T.C.

Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

OSMANLI ARV BELGELERNE GRE HALEP VLAYETNDE ERMEN AYAKLANMALARI (1895-1915)

Ender KOAK

YKSEK LSANS TEZ

Mersin, 2007

T.C. Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Tarih Anabilim Dal

OSMANLI ARV BELGELERNE GRE HALEP VLAYETNDE ERMEN AYAKLANMALARI (1895-1915)

Ender KOAK

Danman: Yard. Do. Dr. Nuri ADIYEKE

YKSEK LSANS TEZ

Mersin, 2007

NSZ Bu alma, Osmanl mparatorluunun son dnemlerinde ortaya kan milliyeti ayaklanmalardan Ermeni ayaklanmalarnn, Halep Vilayeti zelinde aratrlmas sonucunda ortaya kmtr. Trkiyede yaplan Ermeni Sorunu almalar, genellikle Dou Anadolu blgesi zerinde younlamtr. Bu alma Anadolu dnda kalan bir corafyada meydana gelen Ermeni olaylarn konu edindii iin, bir anlamda byle bir eksiklie dikkat ekme noktasnda yararl olabilir. ki yllk bir emein rn olan bu almaya, Babakanlk Osmanl Arivi taranarak baland. Konuyla ilgili belgeler saptandktan sonra, arivde uzun soluklu bir alma yapld. Belgelerin transkripsiyon ve eviri ilemi sona erince, stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi ve Taksim Atatrk Kitaplnda bibliyografya almas gerekletirildi ve gerekli kaynaklar okundu. stanbuldaki almalardan sonra Mersin niversitesi ve ukurova

niversitesi ktphanelerinde konuyla ilgili kaynaklara ulalarak okuma sreci srdrld. Kaynak okumalar bittikten sonra almann yazm sreci balad. Yazm ilemi dnml olarak Mersin ve Adanada gerekleti. Bu almada kutup yldzm olan danmanm Yard. Do. Dr. Nuri ADIYEKEye destei ve yol gstericilii iin her zaman teekkr bor bilirim. Ayrca eitim srecinde tarihi ve insan kimlikleriyle bana yeni ufuklar aan hocalarm Prof. Dr. Nkhet ADIYEKEye, Prof. Dr. erife YORULMAZa, Prof. Dr. Fevzi DEMRe teekkr ederim.

ii

Bu tezin hazrlk srecinde bana her trl kolayl salayan Babakanlk Osmanl Arivi alanlarna ve ngilizce evirilerde bana yardmc olan Ufuk TUNCERe teekkr ederim. almann her aamasnda penceremden ayrlmayan yamur damlas, bana yreklerini aan Adanann ate hrszlar, beni her zaman sabrla destekleyen kardeim Nadir ve canm annem. Bu alma size ok ey borlu. Hepinize yrek dolusu teekkrler. Ender KOAK Haziran 2007

iii

ZET Osmanl mparatorluunun bat corafyasnda yaayan gayrimslim unsurlar, 19. Yzylda milliyeti ayaklanmalarla ard ardna imparatorluktan koparken, yzyln sonlarna doru Ermenilerde de milliyeti bir uyanma balad. llegal rgtlenmeler ve silahl yntemlerle Avrupa devletlerinin desteini salamaya alarak Osmanldan kopmaya alan Ermeniler, yaadklar corafyalarda birok ayaklanma karmlardr. Halep Vilayeti Ermenileri, 19. Yzyln son eyreinde rgtlenip ayaklanmaya baladlar. Halep, Osmanl Devletinin Akdenize alan nemli bir kaps olmas nedeniyle ayaklanmalarda nemli bir rol oynamtr. Ayaklanmalar iin gerekli lojistik destek ve her trl yardm, Msr ve Kbrstan hareketle Halep sahillerinden salanyordu. Halep ayaklanmalarnda, batl glerin yapt misyonerlik almalar, atklar okullar ve Ermenice gazetelerin karlmas iin yaptklar yardm nemli bir etkiye sahiptir. Batl devletler, bu almalarn dnda, Halep Ermenilerine siyasi ve maddi destek de salamlardr.

Anahtar Szckler: Ermeni Sorunu, Milliyetilik, Uluslama Sreci, Ermeni Ayaklanmalar, Halep Vilayeti.

iv

ABSTRACT

While the non-muslims living on the west side of the ottoman empire broke off the empire by nationalist rebellions consecutively, a nationalist awakening also arose among the Armenians towards the end of the century. The Armenians, who attempted to break off the Ottoman Empire by illegal organizations and armed methods, tried to provide help from the European countries and raised many rebellions in the area they lived. The Aleppo Province Armenians became organized in the last quarter of the 19th century and began to rebel. As Aleppo was an important gateway of the Ottoman Empire to the Mediterranean, it had an important role in the rebellions. The necessary logistics and any help for the rebellions were supplied via Egypt and Cyprus through Aleppo coasts. The missionary works of the western countries, the schools they opened and the help they provided to print newspapers in armenian had an important role in the rebellions of Aleppo. Apart from these actions, western countries also provided political and economical support to the Armenians of Aleppo.

Key words: Armenian Issue, Nationalism, Process of becoming a nation, Armenian rebellions, Aleppo Province.

NDEKLER Sayfa No NSZ. ZET ABSTRACT.. NDEKLER..... KISALTMALAR LSTES.. TABLOLAR LSTES.. GR.... I.BLM: 19. YZYILDA OSMANLI DEVLET VE DNYA.. I.1.Fransz Devrimi ve Dnya Siyasasna Etkileri....... I.2.Dou Sorunu I.3.Osmanl Devletinin Sosyal, Ekonomik ve Siyasi Durumu. I.3.1.Sosyal Yap... I.3.2.Ekonomik ve Siyasi Durum.. I.4.Ermeni Sorununun Ortaya kmas ve Batl Devletlerin Etkisi. I.4.1.Fransann Etkisi... I.4.2.Rusyann Etkisi........ I.4.3.ngilterenin Etkisi. I.4.4.Amerika Birleik Devletlerinin Etkisi.. I.5.Ermenilerin Siyasallamas ve Uluslama Sreci.. I.5.1.Ermeni Milli Kimliinin Kurumsallamas......... I.5.1.1.Ermeni Milli Meclisi..... I.5.1.2.Ermeni Milleti Nizamnamesi........ i iii iv v viii x 1 4 4 6 8 8 10 12 14 14 15 17 18 20 20 21

vi

I.5.2.Ermenilerin Siyasal rgtlenmeleri........... I.5.2.1.Armenagan Partisi. I.5.2.2.Hnak rgt....... I.5.2.3.Tanak rgt... I.5.3.Ermeni Ayrlk Hareketinin Anadoluda Yapt Ayaklanmalar. I.6. Osmanl Devletinin Ayaklanmalar Adlandrmas... I.7. Ermeni rgtleri ve ttihat-Terakki... I.8.Osmanl Devletinde Demografik almalar ve Ermeni Nfusu.. I.8.1.Osmanl Ermenileri Nfusu. I.8.2.Halep Ermenileri Nfusu.. II.BLM: HALEP VLAYETNDE ERMEN AYAKLANMALARI..... II.1.Musa Da..... II.1.1.Halep Vilayetinde Hnak rgtlenmesi II.1.2.Halep Ermenilerinin Ayaklanma Hazrlklar.. II.1.3.Musa Dadaki htilalci Ermeniler..

21 22 23 24 24 25 27 30 32 38 42 42 42 44 48

II.1.4.Musa Da Ermenileri ile Batllarn Temas 52 II.2.2.Halep Ayaklanmasnda Din Adamlarnn Rol.. II.2.Musa Da Ayaklanmas.. 53 55

II.3.Zeytun Ayaklanmas. 68 II.4.Cisr-i uur ve Ordu Nahiyeleri Olaylar. 72 II.5.Keseb Olaylar.. 74 II.6.ttihat ve Terakkinin ktidara Gelmesinden Sonra Ortaya kan 76

Ayaklanmalar..

II.7.Lojistik Bir Merkez Olarak Kbrs Adasnn Ayaklanmadaki Yeri. 79

vii

II.8.Ermenilerin Hesaplamalar.. 82 SONU. 84 KAYNAKA 87 EKLER

viii

KISALTMALAR A.g.e. A.g.m. A.MKT.MHM. Bkz. BOA. C. ev. : Ad geen eser : Ad geen makale : Sadaret Kalemi Mektubi Mhime Tasnifi : Baknz : Babakanlk Osmanl Arivi : Cilt : eviren

DH.EUM.EMN. : Dahiliye Nezareti Emniyet Kalemi Belgeleri DH.D. DH.MU. Ed. HR.SYS. .DH. .HUS. M. No. s. ss. Y.MTV. Y.PRK.ASK. Y.PRK.BK. Y.PRK.DH. Y.PRK.MF. : Dahiliye Nezareti dari Ksm Belgeleri : Dahiliye Nezareti Muhaberat- Umumiye Belgeleri : Editr : Hariciye Siyasi : rade Dahiliye Tasnifi : rade Hususi : Miladi Tarih : Numara : Sayfa : Sayfadan sayfaya :Yldz Mtenevvi Maruzat Evrak :Yldz Perkende Askeri : Yldz Perkende Mabeyin Bakitabeti : Yldz Perkende Dahiliye Nezareti : Maarif Nezareti Maruzat

ix

Y.PRK.MYD. Y.PRK.UM. Y.PRK.ZB. Y.RES. ZB.

: Yaveran ve Maiyet- Seniyye Erkan- Harbiye Dairesi : Yldz Perkende Umum Vilayetler Tahrirat : Yldz Perkende Zabtiye Nezareti Maruzat : Sadaret Resmi Maruzat Evrak : Zabtiye Nezareti Belgeleri

TABLOLAR LSTES Sayfa No. Tablo 1: Kronolojik Ermeni Nfusu Tablosu Tablo 2: Muhtelif Yllarda Halep Ermeni Nfusu.. Tablo 3: Mezhep Esasna Gre Halep Ermeni Nfusu 1914.. 36 39 40

GR 19. yzylda Osmanl Ermenilerinin Halep Vilayetinde yaptklar

ayaklanmalar konu edinen aratrmamz iki blmden meydana gelmektedir. Birinci blmde, dnyadaki ve Osmanl iindeki siyasal gelimeler ksaca irdelenerek Ermenilerin cemaat yaps ve rgtlenmeleri, batl devletlerin bu noktadaki mdahaleleri aratrlmtr. Ayrca, Ermeni rgtlerinin yaptklar ayaklanmalara Osmanl Devletinin bak as ve Osmanl nfus almalarna deinilmitir. kinci blmde ise Ermeni rgtlerinin ayaklanma hazrlklar, bu ayaklanmalarda Ermeni din adamlarnn rolleri, meydana gelen ayaklanmalar, Kbrs Adas ve Gney Akdeniz sahillerinin ayaklanmalarda gei noktas olarak kullanlmas ve Ermenilerin i hesaplamalar incelenmitir. Bu almann amac, 1890larda hz kazanan Ermeni isyanlarnn Halep Vilayetindeki yansmalarn ortaya kararak, blgedeki ayaklanmalarn boyutu ve niteliini irdelemek, Halep Ayaklanmasnn, Osmanl Devletindeki dier corafyalarda meydana gelen ayaklanmalarla balantlarn ortaya karmak ve bu hareketlere kar Osmanl Devletinin tutumunu deerlendirmektir. Ayrca bu blgedeki isyanlarda Batl Devletlerin oynad rolleri saptamaktr. Ermeni Sorununa ynelik ok sayda alma bulunmaktadr. Genelde bu almalar Anadolu ve stanbul zerinde younlamaktadr. Bu almayla bilinen Ermeni isyanlarnn dnda kalan blgelerde hareketlenmelerin nasl gelitii Halep Vilayeti zelinde ele alnacaktr. Ermeni Sorunu ile ilgili literatrde, Franz Werfelin nl roman Musa Dada Krk Gne konu olan olaylara cevaben yazlm kk deerlendirmeler dnda blgedeki ayaklanmalara deinilmemektedir. Ad geen romandaki olaylar da Tehcir Kanunundan sonra meydana gelmitir.

Bu erevede kronolojik olarak da almamz, Halep Vilayetindeki Ermeni hareketleri ile ilgili ilk alma zeliini tamaktadr. Halepin stratejik nemi, Anadoluya giri kaps olmasndan kaynaklanmaktadr. almamz, Osmanl Devletine kar silahl Ermeni mcadelesinin Halep zerinden gerekletiini gstermektedir. Genel olarak Halep Vilayetindeki Ermeni hareketleri ve ayaklanmalar tarihsel yntem kullanlarak deerlendirilmitir. Bu balamda stanbulda bulunan

Babakanlk Osmanl Arivinden konuyla ilgili belgeler taranm, aratrma ve inceleme eserlerle desteklenerek Halep Vilayetindeki Ermeni hareketleri

deerlendirilmitir. Fransz Devrimiyle yaylan milliyetilik ideolojisinin etkisi 19. yzylda ok etnili Osmanl mparatorluunda da hissedilmeye balamtr. Bu etki Osmanl Devletinde uygulanan millet sistemine bal gayrimslim unsurlar bamszlk ynnde harekete geirmitir. Osmanl Devletinin hayata geirdii Tanzimat Ferman, Islahat Ferman gibi reformlar gayrimslim unsurlarn milliyetilie ynelmelerine uygun ortam salarken devleti batl glerin mdahalesine ak hale getirmitir. Batl gler de kendi karlar dorultusunda Osmanl Devletindeki gayrimslimleri

kullanmlardr. Osmanl toplumsal yaps iinde millet-i sadka olarak tanmlanan Ermeniler de gecikerek de olsa bamszlklar iin isyanlara balamlardr. 1 Ermenilerin milliyetilie ynelmelerinde uygun ortam salayan dier bir etken de 1863 Ermeni Millet Nizamnamesi olmutur.

Enver Konuku, Osmanllar ve Millet-i Sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Mart-Nisan 2001, Ankara, ss. 621-629.

1877-78 Osmanl Rus Sava sonrasnda imzalanan Ayastefanos Anlamasnn 16.maddesinde Ermenilerin yaadklar blgelerde slahat yaplmas taahht edilmiti. 2 Batl Devletlerin, Rusyann glenmesinden duyduklar kayg 1878 Berlin Anlamasyla sonulanmtr. Anlamann 61. maddesiyle Ermenilerin yaadklar blgelerde slahat yaplmas ve Ermenilerin Mslman unsurlara kar korunmas ilkesi yeniden benimsenmitir. 3 Ermenilerin isyan hareketlerinin dayanak noktasn da Berlin Anlamasnn bu maddesi oluturmutur. Yukarda ifade edilen etkenler, Ermenilerin rgtlenmelerine olanak salamtr. Bu srete Anadolunun eitli vilayetlerinde olduu gibi Halep Vilayetine bal Antakya, skenderun, Sveydiye (Samanda) gibi yerlerde Ermeni isyanlar gereklemitir. Bu almann temelinde Halep Vilayetine bal kaza ve kylerde meydana gelen Ermeni ayaklanmalar yatmaktadr. Osmanl ariv belgelerinde, silahl Ermenilerin Sveydiye ve skenderun sahillerinden karaya karak kylerde karklk karacaklarna dair yazmalara rastlanmtr. 4 Bu tr eylemlerin gerekletirilmesinde ngiliz ve Franszlarn oynad rol de vurgulanmaktadr. Halep Vilayetindeki bu tr olaylar mnferit olarak deerlendirilemez. Osmanl Devleti ile ngilterenin Ermeniler iin yaplmas planlanan reform grmelerinin kesintiye uramas sonucunda, milliyeti Ermeni olaylar btn Osmanl Devleti topraklarnda yaygnlap younlamtr. Bu durum, ayaklanmalarn rgtl bir ekilde yapldna iaret emektedir. 5

Nejat Gyn (2005), Trkler ve Ermeniler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, ss. 101-102 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Mart-Nisan 2001, Ankara, ss. 639-650. 4 BOA., Y. MTV., No: 121/88-B, 24 Mays 1311, (M. 5 Haziran 1895). 5 Gyn, a.g.e., s. 104.
3

I. BLM 19. YZYILDA OSMANLI DEVLET VE DNYA I.1 Fransz Devrimi ve Dnya Siyasasna Etkileri 18. yzylda Avrupada yaanan dnsel ve siyasi dnmler, Fransada devrimin koullarn hazrlam ve ancien-rgimein 6 karmak ve ayrcalkl rgtlenme tarzn sarsmtr. Halkn iradesini yanstan parlamentonun hazrlad anayasa, monarkn yetkilerini snrlarken ynetimin zerk ynlerini

vurgulamaktayd. Fransada gerekleen devrimin temel ilkeleri kardelik, zgrlk ve eitlik olmutur. Etnik topluluklar, kendilerini birletiren dil, tarih ve kltr balarndan dolay yeni bir bilin gelitirdiler. Bu balarn yan sra yaanan toprak parasna (lkeye) verilen nemle beraber bamsz bir devlet dncesi de ortaya kmtr. Milliyetler ilkesine gre her halkn rk, dili, tarihi ve gelenekleri bakmndan kendine zg bir varl vardr. Bunun sonucu olarak her halk bamsz bir devlet halinde rgtlenme hakkna sahiptir. Monarik yapnn zlmesiyle beraber ulusal egemenlik dncesi ortaya kt. Bu dnceler, zamanla self determinasyon yani halklarn kendi kaderini tayin etme hakk ilkesine dnt. Fransz Devriminin ncleri monariden u isteklerde bulunmaktaydlar; i) Bir anayasa ile monarinin yetkileri snrlandrlmal. ii) Vergiler dzenlenmeli ve azaltlmal. iii) Herkes iin dnce ve ifade zgrl olmal. Devrim taraftar gruplar Avrupann her yerinde boy gstermeye balamt. Fransz Devriminin doktrinleri Avrupann her lkesine ihra edilecek evrensel bir
6

Eski dzen.

felsefe biiminde geliti. Ortaya kan siyaset felsefesi zaman, yer, rk ve ulus fark gzetmeksizin, insanlarn temel hak ve zgrlklerinden sz etmekteydi. 7 19. yzyln balarnda milliyetler ilkesi ve milliyetilik dncesi Avrupada gl bir akm haline gelmiti. Sonuta ulus ve devlet, btnlemesi gereken iki unsur olarak dnya siyasasn etkilemeye balamt. Bu yeni akmlarn kendi devletlerine sramasndan korkan Avrupa Devletleri bir takm zmler retme abasna girmilerdi. Viyana Kongresi (1814), bu yeni yaplanmann bertaraf edilip eski dzenin korunmas ve srdrlmesi iin toplanmt. 8 Fransz ve Sanayi Devrimleri sonrasnda insanln yaad hzl ve kapsaml dnm, iddet hareketlerinin yan sra siyasi, ideolojik, ekonomik dzlemlerde, derin deiiklikleri tetiklemitir. 9 Monarilerdeki geleneksel siyasal kurumlar, ratio (akl) ve halkn iradesine gre uzun, tutkulu ve bilinli bir aba ile deitirilmeye baland. Fransz Devrimi ile balayp Sanayi Devrimiyle devam eden dnsel, siyasal, sosyal, ekonomik yenilikler, Britanya ve Fransadan karak, nce tm Bat dnyasna ardndan bat snrlarnn tesine yaylmaya balad. 10 Fransz Devriminden sonra ortaya kan modern kurum ve dnceler monarileri ykmaya balad. Artk ok etnili imparatorluklar tek tek

atrdamaktayd. Milliyetilik akm Osmanl mparatorluuna byk bir darbe vurdu. 1830da Yunanistann bamszln tanyan Osmanl Devleti, sonraki yllarda Srbistan, Romanya, Bulgaristan ve Arnavutlukun devletten kopmalarn

7 8

Oral Sander, Siyasi Tarih lkalardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara,1999, s.147. Server Tanilli, Uygarlk Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul, 2006, s.116-117. 9 William H. McNeill, Dnya Tarihi, ev: Alaeddin enel, mge Kitabevi, Ankara, 2004, s. 643. 10 McNeill, a.g.e., s. 646.

engelleyememitir. Milliyeti ayrlklar Osmanl mparatorluunun yklna dek srm ve benzer kopmalar kta Avrupasndaki imparatorluklarda da yaanmtr. 11

I.2 Dou Sorunu Dou Sorunu, Osmanl Devletinin batl byk devletler tarafndan paralanp paylalmaya allmasn ifade eden siyasi bir kavramdr. 19. yzylda dile getirilmeye balanan Dou Sorununun temelinde Osmanl mparatorluunun jeopolitik nemi bulunmaktadr. Dou Sorunu ilk olarak 1815 Viyana Kongresinde Rus delegeleri tarafndan kullanlm ve daha sonra ok farkl anlamlar kazanmaya balamtr. Dou Sorunu, esas anlamn Osmanl Devletinin 1838 Balta Liman Szlemesiyle ekonomik ve 1839 ylnda da Mehmet Ali Paa karsnda alnan yenilgiyle askeri k zerine glge devlet durumuna dmesiyle kazanmtr. 12 Terim, kongreden sonra diplomatlar ve siyasetiler arasnda da ok kullanlmaya balad. Dou Sorunu ncelikle 19. yzyln ilk yarsnda Osmanl Devletinin toprak btnlnn korunmas anlamnda kullanlmtr. Daha sonra hasta adam olarak nitelendirilen Osmanl Devletinin Avrupa ktasndaki topraklarnn paylalmas ve nihayetinde imparatorluun btn topraklarnn paylalmas eklinde tezahr etmitir. 13 ncelikle siyasi ve giderek tarihsel bir kavram haline gelen Dou Sorunu, batl devletlerin Osmanl Devletinin i ilerine karmalarnn temel gerekesiydi. Osmanl mparatorluu'nun i ve d siyasetinde sorunlu her olay Avrupallar tarafndan Dou Sorunu bal altnda incelendi. 1878

Tanilli, a.g.e., s.117. farabi.selcuk.edu.tr/suzep/tarih/ders_notlari, 1 ubat 2007. 13 Hner Tuncer, Dou Sorunu ve Byk Gler ( 1853-1878 ) Osmanlnn Kader Yllar, mit Yaynclk, Ankara, 2003. s.13.
12

11

Ayastefanos Antlamasyla ortaya kp gnmze kadar gelen Ermeni Sorunu, bu siyasi anlayn en somut eklini gstermektedir. Dou Sorunu, Avrupa devletlerinin, Osmanl mparatorluunu ekonomik, siyasi ve sosyal etki ve egemenlii altna almak, baz nedenler yaratarak paralamak, Osmanl idaresinde yaayan muhtelif milletlerin bamszlklarn salamak zere Osmanlnn i ilerine mdahale etmekten doan tarihi sorunlardan hareketle rettikleri politikalar olarak tanmlanabilir. Batl devletler Dou Sorunuyla iki dzeyde ilgileniyorlard. Birincisi Rusyann Osmanl topraklarna rahata yaylma tehlikesiydi. Bunu aka ifade edebilmekteydiler. kincisi ise yklacana kesin gzyle baktklar Osmanl Devletinin tarih sahnesinden zamansz silinmesinin, kendi aralarnda bir rekabet ve hatta savaa sebep olaca endiesiydi. Bu rtl ilgi dzeyi, Osmanl toprak btnlnn bir sre daha savunulmasn salamtr. Osmanl Devletinin paylam sorunu Avrupann i barn etkileyecei dnlmtr. Bu durum, smrgecilik tarihi anlaynda zmlendii zaman daha da bir anlam kazanmaktadr. 19. yzyl boyunca Dou Sorunu, birbirini tamamlayan iki yn iinde belirir: Emperyalist devletlerin, Osmanl sosyo-ekonomik yapsnn kapitalizmin her trl gcne kar gsterebildii en son direnle mcadele etmek ve ayn devletlerin Osmanl Devleti zerindeki nfuz blgelerini birbirinin elinden kapma yar. Bu mcadele, dorudan atma biiminde olduu gibi Osmanlda yaayan

gayrimslimlerin araya sokulmas yoluyla da olagelmitir. 14 Bu balamda Ermeni Sorunu da Dou Sorununun bir parasdr.
14

Stefanos Yerasimos, Azgelimilik Srecinde Trkiye III Cilt Bir Arada, (ev: Babr Kuzucu), Gzlem Yaynlar, stanbul, 2000, s.487.

Dou Sorunu, gerekte, Batl devletlerin, Osmanl mparatorluu'nun egemenlii altnda bulunan Hristiyan halklarn Mslman bir devletin buyruunda yaamasn bir trl kabul edememi olmasnn bir ifadesidir. 15

I.3 Osmanl Devletinin Sosyal, Ekonomik ve Siyasi Durumu I.3.1.Sosyal Yap Osmanl toplum sistemi iinde, millet kelimesi Arapadaki anlamyla bir dinsel topluluu anlatan bir ifadeydi. Bazen geni bir cemaati bazen de ayn dili konuan bir topluluu yada bir ibadethanede ibadet eden ayn inanta olan bir topluluu iaret etmektedir. Osmanl ynetiminin topluluklar kategoriletirdii millet sistemi, Osmanl egemenliinden nce toplumlarn kendi gelenekleri dorultusunda gruplamalardr. Bunun yan sra gayrimslim cemaatler her zaman ve her corafyada millet olarak adlandrlmamlardr. 16 .Osmanl Devleti tarafndan kabul edilmi drt millet bulunmaktayd. Bunlar Mslman, Rum, Ermeni ve Yahudi milletleridir. Mslman milleti, millet-i hakime, Ermeni milleti ise millet-i sadka olarak adlandrlmlard. Farkl etnisitelerden Mslman unsurlar, Mslman milleti olarak kabul edilmekteydi. Osmanl toplumunu oluturan milletler, kapal kompartmanlar halinde, birbirine karmadan yan yana yaamaktaydlar. Bir millete mensup kiiler, kendi millet ynetiminin denetimindeydiler ve sorumluluklar millet ynetimine karyd.

Tuncer, a.g.e., 24. Nuri Adyeke, Islahat Ferman ncesinde Osmanl mparatorluuda Millet Sistemi ve Gayrimslimlerin Yaantlarna Dair, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, (Edt. Hasan Celal Gzel), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2000, s.183.
16

15

Toplumun byle kompartmanlatrlmasndaki ama, ok unsurlu imparatorluun ynetimde bireyi deil cemaati muhatap almasdr. 17 Braudeye gre bu tanmlar doru olmakla beraber yeterli deildir. Millet Sistemi, mitlerin bileiminden ortaya km: Kurgu, yanlsama, dinsel/kutsal gelenek, primordiyal ortaya k. Millet kavram, baz dnemlerde anlam kaymasna uramtr. Kurandaki kullanmnda slam ncesi topluluklar (Millet-i brahim) tanmlamakta

kullanlmtr. Ortaada Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar kapsayacak ekilde geni kullanlmtr. En yaygn Osmanl Trk kullanmnda, Tanzimat dneminden nce zmmilere kar Mslman toplumuna karlk gelmekteydi. Tanzimat ncesi vergi, kadastro, mahkeme ve lm kaytlarnda millet kavram, Mslman olmayanlar tanmlamamaktayd. Osmanl, bu kavram Hristiyan devletlerin yneticilerine ynelik kullanmaktayd. Kendi tebaasndan ancak nfuzlu kiilere ara sra kullanmaktayd. Bundan anlald zere millet teriminin kullanm

hkmranlk alan olan kiilere yneliktir. 18 Millet sistemindeki ana ilke, her bir dini etnik topluluu dierlerinden ayrmak ve kendi hayat tarz balamnda yaatmaktr. Millet sistemi iinde her topluluk kltrel, mesleki, dinsel ve hukuksal geleneklerini srdrme hakkn elde ediyordu. Millet sistemi Osmanl tebaas arasnda ayrm yapmaktayd. Bu sistemin temel ayrm, hakim millet tabi millet ayrmdr. Osmanl Devletinin kurucu temel ilkesi, dinsel ve etnik temele dayanan blgesel fakllklar ama ilkesi, devletin temel

Adyeke, a.g.m., s.184. Benjamin Braude, Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in Tthe Ottoman Empire Volume I ,(Editors Benjamin Braude-Bernard Lewis), Holmes and Meier Publishers, nc., New York-London, 1982 iinde ss. 69-88.
18

17

10

aralarn seferber ederek tebaann bir ksmn ya da tamamn yok etme dncesinden farkldr. 19 19. yzyla gelindiinde Osmanl Devletinde kavramsal ya da uygulamaya ynelik bir eitlik anlay yoktu. Osmanlda yaayan gayrimslim unsurlar, Avrupay etkisi altna alan yeni dnsel akmlarn rettii kavramlarla tannca benzer taleplerde bulunmaya balamlardr. Uluslar aras alanda birok sorunla uraan ve batl devletler tarafndan sktrlan Osmanl Devleti bu talepleri deerlendirmeye almak zorunda kald. nk gayrimslim tebaa, Mslmanlarla eit olmadklarn yksek sesle dile getirince, Avrupann nde gelen lkeleri Osmanl Devletini reform yapmaya zorlamlardr. 19. yzyln balarnda Osmanlnn ald askeri yenilgiler ve imzalad antlamalar aleyhte bir srece yneltmitir. Bu dnemde Osmanl Devleti hukuksal alanda da baz zorluklar yayordu. Avrupallar ilgilendiren davalarda Avrupa yasalar uygulanyor ve ilgili devletin konsolosu hazr bulunuyordu. Davalara Osmanl yarg makamlar bakmakla birlikte Avrupal bir gzlemci de dava srecini izlemekteydi. 20

I.3.2.Ekonomik ve Siyasi Durum Osmanl mparatorluu, ekonomik adan pre-kapitalist bir yapya sahipti. Devletin ekonomi politikalar, halka hayatta kalmasna yetecek kadar gda salamasn, daha byk nfuslu merkezlerin iaesini ve vergilerin parasal yada ayn ekilde tahsilini amalamaktayd. 21

Sleyman Seyfi n, lk Gnahtan Gerekle Yzlemeye: Ermeni Soykrmna likin Baz Dnceler, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 2002 iinde ss. 221-242. 20 Sander, a.g.e., s.258. 21 Erik Jan Zrcher, Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), letiim Yaynlar, stanbul, 1995, s.33.

19

11

18. yzylda genileme ve fetih dnemi durulunca Osmanlda ekonomik ve dolaysyla siyasi gerileme balad. Fethedilen lkelerden elde edilen ganimet ve gelirlerle yaayan ordu ve devletin dier kurumlar skntl bir srece girdi. 22 Osmanl Devletiyle ilikili batl tccarlar, kapitlasyonlarn salad hak ve ayrcalklardan yararlanmaktayd. Kapitlasyon anlamalar gereince devlet, gmrk vergilerini dk tutuyor, ayn zamanda batl tccara i vergi muafiyeti salyordu. 23 1838 Serbest Ticaret Anlamasyla Osmanl Devleti ngiliz sermayesi ve mallarna ak bir pazar haline gelmitir. Osmanl Devletine verilen borlar ve sermaye ihrac devleti ngiltereye baml klyordu. Bu antlama sonucunda batl tccar, Osmanl topraklarna yerlemeye balam ve Osmanl tccarn sermaye yetersizlii nedeniyle piyasann dna atmtr. ngiltere ve Fransa ile olan ticaret hacminin genilemesine kar Osmanl d ticaretinde nemli aklar meydana geldi. 24 Yabanc mallarn stnl ve gl loncalarn kstlamasyla zanaat retimi epeyce zayflamt. Askeriyenin giyim ihtiyacn karlamak iin hkmet tarafndan fabrikalar yaplmaya balad. Fransadan teknisyen ve makine ithalat yapld. Kt ynetilen bu iletmeler ihtiyalar karlamaktan uzakt. Bat ile rekabete dayanamayan bu fabrikalar tek tek kapanmaya balad.

Murat Bebirolu, Tanzimattan II.Merutiyete Ermeni Nizamnameleri, Ohan Matbaas, stanbul, 2003, s. 31. 23 Sander, a.g.e., s.258. 24 Stanford J. Shaw, Ezel Kural Shaw, Osmanl mparatorluu ve Modern Trkiye C. II., E Yaynlar, stanbul, 1983, s.159.

22

12

Avrupada kapitalizmin gelimesine paralel olarak d ticaret hacmi geniliyordu. D ticaretteki hzl gelimeler Osmanl Devletinin pre-kapitalist retim unsurlarn - el tezgahlar, atlyeler vs.- tasfiye srecine sokmutur. 25 Osmanl Devleti Krm Savana girerken Fransa ve ngiltereye borlanmtr. Buradan alnacak parann sadece sava masraflarna karlk olarak kullanlmas, bunu kontrol etmek zere ngiltere ve Fransa hkmetlerinin temsilcilerinden oluacak bir komisyonun kurulmas kabul edildi. Bu bor ve sonrasndaki borlarn denmesinde yaanan zorluklar Osmanl Devletinin 1875 ylnda iflasn ilan etmesine neden olmutur. 1881 ylnda kurulan Duyun-u Umumiye idaresi Osmanl ekonomisini Avrupa devletlerinin denetimine sokmutur. Bu durum Avrupa devletlerinin Osmanl Devletine dorudan siyasi mdahale kaplarn amtr. Osmanl topraklarnda yaayan Hristiyanlarn hamiliini stlenen emperyalist devletler (Fransa, ngiltere ve Rusya), Osmanlnn i ilerine karmaya balamlard. Zaten ekonomik adan bat emperyalizmi iin ak pazar haline gelen Osmanl devleti, siyasi olarak da kaplarn ardna kadar am oluyordu.

I.4 Ermeni Sorununun Ortaya kmas ve Batl Devletlerin Etkisi Ermeni Sorunu, 19. Yzylda Osmanl topraklarndaki etnik gruplar arasnda ortaya kan ve yaygnlaan milliyeti bamszlk hareketleriyle siyaset sahnesine kmtr. Yllardan beri batl misyonerlerin araclyla ve kilisenin etkisiyle glenen Ermeni milliyetilii, 1877-78 Osmanl Rus Savandan sonra batl gleri ardna alarak bamsz bir Ermenistan amacna ynelmitir.
Reat Kasaba, Osmanl mparatorluu ve Dnya Ekonomisi, stanbul, 1993, s.45. Aktaran, Ersal Yavi, 1856-1923 Emperyalizm Kskacnda Trkler Ermeniler Krtler, Yazc Yaynevi, zmir, 2003, s.1.
25

13

Devletler, uluslar aras g mcadelesinde hukuk kurallarn deil, g dengesi mekanizmasn kullanrlar. G dengesi, devletler aras politikadaki birimlerden birinin yada bir kann gcn artrmas karsnda, sistemin dier aktrlerinin bireysel yada kolektif olarak bu g artn dengeleme abasdr. Dengeleme sreci, gly zayflatma veya zayf glendirme eklinde ilerlik kazanr. Gly zayflatma yntemi, rakiplerini blmek yada zayf durumda tutmaktr. Zayf glendirmek ise silahlanmasna yardm etmek, yeni ittifaklar kurmak gibi tedbirlerle gerekleir. 26 19. yzylda Napolyonun kazand askeri zaferlerle Avrupa haritas deiirken ngiltere, Avusturya, Prusya ve Rusya, batdaki i barn srdrlmesi iin aba harcamalar gerektiini anlamlard. 1815 ylnda imzaladklar bir dizi antlamayla Kutsal ttifak sistemini kurmulardr. Buna gre imparatorluklar milliyeti rzgardan korunacak ve Avrupann dinsel btnl vurgulanacakt. Viyana Kongresinde de milliyetilik akmnn bertaraf edilmesi kararlatrlmt. Bu tr ittifaklarn evrensel nitelikli olmad, yalnzca batl devletlerin kar iin kullanld 1821 Yunan syan srasnda grlmtr. Osmanl Devletine bal dier uluslarn ayrlk isyan giriimlerinde de benzer durumlar yaanmtr. 27 Avrupada kurulan bu g dengesi, sanayileen bat devletlerinin hammadde ve smrge araylaryla atrdamaya balar. Batl gl devletler, imparatorluklardaki ok uluslu yaplar bozmak suretiyle smrgecilii gelitirdiler. Bu durum bat iinde smrgecilik yarn ve savalar tetiklemitir. Ermeni Sorunu da bu balamda deerlendirildii zaman, batl devletler iin nce ittifak sonra rekabet konusu olmutur.
26 27

Mim Kemal ke, Ermeni Meselesi, Aydnlar Oca Yaynlar, stanbul, 1986, s.15-16 ke, a.g.e., s.16

14

I.4.1 Fransann Etkisi Fransa, misyonerleri araclyla Osmanl topraklarnda Katolik propagandas yapp Ortodoks Hristiyanlar kendi mezhebine ekmeye alyordu. 1811 Bkre Antlamasndan sonra Ermenilerin bir ksm Katolik olduklarn ilan etmilerdi. Fransa Katolik Ermenilere her trl ekonomik ve ticari kolayl salyordu. Onlarn Fransada eitim grmeleri konusunda olanaklarn seferber ediyordu. Bu durumu gren Osmanl ynetimindeki Maruni, Keldani gibi aznlklar da Katolik Ermeni cemaatine katlyordu. 28 Bylelikle ortaya kan ve says oalan Katolik Ermeni cemaati Gregoryen Ermenilerle srtmeye balamlardr. Bu mcadeleler sonucunda Katolik cemaat Anadoluya sevk edilmi ve orada zorla yerleime tabi tutularak ileri gelenlerinden bir ksm idam edilmitir. Bunlardan tr Fransa ve Avusturya Osmanl devletine mdahale ederek bu sorunu Katolik Davas haline getirmitir. 29

I.4.2 Rusyann Etkisi 19. Yzyln balarnda gittike glenen Rusya, Osmanl Devleti topraklarn doal gelime alan olarak semitir. Gneye yaylmak iin, Osmanl ynetimine bal Slav toplumlarn kkrtarak Osmanldan koparmaya almtr. Rusya, batda Balkan halklarna nfuz etmeye alrken ayn zamanda douda Kafkasyaya doru almaktayd. Moskovada Ermeni Dil Enstits atktan sonra Ermenilerle daha yakndan ilgilenmeye balar. 1774 ylnda imzalanan Kk

Davut Kl, Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Dini ve Siyasi Mcadeleler, ASAM Yaynlar, Ankara, 2000, s. 71. 29 enol Kantarc ve dierleri, Ermeni Sorunu El Kitab, TEMK ve ASAM Yaynlar, Ankara, 2003, s.11.

28

15

Kaynarca Antlamasyla Rusya, Osmanl devletindeki Ortodoks Hristiyan cemaatin koruyucusu durumuna gelmitir. Rusya mparatorluu, Revan ve Nahvan birletirerek Ermenistan kurmutu. 1829 Edirne Antlamasyla Ecmiyazin Katogikosluu, Rusya snrlar iinde kald ve bylece Ecmiyazin Kilisesi zerinde sz sahibi oldu. Ermeniler ounlukla Gregoryen mezhebine bal olduklar iin dini merkez olarak Ecmiyazin Kilisesini kabul etmilerdir. Hatta Osmanl Sultannn kurduu stanbul Kilisesinin idari bir merkez olduu dnemlerde bile Ecmiyazin, Ermenilerin en nemli kutsal merkeziydi. Rusya, Ecmiyazin araclyla Osmanl Ermenilerini etkilemeye almtr. Bylece Rusyann Osmanl Ermenileri zerindeki dini ve siyasi basklar artmaya balar. 30 Osmanl topraklarndaki tm Ortodoks cemaatlerin hamisi olarak gren Rusya, 93 Harbi olarak bilinen sava Hristiyanlarn haklarn savunmak gerekesiyle balatmtr. arlk Rusyas, yklncaya kadar bu politikasn da devam ettirmitir.

I.4.3 ngilterenin Etkisi ngiltere, douda dinin etkin roln dier lkelere gre biraz daha ge fark etmitir. 19. yzyln ortalarnda Osmanl toraklar iinde Protestan misyonerler faaliyetlerini artrmlardr. Fransa ve Rusyann Osmanl topraklarndaki dinsel nfuzlarn dengelemek iin ngiltere de Protestanl bir denge ve nfuz unsuru olarak kullanmtr.

Kantarc, a.g.e., s.12.; Grbz Evren, , Smrgecilik Tarihi Inda Ermeni Sorunundaki kar Odaklar, mit Yaynclk, Ankara, 2002, s.85.

30

16

ngiltere, dier batl devletlere gre Ermenilerle daha yakndan ilgilenmi ve onlarn Londra bata olmak zere birok ngiliz kentinde rgtlenmesine, propaganda almas yapmalarna olanak salamtr. 31 Franszlarn Katolik Ermenileri, Ruslarn da Ortodoks Ermenileri koruma rolne karlk ngilizler, Protestan Ermeni topluluunu koruma misyonunu stlendiler. Byle bir misyonla hareket eden ngiltere, Osmanl topraklarndaki Protestan Ermenilerin saysn artrmak zere eitli faaliyetlere balar. ngilterenin bu yndeki ilk icraat, 1840 ylnda Kudste bir Protestan kilisesi amak olmutur. 1856 Islahat Fermanna din deitirme zgrln salayan bir madde koydurtmutur. ngiltere, Amerika ve Almanyadan gelen Protestan misyonerler deiik din ve mezheplere mensup olan halk Protestanlatrmaya balamlard. 32 ngiltere amacna ulamak iin Osmanl topraklar ierisinde bir takm kolejler aarak Ermenilere ynelik eitim seferberlii balatmtr. Ortaya kan Protestan Ermeni nfusunu koruma bahanesiyle Osmanlnn i ilerine mdahale etme yollarn amt. ngilterenin amac, ngiliz karlarn tehdit eden boyuta gelen Rusyann nn kesmek, Osmanl Hristiyan tebaas iinde etkin ve nemli topluluk olan Ermenileri gerektiinde Osmanlya kar kullanmakt. 33 Sveydiye Nahiyesine bal Younoluk kynde bir Protestan kilisesi devletin verdii ruhsatla almtr. 34 Bununla yetinmeyen ngiltere, ilerleyen zamanlarda Sveydiye Nahiyesi merkezinde hi ngiliz olmamasna ramen bir Anglikan Kilisesi ve buna bal bir okul amtr.
31

Grbz Evren, , Smrgecilik Tarihi Inda Ermeni Sorunundaki kar Odaklar, mit Yaynclk, Ankara, 2002, s.85. 32 Kantarc, a.g.e., s.17. 33 Evren, a.g.e., s.80. 34 BOA., DH.D. No: 114-1/8, 1, 23 Kanun-u Evvel 326. (M. 5 Ocak 1911).

17

ngilterenin Ermenilere nfuzu sadece bu ekilde olmamt. ngiliz sava gemileri, Halepteki ihtilalci Ermenilere her trl lojistik destek salamaktayd. 19. yzylda hem Kuds hem Kbrsta etkin olan ngiltere, ynn kuzeye evirdi. Halepe bal Sveydiye Nahiyesi Ermeni kylerine ynelik baz giriimlerde bulunmu ve ngiliz sava gemilerinin Sveydiye iskelesine yanaarak Musa Dana silah sevkiyat yapt grlmtr. 35

I.4.4 Amerika Birleik Devletlerinin Etkisi Amerikann 1823 ylnda uygulamaya balad Monroe Doktrini ile zenginliklerini korumak amacyla iine kapanmtr. Smrgeci devletlerin dnyay paylamas Amerikay kayglandrr. ABD, hem devlet politikasna ters dmemek hem de smrgecilik nimetlerinden yararlanmak iin misyonerler araclyla bir alm salamtr. 36 Osmanl Devleti ile 1830 ylnda bir ticaret antlamas imzalayan ABD, mallarn pazarlamak iin her milletten simsar kullanma hakk elde etmitir. Bu simsarlar Anadolunun ky kesiminde Rumlardan, i kesimlerde ise Ermenilerden olumaktayd. Amerikada eitim gren bu kesim ABDnin Anadoludaki etkinliini hzlandrm ve Osmanlnn yaad sorunlar derinletirmitir. Anadoluda yzlerce okul aan Amerika, misyon blgesini e bler: Bat Trkiye, Merkezi Trkiye ve Dou Trkiye. 20. yzyln balarna gelindiinde Amerika asll misyonerlerin yerini Anadoluda yetien Ermeni misyonerler alacakt. Amerika, ayn mezhebe mensup

BOA., A. MKT. MHM. No: 650/20-24, Mir Edhem Paadan Erkan- Harbiye Dairesine gnderilen telgraf sureti, 24 ubat 311. (M. 7 Mart 1896). 36 Kantarc, a.g.e., s.14.

35

18

ngiltere ile beraber Akdeniz sularnda ortak hareket ediyordu. Musa Da Ermenileriyle yakndan ilgiliydi. 37

I.5. Ermenilerin Siyasallamas ve Uluslama Sreci Sosyal olaylar, birok belirleyici i ve d unsur sonucunda ortaya karlar. Etnik temele sahip bamszlk amalayan sosyal hareketler belli aamalardan geerek geliirler. 1789 Fransz Devriminden sonra Avrupada ortaya kan yeni fikirler imparatorluklar tehdit etmekteydi. Milliyetilik, zgrlk ve eitlik dnceleri imparatorluklarda yaayan etnik gruplarn yeni bir kimlik tanm yapmalarn salamtr. Her etnik grup kendini dinsel aidiyet duygusunun dnda yeni kavramlarla ifade etmekte ve dier gruplardan farklln gstermek zere semboller zerinden rgtlenme yoluna gitmekteydi. Fransz Devriminden sonra ortaya kan ulusal egemenlik fikri, halkn sadakat merkezini siyasi rejimden bir arada yaama arzusu zerine kurulu millet imgesine doru kaydrmtr. Bu sre Avrupa siyasetini iki ynde etkilemitir. Birincisi, milletin ynetime katlp politikalarn belirlenmesinde sz sahibi olmasdr. kincisi yabanc bir devlet ynetiminde bulunan milletlerin kendi kaderlerini belirleme isteinin ortaya kmas ve dank rkda yaplanmalar tek bayrak altnda toplama abasdr. 38 Sanayi Devrimi de geleneksel toplumsal yaplar ykarken yerine yeni bir rgtlenme ve ynetim modeli getiriyordu. Endstri ilikilerinin gelitii corafyalarda, homojen bir ulus kurgusu yaamsallk kazanyor ve sonrasnda snrlar izilerek "ulus-devletler" rgtlenmeye balyordu. Endstri ilikilerinin olmad

37

BOA, A.MKT.MHM; No: 650/20-24, Mir Edhem Paadan Erkan- Harbiye Dairesine gnderilen telgraf sureti, 24 ubat 311. (M. 7 Mart 1896). 38 ke, a.g.e., s.26-27

19

corafyalarda, bu dnm tarihsel akyla deil smrgecilerin hzlandrc etkisiyle gereklemitir. Ermeni ayrlk hareketlerini bu dzlemde ele alrsak ortaya kan i ve etkenler unlardr: D etkenler; 1789 Fransz Devrimi, milliyetilik dncesi, batl devletlerin mdahalesi, patrikhane ve kiliseler, Avrupa ve Amerikada eitim grm Ermeni aydnlar, yabanclarn at eitim kurumlar, misyonerlik ve Osmanl ynetiminden milliyeti ayaklanmalar sonucunda kopan Srbistan, Yunanistan ve Bulgaristann yol gstericilii. etkenler; Ermenilerin ekonomik ve sosyal gleri, saraya yaknlk, Osmanl devlet ynetiminde st dzeyde bulunmalar, dini ve sosyal liderlerin etkisi, btn bunlarn sonucunda ortaya kp gelien milliyetilik bilinci. 1839 ylnda ilan edilen Tanzimat Fermanyla beraber, 18. ve 19. yzylda Avrupada ortaya kan siyasi dnceler Osmanl toplumunda rahat ve etkili bir biimde yaylmaya balamt. Batl dncelerin getirdii yenilikler Mslman toplumunu devletten uzaklatrmaya balamt. Ermeniler ise saraya ve saltanata yaknlatlar. Bu srete Ermeniler sosyal itibar ve ekonomik gcn yannda siyasibrokratik glerini de pekitirmilerdir. Ermeniler bu hamleyi yalnzca i dinamikleriyle deil ayn zamanda batl lkelerin ve misyonerlerin desteiyle yapmlardr. Batl lke misyonerlerinin ve tccarlarnn desteiyle ortaya kan Protestan ve Katolik mezheplerine mensup tccar-banker snf, devletteki brokratlarla ibirlii yaparak taradaki halka Ermeni, Mslman fark gzetmeksizin bask

20

yapmakta ve onlar smrmekteydi. Bu zmreye duyulan tepki, olanlardan devletin sorumlu tutulmasna ve Ermenilerin siyasallamasna yol amt. 39 Ermenileri bamszlk dncesine gtren nedenler arasnda Fransz Devriminin ortaya kard milliyetilik akm, kurum olarak kilise, Ermeni Patrii, din adamlar ve Avrupada okumu Ermeni genlerin etkisi saylabilir. 40 Ermeniler, endstri ilikilerinin tarihsel ve sosyal koullar deitirmesiyle doal bir milliyetilik bilinci gelitiremediler. Bir dou toplumu olarak, batl anlamda bir milli bilin dzeyinde yaamak iin gerekli olan dnm gerekletiremediler. Bunda hem demografik etkenler hem de Osmanl devletinin yaad i ve d sorunlar rol oynamtr.

I.5.1. Ermeni Milli Kimliinin Kurumsallamas Ermeniler, Osmanl toplum yaps iinde neredeyse bir devletin ilevlerini icra edecek kurumsal yaplara sahip olmulardr. Ermeni milli bilincinin gelimesinde kiliseler ve Osmanl devletinin uygulamaya koyduu reformlar sonucu kurulan Ermeni milli meclisi nemli roller oynamtr.

I.5.1.1.Ermeni Milli Meclisi Bu meclis Ermeni milletinin sosyal ve ekonomik ilerini dzenleyen ve yrten bir kurum olarak ortaya kmtr. 1840 ylnda oluturulan Ermeni Aliye komisyonu, patrik tarafndan atanan drt papaz ve drt sivilden mrekkepti. Adliye

Salim Chce, Osmanl Ermeni Toplumunda Siyasallama abalar, Ermeni Aratrmalar 1.Trkiye Kongresi I.Cilt, Ankara, 2003, ss.269-292. 40 A. Alper Gazigiray, Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, Gzen Kitabevi, stanbul, 1982, s.64-65.

39

21

komisyonunun nemi sivil katlm yolunun almasdr. Sivillerle ruhanilerin tartmas sonucu iki snf temsil eden yeni bir yap ortaya kmt.

I.5.1.2.Ermeni Milleti Nizamnamesi Tanzimat ve Islahat Fermanlaryla, gayrimslim cemaatlerin kazand haklar dorultusunda Ermeniler bir eit anayasa olarak kabul edilen Ermeni Milleti Nizamnamesini hazrlamlardr. Ermeni milletinin dini ilerinden eitime kadar btn ilerini organize eden bir yapya kaynaklk etmitir. 41 Ermeni Milleti Nizamnamesi, demokratik ve laik bir metin saylabilir. Patrik, meclis bakan sayld halde yetkileri kstlanmtr. Mecliste ruhani zmrenin yan sra sivil-amira tabakadan kimseler de bulunmaktayd. 42 Kltrel ve bilimsel alanlarda yaplan almalar, laik ve anadille yazlan edebi yaptlar Ermeni milli bilincini ykselterek siyasallama srecini hzlandrmtr. 43

I.5.2. Ermenilerin Siyasal rgtlenmeleri Osmanl devletinde milliyeti-ayrlk hareketler kabaca u minval zere meydana geliyordu: ulusal kiliselerin almalar, ulusal duygularda uyanma, batl byk devletlerin desteini salamak iin propaganda, ihtilal komitelerinin kurulmas, ayaklanmalar, uygun zemin ve demografik yaplarda ulus-devletin kurulmas, uygun olmayan yerlerde ise atmalarn, karklklarn, trajedilerin kroniklemesi. Bu durumlar Osmanl ynetiminden kopan ve kopma giriiminde

Hseyin akllkoyak, Diasporada Ermeni Kimlii Paris ve Halep rnei, Yeditepe Yaynevi, stanbul,2005, s. 57-58. 42 Chce, a.g.m., s. 288. 43 Chce, a.g.m., s.286-287.

41

22

bulunan milletlerde rahatlkla grebilmekteyiz. Balkanlardaki ayrlk hareketler baarl olmuken Ermeniler Osmanlya tabi kalmlard. Siyasallaan milliyetilik, etnik gruplarn bal bulunduklar devletler iinde rgtlenmelerini ve hak taleplerini tetiklemitir. Kimi gruplar temel unsur olarak zoru kullanrken kimileri yabanc devlet mdahalesini istemi yada demokratik yollara bavurmutur. 1880li yllarda Avrupa bakentlerinde bulunan Ermeni genler ve renciler iki tr ulusal kurtulu dncesini savunmaya balarlar. Birincisi, Armenia gazetesi evresinin, Ermenilerin yaadklar yerleri silah gcyle kurtarma dncesidir. kincisi, Hayastan gazetesi evresinin, byk devletlerin politik mdahalesiyle, kan dkmeden Ermenileri zerklie kavuturma dncesidir. 44

I.5.2.1 Armenagan Partisi Armenagan Partisi, stanbul Ermeni okullarnda ve Pariste eitim grm, Osmanl Devletinde st dzey yneticilik yapm, Maliye Nezareti ve Osmanl Bankasnda alan Mikael Portakalyann olu Mgrdi Portakalyann fikirleri dorultusunda kurulmutur. Mgrdi Portakalyan, Ermeni Milli Meclisinde alm, Tokatta retmenlik yapmtr. Daha sonra Avrupaya g etmi ve Marsilyada 1885 ylnda Armenia adl gazeteyi karmtr. Portakalyann dokuz rencisi, ayn yln sonlarna doru Armenagan Partisini kurarlar. Partinin amac, ihtilal yoluyla Ermenileri zerk bir siyasi yapya kavuturmaktr. Parti, Osmanl, ran ve Amerikada birok ube aar ve bir takm eylemler yapar. 45

Antranik elebyan, Antranik Paa, (ev. Mariam Arpi-Nairi Arek), Pr Yaynlar, stanbul, 2003, s.47. 45 Gyn, a.g.e., s.98-99.

44

23

Partinin kurucular ve yeleri, Armenia gazetesi okuru olduu iin Armenagan adn kullanmlardr. Partinin vaftiz babas Portakalyan, lideri ise Mgrdi Avedisyandr. 46

I.5.2.2.Hnak rgt Armenagan Partisinin almalarn pasif bulan Armenia gazetesi

muhabirlerinden oluan ve Avrupada eitim gren bir grup gen yeni bir rgt iin harekete geerler. 47 Kafkasyal Ermeni Avedis Nazarbegyan, ei Maro ve alt renci tarafndan 1887 ylnda Cenevrede kurulan bu rgt, ideoloji olarak Marksizmi benimsemesine ramen milliyeti izgide siyaset yapmaktayd. Uzun vadeli hedefi Osmanl Ermenilerinin bamszln salamaktr. Bu ama dorultusunda Osmanl devleti ierisinde komiteler kurmak, komitelere para salamak, devleti zayf drp kurulacak bamsz Ermenistana zemin hazrlamak gibi faaliyetlerde bulunuyordu. 48 Hnak adnda gazete karm ve uluslar aras propaganda yapmaya balamlard. Genel merkezini Cenevreden Londraya tayan rgt Osmanl topraklarnda birok yerde ubeler amtr. lk ubeler zmir, stanbul, Halep gibi merkezlerde ald. Hnak rgtnn Halep ayaklanmalarnda ok etkin rol oynadn grmekteyiz. Halep Vilayeti Polis Komiserliinden alnan ifreli telgrafnamenin halli suretidir. Londra Hnak Komitesi tarafndan Ermeni erbab- mefsedetine ake iysaline memur Harputlu Malkun (?) 750 lira ve iki sandk derununda tfek imaline mahsus
49

elebyan, a.g.e., s.48. elebyan, a.g.e., s.50-51. 48 akllkoyak, a.g.e., s.88-89. 49 Hnak rgt ile ilgili daha ayrntl bilgi iin bkz: zlem Karsandk, Osmanl Ariv Belgelerine Gre Ermeni Hnak Cemiyetinin Osmanl mparatorluundaki Siyasal Faaliyetleri (1887-1908), Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin, 2005.
47

46

24

alat ve edevat ve bin yz elli hartu ve dier alt Ermeni ile beraber Antakyada derdest olunarak gnderilmesiyle cihet-i adliyece istintak olunmakda bulunduklar maruzdur. Fi 27 Temmuz sene 1311 50

I.5.2.3.Tanak rgt Hnaklarla anlamazla den baz Ermeniler Truak adnda bir gazete kurdular. Tanakstyun adyla siyaset sahnesine kan bu grubun amac btn Ermenileri tek bayrak altnda birletirmekti. Faaliyet alanlar Hnaklarla ayn yerlerdi. Programn Rus halklardan (Narodnikler) aldklar iin sosyalist ve ihtilalci zellik barndrmakla beraber milliyeti, adem-i merkeziyeti bir duru sergiliyordu. Federasyon, birlik anlamna gelen Tanak rgt, Hnaklardan daha milliyeti bir izgideydi. Osmanl topraklarn dou ve bat faaliyet alanlar olmak zere ikiye ayrarak almalara baladlar. Birok yabanc lkede merkezler atlar. lk hedefleri bamszlk deildi. Bir takm almalar sonucunda bamszla adm adm yaklama planlar vard.

I.5.3. Ermeni Ayrlk Hareketinin Anadoluda Yapt Ayaklanmalar 1885 ylndan sonra kurulan ermeni ihtilal rgtnn, Anadoluda yapt ayaklanmalar geni bir zaman dilimine yaylmtr. 1890 ylnda Kumkap gsterisiyle balayan milliyeti tepkiler, Ermenilerin younlukla yaad blgelere srad. 51 1894 yl Austos aynda Hnak rgt mensubu Boyacyan ve arkadalar Diyarbakra bal Sasun kazasnda ayaklanmlardr.
50 51

BOA, Y.PRK.ZB., No: 16/33-A, 27 Temmuz 1311 (M. 8 Austos 1895). Gyn, a.g.e., s.106

25

30 Eyll 1895de Kumkapdaki Ermeni Kilisesinde toplanan Hnak yeleri Bab- Aliye yrye geerler ve yry srasnda askerlerle atrlar. 10 Ekim 1895de Zeytun kasabasnda ayaklanan Ermeniler, jandarma ve sivil halkla atmaya girerler. 1904 ylnda Sasunda ikinci bir ayaklanma yapan Ermeni ihtilal rgtleri, II. Merutiyetin ilanndan sonra Adanada da ayaklanma karp sivil Mslman halkla da gerginlik yaarlar. 52

I.6. Osmanl Devletinin Ayaklanmalar Adlandrmas Modern anlamda rgtl bir toplum olmaktan uzak olan Osmanl devleti, illegal olan Ermeni rgtlerini adlandrrken ok eitli kavramlar kullanmtr. Bu konudaki kavram karklnn nedeni, modern tarzda rgtlenmenin bat toplumlarna zg olmasndandr. Bat Avrupada yaanan dnsel, siyasi ve endstriyel devrimlerden sonra ortaya kan rgtl toplum yaps, Osmanl gibi geleneksel yaplara sahip devletlere yabancdr. Osmanl, byk bir imparatorluk olduu iin vatan ve millet kavramlarna da son derece yabancdr. Batda gelien milliyetilik dncesine babozuk serserilerin eylemi olarak bakmlardr. Osmanl yneticilerine gre Fransz Devrimi, bir fitne ve fesad ateidir. Devrimin nderlerine de kkrtc, babozuk demilerdir. Fransz Devrimi ile ilgili bu tarz olumsuz dnceler, III.Selim dnemi reisl kttaplarndan Ali Efendi ve tarihi Cevdet Paada da grlmektedir. 53 Bu adlandrma ve bak as, imparatorluk ierisinde gelien milliyeti dnce ve eylemlerde de grnmektedir. Osmanl ynetici sekinleri, milliyeti
Ayrntl bilgi iin bkz: Nuren Mazc, Uluslararas Rekabette Ermeni Sorunun Kkeni 1878-1920, Pozitif Yaynlar, stanbul, 2005; Nejat Gyn, Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda , Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, Ankara, 2001, ss. 633-638; Cemal Anadol, Tarihin Inda Ermeni Dosyas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul, 2002. 53 Taner Akam, Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, Su Yaynlar, stanbul, 2001, s. 54.
52

26

dncelere, rgtlenmelere ve ayaklanmalara ok eitli adlar vermilerdir. Hemen hepsi geleneksel olan bu kavramlarn, sorunun anlalmasn ve zlmesini geciktirdii dnlebilir. Osmanl tarafndan, Halepteki siyasi rgtlere cemiyet ya da irket denmitir. Bu rgtlerin eylemleri adlandrlrken en ok gze arpan

adlandrmalardan birisi fesaddr. Fesad, bozgunculuk anlamna gelir. Toplumun genel yapsn deitirmeye alan, devletin ileyiini bozan kii ve cemiyetlere mfsid denmektedir. Osmanl Devletinin bu kavramlatrmas, sadece Ermeniler yada gayrimslim unsurlar iin geerli deildi. Ayn zamanda Jn Trkler de erbab- mefsedetten saylyordu. 54 Yurt dnda rgtlenen Jn Trkler, kendilerine Osmanl iinde hatta devlet grevlileri ve askerler iinde taraftar bulmulardr. Bu grevlilerin adlarn tespit eden devlet, bunlar fesad cemiyeti olarak adlandrm 55 ve eitli cezalara arptrmtr. 56 htilal kavram; halel vermek, zarar vermek anlamna gelmektedir. Devlet ve tebaaya, genel asayi ve dzene zarar vermek dncesini ierir. syan ve itaatsizlik, bir honutsuzluk karsnda ba kaldrma, grev ve ykmllkleri yerine getirmeme anlamna gelmektedir. Taharruz, kkrtma kkrtlma durumunu anlatmaktadr. Burada dsal bir etkene vurgu yaplmaktadr. uri ve itia, i karklk karmak anlamnda kullanlmtr. Buradaki adlandrmalar, sanki yaplan eylemlerin amaszca yapldna iaret etmektedir. Daha dorusu ierdikleri reform talepleri gz ard edilmi gibidir. Kyam ise

54 55

BOA., Y.MTV., No: 226/84-1, 12 Kanun-u Sani 1317, (M. 25 Ocak 1902). BOA., Y.MTV., No: 226/84-3, 12 Kanun-u Sani 1317, (M. 25 Ocak 1902) 56 BOA., Y.MTV., No: 226/84-2, 13 ubat 1317, (M. 26 ubat 1902)

27

rgtlenme aamas bittikten sonra ayaa kalkma, ayaklanma durumunu ifade etmektedir. 19. yzylda imparatorluk bnyesindeki Hristiyan cemaatler Fransz Devriminin etkisiyle bamszlk sava vererek arka arkaya imparatorluktan kopmulard. Bu kopular ve dier ayaklanmalar, devlet tarafndan kendisine yaplm ihanetler olarak alglanmt. Ayaklanmalar karan unsurlar ise kendilerini ulusal bamszlk savalar olarak adlandrmlardr. Devletin bu durumlar ihanet olarak adlandrmasnda, kopu srecinin kanl ve sancl olmas etken olmutur. Hristiyan cemaatlerin ayaklanmasn salayan milliyeti dnceler, dinsel bir karakterle yorulunca dinler aras atmalara zemin hazrlamtr.

I.7. Ermeni rgtleri ve ttihat-Terakki Fransz Devrimiyle ortaya kan milliyeti ideoloji, bat ile ilikisi olan TrkMslman ve gayrimslim aydnlar etkisi altna almtr. Bu ynde rgtlenmeye balayan Osmanl toplumunun bu aydn kesimleri, genel olarak eitim grdkleri Avrupa devletlerinde harekete gemilerdir. Milliyeti, modernist bir ideolojiyle siyaset sahnesine kan Jn Trk hareketi, yz batya dnk reformist politikalarla imparatorluun gelecei zerine kafa yormaktayd. Yurt dnda rgtlenen Jn Trkler ve Ermeni siyasal rgtleri 1891 ylnda Pariste ilk temaslarn kurdular. Berlin Antlamasnn 61. maddesinde ngrlen reformlarn uygulanmas ve batl devletlerin dikkatini ekmek iin balatlan ve 1890l yllarda younlaan Ermeni radikal faaliyetleri Osmanl Devletine sknt vermekteydi. Jn Trkler, Ermenilerin ayrlk fikirlerden ve reformlarn radikal yntemlerle hayata

28

geirilmesinden vazgemeleri kouluyla onlarla ortak mcadele nerisinde bulundular. 57 II.Abdlhamitin istibdat ynetimini barl yollarla devirmek zere yaplan almalar kapsamnda Jn Trklerle Ermeni rgtleri, Avrupann deiik yerlerinde bir dizi grme gerekletirdiler. Birbirine temkinli yaklaan Jn Trkler ve Hristiyan muhalifler, reformlar konusunda tam bir mutabakat salamasalar da grmelerini srdrdler. Prens Sabahattinin Jn Trk hareketine katlmasyla beraber Trk olmayan unsurlar da bu hareketi desteklemeye baladlar. Prens Sabahattinin adem-i merkeziyeti, zel giriimi savunan fikirleri bunlara daha yakn gelmekteydi. 1900 ylnda Damat Mahmut Paa, tm muhalifleri bir araya getirecek bir kongre giriiminde bulundu. 1902 ylnn ubat aynda Pariste toplanan kongrede, iki gr ortaya kt. Birincisi, propaganda ve yayn yoluyla devrim olmayaca, silahl glerin de devrim hareketine katlmas gerektiini savunan gr. Dieri de Ermeniler tarafndan savunulan ve reformlarn yaplabilmesi iin batl glerin mdahalesini gerekli bulan grtr. Kongreden sonra Jn Trklerde de fikir ayrl ortaya kt. Ahmet Rza ve yandalar, bat mdahalesine sert bir ekilde kar ktlar. Reformlarn kendi elleriyle yaplmas ve Avrupann sadece moral destek vermesi gerektiini savunuyorlard. Prens Sabahattin ve yandalar ise Osmanlnn toprak btnl korunmak kouluyla Ermeni grn savunuyorlard. Ermeni delegeler, Prens Sabahattinin grne daha yakndlar. 58

Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki birliinden atmaya, (ev. Ludmilla Danisenko-Mutlucan ahan), Aras Yaynclk, 2005, stanbul, s.15. 58 Avagyan ve Minassian, a.g.e., s.18-19.

57

29

zgrlk, eitlik, kardelik iarlaryla rgtlenen Jn Trkler, 27 Eyll 1907 ylnda Selanik ve Paris yaplarn birletirerek Osmanl ttihat ve Terakki Cemiyetini kurdular. Temmuz 1908de bir darbeyle Kanun-u Esasiyi yrrle koymulardr. Bundan sonra da Ermeni rgtleriyle grmeler srmtr. Ancak iktidara geen ttihat ve Terakki Cemiyeti, Hristiyan aznlklara radikal eylemlerden ve ayrlk fikirlerden vazgemelerini, imparatorluun kt bir dnemden getiini dolaysyla reformlarn ertelenmesi gerektiini ileterek isteklerini ertelemelerini istemitir. Bunun zerine Ermeni rgtleri radikal eylem yapma tehdidinde bulundu. 59 Osmanl mparatorluu, bnyesindeki gayrimslim topluluklar tek tek kaybederken ttihat ve Terakki ynetimi de ierde yaplmas dnlen reformlar konusunda taviz vermeyeceini aklad. Baz Ermeniler, bu durumu

memnuniyetsizlikle karlarken bazlar da ttihat ve Terakki ile birlik olmay srdreceini dile getirdiler. Avrupa devletlerinden tamamen midini kesen Tanak rgt ileri gelenlerinden Vramyan, bundan sonraki ynelimlerini u ekilde ifade etmitir: ncelikle ttihatlarla birlik. Bizler reformlarn byk Hristiyan devletlerin mdahalesiyle geleceine olan btn inancmz yitirdik. 60 1911 ylnda Tanaklarla ttihat ve Terakki Cemiyeti arasnda, Ermenilerin younlukla yaadklar blgelerde reform yaplmasn ieren bir antlama imzaland. Hnaklar, bu anlamadan habersizdi. Yeni seimlerden sonra ttihat ve Terakki Cemiyeti ile Ermeni rgtleri arasndaki anlamazlk srd.

59 60

Avagyan ve Minassian, a.g.e., s.29. Avagyan ve Minassian, a.g.e., s.98.

30

1913 ylna kadar sren anlamazlklar, iki rgtn tamamen kopmasna yol at. Bu anlamazlklar zmek iin de Almanyann yardm istendi. Bu durum Ermenileri memnun etmedi. ttihat ve Terakki bu defa ynn Hnaklara doru evirdi. Hnaklar, ttihat ve Terakkinin teklifine n koul olarak zerklik talebinde bulundu: Osmanl devleti yneticileri Ermenistandan kesinkes vazgemeye raz deillerse, Ermenistan gerekten de Trk devleti iin hayati nemi haiz bir kale olarak gryorlarsa ve bu kalenin anahtarlarn yitirmek istemiyor, Ermenileri tek ve ortak bir devlet iinde tutmay dnyorlarsa, bu ancak zerklik ilkesinin kabulyle olur. 61 Ermeni rgtleri, ttihat ve Terakki yanls ve kart olmak zere ikiye blndler. Grmeler srerken Ermeni ayaklanmalar da srmekteydi. 1908 Adana Olayndan sonra Ermeni rgtleri Ermeni halkn silahlandrmay srdrmt. Sre giden bu ayaklanmalar, emperyalist glere Osmanl mparatorluunun i ilerine karma olana salamtr. Neredeyse imparatorluk bnyesinde bulunan her etnik ve dinsel topluluk, kendisine yakn bir devlet tarafndan korunmu ve desteklenmitir. 62

I.8 Osmanl Devletinde Demografik almalar ve Ermeni Nfusu Osmanl Devletinin toprak dzeni ve idari yaps, nfusun yazm ve saym ilemlerini zorunlu klyordu. Askerlik ve vergi ilerinin dzenlenmesi, bu nfus saym ve yazm verileri zerinden yaplyordu. Osmanl Devleti, vatandalarn

61 62

Hnak gazetesi, ubat 1913, no 2den aktaran Avagyan, s.125. Akam, a.g.e., s.79.

31

gerek anlamda bir birey olarak ancak 19. yzyln sonlarnda sayma giriiminde bulunmutur. 63 Nfus saym, aslnda Osmanl Devletinin yabanc olduu bir kavram deildi. 15. yzyln ortalarndan balayarak yeni fethedilen yerler dahil saym ve kayt yaplrd. Birim olarak hane kullanlyordu ve yalnzca erkek nfusu saylyordu. Saym ve kayt ileri 18. yzyla doru yaplamamaya balamt. 64 Osmanl ynetimi, vaftiz, evlenme ve lm kaytlarn cemaat nderlerine brakmt. Bunun yan sra, gayrimslimlerden alnan cizye vergisine esas olan cizye defterleri ise tamamyla cemaat idarelerinin inisiyatifine braklmam, merkez evrakna eklenmitir. Bu erevede gayrimslim tebaann saylarn tespit asndan bu defterler olduka nemlidir. Gayrimslimlerin cizye vergisi mkellefiyetleri bu kaytlar zerinden belirlenmekteydi. Cizye gelirlerine baklarak, Tanzimattan nce Osmanl Devletinde 12 milyon gayrimslimin yaad tahmin edilmekte idi. 65 Osmanl Devleti, 19. yzyl balarnda, yeni bir vergi, askerlik ve idari dzen ihtiyac ierisine girmitir. Bu ihtiyalar temelinde yeni saym sistemleri kullanmak durumundayd. 66 19. yzylda yaplan askeri reformlar kapsamnda, yeni bir ordunun kurulmas gndeme gelmitir. Osmanl Devleti, Anadolu ve Rumelide 1831 ylnda Mslman ve Hristiyan erkek nfusun saymn yapmtr. 1831 saym din esasna dayal yaplmtr ve ilk nfus saym niteliinde kabul edilmektedir. 67

Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914), (ev: Bahar Trnakc), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul, 2003, s.56. 64 Nuri Akbayar , Tanzimattan Sonra Osmanl Devleti Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi, cilt 5, letiim Yaynlar, stanbul, 1986, s. 1238-39. 65 Erylmaz, a.g.e., s.84. 66 Akbayar, a.g.m., s. 1239. 67 Bu nfus verileri iin bkz. Erylmaz, a.g.e., s.85.

63

32

Tanzimattan sonra idari, askeri ve mali alanlarda yaplan yenilik almalar, nfus saymnn gerekliliini yeniden gndeme getirmitir. Ordunun yeniden dzenlenmesi ve cizye vergisi mkelleflerinin saptanmas iin Mslman ve gayrimslim erkeklerin saym ilemleri 1843-44 mali ylnda yapld.

I.8.1 Osmanl Ermenileri Nfusu Ermeniler, 1821den sonra Osmanl nezdinde Rumlarn yerini almaya baladlar. 19. yzyldaki geliimleri Bulgar ve Rum izgisine benzer ise de younluu ve kapsam bakmndan farklyd. Osmanl Devletinin birok blgesinde yaayan Ermeniler, genellikle Vilayat-i Sittede daha kalabalk bir nfusa sahiptiler. 19.yzyln ikinci yarsndan itibaren uluslar aras siyaset sahnesinde nemli roller oynayan bu alt vilayetin Hristiyan nfusunun byk bir blm Ermenilerden olumaktayd. 18. yzyln sonlarndan balayarak btn Osmanl topraklarnda demografik hareketlenmeler balad. Osmanldan kopan lkelerdeki Mslman nfus Osmanl Devletinin egemenlik alanna doru g ederken Rusyann askeri ve siyasi zaferleri sonrasnda Ermeniler Rusyaya doru g ettiler. Bu demografik hareketlerin siyasi, ekonomik ve sosyal/etnik sonular imparatorluun dengesini bozacak nitelikteydi. 68 1844 Nfus Saymna gre, Avrupada 400.000, Asyada 2.000.000 olmak zere toplam 2.400.000 Ermeni bulunmaktayd. 69 Bu nfus saym, halk tarafndan tereddtle karlanmtr. Nfus miktarna gre vergi alnaca sylentisi, vatandalarn nfus saysn az gstermelerine neden olmutur.

68 69

Karpat, a.g.e., s.91-92. Erylmaz,a.g.e., s.89; Akbayar, a.g.e., s.1240.

33

1867 ylnda Selahaddin Bey, Avrupadaki toplam Ermeni nfusunu 400.000, Asyadaki toplam nfusun (Kars, Ardahan, Batum hari) 2.000.000 olarak tahmin etmitir. Hele von Samo 1874 ylnda Sivas, Erzurum ve Diyarbakr vilayetlerindeki gayrimslim nfusun 601.244 olduunu dile getirmitir. Bunun byk ounluunun Ermeni nfusu olduunu belirtmitir. 1878 ylnda elde ettii istatistiklere dayanarak Ravensteinn hesaplad rakamlar ise Avrupada 112.200, Asyada 760.000 olmak zere 872.000dir. 70 1878 Berlin Antlamasyla beraber Osmanl Devletinde nfus ounluuna dayanarak toprak elde etme mcadelesi balyor. nemli karlar saladklar halde millet statsne sahip Ermeniler ve Rumlar, Osmanl Devletine kar mcadelelerini glendirmilerdir. 1878 ylndan nceki Ermeni nfus bilgileri az iken, Berlin Kongresi sonrasnda birden bire oalmtr. Bu bilgi artnn sebebi, Rusya ve ngilterenin Berlin Kongresi sonrasnda Dou Anadolu zerinde nfuz sahibi olabilmek iin girdikleri mcadeleden kaynaklanmaktadr. 71 Bu farkl rakamlarn, Rus ve ngilizlerin Dou Anadolu zerindeki nfuz mcadelesi yznden ortaya kt dnlebilir. Blgedeki Ermeni nfusunu kabark gstererek bamsz bir Ermenistan kurma hayali, blgedeki Mslman nfusun bir bileeni olan Krtlerin olas bir saldrsna kar koyamayaca dncesiyle bir mddet ertelenmitir. ngilizler, Ayastefanos Antlamasn, Vilayet-i Sitenin sorumluluunu kendileri stlenecek ekilde yeniden dzenlemeye

70 71

Karpat, a.g.e., s.92. Karpat, a.g.e., s.92.

34

altlar. Bu dzenlemede Ermenilerin yaad vilayetlerde reform yaplmasn art koan bir madde bulunuyordu. 72 Osmanl Hkmeti, nfusla ilgili konular dzenleme yetkisini, 1868 ylnda kurulan ura-y Devlete vermiti. ura-y Devlet, yeni bir nfus kayt sisteme ve genel nfus saymyla ilgili olarak 1875 ylnda eitli nizamnameler yaymlamtr. Bosna-Hersek syan (1875), Abdlazizin tahttan indirilmesi, Anayasa hazrl (1876), 1877-1878 Osmanl-Rus sava gibi nedenlerden dolay bu nizamnameler ertelenmek zorunda kalmtr. Bu durumlar dzelince ura-y Devlet tarafndan, daha nce yaplan dzenlemeler ve almalar dikkate alnarak, 1881 ylnda Sicil-i Nfus Nizamnamesi yrrle konulmutur. Nfus saym iin nfus komiteleri oluturuldu. Bu komitelerde

gayrimslimleri temsilen Ermeni asll Mgrdi Snabyana grev verilmitir. Snabyan, 1897-1903 yllar arasnda statistik Umumi daresinin mdrln yapmtr. Ayn greve daha sonra srasyla bir Amerikal ve bir Yahudi getirilmitir. Osmanl Devletinin resmi rakamlar kabul etmeyen Ermeniler, patrikhanenin rakamlarn baz alarak nfusu daha yksek gstermilerdir. Bylece Avrupann dikkatini ekerek nfusa bal toprak taleplerini dillendirmilerdir. 73 Osmanl statistiklerinin de gsterdii zere, Vilayat- Sittede bamsz Ermenistan hayali iin yaplan hazrlklar dorultusunda, batl glerin destei ile Ermeni Nfusu istatistikleri zerinde oynanmaya balanmtr. Bu arada ngilizler, ak bir ekilde belirtilmemi ve tarihi ilerde saptanacak olan Ayastefanos Antlamasnn bir maddesinde geen, blgede yaplacak olan reformlar hayata geirmek iin sultan ikna ettiler. ngilizler, Rusyann Osmanl
72 73

Karpat, a.g.e., s.92. Erylmaz, a.g.e., s.96.

35

topraklarna saldrmas durumunda kar koyacaklarna dair sz vermilerdir. stanbula byk eli olarak atanan George Goschen, ngiliz askerlerinden, blgede demografik ve etnik yap zerinde alma yapmalarn ve kacak sonularn hem Osmanl hem de Ermeni Patrikliinin istatistikleriyle karlatrmalarn istemiti. ngilizler, Hristiyanlarn saysn arttran ve Mslmanlarn nfusunu dk gsteren Ermeni Patrii Nersesi sert bir ekilde eletirmilerdir. statistik, haritaclk ve ekonomi alanlarnda eitim alm ngiliz askerler, blgenin nfusuna ilikin bilgiler toplamak iin kaynaa bavurmulard: Birincisi Ermeni Patrii ve Piskoposlar; ikincisi Osmanl yetkilileri ve yaymlanm yllklar; ncs de cemaatlerle kurduklar ilikilerden edindikleri kiisel gzlemlerdir. 74 Pamukciyann verdii rakamlar ve yapt deerlendirmede, 1878 ylna kadar Osmanl mparatorluundaki Ermeni nfusunun yaklak bir rakamla 2.500.000 olarak kabul edilebileceini yazyor. Ancak, sz edilen tarihte Kars ve Ardahan vilayetleri Rusyann eline getiinden, bu saynn yaklak 2.400.000e dtn belirtiyor. Pamukiyan, 1895 yl Kasm aynda, Abdlhamidin emriyle yaanan olaylar ve katliamlardan sonra Ermenilerin yabanc lkelere g etmeleri dolaysyla, nfusun yaklak olarak 2.100.000e dtn ve I. Dnya Sava ncesine kadar pek deimediini iddia etmektedir. 75

74 75

Karpat, a.g.e., s.93. Pamukciyan, a.g.m., s.17.

36

Tablo 1 Kronolojik Ermeni Nfusu Tablosu Kaynak Kiiler Sassel Sketches of Turkey Rza Paa St. Benoit Almanak Haadur Oskanyan Almanach de Paris Mgrdi Bey Evangelinos Misailidis Oratzuytz Pnakan Daretzuytz Drezerakan Daretzuytz Vital Cuinet Felix Weber H. F. Lynch Lodovic de Constenson Lodovic de Constenson Stanford Shaw Justin McCarthy Yl 1822 1833 1844 1849 1860 1867 1870 1871 1872 1873 1892 1896 1901 1901 1913 1914 1914 Nfus 1.690.000 2.000.000 2.400.000 2.400.000 3.500.000 3.000.000 3.400.000 2.325.000 2.500.000 2.400.000 2.500.000 1.475.011 1.000.000 1.325.246 1.383.779 1.400.000 1.294.851 1.698.303

Kaynak: Kevork Pamukciyan, Osmanl mparatorluunda Ermeni Nfusu, Tarih ve Toplum, Ekim 1995, Say:142, ss.16-18; : Hikmet zdemir, Kemal iek, mer Turan, Ramazan alk, Yusuf Halaolu, Ermeniler:G ve Srgn,TTK Basmevi, Ankara, 2004, s.51.

1895 olaylarna neden olan durumlar, 1878 Berlin Kongresinden sonra, batl glerin bamsz Ermenistan hayalini merulatrma giriimi olarak karmza kmaktadr. Demografik ve etnografik almalardan elde edilen istatistiklerle bu kadar oynanmasnn baka bir aklamas olmasa gerektir. Ermeni Patrikhanesinin rakamlaryla, 1882 ylndaki Ermeni nfusu Vilayat- Sittede 1.630.000, Asyada 835.000, Avrupada 195.000 olmak zere toplam 2.660.000 olduu yazldr. Ermeni nfusuyla ilgili znel ve tmyle yanl olan

37

verilerin kullanlmasna devam edilmi ve bu veriler 1913 gibi ge tarihlere kadar yaymlanmaya devam etmitir. 76 Bu dnemlerde ykselen milliyetilik dalgas, Ermeni nfusunun bykl konusundaki tartmalar alevlendirdi. 1896 ylnda ngilizlerin yapt bir karlatrmada, 1890-96 yllar arasnda blgede, 697.598 gayrimslim ve 2.750.000i akn Mslman yaamaktayd. 1897 ylnda Osmanl Devletinin yapt bir aratrmada, blge nfusu 3.179.000 olarak verilmitir. 1879da ngiliz Konsolosu Trotter, blge nfusunun yaklak 2.000.000 olduunu tahmin ediyordu. ngiliz ve Osmanl Nfus kaytlarndaki artn nedenleri, Mslmanlarn blgeye g etmesi, gebe airetlerin yerleik hayata gemesi ve Ermenilerin Rusyaya yada Anadolunun dier blgelerine g etmesi olarak gsterilebilir. 1878 Berlin Antlamas gereince reform blgeleri ve bamsz bir Ermenistann topraklar olarak belirlenen alt Dou Anadolu vilayetindeki Hristiyan, zellikle Ermeni nfusun bykl konusu zerinde fazlasyla durulmu 77 ve Osmanl Devletinin dier blgelerinde yaayan Ermeni nfusu srekli gzden uzak tutulmutur. Dier blgede yaayan nfus ihmal edilince, Vilayat- Sittedeki Ermeni nfusu ok youn ve Mslmanlardan daha fazla gibi gsterilmeye allmtr. Hem Osmanl nfus kaytlarnda, hem gayrimslimlerin kaydn tutan patrikliklerin beyan ettikleri rakamlarda bir takm tutarszlklar grlmektedir. Ayrca 1878 Berlin Kongresinden sonra batllarn, Dou Anadoluda yaptklar demografik almalarda da bu tutarszlk grlmektedir. Osmanl beyanatnda
76 77

Karpat, a.g.e., s.95. Karpat, a.g.e., s.95.

38

Ermenilerin ve dier gayrimslimlerin, cizye vergisinden kamak iin nfuslarn az gsterdikleri ifade edilirken zellikle Ermeniler, blgedeki nfuslarnn ne kadar youn olduunu kantlamak zere patrikhanenin rakamlarn kullanmaktaydlar.

I.8.2 Halep Ermenileri Nfusu Halep Vilayetinde Ermeni nfus says, Osmanl Devleti genelindeki nfusa paralel olarak farkllk gstermekteydi. Halepte farkl yllarda yaplan nfus saym almalarnda kullanlan parametreler, yldan yla da deimekteydi. Baz saymlarda kadn-erkek nfusu ayr ayr verilirken bazlarnda ise mezhep esasna gre ayrm yaplmaktadr. Baz yllarda yaplan saym almalarnda birka yerleim birimi verilerine rastlanmamaktadr. Burada kullanlan Halep Vilayeti nfusuna ilikin veriler, sadece Ermenileri kapsamaktadr. Konumuzla ilgili olarak Halepteki Ermeni nfusunun yllara gre dalmn, tablo eklinde vereceiz. Haleple ilgili 1874 ylnda yaplan nfus saymnda, 461.338 Mslman ve 77.973 Hristiyan olduu saptanmtr. Bu saymda Hristiyanlarn etnik dalm verilmemitir. 1881-1907 yllar arasnda yaplan almalarda erkek-kadn parametreleri kullanlrken1914 ylndaki almalarda mezhepler baznda bir saym yaplmtr. Mezhepler baznda yaplan almada ayrca Halep Vilayetine bal yerleim birimleri de verilmitir.

39

Tablo 2 Muhtelif Yllarda Halep Ermeni Nfusu

Halep Merkez
Kadn 1881-1882 1893 1894 1895-1896 1897 1906-1907 1914 15.097 12.792 12.731 10.218 7.003 6.517 10.100 Erkek 11.505

YIL

Mara
Kadn 9.508 Erkek 11.511

Urfa
Kadn 4.146 Erkek 5.637

Vilayet Toplam
Kadn 23.754 28.653 24.216 28.329 34.831 Erkek 28.653 23.754 28.765 25.136 29.527

GENEL TOPLAM

52.407 52.317 52.981 53.465 64.358 54.516

Kaynak: Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914)

Bu tablodan anlald zere, yaklak 15 yllk zaman diliminde Halep Ermeni Nfusu 55.000 civarndadr. Bu rakamlara ad gemeyen yerleim birimlerinin nfusunu eklediimizde 60.000i bulmaktadr. Osmanl dneminde Musa Danda alt Ermeni ky bulunmaktayd. Bunlar, Kebusiye, Younoluk, Hdrbey, Hachabibli, Bityas ve Vakf kyleridir. Buralarda yaayan Ermenilerin says 5.000i gemekteydi. 78

78

BOA, Y.PRK. MYD; No: 17/11-B, 6 Eyll 1311 (M. 18 Eyll 1895).

40

Tablo 3 Mezhep Esasna Gre Halep Ermeni Nfusu 1914 Yerleim Yeri Halep skenderun Antakya Bab Cisr-i uur Beylan Harem Cebel-i Seman/ Mnbi Ayntab Kilis Rumkale TOPLAM GENEL TOPLAM Ermeni 3.603 1.519 4.773 31 4.150 1.696 47 7 14.466 3.934 878 48.784 54.516 4 393 376 37 5.732 Katolik Ermeni 3.952 65 72 2 517 314

Kaynak: Kemal Karpat, Osmanl Nfusu (1830-1914)

1914 saymlarnda Protestanlar etnik ayrm gzetilmeden saylmtr. Halepte az sayda da olsa Protestan mezhebine bal Ermenilerin olduu bilinmektedir. Ayrca Kamuran Grnn Osmanl Resmi statistiine dayandrd 1914 tarihli Halep Vilayeti Ermeni Nfusu, 49.486 olarak gsterilmitir. 79 Karpatn verdii 54.516 rakamna Protestan nfus eklendii zaman daha da artmaktayken bu farkn neden kaynakland ayr bir tartma konusudur.

79

Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul, 2005, s.151.

41

Tabloda ilgi eken bir baka konu da Osmanl yazmnda Katolik Ermenilerin Katoliklikleri vurgulanrken, geleneksel Gregoryen Ermenilerin sadece Ermeni olarak yazlmasdr.

42

II. BLM HALEP VLAYETNDE ERMEN AYAKLANMALARI II.1.Musa Da Musa Da, Halep Vilayetinde Antakya Kazasna bal Sveydiye Nahiyesinin (Samanda lesi) kuzeyinde bulunan ve denize dik uzanan bir da silsilesidir. Sarp yamal bu dada birok ky bulunmaktadr. Osmanl dneminde Musa Danda alt Ermeni ky bulunmaktayd. Bunlar, Kebusiye, Younoluk, Hdrbey, Hachabibli, Bityas ve Vakf kyleridir. (Bkz. Ek 1, Ek 2) Gnmzde Kebusiye, Hachabibli ve Bityasn adlar, srasyla Kapsuyu, Eriklikuyu, Batayaz olmutur. Bu kylerde Mslman Trkler yaamaktadr. Vakf ky ise Vakfl adn almtr. Vakfl kynde halen Ermeniler yaamaktadr. (Bkz. Ek 5) Osmanl Ariv belgelerine gre Sveydiye Nahiyesine bal Kebusiye, Hdrbey, Younoluk, Hachabibli ve Bityas isimli kylerde 5000i akn Ermeni bulunmaktadr. 80 Bu rakam, 1915 olaylaryla ilgili bir roman olan Musadada Krk Gn adl kitapta verilen rakamla rtmektedir. 81

II.1.1.Halep Vilayetinde Hnak Cemiyeti rgtlenmesi Hnak Cemiyetini kuran genler Avrupada eitim grm, orada ortaya kan yeni ve devrimci dncelerle tanmlard. Sosyalist bir programa sahip olmalarna karn pratikte daha ok milliyeti bir tavr sergilemilerdir. Halep Vilayetindeki rgtlenmeyi de svirede eitim grm sosyalist fikirlere sahip Baronas takma adyla bilinen yerli bir Ermeni yrtmtr. Sveydiye Nahiyesine bal Ermeni
80 81

BOA, Y.PRK. MYD; No: 17/11-B, 6 Eyll 1311 (M. 18 Eyll 1895). Franz Werfel, Musadada Krk Gn, (ev. Saliha Nazl Kaya), Belge Yaynlar, stanbul, 2003, s.74.

43

kylerinde ilk rgtlenmeler 1892 ylnda balamtr. 1895 yl Austos aynda saylar 150yi bulan Hnak yelerine, asker kaa, mahkm ve sulu baz firariler de katlmtr. Bunlarn ellerinde ok sayda silah, cephane ve ateli silah retiminde kullanlan paralar 82 bulunmaktayd. rgte katlanlarn says gnden gne artmakta ve Musa Dadaki Ermeni kylerinde toplantlar yapmaktaydlar. Bu kiiler gndzleri sradan bir vatanda gibi kylerde dolap geceleri civardaki kylerin dalk ksmnda saklanmaktaydlar. 83 Birok Avrupa lkesinde ubeler aan Hnak rgt, oralarda para toplayp bu paralar ve temin ettikleri silahlar Osmanl devleti iinde yrtecekleri faaliyetler iin kuryeler araclyla Anadoluya gndermekteydi. Bu erevede, Halepteki ihtilalci Ermenilere para ulatrma ve datma grevini stlenen Harputlu Malkon ve 6 arkada, 750 lira, silah retimine mahsus iki sandk alet-edevat ve 1350 hartula Antakyada yakalanmtr. 84 Hnak rgt, Sveydiyedeki Ermeni kyleri sakinlerine gnderdii talimatta, halkn bir ksmnn hkmet taraftar ve bir ksmnn hkmet aleyhtar gibi davranmalarn istemektedir. 85 Bityas karyesindeki iki yz kiinin yz yetmii hkmet taraftarln, geriye kalanlar ise rey-i hilaf (aleyhte gr) ilan etmilerdir. Yabanc mdahalesini takviye iin bir takm eylemler yapmalar tavsiye olunan Osmanl aleyhtar Ermeniler, tahsildarlara kar koymay, yaklak iki yz ihtilalcinin Binba Mehmet Ali Bey ve maiyetindekileri ldrmeyi ve matlubat- miriyeyi vermemeyi kararlatrmlardr. 86

Bunlar ariv belgelerinde ecza-y nariye olarak gemektedir. BOA., Y.MTV., No: 125/153-2, 26 Temmuz 1311 (M. 7 Austos 1895). 84 BOA., Y.PRK.ZB., No: 16/33-1, 16/33-2, 27 Temmuz 1311 (M.8 Austos 1895). 85 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/3-3, 646/3-4, 26 yll 1311 (M.8 Ekim 1895). 86 BOA., MKT.MHM., No: 646/8-2, 26 Eyll 1311 (M.8 Ekim 1895); Y.PRK.ASK., No: 107/22-2, 26 Eyll 1311 (M. 8 Ekim 1895); A.MKT.MHM., No: 646/3-3, 26 Eyll 1311 (M.8 Ekim 1895).
83

82

44

Dier Ermeni kylerinde de benzer durumlar sz konusudur. 87 Bu durum Ermeni rgtnn yaygnln ve ne kadar iyi organize olduunu gstermektedir. Halep Vilayeti yneticileri, batan beri sorunu tanmlamaktan uzaktadrlar. Antakyada ve ona bal yerleim yerlerinde Ermeni nfusun, Mslman nfusa oran 1/15 olarak tahmin edilmesi sorunun gerekliini gzlerden uzaklatrmtr. Buradan hareket eden askeri ve mlki erkn nasl davranacaklarn ve nasl tedbir alacaklarn bilememilerdir. 88

II.1.2.Halep Ermenilerinin Ayaklanma Hazrlklar 26 Mays 1895 tarihinde Sveydiye Limanna yanaan bir yelkenli gemiden inen 300-400 kiilik bir Ermeni htilalci grubu Musa Dadaki Ermeni kylerine doru dalmtr. Bir belgede bunlarn bini akn olduklar yazldr. 89 Devlet grevlileri tarafndan cemiyet olarak adlandrlan bu grup, Harput, Diyarbakr gibi yerlerden Amerikaya gidip de geri dnmelerine izin verilmedii iin Kbrs tarafndan Osmanl topraklarna girmeye alan kiilerdir. 90 Sveydiye Limanndan Musa Daa kan bu ihtilalci Ermeniler, balar kalpakl, setre ve pantolonlu, Martini Henri tfekli ve cephaneli, ellier, otuzar, yirmi beer kiiden meydana gelen gruplar halinde bulunmaktayd. Bu gruplar, Musa Dadaki Ermeni kylerinden geerken yerli Ermeniler de bunlara katlmtr. Yerli Ermenilerden 1000 erkein bu

BOA., A.MKT.MHM., No: 646/8-2, 26 Eyll 1311 (M. 8 Ekim 1895); Y.PRK.ASK., No: 107/22-2, 26 Eyll 1311 (M. 8 Ekim 1895); A.MKT.MHM., 646/3-1, 27 Eyll 1311 (M. 9 Ekim 1895). 88 BOA., .HUS., No: 1312 Z-4/13, 17 Mays 1311 (M. 29 Mays 1895). 89 BOA., Y.PRK.DH., No: 8/64-2, 14 Mays 1311 (M. 26 Mays 1895). 90 BOA., Y.PRK.DH., No: 8/64-4, 14 Mays 1311 (M. 26 Mays 1895).

87

45

grupla beraber hareket ettii ve buralardan skenderun, Arsuz 91 ynne gittikleri saptanmtr. 92 Ayn gnlerde bir Amerikan zrhl gemisinin kumandan, skenderun kaymakam vekiline, bu civardaki Amerikal Hristiyanlarn korunmasna memur edildiini bildirmitir. Amerikan zrhl gemisi, Sveydiye sahilinde grldkten sonra ihtilalci Ermeniler silahl bir ekilde ortaya kmlardr. Bu durum Osmanl devlet grevlileri tarafndan bir muamele-yi azime-yi siyasiye mukaddimesi (byk siyasi bir olay hazrl) olarak adlandrlmtr. 93 Kabakl ky Mslman halk bu durumu mahalli hkmete bildirdiler. Kyller, yaptklar yazl ihbarda, Ermeni ekyalarn zaptiye mlazm maiyetini katlettiini ifade etmilerdir. 94 Bu gelimeler farkl kanallar vastasyla merkeze bildirilmekteydi. 1 Haziran 1895te Sveydiye Limanna yanaan beyaz bordal bir gemiden 200 kadar ekyann Musa Dandan Ermeni kylerine ve skenderuna doru yayldklar ve karlatklar Mslmanlarn silahlarn topladklar Antakya, Cisr-i uur ve Ordu nahiyesi mlki ve askeri erknna bildirilmitir. Bunun zerine Mslman halk heyecana gelerek silahlanmt. 95 Mslmanlarn da silahlanp harekete gemeleri mlki ve askeri erknn bir ksmn endielendirdi. Dhiliye Nezareti, Cisr-i uur Kaymakamlndan, silahl Mslmanlarn geri ekilmesini ve herhangi bir atmaya girmelerine izin verilmemesini istedi. 96

Gnmzde skenderun ilesine bal kk bir sahil kasabas. BOA., .HUS., No: 1312 Z-4/12, 16 Mays 1311 (M. 28 Mays 1895). 93 BOA., Y.PRK.UM., No: 32/37, 16 Mays 1311 (M. 28 Mays 1895). 94 BOA., Y.PRK.ASK., No: 104/74-5, 16 Mays 311(M. 28 Mays 1895). 95 BOA., Y.PRK. ASK., No: 104/74-2, amda 5. Ordu-yu Hmayun Kumandan Ferik mer Rt Paadan Makam- Seraskeriye gnderilen ifreli telgrafname 20 Mays 311 (M. 1 Haziran 1895); BOA., Y.PRK.ASK., No: 104/75, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895); BOA., Y.MTV., No: 121/67B, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895). 96 BOA., Y.MTV., No: 121/67-B, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895).
92

91

46

Grnen manzara u idi ki; Kbrsta toplanan ihtilalciler, ngiltere ve Amerika gibi devletlerin tevikiyle Osmanl topraklarna girmektedirler. Osmanl devleti, bunlara kar civar vilayetlerden Sveydiyeye asker sevk etmi ve blgedeki Mslman halk silahlandrmtr. 97 Miralay Sait Beyin Halep Nizamiye Kumandanlna gnderdii 1 Haziran 1895 tarihli telgrafta, Sveydiye Ermeni kylerinin sakin olduu, telaa mahal olmad ve aratrmann srd, Arsuz tarafna gnderilen iki binbann gnderecei bilgilerin beklendii ve oradaki durumun da rk kaca memul olunduu yazmaktayd. 98 Oysa, skenderundan Arsuza gnderilen polis memuru ile Arsuz Nahiyesi mdrnden alnan ayn tarihli muharreratta, iki yz kadar silahl Ermeninin Arsuz snrn atklar, yirmi kiilik bir piyade-jandarma grubunun Arsuza yetitirildii, daha fazla askere ihtiya olduu ve deniz yoluyla asayiin salanmas iin Beylik Vapurunun derhal gnderilmesi gerektii, Kbrstan Sveydiyeye silahl birok Ermeninin kt ve kmak zere bulunduu ifade edilmitir. 99 Bunun zerine Lazkiyeden arlan Arkadi Vapuru havann kt olmasndan dolay Sveydiye limanna yanaamaz. Vapurun binbas Mehmet Ali Beye askerleri Arsuz ve skenderun limanlarna karma emri verilir. 100 Havann bozuk olmasndan tr Arkadi Vapuru, askerlerini Sveydiye limanna karamazken Ermenilerin mavnalarla gruplar halinde limandan kylere doru dald haber alnr. Bu durum, ihtilalci Ermenilerin dardan gelmediklerini, blgede yaayan yerli

97 98

BOA., Y.PRK.ASK., No: 111/50-2, 17 Mays 1311 (M. 29 Mays 1895). BOA., Y.PRK.MYD., No: 16/49, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895). 99 BOA., Y.PRK.UM., No: 32/32, 20 Mays 1311 (M. Haziran 1895). 100 BOA., Y.MTV., No: 121/85-B, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895).

47

unsurlardan olduklarn dndrtmektedir. Serasker Rza Bey bu durumun aratrlmasn emreder. 101 Aratrmalar srasnda silahl Ermenilerin, Sveydiye limanna ve Adanaya bal Karata ky iskelesine kan mevsimlik iilerin arasna kartklar saptanmtr. Hasat mevsiminde Adanaya birok mevsimlik ii gelip gitmektedir. i olarak giri yapan baz kiilerin zerinde silah ve mhimmat yakalanmtr. 102 Yakalanan ihtilalci Ermenilerden elde edilen bilgiler ve hafiye jurnallerinin istihbarat dorultusunda, bunlarn Amerikada eitim grdkleri, silah retimi yapabilen kiiler olduklar ve Sveydiyeden Erzurum, Mu gibi yerlerde ayaklanma karacaklar renilmitir. 103 Musa Dada yaplan aratrmalarda da, ihtilalcilere ait ve silah yapmnda kullanlan aletler ve silahlar bulunmutur. Bunun zerine Antakya Kaymakaml, iki zabit ve birka askeri Musa Daa gnderir. Tahkikat yapmaya giden bu grevliler, Musa Dadaki Seldiren ky Mslman halkndan ve slam Tahtaclarndan topladklar iki yz kadar kii ile birok kola dalarak etraf taramlardr. Dada kimseye rastlanmaz. Ancak gezilen blgede bir Bulgar kalpa, drt ifte tfek fiei ve ekmek kalnts bulunmutur. Daha sonraki aratrmalarda ise hi bilinmeyen silahlar bulunmutur. Askeri yetkililer tarafndan ne olduu bilinmeyen bir silah yle tanmlanmtr: ...pirinten dkme kk portakal cesametinde ileri bo ve muhiti delikli... adet roket yahut yangn gllesi gibi olan yuvarlaklar... Bunlarn ne olduunun anlalmas iin derhal Halepe oradan da Tophane-i Amireye gnderilmitir. 104

101 102

BOA., Y.PRK.ASK., No: 104/76, 20 Mays 1311 (M. 1 Haziran 1895). BOA., Y.MTV., No: 121/88-A, 22 Mays 1311 (M. 3 Haziran 1895). 103 BOA., Y.PRK.ZB., No: 15/98-1, 26 Mays 1311 (M. 7 Haziran 1895). 104 BOA., Y.MTV., No: 122/18, 1 Haziran 1311 (M. 13-14 Haziran 1895).

48

Yerel yneticiler, btn bu bulgulara ramen asayiin ve emniyetin iyi olduunu dile getirmekteydiler. Sorunlarn, civardaki Ermeni ve Mslman kylerin halk arasndaki zddiyetten kaynakland ve ncelikle bu iki halkn arasnda dostluun telif edilmesi zerinde duruluyordu. Hatta Halep valisi Hasan, Kabakl ky Mslman halkndan Faki Mehmet adnda bir kiinin Ermenilerle ilgili byle haberleri yaydn ve civardaki Mslman halkn bu konuda tahrik ve tevik edildiini dile getirmitir. 105 Yneticilerin bir ksm Mslmanlarn

silahlandrlmasn istiyordu. Bir ksm ise bu iin tehlikeli olduunun farkndayd.

II.1.3.Musa Dadaki htilalci Ermeniler Avrupada eitim grp Halep Vilayetine dnen genlerin kurduu ve 1892 ylnda burada rgtlenmeye balayan Hnak Cemiyeti, yabanc mdahalesini hzlandrmak ve ayaklanmay balatmak iin silahlanma hazrlklarna balamt. htilalci Ermeniler, ok sayda silah ve mhimmat Halepin kuzeyindeki Musa Daa karp oradaki kylerde saklamaktaydlar. Bunun farkna varan Jandarma Kumandan Dervi Bey st mercilerle yazarak nlem alnmasn istedi. Artk saylar binlerle ifade edilen ihtilalci Ermeniler, Musa Dada yaayan halk ayaa kaldrmaya balayacakt. Dervi Beyin merkezle yazmas aynen yle idi: Halepde Erzurum Jandarma Kumandan Dervi Beye Fi 6 Eyll Sene 311 Fi 2 Eyll sene 311 tarihinde gndermi olduunuz telgrafnamede arz- atbe-yi ulya klnmak zere baz mhim maruzatn olduunu yazyorsunuz. Sizinle muhabereye ba-irade-yi seniye memur olduumdan mhim maruzatnz neden ibaret ise bildiriniz. Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyari Dervi.
105

BOA., Y.MTV., No: 121/81-C, 21 Mays 1311 (M. 2 Haziran 1895); BOA., Y.MTV., No: 121/88A, 22 Mays 1311 (M. 3 Haziran 1895).

49

Cevap ki bin drt yz dokuz kelimeli bir telgraf vardr. Jandarma Kumandan Dervi Yazacanz telgrafname iki bin drt yz dokuz kelime olduunu anladk. Ancak telgrafnamede mstaciliyetle olunacak muhabere gayet muhtasar olmak lazm gelir. u halde bir hafta evvel layiha klklu hazrlam olduunuz varakay telgrafla muhabere srasnda yazmak icab etmez. imdi mhim maruzatnz nedir onu bildiriniz. Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyari Dervi. Antakyaya civar Cebel-i Musada bine karib ekya-y muzrra mevcuddur. top, drt bin Martini tfengi, iki yz altm kumpare, etraf karyelerinde ekyalara tebis eden iki bin nefer mevcuddur. Arkas da Cebel-i Akradr ki Nusayri karyelerine muttasldr. Muhtasar- arzm budur. Ve bendeniz de sadakatim yznden ketm edemedim. Erzuruma tahvil olundum. Ferman. Fi 6 Eyll sene 311 Jandarma Kumandan Dervi Bu cebel-i Akra ne tarafdadr[?] Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyari Dervi. Cevap Cebel-i Akra Sveydiyeden Lazkiye ve Trablusa cebel-i mselseldir. Jandarma Kumandan Dervi Cebel-i Musada bine karib ekya vardr diyorsunuz. Bu ekya hangi milletten ve nerelidir bunlarn sergerdeleri kimdir[?] Beyan ettiiniz top ve drt bin tfenk iki yz altm kumparenin hangi karyelerde ve kimin taht- muhafazasndadr[?] Ekyaya tebis eden iki bin nefer kadar ahali hangi millettendir ve hangi kaza ve kura ahalisindendir[?] Bunlar iin hkmet-i mahalliye ve cihet-i askeriyeden kimlere malumat verdiniz bildiriniz[?] Yaver-i Ekrem Hazret-i ehriyari Dervi. Cevap Cebel-i Musadaki ekyalar Ermeni milletindendir ve elbiselerinin yakalarnda Hnak ibaresi yazldr. teden beriden toplanmadrlar.

50

Sergerdeleri Baron Agasi isminde birisidir. Younoluk karyesinde ikamet ediyor. Toplar Bityas karyesi civarnda bir dere iindedir ve orada da gnde yirmi defa talim ediyorlar. Tfenk ve kumpareler Cebel-i Musada Baron aasnn muhafazasndadr. Ekyaya tebis edenler o civardaki Younoluk, Bityas, Hachabibli, [Kebusiye], [evlik] karyeleri Ermenileridir. Bendeniz ketm etmemeye abalyordum. Tahkike memur refikim hukuk reisi ketm etmeye abalyordu. Resen memur dahi kendisiydi. Kendisi ve kaymakamla mtereken vilayete arz etmitik. Cihet-i askeriyeye haber verilmemitir. Hatta bir sandk cephane talep eylediim halde gnderilmesine vali paa hazretleri emir vermedi. Yeddimdeki mufassal layiha takdim olunmadka i anlalamayacaktr. Ferman. Jandarma Kumandan Dervi Hukuk reisinin ismi nedir [?] Yaver-i Ekrem Dervi Rumeli ahalisinden Mustafa Nedim Efendidir. Jandarma Kumandan Dervi Younoluk karyesiyle Bityas karyeleri Antakya ve Halep ve Lazkiyeye ka saat mesafedir[?] Beyan eylediiniz tfenkler ile toplarn cephanesi nerede ve ne miktardr[?] Yaver-i Ekrem Dervi Younoluk ve Bityas ve Hachabibli ve [Kebusiye] ve [evlik] ve Kabakl ve Seldiren cebel-i Musann eteindeki karyelerdir. Antakyaya saat ve Halebe yirmi saat ve Lazkiye bu karyelere civar ise de miktar- mesafesini bilmiyorum. Drt bin tfenk ve top ve iki yz altm kumpare yani glle Cebel-i Musada ihfa edilmi ve lakin [hangi] tarafta olduunu tamamen tahkik edemedim. Erzurum Jandarma Kumandan Dervi 106 Bu durumu stanbula bildirdikten sonra Halep Jandarma Kumandan Dervi, Erzuruma tahvil-i memuriyet (tayin) edilmitir. Bu durumu aratran komisyon

106

BOA., Y.PRK.MYD., No: 17/11-1-2, 6 Eyll 1311 (M. 18 Eyll 1895).

51

raporunu sunmadan bu durumun gereklemesi yerel ynetimin zayfln ya da kiisel ekime ve karla balantl olduunu dndrmektedir. Musa Dada yaayan Ermeni halk, bu ihtilalcilere her trl yardm yapyordu. Yabanc devletlerin mdahalesini salamak amacyla isyan hazrlnda bulunan ihtilalci Ermenilerin birinci reisi Baronolu ve ikinci reisi Baron Toros, Musa Dandaki 5000 Ermeniyi rgtlemek zere almalar yapmaktaydlar. (Bkz. Ek 3, Ek 6) Zabtiye Nazareti, bu hazrlklara kar blge zaptiyesinin kaytszl ok kt sonulara yol aacandan, tedabir-i zabtiyenin artrlmas konusunda Halep Vilayeti Polis Komiserliine uyar niteliinde bir ifreli telgraf gndermitir. 107 Geen Maysta Sveydiye sahiline hariten baz ekya geldii ve Musa Da cihetlerinde grld ve bunlardan bir ksm Zeytuna giderek bazlar dahi oralarda bulunan Ermeni kylerine gizlenip ifsadatla itigal ettikleri istihbar olunmasyla bunun hakikati anlalmak iin merkez vilayetten bir memur-u mahsus gnderilerek onun avdetiyle verdii malumat zerine baz tedabir ittihaz klnm olduu gibi Zeytun iinin hitam bu hale btn btn bir netice verecei mit olunup hatta akib-i meselede 2030 kadar svari jandarma ile iki memur Antakyaya gnderilerek bu hali laykyla tahkik ve tamik etmek ve Ermeni karyesi ahalisinde olan huunet hali nesayih-i lazme icrasyla teskin edilmek ve kendilerince mucib-i ikayet bir ey var ise o da anlalp ana gre are grlmek ve bunun zmnnda fesededen ilerinde adamlar olup olmad renilmek zere kendilerine talimat verilmiti. Bunlardan 3 gn evvel alnan telgrafnamede oralarda zaten gizlenmi 78 kadar Ermeni ekyas olduu ve Zeytun iinin hitamndan sonra dahi bunlarn adedi tekessr ettii 108 bildirilmitir. 28 ubat 1896 tarihinde Sveydiye skelesine, ardndan skenderun Limanna gelen ngiliz ve Amerikan sava gemilerinden inen kiilerin etraf gzetledikten
107 108

BOA., Y.PRK.ZB., No: 16/65, 12 Terin-i Evvel 1311 (M. 24 Ekim 1895). BOA., A. MKT. MHM., No: 650/20-21,Halep Vilayetinden Sadaret-i Uzmaya Gnderilen Mstacel ifreli telgrafname, 23 ubat 1311 (M. 6 Mart 1896).

52

sonra blgeyi terk ettikleri grlmtr. Bu olaydan sonra Musa Dandaki baz Ermeni kyllerin Mslman kylerine saldrdklar ve Jandarma ile atmaya girdikleri Umum Erkan- Harbiye Dairesine bildirilmitir. 109

II.1.4. Musa Da Ermenileri ile Batllarn Temas 1895 yl Maysnda Sveydiye Limanndan kan silahl kiiler, Kbrs Adasnda bulunan ngiliz Donanmas tarafndan tertip ve sevk edilmilerdir. Bunlar, Musa Dada bir ayaklanma karp ngiliz Donanmasnn mdahalesini salamak iin almaktaydlar. 110 1895 yl Sveydiye liman, batl devletlere ait gemilerin urak yeri haline gelmiti. Bu gemilerin urad dnemlerde, Ermeniler ve Mslmanlar arasnda atmalar, srtmeler yaanmt. Zamanla bu gemilerin Ermenilere cephane ve mhimmat tadklar ortaya kmt. Bu blgede yaayan 6000e yakn Ermeni nfus Gregoryen mezhebine balyken Fransz, Alman ve ngiliz konsoloslar marifetiyle mezhep deitirmeye balamlard. Batl Konsolosluklarn Ermenilerle temas etmesi farkl ekillerde meydana gelmekteydi. rnein 21 Eyll 1895 tarihli bir belgede, Antakyadaki Fransz Konsolosunun einin (madamas), Bityas adndaki Ermeni kyne gittii ve Antakyada bulunan eiyle mektup vastasyla haberletii yazmaktadr. Bityas Ermenileri Katolik mezhebine balyd. 111 Batl devletler, mezhep deitiren Ermenilerle yakn temas kuruyorlard.

109

BOA., A.MKT. MHM., No: 650/20-24, Zeytunda Mir Edhem Paa Hazretlerinden Umum Erkan- Harbiye Dairesine gnderilen ifreli telgrafname Sureti, 24 ubat 1311 (M. 7 Mart 1896). 110 BOA., Y.PRK.MYD., No: 16/46, 17 Mays 1311 (M:30 Mays 1895). 111 BOA.,A.MKT.MHM., No: 714/37-3, Bab- li Daire-yi Umur-u Dahiliyeden Sadarete, 9 Eyll 1311 (M. 21 Eyll 1895).

53

26 Mart 1896 tarihinde Beyrut Limanndan skenderun tarafna bir Fransz kruvazr gelmitir. Blgede karklk olduunu iddia ederek buraya kmt. Mersin Fransz Konsolosluu, bu durumu dorulamt. Sveydiye Nahiyesinde ve Keseb kynde Amerika pasaportu tayan baz ihtilalci Ermeniler bulunmaktayd. 112 Bunlar Amerikan sava gemileriyle Kbrs zerinden Osmanl topraklarna giri yapmaktayd. ngiliz gemilerinin ziyaretleri sonucunda da Younoluk kynde kk bir Protestan cemaati olumu ve daha ge bir tarihte kilise amak iin Osmanl Devletinden ruhsat talebinde bulunmulard. 113

II.1.5. Halep Ayaklanmasnda Din Adamlarnn Rol Blgedeki ayaklanmalarda Ermeni din adamlarnn dorudan etkisi olduu hatta ayaklanma organizasyonlarnda bizzat bulunduklar belgelerle ortaya konulmaktadr. Beylan (Belen) Kazas Ermeni Papaz arkyan Kevork tarafndan skenderunda bulunan Sarkiz Ayvazyan damad Kegam adndaki bir kiiye gnderilen mektup yakalanarak tercme edilmi ve mektup fesadamiz ve mphem baz ibarat muhtevi bulunmutur. Halep Valilii, bir yere kamalarn nlemek iin Papaz arkyan ve Kegam gzlem altnda bulundurmutur. Yaplan aratrmalar sonucunda evrakn ierii zararl bulunmu ve bozgunculua hizmet niyeti ierdii tespit edilmitir. Papaz arkyan, Beylan kazasna Katogikosluk tarafndan gnderilmi olduu ortaya kmsa da hakknda aratrma yaplmasna karar verilmitir. Bir cemiyetle balantlar ve mektubun cemiyet muhaberesi ihtimali

112

BOA., A.MKT.MHM., No: 646/4-2, 30 Terin-i Evvel 1311 (M. 11 Kasm 1895); A.MKT.MHM., No: 646//4-4, 25 Terin-i Evvel 1311 (M. 6 Kasm 1895); A.MKT.MHM., No: 647/21-2, 5 Terin-i Sani (M. 17 Kasm 1895); A.MKT.MHM., No: 647/21-1, 8 Terin-i Sani (M.20 Kasm 1895). 113 BOA., DH.D., 114-1/8-2, 23 Kanun-u Evvel 1326 (M. 5 Ocak 1911).

54

zerinde tahkikat derinletirilmitir. 114 Yakalananlar tevkif edilerek kree ve kalebentlie mahkm olmulardr. Ayrca Ermeni papazlarnn stanbula arlmas kapsamnda Halepte bulunan be papazn da gelmesi istenmektedir. Ancak Beylan Papaz arkyan Kevorkun evrak- muzrra meselesinden dolay siyaseten mesul olduu iin stanbula gitmesi uygun grlmemi 115 ve hakknda hibir hkm verilmemesine ramen srekli gzlem altnda tutulmasna karar verilmitir. 116 Ermeni ihtilalcilerinin haberlemesini salad mahkemece ispat edilen skenderun Ermeni Murahhasa 117 vekili rahip Nerses Efendi, Halep vilayetinde tutuklanarak hapse atld. Daha sonra afv- aliye mazhar olan rahip Nersese skenderunda oturmamas nasihat olundu. Kendisi de skenderundaki ilerini hallettikten sonra patrikhanece tayin olunacak dier bir tarafa gitmek zere stanbula gideceini beyan etti. Zaptiye Nezareti, skenderun Kaymakamlndan Nersesin skenderunda bulunduu srece gzetim altnda tutulmasn ve ikinci bir emre kadar stanbula gitmesinin ertelenmesini istemiti. Nersesin stanbula gidi izni 14 Ocak 1897de kt. 15 Austos 1897de yanndaki Ermeni, Ermeni Katolik ve Rum mezhebine mensup 12 tccar ile Beyruta gitti. 118 6 Ekim 1897de Sadaretten Adliye ve Mezahib Nezaretine gnderilen yazda, Nersesin Mersine gidip oradan da Beyruta gitmek zere vapura bindii ve rahibin beraberindeki 20 Ermeninin durmakszn mektup yazarak sandklara koyduklar dile getirilmektedir. Dahiliye Nezareti, Nersesin Halep veya Beyrutta bulunmasnn

114

BOA., A.MKT.MHM., No: 695/19-2, 23 Eyll 1310 (M. 5 Ekim 1894); A.MKT.MHM., No: 695/19-1, 25 Eyll 1310 (M. 7 Ekim 1894). 115 BOA., A.MKT.MHM., No: 695/19-4, 23 Mart 1311 (M. 4 Nisan 1895). 116 BOA., A.MKT.MHM., No: 695/19-3, 25 Mart 1311 (M. 6 Nisan 1895). 117 Ermeni Piskoposu. 118 BOA., A.MKT.MHM., No: 697/7- A, Zabtiye Nazaretinden Sadarete gnderilen tezkere, 5 aban 314. (M. 9 Ocak 1897).

55

uygun olmadn, efkar- mefsedesini icra edemeyecei Traplusgarp, Bingazi veya Kastamonu gibi yerlere srlmesini istemektedir. 119

II.2.Musa Da Ayaklanmas 1895 yl Austos aynda Sveydiye Ermeni kylerinde rgtlenen Hnak Komitesi yelerinden biri yakalannca Mslman halk galeyana gelmiti. Ermenilerin yaad blgeye ylan Mslmanlar, Ermeni Kilisesini kuatm ve Ermenilere saldrmaya balamt. Vilayet yetkilileri, bu durumu meraktan toplanan kalabalk olarak tanmlamlard. Komite yeleri, Antakya ve civar yerlerden erzak getirirken srekli Mslmanlarla karlamaktaydlar. Silah ve mhimmat tayan Hnak yeleri, Mslmanlar beraber hareket etmeye ya da dmanla davet etmekteydi. Bundan tr Mslmanlar bir panik yaamakta ve bu durum siviller arasndaki ztl harekete geirmekteydi. 120 Eyll 1895te Ermeniler ve Mslmanlar arasndaki gerginlik, Beylanda Mslmanlarn Ermenilere saldrmasyla atmaya dnmtr. Antep ve benzeri yerlerde Hnak komiteleri almalar yapmakta idi ancak Sveydiye Nahiyesindeki komite ok aleni bir ekilde faaliyet gstermekteydi. atmann sivil halka sirayet etmesi bu nedene balanabilir. 121 Hnak Cemiyeti yeleri, Musa Dada gnden gne oalmaktayd. Musa Dadaki Hnak yeleri, Antakyadaki Ermeni cemaatiyle gizlice ittifaklar kurmakta ve Sveydiyedeki Nusayrileri de rgtlemeye almaktaydlar. 122

119

BOA., A.MKT.MHM., No: 697/7-E, Saderetten Adliye ve Mezahib Nazaretine gnderilen tezkere, 24 Eyll 1313 (M. 6 Ekim 1897). 120 BOA., Y.MTV., No: 125/153-2, 26 Temmuz 1311 (M. 7 Austos 1895). 121 BOA., .HUS., No: 1313 Ra-13/110-1, 22 Austos 1311 (M. 3 Eyll 1895). 122 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/5-1, 30 Eyll 1311 (M. 12 Ekim 1895); A.MKT.MHM., No: 646/6, 2 Terin-i Evvel 1311 (M. 14 Ekim 1895).

56

Halep Vilayetindeki Ermeni milliyeti oluumla beraber Nusayri cemaatine de Arap milliyeti fikirleri tanmaktayd. mparatorluk bnyesindeki farkl etnik yaplar, bat destekli eitim ve basn araclyla kendi rgtlenmelerini gerekletirerek dsal uluslama srelerine girmekteydiler. Antakya Kazasna bal Sveydiye Nahiyesi Leviye kynde Amerikan misyonerlerinin yaptrd bir okula sadece Arap Nusayri ocuklar alnmaktayd. Amerikan misyonerlerinin at okulda renci masraflar ve dier giderler okul tarafndan karlanmaktayd. Nusayri cemaatinden on kz ve on erkek, renimlerini tamamlamak zere Amerikaya gtrlmtr. Halbuki bu gibi okullara Mslman ocuklarn gitmesi yasaklanmtr. Sveydiyede alan okulun mdr Mister Ra (?) adnda Amerikal bir misyonerdir. retmenler, Cebel-i Lbnanl Filip, Amerikaya gnderilerek eitimlerini tamamlayan, dnlerinde de bu okula retmen olarak atanan Nusayri smail ve Ahmettir. retim programnda kullanlan kitaplar, Mezamir-i Davut, Talim el-Mesih ve Rabbaniden ibarettir. Grld gibi, eitim program Mslman terbiyenin dnda ve Hristiyanlatrmaya yneliktir. Bu okula hkmet memurlarndan ve askerlerden kimse alnmamaktadr. Eitim gren 20 Nusayri ocuk da Hristiyan meyannda yetitirilmektedir. Mslman ocuklarnn burada eitim grmeleri, diyanet ve terbiye-yi milliyelerini ihlal edeceinden bu tr okullarn engellenmesi istenmektedir. 123 Burada ilgin bir durum ortaya kmaktadr. Devlet, i ekillenmelerde ve Snnilerle sorun olduunda Nusayri cemaatini Mslman olarak kabul

123

BOA., Y.MTV., No: 259/28, 8 Nisan 1320 (M. 21 Nisan 1904).

57

etmemektedir. Ancak byle dsal mdahalelerde Mslman milleti ierisinde deerlendirmektedir. Kebusiye kynde toplanmaya balayan ihtilalci Ermenilerin, slam kylerine hcum hazrlnda bulunduklar, Rum Hristiyanlarna karmaya baladklar ve Antepten gelecek 600 kiinin Musa Da ihtilalcilerine katlaca haberi alnd. 124 Baronas liderliinde ayaklanma hazrlklarn tamamlayan ve silahlanan Ermeniler, Kabakl slam kyne 11 Ekim 1895 Cuma gecesi yats namaz srasnda 125 ve 23 Ekim 1895 tarihinde olmak zere iki defa hcum etmiler ve bu olaylar sonucunda baz kadnlar skat- cenin eylemilerdir. 126 Dardan gelen Ermenilere, Sveydiyeden uzaklatrlan baz yerli Ermeniler de katlarak Musa Dada mteharrz bir halde toplandlar. skenderun ve Lazkiyede henz bir atma ve yamagirlik olmad, ancak Keseb ve Karaduran Ermeni kylerinde halkn silahl bir ekilde kylerini beklemekte olduklar grlmtr. 127 29 ubat 1896 Cumartesi gn sar beyaz mavi renklerde bandral sava gemisi Sveydiye skelesine gelip ikisi skenderun ynne gitmi birisi de Sveydiye skelesine demir atmt. Bir pare top atarak iinden bir general, kaptan ve sekiz tayfayla beraber Asi nehrine kadar gelerek etraf kontrol ettiler. Daha sonra Kebusiye ky karsnda yirmi dakika bekledikten sonra skenderuna doru hareket ettiler. Orda bir saat bekledikten sonra oradan ayrldlar. Ayn gn bir Amerikan sava gemisi limanda alt saat bekleyip ayrld. Bu gemiler buradan ayrldktan sonra Musa Da civarndaki Ermeni kylerinde bir hareketlilik balad. Bu kylerde bulunan baz

124 125

BOA., A.MKT.MHM., No: 646/15-2, 14 Terin-i Evvel 1311 (M. 26 Ekim 1895). BOA., A.MKT.MHM., No: 646/7-1, 3 Terin-i Evvel 1311 (M. 15 Ekim 1895). 126 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/15-2, 14 Terin-i Evvel 1311 (M. 26 Ekim 1895). 127 BOA., Y.MTV., No: 132/145, 25 Terin-i Sani 1311 (M. 7 Aralk 1895).

58

kiiler, aralarnda bulunan yabanc ekyalarla Mslman kylerine ve askerlere saldrlar dzenlemeye balamlard. 128 11 Mart 1896 tarihli bir zabtnamede, Musa Dan yerli ve yabanc ekya tarafndan igal edildii, askeri ve mlki erknn aratrma yapmas ve ekyann tutuklanmas gerektiinden sz edilmekteydi. 129 6 Mart 1896da Sveydiye taraflarna gnderilen tahkikat memurlarnn yapt aratrmalar sonucunda, Musa Dada birka Mslman ve altm kadar Hristiyan ekyann bulunduu bildirilmitir. 130 Zeytunda bulunan Mir Edhem Paa, Musa Dan ekyadan kurtarlamamasn, Zeytun ayaklanmasna ve vilayet ynetiminin bu iin zmn, Zeytun sorununun zmnden sonraya brakmasna

balamaktadr. 131 Zeytun olaylar sona erince, Sveydiyede saylar az olan ihtilalcilerin oald grlm, Mslman kylerine saldrmaya ve Mslman kyllerin hayvanlarn almaya balamlard. akavete mahsus elbise ile Mslman kylerinde grlen drt silahl Ermeni, kyller tarafndan yakalandlar.

Yakalananlar Maraka 132 kyne gtrlrken firar etti, biri kyllerin ellerinde kald. Mslmanlarn elinde kalan Ermeniyi kurtarmaya gelen bir grup baarl olamaynca, arkadalar karlnda Abdullah adnda bir Mslman kardlar. Ayn erevede kizkpr ky civarndaki blklerine gitmekte olan askerlere akavete mahsus elbiseli alt Ermeni tarafndan ate edildi. kan atmadan sonra Ermeniler katlar. Ermeniler bu defa kizkpr slam kyne saldrmay planladlar. Blgedeki askeri kuvvete ek olarak Antakyada bulunan Harem Redif Taburu da
128

BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-23; 650/20-24, 24 ubat 1311 (M. 7 Mart 1896); 650/20-25, 25 ubat 1311 (M. 8 Mart 1896); 650/20-17, 25 ubat 1311 (M. 8 Mart 1896); 650/20-15; 650/20-22, 26 ubat 1311 (M. 9 Mart 1896). 129 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-18, 28 ubat 1311 (M. 11 Mart 1896). 130 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-4, 2 Mart 1312 (M. 14 Mart 1896). 131 Ayn belge. 132 Gnmzde Samanda ilesine bal Mzrakl beldesidir.

59

blgeye sevk edildi. Ermeniler ile Mslmanlar arasndaki atmalarn yattrlmas iin alan Antakya Jandarma Kumandan vekili, ayaklananlarn asker marifetiyle yakalanmasn, olmazsa silah kuvvetiyle def ve tenkil edilmelerini emrini verdi. Halep Valisi Raif Bey, 1895 ylnn Mays ayndan beri emniyet ve asayiin bozuk olduu Sveydiye ve Musa Da blgesinde daha derin tahkikat yaptrp askeri ve mlki nlemleri artrd. 133 Halep ve Adanada meydana gelen itiaat, Hain, Zeytun, Beylan ve Payas kazalarnda yaayan Ermenilerin birleerek genel bir isyan karma planlarnn bir provas niteliindeydi. Askerlerin mdahalesiyle genel bir isyan gerekletirmede baarsz olan Hnak Cemiyeti, bu sefer ynn Sveydiye, Cisr-i uur ve Ordu nahiyeleri tarafna evirmi ve btn kuvvetlerini buraya vermilerdi. Hnaklar buralara ynelince Ermeni halknda genel bir itaatsizlik durumu meydana gelmiti. 134 Sveydiye ve Musa Da civarndaki itaatsizliin zlmesi iin halkn arasna karm ihtilalci Ermenilerin ortaya karlmasyla mmkn olabilecei, dolaysyla askeri tedbirlerin artrlmas gerektii konusunda Halep vilayeti yneticileri, Sadaretten yardm talebinde bulunmutu. 135 Halep Vilayet mahkemesi Reisi Nedim Efendi Mfreze Kumandan Ali Bey ve Antakya Kaymakamlnn verdikleri bilgiler dorultusunda Halep Valiliinden Yldz Saray Bakitabet Dairesine gderilen telgraflarda, Musa Dada yaayan Ermenileri isyana tevik iin gelen yabanc ekyalardan 13 kii ve liderleri yerli Asayan Karikyann atma olmadan yakalandklar bildirilmektedir. Halep Valisi Raif Bey, Younoluk ve Hdrbey kylerinin stne gidildiini, silah ve

133 134

BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-21, 23 ubat 1312 (M. 6 Mart 1896). BOA., A.MKT.MHM., No: 650/23-2, 2 Mart 1312 (M. 14 Mart 1896); 650/23-3, 3 Mart 1312 (M. 15 Mart 1896). 135 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-1, 3 Mart 1312 (M. 15 Mart 1896).

60

cephaneleriyle yakalanan yabanc ihtilalcilerin yabanc devletlere srldn belirtmitir. 20 Nisan 1896da Hachabibli kynde silahl be kii yakalanr. Bu ihtilalcilerin yakalanmasnda Kapuin Rahibi Baderi Ermeni Murahass Tatyos, Sveydiye Reji Memuru Msy Tozellinin yardmlar dokunmutur. 136 Bir Ermeni muhbir, Austos aynn 8. ya da 15. gn, Ermeni komitelerinin ksmen Zeytunda ve ksmen Sveydiyede toplanarak, Mslman halkn yaylaklara gittikten sonra etrafn bo kalmasndan yararlanarak Hain ve Zeytun ihtilalcileriyle birleip Kilikyaya hcum edeceklerini, kendi bandralarn dikeceklerini ihbar etmitir. 137 Bu ihbar zerine Sadaretten Halep ve Adana vilayetlerine, hibir ekilde bir toplantya yada benzeri bir eye imkan verilmemesi konusunda uyar telgraflar gnderilmitir. 138 1892 ylndan balayarak rgtlenen blgedeki Ermenilerin, Hnak

rgtnn siyasi fikir ve eylemleri dorultusunda 1895 ve 1896 yllarnda youn olarak kardklar ayaklanmalar, 1896 yl sonlarnda azalmaya balad. Osmanl Devletinin, Ermenilerin yaadklar blgede yapmay taahht ettii slahatn beklentisi bunda etkili olmutur. Batl hkmetlerin basks ve gzlemcilii altnda yaplmas planlanan reformlar 139 , Osmanl devleti tarafndan kabul edilmeyince yeniden ayaklanma giriimleri balad. Bu dnemde Osmanl devleti, uluslar aras dzeyde Yunan ve Girit sorunlaryla urayordu. Ermeni ihtilalcilerinin bu

BOA., Y.MTV., No: 139/68, 10 Nisan 1896; Y.MTV., No: 140/5-2, 31 Mart 1312 (M. 12 Nisan 1896); A.MKT.MHM., No: 650/20-19, 1 Nisan 1312 (M. 13 Nisan 1896); A.MKT.MHM., No: 650/20-10, 1 Nisan 1312 (M. 13 Nisan 1896); A.MKT.MHM., No:650/20-20, 2 Nisan 1312 (M. 14 Nisan 1986). 137 BOA., A.MKT.MHM., No: 617/7-1, 30 Temmuz 1312 (M. 11 Austos 1896); A.MKT.MHM., No: 617/7-2, 31 Temmuz 1312 (M. 12 Austos 1896). 138 BOA., A.MKT.MHM., No: 617/7-1, 30 Temmuz 1312 (M. 11 Austos 1896). 139 Bu reformlarn uygulanmas ile ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Musa amaz, Ermeniler Hakkndaki Reformlarn Uygulanmas, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, (Editr Hasan Celal Gzel), Ankara, 2000, ss. 93-104.

136

61

durumdan faydalanacan dnerek askeri nlemlere daha ok arlk vermeye balad. 140 1895-96 ayaklanmas ile amacna ulaamayan Musa Da Ermeni Komitesi, ksa bir duraklama dnemi yaad. Bu dnemde aslnda ne Osmanl ynetimi Ermeni toplumu iin reformlar yapabilirdi ne de uluslar aras adan bir nlem alabilirdi. Dolaysyla 1897 ylnn ilkbaharndan itibaren Musa Dada her ey 1896 sonbaharnda braklan yerden tekrar balad. Hnak rgt, yeniden Halep ve Adana sahillerine adamlarn gndermeye balad. 11 Mart 1897 tarihinde Zeytunda yakalanan bir mektuptan, Hnak rgt Londra Komitesi tarafndan birisi Payas kazasna dieri Kilise merkezi Sis kasabasna iki kiiyi tahkikat amacyla gnderdii anlalmtr. 141 Yunan ve Girit sorunlarnn Osmanl devleti nezdinde yaratt siyasi ve askeri boluk, batl devletlerin mdahalesi ile daha da bymekteydi. Ekonominin ynetimi de byk lde Avrupallardan meydana gelen Duyun-u Umumiyenin elindeydi. Batl devletlerin dikkatini ekmek isteyen Ermeniler, reformlarn askya alnmasyla yeniden ayaklanmaya balarlar. Halep ve Adana Fevkalade Kumandan Vekili Mirliva Ali Muhsin Paa, Erkan- Harbiye Dairesine gnderdii telgrafta yle demektedir: Antakya kazasna tabi Sveydiye [Nahiyesinin] ahvali kesb-i vahamet eylemekde olduu ve fesad- resadan on kadar ahs civar dalarda tecemm ederek kurada sakin Ermenileri bir vesile ile bil-ifal refakatlerine almaa almakda olduklar ve Kebusiye karyesindeki Balczdeler dahi bunlarla bil-ittifak bir fesad karmak arzusunda
140

BOA., Y.PRK.DH., No: 9/48, 5 Mart 1313 (M. 17 Mart 1897); Y.MTV., No: 153/32-6, 16 Mart 1313 (M. 28 Mart 1897). 141 BOA., Y.PRK.DH., No: 9/48, 5 Mart 1313 (M. 17 Mart 1897).

62

bulunduklar ve Nahiye Mdr ile Liman Reisi ve Duyun-u Umumiye Memuru kendi menafi-i zatiyelerine hizmet etmekde olup men-i fesada dikkat ve ehemmiyet vermemekde olduklar gibi orada bulunan Yafa Taburu zabitan ve efrad erbab- fesad bilmediklerinden vcudlarndan istifade edilememesi ba-husus bu gnlerde ve Ermeni fesedeleri Girit ve Yunan meselelerinden bil-istifade Mart iinde veyahut nisan evvelinde o cihetlerde bir takm hareket-i ihtilaliyeye alacaklar mevsuken istihbar olunduu 142 Bu belgeden anlald gibi baz yerel yneticilerin kiisel karlar dorultusunda hareket etmeleri, askerlerin ihtilalcileri ve blgeyi tanmamas Osmanl Devletinin iinde bulunduu amazlar gstermektedir. Halkn

sorunlarndan uzak, sorun zmeye odaklanmayan, yalnzca kendi kiisel karlar iin alan yneticilerin bu tutumlar, insanlar devletten daha da uzaklatran etkenler olarak okunabilir. Musa Dada tekrar toplanmaya balayan ihtilalci Ermeniler, eylemlerini Halep Vilayeti dna da tamak isterler. Sveydiye, sahil tarafnda bulunduu iin stratejik bir neme sahipti. Dier blgelerle olan ulam ve lojistik destek buradan salanyordu. Bunun farknda olan Halep Vilayeti, Azaz Taburu Binbas Hilmi Efendinin blge kumandanlna tayinini ister. 143 Bakitabet Dairesi, herhangi bir ayaklanmaya veya asayi bozukluuna meydan verilmemesi ve Sveydiye tarafna hemen bir tabur asker gnderilerek oradaki askeri kuvvetin artrlmas konusunda Halep Vilayetine bir yaz gnderir. 144 Askeri nlemlerin artrlmasndan sonra Ermenilerin gerekletirdikleri isyan hareketlerinde bir durulma meydana gelir. Buna ramen Ermenilerin youn olduklar yerlerde bir takm itaatsizlik hareketleri ortaya kmaktayd. Daha ok propaganda
142 143

BOA., A.MKT.MHM., No: 652/25-3, 11 Mart 1313 (M. 23 Mart 1897). BOA., A.MKT.MHM., No: 652/25-2, 12 Mart 1313 (M. 24 Mart 1897). 144 BOA., Y.PRK.BK., No: 50/99, 12 Mart 1313 (M. 24 Mart 1897).

63

niteliindeki bu hareketler, Ermenilerin yaadklar evlere halk isyana tevik eden katlar aslmas, Ermeni muteberannn hareketin iine ekilmesi ve destek vermeyen Ermenilerin taciz edilmesi gibi durumlara brnmtr. Younoluk ky sakinlerinden Hovhan Serkis olu Bogos adl kii, kilise ve evlerin kaplarna hkmet aleyhinde baz evraklar yaptrrken yakalanmtr. Yaptrlan evraklar halk teheyyce davet eder niteliktedir. Askeri cihetin yapt aratrmalarda, halkn ve muhtarn verdikleri bilgilerde, bu kiinin halk hkmet aleyhinde kkrtt ve baz yerli Ermenileri rahatsz ettii ortaya kmtr. 145 Ermeni ihtilalcileri Osmanl devletine kar baar elde edemeyince namlular kendi ilerine evirmeye ve kendi halkndan insanlar rahatsz etmeye baladlar. Antakya Jandarma Kumandan, Sveydiyedeki Hristiyanlar rahatsz eden drt ihtilalciyi tutuklamtr. Bunun zerine Sveydiye Hristiyan halk ve Antakya Latin papaz kumandana ve padiaha kran ve sadakatlerini bildirmilerdir. 146 Younoluklu Avedis olu Cebre adl kii, Hachabibli kynden Aristakis Ketamaziyi ve Ermeni ihtilalcilerine muhalif Reyan ldrd. Ayn kii bu olaydan birka gn nce de Vakf ky muhtarn ve Osmanl sadk Bedirliya adl kiiyi yaralayarak lmlerine sebebiyet vermitir. Cebrenin sekiz arkada ad geen kylerin halkn tehdit ve taciz etmeye balamlard. Sz geen dokuz kii asker marifetiyle yakalanmlardr. 147 Ayn tarihte ihtilalci kiiliiyle nlenen Hnak rgt yesi doktor Dikran Enfiyeciyan, Diyarbakrdan Halep vilayetine gelmiti. zmire gitmek zere skenderun kazasna geip burada bir takm Ermeni ileri gelenleriyle grm ve 30

145 146

BOA., Y.PRK.ASK., No: 136/28, 4 ubat 1313 (M. 16 ubat 1898). BOA., Y.PRK.ASK., No: 144/86, 18 Eyll 1314 (M. 30 Eyll 1898). 147 BOA., Y.PRK.ASK., No: 146/10-1; Y.PRK.ASK., No: 146/10-2, 19 Terin-i Evvel 1314 (M. 31 Ekim1898).

64

Ekim 1898de skenderundan hareket eden Lloyd kumpanyasna ait Apollo vapuruna binerek zmire gitmiti. Oradan da imkn bulursa stanbula imkn bulamazsa skenderiyeye gidecei anlalmtr. O dnemde ihtilalci Ermeniler ya Kbrsta ya da Msrda toplanmaktayd. 148 Durgunluk sreci yaayan Ermeni ihtilalci hareketi umudunu ve yzn batya evirmiti. Srekli Kbrsta toplanan komite yeleri, Osmanl devleti iindeki Ermenilerle olan ilikilerini srdrmekteydiler. Sveydiye Nahiyesine bal Hdrbey kynde Mamuret-l Azizli, Ermeni milletinden Tatyos, Halep Vilayeti kylerinden Mslman Abdullah olu Abdlcabbar ve Mehmet olu Arif adl kii silahl bir ekilde yakalanarak Antakya Kumandan nezdine gtrld. Yaplan aratrmalarda Trke ve Arapa iki mektupla Ermenice yazlm iki kt, Franszca harflerinden igreg (?) harfiyle sar tenekeden yaplm bir marka bulunmutu. Tatyos, iki Mslman kendisinden phe duyulmasn diye cretle tuttuunu, buraya fesad iin geldiini, birka gn sonra Kbrsa gidip oradaki ihtilalcilerle Sveydiyeye dndkten sonra kendilerini Zeytuna gtrmesi iin Sveydiyeli bir Ermeniye peinen 18 lira verdiklerini itiraf etmitir. 149 Devlet, Kbrs ve Msr zerinden Sveydiye, Mersin, skenderun gibi sahil kentlerini kullanarak Osmanl topraklarna giren ihtilalcileri engellemek iin askeri nlemleri daha da artrma karar ald. Mersin ve Silifke taraflarnda Ermeni olmadndan dolay, alnan nlemler Erzin, skenderun, Payas ve zellikle

148

BOA., Y.PRK.ASK., No: 146/10-1; Y.PRK.ASK., No: 146/10-2, 19 Terin-i Evvel 1314 (M. 31 Ekim1898). 149 BOA., Y.MTV., No: 194/83-2, 13 Eyll 1315 (M. 25 Eyll 1899); Y.MTV., No: 194/83-1, 14 Eyll 1315 (M. 26 Eyll 1899).

65

Sveydiyede younlatrlmt. Mersin ve Silifkede ise sadece gzlem ve devriye iine arlk verildi. 150 1900 yl sonlar ve 1901 yl balarndan itibaren ayaklanmaclara ve yardmclarna kar olduka sk nlemler alnmaya balanmtr. Nitekim bu erevede, 1 ubat 1901de allku adl ovada olduu tespit edilen Cebreyi yakalamaya memur edilen Antakya Jandarma Mlazm Mustafa Efendi, maiyetindeki mfreze ile blgeye gitti. Teslim olmas iin kendisine gnderilen Zabtiye neferi zzetin stne ate eden Cebre kamaya alrken zzetin verdii karlk sonucu ld. Bunun zerine Sveydiye ve civarnda yaayan halk, Cebreden kurtulduu iin padiaha kranlarn sundu. 151 Ermeniler, tahsilta giden memurlara mnferit olarak da kar koymaya balamlard. Sveydiyede bulunan Beinci Orduya bal iki asker tahsil memurlarna refakat iin gnderilmi ve Mehmet adndaki asker, bir Ermeni tarafndan kama ile ldrlmtr. Tabur Kolaas Hseyin Aa, olay yerine giderek incelemede bulundu ve olayn failini yakalayarak adli mercilere teslim etti. 152 Tahsil memurlarna yaplan mukavemetin nedeni, vergi borcunu deyemeyen Sveydiye Ermeni ahalisinin sktrlmas olarak dnlebilir. Bu durum, Ermeni Patrikhanesinin Maliye Nezaretine gnderdii rapordan anlalmaktadr. Raporda, baz ky ahalisinin vergileri deyecek durumda olmad, zengin kiilerin dzenlenen vergilerin tahsili iin gayrimenkullar hkmet adna ihale ettii ve ihalelere dardan talep geldii belirtilmektedir. 153

150 151

BOA., Y.PRK.ASK., No: 164/33, 23 Eyll 1316 (M. 6 Ekim 1900). BOA., Y.PRK.ASK., No: 167/13, 20 Kanun-u Sani 1316 (M. 2 ubat 1901). 152 BOA., Y.PRK.ASK., No: 171/20, 18 Haziran 1317 (M. 1 Temmuz 1901). 153 BOA., A.MKT.MHM., No: 654/9, 23 Mart 1318 (M: 5 Nisan 1902).

66

Mu tarafndaki olay patlak verdikten sonra Sveydiyede 38. Alay 3. Tabur Binbas Sleyman Bey, deniz aralarnn urak yeri olan Asi Nehrine gzlem karakolhanesi ina ettirmitir. Ayrca Sveydiye sahilinde kaak gemilerin yakn getii bir noktaya daha karakol yaplmtr. Seraskeri Makamndan gelen emirle Mara ve Zeytun taraflarnn gvenlii iin, Zeytun Nizamiye Taburunun mevcudu 1000 kiiye karld. Marataki 37. Alayn 1. Taburu da 1000 askere karlmtr. Bab- li bu durumu gerekli grmeyip eski mevcudun srmesini istemise de olaanst bir durumda mevcudun artrlabilmesi vilayetin tasarrufuna braklmtr. Marataki taburun mevcudunun artrlmas iin gereken 20 lira Maliye Nezaretinden istendii halde Halep Vilayetine gnderilmemitir. 154 Ancak 18 Haziran 1904te Sadaretten Maliye Nezaretine gnderilen yazda bu tahsisatn artrlarak gnderilmesi talep edilmitir. 155 Maliye Nezareti, bu tahsisatn muhasebe dengesini bozaca iin karlnn tedariki gerektii cevabn vermitir. 156 Osmanl maliyesinin zor bir durumda olduu grnmektedir. Ekonomik bamszln olmamas Osmanl devletini her alanda sktrmaktayd. 1904 yl Austos aynda yeniden cemiyetler kurmaya balayan Ermeniler, yabanc postalar araclyla yurt dndaki komitelerle haberlemeye balarlar. Haberlemenin yan sra rgtsel dokmanlar getirtip Ermenilere datmaktaydlar. Antakya ve Sveydiye cihetlerinde Ermeni cemiyet-i fesadiyesi tesisi ile ecanib postalar vastasyla haricdeki komitelerden evrak- muzrra celb ve Ermenilere intiar etmek zere bir takm harekat- fesadkaraneye teebbs eyledii ve Antakya Mahkeme azasndan Mardir ve mumcu Serkis ile Sveydiyenin [Kebusiye] karye muhtar Balc Yusuf ve

154

BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-, 27 Mays 1320 (M. 9 Haziran 1904); A.MKT.MHM., No: 654/15-H, 2 Haziran 1320 (M. 15 Haziran 1904). 155 BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-K, 5 Haziran 1320 (M. 18 Haziran 1904). 156 BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-A, 21 Temmuz 1320 (M. 3 Austos 1904).

67

biraderi Hesres (?) imdiki halde zi-medhal olduklar ve skenderunda erbeti Avukat nam ahsn dahi evrak- muzrray ecanib postasndan alarak Ermeni erbab- fesadna tevzie sai edenlerden olduu derdest olunan evrak- muzrra mnderecatyla zabt edilen ifadelerden istidlal edildii Sveydiye cihetine memur Nizamiye Binbasyla olunan muhabereden anlalm ve bu babda mtehadden tahkikat ve tedkikat- mukteziyenin icras ile zi-medhal olanlarn heman mahkeme-yi aidesine tevdileri ve erbeti Avukatn dahi hanesinin taharrisi hususu Halep Vilayet-i Celilesiyle mahalli kumandanlklarna yazlm ve derdest olunan evrak- muzrrann derununda takdime msaraet olunaca gibi tahkikat- vakadan peyderpey arz- malumat edilecei ve saye-yi satvetvaye-yi hazret-i hilafetpenahide tedabir-i mttahize semeresiyle o havalide emniyet ve inzibatn berkemal id maruzdur 157 Belgeden anlald gibi cemiyeti rgtleyenlerin iinde, Ermeni kkenli bir takm resmi grevliler de vard. Muhtarlardan mahkeme yelerine kadar her mevkiden kiiler rgtte yer almaktayd. Bunlar, yurt dnda bulunan komitelerden talimat alp burada uygulamaya alyorlard. Ekonomik skntlardan ve atmalardan yorgun den halk yava yava bunlardan kopmaktayd. 1905in sonlarna doru Antakya ve Sveydiye Ermenileri arasnda gizli bir takm hareketlenmeler yaanmaktayd. Bunlar, Msr ve Cenovadaki Karar Komiteleri tarafndan isyana tevik edilmekteydi. Antakyadaki Almanya Konsolosu Geici Vekili Mardiros Aann evinde toplantlar dzenlemekteydiler. Mardiros Aann bir olu Msrda bulunmaktayd. Dier iki olu ise Antakyada ihtilal ile uramaktaydlar. Bir Ermeni muhbir, bu durumu Halep Vilayetine Ermenice yazl bir ihbarnameyle iletmitir. 158

157

BOA., Y.PRK.ASK., No: 219/96, Halep ve Adana Fevkalade Kumandan Vekili Ferik Bekir Stkdan Bakitabete gnderilen ifre, 27 Temmuz 1320 (M. 9 Austos 1904). 158 BOA., .DH., No: 1324 -S/29-54, 3 Nisan 1322 (M. 16 Nisan 1906); Y.PRK.ASK., 238/132, 3 Nisan 1322 (M. 16 Nisan 1906).

68

Osmanl devleti, bunlarn nn alabilmek iin ve zellikle skenderun, Sveydiye sahillerine ehas- muzrra ve eya-y memnua giriini engellemek iin hafiye kullanmaya balar. Dier nlemler pek ie yaramad dnlmektedir. Zeytun ve dier blgelerde kumandanlar kendi paralaryla hafiyeler istihdam etmektedirler. Ancak kumandanlarn bireysel abalar yetmemektedir. Bakitabet makam, blgede aratrma yapmak ve istihdam edilecek hafiyelere verilmek zere 20 lira tahsis etmitir. 159 Btn bu nlemler alnrken beri yanda Mslman baz kiiler Ermeni ihtilalcilerine yardm etmekteydi. Antakyal asker kaa mer adnda bir kii, baz Ermenileri Tarsus, Adana ve Halep taraflarna doru tama grevini stlenmiti. Belgede ak olmasa da byk bir ihtimalle ad geen mer bunu para kazanmak iin yapmtr. 160

II.3. Zeytun Ayaklanmas Bireysel kar koyma, i hesaplama ve mnferit cinayetlerle sre giden Ermeni ayaklanmalar, bu defa Anadoluya ynelir. Osmanl topraklarnn gneyinden balayarak gneydousuna doru yaylan hareket, genelde devletin zayf olduu zaman ve meknlarda srp gitmekteydi. Halep Vilayetinin muhtelif yerlerinde balayan ayaklanma, Mu ve Bitlis tarafna sramt. 1904 yl Mays aynda Mu civarnda ldrlen ihtilalcilerden elde edilen evraklarda Zeytunda yeni bir ayaklanma karacaklar ortaya kmtr. Sadaret, Seraskeri Makamna, Dhiliye Nezaretine ve Halep Vilayetini askeri nlemleri

159

BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-J, 30 Mays 1323 (M. 12 Haziran 1907); A.MKT.MHM., No: 654/15-G, 9 Haziran 1323 (M 22 Haziran 1907) 160 :BOA., ZB., No: 615/42, 19 ubat 1323 (M. 3 Mart 1908).

69

artrma, srekli mteyakkz ve mtebasr olmalar konusunda uyarmtr. 161 Bitlis Vilayetinin ele geirdii evrak- muzrrada, zellikle Zeytunda ayaklanma karlaca bilgisine ulalmasna ramen oralarda durumun sakin olduu ama gzlemlerin ve nlemlerin srdrld Sadaret Makamna yazlmtr. 162 4 Ekim 1895te Zeytun kazasnn Alaba nahiyesine tahsilt iin giden jandarma mlazm Osman Efendi, kylerde hibir erkein olmadn fark etti. Bu durumu kadnlara sorduunda vergi vermeyeceklerini, hayatnn tehlikede olduunu ve buradan hemen gitmesi gerektii cevabn almtr. Osman Efendi tehlikenin farkna varnca oradan uzaklat. O srada Zeytun kaymakamnn evine ate edildi. Alaba nahiyesinin Karaktk mevkiinde 150 silahl Ermeni toplanmt. evreden de birok Ermeninin Alabaa doru gittii grlmt. 17 Ekim 1895 Perembe gn Alaba hududunda silahl 60 Ermeni tarafndan bir kervann yolu kesildi. Kervanc tandklar olduu iin 100 kuru ve bir ifte tfek almakla yetinmilerdi. 163 21 Ekim 1895 tarihinde Andrna tayin edilen Zeytun Mal Mdrnn eyasn gtrmekte olan Zeytun Jandarmalarndan Hac Abbas, Zeytun ile Andrn arasnda All mevkiinde Nizamiye Svarisi elbiseli, balarnda erkez kalpa olan, tamam Martini Henri tfekli 13 kiiden oluan ihtilalci Ermeni grubunun saldrsna uramt. Jandarmann beylik tfeini alacaklar srada Kumarl Ky ahalisi tarafndan takip edildiklerini anlayan silahl Ermeniler, kaarken civardaki hayvanlar gasp ederek erkek ve kadn toplam 30 kiiyi yaralamlard. Bu olaydan sonra silahl kiiler ileri gitmeye cesaret edemeyip Zeytuna dnmlerdir. 164

BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-D, 25 Mays 1320 (M. 7 Haziran 1904); A.MKT.MHM., No: 654/15-B, 26 Mays 1320 (M. 8 Haziran 1904). 162 BOA., A.MKT.MHM., No: 654/15-E, 28 Mays 1320 (M. 10 Haziran 1904). 163 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/9-4, 8 Terin-i Evvel 1311 (M. 20 Ekim 1895). 164 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/9-6, 9 Terin-i Evvel 1311 (M. 21 Ekim 1895).

161

70

Zabta jurnallerinden anlaldna gre Antep ve Maratan 16 kadar Ermeninin bellerinde Karada Revolveri ve ellerinde Babozuk tfekleriyle silahlanm olduklar halde Alaba Nahiyesine bal Kuyukova, Karaaa ve Mihal Kyleri Ermenilerinden erbab- mefsedet ile beraber Alaba asilerine katldklar grlmtr. Gksun Ermenilerinden de bu asilere bir hayli katlm olduu grlmtr. Bu katlmlarla beraber says oalan Ermeni asiler Zeytuna bal Derli Kynden 400 hayvan gasp etmilerdir. Ky halknn takibi sonucu hayvanlar brakmak zorunda kalan asiler Deredin Kalesi civarnda

toplanmlardr. 165 Ayn tarihte (21 Ekim) hafiyeler tarafndan Mara Mutasarrflna iletilen jurnalde, Ermenilerin Zeytun klasna dinamit atacaklar ve halkn ayaklanmaya katlmas iin Maran her yerinden grlebilecek bir havai fiek atlaca bildirilmitir. 166 Alabaa gizlice giden Jandarma Piyade Mustafa ve Sleyman asiler tarafndan ldrlmtr. Bu durumun Mara Jandarma Binbalna bildirilmesi zerine askeri tedbirlerin artrlmas emredilmitir. 167 23 Ekim 1895te Zeytundan Maraa gelen Alabal Kahya ve otuz be kiilik bir Ermeni grubu, yolda bir jandarmay kararak Alabataki cemiyetgahlarna gtrmlerdir. Kendileriyle beraber olaca szn verdirdikten sonra onu salvermilerdir. Cemiyetgahlarnda yz kadar toplama Ermeni ve dardan gelen birka kii daha olduu saptanmtr. Bu grubun bykleri Baron ve arkadalarnn, cellat adyla anld, baka bir kahyann liderliinde bir grup Ermeninin daha bulunduu anlalmtr. 168

165 166

Ayn belge. BOA., A.MKT.MHM., No: 646/95, 9 Terin-i Evvel 1311 (M. 21 Ekim 1895). 167 Ayn belge. 168 BOA., A.MKT.MHM., No: 646/15-3, 12 Terin-i Evvel 1311 (M. 24 Ekim 1895).

71

Hnak Cemiyeti, Avrupa ve Msrdan 5000 kiiden fazla ihtilalci Ermeniyi Kbrsta toplam, komitelerin toplad para ve silahlar alarak bir ngiliz vapuru kiralamlard. Bu vapurla skenderun, Silifke ve Mersin arasndaki bo sahillerden Zeytuna doru sevk ve hcum ettirilmeleri karalatrlmtr. Komite yelerinin pek ou ngiliz pasaportu tayan ve Sis Manastrn ziyaret vesilesiyle gelmi olan ihtilalci Ermeniler olduklar anlalmtr. Bu 5000 kiiye birok Amerikalnn katlaca da haber alnmtr. 169 Osmanl ynetimi, gerek dardan blgeye gelen gerekse de blge halkndan ayaklanmalara katlanlar yakaladktan sonra onlar yarglaypcezalandrmaktan ziyade hemen yurt dna srmekteydi. Sveydiye tarafn bir gei noktas olarak kullanan ve Anadoluda Ermenilerin yaadklar blgelere ulaan ihtilalciler, Halep ve Adana Fevkalade Kumandanlna bal 31. Alay 1. Taburu Kolaas Mehmet Nuri Bey tarafndan yakalandlar. Verdikleri ifadede, Sveydiye ve okmerzemi (?) 170 gzergahlarn kullanarak

Osmanl topraklarna girdiklerini, Zeytun ayaklanmasn kardklarn, Kilikyada da bir ayaklanma karacaklarn dile getirmilerdi. Bunlar, Osmanl iinde bir ayaklanma karmak zere Avrupada bulunan liderleri tarafndan gnderilmilerdir. Yakalanan alt ihtilalci, daha sonra batl konsoloslarn araclyla Mersine getirilmi ve ardndan da memalik-i ahanenin haricine srlmlerdi. 171 Payas ve okmerzemi taraflarnda ayaklanma karan, kadn ve erkeklerden oluan fesad cemiyeti kuran ve Payasta olan Dergonat adl rahip hemen Adana vilayeti dahiline alnd. Zeytun Kazasna bal Fernes (?) Nahiyesi papaz olan Deli

169

BOA., Y.PRK.MYD., No:17/46-1, 10 Mart 1312 (M. 22 Mart 1896); 17/46-2, 14 Mart 1312 (M. 26 Mart 1896). 170 Payasa bal bir sahil ky. 171 BOA., Y.PRK.ASK., No: 137/61, 11 Nisan 1314 (M. 23 Nisan 1898).

72

Merhusa adl kii stanbul, Halep ve Adanada tevkif edilmesine ramen affedilmiti. Bu kii salndktan sonra da Zeytunda baz sanklarla grmeler yapmay srdrmekteydi. Antepli Mekkareci Agopcuyan araclyla Kayseri ve Hain Ermenileriyle grmekteydi. Oradaki Hristiyanlarn kendisine olan ballklarndan dolay Zeytunun Fernes nahiyesinde rahat bir ekilde yayordu ve derhal oradan srlmesi isteniyordu. 172 Zeytun Kaymakamlndan Bab- Ali Sadarat- Uzma Mektubi Kalemine gnderilen iki kta telgrafta, asilerin verecekleri zarar engellemek iin gnderilecek askerlerin kanunlar erevesinde hareket etmeleri istenmitir. Ermeni Patriki, Zeytun Ermenilerinin ayaklanma fikrinden vazgemeleri iin Mara ve Zeytun merhusalarna gerekli tavsiyelerde bulunmutur. Ayaklanma sz konusu olursa devletin gerekli askeri nlemlerin alnmasndan geri durmayaca bildirilmitir. 173 Osmanl ynetimi, ayaklanmalar bastrrken kanunsuz g kullanmann nne gemek iin abalam hatta ayaklanmaclara engel olmak iin Ermeni

Patrikliinden blgedeki Ermenilere nasihat gndermesini de istemitir.

II.4. Cisr-i uur ve Ordu Nahiyeleri Olaylar Mays ve Haziran 1895te Sveydiyeden karaya kan Ermenilerin haberi yaylnca Antakya tarafnda Mslman halk galeyana gelip silahlanmaya balamt. Sveydiyenin evlik ve anaklk iskelelerine gemi ile kan silahl kiiler, kylere ate etmiler, bu saldr sonucunda Mslmanlar da kar saldrya gemilerdir. Cisr-i uur Kaymakaml, Mslmanlarn geriye ekilmesini ve iin asker tarafndan zlmesini istemekteydi. Ona gre bu etelerin amac, slam ile
172 173

BOA., Y.PRK.ASK., No: 146/10-1, 19 Terin-i Evvel 1314 (M: 31 Ekim 1898). BOA., A.MKT.MHM., No: 646/9-3, 10 Terin-i Evvel 1311 (M. 22 Ekim 1895).

73

Hristiyan halk arasnda bir atma yaratarak deniz yoluyla yabanc mdahalesini salamakt. Bu yzden Antakya ve Ordu (Yaylada) Redif taburlarnn hemen blgeye sevki isteniyordu. 174 Askeri kanadn daha nceki yazmalar dikkate alnmamas dolaysyla Hnak Cemiyeti rgtlenmesi hzla yaylm, birok yere sirayet etmi, Cisr-i uur Nahiyesi ve Keseb kynde de birer cemiyet-i fesadiye kurulmutu. 175 Umum Erkan- Harbiye Dairesinden, Halep Vilayetine gnderilen bir telgrafta daha nce Adana ve Halep vilayetlerinde meydana gelen itiaatn, Antakya, Beylan (Belen), Payas ve bu blgelere yakn yerleim yerlerindeki Hristiyan ahalinin Zeytun ve Hain Ermenileriyle birleerek gerekletirecekleri genel bir isyann provas olduu yazmaktadr. Bu karkl ve isyan giriimlerini rgtleyen Hnak Cemiyetidir. 176 Hnak rgt, Zeytun sorunundan nce Cisr-i uur ve Ordu taraflarna gnderdii adamlar araclyla orada yaayan Hristiyan halk isyana tahrik etmitir. Bir yldan beri sregelen itaatsizlik durumu daha da ktye gittiinden blgeye bir tabur askerin daha sevk edilmesi gerekli grlmtr. Orada bulunan tabura ek olarak gnderilecek yeni tabura kumanda edecek komutanlarn tayini iin Halep Vilayeti ve 5. Ordu Kumandanl grevlendirilmitir. Grevi gerei Zeytunda bulunan Edhem Paa, Umum Erkan- Harbiye Dairesine, blgedeki durumun hsn- neticeye iktiran ettirilmesi iin gerekli yerlere emir verilmesinin uygun olacan bildiren bir telgraf gndermitir. 177

174 175

BOA., Y.MTV., No: 121/67-B, 21 Mays 1311 (M. 2 Haziran 1895). BOA., .HUS., No: 1313 R-21/12-1, 29 Eyll 1311 (M. 11 Ekim 1895). 176 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/23-2, 2 Mart 1312 (M. 14 Mart 1896). 177 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/23-3, 3 Mart 1312 (M. 15 Mart 1896).

74

Ordu Nahiyesine bal Keseb kynden be saat mesafede olan amrack kynde saklanan iki kii silah ve cephaneleriyle yakaland. On alt el humbaras ve drt lam humbarasyla yakalanan kiiler Antakyaya gnderildi. Halep ve Adana Fevkalade Kumandan Mir Edhem Paa, amrack ky slam halknn bu kiilere yardm etmesini ok irkin bir ey olarak deerlendirmi ve bu durumun en sert bir ekilde cezalandrlacan dile getirmiti. 178 Sadaretten Halep Vilayetine

gnderilen bir yazda meselenin dadaaszca ve bulunduu dairenin dna karlmadan zlmesi tavsiye olunmaktadr. 179

II.5. Keseb Olaylar Sveydiye Nahiyesi sahiline yakn Keseb kynde, ounluu Ermeni (Gregoryen), bir miktar Ermeni Katolii ve Ermeni Protestan olan kyller, civarda bulunan slam ahalisinin ve redif askerlerinin tehdidi altnda bulunduklarn dileke niteliinde mektuplarla Lazkiye Fransz Konsolosluuna bildirmilerdir. Lazkiye konsolosluu da durumu Beyrut General Konsolosluuna bildirmitir. Keseb kynde Amerika pasaportu tayan 12 silahl kii bulunmaktayd. Bunlarn ihtilalci fikirlere sahip olduu ve civar dalarda dolatklar Amerika konsolosluu tarafndan bilinmekteydi. Konsolosluk, bunlarn dalmamas halinde Amerika tarafndan korunmayacaklarn sylemitir. 180 Keseb kyne yakn yerleim yerlerinde yaayan ounluu Trkmen ve Nusayri halka saldr giriimleri olmutur. 181 Aslnda bu olaydan 10 ay ncesinde bu hareketin hazrlklarnn balad anlalmaktadr. Nitekim Halep Vilayetinden Yldz Saray Bakitabet

178 179

BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-11, 8 Nisan 1312 (M. 20 Nisan 1896). BOA., A.MKT.MHM., No: 650/23-1, 7 Mart 1312 (M. 19 Mart 1896). 180 BOA., A.MKT.MHM., No: 647/21-1, 8 Terin-i Sani 1311 (M. 20 Kasm 1895). 181 BOA., A.MKT.MHM., No: 647/21-2, 5 Terin-i Sani 1311 (M. 17 Kasm 1895).

75

Dairesine gnderilen fevkalade mstaceldir ibareli ifrede, Keseb kynde saklanan silahl drt Ermeninin ky halkn silahlandrp ifsada ynelttikleri haber verilmektedir. Ele geirilen muhabere evraklarnda tasavvurat- muzrray- mstakbeleleri (gelecekteki zararl hayalleri) anlalan silahl Ermeniler isyan giriimleri iin halk tahrik etmekteydiler. 182 Halep Vilayetinden Sadarete gnderilen bir baka yazda, 30 ve 31 Mart 1312 (11-12 Nisan 1896) tarihinde 13 yabanc ve 43 yerli ekyann yakalanp adli mercilere havale edildiinden bahsetmekteydi. Bunlara liderlik yapan kii yerli bir Ermeni olup Sveydiye Nahiyesine bal Kebusiye kynde ikamet eden Karikyan Asayand. 183 14 Nisan 1896da Keseb kynde saklanm olan drt yabanc ihtilalci yakaland. Elde edilen haberleme evraknda halk isyana tevik edici ifadeler bulunmutu. 184 Kebusiyeli Karikyan ve arkadalarnn yakalanmasndan sonra Ermeni kylerinde yaplan aramalarda, yabanclardan 13 ve yerlilerden 43 olmak zere toplam 56 kii yakalanmt. Bunlar adliyeye teslim edilerek sorgulandktan sonra halk isyana tevik maddesinden yarglanmlard. 185 Halep Vilayeti dahilinde ortaya kan Ermeni ayaklanmalar, Hnak Komitesinin rgtll sonucunda gereklemitir. Osmanl Devletinden kopan dier Hristiyan aznlklarn yol gstericiliinde, Anadolu tarafnda kalan aznlklar da kendi ulus tanmlarn yaparak bu ynde mcadele etmeye balamlardr. Uluslama srecinde yaanan bu sreler egemen ve bal unsurlarn savamasna kadar varmtr. Osmanl Ermenileri, Avrupada eitim alm olmalar nedeniyle sosyalist bir program dorultusunda rgtlenmilerdir. Osmanlnn ekonomik ve

182 183

BOA., Y.MTV., No: 140/5-1, 2 aban 1312 (M. 29 Ocak 1895). BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-32, 12 Zilkade 1313 (M. 25 Nisan 1896). 184 BOA., Y.MTV., No: 140/5-1, 2 Nisan 1312 (M. 14 Nisan 1896). 185 BOA., A.MKT.MHM., No: 650/20-32, 13 Nisan 1312 (M. 25 Nisan 1896).

76

snfsal yapsndan dolay bunun ok mmkn olmad ortaya km ve milliyeti bir renge brnmtr. Yer yer siviller aras atmaya dnen bu sivil itaatsizlik hareketleri, uzun sren bir ayaklanmaya dnmtr. Halep Vilayeti, Akdenizde kys olmas hasebiyle bu ayaklanmann balang noktas ve lojistik merkezi olmutur. Anadoluda meydana gelen Ermeni olaylarnn balang noktas da Halepe bal Sveydiye, skenderun gibi ky blgeleri olmutur.

II.6. ttihat ve Terakkinin ktidara Gelmesinden Sonra Ortaya kan Ayaklanmalar 1909 ylnn ortalarnda Antakya ve Marata kan ayaklanma, Ermeniler ve Mslmanlar arasnda atmalara dnt. kan olaylardan sonra skenderun, Mara ve Antakyada Divan- Harb-i rfi kurulmas kararlatrlmt. Ancak Osmanl devletinin birok tarafnda karklk olduu iin bu blgelerde kurulan Divan- Harb heyeti gecikmeli gelebilmiti. Antakya ve Marata birok kii tutukland ve Divan- Harb kurulana kadar gzaltnda tutuldular. Bunlarn braklmas durumunda, zaten kt olan emniyet ve asayiin daha da bozulacandan endie edilmiti. Divan- Harbde baz Mslmanlar da yarglanmt. Mara ve Antakyada kurulan Divan- Harbin yannda skenderun, Beylan ve Kesebde tahkikat heyeti kurulmutu. 186 2 Ocak 1910da Zeytunda Martini tfei reten ve hkmet dairesi kapsnda silahl gsteri yapan 21 kii yakaland. Bu kiiler Osmanl devletine kar silahl isyan ve memur ailelerine suikast dzenlemekten tutuklanmlard. 187 ar pazarda
186 187

BOA., DH.MU., No: 2-1/11-14, 2-1/11-17, 2 Haziran 1325 (M. 15 Haziran 1909). BOA., DH.MU., No: 2-6/8-28, 2-6/8-23 ve 24, 20 Kanun-u Evvel 1325 (M. 2 Ocak 1910).

77

silahl bir ekilde gezen ihtilalciler, mlkiye kaymakam ve memur ailelerine rahatszlk vermekteydi. 188 Zeytun itiaatnda resmi ve ruhani sfatna muhalif hareketlerde bulunan rahip Aarak, bal bulunduu Sis Katogikosluuna bildirildi. 12 ubat 1910da Marata kurulan Divan- Harb-i rfide yarglanan rahip Aarak hakknda Zeytun dnda bir yerde ikamet ettirilmesi karar alnd. Zeytunda ruhani ileri yrtecek baka bir din adam olup olmad konusunda kaymakamlktan bilgi istendi. Zeytunda baka papaz olduu bildirilince rahip Aarak Zeytundan

uzaklatrld. 189 Grld gibi Osmanl devleti tebaasnn dini ilerini ok nemsemekteydi. Olaanst durumlarda bile bu durumun kesintiye uramamas iin aba harcanmaktayd. 1912 ylnn sonlarna doru Hain ve Zeytun kazalarnda Mslman halk silahlanmaya balamt. Bu durum anasr- gayr- mslimede endie yaratmt. 2 Aralk 1912 tarihli bir belgede Byle nazik bir zamanda daha dikkatli olunmas gerektii ve esasen Mara ve Zeytunda Ermeni ekyann Mslmanlara saldrd dile getirilmekteydi. Belgenin devamnda ise Ermenilerle Mslmanlar arasnda sorun olmad, Gksun ve Elbistana zahire almaya giden Ermenilerin Mslman evlerinde, Zeytuna giden Mslmanlarn da Ermeni evlerinde kaldndan sz edilmektedir. Devletin, Halep Vilayetine bal ve zellikle Ermenilerin yaadklar yerlerde inzibatiyye tedbirlerini younlatrmas sonucu halkta bir tedirginlik meydana gelmekteydi. 190

Ayn belge 13. BOA., DH.MU., No: 2-6/8-11, 2-6/8-14, 2-6/8-26, 2-6/8-31, 20 Kanun-u Evvel 1325 (M. 2 Ocak 1910). 190 BOA., HR.SYS., No: 2799/39, 20 Terin-i Evvel 1328 (M. 2 Aralk 1912).
189

188

78

9 Ararlk 1912de Antepte askerlerin halka saldraca kukusuyla bir hareketlilik meydana geldi. Ermeni kadnlar eyalarn Kilise Mahallesine toplamaya baladlar. Yerel yneticiler bu durumu yalanladlar. Askerlerin bayram sebebiyle boru aldklar, halkn bundan korktuu iin galeyana geldii eklinde aklamada bulundular. Meydana gelen karklktan dolay Antep gvenlik birimleri bir inceleme balatmt. Yaplan inceleme ve aratrmada evrak- muzrra yakaland. Antepte bulunan baz konsoloslar, Ermeni kadnlarn eyalarn kiliseye

toplamalarn hadise olarak adlandrp devletlerine bildirmilerdi. 191 Pariste yaynlanan Por la Popol Duriyan (?) adl bir yazda Osmanl Devleti aleyhinde ifadeler bulunduu Paris Sefaretinden stanbula bildirilmitir. Osmanl Ermenilerinin yapacaklar faaliyetlerden de sz edilmitir. Bunun zerine Ermenilerin yaad blgelerde emniyet ve asayiin salanmas iin her zamankinden daha fazla nem verilmesi gerektii dile getirilmitir. 192 Ayn tarihlerde Ermeni Sorununa mdahil olan Rusya, talya ve Almanya, Osmanl Devletindeki konsoloslar araclyla Osmanlnn i ilerine daha fazla karacaklarnn sinyallerini vermeye balamlard. Rus, Alman ve talyan Konsoloslar, Ermenilerin yaadklar blgelere giderek Ermeni Murahhasalarla grmler ve onlar kkrtmlardr. Bylece skenderun ve Mersin limanlarnda bulunan sava gemilerinden asker kararak karklk olan blgeleri igal etme tehdidinde bulunmulard. 193 skenderiye Ermeni tccarndan Akyan, zmirde telgraf olup askere alnan, sonra esir derek Yunanistana gtrlen Armenak ve Karaburun stihkamnda bulunan zabit veya doktorlardan toplam kii Pirede bir milyon fiek ve bin
191 192

BOA., HR.SYS., No: 26 Terin-i Sani 1328 (M. 9 Aralk 1912). BOA., HR.SYS., No: 84/45, 10 Mart 1329 (M. 23 Mart 1913). 193 BOA., HR.SYS., No: 84/51, 8 Nisan 1329 (M. 21 Nisan 1913).

79

tfek satn alarak skenderuna kmaya almlard. Kayk ve hamal bulmak amacyla skenderuna kan bu kiiden Akyan, pasaport sorunu yznden tutuklanmt. 40-50 lira rvet vererek firar etmi ve Pireye gitmiti. 194 skenderun blgesindeki Ermeni komitesi faaliyet halinde ve silah sevkiyat iin frsat kollamaktayd. Blgedeki btn Ermeni kylerinin gzetim altna tutulmas istenmekteydi. 195 Osmanl devleti, iinde bulunduu zorluklardan tr sahillerini denetleyememekteydi. Antakya, skenderun ve Cisr-i uur kazalar zerinden silah kaakl yaplmakta ve asker kaaklar yabanc vapurlarla yurt dna gtrlmekteydi. 196 4 Nisan 1914 tarihinde Antakya civarnda 9 kiilik bir ete ile bir mfreze asker arasnda atma kt. Be saat sren atmada 9 ekya ve nefer asker lmt. 197 Sonu olarak, batda Balkan Savalar ile youn olarak uraan Osmanl Devleti, Halep blgesinde de 1895ten itibaren devam edip giden atmalarla, bu dnemde de boumak zorunda kalmtr. Btn dnyann birbirine girdii I. Dnya Savanda ise Osmanl Devleti, ayn anda birok cephede savamak zorunda kalmtr. Bu durum, kendi snrlar iinde, kendi tebaas olan Ermeni ayaklanmalarn Osmanl iin daha lmcl bir hale getirmitir. II.7. Lojistik Bir Merkez Olarak Kbrs Adasnn Ayaklanmadaki Yeri Halep Vilayetinde ortaya kan Ermeni ayaklanmalarnda en nemli lojistik destek ve gei noktalarn Msr, Kbrs gibi Akdenizde sahili olan blgeler oluturmaktayd. Halep sahillerinin denetimsiz olmas ve batl devletlerin
194 195

BOA., DH.EUM.EMN., No: 40/17-1, 1 Kanun-u Evvel 1329 (M. 14 Aralk 1913). Ayn belge, 2 ve 3. 196 Ayn belge, 6. 197 BOA., DH.EUM.EMN., No: 68/22-8, 22 Mart 1330 (M. 4 Nisan 1914).

80

Akdenizde kuvvet bulundurmas dolaysyla buralardan Osmanl topraklarna giri k kolaylkla salanmaktayd. Ermeni ayaklanmalarnn balad tarihten itibaren gerek batl glerin deniz kuvvetleri gerek Ermeni ihtilalciler, Kbrs adasnda konulanmaktayd. Kbrs, ngiliz denetimine getikten sonra Osmanl topraklarna mdahalede bir s olarak kullanlmaktayd. Kbrs adasnda bulunan ngiliz Donanmas tarafndan tertip ve sevk edilen ihtilalci Ermeniler, Mays 1895te Halepe bal Sveydiye Limanndan Osmanl topraklarna girmilerdir. Amalar, Musa Dada bir ayaklanma kararak ngiliz Donanmasnn Osmanl Devletine mdahalesini salamakt. 198 Berlin Antlamas kapsamnda uygulanmas ngrlen slahatn yaplmamas durumunda ihtilalci Ermenilerin Kbrs zerinden Osmanl topraklarna girecekleri, yerel ynetim tarafndan merkeze yazlmtr. 199 Nitekim Halep ayaklanmalar, Kbrsta toplanan ihtilalciler tarafndan rgtlenmi ve gerekletirilmitir. Ayrca Anadoluda meydana gelen ayaklanmalara da Kbrs zerinden Osmanl

egemenliindeki Akdeniz sahilleri kullanlarak insan ve silah destei salanmtr. Kbrs adasndaki durumu aratrmakla grevli bir hafiyenin verdii raporda bu durum aka grlmektedir. Bu rapora gre Kbrsta toplanan cemiyetler unlardr; Limasol: 60 yerli (Kbrsl) ve 140 kadar Osmanl Ermenisi bulunuyordu. Grltc anlamna gelen Hnak ve mecburi (?) anlamna gelen Abdak (Tokal/Tukal) adl cemiyetlere ye idiler. Bu iki cemiyetin buradaki lideri kuyumcu olup paralar bu kii datyordu. Cemiyet lideri Hospiyan, Londra ile haberlemekteydi.
198 199

BOA., Y.PRK.MYD., No: 16/46, 18 Mays 1311 (M. 30 Mays 1895). BOA., Y.A.RES., No: 85/47, 3 Mart 1313, (M.15 Mart 1897).

81

Larnaka: 160 kadar Osmanl Ermenisi vardr. Bayrak anlamna gelen Troak cemiyetine ye bu htilalci Ermenilerin. liderleri Antepli Agop Bergiryan (Bergeryan)dr. Haberlemelerini Londra ile ve her zaman ifreli yapmaktaydlar. Antepli Agop, stanbul ve skenderuna ifreli mektuplar yazmaktayd. Buradaki Ermenilerin ou Urfalyd. Lefkoa: Burada 300 yerli ve 400 Osmanl Ermenisi vardr. ounluu Urfa, Diyarbakr, Antepli, birka da skenderunluydu. skenderunlu Ermenilerden Avukatzade de orada bulunmaktayd. Aralarnda Zeytunlulardan birka kii vardr. Halepli terzi kk Ovhannes ve Halepte bulunmu olan Antepli Samuel fiek ve dinamit retimiyle meguldler. Vapurlarla haberleen, gazeteler datan, adaya sk gidip gelen Dirancar adnda nemli bir adam vard, paralar bu toplamaktayd. Selene: Osmanl Ermenisi 120 kii vardr. Selenedeki Byk Ermeni Manastrnda silah eitimi yapmaktaydlar. Zeytunun esliha memuru (silahlardan sorumlu memur) Esrob, burada bulunuyordu ve ihtilalcilerin silah eitimini kendisi vermekteydi. Mausa: Birka yerliden baka 60 kadar Osmanl Ermenisi vard. Bunlarn ve Kbrsta toplanan btn Ermenilerin lideri Sivasl Can yahut Diran idi. Londrada eitim grmt. Fraskuya (?): 70-80 kadar Harputlu ve Sivasl Ermeni vard. Baz kylerde yirmier otuzar Ermeni bulunmaktayd. skenderunlu kundurac Krikor da bunlarla beraberdi. Kbrsta toplam 1500 rgt mensubu Ermeni vard. Adadaki cemiyet liderleri, Fransz, ngiliz vapurlarnn kahvecileri araclyla Osmanl iskelelerine mektuplar gnderiyorlard. skenderun Ermeni Metran da bu haberlemeye araclk etmekteydi. Bunlarn Sveydiyede 120 adamlar vard. Btn

82

bunlarn dnceleri Kilikya sorunudur. Sveydiye dalarnda buluup orada byk ve nemli bir ayaklanma karmak istiyorlard. 200 Bu belgenin gsterdii gibi, Halep Vilayetinin Sveydiye ve skenderun sahilleri ak ve denetimden uzaktr. Silah kaakl, rgt yelerinin giri klar, asker kaaklarnn yurt dna karlmalar hep bu blgelerden yaplmtr. Buralarda denetim ve askeri nlemler arttrld zaman Mersin liman da ayn amalarla kullanlmtr. 201 Msr ve Kbrsn, Fransa ve ngiltere tarafndan igal edilmeleriyle beraber Akdeniz, batl emperyalistlerin Osmanl Devleti topraklarna rahat mdahale edebildikleri nemli bir jeo-stratejik deniz olma zelliini tamtr.

II.8. Ermenilerin Hesaplamalar Osmanl devletinin modernleme-batllama srecinde ortaya kan yeni rgtllkler eitlenip oalmtr. nce gayrimslimlerin sonra Jn Trklerin rgtlenip siyasi ve sosyal srece mdahale etmeleri, Osmanlnn geleneksel dzenini sarsmaya balamtr. nce hayr cemiyetleri eklinde ortaya kan Ermeni rgtlenmeleri, siyasi iklimle balantl olarak dnme uramtr. 1908 Jn Trk Devrimine kadar illegal rgtlenen Ermeni siyasi partisi vard. Devrimle beraber yasal bir stat kazanan ve oalan Ermeni partileri, gemiten gelen sorunlar bu dnemde politik boyuta tamlard. Osmanl devletinin gelecei ile ilgili politika retilmesinde ttihat ve Terakki ile ittifak kuran Tanakstyun rgt, Hnaklarla srekli bir gr ayrl ve

BOA., Y.PRK.BK., No: 68/76, 1320 (M. 1904), Belgede tarih olarak sadece yl yazlmtr. Daha ayrntl bilgi iin bkz. zlem Karsandk, 19. Yzyln Sonlarnda Yasad Ermeni rgtlerinin Bir Gei Noktas Olarak Mersin Liman, Tarih inde Mersin Kolokyum II, Mersin niversitesi Yaynlar, Mersin, 2005, ss. 115-118.
201

200

83

atma yaamtr. Hnaklar ise Prens Sabahattinin adem-i merkeziyet ve ahsi teebbs gibi ksmen daha liberal grlerini savunmaktayd. 202 Osmanl tebaas Protestan Cemaatinden ve Halep Vilayeti Sveydiye Nahiyesine bal Younoluk ky Protestan Cemaati ruhani reisi olduu halde, 1895 ylnda oralardaki Ermeni halkn rgtleyip ayaklanmaya tevik iin gelmi olan Hnak rgtne mensup Ermenilerin almalarna onay vermeyen, dahas kar kan stefa Yarbuzlyan, lm tehditleri sonucu drt yandaki kzn alp Amerikaya g etti. Amerikada da onu rahat brakmayan rgt mensuplar, evine baskn yapmlard. Baskn srasnda evde olmad iin kzn sorgulamlar ve ona zarar vermilerdi. Daha sonra polis tarafndan gzaltna alnan stefa,

sorgulamasnda, Younoluktaki evini basan rgt mensuplarnn da bulunduunu ifade etmiti. Osmanl Devleti Washington Bykelilii araclyla padiaha gnderdii mektupta bunlar ayrntlaryla anlatm ve bu konuda acil yardm istemiti. 203 Ermeni rgtlenmesinin ilk aamasnda ortaya kan bu durumlar daha sonra politik-ideolojik tartmalarda ayrntl bir ekilde srmtr.

Daha ayrntl bilgi iin bkz. Arsen Avagyan, Gaidz F. Minassian, Ermeniler ve ttihat ve Terakki birliinden atmaya, (ev. Ludmilla Danisenko-Mutlucan ahan), Aras Yaynclk, 2005, stanbul. 203 BOA., Y.MTV., No: 213/90, 22 Mart 1317 (M. 4 Nisan 1901).

202

84

SONU 19. Yzylda Osmanl topraklarnda ortaya kan milliyeti ayaklanmalar, toprak kaybna neden olmutu. Bat corafyas, imparatorluktan koparken, dou taraf da milliyeti rgtlenmelere sahne oluyordu. Gayrimslim unsurlar, batl glerin etkisiyle, milliyeti bir bilin gelitirmilerdir. Batnn nde gelen devletleri, Osmanl topraklarnda yaayan ve kendileriyle dinsel yaknlk hissettikleri etnik gruplar koruma altna almak ve Osmanldan koparmak iin byk uralar verdiler. Avrupal devletlerin dikkatini ekmek iin silahl eylem yntemini benimseyen Ermeni ihtilalciler, Dou Anadolunun yan sra Halep Vilayetinde de ayaklanmlardr. Bu ayaklanmalarda, batl devletler Ermenilere her trl maddi ve siyasi destek vermilerdir. Berlin Antlamas ile uluslar aras bir boyut kazanan Ermeni sorunu, Osmanl iin en sancl sorun olmutur. Osmanl Devleti, 19. Yzylda ekonomik ve siyasi ynden ciddi bir zorluun iindeydi. Hem ieride hem darda birok sorunla urarken ekonomisi iflas etmiti. Byle bir tablo batnn daha rahat mdahale etmesini salyordu. Batl devletlerin yardm ve Kilisenin etkisiyle uluslama srecine giren Ermeniler, Msr ve Kbrsta toplanarak Osmanl topraklarna giriyordu. Kbrs adas, bu anlamda Halep ayaklanmalar iin nemli bir stratejik-lojistik s konumundayd. Halep sahilleri, Anadoluya alan bir kap olma zelliine sahipti. Zaman zaman, Halep Vilayetinde yaayan Ermenileri rgtlemek yada Anadoluda ortaya kan ayaklanmalara destek salamak iin en ok kullanlan yol bu sahillerdi. Halepte ilk Ermeni rgtlenmesi 1892 ylnda Sveydiye Nahiyesinde olmutur. Hnak Cemiyeti, yurt dnda okuyan genlerin geri dnmesiyle beraber Musa Dadaki Ermeni kylerinde eitli almalar yapmaya balamt. Avrupada

85

eitim gren Ermeniler, Avrupann siyasi ve dnsel atmosferinden doal olarak etkilenmilerdi. 19. Yzylda Avrupa iin bile yeni saylabilecek sosyalizm, anarizm, nihilizm gibi dnceleri Osmanl topraklarna tamlard. Bu dnceler dorultusunda rgtlenmeye balayan Ermeni komiteleri, daha sonra milliyetilie kaymlardr. Bunun en nemli nedeni, pre-kapitalist bir ekonomiye ve retim sistemine sahip olan Osmanl Devletindeki sosyal tabakalama/snflama, byle ideolojiler iin uygun olmamasyd. Kitleleri mobilize etme noktasnda, dinsel ve milliyeti duygular da daha etkiliydi. Halep Vilayeti Ermeni ayaklanmalarnn balangcnda ngiltere, Fransa ve Amerika gibi devletler etkin bir yere sahiptiler. Almanya ise srece daha sonra katlmtr. ngilterenin askeri desteinin yan sra okul ama, dinsel propaganda gibi almalar gze arpmaktadr. Fransann askeri destek salama, gazete basmna yardm etme ve Katolikletirme abalar vard. Amerika ise ihtilalcilere pasaport salamann yan sra blgede baz okullar amaktayd. Bu srece daha sonra dahil olan Almanya ise Antakya Geici Konsolosluu araclyla Ermeni rgtlerinin toplanmasna yardm ediyordu. Amerikann at okulda Nusayri Arap ocuklarna Hristiyanlk eitimi verilmekteydi. Bu durum, Nusayrilerin Hristiyan meyannda yetitirilip muhalif kesimlere eklemlendii dncesini glendirmektedir. nk Ermeniler, Halep Vilayetinde nfus bakmndan aznlktaydlar. Blgedeki dier dinsel ve etnik gruplar, Ermeni uyanyla beraber milliyeti dncelere ynelmilerdir. Ermeni bamszlk mcadelesinde en nemli yol gstericiler, Balkan uluslarnn imparatorluktan kopmasyd. Avrupa devletleri, corafi olarak kendilerine yakn olan bu uluslara her trl maddi/lojistik yardm ve siyasi destei salamt.

86

Belli bir dnem boyunca Ermenilere de byle yardmlar yapld. Daha sonra Avrupadan umudunu kesen Ermeniler, ttihat ve Terakki Cemiyetine yaklatlar. Bu yaknlama dneminde Halepteki Ermeni olaylar bir durgunluk dnemi yaamtr. ttihat ve Terakki ile Ermeni rgtleri, imparatorluun geleceiyle ilgili tavrlar ve eylem biimleri yznden anlamazla dtler. Bu sreten sonra da hem Halepte hem de dier corafyalarda Ermeni ayaklanmalar srmtr. Btn bu ayaklanmalarn sonucunda Osmanl Ermenileri tehcire tabi tutulmulardr. Musa Dadaki Ermeniler de bal bulunduklar Halep Vilayetinin gneyine doru gnderilmilerdir. (Bkz. Ek 7)

87

KAYNAKA

I. ARV BELGELER (Babakanlk Osmanl Arivi)

1) A.MKT.MHM. No: 536/28; 549/1; 617/7; 646/3; 646/4; 646/5; 646/6; 646/7; 646/8; 646/9; 646/15; 646/28; 647/21; 647/23; 647/33; 650/20; 650/23; 650/31; 652/25; 653/5; 653/8; 654/9; 654/15; 695/19; 697/7; 714/37. 2) DH.D. No: 114/1-8; 30/1-13. 3) DH.EUM.EMN. No: 40/17; 68/22. 4) DH.MU. No: 2-6/8; 2-1/11. 5) HR.SYS. No: 2733/57; 2799/39; 84/32; 84/45; 84/51; 6) .DH. No: 1327/1313 R-59; 1327/1313 R-60; 1444/1324 S-54. 7) . HUS. No: 38/1312 Z-12; 38/1312 Z-13; 38/1312 Z-19; 41/1313 Ra-110; 42/1313 R12; 44/1313 B-11; 46/1313 L-14. 8) Y.A.RES. No: 85/47.

88

9) Y.MTV. No: 121/67; 121/81; 121/83; 121/85; 121/88; 121/93; 121/105; 122/18; 123/56; 125/153; 130/28; 132/145; 139/15; 139/68; 140/5; 141/38; 145/91; 145/120; 153/32; 165/271; 179/73; 194/83; 213/90; 226/84; 259/28. 10) Y.PRK.ASK. No: 104/74; 104/75; 104/76; 107/22; 110/50; 111/50; 112/77; 114/11; 119/80; 120/18; 132/46; 133/9; 136/28; 137/61;144/86; 146/10; 164/33; 167/13, 171/20; 219/96; 238/132; 241/43. 11) Y.PRK.BK. No: 50/99; 68/76. 12) Y.PRK.DH. No: 8/64; 9/48. 13) Y.PRK.MF. No: 2/57. 14) Y.PRK.MYD. No:16/46; 16/47; 16/49; 17/11; 17/20; 17/46. 15) Y.PRK.UM. No: 32/27; 32/32; 32/34; 32/36. 16) Y.PRK.ZB. No: 15/98; 16/33; 16/65. 17) ZB. No: 446/26; 446/37; 607/115; 615/42; 615 75.

89

II. ARATIRMA VE NCELEME ESERLER

ADIYEKE, Nuri (2000).

Islahat

Ferman

ncesinde

Osmanl

mparatorluunda Millet Sistemi ve Gayrimslimlerin Yaantlarna Dair, Osmanldan

Gnmze Ermeni Sorunu, (Ed. Hasan Celal Gzel), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 183199. AKBAYAR, Nuri (1986). Tanzimattan Sonra Osmanl Devleti Nfusu, Tanzimattan Cumhuriyete Trkiye Ansiklopedisi C.5, letiim Yaynlar, stanbul, 12381239. AKAM, Taner (2001). Trk Ulusal Kimlii ve Ermeni Sorunu, Su Yaynlar, stanbul. AKN, Sina ve Dierleri (2002). ANADOL, Cemal (2002). Trkiye Tarihi C.III, Cem Yaynevi, stanbul. Tarihin Inda Ermeni Dosyas, IQ Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. AVAGYAN, Arsen ve MNASSAN, Gaidz F. (2005). Ermeniler ve ttihat ve

Terakki birliinden atmaya, (ev. Ludmilla Danisenko-Mutlucan ahan), Aras Yaynclk, stanbul. BEBROLU, Murat (2003). Tanzimattan II.Merutiyete Ermeni Nizamnameleri, Ohan Matbaaclk, stanbul.

90

BRAUDE Benjamin (1982).

Foundation Myths of the Millet System, Christians and Jews in Tthe Ottoman Empire Volume I, (Ed. Benjamin Braude-Bernard Lewis), Holmes and Meier Publishers, nc., New York-London.

CHCE, Salim (2003).

Osmanl Ermeni Toplumunda Siyasallama abalar, Ermeni Aratrmalar 1.Trkiye

Kongresi I.Cilt, Ankara. AKILLIKOYAK, Hseyin (2005). Diasporada Ermeni Kimlii Paris ve Halep rnei, Yeditepe Yaynevi, stanbul. ELEBYAN, Antranik (2003). Antranik Paa, (ev. Mariam Arpi-Nairi Arek) Pr Yaynlar, stanbul. DADRAN, Vahakn N. (2004). Ermeni Soykrmnda Kurumsal Roller, Belge Yaynlar, stanbul. ERYILMAZ, Bilal (1988). Osmanl Devletinde Gayrimslim Tebann Ynetimi, Gbirlii Yaynclk, zmir. _______________ (2001). Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, 639-650. EVREN, Grbz (2002). Smrgecilik Tarihi Inda Ermeni Sorunundaki kar Odaklar, mit Yaynclk, Ankara. GAZGRAY, A. Alper (1982). Osmanldan Gnmze Kadar Vesikalarla Ermeni Terrnn Kaynaklar, Gzen Kitabevi, stanbul.

91

GYN, Nejat (2001).

Osmanl Devletinde Ermeniler Hakknda , Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, 633638.

______________ (2005).

Trkler ve Ermeniler, Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara.

GRN, Kmuran (2005). Hseyin Nzm Paa (1994).

Ermeni Dosyas, Remzi Kitabevi, stanbul. Ermeni Olaylar Tarihi, C. I-II, Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Yaynlar, Ankara.

LTER, Erdal (1995).

Trkiyede Sosyalist Ermeniler ve Silahlanma Faaliyetleri (1890-1923), Turan Yaynclk, stanbul.

KANTARCI, enol ve Dierleri (2003). Ermeni Sorunu El Kitab, TEMK ve ASAM Yaynlar, Ankara. KARACAKAYA, Recep (2001). Kaynakal Ermeni Meselesi Kronolojisi (18781923), Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl, stanbul. KARPAT, Kemal (2003). Osmanl Nfusu (1830-1914), (ev: Bahar Trnakc), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul. KARSANDIK, zlem (2005). Osmanl Ariv Belgelerine Gre Ermeni Hnak Cemiyetinin Siyasal Osmanl mparatorluundaki (1887-1908), Mersin

Faaliyetleri

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Mersin.

92

__________________ (2005).

19. Yzyln Sonlarnda Yasad Ermeni rgtlerinin Bir Gei Noktas Olarak Mersin Liman, Tarih inde Mersin Kolokyum II, Mersin niversitesi Yaynlar, Mersin, 115-118.

KILI, Davut ( 2000).

Osmanl daresinde Ermeniler Arasndaki Dini ve Siyasi Mcadeleler, ASAM Yaynlar,

Ankara. KONUKU, Enver (2001). Osmanllar ve Millet-i Sdkadan Ermeniler, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says II, 621629. KK, Cevdet (1984). Osmanl Diplomasisinde Ermeni Meselesinin Ortaya kmas (1878-1897), . . Edebiyat Fakltesi Yaynlar stanbul. MAZICI, Nuren (2005). Uluslararas Rekabette Ermeni Sorunun Kkeni 1878-1920, Pozitif Yaynlar, stanbul. McNEILL, William H. (2004). Dnya Tarihi, (ev: Alaeddin enel), mge Kitabevi, Ankara. N, Sleyman Seyfi (2002). lk Gnahtan Gerekle Yzlemeye:

Ermeni Soykrmna likin Baz Dnceler, Osmanlnn Son Dneminde Ermeniler, TBMM Kltr, Sanat ve Yayn Kurulu Yaynlar, Ankara, 221-242. KE, Mim Kemal (1986). Ermeni Meselesi, Aydnlar Oca Yaynlar, stanbul.

93

ZDEMR, Hikmet ve Dierleri (2004).

Ermeniler:

ve

Srgn,

TTK

Basmevi, Ankara. PAMUKCYAN, Kevork (1995). Osmanl mparatorluunda Ermeni Nfusu, Tarih ve Toplum, 16-18. SAKARYA, hsan (1984). Belgelerle Ermeni Sorunu, Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl Askeri Tarih Yaynlar, Ankara. SANDER, Oral (1999). Siyasi Tarih lkalardan 1918e, mge Kitabevi, Ankara. SHAW, Stanford J., SHAW, Ezel Kural (1983). Osmanl mparatorluu ve

Modern Trkiye II.Cilt, E Yaynlar, stanbul. AMAZ, Musa (2000). Ermeniler Hakkndaki Reformlarn Uygulanmas, Osmanldan Gnmze Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye Yaynlar, (Ed. Hasan Celal Gzel), Ankara, 93-104. TANLL , Server (2006). TUNCER, Hner (2003). Uygarlk Tarihi, Alkm Yaynevi, stanbul. Dou Sorunu ve Byk Gler (1853-1878 ) Osmanlnn Kader Yllar, mit Yaynclk, Ankara. URAS, Esat (1976). Tarihte Ermeniler ve Ermeni Meselesi, Belge Yaynlar, stanbul. WERFEL, Franz (2003). Musadada Krk Gn, (ev. Saliha Nazl Kaya) Belge Yaynlar, stanbul.

94

YERASMOS, Stefanos (2000).

Azgelimilik Srecinde Trkiye III Cilt Bir Arada, (ev: Babr Kuzucu), Gzlem Yaynlar, stanbul.

ZRCHER, Erik Jan (1995).

Modernleen Trkiyenin Tarihi, (ev: Yasemin Saner Gnen), letiim Yaynlar, stanbul.

III. ELEKTRONK KAYNAKLAR www.mousaler.com (Eriim Tarihi 15 Mart 2007). www.selcuk.edu.tr (Eriim Tarihi 1 ubat 2007).

Ek 1 Osmanl-Ermeni atmalarn Gsteren Harita

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 2 Musa Da Ermeni Kylerini Gsteren Harita

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 3 Musa Dada Silahl Bir Grup

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 4 Ermenilere Yardm Edin ars Yapan Bir Ermeni

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 5 Musa Dada Bir Ermeni Evi

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 6 Bayrakl ve Silahl Bir Gsteri

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 7 Ermeniler Musa Dadan Ayrlrken

Kaynak: www.mousaler.com

Ek 8 Halep ve Adana Fevkalade Kumandanl Vekaletinden Bakitabete Gnderilen ifre

Ek 9 Halep Jandarma Kumandan Dervi Beyin Merkezle Yazmas