TV Kde

ORTARETM
KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

Mehmet Sait akar Fehim Ik Mehmet Mehmetolu Esra Sadkolu Ronayi nen Sami Tan
Tarih Vakf Birinci Basm: stanbul, Ekim 2010 (750 adet) ISBN 978-975-8813-57-5 Proje Danma Kurulu: Bekir Ardr, Kenan ayr, Ferdan Ergut, Aye Gzen, Galma Jahi, Nurcan Kaya, Dilek Kurban, Nur Mardin, emsa zar, Hasan Tahsin zkaya, Mutlu ztrk, Mithat Sancar, Mine Tan, Grel Tzn, Mesut Yeen Editr: Fadime Polat Proje Koordinasyonu: Gamze Rezan Saren Proje Logo Tasarm Tlay Demircan, Rauf Ksemen, Myra Tasarm Danman Tlay Demircan, Myra Kitap Tasarm ve Sayfa Dzeni Glderen Renber Erba, Myra Bask Mega Basm Tarih Vakf Zindankap Deirmen Sok. No:15 Eminn, stanbul Tel: 0 212 522 02 02 Faks: 0 212 513 54 00 yayin@tarihvakfi.org.tr www.tarihvakfi.org.tr Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol Projesi, Tarih Vakf koordinatrlnde Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali destei ile yrtlmtr. Bu yaynda dile getirilen gr ve dnceler yazarlarna aittir ve hibir ekilde Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun grlerini yanstmamaktadr.
ORTARETM
KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

Mehmet Sait akar Fehim Ik Mehmet Mehmetolu Esra Sadkolu Ronayi nen Sami Tan
Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol) Projesi Tarih Vakf tarafndan, Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali desteiyle 2009 ylnn ubat aynda yrtlmeye balanan 18 aylk bir projedir. Sz konusu proje almasyla toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan atmalarn zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve derinlemesi iin eitimin oynayabilecei roln Trkiyede tartmaya almas ve bu erevede eitime yeni yaklamlarn gelitirilmesi hedeflenmitir.
NDEKLER
7 10 12 12 14 18 20 22 22 25 27 32 38 38 38 38 43 44 47 47 48 50 53 55 56 58 60 63 67 70 72 76 79 83 SUNU I. BLM: KRT DL A. DL-ANADL-KLTR 1. Dil Nedir? 2. Anadili 3. Dil-Kltr likisi 4. okkltrllk / okdillilik B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER 1. Krt Dilinin Kkeni 2. Krt Dilinin Yaps 3. Krtenin Leheleri nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular II. BLM: KRT EDEBYATI A. SZL KRT EDEBYATI I. SZL KLTR 1. Szl Kltr ve Edebiyat 2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi 3. Dengbjlik Kurumunun Krt Toplumundaki levi II. SZL KRT EDEBYATI TRLER 1. Gotinn Piyan (Ataszleri) 2. Qewlerk (Maniler) 3. rvanok (Masallar) 4. Zgotinok (Tekerlemeler) 5. Mamik (Bilmeceler) 6. Biwj (Deyimler) 7. Destanlar a. Destana Mem Alan b. Siyabend Xec c. Kerr Kulik d. Destana Dimdim e. Evdal Zeynik f. Dewr Evd g. Filt Quto nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
88 90 90 90 98 102 102 103 103 104 104 104 107 110 111 115 117 121 124 125 127 129 133 138 140 140 142 146 146 151 157 159 159 162 175 175 182 195 195 198 202 205
B. YAZILI KRT EDEBYATI I. KLASK KRT EDEBYATI a. XI-XII. YZYILLARDA SLAMYET VE KRT KLTR 1. slamiyet ncesi Krt Edebiyat ve Kltr 2. slamiyet Etkisinde Oluan Krte Edebi Metinler b. KLASK KRT EDEBYATININ LKLER 1. El Dnewer 2. bn Xelkan 3. Baba Tahir Hemedan 4. El Herr c. KRT MEDRESELER 1. slami Dnemde Medreselerde Krt Edebiyat 2. Krt Medreselerinde Eitim, Yaam ve Edebi retim d. KRTE EDEB METNLERDE LENEN KONULAR 1. Klasik Krt Edebiyatnda Tasavvuf 2. Klasik Krt Edebiyatnda Coku ve Heyecan 3. Klasik Krt Edebiyatnda Milli Unsurlar e. XIV-XIX. YZYILLAR ARASINDA YAAYAN KLASK KRT EDEBYATILARI 1. Melay Cizr (1570-1640) 2. Feqiy Teyran (1590-1660) 3. Melay Bat (1417-1491) 4. Ehmed Xan (1651-1706) nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular II. MODERN KRT EDEBYATI a. XX. YZYILDA KRT EDEBYATI 1. Modern Krt Edebiyatnn Douu 2. Edebi Eser-Dnem likisi b. GAZETE VE DERGLER 1. 1930 ncesi Krt Dergi ve Gazeteleri 2. 1930 Sonras Krt Dergi ve Gazeteleri 3. Airet Mektepleri c. ROMAN VE YK 1. Romanda Ana fikir ve Konu 2. ykde Ana fikir ve Konu d. R 1. iirde Tema ve Konu 2. iirde ekil ve slup e. TYATRO 1. Mem Alan nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular KAYNAKA YAZARLARIN ZGEMLER
SUNU
Bu kitap Tarih Vakf tarafndan, ubat 2009- Temmuz 2010 tarihleri arasnda gerekletirilen Toplumsal ve Siyasal atmalarn Yaand Toplumlarda Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol (Toplumsal Uzlama Arac Olarak Eitimin Rol) Projesi kapsamnda hazrland. Proje Avrupa Birlii Komisyonu ve stanbul sve Bakonsolosluunun mali desteiyle yrtld. Projeyle toplumsal, kltrel ve siyasal alanda yaanan atmalarn zmnde uzlama kltrnn yerlemesi ve toplum geneline yaygnlatrlmasnda eitimin rolnn Trkiyede tartmaya almas, eitimden bir ara olarak yararlanlmas ve bu erevede eitime yeni yaklamlarn gelitirilmesi hedeflendi. Tarih Vakfnn ilkini 20022004, ikincisini 20072009 yllar arasnda Trkiye nsan Haklar Vakf ortaklnda yrtt Ders Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri, toplumsal gereklik ve yaanmlklarla badamayan bir anlayn, eitimde halen egemen olduuna iaret etmi; farkl etnik, dinsel ve kltrel kimlikleri dlayan, farkllklar grmezden gelen, ulusal kimliin etnik ve dinsel temelde tanmland monolitik bir toplum anlaynn ders kitaplarndaki izdmlerini gstermiti. Yeni projeyle, mevcut eitim sisteminin toplumsal gereklikleri yadsmayan, toplumsal atmalar azaltan, karlkl sayg, anlay ve barl deerleri temel alan yeni bir eitim anlay erevesinde nasl dntrlebilecei sorusunun ilgili tm paydalarn katlaca bir srete tartlmas hedeflendi. Bu kapsamda, on sekiz aylk proje sresince birok alma gerekletirildi. Kamu kesiminden ve sivil toplumdan ilgili kii ve kurumlarn davet edildii, iki aylk aralklarla dzenlenen toplam be Diyalog Toplants yapld. Bu toplantlarda konunun tm ynleriyle tartmaya almas ve yeni bir eitim modelinin oluturulmasn hedef alan, eitimin uzlama arac olarak rolne ilikin yeni yaklamlarn gelitirilmesi amaland. Proje kapsamnda, farkl blgelerden seilmi toplam 19 ilde 100den fazla kiiyle derinlemesine grmeler yapld. Bu grmelerle, bireylerin ve farkl toplumsal, etnik/kltrel gruplarn (Trkler ve Krtler) karlkl olarak birbirlerini nasl algladklarna, dier bir deyile nyarg ve yanl anlamalar besleyen alg yaplar ile eitim hayatnda karlatklar sorunlar
saptanmaya alld. Eitim srecinin atma ortamna ne tr etkilerde bulunduunu anlamaya/saptamaya ynelik saha almas yrtlrken, proje kapsamnda oluturulan dier bir aratrma ekibi ise, hassas konularn mfredatta ve snf ortamnda barl bir ekilde nasl ele alnabileceini rnekleyen materyallerin gelitirilmesi zerine alt. Ayrca Diyarbakr (29 Mays 2010) ve Ankarada (24 Haziran 2010) olmak zere Hassas ve Tartmal Konularn Eitim Srelerinde Ele Aln konulu retmenlere ynelik iki atlye gerekletirildi. Yine proje kapsamnda 1920 Haziran 2010 tarihlerinde stanbul Bilgi niversitesi Sosyoloji Blm ile ortaklaa dzenlenen, uluslararas sempozyumla proje bulgular, Trkiye ve farkl lke deneyimleri paylald. Yine bu proje kapsamnda ncelikle Milli Eitim Bakanlna sunulmak zere bir Tavsiyeler Raporu hazrland. Gerek Ders Kitaplarnda nsan Haklar Projeleri gerek yeni proje kapsamnda yrtlen almalar hassas ve tartmal konularn, farkllklarn atmac olmayan barl bir dille nasl ele alnabileceine dair retim yntem ve teknii ile alternatif ders materyalleri konusunda somut nerilerin gelitirilmesi ihtiyacn daha belirgin hale getirmitir. Bu ihtiya, proje ilerlerken acaba Trkiyede orta retimde renim grmekte olan rencilere ynelik dili Trke olan bir Krt Dili ve Edebiyat ders kitab hazrlanamaz m? dncesini de ortaya kard. Byle bir ders kitab hazrlanmasnn karar srecinde baz kayglar duyuldu. Trkiyede ncesi olmayan ve bir ilk olarak kabul edilecek bu almann toplumsal bara katkda bulunaca inanc ve sorumluluu ilk olmaktan kaynaklanan bu kayglarn nne geti. Bu konuda alabilecek kiilerden bir ekip kuruldu ve birok toplant gerekletirildi. Bu toplantlara Krt dili ve edebiyat konusunda almalar yapan kiiler davet edildi. Toplantlara katlarak gr ve nerilerini paylaan ve taslak ders programn oluturulmasna katk sunan M. erif Derince ve Abdullah Krana bu vesileyle teekkrlerimizi sunmak isteriz. Kitabn hazrlanmas srecinde Krt dili ve Krt edebiyat ile ilgili Krt edebiyatlar ve dilbilimcileri tarafndan yaplan birok aratrmadan ve kaynaktan yararlanld. Ancak bu almalarn hi birinin gerek ders kitab formatnda olmamas gerek hedef kitlelerinin farkl oluu bakmndan hazrlanmakta olan ders kitabnn ncl olabilecek nitelikte deildi. Krt dilini retmeye, yaatmaya ve gelitirmeye ynelik bu almalarn hedef kitlesi arlkl olarak Krtlerdir
Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab
ve elbette ki son derece deerlidir. Proje kapsamnda hazrlanan Krt Dili ve Edebiyat kitab hem ders kitab hem de hedef kitlesi bakmndan tm bu almalardan ayr dnlmelidir. ncelikli hedef kitlesi, Krt kltr, dili ve edebiyat konusunda yanl, eksik veya hibir bilgiye sahip olmayan Krt olan ve olmayan tm orta retim rencileridir. Krt dili ve edebiyatnn tm zelliklerini yanstmak, Krt dilini retmek gibi bir iddia tamayan bu kitap, sz konusu dilin ve edebiyatn belli bal zelliklerini tantmaya, anlatmaya, farkndalk yaratmaya ynelik olarak hazrlanmtr. Bu balamda, ilk olmasndan kaynaklanan birok eksikleri olabileceinin farknda olarak bundan sonra yaplacak daha yetkin almalara nclk etmesi ve toplumsal bara katkda bulunmas inanc ve umudunu tayoruz.
Uluslaras Fonetik Alfabesine (IPA) Gre Krte Alfabe

Tpn kurd a b c d e f g h i j k k l m n o p p q r r s t t u v w x x y z IPA [] [b] [d] [t] [t] [d] [] [] [f] [g] [h] [] [] [] [k] [k] [l] [m] [n] [o] [p] [p] [q] [] [r] [s] [] [t] [t] [] [u] [v] [w] [x] [] [j] [z] Mnak (kurd) bav ber cih ar av dar berhem hz find gul havn dil nv jar kurd kur lv mar nav nod pir pnc qad kirin kirn sv r tev tar du bn tav wan xan xar yek zr Mnak (IPA) [bv] [b] [d h] [t] [tav] [da] [bhm] [hz] [f nd] [gl] [hav n] [d l] [n v] [a] [kd] [k] [lv] [ma] [nav] [nod] [p r] [pnd] [qad] [k n] [k r n] [sv] [ ] [tv] [ta ] [d] [bun] [tav] [wan] [xan ] [a] [jk] [zr]
10
I. Blm
Krt Dili
A. DL-ANADL-KLTR 1.Dil Nedir? 2.Anadili 3.Dil-Kltr likisi 4.okkltrllk/okdillilik B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER 1.Krt Dilinin Kkeni 2.Krt Dilinin Yaps 3.Krtenin Leheleri nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
11
A. DL-ANADL-KLTR
1. DL NEDR?
HAZIRLIK
1. nsan dndaki canllar arasnda iletiimin nasl salandn syleyiniz. 2. Tarih ncesi alarda, insanlarn yaadklar maaralarn duvarlarna yaptklar resimlerin ne amala yapldn snfta tartnz. 3. Eskimo dilinde kar ile ilgili ok sayda kelime bulunmaktadr. Bunun nedenleri hakknda grlerinizi ifade eden bir metin yaznz. 4. Wittgensteinin Dilimin snrlar dnyamn snrlardr szn arkadalarnzla tartnz. DL
NCELEME
Dilbilimciler, dil kavramn ok ynl ve gelimi bir sistem arac olarak tanmlamtr. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce ve duygularn, o toplumda ses ve anlam bakmndan geerli ortak eler ve kurallardan yararlanarak bakalarna aktarmalarn salar.
12
Krt Dili
En genel tanmlama ile dil (lisan): nsanlarn dndklerini ve hissettiklerini bildirmek iin kelimelerle veya iaretlerle yaptklar anlamadr. Bu adan bakldnda dil bir iletiim aracdr, ancak dilin ilevi sadece iletiim deildir. Bir baka adan bakldnda dil dnceyi tayan bir ara, bir kaptr. Ayn ekilde dil kltrn de taycsdr. Dilde, insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn zaman szgecinden geerek billurlam anlam ve z bulunabilir. Bu bakmdan, on binlerce kelime ve ekilden kurulmu olan dil, yap ve ileyiinin ayrntlarna doru inildike; insan, toplum, millet ve kltr varlna hkmeden ok ynl ve derin anlaml bir sistem olarak karmza kar. 1. Dilde insan varlnn toplum iindeki binlerce yllk yaaynn zaman szgecinden geerek, billurlam anlam ve z bulunabilir cmlesi ile dilin hangi zellii anlatlmak istenmitir? 2. Edward Sapirin Dil, binlerce farkl kuan kolektif, anonim ve gayriihtiyari abasnn rn olan sanatsal bir yaratdr sz ile ilgili dncelerinizi arkadalarnzla tartnz. 3. Kendinize gre bir dil tanm yapnz. NASNAME Nasnameya min di dev min de Derya min a fikr tesewir Hi min j hz distne Bilind kr p Tee didin pln fikr KMLK Azmdaki dilim kimliim Dnce ve hayal denizim Ondan g alr usum Ykseklik ve derinlii ile Dncelerime ekil verir
Rojan Barnas, Milk Evn
1. Yukardaki iirde dilin hangi zelliklerine vurgu yaplmtr? 2. Azmdaki dilim kimliim szleriyle Rojan Barnas dilin hangi zelliine dikkat ekmek istiyor? ETKNLK 1 5 Snf iinde drt grup oluturunuz. Her grup dnya zerinde konuulan farkl dillerin nasl domu olabileceine dair bir teori olutursun. Bulunan bu teorileri snfta tartnz. 5 Snf iinden gnll renci ayn konuyu arkadalarna szl olarak, yazl olarak, jest ve mimiklerle anlatsn. Hangi anlatmn daha baarl ve anlalr olduunu tartnz.
ETKNLK 2
13
2. ANADL
HAZIRLIK
1. Dil, insann evidir szyle ne anlatlmak istenmi olabilir, syleyiniz. 2. Dil: Temeli bilinmeyen tarihlerde atlm kendine zg sessel, ekilsel, yapsal kurallar olan, insanlar arasnda anlamay salayan gizli anlamalar sistemidir tanm cmlesi zerine tartnz. Bu tanm Krt diline uyarlayarak tanm somutlandrnz. 3. Ryalarnz anadilinizle grme nedenlerinizi belirtiniz. 4. Dil, baz dilbilimcilerce ses bayra olarak simgeletiriliyor, siz bu konuda ne dnyorsunuz, syleyiniz. ANADL
NCELEME
Doan Aksan, anadilini yle tanmlar: Anadili, balangta anneden ve yakn aile evresinden, daha sonra da ilikide bulunulan evrelerden renilen, insann bilinaltna inen ve bireylerin toplumla en gl balarn oluturan dildir. Adndan da anlalaca gibi, bu dilin anneyle ilgisi, kmsenmeyecek niteliktedir. Normal artlarda ocuk, herkesten nce, annesinin ses dizgesini, annenin konutuu dilin ya da lehenin eitli ses zelliklerini kazanr. Bununla birlikte kimi bilim insanlar, anadili kavramnda annenin temel olarak alnmamas gerektii
14
Krt Dili
grndedir. Ancak bu bilim insanlarnn da anadili tanmlarnda yakn evreye nem verdikleri grlr ki annenin bu evrenin odak noktas olarak dnlmesi ok doaldr. Konunun asl nemli yan, anadilinin; dilbilim, dil yetenei, toplumsal sorunlar, insan-toplum ilikisi bakmlarndan tad deerdir. Anadili, belli seslerden, belli ses eilimlerinden oluan, kendine zg bir dizgedir. Kimi dillerde nl, kiminde nsz boldur. Kklmzden balayarak kazandmz, kendi toplumumuza zg dizge, baka dillerle karlatmzda birtakm glkler dourur. Yabanc bir dili, kendi dilimizin kurallaryla renmeye almak bizi zorlayabilir. evremize, anadilimizin penceresinden bakar, evreni anadilimizin anlama ve anlatma yolundan giderek adlandrrz. Bylece, anadilimiz bize, ayr bir evrene bak, evreni anlat biimi verir.
ankaya niversitesi Dil Birimi
1. Anadilinizin sizin iin anlam ve nemini arkadalarnzla paylan. 2. Dilin toplumsal deerleri tayabilme yetenei ile ilgili neler syleyebilirsiniz?
Nevin Gngr Rean, Ehmed Xannin Penceresinden
15
ETKNLK 1
17. yzylda yaam olan nl Krt airi ve dnr Ehmed Xan, o dnemde revata olan blge dillerini bilmesine ramen, Krte yazmay tercih edi sebebini u szlerle ifade ediyordu: Saf emirand, vexwar durd Manend dur lsan kurd naye nzam ntzam Kaye cefa ji bo y am Da xelq-i nebjitin ku Ekrad Bmerfet in, besl binyad Saf olan bir kenara brakp tortulu olan iti nci gibi olan Krt lisann Onu nizam ve intizama soktu Halk iin cefa ekti Bakalar Krtler iin Kkl ve asil deil, demesin diye.
Ehmed Xan, Mem Zn
5 Yazarn anadili ile kurduu ilikiyi anadilin nemi asndan tartnz. ETKNLK 2 Rastan mewaan faris Her ne kadar Farsa eker eker en gibi tatldr dense de Kurd ce faris Benim iin yine de Krte bel rnter en daha tatldr. Pey ne dewran, dunyay bedk Aktr ki bu vefasz dnyada Mehzzen her kes be Herkes kendi anadiliyle ziban w konuunca mutludur
Xaney Qubad
5 18.yzylda yaam olan Xaney Qubadnin yukardaki szlerini anadilinin kiinin kendisini ifade etmesindeki nemi bakmndan tartnz. ANLAMAYORUMLAMA nsan evresine anadilinin penceresi ile bakar, dnyay ve evreni anadilinin anlama ve anlatma imkanlar ile deerlendirir. Kendi dilini renme srecini tamamlam bir ocuun anadili dnda bir baka dil ile dnyay anlama ve anlatma abasnn douraca sonular defterinize yaznz.
16
Krt Dili
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Dil, yalnzca bir iletiim aracdr. ( ) Dil, insann bilinaltn yanstan, onun kulland anadilidir. ( ) 2. Aadaki cmlede bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. Dil, en gelimi ............................................................................ ...................... aracdr. 3. Dilin, bireyin kltrel kimliini meydana getirmesindeki nemini anlattnz bir metin yaznz. 4. Ani gelien durumlar karsnda insanlarn, anadilini kullanarak szl davranlar gelitirmesinin sebepleri neler olabilir, yaznz. 5. Aadakilerden hangisi bir dil teorisi deildir? A. Akustik B. Fizyolojik C. Grevsel (ilevsel) D. Biimsel (ekilsel) E. letimsel 6. Yeni bir dil oluturma grevi size verilmi olsayd, yarattnz dilin zellikleri neler olurdu ve nasl bir dil olutururdunuz? Yaznz.
17
3. DL-KLTR LKS
HAZIRLIK
1. Sizce kltr nedir? Snfta tartnz. 2. Dil kltrn taycsdr cmlesini snfta tartnz. 3. Dil bir toplumun deneyim, bilgi ve inanlarnn sakland bir arivdir. Fernando Lzaro Carretern szn bir paragraf ile deerlendiriniz. DL BR GNETR
NCELEME
Bir halkn yaay biimi, kltrel, sanatsal ve ekonomik ilikileri, o halkn diline yn veren en nemli etkenlerdir. Bir toplumun kltrn yorumsuz olarak tahlil edebilmek ancak o toplumun dilini bilmekle mmkn olur. Bir halk ortak paydada toplayan ve o halka kimliini veren dilidir, kltrdr. Her halk, dilinin sunduu olanaklardan yaralanarak, dilini kullanarak, gelitirerek tarih boyunca kendi benliini, varln sergileyen bir kltr ortaya koyar. Hepimiz belli bir toplum iine doar, doduumuz toplumun dilini renerek yetiiriz. te renilen bu dile anadili denir. Yetitiimiz toplumun dilini renirken hem o dilin dnme etkinliini, hem de kltrn elde eder, dilimizin dnyaya bak, kltr ve kavramlaryla evremizi alglar, bu alglar yoluyla dnme eylemimizi gerekletirir, dilimizi yetkinletiririz. Gelien dilimiz de dnme becerimizi artrr. Toplumsal kltrn aktarmnda dil kltr aktarrken kltr, dili beslemelidir. Ancak bu ekilde dilde ve kltrde zenginleme salanabilir.
18
Krt Dili
(...) Yaar Kemal: Kltrn asl taycs, ona kimlik kazandran znesi hep dil olmutur. Dolaysyla da bir dili yasaklamak, yaatmamak, asimile etmek, ne derseniz deyin, bir kltr tahrip etmekle ayn anlam tamaktadr. Halkn aclar, trkleri, manileri, hikayeleri, ninnileri, masallar... Ksacas onu halk yapan zellikleri dil aracl ile yaamn srdrr. Dnya, birbirini besleyen bin iekli bir kltr bahesi olmutur. Her kltr, gemi kltrlerin gbreledii birikim topraklarnn bir kltr iei olmutur. Bilinli ya da bilinsiz bu byk kltr bahesinden bir iei yok etmek, insanlktan bir rengi, bir kokuyu, bir gzellii, bir yaratcl almakla bir tutulmutur diyerek grn bizlerle paylayor.
Nezan Newzat elebi, Dil Bir Gnetir
ETKNLK
5 Parada Yaar Kemalden alntlanan paragraf, dil - kltr ilikisine dair hangi vurguyu yapmaktadr? Aklaynz. 5 Aadaki boluklara dil ve kltrn ortak zelliklerini yaznz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. Bir halk ortak paydada toplayan ve o halka kimliini veren ....................................... ve .................dr. Hepimiz belli bir toplum iine doarz ve doduumuz toplumun dilini renerek yetiiriz. te renilen bu dile .............................................................................. denir. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Kltr ve dil, kimliin en nemli belirleyicisidir.( ) Dil, toplumun moral ve kltrel deerlerini barndrr. ( ) 3. Doan her ocuun kendi anadiliyle alad konusunda bir kompozisyon yaznz. 4. Dilin, dil tesi ilevine kendi kltrnzde kullanlan szcklerden rnekler yaznz.
19
4. OKKLTRLLK / OKDLLLK
HAZIRLIK
1. Ailenizde Trke dnda bir dil konuan var m, syleyiniz. 2. Yaadnz ehirde, semtte sizin konutuunuz dilden farkl bir dilde konuan komularnz olup olmadn aratrnz. 3. Trkiyede ka farkl dil konuulduunu biliyor musunuz? 4. Aram, Ebru, Ronahi, Putrika, Dzgn, Haydar, Mikail, Oropa. Bu isimlerin hangi dil ve kltre ait olduunu reniniz. Ulatnz sonular snfta tartnz. 5. Dilbilimciler yeryznde konuulan 6000 dilin yarsnn 50 yl ierisinde yok olacan tahmin ediyorlar. Sizce bunun sebepleri ne olabilir? 6. Yok olan her dilin insanln kltr miras iin telafisi mmkn olmayan bir kayp olduu tespiti zerine tartnz. PIT BMURAD, PIT
NCELEME
(...) Mestann gizlice, yava yava, aktrmadan yrtt ufak tefek yiyeceklere, anam balangta uzun boylu bir tepki gstermedi. Grmezlikten geldi. Kktr, daha barma kederdr dedi ve zaten teki grmeyen gzn bu tr olaylar karsnda tamamen kapatt. Mestan onun bu iyi niyetinin pek farknda olmad. Giderek mard, ii yzszle vurdu. Anamn sabr tat. nce tatl dille uyard:
20
Krt Dili
Mestan, rzl yapma! Mestann hi tnmadn, laf dinlemeye hi niyetli olmadn grnce ayn cmleyi bir de Kurmanca yineledi: Mestan, diziy neke! Mestan anlamamazla vurarak, tutturduu yolu inatla srdrerek tam anlamyla sarlk numarasna yatt. Anam onun sar olmadn gayet iyi bildiinden belki kulaklarn daha iyi aar, belki bu kez sz dinler dncesiyle yine Mestann kulaklar dibinde ve daha yksek sesle, Zazaca tekrarlad: Mestan, dizdeniy meke! Mestan, anamn tm abalarna, tm didinmelerine karlk, ii daha da aztt, laf dinleyeceine vurdumduymazlkta diretti. Anam, sabrna biraz daha sabr katp son bir kez de, Mestan daha ok kkken, bir krtikken kulana eilip rettii Ermeniceyle sylemeyi denedi. Mestan, koutyun mene! Anam, dil konusundaki tm bilgisini, tm kltrn Mestann nne serip dkt halde, onu, tuttuu bu yanl yoldan vazgeiremeyeceini, harcad abalarn boa gittiini ac da olsa, istemeyerek kabullendi. Hanm Baconun btn iyi niyetine karlk Mestan, bir para peyniri, bir para sucuu, pastrmay tercih etmekte saknca grmedi. Ksaca Mestan yoldan kmt. Baka dillere kulak asmyor, kendi dilinin dorultusunda gidiyordu. Anam, Mestandan tamamyla mit kesince, bu kez...
Mgirdi Margosyan, Syle Margos Nerelisen?
1. Sizce bu yknn zm blm nasl olmaldr? yky tamamlaynz. Tamamladnz bu yknn ana fikri nedir, yaznz. 2. Yukardaki yk Diyarbakrda geer. Kahramann birka dil bilmesi ehir ile ilgili hangi gerei dile getirir? 3. ok kltrl ve ok dilli bir lke hayatnn bireyin zihinsel ve sosyal geliiminde nasl bir rol oynayabileceini tartnz. 4. Kimi kltrlerin yok saylmasnn veya bir baka kltr tarafndan aa grlmesinin nne nasl geilebilir? Dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.
21
ETKNLK 1
5 Gnll olan kiiye, zerinde Nush ile uslanmayan etmeli tekrir, tekrir ile uslanmayann hakk ktektir./Tatl dil, ylan deliinden karr./Bir musibet, bin nasihatten yedir gibi ataszleri yazan kartlar okutup bu szleri sessiz sinema oynayarak arkadalarnza anlatnz. Bu szlerin doruluu / yanll zerinde tartnz. 5 Gnmzde yaamayan (l diller) dilleri aratrarak bu dillerin, eskiden nerelerde konuulduunu dnya haritas zerinde gsteriniz.
ETKNLK 2
B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER

1. KRT DLNN KKEN
HAZIRLIK 1. Dil ailesi kavramnn size ne artrdn syleyiniz. 2. Sizce, dillerin snflandrlmas hangi kriterlere gre yaplmtr? Niin? 3. Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alan rani Dillere rnek verebilir misiniz? 4. Ayn corafyay paylaan insanlar, ayn dili konuurlar m? Dncelerinizi syleyiniz. KRTENN DL ALES Krt dili, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. Dnyadaki en byk dil grubu olan bu dil ailesi, Avrupa ve Hint olmak zere iki kola ayrlr. Krte de dier Asya dilleri gibi bu ailenin Hint kolu iinde, rani alt kolunda yer alr. rani diller iinde ise Krt dili Kuzeybat rani diller iinde yer almaktadr. Krte eski ran dilleri iinde, Zerdtlk dininin kutsal kitab Avestann yazld Mede ile ilikilendirilmektedir. Krte, Farsa, Belucice, Petuca gibi dillerle akrabadr. Bu diller birok ynden birbirine benzer. Tpk Franszca, talyanca ve spanyolca gibi Latin kkenli dillerde olduu gibi bu dillerde birok ortak szck mevcuttur.
NCELEME
22
Krt Dili
KKEN BAKIMINDAN DL ALELER Hint-Avrupa Dil Ailesi Asya Dilleri Hint-ran Dilleri Hint ran Dilleri Dilleri Hami-Sami in-Tibet Dil Ailesi Dil Ailesi Arapa branice Habee ince Tibete Bantu Ural-Altay Dil Ailesi Dil Ailesi Afrika Dilleri Altay Dilleri Trke Moolca Manuca Tunguzca Japonca Korece Ural Dilleri Macarca Fince Estonca
Avrupa Dilleri
Latin Germen Dilleri Dilleri Almanca ngilizce Franszca
Slav Dilleri
Hinte Farsa Urduca Krte Petuca Belucice Tacike talyanca spanyolca Romence Yunanca Arnavuta
Rusa Bulgarca Srpa Hrvata eke Lehe
KRTE-MEDCE BENZERL Prof. H.W Bailey, A. Shanidze dergisinde yaynlanan Yeni Kefedilen Kafkasya Arnavutas ve Onun Bilim iin nemi adl makalesinde bir duadan bahsetmektedir. Bu dua Yunanca, Sryanice, Grcce, Farsa, Arapa, Trke ve Medce verilmektedir. Bunlardan Medce dilindeki dua bugn rahatlkla anlalabilecek dzeyde Krtenin Kurmanci lehesi ile yazlmtr. 1430 ile 1446 yllar arasnda daha eski bir belgeden kopyaland sylenen bu metin, Krte ile Medcenin ayn dil olduuna dair en ak kanttr. Bu belgedeki duann; Gnmz Trkiye Trkesi: Gl ve ecelsiz Tanr, lm karmza ktnda bizden rahmetini esirgeme. Eski Trkesi: Ari tanri, ari gl Ari ecelsiz, yisa ki xaa iqtin, rahmat qilyil biza
23
Medcesi: Pakj xod, pakj zehm Pakj vmerg, koy hat xa, e kirme. Rehmet ma Gnmz Krtesi Paqij xwed, paqij zexm, paqij bmirin, ku hat xa, rehmet bike li me. ETKNLK 1 Krte str n nav bira ETKNLK 2 ngilizce star new name brother Franszca astre nouveau nom frre Farsa sitare nev nam brader Trke yldz yeni ad erkek karde
5 Siz de yukardaki tabloya bildiiniz szckleri yaznz. 5 Corafi olarak birbirine uzak blgelerde konuulan bu dillerde ortak szcklerin bulunmas neyi gsterir? Tartnz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Krte, Hint-Avrupa dil ailesi iinde yer alr. ( ) Krt dili, Gney Dou rani diller iinde yer almaktadr. ( ) Krte, Farsa ile akraba bir dildir. ( ) 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Ayn dili konuan milletlerin ayn corafyalar paylat grlr. ( ) Krte, ngilizce, Farsa ve Franszcada baz szckler hem anlam hem de syleyi asndan benzerlik gsterir. 3. Aadakilerden hangisi, dnya dilleri snflandrlrken kken bakmndan gz nnde bulundurulan faktrlerden deildir? A. Yaanlan corafya B. Kltrel yaknlk C. Tarihsel yaknlk D. Dilde yapsal ortaklklar E. Ayn inan deerlerini paylamak
24
Krt Dili
2. KRT DLNN YAPISI

HAZIRLIK 1. Dnya dilleri yap bakmndan hangi gruplara ayrlr, aratrnz. 2. Trke bu dil gruplarndan hangisinde yer alr? 3. Bkml dil grubuna giren dillerden rnekler aratrnz. YAPI BAKIMINDAN YERYZNDEK DLLER EMASI
TEK HECEL DLLER
EKLEMEL DLLER
EKML (BKML) DLLER
ETKNLK
5 Yukardaki emaya yap bakmndan farkl dillere rnekler yaznz. Krtenin bu emada yerini belirtiniz. KRT DLNN YAPISI Krt dili hem eklemeli hem de bkml (ekimli) bir dildir. Krtede szckler hem baa hem de sona ek alrlar. Bu yapyla Trkeden farkldr. Trke sadece sondan eklemeli bir dildir. Krtede nek, en zengin biimiyle fiillerde grlr. Bunu girtin (tutmak, almak) fiili zerinde gsterebiliriz. girtin (tutmak, almak) ve-girtin (kaplamak, germek) ra-girtin (dayanmak) hil-girtin (tamak) wer-girtin (almak, iktibas etmek) da-girtin (doldurmak) Krtede soneklere birok rnek verilebilir. guh (kulak) B guhar (kpe) cot (ift) B cotyar (ifti) reng (renk) B rengn (renkli)
NCELEME
25
Bkm, dilbilimde szcklerin yapsnda meydana gelen deiim olarak tanmlanr. Szcn stlendii ileve gre pozisyonunu, saysn ve cinsiyetini gstermek iin szckte meydana gelen ses deiimi ve eklenen ekler bkm gsterir. Krtede bu bkm hem szckteki ses deiimi yoluyla, hem de bkm ekleri yoluyla meydana gelir. bajar (ehir), kan (eme) Ez diim bajr. (ehre gidiyorum) Ez ji kaniy tm. (emeden geliyorum) Dilbilimde fiil ekimlerinde oluan deiimler de bir tr bkm olarak grlr. Krtede fiil ekimi yaplrken zellikle gemi zamanlar dnda baz fiillerde ok belirgin ses deiimleri olur. aB guhartin (deitirmek) bijartin (semek) Bj kutin (ldrmek) biratin (kzartmak) sBz bihstin (duymak) guhastin (aktarmak) ETKNLK ez diguhrim (deitiriyorum) dibijrim (seiyorum) dikujim (ldryorum) dibirjim (kzartyorum) dibihzim (duyuyorum) diguhzim (aktaryorum)
5 Tablodaki Trke blm siz tamamlaynz.
Krte
Hint-Avrupa dil ailesine mensuptur. Hem bkml hem de eklemeli bir dildir. Hem batan, hem sondan ek alr. Bazen szcn kk de deiir. Szcklerde cinsiyet ayrm vardr. ki fiil kk bulunur.
Trke
26
Krt Dili
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz. Ses dzeni, ekil, yap, sz dizimi, kelime hazinesi ynnden aralarnda iliki bulunan dillere . denir. Krte Hint-Avrupa dil ailesinin ................................ alt kolu iinde yer alr. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Krte ve Farsa akraba dillerdir. ( ) ngilizce Ural-Altay dil ailesinde yer alr. ( ) Krtede iki fiil kk bulunur. ( ) KRTENN KONUULDUU YERLERN HARTASI
3. KRTENN LEHELER
HAZIRLIK
1. evrenizdeki insanlarla ayn dili konutuunuz halde, baz kavramlar ya da nesnelerin adlandrlmas veya telaffuzunda fikir ayrlklarna dtnz olur mu? Bunun nedenleri zerine neler syleyebilirsiniz?
27
2. Konuurken baz sesleri karmakta zorlanr msnz? Bu sesler nelerdir, yaznz. Bunun nedenleri zerine neler syleyebilirsiniz? 3. Lehe, ive, az szcklerinin anlamn szlkten bulunuz. 4. Lehe, ive, az kavramlar arasndaki fark aratrnz. NCELEME UVA HALK DESTANINDAN UVA LEHES Pler Iln Uksak Timer Plere Iln zncen (Vattisem Kalan) Uksak Timer zarpala Pler Patne zitne cuh Zar puzlahne purna te Puztarce, tet per zere Menle melpe Plere Illesine pelterme Uksak Timere zavan cuh Kalere, tet, per puzlah: Pler huli ipit capla! Taztan tazta saralna, Tem tenes valsempe Jeri-tavra zavarna. Kurmanc Gund me li cihek xwe e. Kirdk Dewa ma caydo we der a. Soran Dyekey me le wnk xo e. Goran: Dega me neyagey wee ne. Trkesi: Kymz gzel bir yerdedir. 1. Yukarda verilen Krtenin farkl leheleriyle yazlm cmleyi incelerek farkllklarn tespit edip yaznz. 2. Baka dillerdeki lehe farkllklarn gsteren metin rnekleri bulunuz. 3. Her dilin fakl lehelerinin olma nedenleri sizce nelerdir, yaznz.
TRKYE TRKES Aksak Timurun Bileri (nasl) ald hakknda (htiyarlk hikayesi) Aksak Timur ordu ile Biler nne geldii vakit Ordu beylerinin hepsini Toplad bir yere: Nasl hile yapmal Bileri almak iin? Aksak Timura bu vakit Syledi bir bey: Biler ehri pek mehur Nerelerden nerelere uzanr ok derin hendeklerle Etraf evrilmitir.
Prof. Dr. Tuncer Glensoy, Trke El Kitab
28
Krt Dili
KRTENN BALICA LEHELER
KURMANC
KRDK
KRTENN LEHELER
SORAN
GORAN
KRTENN BALICA LEHELER 1. Kurmanci lehesi: Trkiye snrlar iindeki Krtlerin byk bir blm ile Suriye, Lbnan ve Sovyetler Birliindeki Krtlerin tm, Irak ve ran Krtlerinin ise bir blm tarafndan bu lehe konuulur. Kurmanci lehesi yeryzndeki Krtlerin ounluunca konuulan bir lehedir. 2. Sorani lehesi: (Merkezi Krdistanda konuulan Kurmanci lehesi): Bu leheye zaman zaman Gney Krtesi (Krmanc Xwar) de denir. Bu lehe Irak ve randaki Krtlerin ounluunca konuulur. 3. Krdki, Zazaki veya Dmli (Dmlki) adlaryla bilinen lehe: Bu lehe Trkiye snrlar iinde kalan Krtlerin bir blmnce konuulur. En ok konuulduu yerler, Dersim, Bingl, Elaz, Diyarbakr, Erzincan, Siverek ve Vartodur. Bu lehenin en ok konuulan iki ivesi, Dersim ivesi ile Bingl-Diyarbakr-Siverek ivesidir. 4. Gorani lehesi: Hewrami lehesi olarak da adlandrlan bu lehe Krdki (Zazaki, Dmlki) lehesine yakn bir lehe olup Irak ve ran Krdistannda az sayda Krt tarafndan konuulur. 5. Irak Krdistannda konuulan dier Krt leheleri grubu: Bu grubun Kermanahi, Lekki, Lrri, Sencabi, Kelhuri gibi deiik adlarla anlan kollar vardr ki bunlar ran ve Irak snrlar iinde bulunan Krtlerin bir blmnce konuulur.
29
ETKNLK 1
5 Anadiliniz ile sonradan rendiiniz dilin alfabelerini bir arada gsteren bir tablo oluturunuz ve bu tabloya zor telaffuz ettiiniz seslerden oluan szckler yazarak doru telaffuz edinceye kadar tekrarlaynz. 5 Snfta iki grup oluturarak lehe, az ve ivelerin dili zenginletirdii/fakirletirdii ynndeki farkl grleri tartnz.
ETKNLK 2
Kagarl Mahmutun Dnya Haritas
KRTE KONUULAN BLGELER Krte, bugn Trkiye, ran, Irak, Suriye, Sovyetler Birlii, Lbnan gibi deiik devletlerin snrlar iinde yaamakta olan Krtlerce konuulur. Kagarl Mahmut 1074te yapt haritada farkl devletlerin snrlar iinde kalan bu corafyay Arapa ErdulEkrad (Krtlerin Memleketi) olarak adlandrmtr. Bu corafya iin Seluklular ve Osmanllar dneminde Krdistan adnn kullanldn biliyoruz. Tarihi ve dilbilimci emseddin Sami (1850-1904) tarafndan kaleme alnan ve Osmanl dneminden gnmze kalan nemli belgelerden biri olan Kamus-l Alam adl ansiklopedik eserin Krdistan maddesinde bu blgenin snrlar u ekilde tanmlanmtr: Urmiye
30
Krt Dili
ve Van gllerinin sahillerinden Dicleye kadar uzayp kuzeybatya doru Dicle mecrasnn snrlarn takip ederek Frat meydana getiren Karasu mecrasna, oradan kuzeye doru Aras havzasn, Frat ve Dicle havzasndan ayran snra kadar ular. Bunun dnda, randa Krdistan adyla bilinen eyaletle Azerbaycan eyaletinin yars da Krdistandr. Bu cihetle Krdistan, kuzeydouda Azerbaycan, douda Irak- Acem, gneyde Loristan ve Irak- Arap, gneybatda Cezire, kuzeybat tarafnda ise Anadolu ile komudur. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Trkiyede Krtenin yaygn olarak konuulduu illeri aratrnz. 5 Dnya haritas zerinde Krte konuulan blgeleri iaretleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada verilen boluklar uygun ekilde doldurunuz. Trkiye Krtlerince .. ve .. leheleri konuulur. Lehe, dildeki ..ve farkllklarndan oluur. Az, dildeki..farkllndan oluurken ive,.farkndan oluur. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Tarihsel srete dilde oluan en byk yapsal ve ekilsel farkllk iveyi oluturur. ( ) Tarihsel srete dilde oluan syleyi farkllklar leheyi oluturur. ( ) 3. Lehe farkllklar bir dili zenginletirir mi? Yaznz.
31
NTE SONU LME VE DEERLENDRME SORULARI

1. Aadaki yarglardan hangisi dilin zelliklerinden biri deildir? A. Dil, bir toplumu oluturan kiilerin dnce ve duygularn aktarmakta kullandklar aratr. B. Dil, kltrn bir taycsdr. C. Dil, deimez bir sistemdir. D. Dil, ses ve anlam bakmndan bir toplumda geerli ortak eler ve kurallardan faydalanr. E. Btn dillerde az farkllklar mevcuttur. 2. I- Sosyal hayata yn verir. II- Kltrn yeni nesillere aktarlmasnda dilin nemi byktr. III- Kresellemeyi salar. IV- Toplumlar arasndaki farkll derinletirir. Yukardaki bilgilerden hangi ikisi kltrn zelliklerindendir? A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. I-IV 3. Krte aadaki dillerden hangisi ile akraba bir dil deildir? A. Farsa B. Belucice C. Petuca D. ince E. Afganca 4. Aadakilerden hangi ikisi Trkiye Krtlerince kullanlan Krtenin lehelerindendir? I. Kurmanci II. Goran III. Dimilk IV. Soran A. I-II B. I-III C. II-III D. II-IV E. II-III 5. Aadakilerden hangisi bir gsterge (simge) deildir? A. Bayrak B. Zeytin dal C. Kmr D. Blbl E. Gl 6. Krtenin alfabesinde ka harf bulunur? A. 32 B. 31 C. 30 D. 33 E. 34 7. Aadakilerden hangisi Krtenin dil zelliklerinden deildir? A. Hem ekimli hem bkml bir dildir. B. Hem batan hem de sondan eklemeli bir dildir. C. Szcklerde erillik/diilik zellii vardr. D. Cmleler kurall yapya sahiptir. E. Fiilleri ahslara gre ekimlenebilir.
32
Krt Dili
8. Krtenin en ok konuulan lehesi aadakilerden hangisidir? A. Kurmanci B. Goran C. Dimilk D. Soran E. Zazaki 9. Birlik iinde yaamak, sevinte tasada birlik olmak, baarmak iin birlemek, birlikte yaamann amalarndandr. Birlik ve beraberlik iinde yaamak ise toplumlarn vazgeemeyecei istek ve zlemdir. Bu istek ve zlemin gereklemesi dil birlii ile mmkndr. Yukardaki paragraftan hareketle aadakilerden hangisine ulalamaz? A. Birlik ve dayanma iinde yaamalyz. B. Birlikte yayorsak sevinci, tasay paylaabilmeliyiz. C. Bireyin zgrl birlikte yaamaya baldr. D. Birlik iinde yaamann vazgeilmez koulu dil birliidir. E. stek ve zlemlerimizi dil birliimizle anlatrz. 10. Dil bilincini yitiren bir ulus, dnce retme yeteneini de yitirir. Byk kentlerin ana caddelerinde biraz evreye baknarak yaplan bir yry, kar karya bulunduumuz durumun vahametini grmek iin yeterlidir. Yukardaki paragrafta aadakilerden hangisine deinilmemitir? A. Dnce yetenei dil bilincine baldr. B. Dil ile dnme arasnda doru bir balant vardr. C. Kentlerin caddeleri dilin gelecei ile ilgili kayg veriyor. D. Kentin mimari zellii trafik sorununu daha karmak yapyor. E. retemeyiimiz, dili iyi kullanamaymzdandr. 11. Dil, halkla kurulan bir kurumdur. Onu geri halk yapar; ama yaylma sahas geni olan vastalarn da halk zerinde byk etkileri vardr. Bakalarnn okuyaca bir yazy yazarken o yaznn bize ne tr bir sorumluluk yklediini hibir vakit hatrdan karmamalyz. (Orhan Veli) Orhan Veliden alntlanan yukardaki aklamaya gre dil anlayyla badamayan dnce aadakilerden hangisidir? A. Halkn iletiiminde en etkili ara dildir. B. Yazlarmz yazarken okuyucuya kar olan sorumluluklarmz unutmamalyz. C. Halk, dnce ve duygular ileten aralar kendisi retir. D. Bakalarnn okuyaca yaznn dili yazarn sorumluluundadr. E. Dili kullanma ekli yazarlarn tercihine baldr.
33
12. Dil kusurlu olursa, kelimeler dnceyi iyi anlatamaz; dnce iyi anlatlamazsa yaplmas gereken eyler doru yaplamaz. devler gerei gibi yaplmazsa, tre, kltr bozulur. Tre ve kltr bozulursa, adalet yanl yola sapar. Adalet yoldan karsa aknlk iine den halk ne yapacan, iin nereye varacan bilemez. te bunun iindir ki hibir ey dil kadar nemli deildir.(Konfys) Yukardaki paragrafa gre aadakilerden hangisi, dilin demokratik ve sosyal yaammz zerindeki etkilerinden biri olamaz? A. Dil kusurlu olunca anlatm bozuk olur. B. Adaletin yanl yola sapmas trelerin bozulmasna baldr. C. Dil ve kltr bozulunca adalet bozulur. D. Dilin kusurlu oluu halkn aknla dmesine neden olur. E. Kltrel bozulmann en nemli nedeni dilin bozulmasdr. 13. Aadakilerden hangisi iletiimin elerinden biri deildir? A. Mesaj B. leti C. Kaynak D. Kanal E. Balam 14. Aadaki yarglardan hangisi yanltr? A. letiimin arac dildir. B. Kltrn taycs dildir. C. Tarihte alfabesi olan toplumlar gnmze kadar gelmeyi baarmlardr. D. Btn uluslarn, nce szl sonra yazl edebiyat gelimitir. E. Dil ile kltr birbirini besleyen iki nemli ulusal deerdir. 15. Aadakilerden hangisi dilin sosyolojik yn ile ilgili deildir? A. Deer yarglar szcn anlam zelliini etkiler. B. Dildeki her szck sosyolojik bir deerdir. C. Dil, toplumun sosyokltrel llerini gsterir. D. Dilde toplumun sosyoekonomik yaps grnr. E. Dilin yapsal zellii dil mant ile ilgili deildir.
34
Krt Dili
Z DEERLENDRME EMASI
BU BLMDE RENEMEDKLERM NASIL KAVRAYABLRM? BU BLMDE NELER RENDM?
BU BLMDEN NCE NELER BLYORDUM?
BU BLMDEN NCE NELER BLYORDUM? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... BU BLMDE NELER RENDM? .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... .......................................................................................................... BU BLMDE RENDKLERM BENDE U DEMLER YARATTI: .......................................................................................................... .......................................................................................................... ..........................................................................................................
35
36
II. Blm
Krt Edebiyat
A. Szl Krt Edebiyat
I. SZL KLTR 1. Szl Kltr ve Edebiyat 2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi 3. Dengbjlik Kurumunun Krt Toplumundaki levi II. SZL KRT EDEBYATI TRLER 1. Gotinn Piyan (Ataszleri) 2. Qewlerk (Maniler) 3. rvanok (Masallar) 4. Zgotinok (Tekerlemeler) 5. Mamik (Bilmeceler) 6. Biwj (Deyimler) 7. Destanlar a. Destana Mem Alan b. Siyabend Xec c. Kerr Kulik d. Destana Dimdim e. Evdal Zeynik f. Dewr Evd g. Filt Quto nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
37
A. SZL KRT EDEBYATI

I. SZL KLTR 1. Szl Kltr ve Edebiyat
HAZIRLIK 1. Szl kltr, szl edebiyat ve halk edebiyat kavramlarn aratrnz. 2. Dil, kltr ve edebiyat arasndaki iliki hakknda bir paragraf yaz yaznz. 3. Yaznn olmad dnemlerde sizce edebiyat var myd? 4. En eski edebi rnlerden saylan destanlar sizce dilden dile nasl aktarlyordu? 5. Baz toplumlarda szl edebiyat gelenei daha gldr. Sizce bu durumun nedenleri neler olabilir? 6. Edebiyat olmayan bir halk var mdr? Niin? 7. Dilini okuyup yazmayan topluluklarda sizce atasz, ninni, bilmece, tekerleme, halk arklar gibi szl edebiyat rnleri var mdr? Niin? SZL KLTR-SZL EDEBYAT Bir toplumun yerleik hayata gemesi, o toplumda yazl kltrn serpilmesine zemin hazrlar. Gebe topluluklarda, szl kltr egemendir. Krsal alanlarda, rgn eitimin yazy yaygnlatrmad blgelerde, szl kltrn egemenlii, kentleme ile birlikte nemini yitirerek yerini yazl kltre brakr. Szl kltrleri, yaadklar corafyann izlerini tayan Krtler, Krt dili ile eitimin nndeki siyasal kstlamalar nedeniyle yazl kltre Arapa, Farsa ve Trke ile gei yapmak durumunda kalmlardr. nsanlar arasndaki ilikilere farkl alardan bakan dil ile kltrn kesitikleri en verimli kavak, szl kltr rnlerinin ortaya kt alanlardr. Bu szl edebiyat, genellikle halk edebiyat adn alr ve iinde eitli anlat trlerini barndrr. nsann dnya zerindeki varl on binlerce yl ncesine dayanr. Buna karlk tespit edilen ilk yaz rnekleri M.. bin yla kadar gider. Bu erevede, insanlk tarihinin binlerce yllk bilgi,
NCELEME
38
Szl Krt Edebiyat
erefname Kitabndan, eref Xan
deneyim ve tecrbesinin szl gelenek vastasyla kuaktan kuaa aktarldn syleyebiliriz. Tarih boyunca konuulan on binlerce dilden yz kadar edebiyat retebilecek derecede yazya balanabilmi, byk bir ksm ise hi yazlamamtr. Walter Ong, bugn konuulan bin kadar dilden yalnzca yetmi sekiz tanesinin edebiyat retebildii ve yzlerce dilin kendisini ifade edebilecek bir alfabe ile karlamad iddiasndadr. (Walter Ong,
Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay.)
39
nsanlarn gnlk hayatlarndaki en sradan olaylardan en olaanst olaylara kadar, hafzalara kayt dlen her trl sosyal, siyasi, ekonomik ve insani hadiseler szl kltr ortamnda yaanmaktadr. Her kltr ve uygarlk, ortaya kt balam ierisinde szl anlatma dayanan birok inan, rf ve deti meydana getirir. Her milletin szl edebiyat zengin malzemeler ierir ve bunlarn balangc, insanln toplumsal hafzasnn henz ekillenmedii tarih ncesi alara dayanr. Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan nce var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas bakmndan iirsellii gerektiren bir edebiyattr. Szl edebiyatla aktarlan bilgiler bir belgeye dayanmadndan, trlerin ierii anlatcdan anlatcya deiiklikler gsterir. Ksacas szl edebiyat, derlenip yazya geirilinceye dein varln ezbere borludur. Szl Krt edebiyatnn zelliklerini yle belirleyebiliriz: Doalamadr. Szldr (Metinsizdir.) Yazar yoktur (Anonimdir.) Azdan aza aktarlr (Toplumsal bellee dayaldr.) Deiebilir, eitlenebilir, srekli ak halindedir. ki eyleyeni vardr: crac ve dinleyici. crac ve dinleyici arasnda canl iletiim vardr. Dinleyicinin duygusal olarak olayla ve kahramanla zdelemesi (mimesis) esastr, hazz yaratan budur. Eletirme, yeniden okuma vs. gibi amalarla anlatnn bana geri dnmek mmkn deildir. Sese dayaldr. Beden dili devreye girer. Kiileri daha az iine kapal, d dnyaya ve topluma ak klar. Kalpldr. Tekrar ve ritim esastr. Somut duruma baldr. Anlatlan destanlar gerek olay ve durumlardan kaynan alr. zmleme, irdeleme yoktur.
Krt edebiyatnn, arlkl olarak szl edebiyat geleneine yaslanmasnn nemli bir nedeni sosyolojik ve tarihi realitelerdir. Dalk corafya, gebe yaam ve feodal ilikiler Krt edebiyatnn szl alanda daha yaygn bir biimde serpilmesine zemin hazrlamtr. te yandan Krt dilinin grd basklar, Krtenin
40
Szl Krt Edebiyat
eitim dili olarak kullanlmay gibi harici etkenler yazl edebiyatn geliimini olumsuz etkilemitir. Szl Krt edebiyat; hikye, masal, atasz, bilmece, an, efsane ve destan gibi birok tr iinde barndrr. Szl Krt edebiyatnn temel kaynaklar; ak, sava, gnlk hayat, airetler arasndaki ilikiler, g, kahramanlk, doal yaam betimlemeleri ve Mezopotamya mitolojisinin zenginlikleridir. Bu balamda anlatlarn kahramanlar; devlerle savaan yiit ve yakkl genler, kurnazlar, irkin ve korkaklar, klar, gzel kzlar, yabani hayvanlar, av merakls iyi (ya da kt) yrekli mirler (beyler), dostluklar ve ihanetlerdir. ETKNLK 1 5 Bildiiniz Krte atasz, bilmece, tekerleme ve manileri kk kartlara yazarak snftaki rencilere kapal zarflar ierisinde ektirip okuyup anlamalarn ve anlamlar zerinde fikir bildirmelerini salaynz. 5 Snftaki arkadalarnzn her birine kiisel zelliklerini belirtecek maniler ya da bilmeceler yaznz. SZL KRT EDEBYATI LE LGL BLMSEL ALIMA VE DERLEMELER Szl Krt edebiyat eserleri, dil aratrmalar iin XIX. ve XX. yzyln balarnda toplanmtr. Fransz seyyah Amde Jaubert XIX. yzylda gittii Krdistan iin Krt toplumu ozan ve mizahlara byk bir nem veriyor demitir. ki yzyla yakn bir sre sonra Krdolog, Christine Allison, Gney Krdistana gider ve ayn izlenimi edinir. Bu da gsteriyor ki modern ada da Krtlerin en nemli iletiim arac szl edebiyattr; ama u da bir gerektir ki gelien yazl basn, TV ve radyolar bu etkiyi gittike azaltmaktadr. 5 Peter Lerch, savata esir den Krtlerden szl edebiyat eserlerini toplamtr (1853-1856). 5 Albert Socin ve Eugen Prym Botan ve Tor (Mardin-Midyat) blgelerindeki Szl Krt edebiyatnn eserlerini toplamtr (1887-1890). 5 Hugo Makas Mardinli bir tccarn azndan szl edebiyat eserlerini kaleme alp yaymlamtr (1892).
ETKNLK 2
41
5 Le Coq da bata Mukriyan blgesi olmak zere, Krdistann birok blgesinde Krtlere ait szl edebiyat eserlerini bir araya getirmitir (1903). 5 te yandan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliindeki Krdoloji blmnden Ordixan ve Cell Cellin bu konuda yapm olduklar birok alma vardr. 5 Zeynelabidin Zinarn kayda deer almalarnn yan sra son dnemde erefxan Cizr, Seyday Goran gibi isimlerin szl Krt edebiyat eserlerini ortaya karma abalar olmutur. Philip G. Kreyenbroek ve Christine Allison gibi Krdologlar da szl Krt edebiyatna ilikin nemli almalara imza atmlardr.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun kelimeler yaznz. Yaznn bulunmasyla birlikte . edebiyat balar. Szl edebiyatn balangc, henz toplumsal hafzann ekillenmedii . alara dayanr. Szl edebiyat, .. bulunmasndan nce var olan, kulaktan kulaa aktarlmas ve aklda kalmas bakmndan ..gerektiren bir edebiyattr. 2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y) iareti koyunuz. nsanlk tarihinde baz halklarn szl edebiyatlar yoktur. ( ) Szl edebiyat, yaznn bulunmasndan sonra balamtr. ( ) Szl edebiyat trnden olan destanlar yzyllar boyu dilden dile aktarlm, sonra bir derleyici tarafndan kayda geirilmitir. ( ) lyada destan anonim Yunan destan olup, Homeros tarafndan yazlarak kayda geirilmitir. ( ) Gebe toplumlarda szl, yerleik toplumlarda ise yazl edebiyat gelimitir. ( ) Bugn dnyada konuulan yaklak bin dilden ok az bir alfabeye sahip olup, yazl kltr retmektedir. ( )
42
Szl Krt Edebiyat
Szl Krt edebiyatnn temel kaynaklar; ak, sava, gnlk hayat, airetler arasndaki ilikiler, g, kahramanlk, doal yaam betimlemeleri ve Mezopotamya mitolojisinin zenginlikleridir. ( ) 3. Szl edebiyatn gemii ne zamana dayanr? 4. Szl edebiyat kavramn kendi cmlelerinizle tanmlaynz. 5. Szl edebiyat rnlerinin her aktarcnn dilinde birtakm deiimlere uramasnn sebebini aklaynz. 6. Szl Krt edebiyatnn kaynaklar nelerdir? 7. Szl Krt edebiyat anlatlarnda kahramanlar kimlerdir? 8. Aadakilerden hangisi szl kltrn zelliklerinden deildir? A. Yazl kltrden nce domutur. B. Anonimdir. C. iviyazs ile yazlmtr. D. Dinleyici ve anlatc (icrac) olmak zere iki eyleyeni vardr. E. Anlatmda tekrarlar ve ritim belirgindir.
2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi

HAZIRLIK 1. Szl edebiyat trlerinin toplum zerinde ne gibi etkileri olabilir? Dndklerinizi snf arkadalarnzla paylanz. 2. Toplumsal yaamn, o toplumda retilen edebiyata etkisi var mdr? 3. Szl edebiyat icra eden, bir metne bal kalmadan doalama anlatan biriyle karlatnz m? 4. Okuma yazmas olmayan, gzleri grmeyen k Veyselin, hibir yazl eitim almakszn, kkl bir kltr birikimi yanstan iirlerini nasl yazdn dndnz m? 5. Szl edebiyat icra eden gezgin kiilere Trk ve Krt halk edebiyatlarnda hangi isimlerin verildiini syleyiniz.
43
NCELEME
SZL KRT EDEBYATI VE TOPLUM Szl edebiyatn hem kayna hem de muhatab toplumdur. Yzyllarn birikimi ile oluan insanlk kltrnn doal bir ekilde ortaya kan iletiim ve paylam alan olduu iin szl edebiyat bir yandan toplumdan beslenirken, te yandan toplumu besler. Szl Krt edebiyat rnlerinde hayat tecrbeleri aktarlr, ortak aclar ve sevinler dile getirilir. Genlere verilen nasihatlerden beddualara, harman yerinde ya da tandr banda alanlarn syledikleri ezgilerden, uzun k gecelerinde dinlenen anlatlara, sohbet iin yaplm ky odalar ve divanhanelerde dillendirilen yaanm olaylara kadar hayatn her alanndaki durumlar iinde barndrr. Bu anlatmlar ieriklerine gre atasz, ninni, mani, bilmece, masal gibi isimlendirmelerle trlere ayrlrlar. Szl edebiyat rnlerinin aktarlmas yoluyla, alarn imbiinden geen bilgi, deneyim ve tecrbelerin szl gelenek vastasyla kuaktan kuaa aktarldn syleyebiliriz. nsanlarn gnlk hayatlarndaki en sradan olaylardan en olaanst olaylara kadar hafzalarda kalan her trl sosyal, siyasi, ekonomik ve insani durumlar, szl edebiyat rnlerinde ete kemie brnrler. Bu trlerin aktarmcs, icra edicisi olan gezgin anlatclar, Krt toplumunu oluturan airetlerin durumu hakknda bilgiler vererek bir blgenin dier blgeler hakknda bilgi edinmesini salarlar. te yandan bir blgedeki szl edebiyat rnn yaygnlatrarak blgesel olmaktan kurtarr, o anlatnn milli bir aamaya ykselmesine n ayak olurlar. Deiik yrelerde kullanlan ive ve azlarn birbirine yaknlamas, airetler aras savalarn anlatld szl tarih aktarm, geleneklerin yaatlmas gibi birok alanda szl Krt edebiyat toplumsal bir ileve sahiptir.
3. DENGBJLK KURUMUNUN KRT TOPLUMUNDAK LEV

HAZIRLIK 1. Ailenizde ya da evrenizde ok gzel masal, fkra anlatan kiiler var m, bu zelliklerini kimden alm olabilirler? 2. Tek kiilik bir tiyatro oyunu izlediniz mi? Geni bir oyuncu kadrosuyla oynanan tiyatro oyunundan ne fark /farklar var, syleyiniz.
44
Szl Krt Edebiyat
Arif Sevin, Derw
NCELEME
DENGBJLER (ANLATICILAR): Yazyla yeterince tanmam olan toplumlarn merkezlerden uzak kesimlerinde ortak kltrel miras ve birikimler, olaylar karsnda alnan tavrlar, szl kltr ortam ierisinde retilirdi. Geleneksel Krt toplumunun ortak hafzas ve vicdan dengbjlerdi. Szl kltrn icracs olan dengbjler, milletin hafzasn aktaran bellek konumundaydlar ve toplumsal hayatta gerekli olan bilgiyi datan ve aktaran konumunda olup, sosyal ve siyasi ihtiyaca gre tiplere ayrlarak kltrn, yaylm ve srekliliini salama noktasnda ilevler stlenmilerdi. Dengbj kelimesi, Krtede deng (ses) ile bj (sz) kelimelerinden olumu bir kelimedir. Bu kelime, szn bir ahenkle (ses deeri ile) icra edilmesini salayan kii anlamnda kullanlmtr.
45
Szl Krt kltr varln, byk lde dengbjlerin dilinde bugne tamtr. Dengbjler destanlarn, halk hikyelerinin, ilahilerin, mesnevilerin icraclardr. Bugn giderek yok olan bu gelenekte dengbjler, genellikle kyden kye dolaarak, hayatlarn syledikleri destanlar, kilamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde kazanan insanlard. Bazlar erbane (def), bilr (kaval) gibi alglarla syleseler de, dengbjlerin ou herhangi bir alg aleti kullanmadan, grtlak gcne dayanarak sanatlarn icra ederlerdi. Dengbjler, ayn zamanda szl tarihin aktarmcsdrlar. Krt airetleri arasnda kan bir kavga, rnein bir yiidin bir kan davasnda yapt kahramanlklar dengbjlerin dilinde yreden yreye anlatlarak mehur olurdu. Dengbjlerin bir bakma medya ilevi de stlendikleri sylenebilir. Krt dengbjlik geleneinde her yrenin kendine zg motifleri vardr. Krtlerde szl edebiyat, dengbjliin gc ve sanatsal yn ile ayakta kalmtr. Kahramanlklarn anlatld ve er denilen stranlardan1 avcla, baharn gzelliinin anlatld kilam2lardan gz mevsimindeki buruk duygulara, dn ve elencelerdeki mutluluktan, baarlarn, zaferlerin heyecanna kadar, hastalktan kaynakl aclardan, elemlerden, iki yzllk, hakszlk ve ihanetlere kadar birok konu, deiik ekillerde sanatsal olarak szl Krt edebiyatnda yerini almtr. Baz yrelerde dengbjlere mitirb, mitrib, mirtib, k, begzade ya da gewende denir; ama z itibariyle yaptklar i, stlendikleri misyon deimez.
Mehmet Uzun, Dengbjlerim
ETKNLK 1
5 Dedekorkut/ Homeros /Meddahlar /Standuplar hangi ynleriyle birbirine benzemekte hangi ynleriyle birbirinden ayrlmaktadr. Aratrarak bir izelge oluturup tahtaya yaznz. 5 Olaanst bulduunuz bir film sahnesini be dakikalk bir serbest konuma yaparak anlatnz.
ETKNLK 2
1 2
Stran: ark. Genellikle bir alg eliinde icra edilir. Anonim olan halk arklar varsa da ounlukla stran szleri sanatlara aittir. Stran metinlerinde ak temas youndur. Kilam: Dengbjlerin genellikle bir alg aleti olmakszn icra ettikleri, stran trne gre daha uzun olan anlat ierikli mziklerdir. Kilamlar geleneksel yaam yanstan, grece daha eski, ierik bakmndan daha zengin konulu epik mzik metinleridir. Anonim olan kilam metinlerinde akn yansra savalarda gsterilen kahramanlklar, treler, rf ve adetler uzunca yer tutabilir.
46
Szl Krt Edebiyat
II. SZL KRT EDEBYATI TRLER

1. GOTNN PYAN (ATASZLER)
HAZIRLIK
1. Atasz kavramnn szlkteki karln snfta okuyunuz. 2. Ataszlerini gnlk konumalarda ya da bir yazda kullanmann nemini arkadalarnzla tartnz. Ulatnz sonular maddeler halinde tahtaya yaznz. 3. Birok konuda in ya da Kzlderili ataszlerinden rnekler verilir. Bu anlamda, uzak kltrleri tanmakta ataszlerinin ilevi konusunda neler dnyorsunuz? Aklaynz. GOTNN PYAN (ATASZLER)
NCELEME
Bi xebera xwe, meriv ji qul derdixe mar re. (nsan, gzel szle karaylan deliinden karr.) Dest bi ten, deng j nay. (Tek elden ses kmaz. ) Svn , para hir. (yi elma, aynn payna der.) Aqil sivik, bar giran e. (Akl hafif olann yk ar olur.)
47
Etar, helawa xwe naxwe. (eri kendi helvasn yemez.) Dar zorbetiy z dik. (Zorbalk sopas tez krlr.) Gulan e, ingna dasan e. (Mays, oraklarn akrtsdr.) Heft kilam hir ne, hem li ser hirm ne. (Aynn yedi arks var, hepsi armut stne.) Gund brez, kon bpez, meriv ku bibje ez ez, hem j ne tu tit in! (Basz ky, koyunsuz yayla adr, her zaman ben, ben diyen adam; de bir ie yaramaz.) Jin mran er kiriye, b aqilan bawer kiriye. (Kar-koca kavgasna aklszlar inanrm.)
A. Bal, Gotinn Piyan n Kurd
ETKNLK 1
5 Deiik halklarn kimi ataszleri anlamca ortaktr. Krte ataszlerinin bazlaryla anlamca ayn Trke ataszleri bularak tahtaya yaznz. 5 Ataszlerinin toplumsal ilevlerini tartarak sonucu maddeler halinde defterinize yaznz.
ETKNLK 2
2. QEWLERK (MANLER)
HAZIRLIK 1. Sizce mani ile mana kelimeleri arasnda bir anlam ilikisi var mdr, varsa nedenini aklaynz? 2. Maniler, szl edebiyatn icras en kolay trlerindendir. Kafiyeli kelimeler bularak siz de kolayca mani syleyebilirsiniz. Mani sylemenin kolay olmasn nasl aklarsnz?
48
Szl Krt Edebiyat
NCELEME
QEWLERK (MAN)
QEWLERK I Berxvano berxan bne Tu ciy xwe birne Dayka te qurbana te To bide ser nan te II Virde diim Leter e Ji wir de tm Leter e i gundek bter e Ks xistine defter e III Hva gund me hva sawa Hv xeyd ye nae ava D bav min i xort dtin Hildan ji xwe re kirne zava IV Dvmeqesk cnara me W her gav b mala me Em i bikin i nekin J re hln kin W bikeve bax me W bixwe erez me nahle para me
MAN Ey oban kuzularn getir Gzel yerden otlat onlar Anan sana kurban olsun Ekmeine kaymak srsn Burdan gitsem Leterdir Ordan gelsem Leterdir Bir ky ki beterden beterdir Tosbaay koyduklar defterdir Ay, kymzde hayal gibi Ksknm gibi gitmiyor suya Anam-babam nice bir gen bulmular Ki alp damat yapmlar kendilerine Krlang komumuzdur Gelir hep evimize Ne yapalm yapalm Ona yuva yapalm O dadansn baheye Dadansn erezlere Bir ey kalmasn bize
Ji Zargotina Kurd, Stockholm Krt Kltr Vakf
49
1. Yukardaki manilerin dize saylarn yaznz. 2. Yukardaki Krte manilerin kafiye emasn metin zerinde gsteriniz. 3. Yukardaki Krte manilerin her birinin hece lsn gsteriniz. 4. Her drt manide ilenen konuyu bularak defterinize yaznz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Snf ierisinde gnll kiiler seerek belirlediiniz bir konuda mani syleme yarmas dzenleyiniz. 5 En ok tkettiiniz be rn iin maniler yazarak en ok beenilenleri snf panosuna asnz.
3. RVANOK (MASALLAR)
HAZIRLIK 1. Masal gibi, Masal diyar, Bana masal anlatma gibi ska duyulan sz gruplarnda masal kelimesi, olumlu ya da olumsuz hangi anlamlarda kullanlr? 2. Her halkn kendine ait masal kahramanlar vardr. Trk ve Krt halk edebiyatlarnda nlenmi masal kahramanlar biliyor musunuz? Birka rnek bulup, snfta szl olarak ifade ediniz. 3. Masal tr sz konusu olduunda, dnya edebiyatnda hangi yazarlar akla gelir, syleyiniz. NCELEME KA EM BAVJN BER AQLAN Heb tuneb, rehmet li gora d bavn min we b, li gundek s bira hebn. Ji mal din ten du ker wan hebn. Bi van keran ji iy zing dibirin bajr difirotin jiyana xwe p dom dikirin. Rojek ji rojan, ev herdu ker wan hatin dizn. ol iya git geriyan nedtin. Ber xwe dan maln gundiyan, dsa nedtin. Her s bira li ser kevirek rnitin ji hev re gotin: Ka em bavn ber aqila? Y mezin got: Heger ez bim, ku kern me biriye yek kinik e. Y ort got: Ger kinik e, ji Xirbebelik e. Y bik got:
50
Szl Krt Edebiyat
Ger kinik e Xirbebelik e, sed ji sed ew Elik e. Rabn ber xwe dan gund Xirbebelik. n ser mala Elik. J re gotin: Z kann kern me? Elik got: Kern we ne li cem min in. Wan got: Me avt ber aqilan, ker li cem te derket. Elik got: Ger hn bi aqil xwe bawer in, i di bin lihfa min de ye? Y mezin got: Ger ez ez bim, tit di bin lihfa te de ye titek girover e. Y ort got: Ger girover e, ez bibm orte sor e. Y bik j got: Ger girover e, orte sor e sed ji sed hunar e Elik zer n b, dest w di ber de ket got: Ker we va ne di xur de ne. HAD AKLIN MHENGNE VURALIM3 Bir varm, bir yokmu, Allahn kulu okmu, evvel zaman iinde bir kyde karde varm. Bu kardein, dnya mal adna sadece iki tanecik eei varm. Dadan kestikleri odunu bu eeklerle kente gtrp satarlar, geimlerini bu yoldan salarlarm. Gnlerden bir gn bu iki eek alnm. Da bayr brakmam aramlar; ama nafile! Kydekilerin evlerine bile bakmlar; ama bulamamlar. karde bir taa oturup birbirleriyle sylemiler: Hadi akln mihengine vuralm, demiler. lerinden yaa en by demi ki: Bana kalrsa eeklerimizi gtren ksa boylu biri. Ortanca olanlar demi ki: Eer ksa boyluysa bence Xirbebelik kyndendir. En kkleri demi ki: Eer ksa boyluysa ve Xirbebeliktense kesin Eliktir. Bylece kalkp Xirbebelik kyne varmlar, Elikin evine dadanp ona sormular: Syle bakalm nerede eeklerimiz?
Ka Em Bavjin Ber Aqilan metninin Trke evirisidir.
51
Elik onlara demi ki: Eekleriniz bende deil. Bunun zerine karde demi ki: Biz akln mihengine vurduk da, eeklerin sende olduu sonucuna vardk. Elik demi: Madem aklnza gveniyorsunuz, bilin bakalm yorganmn altnda ne var? kardein en by, Bence toparlak bir eydir, demi. Ortanca eklemi: i de krmzdr. En kkleri de demi ki: Eer toparlaksa ve ii krmzysa yzde yz nardr. Elik renkten renge girmi, iki eli aresizce iki yana dm ve pes edip demi ki: Eekleriniz bu ahrdadr. 1. 2. 3. 4. Masaldaki olaand unsurlar bulunuz. Masalda komik bulduunuz ynler var m, aklaynz. Masaldaki olaylar, olu srasna gre anlatnz. Masalda anlatlan olaylar zincirinde en temel sorun nedir? Bu sorun, masaln sonunda nasl zlmektedir? kardein bulduu zm yolu, sizce masaln balnda ne srld gibi akllca mdr, neden?
ETKNLK 1 ETKNLK 2
5 Kendi yrenizde anlatlan bir masaln farkl yorumlar olup olmadn arkadalarnzla tartarak bir deerlendirme yapnz. 5 Dnya edebiyatndan izgi filme ya da sinemaya aktarlan birok nl masal vardr. Bunlardan bildiklerinizi syleyerek maddeler halinde tahtaya yaznz. 5 Tahtaya ismini sadece sizin bildiiniz bir masal artracak motifler izerek ve szckler yazarak snftakilerin bu masal bilmelerini ve tamamn anlatmalarn isteyiniz.
ETKNLK 3
52
Szl Krt Edebiyat
4. ZGOTNOK (TEKERLEMELER)
HAZIRLIK
1. emsi Paa Pasaj tamlamasn bir rpda syleyiniz. Zorlandnz deil mi? Aslnda tek tek okuduunuzda rahata telaffuz ettiiniz bu kelimeyi bir arada okurken yaadnz zorluun sebebini aklaynz. 2. Tekerlemelerde ayn nszlerin ya da benzer nszlerin srekli tekrar edilmesinin sebebi ne olabilir? 3. Tekerlemelerdeki kelimelerin kartrlmas ya da yanl sylenmesi durumunda neden glnr? Komik olan unsurlar nelerdir?
NCELEME
ZGOTNOK (TEKERLEMELER)
Kurm qurm qul kir. (Aa kurdu kk deldi.) Heft tet mist nsk. (Yedi leen, bir avu mercimek.) Rv li r zivir, r li rv zivir. (Tilki yola, yol tilkiye dnd.) Pik mik di kol de. Min pik xwar mik ma t de. (Bir para et ve fare bir delikte. Ben eti yedim, fare kald yerinde.)
53
Min tiliya xwe da qijik, got qij. Qijik ber xwe da min, min got qij. (Parmam kargaya uzattm, gak dedi. Bana yneldiinde ben de ona gak dedim.) Beran bor di mal de, min beran xwar, beraz ma di mal de. (Ko evde bryor. Ben kou yedim, domuz kald evde.) ik kik di mal de. ik firiya, min ik xwar. Kik firiya, min ik xwar. (Civciv ve kpek bir evdedir. Civciv utu, ben civcivi yedim. Kpek utu, ben civcivi yedim.)
1. Yukardaki tekerlemelerin her birinde tekrar edilen sesleri simgeleyen harflerin altn iziniz. nsz seslerin tekrarnda yaanan zorlua karlk, benzer nl seslerin tekrarnda kan ahengi fark ettiniz mi? 2. Yukardaki tekerlemelerin hangilerini daha kolay ezberlersiniz, neden? 3. Pik mik di kol de / Min pik xwar mik ma t de tekerlemesinde ahenk unsuru olarak ka hecelik l kullanlmtr, bulunuz. 4. Tekerlemeler arasnda anlam bakmndan benzerlik var m? 5. Kimi tekerlemeler halk hikyelerinin (rok) balarnda sylenir. Bunlara Krt halk edebiyatnda qinik ad verilir. Dengbjlerin karlkl attklar tekerlemeler ise bend diye adlandrlmtr. Dnya edebiyatnda baka dillerde tekerlemeler bularak yaznz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Snftaki arkadalarnzla tekerleme syleme yarmas dzenleyiniz. 5 Bildiiniz ve sylemesi en zor olan tekerlemeleri tahtaya yazarak arkadalarnzn sylemesini salaynz.
54
Szl Krt Edebiyat
5. MAMK (BLMECELER)
HAZIRLIK
1. Bildiiniz bilmecelerden bir tanesini snfta arkadalarnzla paylanz. 2. Baz bilmecelerin zm uzun zaman alr. Deneme-yanlma yntemi gerektiren, hatta matematik bilgisi gerektiren bilmeceler vardr. Bunlardan bildiiniz rnekler varsa tahtaya yazarak snf arkadalarnza sorunuz.
NCELEME
MAMK (BLMECE) 1Qesra sp, b pencere b der, Beyaz saray; penceresiz, kapsz, T de rnit ye bkeke zer. inde oturmu sar bir gelin kz. 2aik li ser sera ye, Bang dide ne mela ye. 3Ap min t ji det, Barek str li pit. 4avzero, simblbelo; Li ser dwar hembero. Banda sark durur, Hoca deildir, ezan okur. Amcamdr ovadan gelen, Srtnda bir yk diken. Ela gz, dik by var; Dikildii yerse, karki duvar.
Cevaplar: (1. Hk-Yumurta, 2. Dk-Horoz, 3. Jj-Kirpi, 4. Kund-Bayku) 1. Dizeler arasndaki ahengin nasl salandn syleyiniz. 2. Szl edebiyat rnleri arlkl olarak manzum, ll ve kafiyeli olarak sylenir. Bunun sebebini dndnz m? 3. Yukardaki bilmecelerin hece lsn karnz. 4. Yukardaki bilmecelerin kafiye emasn gsteriniz. 5. Bilmecelerin ezberlenmesi kolaydr. Bu kolayln sebebi, bilmece metinlerinde ahenk unsurlarnn youn bir biimde
55
kullanlmasdr. Yukardaki bilmecelerde ahenk unsurlarndan olan aliterasyonlar ve asonanslar4 gsteriniz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 inde en ilgin bilmecelerin olduu kk bir bilmece kitap oluturun. Bu kitapklar okul ktphanesine hediye edin. 5 Okul apnda en iyi bilmece sorma yarmas dzenleyin.
6. BWJ (DEYMLER)
HAZIRLIK 1. Deyim kelimesinin anlamn szlkten reniniz. 2. Deyimsel ifade ne demektir, aratrnz. 3. Deyimlerde kullanlan kelimeler, gerek anlamlar dnda yeni anlamlar kazanrlar. Di bilemek deyiminde gerek anlam var mdr, bu deyim hangi anlamdadr, aklaynz. BWEJ (DEYMLER)
NCELEME
Biwj (Deyimler) Devjberdan (Azn birinden ekmek-Vazgemek)

4 Aliterasyon: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nsz harflerin tekrar edilmesidir. Asonans: Bir manzum metinde ahenk yaratmak amacyla ayn ya da benzer nl harflerin tekrar edilmesidir.
56
Szl Krt Edebiyat
Kus j digel xezal ket bez! (Kaplumbaa da ceylanla yara girdi!) Ji xelk re pispor e; ji xwe re kor e! (Bakalarna uzman, kendi kendine kr!) Xwed Kazo kor kiriye, p li agir sor kiriye. (Allah Kzm kr etmi, onunla cehennemi alevlendirmi. (Bir insann dt perian durumu anlatmak iin kullanlr.) Wek bent p ve zeliqn (Birine sakz gibi yapmak) Bkek an ji Hezro, t da ga pezo, dsa sivika mal ezo! (Balk paras olarak bykba ve kkba hayvanlar verip Hazrodan bir gelin getirdim, gene de ev ileri bana kald! ) Him ji dr, him ji mizgeft bn. (Hem camiden hem kiliseden mahrum olmak) Ne sar l t, ne germ l t! (Ne soua dayanyor, ne de scaa!) Pita xwe p gir dan. (Birine bel balamak) Hir hat, va rez; diz hat, va pez. (Ay gelse, ite ba der; hrsz gelse, ite koyun der.) Ez dibjim ewr tune, tu dibj w baran b. (Ben diyorum bulut yok, sen diyorsun yamur geliyor.)
Mustafa Borak, Ferhenga Biwjan
1. Yukardaki deyimlerle, daha nce ilediiniz, ataszlerini karlatrnz. Aralarndaki farklar syleyiniz. 2. Yukardaki deyimlerden hangisi/hangileri arkasnda bir hikyeyi barndrmaktadr, gerekesiyle birlikte syleyiniz. 3. Yukardaki deyimlerden manzum ve mensur olanlarn gruplandrnz. 4. Bu deyimlere karlk, Trkeden ya da bildiiniz baka dillerden benzer rnekler bulunuz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Merak ettiiniz baz deyimlerin ortaya k yklerini bularak bu bilgileri snftaki arkadalarnzla paylan. 5 Deyimlerin ve ataszlerinin bir baka dile evrilememe nedenlerini arkadalarnzla tartnz.
57
7. DESTANLAR
HAZIRLIK
1. Destan ile ilgili neler biliyorsunuz? 2. imdiye kadar, bir destandan uyarlanm olan sinema filmi izlediniz mi? 3. Krolu Destannda geen olaylarn olaanst ynlerini biliyor musunuz? DESTANLARIN KRT TOPLUMUNDAK YER VE NEM Destanlar, milli renkler tayan anonim anlatlardr. Bir milletin hayatnda kulaktan kulaa aktarlarak yer tutmu, kahramanlk ieren uzun halk hikyeleridir. Destanlarda kimi zaman bir kiinin, kimi zaman birbirine bal birka arkadan, kimi zamansa bir ordunun kahramanlklar dinleyicilere aktarlr. Krt destanlarnn bir ksm, tarih esaslara dayanr. Szgelimi, Dimdim Destannn bakahraman altn kollu Emr Xann (Xano), ilgili destana ad veren Dimdim kalesini yaptrmas, Krt halkn toparlayarak ran Safevi ah I. Abbasa kar savamas gibi bir dizi olay, ranl tarihi skender Beg Turkmann ah I. Abbas dnemine k tutan Tarih-i Alamaray-i Abbas adl tarih kitabnda anlatlmtr. Bylesi destanlarda kahramanlar, tarihte yeri olan kiilerdir; ama anlat metinleri, azdan aza yayldka tarihsel birer metin olmaktan karak destan saylrlar. Burada Krt halk edebiyatnda destanlarn kahramanlk ierikli masal eklinde olanlarnn, yani tarih olmayanlarnn, daha yaygn olduunu eklemek gerekir. Genellikle k gecelerinde, divanhane denilen geni ky odalarnda anlatlan destanlarda ou kez olaylar ve kiiler olaanstlklerle donatlmtr. Kahramanln kutsand, feodal ilikilerin belirleyici olduu toplumlarda destanlar byk ilgi grrler. Sevgili, aile, airet ve millet sz konusu olduunda hakszlklara kar duyarl olma konusunda dinleyicileri yreklendirirler. Destanlarda gerek yaam artlarna uymayan birok yn vardr. Bir kk olay halk arasnda anlatla anlatla yaygnlk kazanr. Daha sonra bir derleyicinin toparlamasyla yazya geirilmi olur. Bu bakmdan destanlar iin kahramanlk ieren anonim halk ykleri diyebiliriz. Manzum biimde yazlan destanlarn yan sra mensur biimde yazlan destanlar da vardr. Kimi destanlarda ise biimsel olarak hem manzum, hem de mensur zellikler grlr. Destanlar halk hikyesi icraclar olan dengbjler aktarrlar.
NCELEME
58
Szl Krt Edebiyat
Siyabend Xec, Dimdim, Zemblfiro, Kerr Kulik, Ristem Zal, Binefa Narn, St Ferx gibi Krt destanlar anlatldklar blgeden blgeye, anlatclar olan dengbjden dengbje farkllklar gsterirler. DESTANA DIMDIM (...) -Bnin top Berzan Der top wek qezxan Tk hijandin bircn Xan -Bnin top Enzal Der top wek mencal Tk hijandin bircn kel Lekeran top hazir kirin Sed topan nik yek rast kirin Kela Dimdim xirab kirin (...) DIMDIM DESTANI (...) -Getirin Barzan topunu Az kazana benzer Hann burlarn salladlar -Getirin Enzal topunu Az kazan azna benzer Kalenin burlarn salladlar (onunla) Askerler toplar (tekrar) hazrladlar Yz topu dizdiler yan yana Dmdm Kalesini yktlar (...)
Ordixan Cell, Krt Kahramanlk Destan Dimdim
1. Yukarda balca Krt destanlarndan biri olan Dmdm Destanndan bir kesit verilmitir. Metinde destan zellii tayan ifadeleri tespit ediniz. 2. Destann, orijinal metin blmnn kafiye emasn karnz. 3. Uzun anlatlarn manzum metinlerinde genellikle ksa dizeler tercih edilir. Bunun sebebi ne olabilir, yorumlaynz. ETKNLK 1 5 Troya ve Cesur Yrek filmlerini izleyiniz. ki filmde geen kahramanlk elerini, savalara konu olan olaylar ve anlatlan kiilerin zelliklerini tespit ediniz. 5 Dnya destanlarn aratrnz. Destanlarn oluum aamalar olan kk olay, yaylma ve derleme aamalarn tespit ediniz. 5 Gnmzde destan trnde eserler yazlabilir mi? Neden? 5 Bildiiniz btn dnya destanlar ile Krt destanlarndaki ortak motifleri bir arada bulunduran bir izelge oluturunuz. Bu benzerlikler niin vardr, tartarak tezler ortaya karnz. 5 Gnmzde kullanlan dillere destan, destan yazmak gibi deyimsel ifadelerin anlamlarn aklaynz.
ETKNLK 2 ETKNLK 3 ETKNLK 4
ETKNLK 5
59
Destan Tr Metin rnekleri
NCELEME
MEM ALAN DESTANI HAKKINDA Szl Krt edebiyatnn en eski rnei olan Mem Alan Destan, Krt halk arasnda yzyllardan beri dengbjler tarafndan sylenegelen, kuaktan kuaa aktarlan nl bir destandr. Mem Alanla imdiye kadar pek ok aratrmac ilgilenmi, onun eitli derlemeleri yaymlanmtr. Krdolog Roger Lescot tarafndan, zenle yaplan derlemelerinden biri, Celadet Bedirhann yardmyla Franszcaya evrilmi ve Krtesiyle birlikte 1942 ylnda Beyrutta yaymlanmtr. Bir sevda yks olan Mem Alan destan, mitolojik zellikler gsterir ve tm Dou edebiyatlarnn ak ierikli anlatlarnda olduu gibi ackl bir ekilde sonuca balanr. Mem Alan destan yaratld Krt toplumu hakknda, dier Mezopotamya toplumlar hakknda aratrmaclara zengin birok folklor malzemesi sunar. Destan, Krt halknn eski yaayn sergiler ve gemiin anlalmas konusunda da tarihe k tutar. Maripliler (Mixribiyan) kentinin padiah olan Mem Alan ile Cizre prensesi Zn Zdann trajik bir sonla biten aklarn anlatan eser manzum olup, Krt halk edebiyatnda dengbjler tarafndan icra edilen en uzun metinlerden biridir. a. DESTANA MEM ALAN () Zn got: Lolo, Memo, dil min bi kul bi jan e. Madem ku tu guh nad gotinn merivane Ji ber da, xelk kman xistine der me jinane, Dibjin: Jin parsiya km in rreiya d bavane. Were dest xwe bavje dest min min ek ke ser pita Boz Rewane, Ber xwe bide welat xwe, bajar Mixribiyane, Bila heywan me her duyan bibe, bigihne xwediyane. Em xilas bin bifilitin ji or gotinane. Nema li ser me dimne tirsa mrane. Ne j me w birje xwna tu kesane. Gava em bigehin bajar we Mixribiyane, W li nava xelk welat we bibe or gotin dengiyane,
60
Szl Krt Edebiyat
Xeber bigerin di dev mezin pikane, W bjin: Dibne, hatiye Mem Alane, Bi xwe re aniye diyariyeke layiq padiane Keek aniye ji welat Cizra Botane Dibn nav v ke Zna Zdane. W were Bengn, biray te y canecane. Li dora min kom bike temam qz bkn bajar Mixribiyane. Gik bjin: Wa zewaca van bide! ji me re bikin pir duane. W bn: Ku qeder b, bila wa be, bk zava proz bin ji xwediyane! Mem got: Zalim, li kirina bajar we y ewit li van zikakan ewcane. Li van ka nevaln di dor de, li van ol iyan meslewane! Ku meriv b heval jinan, her gav west were ber dest avan e. Min ji te titek pik xwest, te ji nihu de ber min da dawiya , nizanim ku min bicerbn bi derewane. Min ji te re digot: Hele, kue hzar cark hilde ji ser eniya gewr her du avane, Were tasek av bi dest bin de, belk p vemire ar di kezeba min hinavane Gava Xwed kire qeder, em herin, tuy bib bk ez zavane.
Stig Wikander, Weanxana Orfeus, Antolojiya Tekstn Kurd
MEM ALAN DESTANI5 () Zn dedi: Yaral gnlm szlayp durmakta ah ah ey Mem, Erkeklerin szne kulak vermiyorsun sen ki madem. Bilir misin teden beri biz kadnlara, Eksik bir kaburga kemii gibi bakmtr dnya lem, Nitekim derler kadn yzkarasdr ana babasnn Hadi ver elini elime ve kar beni, Al beni atn olan Boz Rewann terkisine, Gidelim senin lken olan Maribiler kentine, Ulaalm gvenebileceimiz o yerlere, Dedikodulardan kurtulalm, brakarak arkamzda, Bylece hem birilerinden zarar grme korkumuz, Hem de bizim zarar verme ihtimalimiz bakalarna, Sz konusu bile olmaz varrsak senin diyarna,
5 Destana Mem Alann Trke evirisidir.
61
Varrsak senin diyarna ne ho bir dalgalanma olur! Bir sz dolaacak byk-kk herkeste dilden dile, Diyecekler o zaman: Mem Alan gelmi grdnz m? Tam da padiahlara layk bir armaanla dnm, Cizra Botan lkesinden bir kz getirmi ki, Zn Zdanm ad, yle diyorlar. Canndan ok sevdiin kardein Bengn gelecek, Ve Maripliler kentinin btn kzlar-gelinleri saracak etrafm, Hepsi dua edecekler evliliimizin tamamlanmas iin, Diyecekler; kader alrsa byle gzel almal ite, Gelin de, damat da kutlu olsun sahiplerine! Mem dedi: Zalim, yanasca ehriniz Cizrenin yaps; Sokaklar, dik bayrlar, sada-solda karlalan dereleri, Ovalar, dalar bir tuhaf! Ki bir kadnla karlkl sevgili olunca burada, Kii yorgun der her zaman el altnda, gzaltnda, Ben sana kk bir dileimi aktardm, Sense imdiden olacaklarn en sonundan dem vuruyorsun, Yoksa yalanlarla beni mi deniyorsun, bilmem ki Benim dediim uydu: Yanna bir nedime al, k sokaa, araf giy, beyaz alnn ve her iki gzel gzn grnmesin, Tannmadan gel bir tas su ver bana, Kim bilir, belki iimdeki yangnlarn yetiir imdadna, Allah yazmsa zaten olacak olan odur, dediin gibi, o saat, Birlikte gideriz, sen gelin olursun, bense damat 1. Mem Alann ve Zn Zdann toplumsal konumlarn syleyiniz. 2. Destanda, kadnlarn ezilmiliine ilikin ksmlar bulunuz. Gelenekte kadna biilen rol Znin dilinden nasl aktarlmtr? 3. Destann orijinal metnindeki tm dizelerin sonunda, nemli bir ahenk unsuru olarak ayn kafiye kullanlmtr. Bu durumun dinleyiciler ve destan icra eden dengbjler zerinde ne gibi olumlu etkileri olmutur, tartnz. NCELEME SIYABEND XEC DESTANI HAKKINDA 1991 ylnda sinemaya da ekilmi olan Siyabend Xec, Sphan Da ile zdelemi bir destandr. Kimi yrelerde Siyabend iin Sh Ehmed Siliv ismi kullanlr. Xec isminin ise Hatice isminin Krtede ksaltlm biimi olduu ileri srlmtr. Destann bakahraman Siyabend, Silva kynn muhtarnn yeenidir. Babas ve annesi kendisi henz iki yanda iken len
62
Szl Krt Edebiyat
Siyabend, amcasnn yannda byr; ama on yana geldiinde kyn ocuklarn kmeslerden tavuk ve yumurta almaya zorlayarak kylleri tedirgin eder. Muhtar olan amcas onu evinden kovunca kyn kndaki plkte kendisine derme atma bir baraka yapan Siyabend, bir gn bir aaca yldrm arptn grr. Yarlan aaca yaklatnda yldrmn halen aata saplanm bir biimde durduunu grr ve onu skp demircilere gtrr, kendisine iki silah yaptrr. Daha sonra Xec adl gzeller gzeli kz grr grmez k olur. Tm ak efsanelerinde olduu gibi Siyabend ve Xecnin de kavumalarna engel olan birileri vardr. Onu ailesinden karr. Bu srada Xecnin yedi kardei ile savar. Sevgilisi ile geldii Sphan danda, yaralad bir ko onu uuruma atar. Sevgilisinin uuruma dtn gren Xec de kendisini ayn yerden aaya atar. Kimi Krt folklor aratrmaclar, Mem Zn mesnevisinden sonra ikinci olarak bu destann nlendiini sylerler. Siyabend Xec destan, ayrntlar bakmndan ok zengin bir destandr. Bu destanda en farkl olan ise ana kahramann kusursuz bir insan olmamas, onun da ktlk yapmasdr. Siyabend yapt ktlkler kadar iyilik de yapp gnahlarla sevaplar baa ba getirmeye alr. rnein, bir kadnn maln alar; fakat sonra gider ocuklarn besler. b. SIYABEND XEC () Xec dibje: Siyabend, bila ez bibim qurbana te, Ji bil muhbeta te, tu titek di dil min de tunne, Bes, ez ji te re bibjim, min diwazdeh heb pezkov ro bi avn xwe dtine, Yek bizin b, yanzdeh heb nr ne, Yek kinik girover di nav wan de b, qilon w duwazdeh ax ne, Li deh nriyan xistin, ji ser bizin, vedigerne, Ken min hat, min got, eyn mna Siyabend min Siliv, xwediy tr kevan zivn e. Siyabend got: Xec ez ewqas li dinyay geriyame, Min kes fris pehlewan, weke xwe, nedne, Tu nriy pezkoviyan dik weke min, tu bi avn xwe bibne, Ew nr ev li ku be, ez ser w j bikim, got w ji me re bikim v e, Tu Siyabend xwe bi avn xwe bibne.
63
Siyabend ekala xwe dike pyn xwe, radihje tr kevan zivn e. Ber xwe dide ra pezkoviyan dilezne, Ha li vir, weha li wir, xwe bi her diwazdeh pezkoviyan digihne, Pezkov dirin, haya wan ji nrvan wan tunne, Siyabend bala xwe day, ku ew nriy kinik girover, qilon w diwazdeh ax ne, Ew bizin ji xwe re ten sekinne. Siyabend tr kevan hazir kir, berda nr, li kleka rast da, Di kleka ep de tra xwe dertne. Pezkov p re p re kir orn e, Hevaln w reviyan, la w li wir dimne, Siyabend ser sekin, bi ling w girt dikine, W, bi ser Span Xelat, zinarek bilind ve dirijne, Dibje, karwan bila bi r de bibuhirin, xwna v heywan, bi avn xwe bibne. Siyabend py xwe dan ser qilo w, ku stuy w biqurifne. La w germ e, p re p re xwe vediwene, Qilo pezkov dikeve ran Siyabend, w li ser ser bi Span Xelat, il metroyan bilindah dixne, Bi ser kema belalk ve dixne, Kema belalk li pita w dikeve, di sing w de dertne. Siyabend got: Wey felek, iqas ro li min b xayn e! ()
Reo Zlan, Serdar Roan, Destann Kurd
SIYABEND LE XEC6 () Xec dedi: Kurbann olaym Siyabend, seni sevmekten baka ey yok iimde, Bak ne anlatacam; bugn on iki yaban koyunu grdm gzlerimle, Biri koyun, dier on bir tanesi kotular, lerinde bir ko vard; ksa ama capcanl, iri yar, Kocaman boynuzlarnda tam on iki boum sral, Bir koyun yznden on kou karsna ald, vurup kovdu onlar, Bu durum, bana olan akndan, senin birok yiidi karna alman andrd,
6 Siyabend Xecnin Trke evirisidir.
64
Szl Krt Edebiyat
Glesim geldi ve dedim ki kendi kendime: Aynen sevgilim Siyabend gibi gm renginde oklar ve yay var. Siyabend dedi: Xec ben nice yerler gezdim grdm de Grmedim benim gibi yiit ve pehlivan olann yeryznde O kou bana benzettin ya, imdi gzlerinle greceksin Her nerede olursa olsun yakalayp akam yemei yapacam ikimize Sevgilini kendi gzlerinle gr. Siyabend ayakkablarn giyip, gm renkli yayn ve ak takmn ald Hzl hzl yaban koyunlarnn peine dt urada m yoksa burada m diye bu on iki hayvanlk sry arad Yaban koyunlarysa avclarndan habersiz otlanyorlard Siyabend bakt ki ksa boylu, canl, iri yar Ve boynuzlar on iki boumlu olan ko Srnn tek koyunuyla birlikte bir kenardaydlar Siyabend okunu yaya yerletirdi ve gerip koun stne frlatt Hayvann sa yanndan giren ok kt sol tarafndan Saa sola yalpalayarak brmeye balad ko Kat drt bir yana dier hayvanlar onu ylece brakarak Siyabend gelip koun banda durdu Sonra onu bacandan tutup srklemeye koyuldu Yol kenarnda yksek bir kayaya kadar ekti Bu yksek kayann stne boaltacakt hayvann kann Ki gelip geen kervanclar kendi gzleriyle grsnler diye Nitekim hayvann boynunu bkmek iin ayaklaryla boynuzuna bastrd Yaral bedeni henz scakt koun, arada bir rpnyordu da Derken birden bire boynuzlaryla Siyabendin uyluuna vurunca Sphann tepesindeki o kayadan krk metre aa drd onu Bir kzlck aacna akl kald Siyabendin gvdesi Siyabend dedi: Ah felek, bugn bana ne kadar hain davrandn! () 1. Sphan Da nerededir, haritadan bulup gsteriniz. 2. Destandaki ko ile destann bakahraman Siyabend arasnda Xecnin gznden nasl bir benzerlik kurulmutur?
65
NCELEME
KERR KULIK DESTANI HAKKINDA Krtlerde yiitliin yceltilmesinin, sava aletlerinin ve atlara balln rnek bir destan olan Kerr Kulik, iki kardein yapt kahramanlklar anlatr. Kerr Krtede sar, Kulik (Kulek) ise aksak, topal anlamlarna gelir. Destann giri ksm dz, sonraki ksmlar manzumdur. Giri ksm, klasik destan formuna uygun olarak zetleyici bir aktarm diline sahiptir. Destanda kahramanlk ak, yiitlik ispat snrsz bir hrsa brnr, yaplan savalarn mantkl bir sebebi yoktur, esas sebep yiitliin ortaya konmasndan ibarettir. Tm klasik destanlarda olduu gibi Kerr Kulik destannda da anlatcnn comas iin epik bir anlatm, mbalaal betimlemeler bolca bulunur. Yine dinleyici, kahramanla zdeleerek metinden haz alr. Bir Krt kynde yaayan Silman, kyn sahibi olan akrabas Amer aaya kserek tavr alr ve bir Arap airet reisi olan Hes Ddye gider. Bir sre orada kalan Silman, Hes Ddnin kz Werd ile evlenir. Birka yl sonra ikiz erkek ocuklar olur. Birinin adn Kerr, dierinin adn Kulik koyarlar. Bu iki ocuk bydke airetin dier ocuklarn rahatsz etmeye balarlar. yle ki airet, srekli bu ocuklar dedeleri olan airet reisi Hes Ddye ikyet etmeye balar. Silman, areyi tekrar kendi kyne dnmekte bulur. Ky aas Amer, onu iyi karlar, kyde kendine bir ev yapmas iin ona yer gsterir. Silman kye yerletikten iki yl sonra lr. Arap aireti reisi olan Hes Ddnin o yrede nam salm olan Bilcan adnda bir at vardr. Amer aa, Bilcana gz koymutur. Onu elde edebilmek iin evresine haber salar, byk adrn kyn giriine kurdurur, insanlar arp arlar, onlara kahve ikram eder. Kz Gulnin elinden kahve fincann alacak kiinin Bilcan alp getirmesi gerektiini, bu durumda kzn ona vereceini syler. Kulik, fincan Gulnin elinden alarak Bilcan Arap airet reisi olan dedesinden zorla getirmeye aday olur. Kardei Kerr, Kuliki vazgeirmeye abalar, onun yerine kendisi gitmek ister ama Kulik, bir Krt atasz ile kararnn kesin olduunu bildirir: Berx tim para ber kr ye. (yi bir erkek kuzunun payna bak der) diyerek reddeder onu. Kulik annesi Werdden kararn gizlemeye alr; ama o, durumu sezmekte gecikmez. Kulikin kararl olduunu grnce ona tler verir. Werd, babas Hesen Ddnin yedi olu olduunu, Kulikin daylar olan bu yedi kardein airet savalarnda ne denli kahraman olduklarn destans betimlemelerle anlatr. Kulik yola
66
Szl Krt Edebiyat
der, uzun maceralardan sonra Bilcan karr, an ve eref adna srarla karlamak istedii yedi kardeten birini Habur Irma kenarnda ldrr; ama dier alt karde onu bacandan yaralarlar. (Belki de destanda Kulik ad, bundan dolay ona yaktrlmtr.) Bu srada kardei Kerr imdada yetierek alt daysn ldrr ve Kuliki alp kye dner. Kulik ksa bir sre sonra lr, Kerr, Guln Hanm ile evlenir. c. DESTANA KERR KULIK () Bavo, ser sib buye, Kulik li em Xabr li ser kaniy peya buye, Bala xwe daye bkek ji w de t ye Got: Xwk, tu xwk biray axiret! Bk got: Tu i pirsan ji me dik? Got: Bilcana ereb Gs i nan ye? Got: il kihl in, kefena Bilcan cuda ye Ling w kiltkir ye, Kilta w di bin doeka qza mr de ye Roj carek vedike, dide dest cariy ye, Tasa zv li desta ye. Gava il kehl hatin ser kan, av vexwarin, n, Kulik bala xwe da dest cariyey ye, Tasa zvn di dest de ye. Got: Tasek bi w tas ji me re av bide. Cariye got: Heramo, de w de here, Ji xwe tasa han layiq dev te ye! Tasa han ancax Bilcan t de av vexwe, Law mr swar dibe ji xwe re kf seyrangeh ye. W gav Kulik ji kerb hrsa ok li pita cariye xistiye, S saet li cariy temam buye, Bilcan ji dest w standiye.
67
Liko got: Kulo, de were, em herin, te Bilcan standiye. Kulik got: Liko, lawo, tu dn , min Bilcan standiye, i eref kiriye? Sibroj ap Emer Axa d bibje: Gur ku gur e, xwe diav kendalan, Yek bi yek gskan ji keriyan digire ()
Reo Zlan, Serdar Roan, Destann Kurd
KERR LE KULIK DESTANI7 () Efendime syleyeyim, sabahn seher vakti olmu Kulik, Habur rma kenarnda eme banda inmi atndan Bir de bakm ki ne grsn, Bir gelin gelmiyor mu teden beri? Hemen ona seslenmi: Dnya ahiret bacmsn Gelin ksa kesmi: Ne istiyorsun? Gs Araplarnda bulunan Bilcan adl at nasl ayrt ederiz? Gelin dedi: Krk kheylan arasnda onun durumu zeldir. Ayaklar kilitlidir. Anahtar, bey kznn dei altnda saklanr. Gnde bir kez kilidi aarlar ve Bilcan cariyenin birine teslim ederler. Cariyenin elinde gm tas vardr. Krk kheylan eme bana gelip de su iip gittiinde Kulik cariyenin elindeki gm tasa dikkat kesildi. O tastan bize su versene, dedi. Cariye onu aalayarak konutu: Hadi oradan pis herif, yr git, Bu gm tasa layk msn sen? Bu gzelim tastan ancak Bilcan su iebilir. Sonra beyin olu onu ayrda zevkle koturur. Gururu krlp ok sinirlenen Kulik, o fkeyle srtna bir tekme indirince cariye saat baygn yatt. Kulik, Bilcan onun elinden ald. Hizmetkr olan Liko, ona dedi:
7 Destana Kerr Kulikin Trke evirisidir.
68
Szl Krt Edebiyat
Haydi Kulik gidelim, naslsa Bilcan aldn. Dur bakalm, dedi Kulik, deli misin sen Liko? Bilcan aldn da erefle, kahramanca m aldn sanki? Yarn bir gn at kendisine gtreceimiz amcam Emer Aa demez mi? Kurt bir hayvan olduu halde kayalktan saldrp teker teker btn sry telef eder () 1. Habur rma nerededir, haritada bulunuz. 2. Kerr ve Kulik adl kahramanlarn davranlarnda erdem var mdr? 3. Destanlarda zaman ak hzldr. Kerr Kulik destannda zaman akndaki hza bir rnek veriniz. 4. Kulik, Bilcan cariyeden ald halde neden geri dnmyor? 5. Destanda Bilcan adl at nasl anlatlmtr, dier atlardan fark nedir? 6. Siyabend Xec destan ile Kerr Kulik destan arasndaki benzerlikleri bulunuz. NCELEME DIMDIM DESTANI HAKKINDA Dmdm destan, 17. yzyln balarnda (16081610) ran Krdistannda gereklemi olan uzun bir kuatma savan anlatr. ran tarihinde geen bilgiye gre de Bradost Krtlerinin han olan Emr Xan (Xano), ran Safevi ah I. Abbastan izin alarak ran Krdistannda Mergever blgesinde, Urmiye Glnn yaknnda bir da zirvesine Dmdm adl bir kale yaptrr. Ancak ran ah, Krt hannn nfuzunu artrmasndan saknarak kaleyi tahrip etmesini ister. Buna kar kan hann kalesi (Dmdm), ahn beyleri tarafndan ynetilen kalabalk ordularca kuatlr. Yllarca sren kuatmadan sonra kale der. Xan engzrn (Altn Kollu Han) da denen Dmdm destannn deiik blgelerde birok farkl anlatm vardr; ama genel izgileri birbiriyle rtmekte, tarihsel olaylarla da desteklenmektedir. Bu yzden destann giri blm yledir: Destan, gzel destan Altn Kollu Hann destan Gerektir Uydurma deil Bundan drt yz yl nce Krt halknn smrye kar verdii mcadeleyi anlatan Dmdm destan, halkn hafzasnda zenle korunmu, kulaktan kulaa aktarlarak zenginlemitir.
69
d. DESTANA DIMDIM () Vako xan cma bne Bst duwazde temam bne Ber Dimdim wetrax bne Er Xano tu Kurmanc Tu qebl ke v tac Heke na, tu ber top min armanc Ez tac te qebl nakim Ez heft nehlet li bab te dikim Kirmanciy bnav nakim V car ger topan e Topa bavn kel xana Kel xana bikin wrane Dimdim berek kop e W tne bi tifing top e Wak baran dilop e Dimdim berek midauwir W tne bi kuling tawir Toz li ber ezmana bwe ewir Dimdim berek di av de Pnsed topa bi carek lda Ber ji berek nekir zde ()
Ordixan Cell, Krt Kahramanlk Destan Dimdim
DIMDIM DESTANI8 () Btn hanlar bir araya gelince, Otuz iki oldular, Dmdmn etrafn evirdiler. (Dedi ah:) Ey Han! Sen ki Kurmancsn, Kabul et bu tac, Kabul etmezsen toplarma nian tahtas olacaksn. (Cevap verdi han:) Tacn kabul etmem senin. Yedi kere lanetlerim baban senin! Ben Kurmanclar erefsiz yapmam.
8 Destana Dimdimn Trke evirisidir.
70
Szl Krt Edebiyat
(ah dedi:) imdi i toplara kald, Ate edin toplarla hanlarn kalesine! Viran eyleyin kalesini hanlarn! Dmdm, yuvarlak bir kayadr: Klnklerle ve kazmalarla yryorlar stne Bir bulut kaplyor gkyzn. Dmdm, suda bir tatr: Be yz top ayn anda isabet ediyor Hibir ta kmldamad yerinden. () 1. Dmdm kalesi, destana gre nasl bir kaledir? 2. Kalenin kuatlmas nasl anlatlyor? 3. Kuatmada sava balamadan nce ran ah, Krt hanna nasl bir teklif getiriyor? NCELEME EVDAL ZEYNIK DESTANI HAKKINDA
Arif Sevin, Evdal Zeynik
71
Evdal Zeynik, szl Krt edebiyatnn en nemli temsilcilerinden olan bir dengbjdir. Onun syledii ya da onun zerine sylenen birok dengbj anlats vardr. Evdal, Arnn Tutak ilesine bal Cemalverdi Kynde dodu. Doum yl tam olarak bilinmemektedir. Ancak 1800l yllarn banda doduu tahmin ediliyor. Srmeli Mehmed Paann divannn dengbjliini yapmtr. Dengbj Gul ile bir civatta (aklarn atma yaptklar meclis, topluluk) atp onu malup eder ve sonra onunla evlenir. Atp malup ettii nl dengbjlerden biri de x Sildir. Sonra grme yeteneini yitirip civatlara katlamaz duruma gelir. Yoksul dp, olu Temo ile ky ky dolaarak dilencilik yapmtr. Serhat blgesinin (Kuzeydou Anadolunun Krte ifadesi) birok yerini gezer. mrnn son yllarnda ranl bir doktor gzlerini tedavi eder ve yeniden grmeye balar. Kendisinin yapt birok stran olduu belirtilmektedir. Ancak gnmzde ou unutulmutur. 1913 ylnda Erzurumun Karayaz ilesine bal Qanciyan Kynde yaamn yitirmitir.
(Antolojiya Dengbjan, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Mdrl)
e. EVDAL ZEYNIK Evdal digo; Temo lawo dil min hnehn e Lewma ku alk dil min bi kul e, yek bi qotik e, yek bi keder e, ser dil min tev birn e Mala felek xira be av bav te kor e, av min nabne Mr begler ji ber de bext tibara wan tunne Min digo; qey gava li Evdal Zeyn, bav Temo, dengbj oda Surmel Memed Paa, Teyr ser mil ser qz bka, swar gogern e Bibe psrteng temam mal xwe di ber min de bide, min digo; qey di ava de titek nn e Roja ku ji meriv re xirab were ji xeyn Xweday meriv p ve kesek meriv tunne Evdal digo; Temo lawo tu lezke bilezne, tu sendeliy ji baw xwe re bne, li nawa hew deyne, bav xwe li ser bide rnitin, pita bav xwe bide dara tiy ne Bav te nola dem dewran ber belk dsa bav te y binuhrne Belk Mehmed Surmel Paa min bibe li ser hekm dixtora bigerne
72
Szl Krt Edebiyat
Xwed av bav te rehet bike, mirad meqsed min Gula Ecem biqedne Temo lez dike dilezne, sendely ji bav xwe re datne, bav w nola dem dewran ber gnctiya xwe bi bra xwe tne, deng xwe berdide, quling rabne ji bin beriy, ber dane welat Serhed dikin qrn wrne Pvang qulinga piy li qulinga digre, deng qulinga dibire, qulinga li hev din difetilne Bang dike pavang qulinga, dib v sewta xerb sewta k ye Pavang qulinga dib qey tu nas nak eviya sewta Evdal Zeyn, bav Temo, dengbj oda Surmel Mehmed Paa, teyr ser mil qz bka, air ruy dinyay, siwar Gogern e W gav quling bi s dengan li Evdal dikin qrne Dib Evdal hal te iye, ya i nn e Evdal dib quling tu hal min dibn av min kor bye, av min nabne Quling dib Evdal xema mexwe emr Xaliq alem rebil alemn e Quling dib Evdal min xewnk di xewa xwe de diye, min d ez di xew de pir bilind rabm, ez di nava lewh mehfz re derbas bm, ez ketim na sret qedera, min d qedera te Gula Ecem t de nivis ye ()
Antolojiya Dengbjan, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Mdrl
EVDAL ZEYNIK9 (Aadaki kesitte Evdaln oluna seslenii ve bu sese karlk veren turnalarla konumas verilmitir.) Evdal der ki Temo, oul gnlm sylenmektedir. nk bir yan yaraldr, bir yan elemlidir, bir yan kederlidir; gnlmn ba hep beladadr. Ah felein evi yklsn Temo, babann gzleri kr, grmyorum ki! Eskiden beri bey olanlara gven olmaz. Ben zannederdim ki Evdal Zeynik, Srmeli Mehmed Paann divannn dengbji, gen kzlarn ve gelinlerin omuzlarndaki kartal, Gogerin adl atn svarisi, bir gn dara decek olsa, bey onun uruna btn maln verir. Anladm ki insann ba dara dtnde Allahtan baka kimse sahip kmaz ona.
9 Evdal Zeyniknin Trke evirisidir.
73
Evdal der ki Temo, oul bir sandalye kap da getiriver babana, beni avluya oturt ve srtm dut aacna ver. Yine eski zamanlarda olduu gibi stran syleyeceim. Belki Srmeli Mehmed Paa duyar da beni doktorlara gtrp baktrr. Temo, Allah inallah babann gzlerini iyi eder ve inallah Acem kz Gulye kavuurum. Temo aceleyle koup babasna sandalye getiriyor ve avlunun ortasna oturan Evdal balyor genliinde olduu gibi sesini ykseltip sylemeye Bu arada turna katarlar Serhad lkesine doru kanatlanm, bara ara sra sra uuyorlar. ndeki turna teki turnalar susturup en arkadaki turnaya sorar; bu ses kimin sesi diye. Arkadaki turna tanmadn m, bu Evdal Zeynik, Temonun babas, Srmeli Mehmed Paann divannn dengbji, gen kzlarn ve gelinlerin omuzlarndaki kartal, yeryznn airi, Gogerin adl atn svarisi Bunun zerine turnalar ayr perdeden Evdala ses verirler ndeki turna der ki; Evdal ne var ne yok, ne durumdasn? Evdal der; ite halimi gryorsun, gzlerim kr oldu, gremiyorum. Turna der ki; Evdal, skma cann, sonuta bu durum, lemleri yaratan Allahn kaderi, neylersin. Ve devam etti turna; Evdal bir rya grdm uykumda, o kadar yksee uuyordum ki kaderin yazl olduu levh-i mahfuzun ortasndan geiyordum, grdm ki senle sevgilin Acem kz Gulnin kaderi birlikte yazlmlar. () 1. Dengbj Marfun Evdal Zeynk adl arksn snfta dinleyiniz. 2. Evdalin yaad hayal krkl hangi durumdan kaynaklanyor? 3. Anlatdaki davranlarna baklrsa Temo nasl biridir? 4. Eski kltrlerde yce insanlarn, ermilerin hayvanlarla konuup anlaabildiine inanlrd. Burada da Evdal ile turna bann syletiini gryoruz. Bu durumu nasl yorumluyorsunuz? NCELEME DEWR EVD DESTANI HAKKINDA Dewr Evd destan da, tpk Mem Zn, Siyabend Xec, Tahir Zahr, Filt Quto, Evdal Zeyn, Zemblfiro, etel Ax, Em Goz, Mala Nsir, ex Sed Kal destanlar gibi, birok deiik biimi olan bir kahramanlk destandr. Bu destanlarn ounda olduu gibi burada da Dewr ve Edl arasnda kuvvetli bir ak vardr. Destann kk olaynn 18. yzylda Urfa Viranehirde getii sanlmaktadr.
74
Szl Krt Edebiyat
Arif Sevin, Derw Evd Edla
Viranehirde Milan aireti reisi Temir Paa hkm srmektedir. Derw ise engal blgesinden gelmi zid (Yezidi) dinine mensup bir Krttr. Mslman olan Temir Paann kz Edl ile birbirlerini severler. Dewr, Milan airetine yaplan saldrda ne kan bir kahramandr. Aadaki kesitte anlatlan ksma gre brahim Paa, Milan airetine saldrr. Milan aireti yeleri, airetin aas olan Temir Paann yirmi yedi stunlu adrnda bu saldrya kar nasl bir savunma yaplmas gerektiini grrler. Bu srada yiit Dewrin babas Evd de oradadr. Yetmi be yanda olan Evd, brahim Paay kmseyerek
75
konuunca glp ayplarlar onu. Yallyla alay edip Yezidi dinine mensup olmasn alay konusu ederler. Evd evine dnp olu Dewre kendisiyle dalga getiklerini anlatr. Bunun zerine Dewr adra gelir. Bu srada brahim Paann svarileri Milan airetinin adrlar arasna dalarlar. Herkes korkuyla bekleirken Dewr dar kp krk svariyi ldrr. Byk bir savunma sava balar. f. DEWR EVD () Wl egto dil min liyan e, Vana epk xwe li hev xistin bi Evdo keniyan e, Digo: Evdo lawo esl te zid ye, pir eytan e, Emr te uye heft pncan e, () Tu nikar bi qz bkn Milan re bik henek kf laqirdiyan e, Ji wiya re dibn er brahm il Tirkan e, Ne er saw saklan e Evdo rab ji nava ikalan ber xwe da al k konan e, Digo: Dewro lawo tu roviy bikeve qulan e, Eger tu pt here dev xwe bide ber dev qzan bkan e, Eger tu mr rabe here, ber xwe bide bin kon axay Milan e, Were sew sekol kuan ro bi extiyar kal bav te kenyan e, Yar yar egto yar Wl egto dil min liyan e, wl liyan e, Dewr radib ji bin konan e, Ber xwe dida bin kon axay Milan e, () Vana diketin wr miwr giran e, Bala xwe didane, brahm il Tirkan diketin nava konan e, Kon re Ereb didan ber ran e, Digirtin Edlxan gula nava qzan bkan e, Davtin pay itan perdan e, Her xorta, simbl di dev wan de ikyane, Her kala riy xwe mizdan e, Dewr Evd radib ji h konan e, Diketin pey siwar wan e, il siwaran dikutin ji wan e, ()
Antolojiya Dengbjan, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Mdrl
76
Szl Krt Edebiyat
DEWR EVD10 () Ah yiidim yreim acldr, Onlar ellerini birbirine vurarak gldler yal Evdye, Dediler: Ulan Evdo senin asln eytana uyan Yezidilik deil mi? Yan yetmi be olmu daha konuuyorsun, () Gelmi bize anlatyorsun, Sen bizim airetin kzlaryla, gelinleriyle bile konuamazsn, Sz konusu olan, brahim Paa ile savatr, oluk ocuk kavgas deil ki Evd kalkt yrd kendi adrna doru, Oluna dedi; Dewr, sen tilki gibi deliklere saklanmsn, Eer korkak, bo bir adamsan git kzlarla, gelinlerle syle, Yok, bir yiitsen git Milan aasnn adrna, Orda ayak takm oluk ocuk bu yal babana gldler, Dost Ah yiit dost Ah yiidim gnlm acldr, ah acldr, Dewr imdi kalkyordu kendi adrndan, Gidiyordu Milan aasnn adrna, () Bunlar adrda ar bir tartmaya tutuurken, Duydular ki brahim Paa askerleri saldrp adrlar arasna giriyorlard, O kara Arap adrlarn paralyorlard kllarla, Gl gibi gzel Edlu kzlar, gelinler arasndan alyorlard, itlerin ve perdelerin olduu hareme atyorlard, Ne kadar delikanl varsa korkudan suspus oluyordu, O simsiyah kaln byklaryla. Ve tm airet yallar yetiniyordu sakallarn svazlamakla, Dewr Evd kalkyordu adrlar tarafndan, Dyordu dman svarilerin ardna, Krk svariyi ldryordu onlardan () 1. Destandaki seslenme ifadelerini karnz. Bu ifadelerin kimler tarafndan eklendiini, asl metnin konusuyla ilgisinin olup olmadn syleyiniz.
10 Dewr Evdnin Trke evirisidir.
77
2. nansal, etnik, kltrel, ekonomik vb. farkllklar, cinsiyet farkll insanlar arasnda ayrma yol ayor mu? Yzlerce yl nce yazlm yukardaki destanda bunun rnei var mdr? Sizce gnmzden de ilgili duruma rnekler verilebilir mi? NCELEME FILT QUTO DESTANI HAKKINDA
Arif Sevin, Filt Quto
Filt Quto Destan, Krtlerin feodal dnem ilikilerinden ilgin bir kesit sunmaktadr: Emnin kervannn geecei blgede nlenmi bir kahraman olan Filt, kervan soymay kafasna koymutur. Filtin annesi em Kervanclara yazk, onlarn yolunu kesme dese de onu durduramaz. Em kervann nnn kesildiini duyunca fkelenip yeeni El Etmanekyi arac olarak yollar. Yol harac olarak Filte baz armaanlar vermek istese de onu fikrinden caydramaz. Filtin gz Emnin omzundaki nl tfek Bazinbelektedir. Bunu duyan yal Em, Bazinbelek ile ate edip Filti ldrr. Filtin cesedi banda annesi emnin yakt atla destan biter.
78
Szl Krt Edebiyat
g. FILT QUTO () Ap Em digo; El lawo tu rabe here cem Filt Quto berx em, B ap min Em li te kiriye silav kilav Xwedwo, Bib: Ap min Em gotiye Filto lawo te mr kutibe em bidine te xwna mrwo, Eger te jin rewandibe em bidine te qelen jinwo, Neha bi w yek qayil nab were mala me rne bi erf edet dinwo, Heta dev te bigere ez bidime te mal ji xiznwo, Neha tu bi w yek qayil nabe hstira p nav w Hedo ye, Hstira navn nav w Xeco ye, Bira hedya ji xwe re biqetne bibe xerc xeraca ser rwo, Em karwan ne bira piya karwan, me berde av saw sakln me li rwo, Ha malxerabo Ax heylor heylor heylor Heylor heylor heylor heylor El derhal uye cem Filt Quto, () L bel wext El ji Filt Quto ra dib v xeberwo, Filt dib: El lawo here cem ap xwe y Emwo b wele Filt gotiye, Min mr nekutiye ku bide min xwna mrwo, Min jin nerewandiye ku bide min qelen jinwo, Ez qet naym li mala w rnanm bi erf edet dinwo, Le derd min ne hstira p, hstira nav her du dehik w kerwo, Le ji ap xwe y Em re bib, Filt gotiye bira Bazinbeleka mil xwe, Ji min re deyne xerc xeraca ser rwo ha em rebeno () Le dibn El derhal fetil hatiye cem ap xwe y Emwo Digo: Apo bi s qesema Filt Quto li me dike dewa Bazinbelekwo L bel wext ji ap Em ra dib v xeberwo, My can ap Em dibin weka jin di kulp qapta ra dertwo, Derhal diqelbe bark lokk devwo, Dike kozik qeretn xwe davje berwo, Bi s denga dike gaz dib: Filto lawo. Ew her du hstir ku mi dan te ew herkirina xwka te bn. Eger tu Bazinbeleka mil min dixwaz, qelen dayka te ya emwo ha Malxirabo ()
Antolojiya Dengbjan, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Md.
79
FILT QUTO11 (Aadaki kesitte kervann yolunu kesen Filt Quto ile kervan sahibi Ap Em arasnda araclk yapan El Etmaneknin boa giden abasn gryoruz.) () Em amca diyordu; olum Ali (El), kalk emnin yavrusu Filt Qutonun yanna git, Ona de ki amcam Em, sana Allahn selamn yollad, Anlat amcann ona yle dediini: Bak Filt, olum, eer adam ldrdysen sana diyet parasn biz verelim, Yok, kz kardysan balk parasn biz karlayalm, Bunlarla yetinmiyorsan rf ve dete uyarak buyur gel evimizde otur, Cannn istedii kadar mal mlk vereyim sana hazinemden, Bununla da yetinmiyorsan ndeki katrn ad Hedo Ortadaki katrn ad Xeco, Bunlar hediye olarak alsn, yol haracna saysn, Bizler kervanclarz, yol versin geelim, oluk-ocuumuz bizleri bekler, Evi yklas Ah aman aman aman Aman aman aman aman Ali hemen kalkp Filtin yanna gitti, () Bunlar Filte anlattnda, O dedi ki; Olum Ali, amcan Em ye git de ki; Vallahi Filit dedi ki; ben adam ldrmedim ki diyet paras versin, Ben kz karmadm ki balk param karlasn, Hi de rf dete uyup onun evine varmam, Benim derdim birer eek spas olan katrlar da deil, Amcana de ki omzundaki Bazinbelek tfei bana brakp gesin, Ancak onu yol haracna sayabilirim, Ah zavall em! () Derler ki Ali hemen amcas Emnin yanna dnd, Dedi; vallahi amca, Filt bizim u Bazinbelek tfeine gz dikmi, Fakat bunu amcasna syler sylemez,
11 Filt Qutonun Trke evirisidir.
80
Szl Krt Edebiyat
Amcas Emnn tyleri diken diken oldu, Ve adeta bir uvaldz gibi kt kaputundan, O hzla bir devenin ykn deviriverdi yere, Ardna mevzilenip seslendi: Bak olum Filt, Sana nerdiim o iki katr senin kz kardeinin gelinlik yklerini tadlar, Eer elimdeki Bazinbelek tfeini istiyorsan bil ki, Annen emnin balk parasdr o, Evi yklas () 1. Filt yanlta srar etmeden nce kimler onu uyaryor? Filtin sz dinlememesinin sebebi nedir? 2. Silahlar konumadan nce Em Amca, kervann yolunu kesen Filti atmadan vazgeirmek iin ona neler neriyor? 3. Blmler arasnda Ax heylor heylor heylor / Heylor heylor heylor heylor gibi tekrarlarn bulunmas, anlatnn mzikalitesine nasl bir etkide bulunmutur? 4. Anlatdaki kiileri karp iyiler ve ktler olarak ikiye ayrnz. nsanlar nelere bal olarak yarglayp snflandrdnz tartnz. 5. Filtin ackl sonu sizi zd m? Siz olsaydnz Filte nasl bir nasihat verirdiniz, arkadalarnza anlatnz.
81
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun kelimeler yaznz. Krt edebiyatndaki..Trk edebiyatndaki uzun havalara benzer. Destan Bat medeniyetlerinde eklinde adlandrlrken, Dou medeniyetlerinde . diye adlandrlr. Halk hikyelerinin balarnda sylenen tekerlemelere Krt halk edebiyatnda bazen .., dengbjlerin karlkl attklar tekerlemelere ise .. ad verilir. 2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y) iareti koyunuz. Krt destanlarnn anlatldklar blgeden blgeye, anlatclar olan dengbjden dengbje farkllklar gstermesinin nedeni yazl olmaydr. ( ) Dnya destanlarnda olduu gibi Krt destanlarnda da biimsel olarak hem manzum, hem de mensur zellikler grlr. ( ) Destanlarda kahramanlar, tarihte yeri olan kiilerdir; ama anlat metinleri, azdan aza yayldka, farkllatklar iin tarihsel birer metin olmaktan karak destan saylrlar. ( ) Dengbjler de Trk halk edebiyatndaki saz aklar gibi destanlarn, halk hikyelerinin, ilahilerin, mesnevilerin icraclardr. Bugn giderek yok olan bu gelenekte, genellikle kyden kye dolaarak, hayatlarn syledikleri destanlar, klamlar, ilahiler, mesneviler sayesinde kazanan insanlardr. ( ) 3. Szl edebiyat trlerinin iirsel olu nedenlerini yaznz. 4. Destanlarn oluum sreleri hakknda bilgi veriniz. Bu sreler gnmzde de gerekleebilir mi? Niin?
82
Szl Krt Edebiyat

1. Aadakilerin hangisinde verilenlerin tm yapma destanlardr? A. lgn Orlando-Odysseia-Ramayana B. Mahabharata-Ouz Kaan-lyada C. Kaybolmu Cennet-Henriade- lgn Orlando D. lyada-ehnme-lahi Komedya E. lahi Komedya- Ouz Kaan-Kalevela 2. Yunan mitolojisindeki en gl kahramandr. Bu kahramann, doduu gnden itibaren tanrsal bir kuvvete sahip olduuna, daha bebekken ylanlar ldrdne, canavarlarla savap onlar alt ettiine inanlr. Yukardaki parada tantlan mitolojik karakter kimdir? A. Herakles B.Hektor C.Atlas D.Akhilleus E. Zeus 3. Aadakilerin hangisinde verilenlerin tm doal destandr? A. Kaybolmu Cennet- Henriade-Kurtarlm Kuds B. Nibelungen-Odysseia- Henriade C. lgn Orlando- Ramayana-Henriade D. Ouz Kaan- ehnme- lyada E. Odysseia- Mahabharata- Kaybolmu Cennet 4. Aadakilerden hangisi szl Krt edebiyatnn zelliklerinden deildir? A. ki eyleyeni vardr: icrac ve dinleyici, icrac ve dinleyici arasnda canl iletiim vardr. B. Dinleyicinin duygusal olarak olayla ve kahramanla zdelemesi (mimesis) esastr, hazz yaratan budur. C. reten yalnz deildir. D. Eletirme, yeniden okuma vs. gibi amalarla anlatnn bana geri dnmek mmkn deildir. E. Anlatcnn ses, jest ve mimiklere nadiren bavurduu gzlenir.
83
5. Aadakilerden hangisi szl ifadenin yazl ifadeye gre avantajlarndan biri saylmaz? A. Muhatap bellidir. B. Ses tonu, jest ve mimik gibi unsurlar vardr. C. Muhatabn durumuna gre konumada deiiklikler yaplabilir. D. Szckleri seerken dnme frsat sz konusudur. E. Konumac, maddi-manevi varlyla muhatabn karsndadr. 6. Yar sana alar sular yarsana nk Ferhatm dersin Bulunmaz m yar sana? Bu dizelerde hangi sz sanatlar vardr? A. Hsn-i taliltecahl-i arif B. Mecaz- mrselkinaye C. Telmihtehis D. Cinastelmih E. stifhamtebih 7. Aadakilerden hangisi bir Krt destan deildir? A. Zemblfiro B. Ramayana C. Ristem Zal D. Binefa Narn E. St Ferx 8. Aadakilerden hangisi dengbejlere verilen isimlerden biri deildir? A. Govent B. k C. Begzade D. Mitrib E. Gewende
84
Szl Krt Edebiyat
9. Kara gzler, kara gzler Kararm kara gzler Gemim deryada kald Yelkenim kara gzler Yukardaki mani, aadaki hangi mani trdr? A. Ayakl mani B. Cinasl mani C. Yedekli mani D. Dz mani E. Artk mani 10. iirde ve nesirde ayn veya benzer nszlerin tekraryla elde edilen ahenge ne ad verilir? A. Kafiye B. Aliterasyon C. Asonans D. Redif E. Nakarat 11. Aadaki destanlardan hangisinin olay rgs Sphan Danda sonlanr? A. Dewre u Edule B. Filt Quto C. Siyabend Xec D. Destana Mem Alan E. Destana Dimdim 12. Aadakilerden hangisi Krt destanlarnn ortaya k nedeni deildir? A. Savalar B. nan farkllklar C. Kadn kurnazlklar D. Kahramanlklar E. Airetler aras husumetler 13. Szl edebiyat trlerinin iirsel ve pek ounun ezgisel olmasnn nedeni aadakilerden hangisidir? A. O dnemde henz metin tr kefedilmemiti. B. Halk, daha ok iir trn benimsiyordu. C. iir okumak daha fazla itibar kazandryordu. D. Ezberlenmesi ve nesilden nesile aktarm daha kolayd. E. Saz ve szn uyumu daha estetik karlanyordu.
85
14. Aadaki szl edebiyat iin verilen bilgilerden hangisi yanltr? A. Manilerin ilk iki dizesi doldurma dizedir, asl sylenilmek istenilen son iki dizeye hazrlk iin sylenir. B. Tekerlemelerin syleni amac, bir anlam olmasndan ziyade dile ifade kvrakl ve abukluu kazandrmasdr. C. Krt szl edebiyat eserleri daha ok dil aratrmalar iin 19. yzyl ile 20. yzyln balarnda toplanmtr. D. Szl kltrn icracs olan dengbjler, milletin hafzasn aktaran bellek konumundaydlar. Toplumsal hayatta da gerekli olan bilgiyi datan ve aktaran konumunda olup, sosyal ve siyasi ihtiyaca gre tiplere ayrlarak kltrn yaylm ve srekliliini salama noktasnda ilevler stlenmilerdir. E. Manzum olan; ll, uyakl ataszlerinin, dz olanlardan daha yeni olduu kabul edilir. 15. lyada adl destanda Paris, Menelaosun kars Helenay Troyaya karr; iki ordu arasnda bazen teke tek vuruma yaplr. Aadaki dizeler bir vuruma srasnda sylenmitir. Kendisini dosta konuklayana ktlk edemesin Bundan byle doacak insanlar arasnda hi kimse. (Homeros, lyada) Bu szler kim tarafndan, niin sylenmitir? A. Troyallar, Akhallarla savamak iin sylemiledir. B. Paris, Menelaosa konuk olduu iin sylenmitir. C. Menelaos, Hektor ile vurumak iin sylemitir. D. Menelaos, kars Helenay karan Paristen cn almak iin sylemitir. E. Paris kat iin sylenmitir.
86
Szl Krt Edebiyat
Z DEERLENDRME EMASI
87
88
II. Blm
Krt Edebiyat
B. Yazl Krt Edebiyat I. Klasik Krt Edebiyat
a. XI-XII. YZYILLARDA SLAMYET VE KRT KLTR 1. slamiyet ncesi Krt Edebiyat ve Kltr 2. slamiyet Etkisinde Oluan Krte Edebi Metinler b. KLASK KRT EDEBYATININ LKLER 1. El Dnewer 2. bn Xelkan 3. Baba Tahir Hemedan 4. El Herr c. KRT MEDRESELER 1. slami Dnemde Medreselerde Krt Edebiyat 2. Krt Medreselerinde Eitim, Yaam ve Edebi retim d. KRTE EDEB METNLERDE LENEN KONULAR 1. Klasik Krt Edebiyatnda Tasavvuf 2. Klasik Krt Edebiyatnda Coku ve Heyecan 3. Klasik Krt Edebiyatnda Milli Unsurlar e. XIV-XIX. YZYILLAR ARASINDA YAAYAN KLASK KRT EDEBYATILAR 1. Melay Cizr (1570-1640) 2. Feqiy Teyran (1590-1660) 3. Melay Bat (1417-1491) 4. Ehmed Xan (1651-1706) nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
89
A. XI-XII. YZYILLARDA SLAMYET VE KRT KLTR

1. SLAMYET NCES KRT EDEBYATI VE KLTR
HAZIRLIK
1. Bir ulusun deerlerinin olumasnda kltrn rol nedir? Sizce kltr dnda hangi olgular uluslarn deerlerinin olumasnda etkilidir, aratrnz. 2. Bir ulusun, edebiyatnn olumasnda dini inanlar ne derecede nemlidir? Dnya edebiyatlarn da kapsayacak bir aratrma yapnz.
NCELEME
SLAMYET VE EDEBYAT
SLAMYET NCES KRT R BI HEVRE BRLKTE Xwazd ez tu hevre bin Bi hevre herin xorn Birlikte geen gnleri zlyorum Hele sabah kp gidiimizi
Wer d bihrin kotra bin Seninle dalara kar, dolardk Bang dn bi hevre narn Birlikte sylerdik trklerimizi Dwn kotra hra bm Awaz ji cr dixwn Ben o dalarn ruhundan renmitim Ta yrekten, candan, ili sylemeyi
90
Yazl Krt Edebiyat Klasik Krt Edebiyat
Frabl beyaban Hawar ji dest evn Ez tu watu yek dil wn Hzan cwad wn Vra pkra hifne wn Bircn ya binvn
Hem dalarda, hem krlarda, hem sahralarda El aman, medet akn elinden yani kimiz tam da tek bir gnl olmuken Sonbahar gelip byle, ayrd bizi Ancak birlikte olunca kflenmez ak Ya bar bir ses ver, ya da uyu hadi.
iir: Borazboz Trkeye eviren: Selim Temo
SLAMYET SONRASI KRT R DL J MN BR ALDI AKLIMI BENDEN ox eng zuhre reng, Dil ji min bir, dil ji min. Awirn heybet piling, Dil ji min bir, dil ji min. W epal misk xal, Dm dur, gerden emal, Cebheta biskan sema l, Dil ji min bir, dil ji min. Zulf xalan, nn dalan Wan ji min dil bir bi talan Goey qews hlalan Dil ji min bir, dil ji min. Dm nedir bo ebr, Xemr y gs herr, Sne kir amanc tr, Dil ji min bir, dil ji min. Gzel ve neeli, zhre renkli Ald aklm benden ald aklm Heybetli kaplan baklar Ald aklm benden ald aklm O narin ve yorgun kakll Cevher dudakl, gerdan parlak Zlfleri alnnda oynak Ald aklm benden ald aklm Zlf ile kakl, gz ile ebru Onlar ald aklm benden Ayn on drd gibi parlayan Ald aklm benden ald aklm O neeli emsalsiz bakl Giysileri narin ipekli Gsm oklara siper eden Ald aklm benden ald aklm
iir: Melay Cizr Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
1. Yukarda verilen her iki iiri inceleyerek iirlerdeki benzer ve farkl imgelerin neler olduunu syleyiniz. 2. Sizce, yukardaki iki iir arasnda dnemlerin kltrel ve edebi zelliklerinden kaynaklanan ne gibi farklar vardr? 3. Birok edebiyat aratrmacs ve Krt dilbilimci okuduunuz metinlerin Krtesi ile gnmzde konuulan Krte arasnda benzer szckler olduunu belirtiyor. Bunun nedeni sizce nedir? Grlerinizi birka cmle ile yaznz.
91
ETKNLK 1
5 Dini inanlarn deitiren baka uluslarn da edebiyatlarnda deiiklikler olmu mudur, farkl kaynaklardan aratrarak derlediiniz bilgileri snfta okuyunuz, nemli grdnz cmleleri tahtaya yaznz. 5 ok beendiiniz bir portre ya da resme bakarak betimleme arlkl bir kompozisyon ya da iir yaznz ve bu almanz snf panosuna asnz. 5 Eski Krt ve Trk inanlarndan gnmze kadar gelen ve bugn batl inan dediimiz eleri bularak snftaki arkadalarnzla paylanz. 5 Gemiten gnmze kadar btn uluslarn inanlarna gre kutsal saydklar hayvanlar gsteren bir ema oluturunuz ve bu emay snfta herkesin grebilecei bir yere asnz.
ETKNLK 2
ETKNLK 3
ETKNLK 4
ANLAMA VE YORUMLAMA
1. Aada, slamiyet ncesi Krt iirini, bugnk Aleviliin kkeni olarak ifade eden, Yaresanilikten yola karak yorumlayan, Kadn ve Erkek Yaresan / Alevi air ve klar metninden bir blm verilmitir. Bu metinden hareketle, slamiyet ncesi dnemde, Krt kltr ve edebiyatnda, Yaresaniliin etkileri hakknda neler rendiinizi syleyiniz?
92
KADIN VE ERKEK YARESAN / ALEV ARLER VE IKLAR Bugn, Krt iirinde, Balul Danay izleyerek sonraki yzyllara sarkan onlarca erkek ve kadn Yaresan airi ve bilinmektedir. Bu erkek air ve klar, Krtenin yan sra Fars, Trk, Rus ve Romen dillerine de yansyan ve dinsel bir makam olan Babe/ Baba unvanyla anlmaktadrlar. Bilindii gibi Bab Alevilikte de Kap anlamnda bir kutsallk ifade etmekte ve Kalenderilik, Haydarilik, Bektailikte dini unvan olarak kullanlmaktadr. Anadoludaki ilk Alevi nderlerinin Baba lyas, Baba shak gibi ahsiyetler olduu ve bunlarn nayak olduu XIII. yzyl isyannn da Baba Hareketi olarak adlandrld unutulmamaldr. Krt kkenli olup, Osmanlca, Farsa ve Arapa gibi dilde nemli divanlar bulunan Alevi edebiyatnn en byk temsilcilerinden byk divan airi Fuzul gibi nemli temsilciler, eserlerinde yaz dili olarak Krteyi kullanmadklar iin burada anlmamaktadr. X-XI. yzyllarda yaam olan Baba Tahir Uryan, nl ranl air mer Hayyam, Trk airleri Yunus Emre ile Mevlana bu dnemin dnce babas ve iir ncs konumundadrlar. Zaten, Baba Tahir Uryan, Krtlerin mer Hayyam olarak da nitelendirilmektedir. Onlara nderlik yapmasna ve adna Balkanlarda bile derghlar bulunmasna ramen, bu byk filozofairin, Trk tasavvuf edebiyatnda ad bile anlmamaktadr. Yaresan/Alevi edebiyatnda yer alan kadn airler de, bu inancn ve kltrn kutsal kiilikleri arasndadrlar. Bunlardan XIII. yzyln ortalarndan XIV. yzyln balarna kadar yaam olan Xatun Dayrak Razbarn, Ehl-i Hak dininde Hakkn tecellilerinden biri kabul edilen ve baz ynleriyle Hac Bekta- Veli ile benzetirilen Sultan shakn (Sultan Sohak) annesi olduu sylenmektedir. Bilindii gibi, gnmzde Razbar adyla bir Ehl-i Hak Mzik Topluluu bulunmaktadr. Aslnda, slami retilere bal Krt topluluklaryla, Alevilik, Ehl-i Hak ve Yezidlik gibi retilere bal Krt topluluklar arasnda kadnn konumu asndan belirgin farklar bulunmaktadr. Bunu, slamiyetten nceki Krt toplumu ile slamiyetten sonraki Krt toplumunu karlatrdmzda da rahatlkla grmekteyiz. Szgelimi, Krtlerin gemite bal bulunduu Zerdtlk dncesi ile onun gl ve yeniliki devam niteliindeki Mazdekilik
93
retilerinde, kadn-erkek eitliini esas alan bir anlay vardr; hatta Mazdek ldrldkten sonra kars Hurreme, onun yerine geerek dncelerini yaymaya devam etmi, peine taklanlara Hurremdin ad verilmitir. Hurremdinliler, ran-KrdistanMezopotamya blgelerinde geni alanlara dalarak bu retiyi yaymtr. Bugnk Alevilik, Ehl-i Haklk ve Yezidilike damgasn vuran birok dnce, kaynan, onun kuramcs ve isim anas olduu Hurremilikten almtr. Kzlba/Alevi, Ehl-i Hak ve Yezid Krt topluluklarnda, dini tre ve trenler kadn ve erkeklerle birlikte yaplr. Alevi ve Ehl-i Hak gibi melek klt12ne bal topluluklarda, kadnn nemli bir rol vardr. Bu retilerde, toplumu ynettiine inanlan Krklar Meclisinin (ihiltan) 40 yesinden 17si kadndr. te yandan, XX. yzyl balarnda faaliyet gsteren dini lider Nimetullah Ceyhunabad nin beraberindeki 1145 sfnin yaklak 500 kadn olduu gibi, Ehl-i Hak (Yarsanizm) dininin kutsal metinlerinden bazlar da Mama Nergiz ahrazur gibi kadnlar tarafndan yazlmtr. Yaresan Aleviliinin kadn dini nderleri ve klar olarak nitelendirdiimiz yukardaki kadn sanatlardan Celale Xanma Lorstan, Rhan Xanma Lorstan, Lza Xanm, Xatun Dayrak Razbar, Xatn Zerbanya Derzyan gibilerinin, eserlerini dergh ve cemhanelerde saz eliinde icra ettikleri bilinmektedir. Elimizde, tmnden rnekler bulunmakla birlikte, yalnzca XI. yzyl k airlerinden Lza Xanm dan, Yarsanizmden Alevilie geii gsteren ve iki retide de gizlilii esas alan bir drtlkle szlerimi sonlandraym. Heyder nazk, Heyder nazk Ne hizur apame ne niyer we p Qebaley sirn bikere end Ba neza nop bgane xw Ey halden anlayan Haydar, ey Haydar Ne huzurum kald, ne takat, ne fer retiyi dn, o en gizli sr Asla anlamamal kaytsz cahiller
Mehmet Bayrak, Alevilik-Krdoloji-Trkoloji Yazlar
12 Melek Klt: Yaayan kutsal kiiliklere melek sfatnn verildii inanlar iin kullanlan genel bir kavramdr. rnein Ehli-Haq, Alevilik gibi inanlarda 12 mamn kutsal kiiliklerinin anlatlmasnda ya da Hristiyanlkta 12 Havariye dnk olarak yaplan tanmlamalarda, bu kutsal kiiliklerin melek olduu ifade edilir.
94
Ahuramazda
BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?

DER KADIN VE ERKEK YARESAN/ALEV ARLER VE IKLAR: Babe/Baba unvanl olup elimizde eserleri bulunan erkek air ve klarla yaadklar dnemler: VIII.- IX. yzylda; Babe Rax Hemzan, Babe Hatem,Loristan, Babe Lorey Loristan, Babe Nicum Loristan, Babe Receb Loristan, Baba Serheng Dewdan (935-1007), Baba Tahir Uryan (938? 1010/1020?), Evdilsemed Babek (972-1019); Babe Gerek Hewram (X. yy), Babe Sirinc Kelat (X. yy), Pr alyar (1006- 1098), El Herr (1010-1078), a Xwein Loristan (10161077), x Ad (1073-1162), Babe Naws Caf (1084-1161), Abidn Caf (13201394), Baba Yadgar (1359-1480), Qirmiz- aweys Ql (1407-1514), Al Qelender (1434-1484), Seyd Ekabr Xamo (1440-1493), Babe Cell Dewdan (1578-1560). Ayn dnemde yaam ve eserlerini sazla terennm etmi kadn air ve klar ise yle sralayabiliriz: Celale Xanima Loristan (985- XI. yy), Day Tewrza Hewram (X-XI. yy), Rihan Xanima Loristan (XI. yy), Liza Xanim (XI. yy), Xat Mey Zerd (XI. yy), Day Xezana Serket (XI. yy), Fatime Loreya Goran (XI. yy), Yay Hebbeya Arezur (1282-1348), Nazdar Xatna raz (XIII. yy- 1363), Xatn Dayrak Razbar (XIII. yy- 1345), Nergz Xanima arezr (1301- XIV. yy), Xatun Zerbanya Derzyan (XIV. yy- 1440), Semen Xanima Devdan (XVII. yy).
95
SLAMYET NCES KRT KLTR slamiyetin douundan bir mddet sonra slam ordular ran egemenliindeki topraklardan balayarak Irak zerinden Harrana kadar yaylmaya baladlar. slam ordular 637 ylnda Dicle yaknndaki Qadisiye kentini Sasanilerden alarak Cizreden Harrana getiler, oradan da Diyarbakra kadar uzanan Medya lkesine giden yollardaki kaplar slamiyete araladlar. ranllarn bu yenilgisi sonrasnda Arap ordular Dicle boyundan kuzeye doru yryerek Harrana kadar girdiler, ilere yaylarak neredeyse tm Krt kentlerini, bazen savala bazen de slamiyeti gnll benimseyen kentlilerin rzasyla ele geirdiler. slamiyet ncesi dnemde, Krtlerin byk blm Zerdtlk inancna balyd. Milattan nce 600l yllarda Zerdtn retisi altnda kendine zg bir kltr oluturan Krtler, edebi retimlerinde de bu kltrn izlerini sergilediler. Zend-Avesta, ya da Avesta, Zerdt inancnn kutsal kitab olarak bilinir. Zerdtlk blgesel bir dindir ve kurucusu da Zerdt Peygamberdir. Baz kaynaklarda milattan 600 yl nce Ari halklarn yaad blgede gelien Zerdt inancnn kutsal kitab Avestann Zerdt Peygamber tarafndan yazld belirtilir. Ari halk kavram Hint-Avrupa dillerini kullanan kavimler iin kullanlr. Hindistandan Bat Avrupaya kadar uzanan bu blgedeki halklar, Ari rk teorisine gre tek bir rk olarak kabul edilir. Drt kutsal kitap ile Zerdt inancnn kutsal kitab Avesta arasnda byk benzerlikler vardr. Zerdt Peygamberin felsefesi, insan kaynakldr. Ktle kar iyilii, karanla kar aydnl, iddete kar bar savunan Zerdt, tm inananlarna da fakirliin ortadan kalkmas iin aba gstermelerini vasiyet eder. Zerdtn insan temelli vasiyeti ile kendi kltrnn temellerini atan Krtler, Zerdt inancnn zayflamasyla Yezidilii, ardndan da Mslmanl benimserler. slamiyetin benimsenmesi, ayn zamanda Krt edebiyatnn szl gelenekten yazl metinlere geiinin de balangcdr. slamiyetin Krtler arasnda yaylmasndan nce, gnmze ulam yazl Krte metinlere sahip deiliz. slamiyet ncesi dnemden kalan yazl ilk ve tek metne, 1950 ylnda ngiliz arkeologlar tarafndan yaplan bir kazda rastlanlr. rann Hewreman kentinde arkeologlar tarafndan bulunan ve bugn Londrada muhafaza edilen lahitte Borazboz adl bir Krtn Bi Hevre adl bir iiri vardr. Borazboz, Hewreman Krtlerindendir. Hakknda ok ey bilinmemektedir. Nerede yaam, kimdir, kiminle evlidir bilinmiyor; ancak bilinen bir
96
ey vardr ki Borazboz, eine olan sevgisini Krte ifade eden ve bunu da mezar tana yazdran ilk airdir. 1. Krtler, slamiyeti neden ve nasl kabul etmilerdir? 2. Eski Krt ve Trk inanlarn aratrarak bunlarn insanlarn yaaylarn deitirip deitirmediini syleyiniz. 3. len einin ardndan iir yazan baka airler var mdr? Bu airlerin iirlerini aratrnz ve snfta paylanz. SLAMYETN KRT KLTRNE VE EDEBYATINA ETKLER slamiyet, blge halklar arasnda olduu gibi Krtler arasnda da giderek etkin olmaya ve halkn ekonomik, sosyal ve siyasal yaamna nfuz etmeye balar. Krt medreselerinin kurulmas ve giderek yaygnlamas slamiyetin Krtler arasnda yaygnlamasnn, en nemli etkisi olarak deerlendirilir. Medrese, Arapa kkenli bir szck olup Krtede de, Arapa aslna uygun olarak snf ya da dershane anlamndadr. Krtlerin ilk medreseyi ne zaman kurduklar ile ilgili kesin bilgiler olmamakla birlikte, slamiyetin Hz. mer dneminden sonra Krtler tarafndan kabul edilmesine paralel olarak, slam dininin renilmesi amacyla, Krtlerin kendi medreselerinde eitim grdkleri bilinir. Krtler de dier Mslman Ortadou halklar gibi, akademik ve dini eitimlerini medreselerde srdrrler. Medreselerin ilk dneminde, edebiyat ve bilim alannda yaplan almalar vardr. Krt medreseleri asndan ise X. ve XI. yzyllara kadar Ebu Henfe El Dnewer ile Ebu Muslm Horasan dnda neredeyse farkl bir isme rastlanlmaz. Arapa, ilk dnem Krt medreselerinin edebi ve bilimsel retimlerinde de arlkl dildir. El Dinewerinin ve Ebu Muslm Horasannin retimlerinde Krtlerle ilgili blmler olsa da elimizde mevcut olanlarn dilinin Krte olmad, eer Krte eserleri varsa da bunlarn gnmze ulamad baz aratrmalarda belirtilir. Krte, Selahaddn Eyub dneminden sonra, medrese eitiminin ayrlmaz bir parasna dnr. 1. Ebu Henfe El Dnewer VI. yzylda birok eser kaleme alan bir Krt bilim insandr. El Dnewernin eserleri arasnda kendisinin Krt olduunu ifade eden ve Krtlerle ilgili olan eserler var iken Krte eserlerine rastlayamyoruz. Krte eserlerinin gnmze ulamam olmas da ihtimal dhilindedir. Sizce, El Dnewernin Krte eseri var mdr? Varsa bu eserler niin gnmze ulamamtr, aratrnz. 2. Her edebiyat, kendi diliyle eser vermeli midir? Bunun yazara, dnemine, okurlarna ne gibi faydalar olabilir, syleyiniz.
97
2. SLAMYET ETKSNDE OLUAN KRTE EDEB METNLER
HAZIRLIK
1. slamiyetin douu ve yayl hakknda neler biliyorsunuz? 2. slamiyeti sonradan kabul eden uluslar hangileridir, aratrnz. 3. nanlarn deitiren uluslarn edebiyat ve dillerinde de deiiklikler olur mu, aratrnz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
BABA TAHR HEMEDAN (938-1010): rann Hemedan kentindendir. Krtenin Lur lehesiyle iirler yazmtr. Yazl iirin nclerinden biri olarak da kabul edilir. Kaynaklarda gerek hayatyla ilgili bilgilerden ok sylencelere rastlanr. Drtlk (arn/Rubai) ustalar olarak bilinen mer Hayyam ve Mevlana Celadettin Rumiden nce yaayan Hemedan, birou Peygambere methiye biiminde yazlm ok sayda drtln de sahibidir.
Nevin Gngr Rean, Baba Tahir Hemedani
NCELEME Me ger r piling , ey dil, ey dil Eger destem resed xnet bircem Biwnem ta i reng , ey dil, ey dil Dilem zar hezn e, un n nalem? Wicdem aten e, un n nalem? Be m waen k un end nal? u mergem der kemn e, un n nalem? Be mu dayim be ceng , ey dil, ey dil Bir aslan gibisin, ey deli gnl Savata bir cengaversin, ey deli gnl Yiit dm tuzaa, nasl ac ekmem? Bakarm kann ne renk, ey deli gnl Gnl yaral, kederliyim, nasl ac ekmem? Ate gibi yanarm, nasl ac ekmem? Sorarlar benden, nedir acnn nedeni? Eer yeterse gcm keserim damarn
Baba Tahir Hemedan, Rubailer
98

AHMET YESEV (1093-1166): Yeseviliin esaslarn belirleyen Ahmet Yesevi, Buhara ve Semerkantta eyh Yusuf Hemedaninin yannda eitimini tamamlamtr. Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet adyla yzyllar sonra derlenen hikmetleri araclyla Trklere slam kolaylatrarak benimsetmitir. Yesevi, slam inancn, Trk gelenek, inan ve yaam tarz ile uygun biimde sentezleme yolunu semitir. Arapa ve Farsay Ahmet Yesevi ok iyi bilmesine ramen, eserlerini hep Trke yazmtr.
ESK TRKE Ey dostlar kulak salng aydugumga Ol sebebdin altm te kirdim yirge Mirac zre hak Mustafa ruhum krdi Ol sebebdin altm te kirdim yirge () Ferzendim dip hak Mustaf kld kelm Andn songra barca ervah birdi selm Rahmet-derya tolup ta dip yitti peym Ne sebebdih altm de kirdim yirge
GNMZ TRKES Ey dostlar, kulak verin dediime! Ne sebepten altm te girdim yere? Mustafa Miraca ykseldi hakk grmek zere. O sebepten altm te girdim yere. () Olum deyip Hak Mustafa sze balad, Ondan sonra btn ruhlar selam verdi, Rahmet denizi dolup ta, diye haber ulat, O sebepten altm te girdim yere.
Ahmet Yesevi, Divan- Hikmet
1. Sizce, her iki iir farkl dilde yazlm olmasna ramen aralarnda benzerlikler var mdr? Varsa nedenlerini syleyiniz. 2. Baba Tahr Hemedan ile Ahmet Yesevinin yaam yklerinde birbirine benzer ve farkl ynler nelerdir, yaznz. 3. Baba Tahr Hemedan ile Ahmet Yesevi eserlerinde hangi temalara daha ok yer vermilerdir, yaznz.
99
ETKNLK 1
5 Krte yazlan klasik eserlerin nemli bir ounluu, slamiyetin Krtler tarafndan kabul edilmesinden sonra yazlmtr. Bunun nedeni sizce ne olabilir? Tartnz. 5 slamiyetin kabulnden sonra medreselerin Krtler arasnda da yaygnlamasnn yazl Krt edebiyatnn gelimesine katks olmu mudur? Tartnz. Tt / Gelir Be can menzilgeh mr in telebkar ke sultan tt / Can ile mirin konadr, istekte bulun, sultan gelir Be mizgn bearet bit ke mhman can canan tt / Mjdeli haber ile gnl rahat nk misafiri cani canan gelir Ke mhman can canan e, le ser cav me mhman e / nk misafir cani canandr, yeri ba gz stnedir Be mala cumle xan e ke ah cumle xan tt / O ki tm mlklerin sahibidir, gelen o mlklerin ahdr
ETKNLK 2
Nevin Gngr Rean, Eli Hariri
Were ey ahid rn ji eqa te dil xsr in / Gel ey mkemmel ahit, akndan gnller esirdir Dil mehzn kefaret bt ke m eb taze mihman tt / zgn gnllerin kefareti olsun, bu gece yeni misafir gelir
iir: El Herr Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
El Herr 1. Herr, Kurmanci lehesinin bilinen ilk airidir. El Herrnin Tt iirinde kulland temalar, arlkla drstlk ve uzla zerinedir. El Herrnin drstlk ve uzlaya nem vermesinin nedenlerini aratrarak ulatnz sonular arkadalarnzla tartnz. 2. El Herrnin doduu ve yaad yer ile ilgili farkl bilgiler verilmektedir. Baz kaynaklarda El Herrnin Irakn Herr blgesinde yaad ifade edilirken, bazlarnda Hakkarinin Herr kynde yaad belirtiliyor. Bu bilgi farkllna yol aan nedenleri aratrarak bulduunuz sonular defterinize yaznz. 3. Rus aratrmac Aleksander Jaba, El Herryi ilk Krt airi olarak kabul eder. Krt kltr, dil ve edebiyatna ynelik aratrmalarn, arlkla XVIII. ve XIX. yzyllarda yabanc aratrmaclar tarafndan incelenmesinin nedeni sizce ne olabilir, aratrnz.
100
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun kelimeler yaznz. Krt kkenli olup, Osmanlca, Farsa ve Arapa gibi dilde nemli divanlar bulunan Alevi edebiyatnn en byk temsilcilerinden byk divan airi ..dir. mer Hayyam, Mevlana Celadettin Rumi ve Hemedan, birou Peygambere methiye biiminde yazlm ok sayda.... sahibidir. Baba Tahr Hemedan Krtenin. lehesiyle iirler yazd. Rus aratrmac Aleksander Jaba ..yi ilk Krt airi olarak kabul eder. 2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y) iareti koyunuz. Bab Alevilikte de Kap anlamnda bir kutsallk ifade etmekte ve Kalenderilik, Haydarilik, Bektailikte dini unvan olmaktadr. ( ) Baba Tahr Hemedan ile Ahmet Yesevinin yaam yklerinde birbirine benzer taraflarn olmasnn nedeni ayn devirde yaam olmalardr. ( ) Farsa, ilk dnem Krt medreselerinin edebi ve bilimsel retimlerinde de arlkl dildir. ( ) Drt kutsal kitap ile Zerdt inancnn kutsal kitab Avesta arasnda benzerlikler vardr. ( ) Zerdt dncesi ile onun gl ve yeniliki devam niteliindeki Mazdekilik retilerinde, kadn-erkek eitliini esas alan bir anlay vardr. ( ) 3. slamiyet ncesi ve sonras Krt iirinde konu ve tema benzerliklerini liste eklinde yaznz. 4. Krt medreselerinde verilen derslerle gnmz niversitelerinde verilen dersler benzerlik gsteriyor mu, karlatrarak bu konudaki grlerinizi yaznz.
101
B. KLASK KRT EDEBYATININ LKLER

HAZIRLIK 1. Sizce, insanlk tarihinde ilkler neden nemlidir, syleyiniz. 2. lk okuduunuz kitab, ilk ezberlediiniz iiri hatrlyor musunuz, ilkleriniz sizin iin ne kadar nemlidir, syleyiniz. NCELEME LKLER Klasik Krt edebiyatnn kkeni olarak kabul edilen ilk Krte eser ve yazarna dair, aratrmaclar arasnda farkl grler vardr. Blgede almalar yapan Erzurum Konsolosu Alexander Jabaya gre klasik Krt edebiyatnn ilk yazar ve airi, El Herrdir. Jabann dediklerinden farkl olarak Baba Tahr Hemedanyi ilk klasik yazar olarak kabul edenler de vardr. Krt aratrmac Enver Mayye gre de bn Xelkan ilk klasik Krt yazardr. Gnmze ulam Krte eserleri olmamasna ramen Ebu Henfe El Drewer ile Ebu Muslm Horasanyi ilk Krt yazar olarak grenler de vardr. Aratrmaclarn elinde, bn Xelkana ait yazl Krte bir eser yoktur. te yandan bn Xelkan ile Baba Tahr Hemedan, ayn dnemde yaam Krt edebiyatlardr. Minorskynin hesaplamalarna gre Baba Tahr, 938 ile 1010 yllar arasnda, bn Xelkan ise doum tarihi bilinmemekle birlikte 1020 ylna kadar yaamtr. El Herr, her iki Krt klasik yazarndan daha sonraki yllarda, 1010 ile 1078 yllar arasnda yaayan ve eserlerinin bir ksm gnmze kadar ulam bir Krt airidir. Baba Tahrin de Hz. Muhammedi metheden Gor lehesi ile yazlm iirlerinden bir ksm gnmze kadar ulamay baarabilmitir. 1. EL DNEWER Abbasiler dneminde ne kan ve Krt olduu konusunda hibir phe olmayan alim, El Dineweri ad ile bilinen Ebu Hanife Dineweridir. El Dinewerinin gnmze ulam ok sayda eseri vardr. El Dineweri 820-895 yllar arasnda yaam, birok esere imza atm bir bilim insandr. En nemli eserlerinden biri slam Tarihidir. El Dnewerinin dier eserleri ise unlardr: Kitb elCebr wel-Muqabele, cebir kitabdr; Kitb el-Nebat, blgedeki bitki rts zerine kaleme alnmtr; Kitb el-Qble wel-Zeval, daha ok yldzlarn konumunu aklayan bir kitaptr;Exbar
102
el-Twal, genel tarih zerine yazlm bir eserdir. Dinewerinin Ensab el-Eqrad adyla bilinen bir kitab daha vardr ki Dineweri bu kitabnda Krtlerin kkenini aratrmtr. Dinewerinin eserleri arasnda bildiimiz kadaryla Krte yazlm bir kitap yoktur. Eserleri daha ok Arapadr. 2. BN XELKAN Krt aratrmac, Enver Maynin ilk Krt edebiyats olarak tanmlad bn Xelkan, Erbil (Hewlr) doumludur. bn Xelkann ailesinin Horasan kentinden gelip Erbile yerletikleri sylenir. Eitimine Erbilde balam, Msrda devam etmitir. Msrdan sonra on yla yakn bir sre amda yaamtr. amda kadlk yapmtr. Bu srede birok edebiyat ve tarihi ile tanmtr. Gnmze ulam Krte eseri yoktur. Bilinen en nemli eseri VefiyatlAyan ve Ebnauz-Zaman adl tarih kitabdr. Bu kitabnda birok yre kabilesinin soylar ile ilgili bilgiler verir. Baz kaynaklarda El-Hekar lakab ile de tannr. bn Xelkann bir dnem yaad Hekar, Erbilin Herr kasabasna bal bir kydr. 3. BABA TAHR HEMEDAN Baba Tahr Uryan olarak da bilinen Baba Tahir Hemedan, adndan da anlald gibi rann Hemedan kentindendir. slam Ansiklopedisinde yer alan anlatma gre Baba Tahr, uryan lakabn bu kentteki Hemedan medresesinde alr. Veli mertebesine ulamak iin souk bir gnn gecesinde plak olarak suya giren Baba Tahr, sabah kalktnda akam yatarken yarm Krttm. / Sabah uyandm Arapm. anlamna gelen dizeleri ile ancak dnemin egemen dili ile veli olunabileceini de anlatr. Bilindii gibi uryan Arapa bir szck olup plak anlamnda kullanlr. te yandan grtlak arlkl konuan halklarn brrken, ure ur biiminde sesler kardn ve Baba Tahrin srekli Allaha yakard, yakarlarn brerek yapt iin de uryan lakabn aldn belirten aratrmaclar da vardr. Baba Tahr, bir ksm eserini, zellikle de Peygambere methiyelerini, Prokrte denilen Gor lehesi ile kaleme almtr.
103
4. EL HERR El Herri, emdinli ilesine bal Herr kynde dnyaya gelir. Baz kaynaklarda Erbil kentine bal Herr kasabasnda doduu da yazlr. Krte kaleme alnan bir Divannn olduu biliniyor. Ancak bu divann tm aratrmaclarn elinde mevcut deildir. lk kez 1887 ylnda Albert Socin, Herrnin bir iirine eserinde yer vermitir. Sadiq Bahadn ise 1980 ylnda yaynlad Hozant Kurd / Krt airleri adl eserinde Herrye ait bir divandan sz ederek bu divandaki birka iire kitabnda yer vermitir. Ayrca Margarita Borisavna Rudenkodan da biliyoruz ki El Herrnin el yazmalarndan bir ksm eski Leningradda (bugnk adyla St. Petersburgta) bulunan altikov-edrin Ktphanesindedir. iirlerinde Eliyo ve x El mahlaslarn da kullanr. El Herr ilk iirlerini Krtenin Kurmanci lehesi ile yazmtr. ETKNLK 5 Dnya-Trk-Krt Edebiyatnda lk Eserler, bal altnda bir tablo yaparak snftaki arkadalarnzla bu bilgileri paylanz.
C. KRT MEDRESELER
1. SLAM DNEMDE MEDRESELERDE KRT EDEBYATI
HAZIRLIK
1. lk Krt medresesinin kuruluu zerine farkl grler vardr. Baz aratrmaclar medresenin eitim dilini esas alarak, Krte eitim verilen medreselerin Selahaddn Eyub dneminde kurulduunu savunurken, bazlar ilk Krt medresesinin Baba Tahr Hemedan tarafndan Hemedan kentinde kurulduunu savunmaktadrlar. Medreselerin kuruluunun eitim diline veya medreseyi kurann milliyetine bal olarak deerlendirilmesinin nedenlerini aratrarak ulatnz sonular snfa tartnz. 2. Farkl kltrlerdeki farkl eitim yerlerini aratrarak hangi tr eitimler verdiklerini yaznz.
104
NCELEME
KRT MEDRESELERNDE BLM VE EDEBYAT Medreseler, yalnz toplumun deiim ve dnmn salamakla kalmam, ayn zamanda bilimin gelimesini de ciddi ekilde etkilemiti. Din eitiminin yan sra zellikle bilim ve sanat alannda, medreselerde yrtlen almalar, toplumun sosyal dokusunun deimesinde de etkili olmutu. Krtlerin yaadklar blgelerde yre halk, arlkla XI. yzyldan balayarak eitimin giderek modernletii son yllara kadar, eitimlerini daha ok medreselerde srdrm, bu medreseler araclyla ilim ve irfan renmilerdi. Bu ynyle, Krtlerin yaad blgeler medreseler asndan olduka zengindi. Tarihi ok eskilere dayanan bu medreseler arasnda oka tannanlarn yan sra her blgede etkinliini daha ok yerel olarak srdren irili ufakl birok medrese de vard. Medreseler, bilimin yaygnlamasna ve eitimin gelimesine nemli katklar sunmutu. Krtler de dier kavimler gibi dini bilgilerini gelitirmenin yan sra matematii, astronomiyi, fizik ve kimyay, tbb, corafyay medreselerde renmiler, medreselerin bu etkisi neredeyse bin yl devam etmiti. Medrese rencileri, eitim dallarnn tm ile ilgili snavlar, baaryla tamamlamadan, medreseden mezun olamazd. Bunlar tamamladktan sonra mntehi olarak bir baka yerde cemaate namaz kldrmaya balayabilirlerdi. Bilinmesi gereken nemli bir ey vardr ki her medrese bitiren alim olamaz, medrese aamazd.
Medresa Sor - Kzl Medrese, Cizre
105
Medrese mezunu olunduktan sonra da alim olmak, medresede mderris olmak iin gidilecek epeyce uzun bir yol vard. Krtler arasnda alim insanlar iin 12 ilimden mntehi denirdi. Bu ilim dallar medreselerin eitim mfredatndan kaynaklanrd. Krt medreselerinde okutulan 12 bilim dalnn esaslar unlara dayanrd: xet (imla), qraet tecwh (Kuran gzel ve doru okuma), serf nehw (kelime ve cmle yaps), fiqih (fkh), heds (hadis), tefsr (tefsir-Kuran yorumu), eqad kelam (iman ve inan), mentiq felsefe (felsefe ve mantk), fesahet belaxet (edebi cmle kurma), siyer tarx (Hz. Muhammedin yaam ve tarih bilimi), riyaziyat (matematik), usul fiqih (fkh usulleri) ve usul heds (hadis usulleri). Eitim sresi boyunca renciler birok medrese gezerlerdi. cazet alncaya kadar corafya bilgilerini de gelitirir, farkl kltrlerle tanrlard ki bu da eitimin bir paras olarak kabul edilirdi. Her medresenin kendine has bir terminolojisi vard. Medresenin terminolojisi, yaanlan yreye, yrenin sosyal ve ekonomik zelliklerine gre deiiklikler gsterirdi. Bu farkllklara ramen birok medresede kullanlan ve kaynaklarda yerini alm ortak kavramlar da vard. Gelimi medreselerin en nde gelen kiisine Seyda denilirdi. 1. Yukarda verilen metinde medreseler ile Krt edebiyat arasndaki ilikiden ok medreselerin, bilim ve eitim dnyasna katklar ile toplumun sosyal deiimine ynelik etkileri irdelenmitir. Sizce medreselerin Krt edebiyatnn gelimesine katklar olmu mudur? Bu katklar nasl aklarsnz? 2. Krt edebiyatnn tarihi incelendiinde edebi eser sahiplerinden hemen hemen hepsinin medreselerden yetitiini grmekteyiz. Sizce bunun nedeni nedir, syleyiniz. ETKNLK 5 Medrese kavram ile slamiyet birlikte deerlendirilmektedir. Medrese slamiyet dneminde eitim kurumlarn karlayan bir kavramdr. slamiyet ncesi dnemde Hristiyanlk dnyasnda medresenin ilevine benzer bir ilevi kiliseler gerekletirmektedir. Medreseler ile kiliselerde verilen eitim arasnda ne gibi farklar vardr? Aratrarak ulatnz sonular defterinize yaznz.
106
2. KRT MEDRESELERNDE ETM, YAAM VE EDEB RETM
HAZIRLIK
1. Eitim aldnz okulun donanm ve eitim kalitesi nasl olmaldr? Tartnz. 2. En iyi eitim veren niversiteleri aratrarak, bu niversitelerin eitim politikalarn ve onlar dierlerinden ayran en nemli zellikleri anlatnz.
NCELEME
MEDRESELER Medreselerin asl kurulu amac slamiyeti yaymaktr. Mslmanlar dini esaslar, ilk olarak Medinede alan medresede renmiler ve oradan slamiyeti dnyaya yaymlardr; ancak gn getike medreselerin eitim programlar ile eitim dillerinde nemli deiiklikler olmu, fen ve matematik bilimlerinin yan sra mantk, felsefe, astronomi ve dilbilgisi de medreselerdeki eitim programlarnn iinde yer almtr. Bu zellikleri Krt medreselerinde de grmek mmkndr; ancak dier halklarn, zellikle de Araplarn medreseleri ile kyaslandnda, Krt medreselerindeki en ciddi eksiklik eitim ieriinin ve derslerin yreden yreye farkllklar gstermesidir. Dier halklarn medreseleriyle kyaslandnda, Krt medreselerinde merkezileme zayftr. Bu nedenle, Krt medreselerinde eitim programlarnn ierii birbirinden farkldr. Her Krt Beylii (mirlik) egemen olduu alanlarda kendi medresesini kurar ya da Krt mollalar (mele) daha yerel medreselerde veya medreselerin bir alt birimi olan ve hcre ad verilen merkezlerde renci (feq) eitir. Oluturulan eitim programlarn da mirler, eyhler veya meleler belirler. Eitim programlarndaki farklla ramen, Krt medreselerinin hemen hemen hepsinde Krte dilbilgisi derslerinin yan sra Krtlk ve yurtseverlik duygularn gelitiren derslere veya ders aras sohbetlere yer verilir. Krt medreselerinde okutulan ders kitaplarndan anlalyor ki, yurtseverlik ile dilin korunmas ve gelitirilmesi, en az dini bilgilerin renilmesi kadar nemlidir. Her Krt feq medreselerde, dini bilgilerin yan sra Krt kltr ve edebiyat ile Krtenin esaslarn da renir.
107
Tm medreselerde olduu gibi Krt medreselerinde de eitim, Kuran okumay renmekle balar. Kuran renmede istenen ilerleme salandktan sonra, Melay Batnin Mevld, Ehmed Xannin Nbihara Bikan (ocuklarn Bahar) ile Eqida man (nan Yolu) adl kitaplar, Feqiy Teyrann, Eli Herrnin, Melay Cizrnin divanlar ile dier Krte yazlm kitaplar okutulur. Arapa grameri ile dier tannm Arap melelerin yazdklar dini ierikli kitaplar da medreselerde arlkl olarak okutulur; ancak olanaklar elverdiince Krte kitaplar okutulmasna da zen gsterilir. Eitim derecesi ne olursa olsun, istisnalar dnda her medresenin genellikle bir melesi vardr. Medreseyi kuran mir tarafndan grevlendirilen mele, tm feqlerin eitiminden sorumlu olmakla
108
birlikte, her feqyi teker teker eitmez. Medresenin kdemli feqleri, sonradan gelenleri eitmekle de sorumludurlar. Medreselerin bir dier nemli sorunu da beslenmedir. Feqlerin yemekleri genellikle kyller tarafndan srayla karlanr, Ratb ad verilen feqlerin yemeini, baz medreselerde, bizzat medreseyi kuran mir veya eyh karlar. Ayrca feqler harman zaman civar kyleri dolaarak topladklar zekatlarla da, medresenin dier giderlerinin yan sra iae giderlerini de karlamaya alrlar. Tm bunlardan da anlalyor ki, medreselerin gelir kayna yalnzca kyllerin gnll katklardr. Bu, ou zaman feqlerin ihtiyacn karlamaktan uzaktr. zellikle renci says fazla olan medreselerde feqler yar a, yar tok yaamlardr. Feqlerin yemei, byk ounlukla, bulgurun yannda verilen etsiz ve yasz yemeklerdir; ancak cuma gnlerinin hayrl gn olmas nedeniyle, feqlere ounlukla etli yemekler verilir. 1. Krt medreselerinde, derslerin yreden yreye farkllk gstermesi sizce ne gibi olumsuzluklar dourmutur, syleyiniz. 2. Feqlerin yemek ihtiyalarnn kyller tarafndan karlanmasn nasl deerlendiriyorsunuz. Eskiden din grevlilerinin verdikleri hizmet karlnda maddi destek alp almadklarn byklerinizden reniniz. ETKNLK 5 Dnyada, en iyi eitim veren niversitelerin fotoraflarn bularak snftaki arkadalarnzn da bunlar grmesini salaynz. Eitim kalitesi ve renci kabul etme kriterleri hakknda arkadalarnzla bilgi alveriinde bulununuz.
109
D. KRTE EDEB METNLERDE LENEN KONULAR

HAZIRLIK 1. Krt medreselerinin tasavvufi halk edebiyatna etkilerini aratrarak ulatnz sonular arkadalarnzla tartnz. 2. slamiyet sonras Trk edebiyatna ait edebi metinlerde coku ve heyecan ileyen klasik iirleri aratrarak, bulduunuz iirleri Krt edebiyat Feqiy Teyrann iirleri ile karlatrnz. Sonular arkadalarnzla tartnz. NCELEME LAH Gzm seni grmek iin, Elim sana ermek iin, Bugn canm yolda kodum, Yarn seni bulmak iin. Bugn canm yola koyam, Yarn ivazm veresin, Arz eyleme uman hi, Arzum yok umak iin. Benim umak neme gerek, Hergiz gzm ona bakmaz, Ubu benim zarlm, Degldrr bir ba iin. Yunus hasretdrr sana, Hasretini gster ona, in zulm deil ise, Dd eylegil istedi n.
Yunus Emre
1. Yukardaki ilahinin kafiye ve rediflerini bularak, bunlarn, ilahinin okunuuna ve ahengine katksn belirtiniz. 2. lahinin l ve kalplarn bularak defterinize yaznz. 3. iirin temasn ve konusunu bulup yaznz.
110
ETKNLK 1
ETKNLK 2
5 Krt dengbjlerine ait klasik edebiyat eserlerinin yorumland rnekleri snfta dinleyerek, iirleri ses ve syleyi bakmndan karlatrnz. 5 Milli unsurlarn edebi metinlere yansmasnn nedenlerini aratrarak arkadalarnzla tartnz, ulatnz sonular tahtaya yaznz. 1. Evliya elebi, seyahatleri srasnda tant otuza yakn dile, Seyahatnamesinde yer verir. Anadolu ve Mezopotamya corafyasnda Trkenin yan sra Arapa, Krte, Farsa gibi birok dili inceler. Evliya elebi dillerin yan sra gezdii corafyadaki halklarn inanlarn da inceler. Medreseleri, camileri, kiliseleri, havralar gezen Evliya elebi, Anadolu ve Mezopotamya corafyasndaki farkl dil, kltr ve dinler arasndaki ahenge de deinir. Evliya elebinin inceledii dinlerden herhangi ikisini karlatrarak bu dinlerin etkisiyle ortaya km edebi rnlerin ieriini karlatrnz. 2. slamiyet dndaki dinlere mensup edebiyatlarn rettii dini ierikli eserleri tasavvuf edebiyat iinde deerlendirmek mmkn mdr, syleyiniz. 3. Evliya elebi, gezdii corafyalardaki halklarn kltrlerini, coku ve hznlerini, milli ynlerini incelerken yer yer karlatrmalar da yapmtr. Evliya elebinin karlatrmalar arasnda Krt edebiyatlar var mdr, aratrnz. 4. Evliya elebi, karlatrd halklarn hangi deerlerini esas almtr? Bu deerleri siz de kendi anzdan ksaca yorumlaynz.
ANLAMA VE YORUMLAMA
1. KLASK KRT EDEBYATINDA TASAVVUF
Krt edebiyatnda dini-tasavvufi etkiler, zellikle slamiyetin etkisiyle ortaya kmtr. Trk edebiyatnda 12. yzylda Ahmet Yesevinin Divan-i Hikmet eserinde grlmeye balayan tasavvufi halk edebiyatna, Krt edebiyatnda Melay Cizrde rastlyoruz. Melay Cizryi takip eden Feqiy Teyran, Melay Bat ile Ehmed Xan de tasavvufi halk edebiyatnn ncllerindendir. nsanl ve evreni fizik tesi gereklerle yorumlayp yeni bir dnce dzeninin olumasn amalayan tasavvuf, bir din
111
felsefesidir. Bu felsefede her eyin kayna Allah olarak grlr, tm edebi retimlerde Allaha ulalmaya allr. Tasavvuf edebiyatnda ayrca, evrenin srlarn ortaya karmaya dnk sorulara da yer verilir. Krt tasavvuf edebiyatnn, dikkat eken imgeleri arasnda saki, mey, kadeh, meyhane gibi szcklere de ska rastlanr. Klasik Krt edebiyatnda tasavvufun nclleri olarak grlen Melay Cizr, Feqiy Teyran, Melay Bat ile Ehmed Xannin eserlerinde ska kullanlan tasavvufi imgeler daha sonralar Krt medreselerinde eitim veren, retimlerde bulunan eyhler tarafndan da gelitirilerek kullanld. Medrese retimi edebi rnlerin neredeyse tmnde, Melay Cizrnin ncln yapt tasavvufun etkilerini grmek mmkndr. Medreselerdeki eitim ortamnn salad olanaklarla yorum yetenei gelien Krt eyh ve melelerinin tasavvuf edebiyatnda kulland kavramlar, aslnda gerek anlam yanstmaz. rnein; arap ya da mey kavram, neredeyse bu kavramn kullanld tm edebi rnlerde Allahn hikmetlerine, ilahi kudretine karlk gelir. Bununla beraber, Muhammed-i hakikate karlk olarak da kullanlr. Saki, sradan bir arap datc deil, yol gsterendir, ermi bir klavuzdur. Meyhane de ou kez iinde ilim-irfann olduu, dnya ve ahiretin retildii medresedir. Melay Cizrnin Divan adl eserinde bu sembollere oka rastlanr. Cizr, Divannda bir taraftan Allaha ulamann yollarn tasavvufi bir etkiyle oluturmaya alrken, dier taraftan kulland sembollerle insanlar da bu yola ulamaya arr. Min go mah new aitiy ebry yar / Dedim ki kalarn ayn ondrd gibi yarim Go min i hed e, ubhet nel feresim ez / Dedi bana, ne haddime, at nalna benzerim ben () Saq ji ezel yek du qedeh bade bi min da / Saki, ezelde bir iki kadeh bade verdi bana Hetta bi ebed mest xumar teles im ez / Ebediyete kadar mestim, sarho ve pejmrdeyim ben Cana tuy min can, gul bxari kerem b / Ey can, sensin benim cananm, ne olur dikensiz gl olsan Minnet ku ne wek bulbul mihnet ebesim ez /kr ki boa eza eken blbl gibi deilim ben
112
() Sed cewr cefa d bi me nain ji der te / Yzlerce zulm ve cefa grdm, yine de gitmem kapndan Yekser tu nabat li tab megesim ez / Sen en gzel iekler gibisin, ben ise arlarn huyundan () Ger ne tebh du birhn te bitin / Senin iki kana benzemiyorsa eer Me di dan bi hlal i xerez / Bayramlarda hilali grmeye var m gerek?
iir: Melay Cizr Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
Bu sembollere Melay Cizrden sonra edebi rnler yazm eyh ve melelerin eserlerinde de oka rastlarz. x Evdirehman, Axtep Rewdnam adl eserinde, Peygamberin Miraa kn anlatr. Bu eserin Der Taleb man Ez Saq Mxenn adl VI. blmnde, x Evdirehman yle yazar:
Nevin Gngr Rean, Sx Evdirehman Axtep
113
Were saqiy cam cem b wuqf Li min cem bne ji xem sed ulf erabek eqq erxewan bi cam Du-sekan bide min ku birjt kelam Kerem ke meya nab der cam cem Cem bne ser min hezar kh xem Ji hicra hebb, ji cewra felek Mell peran zar im gelek Bide min erab ku pur al b Bi reng xwe yaqt seyyal b
Gel ey cemin sakisi, kadehi aralksz getir nk cemimde herkes biriktirmitir kederleri O gzelim bal gibi arab koy cam dolsun ki kase de ver ki bana azdan kelam dklsn Buyur nebinin mey cemine, kalma darda te cem burada, ylm zerime gam kederiyle Yarin uzak olmasndan, felein zulmnden Sessizim, hazin ve pejmrdeyim ben Ver bana arab drt bir yanm yansn Rengi de yakutlara benzesin, keder versin
iir: x Evdirehman Axtep Trkeye eviren: Zeynel Abdn Zinar
Czrenin irfanndan beslenen Aktepe Medresesinin mderrisi olan x Evdirehman, Melay Cizr ekolnn srdrcs olarak tasavvuf edebiyatnn zenginliine, eserlerinin tmnde yer verir. Krt edebiyatnn uzun bir sre medreselerden beslenmesi nedeniyle, tasavvuf edebiyat etkisini neredeyse gnmze kadar yitirmeden srdrr. Bu edebiyat tr giderek daha nce szl edebiyat geleneinin stlendii Krt tarih hafzasnn olumasna yazl katklar sunar ve sonraki nesillere aktarlmasna araclk eder. 1. Tasavvufta drt makam krk kap felsefesini aratrnz. 2. Tasavvufta ak konusunu en iyi ileyen Krt air kimdir, eserinin ad nedir, aratrnz. 3. Tasavvufta akn ve insan olmann basamaklar ile ilgili neler biliyorsunuz, syleyiniz.
114
2. KLASK KRT EDEBYATINDA COKU VE HEYECAN

Coku ve heyecan klasik Krt edebiyatnn belirgin elerindendir. Bu ynyle en fazla ne kan klasik Krt edebiyatlarnn banda Feqiy Teyran gelir; ancak gnmze ulaan eserlerinin yetersizlii nedeniyle bir ekol olarak deerlendirilmese bile, coku ve heyecan ilk olarak XI. yzyl Krt edebiyats El Herrde gryoruz. El Herrden Feqye ulaan coku ve heyecan dolu dizelerin ilhamn kendi eserlerinde de giderek artan oranda kullanan Krt edebiyatlar, bu gelenei yzyllar boyu srdrr. Krt dilini gelitirmeyi ve bunun iin sade bir anlatm tercih eden Feq, iirlerinde coku ve heyecan daha ok doa ile btnletirerek verir. Bu coku ve heyecan bazen Ey av av iirinde olduu gibi gr akan suyun insanla btnletirilen coku ve heyecandr, bazen gerek akn insan duygularnda yaratt histir. Feq, Ey av av iirinde u dizelerle cokusunu dile getirir: Ey av av, ey av av Ma tu bi iq muhbet Mewc plan tavy belav B sekne b rahet () B dev ql pal bibj Hd bi lefz hal bibj Ber Mm H Dal bibj erh beyana kaxet () Ew reng divt ava zelal Buhrn li min end mah sal Qet kes nekir ev reng sual Heta gham v saet () Ke bn di kenza qidem Ba xwoy ji eqa Adem Anne kar alem Zahir kirin lv sret Ey su, ey su Sen de mi aksn, dertlisin? Dalgalar etrafa savurur Durmakszn akar, mutsuz musun? Bunca sz azn yokken sylersin Artk yeter halimizden mi sz edersin Mim, He ve Dnin13 yerine mi sylersin u kadn yorum ve izahlarn Byle diyor u berrak su Geti mrnden unca ay ve yl Hi kimse sormad bana bu sorular Geldiim u ana kadar Bakire idiler eski hazinelerinde Ademin ak ile tutuup Dnyann iine yneldiler Bir de bu adama bellettiler
iir: Feqiy Teyran Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar

13 Mim, He ve D Feqiy Teyrann iirlerinde kulland mahlaslarndan biridir.
115
Feqiy Teyrann cokusunu dile getirdii nemli eserlerinden biri de x Senandr. x Senanda bir yandan efsanevi bir kiilik olarak birok edebiyatnn rnlerine konu ettii x Senann yan sra Hetli kza olan akn da yazan Feq, yine doann gzelliinin, cokusunun anlatmnda esas unsur olarak kullanr. El Herrden Feqiy Teyrana, oradan da Siyahpa ulaan coku ve heyecan dolu edebi metinler, klasik Krt edebiyatnda neredeyse tasavvufi metinler kadar yer tutar. Bu coku ve heyecan ou kez tasavvufun bir alt unsuru olarak da kullanlr. Siyahp, nl divan Seyflmulkte, yaama, drstle dnk coku ve heyecan, bedeli ar bile olsa yerine getireceini belirtir ve u dizelerle grlerini aktarr:
Siyahp, Seyflmulkn el yazmas
Min qebl e xemr saq dr zennar senem / Ben kabul ederim saki ile badeyi, kilise ile kaya ve heykeli Min nebit seccade ewrad dgel seddaney / Bana seccade ile tespih gerekmez, hele de aklszlar Ger hebba min cehennem dafit tu dane b / Eer sevdiim cehennemde yem olsa, sen de glle Sed qesem d biime nv de ez bi qesda daney / Yemin olsun ki bilsem glleyle vurulurum giderim yanna
iir: Siyap Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
116
3. KLASK KRT EDEBYATINDA MLL UNSURLAR
Arif Sevin
Krt edebiyatnda milli unsurlar belirgin biimde kullanan edebiyatlarn banda Ehmed Xan gelir. Ehmed Xan, zellikle Mem Zn adl eserinde, dnemin Krtlerinin toplumsal, sosyal, ekonomik koullarn dizeleriyle dile getirirken milli birliin olmayndan, Krtlerin sahipsizliinden ska sz eder. Xan, Mem Zn adl nl eserinde Krtlerin milli birlii, Krt kimlii, corafyann paralanmlnn halklara getirdii zorluk ve aclara u dizelerle yer veriyor: Ger d hebya me padahek Bizim de bir padiahmz olsayd eer Laq bidya Xwed kulahek Allah ona bir ta layk grseydi eer Tayn bibya jibo w textek Zahir vedib jibo me bextek Hasil bibya jibo w tacek Tnane der ji dest lenan Belirlenmi olsayd onun iin bir taht Aka alrd bizim iin de baht Elde edilseydi onun iin bir ta Elbet olurdu bizim iin de reva
Ehmede Xan, Mem Zn, iirleri Trkeletiren: Mehmet Emin Bozarslan
Xan, eserinde milli unsurlara yalnzca ikayet baznda yer vermez. O, ayn zamanda Krt dili ve kltrnn zenginliine de yer vererek szn ettii sahipsizliin dil ve kltr ile ortadan kalkacan, halkn yararna nemli ilerin bu olgularla daha nitelikli yaplabileceini belirtir:
117
Saf emirand, vexwar durd / Tortuyu iti, ekerek durudan elini Manend dur lsan kurd / Ve aynen inci gibi olan Krt dilini naye nzam ntzam / Derleyip toplad ve dzene getirdi Kaye cefa jiboy am / Ve bylece kamu iin cefalar ekti Da xelq-i nebjitin ku Ekrad / Ki eller demesin Krtler Bmerfet in, besl binyad / Bilgisiz, aslsz ve temelsizdirler Enwa milel xwedankitb in / eitli milletler kitap sahibidirler Kurmanc- ten di bheseb in / Yalnzca Krtler nasipsizdirler
Ehmede Xan, Mem Zn, iirleri Trkeletiren: Mehmet Emin Bozarslan
Ehmed Xannin etkin bir biimde n plana kard milli unsurlar, kendinden sonra gelen Krt edebiyatlar tarafndan da devam ettirildi. Krtlerin ortak bir corafya zerinde yaamalarna ramen, etkin bir ynetim birlii oluturamamalar, giderek Osmanl mparatorluu ile Safevilerin ynetsel erk, dil ve kltr zerinde asimilasyoncu politikalar kullanmalar, medreselerde srdrlen edebi almalara da yansd. Krtler edebi rnlerinde milli unsurlara daha fazla yer vermeye baladlar. lk Krte gramer kitabn hazrlayan XVI. yzyl Krt edebiyatlarndan Al Teremoxnin yan sra milli unsurlar iirlerinde arlkla ileyen klasik Krt edebiyatlarndan biri de Pertew Beg Hekardir. Pertew Beg Hekar, iirlerinden birinde hislerini yle dile getirir: Ser w azad qed enay te yeksan e li min / Bunun iindir ki zgrln ve esirliin ayndr bana Sibh hal me ser zilf peran e li min / Bak halime, zlfnn perianl vurmu bana Ew qeder cewr cefa stem dtin e min / O kadar zulm ve eziyet grmm ki ben Dize yek ltf te qmet bi dused can e li min / Yine de bir iyiliin bana iki yz cana bedel Derheq min te wek nne ser rehma kerem / yle ki yoktur Allahn merhameti, bana senin kadar? Ji leb lel dur yek te ehsan e li min / Yalan dudaklardan uzak kalmak evladr benim iin Sebir seman sekn pir li me dijwar e gelek / Sabr ile durmak benim iin daha gaddardr
118
Ecel merg mirin haleteke asan e li min / Ecel ile lm bana kolay bir hal gelir Ger i min nne li nik te qedr m di qedir / Geri yannda benim kymetim bir kl kadar deil Bendey xak, diret misl Sileman e bi min / Topra bekleyen Sleymandan beterim ben Ji xet hizret min ddey can rewen b / Hasretim da vurdu gzlerim aydnlk doldu i hed Pertew yara w bende bibet / Pertewin ne haddine ki sevdii esir olunca? Nakim malik rxan sek canan bi min / Kyamam yklm tula gibi duran yanaklarn sahibine.
iir: Pertew Beg Hekar Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
1. Kahramanlk ve coku daha ok hangi tr metinlerde ilenir, nedenleriyle syleyiniz. 2. Edebi metinlerde milli unsurlara yer veren sanatlar sizce okurda hangi dncelerin olumasna yardmc olmaktadr, syleyiniz. 3. Yukardaki rnek metinde hangi milli deerler ilenmitir, syleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun kelimeler yaznz. XVI. yzylda yaam ilk Krte gramer kitabn hazrlayan edebiyat .dir. Milli unsurlar iirlerinde arlkla ileyen klasik Krt edebiyat .dir. x Evdirehman, Axtep Rewdnam adl eserinde .a kn anlatr. Krtler arasnda alim insanlaradenir.
119
2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y) iareti koyunuz. Feqiy Teyrann cokusunu dile getirdii nemli eserlerinden biri de x Senandr. ( ) Xan, Mem Zn adl nl eserinde Krtlerin milli birlii, Krt kimlii, corafyann paralanmlnn halklara getirdii zorluk ve aclara yer vermitir. ( ) Krt edebiyatnn uzun bir sre medreselerden beslenmesi nedeniyle, tasavvuf edebiyat etkisini gnmze kadar srdrememitir. ( ) Krt medreselerinden mezun olup on iki dersi baarl bir ekilde bitiren herkes alim olabilirdi. ( ) Czrenin irfanndan beslenen Aktepe Medresesinin mderrisi olan x Evdirehman, Melay Cizr ekolnn srdrcs olarak tasavvuf edebiyatnn zenginliine, eserlerinin tmnde yer verir. ( ) 3. Aadaki kavramlarn karsna anlamlarn yaznz. mirlik mele hcre feq ratb seyda 4. Kahramanlk ve coku temas ilenen metinlerde anlatm trlerinden hangisine bavurulur? 5. Gnmzde tasavvuf ehli olmak ya da mutasavvflar gibi sufiane yaamak mmkn mdr, yaznz.
120
E. XIV.-XIX. YZYILLAR ARASINDA YAAYAN KLASK KRT EDEBYATILAR

HAZIRLIK 1. Bilim insanlar, pek ok bilim daln dnemlere ayrarak incelemilerdir. Edebiyat da dnemlere ayrlarak incelenenler arasndadr. Edebiyatn dnemlere ayrlarak incelenmesinin nedenleri nelerdir? Aratrnz. 2. Klasik edebiyat, szl edebiyat, yazl edebiyat, ada edebiyat kavramlarnn tarih ve edebi dnemlerle ilgisini aratrarak, ulatnz sonular defterinize yaznz.
Xani
Nabi
NCELEME
GAZEL Ylanlardan saknr akll insanlar Aymazlardr onlara dost ve ahbap olanlar Onlarn yannda ne denli nazl ve kadirli olsan da Onlarla ne denli oynasan ve lubali de olsan
GAZEL Bezm-i sefya sgar- sahba gelur gider Gya ki cezr medd ile derya gelur gider Aldugn baher virur ayara gl gibi Dim bize nesm-i sebuk-pa gelur gider
121
Azck deiiklik grnd m senden Tmyle yzlerini evirirler senden zellikle yanlarnda habis ve eytanlar varsa Onlar da kt niyetli ve agzl insanlarsa Byleleri, kuku yok ki daha ktdr eytanlardan Allahm, yakn klma, uzak tut onlarn gider Sultanlarndan
Ehmed Xan
Olmaz yine marz-i mahabbet ife-pezr Ry- zemine bir dah sa gelur gider Sultan- gam nimen idelden dernumu Sahra-y kalbe leker-i sevd gelur gider Bir gn dimez o h ki y murd ne okdan bu kya Nb-i eyda gelur
Nab
1. Yukarda ayn dnemlerde yaam iki edebiyatnn iirleri verilmitir. lk iirin orijinalli Krte yazlm olup Mehmet Emin Bozarslan tarafndan yaplan evirisi verilmitir. kinci iir ise Trke yazlm olup orijinal biimiyle verilmitir. Yukardaki iki iiri inceleyerek aralarnda ierik olarak ne gibi benzerlikler ve farkllklar vardr, syleyiniz. 2. Nab ile Ehmed Xan, ayn dnemlerde, farkl kltrel dokulara sahip kentlerde yaamlardr. ki edebiyatnn yaamlarn, yaadklar corafyalarn sosyal ve ekonomik koullarn karlatrarak ulatnz sonular defterinize yaznz. 3. Nabinin gazelindeki mazmunlar (Divan edebiyatnda baz kavramlar dolayl anlatmak iin kullanlan nkteli ve sanatl sz) bulunuz. Ehmed Xannin de ayn ya da benzer mazmunlara iirinde yer verip vermediini nedenleriyle yaznz. 4. Nabinin gazelini ekil asndan inceleyiniz. ETKNLK 5 Krt edebiyatnn iz brakan ilkleri olarak kabul edilen Melay Cizr, Feqiy Teyran, Melay Bat ve Ehmed Xannin yaad dnemler ve eserleriyle ilgili bilgileri aratrarak ulatnz sonular birka cmleyle tahtaya yazarak arkadalarnzla tartnz.
122
ANLAMA VE YORUMLAMA
1. Aadaki gravrlerden hareketle, Krtlerin XV. yzyldaki sosyal ve toplumsal yaam hakknda neler syleyebilirsiniz? 2. Sizce, Krtlerin XV. yzylda ve sonrasndaki sosyal, toplumsal ve ekonomik yaamlar, edebi eserlerine nasl yansmtr?
1. Gravr: Krt Amazonu Kara Fatma-Amand Freiherr von SchweigerLerchenfeld: Das Frauenleben der Erde; Viyana-Leipzig/1881] 2. Gravr: XV. yzylda Krt kyafetleri [Henry Binder: Au Kurdistan en Mesopotamie et en Perse; Paris-1887] 3. Gravr: Doanla avlanan Krt avc [Le Tour Du Monde, Paris-1862 Globus, Braunschweig-1863] 4. Gravr: Krt Beyleri [L.C. Beck: Die heutige Trkei, Leipzig, 1877/88]
123
1. MELAY CZR (1570-1640) Kendisinden sonra gelen edebiyatlarn birounun zerinde ciddi etkiler brakan, klasik Krt edebiyatnn yeri sarslmaz ekollerinden biri olan Melay Cizr, Cizre ilesinde domutur. Doum ve lm tarihi ile ilgili farkl grler vardr. Alexander Jaba, Recueil de Noticeset Recits Kourds ad ile 1860 ylnda Rusyada yaynlad kitabnda, Melay Cizrnin XI. ve XII. yzyllarda yaadn belirtir. Krt edebiyat, Alaaddn Seccad ise Mjuy Edeb Kurd (Krt Edebiyat Tarihi) adl kitabnda, Melay Cizrnin 1407 ile 1481 yllar arasnda yaadn aklar. ngiliz Krdolog David Neil MacKenzie, Mala-e Ciziri and Feqiye Teyran adl eserinde, Melay Cizrnin 1570 ile 1640 yllar arasnda yaadn yazar.
Nevin Gngr Rean, Melaye Ciziri
Prof. Qanat Kurdo, Margarita Borisavna Rudenko ile Minorsky gibi yazarlar ise Krtler zerine incelemelerin yer ald eserlerinde, Melay Cizrnin yaad yllar yerine dnem olarak XII. yzylda yaadn yazmay tercih ederler. Melay Cizrnin farkl yllarda yaadn belirten yazarlarn, aratrmaclarn her birinin dayand farkl nedenler vardr. Birou, Melay Cizrnin iirlerinde atfta bulunduu dier edebiyatlardan yola karak Melay Cizrnin yaad yllar yorumlar. Bazlar ise Cizrnin iirlerindeki tarihsel tanklklardan yola karak doum ve lm tarihini belirtirler; ama en nemli nedenlerden birinin Melay Cizrnin asl adndan ve yaad yreden kaynakland belirtilir. Cizr blgesi, Krt corafyasnda bugnk Cizreden Harrana, oradan da Diyarbakra uzanan bir blgeyi karlar. Cizr, ada anlamna gelen Arapa bir kelimedir. Blgenin zelliinden dolay bu blgede yaayan birok edebiyat, air mahlas olarak Cizr lakabn kullanmtr. Asl ad x Ahmed el-Cizr olan Melay Cizr de iirlerinde yer yer Mela, yer yer de Melay Cizr mahlasn kullanmtr. 11. yzyldan sonraki dnemlerde bu blgede ad x Ahmed olan veya Melay Cizr, x Ahmed Cizr gibi mahlaslar kullanan birok edebiyat olduu sanlmaktadr. Tarih karmaasnn birounun da bundan kaynakland varsaylr; ama Melay Cizrnin yaad yllar asndan gnmz aratrmaclarnn byk ounluu 1570-1640 tarihlerini, en gereki yllar olarak tanmlarlar. Melay Cizrnin iirlerinin ounluunda tasavvuf nemli bir yer tutar. Bunun yan sra dnyevi ak irdeledii iirler de epeyce vardr. imdiye kadar bilinen divanndan baka eserine rastlanmamtr. Melay Cizrnin Divan adl eserini ilk olarak
124
Martin Von Hartman 1904 ylnda Berlinde bastrmtr. Bu ilk baskdan gnmze Qaml mfts Ahmed Zivngden, stanbul Krt Enstitsne ve Nubihar yaynlarna kadar birok kurum ve kii tarafndan Melay Cizrnin divannn basks yaplmtr. iirlerinde sufist bir anlay ne karan Cizr, gzellii Allah ile btnletirir, evrenin Allahn gzelliini yanstan bir ayna olduunu ifade eder. iirlerinde gzellik ve ak birlikte yorumlayan Cizr, baat temalarndan biri olan Selmaya duyduu ak iindeki z ile btnletirmitir. Birok aratrmac bu ynyle Cizryi Mevlana ve Hafz gibi tasavvuf edebiyatnn nemli airlerine benzetir. Melay Cizr yaamnn neredeyse tmn, Cizrede Medresa Sorda rencilerini eiterek geirmitir. iirlerinde, Medresa Sor temasn da ileyen Cizr ile bu medrese arasnda zel bir iliki olduu grlr. Melay Cizrnin ada, II. Mr eref tarafndan ina edilen bu medrese, son yllarda restore edilmitir. ddiaya gre uzun yllar Cizre dnda srgn hayat yaadktan sonra Cizreyi ele geirmek zere yola kan II. Mr eref, ehri ele geirdikten sonra ehre ilk giri yapt noktada bu zaferin ansna bir cami ina eder. Medresa Sor, bu camiyle birlikte ina edilerek Melay Cizrnin hizmetine sunulur. 2. FEQY TEYRAN (1590-1660) Klasik Krt edebiyatnn nde gelen airlerinden olan Feqiy Teyran, Hakkriye bal Mks (gnmzde Vana bal Bahesaray) kasabasnda domutur. Asl ad Mihemeddir. iirlerinin bazlarnda Feqiy Teyran adnn yan sra Mr Mih, Feq Tra, Feq Het, Feqiy Gerok, Meks ve Xoce adlarn da kullanr. Feqiy Teyran adnn kularla olan yaknlndan, hatta kularla konutuundan dolay kendisine verildiine inanlr. Kularn rencisi anlamna gelen Feqiy Teyran mahlasndaki kulara karlk gelen Teyran szc de, onun bu zelliini ifade eder. Feqiy Teyran, yrenin nde gelen ailelerindendir. Byk dedesinin Osmanl Devletinden Mirlik (Beylik) Ferman ald anlatlr. Feqiy Teyran XVI. ve XVII. yzyllar arasnda yaamtr. Dier klasik edebiyatlardan farkl olarak iirlerinin yan sra manzum eserler de yazmtr. Birok iiri, medreselerde korunarak gnmze ulaan divanlar araclyla, bugn de bilinir. Bunun yan sra dengbjlerin anlatmyla Krt folklorunun bir parasna dnerek farkl ekillerle de olsa gnmze ulam eserleri vardr.
Sitar El, Feqiye Teyran
125
Feqiy Teyran ile Melay Cizrnin ayn dnemde yaad ve Feqiy Teyrann yaamnn bir dneminde Cizrede bulunan Medresa Sorda (Kzl Medrese) Melay Cizrden ders ald belirtilir. Feqiy Teyran, Feq Mele adl iirinde Melay Cizr ile yaadklarn anlatr. Feqnin uzun iirinde anlattklarnn bir blm yledir: Suala min heqir Sedefek div tkin ro li Cizr Heqe li Mele kin Hilak in ji derba tr i derman heye l kin Sualime hakirdir Bir inci koymak gerekir Bugn Cizrede Mollaya cbbe giydirmek gerekir Okun darbesinden helak olmu Tm ilalar verip tedavi etmek gerekir
iir: Feqiy Teyran Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
Feqiy Teyrann halkn bugn bile rahatlkla anlayabildii sade bir dili vardr. Medreselerde kkl bir eitim almasna ve Arapa ile Farsay ok iyi bilmesine karn, iirlerinde srarla Krtenin Kurmanci lehesinin en sade biimini kullanr. Elbette, tm klasik yazarlar gibi Feqiy Teyran da Arapa ve Farsadan etkilenmi ve yer yer iirlerinde bu dillerden szcklere yer vermitir. Bunun temel nedenlerinden biri slamiyetin eitim, dil ve kltr zerindeki etkisidir. Kurann dili olmas nedeniyle kutsal olarak grlen Arapa, medreselerin birounda Allahn dili olarak da benimsenmi ve bu dilde de eserler verilmitir. Farsa ise neredeyse blge halklarnn tamamnn kltr ve bilim dilidir. Her iki dilin etkisini Feqiy Teyranda da grmek mmkndr; ancak Feq, tm eserlerini Krtenin Kurmanci lehesi ile yazm, iirlerinde bu dilden szckleri zenle kullanmtr. Feqiy Teyrann Krt klasik edebiyatlarndan bir dier nemli fark da srekli halkla i ie yaamas, onlarn aclarn da iirletirmi olmasdr. Zengin ve tannm bir ailenin ferdi olmasna karn, iirlerinde halkn aclarn kendi acs bilmi, onlarn aresizliini dizelerine dkmtr. Feqiy Teyrann iirlerinde Allah ve din temalar da nemli bir yer tutar. iirlerinin birounda Allaha ve Peygambere vg vardr. Ayn zamanda Allah ile kullar, zellikle de bir kul olarak kendisini karlatrr. Bu karlatrmalarn nemli bir ounluunda Allaha ulamak istei vardr. Feqiy Teyrann iirlerinin bir blmnde de sevgi ve ak vardr. Allaha olan inancn akla dile getirdii gibi gerek sevgiliye olan ak da iirlerinde kendini gsterir. Sevgililerin hibirinin ad
126
iirlerinde gemez; ancak bu iirleri okuyanlar onun kime ak ile balandn anlayabilir. Feqiy Teyrann gnmze ulam eserleri unlardr: Qewl Heps Re, Berss Abd, x Senan, Kela Dimdim (Dimdim). Bunlarn yan sra her biri kendi bana birer eser olan iir ve destanlar da vardr. Onlar da u ekilde sralayabiliriz: Qewl Hesp Re (Kara Atn Sz), Berss Abd (Mutlu nanl), x Senan (Senan eyhi), Kela Dimdim (Dmdm Kalesi). Bunlarn yan sra her biri kendi bana birer eser olan iir ve destanlar da vardr. Onlar da u ekilde sralayabiliriz: Ay dil min (Ey Gnlm), Bi ar Kerman (Drt Kutsal Adna), iya An Li Det Kir (Dalar Getirip Ovaya Vurdu), Dengbj Jaran (Mazlumlarn Ozansn), Dewran (Devran), Dilber (Dilber), Dilo Rabe (Kalk Ey Gnl), Bn (Gelenler), Ellah i Zatek Ehsen e (Allah Ne Kutlu Biridir), Ey Av Av (Ey Su), Ez i Bjim (Ne Diyeyim), Feqe Bilbil (Feqiy Teyran ile Blbl), Feqe Mela (Feqiy Teyran ile Melay Cizr), Feqiy Teyran Dlber (Feqiy Teyran ile Dilber), Feqiy Teyran Evna Dila (Feqiy Teyran ile Gnllerin Ak), Feqiy Teyran Quling (Feqiy Teyran ile Turna), Feqiy Teyran Roj (Feqiy Teyran ile Gne), ro Ji Dest Husna Hebb (Bugn Kutlu Dostun Elinden), Melay Bat Kan (Hani Melay Bat), Mihacir (Gmen), Qew ro Zefhal im (Bugn Glye Halsizim),Yar Tu y (Yar Sensin). 3. MELAY BAT (1417-1491) arlk Rusyas Erzurum Bakonsolosu Alexander Jaba, Petersburg Bilimler Akademisinin talebi zerine Erzurum ve evresinde Krt dili ve edebiyat zerine yapt aratrmalarda edindii bilgilerden ve el yazmas rnlerden sonra kaleme ald kitabnda asl ad Ahmed olan Melay Batnin 1417 ile 1491 yllar arasnda yaadn yazar. Melay Batenin Hakkriye bal Beytebap ilesinin Bat kynde dnyaya geldiini belirten Jaba, Mewluda Kurd (Mewluda Pxember, Mewluda erf) eserinin yan sra byk bir Divannn olduunu da syler. Jabadan sonra yazan Margarita Borisavna Rudenko ise Krt edebiyat zerine yapt incelemeleri kaleme ald eserinde Melay Batnin Zembilfro adl bir manzum eserinin de olduunu syler. Melay Batnin her iki eseri de Rusyann St. Petersburg kentinde, Saltikov-Sedrin Ktphanesinde mevcuttur; ancak Jabann szn ettii divan henz bulunmamtr. Jaba, Melay Batnin divannda yer aldn belirttii baz iirlere almasnda yer vermitir.
Nevin Gngr Rean, Melaye Bate
127
Melay Batnin, Feqiy Teyrann doum yeri olan Mksde, Mr Hesen Welnin medresesinde okuduu bilinir. Yazd iirlerden birinde Mr Hesen Welye vedas ana temadr. Yre halknn szl anlatlarnn gnmze ulam farkl rneklerinden yola klarak Batnin bu iirini Mksden dnerken yazd belirtilir. Melay Bat, Mksden dnerken yolda kara ve tipiye yakalanarak snd maarada yaamn yitirir. Halk arasndaki sylencelere gre Melay Batnin cesedi Berelan Yaylasndaki bir maarada bulunduunda, elindeki katta Mr Hesen Welye yazd iir varm. Melay Batnin Mksn yan sra Duhok, Hewlr ve Musul medreselerinde dini eitimin yan sra tp ve edebiyat eitimi ald, daha sonra Hakkri Meydan Medresesinde hocalk yapt bilinir. Melay Batnin gnmzde en ok bilinen eseri Mewlud adl Peygambere methiyesidir. Krtler, aradan yzyllar gemesine ramen dini trenlerinde, dn ve snnetlerinde Melay Batnin Mewludn okurlar. Eserin gnmze eksiksiz tanmasnda bu gelenein ciddi bir etkisi vardr. Melay Batnin el yazmas Mewlud birok medresede feqler tarafndan el ile oaltlarak datlmtr. Kendisi de Erto airetinden olan Melay Batnin bu eseri ilk olarak 1905 ylnda Msrda baslmtr. Daha sonra, 1907 ylnda stanbulda Mela Huseyn Erto adyla, sonraki yllarda ise kendi adyla baslmtr. Son yllarda Zemblfiro ile birlikte Latin alfabesine de evrilerek, yeniden baslmtr. Batnin eserlerinden yola klarak yaplan deerlendirmelerde eitime verdii nem gze arpmaktadr. Bu konuyla ilgili, halk arasnda dilden dile anlatlan bir sylenceye de yer verilir. Bu sylenceye gre; ar vergi borlarndan bunalan halk Melay Batyi Mrin huzuruna gnderir. Mr, halkn vergi borlarn sileceini; ancak Batnin karlnda kendisine ne vereceini sorar. O ise: Mrim, gcm 150 renciyi daha okutmaya yeter. Borlar silerseniz, 150 renciyi daha alr, okuturum, der. Bilindii gibi Zemblfiro destannn Krtler arasnda anlatlagelen birok farkl yorumu vardr. Mem Zn, Ferhad ile irin, Leyla ile Mecnun gibi bir ak yks olan Zemblfirota, yre beyinin einin (Xatn) zembil (el rmesi hasr sepet) satcsna ak olmas anlatlr. Kendisi de bir prens olan; ancak dnyevi zevkleri brakp uhrevi dnyaya ynelen Zemblfiro, onca zenginlie ramen emeiyle geinir. Zemblfirota, dnemin sosyal ve toplumsal rgs ile Xatnun ak irdelenirken, Zemblfiroun uhrevi dnyasndan
128
yansmalarla da dnyevi ve uhrevi olanlar arasnda etkin bir felsefi ba kurulur. Melay Batnin Ey dil werin dsan bio / Carek ji caran mey bn / Bikin qiseta Zemblfiro / Da seh bikin hkayet (Ey gnller gelin yine cokuyla / Bazen de mey verilsin sevgiyle / Sylensin Zembilfiroun hikayesi / Ki bilelim biz de hikayeyi) dizeleri ile balayan Zemblfirota, Xatnn Zemblfiroa ak u dizelerle yer alyor: Xatn dib tu law began , Law dibm da tu bizan, Min tu ji bo dil xwe an, Da em bikin misilhet. Law bi Xatn re dibte, Tu mixaziya dil divte, Dayim ji heq nekin vehte, R sipiyn di axret. Xatn dibje bav xeyalan, Were ser doek palan, Bhn ke zulf xalan, Law dibe zilf herr. Proz be law mr, i hede law feqr, Tev bide v misilhet, Xatn dib law vervan. Hanm der ki sen beylerin olusun! Bunu sylerim ki sen bilesin Seni kendi gnlm iin getirdim Ki birlikte ho vakit geirelim Erkek bu kez hatuna der ki Sen gnln cezbetmek istersin Keke hep dorudan yana olasn Ahrette yz kara kmayasn Hanm diyor ki bala hayallere Gel u dek ile yastklara Kokla zlf ile yanaklar O zaman olur ipekten zlfleri Kutlu olsun ey mir olu Haddine mi fakirin olu Kartrma sen bu durumu? Hanm der ki cesurun olu
iir: Melay Bat Trkeye eviren: Zeynel Abidn Zinar
Sitar El, Ehmed Xan
4. EHMED XAN (16511706) Klasik Krt edebiyatnn gnmzde en ok bilinen yazarlarndan biri de Ehmed Xandir. Byk ak yks Mem Zni kaleme alan Ehmed Xan, bu eserini Mem Alan adl szl halk destanndan esinlenerek yazmtr. Mem Alan yeniden yorumlayan Ehmed Xannin Mem Zne ykledii en byk anlam, ona katt bak asdr. Mem Zni klasik bir ak yks olmaktan karp dnemin sosyal, toplumsal olgularn da irdeleyen bir esere dntren Ehmed Xan, eitime, bilime ve halklar arasndaki kardelik ve birlie verdii neme de bu destannda yer verir. Xan eserinde, ran ve Osmanl devletleri arasnda corafyalar blnm Krtlerin yaad dramlar da iler.
129
Yzyllar nce Krtler arasnda birliin olmayndan sz eden, bu nedenle Krtlerin geri kaldn ve devlet olamadn belirten Ehmed Xan, eserinin birok yerinde Krt dilinin gzelliklerinden de sz eder. Dier birok klasik Krt yazar gibi Ehmed Xannin de yaad yllar tam olarak belirlemede skntlar vardr. Doum tarihini Mem Zn adl eserinde kendisi yazar. nk grnmezlikten koptuu zaman / tarih bin altm bir idi o zaman diyerek Hicri 1061de, yani 1651 ylnda dnyaya geldiini belirten Xannin, lm tarihi ile ilgili net bilgiler yoktur. Ehmed Xan ve Mem Zn zerine yapt aratrmalaryla bilinen Mehmet Emin Bozarslan, Mem Znin Trke basksna yazd nszde, Xannin lm tarihi ile ilgili yle yazar: Xannin yaam gibi lm tarihi de belirsizdir. Baz yazar ve aratrmaclar onun 1706 ylnda vefat etmi olduunu bildiriyorlar. O grn kayna ise Krt yazar Aladdin Seccadnin, Mjuy Edeb Kurd (Krt Edebiyat Tarihi) adl kitabnda bir Krt hocasndan aktard bir bilgidir. Alaaddn Seccadnin yazdna gre o hoca, medrese renimi zamannda, Samedaniyye adl bir elyazmas kitap grm; kitabn zerinde Arapa, tare Xan ila Rabbihi (Xan rabbine doru utu) sz yazlym. Eskiden kullanlan ve Ebcet Hesab denilen bir hesaba gre, o szdeki harfler Hicri 1118 tarihini gsterir ve o tarih de Miladi tarihe gre 17061707 eder. Ehmed Xannin ailesi ile ilgili bilgiler ve doum yeri zerine de aratrmaclarn farkl sylem ve deerlendirmeleri vardr. Krt yazar Alaaddn Seccadye gre Xannin babasnn ad Rstem, dedesinin ad ise lyastr. Seccad, Xannin dedesinin nceleri Botan blgesinde yaadn ve buradan Arnn Bayezd blgesine g ettiini yazar. Sadq Bahaddn Amed ise yerel melelere dayanarak Xannin Hakkrinin ukurca (el) ilesine bal Sgundan kynde doduunu ve Bayezidte vefat ettiini syler. Yine Mehmet Emin Bozarslan ad geen eserinde, Krt air ve yazar Hejarn Mem Zn evirisine Hasan Kzlcnn yazd nsze atfta bulunarak Xannin Bayezd ve Botanda bulunan Xanyan airetinden olduunu ve Xan domadan birka yl nce babasnn Bayezde yerletiini; ancak aireti ile ilikilerini de koparmadn yazar. Xannin aireti ile ilgili ise Farhad Shakelnin Uppsala niversitesine sunduu bir aratrmasnda geen ibareler vardr. Shakel, 20. yzyln balarnda Krt corafyasn dolaarak aratrmalar yapan Mark Tykesin The Kurdish Tribes of the Ottoman Empire (Osmanl mparatorluunun Krt Airetleri) adl almasndaki deerlendirmelerden yola karak Hakkrinin kuzeyinde Xweav (Hoaf) yaknlarnda Xanyan (Xanler) airetinin varlndan sz eder.
130
Bozarslan ise bu aireti, Xan aireti olarak yorumlayp Ehmed Xannin bu airetten olduunu belirtir. Xan, kendisiyle ilgili bilgilerin birouna Mem Zn adl eserinde yer verir. rnein eitimi ile ilgili ipularn u dizelerinden anlayabiliyoruz: Ez plewer im ne gewher me Xudreste me ez ne perwer me Gezgin satcym ben, cevher satcs deilim Kendi kendime yetimiim, yetitirilmi deilim.
Eserinde srekli tevazu gsteren Xan, kimlii ile ilgili tanmlamalarda bulunurken bile bu tevazuyu elden brakmyor: Kurmanc im kh kenar Van end xeberd kurdewar mza bikirin bi husn eltaf sxa bikin ew bi sem nsaf Krdm ben, dalym ve kenardanm Krte olan u birka szm benim yilik ve ltuflarndan imza etsinler Ve insaf kulayla da dinlesinler
Ehmed Xan, Mem Zn, iirleri Trkeletiren: Mehmet Emin Bozarslan
Ehmed Xannin eserinde nemli yer tutan olgulardan biri de insan sevgisi ve bu sevginin dayand felsefedir. Adeta bir filozof gibi dizeleri ileyen Xan, insan sevgisinin yan sra, iyilik ve ktle de eserinde nemli bir yer verir. Bir dier tema ise Allah sevgisidir. Tasavvuf edebiyatnn nemli bir eseri olarak grlen Xannin Mem Zninin yan sra dier eserlerinde de Allah sevgisinin ve imann nemli bir yeri vardr. Xannin Mem Zn dnda iki nemli eseri daha gnmze ulaabilmitir. Xan, gnmze ulaan Nbara Bikan (ocuklarn Bahar) ile Eqda man (nan Yolu) eserlerinin ilkinde ocuklara dil retmeyi amalar. Bunun iindir ki Nbara Bikan birbiriyle uyumlu dizeler halinde olan bir Arapa ve Krte szlk biiminde kaleme alnmtr. Bu kitabn yazm, Xannin Krt ocuklarnn eitimine verdii nemi gstermesi bakmndan da nemlidir. Xan, Eqda man adl kitapnda ise slam dininin koullarn, kurallarn iirsel bir dille kaleme alr. 14 yandan itibaren yazmaya balayan Xannin gnmze ulaan eserlerinin dnda oka eserinin olduu bilinir; ancak bu eserlerden, adn andmz kitaplar dnda sadece birka iir bugne kadar elde edilebilmitir. Bazlar Mela Mahmd Beyazd tarafndan elde edilen bu iirlerden bir ksm, halen Rusyada Petersburg Ktphanesinde korunmaktadr.
131

DER KLASK KRT EDEBYATILAR: Alexander Jaba kitabnda sekiz Krt airinden sz ediyor. Jabann szn ettii airler El Herr (1010-1078), Melay Cizr (1570-1640), Feqiy Teyran (1590-1660), Melay Bat (1417-1491), Ehmed Xan (1651-1706), smal Bazd (1654-1709), eref Xan Hekar (1682-1748) ve Murad Xan Bazd (17361778)dir. Jabann yan sra Krt dilinin mri Celadet Bedirxan da, 1930l yllarda Latin alfabesi ile yaynlanan ilk Krt dergisi Hawarn 33. saysnda, Herekol Azzan mahlas ile kaleme ald yazsnda Soranca ve Kurmanca yazan Krt klasik yazarlarndan sz ediyor. Celadet Bedirxan, bu yazarlarn yaam yklerine ve eserlerine de bu yazsnda ksaca yer veriyor. Celadet Bedirxann makalesinde adlar verilen Krt klasik yazarlar arasnda eserlerini Soranca lehesinde kaleme alan Nal, Hec Qadir Koy, x Riza Teleban ile eserlerini Hezroy, x Mihemed Hed, x Evdirehman Tax, x Nureddn Birfk, x Evdirehman Axtep, Mela Unis Erqetn ve Melay Erwas vardr. Mele Xell, Srt Nehcel Enam adl eserin yazardr. x Evdirehman Axtepnin ikisi Krte, ikisi Arapa drt divan vardr. x Evdirehman Axtep Dwana Rh ve Rewdnem adl Krte eserlerin yan sra Ktab Kefzzelam ve Ktab-l Ebrz adl kitaplar kaleme alrken, Celadet Bedirxann belirttiine gre Mele Unis Erqetin Krte gramer kitab, Melay Erwas ise bir Krte tp kitab yazmtr. Klasik Krt yazarlar arasnda Gorani lehesiyle eserler yazanlar da vardr. Ehmed Text, x Mistefay Beseran (1641-1702), Xanay Qubad (1700-1759), Feq Qadir Hemewend, Mewlana Xalid (1777-1826) ile Mahzn Krtenin Goran lehesinde kitap yazan klasik edebiyatlardr. Xanay Qubadnin rn Xusrew kitab ile Mewlana Xalidin Krte divan, XX. yzyln balarnda, stanbulda da dnemin aydn ve yazarlar tarafndan baslmtr. Selm Silman (XVI.-XVII. yzyl), Leyl Mecnn adl manzum eseri kaleme alan klasik Krt edebiyatsdr. Xaris Bdls (1758), Pertew Beg Hekari (1777-1841) ve Al Teremox de Krte kaleme aldklar eserlerle Krt ktphanesini zenginletiren klasik yazarlar arasnda saygn yerlerini almlar.
132
Krt Dili ve Edebiyat

KLASK KRT KADIN EDEBYATILAR: Klasik Krt yazarlar arasnda sadece erkekler yer almaz. Daha 47 yanda iken yaamn yitiren ve Mestre Xanim ad ile bilinen Mah eref Erdelan (1800-1847) ile Sirre Xanima Amed (1814-1865) ve Mhrbana Berwar (1814-1865) de Krte eserleri gnmze ulaan ilk Krt kadn yazarlardr. Nevin Gngr Rean, Mahseref Hanim
LME VE DEERLENDRME
1. Aada noktalarla bo braklm yerlere anlamca uygun kelimeler yaznz. Nbara Bikan, ocuklarn Bahar adl eserde nl Krt edebiyat ..ocuklara dil retmeyi amalar. Melay Batnin gnmzde en ok bilinen eseri adl Peygambere methiyesidir. Feqiy Teyrann iirlerinde .. ve temalar nemli bir yer tutar. 2. Aadaki cmlelerin sonuna bilgiler doruysa (D), yanlsa (Y) iareti koyunuz. Feqiy Teyran zengin ve tannm bir ailenin ferdi olduu iin iirlerinde halkn aclarn kendi acs bilmemi, onlarn aresizliini dizelerine dkmemitir. ( ) Krt edebiyatnda Gorani ve Sorani lehelerinde edebi eser vermek pek makbul saylmamtr. ( ) Krt edebiyatnda kadn yazarlarn eserleri gnmze kadar ulamtr. ( ) 3. Cizrde bulunan Medresa Sorda (Kzl Medrese) Melay Cizrden hangi nl edebiyatlarn ders aldn yaznz. 4. Krt edebiyatnda gazellerde zellikle hangi mazmunlarn sklkla kullanldn ve bunlarn neleri simgelediklerini yaznz.
133

1. Aadakilerden hangisi Yaresan Aleviliinin kadn dini nderleri ve klar olarak nitelendirilen kadn sanatlardan biri deildir? A. Celale Xanma Lorstan B. Lza Xanm C. Xatn Zerbanya Derzyan D. Zilan Xanm E. Xatun Dayrak Razbar 2. Aadakilerden hangisinde Krt ulusunun benimsedii dinler doru olarak verilmitir? A. Zerdtlk-Yezidilik-slamiyet B. Hristiyanlk-Yezidilik-slamiyet C. Musevilik-Yezidilik-Zerdtlk D. slamiyet-Hristiyanlk-Musevilik E. Yezidilik-slamiyet-Musevilik 3. Aadakilerden hangisinin etkisiyle Krt edebiyatnda yazl edebiyat dnemine geilmitir? A. Basklarn B. Savalarn C. Anlamalarn D. slamiyetin E. zenmenin 4. Edebi eserleri ve ahsiyetleri, trne, edebi topluluklarna veya kronolojiye gre inceleyen, tasnif eden bilim dalna ne ad verilir? A. Edebiyat B. Tezkire C. Edebiyat Tarihi D. Biyografi E. Edebi Eser 5. Aadaki airlerden hangisi tasavvuf konusunda iir yazmamtr? A. Edip Ahmet B. Kaygusuz Abdal C. Yunus Emre D. Ahmet Yesevi E. Glehri
134
6. Aadaki airlerden hangisi iirlerini Farsa yazmtr? A. Ahmet Yesevi B. Kad Burhaneddin C. Mevlana D. Hac Bekta- Veli E. Ahmedi 7. Miskin Yunus biareyim Batan ayaa yareyim Dost elinden avareyim Gel gr beni ak neyledi Yukardaki drtln en doru anlam aadakilerden hangisidir? A. Yunus yurdundan ayr kald iin aresizdir. B. aresiz, zavall Yunus Tanrdan uzak olduu iin aclar iindedir. C. Yunusun zavalll ak yzndendir. D. Zavalllk, aresizlik Yunusu deliye dndrmtr. E. Yunus, ilinden uzak olduu iin zavall ve aresizdir. 8. Gl m zibadr letafette ya ruhsarn senin Lale mi hotur taravette ya didarn senin (Ahmedi) Bu beyitte aadakilerden hangisinden bahsedilmemektedir? A. Gln gzellii B. Sevgilinin yznn gzellii C. Yanan laleye benzemesi D. Sevgilinin glden gzel olmas E. Gl ve laleye benzeme 9. Klasik iirde aadakilerden hangi nazm ekli drtlklerle yazlmaz? A. Tuyu B. Rubai C. Murabba D. ark E. Mesnevi 10. Aadaki eser-yazar elemesinden hangisi yanltr? A. Fuzuli-Divan B. Ehmed Xan-Mem Zn C. Ahmet Yesevi-Divan D. bn Xelkan-Vefiyatl-Ayan E. Melay Bat-Mewlud
135
11. Aadakilerden hangisi mesnevi nazm biiminde yazlmtr? A. Battalname B. Harname C. Ftvvetname D. Menakbname E. Budalaname 12. Aadaki eserlerden hangisi nesirdir? A. Hac Bekta- Velinin Menakbnamesi B. eyhinin Harnamesi C. Sleyman elebinin Mevlidi D. Ali ir Nevainin Gazeli E. Mevlanann Divan- Kebiri 13. Gzm, gzm, yalnz gzm Sen yalnz gz ile ben Ouzu sndrmdm Ala gzden ayrdn, yiit beni Tatl candan ayrsn Kadir seni Yukardaki drtlkle ilgili aadakilerden hangisi doru deildir? A. Tepegz Ouzu bile sindirdiinden sz ediyor. B. Tek gzn kaybeden Tepegz ac ekiyor. C. Tepegz, Basata beddua ediyor. D. Basat, gz gibi sevdiinden ayrl karsnda yaknyor. E. Gzn nemi dile getiriliyor. 14. Aadakilerden hangisi X. ve XI. yzyllarda yaam, bu dnemin dnce babas ve iir ncs konumunda olan nl ranl ve Trk airlerden biri deildir? A. Baba Tahir Uryan B. Mevlana C. Ali ir Nevai D. Yunus Emre E. mer Hayyam 15. Aprun-u Tigin ve Borazboz hangi uluslarn ilk airleridir? A. Trk-Yunan B. Rus-Krt C. in-Krt D. Fars-Arap E. Trk-Krt
136
Z DEERLENDRME EMASI
137
138
II. Blm
Krt Edebiyat
B. Yazl Krt Edebiyat II. Modern Krt Edebiyat
a. XX. YZYILDA KRT EDEBYATI 1. Modern Krt Edebiyatnn Douu 2. Edebi Eser-Dnem likisi b. GAZETE VE DERGLER 1. 1930 ncesi Krt Dergi ve Gazeteleri 2. 1930 Sonras Krt Dergi ve Gazeteleri 3. Airet Mektepleri c. ROMAN VE YK 1. Romanda Ana fikir ve Konu 2. ykde Ana fikir ve Konu d. R 1. iirde Tema ve Konu 2. iirde ekil ve slup e. TYATRO 1. Mem Alan nite Sonu lme ve Deerlendirme Sorular
139
A. XX. YZYILDA KRT EDEBYATI

1. MODERN KRT EDEBYATININ DOUU
HAZIRLIK
1. stanbul, pek ok medeniyete ev sahiplii yapm bir kenttir. Bunu destekleyecek tarihi deliller bulunuz. 2. Farkl milletlerin, ayn corafyay paylamas konusundaki dncelerinizi ieren ksa bir konuma metni hazrlaynz. 3. Osmanl mparatorluunun bnyesindeki btn aznlklar iin stanbul niin bu kadar nemlidir, aratrnz. KRT AYDINLANMASI VE STANBUL
NCELEME
Bizans ve Osmanl imparatorluklarna yzyllarca, bakentlik yapm stanbul, ayn zamanda dnya corafyasnda da nemli bir kavak ve gei noktasyd. stanbul bu zelliiyle adeta zamann, kltrlerin, medeniyetlerin ve dillerin harmanland bir kentti. Bu kentte kimler yoktu ki: Yahudiler, Ermeniler, Trkler, Krtler stanbul, birok halkn edebiyatnda da ilklerin yaand bir ehirdi, bazen hznlerin, ayrlklarn, isyanlarn, sevinlerin ve aklarn mekan bazen de hepsinin kahramanyd. stanbul, Osmanlnn dnyaya alan penceresi olduu iin dnyadaki gelimelerin de en
140
Yazl Krt Edebiyat Modern Krt Edebiyat
yakn takipisiydi. XIX. yzyln sonu XX. yzyln balar, Avrupada balayan aydnlanma srecinin dourduu ykmlarn, yeniliklerin, fikirlerin ve siyasetin ba dndrc bir hzla yaand yllard. Krt aydnlanmasnda bu yllarn ve stanbulun nemi olduka bykt. Krt aydnlar iin stanbul vazgeilmez bir durakt. XX. yzyla girerken stanbulda yaayan Krtlerin says da artt. Daha nce yolu stanbula ticaret iin den Krtler de vard, Airet Mekteplerinde okumaya gelen genler, eskiden beri almaya gelenler ve her isyandan sonra stanbula srlen beyliklere mensup ahslar da vard. Derken, stanbulun oksesliliine bir de Krte arklar, iirler, gazeteler, dergiler kart. stanbula yerleen Krtler, stanbulun nemini hemen fark edip uyum saladlar. Yllar sonra stanbulda byyp okuyan bir kuak olutuunda artk Krt aydnlar da Osmanlnn heyecanla atan yal kalbinde her gn daha da byyen siyasi ve dnsel gelimelere renk kattlar. Bundan sonra srgnde yetien Krt aydnlar, ilk Krte gazete ve dergileri yaynlayp, ilk renci cemiyetini, ilk kadn cemiyetini kurdular. Bu dnemde sylenen her sz, yazlan her kelime ve baslan her sayfa Krt aydnlanmasnda ve modern dnce sisteminin olumasnda nemli bir yere sahip oldu. Modern Krt edebiyatnn ortaya k ve gelimesi de bu yllarda balayan almalar zerinden ykselmi oldu. 1. Sizce yukardaki parann yazar Osmanl mparatorluunu bu dnemde olumlu mu deerlendirmitir, nedenleriyle syleyiniz. 2. XX. yzyln banda Osmanl mparatorluunun ehresini deitirmesine neden olan gelimeler neler olabilir? 3. Bir kentte farkl kltrlerin bir arada yaamas o kentin kltrel zenginliine nasl bir katkda bulunur, aklaynz? 4. stanbul, bazen hznlerin, ayrlklarn, isyanlarn, sevinlerin ve aklarn mekan bazen de hepsinin kahramanyd szleri ile anlatlmak istenilen durum nedir? 5. Metne gre Krt aydnlanmas iin stanbul nasl bir anlam tamaktadr? ETKNLK 5 Osmanl mparatorluunda yaayan milletlerin kltrel fakllklarn konu alan bir sunum hazrlayarak snfta sununuz.
141

KRT TEAVN VE TERAKK CEMYET: Krt aydnlar tarafndan 1908de kurulan Krt Teavn ve Terakki Cemiyeti (Krt Dayanma ve Gelime Cemiyeti) Krtle, slama, Osmanlla ve anayasaya balln esas olduu bir dayanma cemiyetiydi. Krt airetleri arasndaki sorunlar zmek iin eitim, ticaret ve zanaat tevik etmeyi hedefleyen cemiyete, sadece stanbulda oturan ve Trke okuyup yazabilen Krtler ye olabiliyordu. Krte bilmek ise zorunlu deil, sadece arzulanan bir zellikti. Cemiyetin ayn ad tayan bir gazetesi, Merutiyet adl bir de okulu vard.
2. EDEB ESER-DNEM LKS

HAZIRLIK 1. Fransz Devrimi, Reform Hareketi, Rnesans, Sanayi Devrimi, corafi keifler modern dnceyi oluturan olaylardan bazlardr. Bunlarn edebiyat zerindeki etkilerini aratrnz? 2. Sizce, edebi eserler gerek hayat ne kadar yanstr? 3. Edebi eserler mi toplum yaayna yn verir, toplumun yaay m edebi eserleri ekillendirir, tartnz. NCELEME YANSIMALAR Edebi eserler, yazldklar ve anlattklar dnemlerin sosyal, siyasal, kltrel ve tarihsel koullarndan yararlanlarak ina edilir. Anlattklar dnemin duygularna tercman olup o dnemlerden izler tar. Edebi eserler, sadece iledikleri tema bakmndan dnemden izler tamazlar, ayn zamanda biim ve tr olarak da dnemlerindeki gelimelerden etkilenirler. Modern dnce, edebiyatta birok yeniliin ortaya kmasn salamtr. Mesela; iirde birok yenilik doururken, roman, yk, makale ve deneme gibi baz yeni dzyaz trlerinin de ortaya kmasna vesile olmutur. iirde zgrlk, eitlik, millet ve bamszlk gibi duygular ilenmitir. Her geen gn saylar artan gazetelerde makaleler yazlm, iirler yaynlanm, romanlar tefrika edilmitir. Sanatlar, iinde yaadklar toplumun birer paras olduklarndan o toplumun aclarna ve sevinlerine de ortak olup onlar
142

EREB EMO: Krt romannn nclerinden olan Ereb emo (Ereb emo), 1897de Karsn Susuz kynde dodu. Moskovaya giderek Lazaryan Enstitsnde yksek renimini tamamlad. 1924 ylnda Ermenistana dnen emo, Ermenistan Komnist Partisinin bir grevlisi olarak Krt kylerinde ve Krtler arasnda Boleviklerin yrtt ekonomik programn baarya ulamas amacyla propaganda ve parti almalar Nevin Gngr Rean, yrtt. 1930 ylnda yayna balayan ve Ereb emo kuruluunda nemli bir rol oynad Riya Teze (Yeni Yol) gazetesinde kitab tefrika edildi: Emr Lenn (Leninin Buyruu), Terqa Rvolsya Oktyabr (Ekim Devrimi Tarihi), Kolxoz Kara W Ji Gundyan re (Kolhozun Kyller in Faydalar). 1934 ylnda Erivanda Krdoloji konferansnda nemli bir misyon stlenmitir. Ereb emonun ivan Kurd (Krt oban) adl roman 1935de Erivanda yaynlanm, imdiye dek onlarca bask yapm, Rusa, Arapa, Almanca, Grcce, Franszca ve Trke olmak zere, birok dile evrilmitir. Ereb emonun Dimdim, Jiyana Bextewar (Mesut Hayat), Hopo ve Berbang adl romanlar da bulunmaktadr.
hissederek, bu duygular gelecek kuaklara aktarmaya alrlar. Ancak bunu yaparken, bir siyasi dnceyi en souk plaklyla anlatmazlar. Onun yaratt manzarayla, duygularla ilgilenirler; ancak bu, sanatnn siyasetle, toplumun gidiatyla, dnemin sanclaryla ilgilenmeyecei anlamna da gelemez. Sanat, her zaman farkl kimliklerle toplumun deiiminde nemli bir rol alr. zellikle XIX. ve XX. yzyllardaki sanatlar ayn zamanda siyasi ve toplumsal gelimelerle de yakndan ilgilenip bu konudaki dncelerini de eserlerinde zaman zaman dile getirmilerdir. XX. yzyln banda, Krt aydnlar da birer paras olduklar Krt toplumunun durumuna yabanc kalmayp bunlar eserlerinde dile getirmilerdir. zellikle, Krtlerin yaad ekonomik ve sosyal olumsuzluklar, Krt aydn ve sanatlar iin birer temel sorun haline gelmi ve bunlar dnemin eserlerinde sk sk ilemilerdir. Ayrca Avrupada ortaya kan ve XX. yzyln banda Osmanl mparatorluunda hararetle tartlan, siyasi ve toplumsal hayata
143
yn veren ulusalc fikirler de Krt aydn ve sanatlarn eserlerinde nemli bir yere sahip olmutur. 1920lerden sonra eserlerde bir yandan gemiin aclar, bir yandan da gnn gl edebi akm olan toplumcu gerekilie uygun olarak gelecee dair umutlar ilenmitir. Bu adan bakldnda Sovyetler Birliinde geliip serpilen modern Krt edebiyat, bu snrlar iinde rahata kavuan ve kendi ulusal deerleriyle yaamaya balayan Krt toplumunun zelliklerini bize en iyi ekilde gstermektedir. Rahat bir ortamda oluturulan eserler, modern Krt edebiyatnda nemli birer rnek olarak gnmze kadar gelmitir. Trkiye snrlar ierisinde cumhuriyetin ilanyla beraber Krt dili ve edebiyatna dair faaliyetler sona ererken, bata Sovyetler Birlii olmak zere, Suriye ve Irakta da bu faaliyetler zaman zaman kesintiye uramtr. lk Krt gazetesi Krdistann yaymlanmasndan cumhuriyetin ilanna kadar geen sre iinde kan gazete ve dergiler Krt aydn ve sanatlar iin nemli birer ara olmutur. Baz edebiyat otoriteleri tarafndan ilk modern Krte yk kabul edilen ve Roji Kurd dergisinde Fuat Temo tarafndan irok balyla yazlan yk ile Jin dergisinde yaynlanan Ebdurehman Hakkrinin Mem Alan adl tiyatro oyunu, gazete ve dergilerin modern edebiyatn geliiminde stlenmi olduklar role nemli birer rnektir. 1. Sizce modern dncenin edebiyata getirmi olduu yenilikler nelerdir, syleyiniz. 2. Metne gre modern Krt edebiyatnn gelimesinde gazete ve dergilerin rolleri nelerdir, aklaynz? 3. Edebi eserin, yazld dnemle arasnda bir ba ya da etkileim var mdr, syleyiniz. ETKNLK 1 5 Farkl dnemlerde yazlm edebi eserlerden birkan snftaki arkadalarnzla inceleyerek eserleri yazldklar dnemin siyasi, sosyal ve kltrel yapsyla ilikilendiriniz. 5 Beenerek okuduunuz bir edebi eseri, eser-yazar-dnem geninde ele alarak snftaki arkadalarnza tantnz.
ETKNLK 2
144

KRT TALEBE HV (UMUT) CEMYET: lk legal Krt renci dernei, 1912de ok sayda Krt rencinin okuduu Halkal Ziraat Mekteb-i lisinde kuruldu. Sava dolaysyla 1914te ara verdii faaliyetlerine 1919da tekrar balayan ve hkmete kapatld 1922ye kadar devam eden cemiyetin amac, stanbulda okuyan Krt renciler arasndaki dayanmay salamakt. Hevinin yayn organ Krte ve Krt Edebiyat ile ilgili yazlarn yaymland Roj Kurd, Osmanlca ve Kurmanci dilinde yaynlanyordu. Hevinin amac, Krtlerin eitimsizliine ve yoksulluuna are bulmakt. Roja Kurd hkmete kapatldktan sonra yerine, Yekbn Dergisi, onun yerine de Hetawe Kurd yaynlanmaya balad.
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerde bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. lk Krt gazetesi dr. Modern Krt edebiyatnn ilk yks .. tarafndan . balyla yaymlanmtr. .. dergisinde yaynlanan .. adl tiyatro Ebdurehman Hakkrinin eseridir. stanbula ynelik Krt g ..ten itibaren gnmze kadar dalgalar halinde devam etmitir. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Yazar yaad dnemin btn zelliklerini eserine yanstmak zorundadr. ( ) Edebi eserleri inceleyerek eserin yazld devirde nasl bir dil kullanldn renebiliriz. ( ) Krt aydnlar, XX. yzylda, dnyada deien siyasi tabloyla pek ilgilenmemiler, kendi ekonomik sorunlarna odaklanmlardr. ( ) 3. Trkiye snrlar ierisinde cumhuriyetin ilanyla beraber Krt dili ve edebiyatna dair faaliyetler neden sona ermitir, yaznz.
145
B. GAZETE VE DERGLER
1. 1930 NCES KRT DERG VE GAZETELER
HAZIRLIK
1. Gazete ve dergilerin edebiyatn gelimesinde olumlu ve olumsuz ne gibi etkileri olabilir, syleyiniz. 2. Gazetelerin edebiyat ile ilikisi hakkndaki dncelerinizi syleyiniz? 3. nsanlar, modern zamanlarda gazete ve dergilere niin ihtiya duymulardr, syleyiniz. 4. Fikir ve dncelerin yaylmasnda gazete ve dergilerin roln snfta tartnz?
Krdistan
ark ve Krdistan Gazetesi
NCELEME
BALARKEN Allahn izniyle her on be gnde bir, ben bu gazeteyi yaynlayacam. Adn Krdistan koydum. Bu gazetede, unlardan bahsedeceim: insan nerede ilim renebilir, nerede iyi medreseler ve okullar bulunur? Nerede hangi savalar oluyor, byk devletler neler yapyor, nasl savayor, ticaret nasl yaplyor? Hepsini bir bir anlatacam. imdiye kadar kimse byle bir gazete yaynlamad. Bu gazetem bir ilktir. Bu yzden de gazetenin birok eksii olacaktr. Gazetenin eksikliklerini bana yazacanz umuyorum. Her iin banda kk sorunlar yaanabilir; ama zaman getike iler yoluna girecektir.
146
Alimler, Allah tarafndan memur olarak tayin edilmi kiilerdir, insanlara nasihat verip doru yolu gstermekle grevlidirler. Btn mirler ve aalar, Krt halknn alimleri, halk bilime sanata tevik edip onlara doru yolu gstermelisiniz. Eer bunu yapmazsanz, hepsinin gnah boynunuzadr. stanbulda bir okul alm. Bu okulun ad, Airet Mektebidir, airet ocuklarnn dnda kimseyi bu okula almyorlar. nsanlar ocuklarn, Badattan, amdan, Yemenden, emmerden ve Enzeden bu okula gnderiyorlar. Burada okuyan ocuklar her yl iki aylna evlerine gidip geri dnyorlar, alt yedi ylda alim oluyorlar, sonra kylerine ve ehirlerine geri dnyorlar. Memur, mutasarrf ve yava yava vali oluyorlar. Devlet her ay onlara maa veriyor. Ey mirler ve aalar! ocuklarnzn gnah boynunuza olsun. Siz de ocuklarnz okumaya gnderin. Zengin olanlarnz kylerde okullar yaptrsn.
Mikdad Mithad Bedirhan, Krdistan Gazetesi
1. Yukarda bir ksm verilen Krdistan gazetesinin ilk makalesinde yazar, gazeteyi hangi amalarla yaynladn belirtmitir, syleyiniz. 2. Yazar, insanlardan ne istemektedir? Yazarn bu isteindeki amac nedir? 3. Sizce, Krdistan gazetesi her gn deil de neden on be gnde bir yaynlanmaktadr? BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
KRDSTAN GAZETES: lk Krt gazetesi Krdistan, 22 Nisan 1898de Kahirede yayn hayatna balad. Mikdat Mithad Bedirhan tarafndan kartlan gazetenin ilk 5 says Msrn bakenti Kahirede, 6-19 aras saylar Cenevrede, 20-23 aras saylar Londrada, 24-29 aras saylar Folkstonda, 30. ve 31. saylarysa Cenevrede yaymland. Gazetenin sahibi ve yaz ileri sorumlusu, ilk be saysnda Mikdad Mithad Bedirhand; fakat onun lmnden sonra bu grevi Abdullah Bedirhan stlendi. Gazete, yaymlanmaya baland ilk dnemde politik olmaktan ok dil ve eitimin nemini vurguluyordu. Gazetenin Cenevreye tand dnemde ise daha ok Sultan Abdlhamit aleyhtar liberal-demokrat dnceler savunuluyordu. Sreyya Bedirhann ynettii 3. dnemde ise gazetenin basm, Londra, Folkston, Cenevre ve Kahirede yaplmak zorunda kalnm ve yayn aksamtr. Toplam 31 say kan gazete, 1902 ylnda yaynn durdurmutur. Krdistan gazetesinin k gn olan 22 Nisan, Krt Gazetecilik Gn olarak kutlanmaktadr.
147
Nevin Gngr Rean, Abdullah Cevdet
HETAW GAZETES YAZARLARINA Kukusuz, Krtlere, Krtle hizmet etmek iin ter dkyor, mrekkep aktyorsunuz; fakat gazeteyi okuryazar milletler iin karrlar. Krtlerde okuryazar ne yazk ki parmakla gsterilecek kadar azdr. Krtleri uygarlam, aydnlanm ve deimi bir kavim olarak grmek istersiniz. Hi kuku yoktur ki Osmanl mparatorluunun kuvvet ve kvamn arzu eden her birey, mensup olduu unsurun ortaya kma, itibar kazanma ve aydnlanmasn istemelidir; fakat bu istemekten ne kar? stemeyi, yapmak izlemelidir. Kavmi iin yreinde kuvvetli bir efkat ve efkatli bir kuvvet hisseden gencin hamiyet faaliyetinin besmelesi Anadoluya komak olmaldr. Burada, stanbulda ene ve kalem almaktan asla bir ey kmayacaktr. Kylere! Kylere! Dar ekmei yemek, kei st imek ve kyleri nurla, uygarlk nimeti ile beslemek, eksiksiz bir yiitlik ve azim ile istenilmelidir. () Anadolu, yaama nedenlerinin en nemlisinden yoksundur. Bilmek. Bilmek, uygar yaam iin hava demektir. Her eyden nce hava gtrelim. Ey Krt genleri! Bir Krt kynde bir ilkokul kurucusu ve retmeni olmay rastgele bir yerde kaymakam ve mdr olmaya tercih edeceiniz zaman- ancak o zaman- dlmesi gereken yola dm olacaksnz.
Dr. Abdullah Cevdet Malmsanij, Krt Talebe-Hv Cemiyeti
1. Yukardaki metinde yazar gazetenin karlmasna hangi sebeplerden dolay kar kmaktadr? 2. Orda bir ky var uzakta O ky bizim kymzdr Gitmesek de grmesek de O ky bizim kymzdr. Yukardaki drtln temasyla okuduunuz bu metnin ana fikri nedir, syleyiniz. 3. Kavmi iin yreinde kuvvetli bir efkat ve efkatli bir kuvvet hisseden gencin hamiyet faaliyetinin besmelesi Anadoluya komak olmaldr sznden ne anlyorsunuz, syleyiniz. ETKNLK 5 Abdullah Cevdet hakknda aratrma yapp topladnz bilgileri snftaki arkadalarnzla paylatktan sonra rn dosyanzda saklaynz.
148
SAYIN HETAW KRD GAZETES KURUCULARINA Btn kavimleri gryoruz. Hepsi bir ulusal daire izmiler. lerlemeye ve ykselmeye koyulmular. Ulusunu bilmeyen, ulusal ideal arkasnda komayan uluslar, insan kitlesi iinde pek geride kalarak ruhsuzlamlar. Bir kavmin ruhsuz kalmasn tasavvur ediniz, ne kadar ac vericidir. Uygar toplum iinde, lmeye ve yutulmaya mahkum olmak ne byk bir elemdir. imdi biz Krtlere den grev, bamzn aresine bizzat bakmaktr. Elbette hibir Krt, rknn lmesini, insanlk iinde snmesini, rkda olmayanlar tarafndan yutulmasn istemez. Bundan dolay bu, Bamzn aresine bizzat bakalm! cmlesine her Krdn katlmas gerekir. Krtleri uyandrmak, onlara varlklarn, yaam haklarn tantmak, onlar ilerleme yoluna koymak neye baldr? Ben Sayn Doktor Abdullah Cevdet Beyle ayn dncede deilim. Ortada belli bal bir gaye olmadan Krt genlerini Anadoluya yaymak, gereksiz, verimsiz, bo olur. Bu tavsiye pek erkendir. Krtleri uyandrmak, onlara varlklarn, hayat haklarn tantmak, onlar ilerleme yoluna koymak iin evvela dil gereklidir. Dili iyiletirmek, gelitirmek, maksada hizmet edici klmak da kurallarna uygun biimde yazmakla olur. Krt dilini yazmak ve kolayca bellemek, belletmek iin de eski harflerimizin (Urdu harfleri) diriltilmesi ve yeniden dzenlenmesi gereklidir. Bugn kullandmz harflerle dilimizi yazya geiremeyiz. Bu yzden gayemizin izlenmesi gtr. Eski harflerimizi diriltebilir, dzeltebilirsek ve bu harfler ile geri kalm kavmimize yeni ynteme uygun okuma ve dilbilgisi kitaplar ve bir szlk armaan edebilirsek gayemize varma yolu alm olur. Bu esaslar sanld kadar g olmasa gerek. Bugn Krtler arasnda, birok bilgin, erdemli kii ve dil bilenimiz var. Bunlar bir araya gelip bir bilim kurulu oluturmaldr. , szden daha kuvvetlidir. Evvela, amalarmz nelerdir, bunlar salam bir ekilde belirleyelim. Belirleyelim de sonra Krdistana gidelim.
Mevlanzade Rfat, Malmsanij, Krt Talebe-Hv Cemiyeti
1. Abdullah Cevdet, Krtlerin geliimi iin nasl bir yol nermektedir, syleyiniz. 2. Ey Krt genleri! Bir Krt kynde bir ilkokul kurucusu ve retmeni olmay rasgele bir yerde kaymakam ve mdr olmaya tercih edeceiniz zaman -ancak o zaman- dlmesi gereken yola dm olacaksnz. Sizce, bu paragrafta yazarn anlatmak istedii dnce nedir, aklaynz?
149
3. Mevlanzade Rfat, Abdullah Cevdetin hangi grlerine kar kmaktadr, syleyiniz. 4. Yukardaki her iki metni dikkate alarak Krt toplumunun o dnemde iinde bulunduu koullar hakknda neler sylenebilir? Bu koullar gz nnde bulundurduunuzda sizce hangi yntem daha uygundur, syleyiniz. 5. Fransz htilali sonucu ortaya kan ve yaylan milliyetilik akmnn etkileri hangi metinde daha ak bir ekilde ortaya kmtr, syleyiniz. ETKNLK 1 5 XX. yzyln banda ulusalc fikirlerin youn bir ekilde tartlmasnn nedenleri nelerdir? Bu fikirler sonucunda insanlk tarihi nasl etkilenmitir? Tartnz. 5 Jin dergisi hakknda bir aratrma yapp ulatnz bilgileri snfta arkadalarnzla paylanz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
JN (HAYAT) DERGS: 1918de stanbulda yaynlanmaya balanmtr. Dergi 2 Ekim 1919da kapatlncaya kadar toplam 25 say yaynlanr. Krtleri kendi tarihlerine, edebiyat ve kltr ve dillerine sahip kmaya aran dergi yaymlad siyasi yazlarn yaynda Krt Edebiyatnn geliimine de byk katklar salamtr.
ETKNLK 2

RYA TEZE: 29.03.1930da Ermenistann bakenti Erivanda yayn hayatna balar. Defalarca yayn hayatna ara veren gazete halen yaynlanmaktadr; ancak Sovyetler Birlii dalmadan nce 4000 tane baslan gazete, Sovyetler Birlii snrlar ierisinde bulunan tm Krt kylerinin yannda Avrupa, Amerika Birleik Devletleri ve Kanadadaki Krtlere kadar ulard. Gnmzde tiraj 500e kadar den gazete krk yllk emektar Emerik Serdar ynetiminde almalarna devam etmektedir. Riya Teze Kafkasyada yaayan Krtlerin 1930lardan beri yrttkleri edebi ve kltrel almalarn adeta bir aynas olmutur.
150
2. 1930 SONRASI KRT DERG VE GAZETELER
HAZIRLIK
1. Daha nce Hawar, Ronahi, Riya Teze ve Gelawj dergilerini duydunuz mu? 2. Sizce bu dergilerin tamamnn Trkiyenin snrlar dnda yayn yapmalarnn nedenleri nelerdir? 3. Irakta yaynlanan baka Krte edebiyat dergisi var mdr? Aratrnz. 4. Trkiyede u an yaynlanmakta olan Krte edebiyat dergileri varsa bunlar snfnza getirip inceleyiniz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
HAWAR DERGS: Cumhuriyetin ilanndan sonra yurtdna gitmek zorunda kalan Celadet ve Kamuran Bedirhan kardeler tarafndan Suriyenin bakenti am ehrinde 15 Mays 1932den 15 Austos 1943e kadar dzenli olmayan aralklarla karlan dergi, toplam 57 say yaynlanmtr. 20 sayfalk olan derginin 16 sayfas Krte, 4 sayfas ise Franszca olarak yazlmtr. Dergide ilk nceleri Krte yazlar hem Arap hem de Latin alfabesi ile yazlyordu. 23. saysndan sonra tamamyla Latin alfabesi ile yazlmtr. Dergide kullanlan dil son derece anlalr ve duru bir dildir. Hawar dergisi, Krt yaz dilini ve yaplan yenilikleri halka benimsetmek ve Krt edebiyatn sevdirmek ve bilin kazandrmak iin sistemli bir aba harcamtr. Hawar dergisini nemli klan eyler; Krteye ait bir Latin alfabesi hazrlanmas, Krte dil grameri zerine almalar yapp bunlar yaynlanmas, Krt kltrne ve folkloruna ait rnleri toplayp yaynlanmas, klasik dnemde yazlm eserleri yaynlanmasdr. Ayrca modern Krt edebiyatnda nemli bir yer tutacak olan, Cigerxwin, Qedrican, Osman Sebri, Nuredin Zaza, Kamuran Bedirhan, Mstefa Ehmed Boti ve Celadet Bedirhan gibi ahslar Hawar dergisiyle isimlerini lmszletirmilerdir.
151
NCELEME
HAWARIN YAZILMA AMACI VE ALIMA TARZI Hawar, bilginin sesidir. Bilim ve bilgi, kendini bilmektir. Kendini bilmek, bilinte iyiliin ve kurtuluun yolunu aar. Kendini bilen ve bilinlenen herkes, kendini tantabilir, anlatabilir. Bizim Hawarmz her eyden nce dilimizin varln tantacaktr; nk dil var olmann ilk kouludur. Hawar, Krtlerle ve Krtlerin her trl beklentisiyle ilgilenecek, yalnz siyasetten uzak olacaktr. Bir almann baarya ulaabilmesi iin tze ihtiyac vardr. Biz de almamz aadaki tze gre yrteceiz. Krtenin alfabesini yaygnlatrp retmek, Krtenin gramerini hazrlayp kitap eklinde yaymlamak, Krt leheleri zerine almalar yapmak, Her trl Krte yk, fabl, deyim ve arklar derleyip yaymlamak, Krte divanlar tasnif edip yaymlamak, Krt folklorunun ve danslarnn zerine almak, Her trden Krte yazl metin zerine almalar yapmak, gemite ve gnmzde yazlanlar tasnif etmek, Krdistandaki gelenek, meslek ve sanatlar zerine aratrmalar yapmak, Krt tarihi ve corafyas zerine almalar yapmak.
Dilimiz hakknda, bu gne dek birok ey sylendi. Bunlarn bir ksm doru bir ksm da yanltr. Ben, bir Krt ve Krte bilen olarak dilimi ok iyi biliyorum. Dilimi, yedi sekiz dille karlatrdm, ayrntlarn iyice inceledim, kurallarn belirledim, bu yzden dilimi yabanclardan daha iyi tantabilirim. Dilimiz geni bir dildir; nk Krtlerin ilgilendii her konu szck baznda dile yansmtr. Bu durumun tam tersi de tabii ki sz konusudur. Ayn zamanda dilimiz, her yeni objeye, olguya yeni szckler bulabilen, gelitirilebilen bir dildir. Bugn dilimizde iki trl eksiklik mevcuttur: Krte kelimelerin yok olmas ve dilimize yabanc kelimelerin girmesi. Dilimizin kendi zenginliine dnebilmesi, kendi leheleriyle zenginleip standart bir dil olabilmesi iin neler yapabiliriz?
152
Baz kelimelerimiz, tamamen kaybolmaktadr; bazlar bir lehemizde yaatlrken dier bir lehemizde lmektedir; bazlar da konuma dilinde ok az kullanlrken tekerleme, bilmece ve yklerde yaatlmaktadr. Biz, onlarn peindeyiz, zaman zaman onlar bulup, tasnif edip ihtiyaca gre Krte kelime yapsna uyarlyoruz. Dilin ilerlemesi iin, yazlarmz bu kelimelerle yazmal ve her saynn sonunda bir szlk yaynlayarak az bilinen ve yeni tretilmi kelimelerin anlamlarn okurlarmza bildirmeliyiz.
(Celadet Bedirhan, Hawar, Say: 1, am, 15 Mays 1932.)
1. Dil var olmann ilk kouludur cmlesinden neler anlyorsunuz? 2. Yazar Hawarn amalarn nasl dile getirmitir? 3. Yazara gre Krtenin nndeki zorluklar nelerdir? 4. Okuduunuz metne gre Krtenin geni ya da dar bir dil oluu hangi zelliklerinden kaynaklanmaktadr? 5. Hawar dergisi nne koyduu hedefleri gerekletirebilmi midir? Derginin yapm olduu almalarn Krt dili ve edebiyat asndan nemini aratrnz? ETKNLK 5 Okulunuzda bir edebiyat ve dil dergisi olutursaydnz ilk saynzda hangi konular ilerdiniz? Yaynlayacanz derginin yayn politikasnn ilkelerini arkadalarnzla belirleyiniz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
RONAH DERGS (AYDINLIK DERGS): Aylk olarak yaymlanan Ronahi dergisinin ilk says, Nisan 1942 ylnda, Hawar dergisinin resimli eki olarak kt. Toplam 28 say kan derginin yayn hayatna, 1945 ylnn Mart aynda son verildi. Kltr ve sanattan, sava haberlerine, magazinden, yk ve masallara kadar birok dalda yazlarn yaymland derginin genel yayn ynetmeni Celadet Ali Bedirhand. Osman Sebri, Hesen Hiyar, Qedrican ve Cigerxwin derginin belli bal yazarlar Nevin Gngr Rean, arasnda yer alyordu. Celadet Bedirxan
153
HURD Hurid kyn en zenginiydi. Boylu poslu, yakkl ve arbal bir delikanlyd. Bir gn kyn imamnn nnde diz kt ve yle dedi: Bir olum oldu, oluma gzel bir isim bulman istiyorum. mam, biraz dndkten sonra ban kaldrp yle dedi: smi Cemid olsun. Benim ismim ve kyde baka kimsede yok. Git, Allahn izniyle olun sana ve halkmza hayrl bir evlat olsun. Hurid, imama teekkr ettikten sonra huzur iinde evine gitti. *** On alt yl sonra Hurid bir gn tekrar imamn yanna gitti, eskiden olduu gibi gl ve yakklyd. mam ona sordu: Yine ne var, Hurid Efendi? Bu yl, olum Cemid, eitimini tamamlad ve arkadalarnn arasnda birinci oldu. Benim, bu gn onun iin bir mevlit okutmam lazm. Senden ricam, bu gece- bir zahmet- bizim eve gelip gzel sesinle bir mevlit okur musun? mam: Cemid deerli bir delikanldr, ben onun iin Krte bir mevlit okuyacam, dedi. *** Sekiz yl daha geti, Hurid yine birka kiiyle imamn nnde durdu. mam yzne bakp sordu: Sen her geen gn daha da genleiyorsun. Yznde genliin ve yaamn izleri grnyor. Bunun sebebi ne acaba? Hurid: Mutluyum da ondan imam efendi. Neden yalanaym ki? mam: nallah her zaman byle olursun. Syle yine nedir istein? Hurid: Oluma bir kz istedim. Kzn babas ok zengin. ok da balk istedi, yalnz bir olum var ve benim iin ok deerli. Sizden ricam nikahlarn kymanz. mam nikahlarn kyp onlar tebrik etti. *** Birka hafta geti. Hurit ve Cemid kk bir sala binip gl geerek gelin ve damat iin alveri yapmaya ehre gideceklerdi. Gl durgundu, aylardan mayst, gln drt bir taraf rengrenk ieklerle evrilmiti. Hurid oluna bakyor, kendini dnyann en mutlu insanym gibi hissediyordu. Cemid bir ryada gibiydi.
154
Gl bilekleriyle krekleri hzla ekerken sal gln zerinde adeta kayyordu; ancak bazen dalyordu, akl baka yerlere gidiyordu. Birden kreklerden biri suya dt. Cemid abucak dnp elini den kree uzatt. O anda dier eli de zld. Cemid suya dt, yzme bilmiyordu. Birden suda kayboldu. Tekrar kp bir imdat l att, sonra babasnn gzlerinin nnde suyun dibine gmlp bir daha kamad. Hurid gzlerine inanamayp olunun kmasn bekledi; ancak suyun zerinde birka baloncuktan baka hibir ey grnmyordu. Hurid gn gece orda bekledi. nc gn olunun imi bedenini srtlayp eve gtrd. Dier gn onu topraa verdiler. *** Bir yl sonra kap alnd. mam kapy anca, karsnda uzun boylu, yal, beli bklm, salar aarm bir adam grd. nce karsndakini tanyamad, sonra: Sen Hurid deil misin, bu gece yars hayrdr, dedi. Hurid: Evet, benim. Buraya olum Cemid adna sana bir ey vermeye geldim. Kyn yoksul ocuklarnn okuyabilmesi iin. Hurid kalkp masaya bir kese dolusu para brakt. mam: Bu paralar ok, dedi. Hurid: Evet, ben bu gn tarlalarmn yarsn sattm. Cemid kendi elleriyle halkna byk iyilikler yapmak istiyordu; ancak Allah izin vermedi. imdi ben onun borcunu dyorum. mam, Huridin ellerini tutup yumuak bir sesle: Cemid iyi bir ocuktu. Allah rahmet eylesin. Gryorum ki sen onun iin ok zlyorsun. Byle bir ey benim de bama geldi. Gel sevgimizi kyn ocuklarna verelim ve onlar okumu, gl ve deerli genler olarak yetitirilelim, dedi. Hurid, imamn syledikleri zerine biraz dnd, sonra ban kaldrp imama bakt. Gzlerinde gl bir k parlyordu. Hurid yreini kyn ocuklarna amt. *** Hurid maln, imamsa bildiklerini halka vermiti. On alt yl sonra kyde krk tane deerli, okumu ve yurtsever gencin dn oldu ve Hurid halayn ban ekiyordu.
(Nureddin Usf (Nureddin Zaza), Hawar, Say: 27,am, 1932)
155
1. Bu dnemde, verilen eserlerin pek ounda niin okumann nemi zerinde durulmutur, syleyiniz. 2. Sizce genler neden okulda deil de kyn imamnn yannda okumaktalar? 3. mam ve Hurid karakterini tasvir ediniz. 4. Yukardaki yknn serim-dm-zm blmlerini belirleyiniz. Merak esi yknn hangi blmndedir, niin, syleyiniz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Celadet Bedirhann Krt dili ve edebiyat ile ilgili almalarn aratrp rn dosyanzda saklaynz. 5 Eski Sovyetler Birlii snrlar ierisinde yaayan Krtlerin dil, edebiyat ve eitim konusunda nemli almalar yapmalarn salayan etmenler nelerdir aratrnz? 5 zgr ve basksz bir ortamn dil ve edebiyatn gelimesi iin salad faydalar nelerdir? Snfta tartnz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
DR. NUREDDN ZAZA: Asl ad Yusuf Ziya olan Dr. Nureddin Zaza, 1919da Elaz, Madende dodu. ocukluu Trkiye snrlar ierisinde geen Zaza, aabeyi Dr. Ehmed Nafz ile birlikte eyh Said isyannn baarszlkla sonulanmas zerine Suriyeye geti. Gen yana ramen Krt rgtleri ierisinde nemli grevler yrten Zazann birok yazs Hawar ve Ronah dergilerinde yaynland. II. Dnya Sava ertesi svireye yerleti ve Lozan niversitesinde yksek renime balad. rencilii srasnda Avrupa Krt renci Derneini kurdu. 1960l yllarda birok kez tutukland ve Suriye, Irak, rdn ve Lbnan gibi lkelerin cezaevlerinde yatt. 1969 ylnda Lozana dnd ve daha ok Krt dilini gelitirmeye ynelik almalarda bulundu. Fransa Krt Enstitsnn kurucular arasnda yer ald ve lmnden bir yl nce Ehmed Xannin Mem Zn adl eserini Franszcaya evirdi. 1981 ylnda Franszca olarak yaymlad Mavie de Kurde (Bir Krt Olarak Hayatm) kitab, Avrupada byk yank uyandrd. 7 Ocak 1988de Lozanda kanser hastalna yenik dt.
ETKNLK 3
156
3. ARET MEKTEPLER
HAZIRLIK 1. Osmanl mparatorluunun toplumsal yaps hakknda neler biliyorsunuz? 2. Fransz Devrimiyle ortaya kan yeni fikirler imparatorluklarn varlklar iin bir tehlike oluturmu mudur, syleyiniz. NCELEME AYDINLAR YETYOR Sultan II. Abdlhamit tarafndan, 21 Eyll 1892de alan okul, stanbulda Akaretlerdeki bir binada bir yl faaliyet gsterip buradan Kabatataki Esma Sultan Konana tanm, kapanana kadar da burada eitime devam etmitir. Bu okul, airetlerin youn ve hakim olduu blgeleri muhafaza etmek, buralardaki aalarn ve airet liderlerinin ocuklarn Osmanl kltryle yetitirip devlete, saltanata balamak amacyla almtr. Okula Halep, Badat, Musul, Diyarbakr ve Trablusgarp vilayetlerinden 12-16 ya arasndaki ocuklar alnmtr. Bu ocuklar, zenle yetitirilmi ve sonraki yllarda ocuklarn saylar arttrlmtr. ki yllk retim program, be yla karlan okulda Kuran- Kerim, fkh, ilmihal gibi dinsel ierikli derslerin yannda, zamann fen bilgisi, Franszca, Trke, corafya, tarih, edebiyat ve asker dersleri okutulmutur.
Bu okula, balangta sadece Arap airet liderlerinin ocuklar alnrken, sonraki yllarda, okulun saygnlnn artmas zerine Krt ve Arnavut airet liderlerinin ocuklar da kabul edilmeye balanmtr. Bylece mektep, btn airetlere hitap eder duruma
157
gelmitir. Airet mektebinden mezun olan ocuklar, Harbiye ve Mlkiye mekteplerine gnderilmiler, bu okulda yetitirilen Krt ocuklardan bazlar daha sonra Hamidiye Alaylarna komutan olarak atanmlardr. Arivler, okulun 1906da yemeklerle ilgili kan bir ayaklanmada kapatldn yazsa da politik bir ayaklanma sonucu kapatld sanlmaktadr. Bu okulun almasyla asl hedeflenen Osmanl mparatorluunun birliini salamak ve airetlerin Osmanl Devletine olan balarn glendirmektir; ancak dnemin siyasi grleri, zellikle ulusalc fikirler okulun rencileri arasnda da rabet grm ve bu okullardan mezun olanlar daha sonra ulusal dnceler nda gelien hareketlere katlmlardr. 1. Sizce, Airet Mekteplerinin kurulu amalar nelerdir, syleyiniz. 2. Airet Mekteplerinde sadece airet liderlerinin ocuklarnn okutulmasnn nedenleri nelerdir, syleyiniz. 3. Sizce Airet Mektepleriyle amalanan sonulara ulalm mdr? Nedenleriyle birlikte syleyiniz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Airet Mekteplerinin Krt aydnlanmasndaki roln snfa tartnz. 5 Hamidiye Alaylar hakknda bilgi toplayp arkadalarnzla paylanz. Daha sonra bunlar rn dosyanzda saklaynz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
BUGNE KADAR IKAN BAZI KRTE GAZETE VE DERGLER: 1. Krdistan Gazetesi, 1898-1902, Kahire, Cenevre, Londra 2. ark ve Krdistan, 1908, stanbul 3. Krt Teavn ve Teraki Gazetesi, 1908, stanbul 4. Krdistan, 1908-1909, stanbul 5. Amid-Sevda, 1909, stanbul 6. Peyman, 1909, Diyarbakr 7. Roji Krd, 1913, stanbul 8. Jn,1918, stanbul 9. Agri, 1929-1930, Ar 10. Riya Teze, 1930, Erivan 11. Hawar, 1932-1943, am 12. Gelawj, 1939-1949, Sleymaniye 13. Ronahi, 1942-1943, am 14. Dicle Kayna, 1948, stanbul 15. Kurmanci, 1987-2007, Paris 16. Nbihar, 1992, stanbul 17. Ndem, 1992, Stockholm 18. Rewen, 1992, stanbul 19. Welat, 1992, stanbul
158
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerde bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. 71 tane telif eseri bulunan yazar, dnr, air ve evirmen olan ... Trkiyede adalamann nemli nclerindendir. 1943-1946 yllarnda Beyrutta yaynlanan haftalk siyasi gazete .dir. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. lk Krt filmi, Zer, 1926 ylnda Ermenistanda ekilmitir. ( ) Roja N gazetesinin baz saylar Krte-Franszca, bir says da Franszca yaynlanmtr. ( ) Gazete ve dergiler, deien dnya dengelerinden insanlar haberdar etmekle grevli basn yayn organlarndandr. ( ) 3. Gazete, dergi, mecmua, jurnal, blten, ajans szcklerinin anlamlarn ve kkenlerini aratrarak yaznz. 4. Krt aydnlar gazete ve dergiler kararak halk hangi konularda aydnlatmay grev edinmilerdir, yaznz. 5. 5N, 1K kuralna uygun bir gazete haberi tasarlayarak yaznz.
C. ROMAN VE YK
1. ROMANDA ANAFKR VE KONU
HAZIRLIK 1. Sizce, Osmanl mparatorluunun bakenti stanbulda Krtlerin yrtm olduklar kltrel ve edebi faaliyetler cumhuriyetin ilan edilmesiyle neden son bulmutur? 2. Sizce, yasaklarn, toplumsal bara, demokrasiye ve hogrye etkileri nelerdir? 3. Dou toplumlarnda yk ve roman, bat toplumlarna gre daha sonra gelien edebi bir trdr. Bunun nedenlerini tartnz? 4. Krt roman ve yk yazarlarnn eserlerini okudunuz mu, okuduunuz dier uluslarn roman ve ykleriyle karlatrnz. 5. Bat edebiyatndaki roman ve yknn yerine, klasik Krt edebiyatnda hangi edebi trler retilmitir, aratrnz.
159
NCELEME
YTK BR AKIN GLDESNDE* 1923 sonbaharnn balangc. Galata Gemi Yamur nsanlar Gzyalar Mendiller Dalanm yrekler Gn ve srgnln hkm gemekte. Yerst ve yeralt eytanlar kin kusuyorlar. Hareketlerine kar olan glerin ve kiilerin izini sryorlar. lkenin drt bir yannda idam sehpalar kurulmu. nsanlar yakalanp ldrlyor. Kurtulanlar kayor. nceden inceye bir yamur yamakta Damlalar kydaki siyah talardan sryor. Damlalar sryor, Memduh Selim Beyin ayakkablarna O, ayakkablarna bakyor. Yeni ayakkablar o ryadan sonra alnmt. Onlar imdi slak. Memduh Selim Bey, yznde yarm bir tebessm ile etrafna baknmakta. Sonra da babas ve kz kardeine. Kz kardei alyor, babas alamakl. Siz hi merak etmeyin, zlmeyin Bu yolculuk ksa srecek, ksa bir sre sonra ben tekrar buradaym; ancak sizler, o zamana kadar burada beni beklemelisiniz, beni karlamaya gelmelisiniz. Memduh Selim Bey, yolcudur. Ona yol grnm; ancak ne yazk ki Van Glnn kenarna deil. O, yaban ellerine doru gitmektedir. Uzak yerlere doru Bin yllarn tresi tekrarlanyor, kazananlar kaybedenleri sryor. Gzel kardeim, umutsuz olmak ktdr, zayflktr. Bizim her zaman umudumuz olmal. Bu kara ve musibetli gnler abuk geecek. Dttt Dtt Vakti gelmi. Gitmek gerek. Kucaklar alyor. Kalplerin scakl birbirine geiyor. Gzyalar yanaklardan szlyor. Eller sklyor. Dudaklar tebessmle oynuyor. Memduh Selim Beyin elinde iki anta, gemiye doru yryor. Bir elinde antas, elbiseleri, eyalar, dierinde ise Ahmed Hani, Firdevsi, mer Hayyam, Montaigne, Descartes, La Fayette, Rousseau, Shakespeare, Voltaire yani dou ve bat bir arada. Evime ve kitaplarma iyi bakn. Dneceim Dneceim Eller sallanyor, slak mendiller sallanyor. Su yarlyor. Gemi ar ar uzaklayor. Yamur yayor. Hava karanlk, ufuk kapal leride sis ve dumandan gayr bir ey grnmyor.
(*Siya Evn) Mehmed Uzun, Siya Evin
160
KADER KUYUSU* leden sonra, zaman birazck leni gemi, Bulgar gemisi Serivia stanbul limanndan demir alp ar ar Karadenize doru yol alyor. Gemi birka defa tiz bir sesle stanbula veda ediyor. Boazn sular geminin nnde alyor. Hafif bir yel, geminin ardnda kpren sular okuyor. Yel, hafife geminin n tarafnda dikilip Boazn her iki yakasn dikkatle ve ok zel duygularla izleyen Celadet ve Kamurann salarn okuyor. Minareler, kaleler, surlar, saraylar, konaklar, tandk aalar ve ormanlar, her iki tarafta dans edercesine bir bir grnp kayboluyor. Onlar kucanda byten, besleyip eiten, hayata ve yaamlarna anlam katan, srlarn saklayan, zenginlikleriyle aklarn ssleyen, beyaz geceleriyle umutlarn ve dlerini ileyen stanbul, imdi karlarnda ayrlk valsi yapmakta. Celadet ve Kamuran gidiyorlar, hayatlarnn ehrinisonsuz anlarla dolu ehri, btn ehirlerin padiah olan ehriarkalarnda brakp gidiyorlar. Kamuran: yi bak nazl stanbula, belki de bir daha grmeyiz onu. Celadet: Onu nasl bir daha grmeyiz? Hayatm, yirmi yedi ylm, bu ehirde geti. Nasl olur da, her eye ramen tekrar dndmz bu ehri bir daha gremeyiz?
(*Bra Qeder) (Mehmet Uzun, Bra Qeder, Avesta Yaynlar, stanbul, 1999.)
161
1. Sizce, her iki metnin ortak temas nedir, aklaynz. 2. Cumhuriyetin ilanndan sonra Krt aydnlarnn yurt dna gitme nedenlerini tartnz? 3. Sizce edebiyat, farkl kltrlerin karlkl gelimesinde nasl bir role sahip olabilir? 4. Her iki metinde kahramanlar gelecee olan umutlarn nasl dile getirmektedirler? ETKNLK 5 Krt edebiyatnn nl roman ustas Mehmet Uzunun edebi ynn ve eserlerini tantan bir sunum hazrlayp snftaki arkadalarnzla bu bilgileri paylanz.
2. YKDE ANAFKR VE KONU
EW ew, bir obann oluydu, on yandayd. Anasn hi grmemiti, babas da zavall, fukarann biriydi. ewin bir tek halas vard, o da yal bir kadncazd. ew, bazen halasna urayp onun gnln azck ferahlatrd. ew, Sako gibi kyde hadise karmazd. Bakalarn ekitirmezdi. Hep kendi halindeydi. Arkadalaryla iyi geinir, onlarn kalbini kracak sz sylemezdi. Akama kadar kyn iinde sessizce dolar, oynar, gnn geirirdi.
162
ewin bu hali, kyllerin ok houna giderdi. Hepsi de ewi ok severdi. Kyn aksakalllar, onu her gn evlerine gtrr, karnn doyururlard. Ona sahip karlard. Herkes, bu ocuk iyidir, zekidir, derdi. ew, akam vakti yola kp babasnn yolunu gzler, gelmesini beklerdi. Babas gelir gelmez, ona doru koar, onun kucana atlard. Babasnn ellerini tutup perdi. Babas da olunun iki gznden perken sanki yreine su serpilirdi. Bir gn, ew yola kp babasn beklemeye koyuldu. Bir sre geti, gne batt, karanlk kt, babas bir trl gelmedi. ew, o karanlkta bir bana kald, bazen karanla kulak kabartt; ama hibir yerden ses gelmedi. ew, bir yere oturup babas iin alad, sonra ii geti, ylece uyuyakald. Koyunlarn sesi ovay kaplamt. ewin babas, vadi tarafndan yava yava geliyordu. ew, sesi duydu, kalkp babasna seslendi: Baba! Baba! Babas: ew? Sen misin? ew: Evet, baba, benim! Babas: Gel buraya kurban olduum! ew, babasna doru kotu, gidip elini tutup pt, sonra: Baba, bugn niye yle geciktin? Niye erken gelmedin, dedi. Babas: Kurban olduum, olum, koyunlar yeterince otlamamlard, ben de biraz yorulmutum, o yzden geciktim. ew: Baba, kurban olduum, bir daha bu kadar gecikme. Evde kimsenin olmadn biliyorsun. Ben kimin yannda kalrm, dedi ve alad. Babas, olunun aladn grnce, yreindeki yara tazelendi. O da gzyalarn brakt. Sonra oban, sakinleti, ewin ban ellerinin arasna alp gzlerini sildi, onu pt. Olum, Allah byktr, biz de muradmza ereriz elbet, dedi. Sonra olunun ellerinden tuttu, yava yava kye geldiler. oban, koyunlar avluya koydu, sonra oluyla kalkp gittiler. Evlerinde yorgan, yastk yoktu, sadece bir rt vard. Baba, olunu koynuna ald, kolunu ewin bann altna yastk yapt. ew, ban babasnn gsnn stne koydu, kolunu da babasnn boynuna dolad, ylece uyudular.
163
Sabahyldz kmt, horozlar tyor, rzgr usulca aa tepelerine vuruyordu. Sallanan yapraklar, ho bir ses karyordu. Her taraftan sesler geliyordu. Tm kyller uyanmt; ama oulla babas hl uyuyordu. Bir sre geti, oban uyand. Koyunlar kaldrmann vaktiydi, gn ykselmiti; fakat yal oban hastayd. Yatt yerde inliyordu. Ara sra olunun yzne bakyordu. Bu srada, kyden bir aksakall, obann kapsn ald, sonra seslendi: oban, oban! oban, ieriden: Efendim, ne var, dedi. oban, kalkp kapy amak istediyse de yapamad. Kap sesi, ewi uyandrd. ewe kalkp kapy at. Aksakall, ieri geip obana: oban, bugn niye bu kadar geciktin? len oldu, koyunlar hl avluda, a ve tuzsuz. Kyller, konuup durmaktalar, dedi. oban: Aksakall, ben ne diyeyim, halimi gryorsun. Bugn ok hastaym. Hastalm ar, o yzden koyun kaldrmaya gelemedim. Sen, bugn benim yerime bir adam gnder, bakalm Allah ne verir, bana hangi kapy aar, dedi. oban, bunu deyip yatt yere dt, inlemeye balad. ew, babasnn inleyiini grd, yrei ezildi, babasnn zerine kapanp alad. ocuun alama sesi, aksakallnn iini burktu. Ona bakt, o da kendini tutamayp gzyalarn brakt. Sonra sakinleip obana: oban, iini ferah tut. Allah byktr. Hastaln ar deil. ki gne kadar geer. Gidip koyunlar gtmek iin birini gndereyim, sen bugn yatp dinlen ki tez zamanda ayaa kalkabilesin. imdi sizin karnnz da atr. ew, benimle gelsin, bakalm evde ne piirmiler, bir eyler alp getirsin de yiyin. Ben de akama yine gelirim, dedi. Babas, ewi yollad, ocukla aksakall gittiler. ew, yolda aksakallya babasnn hastaln sordu. Aksakall, elini ewin boynuna atp: Olum, zlme, gnln ferah olsun. Babann bir eycii yok, birka gne kadar ayaa kalkar, dedi. Aksakallnn byle demesi, ewi azck da olsa rahatlatt. Bir sre sonra aksakallnn evine geldiler. eriye geip oturdular. Aksakall, uana seslenip:
164
Rizqo, olum, oban hastalanm, bugn koyunlar sen gt, koyunlar, avluda alktan krldlar, dedi. Rizqo da bynn dediini yapt. Eline bir sopa alp gitti. Aksakallyla ew, oturup karnlarn doyurdular. Sonra bir kaba yemek doldurup ewin eline tututurdu. Olum, endielenme, bu yemei babana gtr, imdi seni bekler Babann yanndan ayrlma, onun bir dediini iki etme, ne derse yle yap, kalbini krma. Ben de sonra gelirim, dedi.
(Fad Temo, ew, Roj Kurd, say 1, Haziran 1913,Say 2, Temmuz 1913)
1. Bu ykden ky yaants hakknda neler rendiniz? 2. yknn tr nedir? 3. Bu ykde birlik kural var mdr, gerekeleriyle syleyiniz. 4. Sizce, baba ve oul birbirine neden bu kadar dknler, syleyiniz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
KO KATIMI: Hayvan yavrularnn, kn soua ve ala dayanksz olularndan dolay, yavrulama zamanlarnn denetim altna alnmas amacyla srlerden ayrlan erkek hayvanlarn srye geri salnd zamandr. Bu zaman hayvancln nemli olduu toplumlarda bir tr mevsimlik bayram niteliindedir.
BERAN BERDAN Ger Krtlerin koyun sahibi olmalar sebepsiz deildi. Baharda kar, vadilerde erken, dalarda ise ge erirdi. Eteklerden balayan erime yava yava doruklara ekilirdi. Bylelikle karn eridii yer, gne yla yemyeil bir alana dnrd. Karn doruklara doru erimesiyle ger Krtler, kar takip ederek srleriyle doruklara doru kmaya balarlard. Sonbaharn ilk yarsndan sonra da doruklardan aalara doru hareket balard. Vadilerde yamur, doruklarda kar yamaya balaynca, yaylaclar da kardan uzaklap eski mekanlarna geri dnerlerdi. Yazn scanda vadilerde kuruyan otlar, yamurun yamasyla yeniden filizlenirdi. Doruklara kar yadka srler de vadilere doru yol alrd, vadilere kar yasa bile abucak erirdi.
165
Yayladan dn, Krtler, hayrl bir olay olarak nitelendirirlerdi; nk kazaya belaya bulamadan bir mevsim geride braklm olurdu. Mevsim, gzellikler iinde sona erip, srler salkl bir ekilde yerlerine ulanca, obanlar da cretlerini aalardan alrlard. Tm bunlara ramen yayladan dn, yaylaya gidi kadar heyecanl ve elenceli deildi. Mevsimin deimesi Krtlerin yaam zerinde etkisini hemen gsterir, sonbaharn sisli ve yal havasyla bu deiim dorua kard. Sanki hayvanlar da bu deiimden haberdar olur, yayla dn zgrce otlayp gezindikleri dalardan, gzle grlr bir hznle ayrlrlard. Hayat ihtiya ve zorunluluklaryla her zaman bizi esir alrd. Yayla dn sr sahibi hanmlar, birbiriyle ne kadar, lor, ya, peynir, dil peyniri rettiklerini konuurlard. Tabi ki kn yiyeceini temin etmek o kadar da kolay deildi. Ger Krtler, srleri iin gerekli yemi satn almazd, bu nedenle srlerini kn da otlatmaya karrlard. Dalarda yaadklar gzlerinde yeniden canlanan gen kzlar ve erkekler, sevgililerinden aldklar hediyeleri birbirlerine gsterirlerdi. Sararm otlar, kurumu iekler, solmu yapraklar, karanlk gkyz, sert rzgar, kn kapsn aralayp onlar beklerdi. Bu ekilde yaylac Krtler, oluk ocuklaryla, srleriyle, amurlu yollardan ka doru yryp giderlerdi. Evlerine dner dnmez,
166
dadan getirdiklerini yerletirip, evlerini dzene sokup, koyunlarn sayp gnlk ilerine devam ederlerdi. Ardndan beran berdan kutlamas gelirdi. Bu kutlamaya da herkesten ok ba oban ve yardmcs sevinirdi; nk yayladan dnnce anlamalar sona erer ve hak ettikleri paray mal sahiplerinden alrlard. Beran Berdan gn geldiinde tm yaz boyunca ayr ayr otlatlan koyun ve kolar bir ahra konurdu. Byle yaplmasnn nedeni ise ilkbaharda tm koyunlarn ayn zamanda dourmasn salamakt. Beran Berdan balad anda Krtler av tfekleriyle havaya ate aar, bylelikle Beran Berdan kutlanrd. O gn eit eit yemekler yaplp fakir fukaraya datlrd. Kzlar, mendillerini gl ve gzel kolarn boyunlarna sararlar, erkekler de sevdikleri kzlarn mendillerini karp bylece aklarn herkese duyururlard. Anne ve babalar ise kzlarnn gnln hangi erkee kaptrdn renmek iin onlar pr dikkat izlerlerdi. Anne ve babalar raz ise genler ksa bir sre iinde nianlanp evlenirlerdi.
Ereb emo, ivan Kurmanca
1. Okuduunuz metinde size ilgin gelen kltrel eler nelerdir? 2. Krsal kesimlerde doann dngsn nemli klan etmenler nelerdir? 3. Sizin yaadnz yrede de buna benzer tren ve enlikler var m, aratrnz. D DMAR 1942 kyd. Kar iten yeni dnmt. iddetle alnan kapnn sesiyle yatandan kalkt. Kim o? Rusa konuan bir kadnn incecik sesi kapy amas iin yalvard. Kar kapy at, ksa bir paltoya sarnm bir kadn ieri girdi. Kimsin sen ey Allahn kulu? Bu gece vakti, bu karda soukta nereye gidiyorsun? Yolcuyum ben. Sabaha kadar beni ve yavrumu kabul etmen iin yalvaryorum! Souktan titreyen kadn korkulu gzlerle ona bakp, sabrszca cevabn bekledi. Kar arp kalmt, kadnn yzne bakt. Sonra kendine geldi, onu gtrp bir kenara oturttu, evin iinde hzlca gidip gelerek misafirine hizmet etmeye balad. Yavrusuna st
167
vermeye hazrlanan kadn, mahcup gzlerle Karye bakt, ne dndn anlamaya alr gibiydi. Kadnn yznden ne dediini anlayan Kar hemen: Ltfen ekinme! Ben hemen oday strm, msnz, dedi. Hemen sobay tututurup, kaynamas iin aydanl sobann stne koydu. Bebeinin altn deitiren kadna: Erkek mi, diye sordu. Erkek, diyen anne, peinden bir ah ekti. Haydi, syle artk, kimsin, bu gece vakti, karda soukta bebein kucanda yollara dm nereye gidersin? Yolum uzaktr kardeim. Bu gece komu kydeki istasyona ulamam gerekirdi, oradan trenle gidecektim; ancak kendimi bu kye zor attm. Sizin klarnz da bizim Rusyann klar gibi sertmi. ocuum olmasayd Bir eyler sylemek istiyordu, Karnin gzlerine bakamad. Neredeyse ona efkatle bakan Karnin boynuna sarlacakt. ki gen kadn konumadan da birbirini anlad. Sava yllar ok zordu. ektiklerinin haddi hesab yoktu. Misafirin vakitsiz gelii onu artmad. yle gnlerdi ki, her eyi bekliyorlard. Vakitsiz misafir, Karnn efkatiyle yumuam iini, ona dkt. Kar, sevgili kardeim! Biz kadnlarn kaderi birbirine benzer... nsan kasab Hitler brakmad huzur iinde yaayalm. Ben aslen Krasnodarlym. Bir sene oldu Nikolayla evleneli; ama bu sava yznden her ey alt st oldu. Kocam da gitti. Annem ve babam ldrld Ben Ben artk baka biri gibiydim, topraklarmz igal ettiklerinde Ne syleyeyim kardeim, bizim ektiklerimizi Allah kimselere yaatmasn. Bu yavrucak boynumu bkt. O souk k gecesinde, iki gen kadn uzun uzun sohbet ettiler. Kar de kendi hayatn anlatt. Her iki kadnn yaadklar gerekten de birok ynyle aynyd.
Egd Xudo, D Dmar
1. Okuduunuz bu yknn tr nedir, gerekeleriyle syleyiniz. 2. ykdeki iki kadnn ruh halini ve karakter zelliklerini tasvir ediniz. 3. yknn konusunu ve ana fikrini bulunuz. 4. Karnin yerinde siz olsaydnz ayn insani davran sergiler miydiniz, syleyiniz.
168
MENCOLE
Bin dokuz yz altm bir Salar Amude Sinemas yangnnda tututu. Biricik olunun imdadna kotu. O gn yz ocuun yanm etlerinin kokusu iinden kararm bir kemik alp geri dnd. O olaydan sonra Mencole kendini kaybetti. Onun yaadn Allah kimselere yaatmasn. Onlarca ocuk alevler iinde rpnyordu. nsanlar llerini ermolada gmdler. Kentte, ok az ailenin ocuu kurtulabilmiti. Mencole de kk bir tabuta bu yanm kemii koyup ermolada gmd. Sokakta ne zaman kk bir ocuk grse sarlp perdi. Eve git yavrum. Yanp tutumadan. Git, yavrum, imdi annen seni bekler, derdi. Yirmi yl sonra bile ne zaman bir delikanl grse: Delikanl, benim olum da yaasayd senin kadar olacakt, derdi. Mencole, kendi kendine konuurdu. Allahm neden evimi bamza yktn, diye isyan ederdi. Srekli ate yakard. nsanlar yakt ateten korkard. Bazen kendini kaybedip dada lklar atard. Amudeyi yakacam, evlerinizi tek tek yakp hibirinizin ocuunu sa brakmayacam, derdi. ou zaman onu, duvarlara benzin dkerken yakaladlar. Benim yreim yand, ben de sizin yreklerinizi yakacam, derdi. Onu braktklarnda elbiselerini dileriyle paralayp yrtard. Otuz yldan sonra hapishane yand. Mencole, tutuklu elerinden nce, yanm altm mahkmun cesedinin bana dikilmiti. Dn sinema Bu gn de hapishane Allah bilir srada ne var? Yann, yann belki ate paklar sizleri. Hala sinemann atei
169
sndrlmedi. Otuz yl oldu, ben yanarm. O ocuklarn kan yerdedir. Onlar yayor, eer inanmyorsanz bakn Mencole her iki parman azna gtrp slk ald. yz silahl asker nnde sraya dizildi. Tek bir sesle: Biz hazrz anne, dediler. Mencole: imdi gidin Ben, sizi arnca gelin, dedi. yz asker, ktan bir stuna dnp ge doru ykseldi. Mencole, derinden bir ah ekti. Ordusunu bytmenin yollarn dnyordu. Newafoya yle dedi: Biz her bir evde, bir deli yaratacaz. Newafo glmsedi. Mencole, ktan askerlerini toplayp emir verdi: Yiitlerim! Bu lkeyi adm adm gezmeniz lazm. Delilik Tanrsal bir gerekliliktir. Bu yzden her evin en az bir delisi olmal. Sonunda Delisi olmayan evin yanmas gerek, dedi. Mencolenin askerleri, yldzlar gibi daldlar. O gnden sonra lkede deliler ve yanm evler oald.
Helim Yusiv, Mir Ranazin
1. ykde, Delisi olmayan evin yanmas gerek denilerek ne kastedilmek istenmitir, aklaynz. 2. Mencolenin askerleri sizce neyi temsil etmektedirler, syleyiniz. 3. ykde size en ilgin gelen durum ya da olay nedir, syleyiniz. MURDAR Ana-oul bir ay nce grtrlmt. Mecid, arkadann annesine gerekli olan szckleri bir ay ierisinde, birka Trke cmleyle yle retti: Kimin yanna gelmisin, diye sorarlarsa: Celadet Gmenin yanna, diyeceksin. Celadeti grnce: Naslsn olum, diyeceksin. O da sana, sen naslsn an, diye sorarsa: Biz de iyiyiz, diyeceksin. Bundan sonra, ne zaman olunu parmaklklarn ardnda ziyaret etse bunlar syleyecekti, Celadetin annesi Parmaklklarn arkasnda annesini grr grmez Celadetin kalbi hzla atmaya balad, korku ve heyecan sard iini, yumruklar kendiliinden skld, iinde geri gitme istei uyand aniden; ancak artk gz gze gelmilerdi ve dnmek iin ok geti. Karlkl
170
durduklarnda annenin gzleri yuvalarnda donup kald. Bir ay boyunca ezberledii szler birden uup gitti aklndan. kisi sessizce kalakaldlar. Jandarma Celadete: Unutma sadece Trke konuabilirsiniz! Anladn m?, dedi. Celadet jandarmann yzne barmak istedi; ancak annesinin hatrna sustu ve fke dolu bir sesle: An naslsn? Anne glmsedi; nk unuttuu szleri hatrlamaya balamt. Naslsn olm? yiyim sen naslsn an? Olm, Celadet naslsn? Celadet kendini zor bela tutup tekrar: yiyim an, dedi. Olm naslsn? Annenin bu szleri zerine, parmakln her iki tarafndaki askerler glmeye baladlar. Celadet, bu sefer Krte: Anne gryorsun bu vicdanszlar bizimle dalga geiyorlar. Bundan sonra grme gelme! Ben iyiyim, sen iyi olursan ben de iyi olurum, dedi. Jandarmalar yanna varncaya kadar, Celadet szlerini hzlca syledi. Birka ey daha sylemek istedi; ama etrafna toplanan askerler onu dverek kouuna attlar.
Bav Naz, Miriy Heram
1. Anne ile olun diyalogunu kesintiye uratan nedir? 2. letiimde szckler nemli midir, syleyiniz. 3. Bu yknn ana fikrini syleyiniz.
171
SBRYADA
Anna akam yemei iin sofray donatt. Her ne istersen vard masada. Et, peynir, tereya ve tatl ekmekten tut da renkli tatllara kadar ne istersen. ecekler de koymutu, votkadan araba kadar... Masa doluydu; gel gr ki kimse oturmuyordu yemee. Onlarn bu halini gren mezardan yeni geldiklerini sanrd. Anna, Qanata dnp: Masaya buyurun, dedi. Qanat, Annann szlerini Ali Aaya tercme etti. Ali Aa, uykudan uyanr gibi irkildi: Demek benim gelinim, benim olduum yerde konuuyor da. Hey yalan dnya! Bakn ne gnlere kaldk! Egit, ne syleyeceini bilemeden donakald. Ali Aa hala masaya oturmamt. Anna, bir sandalye ekip sofraya oturdu, azna bir lokma gtrd. Bunu gren Cndi irkilip hayretle olanlar seyretti. aran kadnn elindeki lokma dt, evin kedisi den lokmay kapp uzaklat. Qanat, artk dayanamayp: Anna Kartaova, kusura bakma, bizim adetlerimize gre kadnlar erkeklerle birlikte masaya oturmaz, dedi. Aaa! Ama biz de yle bir ey yok. Siz, kadnlar masada olmadan nasl yemek yiyebiliyorsunuz? yle bir ey mmkn m? Balayn, deyip masadan yavaa uzaklat.
172
Bundan holanan Cndi tekrar masaya yaklap nndeki ete uzanmak istedi. Elleri titredi: Amcaolu bu nasl bir et, dedi. Sze karan Anna, safa: Ne eti olacak? Tabii ki domuz eti, buyurun yiyin, olduka lezzetlidir, dedi. Bu szleri duyan, Cndi hemen ellerini ykamak iin lavaboya kotu. Qanat, Annan gnln almak iin: Anna Kartaova, biz bu ete alk deiliz. Bizde yemezler, ltfen kaldrr msn? Masada kalsn siz buyurun yemeinizi yiyin. Kaldr! dedi Egit, yar kzgn bir sesle. O, masadan eti alrken, Qanat, ikileri kaldrmasn da rica etti, varsa ay getirmesini syledi. Yemekten sonra Anna uyumalar iin yataklarn yapt. Uyumak iin yatana giden abisi, yatann stnde yeil bir yorgan grnce, durup kardeinin gzlerine bakt. Allah cezan versin, ocan sndrsn! Kendin dnmsn, yetmezmi gibi imdi de bizi mi dndrmek istiyorsun? Ne oldu abi? Kurbann olaym, ne istiyorsun? Senin hi aklna gelmiyor mu, biz Yezidi erkeklerin yeil giymedii, yeil yorganda yatmad, benim yatama bunu neden serdiniz? Bizi dinden kardn!
Heciy Cind, Hewar
1. nan ve kltrlerin farkl oluu ykde olduu gibi insanlarda byk sarsntlara sebep olur mu, nedenleriyle syleyiniz. 2. yknn konusunu ve ana fikrini syleyiniz. ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Snf apnda ksa yk yazma yarmas dzenleyiniz. Dereceye giren ilk yky okul dergi ya da gazetesinde yaynlaynz. 5 Olay ve durum yklerinin yazl aamalarn bir izelge zerinde gstererek her iki trden ykye rnek olabilecek ykleri snfta okuyunuz.
173
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerde bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. ykde anlatc, karakterin hem davrann hem de i dnyasn naklediyorsa . bak asn tercih etmitir. Yaanm ya da yaanmas mmkn olay ya da durumlar yer, zaman ve kii(ler) balamnda ele alan ksa dzyazlara .. denir. Konularna ve etkilendikleri edebi akmlara gre . trlerine ayrlr. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Halk edebiyatnda, halk hikayeleri; klasik edebiyatta, mesneviler; modern edebiyatta roman birbirine benzer edebi trlerdir. ( ) Durum yklerinin serim-dm-zm srasna gre bir plan yoktur. ( ) Olay yklerinde merak esi dm blmnde en st safhada tutulurken durum yklerinde merak esi yoktur. ( ) 3. yk ve roman yaz trlerinin benzer ve farkl ynlerini yaznz. 4. Roman trlerinin neye gre snflandrldn yaznz. 5. Nehir roman tr hakknda bildiklerinizi yaznz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
Rusyada kleliin kaldrlmasnda, Gogolun l Canlar isimli romannn byk bir etkisi olmutur. Abdullah Cevdetin 71 tane telif eseri bulunmaktadr. Yazar, dnr, air ve evirmen olan Abdullah Cevdet, Trkiyede adalamann nemli nclerindendir. Ziya Gkalp in Trke ve Krte kaleme ald birok yaz ve makale Diyarbakrda yaynlanan, Diyarbekir, Peyman ve Dicle isimli dergilerde yaymlanmtr. lk Krt filmi, Zer, 1926 ylnda Ermenistanda ekilmitir. lk Krte pul, 1923 ylnn Ekim aynda Mahmud Berzenci ynetimindeki Gney Krdistan Krall tarafndan, idari ilerde kullanlacak damga pulu olarak bastrld. Gnmzde kullanlan Krte alfabe ve gramer kurallarn Celadet Bedirhan hazrlamtr.
174
D. R
1. RDE TEMA VE KONU
HAZIRLIK
1. nceki bilgilerinizden yararlanarak modern iirin zelliklerini syleyiniz. 2. Sizce, birok iirde niin ayn tema ilenmektedir? Bu durum dier sanat dallar iin de geerli midir? 3. nsanlar yaamlarnn bir dneminde bir iki tane de olsa iir yazarlar ya da ezberlerler. Sizce bunun sebebi ne olabilir, tartnz. 4. Siz, iir yazyor musunuz, yazyorsanz birkan snftaki arkadalarnza okuyunuz.
NCELEME
AKLA YNE ESKS GB Gl zlften derleyin Meneke dal eyleyin Uzun boyluyu seyredin Kara ylan derisinde Yine gelip de gemeli Ahlar vatan bilmeli Nur saar, kerem sahibi Dudak benzer gr aleve Gecenin kandili odur Glistann gl odur Yazn esintisi odur Heririnin sevinci de
Arif Sevin, Bekoy Ewan El Heriri
EGER Eger ji nav irn min gul bavjin derve ji ar werzan werzeke min dimire.
EER Eer Gl karrlarsa iirlerimden lr drt mevsimimden biri
175
Eger yar bavjin derve duduw min dimirin. Eger nan bavjin derve sisiyn min dimirin. Eger azad bnin der sala min min dimire ez bi xwe j dimirim.
Eer yarimi karrlarsa lr mevsimlerimden ikisi. Eer ekmei karrlarsa lr mevsimim. Eer karrlarsa zgrl Bir ylm lr ve Ben kendim lrm.
rko Bkes
1. Eer, iirini gz nnde bulundurarak modern iirde nem kazanan konular nelerdir, aklaynz? 2. Modern iir rneklerinde zgrlk temasnn ska ilenmesinin nedenleri neler olabilir? 3. Yukardaki iki iir rneini ekil ve ierik bakmndan karlatrp aradaki farklarn nedenlerini syleyiniz? 4. Yukarda verilen modern ve klasik iiri karlatrarak farkllklarn ve benzerliklerini tahtaya yaznz. ETKNLK 1 5 Amatr olarak iir yazan arkadalarnzn iirlerinden oluan bir iir dinletisi dzenleyiniz ve okuldaki btn arkadalarnz bu dinletiye davet ediniz. 5 Tannm bir airi ya da halk ozann, iir sohbeti yapmak iin okulunuza davet ediniz. 5 Beendiiniz airlerin, sevdiiniz iirlerini bir defterde toplayarak kendinize bir iir defteri oluturunuz.
ETKNLK 2 ETKNLK 3
DELALYA ZAROVAN Binve xweiya dil du avan Dad ji te re her ro nigehban Da z tu mezin bib Bedir-Xan Binve kezeba min binve lo lo . Dewra felek li ser me kn e Bext me re e kezeb birn e Mesken ji me re niho nivn e Binve kezeba min binve lo lo
OCUA GZELLEME Uyu her iki gzmn nurusun Annen her gn sana gzc abuk by diye sen Bedirhan Uyu cananm yreim uyu ey ey Felein ark imdi dmandr Bahtmz kara, yreimiz yaradr Meskenimiz imdi yatak dektir Uyu cananm yreim uyu ey ey
176
Ne mal ne sax ne rihet Talan krne hem ji mihnet; Djwar e gelek belay xurbet, Binve kezeba min binve lo lo!
Ne mal ne shhat ve ne de rahat Talan etmiler hepsini mihnet (sknt) Zordur belas bamzda gurbet Uyu cananm yreim uyu ey ey
Emin Ali Bedirhan, Malmsanij, Czira Botanl Bedirhaniler
1. Yukardaki iire, hangi duygular egemendir, syleyiniz. 2. airin yaamn da gz nnde bulundurarak felein arkn kendisine neden dman olarak grdn syleyiniz. 3. airin gelecee dair umudunun olduunu hangi dizeden karabiliriz, syleyiniz. BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
EMN AL BEDRHAN: Edirne adliye mfettiliinden emekli olan Emin Ali Bey, XX. yzyln ilk eyrei boyunca Krt ulusal hareketi iinde aktif olarak alan, radikal eilimleriyle tannan kiilerden biridir. Sonraki yllarda Krt ulusal hareketi iinde nemli bir rol oynam olan Sreyya, Celadet ve Kamuran Ali Bedirhanlarn babasdr.
177
TU WERE HN FEN BE Tu were hn fen be, i te li w ye, Gawur e hinde yaht cih ye, Di v esra dirxda, r min qelem tera e U kalan min qelemdan e Hesin sar bi f nerm nabe Eger karek nekin li nav bi z, Tu y wextek bibn welat ji dest
SEN GEL LM REN Sen gel ilim ren, sana ne ondan, Gavurmu, Hintliymi, yahut Yahudi Bu yasaklanm asrda Klcm kalemtratr Ve knm kalemliktir Souk demir flemekle yumuamaz Eer almazsak biz tez elden An gelecek vatan uar gider elden
Heci Qadir Koyi

HEC QADR KOY (1817-1897): XIX. yzyln en byk airlerinden biri ve Sorani lehesinin Ehmed Hanisi olarak kabul edilen air, 1850den sonra stanbulda yaamtr. Burada retmenlik yapm edebi ve siyasi grn burada zenginletirmitir. stanbulda vefat eden air, Karaca Ahmet Mezarlna defnedilmitir.
Nevin Gngr Rean, Heci Qadir Koyi
LAWAN WETEN Lawn weten, xret bikin, De rabin ji xew bi ser ev, Nema zeman cehil nezan ro firset e, roja hmet e, Bi ilm senet berz dibe Milet, Alem heme xerq e, kin bi merd, bi dest bird, Yek dil dev bin, heta roja mirdin, Lawan weten, xret bikin
VATANIN OCUKLARI Vatann ocuklar gayret edin Uyann uykudan, gece geiyor Geti cehalet, bilgisizlik a Frsat bu frsat, himmet gnnde Bilim ve sanatla ycelir millet, Dnya daima uratadr, bilin Merte aln, bilek ve yrekle Tek yrek, tek az olun, lene dek, Vatann ocuklar, gayret ediniz
Fak Bkes
178
1. Hec Qadir Koy bilimin evrenselliini hangi szlerle dile getirmitir? 2. air, iinde yaad ada bilimin hakimiyetini nasl dile getirmitir? 3. air, ilim ve edebiyat iin emek veren insanlarn karlatklar zorluklar hangi dizelerle dile getirmitir? 4. Toplumlarn gelimesinde bilim ve sanatn roln tartnz. 5. Tu Were Hn Fen Be ve Lawan Weten iirlerinde grld gibi dnemin eserlerinde okumaya vurgu yaplmasnn nedenleri neler olabilir? Tartnz. KLAMA QZA KURDA Bin v tava geda ez, Xwezil bibma kewek Min bida baska bi lez, Bigeriyama dinyalk Bikira qrn bistira, Klamd edlay, Ba deng mi bela kira, Hercar qulb dinya.
Arif Sevin, Bk
KRT KIZININ ARKISI Bu parlak gne altnda ben, Bir keklik olaydm keke... Yklenip kanatlarma hemen Dnyay dolasam keke lk la kalsam, barsam, Bar trklerinden birini, Rzgar sesimi datsa tam Doldurup dnyann her yerini, Bir kpr aya m olsaydm, Ah bar yolunun stnde. Kpry yle salam klsaydm, Hem baka insanlar iinde.
Yan bibma mixek pir, Li ser rya edlay, Qewn kira pira edlay, Boy temamiya merivay.
Yan bibma pel kaxz, Ya bir sayfa kat olsaydm, edlay ser min bihata nivsar, Bar yazlsayd zerime, Yan bibma dareke inar ez, Ya bir nar olsaydm, Grseydim, hem bar, bahar hem de Tim bidta edlay bihar
Selim Temo, Krt iiri Antolojisi 2. Cilt
1. iiri yksek sesle okuyarak, iirdeki l ve kafiyenin dinleyeni nasl etkileyebilecei konusundaki grlerinizi syleyiniz. 2. iiri bir kez daha hem Krte hem de Trke okuyarak ahenk asndan karlatrnz? 3. iirin size artrd duygu ve dnceleri yaznz?
179
SONBAHAR BULUTU
Denizden bir katar yamur bulutu dm ardna rehberin Dan eteinde diz km, sesiz ve sakin Sonbahara ala, hkra hkra, kederle ala Son yapraa, gln son yalnz yaprana ala Hkra hkra ala, kederle ala, kurak yerlere, ovalara Yapra sararm aaca, kurumu otlara, dallara Yar kurumu pnarlara, kymn rmann akllarna Scak yazdan kalan tm kuruluklara Evet, ala, kederle ala, gzyalarn kuruyana kadar ala Sonbahar yamurunun alayyla gmlsn gsn suya Kaplasn kar yksek ufku billur ereveyle Son bulsun rmaklarda selle, bulank sularn dalgalar Souk ve serin damlalar aalara allara yasn Altuni sar kelebek usun yapraklardan, dalsn Grle, sisli yamur yadr, saanak halinde, asla Durmasn alayn hkr ve sonbaharn bulutu da Doa solgun ve pejmrde, balmumu misali Hznn gzyandan sonbahar mateminin nianesi
Ebdullah Goran
180
SONBAHAR Fn mr biter, bir uzun sonbahr olur. Yaprak, iek ve ku dalr, trumr olur. Mevsim boyunca kendini hissettirir ved; Artk bu dadaayla uuldar deniz ve da. Yazdan kalan ne varsa olurken har neir; Gnler hazinleir, geceler uhrevileir. Terinlerin bu hzn geer t iliklere; Anlar ki yolcu yol grnr selviliklere. Dnyann ufku gzlere gittike tr olur; Her gn srklenip yaamak rha br olur. nsan duyar yerin dile gelmi sktunu; Bir baka msikye gei farz eder bunu. Teslim olunca vadesi gelmi zevline; Benzer cihna gelmeden evvelki hline. Yaprak nasl derse akp kaybolan suya; Rh yle yollanr uyanlmaz bir uykuya. Duymaz bu anda ta gibi kalbinde bir sz; Fark etmez anne - toprak lm mcermz.
Yahya Kemal Beyatl
1. Yukarda verilen iirleri karlatrp her ikisinin ortak temasn bulunuz? 2. Sizce sonbaharn iirde ilenen nemli bir imge olmasnn nedenleri nelerdir? 3. Sonbahara dair iirler bulup snftaki arkadalarnzla paylanz? 4. Her iki iirden yola karak sanatn evrensellii hakknda neler syleyebilirsiniz? BUNLARI BLYOR MUSUNUZ?
EBDULLAH GORAN: (1904-1962) Krtenin ilk modern airlerinden olan Goran, 1904 ylnda Irakn kuzeyindeki Halepe ehrinde dnyaya geldi. Babasnn lmnden sonra, eitim grmek iin Kerkke gitti. 1935-1937 yllar arasnda Halepede retmenlik yapt. II. Dnya Sava yllarnda (1940-1945) Filistinde Yefa Radyosunun Krte Blmnde alt. Faizme kar Krte bildiri ve haberler yaynlad. 1951-1952 yllar arasnda Irak rejimi tarafndan hapse atld. Hapishaneden ktktan sonra, Jn (Hayat) dergisinin bayazarln stlendi.
181
2. RDE EKL VE SLUP
XABR Ey Xabr, Xabr, ey Xabr, Xabr Wek daxwaza min, pir dirj kr Kferata te, xum xum, lew, lew Nayn bra te ne razan, ne xew Her dem dinal, bi qrn, gaz L kes nizan, ka i dixwaz? Armanca te ye, xurt, pven Cih te tenge, div firehbn Plan did xwe, qr firyad Te j wek min div azad Snga v erd te irand bi zor Nizanim ira tu na berjor Ev ende xurt, b daxwaz vn Dikev snga derya b evn
EY HABUR Ey Habur Habur, ey Habur Habur, Habur Arzum gibi uzun, derin akan Habur Akar didinirsin; yakar, uultu Aklna gelmez mi hi dinlenme, uyku Boyuna inlersin lk ve sitemle Neler istediini bilmez ki kimse Kabarmak, yol almaktr senin muradn Geni olmal nk u dar yatan Feryat figanla, dalgayla yekinerek Sana da benim gibi zgrlk gerek Topran barn zorla yarp getin Bilmem neden yukar doru gitmezsin Glyken arzusuz ve iradesizsin Snrsn gsne aksz denizin
Xwezka min bi te, b derd b kul Ne mutlu sana byle dertsiz, tasasz Dij bi ad, Mutlu mesut yaarsn uursuz, b mej dil kalpsiz Tu j wek min, ger bibna kurd Ev xurtiya te dib kul derd Eer sen bir Krt olsaydn benim gibi Ah, bu gcn derde, kedere dnerdi
Cegerxwn
1. Yukardaki iiri ekil ve slup asndan inceleyiniz. 2. Yukardaki iirde en ok hangi sz sanatlar kullanlmtr, syleyiniz.
182
R SANATI Musiki, her eyden nce musiki; Onun iin tekli msradan ama. Kvrak olur erir havada sanki; Ar aksak syleyie yanama Kelime seerken de meydan senin; Bile bile bir nebze aldanmal. Dumanls gzeldir trklerin; yle hem seik olsun hem kapal Paul Verlaine Tut belagati boazndan, sustur El demiken bir zahmete daha gir; Kafiyenin azna da bir gem vur. Brakrsan neler yapmaz kim bilir?
Paul Verlaine
1. Yukardaki drtlkler nda airin iir anlayn deerlendiriniz? 2. aire gre iire ne tr yenilikler getirilmelidir? 3. iiri ekil ve ierik asndan inceleyiniz. BEYRUTUN OTOBSLER Dnd ark, Otobs titredi, Dnd tekerlek, Yokutan indi, Yrd otobs Kuzu srs gibi Yolcular, Yldlar st ste. Kimi oturmu kimi ayakta. Kollarndan asl, Ard sra sarsldlar, Birbirine dolandlar Dur otobs! Yr otobs! ofr, Zirzop. Gzleri fal ta, Savurdu kfr Trke: Say bakalm, lan! Ka kii? Yirmi dokuz Eh! Sr yeter!
183
Yrd otobs, Yoku aa, Bir ileri, ki geri, Salland yirmi dokuz can. Motor; Morgandan, Karesor: Usta Vartan, Drt ayak zerine Keresteyle akm. Toplam on yolcu, Oturmu Kalanlar, Hepsi ayakta, Kollarndan asl, Ard sra sarslyorlar, Birbirine dolanyorlar Dur otobs! Yr otobs! ofr, Gzleri fal ta Hop! Muavin, Top gibi. Dedi: Nerrr rit te, drt ift. Xirrr rit Bast frene Usta Xorn ndiler yolcular Yaban keisi gvdesi gibi Kollarndan asl, Ard sra sarsldlar Birbirine dolandlar Yrd otobs! Yoku aa, Bir ileri, ki geri, Salland yirmi dokuz can
Red Kurd
184
1. Yukarda verilen iiri yksek sesle okuyarak iirdeki ahenk hakknda grlerinizi dile getiriniz? air bu ahengi nasl salamtr, syleyiniz. 2. Beyrutun Otobsleri iirinin ekil zelliklerini szl olarak ifade ediniz? 3. Beyrutun Otobsleri iirini Verlainenin iir Sanat iirinde dile getirdii yaklama gre deerlendiriniz? GORSTANN TENG Ber rok li kjan gor ye? bare xwe li ba dike, Pnc hezar gul. Pnc hezar pekn baran ji xewna iyan iyar dike Bav Tjo ji esman ehdan direve! Helepey nexurya iyan ji zik kevir ji ava gulan tt herikandin bi mekyaja kmya njen tt xemilandin... Bna w ji erm me ji Maa min difre chan p li ax dike diikim! Bi nav dktatoran bi azara deyz dibawikim! jena dil min bi ser penka Helepey de tt reandin Rt li ber tna agir me ser rima ji xwn dion DAR MEZARLAR Gnn yz hangi mezara dnktr? Ve dou rzgarn savurur. Be bin gl. Be bin yamur damlasn, Da uykusundan uyandrr Ve Bav Tujo, Kaar ehitlerin gnden! Ve Halepe, Dalar ekber evlad, Tan karnndan, Gl suyundan aktlr Son moda kimyasal bombalarn makyajyla, Sslenir Kokusu, derimizden, pcmden frlayp uar. Topra teper dnya, Krlrm! Diktatrlerin ad, Ve deyyusa szlaryla Esnerim! Ve kalbimin acs, Halepenin alnndan Savrulur plak Yangnmzn yayd s nnde, Ykarlar mzrak ularndaki kan
Her tit xweik talan dikin Gzel olan her eyi yamalyorlar, hem sibehn nazik bcan dikin ldryorlar btn narin sabahlar,
185
xwe fr nav r topan dikin Helepey lvn xwe ji nrgiz ji tava rok bernade ko ne li ser memikn berbang be tiliyn xewn ranade Ceng bo wan e Ma oksejna Helepe ye! ji govanda seqem nareve ji guregura mirin ji zindana iyan ji ser piy ewran nalive doza w ma e an mazban w xerdel e, sdar xa e
Kllarn ve toplarn adn reniyorlar. Ve Halepecik, Ayrmyor dudaklarn nergisten, Gn nda afan memelerinde dolayorsa, zmyor ryann parmaklarn Sava bunlar iindir! pcktr Halepenin oksijeni, Ki kamaz ayazn halayndan lmn grleyiinden, Zindanndan dan, Bulutlarn ayaklar dibinde, kprtsz, ylece, Derdi gn pcktr. Ya da hardal gaz, daraac ve armhtr, Onun ev sahibi.
Ehmed Huseyn
1. Sanat insanln ortak vicdandr cmlesini yorumlaynz? 2. Halepe Katliam ve Hiroima hakknda bilgi ve fotoraf toplayp snfnzda bir pano oluturunuz? 3. iir sizde nasl duygular uyandrd, syleyiniz. KIZ OCUU Kaplar alan benim, kaplar birer birer. Gznze grnemem, gze grnmez ller. Hiroimada leli, oluyor bir on yl kadar. Yedi yanda bir kzm, bymez l ocuklar. Salarm tututu nce, gzlerim yand kavruldu. Bir avu kl oluverdim, klm havaya savruldu.
186
Benim sizden kendim iin, hibir ey istediim yok. eker bile yiyemez ki kat gibi yanan ocuk. alyorum kapnz, teyze, amca, bir imza ver. ocuklar ldrlmesin, eker de yiyebilsinler.
Nazm Hikmet
KIZIL MREKKEP Yeil bir aa ldnde Ardndan binlerce damar alar Ve yapkan bir kayg kaplar onlar Ama ben ldmde Ne annem var Salarm okayp Yattrsn beni Ne de resmim kalr gzel bir kzn antasnda Tm o holandm kzlar Neesiz yz solmu sevgilimi Ve clz bedenimi Unutup iirlerimi okurlar Adm bile bilmeden Tm airler Kokulu mrekkeple yazarlar Ve sevgililerinden sz ederler
187
Gzlerinin imeinden Salarnn harmanndan Tm sevgililer de Ayn mrekkeple yazarlar Birbirine Ama ben kalbimden damlayan kanla O kzlarn gzleri iin iir yazyorum Holandm Ve holanmadm kim varsa Tm szlkler Mrekkep kokar Ama benim dizelerim Kendi kanm! Szcn ieklerini Kendi kanyla sular gibi!
Letif Helmet
PSTE PSTEK var b Hemoy bik boyax li quncik Meydana Mezin li nav dil bajar am ser westiyay tewandib wek fira nav dest xwe la xwey zirav bilez bilez dihejand. Hemoy bik eware
FISILTI Akamd, Kk boyac Hemo, Byk meydann kesinde, am ehrinin orta yerinde, Yorgun ban emi ne, Avucundaki fra gibi Zayf bedenini hzlca sallar. Kk avare Hemo,
188
di ber xwe de bi piste pist ev digot: Tu mamoste piy xwe deyne! Tu bazirgan piy xwe deyne! Zabit cass leker celad mirov ba mirov p Hn hem! yek li pey yek piy xwe deynin kes nema ten Xud ma Ez bawer im li w dinyay j Xud ji bo boyaxkirina plavn xwe w gaz Kurdek bike k dib ew Kurd ne ez im Ax day! Tu dib plavn Xud i qas mezin bin end numre ne lingn w? L ji bo pere! day tu dib w Xud iqa s bide
Kendi kendine, Fsltyla sylenir: Sen retmen uzat ayan! Sen tccar efendi uzat ayan! Komutan Casus Asker Cellat yi insanlar Ve ktler, Hepiniz! Srayla uzatn ayaklarnz. Kalmad kimse, Allahtan baka, nanyorum ki br dnyada da Allah boyatmak iin ayakkabsn, Krd aracak. Kim der ki O Krt ben olmayacam Ah anneciim! Sence Allahn ayakkablar ne kadar byktr? Ayaklar ka numaradr? Ya creti! Anne, sence Allah ka para verir?
rko Bkes
189
NAME var e Baran hr hr dibare Ten me Na ne ten me Hem Moskov li gel min gav davje Tent karxezalek b Nrvanek hat nan l girt Gavn min nagihjin var e Baran hr hr dibare Ten me Na ne ten me Diim Cada tije xwe pi piy min gir dide Diim Di brka min de Nameyek di nav zerfeke sor de Dil min duwemn e l dide
MEKTUP Akamdr Yamur iseliyor Yalnzm Hayr, yalnz deilim Btn Moskova benimle yryor Yalnzlk bir ceyland Bir avc nian ald ona Yetiemiyor admlarm Akamdr Yamur iseliyor Yalnz mym? Hayr, yalnz deilim Gidiyorum Taan cadde dolanyor ayaklarma Gidiyorum Cebimde Krmz zarftaki mektup kinci kalbimdir benim, arpyor
Evdila Pew
VARA Z HAT vara hrsok z hat v car delingn bajr ewitand qntarn iya xemiland bi fireya xemr releyan xwe spart dara spndar ewin kolann belengaz ken lstokn zarokan kevokan civand li ser siving hewirn. kek apn simblboq xeyidn ji ayxaneyan karkern dest hi eqit gavann r kizir vegeriyan berber nanpj derab xwe girtin bajr d cendek mirar e.
ERKEN NEN AKAM fkeli akam erken indi bu kez Yakt ehrin paalarn Dan eteini boyad eflatun frayla Akakavaa snd srcklar Ezgin sokaklar sendeledi ocuk glleriyle topland gvercinler Ve tler saaklara Palabykl aabeyler, amcalar darldlar kahvelere Elleri akllar atlam iiler Kavruk yzl srtmalar dnd Kepenklerini indirdi berberler, frnclar ehir mundar bir cesettir bundan byle
190
ax! Di van deman de hn nizanin xwna min iqas dikele iqas near tengezar im taya evniy dibe bizotek agir ez tent tne cem hev r bi r her ba kovaniy vediree her s melkemot min bibrtne. vara gewez bbext pelgek din daweand ji darhinara temen me me hay ji xwe nne. evndar eraqvexur tolazn bajr j li bend bn mixabin vara z hat aram nean bi xwe re.
Ah! Byle anlarda Kanm nasl kaynar, bilmezsiniz Nasl aresiz ve skkn olurum Ak nbetleri dnr bir para kze Yalnz ben ve yalnzlk bir aradayz yz yze Rzgar keder kusar Azrailimi hatrlatr her glge Eflatun ve iftirac gece Bir yaprak daha dkt mrmn nar aacndan Kendimizin farknda bile deiliz ehrin ak, ayya Ve aylaklar da bekliyorlard onu Yazk ki erken inen akam Huzur getirmedi kendisiyle
Berken Bereh
191
WNAYA BERVAR SKAK dev ji leystik berdan, li n xwe htin gok xarn xwe. xwe bi hij avtin hembza diyn xwe. opn zarokan man li sikak kitikek bi d wan re leyist. nihr b tahm e, dev ji xaran berda. mna ku bike pna mikek, gok li wir hit ber xwe da deriy malek. pelek bi ten zerik, mimi wek por payiz hik ziwa xwe xwe do dib, spart ba nihr li min li darek ji qevdn min re ma tenga var sikak xewle, ronah li maln xwe min daye d herdu lingn xwe bhna nefiyek t ji v bajar
AKAMST RESM VE SOKAK oyunlarna son verdiler artlarnda braktlar toplarn, bilyelerini sevgiyle atldlar annelerinin gsne sokakta ocuk izleri kald bir kedi oynad yerlerinde bakt ki tad yok, brakt bilyeleri bir fare sesi duymu gibi topu brakarak yzn baka bir eve evirdi kays sars bir yalnz yaprak gzn sert ve kuru salar gibi rzgara snm dnyor kendi kendine bir bana bir aaca bakt bileklerime kald akamst sknts sokak ssz, klar kendi evinde ayaklarmn peinden gidiyorum bir srgn kokusu var bu ehirde
Arjen Ar
1. Erken nen Akam ve Akamst Resmi ve Sokak, iirlerinde kullanlan sz sanatlarndan rnekler bularak aadaki tabloya yaznz ve bu sz sanatlarnn iirlerdeki ilevlerini szl olarak ifade ediniz?
iirler Erken nen Akam Sz sanatlar a. Kiiletirme b c. d. rnek fkeli akam
2. Erken nen Akam ve Akamst Resmi ve Sokak, iirlerinin ekil ve slup zelliklerini bulup tahtaya yaznz?
192
DNMN NV EV 1 ev mareke li valahiya ezman daliqiyaye 2 Bxew ivkeke bi nikiln xwe dara brannn min vedikole 3 Peln umir diwein Payz e
GECE YARISI MANZARALARI 1 gece gn boluuna aslm bir ylandr 2 bir kutur uykusuzluk gagasyla anlarmn aacn didikler 3 mrn yapraklar dklyor sonbahardr artk
Jana Seyda
ETAR Gund bi gund li zarokatiya xwe digerim Her etar bi aliyek dibe Min ji hev belav nekin ez ben Ten me Qet nebe destn xwe nedin dil min Benda roja xwe ye a nebe W mirar here
ER Ky ky ocukluumu aryorum Baka yne gtryor her eri Beni parampara etmeyin efendim Yalnzm Yreime dokunmayn hi deilse Kendi gnm bekliyorum Mutlu olmazsa Murdar gidecek
xms Sefer
193
1. Gece Yars Manzaralar ve eri iirlerinin ortak imgelerini tespit ediniz? 2. Gece Yars Manzaralar ve eri iirlerinin sizde oluturduu izlenimleri szl olarak ifade ediniz? 3. Gece Yars Manzaralar ve eri iirlerini ekil ve slup zellikleri asndan inceleyiniz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerde bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. iirlerde dize sonlarndaki ses benzerliklerine ayn anlamda, yapda ve grevde olan ses ve szck benzerliklerine denir. iirlerdeki nl tekrarlarna nsz tekrarlarna denir. Nesirlerdeki ses tekrarlarna denir. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Modern ve klasik iirlerde temalarn ve konularn paralellik arz etmeyiinin nedeni iir dnemlerinin farkllam olmasdr. ( ) iirlerde devrik cmle yapsna ska rastlanr. ( ) Akrosti iir modern iirin bir trdr. ( ) 3. Szl edebiyattan modern edebiyata kadar iirin nemini ve varln yitirmeyiini neye balayabiliriz, yaznz. 4. Mevsim boyunca kendini hissettirir ved; Artk bu dadaayla uuldar deniz ve da. Yukardaki beyiti aklayarak sz sanatlarn gsteriniz. 5. Modern iir, slup ve ekil asndan klasik iirden hangi zellikleriyle farkllk arz eder, yaznz.
194
E. TYATRO
1. MEM ALAN
HAZIRLIK
1. Tiyatronun tarihi ile ilgili bir aratrma yapnz. 2. Bir tiyatro oyununda grev almak ister miydiniz, tiyatro oyunculuu size gre zor bir meslek midir? 3. Tiyatro ile sinemay karlatrarak hangisinin edebiyata katksnn daha ok olduunu tartnz.
Arif Sevin, Mem Zin
NCELEME
MEM ALAN II. PERDE (Kap alnr) Memo- Anne kap, kap alnyor. (Hemen seslenir.) Kim o? Oooo. Lewend karde buyur, Buyur (Lewend kapdan ieri girer.) Lewend- Selamn aleykm! (avree doru yrr.) avre- Aleykm selam buyur yle otur. ( Lewend oturur.) Ho sefa geldin, iyi misin oluk ocuk iyi mi? Lewwend- Allah raz olsun oluk ocuk ellerinden per. Memo- Ho sefa geldin.
195
Lewend- Ho bulduk hazr msn? Annen izin verdi mi? Memo- Biz de onu konuuyorduk. Anneciim stn helal etti. im bitti, Allah izin verirse ne zaman gidiyoruz? Lewend- Bugn Bakaleden biri geldi. Mir, Hakkriye gitmi. Bu hafta Hakkride toplanmamz gerekiyor. Memo- Bugn toparlan, yarn sabah yola kyoruz. Lewend- znimi rica edeyim gidip toparlanaym. Memo- Bam gzm zerine. avre- (Kendi kendine konuur.) Allahm evladm sana emanet ediyorum. Onu koru ve iini rast getir. (Memoya bakarak) Evladm, Allah yardmcn olsun, gidip senin yolluunu hazrlayaym. (avre gider.) Memo- (Kendi kendine konuur.) Yce Allahm, bana ne byk bir ltufta bulunmu, sorumluluk sahibi bir anne vermisin! Vicdanmn emrettii her eye raz. Hibir zaman yapmak istediklerime engel olmad. imdi eim Hazaln yanna gideceim, bir haftalk gelin, byle braksam doru olur mu? Evet, olur; nk lke sevgisi btn sevgilerin zerindedir, umarm o da bu fark biliyordur. (inde bulunduu durmu biraz lp bier. O srada Hazal da ieri girer, elinde mendil gzyalarn siler. Memo elinden tutup yanna oturur.) Memo- Hazal, hayrdr neden alyorsun? Hazal- Sen gitmiyor musun? Memo- Gidiimden dolay senin alaman m gerekiyor? Hazal- Sen gittikten sonra ben ne yaparm! Benim yaamam mmkn m? Sen gidince benim ruhum da seninle gelir. Beni de yannda gtr. Memo- Byle savalarda kadnlarn olmas ayptr, sonra annem burada yalnzdr. Onu bu ekilde brakamayz. Hazal- Annene gece gndz hizmet etsem gocunmam, rahatszlk duymam (Gzlerinden yalar akar.) Seni nasl felein eline teslim ederim, senden nasl ayr kalabilirim! Memo- (Ahenkle) Bugn dnmn yedisidir, sava ayrd beni senden, ben dmanla savaa gidiyorum, ceylanm sevdiim yeter alama. Hazal- Memo bugn asker oldun, akmz keder doldu, beni de yannda gtr, ya ldrt ya da ldr yle git. Memo- Yeter artk alama, dman bize kin kusuyor, durmam doru deil. Ceylanm sevdiim yeter alama. (Hazal baylr.)
Ebdrrehman Rahmi Zapsu
196
1. Yukarda bir blm verilen oyunun karakterlerini ve tiplerini tahlil ediniz. 2. Sizce bu tiyatro oyununun sonu nasl bitmelidir, syleyiniz. 3. Sizce Memo gitme kararn vererek doru mu yapmtr? Niin? ETKNLK 1 ETKNLK 2 5 Yukarda bir blm verilen Mem Alan oyununu snfnzda canlandrnz. 5 Ksa bir ske yazarak tiyatroya yetenei olan arkadalarnzdan oynamalarn isteyiniz.
LME VE DEERLENDRME
1. Aadaki cmlelerde bo braklan yere uygun kelimeyi yaznz. Yaanm ya da yaanmas mmkn olay, durum ya da olgularn bir kesitinin sahnede seyirciler karsnda canlandrlmasna denir. Karagz oyunlar, ramazan aynda toplam . gn oynanr. 2. Aadaki cmlelerin karsna yarglar doru ise (D), yanl ise (Y) yaznz. Tiyatro ses, jest, mimik ve taklitlere dayanan edebi bir trdr. ( ) Tiyatronun doduu yer Yunanistandr. ( ) Dram tr, trajedi ve komedi trlerinden nce vard. ( ) Rev, bale, opera ve pandomim modern tiyatro trleri arasnda yer alr. ( ) Klasik trajedi ve komedilerde birlik kuralna uyulur. ( ) 3. Krt tiyatrosunda da Karagz, Orta Oyunu, Meddah ve Ky Seyirlik Oyunlar gibi geleneksel tiyatro trleri var mdr, yaznz. 4. Sahne, perde, aksesuar, suflr ve tuluat, tiyatro terimlerini birer cmle ile ksaca tanmlaynz.
197
NTE SONU LME DEERLENDRME SORULARI

1. Aadakilerden hangisi iirin ekil zelliklerinden biri deildir? A. Uyak B. Nazm birimi C. Nazm biimi D. l E. Tema 2. Aadakilerden hangisi iirde l ile ilgili bilgi yanll iermektedir? A. Halk edebiyatnn geleneksel ls hece lsdr. B. Hece ls Krt milli lsdr. C. Aruz ls Krt milli lsdr. D. Aruz ls ak ve kapal hecelerin uyumundan ibarettir. E. Aruz ls Arap milli lsdr. 3. Aadakilerden hangisi iirin trnn belirlenmesinde n bilgi deildir? A. l B. Konu C. Tema D. Ezgi E. Nazm birimi 4. bir kutur uykusuzluk gagasyla anlarmn aacn didikler Yukardaki dizelerde aadaki sz sanatlarndan hangisi vardr? A. Tebih B. Telmih C. Kinaye D. ntak E. Mbalaa
198
5. Aada tiyatro ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanltr? A. Elendirirken retmeyi amalar. B. Okunmak iin deil sahnelenmek iin yazlr. C. Tiyatro metnini yazan kiiye senarist denir. D. Tuluata dayal oyunlarn yazl metni yoktur. E. Modern tiyatro oyunlarnda dekor ve kostm zamanla nemini yitirmitir. 6. Klasik trajedi ve komediler ka perdedir? A. 5 B. 4 C. 3 D. 2 E. 6 7. Aadakilerden hangisi XIX. yzylda stanbulda yaayan etnik topluluklardan biri deildir? A. Ermeniler B. Yahudiler C. erkezler D. Trkler E. Ruslar 8. Aadakilerden hangisi Krt gazetelerinden biri deildir? A. Krdistan Gazetesi B. Riya Teze C. Jin D. Roja N Gazetesi E. Krt Teavn ve Teraki Gazetesi 9. Aadakilerden hangisi Krt roman yazardr? A. Mehmet Uzun B. xms Sefer C. SelimTemo D. Arjen Ar E. Ehmed Huseyn 10. Aadaki eser-yazar elemelerinden hangisi dorudur? A.Mavie de Kurde - Dr. Nureddin Zaza B. ivan Kurd - Ereb emo C. irok - Fuat Temo D.Mem Alan - Ebdurehman Hakkari E. Jin - Mehmet Uzun
199
11. Aada, Airet Mektebi ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanltr? A. Airet ocuklar dnda kimse bu okula alnmazd. B. Badattan, amdan, Yemenden, emmerden ve Enzeden bu okula renciler gnderilirdi. C. Buradan mezun olanlar hemen vali olarak atanrlard. D. Devlet tarafndan burada okuyan ocuklara maa verilirdi. E. Burada okuyanlar alt yedi yl iinde alim olabiliyorlard. 12. Aadakilerden hangisi Hawarn alma tz iinde yer almaz? A. Her trl Krte yk, fabl, deyim ve arklar derleyip yaymlamak B. Her trden Krte yazl metin zerine almalar yapmak, gemite ve gnmzde yazlanlar tasnif etmek. C. Krdistandaki gelenek, meslek ve sanatlar zerine aratrmalar yapmak. D. Krt tarihi ve corafyas zerine almalar yapmak. E. Krt dilinin stnln ve zenginliini btn dnyaya ispatlamak. 13. Aada, modern iirle ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanltr? A. Modern iirde l ve uyaklar deimez kalplar halindedir. B. Modern iirde konu ve temalarda eitlilik vardr. C. Modern iirde gnlk olaylar ve sradan insanlarn duygu dnyalar ilenir. D. Modern iirde anlam, dize btnlnn dna tamtr. E. Modern iirde kalplam sz sanatlar kullanlmaz. 14. Aadaki eserlerden hangisinin yazar farkldr? A. Kzl Elma B. Trk Tresi C. Ey Trk Uyan D. Trkln Esaslar E. Trklemek, slamlamak, Muasrlamak 15. Aadakilerden hangisi Yahya Kemal Beyatlya ait deildir? A. Aziz stanbul B. Eil Dalar C. Siyasi Hikayeler D. Ylan ldrseler E. Tarih Muhasebeleri
200
Z DEERLENDRME EMASI
201
KAYNAKA
Ahmad, Kemal Mazhar, I. Dnya Savanda Krdistan, Doz Yaynlar stanbul, 2001. Akpnar, Alian, Airet Mektep Devlet, Aram Yaynlar, stanbul, 2001. Alakom, Rohat, Eski stanbul Krtleri, Avesta Yaynlar, stanbul, 1998. Antolojiya Dengbjan, Diyarbakr Bykehir Belediyesi Kltr ve Turizm Mdrl Yaynlar, Diyarbakr, 2007. Aras, Ahmet, eviren: Fehim Ik, Efsanevi Krt airi Evdal Zeynik, Evrensel Yaynlar, stanbul, 2004. Axtep, x Evdirehman, Yayna Hazrlayan: Zeynel Abidn Zinar, Rewdneim, Stockholm, 1991. Bal, A. (Der.), Antolojiya Helbestvann Kurd, Pel Sor Yaynlar, stanbul, 1992. Bal, A. Gotinn Piyan n Kurd, Pel Sor Yay, stanbul, 1993. Barnas, Rojen, ir -1-, Ndem Yaynlar, Jarfalla, 2002. Bayrak, Mehmet, Ak - Gizli/Resmi - Gayrresmi Krdoloji Belgeleri, zGe Yaynlar, Ankara, 1984. Bayrak, Mehmet, Alevilik-Krdoloji-Trkoloji Yazlar, z-Ge Yaynlar, Ankara, 2009. Bayrak, Mehmet, Gravrlerle Krtler-Bi Gravuran Kurd, z-Ge Yaynlar, Ankara, 2002. Bedirhan, Celadet, Hawar, Say 1, am, 15 Mays 1932. Bedirhan, Celadet, Were Dotmam, Avesta Yaynlar, stanbul, 1998. Bedirhan, Mikdad Mithad, Krdistan Gazetesi, Say 1, Kahire, 1898. Bkes, rko, Ji Nav irn Min, Avesta Yaynlar, stanbul, 2001. Bingl, Abdulkadir, Gotinn Piyan Biwjn Botan, Nbihar Yaynlar, stanbul, 2005. Borak, Mustafa, Ferhenga Biwjan, stanbul Krt Enstits Yaynlar, stanbul, 2005. Borazboz, Bi Hevre, eviren: Selim Temo, Esmer Dergisi, stanbul, Say: 8/2005. Burkay, Kemal, Gemiten Bugne Krtler ve Krdistan, Deng Yaynlar, stanbul, 1992. Cegerxwn, Hayat Hikayem, Evrensel Yaynlar, stanbul, 2003. Cell, Cell, Krt Aydnlanmas, Avesta Yaynlar, stanbul, 2001. Cell, Cell, x Senanya Feqy Teyran, Institut Fr Kurdologie, Wien, 2003. Cewar, Firda Hec, Heciy Cind Jiyan Kar, Lis Yaynlar, Diyarbakr, 2008. Cind, Heciy, Hewar, Lis Yaynlar, Diyarbakr, 2008.
202
Kaynaka
Cizr, Melay, eviren: Osman Tun, Weann Nbihar, stanbul, 2003. elebi, N. Newzat, Dil Bir Gnetir, Kltrel oulcu Gndem, 24 Temmuz 2007. Dilin, Cem, rneklerle Trk iir Bilgisi, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2000. Dilge, Felat, Rojnameya Kurd ya Pn Kurdistan, Krt Enstits Yaynlar, 1998. Ehmed Xani, Gnmz Krtesine eviren: M. Emn Bozarslan, Mem Zn, Deng Yaynlar, stanbul, 2005. Ehmed Xani, Trkeye eviren: M. Emn Bozarslan, Mem Zn, Deng Yaynlar, stanbul, 1996. Farqn, Zana, Ferhenga Kurd-Tirk, stanbul Krt Enstits Yaynlar, stanbul, 2004. Farqn, Zana, Krte Szlk, stanbul Krt Enstits Yaynlar, stanbul, 2000. Glda, smail, Krdistan Teali Cemiyeti, Doz Yaynlar, stanbul, 1991. Glensoy, Tuncer, Trke El Kitab, Erciyes niversitesi Yaynlar, Kayseri 1993. Gndz, Mslm, Krt Basn Tarihi Tekzip, Aram Yaynlar, stanbul,1998. Halid, Cemil Muhammed, eviren: mit Demirhan, Melay Cizr-Sevgi ve Gzelliin airi, Hivda Yaynlar, stanbul, Ocak 2008. Han, eref, eviren: Mehmet Emin Bozarslan, erefnameKrd Tarihi, Deng Yaynlar, ubat 1998. Hawar, Say 1-52, am 1932-1943. Huseyn, Ehmed, Dwan, Avesta Yanlar, stanbul, 2002, stanbul, 1998. J. Ong, Walter, Szl ve Yazl Kltr, Metis Yay, stanbul, 2010. Jn Dergisi, Say 1-25, 1918-1919. Kara, Sabah, ada ran iiri Antolojisi, Nubihar Yaynlar, stanbul, 1998. Kara, Sabah, arin, Nubihar Yaynlar, stanbul, 1998. Kevirbir, Salih, Karapet Xaco, Elma Yaynlar, stanbul, 2005. Kmr, Mehmet, Gul Wara Tyan, Akada-Elbistan Azyla Krt Masallarndan Semeler, Frat Yaynlar, stanbul, 2005. Kreyenbroek, Philip-Christine Allison, Krt Kimlii ve Kltr, Avesta Yaynlar, stanbul, 2003. Kurd, Hnker, Ziman Kurd, bgst Yaynlar, stanbul, 2008. Kurdo, Prof. Qanat, Tarxa Edebiyeta Kurd, z-Ge Yaynlar, Ankara, 1992. Kutlay, Naci, ttihat Teraki ve Krtler, Beybn Yaynlar, Ankara, 1992. Krdistan Gazetesi, Btn Saylar, 1898-1902. Levent, Agh Srr, Divan Edebiyat, Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitapevi, stanbul, 1984. Malmsanij, Czira Botanl Bedirhaniler, Avesta Yaynlar, stanbul, 2000. Malmsanij, Naz, Bav, Miriy Heram, Lis Yaynlar, Diyarbakr, 2009. Malmsanij, Krt Talebe- Hv Cemiyeti, Avesta Yaynlar, stanbul, 2002.
203
Margosyan, Mgirdi, Syle Margos Nerelisen, Aras Yaynclk, stanbul, 1995. Nikitin, Bazil, Krtler, Deng Yaynlar, 4. Bask, stanbul, 1994. Nikitin, Bazil, Krtler, Deng Yaynlar, 5. Bask, stanbul, 2002. Ordixan, Cell, ev. brahim Kale, Krt Kahramanlk Destan Dimdim, Avesta, stanbul, 2001. Roj Kurd, Say 1, Haziran 1913. Say 2, stanbul, Temmuz 1913. Ronahi, Say,1-28, am,1942-1945. Sadn, M. Xalid, Feqiy Teyran, Nubihar Yaynlar, stanbul, 2003. Sami, emseddin, Kamus-l Alam, stanbul 1896, Aktaran: Abdurrahman Nursi, Bedizzamann Hayat, Nbihar Yaynlar, stanbul 1997. Shakely, Ferhad, Modern Krt yk Sanat, Avesta Yaynlar,1998. emo, Ereb, ivan Kurmanca, Lis Yaynlar, Diyarbakr, 2009. raz, x Sad, Gars Farqn, ev: M. Mihemed, Nubihar Yaynlar, stanbul, 2003. Temo, Selim, Krt iiri Antolojisi, 2 Cilt, Agora Kitapl, stanbul, 2007. Tepe, shak, Guldeste-Ji Piyn me Baqek Zargotin, Pr Yaynlar, stanbul 2004. Teyran, Feqiy, Dwan-Ey Av Av, stanbul Krt Enstits Yaynlar, stanbul, 1998. Usf, Nureddin (Nureddin Zaza), Hawar, Say: 27, am, 1932. Uzun, Mehmed, Destpka Edebiyata Kurd, Beybn Yaynlar, Ankara, 1998. Uzun, Mehmed, Siya Evin, Avesta Yanlar, stanbul, 2001. Uzun, Mehmet, Bra Qeder, Avesta Yaynlar, stanbul, 1999. Uzun, Mehmet, Krt Edebiyat Antolojisi, thaki Yaynlar, stanbul, 2007. Uzun, Mehmet, Krt Edebiyatna Giri, Belge Yaynlar, stanbul, Mart 1999. Uzun, Mehmed, Dengbejlerim, thaki Yaynlar, stanbul, 2006. Wikander, Stig, Antolojiya Tekstn Kurd, Orfeus Yaynlar, stanbul, 1996. Xan, Ehmed, Mem Zn, iirleri Trkeletiren: Mehmet Emin Bozarslan. Xudo, Egd, D Dmar, Ndem Yaynlar, Stockholm, 1995. Yesevi, Ahmet, Hzl. Kemal Eraslan, Divan- Hikmetten Semeler, Ankara 1983. Yyler, Celalettin, roveya Dwana Melay Cizr, stanbul Krt Enstits Yaynlar, stanbul, 1998. Yusiv, Helim, Mir Ranazin, Avesta Yaynlar, stanbul, 1996. Zlan, Reo, Aslan, Hsamettin, Tigris, Amed, Destann Kurd, Krt Kltr Vakf Yaynlar, Stockholm. Zlan, Reo, Aslan, Hsamettin-Tigris, Amed, Ji Zargotina Kurd, Krt Kltr Vakf Yaynlar, Stockholm. Internet Siteleri http://www.kurdishacademy.org/sites/default/files/The_language_of%20_ medians_1959.pdf
204
Yazarlarn zgemii
YAZARLARIN ZGEMLER
Mehmet Sait akar:
1977 ylnda Marata dodu. Mara mam Hatip Lisesi ve Samsun 19 Mays niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden mezun oldu. 2000 ylndan bu yana stanbulda edebiyat retmenlii yapmaktadr. Nbihar ve Pngav dergilerinde Krte iirleri yaymland. Halen Yordam adl edebiyat dergisinin editrln yrtmekte ve www.dunyabizim.com sitesinde gezilerini yaymlamaktadr.
Fehim Ik:
1961 ylnda Diyarbakrda dodu. lk ve ortarenimini Diyarbakrda tamamlad. 1988 ylnda Dicle niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Biyoloji Blmn bitirdikten sonra ksa bir dnem Batmanda retmenlik yapt. 1989 ylnda gazetecilie balad. Ayn yl yaynlanan bir yazs nedeniyle 2 yl cezaevinde kalan Ik, gazetecilii 2000 ylna kadar srdrd. Ik en son, Krte-Trke yaynlanan haftalk Ronahi ve Hvi adl gazetelerin genel yayn ynetmenliini stlendi. 1992 ylnda kurulan Krt Kltr ve Aratrma Vakfnn (KRTKAV) yesi olan Ik, 2002 ylndan sonra aralklarla bu kurumun yneticiliini de yapt. Ikn Krt kltr, tarihi ve edebiyat alannda kaleme alnm inceleme ve aratrmalar bulunmaktadr. Trke ve Krte kaleme ald aratrma ve makaleleri, inceleme ve aratrma dergileri ile gazetelerin yan sra eitli internet sitelerinde de yaynlanan Ikn hem Krteden Trkeye hem de Trkeden Krteye evirdii kitaplar da bulunmaktadr. 2000 ylnda yeniden retmenlie dnen Ik, halen stanbulda biyoloji retmeni olarak grev yapmaktadr. Evli olan Ikn drt ocuu vardr.
205
Mehmet Mehmetolu:
1977 ylnda Hazro da dodu. stanbul niversitesi Corafya Blmnden mezun oldu. Asus ve Nara adl iki yk kitab yaynlanmtr. stanbulda yayor ve corafya retmenlii yapyor.
Ronayi nen:
Mardin/ Derik doumludur. lk, orta ve lise eitimini Derikte tamamlad. Marmara niversitesi Eitim Fakltesi mezunudur. eitli zel okullarda, kurslarda ve devlet okullarnda ngilizce retmenlii yapm olup halen ilgili meslei srdrmektedir. Drtrenk Yaynlarnn kard English SBS 8, English SBS 6 isimli ngilizce ders kitaplarnn yazarlarndan biridir. 2005 ylnda stanbul Krt Enstitsnn vermi olduu Krte retmenlii yetitirme programn bitirdikten sonra Krte ders vermeye balad. 2009/2010 yllar arasnda Krte derslerinde kullanlmak zere ders materyalleri hazrlama almalar yrtt. Bu almann sonucunda ortaya kan kitaplk Hnker isimli Krte ders kitaplar serisinin yazarlarndan biridir. 2009 ylndan beri stanbul Bilgi niversitesinde Krte/ Kurmanci dersleri vermektedir.
Esra Sadkolu:
1981 ylnda Mazdada dodu. stanbul niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Blmnden mezun oldu. iir ve yk almalar bulunuyor. stanbulda yayor ve edebiyat retmenlii yapyor.
206
Yazarlarn zgemii
Sami Tan:
1965 ylnda Adyamann Kahta ilesinde dnyaya geldi. lkokul, ortaokul ve liseyi Mersinde okudu. 1986 ylnda balad Boazii niversitesi Tarih Blmn 1993 ylnda yarda brakarak Krte gazetecilie balad. 1993-2005 ylna kadar Krt basnnda; Welat, zgr lke, Welat Me, Azadiya Welat gibi gazetelerde alt. 1997 ylndan 2005 ylna kadar Azadiya Welat gazetesi Genel Yayn Ynetmeni, Dicle Haber Ajans Krte Haber efi ve Sorumlu Yaz ileri Mdrl grevlerini srdrd. 1997 ylndan bu yana Azadiya Welat Gazetesinde ke yazarl yapyor. Waneyn Rziman Kurdmanc adl gramer kitabn 2000 ylnda yaynlad. 2003 ylnda er giran e, ne kar henekan e (Sava ciddi i akaya gelmez) adl mizahi kitab yaynland. 2005 ylnda Rziman Rastnivsa Zaravay Kurmanc (Kurmanc Lehesinin Gramer ve mlas) adl kitab yaynland. Ayrca Hnker I-II-III adl Krte renim setinin yazarlarndan biridir. Zend, Troj, Gnlk Gazetesi gibi yayn organlarnda yazlar yaynlanmaktadr. 2007 ylndan bu yana stanbul Krt Enstitsnn bakanln yrtmektedir. Krt Dili ve Eitimi Hareketinin (TZPKurdi) koordinasyon kurulu ve Demokratik Toplum Kongresi Daimi Meclis yesidir.
207

TV Kde

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

TV Kde

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ORTARETM

KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

KRT DL VE EDEBYATI DERS KTABI

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Uluslaras Fonetik Alfabesine (IPA) Gre Krte Alfabe

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Nevin Gngr Rean, Ehmed Xannin Penceresinden

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

B. DLLERN SINIFLANDIRILMASI VE KRTENN DNYA DLLER ARASINDAK YER

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Latin Germen Dilleri Dilleri Almanca ngilizce Franszca

Rusa Bulgarca Srpa Hrvata eke Lehe

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

2. KRT DLNN YAPISI

TEK HECEL DLLER

EKML (BKML) DLLER

5 Tablodaki Trke blm siz tamamlaynz.

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Prof. Dr. Tuncer Glensoy, Trke El Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

KRTENN BALICA LEHELER

Kagarl Mahmutun Dnya Haritas

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

NTE SONU LME VE DEERLENDRME SORULARI

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

BU BLMDE RENEMEDKLERM NASIL KAVRAYABLRM? BU BLMDE NELER RENDM?

BU BLMDEN NCE NELER BLYORDUM?

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

A. SZL KRT EDEBYATI

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

erefname Kitabndan, eref Xan

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

2. Szl Krt Edebiyatnn Toplumsal levi

3. DENGBJLK KURUMUNUN KRT TOPLUMUNDAK LEV

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Arif Sevin, Derw

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

II. SZL KRT EDEBYATI TRLER

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Ka Em Bavjin Ber Aqilan metninin Trke evirisidir.

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Biwj (Deyimler) Devjberdan (Azn birinden ekmek-Vazgemek)

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat

Ortaretim Krt Dili ve Edebiyat Ders Kitab

Szl Krt Edebiyat