S A Y I

1 1 - 1 2

E K M - K A S I M

2 0 0 9

A G O S

G A Z E T E S N N

C R E T S Z

E K D R

Bu kedeki adamn kitab

Hrant Dint Bu Kedeki Adam PEK ALILAR 7-8-9-10-11-12-13

Mehmed Uzun, Krt dilinin zerindeki kefeni yrtt

Uzunu, lmnn ikinci yldnmnde sevgi ve zlemle anyoruz. OSMAN BAYDEMR DOSYA: TARHNN GRD / GRMED

editrden
Birinci doum gnn kutladmz Agos Kitap/Kirkin sayfalarnda, yeni yaynlar arasnda ne kan, nemli bulduumuz kitaplara olduu kadar, snrl olanaklarla ayakta kalma mcadelesi veren kk yaynevlerinin yaymlad, anaakm medyada ve kitap raflarnda yer bulamayan deerli kitaplara da yer veriyoruz. Ayrca, yalnzca yeni yaymlanm, Trke kitaplara deil, Ermenice, ngilizce ve dier dillerde, eitli dnemlerde yaymlanm, toplumsal ve siyasal gndem asndan nem tayan kitaplara dair yazlar da sayfalarmza tamaya alyoruz. Agos Kitap/Kirkte, bu saydan itibaren yeni blm yer alacak: ocuk sayfasnda, dzenlediimiz yaz atlyesinde ocuklarn birlikte okuyup zerine konutuklar kitaplarla ilgili yazlar yer alacak. evirmen Mahir nsal Eri, Babil Kulesi Hikyeleri balkl kesinde, kelimeler ve kavramlarn dilde dile yolculuu zerine yazacak. Ayrca, Ermenice sayfalarmzda, her ay bir dll bulmaca olacak. Bu saynn dosya konusu Trkiyede son dnemde yaymlanan eitli kitaplarla tekrar gndeme gelen tarihyazm meselesi. Dosyada, yntem ve ierik asndan, Osmanl ve Trkiyenin siyasi ve sosyal tarihine bakta yeni ufuklar aan almalarla ilgili ayrntl deerlendirme yazlar arlkta. Mehmet Polatel, Cemal Kafadarn, 16. ve 17. yzyllardan drt yaamyksnden hareketle, Osmanl tarihine ilikin resmi/hkim tarihyazmna gl bir alternatif oluturan Kim Var mi Biz Burada Yo ken balkl almasn ele alyor. Mete Tunay ve Erden Akbulutun yayna hazrlad, 1918de kurulan Beynelmilel iler ttihad adl tekilata ilikin kitabn deerlendiren Anna Maria Aslanolu, kitapta bir araya getirilen, Mtareke Dnemine ve Trkiyede toplumsal mcadeleler tarihinin unutulmu bir sayfasna k tutan belgelerin, bugnn yaygn okkltrllk/okkltrclk nostaljisine kar, muhalif siyasetlerle ekillenen bir okkltrllk anlayna iaret etmesi asndan da zel bir nem tadn belirtiyor. Ohannes Klda ise, Jn Trkler ve ttihat ve Terakkiye dair kapsaml aratrmalar yapan tarihi kr Haniolunun ngilizce olarak yaymlanm iki kitabn deerlendiriyor. Ulu Kuzuolunun, yine ttihat ve Terakki dnemini konu alan stanbulun Dousunda Bitmeyen Oyun adl kitapta sergilenen oryantalist tarihyazclna ynelik eletirileri, Haniolu gibi tarihilerin bu alandaki titiz almalarnn deerini bir kez daha ortaya koyuyor. Dosyada, Trkiyede toplumsal hafzann artc derecede zayf olduu yakn siyasi tarihe k tutan iki kitaba dair yazlar da var. Nazan Maksudyan, Halil Berktayn hacmi kk, derinlii byk kitab Yaadmz u Korkun Otuz Yln, hem dili hem de ieriiyle, unutulmaya allan baaryla hatrlatan, kuru olmayan bir yakn tarih anlatm sunduunu belirtiyor. Hrant Dinkin Agos, Yeni Binyl ve Birgn gazetelerinde yaymlanm yazlarndan yaplm bir seki olan Bu Kedeki Adam deerlendiren pek allar ise, Hrant Dinkin, son dnemde alma konu olan meselelerde bir bar dili yaratmak iin, yazlar ve konumalaryla yllar boyu sarf ettii youn abaya vurgu yapyor. altug@agos.com.tr

Osmanlda birey olmak ve biz yo iken var olanlar

Cemal Kafadar Kim Var mi Biz Burada Yo ken Drt Osmanl: Yenieri, Tccar, Dervi ve Hatun MEHMET POLATEL

Korkutucu yakn tarihimizi unutmamak adna

Halil Berktay Yaadmz u Korkun 30 Yl: 1978-2008 Trkiyesi zerine Notlar NAZAN MAKSUDYAN

Mtareke Dnemi stanbulunda beynelmilel bir rgtn dndrdkleri

Erden Akbulut, Mete Tunay Beynelmilel iler ttihad: Mtareke stanbulunda Rum Arlkl Bir i rgt ve TKP ile likileri ANNA MARA ASLANOLU

Jn Trk tarihi veya Trk siyasi syleminin arkeolojisi

kr Haniolu The Young Turks in Opposition Preparation for a Revolution: Young Turks, 1902-1908 OHANNES KILIDAI

Egzotik Orta Asyada Almanc Trkler

Peter Hopkirk stanbulun Dousunda Bitmeyen Oyun: Byk Dounun Paylam Sava ULU KUZUOLU

15

20-21

Fotograf budur ite, annadn m?

Nezih Tavla Foto Muhabiri Ara Glerin Hayat Hikyesi MANUEL ITAK 27

Bilinaltnn karanlk sular: Vampir edebiyat

DAMLA ZLER

28-29-30

ERMENCE

Sonsuz ehadet
Kevork Apelyan

Nersesyanllarn hizmetleri
SARKS SEROPYAN

babil kulesi hikyeleri

Uurtmalar
lias Venezis PAKRAT ESTUKYAN

Krmz balang
MAHR NSAL ER

DLL BULMACA hazrlayan: KAYU ALIKMAN G.

Altu Ylmaz

M T Y A Z S A H B A G O S Y a y n c l k B a s m H i z m e t l e r i S A N . v e T C . L T D . T . a d n a Rahil Dink K U R U C U Hrant Dink SORUMLU YAZI L E R M D R Aris Nalc K T A P EK EDT R Altu Ylmaz YARDIMCI EDTR Anna Maria Aslanolu GRSEL TASARIM VE SAYFA DZEN Leda Mermer REKLAM SORUMLUSU Linda Karin zsu reklam@agos.com.tr YNETM YER Halaskargazi Caddesi Sebat Apt. No 74 (eski no 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 stanbul tel: (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82 fax: (212) 247 55 19 http: www.agos.com.tr e-posta: agos@agos.com.tr BASKI Star Medya Yaynclk A.. nn Cad. Basnekspres yolu Star Sok. No:2 kitelli 34303 ST. Tel: (212) 629 08 12 YAYIN TR Aylk Yaygn Sreli Yayn Kapak foto: Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonundan Kartpostallarla 100 Yl nce Trkiyede Ermeniler, Birzamanlar Yaynclk, stanbul, 2005.

Hrant Dinkin 1996-2007 yllar arasnda kaleme ald ke yazlarndan bir seki

Bu kedeki adamn kitab

PEK ALILAR

Mehmed Uzun, Krt dilinin zerindeki kefeni yrtt

AV. OSMAN BAYDEMR*
kanl canl olarak evlerimizde bize kitaplarn tanyamad zgrlkleri tand. Vatanda Trke Konu kampanyalarnn, kendi anadiliyle konuanlarn ceza ald yllarda sesimiz soluumuz olan dengbjlerle, onca zulme kar durmay rendik. Mehmed Uzun dengbjlerden dinledii hikyeleri modern edebiyatn olanaklar iinde yeniden yaratarak hem dengbjleri hem de Krteyi yeniden diriltti. Mehmed Uzun, dengbjlerin bize klamlarla, mesellerle gsterdii tarih ve edebiyatmz toprak altndan cesaretle kard harflerimizle ve kelimelerimizle bize yeniden, ama baka baka biimlerde anlatt. Mehmed Uzun, Krt dili zerindekli kefeni yrtarak topraa gmdmz sesimizi, harflerimizi, dengbjleri ve hikyelerimizi bize geri getirdi. Uzun, barnda gmlmek istedii Mezopotamya topraklarnda, Diyarbakr surlarna bakan hastanesinde beklerken, dengbjler divan kurarak, hastane odasnda yatana uzanm Mehmed Uzuna syledikleri klamlarla ulamaya alarak ifa vermeye altlar. Bylelikle hem vefa borlarn dediler, hem de onu kendi sesleriyle, bu kez edebiyatta deil ama hayatta diriltmeye altlar. Kadim Mezopotamyann susturulmu tm sesleri, kayp hikyeleri, kyamlar onun anlatlarnda yeniden gn yz grd. Kendi corafyasnn vicdan oldu. nsanlarn problemlerini temel meselesi edinmiti; bu nedenle edebiyatnn diren noktas olan hmanizmle, tm totaliter baskc rejimlere kar durdu. Uzunun her cmlesi dnya kltr haritasnn nar iekleridir. Bu lkede Krtlerin varl bile tartma konusuyken, yazd romanlara Krteye saygn bir yer kazandrd. Eserleri ve Krtedeki srar ve baars Krte edebiyatla uraanlarda heyecan yaratm, birok insann Krte yazmasna vesile olmutur. Krte konuanlarn ve yazanlarn azalmaya balad gnlerde srgn edebiyatnn nemli bir temsilcisi olarak Krtenin edebi ve ebedi yok oluuna kar kmtr. Mehmed Uzun, okdillilie ve okkltrlle olan inancn temel felsefe edinmiti. Onun bu inancn en somut haliyle Krte, Trke ve svee dillerinde vermi olduu eserlerde grmekteyiz. O, halklar edebiyatla yaknlatrmay ve konuturmay arzu ediyordu. Yaamnn nemli bir blmn geirdii sveteki srgn yllarnda bunun iin alt. Krt edebiyatn dnyaya ve zellikle Trkiyeye sveten at pencereyle duyurarak Krt edebiyatn saygn bir yere tad. Yaamn svete srdrd, topraa Diyarbakrda kart. Hrant Dink Bu topraklarda gzmz var. Ama gmlmek iin demiti. Uzun da, gz arkada kalmasn diye bu topraklara dnd. Ve Mezopotamyann ve halklarnn barna gmld.
* Diyarbakr Bykehir Belediye Bakan

apanda ok yakkl bir Hrant fotoraf ile okuruna ulaan kitab elime aldmda deniz otobsndeydim. Hrant ldrldkten sonra kefeden eski kuaktan bir dostumla Bykadaya geliyordum. Kitaba bakmak istedi. Tabii ki verdim. Bir saat sren yolculuk sresince de elinden brakamad. Bana kitab geri verirken dostumun akl okuyamad makalelerde kalmt. Hrantn hneri, doruyu ve sadece doruyu sylemeden yaayanlara, gerei anlatmakt. Bunun iin de szn ve kalemini kulland. Uluslararas Hrant Dink Vakfnn sarsiyah kapakl, iki numaral kitab, on bir yla yaylan Hrant yazlarndan ustaca derlenmi, itah kabartc makalelerden oluuyor.

Karlp ldrlm bir imamn cenaze namaznda, Bunu yapanlar insan, hele hele Mslman hi olamazlar. Bunlar olsa olsa Ermeni taeronlardr diyebiliriz.... Bunlar Hizbullah olamaz diye konuan Tarsus le Mfts ile, Abdullah calan davasnda Sorulmasn rica ediyorum Hkim Bey, bu adamn babas Ermeni mi, deil mi? diye srar eden mdahil avukatn durumu, mahcubiyet halimi fkeye dntrd.

rak bana ta etmi, ve unlar yazmt:

Duygunun kitaplarnn bir zellii vard... Onun kitaplarn okuyanlar deiiyorlar ve bir biimde kendilerini yeniden adlandryorlard. Dier bir deyile, Kadnn Ad Yoku okuyan bir kadnn kitab okuduktan sonra artk muhakkak bir ad vard. Ve ad da gerekten Kadnd.

1915e boyutlu zmleme

Hrant boyutlu dnmeyi becermiti yazlarn yazarken. Trklerin kafasn kartran soykrm meselesine Ermenistandan bakldnda ne grlr sorusuna verdii ustaca cevaba hayran oldum.

ok ba sktnda bavurduu kilisesinde, sa Mesihinin Duyguya acil ifalar getirmesi iin dua ediyordu. (s. 55-57, Eyll 2004)

Hrant Dink Bu Kedeki Adam Uluslararas Hrant Dink Vakf Yaynlar, Eyll 2009, 317 s. gerekiyor diye yazmt. Onun yazlarnda gzden kamayan tek tekrar, Ermenistan-Trkiye ilikilerinin dzeltilmesi talebiydi. Bu meseleyi ok ok nemsemiti. Onun makalelerine baktmda, iki lke arasnda iliki kurulmas iin daha yllar varm hissine kapldm. Halbuki Bu Kedeki Adam yaymlandnda Ermenistan ile Trkiye arasnda diplomatik iliki kurulmasn ngren protokoller paraflanmt. Atlan bu imzay Hrant gremedii iin kederliyim. Hrant, imza gnn mutlaka bir lene dntrrd. Canm arkadam, Bursa stadyumunda Ermenistan-Trkiye milli manda alan Hrantn Memleketine Ho Geldiniz pankartna aramad; tribndeki bir grup Trk taraftarn, man bandan sonuna cokuyla sallad Ermenistan bayrayla da sarho olamad. Btn bunlarn provokasyon falan deil de gerek hayat paralar olduunu anlad an, kocaman kollaryla bizleri kucaklard. Elbette, bu kadarla yetinemez, muhtemelen amuda kalkard. Hrant, son aylarda hayatmzn bir paras haline gelen Ermeni ve Krt alm iin cann verirdi, verdi de... Krt meselesi iin de bir Krt gibi dertlenmi, barn salanmas iin kilometrelerce yol kat etmi, saatlerce konumu, kitaplar dolduran yazlar yazmt. 9 yl nce Krte eitim sorunu tartlrken u Ermeni halimle ben de katlsam haddimi am olur muyum? diye sormu, ardndan Trkiyeli bir Ermeni olarak artk payma den Krtemi istiyorum diye ilan etmiti dileini. Hrant, bar ve demokratikleme almnn tohumlarn ve dncelerini bize miras brakt. Artk, filizleri yeeriyor... Hrant bu hafta kesine ne yazard? Silah brakan Krtlerin Silopi snrndan lkelerine geri dnlerini yazar, noktay koyduktan sonra da pardessn srtna ald gibi gelenleri karlamaya giderdi.

Krt dilinin byk yazar Mehmed Uzun, 11 Ekim 2007de vefat etmiti. Uzunu, ikinci lm yldnmnde, sevgi ve zlemle anyoruz.

Engel ifadeye mi, dnceye mi?

Hrant, ifade zgrlne kar alan davalar yoluyla dncenin nasl snrlandn filozofa tespit etmiti:
Dnce zgrl ile ifade zgrln ounlukla birlikte kullanr, dnce zgrlmzn snrsz, ifade zgrlmzn snrl olduunu sanrz. yle ya, kafamzn ii bize ait ve biz en ar ve uuk dncelerimizi iade etmedike kime ne zarar var ki? Var m bu konuda dnebilmemize set ekebilen, engelleyen? Yok sanrz. Oysa var, asl sorun da zaten orada. fadenin deil, dnebilmenin engellenmesinde.

Hrant Dink, zgrlklerin bulunduu bir memlekete gidip orada yaamak yerine, bu zgrlklerin, memleketi Trkiyeye gelmesi iin uramay kendine yaam biimi olarak setiini yazmt. Daha da teye gitmi, bakasnn bedel deyerek yaratt demokrasiye yamanmay slklk olarak grdn vurgulamt.
Kitabn kapanda siyahlar iinde ayakta duran, Bakalm imdi ne olacak? bakyla gzmn iine bakan Hrant fotorafna hayran oldum. Bu gzel kapa kz Sera tasarlam. Kitabn adn da ok beendim: Bu Kedeki Adam Hrantn Agostaki kesi iin setii apparigce adnn Ermenice bir laf olduuna emindim. Manasn bilmiyordum. apparigcenin mit Kvanla birlikte uydurduklar bir szck olduunu anlatan yazsna glmsedim. Hrantla birlikte olmann mutlaka bir srprize hazrlanmak anlamna geldiini biliyordum. Kitaba adn veren yazsnda srarla Ben yazar deilim demi, iki satr sonra da devam sayfasnn ke yazar sfatnda karar klmt. O elbette ki bir yazard, ancak sadece yazar deil, ayn zamanda bir dnrd. Hrantn Yeni Bin Yl, Agos ve Birgndeki ke yazlarndan ustaca semeler yapan Karin Karakal, Hrantn paragraf aralarna yldz koymaya bayldn, yazsn yazarken, bilgisayar klavyesine pat pat vurmaktan holandn da vurgulam. Belki de bu yzden, makaleleri okurken yldzlarn da okudum. Oktay Ekinin Bilgi niversitesindeki Ermeni Konferans ile ilgili bir yazsna cevaben yle demiti:
Ermenilerin kendi aralarnda bir konferans dzenleyerek, bu konferans Olan biten soykrm deildi temeline oturtmas mmkn m? ... Bugne dein Ermenistanda byle dedii iin sulanm, yarglanm, ya da ayplanm bir Ermeni yok. Peki karsa ne olur? Ne olacak! Kafay yemi bu adam der geerler... Baka bir yaptrma da gerek duymazlar.

izim hikye anlatclarmz dengbjlerdi. Ak destanlarn, cenk hikyelerini, Krtleri, Ermenileri yani tarihimizi, edebiyatmz hep bu szl kltrn ustalar olan dengbjlerin mesellerinden, klamlarndan dinlerdik. Dengbjlerin bize aktard bu kltrel miras, yazl kltrden mahrum braklm bir halkn tarihe drd notlar olarak hafzalarmza kaznd. Kitaplarmz sakl, harflerimiz yasakt. (Her Krt, yaad, doduu topraklarn altna ya bir kitap ya da bir kaset saklamak zorunda braklmtr.) Kitaplardan farkl olarak dengbjler

Dncesi tektipletirilerek biimlenenlerin nezdindeki zgrln snrn da izmiti:

Az dnmeye ok ifade, ok dnmeye az ifade. (s. 75-77, Aralk 2005)

Normal yurtta olaym

Hrantn pat pat diye vura vura yazd szcklerden biri de zgrlklerdi. zgrlklerin bulunduu bir memlekete gidip orada yaamak yerine, bu zgrlklerin, memleketi Trkiyeye gelmesi iin uramay kendine yaam biimi olarak setiini yazmt. Daha da teye gitmi, bakasnn bedel deyerek yaratt demokrasiye yamanmay slklk olarak grdn vurgulamt. Tek ricas, sradan bir yurtta olabilmekti. Bu ricasn yle ifade etmiti:
Bizim Ermenilerimiz pohpohlamalarndan da, iimizdeki hainler kkrtmasndan da bktm. Normal ya da sradan yurtta olduumu unutturan dlanmlktan da, boarcasna kucaklanmaktan da usandm. (s. 194, Kasm 2004)

Pr Yaynlar, Krt, Rum, Alevi, Yahudi, Ermeni tabusunu tanmyor. nkra, soykrma, asimilasyona kar, halklarn dostluu iin, bilimsel eserlerle karanl yaryor, gelecee k tutuyor.

Hrant yazsnn devamnda, bu gemiin bireylere aile hikyelerinden intikal ettiini ve bu yzden, retilen tm bilgilerden daha gl olduunu belirtiyor. (2005 Haziran, s. 203-205) Ayn konuda, gazeteci Ruhat Mengiye cevaben yazd bir yazda da unu sylemiti:
lericisi, gericisi, demokrat, dayatmacs, hepsinin syledii ayn ey. Ermeniler rahat durmad. Ruslarla ibirliine girdiler. Sava haliydi. Biz de mecburen onlar o blgeden tehcir ettik.... [S]akn ola ki bilgi ktl iinde kvrandnz konularda uzman ahkm kesmeye kalkmayasnz. unun urasnda bir arada yayoruz. in dorusunu bilenlerle birlikte yaadnz sakn ola ki aklnzdan karmayasnz. Yazdklarnz okuyor, konutuklarnz iitiyoruz. (s. 169-171, Temmuz 1999)

Ermeni ve Krt alm

Hrant, atma kltrnn lgatinden fevkalade rahatszd. Bu rahatszln dile getirmek iin, Muhakkak ki bize Trkeden de nce, Krteden de nce, bir bar dili

Mahcubiyet...
Hrantn ke yazlarn gerek hayattaki gibi bir hafta arayla deil de bu kitaptaki gibi pe pee okuyunca bir mahcubiyet duygusu ile sarmalandm. Haberini Papaz izmeyi at slubuyla yazan, haberine sk sk doru olmayan eklemeler yapan gazeteci meslektalarmn yaptklarndan bir kez daha mahcup oldum. Gazeteciler dnda da mahcubiyet durumu yaratan kiilerden biri mftyd, dieri de avukat.
AGOS kitap

Duygu Asena iin saya dua

Devrimciliin her trne saygs, hayranl tamd. Kadn hareketi de bundan nasibini almt. Duygu Asenann lmcl hastaln renince, Hrant bir yazsn Duyguya ayrmt. Duygunun, ezen erkee kar kadnlar batan karmasn devrimci bir eylem ola-

Hrant Dink, son aylarda hayatmzn bir paras haline gelen Ermeni ve Krt alm iin cann verirdi, verdi de... Krt meselesi iin de bir Krt gibi dertlenmi, barn salanmas iin kilometrelerce yol kat etmi, saatlerce konumu, kitaplar dolduran yazlar yazmt.

Recep Maralnn 20 yllk almalarnn rn olan Ermeni Ulusal Demokratik Hareketi ve 1915 Soykrm adl kitab, Ortak Bir Tarih Denemesi, Ermeni Ulusal Demokratik Hareketi, Jenosit 1915, Kemalist ktidar ve Bat Ermenistann gali, Cumhuriyetin Etnik Yok Etme ve Yaylma Politikalar, ve Soykrm ve Etnik Yok Etme Politikalarnn Tartlmas balkl be blmn yan sra, smi Deitirilen Yerleim Yerlerinin Etimolojik Kkenleri balkl bir ek blmden oluuyor. Ermeni tarihini, sanatn, mcadelesini ve soykrmn ac yzn renmek isteyenler iin bir bayapt.

Halklarn, tm mcadele aralarn kullanarak ve egemene sadakatten uzak durarak uluslaabileceini savunan ahan Natalie, Nemesisi kurarak, Talat, Bahattini, Cemali ve onlarn yandalarn cezalandrd. Natalienin tecrbelerinin ve teorik birikiminin eseri, 1920li yllarda yaymlanan Biz Ermeniler ve Trklerin bugne kadar Trkeye evrilmemi olmas nemli bir kayp.

Katledilenlerin torunlarndan Donald E. Miller ve Lorna Touryan Miller, Tanklarn Dilinden Ermeni Soykrm: Sa Kalanlar ve Ermeni Soykrmnn Szl Tarihi adl kitapta, akademik ve analizci bir yaklamla, Ermeni Soykrm ile ilgili hikyeleri sa kalan tanklarn dilinden aktaryor.

Hyacinthe Simon, 1915: Bir Papazn Gnlnde, 1915 Felaketi esnasnda tutuu notlarla insanla Kurtarn bizi! diye seslenirken, yaananlar gelecek iin belgesel hale getirir.

Antranik Paa olarak tannan ve Ermeni halknn direniinin simgesi haline gelen efsanevi komutan Antranik Ozanyann mcadelesini, tarihi Antranik elebyann zenli kaleminden okura sunuyoruz.

Ermeni Kz Aik, arta kalm ancak bir an bile asil duruunu elden brakmam Ermeni kadnnn roman. Srgn yollarnda yaama ansna erienlerin aclarn Yusuf Bann kaleminden renmek, insanl yeniden kefetmek gibi bir ey. nsann, o insanla Yazklar olsun diyesi geliyor.

Kahraman Arekel Eloyann sistem, snr, kanun bilmeyen/tanmayan yreinin, byk memleket zlemi; Hraya Koar Kapriyelyann srkleyici, sorgulayc, dnyann ok-satanlarna ta karan edebi yalnlktaki dilinden tekiletirilmeye/ yabanclamaya kar, sistem sosyalizm bile olsa, eletiri gcn konumuna ve iinde bulunduu koullara (1930lu yllar) ramen ortaya koyan, aydn duruu ile rnek olmay bilen bir zlem!

Pr Yaynlar
FUARDAYIZ: 2. SALON, ULUSLARARASI HRANT DNK VAKFI STANDININ YANI
Fuara zel %50 indirim Pavlonya Sok. Nuholu han, No: 10 / 4, Kadky - stanbul tel & fax: 0216 347 26 44, e-posta: periyayinlari@yahoo.com.tr

ekim-kasm 2009

ekim-kasm 2009

AGOS kirk

Krt sorunu: Tanmlar, grler, zmler

ABDULLAH ARI

Cemal Kafadarn Kim Var mi Biz Burada Yo ken: Drt Osmanl: Yenieri, Tccar, Dervi ve Hatun balkl derlemesi, 16. ve 17. yzyllarda Osmanl mparatorluunda yaam olan drt bireyin yaamyksnden hareketle, Osmanl tarihi literatrn yeniden sorguluyor

Toplumun farkl kesimlerinin, Krt meselesinin zmne ynelik almda ve srete etkin olma ve kendi grlerini kamuoyuna aktarma abas, yaymlanan kitaplarda da gzlemleniyor. Birey Yaynlarndan kan Krt Sorunu: Acil Sorun Gereki Yaklam adl kitap da bu erevede deerlendirilebilir.

Osmanlda birey olmak ve biz yo iken var olanlar

MEHMET POLATEL
mz yokluumuz. Onlardan sonras olduumuzun ve bir de bizden sonras olacann bilinciyle, yani bugne ait ve gelecee dnk bir perspektifle anlamaya altmz birileridir mazinin insanlar. (s. 14)

Yenieri, Tccar, Dervi ve Hatun

Birinci karakterimiz, babasndan kalma bir arazideki haklarn korumak amacyla Divan- Hmayuna bavuran, Mustafa adl bir Yenieri. Hkim tarihyazmnn Yenieri Nizamnn bozulmas meselesine dair anlatsna gre, Yenierilerin zanaat ve ticaretle megul olmaya balamalaryla dzensizlik balam, ve imparatorluk gerileme dnemine doru yol almtr. Kafadar, Mustafann hikyesi zerinden, Yenierilerin, en bandan itibaren retime ve kazanca ynelik etkinliklere katldn ortaya koyarak, bu tezin, yani ilk bozulma anlatsnn geersiz olduunu gsteriyor. kinci karakter, Dervi Seyyid Hasan. Hasann, tuttuu gnce ile gnmze ulaabilen hikyesi, Osmanlda birey olma hallerini ortaya koyan bir baka rnek. Kafadar, bu blmde, Osmanl edebiyat ve kltr dnyasna ilikin iki tabakal yap (saray kltrne kar halk kltr) kliesini eletiriyor, ve sarayl ya da popler ola-

rkiyede Krt Alm ile balayan srecin Demokratik Alma evrilmesiyle, toplumun pek ok kesimi Krt meselesinin nasl zlmesi gerektiine ilikin grlerini gemi yllara oranla daha fazla cesaretle dile getirmeye balad. Bata televizyonlar olmak zere, gazeteler ve yaynevleri de bu konuyla ilgili gncel yaynlar yapmaya baladlar. Toplumun farkl kesimlerinin bu srete etkin olma ve kendi grlerini kamuoyuna aktarma konusunda aktif bir aba iinde olduklar, yaymlanan kitaplarda da gzlemleniyor. Getiimiz aylarda Birey Yaynlar tarafndan yaymlanan Krt Sorunu: Acil zm Gereki Yaklam (Krt Sorunu ve Yerel Siyaset zerine ok Katlml Grler - neriler) adl kitap da bu erevede deerlendirilebilir. Daha geni kesimlere ulama kaygsyla, kamuoyunda tannan aydn, yazar ve insan haklar aktivisti kiilerin (Ayhan Bilgen, Sevan Nianyan, Leyla peki, Mehmet Altan) grlerine de yer verilen kitapta, TESEVin bir raporundan baz blmler de alnm. Fakat kitap arlkl olarak slami kesimden aydn, akademisyen ve gazetecilerin dncelerini bir araya getiriyor. Bu yazda, yukarda, ismi geen aydn, yazar ve kurumlarn grlerini darda tutarak, slamc evrelerden kitaba katkda bulunanlarn Krt meselesini nasl tanmladn ve hangi zm nerilerini sunduunu iki balk altnda deerlendirmeye alacam.

Krt Sorunu: Acil Sorun Gereki Yaklam (Krt Sorunu ve Yerel Siyaset zerine ok Katlml Grler neriler) Birey Yaynclk, Temmuz 2009, 272 s. tar, Hayrettin Karaman, Mehmet Ali Soydan, Mustafa Acar, Hseyin zdemir, Orhan Atalay, Ramazan Kayan, Taha zhan, Hatem Ete ve emekli savc Gltekin Avc. AKPde etkin olan slami evrelere (bir baka deyile, byk lde Nurcu-Fettullah akma) yakn duran bu ilk gruptaki yazarlar, Krt meselesinin krize dnmesinin temelinde ulus-devlet anlaynn yattn ileri sryorlar. Bu gre gre, ulus-devlet anlay, din kardelii inancyla beraber yaayan iki halk birbirinden koparm ve Krtleri devlete dman etmitir. Dolaysyla, geriye kalan btn meseleler bu minvalde anlalmaldr. Meseleye ulus-devlet anlay ile bakanlar, slam ortadan kaldrmay ve dinin hayatn tm alanlarndaki etkisini tamamen geriletmeyi amalamtr. Bu yaklam benimseyen yazarlara gre, sorunun kayna aslnda buradadr; yoksa, Krtlerin devletle hibir sorunu bulunmamaktadr. Dier yandan, mevcut durumdan ulus-devlet anlay kadar PKKyi de sorumlu tutan birinci kesim, PKKnin amacnn da slam ortadan kaldrmak olduunu, dolaysyla ayn anlay paylatn ne sryor. Bu grupta yer alan yazlarda, AKP politikalarnn tamamen desteklenmesi gerektii, meselenin kltrel boyutuyla ilgili ola-

slami evrelerin Krt meselesine bak

Bilindii gibi, Trkiyede birbirinden farkl slami siyasi evreler bulunuyor. Bu evrelerde Krt meselesine ynelik bak alar iki grup altnda toplanabilir: AKP iinde aktif olarak yer alp alan slami cemaatler ve AKPye destek veren slami cemaatler. Bunlardan ilki iktidardadr, ikincisi ise AKPyi hem desteklemekte hem de eletirmektedir. Bu ereveden bakldnda, iki kesimin Krt meselesine ilikin deerlendirmelerinde ortak ynlerin yan sra kimi farkllklar da bulunuyor. Trkiyede slami cemaatler iinde hatr saylr oranda Krtn yer almas da, meseleye bak alar arasndaki farkllklarn anlalmas asndan nemli bir faktr oluturmaktadr. Krt Sorunu: Acil Sorun, Gereki Yaklamda, aralarnda belirli farklar bulunsa da birinci kesim iinde deerlendirebileceimiz u yazarlar var: Sadk Yalszuanlar, Selami Saygn, Ekrem Kzlta, Emrullah BeyAGOS kitap

rak atlan admlarn sorunu zecei iddia ediliyor. Bu blmde yer alan deerlendirmelerde, Krt toplumunu anlama abasn grmek neredeyse imknsz. Yazlarn tm, genel tanmlamalardan hareket ediyor. Halkn iki taraf arasnda kald, toplumun aslnda blnmek istemedii, DTP/PKK nin Krt halkn temsil etmedii ve edemeyecei, bu deerlendirmelerde ne kan bir argman. Krt kimliinin varln kabul eden yazarlar, kiisel deneyimleri zerinden, Krtlere ilikin bol bol sosyolojik, kltrel ve tarihsel tahliller yapyorlar. D mihrak, slam bitirmek isteyen kesimlerin abas sloganlarn esas alarak, eletirilerini bu iki husus zerine ina etmeye alyorlar. Bu gruba dahil olan yazarlar, iktidarda olmann getirdii bak asyla, Krtler ile devletin arasnn yeniden iyiletirilmesi gerektiini savunuyorlar; bunun en nemli admnn ise kltrel haklarn, devletin belirledii ereve iinde yani kendi bak alarna uygun ekilde tannmas olduunu dnyorlar. Dier yandan, blge halknn eitimsiz, cahil braklm vb. olduu tezini ilk gruptaki yazarlar da sahipleniyorlar. Tabii, eitimsizlik eletirisi yaplrken gemite uygulanan laik eitim de eletiriliyor; Krt Hareketi ise, halka hibir ey vermedii, hatta onu cahil brakt iin eletiriliyor ve eitim ars yaplyor. Bu ereveden hareketle, dini ibadet alanlarnn daha fazla ne karlmas, blgeye daha anlayl, halka iyi davranan brokratlarn gnderilmesi neriliyor. Bylece, Eer efkatli yneticiler olursa Krtler de devlete yaklaacaktr tezi zerinden hareket ediliyor. nerilen zmlerin sonu alc olduunu anlatmak iinse, Osmanl dnemi tarihsel balamndan koparlarak referans olarak gsteriliyor. Birinci gruba dahil edebileceimiz yazlar iinde, kurumsal kimlikle yazlm yaz var: Mazlum-Der Genel Bakan Yardmcs Emrullah Beytarn yazs; Siyaset, Ekonomi ve Toplum Aratrmalar Vakfndan (SETA) Taha zhan ile Hatem Etenin yazs; nsani Yardm Vakfnn hazrlad bir rapor. Bu yazlarda Krt meselesi deerlendirilirken blge halknn taleplerinin ardnda yatan nedenler ele alnyor ve yaplan anket benzeri aratrmalarn sonucunda u tespit ileri srlyor: Blgede kimlik en belirleyici sorun deildir. Blge halknn en nemli sorunu i, a ve eitim sorunudur. Dinin btnletirici gcnden faydalanlmaldr. DTP Krtleri temsil etmemektedir; ayrca, DTPye destek vermeyen Krt-

lere ulalrsa sonu alnabilir. Sonu olarak, ilk gruptaki yazlar, aralarnda farkllklar olmakla birlikte, ksmi bir idari reform yaplmasn, baz kltrel haklarn verilmesini, dinin etkin ekilde kullanlmasn ve blge halknn kazanlmasn neriyorlar. Bylece, aslnda, PKK ayr, Krt sorunu ayrdr tezinin iinin, sosyal, ekonomik, kltrel vb. tedbirlerle doldurulmasn nermi oluyorlar. , a, eitim gibi tezleri de ekleyerek Krt meselesinin bu yollarla zlebileceini ve Krt Hareketinin ancak o zaman tasfiye olacan ileri sryorlar. kinci kesimde yer alan, yani AKPye artl destek veren, Hseyin Yayman, Tahsin Cihan, Mustafa Acar, Adem Balta, Nihat Nasr gibi yazarlarn birou, Krt olduklarn belirtiyorlar. Bu da, doal olarak, deerlendirmelere yansyor. Ulus-devlet anlay, bu kesimde yer alan yazlarda da temel sorun olarak grlyor. Cumhuriyetin kurulmasyla hz kazanan, srgn, asimilasyon gibi uygulamalarn, Krt meselesinin ortaya kmasnn temel nedeni olduu belirtiliyor. Din faktrne gelince, Krtlerin ok dindar olduklar iin hedef seildikleri ve temel amacn Krtleri dinlerinden uzaklatrmak olduu ne srlyor. Dolaysyla, ulus-devlet uygulamalar, hem Krtlerin kimliine ynelik, hem de din zerindeki basklar olarak deerlendiriliyor ve bu erevede, Krtlere kltrel haklarnn verilmesi gerektii savunuluyor. Bu kesimdeki yazarlar, sz konusu srece, kendi gemi deneyimlerinden hareket ederek, ve dolaysyla daha eletirel yaklayorlar. Bununla beraber, Krt Hareketine ilikin bak alarnda u nokta ne kyor: Blgede halk hareketinin nclnn slamc cemaatlerin elinde olmamasndan hayflanyorlar ve Krt Hareketinin mazlum Krt halknn temsilcisi olmad tezini benimsiyorlar. *** Yukarda ksaca aktarmaya altm deerlendirmelere paralel olarak, yakn zamanda Krt blgesinde slami cemaatlerin devlet desteiyle etkin olmaya altklarn gryoruz. Basnda dikkatli bir haber okumas yaplrsa hatta bazen buna gerek bile olmadan bu alanda youn bir maddi aba harcand, ancak henz bu abalarn toplumsal alana rgtl bir ekilde yansmad grlebilir. Yaynclk alanndaki ahsi deneyim ve izlenimlerim de bu veriyi doruluyor. Dolaysyla, slami kesimlerin Krt meselesine dnk almalarn daha dikkatli izlemek gerektiini syleyebilirim.
ekim-kasm 2009

Osmanlda birey
Tarihin merkezine insanlar (bireyleri) ve onlarn deneyimlerini koyan Kafadar, yalnzca insanlarn ektii ileleri ve aclar deil, hayata nasl anlam ve zevk, derinlik ve elence kattklarn, kendilerine zerk yaama ve ifade alanlar atklarn, reticiliklerini ve yaratclklarn sergilediklerini, hnzrlklarn ve hergeleliklerini (s. 15) anlamann tarihi iin nem tekil etmesi gerektiini belirtiyor. Bu yaklam, Osmanl tarihyazmnda hkim olan anlaya dair nemli bir eletiriyi de barndryor: Osmanl tarihi alanndaki almalarn ezici ounluu, Saray evresine ya da eitli devlet kurumlarna odaklanrken, Osmanl mparatorluu snrlar iinde yaayan sradan bireylere ya da bu bireylerin gndelik yaam pratiklerine dair almalarn says son derece snrl. Hkim tarihyazmnn temel mazereti, eldeki ariv malzemesinin bu tr almalar iin yetersiz olmas. Kafadar, Kim Var mi Biz Burada Yo ken ile, alternatif ariv belgelerinin varlna iaret ederek, bu varsaym rtyor. Aslnda 1970lerden itibaren, nce aadan tarih, sonra da mikrotarih almalaryla, sradan insanlara ve gndelik hayata gsterilen ilgi, tarih alannda, yava yava yeni pencereler at. Kafadar, bu almasnda, setii kiilerin karakterleri zelinde, Osmanlda birey olmann tarihini anlatyor. Yaygn kabul gren tarih anlatsna gre, birey, Batda, modernleme ile birlikte, insanlarn cemaatleri ya da klanlar iinde erimektense kendilerini birey olarak ifade etmeye balamasyla ortaya km bir kategoridir; bu sre, Bat d toplumlarda da, 19. yzylda balamtr. Kafadar, otoriteye itaat etmektense kendi kararlarn zgr bir ekilde verebilen bireylerin ortaya kn modernlemeye kout olarak ele alan bu anlay eletiriyor, ve birey ile, bireylerin aidiyet duyduklar gruplar arasnda keskin bir izgi olmadn ifade ediyor:
Aile, klan, cemaat, mmet iinde erime halinden birey olma haline gei diye zetlenebilecek izgisel bir hikye yok. Deiik zamanlarda ve balamlarda, kiilerin ben-lik algsnn ve bireyliklerini yaama biimlerinin deimesidir sz konusu olan. Kendilerini aan yaplarla kh uyuarak kh didierek i ie yaayan insanlarn gelgitli hikyesi. (s. 21)

sndaki ticari faaliyetlerde ise kesinlikle yer almadklar varsaylr. Kafadar, memalik topraklar dnda ticaret yapan Mslman tccar Hseyin elebiyi tantrken, Osmanlda iktisadi hayata dair yerleik bir kannn geersizliini gsteriyor, Son mtevaz kiimiz ise, ryalarn kaleme alp eyhine gnderen, ve bu sayede irad edilmeyi bekleyen skpl Asiye Hatun. Asiye Hatunun rya defteri rnei zerinden, eldeki ariv metinlerinin zenginliine ramen Osmanl tarihinde kadn ve ocuk temalarnn aratrlmamasn, var olan almalarda ise bu nfusun marjinal gsterilmesini eletiren Kafadar, bu ksmda, Osmanl tarihine ilikin almalarn aratrma d brakt konularn yeni tarih anlay iinde ilgi grmeye baladn, yeni aratrma konularn sralayarak vurguluyor:
Bir yandan, tarihin altn sayfalarnn kenar izgisinin dnda kalan sosyal kmeler (deliler, fahieler, ecinseller, algclar, gruh olarak deil karmak kiilikler olarak isyanclar, vb.), bir yandan toplumun her kesiminden insanlarn zihniyet ve duyarllklar, lmesi g, hatta gizli kapakl yanlaryla i dnyalar (dleri, korkular, lm konusunda tavrlar, okuma alkanlklar, zaman anlaylar, ataszlerine yansyan derin zihniyet kalplar, vb.), bir yandan da hnsalk ya da Hindistan ararken Amerikann bulunmas gibi garip vakalar. (s. 123)

Cemal Kafadar Kim Var mi Biz Burada Yo ken Drt Osmanl: Yenieri, Tccar, Dervi ve Hatun Metis Yaynlar, Ekim 2009, 200 s.

Tarih, yok olanla deil bir zamanlar var olanla ilgilidir. Onlardan sonras olduumuzun ve bir de bizden sonras olacann bilinciyle, yani bugne ait ve gelecee dnk bir perspektifle anlamaya altmz birileridir mazinin insanlar.
rak tarif edilmeye direnen, ehirde retilmi kiisel nitelikte bir grup zgn anlat kayna (s. 40) araclyla, bu tr bir keskin ayrmn yaplamayacan savunuyor. Kafadar, Seyyid Hasann rutinle ve alelade detayla dolu ve gnce formatna inatla bal gncesi zerine yapt almayla, Osmanl edebiyat geleneinde ve anlat kaynaklarnda yazarlarn kendi benlerinden sz etmelerinin yaygn olmad ynndeki kanaati sarsyor. nc metin, ticaret iin Venedike giden Ayal Hseyin elebinin, orada ldrldkten sonra hazrlanan terekesi (kiisel eyalarnn, defin masraflarnn ve alacakvereceklerinin listesi). Osmanl mparatorluunun ilk dneminde Mslmanlarn ticaret hayatna katlmadklar, katlanlarn slami geleneklerden tr yadrgand, Osmanl ile her diyar (teki lkeler) ara-

rken dnem Osmanl tarihi alannda yapt almalarla tannan, Harvard niversitesi Tarih Blm retim yelerinden Cemal Kafadarn, Kim Var mi Biz Burada Yo ken: Drt Osmanl: Yenieri, Tccar, Dervi ve Hatun balkl kitab, getiimiz gnlerde Metis Yaynlar tarafndan yaymland. Kafadarn 1986-1994 yllar arasnda yazm olduu ( daha nce ngilizce, biri de Trke olarak yaymlanm) drt makaleyi bir araya getiriyor. Makalelerde, Osmanl tarihyazmnda birok adan tartlamayan ya da eksik braklan Osmanlda birey olma halini inceleyen Kafadar, bu amala, 16. ve 17. yzyllarda, Osmanl mparatorluunun farkl yerlerinden drt farkl yaamyksne odaklanyor, ve snrl ariv belgeleri nda, Osmanl tarihine alternatif bir yaklam gelitiriyor. Kitabn sradan bakarakterlerini tantmaya gemeden nce, yazarn, Karacaolann bir dizesinden ald bala dair satrlarn alntlamakta fayda var:
Tarih, yok olanla deil bir zamanlar var olanla ilgilidir. Nitekim, Karacaolan da Kim var imi? diye sorar, onlarn kanl canl insanlar olduklarn hatrlatacak ekilde, imdi yok olduklarn deil bir zamanlar var olduklarn ifade ederek. Dnp seyir ettiimiz zamanlar iin bir yokluk sz konusu ise, o bizim yokluumuzdur, anlama abasyla telafi etmeye alt-

Asiye Hatunun rya metinleri, Osmanlda kadn olmaya, ve zellikle tarikatlardaki farkl kadn rollerine dair ok deerli bilgiler sunuyor. Seyyid Hasann gncesi gibi birinci azdan yazlm olan, ve Asiye Hatunun itiraflarn ve i hesaplamalarn barndran bu metinler, ayrca, Osmanl dnyasndaki birey algsna ve bireylemeye dair nemli ipular barndryor. *** Drt mtevaz kiinin hikyesini, Osmanl tarihyazmndaki baz temel varsaymlarn eletirisi nda aktaran Kim Var mi Biz Burada Yo ken, Osmanlnn erken dnemine, zellikle birey olma hallerine ilgi duyan gen aratrmaclara neriler de sunmakta. Tarihinin yapt iin, emek ve meki bir arada barndrmas gerektiini vurgulayan Kafadar, gen tarihilere yle sesleniyor:
Hammaliye ise hammaliye. Tonlarca ariv belgesi arasnda dnn dds ile uramann romantizmini de yabana atmamal. Kaynaklarn zenginlii ve renileceklerin usuz bucakszl, keif yolculuunun ykn de artrr, zevkini de. (s. 25)
AGOS kirk

ekim-kasm 2009

Hafza-y beer...

Korkutucu yakn tarihimizi unutmamak adna

NAZAN MAKSUDYAN
iyasi tarih, diplomatik tarih, jurnalizme kayan tarih zerine yazmak ve bu tip eserleri okumak kolay deildir. Detayl ama ayrntlara boulmam olacak; bir dnemin olaylar kronolojisini verecek ama birbirinden kopuk vakalar sralamaktan fazlasn yapacak; hem dar, bazen kmaz sokaklarn diplerine kadar gidecek, hem de ehri kuba grebilecek bir nirengi noktas bulacak. Gerekten kolay deil, hi deil. Halil Berktayn 2008de Trkiyenin onur konuu olmas hasebiyle Frankfurt Kitap Fuar kapsamnda alan Made in Turkey sergisinin katalou iin yazd, Trkiyenin son 30 yln anlatan, hacmi kk, derinlii byk kitab Yaadmz u Korkun 30 Yl, bu adan etin bir engeli rahata ayor. Aslnda oumuzun hatrlamak istemedii, hatta uzaklamaya abalad bu yakn tarihi okunur ve dolaysyla zerinde ciddiyetle dnlr hale getiriyor. 15 Kasm 2007den beri, Taraf gazetesinde, Okuma Notlar bal altnda, okuduklar kadar yaadklarn, yaadklarmz da anlatan Halil Berktay, Trkiyeye dair gzlemleriyle, iyi tarihiliin olmazsa olmaz bugn ve gemi ilikisini yeniden dndryor. Baka bir deyile, durduumuz yerden baktmzda gemii anlaml bir btnn iine oturtma ve ilk anda karmak ve bamsz grnen olaylar ve gelimeleri, makul ve zihin ac perspektiflerle birbiriyle ilikilendirme konusunda, eksiklii bariz bir ihtiyaca cevap veriyor. Bu adan, kitabn, E. H. Carrn 1960larn banda yapt tanmla, tarihin bugn ile gemi arasnda srekli bir diyalog olduu saptamasyla almas tesadf deil. Gnlk siyasete yabanclam, televizyon izleyemez, gazete okuyamaz hale gelmi, nedense fazla Braudelvari bir tavrla, gndem denen bugnn politikasn toptan hayatnn dnda tutmaktan holanan benim gibi biri iin ilgiyle okunabilir bir panorama sunan kitap, bu ynyle, siyasi tarihin baka trl de yazlabileceinin kant.

Bu toplum, bu devlet, kt eyleri, gemi sular, kabahatleri, cezasn ekmeden unutmaya, unutuvermeye o kadar meyilli ve toplumsal hafzamz da birilerine bir eyleri hatrlatmak konusunda o kadar zayf, o kadar malul ki, asl ihtiyacmz olan, yaanan korkun olaylarn (yllarn, yzyllarn) hep hatrlanmas, hatrlatlmas.
Bu darbelerin en ar, en acls, gerisinde en kt miras brakan, amanszl, kktencilii, kural tanmaz creti, nereye kadar gideceinin belli olmamasyla, kukusuz 12 Eyll 1980 mdahalesi oldu. Almanyann Nazi dnemi tecrbesi, ruhu ifsd edilen, isel dokusu yrtlan bir akademik camiann yeniden hayat bulmasnn zorluuna tanktr. Trkiye benzer bir tahribatn sonularn elan yayor.

Halil Berktay Yaadmz u Korkun 30 Yl: 1978-2008 Trkiyesi zerine Notlar Kitap Yaynevi, Aralk 2008, 71 s. mar Cumhuriyeti tecrbesini andran ilk dnem, 1978de Ecevitin babakan olmasnn ve CHPnin aznlk hkmeti kurmasnn ardndan yaanr. Bu dnemde, bir yandan, legal, yar-legal veya illegal siyasi glerin pek ounun gelecei dnmeksizin kendi azami hedef ve programlar peinde komaya devam etmeleri, te yandan CHP liderliinin muhalefetteyken biriktirmeye abalad krediyi iktidar olduunda yapt yanllarla tketmesi, lkeyi, iki sava arasnda Almanyada yaanana benzer bir kaos, kutuplama ve militarizasyon srecine srkler:
Silahl Sa ve silahl Sol tarafndan sktrlan Trkiye, parlamento ile asker diktatrlk olasl arasnda bak srtnda gidiyor; frtnal koullar asla macera peinde komayan ihtiyatl bir gerekilii, serinkanl olmay, cephe daraltmay, merkezci ittifaklar aramay, istikrarn korunmasna odaklanmay gerektiriyordu. Oysa Ecevit, kendi solundaki TKPnin ve partisinin TKPden etkilenen sol kanadnn da etkisiyle, Souk Sava koullarna hi ama hi uygun olmayan bir snf sava sylemine kapld; duvarn te tarafna gemekten sz etmeye balad. Kykentler gibi, hi zaman ve zemini olmayan fanteziler ortaya att. Bata TSAD, btn i lemini hzla souttu ve karsna ald. Olaanst kaygan bir zeminde, ne yapacan bilemez haldeki kamuoyu, tekrar soldan saa doru yer deitirmeye balad.

Krt sorunu ve gneydoudaki sava balamnda demokratlarn hain ilan edilmesi, faizan bir aydn dmanlnn, anti-entelektalizmin adm adm yaygnlatrlmas eklinde tezahr eden faizan propaganda kampanyalarnn ve kuatmann altn iziyor ve Trkiyenin, bu dnemde, diktatrlk altnda deilse bile, bir eit diktatrlk manevi evreninde yaamaya, yaatlmaya baladn belirtiyor. Her eye ramen 2008den itibaren kbusun byk lde dalmakta olduuna dikkat eken Berktay, iyimser bir biimde, bir gn toplumun bu srete gerekleen eitli yz kzartc olaylardan utanacan ve onlar hatrlamamaya alacan dnyor. Burada, Berktayn iyimserliine bir muhalefet erhi dmek gerek. Unutmak kolay i deil elbette, yaananlar hatrlamamak, ilerleyebilmek. Ama iin ac taraf, bu toplum, bu devlet, kt eyleri, gemi sular, kabahatleri, cezasn ekmeden unutmaya, unutuvermeye o kadar meyilli ve toplumsal hafzamz da birilerine bir eyleri hatrlatmak konusunda o kadar zayf, o kadar malul ki, asl ihtiyacmz olan, yaanan korkun olaylarn (yllarn, yzyllarn) hep hatrlanmas, hatrlatlmas gibi grnyor...

ksm politikalarn, Sovyetler Birliinde 1950lerde Kruev ve 1985ten sonra Gorbaovun reform araylarnn Trkiyedeki karl gibi deerlendirmenin mmkn olduunu ileri sryor. Ulusal kalknmacln dourduu devletilik, himayecilik ve izolasyonizm kamburlarndan kurtulma, ekonomiyi kresel rekabete ama, zelletirme, teknolojik donanm modernletirme, iletiim devrimini yakalama, yabanc sermayeyi ekme alarndan dnldnde, ad geen farkl konjonktrler ve liderler arasnda paralellikler kurmak byk lde olas grnse de, her eye ramen Trkiyede zal dneminin genel grnm ve alglannn, Sovyetlerin dalmas ve perestroika srecinden bambaka referanslar ve kltrel kodlarla bir arada hatrlandn gz nnde tutmakta fayda var. Bu adan deerlendirildiinde, Trkiyede evrenin kendini ok da deitirmeksizin merkezde yeniden retilmesi asndan, kltrel anlamda Biz bize benzeriz iarn ycelten bir yeni-taralla-

Bu adan Berktayn kitab zor olan yapyor: Izgaras sas olmaya pek msait ipura baln kurutmadan piirmeye muvaffak oluyor!

Tespit ve temenni
Dier yandan, insan ister istemez, Bu kitap sosyal ve kltrel gelimeleri de kapsayacak ekilde yazlsayd nasl da esiz bir kaynak olurdu diye dnmeden edemiyor. Berktay, siyasi tarihin yannda, elbette, dnemi anlamak iin hayati olan sosyal analizlere de yer veriyor, ama bu tespitlerin genel anlatnn iinde snrl bir yer tuttuunu da teslim etmek gerek. Bu resmin iinde sanata, edebiyata, mzie, sivil topluma, toplumsal hareketlere dair ok daha fazla ey sylemeye, ok daha fazla balant kurmaya muhakkak ihtiya var. rnein, son otuz yln roman zerinden Weimar benzetmesi yapabilir miyiz, ya da siyasete dam-

Trkiye siyasetinin vasatl, banallii, donukluu

Kitabn netlikle ortaya koyduu nemli karmlardan biri de, parlamenter siyasetin ruh ve vizyon asndan yaad kan kayb. Berktaya gre, 12 Eylln ardndan Kenan Evren ve ekibi, Trkiyenin bir daha kutuplamamas ve i sava haline srklenmemesinin aresini topluma dnsel bir kla disiplini dayatmakta buldu. Dnce akmlarnn dmdz edilmesinin dourduu manevi, kltrel bolukta yeknesaklk, homojenlik, vasatlk ve banallik yaygnlat; siyasetin zerine, l topra serpilmiesine bir donukluk ve vizyonsuzluk hali kt; sivil toplum ile politik snflar arasndaki ilikiler ktrmleti. Ardndan, 90larn ilk yarsnda, Turgut zal, Sleyman Demirel ve Erdal nnnn yerlerini ok daha apsz haleflere brakmasyla, ortann sa ve solunda nderlik kademeleri iyiden iyiye vasatlat, seviyesizleti. Berktaya gre, 1983 ile 2002 arasndaki yirmi ylda, bunun tek istisnas zal dnemiydi. Kitap, sz konusu dnemin hukuk devleti, demokratik almlar, oulcu ve haklara saygl bir siyasal kltrn yerletirilmesi ve sosyal konular asndan gdkln dile getirse de, yine de zal ve sonra AKPnin Erdoan-Gl nderliinin bir

Berktayn kitab zor olan yapyor: Izgaras sas olmaya pek msait ipura baln kurutmadan piirmeye muvaffak oluyor!
ma yaanrken, Sovyetler Birlii balamnda devlet, yine da kapallk anlamnda dnlecek olursa, aslnda kendi tarallklarn, Sovyetik davran biimlerini ve alkanlklarn krmaya abalyordu.

gasn vurmu olan donukluk ve tekdzelik hayatn dier alanlarnda nasl kendini gstermitir, ya da militarizmin toplumun geneline nfuz etmi dier davurumlar neler olmutur? zetle, var olan yaznda dneme dair sanatsal, edebi, bilimsel, kltrel balantlar ve bunlarn siyasi tarihle paslamalarn da ieren bir anlat, yakn (ya da uzak) Trkiye tarihi asndan byk bir eksiklik. Yaadmz u Korkun 30 Yl bu adan yeniden ele alnabilse, Halil Berktayn bu ereve ierisinden son derece doyurucu bir resim sunacana hi phe yok. Okurun aklna den baka bir temenni de, Berktayn kendi hayatn, salt bir biyografi gibi deil de yirminci yzyln ikinci yarsnn Trkiye ve dnya tarihi tadnda yazmas. Getiimiz yllarda yaymlanan, Eric J. Hobsbawm (Tuhaf Zamanlar; ev. Saliha Nilfer, letiim Yay., 2006) ve Gnter Grassn (Benim Yzylm; ev. Nihat Tezeren, Genda Yay., 2000) bu tr kitaplar, hem dneme dair birincil tanklklar asndan, hem de sz konusu kiilerin konumlar itibariyle, anlattklarnn ve karmlarnn derinlii ve doyuruculuu bakmndan son derece nemliydi. Dolaysyla, insan kitab bir solukta bitirip, kapan kapatp, zerine dnmeye baladnda, ilk anda aklna u geliyor: Keke bitmeseydi, keke daha anlatsayd! Bekliyoruz...

BEYAZ ADAM KTABEV

BULAMADIINIZ KTABI BZE SORUN
Kitabevimiz ile ilgili her trl konuda iletisim@beyazadam.com adresinden; online sat ile ilgili her trl konuda ise onlinesatis@beyazadam.com adresinden bize ulaabilirsiniz.

Tatsz mevzu, tatl dil

Yaadmz u Korkun 30 Yldan sz ederken deinilmeden geilemeyecek hususlardan biri de, Halil Berktayn kulland dilin bazen deta lirizme varan tns. zenle seilmi kelimelerin pe pee sralandklarnda yarattklar melodinin, ve genel anlamda, ilenen konularn insan boan duraanlna ve bezginlik yaratmaya msait sakilliine taban tabana zt bir akclk tayan metnin zenginliinin altn izmek gerek. Okunduu andan itibaren, hakikilii ve gzelliiyle kendini tekrar tekrar okutan ve hafzas zayf birinin dahi zihninde yer eden u cmleler, bu poetik dilin en iyi rneklerinden:
ekim-kasm 2009

Weimar Trkiyesi
Halil Berktayn Taraf yazlarnn ilk 66snn yan sra, dier baz yaz ve demelerini bir araya toplayan kitabna da (Weimar Trkiyesi: Taraf Yazlar, Kasm 2007 Haziran 2008, Kitap Yay., Mart 2009) adn veren ve Trkiye siyasetini ve yakn dneme dair gelimeleri anlamakta son derece merkezi grnen Weimar analojisi, Yaadmz u Korkun 30 Ylda da karmza kyor. Berktaya gre, Trkiyenin yakn tarihinde, baz bakmlardan Almanyann WeiAGOS kitap

Beyaz Adam Kitabevi LTD. T.

Merkez adres: tel: fax: e-posta: stanbul Cad. No:1 Bakrky / stanbul (212) 543 90 00 - (212) 543 95 95 (212) 583 36 59 iletisim@beyazadam.com

12 Eyll darbesini tetikleyen bu srecin bir benzerinin 2004ten 2007ye kadar olan dnemde yaandn belirten Berktay,

Pangalt ube adres: Halaskargazi Cad. Saks Sok. No:19 Pangalt / stanbul tel: (212) 241 51 43 - (212) 291 16 61 fax: (212) 231 08 55 e-posta: pangalti@beyazadam.com

ekim-kasm 2009

AGOS kirk

Trkiyede sol hareketin tarihinde unutulmu bir sayfa: Beynelmilel iler ttihad

Mtareke Dnemi stanbulunda beynelmilel bir rgtn dndrdkleri

ANNA MARA ASLANOLU
dr. (rn. bkz. Kemalettin kr, Mtareke Aclar, 1930; Ahmet Hamdi Tanpnar, Sahnenin Dndakiler, 1973) Dnemin basnna yle bir gz atmak bile, resmi tarihi zellikle Nutuk zerinden ekillendiren bu metinlerin tekdzeliini anlamak iin yeterlidir. Son yllarda, bireylerin ve eitli yaplanmalarn hem cemaat snrlarn oktan atn, hem de homojen bir btn olarak alglanan yaplarn geikenliini ifade etmek iin aba gsteren, yeni bir tarihyazcl geliiyor. Tarihin eitli dnemleri zerine alan aratrmaclar iin, aann tarihi ile beraber aadan bir tarihi yazmak, kocaman bir resmi tarih syleminin iinde ufak delikler amann bir metodu haline gelirken, bu ynelim, Mtareke Dnemi stanbulu zerine yaplan almalarda da kendini gstermeye balyor. Mtareke stanbuluna ilikin mevcut literatr incelemek bu yaznn snrlar asa da, dnemin sosyal tarihine k tutan almalardan, Bilge Crissin doktora tezi olan gal Altnda stanbul (letiim Yay., 1993) ve Stefanos Yerasimosun derledii stanbul 1914-1923 (ev. Cneyt Akaln, letiim Yay.,1996) balkl almalar anmadan gemek doru olmaz. Ayrca, 1920 ylnda Clarence Richard Johnson ynetiminde, stanbulda yaplm bir alan almas olarak nitelendirilen ve ilk olarak 1922de New Yorkta The MacMillan Company tarafndan yaymlanan stanbul 1920 (ev. Snmez Taner, Tarih Vakf Yurt Yay., 1995) balkl derleme kitap, kentin tarihinden, kentteki toplumsal rgtlenmelere, mltecilerin durumuna, yetimhanelere, su oranlarna, okullara ve elence kltrne kadar, igal altndaki bir ehrin panoramasn sunuyor. Bu kaynaklara hl kolayca eriilebiliyor, ancak, 1918-1922 yllar arasndaki stanbulun gndelik hayatnda nemli bir yeri olan toplumsal mcadelelere, ve anaakm tarihyazclnn dnda kalm emekilere dair kaynaklar olduka kstl. Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar - I, 1908-1925 (BDS Yay., 2000; 1. basm Bilgi Yay., 1978) balkl almas, phesiz, bu konuda, ardndan gelen btn aratrmalar iin temel bir kaynak oluturdu. 20 Nisan 1992de kurulan, ii ve ko- kiyede Sol Akmlar kitabna aina olanlar iin mnist hareketin tarihini konu alan kitap- bildik belgeler yeni bir balamda sunulurken, lar yaymlayan, ve konu ald tarih iinde dier blmler, Beynelmilel iler ttihakendini sorumlu grd alanlarn tarihi- dnn Komintern Arivlerinden derlenen yanin szl, yazl, grsel, iitsel belgelerini zmalarndan oluuyor. toplayp kamuoyuna amay ama edinen Kitapta yer alan, Beynelmilel iler ttiTrkiye Sosyal Tarih Aratrma Vakf hadnn nizamnamesine gre, tekilatn (TSTAV), hem Trkiyedeki arivcilik amac Btn iileri kapitalist smrye gelenei, hem de yaynlarnn ierii bak- kar, cretli klelik boyunduruundan kurmndan nemli boluklar dolduruyor. Ar- tulu iin devrimci snf mcadelesi ilkesine ivindeki belgeleri kitaba dntrerek sol hareketin tarihini yazmaktansa, meslekten tarihiler ve tarih merakllarna gvenilir belgelere dayal kaynaklar yaymlayan TSTAV, 2007den bu yana, Komnist Enternasyonal (Komintern) arivlerinden de faydalanarak, Sosyal Tarih Yaynlar ad altnda, zellikle Mtareke Dneminde, stanbulda ve Anadoluda iz brakm olan toplumsal mcadelelere k tutuyor. Mtareke dnemi stanbulundaki sol rgtlenmeler arasnda, akademik almalar araclyla en ok aina olduklarmz, Sosyalist/tiraki Hilmi nderliindeki Trkiye Bina ileri Beynelmilel Sanayi Cemiyetinin Osmanlca, Ermenice, Sosyalist Frkas ve Franszca ve Yunanca hazrlanm rgtlenme emas Dr. efik Hsn nderliindeki Trkiye i ve ifti Sosyalist dayal olarak mcadele eden byk bir tekiFrkasdr. Sendikal tekilatlanma perspek- lt halinde birletirmektir. (s. 25) Tunay ve tifiyle 1920de kurulan ve faaliyetini bilin- Akbulut, tekilatn ismindeki beynelmilel dii kadaryla 1923e kadar srdren Bey- szcnn, Osmanl milletleri aras bir nelmilel iler ttihad ise, bugn ad nere- oluuma iaret ettiini belirtiyor. Tekilatn deyse unutulmu tekilatlardan. Tekilatn yazmalarndaki temel vurguyu ise, u cmmerkezinin stanbul olmas nedeniyle akla le zetliyor: Rum, Yahudi, Ermeni veya ilk gelen bavuru noktas olan Osmanl ar- Trk, ne olursa olsun iiler kardetir ve birivleri de, liderlerinin hayat hikyesi dolay- leip burjuvaziye ve emperyalizme kar msyla ikinci bir bavuru noktas olabilecek cadele etmelidir. (s. 152) olan Yunanistan arivleri de, Beynelyeleri arasnda ulam sektrnde almilel iler ttihad ve 5 bin tirajl an iilerden matbaaclara, makarna imalathaftalk yayn organ Neos Anthro- larndan fes pskl imalatlarna, garsonposun (Yeni nsan) izini srmek iin, lardan banka alanlarna, plere kadar imdiye kadar, herhangi bir ipucu su- pek ok i sektrnden iiler bulunan Beynabilmi deil. nelmilel iler ttihad, byk sendikaErden Akbulut ve Mete Tunayn nn, Beynelmilel Bina ileri ttihad, Beyderleyip yayna hazrlad Beynelmilel nelmilel Deniz ileri ttihad ve Beynelmiiler ttihad: Mtareke stanbulunda lel Sanayi-i Haebiye ileri (Marangozlar) Rum Arlkl Bir i rgt ve TKP ile ttihadnn kurulmasna nayak olmu. Dolikileri balkl alma, bu eksikliin laysyla, bu belgeler derlemesi, hem Osmangiderilmesi ynnde, nemli bir adm. l emek tarihinde ii kavramnn nasl taNikos Zahariadis Kitabn ilk blmnde, Tunayn Tr- nmlanmas gerektiine dair tartmalara, dare-i Mahsusa irketi iileri, stanbul-Haskydeki tersanede grevde (Doan etinkaya arivi) hem de, Trkiyedeki sol hareketlerin tarihine yeni veriler ekleyecek nitelikte. Kitapta yer alan belgeler, resmi tarihin ibirliki gayrimslim nitelendirmelerini ve cemaat anlaylarn sorgulamaya imkn tanyan ipular sunuyor. Beynelmilel iler ttihadnn yazmalarnda ismine ska rastladmz, tekilat yelerinden Roland Ginzberg, Komnist Enternasyonal Yrtme Komitesine yazd bir mektupta yle diyor:
Kapitalistlerin byk savann kanlmaz bunalm gitgide artan bir isizlii beraberinde getirdi; yerli kapitalistlerin utanmak bilmez smrs, yaam pahasnn art, cretlerin srekli d, konut bunalm, birlemi kapitalistlerin srekli provokasyonlar, bunlar izleyen Antant emperyalistlerinin askeri diktatrlerinin basklar, iiler asndan kritik ve belirsiz bir durum yaratyor. (...) Yunan-Trk Savan kkrtan Antant devletlerinin vurgun politikas, Rum unsurlar ile Trk unsurlar arasndaki dmanl artryor. Her iki kamp basnn yrtt azgn kampanya ulusal ekimeyi daha da keskinletiriyor. (s. 58)

Erden Akbulut, Mete Tunay Beynelmilel iler ttihad: Mtareke stanbulunda Rum Arlkl Bir i rgt ve TKP ile likileri
Sosyal Tarih Yaynlar, Temmuz 2009, 188 s.

rkiyedeki tarihyazclnn, Osmanl mparatorluu iin Birinci Dnya Savann sonunu ifade eden Mondros Atekes Antlamasyla balayan Mtareke Dnemi iin, 1990lara kadar pek parlak bir imtihan verdii sylenemez. 1923te kurulan Cumhuriyetin syleminde, Mtareke Dnemi (1918-1923), alt yllk bir savalar dizisinin ardndan gelen bir gei dnemidir. Osmanl mparatorluundan yeni kurulacak bir ulus-devlete geiten ibaret olmayan; bir toplumun, siyasetlerin, sosyal ve siyasal mcadelelerin yaand, dntrc bir sretir sz konusu olan. ngiliz, Fransz, talyan ve Yunan igal kuvvetlerinin savan bitiminden 1923 ylna kadar stanbulda bulunmas, zellikle anlar ve romanlar zerinden kurgulanan toplumsal hafzada bir travmaya neden olur; tarihyazcl da bu snrl kaynaklar zerinden ekillenir. Sava sonras bu gei dnemine atfta bulunan anlarda ve dorudan veya dolayl olarak gal stanbulunu konu alan romanlarda, Milli Mcadele dneminin kurtarlm ehri Ankara sahneye dahil edilmi, igal altndaki eski bakent ise sahnenin dnda kalakalmtr. stanbul alarken Beyolu glyordur, ehirde sefahat ve sefalet yan yanadr. Anadoluda ise yeni bir kurtarc aray ile, milli mcadele srmektedir; stanbulun bitirdii sava, Anadoluda bitmi saylmamaktadr. stanbul lm, ldrlmtr; buna ramen, stanbuldaki gayrimslim nfus olan bitene aldrmamakta, igal kuvvetlerinden mjde haberleri alyormuasna taknlklarn srdrmektedir, ibirlikiler ibanda-

1 Mays 1922nin cokusunu da, Rum, Trk, Ermeni, vb... iilerin omuz omuza yer aldklar bir gsteri ve ilk kez iiler hep bir azdan sokaklarda Enternasyonali sylediler szleriyle ifade eden Ginzbergin, Anadolu sava acilen son bulmaldr eklindeki ars da, 1920ler stanbulunda faaliyet gsteren bu beynelmilel sendikann temel kaygsn ortaya koyuyor. Kitabn, Trkiyedeki tarihyazclna sunduu en nemli katklardan biri de, okuru, sosyal ve siyasal tarihin hatrlamad iki isimle yeniden tantrmas: Beynelmilel iler ttihadnn kurucularndan 1923te stanbuldan Atinaya gittii biliBeynelmilel iler ttihad yelerinden Roland Ginzbergin kaleme ald, Kthane Byk i Toplantsnda 1 Mays 1922de Kabul Edilen Kararlar balkl rapor: Trk, Rum, Ermeni, Yahudi iileri kardetir ve tek bir ortak dmana sahiptir: Btn burjuvalar. Irk veya milliyet ayrm gzetmeksizin btn iilerin birlii ve Kemalist burjuvaziye ve emperyalizme kar mcadelesi, vb... Sokaklardaki byk gsterilerden yararlanarak bu bildiri, ii gstericiler arasnda datld ve kentin hemen hemen btn duvarlarna yaptrld. Ayn zamanda Rumlara ynelik bir krm eilimi de vard. Her mahallede gizlice Trk, Rum, Ermeni iilerden oluan komiteler kurduk; bunlarn grevi olas bir rk krmn, snf mcadelesine dntrmekti. (s. 140)
ekim-kasm 2009

Serafim Maksimos

nen, orada Yunanistan Komnist Partisinin (YKP) ynetiminde rol alan ve 1928deki hizip mcadeleleri sonucunda ihra edilen Serafim Maksimos, ve tekilatn yelerinden 1924te Atinaya giden, YKPde ve Yunanistann toplumsal mcadeleler tarihinde nemli bir isim haline gelen Nikos Zahariadis. Kitapta yer alan, Maksimos, Ginzberg, efik Hsn gibi isimlerin birbirleri hakkndaki deerlendirmelerine ve eitli oluumlar arasndaki tartmalara dair belgeler de, dnemin sosyalist hareketine dair nemli veriler ieriyor. Sosyal Tarih serisiyle, Mete Tunayn Trkiyede Sol Akmlar adl iki ciltlik almasyla at yolu takip ederek, Mustafa Suphilerin hikyesinden TKPnin eitli dnemelerine, TPin parlamento tutanaklarndan feminist harekete kadar, pek ok konuda, merakllarna hem birincil hem ikincil kaynaklar sunan TSTAVn, Tunayn sunduu btnlkl tablonun eksik kalan paralarn bir bir yerine koyuyor. Beynelmilel iler ttihad, 1918-1923 arasndaki dnem ve dnemin toplumsal hareketleri zerine alanlar iin yol gsterici olabilecek, hazine deerinde belgeler ieren bir kitap. Kitapta, belgelerin, belli bir anlatm rgs dahilinde deil, art arda sralanarak sunulmu olmas, dneme aina olmayan okuyucu iin kitab okumay zorlatrd sylenebilir. Ancak, bu tip kaynak kitaplar, tarihiler, aratrmaclar ve bu iin merakllar iin, Osmanl veya Trkiye arivlerinin dnda kalm olan, ve nitelikli akademik almalar retebilmek iin bavurulmas elzem olan baka dillerdeki kaynaklara eriimi kolaylatryor. Osmanl ve Trkiye tarihi zerine, tek bir ariv, tek bir kaynak, tek dilde yazlm belgeler nda yaplm aratrmalarn, resmi/anaakm tarihyazclnn tesine gemesinin pek de mmkn olmad aikr, Hem belge derlemeleri, hem de sosyal tarih yazcl, Beynelmilel iler ttihad gibi almalarn katksyla, ilerlemeci tarih anlayn kracak somut kantlar sunuyorlar. Yazmalarda kullanlan terminolojiye, var olan syleme, ve gnmzden neredeyse 90 yl ncesinde bir rgtlenmeye hkim olan zihniyet yapsna bakldnda, daha gelikin ve daha ileride olduumuz yzylmz iin ibretlik olduunu fark etmek g deil. Bu belgeleri bugnn gz ve bugnn algsyla okuduumuzda, bir zamanlarn zlemiyle ska dilimize doladmz okkltrllk/okkltrclk nostaljisinin, pekl muhalif siyasetlerle ekillenen bir okkltrllk olabileceini gryoruz. Tarih, ve ariv raflarnda ypranmaya yz tutmu belgelerin, daima bugn iin var olduu gerei de bu noktada gz ard edilemez hale geliyor.

AGOS kitap

10

ekim-kasm 2009

11

AGOS kirk

Jn Trk tarihi veya Trk siyasi syleminin arkeolojisi

OHANNES KILIDAI

ir meselenin, konunun evveliyatn, girdisini ktsn bilenler iin O iin kitabn yazm derler. Elimizde bu durumun hem lafzyla hem manasyla gerekletii bir rnek var: kr Haniolu, ttihatln kitabn, hatta kitaplarn yazm. Bu yazda, bunlardan iki tanesini birarada deerlendireceiz. lki, ttihat ve Terakkinin kuruluu ile 1902deki ilk Osmanl muhalifleri kongresi arasndaki dnemi kapsayan The Young Turks in Opposition (Jn Trk Muhalefeti), ikinci kitap ise, konuyu birincinin brakt yerden alp kinci Merutiyetin ilanna kadar getiren Preparation for a Revolution: Young Turks, 1902-1908 (Bir Devrimin Hazrlklar: Jn Trkler, 19021908). Bu iki kitap, iki farkl eser gibi deil de, ayn eserin iki cildi gibi deerlendirilebilir. Haniolunun Jn Trkleri konu alan Bir Siyasal rgt Olarak Osmanl ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jn Trklk (letiim Yay. 1986) isimli Trke bir eseri de var ama bu yazdaki deerlendirmeler, yukarda belirtilen ngilizce baslm kitaplar zerinden yaplacaktr. Olduka kapsaml olan (ikisi beraber 1000 sayfaya yaklayor) bu iki kitab bu yazda zetlemek tabii ki mmkn

deil. Burada, Haniolunun Jn Trkler hakknda ulat, bizce nemli baz sonular ve deerlendirmeleri aktarmakla yetineceiz. Her iki kitabn da titiz bir almann rn olduu hemen anlalyor. Dipnotlarn hacmi, bu titizliin ve derinliin bir gstergesi olarak zikredilebilir. Bibliyografya ve indeks hari 358 sayfa olan ilk cildin 140 sayfas, yani kitabn aa yukar %40 dipnotlardan oluuyor. kinci ciltte de hemen hemen ayn oran sz konusu. Bir tarih almasnda dipnotlar, yazarn, eitli kaynaklara ne lde ulatn, iddialarn ne sklkla bu kaynaklarla destekleyebildiini gsterir ve dolaysyla, o almann nitelii hakknda gvenilir bir gsterge tekil eder. Aktardnz bilginin kaynan gsterebildiiniz lde almanzn gvenilirlii artar. Haniolunun ele aldmz kitaplarnn bu adan olduka ileri rnekler olduu rahatlkla sylenebilir. Haniolu, bu almalarda yalnz resmi arivleri kullanmakla kalmam, Ahmet Rza, Bahaeddin akir gibi, Jn Trk hareketinde kilit roller oynam isimlerin ahsi yazmalarndan ve evraklarndan da yararlanm; bu da, konuya dair derinlikli bir bak gelitirip, grnen olaylarn arkasndaki asl dinamikleri ortaya koymasn mmkn klm. Bu nokta nemli, nk Haniolunun da ad geen kitaplarda belirttii gibi, ttihat ve Terakki Cemiyetini sadece grnen yzyle deerlendirilecek olursa, yaplacak analiz eksik kalacaktr. rnein, cemiyetin belli bir dnemde kamuya sunduu bildiriler ve yazlarda da Osmanlclk eiliminin ne kt olduu grlr, fakat o bildirileri, yazlar yazanlarn ayn dnemdeki zel yazmalarnda ve cemiyet ii haberlemelerde, Trklk kendini ok net bir biimde gsterir. Benzer ekilde, kitleleri zellikle gayrimslim gruplara kar mobilize etmek iin resmi aklamalarda ve gazete yazlarnda zaman zaman koyu bir slami sylem kullanlrken, lider kadrosundan kimi isimler zel yazmalarnda genelde din, zelde slam hakknda olumsuz ifadeler kullanrlar. Bylece, Osmanl-Trk siyasi tarihinde takiye kurumunun kurucu babalarn da grm oluyoruz! aka bir yana, Haniolunun u tespiti Jn Trklerin ve ttihat ve Terakkinin nasl bir yap olduunu gayet gzel bir biim-

de zetliyor: Jn Trk organizasyonlarnn ve zellikle ttihat ve Terakkinin, biri imparatorluun Mslman-Trk kesimi, biri imparatorluun dier halklar, biri de Avrupa kamuoyu iin olmak zere, farkl sylemi vard. stne stlk, bu organizasyonlarn kendi gerek ajandalar da sk sk bu sylemle eliiyordu. Buradan da Haniolunun dikkat ektii bir nokta aka grlm oluyor: ttihat ve Terakki veya Jn Trklerden sz edildiinde, genellikle kendi iinde homojen, tutarl, yekpare bir grup anlalr, ki bu doru deildir. Jn Trkler denen grubun iinde birok farkl sylem ve fraksiyonlar mevcuttur; hatta, Paris, Cenevre, Kahire gibi farkl yerlerde toplanan bu fraksiyonlar birbirlerine sk skya bal olmadklar gibi, zaman zaman birbirlerine kar hasmane tutum da taknmlardr. Organizasyonun hiyerarik yaps iinde kimin kimin altnda altn anlamak ou zaman mmkn deildir. Haniolunun almalar, bu ilikilerin izledikleri yolu, uradklar deiimi de ak bir biimde ortaya koyuyor. Jn Trk ideolojisi, bilimsel materyalist, sosyal Darwinist, sekinci, din kart bir ideolojidir ve yaygn kannn aksine, temsili hkmet tarzndan pek hazzetmez. Kimi zaman ak, kimi zaman rtl, ama ou zaman Trkdr. Hareketin belli bal yayn organlarndan Meveretin daha 1 Kasm 1895teki ilk saysnda Ahmet Rza bunun bir Trk gazetesi olduunu aka belirtmitir. 1906daki yeniden yaplanmadan sonra, rgtn lider kadrosunda bulunan Dr. Nazmn 1908de yazd bir yaz, yllar iinde Trkln bu grup iinde geldii yeri daha ak ortaya koyuyor. Dr. Nazma gre ttihat ve Terakki, iktidarn Trklerin tekelinde olduu, Trk idaresi, Trk okullar, Trk yarg sistemiyle, merkeziyeti bir Trk milli devleti istiyor. Ancak cemiyet, ideolojisinin z hep bu olsa da, Abdlhamit rejiminin dier muhalifleriyle ibirlii gerektiren durumlarda bu ideolojinin saflndan taviz vermekten veya veriyor grnmekten kanmamtr. ttihat ve Terakkinin son dnem Osmanl siyasi hayatnda olduka byk bir arl olmasna ramen, bu grubun yeleri arasnda Trk siyaset teorisine hatr saylr, orijinal bir katk yapm kimse yoktur. Haniolunun da syledii gibi, ttihat ve Te-

rakkinin sreli yaynlarnda yaymlanm siyaset teorisi yazlarnn says ok azdr ve cemiyetin siyaset anlay olduka sdr. rnein, hrriyeti gzkmelerine ramen derinlikli bir zgrlk teorileri, anayasann ilanndan ve meclisin almasndan te bir hrriyet vizyonlar yoktur. Bu adan, brakn Avrupadaki benzer muhalif siyasi hareketleri, kendilerinden nceki kuak Osmanl muhaliflerinden yani Gen Osmanllardan da geridirler. Daha ilk kurulu anlarndan itibaren, temel dertleri, devleti klmekten (hem hacmen, hem de manen) kurtarmak, onu yceltmektir. Onlar iin nemli olan ilk ey, devletin bekasdr. Hrriyet, anayasa, meclis talepleri, Avrupann mdahalesini nlemenin aralar olarak or-

la kurumsal balar kurmaya alrken, te yandan Mslman yelerine Ermenilerle hibir ilikileri olmadn syleyebiliyorlard. Sizin anlayacanz, bu tarz siyaset de bize o gnlerden miras. Yazy, Haniolunun aktard ilgin bir

noktadan bahsetmeden bitirmek istemem. 1908 ncesinde, Tanaktsutyun Partisi, yalnz Ermenileri deil, Mslman-Trk nfusu da siyasetinin hedef kitlesi olarak kabul ediyor ve onlara ynelik propaganda faaliyetlerinde bulunuyor, onlar kendileriyle or-

tak bir devrimci faaliyete davet ediyor. Haniolu, bu konuda, birok belgenin yan sra ngiliz arivlerinden, Ermeni Danak htilal Frkas Merkez Komitesi mahreli, Trk Vatandalarmza balkl bir bildiriyi referans gsteriyor. Hatta, yazarn aktardna gre, Tanaklar, bu ak faaliyetlerinin yan sra, Trke adlarla komiteler kurup Sabah-l Hayr, Rehber-i Umur-i Vatan gibi isimlerle Trke gazeteler de kararak Mslman/Trk kitleleri mobilize etmeye almlar. Herhalde, sadece Ermeni kimlikleriyle konusalar, Ermeni olmayan kitleler zerinde ok etkili olamayacaklarn dndler. Nitekim, Jn Trk kaynaklarna gre, bu tr yaynlar Dou Anadoluda etkili olmu ve 1908e giden yolu atna inanlan vergi isyanlarnda rol oynamtr. Bu bilgi, dnem hakknda hl renmemiz gereken ne kadar ok ey olduunu bize aka gsteriyor. Haniolunun kitaplarnn, bu konuda

bilgimizi artrmak, bak amz geniletmek iin bavurulabilecek deerli kaynaklar olduu gnl rahatlyla sylenebilir. Umarz kr Haniolu titiz alma tarzyla, ve yine zel arivlerden yararlanarak, en ksa zamanda 1908 sonrasna, yani ttihatlarn kimi zaman rtl, kimi zaman ak iktidar dnemine el atarak serinin eksik ksmn tamamlar. Malum, danann kuyruu o zaman kopuyor! kr Haniolu The Young Turks in Opposition Oxford University Press, Ocak 1995, 408 s. Preparation for a Revolution: The Young Turks, 1902-1908 Oxford University Press, Kasm 2001, 554 s.

Bir I. Dnya Sava anlats

Egzotik Orta Asyada Almanc Trkler

ULU KUZUOLU

Jn Trk organizasyonlarnn ve zellikle ttihat ve Terakkinin, biri imparatorluun Mslman-Trk kesimi, biri imparatorluun dier halklar, biri de Avrupa kamuoyu iin olmak zere, farkl sylemi vard.
taya atlan unsurlardr. Hanioluna gre, yazlarnda sk sk halk kmseyen ttihatlar iin meclis temsili bir organ deil, aydnlanm sekinlerin elindeki baka bir brokratik aygttr. Hele, onlar iin demokrat demek hi mmkn deildir. rnein, Ahmet Rza ve takipileri saltanatn muhafazasndan yanaydlar ve cumhuriyeti anlaya mesafeli duruyorlard. 1902 kongresinden sonra Ahmet Rza grubunun karmaya balad ura-y mmet dergisi, hem hareket hem de Trk siyasi dnce tarihi asndan nemli bir nokta olarak kabul edilebilir; nk gerek imparatorluk, gerek cumhuriyet dneminde etkili olmu, hl da etkisini yitirmemi, anti-Hristiyan, anti-Avrupa, herkesi kendine dman bilen, saldrgan, milliyeti baz siyasi sylemlerin temeli bu dergide atlmtr (Haniolunun bu dergiden yapt alntlar da ikinci ciltte mevcut). Zaten ttihat ve Terakki,, zellikle 1906 yl balarnda Bahaeddin akir kliinin etkinlii ele almasndan sonra da dpedz entrikac, baskc, paramiliter bir rgt halini almtr. Buna paralel olarak da siyasette, ne pahasna olursa olsun sadece iktidar ele geirmeye dnk pragmatik bir yol takip etmeye balamtr. rnein, bir yandan Abdlhamit idaresine kar Ermeni gruplarekim-kasm 2009

Prof. kr Haniolu, halen Princeton niversitesi Yakndou Aratrmalar Blmnde retim yesi olarak grev yapyor.

Jn Trk organizasyonlarnn ve zellikle ttihat ve Terakkinin, biri imparatorluun Mslman-Trk kesimi, biri imparatorluun dier halklar, biri de Avrupa kamuoyu iin olmak zere, farkl sylemi vard.
12

Orijinal ad On Secret smanl tarihinin en ilService East of Constantinopgin ve hakknda en le: The Great Game and the az bilgiye sahip olduumuz Great War (Konstantinodnemlerinden biri, ilginpolun Dousunda Gizli Sertir ki, ttihat ve Terakki dvis zerine: Byk Oyun ve nemidir. 1908 Jn Trk Byk Sava) olan, AmeriDevrimi ile balayp 1918 kada ise Like Hidden Fire: yenilgisiyle son bulan dThe Plot to Bring Down the nem, zaman zaman resmi British Empire (Gizli Ate tarihilikle atma iine girGibi: Britanya mparatorludiinden, siyasi bir ksr unu Devirme Komplosu) dng iinde, sorunsalln balyla yaymlanan kitap, inat bir ekilde korumakOrta Asya modern tarihine ta. Halbuki bu dnem stilikin popler-akademik kine yaplacak kapsaml arataplaryla n salm Hoptrmalar, erken Cumhuriyet Peter Hopkirk kirkn I. Dnya Savanda stanbulun Dousunda dnemini aydnlatmakla kalBitmeyen Oyun: Almanlar ve Trklerin (ama mayp, tarihyazclnda yeByk Dounun Paylam ncelikli olarak Almanlarn) ni fikirler dourabilecek poSava Hindistandaki ngiliz mpatansiyele sahip. Bu dneme ev. Cem Kk ratorluunu alaa etmek damgasn vuran pan-slanklap Kitabevi, Mart 2009, iin Orta Asya merkezli ola448 s. mist ve pan-Trkist hareketrak giritikleri Gizli Servis lerin, yine benzeri politik oyunlarn anlatt bir... romandr! indeki anomaliler neticesinde, Cumhuriyet tarihi boyunca sac siyasetin tekeline alnm olma- karakterlerin hepsi gerek olduu halde, kis, bu kavramlar ve o dnemde imparatorluk- tap boyunca hemen hemen hibir bilgiye relar aras arenada ortaya kard siyasi hare- ferans verilmemesi, o kitab neden bir tarihketler hakknda rasyonel ve grece nesnel sel romandan farkl yapsn ki? Fakat yine de aratrmalarn yaplmasn hemen hemen im- hakkn vermek lazm; gzel, etkileyici ve sknsz klyor. Bunlarn stne bir de bu d- rkleyici bir roman. Hatta doruyu sylenemi aratrmak iin gerekli olan Genelkur- mek gerekirse, insan bu romandan da, her may ATASE Arivlerine eriimin zorluu ek- romandan olduu gibi, yeni bilgiler renilenince, ttihat ve Terakki dnemi, zihnimiz- yor. Ancak maalesef, akademik bir eser olade uuan baz temel bilgiler haricinde, bir rak tanmlanmas ok zor. Kitab Orta Asya tarihi zerine yazlm muamma olarak varln srdryor. akademik bir eser olarak nitelemeyiimin nePeter Hopkirkn ilk defa 1994te, ngilterede yaymlanan, Trkeye nklap Yayn- denlerinden biri de yazarn kulland kaylar tarafndan 2009da evrilen stanbulun naka. Almanya ve Osmanlnn I. Dnya Dousunda Bitmeyen Oyun adl almasn, Savandaki eylemlerini konu alan, ve stencelikle dili ve yapsna gre incelemek (ki lik, tarihilerin belgelerine erimekte ok bu, eseri yerden yere vurmak anlamna geli- zorland Gizli Servis aktivitelerine odaklayor), ardndan da ttihat ve Terakki dnemi nan bir almann bibliyografyasnn Trkaratrmalar asndan tad nem ere- e ve Almanca kaynaklar asndan eksik olmas, ve ariv materyallerine hi yer vermevesinde deerlendirmek doru olur.
ekim-kasm 2009

mesi, kitabn gvenilirliini ortadan kaldryor. Genel olarak ngilizce kaynaklar ve ariv belgeleri zerinden yazlm bir AlmanyaOsmanl odakl Dnya Harbi tarihi, tarihilerin srekli olarak kanmaya altklar Avrupa-merkezci baka alnndan vurulmu bir oryantal tarihyazmn altn tepside sunar. Ayrca 1994te, yani Edward Saidin mehur almas Oryantalizm akademik camiay on alt yldr kasp kavururken, tarihin bu hassas dnemini, slup asndan oryantalizmin tuzana dme tehlikesini gz ard ederek anlatmak, eseri yine egemen sylemin ba tac yapmakta. Orta Asyadaki lkelerin Dnya Harbi esnasndaki sosyopolitik durumlarn, blge hakknda yazlm bu kadar ok akademik eser varken, sadece oralara giden maceraperestlerin ve Gizli Servis ajanlarnn gnlklerinden grerek yazmak, buralar vahi ve genelde irrasyonelliin hkm srd kabilelerden oluuyormuasna tasvir etmek, Orta Asyadaki her insann sahip olduu belirli bir oryantal kltr varm gibi, sosyal davranlar egzotize ederek yklemek, blgeye ve insanlarna kar yaplan bir hakszlktr; utan nedenidir. Bir baka utan ise, Osmanlnn Orta Asya aktivitelerini, yine Avrupa-merkezci bir bakla ele alp, Almanlarn politik emellerinin bir arac haline getirmektir. Kitabn bandan itibaren sk sk grlen Alman siyaseti iinde Osmanlnn yeri bak, sylemsel dzeyde, Osmanly bir zne deil, nesne olarak belirlemekte. Trke kaynak eksikliinden, ve bence Osmanl tarihi hakkndaki grece cehaletin getirisiyle yazar, belli ki Osmanlnn Orta Asya aktivitelerinin, imparatorluun kendi dinamikleri sonucunda ortaya kabilecei ihtimali zerinde hi durmam ve Almanyann yaylmac politikasn Osmanlnn pan-slamizm/Trkizm evresindeki yaylmac politikasndan nceye koyma hakkn kendinde bulmu. Halbuki II. Abdlhamid dneminde balayan pan-sla-

mizm politikasnn zamanla pan-Trkizme evrilmesi, bu ideolojilerin Orta Asyada Cedidist hareketlerle birlemesi ve zellikle ttihat ve Terakki devrinde btn bu ideolojilerin yerini cesur (ve deli) bir yaylmac politikaya brakmas, kendi iinde incelenmesi gereken bir konudur. Hopkirk, Osmanlnn ve Almanyann yaylmacln, biri dierinden nce geliyor gibi deil, birbirini destekleyen, paralel hareketler olarak el alp, Osmanl ve Almanyay, yani Douyu ve Baty, I. Dnya Savann kresellii iinde ayn statye ekmi olsayd, Avrupa-merkezcilikten kurtulabilirdi. Lakin yazar, bunlarn hibirini zerinde durulmaya deer dnceler olarak grmemi... Bu kadar yerden yere vurduktan sonra, romann Trkeye evrilmesinin getirebilecei tek iyi yan teslim etmek lazm. Yazmn banda belirttiim gibi, ttihat ve Terakki dnemi, bilinmezlik orannn ok yksek olduu bir alan. Ancak bu dnemi Enver, Talat ve Cemal adl delinin sapkn hayallerinin bir rn olarak grmek, veya Osmanlnn Orta Asya politikasn anlamsz bir ura olarak nitelemek, sylemsel dzeyde Hopkirknki kadar deersiz olur. Bunun yerine, Hopkirkn yapmaya alp da yapamadn sistemli bir ekilde ele alarak, Gizli Servis kaytlarna bakp, blgeyi nesnelletirmektense znelletirerek incelemek, ttihat-Terakki aydnlarnn dnya grn, ve Osmanly kresellik iinde koyduklar yeri anlamak asndan kar konamayacak bir cazibeye sahip. Hopkirkn egzotik bir ekilde hikyelendirdii bu cazibeden, siyasi rantlar, tabular ve tekelleri krmak pahasna etkilenebilirsek, kendimizde bu dneme kaytsz bir saplant ve akla balanabilecek gc bulabilirsek, o zaman hem bu topraklarn tarihyazclna yeni tohumlar ekebilir, hem de onyllardr kurtulamadmz ksr dngnn penelerinden kurtulmak iin bir ans yaratabiliriz. Seim yine bize kalm.
AGOS kirk

AGOS kitap

13

Kresel kriz ortamnda IMF ve Dnya Bankas stanbuldayd

6 ve 7 Ekim 2009 tarihlerinde stanbulda IMF ve Dnya Bankasnn yllk toplantlar gerekletirildi. Tam da kresel ekonomik ve ekolojik kriz dnemine denk gelen bu toplantlarda, iki uluslararas finans kurumunun bu krizlere etkilerinin neler olabilecei tartld. Nisan 2009da Londrada dzenlenen G-20 zirvesinde iki kurulua daha ok para aktarlarak, ekonomik kriz ynetimindeki rolleri glendirildi. Ayrca, Aralk 2009da Kopenhagda dzenlenecek olan klim Zirvesinde iklim fonunun ynetiminin Dnya Bankasna devredilmesi ile birlikte, bu iki kuruluun gelecekteki nemi ve rl ok daha fazla artrlm olacak. Fakat, hem IMF hem de Dnya Bankas, para talebinde bulunan hkmetlere art olarak koyduklar genel veya sektrel istikrar program ve politikalar nedeniyle derin bir biimde eletiriliyor. nk iki kuruluun talep ettikleri serbest ticaret, ekonomilerin liberallemesi ve tasarruf politikalar yznden birok lkenin borlar artt ve sosyal dengesizliin ve yoksulluun ykselii ivme kazand. Bu olumsuz etkilerle kar karya gelmemek iin, kalknmakta olan birok lke gibi Trkiye hkmeti de iki yldr IMF ile bir anlama yapmamak iin aray iinde. Ayrca, Trkiye hkmeti ve ekonomisinin bir IMF anlamasna ihtiyac olup olmad tartlyor. Baz aratrmaclara gre, uluslararas arenada Trkiye ekonomisi hakknda yaylan ktmser bilgiler Trkiyeyi IMF ile bir anlama yapmaya itmek iin veriliyor. Bu bilgilerin hakiki bir temeli olmad vurgulanyor. Tam tersine, bu ktmser haberlerin Trkiye ekonomisini olumsuz etkileyip krize ittii ve geen aylarda artan isizliin bundan kaynakland syleniyor. Yoksa, dnya ekonomik krizi Trkiyeyi teet geecekti. IMF ve Dnya Bankasnn yllk toplantlarnda, iki kresel kriz karsnda hkmetler aras grmelerde bu iki kuruluun politikalar ve yntemleri tartlyor. Heinrich Bll Stiftung Dernei, sesi duyulann sadece hkmetler olmamas, ve hem ekonomik hem de ekolojik sorunlarn sebeplerini daha kapsaml bir ekilde analiz edebilmek iin birok toplant ve konferans dzenlemekte. Son olarak 2, 3 ve 4 Ekim tarihlerinde Bilgi niversitesinde dzenlediimiz bu toplantlarda, ekolojik ve ekonomik krizlere ynelik sosyal, ekolojik ve srdrebilir bir toplumsal politikann gelitirilmesi iin bugnk taleplerimizin neler olmas gerektii tartlyor. Bu konulara ilikin faaliyetlerimizin programn www.boell-tr.org adresindeki sayfamzda bulabilirsiniz. nternet sitemizde, ayrca, hazrladmz bir web dosyasnda, bu konu ilgili eitli makaleler ve analizler yer alyor.

Fotograf budur ite, annadn m?

MANUEL ITAK

Nezih Tavlan Foto Muhabiri: Ara Glerin Hayat Hikyesi balkl almas, Trkiyenin dnyaca nl fotoraf sanats Ara Gleri Trkiyeli okurlara yeniden tantyor. Fotoraf ustasnn kendi anlarndan derlenmi yaamyks, kitabn ana gvdesini olutururken, hemen ardndan ustayla yaplm bir sylei, ald dl ve nianlar, kitaplar, sergileri, hakknda yazlm tezler ve genel bir Ara Gler kaynakas yer alyor. Kitabn sonunda ayrntl bir dizine ve Glerin aile albmnden fotoraflara da yer verilmi. Tavlan bu zenli almasnda, ustann yaamyks ve anlarn anlatt blmn satr aralarnda, Trkiyenin ve dnyann son 80 ylna dair izler bulmak mmkn. Savalar, darbeler, toplumsal hareketler ve dnyann kaderini deitiren insanlarn hikyelerini dinleyen bir fotorafnn aktardklar, onun ironisi ve esprili slubuyla, kolayca okunan bir szl tarih anlatsna dnyor. rencisi Manuel tak, Ara Gler hakknda yazd.

Yaynlarmz, Heinrich Bll Stiftung Dernei Trkiye Temsilciliinden cretsiz olarak sipari edebilirsiniz. Ayrntl bilgi iin: www.boell-tr.org veya info@boell-tr.org

Nezih Tavla Foto Muhabiri Ara Glerin Hayat Hikyesi Fotografevi, Austos 2009, 343 s.

Onun sanat karakteridir bu. Ara Glerin en retken olduu dnem, 1950lerle 1970ler arasdr. Medya, Ara Gler ile ilgilenmeye balayp hakl olarak onu konu ederken, o yllarda rettii birbirinden gzel ilere dnp bakmak yerine, saplantl biimde Picasso portresine taklr. Ara Glerin ektii Picasso portresi iyi, gzel olmasna karn, dier ilerinin yannda yle bytlecek bir taraf yoktur. Gnl ister ki, medya, Ara Glerin asl teki ilerini grsn, ne karsn, onlar sorsun. Oysa yllar evvel stanbulda alan geni lekli ilk byk Picasso sergisine istinaden dnp dolalp bu konu gndeme getirilmi, yllarn Ara Gleri de, byk bir sabrla, fotoraf cahili medya mensuplarnn sorularn cevaplandrmt. te biraz nce szn ettiim karakter zellikleri burada kendini gsterir. Ara Gler bir ocuk kadar saf ve iyi niyetli davranr. Israrla PiBir patlama olduunda olay yerine doru koan casso portresini soran medyaclara, kii foto muhabiridir, oradan kaan ise fotoraf Eeee, yeter artk, annadn m? demez, diyemez. oumuzun fotoraf ekmeye balama Ara Glerin zerinde durulmas gereken nedeni Ara Glerdir. Fotoraf denince dier fotoraflarna gelince stanbul fotoaklmza gelen isimdir Ara Gler. Daha kimseler fotoraf ekmez iken, o bu sanata gnl vermitir. Acaba o olmasayd stanbulu, Anadoluyu, elinde makineyle, adm adm kim dolard? Yzlerce mekn, insan, enstantane onun fotoraflaryla bugne ulat. Yapt baka bir ey daha vard Ara Glerin: O yllarda fotoraf dnyada nasl ekiliyorsa, o da o ekilde ekiyordu. Yolu, suyu, elektrii, vastas olmayan Anadoluda, btn dnyada deklanre nasl baslyorsa, yle basyordu. Vizrden grnen Dou olsa da, ortaya kan sanat Batlyd, dnya standartlarndayd. En nemlisi, pek ok ey onun sayesinde bugne ulamtr. Sz gelimi, eski stanbul Ara Gler fotoraflar olmasayd eski stanbulu Yeilamn kendi kurgulad biimiyle, Trk filmlerinden biliyor olacaktk. Oysa eski stanbula ait Ara Gler fotoraflar gerek ve gerektir. Ara Glerin en nemli misyonu buydu: stanbulu olduu gibi alp fotoraflarna yerletirmek. Klasiklemi stanbul grntleri var Ara Glerin. Bu, onun byk bir sanat olmasnn kant olduu kadar, zaman aan bir fotoraf olduunu da ortaya koyar. Ara Gleri anlatrken, insan, iki lafn arasnda tpk onun gibi Annadn m? demek istiyor. Anladn m? deil; Annadn m? Bu, onun desturudur. ektii fotoraflarla olduu kadar, karakteriyle de ok zeldir Ara Gler. Muzip ve gnmz tabiriyle frlama bir adamdr. Ama ayn zamanda, bir ocuk kadar saftr. ok tepeden bakyor gibi grnmesine ramen bu frlama adamn mtevazlna ve iyi niyetine aarsnz.

raflar gerekten ok gzeldir. Elinde kk parlak makinesi, fotorafa gnl vermi gen bir adamn sokak sokak stanbulu dolat, dnyaya vizrn arkasndan bakt, ok ak bir gerektir. Fotoraflar, fotorafa mr vermek zere yola km bir adama aittir. Fotoraflarndaki insanlar, btn byk fotoraf sanatlarnn eserlerindekiler gibi, bize bir hikye anlatrlar. Eski stanbulun sokak aralarnda toplanm beyefendiler, bizleri bir yorgunluk kahvesine davet eder gibi, anlatr da anlatrlar. Ara Glerin ektii sradan grntler, fotoraf byk yapan duygular ierir. Onun elinden km bir fotorafa baktnzda bir ey hissedersiniz, o fotorafa kaytsz kalamazsnz. Ara Gler byk bir sanatdr. Fotoraf byk bir tutkuyla sevdii bellidir; hayattaki tek ura bu olmutur. Bu ilgin bir noktadr, nk o yllarda fotorafn aslnda pek byk bir maddi getirisi yoktur. Ara Glerin bu konuda inat etmesi, onun sanat karakterine iaret eder. Gemiten bugne fotoraflaryla srtlayp getirdii dnyann gzellii, bir sanatnn sahip olabilecei en byk erdem olan tevazuu ve esiz karakteriyle, Ara Gleri ok seviyoruz.

ekim-kasm 2009

15

fotoraf Manuel tak

AGOS kirk

TYAP stanbul Kitap Fuarnn bu ylki temas Kltrleraras Diyalogda eviri

Kitap fuar balyor

B
ir stanbul gelenei haline gelen TYAP stanbul Kitap Fuar, 31 Ekim Cumartesi gn kaplarn ayor. Kitap Fuarnn sonbahar aylarna rastlamas, akla yaprak dkmn getiriyor ister istemez. Aalardan dklen yapraklar misali, kitaplar da yaynevlerinden kp kitaplarn raflarna dalyor. Kitap Fuarnn logosunda bir kitap-aacnn yer almas bu yzdendir belki de. Bu yl 28.si dzenlenen stanbul Kitap Fuarna yurtii ve yurtdndan 550 yaynevi ve sivil toplum kuruluu katlyor. Bu ylki ana temas Kltrleraras Diyalogda eviri olan ve 8 Kasma kadar srecek olan fuarda, her yl olduu gibi, yine syleiler, paneller, iir dinletileri, mzik dinletileri, film gsterimleri, atlyeler dzenlenecek. stanbul Kitap Fuarnn bu ylki onur yazar, air, tiyatro eletirmeni ve evirmen Cevat apan. Fuarn al trenine Uluslararas Yaynclar Birlii (IPA) Bakan Herman P. Sprujit de katlyor. Sprujit, trenin ardndan, uluslararas kitap fuarlar ve yaynclk sektr zerine bir panelde konuacak. dar ziyaret edilebilir.

Arasn mutfandan be yeni kitap

Tanpnar Festivali iin Trkiyede bulunan Carme Riera ve Bernardo Atxaga (spanya), Valter Hugo Mae, Ingo Schulze (Almanya), Olga Tokarczuk, Frank Westerman, Norman Manea ve Dan Lungu (Romanya) da fuara konuk oluyor.
aymlad Trke ve Ermenice kitaplar ve titiz yaynclk anlayyla, yllardr, Ermeni edebiyat, kltr ve tarihi alannda byk bir boluu dolduran Aras Yaynclkn eitli trlerdeki be yeni kitab raflardaki yerini ald. 14 Ekimde Galeri Nonda alan ve byk beeni toplayan Stdyo Osep sergisine paralel olarak yaymlanan ayn adl kitap, stanbulun yaayan en eski stdyo ve set fotoraflarndan Osep Minasolunun 80 yllk yaamn ve almalarn gzler nne seriyor. Tayfun Serttan, Minasolunun arivi zerinde yaklak on yldr yapt aratrmalarn rn olan alma, ierdii drt yz akn fotorafla Cumhuriyet tarihini yanstan, resimli bir ansiklopedi olarak da deerlendirilebilir. Yaynevinin bir dier yeni kitab, Hra Norenin kaleme ald ileli Aavni. Sivas-Suehrine bal Prk kynde yaayan Aavni Norenin yaamn

Yurtdndan 47 yazar
28. stanbul Kitap Fuar, yurtdndan ok sayda yazar, air, eletirmen ve evirmeni arlayacak. Fuarn konuklar arasnda, sylei ve imza gnlerine katlmak zere stanbula gelen toplam 47 yabanc yazar da bulunuyor. Kitaplar, Trkiyede uzun sre ok satanlar listesinde yer alan Adam Fawer, 31 Ekimde katlaca syleinin ardndan kitaplarn, ilk kez buluaca Trkiyeli okurlar iin imzalayacak. Fransada yaayan yazar Olivier Rolin de ayn gn fuarda olacak. Trkiye zerine yapt aratrmalar ve haberleriyle tannan gazeteci-yazar Marc Semo, Fransz Kltr Merkezinin davetlisi olarak 31 Ekim Cumartesi gn Kitap Fuarnda Ahmet nselle birlikte bir panele katlacak. Fuar iin Fransadan gelen konuklar arasnda air Michel Cassir ve Grard Augustin de bulunuyor. Trkiyeli airlerle bir araya gelecek olan Fransz airler, iirler okuyacak ve bir dinletiye katlacaklar. 1 Kasm Pazar gn fuarda okurlaryla buluacak olan isimler arasnda, Msrda kadn hareketiyle ilgili nemli almalar yapan ve muhalif kiiliiyle tannan Naw-al El Saadawi, uzun yllar yaad Kba ve Latin Amerikaya ilikin aratrmalaryla tannan yazar Richard Gott, ve Avrupa tarihi aratrmalaryla tannan Hollandal yazar Geert Mark bulunuyor. 7 Kasm Cumartesi gn ise, harem ve padiah eleri zerine yazd romanla tannan Amerikal yazar Anne Chamberlin, Amerikal yazar ve senarist Richard Price, Kbal aktivist, yazar ve air Nancy Morejon, Romanuyal yazarlar Gabriella Chifu ve Dan Cristea, eitli panellerde konuacaklar.

Uluslararas Salon
Bu yl ilk kez alan Uluslararas Salon, fuara renk katan, nemli bir yenilik. 27 lkeden yaynclar, editrler ve yaynclar birliklerinin temsilcilerinin yer alaca salon, 31 Ekimden 3 Kasma kadar, 11.0018.00 saatleri arasnda ak kalacak. Fransa, Finlandiya, spanya, Hollanda, Romanya, sve, svire ve talya, Uluslararas Salonda, ortak bir standda stanbullu okurlarla buluacak. ABD, Venezella, Bolivar Cumhuriyeti, Yunanistan, Romanya ve Fransadan yaynclar ve editrler de ayn salonda yer alacak. Bamsz bir edebiyat topluluu olan Literature Across Frontiers da, ek Cumhuriyeti, Galler, Estonya, Macaristan, Katalonya, Bask lkesi, Litvanya, Letonya, skoya, rlanda, Polonya, Portekiz ve Slovenyay temsilen fuara katlyor.

Word Express Edebiyat Okumas

Word Express Edebiyat Okumas Yolculuunun son aya stanbulda yaplacak. Proje kapsamnda, 3 Kasmda, 20 yazar ve airin katlmyla bir okuma etkinlii gerekletirilecek: Adisa Basic (Saraybosna), Netalie Braun (srail), Christos Chryssopoulos (Yunanistan), Aleksandra Dimitrova (Makedonya), Milan Dobricic (Srbistan), Adela Greceanu (Romanya), Anahit Hayrapetyan (Ermenistan), Uri Hollander (srail), Ivan Hriston (Bulgaristan), Katerina Illiopoulov (Yunanistan), Igor Isakovkski (Makedonya), Cladiu Komartin (Romanya), Mirt Komel (Slovenya), Owen Mortell (Galler), Roman Mundair (skoya), Makro Pogacar (Hrvatistan), Mina Simic (Hrvatistan) ve Ognjen Spahic (Srbistan).

Fuarda eviri merkezi

Kitap Fuarna, Kltrleraras Diyalogda eviri temas erevesinde, aralarnda Avrupa evirmenler Birlikleri Federasyonu Bakan Martin de Haan, Maureen Freely, Hanneke van der Heijden, Ingrid Iren ve Rafael Carpinteronun da yer ald ok sayda evirmen katlyor. eviri Merkezinde, evirmenleri buluturan eitli etkinlikler dzenlenecek. Fuar iin Rusyadan gelen Dina Rubina, al gn eviri Merkezinde yaplacak olan toplantda konumac olarak yer alacak. Uluslararas Salonun iinde bulunan forum alan, drt gn boyunca ok sayda yazar arlamann yan sra, sektrel etkinliklere de ev sahiplii yapacak. Kitapseverlerin katlmna ak olan Uluslararas Salon, 3 Kasm Sal akam saat 18.00e ka-

EVBR etkinlikleri
Kitap evirmenleri Meslek Birlii (EVBR), bu yl fuara zengin bir etkinlik programyla katkda bulunyor. EVBRin dzenledii etkinlikler arasnda, canl altyaz evirileri, ok dilli iir okumalar, Trkiyeden ve yurtdndan evirmenlerin, eitli boyutlaryla eviri zerine konuaca paneller ve syleiler yer alyor. 31 Ekim Cumartesi gn yaplacak olan Anadolu Dilleri balkl panelde, Ari okona, Mehmedali Bar Beli, Fahrettin ilolu, Lal Lale, Avi Haligua, Fahri Pamukunun yan sra, Agos yazarlarndan Rober Kopta da, konumac olarak yer alacak.
konumaclar: Tanl Bora, Zeynep Direk, Tuncay Birkan dzenleyen: EVBR (Kitap evirmenleri Meslek Birlii) 7 KASIM CUMARTES MARMARA SALONU 14.30-15.30 sylei: Trkiye Barn Aryor konumaclar: Erdoan Aydn, Eber Yamurdereli dzenleyen: Krmz Yaynlar KINALIADA SALONU 18.15-19.15 sylei: Yabanc Gazeteciler Krt Sorununu Tartyor? konumaclar: Serdar Korucu, Andrew Finkel, Nicolas Birch, Nicale Pope dzenleyen: Gncel Yaynclk 8 KASIM PAZAR MARMARA SALONU 14.30-15.30 panel: Kadnlar Demokratik Alm Tartyor konumaclar: Karin Karakal, Handan alayan, Yasemin ongar dzenleyen: BGST Yaynlar ve Feminist Yaklamlar Dergisi

anlatan kitap, 1915 Soykrm srasnda on binlerce benzeri yaanan trajik bir hikyeyi aktaryor. Prkte retmenlik yapt srada, kyn erkeklerinin tutuklanp ldrlmesiyle kocas Avedisi kaybeden ve ardndan karld tehcir yrynde annesini ve kzn yitiren Aavninin, nce Karada adndaki bir Krt kyne, ardndan Zaraya ve nihayet stanbula uzanan servenini, torunu Hra Noren anlatyor: Babaannemin anlattklarn ilk dinlediimde kck bir ocuktum. Onun hayat hikyesini, ky Prk, ailemin hi tanmadm fertlerine dair hatrlarn, her birinin yaad ac olaylar, yllar yl hi bkmadan dinledim. Bu kitab, yaadklarnn, ektii ilelerin bilinmesini, duyulmasn ok isteyen babaanneme olan borcumu demek iin yazdm. Fransada Nazi igaline kar rgtlenen direniin kahramanlarndan biri olan, Adyaman doumlu Misak Manuyann hayatn anlatan Manu-

yan kitabnn yazar, kahramann ei Meline Manuyan. Sosi Dolanolunun Trkeye kazandrd kitapta, her ikisi de Soykrmdan yetim olarak kurtulan Misak ile Melinenin yollarnn Pariste kesimesi, iirle ilgilenen Misak Manuyann Paristeki Ermeni sosyal evresindeki yaants ve sava yllar anlatlyor. Manuyan Grubu olarak adlandrlan ve talyan, spanyol, Polonyal, Ermeni, Macar, Rumen vs. gibi farkl kklerden gelen bir gnll direni grubunun nderi olan Misak Manuyan, Nazilere kar dzenlenen pek ok sabotaj eylemine katldktan sonra, yoldalaryla birlikte yakalanm ve kuruna dizilmiti. Son dnemin en yetenekli yazarlarndan Karin Karakal, ilk kez bir iir kitabyla okuyucunun karsna kyor. Karakal, Benim Gnlm Gmte, yreinin dilini bu kez iir yoluyla kda dkyor. Baka Dillerin arks (1999), Can Krklar (2002) ve Cumbann (2009) yazar, gnlnn srlarn, gidenleri, gelenleri ve hep burada kalanlar anlatyor okuruna. Karin

Karakalnn 2005 ve 2006 yllarnda yazd 50 iir, onu en saf haliyle, gnl gzyle tanmak isteyenleri bekliyor. Mgrdi Margosyann yeni kitab Zurna, yazarn, 1996-1999 yllar arasnda Agosta yaymlanan yazlardan yaplm bir seki. Gvur Mahallesi (1992), Syle Margos Nerelisen? (1995), Biletimiz stanbula Kesildi (1998) ve Tespih Taneleri (2006) adl kitaplarn da yazar olan Margosyan, yazlarnda siyasi meselelerden felsefi tartmalara, Diyarbakrdaki ocukluundan cemaat hayatna, gnlk yaamdan sanata kadar pek ok konuda okurla tatl tatl hasbhal ederken, ortaya Trkiyenin yakn tarihinin net bir fotoraf da kyor.

FUAR PROGRAMINDAN
31 EKM CUMARTES INTEREXPO SALONU 13.30-14.45 sylei: Olaslksz ve Empati-Bugne Kadarki Yazarlk Yaamm konumac: Adam Fawer dzenleyen: Info USA 15.00-16.00 sylei: Ak konumac: Elif afak dzenleyen: Doan Kitap KARADENZ SALONU 17.45-19.30 panel-dinleti: Anadolu Dilleri yneten: Aye zdemir konumaclar: Ari okona, Mehmedali Bar Beli, Lal Lale, Fahri Pamuku, Rober Kopta dzenleyen: EVBR (Kitap evirmenleri Meslek Birlii) BYKADA SALONU 17.30-18.30 sylei: Hayattan Sylenceye, Sylenceden Hayata Emirhan Ouz al konumas: Ahmet Telli konumaclar: eref Birsel, Cenk Gndodu,

Betl Dnder, Faris Keseyri, Onur Behramolu dzenleyen: Krmz Yaynlar 18.45-19.45 panel: Kardein Dilini Anlamak konumaclar: Fehim Ik, Karin Karakal, Mgrdi Margosyan, Tevfik Ta dzenleyen: Evrensel Basm Yayn, Tiroj Dergisi, TYS 1 KASIM PAZAR INTEREXPO SALONU 12.00-13.00 sylei: Allahn Oullar ve Yeryznn Kzlar konumaclar: Ece Temelkuran, Naw-al El Saddawi dzenleyen: TYAP, Tanpnar Festivali, Everest Yaynlar 18.30-19.30 panel: Karanln tesindeki Sosyalizm yneten: Erdoan Aydn konumaclar: Erturul Krk, Nail Satlgan, Masis Krkgil, Gn Zileli dzenleyen: Kibele Yaynevi BYKADA SALONU 13.15-14.15 panel: Yayncln Sorunlar ve zm nerileri konumaclar: mit Yaar Gzm, Gnay

Kirac, etin Tzner, Turul Paaolu dzenleyen: Trkiye Yaynclar Birlii 15.45-16.45 kitap-sylei: Ksa mrler konumac: Mge pliki dzenleyen: Everest Yaynlar 18.15-19.15 sylei: Trkiyede Medya Ne Kadar zgr? konumaclar: Nedim ener, Haluk ahin, Turgut Kazan dzenleyen: Gncel Yaynclk 3 KASIM SALI BYKADA SALONU 16.00-17.00 sylei: Michael Jackson: Byl ve lgnca Bir Yaam konumac: Korkmaz Uluay dzenleyen: Kar Yaynlar 4 KASIM ARAMBA BYKADA SALONU 16.00-17.00 panel: Okullarda Drama almalar ve ocuk Kitaplar konumaclar: Nihal Kuyumcu, Hasan Erkek, mit Kirei dzenleyen: ocuk ve Genlik Yaynlar Dernei 18.30-19.30

sylei: Gen Edebiyat: Gen Yazarlarn Yazma, Yaynlama Sreleri yneten: ner Ciravolu konumaclar: Nalan Karaduman, Suat Duman, Cem Kalender, Yasin Akdemir dzenleyen: Kavis Kitap 5 KASIM PEREMBE KARADENZ SALONU 14.45-15.45 sylei: ngilizceden Trkeye eviri Yoluyla Gelenler konumac: Necmiye Alpay dzenleyen: EVBR (Kitap evirmenleri Meslek Birlii) 6 KASIM CUMA KINALIADA SALONU 13.00-14.00 film gsterimi: Grme Engelliler ve Braille panel: Louis Braille 200 Yanda yneten: Nuri Kaya konumaclar: Selim Altnok, Emin Demirci, ar Doan, Civan lci, Koray Sazl dzenleyen: Kr Fotoraflar Projesi BYKADA SALONU 17.15-18.15 panel: Trkede Bir Dnce Dilinin Oluumunda evirinin Rol

AGOS kitap

16

ekim-kasm 2009

ekim-kasm 2009

17

AGOS kirk

Byk bcekler, dnmek, kapanmak

ASLI BEN
ir akam gzlerimi yatan hemen yanndaki perdeye kaldrdmda, mrmde grdm en byk bcekle karlatm. Kefkendeydik. Bykln ancak bir avc hikyesi eklinde anlatabilirim: Ben diyeyim 15, siz deyin 20 santim. Antenindeki trtklar iki metreden seilebilen, radyoaktif bir kazada ar irilemi ya da tropik blgelerde yolunu arp Karadenize gelmi gibi grnen, dev bir mahlk. Masallardaki olaanst yaratklar gibi, ha dile geldi, ha gelecek. dm koptu tabii. Byle byk bceklerde, hatta genelde tr olarak bceklerde insan bu kadar rkten ne var? Dorusu, bcei ilk grdmde, zihnimde sadece mdat!, sonralar da Hayret! tr nidalar vard. Tehlike iyice uzaklaana kadar, hatta bu hikyeyi pek ok kiiye anlattktan sonra bile bir dnce olumamt. Ama nedendir bilinmez, olaydan haftalar sonra kendimi Kafkann Dnm hikyesini dnrken buldum. Kafka herhalde hi Kefkende bulunmamt, ama eminim evinde hamambcekleri vard. Muhtemelen o da korkuyla kark bir tiksinti hissediyordu bceklere kar, ya da evresindeki insanlarn hissettiini gryordu. Bu tiksinti zerinden, okuyan herkesi bir yerinden yakalayan o muhteem hikyeyi yaratt. Bir metin eletirilirken yaplan balca faaliyet, metnin iinde simgeler bulmaktr.

ocuun gr dedii
hazrlayanlar: Neda Bebirolu, Sarem Klege eetyan

Bu, eletirmenler iin gayet meru bir gayret olsa da, bir yazar bence pek simgeler zerinden yazmaz en azndan gerekten iyi bir yazar... Ben sradan bir okur olarak Dnm okuduumda, simgeleyebilecei eylerden deil, iimdeki temel bir gdye, bcek korkuma hitap ettii iin kaplmtm gzelliine. Bir taraftan, gnn birinde uyanp evimde yok edemeyeceim, kurtulamayacam dev bir bcek bulsam neler hissedeceimi dnerek mkemmel bir empati kurmutum. te taraftan, kendimi, kaderin bir cilvesiyle kendini deimi ve kapatlm bulan Gregor Samsann yerine de koymutum. Zaten bu hikyeyi okur iin muhteem yapan, bu iki taraf arasnda bir trl seim yapamamak, insani ve ahlaki bulmacalarn zmeye muvaffak olamamak. Mesela hikyede beni en ok arpan eylerden biri, Samsann kapatlml ve yalnzl olmutur daima. yle ya da byle sevilen, arkadalar, akrabalar, ii gc, belli bir sosyal hayat olan bir adam bir anda kabul edilemez bir eye dnr ve kapatlmas gerekir. Elbette Kafkann hikyesinde bu dnm fizikseldir. Samsa dev bir bcee dnerek kabul edilemez hal alm, tecrit edilmitir. ldrlebilse byk bir kurtulu olacaktr ama insaniyet diye bir ey vardr, bu yzden yaatlr. Belki insanln balangcndan beri, kabul edilemez kategorisi insan iin nemli olmutur. Kendimizi ounlukla kabul edemediimiz, tahamml edemediimiz eylere gre tanmlarz, var

ederiz. Neyin kabul edilemeyecei ise ana ve corafyasna gre byk deiiklik gsterir. Belli bir toplumda, belli bir zaman dilimi iinde kesinlikle kabul grmeyen bir ey, baka bir toplumda ve zamanda pekl makbul olabilir. Toplum olmann da gerei olarak, baz yasaklar ve snr izgileri daima olacaktr. Ancak iin iine kural koyucu olarak devlet girdiinde izgiler biraz daha bulanklar. Zira devlet bir mddet sonra iinden kt toplumdan btnyle bamsz bir hal alabilir. Sorgulanamayacak, zerinde akl yrtlemeyecek, muhalefet edilemeyecek baz konular belirleyebilir, kendi varln tehdit altnda grd iin. Devletin tabusu toplumun da tabusu olmak zorunda mdr? Gregor Samsa drt duvar arasndadr. Yemek ve sudan baka bir ey verilmez kendisine. Srtna saplanan ve orada ryen, cann actan elma ok etkileyici bir imgedir. Hi de iyi muamele grmediini gsterir bize. Konuamad iin derdini anlatamaz. Sesi korkuntur. Bu koullarda yaamak iin ille de dev bir bcek olmaya gerek yok. Mesela bizim lkemizde, hayatlarnn bir yerinde dnm geirmi, toplum ama zellikle de devlet tarafndan kabul edilemez hale gelmi, dnm insanlar var. ounluu ok gen insanlar. Akrabalarn ok kstl srelerde grerek, arkadalaryla hi grmeden, telefonla kendilerine izin verilen be numaray arayarak, tam bir tecrit iinde yaayan insanlar var. Yirmili yalarnda hapse

girmi, mrlerinin sonuna kadar orada kalmas planlanan insanlar Dorusu, ben bu konularn iinde olan biri deilim. Hep dardan baktm. Yabanc yaynlara ulamas engellenen evirmen Tongu Oku, sivil toplum rgtlerinden temsilcilerle birlikte ziyarete gittiimizde, insanlar tmyle tecrit edecek ekilde kurgulanm bir cezaevinin nnde bekledim sadece. Havadaki o tuhaf titreim bir sr szden ok daha etkili byle yerlerde. Bir eyi hissetmek, onun zerine dnmekten ok daha etkili. Zaten Dnm bu kadar gzel bir hikye yapan da, bize baz eyleri dndrmek yerine hissettirmesi. Ama tabii, bir hikye karsnda yaplacak eylerle, gerek hayat karsnda yaplacak eyler birbirinden ok farkl. Kefkende biz byk bcei odadan attktan sonra, bcein yolu komulardan tarafa dt. nce lklar attlar, sonra onu ldrdler. Kabul edemediimiz eylere iddet uygulamaktan baka yapabileceimiz bir ey yok mu? Kabul edemediimiz eyleri yok etmek zorunda myz? nsaniyet namna ldremiyorsak bile, lene kadar kapatmak zorunda myz? Kendi ailesini, sevdiklerini tmyle yok edebilen insanlar, siyasi sululardan daha m kabul edilebilir bizim iin? Elbette, ksack bir yazda ok snrl bir adan baklabiliyor byle devasa bir soruna. Korku, kapatlma, vicdan gibi yorucu kavramlar zihnimizde dnp dururken, adalet hissimizi incitmeyecek baka zmler bulunmasn diliyoruz sadece.

izim admz Arek ve Nare. 12 yandayz ve size bugn Adam Dahlinin yazp Emma Akermann resimlendirdii Eski eyler Okulu adl kitab tantacaz. Bizim ilk izlenimimiz bu kitabn bizim yalarmzda ocuklar iin uygun olmadyd. Yazlar az ve bykt ve kitap bol resimliydi. Byk yazl kitaplar daha ok kk ocuklar iin oluyor. Fakat bu kitab okuduktan sonra bu fikrimiz deiti. Bu kitapta Anti adl bir ocuk bir koleksiyon yapmak istiyor ve her eyin koleksiyonunu yapan yal komusu Jonnynin okuluna giriyor. Para yerine 5 rulo tuvalet kd veriyor. (Belki Jonny tuvalet kd koleksiyonu da yapyordur). Ya farkna ramen iyi arkada oluyorlar. Anti kendinden byk biriyle vakit geirdiine gre, belki kendi yatlaryla olmak istemiyor, onlardan rahatszlk duyuyordur. nk koleksiyon yapan ocuklar da vardr ama o, byk bir insanla arkada olmak istiyor. Jonnynin evinde hep koleksiyonlar var. Meyve suyu kutusu koleksiyonu, olta koleksiyonu Antinin ilk bata morali bozuluyor, koleksiyon yapacak bir ey bulamyor, ama pes etmiyor. Sonra gaza geliyor, dnyor, ve sonunda da bir eyler toplayp, sal yapp nehre indiriyor. Aslnda hem koleksiyoncu oluyor hem de yeni bir ey yaratyor, geri dnmc gibi bir ey Jonny, iyi kalpli. Her eyin koleksiyonunu sabrla yapan biri. Takntl bir insan aslnda, 43 tane masa saati var. Ama tatl ve komik biri, arkada canls. Biz de onunla arkada olmak isterdik. Bu yata bir insan normalde evde oturup televizyon seyreder ama Jonny hayat dolu, kendinden kk

Adam Dahlin Eski eyler Okulu ev. Ali Arda Kanat Kitap, Eyll 2009, 32 s.
AGOS kitap

bir ocukla arkada olup zevkini karyor. Bir de Jonnynin evi doann iinde. Ev gln yannda, glde rdekler, tepede armut aac var, ok doal bir ortam... yle bir evde yaamak ne gzel olurdu! Jonny ve Antinin ortak noktalar var: 5 liray ve kpekleri seviyorlar. Birbirlerine nee katyorlar ve birbirlerinden etkileniyorlar. *** Eski eyler Okulu kolay anlalabilir bir kitapt. Baz kitaplar ok kolay grnyor, bol resimli, byk yazl, ama zor okunuyor, bazlar da uzun oluyor ama kolay okunuyor. Bu kitap ksayd ve kolay okunuyordu. Biraz daha uzun olabilirdi. Kitabn evirisi ok gzeldi. Baz evirmenler evirdiklerinde kendilerinden de bir ey ekliyorlar ve okumas gzel olmuyor. Ama bu kitapta yle bir zorluk olmad. Kitap sadece Antinin yani bir ocuun gznden anlatlyor. Yani ocuk kendi kendini anlatyor, sanki kendi gnlym gibi yazyor. Deiik bir kitapt. nk gnlk hayatnda cann skldnda senin de yapabilecein bir eyi anlatyor. Bizim houmuza gitti yle bycler, hayali kahramanlarn olmamas. Yani hayatta olabilecek olaylar ve insanlar vard. Para yerine rulo kd vermesi de elenceliydi, internetteki oyunlar ya da Monopolydeki gibi kendi para eitleri vard. Kesinlikle, Jonnynin Eski eyler Okulu bizim okullardan daha gzel. Bizim de byle Jonny gibi bir retmenimiz olsa sabaha kadar kalrdk. Okulla bir tek gezilere gittiimizde biz bu kitaptaki gibi reniyoruz. Ama okulun drt yan kapal, bina sanki disiplini artryor. Snavlar var, snavlarda araya anta bile koyuyoruz, matematik, fen, Trke var ama hayat iin retilenler daha az. Ama bu kitaptaki okulda daha ok. Bu kitaptaki gibi bahede rensen belki matematik gibi dersler daha ok aklnda kalr. Kitaptaki resimler gzel, tatl ve gereki izilmi. Anti aslnda Harry Pottera, Jonny de biraz Dumbledorea benziyor. Bir de resimlerde kulaklar ve ayaklar ok uzun olmu. Hele Jonnynin kula neredeyse gereinin iki kat. Ama yapran stndeki kozay bile izmiler. zenerek izilmi resimler, belli ki gnlerce oturulup izilmi.. Resimlerde bir sr imalar var. Mesela kesilmi ktk var yerlerde. Aalar kesmiler. Hamburgerin yarsn pe atmlar. sraf yaplm. Cam ieler yerlerde... ieler de geri dn-

m yerine dier plerle birlikte p kutusuna atlm. Yere atlm sigara izmaritleri var. Bir resimde mart pten yemek yiyor. Hayvanlar da zarar gryor aslnda bu bizim davranlarmzdan. Ona dikkat ekmek istemiler yazarlar. Yani bu kitapta sadece bir konu yok, baka konular da var. Mesela israf, tasarruf, iliki, sabr. Bu kitabn kt yan doann kirlendiini sadece resimlerde anlatmlar. Resme bakmayan biri sadece yazlar okuyup bunu anlayamaz. Kitaptaki yazlarda da doa kirliliine deiniyorlar ama az. Mesela, Jonny Antiye koleksiyon yapmay retmek iin ilk nce onu p kutusuna gtryor. nk insanlar bir sr eyi pe atyorlar, yerde de aslnda bir sr ie bulabilirler. Sonu bize garip ve ani geldi. Sanki ikinci bir kitap varm ya da arkasnda bir sayfa daha varm gibi olduk okurken. Sayfay evirdik ama baka sayfa yoktu. Koleksiyon olarak sal bizi tatmin etmedi. Biz Antinin yerinde olsak saln yanlarn da kapatrdk, stne baka eyler eklerdik. lk bata bizim yamz iin kk olduunu dnmtk ama sonradan anladk ki aslnda bizim iin de uygun. Yani 22 yanda bir insan bile sabrn ne olduunu renebilir bu kitaptan. Bir de bugnk almamzdan unu anladk: Kitap kendini kefettiriyormu.

AREK BERN (12) JJJJ Ben bu hikyeye 4 yldz veriyorum. ocuklarn bu hikyeyi okuyarak iyi bir deneyim yaayacan dnyorum. Kt yan, doann kirlendii sadece resimlerde anlatlyor. NARE GAVRLOF (12) JJJJ Bence 4 yldz hak ediyor. Benim sevmediim son blmd ve o koleksiyonun bir sal kmasyd. Uzun bir sre byle heyecan iinde bekledikten sonra sal kt. Bir de yazlar ksayd. Ama yine de ok gzeldi, nk hayatta olabilecek olaylar vard. Kitaptaki sevmediim karakter Barboydu, Anti ubuklar alrken o ald iin.

SZLER DE ARAMIZA BEKLYORUZ

ocuklar, siz de yaz atlyemize katlmak ister misiniz? Bize e-postayla ulan, sizin de yazlarnz yaymlansn:

agos@agos.com.tr
AGOS kirk

18

ekim-kasm 2009

ekim-kasm 2009

19

Bilinaltnn karanlk sular: Vampir edebiyat

DAMLA ZLER
Getiimiz yl nurtopu gibi bir Hollywood fenomenimiz daha oldu. Stephanie Meyern Alacakaranlk serisinin ilk filmi, yapm btesini kat be kat aan gie baarsyla, vampir mitolojisini tm heybetiyle popler kltr dnyasnda yeniden dolama soktu. Biz de, bu karanlk ve lmne ekici kahramana yle bir bakalm ve bugnlerde en ok konuulan iki seriyi (Alacakaranlk ve Gneyli Bir Vampir) bir okuyalm istedik.

mutlaka cezalandrlacaktr kurban iin lm emri ve vampir iin de sonsuz karanlkla. Tabii, bu fikir de postmoderniteye kadar... 2000li yllarn vampirleri, emin olun ki hem ryorlar hem de aile kuruyorlar. En karanlk hazlarmz bile ehliletirilmekte anlayacanz.

Draculaya bir haller oluyor

1970lerden balayarak vampir mitine bir haller olur. Bu deiimin karakterinde iek ocuklarnn romantizmi de var kukusuz. Deiimin msebbibinin ABDli yazar Anne Rice olduunu sylersek yanl olmaz. Anne Rice, 1976da Interwiev with the Vampire (Vampirle Grme) adl romann yaymlar. Bylece vampirlerimizi ilk kez postmodernist bir yaklamla, ac eken, kukulu, kendiyle ve dnyayla derin dertleri olan ve daha ok insani duygular sergileyen kurbanlar olarak grrz. lk kez burada, vampirliinden memnun olmayan depresif bir vampirle (Louise) ve izoid Lestatla karlarz. Romann altmetninde, arkaik yi iyidir, kt de ktden tesini, seim yapma zgrln, pimanlklar okumak mmkndr, ve her ey, dnemin ruhuna uygun olarak, gridir. Siyah ve beyaz, saf iyi ve saf kt yoktur. rnein, kt bildiimiz Lestatn i ekimelerini ikinci kitap Vampire Lestat (Vampir Lestat) ile grrz. Bu deiim vampir mitolojisinin nnde bambaka bir kap aar. Ardndan, vampir klieleri bir bir sarslmaya balar. Laurell K. Hamiltonun bir nefeste okunan Anita Blake serisinde vampirler, kurtadamlar ve bir animatrn (zombi diriltici) ba dndrc maceralarna tank oluruz. Bu kez vampirler modern dnyamza girmilerdir ve toplumun nne karak haklarn (iletme kurma, vatandalk vb) aramaktadrlar. Bu, bir anlamda Anne Ricen Lestatla balatt dolaptan kma hareketinin devam olarak da okunabilir. te yandan, Anita Blake serisi daha nce grlmemi derecede erotik eler ierir. Hatta, serinin son iki kitab neredeyse ya snr alacak denli fantazi sahneleriyle doludur. Bu seriyle birlikte, vampir mitinin teki metaforunu baka bir gzle okumak mmkn olur. Vampirlerin, zgrlkler lkesinde haklarn arayan tekiler olarak konumlandklarn grrz. Gmenler, ezilenler, hak arayanlar ve vampirler... Bu ilikiyi zse zse Freud zer herhalde! Bu fikir yle ok tutulur ki, iyisiyle ktsyle onlarca yeni vampir fikri kmaya balar. Biz de tam bu noktada, son yllarn en ok konuulan iki serisine bir bakalm: Stephenie Meyern Alacakaranlk ve Charlaine Harrisin Gneyli Bir Vampiri. lki Hollywood tarafndan sinemaya aktarl-

ana susam ve lmden dnp gelerek insan tuzana dren yaratk fikri ok da yeni deil. Vrykolakas, vampir, strigoi, chupacabra, saysz isimlerinden sadece birka. Ancak pek ok kadim canavara kyasla vampirlerin popler kltr imgeleminde ald yol pek ayrcalkl. Orijinalinde geceleri avlanan, iren ve kt bir yaratk olan vampirler, 18. yzylda edebiyat dnyasnn ilgisine mazhar olduklarndan beridir karizmalarn epey bir ykselttiler. Tabii, buna bir de 1913te Robert G. Vignolann ynettii The Vampire (Vampir) filmiyle balayan beyazperdenin bys eklenince, mezarlklarn iren yaratklar bir anda lmne ekici bir feti nesnesi haline geldi. Halk sylencelerinde yzyllardr var olan vampirlerin bir kahraman olarak edebiyat sahnesine girmesi Robert Southeyin 1797 tarihli Yok Edici Thalaba isimli iiriyle balyor. Bu iirde vampirimiz henz bir yan rolde ve kt adam olarak grnse de kariyerinde epey byk bir basamak atlam oluyor. Ardndan, Lord Byronun epik iiri Giaour (Gvur) geliyor. Bat dnyasnn gz bebei vampir mitinin, edebiyata giriini Douya el atlan iki iirde yapmas ise, tarihin cilvesi olsa gerek. Southeyin iirinde, ailesi yok edilen kahraman Thalaba, kt byclerden intikamn Douya yapt yolculuk srasnda peygamber Muhammed ve Allahn yardm ile alr. Byronn Gvuru ise oryantal romanlarnn ilkidir ve vampirlere deinen erken dnem kurgulardan biridir.

nuya el atmas ile bugn bildiimiz tm vampir klieleri douyor ve Dracula yaymlanyor. aka deil, Stokern bu muhteem roman neredeyse kendi bana bir mit saylabilir; bugn sokakta on kiiye vampirlerle ilgili soru sorsanz, verecekleri cevaplar halk hikyelerine deil, Stokern Draculasna dayanr. Souk, ulalmaz ve lmne cazip kontun snr tanmayan poplerlii ise, elbette beyazperdenin de ie el atmasyla mmkn oluyor. Universal, 1931de Dracula isimli filmin yapmcln stlenir ve Bela Lugosi ilk Hollywood kontu olur. 1950lerin ikinci yarsnda ise yine Stoker klielerine sk skya bal Hammer Korku Serisi ortaya kar. Bu kez kontumuz, ekiciliine bugn bile direnmemizin g olaca Christopher Leedir. Lee, deil toplumsal, evrensel bilinaltmzn hkimi haline gelir.

Meyern ok satan Alacakaranlk serisinden uyarlanan filmin afii. Serinin ikinci filmi Yeni Ay Kasmda vizyona girecek (solda). Gneyli Bir Vampir serisinden uyarlanan True Blood dizisinin afii. d, ikincisi ise bir dizi olarak HBO tarafndan televizyonda gsteriliyor. artc gie baars ve barol oyuncusu Robert Pattisonun 7den 70e kadnlar zerindeki etkisini ekleyince, bu, haydi drst olalm, biraz yavan serinin nasl olup da 70 milyondan fazla sattn ve 38 dile evrildiini anlamaya balayabiliriz. Yine de biraz adil davranmak adna yazarn bu seriden sonraki roman Gebenin daha iyice bir yk olduunu sylemeden gemeyelim. Belki de mit vardr. te yandan, Anthony Roman dl kazanan Gneyli Bir Vampir serisi hakknda sylenecek daha ok sz var. Serinin ilk iki kitab Gndz ls ve ehir ls kitaplarn raflarnda yerini ald. Harrisinki, ok daha derinlikli ve arpc bir kara mizahla bezeli bir kitap. Telepat Sookie ve vampir Billin ilk karlamalarnda bile keyifli bir ironi var: Bill mi? Ben Antoine, Basil ya da Langford gibi bir ey beklerdim. Bill ha? teki metaforunun sonuna kadar kullanld romann mekn olarak tekileri en zor kabul eden, muhafazakrlarn kalesi Gneyden kk bir kasabay semesi de son derece manidar. Gneyli Bir Vampir serisi mutlaka okumaya deer. Serinin HBO yapm dizisi de, karanlk atmosferi ve ba dndren mzikleri ile kitaplarn etkisini ikiye katlyor. Kasm 2009da, Alacakaranlkn ikinci filmi Yeni Ay vizyona girecek. Bu arada merak ederseniz, seriyi okumak iin vaktiniz var. Geri sadece filmi seyretmek de ok bir ey kaybettirmeyecektir. te yandan, Gneyli Bir Vampir serisinden uyarlanan TrueBlood adl TV dizisinin ilk sezon blmleri u anda Fox TVde gsteriliyor. te bunun iin kamaz derim. Sookieyi hem okumaktan, hem de seyretmekten zevk alacaksnz. Bu aralar kitap raflar vampir kitaplaryla dolup tayor. Trn merakllarndansanz imdiden uyaralm, aralarnda epey bir rk meyve var, nk best-seller messesesi vampirlerin ekiciliini kefetti. Eh, ne demiler, vampir karizmas adam yoldan karr! Laurell K. Hamilton Anita Blake Serisi: ev. Mert Sln Artemis Yaynlar Kak Kafe Aralk 2004, 407 s. Glen Ceset Temmuz 2004, 368 s. Lanetliler Sirki Ekim 2004, 375 s. Charlaine Harris Gneyli Bir Vampir Serisi: ev. Yiit Deer Bengi Artemis Yaynlar ehir ls Temmuz 2009, 352 s. Gndz ls Mart 2009, 436 s. Stephenie Meyer Alacakaranlk Serisi: Alacakaranlk ev. Hseyin Baran Ekim 2008, 400 s. Yeniay ev. nc Sara Tzner Ekim 2008, 440 s. Tutulma ev. Eren Abaka Ocak 2009, 541 s. afak Vakti ev. Demet Adgzel Nisan 2009, 584 s. Stephenie Meyer Gebe ev. Mine Atafrat Epsilon Yaynlar, Mart 2009, 679 s.
AGOS kirk

deal erkek: Yakkl, duyarl, asil, entelektel, vampir!

Her iki seride de gze arpan, feti nesnesi erkek kahramanlarn yeni bir ideal erkek tipi yaratm olmalar. Hem Bill hem de Edward yakkllar, ekiciler. Duyarllar, sper gleri var, ve lmszler. Bir arkadamn dedii gibi: Ve kadnlarn beklentileri ykselir, ykselir, ykselir... Benzerlik kadn kahramanlarmzda da mevcut. kisi de gen (Bella 17, Sookie 25 yanda), gzel ve krlganlar. Erkek kahramanlarmzn eli hep zerlerinde ve ar koruyucular. Geri iki seri burada birbirinden ayrlyor. Stephanie Meyern serisi zellikle Bellann serinin 4 kitabnda da son derece edilgen olmas nedeniyle feminist rgtlerden epey tepki ald. (tiraf etmek gerekir ki, metin kadn okuyucunun tepkisini alacak pek ok sahneyle dolu. nsann iinden Vampirsen vampirsin, bir ekil kenara demek geiyor hani!) Geri yazar kitaplarn kadn kahramann azndan anlatldn syleyerek kendini savunmaya alt ama pek de inandrc olamad. te yandan, Harrisin Gneyli Bir Vampir serisi hem derinlii, hem kara mizah, hem de kadn kahramannn ara sra alevlenen fkesi ve bamszlyla daha bir ferahlk veriyor. Meyera dnersek; Alacakaranlk serisini oluturan drt kitabn arabuk okunan ve aklda pek kalmayan kitaplar olduunu sylersek, hakszlk etmi olmayz. Stephen Kingin bu seri hakknda Rowling ve Meyer arasndaki temel fark, Meyern iki kelimeyi bir araya getirememesi dediini de ekleyelim. Evet, yknn pek bir derinlii yok, sradan bir ak hikyesinin vampirlerle sslenmi hali, ama ortalama okuyucuyu tam kalbinden vuracak bir eyi var: Tutkulu bir ak. Buna bir de getiimiz yl gsterime giren serinin ilk filmi Alacakaranlkn

Satlara di geirmek!
Hammer korku filmi, vampir mitindeki erotizmi sonuna kadar kulland. stte, 1970 tarihli Lust for a Vampire (Bir Vampire Tutkun) filminde Yutte Stensguard. Stensguardn, Hammer serisi iin Carmillay el kitab olarak kullandn sylemek yanl olmaz. Vampir mitinin bildiimiz kalplara dklmesi ve vampirizmin erotik bir e olarak hayallere girmesi, ilk olarak 1819 tarihli Polidorinin Vampir isimli ksa yksyle oldu. yknn batan karan vampiri Lord Ruthvenin Lord Byrona olan benzerlii ise edebiyat dnyasnn o dnemki en lezzetli dedikodu mezelerinden biriydi. Hakkn vermek gerekir ki, her ne kadar ad pek bilinen bir yazar olmasa da, Polidori bugn bile paraya para demeyecek bir fikir bulmutu: lmsz, sonsuz haz vaat eden ve ekiciliine kar konamayacak bir kahraman. Mezarlk kokusuna erotizmin tekinsizlii eklendiinde, korkuyla kark arzunun kar konmaz karm elde edilmiti. Geri o zamanlar bir best-seller messesesi ve bu iin suyunu karacak bir Hollywood bulunmad iin, Polidori ne byk bir keif yaptn anlayamadan, 26 yanda, depresyondan bir deri bir kemik kalm ve da gibi bir kumar borcuyla bu dnyaya veda etmiti. Ama yol bir kez almt. Joseph Sheridan Le Fanunun ilk kez 1872de yaymlanan Carmillas, uzun yllar boyunca Hollywood tarafndan bir el kitab olarak kullanld. Bu kez ba vampirimiz bir kadnd (ne kadar mnasip!). Bu kitap, ardndan gelen kadn ve lezbiyen vampir fikirlerinin de balangcyd. Yazar, vampirinin cinsiyetini o dnemden beklenen bir ketumlukla ortaya koymu olsa da, anlatc ile Carmilla arasndaki lezbiyen ekim olduka aikrdr. Bu yknn ok satan bir kitap iin gereken her eyi barndrdn sylememize gerek yok sanrm: Gzel kadnlar, gerilim, vahet ve karanlk arzular. Buraya kadar vampir edebiyatna gsterilen ilginin makul snrlar amadn syleyebiliriz. Ancak 1897 yl, gotik edebiyat iin de, vampir mitolojisi iin de bir dnm noktas. 1897de, stad Bram Stokern koRomantize edilmi vampir yklerinin bu kadar tutmas ve dnyann eitli topluluklarnda bu kadar sahiplenilmesinin altnda toplumsal bilinaltnn prltlar da yatyor: lmden dnen veya lmszl arayan kahramanlar tarih ncesinden beri halk sylencelerinde varlar. te yandan, lmszl aramak, tanrlarn gazabn zerine ekmek demek. Bu yzden, hayat iksirine kavuan kahramanlar sonsuz bir karanla ve acya mahkm ediliyor. Bu durum, muhtemelen bilinaltmzda lmszln insana fazla olduuna ve Tanrnn emirlerine kar gelmenin lanetlenmesi gerektiine olan inancmza tekabl ediyor. lmszln kan (mmknse insan kan) ierek salanmas ise, hem yaamn z svsna ok derinden bir gnderme, hem de uzayan yaamn bir bakasnnkini alarak mmkn olabileceine dair, arkaik bir inan. Sonuta iktidar hep kirlidir, yle deil mi? Ve son olarak, vampir mitinin bu kadar tutuluyor olmasnn bir nedeni de, elbette, kan ime kannn iilmesi ritelindeki ak erotizm. zellikle film endstrisinin bu erotizmi sonuna kadar kullandn sylemek hi de yanl olmaz. Kurban ile avc arasndaki bu yaam ve lm (birinin yaam, dierinin lm) dngs fazlasyla romantize edilmi olsa da, bir o kadar da gerekidir. Tabii, vampirler lanetlendikleri iin reyemezler, ancak sonsuz bir cazibeye sahiptirler. te bu da, en yasak olan konudur: reme amac olmadan haz alma. Ve bu,
ekim-kasm 2009

D.H. Friston tarafndan Carmilla iin yaplan illstrasyon, 1872.

AGOS kitap

1972 yapm Dracula filminde efsanevi kont Christopher Lee

ekim-kasm 2009

20

21

Farkl zamanlar, farkl baklar ve farkl yklerle bir ehrin tarihesi

Ad deimeyen ehir: Palu

SARKS SEROPYAN

etiimiz gnlerde, Aradzani adyla bilinen Murat Nehri vadisinin ylankavi kylarnda ina edilmi, nl kent Paluile ilgili baz kitaplar ulat elimize. Bu vesileyle, Palunun tarihine, Ermenice lehesine, insanlarna dair Trke ve Ermenice kitaplara deinerek, Anadoludaki birok yerleim yerinin aksine ad hep ayn kalan Palu kentinin yakn ve uzak gemiine bir yolculuk yapmak istedik.

Adan Zye Palu, ve bir yaamyks

1897de Paluda doan, 1915te kymdan bir mucizeyle kurtulan Mesrob Grayan, yaamnn son dneminde, Palu zerine bir kitap hazrlam. 1965te Lbnanda Ermenice olarak yaymlanan Palu Yaamndan Resimler, Anlar, iirler ve Yazlar balkl bu almann ilk 30 sayfasnda, Palu/Palahovit hakknda ilgin ve ayrntl bilgiler veriliyor. Kitapta, tarihncesi dnemlerden balanarak, Palunun corafyas, yeralt zenginlikleri, bitki rts, sular, retimi, iklimi ve daha pek ok konunun yan sra, Palu nfusunun etnik eitlilii, dilleri ve lehelerinden sz ediliyor. rnein, Palu civarnda, Ermenice dnda farkl Krte lehe, Dmlki, Kurmanc ve Zazaca konuulduu belirtiliyor. almada, Demehan, Haydaran, Calalan, eyh Hasanan, Kurian, Khran, Yusufyan gibi Krt airetleri de anlm, ve muhtemelen Mamigonyan soyundan gelen Memikanlarla ilgili ayrntl bilgiler verilmi. Kitapta, Ermeniler, Krtler ve Trklerin yan sra, Asuriler, Poalar, Rumlar, Aleviler, Kzlbalar gibi eitli dinsel toplumlarla ilgili ayrntl bilgiler yer

nitelik tayan bu szlkte, ant imeler, iyi dilekler, beddualar, yresel kadn ve erkek isimleri ve onlarn ksalm-sevimliletirilmi halleri, deyiler, ve daha nice bilgiler yer alyor. Nur iinde yatsnlar diyor, minnet ve kranlarmzla anyoruz tm yazar ve dnrlerimizi.

Resmi tarihyazmnn cs kelimesi: Ermeni

Sleyman Yapcnn Palu: Tarih - Kltr dari ve Sosyal Yap adl kitab, kue kda baslm, fotoraflarla zenginletirilmi, byk boy, 375 sayfalk bir alma. Devlet desteiyle yaymlanan kitapta, yazarn, Ermeni szn kullanmaktan olabildiince kand grlyor. rnein, M 1. yzyln dnyaca nl imparatoru Byk Dikrandan sz edilirken Armen Kral tanmlamas tercih ediliyor. Bir baka blmde, yazar, yrenin ivesinde kh gibi sesler olduunu belirtiyor, ve bu seslerin Azericeden geldii saptamasnda bulunuyor. Ayn seslerin, blge dillerinden Krte ve Ermenicede de var olduunu, bunun blgede konuulan eitli dillere has bir fonetik zellik olma ihtimalini bir rpda siliveren bir saptama Yazar, kitabn Kiliseler balkl birka paragraflk blmnde ise mecbur kalm Ermeni szcn kullanmaya. ehrin arba mahallesinde bulunan kiliseden bahsederken, 1613 ylnda Paluyu ziyaret eden Polonyal seyyah Simeonun bu ehirde kgir kiliseler olduunu yazdn (Polonyal Bir Seyyahn Gznden 16. Asr Trkiyesi, ev. Hrand D. Andreasyan, Kesit Yay., 2007) sylyor. Ardndan, 1915 ncesinde Anadoluda yaayan Ermenilere dair temel bir kaynak olan Les Armniens dans lEmpire Ottoman la vielle du gnocide (Soykrm ncesinde Osmanl mparatorluunda Ermeniler, R. H. Kvorkian ve P. B. Paboudjian, Ed. dArt et dHistoire, Paris, 1992) adl ansiklopedik almaya referans vererek, 1914 ylnda Paluda ve kylerinde 38 kilise, 2 manastr, 26 okul ve 2050 renci olduunu belirtiyor. Bu verileri aktardktan hemen sonra, arbandaki kilisenin Bizans dnemi eseri olduunun sanldn ekliyor (s. 192). Zaten, ehrin yerel ynetimi de ayn fikirde: Bugn harabe halinde olan kilisenin giriindeki tabelada Bizans dnemi kilisesi notu yer alyor kilisenin apsisinin st tarafndaki Ermenice harflerin halen okunabilir durumda olmasna ramen
AGOS kitap

Havav Manastr veya Katsrahayyatz Surp Asdvadzadzin

Palu ile ilgili kitaplardan sz ederken, Agosun ve Uluslararas Hrant Dink Vakfnn ylmaz mdafii, hukuku Fethiye etinin anneannesi Seherin (doumunda verilen adyla Heranuun) dnyaya geldii Habab (eski adyla Havav) kyne deinmemek olanaksz. Fethiye etin, Anneannem adl kitabnda (Metis Yay., Aralk 2004), dedesi ile anneannesinin 1915 sonrasnda Elazn Maden kazasna yerletiini anlatr. Anneannesinin doup byd Habab, 1915 ncesinde, ky olarak nitelendirilemeyecek kadar byk ve gelimi, nfusunun byk ounluunu Ermenilerin oluturduu bir yerleim yeri idi. Yerlilerin ehir diye adlandrd Palunun, en byk

2000 ylnda, Yerevanda baslm. Yeeni, merhum baepiskopos Mesrob Acyan tarafndan yayna hazrlanan kitap, ne yazk ki yalnzca 300 adet baslm, ve daha imdiden, basks tkenen kitaplar listesine girmi. Kitapta, Papazyann kendi kaleminden anlarnn yan sra, Ayann, onunla ilgili anlar da yer alyor. Baepiskopos Mesrob Acyan, 1997 ylnn yaz aylarnda, nihayet hayatnn en byk hayallerinden birini gerekletirerek, kk bir grupla birlikte, atalarnn doduu vatan topraklarn ziyaret eder. Kilikyadan Aniye kadar uzanan bir yolculuk Ayan, Katsrahayyatz Manastr, ky ve kyls hakknda, kitaplardan ok ey okumutur. Palu Kalesi ziyaretinin ardndan Havava girdiklerinde, ne ky, ne emeler, ne yukar ve aa kabristanlar, kiliselerin, hakarlarn yerleri, eskiden kalan evler hibiri, ama hibiri yabanc gelmez ona Surp Gatoige Kilisesinin ykntlar arasna girdiklerinde, bu kyden km isimleri anmsar: Krikor Odyan, Yervant Odyan, Hrand (Melkon Grcyan), Diran Petemalcyan, Nan Destegl ve daha biroklar. Sz, Mesrob Srpazanda:
Bir-iki ta topluyorum hatra niyetine. Duvarlara bakyorum, plak duvarlara Talarn arasnda beyaz har var. Suren daymn anlatt st karml har olabilir mi bu beyazl veren? Birden, yzme srlen toprakla irkiliyorum. Ne hissettiini bilmediim bizim Cemal, duvardaki hartan alm yzm ovuyor ve tekrarlyor hareketini. Gizemli bir anlam olduunu hissediyorum yaptnn. Bu Krt delikanl, benim, manastr toprayla yekvcut olmak istediimi anlamt sanrm. Eilip pyorum onu. Geen gn, orada yaplan ekimleri izlerken o n grdm. Alelacele pmm Cemali. Ve kendimi sorguladm; acaba bu insan, bu Krd perken utanyor muydum? Oysa o an Cemal bana ok yakn, ruhumu okuyan bir insand. (s. 229)

sylyordu Fethiye etin. Sonrasnda, ilkokul drdnc snfta aclarla dolu o zamanlarn geldiini anlatyordu. Heranu, tm ailesini kaybetmi, yeni bir aile kurmu, Seher diye yeni isim alm, dilini ve dinini unutmutu. ikyet etmemi, ancak anne ve babasn, kyn, yaknlarn asla unutmamt. (Hara, 18 ubat 2000) Heranuun yksn, torunu Fethiye etinin yazd kitaptan biliyoruz: Anneannem. Ancak orada, Suren Daynn, yeeni Baepiskopos Mesrobun sorduu u soruya verdii yant yok: Heranu Gadaryan diye birini anmsyor musun? Day anmsyordu. Tabii anmsayacakt. Day, etnolojik szlkt; bir zel isimler szl, seyyar ktphaneydr: Ermeni tarihi, Ermeni sorunu, Amerika Ermenilerinin tarihi Hepsini bilir. Fakat Havav farkl bir ekilde anmsar, ev ev, ta be ta bilirdi. Kendi balarn, badaki zm cinslerini, ban duvarlarnn dibinde yetien aalar, manastrn allklarn, her eyi bilirdi. Heranuun soyaac, iek amaya balyor, geliiyordu. Ve Ayan daha sonra, Sevillada kda dkyor daysnn anlattklarn, 1 milyonda birin, on yandaki Heranuun ansna Daynn anlattna gre, Heranu, 1915te Trklemi ve Trkiyede kalm. Ayann annesi, days ve daha binlercesi de mecburen Trklemi, Mustafa, Zekiye adlarn almlar, fakat kendi dinlerine dnmeyi baarabilmiler. Heranu baaramam, kalm ve Seher adn alm... Ve days ile anlarda bir geziye balyor Ayan. Simalar, resimler, isimler bir bir

arba Kilisesi (solda), kiliseden eski Palunun grnm (ortada), yeni Palu (sada) belirmeye balyor zihninde Surenin; telefon numaralar bulunuyor. Kk Havav ky halk haritaya dnyor Amerikada. Heranuun Horen adndaki erkek kardei, daha birka yl nce, torunu Davitle birlikte Sureni ziyaret etmi. Day, gemii anlatmaya devam ediyor: Heranuun babas Hovhannes, sguhi Arzumanyanla evliymi, ve byk felaket olduunda Amerikadaym. Ancak, 1920lerde Douya dnm. Siverekte ya da Halepte, kz Heranuun ve olu Horenin izlerini bulmu. Horen, babas ile birlikte Amerikaya gitmi; bir Trkle evli olan Heranu ise, yeni hayat iinde kalmay tercih etmi, ve babasndan, durumu bu ekilde kabul etmesini istemi. Hovhannes, Amerikaya dnm, yeniden kurmu yuvasn, yeniden ocuk sahibi olmu: Hrant ve Markrid. Day srdryor belleindekileri aktarmaya. Ohann (Hovhannes), byk bir ailenin, biri kz, yedi ocuundan biri olduunu anlatyor ve tek tek sayyor isimleri: Hrant, Boos, Stepan, Garabet ve Manuk. Kzn ismini tabii ki unutmu Manukun kk yata hastalandn anmsadnda, birden boanyor. Btn ky halk, ocuun kurtulmas iin dua etmi. Manuk kurtulmu, ama 1915te ldrlm... Stepann yazgs daha da hazin: 1915te Surenin yanna gittiinde yakalanm, Palu Hapishanesine konmu. Hapishanenin parmaklklarn paralyormu Stepan, Surene Bizim evden kim kald? diye sorarken. Ve dnyor Ayan: Yazdm bu satrlar acaba Fethiyenin eline geer mi? Ne dnr? O gnler gitsin, bir daha gelmesin der mi? nl yazar Avedis Aharonyan yayor olsayd, Kr Ozann azndan syledii Bunca ktl unutursa ocuklarmz, tm dnya onlar lanetlesin szlerini yineler miydi acaba? Heranu Gadaryann akrabalar oalr eski ve yeni dnyalarda. Birbirinin izlerini bulurlar Heranu reddeder Amerikaya gitmeyi, olu Mahmudu gnderir Ve ba bir daha kopar, ta ki Fethiye etinin Agosta yaymlatt vefat ilanna kadar. Devam kitapta

Sleyman Yapc Palu: Tarih - Kltr - dari ve Sosyal Yap Kendi yayn, 2004, 375 s. Suren A. Papazyan Verabroi m Votisagan (Bir Hayatta Kalann Trajedisi) Amaras Yaynevi, Yerevan, 2000, 256 s. Mesrob Grayan Palu i Gyanken Arnvadz Badkerner, Huer, apadzo Kertvadzner yev Artsag Eer (Palu Yaamndan Resimler, Anlar, iirler ve Yazlar) Giligya Ermeni Gatoigosluu Matbaas, Antilyas, Lbnan, 1965, 777 s. Harutyun Kahana Sarkisyan Palu: Gir Sovoruytner, Grtagan u matsagan Vicag yev Parpar (Palu: Gelenekler, Eitim, Kltr ve Lehe) Sahag Mesrob Matbaas, Kahire, 1932, 586 s.

alyor. Yaznn banda sz ettiimiz, Sleyman Yapc imzal kitapla ayn ad tayan bu kitab, karlatrrken, ikisinin arasndaki 40 yllk fark ve yaymland dnemin zorluklarn da gz nne aldmzda, Mesrob Grayana apka karmadan edemiyoruz.

Yok olmu bir halktan kalanlar

Bu yazda ele alacamz nc kitap, Papaz Harutyun Sarkisyann, 1932de Kahirede, Ermenice olarak yaymlanan Palu: Gelenekler, Eitim, Kltr ve Lehe balkl almas. Kitabn ilk yarsnda, Palu ve civarnn sosyal yaam, gelenekleri, grenekleri, ritelleri, bayram ve yortular, rn ve zanaatlar, hatta Palunun dini nderlerine varncaya kadar ne ararsanz bulabiliyorsunuz. Eserin ikinci yars ise ayrntl bir ansiklopedik szlkten oluuyor. Folklorik bir

ve gelimi ky olan Hababda iki kilise, ve kyden 1,5 saat uzaklkta nl Katsrahayyatz Manastr vard. Kyn iki byk emesi halen ayaktadr. Aacar ve Anbad dalarnn arasndaki Havav, 1915 ncesinde 230 hanelik, 300 nfuslu bir kyd. Kyde iki kilise vard: 1116 ylnda yaplan Surp Gatoige ve 1131 ylnda yaplan Surp Asdvadzadzin. Sonralar Havav Hababa dnm, sonra onu da deitirmiler; kyn ad imdilerde Ekin. Palahovitin (Ermenice vineli vadi) Havav kynde, 1901 ylnda doan, 1915te kymdan zor bela kurtularak Harputa snan, 1922den sonra yetimlerle birlikte Suriye zerinden LbnanABDye gen, ve 90l yalarnn sonunda vefat etmi olan Suren Papazyann yaamyks, Bir Yeniden Yaayann Trajedisi bal ile,

Mehmet Bayrak

Bir baepiskopostan Fethiye etine mektup

Mesrob Ayan, Fethiye etinin Agosta yaymlanan Heranu Gadaryann vefat ilann yantlayp yantlamamak konusunda ok dnr. Sonunda karar verir ve oturup mektup gibi bir yaz kaleme alr. Yaz, Paristeki Hara gazetesinin 18 ubat 2000 tarihli saysnda yaymlanr: Heranuun, Palunun Habab kynden Hayrabed Gadaryann torunu, Hovhannes ve Isguhi Gadaryanlarn kz olduunu
ekim-kasm 2009 ekim-kasm 2009

Alevi-Bektai Edebiyatnda Ermeni klar [Aular]

Osmanlda Kzlba-Hristiyan likileri Kzlba-Ermeni likileri ve Krte ncil iire Yansyan Osmanl-Ermeni likileri Eski Anadolu iirinden klk Geleneine klk Gelenei ve Ermeni Aular Trk Literatrnde Ermeni klar Biyografi ve iirleriyle Ermeni klar Ermeni ve Sryani Harfli Krte lahi ve Lawijler

www.ozgeyayinlari.com info@ozgeyayinlari.com
25
AGOS kirk

24

Grsel Korat, Sokaklarn lmnde, doup byd ehri aryor

babil kulesi hikyeleri

ehre sokandan girilir!

HALM AFAK

Krmz balang
MAHR NSAL ER
nsanlarn konumu ya da konumakta olduu diller, o dili konuan insan topluluklarnn bellei gibidirler. ster yaayan dillerden biri olsun, isterse lm olanlardan, bu dillerde o topluluklarla ilgili birok bilgi saklanr ve dikkatli bir gzn gelip kendisini bulmasn bekler. Dnyann eitli blgelerinde dank halde bulunan eitli insan topluluklarnn kltr tarihlerinde ve tabii, dillerinde, en ok yer igal eden renk byk ihtimalle krmzdr. Bunun sebepleri sayszdr phesiz. Bir kere krmz, kann rengi olduundan, lm, fke, ehvet, ak gibi birok arma sahiptir. Hayat ve canllk vurgusu yapmak iin tercih edilen bir renktir. En basit rnekle, Girit-Minos dnyasnn tasvirli sanat eserlerinde, ada olan sanat eserlerinde ok sk rastlanabilecek ekilde, kadnlar safln, iffetin ve gzelliin vurgulanmas asndan beyaz tenli olarak ilenirken, erkeklerin teni hep krmz boyaldr. te yandan, atein renklerinden biri olmasyla, rktcdr de krmz. Bektai dervilerinin halvete kapandklar hcrelere kzlca kyamet denir mesela. Krmz, 19. yzyldan itibaren devrimci-sosyalist hareketler tarafndan benimsenmi olmasna ramen, hemen her lkede hem san hem de solun tercih ettii bir renk olarak sembolik varln srdrmektedir. Bunun yan sra, dalgaboyu-frekans itibaryla, insan gznn en iyi seebildii renktir. Krmznn, hem renk hem de ad olarak hemen hemen btn dillerde kendine has birok hikyesi vardr. Trkede krmznn btn tonlar iin kullanlan szck, aslnda aldr. Moolca Ulan Batordan (Kzlca Bahadr) tandmz ulan szc ile akraba bir szcktr bu, ve bal bana bir kktr. Alaz, alazlanmak, ala, alaca, ela gibi birok szn kknde gizlenir. Kan krmzs, ate krmz iin kullanlan szck ise kzldr; kz- kknden gelir. Kzmak, kzmak, kzarmak, kzgnlk ve bunlar gibi birok szcn arkasnda bu kk grebiliriz. Ancak bugn kullandmz Trkede, al ve kzl sadece eitli tonlarn ad olarak yayor. Ve bizler, btn bu tonlarn ortak ad olarak krmz szcn kullanyoruz. Bu szcn kkeni biraz kark grnyor. Trk Dil Kurumuna gre, kkeni Arapa. Makul grnyor. Son zamanlarda e-posta paylamlarnn popler konu balklarndan da hatrlanabilecei zere, kolaya rengini veren bir bcek var: Krmz bcei. Sonundaki aitlik i si ile birlikte qermez (krmz bceinin renginde olan), dorudan krmznn ad olmu gibi grnyor. Ama bunun yannda bir de kiremid var. Kiremit szc bugn Trkede, yaamn iki farkl ekilde srdryor. Bunlardan birincisi kiremit szc, ikincisi ise seramik. kisi de pimi topraktan yaplan, fakat ilevleri gerei farkl adlandrlma ihtiyac yaratm nesneler. nsann toprakla olan
ekim-kasm 2009

ehir, insanlardan sonra, sokaklar ve evlerdir. ehri ancak sokaklar ve evleriyle anlamlandrabilir, yaama ve sosyallik alan olarak kabul edebiliriz. Israrla belirtmek gerekiyor; evlerden ve sokaklardan dolay ehir ehirdir. Bu haliyle ehir, insani bir dzensizlii temsil eder. nsanlar kadar evler ve sokaklar da farkllklaryla ehri dzensizletirirler. Evler ve sokaklar ehrin tekdzeliini ortadan kaldrrken insani ve doal bir alan olutururlar. ehri muhafaza etmek iin ncelikle mekn duygusuna sahip olmak ve insanlar kadar ehrin her eyiyle tinsel bir iliki kurmak gerekiyor. nsan, gemiinin ne anlama geldiini bilmeden, meknn ortaya kard tinsellii idrak etmeden ehri koruyamaz. ehirler gnmzde kendi ahalisi tarafndan yalnz braklmakta, yklmakta, ehirlerin doayla kurduu iliki yadsnarak sentetikletirilmektedir. Bu yzden ehirler insani niteliklerini byk lde kaybetmitir. ehirler, ahalileri iin artk yalnzca alveri merkezi ya da pazar yeridir! Pazar yeri olann da buna gre dzenlenmesi gerekir. ehirlerin modernlemesi tam da bu dzenin imkn olmutur. Evler, sokaklar, avlular, baheler, byk lde, yerini geni caddelere, yollara, i merkezlerine, apartmanlara, sitelere brakmtr. Bu, ehir kadar insann da insanszlamasdr. Gnmzde ehirlerde dzensizlikten

ok dzenden sz etmek daha doru olur. Dzen dediim ey, ayn zamanda, ehrin tektiplemesidir. Richard Sennettn ifade ettii gibi, gnmzde dzen, temasszlk demektir. Bugn, insann insanla ticaret dnda karlama ans ve imkn kalmamtr. Trkiyede ehirlerin hepsi modernleme adna benzer ykmlara urad. Btn bu olan biteni yalnzca ekonomiyle aklamak zorunda deiliz. Teknolojik dnyayla birlikte insann dokunma duygusundan uzaklamasna bal olarak mekn ve gemi duygusundan kopmas, nedenler arasnda saylmaldr. Gemi ve mekn duygusunun insanlar iin hibir ey ifade etmedii ve ehri yalnzca ekonominin belirledii bir dzlemde bulacamz ilk rnek Kayseridir. in ilgin yan, ne muhafazakrlk, ne de yzeydeki maneviyatlk buna engel olamam, tersine eklenmitir. ehre ynelik hibir karl olmayan gemiiliin ve muhafazakrln ekonomiyle kurduu ilikiye bal olarak herhangi bir yerleim biriminin ne olacan sorusunun yantn da ancak Kayseri verebilir. Hangi ehir kendi ahalisi eliyle yklmtr, yklmaya devam etmektedir? derseniz, bu sorunun yant da Kayseridir! Muhafazakr modernizm ehri batan sona ykarak geni yollar, i merkezleri ve apartmanlardan, aslyla hibir ilgisi kalmam bir Kayseri oluturdu. Bugn Kayseriye neresinden baksak otuz-krk yllk ge-

mie sahip bir ehir olduu dncesine varrz. Sokaklarn lm ite bu otuz-krk ylda Kayseriye ne olduunu, ne tr ykmlar, yalnzlklar, ayrlklar yaandn gsteriyor Grsel Korat, okurunu sokaklarn lmnn tanklna aryor. Kitap ehre, daha zelde Kayseriye dnk yandalyla baka bir yerde duruyor. Bylelikle Grsel Korat doup byd ehre hem borcunu dyor, hem sahip kyor. Bunu, insann gemiine sahip kmas olarak anlamalyz. Hatta daha ileri gidip, ocukluunun getii evleri, sokaklar, unutmamasnn bir yolu olarak kabul edebiliriz. Farkl uygarlk katmanlarna sahip bir ehir her naslsa muhafazakr modernizmle birlikte bataki btn zelliklerinden kurtarlp insana ve dnyaya yabanclatrlyor. Birou bunun farknda olmasa da herhangi bir ehrin ahalisi iin bu mthi bir ykm ve yok etme eylemidir. Aka sylemek gerekir ki Kayseri (ahalisi, esnaf ve yerel ynetimiyle) tarihin oluturduu bir ehri yerle bir ederek ehirsiz bir ehir oluturmutur. Bunun anlamnn ne olduunu bilenler iin, acy dillendirmek bile gerekmiyor. Grsel Korata bakarak kendimi olduka ansl bulduumu belirtmek zorundaym. Uzun yllardr Kayseride yayor olmama ramen doduum ehir olan Milas hl kendiyle iliki kurmama izin veriyor. Kayseriye Katilimdir! diye barp arrken Milas hl doum bydm yer olarak

Grsel Korat Kayseride ve ehirlerimizde Sokaklarn lm letiim Yaynlar, 2. bask, Austos 2009, 197 s. benim d grmeme, hatta onun tini olmama izin veriyor. Grsel Korat, Sokaklarn lmnde, doup byd ehri aryor. Bu yle bir aray ki, yrd her sokan sonu, girdii her evin bir kaps Kayseriye kyor. Okurun Grsel Koratla Kayseriye yapaca yolculuun nasl geeceini tahmin etmek zor deil. En azndan, bugn unutmaya alarak gemiin Kayserisinde yolculuklara kmak, Kayseride doanlara iyi gelebilir. Hi olmazsa srann ncesuya, Endrlke ve daha baka yerlere gelmesine seyirci kalmamak iin harekete geer, bunun yollarn arayp bulabiliriz. ehre ancak sokandan, evinden girilir. Sokaklarn lm ite bunun nasl tersine evrildiini, aresizce ve acyla gsteriyor. 9 Ekim 2007, Crlavk

mnasebetinin miras olan iki szck de Eski Yunanca keramostan geliyor. Seramik szc kkenini buradan alrken, kiremit, ayn szcn Modern Yunancas olan keramididen Trkeye gemi bir szcktr. Bugn kiremid szcn halen kiremit rengi, pimi kil rengi anlamnda kullanyoruz. Ancak krmznn kkeninde, zellikle Arapa ve Yunanca peltek d sesinden kaynakl d-z dnmnn sk grld dillerden ikisi olduu iin, kiremid szcnn krmznn oluumunda bir rol oynadn dnmek, ok uzaa gitmek saylmaz. nsann, kimi blgelerde grlen ve krmzya alan toprak rengiyle ilgili alglama

biimleri bizi eitli hikyelere gtrr. rnein Tevratn Tekvin kitabnda, Tanrnn insan yarat anlatlr. Anlatya gre, Tanr yerden ald krmz topraktan Ademi kendi grntsnce ekillendirir, sonra da burnundan nefes fleyerek ona can verir. branicede krmznn karl olarak kullanlan szck adomdur. Adam szcnn kkeni de bu adomdur. Yunanllarn elinde seramik kaplara, kiremitlere dnen kil, srailoullarnn elinde Adama dnm, oradan da Trkeye girdii haline kavutuu Adem eklini alaca Arapaya gemitir. Bir renk olarak krmz, sfat olarak niteledii kimi nesnelerin zel ya da cins ad da

Hem renk hem de ad olarak hemen hemen btn dillerde kendine has birok hikyesi olan krmz, 19. yzyldan itibaren devrimci-sosyalist hareketler tarafndan benimsenmi olmasna ramen, hemen her lkede hem san hem de solun tercih ettii bir renk olarak sembolik varln srdrmektedir.

Bir zulm tankl

PAKRAT ESTUKYAN

elge Yaynlar, 12 Eylln arifesinde, Cezmi Ancilin yaanmlklardan kurgulad kitabn yaymlad. Yaklak otuz yl nce, Trkiye, 12 Eyll sabahnda, lkenin en karanlk dnemlerinden birini tezghlayan askeri darbe ile karlad afa. Sabahn ilk saatleri ile birlikte, lkedeki radyolar ve televizyon, mikrofonlarn ihtilali mjdeleyen, sonra da gerekelerini anlatan askerlere teslim etmilerdi. Terrden bahsediyorlard. Siyasetileri suluyorlard. Akademisyenleri tehdit ediyorlard. htilale gereke gsterdikleri terrn, dorudan devletin gizli tekilatlar vastas ile soka teslim ald, ancak on yllar sonra, yazlabilecekti. Kuku yok ki, askerlerin o gnlerdeki sylemleri, toplumda pek ok kesim tarafndan inandrc bulunmutu. Aslnda 12 Eyll darbesi ile, lke yeni bir ekonomik programn uygulanma alanna dnyorAGOS kitap

du. Ayn yln ilk aynda, Turgut zal, sonralar 24 Ocak Kararlar olarak anlacak olan projeyi tantmt. O gnlerde, iktisatlar ve siyasetbilimciler, sz konusu ekonomik programn demokratik bir lkede uygulanamayacan sylemi, benzer bir programn, ancak askeri cunta ynetimindeki Brezilyada uygulanabildiini anmsatmlard. Gnn artlarnda, sekiz ay sonra gerekli grlen askeri ynetimin iktidar devirebilecei ihtimalini kimse dnememiti. Askeri ynetim, iktidarn ancak bir dehet ortam ile salayabileceini ok iyi biliyordu. Benzer projeleri defalarca hayata geirmi strateji uzmanlar, bu konudaki birikimlerini okyanus tesinden ulatrmlard Trkiyedeki ibirlikilerine. Bu ama dorultusunda, geni kapsaml tutuklamalara geildi. Birka hafta iinde, tutuklananlarn says yz binlerle anlmaya balad. Tutuk-

lananlar mevcut hapishanelere smaynca, askeri okullar bile toplama merkezine dntrld. Ve her merkezde ikence birimleri oluturuldu. Kitap, ite bu ikence merkezlerinden birinin, Elaz-Malatya yolu zerindeki Blge Trafik Mdrl binasnda oluturulan ikencehanenin duvarlarnn tank olduu zulm iliyor. Kitabn, zor ve ar bir okuma olduunu sylememiz gerek. kence sahneleri tm detaylar ile ileniyor. Sonrasnda oluan ruhsal travma da, bir o kadar yaln, gereki ve sarsc satrlarla aktarlm okura. 12 Eyll sonrasnda, bu ruh kntsn, ikenceyi anlatan bir dizi yazn ve sinema rnei retildi Trkiyede. Son zamanlarda ise, daha da geni toplumsal kesimlere ulaan televizyon dizileri ve belgesellerle, dnemin kahramanlar, layk olduklar utanca mahkm ediliyorlar. Cezmi Ancilin yapt, 12 Eyll edebiyat zincirine yeni ve

Cezmi Ancil Eyll Be Gee Belge Yaynlar, Austos 2009, 156 s. baarl bir halka daha ekliyor. Belirli bir tarihte, belirli bir yerde yaananlar, gerek isimlerle aktarmas nedeniyle, belgesel deer de tayan, nemli bir halka.
ekim-kasm 2009

olur sklkla. rnein Franszcadaki krmz, rouge szcnn okunuu ruj ile bir kozmetik malzemenin ad olmutur. Bir Afrika lkesi olan Eritre, adn Yunancada krmz anlamna gelen szcklerden biri olan erithrostan, krmz toprandan tr almtr. Krmz anlamnda kullanlan bir dier Yunanca szck olan kokkinos da, bugn Trke argosunda fazlaca boyal, gekin kadn anlamnda kokona olarak hayatn srdrmektedir. Osmanldan kalma bu szck, gayrimslim kadnlarn ak olan balarndan grlen ve ok yaygn olan knann kzl renginden ve ak yzlerinden fark edilebilen makyajlarndan tremi, zamanla kullanm yaygnlyla gayrimslim kadnlar amtr. Arapada diil sckler iin krmz anlamna gelen hamra szc de Elhamra Saraynn (Qalatul Hamra) ad olmutur mesela: Kzl Saray. Hintesi lal olan bu szck, ayn zamanda krmz renkli, kymetli bir tan da addr. Bunu Trkeye Arapadan geen bir baka adyla, yakut olarak da biliyoruz. Krmz, daha nce de bahsettiim gibi, en ok sembolletirilen renklerden biridir. Dnyevi zevklere, gsterie vurgu yapan bir yan vardr her zaman. rnein spanyolcada krmz anlamna gelen colorado (ki ayn zamanda Amerikann bir eyaletinin de addr), Ladinoda (Yahudi spanyolcas) kolorado szckleri tam olarak Trkeye evrildiklerinde renkli, renklendirilmi anlamna gelirler. Ancak ikisi de krmz demektir ve kuru fazla olsun, krmz olsun deyimindeki niyeti artrrcasna, krmznn gsterililiine vurgu yapar. ingenelerin evrensel saylabilecek dili olan Romancada (Rumence deil) krmz, yakn akrabas Hintedekini andrr ekilde lolo olarak geer. Krmz demektir ancak Trkenin argosunda gsteri, caka anlamnda kullanlr. Bunu da Bize de mi lolo? deyiminden biliyoruz. En kolay fark edilebilen renk olduundan, krmz, grnme gsteri katar. Renkli ve canl gsterir. nsann yaratld topran da krmz toprak olarak seilmesinde muhtemelen bunun etkisi vardr. inde oksijen bulunan temiz kan, hemoglobinden kaynakl olarak krmzdr. Oksijen ise hayat kaynadr; kirli kan bu nedenle krmz deil, daha koyu bir renktir. Dolaysyla, krmz, hayat demektir. Yine kanla ilikili olarak, krmz, suun, fkenin, gnahn, cinselliin rengidir. Hristiyanlktaki 7 lmcl gnahtan (SALIGIA) fkenin rengi de krmzdr. Bundan tr, insann zayf iradesinden yararlanarak iini yrtt varsaylan eytann da rengidir krmz. Tuhaf bir ekilde, hem hayat hem de lmn rengi olan krmznn dnya lkelerinin bayraklarnda en ok tercih edilen renk olmas da, bambaka bir tartma konusudur.
AGOS kirk

26

27



. . , . ` , ` , : ` - ` - : -

: 1965- : : , : : : , , : , : , ' : , , ` , , ` , , 1915-: , ` , : : : , ' : ' . : , : ` , ` ( - ) : . , . , . (), , , , ` , 17 , -

` . . . , 2009
, : , ` : -

` . . . , 2009

: : , : , : , - : , : :

1- : - : 2- - ( ) - - : 3- - - ': 4- - . (1878-1915) : 5- . , - - : 6- (1867- 1933) - : 7- - (.) : 8- (.) - - : 9- (.) - - : 10- , , - - : 11- , : -- (.) - : 12- - (1854-1908 ): 13- - - - : 14- . (1903-1974), . 15- - - - 16- . (1883-1948) ,- : 17- (.) - - :

` .

1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17

10 11 12

13 14

15

- 2005, 455 : , : , ` , , ~ , , , , : : , : , : ': , , , : : -

1- ( )- - : 2- - - : - : 3- - - : 4- - 5 4 - : 5- - - : 6- - - 1915- - : 7- , - - (.) : 8- - - : 9- - - : 10- - () - - : 11- - : 12- 14- : 13- - - : 14- - - - () 15- - - -:

, :

: : ~ : , , , - 17 : - - ~ , , , , : , , , : ', : , , : , ' , ' : : , , ' *** : :

: , : 1915- , : , : : , : , , : ' : ' : , , , , : : , , , , , , , , , : ` , , , : : 1968- 1994- : , : , :

28

- 2009

- 2009

29



, : : , : , , , , , : , , , ` : , , , , , ,

, , , : , : , : , : : : ` : : , , : , : : :

: : : 1904- : . . : , : 30 : , : : :

160 , 2009
, : , : : , , :

30

- 2009