemen hale geldikleri123, ABD'nin K.Irak'ta kurdurmak istedii Krt devletinin gneydou Trkiye'den toprak koparaca veya Trkiye Krtlerinin ona katlacaklar124, Fener Rum Ortodoks Patrikhanesinin stanbul'da evler satn alarak bir Vatikan Devleti haline gelecei125, vs. Bu konuda bir de K.Kbrs'tan gncel rnek vermek gerekirse, 24 Nisan 2004'te Annan Plan iin yaplan referandumla ilgili propaganda sreci srasnda plana kar olan hayrc kesim bu plann Sevr Antlamasnn son uzants olduunu, "Kbrs'n kaybedilmesinin" ardndan srann Anadolu
122 Milliyet, 16 Aralk 2002. 123 Bu antisemitist kampanya Ilgaz Zorlu adl kiinin deme ve yazlaryla balam, kimi slamc yazarlar tarafndan ilenmi, son iki yl iinde zellikle Prof. Dr. Yaln Kk'n "ebeke" kitabyla yaygnlam, Sevr Paranoyas etkisindeki insanlarn komplo teorilerine merakl oluu sonucu basn da konuyu gndemde tutmutur. 124 Bu husus, bu kitabn sonunda ek halinde verilen bir analizde irdelenecektir. 125 "Vatikan olmak iin Fener'den ev satn alma" yks iin bkz. B.Oran, Devlet Devlet'e Kar..., s. 27-38'den Milliyet, 29 Ekim 1993.
117
topraklarna geleceini, hatta kurulmas ngrlen Birleik Kbrs Cumhuriyeti bayrann (stte mavi, ortada sar, altta da krmz blmlerden oluan bayran) Ermenistan bayrann ters evrilmi hali olduu, referandum tarihi olan 24 Nisan'n ise Ermenilerin soykrm anma gnne rastlad, dolaysyla bu plann hazrlanmasnda Rumlarn yan sra Ermenilerin de nemli paylarnn bulunduu ynnde kimi yerel TV ve radyolarda propaganda yapmlardr (bilgi iin Dr. Ali Dayolu'na teekkr ederim). Byle bir ortamda, Trkiye'deki en masum kimlik talepleri bile Trkiye'yi paralamak istemekle yorumlanarak nnda bastrlmaktadr. Grld gibi, bir yandan AB'ye girerek cumhuriyetin en temel projesi olan adalamay sonulandrmak isteyen Trkiye, bir yandan da, 1930'lardaki teki Ulus-devlet ideolojisinin 21. yzyln gelime ve gerekleri karsnda yetersiz kaln 1930'daki koullarn ortadan kalktn reddetmek suretiyle ikame etmeye almaktadr.
118
TESEV YAYINLARI
SONU
"Aznlklar 'Devletin ve Milletin Birlik ve Beraberlii'ni Bozar" Yaklam Bugn Trkiye'de aznlklar konusunda egemen zihniyetin aznlklar lkeye zararl bir unsur olarak ele almasnn ciddi zararlar vardr. 1) deolojiler, belli bir tarihte oluan belli koullarda ortaya kan belli sorunlara zm getiren paketlerdir. O belli tarih belli bir sre alnca o belli koullar deiir ve sonuta sorunlar farkllar. Bu durumda, ideolojinin karsna atal bir tercih kar: Ya aynen devam etmek, ya da deimek. Aynen devam etmek, ideolojinin lm demektir; nk artk yeni sorunlar zemez. Sorun zmeye devam edebilmek iin kendini reforma tabi tutmak zorundadr. 20. yzyl bann teki (monist) dnyasnn aksine, 21. yzyln dnyas oulcu (plralist) bir anlay iindedir. Demokrasi artk kaldrlan parmak adediyle deil, "aznla sayg"yla tanmlamaktadr. Daha nce de Giri'te grdmz gibi, demokrasi talebi anlamna gelen "i self-determinasyon" ile paralanma anlamna gelen "d selfdeterminasyon"u ayn ey sanmak sonucu, farkl kimliklerin tannmas ile devletin paralanmas ayn ey saylmakta/sanlmaktadr. Oysa bugn artk milleti gl klmann yolu, milleti oluturan bireylerin "zorunlu vatanda"tan "gnll vatanda"a dntrlmesi olarak grlmektedir. nk 20. yzyln ikinci yarsnda balayan ve artk 21. yzylda kemikleen yaklam, alt kimliklerin reddinin milletin btnln salamayaca, tersine bozaca yolundadr. Millet konusunda teklik'i savunmak, birlik'i sabote etmektir; birincinin ikinciyi gitgide tahrip etmektedir. Bugnn dnyas farkl alt kimliklerin tannmas ve sayg grmesi zerine kuruludur. Artk proje; "Tek Devlet", "Tek Millet", "Tek ef", "Tek Parti", "Tek Dil", "Tek deoloji", vb. diyen eskinin sadece "Tek Devlet" slogann alkoyarak birey'in maksimum zgrln salamaktr.
119
2) Bugn Trkiye'deki egemen zihniyet, 1920 ve 30'lardaki teki yorumundan farkszdr ve bu yorum onu amacnn tam tersi sonular dourmaktadr: a) Bu zihniyet demokrasiyi zedelemekte ve geciktirmektedir. Oysa, bugn "Bat" kavram hl "muasr medeniyet" biiminde anlalyorsa, muasr medeniyet'in 2000'lerin oulcu Bat Avrupas olduu bilinmelidir; yoksa 1920'lerin "Gzlerimi kaparm, vazifemi yaparm", "Hak yok, vazife var" "Senben yok; biz varz" sloganlaryla beslenen faizan milliyeti Avrupas deil. Bu zihniyet, temel meseleyi "Cumhuriyet mi, Demokrasi mi?" diye koymaya devam ettii srece, 1920'lerdeki modernletirici ilevini korumasna imkanihtimal yoktur; demokrasiyi zedelediiyle kalr. b) Bu zihniyet lkenin iki temel sorunu olan slamclk ve Krt milliyetiliini daha da kuvvetlendirmektedir. niversiteli kzlarn balarna karmann zellikle Rektr Kemal Alemdarolu'nun stanbul niversitesinde slamcl nasl glendirdiini, Krtlerin Krte konuma ve renmelerini mmkn olduu kadar geciktirmenin Krt milliyetiliini nasl kkrttn ve rnein Trkiye'nin bana nasl bir de q, w, x harfleri sorununu karttn hatrlamak yeter126. c) Bu zihniyet, gayrimslimleri ve yalnzca kltrel farkllk sergileyen gruplar Trkiye'ye gittike yabanclatrmakta, aznlk bilinci olmayana da aznlk bilinci alamaktadr. Bunun sonucu, milletin zayflamas ve sonu olarak devletin gten dmesidir. d) Bu zihniyet Trkiye'yi da kar da zayflatmaktadr. nk artk uluslararas ortamda en fazla nem verilen husus "aznlklarn korunmas"dr ve Trkiye'nin "paralanrz" gerekesiyle aznlklara yasal haklarn bile vermekten kanmas, aynen II. Abdlhamit'in 1878 Berlin Konferansnda verdii aznlk koruma szlerini tutmamas gibi Avrupa mdahalesini davet etmektedir127. stelik, d politikada Trkiye'nin egemenliini zedeleyen
126 Krt milliyetiliinin Trk milliyetilii tarafndan nasl glendirildii konusunda bkz. B.Oran, "Krt Milliyetiliinin...", s. 871-879. 127 1878 Berlin Antlamasnn 61. maddesi yleydi: "Altmbirinci bend: "Bb- li ehalisi Ermeni bulnan eylatda ihtiyacat- mahalliyenin icab itdii islahat bilatehir ivcra ve Ermenilerin erkes ve Krdlere karu huzur ve emniyetlerini temin itmei teahhd ider ve arasra bu
120
TESEV YAYINLARI
durumu da devam ettirmektedir nk denge oluturabilecek Avrupa Birliini kendinden uzaklatrarak ABD tekelini srdrmektedir. Trkiye'de adalama Tsunamileri ve elikileri Lozan 1923 ylnda yaplm bir antlamadr. Bilindii gibi, o tarihte bile dneminin aznlk koruma standartlarnn ok altndadr nk bu standartlar "dil, din, soy" aznlklar iken Lozan yalnzca "gayrimslimler"i aznlk kabul etmitir. Bugn sadece Lozan' tanmak ve ondan sonraki gelimeleri tanmamak Trkiye'yi bir yere gtrmez; sadece d mdahaleyi davet etmeye devam eder. Kitap boyunca uzun uzun anlatld gibi, Lozan asgari kuraldr; Trkiye ondan sonra onu ok aan szlemeler imzalamtr. Bununla birlikte, iinde korku duyanlar ok rahatlatc gerek udur ki, bu ada imzalarn getirdii ykmllkler Lozan gibi pozitif haklar vermeyi gerektiren ykmllkler deildir. Aksine, AB Uyum Paketleri bata olmak zere, negatif haklar getiren yani ayrmcl nlemeyi ve yasaklar kaldrarak Trkiye'deki farkl gruplar arasndaki eitsizlii kaldrmay amalayan kurallardr. Zaten, bizzat pozitif hak sahibi olan gayrimslimler bata olmak zere, Trkiye'deki farkl gruplarn pozitif hak (farkl muamele) istedikleri yoktur; btn istedikleri kendi alt kimliklerini ifade edebilmektir. Trkiye'de devletin aznlklara pozitif hak vermesi gerekmemektedir; ayrmcl ortadan kaldrarak eit muamele yapmas ve yasaklar kaldrmas yeterlidir. Giri'te de szn ettiimiz gibi, yarn brgn Trkiye ayrmcln kalmad bir lke olduunda, alt kimliklerini ifadeye gc yetmeyen
babda ittihaz alnacak tedabiri devletlere tebli ideceinden duvel-i marnileyhim tedabir-i mezkrenin icrasna nezaret eyleyeceklerdir." (Bab- li, ahalisi Ermeni olan vilayetlerde yerel gereksinmelerin gerek gsterdii dzenlemeleri ve reformlar yapmay ve vakit geirmeden uygulamay ve erkezlerle Krtlere kar onlarn gvenliini salamay taahht eder. Bab- li, bu yolda alaca nlemleri, onlarn uygulamasn denetleyecek olan byk devletlere belirli zamanlarda bildirecektir) (Nihat Erim, Devletlerleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953, s. 423). II. Abdlhamit, Dou Anadolu Ermenilerinin sorunlarn zmek suretiyle Avrupa mdahalesini nleyecek yerde, tam aksine, 1890'da kurduu Hamidiye Alaylar araclyla Ermenileri Krt airetlerine krdrma yoluna giderek Avrupa mdahalesini adeta merulatrmtr.
121
aznlklar devlet olanaklaryla ayakta tutmak gerekli olacaktr ve bu zaten ok doal grlecektir. Bugn sorun, yasaklar ve ayrmcl ortadan kaldrmaktr. u anda Trkiye'de bir "Ayrmcl nleme Mevzuat" yoktur ve sistem bunu oluturmamak iin direnmektedir. Btn kitap boyunca anlatld gibi, Trkiye'de ulus-devlet ayrmcdr. Aslnda, anayasada ayrmclk yasa ve kanun nnde eitlik (md.10), din ve vicdan hrriyeti (md.24) gibi maddeler vardr, ama iletilmemektedir. Asimilasyoncu devlet, halk katndaki ayrmc eylemleri engellemek ve cezalandrmak konusunda da kendini grevli saymamaktadr. Negatif hak vermenin ayrlmaz paras saylan, bu haklara kar kanlara yaptrm uygulamay aklna getirmemektedir. Yani devlet, Giri'te verilen Tablo-3'n henz birinci aamasnda dahi deildir. Trkiye'de devlete ve dine hakaret yasaktr ve iddetle cezalandrlr, ama millet'i oluturan kimi gruplara rnein Musevilere veya Ermenilere hakaret serbesttir ve cezalandrlmamaktadr128. Ama d dinamik ve zellikle Avrupa Birlii basklar sonucu Trkiye, hi
128 Bununla birlikte, bu trden insan haklar sularnn cezalandrlmas iin artk gerekli hukuksal olanaklar 2002 ve 2003'te hi olmazsa "kat zerinde" yaratlmtr. Daha nce de AB Uyum Paketlerini zetlerken grdmz gibi, ubat 2002'de Birinci Paket'le TCK'nin 312. maddesine eklenen fkra ("halkn bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir") Trkiye'de aznlklara yaplan hakaretleri cezalandrmak iin yeterli bir hukuksal zemin oluturmutur. Bunun yan sra, 04 Haziran 2003'te onaylanan BM 1966 kiz Szlemelerinden Kiisel ve Siyasi Haklar Szlemesinin 20. maddesi "her trl sava propagandas ile ayrmcla, nefrete ya da iddete tevik eden ulusal, rksal ya da dinsel dmanln savunulmas"n ifade zgrlnn kapsam dnda tutmaktadr. Bylece, Bat dnyasnda "hate speech" (nefret sylemi) diye bilinen ve kesinlikle ifade zgrl kapsam dnda tutulup cezalandrlan ifadeler Trkiye'de de ceza grebilecektir (Oktay Uygun, "fade zgrl...", s. 26). Tabii, "kat zerinde"n gerek yaama aktarlabilirse. Bu aktarmann ok kolay olmayaca tahmin edilebilir. Nitekim, iileri bakan olmu bir kiinin (Meral Akener) Abdullah calan'a ve dolaysyla Krtlere hakaret etmek iin "Ermeni dl" terimini kullanabildii ve bylece bir de Trkiye Ermenilerine hakaret ettii bir lkede savclarn takibatna uramamas, nl "imam ile cemaat" formln harekete geirmekte ve aznlklara hakaret edilmesini adeta olaan hale getirmektedir. ileri bakan byle yaparsa, gnmz basnnda aznlklara eitli bahanelerle hakaret edilmesi normaldir. rnein Vakit gazetesi yazarlarndan Hseyin ztrk 18 Mays 2004 tarihli yazsnda Eurovisyon ark yarmasnda Trkiye'yi temsil eden Athena grubuna ve "Sabetayist" olarak tantt Sertab Erener'e ynelik rk ifadeler kullanmtr. Yaz, "Eurovision ark yarmas, bir Ermeni dayanmasyd. Ben bir Trk'm ve Mslmanm. Bu topraklarn gerek sahibiyim, muhafazakarm, devletimi ve milletimi ok seviyorum" diye balamakta ve u rk ifadeleri kullanmaktadr: "Ne zamandan beri Ermeni asll kiiler, Trkiye Cumhuriyeti'ni temsil eder oldu... Oysa Ermeniler ABD'li askerlerin Irakllara yapt ikencenin milyonlarca fazlasn Mslman Trklere yapmlardr, ama biz hl Ermenilerin ayaklarn yalyoruz... Ayrca Sertap Erener de 'sabatayisttir'. O ruhtan yoksundur... Bosna'y bir homoseksel temsil ediyordu... Sanki bizde durum ok mu farkl, bizde de Trkiye'nin T'sine bile sahip olmayan belli aznlklar bu kiileri nmze koyup; 'Aln yerseniz; ite Trkiye bunlardan ibarettir' demiyor mu?"
122
TESEV YAYINLARI
farknda olmadan, byle bir mevzuat oluturmaktadr. Trkiye, hi farknda olmadan, kendi insanna ayrmclk yapmay zorla da olsa brakmaktadr. Kendi insanna insan muamelesi yapmaya balamaktadr. Trkiye'nin kendi insanna darnn basksyla insan muamelesi yapyor oluu zc bir olaydr; bunu d bask olduu iin deil kendisi iin yapyor olmas gerekirdi. Fakat ne yazk ki gerek budur. Hibir azgelimi lke kendi i dinamiiyle adalamamaktadr. Geri genelde Batl lkeler bu lkelerdeki en gerici unsurlarla ibirlii yapm ve bunun sonucu olarak siyasal bamll demokrasiye tercih etmilerdir ama, bu lkelerin i dinamiinin de fazlasyla tembel olduunu ve hep d dinamiin itelemesiyle harekete getiini itiraf etmek gerekmektedir. Trkiye'de 1839'dan beri Bat etkisiyle (1920'lerdeki Kemalist reformlar) veya zoruyla (2000'lerdeki AB Uyum Paketleri) yaplmam adalama gstermek zordur. Trkiye bunu yaparken ulusal onurunu kran bir i yapmamaktadr; tam tersine, ulusal onurunu kurtarmaktadr. nk, alt kimlikleri tanmak suretiyle ayrmcl nleyerek kendi insanna insan muamelesi yaparken, ayn zamanda da d mdahaleyi nleyecek tek seenei uygulamaktadr129. Aslnda, Trkiye'nin azgelimi lkeler iinde bir adan ciddi bir istisna olduunu da sylemek mmkndr. yle ki: Trkiye kurulduunda, i dinamii ilerleme retmeye hi uygun olmayan bir lkedir. Bu lkede, Bat eitimi grm Kemalist aydnlar130 daha nce de belirtildii gibi (bkz. dipnot 99) "yukardan devrim"le yani ulus-devletin zorlayc gcn kullanp hukuku deitirmek yoluyla zaman iinde Trkiye'de mmet'ten millet'e geii gerekletirmilerdir (bkz. Tablo-8).
129 Nitekim, kimi asker/sivil brokrasinin gnmzde anlamak istemedii bu gerei Osmanl brokratlar anlamlar ve Sevr'e cevapta mali kapitlasyonlar aka reddettikleri halde adli kapitlasyonlar konusunda reform istemilerdir; nk geri bir hukukun (eriatn) egemen olduu bir adli dzende Bat mdahalesini nlemenin mmkn olmadn idrak etmilerdir. Bkz. B.Oran, "Svres Bar Antlamas", TDP, C. I, s.122-123. 130 Zaten, "aydn" yalnzca azgelimi lkelere zgdr. Gelimi lkelerde aydn olmaz, entelektel vb. olur. nk aydn terimi "aydnlanma"dan gelir ve azgelimi lkelerin yaamam olduu bir dnemi yani Bat'nn 17. Yzyln (Aydnlanma an) lkelerine getirmeyi amalayan sekinlerin addr. Bu sekinler, John Kautsky'nin zihin ac tanmyla (Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and Communism, N.Y., John Wiley and Sons, 1962, s.46) "modernleme kendi lkesine ulamadan modernlemenin rn olan" toplumsal tabakay olutururlar ve eitimini aldklar Bat'y kendi lkelerine getirmeye abalarlar.
123
Tablo-8: Azgelimi lkelerde Ulus-devlet , Millet, Aznlk likisi

Tablo-1'de Bat Avrupa iin grm olduumuz millet ve ulus-devletin kuruluu sreci azgelimi lkelerde tersinedir. Bat emperyalizminin istemeden yetitirdii aydnlar milliyetilii ortaya atmlar, bu ideoloji sonucu kurduklar ulus-devleti kullanarak milleti inaya girimilerdir. Bunun bir sonucu da, millet inasnn yaratt tepki sonucu aznlk milliyetiliinin ortaya kmas olacaktr:
Emperyalizm Aydnlar Azgelimi lke Milliyetilii deolojisi Ulus-devlet Millet nas Aznlk Milliyetilii.
Doal olarak, her yukardan devrim durumunda olduu gibi, bu ilk adalama dalgasna (buna, ok gl olduu iin "tsunami" adn vermek belki de daha uygundur) aadan bir tepki gelmitir: rtica. Bugn de Trkiye'de ikinci adalama tsunamisi yaanmaktadr: AB Uyum Paketleri. in ilgin taraf, bu paketleri inatla getirme mcadelesi verenler, birinci tsunamiye tepki vermi olan irtica'nn torunlardr: AKP. Bu adan, 1920'lerdeki birinci adalatrma tsunamisi (Kemalizm) had safhada baarldr. nk Trkiye'nin tembel i dinamiini d dinamik sayesinde mkemmelen harekete geirmi ve sonuta, bir zamanlar dmdz ettii fikir ve tabakalarn torunlarn ikinci tsunaminin uygulayclar haline getirmitir131. Dnyada bunun bir rnei daha olduunu sanmyorum. Dier yandan, gnmzde bu ikinci tsunamiye de, doal olarak, aadan bir tepki gelmektedir: Sevr Paranoyas. Trkiye'nin alt kimliklere sayg gstermesinin "devlet ve milletin birlik ve beraberliini" bozacan ileri
131 AKP'nin, Ecevit koalisyonlar dneminde Ekim 2001'den itibaren balayan bu AB reformlarna neden bu denli sahip ktna gelince: 1) AKP'nin cemaate kavramna dayanan ideolojisini formle edenler bir aznlktr, dolaysyla aznlklarn ektii skntlar anlamaktadr. nk AKP'nin yzde 34 oyunda slamc (eriat) oran yzde 8-10 arasndadr; 2) AKP, protesto oyundan baka bir ey olmayan bu geri kalan yzde 25 dolaylarndaki oy tarafndan hzla k noktas olan cemaat kavramndan uzaklatrlmakta, modernletirilmektedir; 3) AKP ile AB'nin Trkiye'de kartlar ortaktr: laikliin 1920'lerdeki militan biimini devam ettirmek isteyen evreler; 4) Bence en nemlisi, AKP milliyetilik ideolojisine sahip deildir. Dolaysyla, bu ideolojinin at gzln takmamtr. 1920'lerin milliyeti ideolojisinin bugn insan ve aznlk haklarndaki gelimeyi tkezletici rol oynadn, "paralanrz!" korkusuyla bu haklar karsna aldn grebilmektedir. Dier yandan, bu drt styap esinin yan sra, u ok nemli altyap esi AKP'nin Batllama abasn izah ederken aklda tutulmaldr: "Anadolu Sermayesi" ihracata balam ve dolaysyla uluslararas kapitalizme artk eklemlenmitir. MSAD ynetim kurulu artk stanbul'daki srail bakonsolosluunun verdii kokteyllere tam kadro katlmaktadr.
124
TESEV YAYINLARI
srerek 1920'lerin teki Ulus-devlet ideolojisini devam ettirmek isteyenlerin tepkisi (bkz. Tablo-9). Bu adan ise, Kemalizm'in gnmzde en azndan kimi evrelerce byle yorumlanmas onun muazzam baarszldr. Souk Sava zihniyetinin izlerini de yanstan bu Kemalizm yorumu, 1920'lerde taklp kalmtr. 1920'lerde ilericiydi, bugn tutucudur, hatta ak sylemek gerekirse, bir paralanma psikozu yaratmak yoluyla demokratiklemeyi kstekleyicidir. Bu adan lkeye byk zarar vermektedir. Tablo-9: Trkiye'de adalama Tsunamileri: 1920'ler ve 2000'lerde Yukardan Devrim ve Tepkileri
1920ler
Kemalizm
2000ler
AB Uyum Yasalar
rtica
Sevr Paranoyas
Trkiye'de Ulus-Devlet'ten Demokratik Devlet'e Gei Birinci tsunami byk bir deiiklik baarmtr: mparatorluun temsil ettii Feodal Devlet'ten Ulus-devlet'e gei. Bu o kadar byk bir deiikliktir ki, ancak mtasyon veya transformasyon terimleriyle karlanabilir. Bugn ise artk Trkiye, ikinci tsunami sayesinde Ulus-devlet'ten Demokratik Devlet'e gemektedir. nk bu Ulus-devlet, bu kitap boyunca uzun uzun anlatld ve istisnasz btn ulus-devletlerde grld gibi, temel nitelii alt kimlikleri asimile etmek olan bir devlet trdr. 20. yzyln ba Avrupasnda hi yadrganmamtr, nk o dnemin Avrupasnda kural zaten asimilasyondur. Ama bu devlet tr 21. yzylda bu niteliiyle ortadan kalkmaktadr. Yerine, alt kimliklere sayg gstermek nedeniyle kendi milletinin gnll desteini ok daha fazla alacak olan ve dolaysyla "ulusal" niteliini ok daha fazla tayan Demokratik Devlet ve onun zgr vatanda
125
gelmektedir (bkz. Tablo-10). Trkiye'deki Sevr Paranoyasnn temel nedeni, kendini yenileyemeyen ve bunu "1920'nin koullar deimemitir ve Bat bizi yine paralamak istemektedir" diye telafi etmeye alan bir ideolojinin bu denli hzl ve radikal bir deiiklik karsnda korkuu ve bunun bugne kadar ok "kt" belleyegeldii bir grup tarafndan getiriliyor olmasndan rkdr. Tablo-10: Trkiye'de adalama Modelleri: 1920'ler ve 2000'ler
Devlet Deiiklii 1920ler Feodal Devlet Ulus-devlet Toplumsal Birimi na lkesi Padiaha sadakat+Din Toprak+Din (Snni slam) +Kan Toprak+Din+Kan Toprak Toplumsal Birim Deiiklii mmet Ulus (zorunlu vatanda) st Kimlik Deiiklii Osmanl Trk
2000lerde eilim
Ulus-devlet Demokratik Devlet
Ulus (zorunlu Trk Trkiyeli vatanda) Ulus (gnll vatanda)
Trkiye iyiye gitmektedir. Belki, mehter yryyle; 2 adm ileri 1 adm geri usulyle. Fakat 2'den 1 knca yine de 1 kalmaktadr... Bu yeni aamada Trkiye'de st kimlik atma karmayacak ve tm alt kimlikleri kucaklayacaktr. nk "Trk" deil, "Trkiyeli" biiminde olacaktr. Bu yeni aamada millet ok daha gl olarak devam edecektir. nk artk gnll, yani lkesini severek bu lkede kalan vatandalardan oluacaktr. Bu yeni aamada devlet ok daha gl olacaktr. HAM'n Yargtay'n yerine gemesi, TC Anayasa Mahkemesinin bir n-HAM gibi hareket edebilmek iin yeniden rgtlenmeye talip olmasna yol amtr132. Byle bir Trkiye'de, artk buradan geriye dn ok kr ki zor gzkmektedir.
132 Anayasa Mahkemesinin 42 kurulu yldnm treninde bakan Mustafa Bumin, Mahkeme'ye bireysel bavuru hakk (anayasa ikayeti) tannmasn istemi, bunun HAM'a bavurabilmenin nkoulu olarak kabul halinde Trkiye aleyhine alacak davalarda ciddi azalma grleceini bildirmitir, Radikal, 27 Nisan 2004.
126
TESEV YAYINLARI
EKLER
BR ANALZ: TRKYE KRTLER BAIMSIZLIA GDER M? Demokratikleme, Self Determinasyon, "Ara Durak" ve "Son Durak" zerine Dnceler ki Tez, ki Gelime AB Uyum Paketlerinin birbiri ardna karld u gnlerde iki tez var: 1) Daha fazla demokrasi Trkiye'yi paralar; 2) Tam tersine, glendirir. Bu acayip tartma, zellikle iki nemli gelime ortamnda nem kazanyor: 1) K.Irak'ta zaten 1991'den beri embriyon halinde gelien Krt oluumunun en azndan federe bir devlet haline geleceinin anlalmas. Bu, Trkiye'deki Krtlerimiz iin bir "Akraba Devlet" (kin-state) olacak. Teoride ok ey ifade eden bu durumun Trkiye'den "toprak koparacandan" korkuluyor. 2) BM 1966 kiz Szlemelerini, Austos 2000'deki imzamzdan sonra imdi de Haziran 2003'te TBMM onayndan geirdik. Bunlarn ortak 1. maddesi "Halklarn self determinasyon hakk"ndan bahsediyor. Bu durumda kendi Krtlerimizin Trkiye'den "kopabilecekleri"nden korkuluyor. Neden bahsettiimizi bilmek iin nce self determinasyonun iki anlamn grelim: Self Determinasyonun ki Anlam 1) self determinasyon: 1789'la ortaya kmtr. Halklarn kendi rejimlerini (siyasal, ekonomik, vs.) zgrce semeleri anlamna gelir. Yani, Demokrasi demektir.
127
2) D self determinasyon: Bu anlam ikiye ayrmak gerekir: a) Smrgelerin bamszla kavumas: W.Wilson'un 14 lkesi'ne (1920) kadar gtrlebilirse de, BM'nin kurulmasndan sonra ve zellikle de 1960 yl sularnda uygulama dzeyine kmtr. Smrgelerin, smrgeci lkeden bamszlamas (dekolonizasyon) anlamna gelir. Tarihine dikkat edilecek olursa, 1966 kiz Szlemelerindeki anlam da budur. Self determinasyonun asl anlamn oluturan dekolonizasyon uygulamasna gelince: Her halkn self determinasyon hakk vardr, bu halk bir mekann tm halkdr; bu halk bu hakkn bamszla ulaarak kullanr; ondan sonraki blnmeler self determinasyon hakkna girmez. Yani, self determinasyon yalnzca smrge halklarnn hakkdr (1960 BM Genel Kurul karar no.1514). Smrge nedir? Bir lkenin "Smrge" saylmas ve dolaysyla self determinasyon hakkna sahip olmas iin iki ltn bir arada bulunmas gerekir: a) Smrgeci lke ile smrgesi arasnda lkesel kopukluk olacaktr (arada deniz veya baka lkeye ait bir kara paras bulunacaktr); b) Smrgeci ile smrge arasnda etnik farkllk olacaktr (1960 BM Genel Kurul karar no.1541). b) Ayrlma: Smrge durumunda olmayan, bamsz olan lkelerden ayrlma ve kendi bamsz devletini kurma anlamna gelir. Bu anlamdaki self determinasyon, teori ve pratikte meru kabul edilmez. nk bu tr ayrlmalar amip blnmesi gibi, orap sk gibi gidebilir ve uluslararas dzeni altst eder. Bununla birlikte, gerek teoride gerekse BM pratiinde "ayrlma" anlamnda self determinasyonun meru grlebildii bir durum mevcuttur: O lkede demokrasinin (yani, i self determinasyonun) olmamas. Nitekim, 1970'te BM Genel Kurulunun ald 2625 sayl kararda bu ok aktr: "Aadaki paragraflardan hibiri, self determinasyon ilkesine uyan ve lkesinde yaayan tm halk soy, inan ve renk ayrm yapmadan temsil eden bir ynetime sahip olan egemen ve bamsz devletlerin teritoryal btnln ve siyasal birliini ksmen veya tamamen ortadan kaldracak veya tehlikeye sokmaya izin verecek 128
TESEV YAYINLARI
veya bunu tevik edecek biimde yorumlanamaz". Burada geen self determinasyon terimi "i" self determinasyon olup, tabii ki demokrasi anlamna gelmektedir. Demek ki, vatandalar arasnda ayrm yapmayan devlete kar ayrlma anlamna gelen self determinasyon uygulanamaz. ok daha yeni olarak, nsan Haklar Dnya Konferans tarafndan 25 Haziran 1993'te kabul edilen Viyana Bildirgesi ve Eylem Programnn u ifadesi de, ok daha ak biimde ayn eyi tekrarlyor: "... eit haklar ve halklarn self determinasyonu ilkelerine uygun hareket eden ve sonu olarak o toprakta yaayan tm halk herhangi bir fark gzetmeksizin temsil eden bir ynetime sahip bulunan egemen ve bamsz devletlerin teritoryal btnln veya siyasal birliini tam olarak veya ksmen ortadan kaldrabilecek veya tehlikeye sokabilecek herhangi bir eyleme izin veya tevik salamak biiminde yorumlanamaz". Btn bu belgeler, "Trkiye'ye daha fazla demokrasi gelirse Trkiye paralanr" diyenlere okutulmaldr. Trkiye, uluslararas pratie gre, demokrasi olmad zaman paralanabilir. Bir Tahlil: "Ara Durak" m, "Son Durak" m? Bu bilgileri edindikten sonra, Trkiye'nin Krt kkenli vatandalarnn daha fazla demokrasiyi Trkiye'den kopmak iin mi ("ara durak"), yoksa Trkiye'nin ayrlmaz paras olmak iin mi ("son durak") kullanabilecekleri zerine bir tahlil denemesine giriebiliriz. imdi lm olan, milliyetilik uzmanlarnn en nls Ernest Gellner'e bir Ankara konferans srasnda bir soru sormutum. Bu soruya Gellner'in verdii cevapta birka kelimeyle temas ettii ve benim sonradan gelitirdiim kimi kavramlar kullanacam. Soru mealen yleydi: "Ulus-devlet kavramnn kreselleme ortamnda gittike zayflamas sz konusu. Bu gidi iinde, yeni ulus-devlet kurma giriimleri nasl yorumlanabilir? Daha nemlisi, bunlar bu ortamda nereye kadar gider? Bugn Trkiye'de Trk anababalar ocuklarna Trke eitim vermek istemiyorlar. Onlar, ngilizce eitim yapan okullara yollamak iin btelerini
129
zorluyorlar. Oysa, Krt milliyetilii, Trke'den ok daha az gelimi bir dil olan Krte eitim istiyor. Krt milliyetilerinin bu tutumu bir anakronizma (zamann arma) mdr? Bir de, milliyetilik denilen ideoloji normal olarak "bamsz ulusal devlet"i amaladna gre, byle bir ortamda bir milliyetilik, bamszla kadar gitme yerine kltrel milliyetilik aamasnda durabilir mi? Evetse, hangi koullarda?" Gellner, milliyetilik konusunda dikkatini Bat toplumu zerinde toplam biri olduu iin, bu sorumu nce "Ben Krt milliyetilii konusunda fazla bir ey bilmiyorum" dedi. Sonra da, "Bununla birlikte, genel bireyler syleyebilirim" diyerek yle devam etti: "Dnyada ok sayda topluluk var. Bir kasabadan komu kasabaya gidince dil deiiyor, dier kasabada bir daha deiiyor. Bunlarn bir milliyetilik ileri srme ve baarma ans yok. Eer daha ciddi durumlarda birtakm ltler ileri srmek gerekirse, drt tane sayabilirim: 1) Say: lkenin tm nfusu iinde anlaml bir saylar var m? 2) Younluk: bu halk dank m, yoksa belli bir blgede mi toplanm? 3) Tarihsel Sreklilik: Varlklar ve talepleri tarih iinde sreklilik gsteriyor mu? 4) Motivasyon: Bamszl ne kadar iddetle istiyorlar veya istemek zorunda kalyorlar. Yani, istedikleri gnence ve kltre ulama olanaklar kendi lkelerinde zayf m? Bu sorulara olumlu cevap veriyorsanz, bu topluluun bamszlk istemesi durumu kuvvetlidir". nsanda ufuk aan bu ltleri Trkiye balamnda biraz gelitirerek inceleyelim. zellikle de, bunlarn iinde en nemlisi olan ve lke ii durumu ilgilendiren "motivasyon" (gdlenme) ltn "D Etkenler" ve " Etkenler" diye ikiye ayrarak tahlile girielim. Trkiye'deki Krt milliyetiliinin, kltrel haklar elde ederse kltrel aamada m duraca, yoksa bu haklar elde ederse bunu bamszla giden yolda bir ara istasyon olarak m kullanaca konusunu tartalm. 1) Say lt Trkiye'deki Krt kkenliler 12 milyon kadar. Dnyada birka yz binlik devletler varken, bu saynn bamsz devlet istemeye gtrebilecek bir say 130
TESEV YAYINLARI
olduu kukusuz. Bu durumda bu ltn yanna "art" (yani, "bamszla gidebilir") iareti koyabiliriz. Bununla birlikte, Trkiye Krtlerinin hem nemli bir miktar asimiledir, hem de byk bir ounluu "ayrlmac" deildir; bu adan da bu lte bir "eksi" (yani, "bamszla gitmez, gitmeyebilir") iareti koymamz gerekir. 2) Younluk lt Trkiye Krtleri ok youn biimde lkenin Dou ve Gneydou blgelerinde yayor. Bu adan bir "art" koymalyz. Dier yandan, u anda Krt kkenlilerin yarsndan fazlasnn Trkiye'nin bat illerinde yaadn biliyoruz; stanbul dnyann "en byk Krt kenti". Geri bunun nedeni 1980'lerde balayan ekonomik ve/veya zorunlu g ama, Trkiye'de dou ile bat arasndaki gnen farknn bu insanlarn zellikle uzun erimde douya geri dnmelerini nleyecei de bir gerek. Dolaysyla, bu ltn iareti bir de "eksi" olarak dnlmeli. 3) Tarihsel Sreklilik lt lk Krt milliyeti gazetesi Krdistan'n k tarihi 1898. Yani, Jn Trk gazetesi Meveret'in kndan yalnzca 3 yl sonra. Bugn Krtlerin ileri srdkleri kltrel zerklik vb. temalar, hatta daha youn biimde, 1918 tarihli Jin dergisinde de var. Krt ayaklanmalarnn bastrlmasndan sonraki 1938-59 "derin dondurucuya koyma" dnemi hari, Krt milliyeti hareketinde hibir kesinti yok. Buna kesinlikle bir "art" koymak gerek. Bununla birlikte, Krt milliyetilii her zaman sz konusuydu, ama ok az durumda (PKK?) ve o da yeterince net olmakszn bamszlk amacna ynelik oldu; bu da bir "eksi" gerektiriyor. 4) D Etkenler lt Trkiye'deki Krtlerin bamszlk isteyip istemeyeceini etkilemek asndan, snrlar tesiyle ilgili alt-lt dnebiliriz: a) Jeopolitik Konum: Bamszlk isteyen bir halkn snrda m yoksa lkenin ortasnda m yaad, oturduu blgenin denize alm olup olmad gibi
131
jeopolitik hususlar ok nemlidir. nk bamszlk istei bunlarn sonucu kolaylar veya zorlar. Krtler gneydou ve dou snrnda oturduu iin buna bir "art", bu blgenin denize alm olmad iin de bir "eksi" koymak gerekiyor. b) rredantizm Olana: rredantizm, bir devletin kendi snrna yakn yaayan soydalarnn oturduu blgeleri ilhak etme politikasdr. Eer snrn te tarafnda sz konusu halkn soydalar yayorsa, bu bamsz devlet kurma gdsn artrr. Trkiyeli Krtlerin ran, Irak ve Suriye snra bitiik yaayan soydalar vardr. stelik, bugn bunlarn en azndan bir federe devlet kurmalar sz konusudur. Bu nedenle buna bir "art" koymak gerekir. Bununla birlikte, bu lkede yaayanlarla aralarnda byk dil, iktisadi gelimilik, demokrasi, snf, nderlik vb. farkllklar bulunduu iin bir de "eksi" koyabiliriz. c) Uluslararas Konjonktr: Uluslararas koullar gnmzde her zamankinden de nemli. Bir defa, aznlk haklar dnyada "ykselen bir deer". Bu nedenle bir "art" koymak lazm. Ama Bat dnyas bu haklarn blnmeyi deil, daha byk entegrasyona yol amas gerektiini dnyor; bu nedenle de bir "eksi" vermek gerek. kincisi, daha nce de tarttmz gibi, bir zamanlarn imparatorluklar gibi imdi de ulus-devlet bu biimiyle devrini tamamlyor ve kreselleme sonucu para, maddi deerler, tketim, blucin markas gibi eler artk "ulusal gurur" gibi kavramlarn yerini alyor. Bu nedenle de bir "eksi" konabilir. Bir "ara toplam" yaptmzda, art ve eksilerin eit olduunu gryoruz. Bu durumda aadaki son lt, dengeyi etkilemek asndan yaamsal nem kazanyor: 5) Etkenler (Beklenti) lt: te Krtlerin beklentileri nedir? Yani, maddi ve manevi ortam asndan, ayrlrlarsa m yoksa kalrlarsa m daha iyi yaamay umuyorlar? Mevcut ynetimde gerek bir iyileme beklentileri ne kadar gl? Trkiyeli Krtler, eer "gnllerindeki gnence ve kltre" (yani, i ve 132
TESEV YAYINLARI
ekmek bulmaya ve alt-kimliklerini rahata ifade edebilmeye) ulama asndan kendilerini rahat hissederlerse, bamszlk aamasna gemeden kltrel milliyetilik aamasnda kalabilirler. nk yukarda sz edilen eksiler vardr; Trklerle Krtlerin et-trnak olma durumlar zellikle ayn din ve mezhebi paylamaktan gelen bir gerektir; Krtlerin feodal gelenekleri, "mstakbel" bir Krt devletinin demokratiklii konusunda ok kuku duyurmaktadr, K. Irak'daki devlet embriyonunun durumu aynen byledir, nihayet PKK'nn demokratiklik karnesi krklarla doludur; bu mstakbel devletin ekonomi gelecei corafya nedeniyle parlak olmayacaktr; ve hepsinden nemlisi, kresellemenin deerleri ortadayken, ngilizce renmeden ekmek bulunmayan bir Trkiye'de Trk anababalar ocuklarn Trke okula yollamazken, hangi Krt anababa ocuunu Krte okula yollar? Yaar Kemal ok ilgin bir ey sylyor: "Kltrel haklar verilirse, Krtler arkasndan bamszlk da ister, deniyor. Verilmezlerse istemezler mi?" diyor. Gerekten, acaba bamszlk isteyen Krtler bunu imdiye kadar kendilerine kltrel haklar verildii iin mi istediler, verilmedii iin mi? Sonu Eer bamszlk talepleri gelmesin isteniyorsa, Trkiye'deki Krt kkenlilerle ilgili olarak yaplmas gereken eyler zerine birka dnce belirterek bitirelim: 1) Bu insanlara iki ey hemen verilmelidir: Ekmek (her trl imkan kullanlarak blgeye maddi gnen temini) ve Kltrel Haklar (dilini renme, yazma, retme, alt-kimliini aka belirtme olana). Bylece bu insanlar, artlarla eksilerin yaklak eit olduu bir Trkiye'de mutlu olacaklar ve arlklarn "Son Durak"tan yana koyacaklardr. 2) Bunlara bu iki "ey" ayn anda (simltane) verilmelidir. Bunun gerekesi udur: Yalnzca ekmek verilirse, milliyetilik temelde bir burjuva ideolojisi olduu iin Krt milliyetilii glenir. Yalnzca kltrel haklar verilir de ekmek verilmezse, yine ayn ey olur. nemli olan, bu iki eyi ayn anda ve Trkiye'nin dou ve gneydousunda barn srd bir dnemde
133
vermektir. 3) Bu kltrel haklar herkese verilmelidir; yalnzca Krt kkenlilere verilmemelidir. nk o zaman bunlar literatrde "pozitif hak" denen trden olur. Pozitif haklar, vatandalarn tmne deil, dezavantajl bir aznlna verilen haklardr. Byle durumlarda hem o grubun kendini tecrit eilimi artar, hem de ounluk o grubu hedef olarak grmeye balar. Bu haklar TC vatandalarnn tmne verilirse Krt kimlii ne kmaz, demokrasi ne kar. Devlet hibir alt-kimlie karmamaldr. nsanlar istedikleri radyo, TV, vs.'de kendi kimliklerini rahata yaayabilmelidirler. Bunlar yaplrsa, K.Irak'ta bir deil bin tane Krt devleti kurulsa, Trkiye Krtleri iin ekici olmaz. nk Trkiye ile Irak arasnda zaten mevcut olan "eik" (gnen ve zgrlk eii) alabildiine derinleecektir. Trkiye Krtlerinin aaya atlamak istemeyecekleri kadar derin. 4) Devlet, Krt kkenli vatandalarn artk asimile edilemeyeceine kesinlikle inanmaldr (Devlet, bu ans 1950'lerde karmtr). Zaten, asimilasyon, kreselleme olgusu tarafndan da olanaksz klnmtr. Devletin amac, bu vatandalar ok gl biimde entegre etmek olmaldr. Trkiye Cumhuriyeti'ni blnmez klacak olan bu entegrasyondur. Bunun mmkn olabilmesi iin de, buras fevkalade nemli, lkemizde u anda "Trklk" biimindeki st-kimliin artk "Trkiyelilik" biiminde alglanmas arttr. nk Trkiyelilik, hibir alt-kimlii dlamayan bir nitelik tar ve gerek bir entegrasyon aracdr. (Bu makale, 16 ve 17 Temmuz 2003 tarihli Radikal gazetesinde kmtr)
134
TESEV YAYINLARI
EK TABLO-1 T.C. ANAYASASI EKM 2001 REFORMU (AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)

1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin Gereke
Madde 1982 Avrupa Ulusal No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Buna Ek Blmleri Protokoller
Balang Blm 5 inci fkra
AHS 2.1. Siyasi Madde 10 Kriterler fade zgrl (Giri)
Anayasann Balang metninin beinci fkras aadaki Anayasann Balang metninin ekildedir: beinci fkrasnn banda geen "Hibir dnce ve mlahazann" "Hibir dnce ve mlahazann Trk milli ibaresi "Hibir faaliyetin" eklinde menfaatlerinin, Trk varlnn, Devleti ve lkesiyle deitirilmitir. 2.1.1. Dnce blnmezlii esasnn, Trkln tarihi ve manevi ve fade deerlerinin, Atatrk milliyetilii, ilke ve inklaplar ve zgrl medeniyetiliinin karsnda korunma gremeyecei ve laiklik ilkesinin gerei olarak kutsal din duygularnn, Devlet ilerine ve politikaya kesinlikle kartrlmayaca..." Anayasann 13 nc maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 13 nc maddesi u ekilde deitirilmitir:
Anayasann balang blmnn beinci fkrasnda yer alan "Hibir dnce ve mlahazann" ibareleri dorudan dnceye bir snr tekil etmesi nedeniyle deitirilmektedir.
Madde 13 Temel Hak ve Hrriyetlerin Snrlanmas
2.1. Siyasi AHS Kriterler Madde 10 fade zgrl (Giri)
Temel hak ve hrriyetler, Devletin lkesi ve Milletiyle blnmez btnlnn, milli egemenliin, Cumhuriyetin, milli gvenliin, kamu dzeninin, genel asayiin, kamu 2.1.1. Dnce yararnn, genel ahlakn ve genel saln korunmas amac ve fade ile ve ayrca Anayasann ilgili maddelerinde ngrlen zel zgrl sebeplerle, Anayasann szne ve ruhuna uygun olarak kanunla snrlanabilir. Temel hak ve hrriyetlerle ilgili genel ve zel snrlamalar demokratik toplum dzeninin gereklerine aykr olamaz ve ngrldkleri ama dnda kullanlamaz. Bu maddede yer alan genel snrlama sebepleri temel hak ve hrriyetlerin tm iin geerlidir.
Anayasann 13 nc maddesi Avrupa nsan Haklar Temel hak ve hrriyetler, zlerine Szlemesindeki ilkeler dokunulmakszn yalnzca Anayasann dorultusunda yeniden ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere dzenlenmektedir. bal olarak ve ancak kanunla snrlanabilir. Bu snrlamalar, Anayasann szne ve ruhuna, demokratik toplum dzeninin ve laik Cumhuriyetin gereklerine ve lllk ilkesine aykr olamaz.
135
136
1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin Gereke Anayasann 14 nc maddesi aadaki ekildedir: "Anayasada yer alan hak ve hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi ve Milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin bir kii veya zmre tarafndan ynetilmesini veya sosyal bir snfn dier sosyal snflar zerinde egemenliini salamak veya dil, rk, din ve mezhep ayrm yaratmak veya sair herhangi bir yoldan bu kavram ve grlere dayanan bir devlet dzenini kurmak amacyla kullanlamazlar. Bu yasaklara aykr hareket eden veya bakalarn bu yolda tevik veya tahrik edenler hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir. Anayasann hibir hkm, Anayasada yer alan hak ve hrriyetleri yok etmeye ynelik bir faaliyette bulunma hakkn verir ekilde yorumlanamaz". Anayasann 14 nc maddesi u ekilde deitirilmitir: Anayasann 14 nc maddesi Avrupa nsan Haklar Szlemesinin "Anayasada yer alan hak ve 17 nci maddesi ile hrriyetlerden hibiri, Devletin lkesi uyumlu hale getirilerek ve milletiyle blnmez btnln eylem ve yorum bozmay ve insan haklarna dayanan yoluyla hak ve demokratik ve laik Cumhuriyeti hrriyetlerin ktye ortadan kaldrmay amalayan kullanlmasnn faaliyetler biiminde kullanlamaz. nlenmesine Anayasa hkmlerinden hibiri, ynelik hkmler Devlete veya kiilere, Anayasayla ngrlmektedir. tannan temel hak ve hrriyetlerin yok Bu dzenleme, edilmesini veya Anayasada balangta yaplan belirtilenden daha geni ekilde deiiklik ile paralellik snrlandrlmasn amalayan bir arz etmektedir. faaliyette bulunmay mmkn klacak ekilde yorumlanamaz. Bu hkmlere aykr faaliyette bulunanlar hakknda uygulanacak meyyideler, kanunla dzenlenir".
Madde 14 Temel Hak ve Hrriyetlerin Ktye Kullanlamamas
2.1. Siyasi AHS Kriterler Madde 17 Haklarn Ktye (Giri) Kullanmnn Yasaklanmas 2.1.1. Dnce ve fade zgrl
TESEV YAYINLARI
Avrupa Madde 1982 Ulusal No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Buna Ek Blmleri Protokoller 1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin 2.1. Siyasi Kriterler (Giri) Anayasann 26 nc maddesi aadaki ekildedir:
Gereke
Madde 26 Dnceyi Aklama ve Yayma Hrriyeti
AHS Madde 9/2 Dnce, vicdan ve din zgrl
Maddenin ikinci fkrasndaki "Bu hrriyetlerin kullanlmas," "Herkes, dnce ve kanaatlerini sz, yaz,resim veya ibaresinden sonra gelmek zere "mill baka yollarla tek bana veya toplu olarak aklama ve gvenlik, kamu dzeni, kamu yayma hakkna sahiptir. Bu hrriyet resmi makamlarn gvenlii, Cumhuriyetin temel 2.1.1. Dnce mdahalesi olmakszn haber veya fikir almak ya da vermek nitelikleri ve Devletin lkesi ve AHS Madde 10/2 ve fade serbestliini de kapsar. Bu fkra hkm,radyo, televizyon, milleti ile blnmez btnlnn fade zgrl zgrl sinema veya benzeri yollarla yaplan yaymlarn izin korunmas," ibareleri eklenmitir. sistemine balanmasna engel deildir. AHS Madde 14 2.1.9. Kltrel Bu hrriyetlerin kullanlmas, sularn nlenmesi, Maddenin nc fkras metinden Ayrmclk Yaam ve sulularn cezalandrlmas, Devlet srr olarak usulnce karlmtr. Yasa Bireysel belirtilmi bilgilerin aklanmamas, bakalarnn hret zgrlkler veya haklarnn, zel ve aile hayatlarnn yahut kanunun Aadaki fkra da son fkra olarak AHS Madde 18 ngrd meslek srlarnn korunmas veya yarglama eklenmitir: Haklarn 2.1.11. Tm Kstlanmasnn Bireylerin nsan grevinin gereine uygun olarak yerine getirilmesi amalaryla snrlanabilir. "Dnceyi aklama ve yayma Haklar ve Snrlar hrriyetinin kullanlmasnda zgrlklerinden Dncelerin aklanmas ve yaylmasnda kanunla 12 no'lu Ek Protokol Tam Olarak yasaklanm olan herhangi bir dil kullanlamaz. Bu yasaa uygulanacak ekil, art ve usuller kanunla dzenlenir". Yararlandrlmas aykr yazl veya basl atlar, plaklar, ses ve grnt Madde 1 Genel bandlar ile dier anlatm ara ve gereleri usulne gre Ayrmclk verilmi hakim karar zerine veya gecikmesinde saknca Yasa bulunan hallerde kanunla yetkili klnan merciin emriyle toplattrlr. Toplatma kararn veren merci bu kararn, yirmidrt saat iinde yetkili hakime bildirir. Hakim bu uygulamay gn iinde karara balar. Haber ve dnceleri yayma aralarnn kullanlmasna ilikin dzenleyici hkmlere, bunlarn yaymn engellememek kaydyla, dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snrlanmas saylmaz".
Bu deiiklikle dnce ve anlatm zgrlnn snrlar geniletilmekte, vatandalarn gnlk yaamlarnda farkl dil, lehe ve azlar kullanmasna herhangi bir engel bulunmad kabul edilmektedir. Ayrca dnceyi aklama ve yayma hrriyetinin snrlanma halleri iine, mill gvenlik, kamu dzeni, kamu gvenlii, blnmez btnln korunmas da Avrupa nsan Haklar Szlemesi dorultusunda dahil edilmektedir.
137
138
1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin Gereke 2.1. Siyasi Kriterler (Giri)
Avrupa Madde 1982 Ulusal No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Buna Ek Blmleri Protokoller
Madde 28 Basn Hrriyeti
AHS Madde 9 Dnce, vicdan ve din zgrl
Anayasann 28 inci maddesinin ikinci fkras aadaki Deiiklikle maddenin ikinci fkras Deiiklik erevesinde ekildedir: metinden kartlmtr. "Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde "Kanunla yasaklanm olan herhangi bir dilde yaym yaym yaplamaz" hkmn ieren fkra 2.1.1. Dnce yaplamaz". metinden karlmtr. AHS Madde 10 ve fade Bu hrriyetin fade zgrl zgrl snrlamas 26 ve 27 inci maddedeki hkmler AHS Madde 14 2.1.9. Kltrel erevesinde olacaktr. Ayrmclk Yaam ve Yasa Bireysel zgrlkler 12 no'lu Ek Protokol Madde 1 2.1.11. Tm Genel Ayrmclk Bireylerin nsan Yasa Haklar ve zgrlklerinden Tam Olarak Yararlandrlmas
TESEV YAYINLARI
Madde 1982 Avrupa Ulusal No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Buna Ek Blmleri Protokoller 1982 Anayasasndaki lgili Blm Anayasann 33 nc maddesi aadaki ekildedir: Anayasann 33 nc maddesi aadaki ekilde deitirilmitir: "Herkes, nceden izin almakszn dernek kurma "Herkes, nceden izin almakszn dernek hakkna sahiptir.. kurma ve bunlara ye olma ya da yelikten Dernek kurabilmek iin kanunun gsterdii bilgi ve kma hrriyetine sahiptir.Hi kimse bir belgelerin, yetkili mercie verilmesi yeterlidir. Bu bilgi dernee ye olmaya ve dernekte ye ve belgelerin kanuna aykrlnn tespiti halinde yetkili kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma merci, dernein faaliyetinin durdurulmas veya hrriyeti ancak, mill gvenlik, kamu dzeni, su ilenmesinin nlenmesi, genel kapatlmas iin mahkemeye bavurur. salk ve genel ahlk ile bakalarnn Hi kimse bir dernee ye olmaya ve dernekte ye hrriyetlerinin korunmas sebepleriyle ve kalmaya zorlanamaz. Dernek kurma hrriyetinin kanunla snrlanabilir. kullanlmasnda uygulancak ekil, art ve usuller Dernek kurma hrriyetinin kullanlmasnda kanunda gsterilir. uygulanacak ekil, art ve usuller kanunda gsterilir. Dernekler, kanunun ngrd Dernekler, kanunun ngrd hallerde hakim hallerde hkim kararyla kapatlabilir veya kararyla kapatlabilir veya faaliyetten alkonulabilir. faaliyetten alkonulabilir. Ancak, mill Ancak, milli gvenliin, kamu dzeninin, su gvenliin, kamu dzeninin, su ilenmesini veya suun devamn nlemenin yahut ilenmesini veya suun devamn yakalamann gerektirdii hallerde gecikmede saknca nlemenin yahut yakalamann gerektirdii varsa, kanunla bir mercii, dernei faaliyetten men ile hallerde gecikmede saknca varsa, kanunla yetkilendirilebilir. Bu merciin karar, yirmi drt saat bir merci, dernei faaliyetten men ile yetkilendirilebilir. Bu merciin karar, ierisinde grevli hakimin onayna sunulur. Hakim, kararn krk sekiz saat iinde aklar; aksi halde, bu yirmidrt saat iinde grevli hkimin onayna sunulur. Hkim kararn krksekiz idari karar kendiliinden yrrlkten kalkar. saat iinde aklar; aksi halde, bu idar karar kendiliinden yrrlkten kalkar. Birinci fkra hkm, Silahl Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarna ve grevlerinin gerektirdii Birinci fkra hkm, Silahl Kuvvetler ve kolluk kuvvetleri mensuplarna ve lde Devlet memurlarna kanunla snrlamalar grevlerinin gerektirdii lde Devlet getirilmesine engel deildir. memurlarna kanunla snrlamalar Bu madde hkmleri vakflarla ilgili olarak da getirilmesine engel deildir. uygulanr". Bu madde hkmleri vakflarla ilgili olarak da uygulanr".
TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin
Gereke
Madde 33 Dernek kurma Hrriyeti
2.1.2 Dernek AHS Madde 11 Dernek kurma ve Kurma zgrl toplant zgrl
Dernek kurma hrriyeti yeniden dzenlenmektedir. Maddede geen "herkes" kavram her hukuk varl, Tzel kiileri de kapsar. Tzel kiiler dernek kurabilir ya da dernee ye olabilir.
139
140
1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin Gereke 2.1.11. Tm Bireylerin nsan Haklar ve zgrlklerinden Tam Olarak Yararlandrlmas Anayasann 66 nc maddesinin ikinci fkras aadaki Deiiklikle, maddenin aada ekildedir: belirtilen ikinci fkrasnn ikinci cmlesi madde metninden "...Trk babann veya Trk anann ocuu Trktr. karlmtr: Yabanc babadan ve Trk anadan olan ocuun vatandal kanunla dzenlenir". "Yabanc babadan ve Trk anadan olan ocuun vatandal kanunla dzenlenir". Kadn - erkek arasnda eitsizlik yaratt dnlen hkm, metinden karlmtr.
Madde 66/2 AHS Madde 14 Trk vatandal Ayrmclk Yasa
7 no'lu Ek Protokol Madde 5 Eler arasnda eitlik
12 no'lu Ek Protokol Madde 1 Genel Ayrmclk Yasa
TESEV YAYINLARI
Madde 1982 Ulusal Avrupa No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Blmleri Buna Ek Protokoller 1982 Anayasasndaki lgili Blm Anayasann 69 uncu maddesi aadaki ekildedir: "Siyasi partilerin faaliyetleri, parti ii dzenlemeleri ve almalar demokrasi ilkelerine uygun olur. Bu ilkelerin uygulanmas kanunla dzenlenir. Siyasi partiler, ticari faaliyetlere giriemezler.Siyasi partilerin gelir ve giderlerinin amalarna uygun olmas gereklidir. Bu kuraln uygulanmas kanunla dzenlenir. Anayasa mahkemesince siyasi partilerin mal edinimleri ile gelir ve giderlerinin kanuna uygunluunun tespiti, bu hususun denetim yntemleri ve aykrlk halinde uygulanacak yaptrmlar kanunda gsterilir. Anayasa Mahkemesi, bu denetim grevini yerine getirirken saytaydan yardm salar. Anayasa Mahkemesinin bu denetim konunda verecei kararlar kesindir. Siyasi partilerin kapatlmas, yargtay Cumhuriyet Basavcsnn aaca dava zerine Anayasa Mahkemesince kesin olarak karara balanr. Bir siyasi partinin tz ve programnn 68 inci Maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr bulunmas halinde temelli kapatma karar verilir. Bir siyasi partinin 68 inci Maddenin drdnc fkras hkmlerine aykr eylemlerinden tr temelli kapatlmasna, ancak, onun bu nitelikteki fiillerin ilendii bir odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespit edilmesi halinde karar verilir.Temelli kapatlan bir parti bir baka ad altnda kurulamaz. Bir siyasi partinin temelli kapatlmasna beyan veya faaliyetleriyle sebep olan kurucular dahil yeleri, Anayasa Mahkemesinin temelli kapatmaya ilikin kesin kararnn Resmi Gazetede gerekeli olarak yaymlanmasndan balayarak be yl sreyle bir baka partinin kurucusu, yesi, yneticisi ve deneticisi olamazlar. Yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyruunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm alan siyasi partiler temelli olarak kapatlr. Siyasi partilerin kurulu ve almalar, denetleme ve kapatlmalar ile siyasi partilerin ve adaylarn seim harcamalar ve usulleri yukardaki esaslar erevesinde kanunla dzenlenir".
Gereke
AHS Madde 17 2.1.1 Dnce Madde 69 Haklarn ktye ve fade Siyasi partilerin kullanmnn zgrl uyacaklar esaslar yasaklanmas
Deiiklikle 69 uncu maddenin altnc Bu maddede fkrasna aadaki cmle ngrlen eklenmitir: deiiklikle odaa "Bir siyas parti, bu nitelikteki fiiller o kriterler getirilmekte, partinin yelerince youn bir ekilde siyas partiler iin ilendii ve bu durum o partinin byk kapatmann yan sra kongre, genel bakan, merkez karar ve devlet yardmndan ynetim organlar veya Trkiye Byk yoksun braklma Millet Meclisindeki grup genel kurulu yaptrm veya grup ynetim kurulunca zmnen ngrlmektedir. veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr. Ayrca altnc fkradan sonra gelmek zere aadaki fkra eklenmitir: Anayasa Mahkemesi, yukardaki fkralara gre temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyas partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna karar verebilir. Deiiklikle, maddenin son fkras da aadaki ekilde deitirilmitir: Siyas partilerin kurulu ve almalar, denetlenmeleri, kapatlmalar ya da Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmalar ile siyas partilerin ve adaylarn seim harcamalar ve usulleri yukardaki esaslar erevesinde kanunla dzenlenir".
141
142
1982 Anayasasndaki lgili Blm TBMM Tarafndan Kabul Edilen Metin Gereke 2.1.15 Milli Anayasa'nn 118 inci maddesi aadaki ekildedir: Gvenlik Kurulu "Milli Gvenlik Kurulu, Cumhurbakannn Bakanlnda, Babakan, Genelkurmay Bakan, Milli Savunma, ileri, Dileri Bakanlar, Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ve Jandarma Genel Komutanndan kurulur. Anayasann 118 inci maddesinin ilk fkras aadaki ekilde deitirilmitir: "Milli Gvenlik Kurulu; Cumhurbakannn bakanlnda, Babakan, Genelkurmay Bakan, Gndemin zelliine gre Kurul toplantlarna ilgili bakan ve Babakan yardmclar, Adalet, Milli Savunma, ileri, Dileri Bakanlar, kiiler arlp grleri alnabilir. Kara, Deniz ve Hava Kuvvetleri Komutanlar ve Jandarma Genel Milli Gvenlik Kurulu; Devletin milli gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve Komutanndan kurulur". gerekli koordinasyonun salanmas konusundaki grlerini Ayn maddenin nc fkras da u Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, Devletin varl ve ekilde deitirilmitir: bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve gvenliinin korunmas hususunda alnmasn zorunlu "Milli Gvenlik Kurulu; Devletin milli grd tedbirlere ait kararlar Bakanlar Kurulunca ncelikle gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve dikkate alnr. uygulanmas ile ilgili alnan tavsiye kararlar ve gerekli koordinasyonun Milli Gvenlik Kurulunun gndemi; Babakan ve Genelkurmay salanmas konusundaki grlerini Bakannn nerileri dikkate alnarak Cumhurbakannca Bakanlar Kuruluna bildirir. Kurulun, dzenlenir. Devletin varl ve bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun Cumhurbakan katlamad zamanlar Milli Gvenlik Kurulu huzur ve gvenliinin korunmas Babakann Bakanlnda toplanr. hususunda alnmasn zorunlu grd Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliinin tekilat ve tedbirlere ait kararlar Bakanlar grevleri kanunla dzenlenir". Kurulunca deerlendirilir" Yaplan deiiklikle kurul kararlarnn tavsiye niteliinde olduu vurgulanmaktadr.
Madde 1982 Ulusal Avrupa No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Blmleri Buna Ek Protokoller
Madde 118 Milli Gvenlik Kurulu
TESEV YAYINLARI
Madde 1982 Avrupa Ulusal No. Anayasasndaki nsan Haklar Programn lgili Maddeler Szlemesi le lgili Buna Ek Blmleri Protokoller 1982 Anayasasndaki lgili Blm Anayasann 149 uncu maddesinin birinci fkras aadaki ekildedir:
Gereke
10
Madde 149/1 Anayasa Mahkemesinin alma ve yarglama usul
AHS Madde 10/1 2.1. Siyasi fade zgrl Kriterler
Maddenin birinci fkrasnda yaplan deiiklikle "iptale" ibaresinden sonra gelmek zere "siyas parti "Anayasa Mahkemesi, Bakan ve on ye ile toplanr, salt davalarnda kapatlmaya" ibaresi 2.1.1. Dnce ounluk ile karar verir. Anayasa deiikliklerinde iptale eklenmi, "te iki" ibaresi "bete ve fade karar verebilmesi iin te iki oy okluu arttr". " olarak deitirilmitir. zgrl
Deiiklik erevesinde Anayasa Mahkemesinin Anayasa deiikliklerinde iptale ve siyas parti davalarnda kapatlmaya bete ounlukla karar verecei hkme balanmaktadr.
Kaynak: AB Uyum Paketleri, Dileri Bakanl Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Siyasi ler Dairesi Bakanl yayn,
Ankara, Nisan 2004
143
144
Eski Madde Yeni Dzenleme Deiikliin Gerekesi Basn zgrl (Anayasa'nn 30. maddesi) Eski Madde Yeni Dzenleme C. Basn aralarnn korunmas Deiikliin Gerekesi
EK TABLO-2 T.C. ANAYASASI MAYIS 2004 REFORMU (AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)
Uluslararas antlamalarn hukuki statsnn belirlenmesi (Anayasa'nn 90.maddesi)
D. Milletleraras andlamalar uygun bulma MADDE 90. - Trkiye Cumhuriyeti adna yabanc devletlerle ve milletleraras kurulularla yaplacak andlamalarn onaylanmas, Trkiye Byk Millet Meclisinin onaylamay bir kanunla uygun bulmasna baldr.
Son fkraya aadaki cmle eklenmitir: Uygulamada kanun hkmleri ile taraf olduumuz milletleraras andlama Usulne gre yrrle konulmu hkmleri arasnda eliki olduu temel hak ve zgrlklere ilikin durumlarda hangisine ncelik verilecei milletleraras andlamalarla Ekonomik, ticar veya teknik ilikileri dzenleyen ve sresi bir yl amayan andlamalar, Devlet Maliyesi bakmndan konusundaki sorunun giderilmesi bir yklenme getirmemek, kii hallerine ve Trklerin yabanc memleketlerdeki mlkiyet haklarna dokunmamak kanunlarn ayn konuda farkl hkmler amalanmaktadr. iermesi nedeniyle kabilecek artyla, yaymlanma ile yrrle konabilir. Bu takdirde bu andlamalar, yaymlarndan balayarak iki ay iinde uyumazlklarda milletleraras Trkiye Byk Millet Meclisinin bilgisine sunulur. andlama hkmleri esas alnr. Milletleraras bir andlamaya dayanan uygulama andlamalar ile kanunun verdii yetkiye dayanlarak yaplan ekonomik, ticar, teknik veya idar andlamalarn Trkiye Byk Millet Meclisince uygun bulunmas zorunluu yoktur; ancak, bu fkraya gre yaplan ekonomik, ticar veya zel kiilerin haklarn ilgilendiren andlamalar, yaymlanmadan yrrle konulamaz. Trk kanunlarna deiiklik getiren her trl andlamalarn yaplmasnda birinci fkra hkm uygulanr. Usulne gre yrrle konulmu milletleraras andlamalar kanun hkmndedir. Bunlar hakknda Anayasaya aykrlk iddias ile Anayasa Mahkemesine bavurulamaz.
C. Basn aralarnn korunmas
Basn zgrlnn geniletilmesi amacyla maddede deiiklik MADDE 30. - Kanuna uygun ekilde basn MADDE 30. - Kanuna uygun ekilde basn iletmesi olarak kurulan basmevi ve eklentileri, Devletin lkesi ve ngrlmektedir. 2003 Katlm Ortakl milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi bir sutan mahkm iletmesi olarak kurulan basmevi ve Belgesinde bu konudaki reformlarn eklentileri ile basn aralar, su aleti olma hali hari, su aleti olduu gerekesiyle zapt ve msadere edilemez ve iletilmekten alkonulamaz. srdrlmesi ve uygulanmasnn nemi olduu gerekesiyle zapt veya msadere vurgulanmaktadr. edilemez veya iletilmekten alkonulamaz.
TESEV YAYINLARI
Kaynak: Avrupa Birlii Genel Sekreterlii
EK TABLO-3 AB UYUM PAKETLERYLE DETRLEN YASALARIN ESK VE YEN MADDELER (AZINLIKLARI LGLENDREN MADDELER)
6.10.1983 tarihli ve 2908 sayl Dernekler Kanunu
Dernek kurma hakk Madde 4 - Fiil ehliyetine sahip ve onsekiz yan doldurmu olan gerek kiiler ile tzel kiiler, nceden izin almakszn dernek kurma hakkna sahiptir. Ancak; 1. Trk Silhl Kuvvetleri ile genel ve zel kolluk kuvvetleri mensuplar ve zel kanunlarnda dernek kuramayacaklar belirtilen memur statsndeki kamu hizmeti grevlileri srekli olarak, 2. a) Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sularn birinden mahkm olanlar, b) Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, yama, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl ifls, kaaklk, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, Devlet srlarn aa vurma, terr eylemlerine katlma ve bu eylemleri tahrik ve tevik sularndan biriyle mahkm olanlar, c) Trk Ceza Kanununun 316, 317 ve 318 inci maddelerinde yazl sulardan biriyle mahkm olanlar, ki yl sre ile, 3) Kurulmas yasaklanm dernekleri kuranlar ve ynetenler ile dernekler iin yasaklanm faaliyetlerde bulunmalar sebebiyle mahkemece kapatlmasna karar verilen derneklerin yneticileri kapatma kararnn kesinletii tarihten itibaren bir yl sre ile, Dernek kuramazlar. (kinci ve yedinci uyum paketi)
RGTLENME ZGRLNN GENLETLMES VE TOPLUMUN GLENDRLMES
Dernek kurma hakk
Madde 4 - Medeni-haklar kullanma ehliyetine sahip ve onsekiz yan bitirmi olan herkes, nceden izin almakszn dernek kurabilir. Ancak; 1. Trk Silahl Kuvvetleri ile genel ve zel kolluk kuvvetleri mensuplar ve zel kanunlarnda dernek kuramayacaklar belirtilen memur statsndeki kamu hizmeti grevlileri, 2. Affa uram olsalar bile; a) Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular ve resmi ihale ve alm satmlara fesat kartrma sularndan biriyle mahkm olanlar, b) Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak tahrik etmek sularndan biriyle mahkm olanlar, c) Trk Ceza Kanununun 312 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halk snf, rk, dil, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanl aka tahrik etme sularyla, ayn Kanunun 316 nc, 317 ve 318 inci maddelerinde yazl kalpazanlk sularndan biriyle mahkm olanlar, d) Trk Ceza Kanunun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve unc fkralarnda yazl fiillerle ayn Kanunun 537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl fiilleri siyasi ve ideolojik amalarla ilemekten mahkm olanlar, 3. Herhangi bir sutan dolay ar hapis veya taksirli sular hari be yl ve daha fazla hapis cezasna mahkm olanlar, Srekli olarak, 4. Kurulmas yasaklanm dernekleri kuranlar ve ynetenler ile dernekler iin yasaklanm faaliyetlerde bulunmalar sebebiyle mahkemece kapatlmasna karar verilen derneklerin yneticileri, kapatma kararnn kesinletii tarihten, 2820 sayl Siyasi Partiler Kanununun 101 inci maddesinin (d) bendi gereince bir siyasi partiden kesin olarak karlan veya fiilleriyle bir siyasi partinin kapatlmasna sebep olan parti yeleri de karma kararnn veya Anayasa Mahkemesinin kapatma kararnn yaz ile bildirilmesinden itibaren be yl sre ile,
145
Dernek kuramazlar.
146
6.10.1983 tarihli ve 2908 sayl Dernekler Kanunu
Kurulmas yasak olan dernekler Madde 5 - Anayasada belirtilen Cumhuriyetin temel nitelikleri ile 174 nc maddesinde belirtilen inklp kanunlarnn korunmas hkmlerine, mill gvenlie ve kamu dzenine, genel salk ve genel ahlka aykr olarak; Trkiye Cumhuriyetinde rk, din, mezhep ve blge farkll veya bunlara dayanarak aznlk yaratmak ve Trkiye Cumhuriyetinin niter Devlet yapsn bozmak; Atatrk`n kiiliini, ilkelerini, almalarn veya anlarn ktlemek veya kk drmek ya da bakalarnn hrriyetlerini kstlamak amacyla, dernek kurulamaz. (kinci ve drdnc uyum paketi) Baz ad ve iaretleri kullanma yasa Madde 6 - Derneklerin, mevcut veya kapatlm bir siyas partinin, bir sendikann veya st kuruluun, bu Kanun hkmlerine gre mahkemece kapatlmasna karar verilen bir dernek veya st kuruluun adn, amblemini, rumuzunu, rozetini ve benzeri iaretleri ya da daha nce kurulmu Trk devletlerine ait topluma mal olmu bayrak, amblem ve flamalar kullanmalar yasaktr. Dernekler, Trkiye Cumhuriyetinin resm kurumlaryla yazmalarnda Trke kullanrlar. (kinci ve drdnc uyum paketi)
Kurulmas yasak olan dernekler
Madde 5 - Anayasann balang ksmnda belirtilen temel ilkelere aykr olarak dernek kurulamaz;
1. Trk Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, 2. Dil, rk, snf, din ve mezhep ayrmna dayanlarak nitelikleri Anayasada belirtilen Trkiye Cumhuriyetinin varln tehlikeye drmek veya ortadan kaldrmak, 3. Anayasadaki temel hak ve hrriyetleri ortadan kaldrmak, 4. Kanunlara, milli egemenlie, milli gvenlie, kamu dzenine ve genel asayie, kamu yararna, genel ahlaka ve genel saln korunmasna aykr faaliyette bulunmak, 5. Blge, rk, sosyal snf, din ve mezhep esasna veya adna dayanarak faaliyette bulunmak, 6. Trkiye Cumhuriyeti lkesi zerinde, rk, din, mezhep, kltr veya dil farkllna dayanan aznlklar bulunduunu ileri srmek veya Trk Dilinden veya kltrnden ayr dil ve kltrleri korumak, gelitirmek veya yaymak suretiyle aznlk yaratmak veya herhangi bir blgenin veya rkn veya snfn veya belli bir din veya mezhepten olanlarn dierlerine hakim veya dierlerinden imtiyazl olmasn salamak. 7. Trkiye Cumhuriyeti Anayasasnn 174 nc maddesinde saylan inklap kanunlarn kaldrmak, deitirmek veya bu kanunlarla yasaklanan hususlar yeniden canlandrmak, 8. Atatrk'n kiiliini, ilkelerini, almalarn veya anlarn ktlemek veya kk drmek, 9. Trkiye Devletinin manevi ahsiyetini ktlemek veya kltmek, 10. Su ilemek veya su ilemeyi tevik veya telkin etmek,
Amacyla dernek kurulmas yasaktr.
Yksekretim kurumlarnda birden fazla renci dernei kurulamaz.
Baz ad, iaret ve dilleri kullanma yasa
Madde 6 - Derneklerin; 1. Bir siyasi partinin veya kapatlm siyasi partilerin veya sendikann veya konfederasyonun veya bu Kanunun 76 nc maddesi gereince mahkemece kapatlmasna karar verilen bir dernek veya st kuruluun adn, amblemlerini, rumuzlarn, rozetlerini ve benzeri iaretleri ile daha nce kurulmu Trk Devletlerine ait topluma malolmu bayrak, amblem ve flamalar. 2. (Mlga: 12/4/1991 - 3713/23 md.) 3. Tzk ve dier dernek mevzuatnn yazmnda ve yaynlanmasnda, genel kurullarnda, zel veya resmi, ak veya kapal yer toplantlarnda kanunla yasaklanm dilleri, 4. Derneke dzenlenen veya dernek adna itirak edilen ak veya kapal yer toplantlarnda kanunla yasaklanm dillerle yazlm pankart, levha, plak, ses ve grnt band, bror, el ilan, beyanname ve benzerlerini, 5. Mhr ve balkl katlarda dernek isminden ve varsa iaretinden baka isim ve iaretleri, Kullanmalar yasaktr. Dernek yelerinin, derneklerin her trl toplant ve faaliyetleri srasnda, ikinci bent ile yasaklanan iaret, sembol ve bunlar hatrlatan benzerlerini kullanmalar yasaktr.
TESEV YAYINLARI
22.04.1983 tarihli ve 2820 sayl Siyasi Partiler Kanunu

Siyasi partilere ye olma:
Siyasi partilere ye olma:
Madde 11 - Yirmibir yan dolduran, medeni ve siyasi haklar kullanma ehliyetine sahip bulunan her Trk vatanda Madde 11 - Onsekiz yan dolduran, medeni ve siyasi haklar kullanma ehliyetine sahip bulunan her Trk vatanda bir siyasi partiye ye olabilir. bir siyasi partiye ye olabilir. Ancak; a) Hakimler ve savclar, Saytay dahil yksek yarg organlar mensuplar, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri, yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, Silahl Kuvvetler mensuplar ile yksekretim ncesi rencileri siyasi partilere ye olamazlar. b)
Ancak;
a) Hakimler ve savclar, yksek yarg organlar mensuplar, yksekretim kurumlarndaki retim elemanlar, Yksekretim Kurulu yeleri, kamu kurum ve kurulularnn memur statsndeki grevlileri ile yaptklar hizmet bakmndan ii nitelii tamayan dier kamu grevlileri, zel kanunla veya zel kanunun verdii yetkiye dayanlarak kurulmu bankalarn ve teekkllerin ynetim ve denetim ilerinde alanlar ile aylkl ve yevmiyeli memurlar ve kamu yararna alan derneklerden zel gelir kaynaklar ve zel imkanlar kanunla salanm olanlarn merkez kurullarnda grev alanlar, renciler ve Silahl Kuvvetler mensuplar, siyasi partilere giremezler,

3 - Taksirli sular hari be yl ar hapis veya be yl ve daha fazla hapis cezasna mahkm olanlar, 5 - Terr eyleminden mahkm olanlar, Siyasi partilere ye olamazlar ve ye kaydedilemezler. Yksekretim elemanlar, yasaklamann dndadr. Bunlar hakknda Yksekretim Kanunu uygulanr. (Drdnc uyum paketi)
1 - Kamu hizmetlerinden yasakllar, b) 1 - Kamu hizmetlerinden yasakllar, 2 - Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi 2 - Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resmi ihale ve alm satmlara iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resm ihale ve alm fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar, satmlara fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar,
3 - Herhangi bir sutan dolay ar hapis veya taksirli sular hari yl veya daha fazla hapis cezasna mahkm olanlar, 4 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak tahrik etme suundan mahkm olanlar, 5 - Trk Ceza Kanununun 512 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halka snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik etme sularndan mahkm olanlar, 6 - Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun 537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik amalarla ilemekten mahkm olanlar,
4 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak tahrik etme suundan mahkm olanlar,
Siyasi partilere ye olamazlar ve ye kaydedilemezler.
147
148
Siyasi Partilerin Kapatlmas Cumhuriyet Basavcs, soruturmay Cumhuriyet Basavcvekili veya yardmclar eliyle de yrtebilir. Madde 101 - Anayasadaki yasalara aykrlk halinde partilerin kapatlmas Anayasa Mahkemesince bir siyasi parti hakknda kapatma karar; a) Bir siyasi partinin tzk ve programnn Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet eemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykr olmas, snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalamas, su ilenmesini tevik etmesi, b) Bir siyasi partinin, Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasna aykr eylemlerin ilendii odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespiti, (kinci uyum paketi)
Siyasi Partilerin Kapatlmas
Grevli mahkeme ve savclk:
Grevli mahkeme ve savclk: Madde 98 - Siyasi partilerin kapatlmas, Cumhuriyet Basavcs veya Cumhuriyet Basavcvekilinin aaca dava Madde 98 - Siyasi partilerin kapatlmas davalar, Yargtay Cumhuriyet Basavcs tarafndan Anayasa Mahkemesinde zerine, Anayasa Mahkemesince, Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu hkmleri uygulanmak suretiyle, dosya alr. zerinde inceleme yaplarak karara balanr. Anayasa Mahkemesi gerekli grdg hallerde szl aklamalarn dinlemek iin ilgilileri ve konu hakknda bilgisi olanlar arr. Siyas partilerin kapatlmas davalarnda kapatlmaya karar verilebilmesi iin bete oy okluu arttr. Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir. Anayasa Mahkemesince verilen kararlar kesindir.
Cumhuriyet Basavcl, iddianamesine esas tekil edecek olaylarn aratrlmas ve soruturulmasnda ve davann Cumhuriyet Basavcl, iddianamesine esas tekil edecek olaylarn aratrlmas ve soruturulmasnda ve davann almas ve yrtlmesinde Cumhuriyet savclarna ve sorgu hakimlerine tannan btn yetkilere sahiptir. Ancak; almas ve yrtlmesinde Cumhuriyet savclarna ve sorgu hakimlerine tannan btn yetkilere sahiptir. Ancak; Anayasann ve kanunlarn sadece hakimler tarafndan kullanlabileceini belirttii yetkiler bunun dndadr. Anayasann ve kanunlarn sadece hakimler tarafndan kullanlabileceini belirttii yetkiler bunun dndadr. Cumhuriyet Basavcsnn grevlendirecei Cumhuriyet Basavcvekili veya Cumhuriyet Basavcs yardmclar Yargtay Cumhuriyet Basavcl siyasi partilerden incelenmek zere gerekli grd belgeleri isteyebilir. siyasi partilerin kongrelerini izleyebilecekleri gibi, Cumhuriyet Basavcl siyasi partilerden incelemek zere Siyasi partiler, Cumhuriyet Basavclnn isteklerine en ge onbe gn iinde cevap vermek zorundadrlar. gerekli grd belgeleri de isteyebilir.
Siyasi partiler, Cumhuriyet Basavclnn isteklerine en ge onbe gn iinde cevap vermek zorundadrlar.
Cumhuriyet Basavcs, soruturmay Cumhuriyet Basavcvekili veya yardmclar eliyle de yrtebilir.
Cumhuriyet Basavcsnn soruturma iin grevlendirdii Basavc yardmclarnn, Yargtay yeliine seilmeleri Cumhuriyet Basavcsnn soruturma iin grevlendirdii Basavc yardmclarnn, Yargtay yeliine seilmeleri hali hari, soruturma sonulanncaya kadar sreli veya sresiz baka bir greve atanmalar Cumhuriyet Basavcsnn yazl muvafakatna baldr. hali hari, soruturma sonulanncaya kadar sreli veya sresiz baka bir greve atanmalar Cumhuriyet Basavcsnn yazl muvafakatna baldr. (Drdnc uyum paketi)
Madde 101 - Anayasadaki yasalara aykrlk halinde partilerin kapatlmas
Anayasa Mahkemesince bir siyasi parti hakknda kapatma karar;
a) Bir siyasi partinin tzk ve programnn Devletin bamszlna, lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, insan haklarna, eitlik ve hukuk devleti ilkelerine, millet eemenliine, demokratik ve laik cumhuriyet ilkelerine aykr olmas, snf veya zmre diktatrln veya herhangi bir tr diktatrl savunmay ve yerletirmeyi amalamas, su ilenmesini tevik etmesi,
b) Bir siyasi partinin, Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasna aykr eylemlerin ilendii odak haline geldiinin Anayasa Mahkemesince tespiti,
c) Bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve c) Bir siyasi partinin, yabanc devletlerden, uluslararas kurululardan ve Trk uyrukluunda olmayan gerek ve tzel kiilerden maddi yardm almas, tzel kiilerden maddi yardm almas, Hallerinde verilir. Hallerinde verilir. Anayasa Mahkemesi, yukardaki fkrann (a) ve (b) bentlerinde saylan hallerde temelli kapatma yerine, dava konusu fiillerin arlna gre ilgili siyas partinin almakta olduu son yllk Devlet yardm miktarnn yarsndan az olmamak kaydyla, bu yardmdan ksmen veya tamamen yoksun braklmasna, yardmn tamam denmise ayn miktarn Hazineye iadesine karar verebilir.
TESEV YAYINLARI

Cumhuriyet Basavclnn isteklerine uyulmamas halinde yaplacak ilem: Madde 102 - Siyas partilerin faaliyetleri-nin izlenmesi amacyla Yargtay Cumhuriyet Basavclnn istedii bilgi vebelgeleri bildirilen sre iinde vermeyen siyas partiye Yargtay Cumhuriyet Basavcl tarafndan ikinci bir yaz tebli olunur. Bu yazda, bildirilen sre iinde cevap verilmedii ve istek yerine getirilmedii takdirde o siyas partinin kapatlmas ya da Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin dava alabilecei de belirtilir. Bu teblide bildirilecek sre iinde yine istek yerine getirilmez veya cevap verilmezse Yargtay Cumhuriyet Basavcl o siyas partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin Anayasa Mahkemesinde re`sen dava aabilir. Siyasi parti, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn bu istemlerine kar Anayasa Mahkemesine itiraz edebilir. Parti byk kongresi, merkez karar ve ynetim kurulu veya bu kurulun iki ayr kurul olarak oluturulduu haller, Trkiye Byk Millet Meclisi grup ynetim kurulu, Trkiye Byk Millet Meclisi grup genel kurulu, parti genel bakan dnda kalan parti organ, mercii veya kurulu tarafndan Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkrasnda yer alan hkmlere aykr fiilin ilenmesi halinde, fiilin ilendii tarihten balayarak iki yl gememi ise Yargtay Cumhuriyet Basavcl sz konusu organ, mercii veya kurulun iten el ektiril-mesini yaz ile o partiden ister. Parti yeleri 68 inci maddenin drdnc fkra hkmlerine aykr fiil ve konumalarndan dolay hkm giyerler ise Cumhuriyet Basavcl bu yelerin partiden kesin olarak karlmasn partiden ister. Siyas parti, tebli tarihinden itibaren otuz gn iinde istem yazsnda belirtilen hususu yerine getirmedii takdirde, Yargtay Cumhuriyet Basavcl Anayasa Mahkemesinde o siyas partinin Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin dava aar. Yargtay Cumhuriyet Basavclnca dzenlenen iddianamenin tebli-inden itibaren otuz gn iinde ilgili siyas parti tarafndan sz konusu parti organ, merci veya kurulun iten el ektirilmesi ve parti yesi veya yelerin partiden kesin olarak karlmalar halinde, o partinin kapatlmas ya da Devlet yardmndan ksmen veya tamamen yoksun braklmas iin alan dava der. Aksi takdirde Anayasa Mahkemesi, dosya zerinde inceleme yaparak, Yargtay Cumhuriyet Basavcsnn ve siyas parti temsilcilerinin szl aklamalarn, gerekli grd hallerde dier ilgilileri ve konu zerinde bilgisi olanlar da dinlemek suretiyle alm bulunan davay karara balar. (kinci ve drdnc uyum paketi) Bir siyasi partinin yasak eylemlere odak olmas hali: Madde 103 - Bir siyasi partinin Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkras hkmne aykr eylemlerin odak halini oluturup oluturmad hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir. Bir siyas parti, bu nitelikteki fiiller o partinin yelerince youn bir ekilde ilendii ve bu durum o partinin byk kongre veya genel bakan veya merkez karar veya ynetim organlar veya Trkiye Byk Millet Meclisindeki grup genel kurulu veya grup ynetim kurulunca zmnen veya aka benimsendii yahut bu fiiller dorudan doruya anlan parti organlarnca kararllk iinde ilendii takdirde, sz konusu fiillerin oda haline gelmi saylr. (kinci uyum paketi)
Cumhuriyet Basavclnn isteklerine uyulmamas halinde yaplacak ilem:
Madde 102 - Siyasi partilerin denetimi ve faaliyetlerinin takibi hususlarnda Cumhuriyet Basavclnn istedii bilgi ve belgeleri, belli edilen sre veya belli edilmemesi halinde makul sre iinde vermeyen siyasi partiye Cumhuriyet Basavcl tarafndan ikinci bir yaz tebli olunur. Bu yazda, belirtilen sre iinde cevap verilmedii ve istek yerine getirilmedii takdirde o siyasi partinin kapatlmas iin dava alabilecei de belirtilir. Bu teblide bildirilecek sre iinde yine istek yerine getirilmez veya cevap verilmezse Cumhuriyet Basavcl o siyasi partinin kapatlmas iin Anayasa Mahkemesinde resen dava aabilir.
Bir siyasi partinin yasak eylemlere odak olmas hali:
Madde 103 - Bir siyasi partinin Anayasann 68 inci maddesinin drdnc fkras hkmne aykr eylemlerin odak halini oluturup oluturmad hususu Anayasa Mahkemesince belirlenir.
149
150
10.6.1983 tarihli ve 2839 sayl Milletvekili Seimi Kanunu
Milletvekili seilemeyecek olanlar: Madde 11 - Aada yazl olanlar milletvekili seilemezler: a) lkokul mezunu olmayanlar, b) Kstllar, c) Ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, d) Kamu hizmetinden yasakllar, e) Taksirli sular hari, toplam bir yl veya daha fazla hapis veya sresi ne olursa olsun ar hapis cezasna hkm giymi olanlar, f) Affa uram olsalar bile; 1. Basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resm ihale ve alm satmlara fesat kar-trma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar, 2. Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn, birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak tahrik etme suundan mahkum olanlar, 3. Terr eylemlerinden mahkum olanlar, 4. Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun 537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik amalarla ilemekten mahkm olanlar. (Drdnc uyum paketi)
Milletvekili seilemeyecek olanlar:
Madde 11 - Aada yazl olanlar milletvekili seilemezler:
a) lkokul mezunu olmayanlar, b) Kstllar, c) Ykml olduu askerlik hizmetini yapmam olanlar, d) Kamu hizmetinden yasakllar, e) Taksirli sular hari, toplam bir yl veya daha fazla hapis veya sresi ne olursa olsun ar hapis cezasna hkm giymi olanlar, f) Affa uram olsalar bile; 1. Zimmet, ihtilas, irtikap, rvet, hrszlk, dolandrclk, sahtecilik, inanc ktye kullanma, dolanl iflas gibi yz kzartc sular ile istimal ve istihlak kaakl dnda kalan kaaklk sular, resmi ihale ve alm satmlara fesat kartrma veya Devlet srlarn aa vurma sularndan biriyle mahkm olanlar, 2. Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn, birinci babnda yazl sulardan veya bu sularn ilenmesini aleni olarak tahrik etme suundan mahkm olanlar, 3. Trk Ceza Kanununun 312 nci maddesinin ikinci fkrasnda yazl halk snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla, aka tahrik etme sularndan mahkm olanlar, 4. Trk Ceza Kanununun 536 nc maddesinin birinci, ikinci ve nc fkralarnda yazl eylemlerle ayn Kanunun 537 nci maddesinin birinci, ikinci, nc, drdnc ve beinci fkralarnda yazl eylemleri siyasi ve ideolojik amalarla ilemekten mahkm olanlar. Milletvekili seilemeyecek olanlar:
TESEV YAYINLARI
DNCE VE FADE ZGRL

1.3.1926 tarih ve 765 sayl Trk Ceza Kanunu
Madde 159 - Trkl, Cumhuriyeti, Byk Millet Meclisini, Hkmetin manevi ahsiyetini, Bakanlklar, Devletin Madde 159 - Trkl, Cumhuriyeti, Byk Millet Meclisini, Hkmetin manevi ahsiyetini, Bakanlklar, Devletin askeri veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manevi ahsiyetini alenen tahrir ve tezyif edenler bir askeri veya emniyet muhafaza kuvvetlerini veya Adliyenin manevi ahsiyetini alenen tahrir ve tezyif edenler alt seneden alt seneye kadar ar hapis cezas ile cezalandrlrlar. aydan seneye kadar hapiscezas ile cezalandrlrlar.
Birinci fkrada beyan olunan crmlerin irtikabnda muhatap sarahaten zikredilmemi olsa bile onlara matufiyetinde Birinci fkrada beyan olunan crmlerin irtikabnda muhatap sarahaten zikredilmemi olsa bile onlara matufiyetinde tereddt edilmiyecek derecede karineler varsa tecavz sarahaten vukubulmu addolunur. tereddt edilmiyecek derecede karineler varsa tecavz sarahaten vukubulmu addolunur. Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna veya Byk Millet Meclisi Kararlarna alenen svenler 15 gnden 6 aya kadar hapis ve 100 liradan 500 liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlr.
Trkiye Cumhuriyeti kanunlarna veya Byk Millet Meclisi Kararlarna alenen svenler 15 gnden 6 aya kadar hapis ve 100 liradan 500 liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlr.
Trkl tahkir yabanc memlekette bir Trk tarafndan ilenirse verilecek ceza te birden yarya kadar artrlr. Trkl tahkir yabanc memlekette bir Trk tarafndan ilenirse verilecek ceza te birden yarya kadar artrlr. Tahkir, tezyif ve svme kast bulunmakszn, sadece eletirmek maksadyla yaplan dnce aklamalar cezay gerektirmez. (Birinci, nd ve yedinci uyum paketi) Madde 312

(Birinci uyum paketi)
Madde 312
Kanunun crm sayd bir fiili aka ven veya iyi grdn syleyen veya halk kanuna itaatsizlie tahrik eden Bir crm alenen ven veya iyi grdn syleyen veya halk kanuna uymamaya tahrik eden kimseye alt aydan kimse alt aydan iki yla kadar hapis ve ikibin liradan onbin liraya kadar ar para cezasna mahkm olur. iki yla kadar hapis cezas verilir.
Halk; snf, rk, din, mezhep veya blge farkll gzeterek kin ve dmanla aka tahrik eden kimse bir yldan Sosyal snf, rk, din, mezhep veya blge farkllna dayanarak, halk birbirine kar kamu dzeni iin tehlikeli yla kadar hapis ve bin liradan onikibin liraya kadar ar para cezasyla cezalandrlr. Bu tahrik umumun olabilecek bir ekilde dmanla veya kin beslemeye alenen tahrik eden kimseye bir yldan yla kadar hapis emniyeti iin tehlikeli olabilecek bir ekilde yapld takdirde faile verilecek ceza te birden yarya kadar artrlr. cezas verilir. Halkn bir ksmn aalayc ve insan onurunu zedeleyecek bir ekilde tahkir eden kimseye de birinci fkradaki ceza verilir. Yukardaki fkralarda yazl sular 311 inci maddenin ikinci fkrasnda belirtilen aralar veya ekillerle ilendiinde verilecek cezalar bir kat orannda artrlr.
Yukardaki fkralarda yazl sular 311 nci maddenin ikinci fkrasnda saylan vastalarla ileyenlere verilecek cezalar bir misli artrlr.
151
152
12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu
Terr ve rgt tanm Madde 1 - (Deiik birinci fkra: 15/7/2003 - 4928/20 md.) Terr; cebir ve iddet kullanarak; bask, korkutma, yldrma, sindirme veya tehdit yntemlerinden biriyle, Anayasada belirtilen Cumhuriyetin niteliklerini, siyas, hukuk, sosyal, laik, ekonomik dzeni deitirmek, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmak, Trk Devletinin ve Cumhuriyetin varln tehlikeye drmek, Devlet otoritesini zaafa uratmak veya ykmak veya ele geirmek, temel hak ve hrriyetleri yok etmek, Devletin i ve d gvenliini, kamu dzenini veya genel sal bozmak amacyla bir rgte mensup kii veya kiiler tarafndan giriilecek her trl su tekil eden eylemlerdir. ki veya daha fazla kimsenin birinci fkrada yazl terr suunu ilemek amacyla birlemesi halinde bu Kanunda yazl olan rgt meydana gelmi saylr. rgt terimi, Trk Ceza Kanunu ile ceza hkmlerini ieren zel kanunlarda geen teekkl, cemiyet, silahl cemiyet, ete veya silahl eteyi de kapsar. (Altnc uyum paketi) Terr rgtleri Madde 7 - 3 ve 4 nc maddelerle Trk Ceza Kanununun 168, 169, 171, 313, 314 ve 315 inci maddeleri hkmleri sakl kalmak kaydyla bu Kanunun 1 inci maddesinin kapsamna giren rgtleri her ne nam altnda olursa olsun kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini dzenleyenler veya ynetenler be yldan on yla kadar ar hapis ve ikiyzmilyon liradan beyzmilyon liraya kadar ar para cezas, bu rgtlere girenler yldan be yla kadar ar hapis ve yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlrlar. Yukardaki 2 nci fkrada belirtilen rgtle ilgili propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde belirtilen mevkuteler vastas ile ilenmesi halinde,ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise,bir nceki ay ortalama sat miktarnn; yzde doksan kadar ar para cezas verilir. Ancak, bu para cezalar yzmilyon liradan az olamaz. Bu mevkutelerin sorumlu mdrlerine, sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr ve alt aydan iki yla kadar hapis cezas hkmolunur. (Birinci ve yedinci uyum paketi)
Terr rgtleri
Madde 7 - 3 ve 4 nc maddelerle Trk Ceza Kanununun 168, 169, 171, 313, 314 ve 315 inci maddeleri hkmleri sakl kalmak kaydyla bu Kanunun 1 inci maddesinin kapsamna giren rgtleri her ne nam altnda olursa olsun kuranlar veya bunlarn faaliyetlerini dzenleyenler veya ynetenler be yldan on yla kadar ar hapis ve ikiyzmilyon liradan beyzmilyon liraya kadar ar para cezas, bu rgtlere girenler yldan be yla kadar ar hapis ve yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas ile cezalandrlrlar.
Yukardaki fkra uyarnca oluturulan rgt mensuplarna yardm edenlere veya iddet veya dier terr Yukardaki fkra uyarnca meydana getirilen rgt mensuplarna yardm edenlere ve rgtle ilgili propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve ellimilyon liradan yzmilyon yntemlerine bavurmay tevik edecek ekilde propaganda yapanlara fiilleri baka bir su olutursa bile ayrca bir yldan be yla kadar hapis ve beyzmilyon liradan birmilyar liraya kadar ar para cezas verilir. liraya kadar ar para cezas hkmolunur.
Bu yardm; dernek, vakf, siyasi parti, ii ve meslek kurulularna veya bunlarn yan kurulularna ait bina, lokal, Bu yardm; dernek, vakf, siyasi parti, ii ve meslek kurulularna veya bunlarn yan kurulularna ait bina, lokal, bro veya eklentilerinde veya retim kurumlarnda veya retim yurtlarnda veya bunlarn eklentilerinde yaplrsa bro veya eklentilerinde veya retim kurumlarnda veya retim yurtlarnda veya bunlarn eklentilerinde yaplrsa ikinci fkradaki cezalarn iki kat hkmolunur. ikinci fkradaki cezalarn iki kat hkmolunur.
Ayrca; dernek, vakf, sendika ve benzeri kurumlarn terre destek olduklar tespit edildiinde faaliyetleri durdurulur Ayrca; dernek, vakf, sendika ve benzeri kurumlarn terre destek olduklar tespit edildiinde faaliyetleri durdurulur ve mahkemece kapatlr. Kapatlan bu kurulularn mal varlklarnn msaderesine karar verilir. ve mahkemece kapatlr. Kapatlan bu kurulularn mal varlklarnn msaderesine karar verilir.
Yukardaki 2 nci fkrada belirtilen rgtle ilgili propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde belirtilen mevkuteler vastas ile ilenmesi halinde,ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise,bir nceki ay ortalama sat miktarnn; mevkute niteliinde bulunmayan basl eserler ile yeni yayna giren mevkuteler hakknda ise,en yksek tirajl gnlk mevkutenin bir nceki ay ortalama sat tutarnn yzde doksan kadar ar para cezas verilir. Ancak, bu para cezalar yzmilyon liradan az olamaz. Bu mevkutelerin sorumlu mdrlerine, sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr ve alt aydan iki yla kadar hapis cezas hkmolunur.
TESEV YAYINLARI
12.4.1991 tarihli ve 3713 sayl Terrle Mcadele Kanunu

Birinci uyum paketi ile deitirilmi; altnc uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.
Devletin blnmezlii aleyhine propaganda
Madde 8 - Trkiye Cumhuriyeti Devletinin lkesi ve milletiyle blnmez btnln bozmay hedef alan yazl ve szl propaganda ile toplant, gsteri ve yry yaplamaz. Yapanlar hakknda bir yldan yla kadar hapis ve yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas hkmolunur. Bu suun mkerreren ilenmesi halinde, verilecek cezalar paraya evrilemez.
Birinci fkrada belirtilen propaganda suunun 5680 sayl Basn Kanununun 3 nc maddesinde belirtilen mevkuteler vastas ile ilenmesi halinde, ayrca sahiplerine de mevkute bir aydan az sreli ise, bir nceki ay ortalama sat miktarnn yzde doksan kadar ar para cezas verilir.Ancak, bu para cezalar yzmilyon liradan az olamaz. Bu mevkutelerin sorumlu mdrlerine, sahiplerine verilecek para cezasnn yars uygulanr ve alt aydan iki yla kadar hapis cezas hkmolunur.
Birinci fkrada belirtilen propaganda suunun ikinci fkrada yazl mevkuteler dnda basl eser ve sair kitle iletiim aralar ile ilenmesi halinde, sorumlular ve ayrca kitle iletiim aralar sahipleri hakknda alt aydan iki yla kadar hapis, yzmilyon liradan yzmilyon liraya kadar ar para cezas hkmolunur. Ayrca bu fiilin radyo ve televizyonlar vastasyla ilenmesi halinde mahkemece ilgili radyo ve televizyon kuruluunun bir gnden onbe gne kadar yayndan men'ine karar verilir.
Birinci fkrada yazl fiillerin ikinci ve nc fkralarda yazl kitle iletiim aralar ile ilenmesi halinde belirlenen ceza te birden yarya kadar artrlr.
23.1.1986 tarihli ve 3257 sayl Sinema, Video ve Mzik Eserleri Kanunu

darenin yetkisi: Madde 9 - Bakanlk ile mlki idare amirleri eserlerin datm ve gsterilmeleri srasnda bunlarn iletme belgeleri ile bandrollerini ve eser zerinde herhangi bir deiiklik olup olmad hususunda eseri her zaman denetleyebilirler. letme belgesiz veya bandrolsz veya zerinde deiiklik yaplan eserler toplatlarak C. Savclklarna su duyurusu ile birlikte sevk edilir. Mlki idare amirleri blgenin zellikleri sebebiyle toplumsal bir olaya sebebiyet vermesi muhtemel eserlerin datm ve gsterimini, gerekesini de belirtmek suretiyle yetki ve grev snrlar ierisinde yasaklayabilirler.

(Altnc uyum paketi)
darenin yetkisi:
Madde 9 - Bakanlk ile mlki idare amirleri eserlerin datm ve gsterilmeleri srasnda bunlarn iletme belgeleri ile bandrollerini ve eser zerinde herhangi bir deiiklik olup olmad hususunda eseri her zaman denetleyebilirler. letme belgesiz veya bandrolsz veya zerinde deiiklik yaplan eserler toplatlarak C. Savclklarna su duyurusu ile birlikte sevk edilir.
Mlki idare amirleri blgenin zellikleri sebebiyle toplumsal bir olaya sebebiyet vermesi muhtemel eserlerin datm ve gsterimini, gerekesini de belirtmek suretiyle yetki ve grev snrlar ierisinde yasaklayabilirler.
Bakanlk veya mlki idare amirlerince yaplacak herhangi bir denetim sonucunda eserin Devletin lkesi ve milletiyle Bakanlk veya mlk idare amirlerince yaplacak herhangi bir denetim sonucunda eserin Cumhuriyetin Anayasada blnmez btnl, milli egemenlik, Cumhuriyet, milli gvenlik, kamu dzeni, genel asayi, kamu yarar, genel belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, genel ahlk ve genel sala ve kamu dzenine aykr bulunmas hlinde hkim karar ile, gecikmesinde saknca bulunan hllerde ise, Bakanlk ahlak ve genel salk, rf ve adetlerimize aykr bulunmas halinde eser yasaklanr ve kanuni takibat alr. veya mlk idare amirinin yazl emriyle eser yasaklanr ve kanun takibat alr. Mahalli mlki amirlikler ve belediyeler bandrol ve iletmeci ruhsatlarn Mahalli mlki amirlikler ve belediyeler bandrol ve iletmeci ruhsatlarn denetleme yetkisine sahiptir. denetleme yetkisine sahiptir. Yukardaki fkralar uyarnca yetkili mercilerce verilen kararlar, yirmidrt saat iinde yetkili sulh ceza hkiminin onayna sunulur. Hkim, kararn krksekiz saat iinde aklar; aksi hlde karar kendiliinden kalkar.
153
154
15.07.1950 tarihli ve 5680 sayl Basn Kanunu
Basnda Mesuliyet Madde 16 - Basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluu:
Basnda Mesuliyet
Madde 16 - Basn yoluyla ilenen sulardan dolay ceza sorumluluu:
1. Mevkutelerle ilenen sularda sorumluluk, suu vcuda getiren yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse ile beraber bu mevkutenin ilgili sorumlu mdrne aittir. Ancak, sorumlu mdrler iin verilen hrriyeti balayc cezalar, srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur.
1. Mevkutelerle ilenen sularda sorumluluk, suu meydana getiren yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse ile beraber bu mevkutenin ilgili sorumlu mdrne; 19 uncu maddeye aykr hareket edilmesi halinde ise sz edilen kiilerle birlikte mevkutenin sahibi olan gerek kiiye ve mevkute sahibi olan Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen anonim irketlerde ynetim kurulu bakan ile dier irket ve tzel kiilere ait mevkutelerde tzel kiiliin en st yneticisine aittir. Ancak, sorumlu mdrler iin verilen hrriyeti balayc cezalar, srelerine baklmakszn para miktarn aa haddi esas alnr. Sorumlu mdrler iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez. cezasna evrilerek hkmolunur ve bu cezalar ertelenemez. 2. Sorumlu mdr, mevkutelerde mstear adla veya imzasz veya remizli imza ile yaynlanan yaz veya haber veya resim veya karikatr sahiplerinin adlarn bildirmek zorunda deildir. Sahibi belli olmayan veya sorumlu mdr 2. Sorumlu mdr, mevkutelerde mstear adla veya imzasz veya remizli imza ile yaynlanan yaz veya haber veya tarafndan en ge mahkemece yaplacak birinci sorgusu srasnda sahibi doru ekilde aklanmayan yaz veya resim veya karikatr sahiplerinin adlarn bildirmek zorunda deildir. Sahibi belli olmayan veya sorumlu mdr haber veya resim veya karikatrden dolay sorumluluk, birinci bent hkmne baklmakszn, suu vcuda getiren tarafndan en ge mahkemece yaplacak birinci sorgusu srasnda sahibi doru ekilde aklanmayan yaz veya haber veya resim veya karikatrden dolay sorumluluk, birinci bent hkmne baklmakszn, suu vcuda getiren yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse gibi, sorumlu mdre aittir. yazy veya haberi yazan veya resmi veya karikatr yapan kimse gibi, sorumlu mdre aittir. 3. Sorumlu mdr mevkutenin sahibi tarafndan,rzasna aykr olarak yaynlanan yaz veya haber veya resim veya 3. Sorumlu mdr mevkutenin sahibi tarafndan,rzasna aykr olarak yaynlanan yaz veya haber veya resim veya karikatrden sorumlu deildir. Bu takdirdesorumlu mdr hakkndaki ceza sorumluluu, yaz veya haber veya karikatrden sorumlu deildir. Bu takdirdesorumlu mdr hakkndaki ceza sorumluluu, yaz veya haber veya resim veya karikatr yaynlatana aittir. resim veya karikatr yaynlatana aittir. 4. Mevkute tanmna girmeyen baslm eserlerle ilenen sularda ceza sorumluluu suu oluturan eserin yazar, 4. Mevkute tanmna girmeyen baslm eserlerle ilenen sularda ceza sorumluluu suu oluturan eserin yazar, evireni veya izeni ile birlikte yaynlatana aittir. Ancak, yaynlatanlar iin verilen hrriyeti balayc cezalar evireni veya izeni ile birlikte yaynlatana aittir. Ancak, yaynlatanlar iin verilen hrriyeti balayc cezalar srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur. Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen miktarn aa haddi esas alnr. Yaynlatanlar srelerine baklmakszn para cezasna evrilerek hkmolunur. Para cezasnn hesabnda 647 sayl Cezalarn nfaz Hakknda Kanunun 4 nc maddesinin birinci bendinde belirtilen miktarn aa haddi esas alnr. Yaynlatanlar iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez. iin emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas verilmez. Mevkute tanmna girmeyen basl eserin sahibinin belli olmamas halinde sorumluluk,yukardaki fkra hkmne baklmakszn yaynlatana aittir. Eser; yazar, evireni ve izeninin bilgi ve izni dnda yaynland takdirde sadece Mevkute tanmna girmeyen basl eserin sahibinin belli olmamas halinde sorumluluk,yukardaki fkra hkmne baklmakszn yaynlatana aittir. Eser; yazar, evireni ve izeninin bilgi ve izni dnda yaynland takdirde sadece yaynlatan,eseri vcuda getiren gibi sorumlu olur. yaynlatan,eseri vcuda getiren gibi sorumlu olur. Yukarda yazl kiiler belli olmad veya bu kimseler aleyhine Trk Mahkemelerinde dava alamad takdirde Yukarda yazl kiiler belli olmad veya bu kimseler aleyhine Trk Mahkemelerinde dava alamad takdirde sorumluluk, basana, basan da belli olmad takdirde satan ve datana aittir. sorumluluk, basana, basan da belli olmad takdirde satan ve datana aittir. Sahibinin rzas olmadka Trkiye'de yaymlanan yaynlardan aynen yaplacak iktibaslarda sorumluluk, iktibas Sahibinin rzas olmadka Trkiye`de yaymlanan yaynlardan aynen yaplacak iktibaslarda sorumluluk, iktibas edene aittir. edene aittir. Kanunla yasaklanm herhangi bir dille yayn yaplmas halinde, sorumlu mdrlerle yaynlatanlar hakknda bu Bu Kanun ile dier kanunlarn basl eserin sahip veya yaynlatann cezai veya hukuki bakmndan sorumlu kld maddede ngrlen para cezasna evrilerek hkmedilmeye ve emniyet gzetimi altnda bulundurma cezas hallerde, sahip veya yaynlatan tzelkii ise, temsilen bir gerek kii gsterilmi olsa bile sorumluluk tzelkiiye verilmeyeceine ilikin hkmler uygulanmaz. aittir. Bu Kanun ile dier kanunlarn basl eserin sahip veya yaynlatann cezai veya hukuki bakmndan sorumlu kld hallerde, sahip veya yaynlatan tzelkii ise, temsilen bir gerek kii gsterilmi olsa bile sorumluluk tzelkiiye (kinci uyum paketi) aittir.
TESEV YAYINLARI
15.07.1950 tarihli ve 5680 sayl Basn Kanunu
Madde 31 - Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, milli egemenliine, Cumhuriyetin varlna, milli nc Uyum Paketi ile yrrlkten kaldrlmtr. gvenlie, kamu dzenine, genel asayie, kamu yararna, genel ahlaka ve genel sala aykr olup yabanc memleketlerde kan baslm eserlerin Trkiye'ye sokulmas veya datlmas Bakanlar Kurulu kararyla yasaklanabilir.
Bu gibi baslm eserlerin,Bakanlar Kurulundan acele karar alnmak zere ileri Bakanlnca karardan evvel datlmalar yasaklanabilecei gibi, datlm olanlarda toplattrlabilir.
Yasaklanm olmasna ramen, bunlar Trkiye'ye bilerek sokanlar, datanlar veya bu gibi eserleri ksmen veya tamamen iktibas veya tercme edenler, yayanlar, fiil baka bir suu olutursa bile ayrca aydan bir yla kadar hapis ve ellibin liradan yzbin liraya kadar ar para cezasna mahkm edilirler.
Ek Madde 1 - Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1,2 ve 4 nc fasllarnda veya 311 veya 312 nci maddelerinde yazl sular veya Devlete ait gizli bilgileri ihtiva eden her trl mevkute veya mevkute tanmna girmeyen dier baslm eserlerin datm, eserlerin basld yerdeki sulh ceza hakiminin karar ile ve gecikmesinde saknca bulunan hallerde ise bu yerlerdeki Cumhuriyet savclnn yazl karar ile nlenebilir. Cumhuriyet savcl, bu kararn en ge yirmidrt saat iinde sulh ceza hakimine bildirir. Hakim en ge krksekiz saat iinde kararn onaylanp onaylanmamas hakknda karar verir. Onaylanmama halinde Cumhuriyet savclnn karar hkmsz kalr. Bu fkraya gre verilen kararlar o yer Cumhuriyet savcl tarafndan eserin basld ve datld yerlerdeki Cumhuriyet savclklarna en seri vastayla bildirilir.
Ek Madde 1 - Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlnn, mill gvenliin, kamu dzeninin ve genel ahlkn korunmas, su ilenmesinin nlenmesi ile Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanun ve Anayasann 174 nc maddesi kapsamnda yer alan inklp kanunlar aleyhine ilenen sular iin, tedbir yoluyla soruturma safhasnda Cumhuriyet savclnn talebi zerine sulh ceza hakimince, kovuturma safhasnda grevli mahkemece her trl baslm eserin datmnn nlenmesine veya toplatlmasna karar verilebilir. Gecikmesinde saknca bulunan hallerde bu eserlerin datmnn nlenmesine veya toplatlmasna, dorudan doruya Cumhuriyet savclnca yazl olarak karar verilebilir. Bu halde Cumhuriyet savcs kararn en ge yirmi drt saat iinde yetkili sulh ceza hkiminin onayna sunar. Sulh ceza hkimi krksekiz saat iinde kararn aklar; aksi halde Cumhuriyet Yukardaki fkrada saylan sular ile Trk Ceza Kanununun 426 ve 428 inci maddelerindeki sular veya 5816 sayl savclnn karar kendiliinden hkmsz saylr. Atatrk Aleyhine lenen Sular Hakknda Kanunda veya 6187 sayl Vicdan ve Toplanma Hrriyetinin Korunmas Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnl, Cumhuriyetin temel ilkeleri ve mill gvenlik aleyhinde ilenmi Hakknda Kanunda yer alan sular veya Devlete ait gizli bilgileri ihtiva eyledikleri iddiasyla aleyhlerine soruturma bir sutan mahkmiyet halinde, faillerden bir veya birkana ait olmalar artyla suu ihtiva eden mevkute veya veya kovuturmaya geilmi, her trl baslm eserlerin toplatlmasna, soruturma safhasnda sulh ceza mevkute saylmayan baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine hakimince, kovuturma safhasnda grevli mahkemece karar verilebilir. Ancak, soruturma safhasnda gecikmesinde de karar verilir. saknca bulunan hallerde Cumhuriyet savcl da toplatma kararn yazl olarak verebilir. Bu karar en ge yirmidrt Yukardaki fkrada sz geen makineler ile dier basm aletlerinin karlmasn, deitirilmesini, kaybolmasn saat iinde yetkili sulh cezahakiminin onayna sunulur. Hakim, toplatmann onaylanp onaylanmamas hususunda ve tahribini nlemek iin tahkikatn her aamasnda gerekli grlen tedbirler alnr. Ancak, bu tedbirler, makineler krksekiz saat iinde karar verir. Kararn onaylanmamas halinde toplatma karar hkmsz saylr. Bu fkra ile dier basm aletlerinin faaliyetlerini engelleyici nitelikte olamaz. hkmne gre verilen kararlar, o yer Cumhuriyet savclnca tm Cumhuriyet savclklarna en seri vasta ile bildirilir. (kinci uyum paketi)
Trk Ceza Kanununun kinci Kitabnn Birinci Babnn 1,2 ve 4 nc fasllarnda veya 312 nci maddenin ikinci fkrasnda yazl sularn basn yoluyla ilenmeleri sebebiyle mahkumiyet halinde, faillerden bir veya birkana ait olmalar artyla suu ihtiva eden mevkute veya mevkute saylmayan baslm eserlerin basmnda kullanlan makineler ile dier basm aletlerinin msaderesine de karar verilir.
Yukardaki fkrada sz geen makineler ile dier basm aletlerinin karlmasn, deitirilmesini, kaybolmasn ve tahribini nlemek iin tahkikatn her aamasnda gerekli grlen tedbirler alnr. Ancak, bu tedbirler, makineler ile dier basm aletlerinin faaliyetlerini engelleyici nitelikte olamaz.
155
156
DN ZGRLKLER
3.5.1985 tarihli ve 3194 sayl mar Kanunu
Altnc uyum paketi ile Kanunda yeralan "cami" ibareleri "ibadet yeri" olarak deitirilmitir.
Altnc uyum paketi ile Kanuna aadaki madde eklenmitir: Ek Madde 2 - mar planlarnn tanziminde, planlanan beldenin ve blgenin artlar ile mstakbel ihtiyalar gz nnde tutularak lzumlu ibadet yerleri ayrlr. l, ile ve kasabalarda mlk idare amirinin izni alnmak ve imar mevzuatna uygun olmak artyla ibadethane yaplabilir. badet yeri, imar mevzuatna aykr olarak baka maksatlara tahsis edilemez.
5.6.1935 tarihli ve 2762 sayl Vakflar Kanunu

dare uzuvlar ve kontrol mercileri Madde 1 - 4 birinci terin 1926 tarihinden nce vcud bulmu vakflardan A - Bu kanundan nce zabtedilmi bulunan vakflar, B - Bu kanundan nce idaresi zabtedilmi olan vakflar, C - Mtevellii bir makama artedilmi olan vakflar, D - Kanunen veya fiilen hayri bir hizmeti kalmam olan vakflar, E - Mtevellilii vakfedenlerin ferilerinden bakalarna art edilmi vakflar, Vakflar Umum Mdrlnce idare olunur. Bunlarn hepsine birden (Mazbut vakflar) denir. Mtevellilii vakfedenlerin ferìlerine art edilmi vakflara (Mlhak Vakflar) denir. Bunlar mtevellileri tarafndan idare olunur. Mtevelliler Vakflar Genel Mdrlnn ve Genel Mdrlk de dare Meclisinin kontrol altndadr. Cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar, bunlar tarafndan seilen kii veya kurullarca ynetilir. lgili makamlarla Vakflar Genel Mdrl tarafndan tefti edilir ve denetlenirler. Tefti ve denetlemenin usulleri ve nasl yaplaca ile sonular karlacak ynetmelikle belirlenir. Cemaat vakflarnn Trk Kanunu Medenisinin 78 nci maddesi gereince Vakflar Genel Mdrlne deyecekleri tefti ve denetleme masraflarna katlma paynn, genel bteden karlanmasna Bakanlar Kurulunca karar verilebilir. Bu karar anlan vakflarn tefti ve denetimini etkilemez. Cemaat vakflar, vakfiyeleri olup olmadna baklmakszn, Vakflar Genel Mdrlnn izniyle din, hayr, sosyal, eitsel, shh ve kltrel alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere tanmaz mal edinebilirler ve tanmaz mallar zerinde tasarrufta bulunabilirler. Bu vakflarn din, hayr, sosyal, eitsel, shh ve kltrel alanlardaki ihtiyalarn karlamak zere, her ne suretle olursa olsun, tasarruflar altnda bulunduu, vergi kaytlar, kira szlemeleri ve dier belgelerle belirlenen tanmaz mallar, bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren alt ay iinde bavurulmas hlinde vakf adna tescil olunur. Cemaat vakflar adna balanan veya vasiyet olunan tanmaz mallar da bu madde hkmlerine tbidir. Bu maddenin uygulanmasna ilikin usul ve esaslar Vakflar Genel Mdrlnn bal bulunduu Bakanlka karlacak ynetmelikle dzenlenir. (nc ve drdnc uyum paketi) (ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.) Altnc uyum paketi ile Kanuna aadaki madde eklenmitir: GEC MADDE 2. - Cemaat vakflar, bu Kanunun yrrle girdii tarihten itibaren onsekiz ay iinde 1 inci maddenin yedinci fkras uyarnca tescil bavurusunda bulunabilirler.
dare uzuvlar ve kontrol mercileri
Madde 1 - 4 birinci terin 1926 tarihinden nce vcud bulmu vakflardan
A - Bu kanundan nce zabtedilmi bulunan vakflar, B - Bu kanundan nce idaresi zabtedilmi olan vakflar, C - Mtevellii bir makama artedilmi olan vakflar, D - Kanunen veya fiilen hayri bir hizmeti kalmam olan vakflar, E - Mtevellilii vakfedenlerin ferilerinden bakalarna art edilmi vakflar,
Vakflar Umum Mdrlnce idare olunur. Bunlarn hepsine birden (Mazbut vakflar) denir.
Mtevellilii vakfedenlerin fer'ilerine art edilmi vakflara (Mlhak Vakflar) denir. Bunlar mtevellileri tarafndan idare olunur.
Mtevelliler Vakflar Genel Mdrlnn ve Genel Mdrlk de dare Meclisinin kontrol altndadr.
Cemaatlere ve esnafa mahsus vakflar, bunlar tarafndan seilen kii veya kurullarca ynetilir. lgili makamlarla Vakflar Genel Mdrl tarafndan tefti edilir ve denetlenirler. Tefti ve denetlemenin usulleri ve nasl yaplaca ile sonular karlacak ynetmelikle belirlenir.
Cemaat vakflarnn Trk Kanunu Medenisinin 78 nci maddesi gereince Vakflar Genel Mdrlne deyecekleri tefti ve denetleme masraflarna katlma paynn, genel bteden karlanmasna Bakanlar Kurulunca karar verilebilir. Bu karar anlan vakflarn tefti ve denetimini etkilemez.
TESEV YAYINLARI
KENCEYLE MCADELE
4.4.1929 tarihli ve 1412 sayl Ceza Muhakemeleri Usul Kanunu
Muhakemenin iadesi ve yazl emir Mahkmun lehine muhakemenin iadesi sebepleri : Madde 327 - Kat'ileen bir hkmle neticelenmi olan bir dava aada yazl hallerde mahkmun lehine olarak muhakemenin iadesi yolile tekrar grlr: 1 - Durumada ihtica olunan ve hkme tesir eden bir vesikann sahtelii tebeyyn ederse. 2 - Yemin verilerek dinlenmi olan bir ahid veya ehlihibrenin hkme messir olacak surette mahkm aleyhine kasd veya ihmal ile hakikat hilafnda ahitlikte bulunduu veya rey verdii anlalrsa. 3 - Bizzat mahkm tarafndan sebebiyet verilmi olan kusur mstesna olmak zere hkme itirak etmi olan hakimlerden biri aleyhine ceza tatbikatn ve kanuni bir ceza ile mahkmiyeti istilzam edecek mahiyette olarak vazifelerini ifada kusur etmise. 4 - Ceza hkm, hukuk mahkemesinin bir hkmne mstenid olup da bu hkm katìlemi olan dier bir hkm ile bozulmu ise. 5 - Yeni vakalar veya yeni deliller dermeyan edilip de bunlar yalnz bana veya evvelce irad edilen delillerle birlikte nazara alndklar takdirde maznunun beraetini veya daha hafif bir cezay havi kanun hkmnn tatbiki ile mahkm olmasn istilzam edebilecek mahiyette olursa. u kadar ki kabahat hkmleri hakknda ancak evvelce mahkm tarafndan renilmemi olan veya kendi kusurile olmyarak evvelce irad edilmemi bulunan vakalar veya deliller dermeyan olunabilir. 6 - Ceza hkmnn, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlli suretiyle verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit edilmi olmas. Bu halde, muhakemenin iadesi, Avrupa nsan Haklar Mahkemesi kararnn kesinletii tarihten itibaren bir yl iinde istenebilir. (nc ve beinci uyum paketi)
Muhakemenin iadesi ve yazl emir
Mahkmun lehine muhakemenin iadesi sebepleri :
Madde 327 - Kat'ileen bir hkmle neticelenmi olan bir dava aada yazl hallerde mahkmun lehine olarak muhakemenin iadesi yolile tekrar grlr:
1 - Durumada ihtica olunan ve hkme tesir eden bir vesikann sahtelii tebeyyn ederse. 2 - Yemin verilerek dinlenmi olan bir ahid veya ehlihibrenin hkme messir olacak surette mahkm aleyhine kasd veya ihmal ile hakikat hilafnda ahitlikte bulunduu veya rey verdii anlalrsa. 3 - Bizzat mahkm tarafndan sebebiyet verilmi olan kusur mstesna olmak zere hkme itirak etmi olan hakimlerden biri aleyhine ceza tatbikatn ve kanuni bir ceza ile mahkmiyeti istilzam edecek mahiyette olarak vazifelerini ifada kusur etmise. 4 - Ceza hkm, hukuk mahkemesinin bir hkmne mstenid olup da bu hkm kat'ilemi olan dier bir hkm ile bozulmu ise. 5 - Yeni vakalar veya yeni deliller dermeyan edilip de bunlar yalnz bana veya evvelce irad edilen delillerle birlikte nazara alndklar takdirde maznunun beraetini veya daha hafif bir cezay havi kanun hkmnn tatbiki ile mahkm olmasn istilzam edebilecek mahiyette olursa. u kadar ki kabahat hkmleri hakknda ancak evvelce mahkm tarafndan renilmemi olan veya kendi kusurile olmyarak evvelce irad edilmemi bulunan vakalar veya deliller dermeyan olunabilir.
157
158
18.06.1927 tarihli ve 1086 sayl Hukuk Usul Muhakemeleri Kanunu
adei muhakeme Madde 445 - Katiyen verilen veya katiyet iktisap etmi olan kararlar hakknda aadaki sebeplere binaen iadei muhakeme talep olunabilir: (nc ve drdnc uyum paketi)
adei muhakeme
Madde 445 - Katiyen verilen veya katiyet iktisap etmi olan kararlar hakknda aadaki sebeplere binaen iadei muhakeme talep olunabilir:
1 - Muhakeme esnasnda esbab mcbireye veya lehine hkmolunan tarafn fiiline binaen elde edilemiyen bir senet veya vesikann hkmn itasndan sonra ele geirilmi olmas, 2 - Hkme esas ittihaz olunan senedin sahteliine karar verilmi veyahut senedin sahte olduu mahkeme veya bir mevkii resmide ikrar olunmu veya sahtelik hakkndaki karar hkmden evvel ittihaz olunup iadei muhakeme talebinde bulunan kimsenin, hkm zamannda bundan haberi bulunmam olmas, 3 - Hkme esas itthaz olunan bir ilam hkm fesih ve nakzolunarak kaziyei muhkeme tekil etmek suretiyle klliyen mrtefi olmas, 4 - ahadeti hkme esas ittihaz olunan ahidin hkmden sonra yalan ahadetle mahkm edilmi olmas 5 - Ehlihibrenin kasten hilaf hakikat ihbaratta bulunduunun hkmen tahakkuk etmesi, 6 - Mahkmunlehin yalan yere yemin ettii ikrar veya beyyinei tahririye ile sabit olmu olmas, 7 - Mahkmunleh tarafndan hkme messir dier bir hile ve hud'ann kullanlm olmas, 8 - Vekil ve mmessil olmyan kimseler huzuriyle davann ryet ve hkmedilmi olmas, 9 - Davay ryetten istinkaf etmee kanunen mecbur olan hakim huzuriyle muhakemenin ryet ve hkmedilmi olmas, 10 - ki taraf ve sebebi mddehit bir dava hakknda sadr olan bir ilama mugayir yeni bir ilam suduruna sebep olabilecek bir madde yokken yine o mahkeme veya dier bir mahkeme tarafndan evvelki ilamn hkm hilafnda bir hkm ve karar verilmi olup da her iki ilamn katiyet kesbetmesi.
1 - Muhakeme esnasnda esbab mcbireye veya lehine hkmolunan tarafn fiiline binaen elde edilemiyen bir senet veya vesikann hkmn itasndan sonra ele geirilmi olmas, 2 - Hkme esas ittihaz olunan senedin sahteliine karar verilmi veyahut senedin sahte olduu mahkeme veya bir mevkii resmide ikrar olunmu veya sahtelik hakkndaki karar hkmden evvel ittihaz olunup iadei muhakeme talebinde bulunan kimsenin, hkm zamannda bundan haberi bulunmam olmas, 3 - Hkme esas itthaz olunan bir ilam hkm fesih ve nakzolunarak kaziyei muhkeme tekil etmek suretiyle klliyen mrtefi olmas, 4 - ahadeti hkme esas ittihaz olunan ahidin hkmden sonra yalan ahadetle mahkm edilmi olmas 5 - Ehlihibrenin kasten hilaf hakikat ihbaratta bulunduunun hkmen tahakkuk etmesi, 6 - Mahkmunlehin yalan yere yemin ettii ikrar veya beyyinei tahririye ile sabit olmu olmas, 7 - Mahkmunleh tarafndan hkme messir dier bir hile ve hudànn kullanlm olmas, 8 - Vekil ve mmessil olmyan kimseler huzuriyle davann ryet ve hkmedilmi olmas, 9 - Davay ryetten istinkaf etmee kanunen mecbur olan hakim huzuriyle muhakemenin ryet ve hkmedilmi olmas, 10 - ki taraf ve sebebi mddehit bir dava hakknda sadr olan bir ilama mugayir yeni bir ilam suduruna sebep olabilecek bir madde yokken yine o mahkeme veya dier bir mahkeme tarafndan evvelki ilamn hkm hilafnda bir hkm ve karar verilmi olup da her iki ilamn katiyet kesbetmesi. Birinci fkrann 4, 5 ve 6 nc bentlerindeki hallerde yarglamann iadesinin istenebilmesi, bu sebeplerin kesinlemi 11 - Hkmn, nsan Haklarn ve Ana Hrriyetleri Korumaya Dair Szlemenin veya eki protokollerin ihlli suretiyle verildiinin, Avrupa nsan Haklar Mahkemesinin kesinlemi kararyla tespit edilmi olmas. bir ceza mahkmiyet karar ile belirlenmi olmas artna baldr. Delil yokluundan baka bir sebeple ceza kovuturmasna balanamam veya karar verilememi ise, ceza mahkemesi karar aranmaz. Bu takdirde Birinci fkrann 4, 5 ve 6 nc bentlerindeki hallerde yarglamann iadesinin istenebilmesi, bu sebeplerin kesinlemi yarglamann iadesi sebeplerinin varlnn, yarglamann iadesi davasnda ncelikle ispat edilmesi gerekir. bir ceza mahkmiyet karar ile belirlenmi olmas artna baldr. Delil yokluundan baka bir sebeple ceza kovuturmasna balanamam veya karar verilememi ise, ceza mahkemesi karar aranmaz. Bu takdirde yarglamann iadesi sebeplerinin varlnn, yarglamann iadesi davasnda ncelikle ispat edilmesi gerekir.
TESEV YAYINLARI
KLTREL HAKLAR
14.10.1983 tarihli ve 2923 sayl Yabanc Dil Eitimi ve retimi Kanunu
nc uyum paketi ile Kanunun ad "Yabanc Dil Eitimi ve retimi ile Trk Vatandalarnn Farkl Dil ve Lehelerinin renilmesi Hakknda Kanun" olarak deitirilmitir. Ama
Ama
Madde 1 - Bu Kanunun amac; eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller ile yabanc dille eitim Madde 1 - Bu Kanunun amac, eitim ve retim kurumlarnda okutulacak yabanc diller, yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi olaca esaslar dzenlemektir. ve retim yapan okullar ile Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve lehelerin reniminin tbi olaca esaslar dzenlemektir. (nc uyum paketi) Esaslar Madde 2 - Milletleraras andlama hkmleri sakl olmak zere, resmi ve zel her derece ve trdeki rgn ve yaygn eitim kurumlarnda okutulacak yabanc dillerin ve yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi olaca esaslar unlardr:
Esaslar
Madde 2 - Milletleraras andlama hkmleri sakl olmak zere, resmi ve zel her derece ve trdeki rgn ve yaygn eitim kurumlarnda okutulacak yabanc dillerin ve yabanc dille eitim ve retim yapan okullarn tabi olaca esaslar unlardr:
a) Trk vatandalarna ana dilleri, Trkeden baka hibir dille okutulamaz ve retilemez.
b) lkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda, Atatrk dnce, Atatrk ilke ve inklaplarn konu olarak alan Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi ve Atatrklk, Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Corafya, Sosyal Bilgiler, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersleri ve Trk Kltryle ilgili dier dersler; yabanc dille okutulamaz ve retilemez. rencilere, eitim ve retimleri sresince bu derslerle ilgili aratrma grevleri ve devler, Trkeden baka hibir dille yaptrlamaz.
c) Trkiye'de eitimi ve retimi yaplacak yabanc diller, Milli Gvenlik Kurulunun gr alnarak, Bakanlar Kurulu kararyla tespit edilir.
d) lkretim, ortretim ve yaygn eitim kurumlarnda yabanc dille eitim ve retimi yaplacak dersler ile okullar Milli Eitim Bakanlnca; yksekretim kurumlarnda yabanc dille eitimi ve retim yaplacak dersler ile yabanc dille eitim ve retim yapacak yksekretim kurumlar Yksekretim Kurulunca belirlenir.
e) Yabanc dilde okutulacak derslerin eitim ve retim programlarnn tabi olaca esaslar; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlar, iin Milli Eitim Bakanlnca, yksekretim kurumlar iin Yksekretim Kurulunca tespit edilir.
f) Yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili uygulamalarn Trk Milli eitiminin amalarna, temel ve ana ilkelerine ve bu Kanundaki esaslara uygunluu; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda Milli Eitim akanlnca; yksekretim kurumlarnda Yksekretim Kurulunca denetlenir.
a) Eitim ve retim kurumlarnda, Trk vatandalarna Trkeden baka hibir dil, ana dilleri olarak okutulamaz ve retilemez. Ancak, Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve lehelerin renilmesi iin, 625 sayl zel retim Kurumlar Kanunu hkmlerine tbi olmak zere zel kurslar alabilir; bu kurslarda ve dier dil kurslarnda ayn maksatla dil dersleri oluturulabilir. Bu kurslar ve derslerde, Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr retim yaplamaz. Bu kurslarn ve derslerin almasna ve denetimine ilikin esas ve usuller, Mill Eitim Bakanlnca karlacak ynetmelikle dzenlenir. b) lkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda, Atatrk dnce, Atatrk ilke ve inklaplarn konu olarak alan Trkiye Cumhuriyeti nklap Tarihi ve Atatrklk, Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Corafya, Sosyal Bilgiler, Din Kltr ve Ahlak Bilgisi dersleri ve Trk Kltryle ilgili dier dersler; yabanc dille okutulamaz ve retilemez. rencilere, eitim ve retimleri sresince bu derslerle ilgili aratrma grevleri ve devler, Trkeden baka hibir dille yaptrlamaz. c) Trkiye`de eitimi ve retimi yaplacak yabanc diller, Bakanlar Kurulu kararyla tespit edilir. d) lkretim, ortretim ve yaygn eitim kurumlarnda yabanc dille eitim ve retimi yaplacak dersler ile okullar Milli Eitim Bakanlnca; yksekretim kurumlarnda yabanc dille eitimi ve retim yaplacak dersler ile yabanc dille eitim ve retim yapacak yksekre-tim kurumlar Yksekretim Kurulunca belirlenir. e) Yabanc dilde okutulacak derslerin eitim ve retim programlarnn tabi olaca esaslar; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlar, iin Milli Eitim Bakanlnca, yksekretim kurumlar iin Yksekretim Kurulunca tespit edilir. f) Yabanc dil eitim ve retimiyle ilgili uygulamalarn Trk Milli eitiminin amalarna, temel ve ana ilkelerine ve bu Kanundaki esaslara uygunluu; ilkretim, ortaretim ve yaygn eitim kurumlarnda Milli Eitim Bakanlnca; yksekretim kurumlarnda Yksek-retim Kurulunca denetlenir. (nc ve yedinci uyum paketi) (nc uyum paketi ile ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.)
159
160
Yayn lkeleri Ayrca, kamu ve zel radyo ve televizyon kurulularnca Trk vatandalarnn gnlk yaamlarnda geleneksel olarak kullandklar farkl dil ve lehelerde de yayn yaplabilir. Bu yaynlar, Cumhuriyetin Anayasada belirtilen temel niteliklerine, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne aykr olamaz. Bu yaynlarn yaplmasna ve denetimine ilikin usul ve esaslar, st Kurulca karlacak ynetmelikle dzenlenir. Radyo, televizyon ve veri yaynlarnda uyulmas gereken yayn ilkeleri unlardr: a) Trkiye Cumhuriyeti Devletinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Atatrk ilke ve inklplarna aykr yayn yaplmamas. b) Toplumu iddete, terre, etnik ayrmcla sevk eden veya halk snf, rk, dil, din, mezhep ve blge fark gzeterek kin ve dmanla tahrik eden veya toplumda nefret duygular oluturan yaynlara imkn verilmemesi. c) Yayncln, gerek yayn organ, gerekse hisse sahipleri ve nc derece dahil olmak zere nc dereceye kadar kan ve shr hsmlar veya bir baka gerek veya tzel kiinin haksz karlar dorultusunda kullanlmamas. d) nsanlarn dil, rk, renk, cinsiyet, siyas dnce, felsef inan, din, mezhep ve benzeri nedenlerle hibir ekilde knanmamas ve aalanmamas. e) Yaynlarn toplumun mill ve manev deerlerine ve Trk aile yapsna aykr olmamas. f) zel hayatn gizliliine saygl olunmas. g) Trk mill eitiminin genel amalarnn, temel ilkelerinin ve mill kltrn gelitirilmesi. h) Trkenin; zellikleri ve kurallar bozulmadan konuma dili olarak kullanlmas; mill birlik ve btnln temel unsurlarndan biri olarak ada kltr, eitim ve bilim dili halinde gelimesinin salanmas. I) Kiilerin manev ahsiyetlerine eletiri snrlar tesinde saldrda bulunulmamas, cevap ve dzeltme haklarna saygl olunmas, soruturulmas basn meslek ilkeleri erevesinde mmkn olan haberlerin soruturulmakszn veya doruluuna emin olunmakszn yaynlanmamas, sakl kalmas kaydyla verilen bilgilerin kamu yarar cidd bir biimde gerektirmedike yaynlanmamas. j) Yayncln haksz bir ama ve kara alet edilmemesi ve haksz rekabete yol almamas, iln ve reklam niteliindeki yaynlarn bu niteliklerinin pheye yer brakmayacak ekilde aklanmas, bir basn organnn zel abalarla yaratt rnn kendi rnym gibi sunulmamas, ajanslardan veya baka bir medya kaynandan alnan haberlerin kaynann belirtilmesine zen gsterilmesi. k) Sulu olduu yarg karar ile kesinlemedike hi kimsenin sulu iln edilmemesi veya suluymu gibi gsterilmemesi; kiileri su ilemeye ynlendirecek veya korku salacak yayn yaplmamas. l) Haberlerin yaynlanmasnda tarafszlk, gereklik ve doruluk ilkelerine bal olunmas; zgrce kanaat oluumunun engellenmemesi; haber kaynaklarnn kamuoy m) Halk aldatacak, yanltacak veya haksz rekabete yol aacak reklam yaynlarna yer verilmemesi. n) Siyas partiler ve demokratik gruplar arasnda frsat eitlii salanmas; tek ynl, taraf tutan yayn yaplmamas; seim dnemlerinde belirlenen seim yasaklaryla ilgili ilkelere aykr davranlmamas.
13.04.1994 tarihli ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun
Yayn lkeleri
Madde 4 - Radyo ve televizyon yaynlar kamu hizmeti anlay ierisinde aadaki ilkelere uygun olarak yaplr: Madde 4 - Radyo, televizyon ve veri yaynlar, hukukun stnlne, Anayasann genel ilkelerine,temel hak ve zgrlklere, mill gvenlie ve genel ahlka uygun olarak kamu hizmeti anlay erevesinde yaplr. Yaynlarn a) Trkiye Cumhuriyetinin varlk ve bamszlna, Devletin lkesi ve milletiyle blnmez btnlne, Trke yaplmas esastr. Ancak, evrensel kltr ve bilim eserlerinin olumasna katks olan yabanc dillerin b) Toplumun milli ve manevi deerlerine, retilmesi veya bu dillerde mzik veya haber iletilmesi amacyla da yayn yaplabilir. c) Anayasann Genel Esaslar ksmnda yer alan ilkelere, demokratik kurallara ve kii haklarna,
d) Genel ahlak, toplum huzuru ve Trk aile yapsna, e) Anlatm zgrlne, iletiim ve yaynda oulculuk esasna, f) nsanlarn rk, cinsiyet, sosyal snf veya dini inalar dolaysyla hibir ekilde knanmamas ilkesine, g) Toplumu iddet, terr ve etnik ayrmcla sevkeden ve toplumda nefret duygular oluturacak yaynlara imkan verilmemesi ilkesine,
Aykr olmamak;
h) Trk milli eitiminin genel amalarna, temel ilkelerine ve milli kltrn gelitirilmesi ilkesine, i) Yaynlarda adalet ve tarafszla, yasalara saygl olma esasna, j) Kii ya da kurulular eletiri snrlar tesinde kk drc, aalayc veya iftira nitelii tayan yayn yasaklarna, k) zel ama ve karlara hizmet eden ve haksz rekabete yol ac yayn yaplmamas esasna, l) Haber ve olaylarn abuk ve doru bir ekilde sunulmas ilkesine, m) ocuklarn ve genlerin fiziksel, zihinsel, ruhsal ve ahlaki geliimini olumsuz ynde etkileyebilecek yayn yaplmamas esasna, o) Kii ya da kurulularn cevap ve tekzip haklarna saygl olunmas ilkesine, p) Haberlere, spor programlarna ve reklamlara ayrlm zamanlar hari olmak zere, yaynclarn, yayn zamanlarnn en az yarsnn yerli yapmlara ayrlmasn salamak, bu oran, seyircilerin taleplerini gz nne alarak ve yayncnn haber verme, eitim, kltr ve elendirme sorumluluklarn dikkate alarak, yayn trleri ve sreleri ile asgari niteliklerini de ngrmek suretiyle, aamal bir biimde gerekletirmeleri hususlarna, r) Bilgi iletiim telefonlar yoluyla yarma ve benzeri yntemlere bavurulmamak ve bunlarn sonucunda dinleyici veya seyircilere ikramiye vermemek veya ikramiye verilmesine araclk yapmamak, lotaryaya frsat brakmamak esaslarna, s) Demokratik kurallar erevesinde, kamunun siyaset, eitim ve kltrel alanlardaki beklentilerine cevap verecek ekilde, demokratik gruplar ve siyasi partiler arasnda frsat eitliinin salanmas esasna, t) Radyo ve televizyon yaynlarnn Trke yaplmas, ancak, evrensel kltr ve bilim eserlerinin olumasnda katks olan yabanc dillerin retilmesi veya bu dillerde haber iletilmesi amacyla bu dillerin kullanlabilmesi, Trkeyi arla kamadan, zellikleri ve kurallar bozulmadan konuma dili olarak kullanmak; milli birlik ve btnln temel unsurlarndan biri olarak ada eitim ve bilim dili halinde gelimesini ve zenginlemesini salamak esasna, u) Trk mzik sektrnn geliimine katkda bulunmak ilkesinden hareketle, mzik yapmclar ve telif hakk sahiplerinin haklarn tanmak ve ihlal etmemek esasna, uygun olmak suretiyle yaplr.
TESEV YAYINLARI
13.04.1994 tarihli ve 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun
o) Yaynlarda, mevzuatn eser sahiplerine tand haklarn ihll edilmemesi. p) Bilgi iletiim telefonlar yoluyla yarma ve benzeri yntemlere bavurulmamas ve bunlarn sonucunda dinleyici ve seyircilere ikramiye verilmemesi veya ikramiye verilmesine araclk edilmemesi, lotarya yaplmamas, bilgi iletiim telefonlar yoluyla yaplacak anket ve kamuoyu yoklamalarnn, hazrlk aamasndan sonularnn ilnna kadar noter nezaretinde gerekletirilmesi. r) Televizyonda blnr ekran yoluyla ana program ile ilgili veya ilgisiz bilgiler veren konular ileyen yaynlarn yaplmamas, ereveler veya alt yaz teknii kullanlarak srekli yayn yaplmamas, haberde konu ile ilgili olmayan grntlerin verilmemesi, haberle benzerlik arz eden grntlerin ariv niteliinin belirtilmesi. s) Program hizmetlerinin btn unsurlarnn insan onuruna ve temel insan haklarna saygl olmas. t) Yaynlarn mstehcen olmamas. u) Kadna, gszlere ve kklere kar iddetin ve ayrmcln tevik edilmemesi. v) Yaynlarn iddet kullanmn zendirici veya rk nefret duygularn kkrtc nitelikte olmamas. y) Su rgtlerinin korkutucu ve yldrc zelliklerinin yanstlmamas. z) Genlerin ve ocuklarn fiziksel, zihinsel ve ahlak geliimini zedeleyecek trden programlarn, bunlarn seyredebilecei zaman ve saatlerde yaynlanmamas. (nc ve altnc uyum paket) (nc uyum paketi ile ngrlen ynetmeliin kanunun yrrlk tarihinden itibaren bir yl iinde yrrle konulmas ngrlmtr.)
5.5.1972 tarihli ve 1587 sayl Nfus Kanunu

Doumlar
Doumlar
Madde 16 - Her ocuun doum tutana doum bildirisi yaplan nfus dairelerince adl ve soyadl olarak tutulur. Madde 16 - Her ocuun doum tutana doum bildirisi yaplan nfus dairelerince adl ve soyadl olarak tutulur.
Doumlar baba, yoksa veya kstl, tutuklu, hasta ve her hangi mecburi bir sebeple orada bulunmazsa veli veya Doumlar baba, yoksa veya kstl, tutuklu, hasta ve herhangi mecburi bir sebeple orada bulunamazsa ana, veli vasisi bir ay iinde nfus memuruna iki tankla szl bildiride bulunarak doum tutanana yazdrmakla devlidir. veya vasisi doumun olduu tarihten balayarak yurt iinde otuz gn iinde nfus memuruna, yurt dnda altm Bir aydan sonra yaplan doum bildirimleriyle genel nfus yazmnda bulunmyarak yazm dnda kalanlar 17 nci gn iinde bakonsolosluklara szl bildiride bulunarak doum tutanana yazdrmakla ykmldr.
madde uyarnca mahallin en byk idare amirinin emriyle yazlr.
Bir aydan sonra yaplan doum bildirimleriyle genel nfus yazmnda bulunmyarak yazm dnda kalanlar 17 nci ocuun adn ana ve babas kor. Ancak milli kltrmze,ahlak kurallarna rf ve adetlerimize uygun dmiyen madde uyarnca mahallin en byk idare amirinin emriyle yazlr. veya kamu oyunu inciten adlar konulmaz, doan ocuk babasnn, evlenme dnda domu ise anasnn soyadn ocuun adn ana ve babas kor. alr. Ancak ahlak kurallarna uygun dmeyen veya kamuoyunu inciten adlar konulmaz, doan ocuk babasnn, l doan ocuklar nfus ktne yazlmaz. evlilik dnda domu ise anasnn soyadn alr. l doan ocuklar nfus ktne yazlmaz. (Altnc uyum paketi)
161
162
SVL-ASKER LKLER
Grevler Madde 4 - Mill Gvenlik Kurulu, 2 nci maddede belirtilen mill gvenlik ve Devletin mill gvenlik siyasetine ilikin tanmlar erevesinde Devletin mill gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili konularda tavsiye kararlar alr ve gerekli koordinasyonun salanmas iin gr tespit eder; bu tavsiye kararlarn ve grlerini Bakanlar Kuruluna bildirir ve kanunlarla verilen grevleri yerine getirir. Babakan, Mill Gvenlik Kurulunun tavsiye kararlarnn ve grlerinin deerlendirilmek zere Bakanlar Kuruluna sunulmas ve Bakanlar Kurulunda kabul halinde bu tavsiye kararlarnn uygulanmasnn koordinasyonu ve izlenmesi iin bir Babakan yardmcsn grevlendirebilir. (Yedinci uyum paketi)
9.11.1983 tarihli ve 2945 sayl Milli Gvenlik Kurulu ve Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanunu
Grevler
Madde 4 - Milli Gvenlik Kurulu; a) Devletin milli gvenlik siyasetinin tayini, tespiti ve uygulanmas ile ilgili kararlarn alnmas ve gerekli koordinasyonun salanmas konularnda, gr tespit eder; b) Devletin milli gvenlik siyaseti dorultusunda tespit edilen milli hedeflerin ve hazrlanan milli plan ve programlarn gerekletirilmesine ilikin tedbirleri belirler; c) Devletin milli gvenlik siyasetini etkileyecek milli g unsurlarn ve lkenin siyasi, sosyal, iktisadi, kltrel ve teknolojik durum ve gelimelerini srekli takip ederek deerlendirir, milli hedefler ynnde glenmelerini salayacak temel esaslar tespit eder; d) Devletin varl, bamszl, lkenin btnl ve blnmezlii, toplumun huzur ve gvenliinin korunmas hususunda zorunlu grd tedbirleri tespit eder; e) Anayasal dzeni koruyucu, milli birlik ve btnl salayc, Trk Milletini Atatrk dnce,Atatrk ilke ve inkilaplar dorultusunda ve milli lk ve deerler etrafnda birletirerek milli hedeflere ynlendirici gerekli tedbirleri belirler. Saylan bu hususlara ynelmi yurtii ve yurtd tehdide kar koymak, bu tehdidi etkisiz klmak iin gereken strateji ve temel esaslar ile birlikte planlama ve uygulama hizmetleri konularnda grleri, ihtiyalar ve alnmasn lzumlu grd tedbirleri tespit eder; f) Olaanst hallerde, skynetim, seferberlik veya sava hali ilan iin gr tespit eder; g) Olaan hal ile sava, sava gerektiren ve sava sonras hallerde, kamu ve zel kurum ve kurulular ve vatandalara decek topyekn savunma, milli seferberlik ve dier konularda hizmet ve ykmllkler ile bu hususlarda yaplacak planlara temel tekil edecek esaslar tespit eder; h) Devletin milli gvenlik siyasetinin ngrd hususlar ve topluma ynelik hizmetler ile topyekn savunma hizmetlerinin gerektirdii mali, ekonomik, sosyal, kltrel ve dier konulara ilikin tedbir ve deneklerin kalknma plan, program ve yllk btelerde yer almasn salamak zere gerekli esaslar tespit eder; i) Milli gvenlik kapsamna giren konularda yaplan ve yaplacak milletleraras andlamalar hakknda gr tespit eder. Milli Gvenlik Kurulu, tespit ettii bu gr, tedbir ve esaslar kurul karar halinde Bakanlar Kuruluna bildirir ve kanunlarla verilen dier grevleri yerine getirir.
TESEV YAYINLARI
Kurulun toplanmas Madde 5 - Kurul, iki ayda bir toplanr. Gerektiinde Kurul, Babakann teklifi zerine veya dorudan Cumhurbakannn ars ile de toplanr. Kurul toplantlar Cumhurbakannn bakanlnda yaplr. Cumhurbakannn katlmad zamanlar Kurula Babakan bakanlk eder. (Yedinci uyum paketi) Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.
Kurulun toplanmas
Madde 5 - Kurul ayda bir defa olaan toplanr. Ayrca Cumhurbakannn gerekli grd ve Babakan veya Genelkurmay Bakannn nerilerini uygun bulduu hallerde olaanst de toplanabilir.
Kurul toplantlar Cumhurbakannn bakanlnda yaplr. Cumhurbakannn katlmad zamanlar Kurula Babakan bakanlk eder.
Kararlarn datm ve takibi
Madde 9 - Milli Gvenlik Kurulu kararlaryla ilgili Bakanlar Kurulu kararlarnn datm Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii tarafndan yaplr.
Bu kararlara ilikin uygulamalar Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii tarafndan takip edilerek sonular hakknda Babakana, Cumhurbakanna ve Milli Gvenlik Kuruluna belli sreler iinde bilgi verilir.
Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii ayrca Bakanlar Kurulu karar haline getirilemeyen Milli Gvenlik Kurulu kararlar ile bu kararlara ilikin gelimeler hakknda da Cumhurbakanna Babakann ve Milli Gvenlik Kuruluna bilgi sunar. Genel Sekreterliin grevleri Madde 13 - Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii; a) Mill Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtr, b) Mill Gvenlik Kurulunca ve kanunlarla verilen grevleri yerine getirir. (Yedinci uyum paketi)
Genel Sekreterliin grevleri
Madde 13 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii; a) Milli Gvenlik Kurulunun 4 nc maddede saylan grevleriyle ilgili olarak; gerekli her trl alma, aratrma, inceleme ve deerlendirmeleri yapar, bunlarn sonularn teklifleri ile birlikte Cumhurbakan, Babakan ve Milli Gvenlik Kuruluna sunar; b) Milli Gvenlik Kurulu kararlarnn hazrlanmasnda ve bu kararlara ilikin Bakanlar Kurulu kararlarnn uygulanmasnda, bakanlklar ve ilgili kurum ve kurulularla mterek almalar yapar, uygulamalar takip ve kontrol eder, dzenleyici, ynlendirici ve koordine edici ibirliinde bulunur; c) Milli Gvenlik Kurulunun sekreterlik hizmetlerini yrtr; d) Bakanlar Kurulunun milli gvenliin salanmas sorumluluuna ilikin olarak; Devletin savunma siyaseti dnda milli gvenlik siyasetini tayin, tespit, uygulama ve gerektiinde dzeltme ve deitirme grevlerini dorudan veya bakanlk, kurum ve kurulularla da yaplacak mterek almalarla aratrr, inceler, planlar hazrlar ve bu konudaki uygulamalar takip ve koordine eder, ynlendirir, sonular deerlendirir; e) Milli Gvenlik Kurulu kararlar ile bunlara ilikin Bakanlar Kurulu kararlar dorultusunda, 4 nc maddenin birinci fkrasnn (d) ve (e) bentlerinde belirtilen konularda gerekli olan hizmet ve faaliyetleri planlar, yrtr ve ilgili bakanlk, kamu ve zel kurum ve kurululardaki bu konulara ilikin uygulamalar takip ve kontrol eder, ynlendirir ve koordine eder;
163
164
Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr. Genel Sekreter Madde 15 - Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri, Babakann teklifi ve Cumhurbakannn onay ile atanr. Sz konusu atamann, Trk Silhl Kuvvetleri mensuplar arasndan yaplmasnn ngrlmesi hlinde Genelkurmay Bakannn olumlu gr alnr. (Yedinci uyum paketi) Yedinci uyum paketi ile yrrlkten kaldrlmtr.
f) Silahl Kuvvetler grev alan dnda kalan topyekn savunma hizmetlerini koordine eder ve bu konudaki dzenlemeleri takip eder. Bu hizmetlerle ilgili plan ve esaslarn tespiti, dzeltilmeleri ve deiiklik ilemlerini yrtr. Bu esaslara gre, bakanlk, kurum ve kurulularn yapacaklar planlarn gereklemesini ve uygulamalarn temin ve takip eder. Milletleraras antlama ve anlamalar gereince ayn konu ile ilgili hizmetleri yerine getirir ve getirilmesini salar. Olaan hal ve sava, sava gerektiren ve sava sonras hallerde topyekn savunma sivil hizmetleri ynnden kamu ve zel kurululara decek grev ve ykmllklere ait kanuni ve idari tedbirleri tespit ederek gereklemesi iin faaliyette bulunur; g) iddet olaylarnn yaygnlamas ve kamu dzeninin ciddi ekilde bozulmas sebepleriyle ilan edilen olaanst halde alnacak tedbir, yaplacak i ve ilemlerin tespit almalarn yapar, uygulamada ibirliinin salanmas iin gerekli tedbirleri tespit eder ve bu konudaki tekliflerini Babakana sunar; h) Milli gvenlik siyasetinin ngrd tedbirlerin alnmas ve hizmetlerin yrtlmesi ile topluma ynelik hizmetler ve topyekn savunma sivil hizmetlerinin gerektirdii mali, ekonomik, sosyal ve dier tedbirlerin kalknma, plan ve programlarnda yer almas, yllk btelerde bunlar iin denek ayrlmas konularnda, Devlet Planlama Tekilat Mstearl ile ibirlii ve koordinasyonda bulunur. i) Cumhurbakan, Babakan ve Milli Gvenlik Kurulunca ve kanunlarla verilen dier grevleri yrtr.
Genel Sekreterliin yetkileri
Madde 14 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii, 13 nc maddede belirtilen grevlerin yerine getirilmesinde, takip ve kontrol edilmesinde, ynlendirilmesinde, koordine edilmesinde ve denetlenmesinde verilen direktifler erevesinde Cumhurbakan, Babakan ve Milli Gvenlik Kurulu adna yetkilidir.
Genel Sekreter
Madde 15 - Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreteri Orgeneral/Oramiral rtbesinde Silahl Kuvvetler mensuplar arasndan Genelkurmay Bakannn inhas, Babakann teklifi zerine Bakanlar Kurulu karar ile atanr.
Bilgi ve belgeler
Madde 19 - Bakanlklar, kamu kurum ve kurulular ile zel hukuk tzelkiileri Milli Gvenlik Kurulu Genel Sekreterliine gerekli olan ak ve her derecede gizli bilgi ve belgeleri srekli veya istenildiinde vermek zorundadrlar.
Yedinci uyum paketi ile Kanuna aadaki geici madde eklenmitir:
Geici Madde 4 - Bu Kanunla 9.11.1983 tarihli ve 2945 sayl Mill Gvenlik Kurulu ve Mill Gvenlik Kurulu Genel Sekreterlii Kanununda ngrlen dzenlemelere uygun olarak, 2945 sayl Kanunun 21 inci maddesinde gsterilen esaslar erevesinde bu Kanunun yaym tarihinden itibaren ay iinde ynetmelik karlr.
TESEV YAYINLARI
Kaynak: AB Uyum Paketleri, Dileri Bakanl Avrupa Birlii Genel Sekreterlii Siyasi ler Dairesi Bakanl yayn, Ankara, Nisan 2004
KAYNAKA
Kitaplar Aktar, Ayhan, Varlk Vergisi ve Trkletirme Politikalar, stanbul, letiim Yaynlar, 2000. Alexandris, Alexis, The Greek Minority of Istanbul and Greek-Turkish Relations, 1918-1974, Athens, Center for Asia Minor Studies, 1983. Andrews, Peter Alfrod, Trkiye'de Etnik Gruplar, (ev. Mustafa Kpolu), stanbul, Ant Yaynlar, 1992. Bagley, Tennent Harrington, General Principles and Problems in the International Protection of Minorities, Genve, IUHE, 1950. Beiki, smail, Krtlerin 'Mecburi skan', stanbul, Komal, 1977. avuolu, Naz, Uluslararas nsan Haklar Hukukunda Aznlk Haklar, 2. B., stanbul, Su Yaynlar, 2001. een, Anl, Trkiye Cumhuriyeti Ulus Devleti, Ankara almalar Dizisi, Ankara, Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi (ASAM), 2001. Dayolu, Ali, Bulgaristan'da Mslman-Trk Aznl (1878-2000), yaynlanmam doktora tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2002. Erim, Nihat, Devletlerleraras Hukuku ve Siyasi Tarih Metinleri, C. I, Ankara, Trk Tarih Kurumu Basmevi, 1953. George, Pierre, Gopolitique des Minorits, Presses Universitaires de France, Que sais-je, 1984. nan, Zeri (derleyen), Uluslararas Belgelerde Aznlk Haklar, Ankara, topya Yaynlar, 2004.
165
Kautsky, John, Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and Communism, N.Y., John Wiley and Sons, 1962. Kaygusuz, zlem, Foreign Policy and the Reconstruction of Modern Turkish Citizenship During the National Struggle Period, yaynlanmam doktora tezi, Bilkent niversitesi, Siyaset Bilimi ve Kamu Ynetimi Blm, 2003. Kvlcml, Hikmet, htiyat Kuvvet: Milliyet (ark), stanbul, Yol Yaynlar, 1979. Kocatrk, Utkan, Atatrk ve Trk Devrimi Kronolojisi, 1918-1938, Ankara, Trk nklap Tarihi Enstits Yayn, 1973. Kuruba, Erol, Asimilasyondan Tannmaya: Uluslararas Alanda Aznlk Sorunlar ve Avrupa Yaklam, Ankara, Asil Yayn Datm, 2004. Lozan Bar Konferans, Tutanaklar, Belgeler, Takm I, C. I, Kitap 2, ev. Seha L. Meray, Ankara, Siyasal Bilgiler Fakltesi, 1970. Macartney, C.A., National States and National Minorities, London, Oxford University Press, 1934. Nur, Rza, Hayatm ve Hatratm, C. III, stanbul, Altnda Yaynevi, 1967. Oran, Baskn, Atatrk Milliyetilii, resm ideoloji d bir inceleme, 5. B., Ankara, Bilgi Yaynevi, 1999. Oran, Baskn, Devlet Devlet'e Kar, Ankara, Bilgi Yaynevi, 1994. Oran, Baskn, Kreselleme ve Aznlklar, 4. B., Ankara, maj Yaynlar, 2001. Oran, Baskn (ed.), Trk D Politikas, Kurtulu Savandan Bugne 166
TESEV YAYINLARI
Olgular, Belgeler, Yorumlar, C. I, 9. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004. kte, Faik, Varlk Vergisi Facias, stanbul, Nebiolu Yaynevi, 1951. Reyna, Yuda, Moreno Zonana, Ester, Son Yasal Dzenlemelere Gre Cemaat Vakflar, stanbul, Gzlem Yaynlar, 2003. Reyna, Yuda, en, Yusuf, Cemaat Vakflar ve Sorunlar, stanbul, Gzlem Yaynlar, 1994. Soykan, T. Tankut, The Implications of the Copenhagen Political Criteria on the Language Rights of the Kurds in Turkey, yaynlanmam yksek lisans tezi, McGill University, Institute of Comparative Law, 2004. Soysal, smail, Trkiye'nin Siyasal Antlamalar, C. I, (1920-1945), 2. basm, Ankara, Trk Tarih Kurumu, 1989. Thornberry, Patrick, International Law and the Rights of Minorities, Oxford, Clarendon Press, 1994. Uygun, Oktay, Federal Devlet - Temel lkeler, Kurumlar ve Uygulama, stanbul, nar Yaynlar, 1996. Volkan, Vamik D., Itzkowitz, Norman, Turks and Greeks, Neighbours in Conflict, Cambridgeshire, Eothen Press, 1994. Yalnkaya, Ayhan, Alevilikte Toplumsal Kurumlar ve ktidar, Ankara, Mlkiyeliler Birlii Vakf Yaynlar, 1996. Yldz, Ahmet, "Ne Mutlu Trkm Diyebilene", Trk Ulusal Kimliinin Etno-Sekler Snrlar, 1919-1938, 2. B., stanbul, letiim Yaynlar, 2004.
167
Makaleler (gazeteler dnda)
Aliefendiolu, Ylmaz, "Aznlk Haklar ve Trk Anayasa Mahkemesinin Aznlk Konusuna Bak", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 218-241. Ayzit, Aynur, "Mevzuatn Grnm", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s.s.242-261. Bruinessen Martin van, Kurds, Turks, and the Alevi Revival, <http://www.let.uu.nl/~martin.vanbruinessen/personal/publications/Al evi_revival.htm.> avuolu, Naz, "Aznlk Haklar: Avrupa Standartlar ve Trkiye - Bir Karlatrma", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 124-146. etin, Fethiye, "Yerli Yabanclar", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 71-81. Guimezanes, Nicole, "Fransa ve Aznlklar", Ulusal, Ulusalst ve Uluslararas Hukukta Aznlk Haklar (Birlemi Milletler, Avrupa Birlii, Avrupa Konseyi, Lozan Antlamas), (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi, s. 285-294. Karimova, Nigar, Deverell, Edward, "Minorities in Turkey", Swedish Institute of International Affairs, Vol. 7, No. 9 (2001), 168
TESEV YAYINLARI
<http://www.ui.se/texter/op19.pdf> Kurban, Dilek, "Confronting Equality: The Need for Constitutional Protection of Minorities on Turkey's Path to the European Union", Columbia Human Rights Law Review, Vol. 151, No.35, 2003, s. 151-214. Oran, Baskn, "Balkan Mslmanlarnda Dinsel ve Ulusal Kimlik Yunanistan, Bulgaristan, Makedonya ve Kosova zerine Karlatrmal Bir nceleme", SBF Dergisi, Cilt 48, No.1-4, (Ocak-Aralk 1993), s.109-120. Oran, Baskn, "Bir nsan Haklar ve okkltrclk Belgesi Olarak 1923 Lozan Bar Antlamas", Kopenhag Kriterleri, (haz. brahim Kabolu), stanbul, stanbul Barosu nsan Haklar Merkezi Yayn, 2001, s.210-219. Oran, Baskn, "Krt Milliyetiliinin Diyalektii", (ed. Tanl Bora ve Murat Gltekingil), Milliyetilik, Modern Trkiye'de Siyasi Dnce serisi C. IV, stanbul, letiim Yaynlar, 2002, s. 871-879. Oran, Baskn, "Lozan'n 'Aznlklarn Korunmas' Blmn Yeniden Okurken", SBF Dergisi, Cilt 49, No.3-4, (1994), s. 283-301. Oran, Baskn, "Thoughts on the State and the Kurdish Identity in Turkey", (ed. Ole Hoiris and Sefa Martin Yurukel), Contrasts and Solutions in the Middle East, Aarhus, Aarhus University Press, 1998, s. 489-499. Tarhanl, Turgut, Turgut Tarhanl'nn Bildirisi, Cemaat Vakflar, Bugnk Sorunlar ve zm nerileri, stanbul, stanbul Barosu Yayn, 2002, s. 34-45. Uygun, Oktay, "fade zgrl: Ulusal ve Uluslararas Standartlar", Gncel Hukuk, No. 1, Ocak 2004, s. 26-27.
169
Internet <http://hudoc.echr.coe.int/hudoc/ViewRoot.asp?Item=0&Action=Html& X=524225156&Notice=0&Noticemode=&RelatedMode=0> <http://hudoc.echr.coe.int/Hudoc1doc2/HFJUD/200305/dicle pour le dep - 25141jv.chb4 10122002f.doc> <http://www.hukuki.net/kanun/21777.23.text.asp.> <http://www.hukuki.net/kanun/2510.13.text.asp> <http://www.yargitay.gov.tr/aihm/tcSosyalistTurkiyePartisi.html> <www.chveneburi.net> Grmeler Mustafa enle grme, 07 Haziran 2004 Oktay Uygunla grme, 31 Mays 2004. zlem Kaygusuzla grme, 30 Mays 2004. Tankut Soydanla grme, 01 Haziran 2004. Turgut Tarhanlyla grme, 10 ubat 2003.
170
TESEV YAYINLARI

Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Baskın Oran - Türkiyede Azınlıklar

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TRKYEDE AZINLIKLAR:

KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

*Bu almann gereklemesine katkda bulunan Ak Toplum Enstitsne teekkr ederiz.

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TESEV YAYINLARI ISBN 975-8112-46-5

Metin i Tablolar Cetveli

88 88 89 91 92 93 94 94 95 97 98 100 101 103 105

111 111 112 116 119 119 121 125

127 127 135 144 145

GR DNYADA AZINLIK KAVRAMI VE AZINLIK KORUMASI

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

st kimlii kabul, alt kimlikte srar

1) Asimilasyonda srar olasl 2) Alt kimlie sayg olasl

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

BRNC BLM TRKYE'DE AZINLIKLAR ZERNE TEMEL BLGLER

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

KNC BLM LOZAN BALAMINDA TRKYE'DE AZINLIK KAVRAMI VE HAKLARI

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

49 Meray, Lozan Bar..., s.309-310. 50 Meray, Lozan Bar..., s.302.

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

NC BLM TRKYE'DE AZINLIK MEVZUATI, THADI, UYGULAMASI

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

DRDNC BLM AB'YE GRMEK N YAPILAN REFORMLAR VE UYGULANMALARI

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

A) Kasm 2003 tibariyle

kinci Bavurular (lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)

Verilere Gre Geici Sonu

B) Mays 2004 tibariyle:

kinci Bavurular (lk bavuruda yeterli bilgi-belge sunmayanlar)

Verilere Gre Geici Sonu

BENC BLM TRKYE'DEK AZINLIK UYGULAMASININ TAHLL

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA

TRKYEDE AZINLIKLAR: KAVRAMLAR, LOZAN, MEVZUAT, THAT, UYGULAMA