S A Y I

2 0

H A Z R A N

2 0 1 0

A G O S

G A Z E T E S N N

C R E T S Z

E K D R

Gecikmi bir bulumann kulaklarmza fsldadklar

Diyarbakr Kitap Fuarndan izlenimler ARARAT EKERYAN

Birhan Keskin iiri ve Souk Kaz

Birhan Keskin Souk Kaz NURAY KKLER

editrden
Barndrd etnik, kltrel ve inansal eitlilik nedeniyle, Osmanldan bugne, merkezi ynetimler tarafndan hep halledilmesi gereken bir mesele olarak grlen Dersim ve bu blgede eitli dnemlerde uygulamaya konan slah ve terbiye politikalarnn yaratt byk tahribat, Trkiyede uzun yllar boyunca toplumsal hafzann kuytu kelerinde sakl kald. CHP Genel Bakan Yardmcs Onur ymen, Kasm 2009da yapt bir konumada sarf ettii soru cmleleriyle, aslnda, ulus-devletin kurucu ideolojisinin bu meseleye nasl yaklatn aka ortaya koyuyordu: eyh Sait isyannda, Dersim isyannda, Kbrsta analar alamad m? Kimse Analar alamasn, mcadeleyi durduralm dedi mi? ymenin bu szleri, ve CHPnin bana, bir Dersimli olan Kemal Kldarolunun gemesi, Dersime, zellikle de 1938 Dersim Katliamna dair suskunluun bir lde krlmasna, kamusal alanda bu konunun eitli boyutlaryla tartlmasna vesile oldu. Agos Kitap/Kirkin bu saysnn dosya konusu, son dnemde yaymlanan, Dersimin, Dersimde 1937-38de yaplan harektlarn ve sonrasndaki srgnn, tanklklar ve belgelerle ele alnd aratrma-inceleme kitaplar ve romanlar. Bu almalarla, Trkiyede ulusal tarihin toplumsal hafzadan silmeye alt birok meseleden biri olan Dersimi ve Dersimlileri anlamak iin bir kap aralarken, toplumu ve egemenleri, ii boaltlm, arasallatrlm deil, hakiki bir yzlemeye davet ediyor.

6-7

Anadolu Ermenilerinin yazgs: Gzya ve sefalet

Palu-Harput 1878: arsancak, emigezek, apakur, Erzincan, Hizan ve Civar Blgeler Cilt I: Adalet Aray (Arsen Yarman) Cilt II: Raporlar (V. Bardizaktsi, B. Natanyan, K. Srvantsdyants)

MEHMET POLATEL 10

8-9

Benzetirken benzemek: Krmz Pazartesi ve nmzdeki pazartesi

ARAT DNK

Bir kadn nasl akllanr?

Franoise Balibar Marie Curie: Bilgin mi, bilimin Meryem Anas m? ZGE YKSEL DOSYA: DERSM

12-13-14-15-16

Dersim gereiyle yzlemeye davet

Herkesin Bildii Sr: Dersim, kurcalanmamasna zen gsterilen bir tarihin ve kltrn izlerini sren makalelerden oluan bir kitap. kr Aslana gre, yeni ve gl dayanma balar ina edebilmek iin, tarihimizi btn aklyla tartmak zorundayz. kr Aslanla sylei SDAR BAYRAM

Arkamzdaki sessiz felaketler

yay. haz. zeddin allar Dersim Raporu SELM KARLITEKN

Tanklaryla Dersim 38 sonras srgn yllar

haz. lhami Algr Ma Sekerdo Karda? Netmiiz Karda? Dersim 38 Tanklklar BLENT BRER

lm bir alnyazs gibi

Haydar Karata Gece Kelebei Perperk-a Se DUYGU DOAN

Dersime kulak vermek

Celal Yldz Dersim Dile Geldi TAYLAN ZGR Z 20-21-22

Altu Ylmaz
altug@agos.com.tr

ERMENCE

Teotigden Herkesin Yll

Hep gncel, hep gerekli SARKS SEROPYAN

17

Metinlerarasnda postmodern muhafazakrlk

Yavuz Ekinci Tene Yazlan Ayetler ASLI GNE

18-19

Dikkat srr!
Fantastik dnyann en gl karakterlerinden biri de kurtadamlar DAMLA ZLER

Toranyan ululama frsat

Toros Toranyan, man Kprs PAKRAT ESTUKYAN

M T Y A Z S A H B A G O S Y a y n c l k B a s m H i z m e t l e r i S A N . v e T C . L T D . T . a d n a Rahil Dink K U R U C U Hrant Dink YAYIN DANIMANI Etyen Mahupyan SORUMLU YAZI L E R M D R Aris Nalc GENEL YAYIN YNETMEN Rober Kopta KTAP EK EDTR Altu Ylmaz YARDIMCI EDTR Anna Maria Aslanolu GRSEL TASARIM VE SAYFA DZEN Leda Mermer Kapakta kullanlan fotoraf BoneMa Arivi, Cemal Ta R E K L A M S O R U M L U S U Linda Karin zsu reklam@agos.com.tr YNETM YER Halaskargazi Caddesi Sebat Apt. No 74 (Eski No 192), Kat 1, Daire 2 Osmanbey 34371 stanbul tel: (212) 296 23 64 - 231 56 94 - 219 50 82 fax : (212) 247 55 19 http: www.agos.com.tr e-posta: agos@agos.com.tr BASKI Star Medya Yaynclk A.. nn Cad. Basnekspres yolu Star Sok. No:2 kitelli 34303 ST. T e l : (212) 629 08 12 Y A Y I N T R Aylk Yaygn Sreli Yayn

Diyarbakr Kitap Fuarndan izlenimler

Bu cahilin, yoksulun, barbarn k neyine, onlar ziyan!

Gecikmi bir bulumann kulaklarmza fsldadklar

ARARAT EKERYAN

Birhan Keskin iiri ve Souk Kaz

NURAY KKLER
airin meselesi, bilirsin, hayatla i iedir, hayatla birlikte yrr. Fakirinki gibi diyor Birhan Keskin, 9 Nisan tarihli Radikal Kitapta yer alan syleisinde. Onu bir air olarak, vicdann, hayatn yzn, tekiletirmeyi kazmaya iten de bu mesele olsa gerek. Souduka katlaan yerin yzn, hayatn te kelerini kazyarak insana ulamaya alyor Birhan Keskin. nsana ve Badata, Gazzeye, stanbula dair szlerine, szcklerine, imgelerine ulayor. Belki bu yzden, son kitabna bu gzel ad, Souk Kaz adn koymu. Birhan Keskinin sekizinci kitab Souk Kaz. Ondan nce Delilirikler, Bakarsn zgn Dnerim, Cinayet K, 20 Lak Tablet, Yeryz Halleri (bu be kitap Kim Balayacak Beni adyla bir arada da yaymland.), Ba ve Yol var. Tm birden, hayatla derin meseleleri olan bir airin szleri olarak kabul edilebilir. Evet, tm birden, hayata dair derin dertleri imgelerle, szcklerle, daha geni anlamyla dille iirselletiriyor. Deliliriklerde iir znesinin, iirin konuan sesinin duygularn n plana karan bir sylem kuruyor Birhan Keskin. Bakarsn zgn Dnerimde, hatrlama ve unutma zerinden gemie, anlara yer veriyor iirlerinde. ocukluk, anlar, bymek ve gemi zaman szleri beraberce bir sz sylyor usulca: dnya ok zc bir yerdi, sava filmlerini ve / samuraylar eskisi gibi sevmiyordum Cinayet Knda da anlar ve gemi nemli bir yer tutuyor. Bu kez iir znesinin sesinde ak da var, akn yan sra yeryz de. Yeryzn insana canllk veren bir e olarak iirine tayan Keskinin bu eyle tm iir serveni boyunca yakndan ilikili olduunu sylemek gerek aslnda. zellikle Yeryz Hallerinde ok baskn bir biimde ortaya kan bu durum, Cinayet Knda da grnr oluyor: ucunu kaybetmitik yeryznn / kknden sklmtk.. / artk uzak bile deildik.. / lmtk.. te yandan, Yirmi Lak Tabletin ad, ana izlei tedavi olan bir iirsellii hatrla-

u yaz bir kitap ekine yazlyor da olsa, hakknda yazlan ey bir kitap fuar da olsa, mevzubahis yer fuar afiinden okuduumuz zere yaznn kadim corafyas da olsa, genel olarak bu topraklarda tekiliin hapsedildii, biraz kendiliinden, biraz da kerhen politik olma durumundan syrlamyoruz. Kendilerini Hatay Mustafa Kemal niversitesini gneyin hilali olarak ncelikle Misak-i Milli snrlar ierisinde ardndan turan snrlar ierisinde ardndan da dzeni salad[dklar] Nizam-Alemde bir bilim yuvas, dnce kulb olarak tantmay ama edin[en] gen beyinlerin buluma noktas olarak tanmlayan guneyhilali.com adl haber sitesinin editrleri, gururlanarak yazmlar: TYAP Diyarbakr Kitap Fuar Blcler ve Misyonerlerin rahatlkla at oynattklar bir alan oldu. Fuar sresince olduka rahat hareket eden misyonerler de Emniyet Mdrl standnn hemen yannda bol bol krte ncil dattlar. *** Televizyonda Diyarbakr izlerken, o topraklara batdan bakan herkes gibi, sanki yaadm lkeye deil de, i sava yaayan bir Afrika lkesine bakyormu gibiydim ou zaman. Ne ki oras Diyarbakrd ve benim ona kar mesafeleniim bir Rotterdamldan farkl olmalyd. Oldu da. Ve ben bu farkndal, Diyarbakrn bize sunulduu gibi toptan tfekten deil, etten kemikten olutuunu anlatabilen iki Diyarbakr efsanesinin, Mehmed Uzun ve Mgrdi Margosyann kitaplarna borluyum. Bir yandan gemiteki Diyarbakr Gvur Mahallesinin gzyalaryla slak satr aralarnda, srgn edilmiliin kendine zg ac ve apallyla kurgularken, bir yandan da izlediim, okuduum ve dinlediim imdiki Diyarbakr; zulm, iddeti, kan, gncel siyasetin kk hesaplarn, kurnaz politikacnn riyakrln ve yllardr grmezden

gelinmeye allann ln duyuyor ve Diyarbakr sanki hep en yaknda duran, ama ayn zamanda en uzaktan olan, olmas gereken olarak etiketliyordum zihnimde.

lk kez bulumann heyecan

Aras Yaynclk olarak, fuara katlma teklifini dier birok kltr yayncs gibi ticari beklentileri asgariye ekerek, tereddtsz kabul ettik. Ne de olsa Diyarbakr uzaktan da olsa tanyor, bizi stanbul ve dier ehirlerdeki gibi byk yaynclar, banka sermayeli yaynevleri ve dersane yaynclarnn stantlar arasna skan bir fuarn beklemediini biliyorduk. Hem evimize dnyor saylrdk bir anlamda, ne de olsa 16 yl nce Diyarbakrdan, Gvur Mahallesinden balamam myd Aras Yaynclk maceras Fuarn aln yapan Diyarbakr Bykehir Belediye Bakan Osman Baydemirin setii ilk cmleler gecikmi bir bulumann nemini vurguluyordu: Azadiya Welat Gazetesi eski yazileri mdr Vedat Kurun 166 yl hapis cezas ald. Gr ve etnik kimlii ne olursa olsun, fikrinden dolay cezaevinde bulunan btn yazar, aydn ve dnrlerin zgrlne kavumasn istiyoruz. Al konumasyla birlikte, ilk kez yaanacak olann aknlk dolu cokusunu hissetmeye balamtk. Saatler, gnler getike fuar alanna akn eden ilkokul rencilerinin koridorlarda yalpalamalaryla krkleniyordu heyecanmz. Mutluyduk, ok mutluyduk, nk bizler ite tam da bu ilk ortak heyecan paylamak, aknlkla bizleri izleyen kk ocuklara da, yetmiindeki Diyarbakrlya da retmeye deil, birlikte renmeye geldiimizi anlatmak iin oradaydk.

Mgrdi Margosyan ve Mehmed Uzun Fratta, Sarkis Margosun tehcir srasnda yrd yollarn izinde... fotoraf eyhmus Diken yan, nasl anlatlacan bile bilmeyen, bundan ok utanan, kendisi yaad iin llerine kar vicdan azab iinde olan insan. (Mehmed Uzun, Nar iekleri) Mgrdi Margosyan Diyarbakr yazan, Diyarbakrla yaayan bir yazar. Diyarbakrllarn Margosyana duyduklar sevgiyi kelimelerle tarife kalkmak nafile. Alt gn boyunca iki ift laf edebilmek iin dakikalarca srada beklemek zorunda kalanlar, Margosyann fuar sresince stantta olacan renip ktphanelerindeki kitaplar imzalatmaya getirenler... Liste uzar gider Fakat tm bunlarn yannda, fuarn sebep olduu en nemli ey belki de kulaklarmza fsldanan samimi itiraflard. Samimiyet, bizim dilini pek anlayamadmz ey, iki kere nemliydi Diyarbakrda, ve Diyarbakrl katksz bir samimiyet diliyle konumay ok iyi biliyordu. Diyarbakrlnn kendine has samimiyetiyle yourduu vicdannn sesi kh buruk zrler, kh scak gzyalar olup akt iimize. Bilmiyor deildik, fakat 19 Ocakla birlikte zgrlne kavuan bu vicdan dilinin o kadar gl, o kadar etkili olabileceini tahmin edememitik. zrlere tebessm ettik, kafle yolunda kaybolup giden Ermeni dedesinin ismine kitap imzalatanlarn gzyan ellerimizde sildik. Ve 95 yldr susturulmaya allan vicdann artk sessiz lklarda sakl kalamayacak kadar ortada olduunu grdk. Ve anladk ki, Mehmed Uzunun tarif ettii kl artklarn belleklerimize gmmenin zaman oktan gelmi. nk kl artklar, btn samimiyetleri ve bastrlamayan vicdanlarnn sesiyle, yzlerini gemie, llerine deil, gelecee, birlikte yaayabilmenin umuduna dnmek istediklerini haykryorlar. Gemii unutmadan salam bir gelecek ina etmek dedikleri tam da bu olsa gerek. Hem ok yeni, hem de hl...

tyor. Dnyann yorduu bir iir kiisi amn aklnda plastik iekler ayor diyor ve yeryzne snyor bir anlamda. Dnya ve yeryz, Keskin iin birbirinden ok ayr eyler nk. Dnya, tarihsel ve insann ac veren uralaryla dolu bir meknken, yeryz insan tarafndan arasallatrlmam, insan evreleyen bir uzam. Bu anlamda Birhan Keskinin doann insandan ayr dne itiraz ettiini ve doada yer alan varlklar birer zne olarak iirine tadn da sylemeli. zellikle Yeryz Halleri bu adan olduka nemli. airin bu kitapla doann animistik deerini geri vermeye abaladn syleyebiliriz. Ba ise, yarm kalm szlerin toplam niteliinde bir kitap. Kitabn ithafnn Dilimde yarm kalm bir hece gibi kalan babamn gzel hatras iin.. szleriyle sunulmu olmas da bu yarm kalmla iaret ediyor. Yarm kalmlar, arada kalmlklar zerine kurulmu olan iirler var Bada. Yol ise acy ve acy aabilmenin yolu olarak adalet arayn dile getiriyor sanki. nsann ac veren uralarndan kaynakl bir ac, burada sz konusu olan. nsann doay arasallatrmasndan, kendi gibi olmayan tekiletirmesinden, gl ile gsz arasndaki uurumdan kaynaklanan bir ac. Bu ac en ok da kitabn son iirinde grnr oluyor. iirin ad, teki. Bir sonsz niteliindeki bu son iir yle: Ama siz ykseleceksiniz hep bembeyaz, / onlar aada siyah kalacak! / Sizin banz bulutlarda dursun onlar balkta bacak! / Siz tatl ryalarnz grn, onlar terleyip srayacak! / Kavunun kabuuna ba indirin siz,

Birhan Keskin Souk Kaz Metis Yaynlar, Nisan 2010, 65 s. onlar kaacak. / Genileyin siz merkezde onlar kenarda daralacak! // Onlar seyrek bir fotorafta uzaa bakanlar. / Onlar bir mr talara su tutanlar. / Onlar bir hatrada donmu duranlar. / Onlar bu dnyada yanm da klde uyuyanlar. // Siz nasl da meneke gzlsnz onlarsa hep a gzl! / Ah siz lmszsnz dnya stnde, onlar lml. / Ve siz nasl da gzel kokuyorsunuz, insann has / Onlar kenarda kirliler; onlar atk, onlar sas. // Ah siz, nasl da Sizsiniz buram buram, onlar avam. / Bu cahilin, yoksulun, barbarn k neyine, onlar ziyan! // Siz It was very amazing derken and fun / Onlar zr dileyenlerdi aacn ruhundan. // Balkonunuz ok yksek sizin ba dndryor. / Dnya pek alak bir yer olacak yaknda yle grnyor. Birhan Keskinin, Yol dan sonraki kitab olan Souk Kaz, ite byle bir iirsel gemiin zerinde ykseliyor. Temelinde ac, adalet aray ve itiraz etme var. Kitabn ilk iiri, Puu Oo. Bu adn ne anlama geldiini bilmeden okumaya baladm kitab. Bu iir, iindeki oddan ve dndaki kabuktan bahseden bir iir kiisinin dilinden yazlmt. Sonra, yukarda bahsettiim syleiden rendim Puu Oonun neyin ad olduunu. Syleiyi yapan (ve Souk Kaz kitab kendisine ve arkadala ithaf edilen) Figen akac, bunun, Hawaiinin Byk Adasnda, patlama sonras lavlarn yanarda aznda birikmesi so-

nucu katlam bir kraterin ad olduunu sylyordu syleisinde. Bunu rendikten sonra, ilk iirin, kitabn genel izleine derinden bir gnderme tadn dndm. yleydi gerekten de; kitap, souyarak katlam gerekliklerin iindeki gizli odlara ulamaya alyordu. nsanln miras, yeryzyle kurduu iliki, kentler, savalar bir bir gn yzne kyordu bu iirlerde. Kaznarak Bylece Birhan Keskinin bir insan olarak, bir air olarak abas tekrar grnr oluyor: lk iirden sonuncusuna dek kazyarak oaltyor imgeyi Keskin. nsann acsn, vicdann ykn, seyirci kalmann katlanlmaz arln anlatan imgeler oalyor iirler boyunca. Jospi, Flamingo, Artk her ey tccarlarn elinde gibi iirler, Yeryz Hallerinin devam gibi sanki. nsann yaadka aclar yaratmasn ve buna karn doann dinginliini ve btnln sylyor bu iirlerdeki szler. Sulukule, stanbul, Badat ve Gazze gibi iirler ise, kentlerin iinden geen, kentlerin acsn yklenen bir iir znesinin szleri. Bylesi bir ak var Souk Kaznn. Her eyin tccarlarn elinde olduu bir dnyada, yeryznn yaralarna are bulma ura olan bir anlatc ses duyuluyor iirlerden. Bu ses, kitabn balyla ayn ad tayan son iirde grsel bir nitelie brnyor. Souk Kaz baln tayan bu son iirde, Keskin, birbirimize baka baka, gz gregre gibi yinelemeleri ska kullanarak bir deneyselliin izini srm. Bylece, bir arpa boyu yol giden insanln trajedisini dile getiren, szle ekli bir araya getiren grsel bir iir yaratm sonsz yerine.

Samimiyetin Diyarbakr hali

Evet, kl art; artk niye yaadn bile bilmeyen, yz ileriye deil, geriye, llerine dnk olan, yaadklarn kimseye anlatama-

Birhan Keskinin Souk Kazdan nceki kitaplar

Delilirikler skenderiye Ktphanesi Yay., Aralk 1991 Bakarsn zgn Dnerim Era Yay., ubat 1994 Cinayet K + ki Mektup Gebe Yay., Kasm 1996 20 Lak Tablet + Yolcunun Siyah Bavulu YKY, Ekim 1999 Yeryz Halleri YKY, Ocak 2002 Kim Balayacak Beni (ilk 5 kitap bir arada) Metis Yay., Mart 2005 Ba Metis Yay., Mart 2005 Yol Metis Yay., Nisan 2006
AGOS kirk

BULAMADIINIZ KTABI BZE SORUN

Kitabevimiz ile ilgili her trl konuda iletisim@beyazadam.com adresinden; online sat ile ilgili her trl konuda ise onlinesatis@beyazadam.com adresinden bize ulaabilirsiniz.

Beyaz Adam Kitabevi LTD. T.

Merkez adres: tel: fax: e-posta:

stanbul Cad. No:1 Bakrky / stanbul (212) 543 90 00 - (212) 543 95 95 (212) 583 36 59 iletisim@beyazadam.com

fotoraf: Uur Ata

BEYAZ ADAM KTABEV

AGOS kitap

Pangalt ube adres: Halaskargazi Cad. Saks Sok. No:19 Pangalt / stanbul tel: (212) 241 51 43 - (212) 291 16 61 fax: (212) 231 08 55 e-posta: pangalti@beyazadam.com

Birhan Keskin, insann acsn, vicdann ykn, seyirci kalmann katlanlmaz arln anlatan imgeleri, kazyarak oaltyor Souk Kazdaki iirlerinde. nsanln miras, yeryzyle kurduu iliki, kentler, savalar bir bir gn yzne kyor.
haziran 2010 haziran 2010

Anadolu Ermenilerinin yazgs: Gzya ve sefalet

MEHMET POLATEL

Birlikte yaayamamak: Ermenilerin gzya ve sefaleti

Blgede yaayan Ermenilerin dier gruplarla ilikileri konusunda aktarlanlar da, Osmanl mparatorluunda var olduu sklkla sylenen hogr ortamnda birlikte yaam mefhumunun pratikteki yansmalar konusunda nemli ayrntlar ieriyor. Rahipler, o dnemde, reform projeleri dorultusunda nfus politikalarnn n planda olmas nedeniyle, gittikleri blgelerde Ermenilerle birlikte dier gruplarn nfuslar konusunda da bilgi veriyor. Din temel alnarak yaplan Osmanl nfus saymlarna alternatif olarak, dorudan blgede yaayan halklarn nfus oranlarna ulalabiliyoruz, rahiplerin aktarmlar sayesinde. rahibin anlatlarnn ortaklat husus, Ermeni nfus ile blgedeki Krt airetleri arasndaki sorunlar. Krt airetlerinin Ermenilere her yerde bask yaptklarn, Ermenilerin onlardan zulm grdn aktaryor rahipler. Arsen Yarmann da belirttii zere, II. Abdlhamid dneminin kilit kavramlar olan birlik ve selamet, yaanan zorbalklar ve adaletsizliklerden tr, Natanyana gre gzya ve sefalete dnmt.

olay olmu. Ermeniler akamlar korkmadan dar kamadklar gibi, geceleri de rahat uyuyamyorlar. (II. cilt, s. 190)

esmi tarihin 1915 Ermeni soykrmna dair almalarnda, Ermenilerin isyan ettii ve Osmanl Devletine ihanet ettii, bu nedenle de tehcire tabi tutulduklar sklkla vurgulanyor. Hatta btn argmanlar bunun stne bina ediliyor. Bu tarih, Ermenileri isyan etmeye gtren nedenleri sorgulamyor ve bu sreci gz ard ediyor. 1915 ncesinde yaananlarn incelenmemesi ve sadece 1915e odaklanlmas da, soykrmla sonlanan srecin anlalmasn g klyor. Bu almalarda, Ermeni meselesinin uluslararas bir sorun haline dnt Berlin Kongresi dnm noktas olarak kabul edilip, meselenin analizinde bir tr milat olarak belirleniyor ve kongrede alnan kararlarn, Ermenilerin yaad blgelerde d glerin Osmanl Devletine mdahale arac olduu syleniyor. Bu dar bak asnn almasnn en nemli yollarndan biri, meseleyi yalnzca makro siyaset ierisinde deerlendirmek yerine, Osmanl topraklarnda yaayanlarn hayatlarna odaklanarak, devlet politikalarnn bu hayatlar nasl etkilediini anlamakta yatyor. Bunun iin Osmanl Devleti belgelerinin kullanlmas bir ynyle zorunlu olsa da, bizzat devletin belgelerini kullanyor olmann ii bir baka ynyle de zorlatrd kabul edilmeli. Bu nedenle, zerine sz sylenen toplumsal gruplarn seslerine kulak vermek her halkrda manidar. Bu balamda, Arsen Yarmann editrlnde Trkeye kazandrlan, 1878 ylnda Ermeni rahibin yazd raporlardan oluan Palu-Harput 1878 balkl kitap, dnemin anlalmas iin nemli bir kaynak. ki ciltten oluan almann ilk cildinde, Arsen Yarman, 19. yzyln politik, ekonomik ve sosyo-ekonomik dinamiklerini, rahiplerin aktarmlarna atflarda bulunarak aktaryor, ve raporlarn nasl bir atmosferde yazldn dair klyor. Kitabn ikinci cildinde ise rahiplerin o dnem Ermenice olarak baslan raporlarnn

Palu-Harput 1878: arsancak, emigezek, apakur, Erzincan, Hizan ve Civar Blgeler Cilt I: Adalet Aray (Arsen Yarman) Cilt II: Raporlar (V. Bardizaktsi, B. Natanyan, K. Srvantsdyants) ev. Sirvart Malhasyan, Arsen Yarman yay. haz. Arsen Yarman Derlem Yaynlar, Nisan 2010, 494 s. ve 563 s.

dnemin rn. Savan, blgede yaayan Ermenilerin hayatlarn nasl etkiledii, rahiplerin aktarmlarndan takip edilebiliyor. Ermenilerin g etmek zorunda kalmas, savan Ermeni nfus zerindeki dorudan etkilerine rnek olarak verilebilir. Rahip Bardizaktsiye gre Gn sebebi Krtlerin Ermenileri kesecei yolundaki deli samas bir korku ile Rusyann g edenlere toprak ve para verecei yolundaki yalan sylenti idi (II. cilt, s. 69). Ayn dnemde, Ermeni Nizamnamesiyle birlikte Osmanl Devleti snrlar ierisinde cemaat yeniden ekillenmeye balyordu. Ermeni Rnesans olarak da tanmlanan bu dnemde, Fransa ve talyada eitim gren Ermeni aydnlar, edebiyat ve sanat alanlarnda almalar yrtt; Ermenilerin kltrel alandaki geliimine, eitime byk nem verildi. stanbul merkezli olarak gelien bu srecin, tarihi Ermenistan topraklarndaki etkisi, rahibin anlatmlarnda genie yer alyor. Rahipler, okullarnn yknt haline gelmi olduundan, eitimin nemsenmediinden sz ediyorlar:
Saygdeer baylar ve bayanlar imdi bana, Bunca bakml-bakmsz manastr ve kiliseden bahsettin, hi okul yok mu? diye soracaksnz. Hayr diye cevaplayacam, hayr yok! Bu szme iyi dikkat edin! Pek ok kyde ahra benzer okul denen binalar var ama, kn ok az ocuk okula gidebiliyor. Yazn ise hi gitmiyorlar (II. cilt, s. 67).

Yegavyan Ailesi (Arapgir, 1900lerin balar, Zaven Yegavyan aile arivinden) Rahipler, Ermenilerin yalnzca devlete deil, blgede yaayan Krt beylerine de vergi vermek zorunda olduklarn, onlarn topraklarnda maraba olarak altklarn, bu nedenle de sefalet ierisinde yaadklarn anlatyor. Natanyann u aktarm, Ermenilerin dier gruplarla hangi koullar iinde bir arada yaadn gstermesi asndan anlaml:
Yerel halk Ermenilere sert davranyor. Eer boyun emezlerse eziyet gryorlar. Hem ehirde hem de kylerde Ermeniler oyuncak olmu durumda. Akamlar korkusuzca dolap Ermeni evlerini kurunluyorlar. Hrszlk normal gnlk

Bu tr aktarmlara, rahibin de raporlarnda da sklkla rastlanyor. Bunlardan kan sonu, Ermenilerin bask altnda olduklar ve devlete ve Krt beylerine dedikleri ifte vergiler nedeniyle sefalet ierisinde yaadklardr. En bata dile getirdiimiz gibi, 1915e giden sreci anlamak ve Ermenilerin neden isyan ettii sorusuna cevap vermek iin, rahibin, 1878 ylnda izdikleri resme bakmak yeterli olabilir. Onlarn raporlarndan hareketle, Ermenilerin bir isyandan ziyade, kendi hayatlarn devam ettirebilmek iin bir direni pratii ierisinde yer almak zorunda kaldklar sylenebilir. Palu-Harput 1878 kitab, bu ynyle, toplumsal ve tarihsel bir meseleyi anlamann en nemli aralarndan birinin, bizzat zerine sz sylenen gruplarn seslerini duymaya almakla mmkn olduunu, bize bir kez daha gsteriyor. Ermenice kaynaklar okuyamamak, Osmanl Devleti tarihinin bu alandaki skntl okumasn yeniden retmekle sonulanyor. Palu-Harput 1878 ise, Trke yaymlanm birincil bir Ermenice kaynak olarak aratrmaclar bekliyor.

Kle yolu akar gider

AMED GKEN

Trke evirisi yer alyor. Youn bir Ermeni nfus barndran Palu, Harput, Erzincan, Van gibi blgelerdeki yaama dair deerli bilgiler veren, zgn bir kaynak bu...

Sivas 1877den Palu-Harput 1878e

Dnemin Ermeni Patrii Nerses, 1878de kadim Ermenistana rahip gndermeye karar vermi, ve onlardan, hem kiliseler, okullar ve manastrlar gibi cemaat kurumlarna, hem de ahalinin durumuna dair incelemeler yapmalarn talep eder. Bu karar dorultusunda, Rahip Vahan Bardizaktsi, Rahip Boos Natanyan ve Karekin Vartabed Srvantsdyants grevlendirilerek, Palu, Harput, arsancak, emigezek, Erzincan ve civar blgelere gnderilirler. Rahiplerin bu blgelere dair izlenimleri ve aktarmlar-

1915e giden sreci anlamak ve Ermenilerin neden isyan ettii sorusuna cevap vermek iin, Rahip Vahan Bardizaktsi, Rahip Boos Natanyan ve Karekin Vartabed Srvantsdyantsn 1878 ylnda izdikleri resme bakmak yeterli olabilir. Onlarn raporlarndan hareketle, Ermenilerin bir isyandan ziyade, kendi hayatlarn devam ettirebilmek iin bir direni pratii ierisinde yer almak zorunda kaldklar sylenebilir. Palu-Harput 1878 kitab, bu ynyle, toplumsal ve tarihsel bir meseleyi anlamann en nemli aralarndan birinin, zerine sz rahibin dilinden sylenen gruplarn seslerini duymaya almakla mmkn olduunu, Anadolu Ermenileri Bu raporlar, 93 harbi olarak bize bir kez daha gsteriyor.
AGOS kitap

nn tad neme gemeden nce, Rahip Natanyann, yine Arsen Yarman tarafndan Trkeye kazandrlan, Sivas 1877 balkl kitabndan (Birzamanlar Yay., Ocak 2008) bahsetmek gerek. 1863 ylnda kabul edilen ve Ermeni Anayasas olarak da anlan Ermeni Nizamnamesinin, stanbul dndaki Ermeniler arasnda uygulanp uygulanmadn gzlemleyen Natanyan, bize stanbul Ermenileri ile Anadolu Ermenileri arasndaki farkllklardan Sivas Ermenilerinin gndelik hayat pratikleri ve aralarndaki atmalara kadar pek ok nemli bilgi veriyordu. stanbuldaki, yani payitahttaki Ermeniler iin, taradakilerin zgn durumunu aktaran Natanyan, Ermenilerin birlik olmalarnn nemini vurguluyor, II. Abdlhamidin Ermenilerin durumunun iyiletirilmesine ynelik mstakbel politikalarna olumlu yaklayordu. Sivas 1877den iki yl sonra yaymlanan Palu-Harput 1878, bize aradaki bu ksa sreye ramen politikalarn nasl hzl bir ekilde deitiini de gsteriyor. Arsen Yarmann vurgulad gibi, ikinci kitapta II. Abdlhamide dair olumlu bir yaklam grmek pek mmkn deil. Bu adan, eldeki kitap, meselenin en nemli damarlarna, zamann ruhuna nfuz etmemizi salayan ok deerli bir kaynak haline geliyor.

Byle bir atmosferde, rahiplerin izlenimleri yalnzca stanbulda gelien rnesansn etkisi hakknda deil, Ermenilerin hem kendi aralarnda hem de blgede yaayan dier gruplarla ilikileri konusunda da nemli bilgiler sunuyor. Bu bilgiler, Ermenileri homojen bir toplum olarak yanstmann anlamszln gstermesi asndan da deerli. rnein, Ermeni nfusun snfsal adan barndrd eitlilik, orbaclar olarak tanmlanan blge ileri gelenlerinin Ermenileri nasl ezdii ve onlar zerinde nasl iktidar kurduuna dair bilgilerle ete kemie brnyor. Natanyan, orbaclarn dini alet ederek, sann birletirdii kiliseyi drde bldklerini ve kendilerine menfaat kaps yaptklarn aktaryor:
Zavall halk da arkalarndan srkleyerek onlara bask yapmlar ve imdi kilise sebebiyle bu drt semt drt gruba blnm bulunmaktadr. Ve birbirlerine sanki srekli dmanm gibi yabanc gzyle bakyorlar. Sanki bir semtin halk dier semtin kilisesinin halk deil. Birbirlerinden o derece nefret ediyorlar ki, bir semtin papaz vefat etse bile, parasz kalmay gze alarak, bu bizimki o sizinki diyerek dier semtin kilisesine gitmiyorlar (II. cilt, s. 106).
haziran 2010

arih disiplinini anlaml klan en nemli zellii, kabul grm belli sradanlklarn dahi ardnda sarsc ve farkl bir gerekliin yattn gsterebilmesidir. Bu gc elinde tutan da, tarihinin kendisidir. nk tarihiye verilen nem ve bu nemin kamuoyu nezdinde oluturduu gven, yazlanlar hibir gereklii olmasa dahi ou zaman tartlmaz klar. Bu sebeple, tarihi, trajedilerden olaan bir olaylar btn yaratabilecei gibi, biz anlamazlara sradan olaylarm gibi gsterilenlerin arkasnda byk trajediler olduunu grmemizi de salayabilir. Gerek dnya tarihinde, gerekse Osmanlnn ve Cumhuriyet Trkiyesinin ta-

tanmlanan 1877-78 Osmanl Rus Savann yaand

Ehud R. Toledano Suskun ve Yokmuasna: slm Ortadousunda Klelik Balar ev. Y. Hakan Erdem Bilgi niv. Yaynlar, ubat 2010, 252 s.
haziran 2010

rihinde bu kemekein saysz rneini bulmak mmkndr. Fakat insann kleletirilmesi, ve bunun neredeyse bir asr ncesine kadar uygulanyor olmas, kabul edilebilir ve st rtlebilir bir olay deildir. Osmanlda klelik aratrmalarna yn veren tarihilerden Ehud R. Toledanonun Suskun ve Yokmuasna: slm Ortadousunda Klelik Balar balkl almas, Y. Hakan Erdemin abalaryla, stanbul Bilgi niversitesi Yaynlar tarafndan yaymland. Toledanonun bu kitabnn, Trkeye daha nce evrilmi olan Osmanl Kle Ticareti 1840-1890 adl kitabyla, ve Y. Hakan Erdemin Osmanlda Kleliin Sonu 1800-1909 balkl almasyla birlikte okunmasnda fayda var. Osmanl elitlerine satlan klelerin tamam, Osmanl topraklarna dahil olmayan lkelerin vatandalaryd: Vaday, Bagirmi ve Bornu gibi Orta Afrika blgeler ve Yukar Nil ve Bat Sudan, balca balca siyah kle kaynaklaryd. Galla ve Sidama beylikleri Habe Kleleri salyordu. Grcistan ve erkezistan ise imparatorlua beyaz kle vermekteydiler. Toledanoya gre bu topraklarda yaayanlar farkl ekilde kleletiriliyorlard: Kabileler arasndaki savalarda esir alnarak, aknlar ve karma yoluyla, satn alma yoluyla. Osmanl eliti iin sadece Afrikadan deil erkes, Grc, Rum, Slav milletlerinden de kleler getiriliyordu. Seici veya sahip olarak alglanan Osmanl sekinleri, konaklarnda zellikle beyaz kadnlarn almasn tercih ederlerdi. Ak renkli erkekler de Osmanl askeri-idari sekinlerinin saflarna katlmalar iin eitilirdi. Bu durum kleletirilenler arasnda da belli farkllklarn domasna yol ayordu. Elbette, kle olmann kendisi tartlmaz bir zorluk douruyordu,

fakat siyah klelerin al(trl)ma koullar, dierlerine nazaran daha zorluydu. Toledano, bu farkllklar madde altnda deerlendiriyor: 1- Kentli sekin hanelerindeki kleletirilmi ev hizmetilerine, dier yerler ve durumlardaki kleletirilmi iilerden daha iyi davranlyordu. 2- Kleci tabakasnn alt basamaklarna inildike ve merkezden uzaklalp dk nfus younluklu evrelere gidildike kleletirmenin kt muameleye urama olasl artyordu. 3- Kleletirilmi Afrikallar ve kleletirilmi kadnlarn hayat genelde kleletirilmi beyazlar ve erkeklerin hayatndan daha gt. (s. 14) Bu deerlendirmelerden sonra, Osmanl kleliinin Batl benzerlerinden daha lml olduunu ve Osmanlda klelere daha iyi davranldn savunmann pek de bir anlam kalmyor. Kendi bana bir ykn altndan kalkamayan aciz devlet politikalarndan biri olarak grlen kleletirmenin aslnda pek de bu tarz duygusal tanmlar erevesinde deerlendirilemeyeceini, tam tersine neredeyse bir kalknma projesinin etkin elemanlar olarak grldklerini de hesaba katmak gerekiyor. Dnyada, bu kalknma projelerinin belki de en nemli unsuru, ekonomik yapnn da belkemiini oluturan tarmsal kleletirmeydi. Amerikan Sava sonrasnda oluan pamuk ktlnn giderilmesi iin, nemli bir pamuk rezervine sahip olan Msrn Sudanl kleleri kullanmas, bunun klasik bir rneidir. Fakat Osmanlda kleler iin daha geni bir alma mevcuttu. Buradaki kleler madenlerde, ev hizmetinde ve inaat sektrnde altrldklar gibi, asker olarak da grev alrlard. Sahiplerin tm iyi niyetine ramen klelerin kamasnn sebepleri de, Suskun ve Yokmuasnann ana konularndandr.
Kleletirme ve kle ticaretine ilikin politikalar, Osmanllarn balca Britanya olmak zere Avrupa basksn zmek ve snrlamak amacyla yaptklar giriimlerin en gze arpanlar arasndayd. mparatorluk 1856 ylnda Afrikal ticaretini yasaklad ve 19. yzyln sonuna doru

tedric bir ekilde bastrd. Klelik ise yasal olmaya devam etti. (s. 10)

Anlalan o ki, her trl iyi niyete ramen, kle olarak satn alnan kiinin neredeyse tm yaam hakk bal bana ekonomik bir yap ierisinde deerlendiriliyordu. Kontrolsz bir ekilde altrlyor ve zgrl yine para karlnda satn alnabiliyordu. Osmanl snrlar dahilinde 1880lerin sonuna kadar devam eden kleletirme politikalarnn bugn yine ayn topraklarda, baka devletlerce srdrlyor olmas, veya adna modern klelik diyebileceimiz bir sistemin ilevsel olmas tesadf olmasa gerek. Suskun ve Yokmuasna, bu sistemin, bu topraklarda nasl ve hangi sebeplerle, yllarca srdrldn kaynaklara dayanarak aklayan bir kitap.

deinilen kitaplar
Ehud R. Toledano Osmanl Kle Ticareti 1840-1890 ev. Y. H. Erdem Tarih Vakf Yurt Yaynlar, 1994 Y. Hakan Erdem Osmanlda Kleliin Sonu 1800-1909 ev. Bahar Trnak Kitap Yaynlar, Kasm 2004, 272 s.

bunlara da baklabilir
mer en Osmanlda Kle Olmak Kap Yaynlar, Aralk 2007, 252 s. Salvatore Bono Yenia talyasnda Mslman Kleler ev. Betl Parlak letiim Yaynlar, Eyll 2003, 644 s. Osmanlda Bir Kle: Brettenli Michael Hebererin Anlar 1585-1588 ev. Trkis Noyan Kitap Yaynevi, Haziran 2003, 336 s. Ahmet Akgndz slam Hukukunda Klelik - Cariyelik Messesesi ve Osmanlda Harem Osmanl Aratrmalar Vakf, Eyll 1996, 478 s.
AGOS kirk

Benzetirken benzemek: Krmz Pazartesi ve nmzdeki pazartesi

ARAT DNK
Evet kendimi bir gvercinin ruh tedirginlii iinde grebilirim, ama biliyorum ki bu lkede insanlar gvercinlere dokunmaz. Gvercinler kentin ta ilerinde, insan kalabalklarnda dahi yaamlarn srdrrler. Evet biraz rkeke ama bir o kadar da zgrce.

Ara olarak kullandmz gzlerimiz, kendimizi grmekten aciz. Sessizliimizle katillere ldr! diye baryoruz. Eylemsizliimizle, daha dorusu eylemsizlii seme eylemimizle o kokuyu yaymaya devam ediyoruz. O koku, nmzdeki pazartesi ldrlecek Santiago Nasarn barsaklarndan ykselecek kokudur. O kokuyu imdiden duyabiliyoruz, nk o koku ayn zamanda, geen pazartesi can ekiirken kucanda toplad barsaklarnn zerindeki tozu topra temizlemeye alan Santiago Nasarn zerimize sinmi kokusudur.
gelen kokunun da, Mrquezin cinayetin ilendii andan itibaren ykselttii bu kokuyla benzer kokular olduunu dnyorum. rdeleyeceimiz de, ite bu koku. bir ahlak, yani renilmi, dolaysyla tketilen bir ahlak bunun iin yeterli deil. Byle bir ahlaka sahip oluumuz, anlamamz zorlatryor. Doruyu herkes bildiine gre, hl nasl yanl yaplyor? Bildii ve yaptyla ikiyzlln bir sisteme dnm olmas insan ldrtyor. Dorunun bilgisi bizi otomatik olarak doru eyleme niin gtrmyor? Belli ki, bu ilikiyi kuracak aratan yoksunuz. Var olan ezbere ahlakmz doruyu bilince, otomatik olarak dorunun yaplaca gibi bir yanlgya dryor bizi. Elbette, ara olarak yine bir tr ahlaka ihtiya var. Ancak bu sefer istediimizi salayabilecek olan, formle edilmemi, belki irrasyonel bir biimde srekli olarak yeniden retilen, eylem reten bir ahlaka ihtiya var. Tam da bu irrasyonellii sayesinde sistem d olan ve sistem d olduu oranda da onu deitirme anlamnda i gren bir ahlak

Krmz bir ses

Kendi iledii cinayetin deheti iinde lk la baran halkn sesini de duymuyorlard.

kurcalayabilirim. nk, cinayetin sonrasyla kurulan bu benzerlik, aslnda cinayetin ncesini de anmsatyor olabilir ve bu da nmzdeki pazartesi Santiago Nasarn ldrlmemesi iin bir eyler yapmamz gerektirir.

Krmz bir koku

Bu kokunun ne olduunu anlatmann en iyi yolu, kukusuz, bu romann kendisini yazmaktr. Onu yapamayacamza ve zaten yapldna gre, biz ancak u koku dediimiz eyi paralarna ayrtrp yeniden kurabilir, onu daha iyi anlamaya alabiliriz. Roman boyunca kendini hissettiren byk kokuyu oluturan para, yani alt koku ok belirgin bir ekilde gze arpyor: Birincisi, cinayetin ilenecei bilgisini tayan koku. Kitabn daha ilk cmlesinden itibaren sizi de su orta yapan bir bilginin kokusu kincisi, cinayeti yanl olduuna dair konuan herkeste var olduunu hissettiiniz koku, yani dorunun bilgisini tayan koku. ncs, cinayetin iten ie onayland, derin bir koku. lk iki koku bilgi dzeyinde, ncs eylem dzeyinde olmakla birlikte, asl ilgin ve rahatsz edici olan, bu kokunun ayn anda, ayn bnyelerde barnabiliyor oluu; kahredici olan da, eylem dzeyine nc kokunun hkim oluu. Bu, katillerin bnyesi iin de geerli, klliyen kasaba halknn bnyesi iin de. Hatta, biraz daha ileri gidersek, btn bunlar bir ayna hassasiyetiyle nmze sermeye alt lde, romann bnyesi iin de geerli. Tm bu bnyeleri incelemenin en kestirme yolu olarak, Vicario kardelerin, yani katillerin bnyesini incelemeyi seiyorum. Bu biraz rahatsz edici olacak, bir lde de empatiyi ierdii kesin. Ancak bu empatinin, baz aydn geinenlerin giritikleri empatiden ayrldn; katili deil meseleyi anlamaya alan bir giriim olduunu, yani kendini katilin yerine koyarken, katili merulatrmay deil kendini yarglamay hedefleyen bir empati olduunu unutmamak gerekir. Sonuta elimizdeki aralar hangi amalar iin devreye soktuumuz nemli; doru amaca sahip olmak da srekli kendini yeniden reten bir ahlak gerektiriyor. Ezbere

Krmz bir dil

Krmz Pazartesi, okuyan kokusuyla rahatsz eden bir roman. Bu rahatsz edici kokunun, iinde neleri barndrdn irdelememiz lazm. Bu, Mrquezin, daha da nemlisi, byk bir ustalkla ve mmkn olduunca ntr bir dille anlatt insanlk kesitinin bize verdii bir ev devi. O halde nce kokunun bize ulamasn salayan u dilden balayalm. Ksaca hatrlatmak gerekirse; bir namus cinayetinden yllar sonra, kendisi de cinayetin tanklarndan biri olan yazarn, tanklarla grmeleri zerinden kurduu bir romandan sz ediyoruz. Dolaysyla, yazar iki eyi anlatyor: Birincisi, olay; ikincisi, tanklarn bunu nasl anlattklarn. Olayn oluundaki basitlik ve yllar sonra tanklarn anlatmndaki basitlik sizi ileden karrken, yazar kendi dilini de o basitlikle kurarak, bunu daha da pekitiriyor. Basitlik derken, herhangi bir yarg cmlesi belirtmeyen, sradan bir olaydan bahseden, neredeyse tekdze bir anlatm kastediyorum. Mrquezin buna ok zen gsterdiine ve hnzrca bir zevk aldna emin olduumu da syleyebilirim. yle ki, sanatnn bile tanklarn anlatmnn nne gememesine zen gsteriyor, edebiyat adeta tanklara yaptryor. Yaanm bir olaydan ve nihayetinde bir dostunun ldrlmesinden bahsederken, meselenin sanat kaldrmadn dnm olacak ki, byk szleri yargcn igzar cmlelerine, gelinin nedimelerine ve edebiyata dkn bir doktorun deinmelerine brakyor. Yalnzca iki yerde yazarn bu yarglamayan, sadece anlatan, ayna tutan konumunu bilinli olarak terk ettiini, belki de bunu bir sorumluluk olarak grdn dndm. Bunu da iki metafora bavurarak yapyor: Kpekler, ve koku. mgeler alabildiine sert olsa da yerletirildikleri balamlarda ve biimlerde fsldamay srdryorlar. Birincisinde, cinayetin oluuna tank olan halktan bahsederken, sz aniden yerde yatan l bedenin etrafna en kpeklere getiriyor ve ilerleyerek maktuln annesine ldrtyor uluyan hayvanlar. Anneyi az ve z konuturuyor. kincisi ise, katil ocuklarn Santiago Nasara ilk ldrc bak darbesini indirdikleri andan itibaren zerlerine sinen ve belleklerinde yer eden bok kokusu Daha cinayet ilenmeden nce kasabaya hkim olan kokunun da, cinayetten yllar sonra tanklarn anlatmna hkim olan kokunun da ve en son bizim u gn bu roman okurken burnumuza gelen
haziran 2010

abam Hrant Dinkin, ldrlecei gn yaymlanan yazs byle bitiyordu. Tedirgindi ama halka gvenini tazelemeye alyordu. Bir cinayeti, Mrquezin romanna benzetmek, o cinayetin duyurulmu olduunu, gz gre gre geldiini, adeta herkesin bildiini sylemek deil midir? Bu kukusuz, olan biteni eletiren bir bak iinde barndryor, orada sorun yok. Peki, bu cinayetin geldiini bilen bu herkes, bu eletirel benzetmeyi hangi niyetle yapmaktadr? Bir sulama m, bir gnah karma m, yoksa bir yzleme mi? Evet, benim bu benzerlikle de, benzetmenin kendisiyle de ilgili baz dertlerim var. Niyetim onlardan bahsetmek. Bunu yapabilmek iin mantm buraya armam gerekiyor. Mantn iini doru yapabilmesi iin, eletirel bakmas gerekir. Eletirel bakmak iin de, baklanla bakan arasnda bir mesafe olmas arttr. Babamn ldrlmesiyle ilgili fazla konumak istemeyiimin en nemli nedeni de zaten bu mesafeyi almak istemiyor oluum. Bu mesafeyi almadan syleyeceim her szn, bir madurun sahip olduu varsaylan otomatik hakllndan beslenen szler olmasndan korkarm. Dahas, maduriyetten faizme giden ksa keiyollar olduunu da bilirim. O halde dikkatli olmalym. Ana yoldan ayrlmamal, kitaptan uzaklamamalym. Mesela, intikam svsnn iimde en ateli akt o ilk gnlerde dahi, babama bu sonu hazrlayanlar ldrme fikrinden ne yalan syleyeyim, aklma hi gelmedi deil holanmadm. Babamn lm biimini onlardan kskandm. Onlarn sonunun babamdan farkl olmas gerektiine inandm. Herhangi bir benzetmeyi ve benzemeyi reddettim. Babamn biricikliinden hareketle onun ldrlmesinin de biricik olmas gerektii gibi tuhaf bir noktaya ulat duygularm. Bu romanla kurulan benzetmeye de belki ilk duygusal kar km bundandr. Ama bugn, az nce yaptm eyi yapmak istemiyorum. Beni dinleyende empati, acma, hzn gibi duygular uyandrmak deil amacm. Evet, belki ister istemez bunlar da olacak, ama asl derdim, kendimiz zerine eletirel dnmeye zorlamak. Cinayetin ileneceini bilen kendimiz ve sonra bu benzetmeyi kuran kendimiz *** Kurulan benzerlikle ilgili ikinci derdim, romanda birka kamu grevlisi olsa da, asl

Var olan ezbere ahlakmz doruyu bilince, otomatik olarak dorunun yaplaca gibi bir yanlgya dryor bizi. Elbette, ara olarak yine bir tr ahlaka ihtiya var. Ancak bu sefer istediimizi salayabilecek olan, formle edilmemi, belki irrasyonel bir biimde srekli olarak yeniden retilen, eylem reten bir ahlaka ihtiya var. Tam da bu irrasyonellii sayesinde sistem d olan ve sistem d olduu oranda da onu deitirme anlamnda i gren bir ahlak
incelenenin halkn davranlar olmas. Oysa babamn yazd son cmlenin, geerliliini hl yitirmediine inanan biri olarak unu syleyebilirim ki, babam ldrenler halk ocuklar deil, devlet ocuklardr. Zaten kendisi de, ayn yaznn birok yerinde, tedirginliinin devlet kaynakl olduunu vurguluyor. Romanda cinayeti azmettirenin aslnda toplumsal irade olduu dnlrse ve devletin de bir eit kamusal irade olduu varsaylrsa, kukusuz, benzerlik geerliliini korur. Ancak bu nansn her defasnda ve en bata vurgulanmas gerektiini dnyorum. Yani, faturay halka karmann, asl sorumlu olan devletin elini kolaylatrp kolaylatrmadna dikkat etmemiz gerektiini sylyorum. Yoksa, cahil, lmpen, isiz gsz serseri takmna, bilinsiz alt snflara fatura karmak kolay. Oysa bir cehaletle deil, tam tersine, bir eitimle kar karya olduumuz, devletin emzirdii ocuklardan konutuumuz unutulmamal. Bunun unutulduu her benzetme de asl faili gzden kard iin cinayetin tekerrrnden farkl bir sonuca gitmez. Kurulan benzerlikle ilgili, biri duygusal, biri ilevsel, iki ana ekincemi belirttiime gre, artk u benzerlikler zerinden yryebilir ve hl benziyor olmann anlamlarn

Madem dorunun ne olduu bu kadar aleni, yani cinayetin yanl olduunu, katiller de dahil herkes biliyor, bu cinayet hl nasl ilenebiliyor? Sanrm, ifre bu aleniyette gizli yani, dorunun aleniyeti. Susan dilsiz eytanlar, katillere hibir ey sylemeden de emir verebiliyorlar.

Vicario kardelere gelirsek; cinayeti ileyecek olan kendileri olduuna gre birinci kokuyu, (yani cinayetin ilenecei bilgisini tayan kokuyu) ilk alan elbette onlar. Ancak bunun onlarn da aldklar bir koku olduuna yani kendi rettikleri bir bilgi olmadna dikkat etmemiz lazm. kinci kokuyu da (yani ldrmenin yanl olduunu syleyen, dorunun bilgisini tayan kokuyu) fazlasyla aldklar anlalyor. Zira, yazarn da defalarca vurgulad gibi, katiller birinci kokuyu yaymak iin olaanst bir aba sarf ediyorlar. Adeta kendilerinin engellenmesi iin ellerinden geleni yapyorlar. Tabii, bu cmleyi kurarken dikkatli olmakta fayda var. te burada da devreye nc koku giriyor, yani cinayeti iten ie onaylayan bir koku. Kukusuz, bu da katillerin burnuna daha ilk batan gelmi; hatta birinci kokuyu reten de bu Peki, madem dorunun ne olduu bu kadar aleni, yani cinayetin yanl olduunu, katiller de dahil herkes biliyor, bu cinayet hl nasl ilenebiliyor? Sanrm, ifre bu aleniyette gizli yani, dorunun aleniyeti. Susan dilsiz eytanlar, katillere hibir ey sylemeden de emir verebiliyorlar: ldr! Evet, dorunun ne olduunu biliyorum, senin ne yapacan sen sylemesen de tahmin ediyorum ama bak seni durdurmak iin klm bile kprdatmyorum. Yani ldr! ldr be kardeim! Etrafa bakp bu cmleyi bararak dolaacak eytanlar aramamz elbette sama, yle kt kimseler bulamayacaz. nk ara olarak kullandmz gzlerimiz, kendimizi grmekten aciz. Sessizliimizle katillere ldr! diye baryoruz. Eylemsizliimizle, daha dorusu eylemsizlii seme eylemimizle o kokuyu yaymaya devam ediyoruz. O koku, nmzdeki pazartesi ldrlecek Santiago Nasarn barsaklarndan ykselecek kokudur. O kokuyu imdiden duyabiliyoruz, nk o koku ayn zamanda, geen pazartesi can ekiirken kucanda toplad

Gabriel Garca Mrquez Krmz Pazartesi ev. nci Kut Can Yaynlar, Ocak 1998,112 s. (ilk basm 1982, ev. Faik Baysal) barsaklarnn zerindeki tozu topra temizlemeye alan Santiago Nasarn zerimize sinmi kokusudur. Yaananlarn Krmz Pazartesiye ne kadar benzediini tekrar ederek, ayn zamanda bunun yanl olduunu da vazediyoruz, yani dorunun bilgisini aleniletirmeye devam ediyoruz. Kendimiz de biraz Krmz Pazartesiye benziyoruz. Cinayeti engellemek zere bir ey yapmayacaksak, yanl olduunu da vazetmesek iyi ederiz. nk ocuklarn kulanda, vaazmz, yaptmz ya da yapmadklarmzla birleince Yap demeye geliyor. Katil, halknn yreindeki cennette kavuaca mekndan emin olarak iliyor cinayeti. Emin olmadan da ilemiyor zaten. Kokuya belli ki burnumuz alm; peki, katilin bize sesleniini de duymuyor muyuz: Bu cehennemde birka yl ha ieride yatmm ha darda Sen bana o cennetten haber ver. O hi itiraf etmediin cennetten Bana gizlice sezdirdiin o yreindeki cennetten Bunlar bir esrikliin yardm ve tanrsal bir ilhamla sezen Mrquezin kardei Luis Enrique de, Santiago Nasar ldreceiz diyen Vicario kardelere asl cevab yaptryor: Santiago Nasar ld zaten
* Bu yaz, ilk olarak Scak Nal dergisinin ikinci saysnda (Mart-Nisan 2010) yaymlanmtr.

AGOS kitap

haziran 2010

AGOS kirk

Bir kadn nasl akllanr?

ZGE YKSEL

Mzik yazarlnda bir fenomen

MURAT MER

010 Yksek retime Gei Snavna girmi olan bir renci, sorularn deerlendirildii bir televizyon programna yollad e-postayla, Aada verilen nl isimlerden hangisinin kimya bilimin gelimesine katks olmamtr? sorusunun cevap klar arasnda Marie Curie isminin bulunmasna isyan ediyordu: Hangi niversiteli, hangi akademisyen tanyor ki Marie Curieyi! Snavla ilgili internet forumlarnda da, rencilerin en fazla hata yaptklar sorulardan birinin bu olduunu grdm. Neden tannmyordu Marie Curie? 2010 Yksek retime Gei Snavna girmi olan bir renci, sorularn deerlendirildii bir televizyon programna yollad e-postada yle isyan ediyordu: Hangi niversiteli, hangi akademisyen tanyor ki Marie Curieyi! Fen Bilimleri testinde, Aada verilen nl isimlerden hangisinin kimya bilimin gelimesine katks olmamtr? diye bir soru varm, ve cevap klarndan biri Marie Curie imi... Snavla ilgili internet forumlarnda da, rencilerin en fazla hata yaptklar sorulardan birinin bu olduunu grdm. Neden tannmyordu Marie Curie? 2010 Yksek retime Gei Snavnda yer alan bir soru yleydi: Aada verilen nl isimlerden hangisinin kimya bilimin gelimesine katks olmamtr? Cevap klar arasnda Marie Curie de vard. Sorular ile ilgili yorumlarn yapld bir televizyon programna gelen epostalardan birinde, snava girmi bir renci, Hangi niversiteli, hangi akademisyen tanyor ki Marie Curieyi! diyerek isyan ediyordu. Snavla ilgili internet forumlarnda da, rencilerin en fazla hata yaptklar sorulardan birinin bu olduunu grdm. Neden tannmyordu Marie Curie? Maria Sklodowska, 1867de, Varovada dodu. Rus egemenlii altndaki Polonyada Lehe konumann ve kzlar ile erkeklerin beraber renim grmesinin yasak olduu bir dnemde, Polonyann bamszl idealini tayan ve kadn-erkek eitliine inanan bir iftin 5 ocuundan biri olarak yetiti. Kardeleri gibi, lisede Rusa eitim grrken, evde, babasnn abalaryla Lehe reniyordu. Kz kardeleri gibi o da evlenmeyi esaret altna alnmak olarak gryor, evlenmeyi hi dnmyordu. Maddi bamszlklarn kazanmak iin bir meslek edinme hayali kuruyorlard, ama yksek retim alabilmek iin yeterli paralar yoktu. Polonyann zgrlne kavumasnn koullarndan birinin halkn eitilmesi olduunu dnen Marie ve kardei Bronya, herkese ak, yasa d, yurtsever bir rgt olan Seyyar niversiteye kaydoldular. Yirmi yl boyunca derslerin eitli evlerde yapld ve ou kadn, yaklak be bin -

Pierre Curie ldkten sonra, bu yalnz ve zeki kadna iftiralar atacak, onun evli bir adamla ilikisi olduunu iddia edecek ve bu ahlaksz kadna ikinci kez Nobel dl verilmesini engellemeye alacaklard. Bilimin sert, souk, zorlu ve titizlik gerektiren yzn kadnlkla birletiremeyenler, o dnemlerde Marieyi hep siyah elbiseler iinde, yz km, sert baklar ve erkeksi tavrlaryla resmettiler. nk bilim ciddi, arballk gerektiren bir iti; kafalardaki uar, sorumsuz, hafif kadnlk imgesiyle r- rn bilim dnyasndaki yerini glendirmetmezdi. Bu yzdendir ki, Marie Curie ne- ye ynelik bir tavr gelitirmemitir. Biliredeyse hibir zaman k, tutkulu, gen, min efendisi olarak grlen erkeklerin aragzel ve ekici bir kadn olarak gs- snda, o erkekler gibi davranm, onlar gibi terilmemitir. Peki, bu nyarg na- ciddi ve arbal giyinmi, onlar gibi sert sl olumutur? baklaryla poz vermitir. Ksacas, Marie Eski alardan beri kadn do- Curie, erkekler ile kadnlar arasndaki eitayla, erkek ise akl ile zdeletiril- sizlik karsnda, zgrleebilmek iin, aremitir. Kadn, dourganlk zellii yi erkek gibi davranarak onlarla eitlennedeniyle doann bereketini sim- mekte bulmutur. Bugn Marie Curienin gelemi ve hep gizemli bir eyler ta- adnn neredeyse unutulmu olmas, bilimyan, kefedilemez bir varlk olarak sel almalarnn okullarda anlatlmamadnlmtr. Erkek ise, ekono- snda (ve hatta, bilimle uraanlar iin hl mik ve siyasi alanda olduu gibi, bilim adam kavramnn kullanlyor olbilim ve felsefede de tek hkim ol- masnda) onun bu tavrnn da bir pay olsa mutur. Kadnn renebilen ve gerek. eitilebilen bir varlk olup olmad Dier bir ironi ise, Marie ve Pierrein insorusu ise, bir zamanlarn en byk sanln mutluluu iin mrlerini adadktartma konularndandr. Erkek, lar radyoaktivitenin kaderidir. ki dnya doa bilimleri ve felsefe alannda sava arasnda, Yahudilik kart rk harekklkten itibaren eitim alabi- ketlerin ve yabanc dmanlnn ykseldilirken, kadn, akl olmad ve sade- i dnemlerde de siyasal bir hareket iine ce duygularyla hareket edebilen bir girmeyen ve siyasal bir tavr gstermeyen varlk olduu dncesiyle, erkein Curie, meslekta ve arkada Einsteinn Canonsburg, ABD (1921) ve ocuklarn bakmn stlenmek- Yahudi kartl ve sonra da nazizm ile mevlendi. Hayatn bilime adayan ve yllar le grevlendirilir. Eskiadan gelen bu an- cadelesini anlamlandramamt. Tek ideali, boyu zorluklar, yoksulluklar iinde alan lay yzyllar boyunca srm, doann ka- insanln yararna olacak bilimsel keifler Marie-Pierre Curie ifti, 1903 ylnda onla- dnla, dier toplumsal alanlarn ve bilimle- yapmakt. Ancak, kanser tedavisi gibi bir ra Nobel Fizik dln kazandran rad- rin ise akl temsil eden erkekle buluturul- dizi sorunun zm iin kutsal bir umut yum almalaryla nlenecekti. Hatta, rad- masna devam edilmitir. Toprak ana, do- olarak grd radyoaktivitenin gc, yumun bu popler akn rn olmas, bir a ana, devlet baba, bilim adam gibi ka- 1945te Nagasaki ve Hiroimann zerinde dnem, radyum szcnn ak ile ean- lplam szler, kadn pasif, erkei ise aktif iki nkleer bomba olup patlayacak, yz laml kullanlmasna yol at. rnein Ara- bir varlk olarak kodlayan bu anlayn binlerce insan ldrecek, torunlarn bile gon, Elsann Gzleri adl iirinde yle di- uzantlardr. domadan sakat brakacakt. Marie, kutsal Marie Curie, bir bilim kadn olarak, ocuunun bu canavarlam halini greyordu: erkeklerin egemenmeden lecekti. yle derin ki gzlerin imeye eildim de lik kurduu bir Franoise Balibarn Tm gnelerin parltsn grdm orada alanda mcadele 2006da kaleme ald, ve [] verdi; laboratuarnn Trke evirisi getiimiz ayakan imekler mi saklanyor bu mis kokularda kaplarn eitli llarda yaymlanan Marie CuBurada yenilgiye uram bceklerin ulu ak kelerden gelen gen rie: Bilgin mi, bilimin MerBen kardm bu radyumu bir plekbend tandan yem Anas m? balkl kitapkzlara sonuna dek Yand parmaklarm o yasak atein alevinde [] ta, Marie Curienin kiisel ap, onlarn eitiRadyoaktivitenin kefinde ve hayatlarn mini stlendi ve bu hayat ve radyumun yolculuinsanln bilimle ykselmesine olan inan- kadnlarn lkeleriu, zel tanklklar, resimler lar uruna adamakta ortaklaan iki sevgili- ne dnp yeni gen ve belgelerle anlatlyor. Bu nin ncelikli amalar, almalarn yrte- kzlar yetitirebilmesra d, inat ve zeki kadbilecekleri nitelikte, donanml bir labora- leri iin alt. Annn bilime adad mrn tuar kurmakt. Pierre Curie talihsiz bir ka- cak, kendini hibir ayrntlaryla, srkleyici bir zada ldkten sonra, bu amac Marie Curi- zaman feminist olaekilde gzler nne seren kie gerekletirecek ve bilim dnyasnda r rak tanmlamad. tap, kadn-erkek-bilim geaan keifler yapmaya tek bana devam Kadnlarn temel ni zerine tekrar dnmek edecekti. ve bu ilikiyi tekrar sorgulahaklarn (zellikle Franoise Balibar Bilim ve kadn bir arada dneme- eitim alma hakkMarie Curie: mak iin iyi bir frsat. Veya Bilgin mi, bilimin yen, stne stlk, sz konusu olan Yahu- n) savunsa da, bisadece, hl kitaplarmzda Meryem Anas m? di bir kadn olunca bu iki szcn yan lim kadnln ne ad olmayan birok kadn Yap Kredi Yay., Ocak 2010, 127 s. yana gelmesini kabullenemeyen evreler, karmaya, kadnlahatrlamak iin... renciye diploma veren bu rgtlenmenin ilk mezunlarndan biri de Marie idi. Dier mezunlar gibi Marienin de hayali, niversiteye kz rencilerin gitmesinin grnrde yasak olmad Almanya, Fransa ve ngiltere gibi bir Bat Avrupa lkesine gitmekti. Artk umudunu yitirmi olduu ve para kazanmak iin mrebbiyelik yapmaya balad bir dnemde, Fransadan gelen bir mektupla yeniden umutland. Paristeki kz kardeinin yanna gidip Sorbonne niversitesine kayt oldu ve fizik lisansn tamamlad. Ardndan, hayatn deitirecek olan adamla, Pierre Curie ile tant ve onunla

Akn Ok, iyi niyetli bir mzik gnlls ama dier yandan, ele ald konu zerinde ar bir tahribat yapan bir yazar. Kitaplarnda karmza kan tablo hep ayn: Bilgi hatalaryla dolu, Trkesi bozuk, gereksiz metinler, tuhaf syleiler ve olmazsa olmaz tashihler...

emlekette yaymlanm mzik kitaplar meselesini srdryoruz. Agos Kitap/Kirkin geen saysnda, AnadoluPopla alakal kitaplara deinmi, yaznn sonunda 68 lklarndan bahis am ve konuya dair bu ilk kitabn hatalarla dolu olduunu sylemitim. Bu yazda, braktm yerden devam ediyorum. Mevzu, Akn Ok ve kitaplar. Ok, bir fenomen aslnda: Bir yandan iyi niyetli bir mzik gnlls ama dier yandan, ele ald konu zerinde ar bir tahribat yaparak onarlmaz yaralar aan bir yazar. Ona hogryle yaklamamz kendi engelliyor, nk hatalarndan ders almyor, yazlanlara kar kyor ve srarla ayn yanllar srdryor. Yazarlk maceramn ilk polemiini, on drt yl nce kendisiyle yapmtm; aradaki yllarda, tespit edebildiim kadaryla on kitap daha yaymlad ama aslnda hl ayn yerde duruyor.

sn, Baba Karacaysa mziin deil de tiyatronun kalc olduuna inanyor ve mzikteki Cem Karacaya pek iyi gzlerle bakmyordu. Bozuk Trke, Akn Okun alametifarikas aslnda. Bunu tespit etmek iin kitaplarn okumaya bile gerek yok; internetteki resmi sitesinde biraz dolanmak yeterli. Adresi bile gzel: www.birakinoksevdasi.net.

Her telden Akn Ok

68 lklarnda Anadolu-Popa deinen yazar, sonraki kitaplarda u konular irdeliyor: Film mzikleri, danszler, Arabesk, Amerikan emperyalizmi, Irak sorunu, gitaristler, Moollar, Osman men, Ahmet Kaya, Gler Zere ve lhan Seluk. Bunlarn bir ksm syleilerden oluuyor, bir ksm da bakalarndan alnm notlardan. Ok, bir fikir bulup zerine bir eyleri ina etmeye alyor ama maalesef olmuyor. Bilhassa yapt syleiler, bilgisizlii ve konuya hkim olmay yznden olduka vahim. En byk problemlerden biri de, yazarn gerekli ile gereksizi birbirinden ayramyor oluu. Akn Ok, eline geen her eyi kitapa koyuyor ve ortaya okunamaz, bavurulamaz bir eser kyor. rnein, Osman meni anlatan Bir ef... Bir Aranjr... 247 sayfalk kitapta, Okun elinin dedii sayfa says 56 bunun da byk blm, Osman menle yaplm syleinin dkm. Gerisi, alnan grlerden ve menin eserlerinden mteekkil. Akn Oka imzalanm biyografi, notalar ve gazete kuprleri de cabas! Osman mene Selam... balkl blmde elence balyor. Ok, Memur bir ailenin tek ocuu ifadesini Daha sonra hibir kardele tanma ans olmaz cmlesiyle pekitiriyor mesela; Yirmi yllk mzik nefesi onu tekrar geri arr, Aranjrlk mutfandan baka bir yere kmadan mzik yemeini piirmeye devam eder gibi cmleler kuruyor. Osman menle yaplan sylei, gazete kuprleri, ve Akn Okun memleketin mzik tarihine dair grlerinden sonra, en elenceli blm balyor: Mzisyenlere Osman menle ilgili grleri sorulmu ve kim ne sylediyse, olduu gibi yaymlanm. rnein, Sevingl Bahadr Osman men izlediim kadar iyi bir mzisyendir, ama mziimize ne getirmi

68 lklar, hatalarla dolu bir ilk kitap

1994te yaymlanan 68 lklar, AnadoluPopu oluturan ve srdren pek ok insanla yaplm syleilerin toplam. Bu, kitabn iyi taraf. Fena olan, kitapta kullanlan terminoloji ve farkna varlmadan yaplm byk hatalar. rnein, Akn Ok, 45lik albm diye bir ey uydurmu ve kimi 45liklerle albmleri bu balk altnda birletirmi. 45lik dediimiz, gnmzn singlelarna tekabl eden, iki arklk kk plaklar. Albmn anlam ise, hepimizin malumu. Bu ikisi bir araya gelince tuhaf bir ey kyor ortaya. Ve, sabr taran hamle: stanbul Plak tarafndan baslan bir Erkin Koray 45liinin kapa, Korayn stanbul albmnn kapa olarak sunulmu! Haydi, Led Zepplen, Broadjay, Gken Kaynaktan, Sheyla Denizci, Jimmy Paje gibi yazm yanllarna tashih diyelim, peki ya Vak the Rock albmnn Vak Vak Rocka dnmesini ya da (Oy) Lmne arksnn lmne olarak anlmasn tashihle aklamak mmkn m? Ya da She Loves Younun She Lovesta Ya Ya olmasn? Ortagilin el stnde ayak altnda dizesinin, en stn gene ayak altnda haline dnmesine ne demeli? Btn iyi niyetimizle, bu hatalarn cehaletten kaynaklandn syleyelim, ama kitapta kullanlan tahammlfersa Trke karsnda bu bahane bir anda eriyor. Hatal Trke kullanm dier kitaplar iin de geerli. 68 lklarndan bir cmleyi, rnek olsun diye buraya alalm; Akn Ok, Cem Karacay anlatyor: Tiyatro mu mzik mi arasnda kalarak, bir sre nerede olmas gerektiine karar vermeye alt. Anne Karaca, onun Avukat veya siyasi bir yerde olmahaziran 2010

ne gtrm bilmiyorum; Uur Baar Kendisiyle ortak bir alma iinde olmadm, ama yapt birok almann olduunu biliyorum demi. Seluk Baar ise konumay reddetmi ama bu da yle duyurulmu: Seluk Baarla birka kez bir araya geldik. Fakat, Osman menle ilgili bir eyler sylemek istemediini iletti. Aslnda ben sk sorularla hazrlanmtm. Ben yine de onun dediklerini mzik dnyas iin bir eksiklik olarak gryorum. Umarm bir gn sohbetimizin tadn yakalayabiliriz. Ayn ey dier kitaplarda da var. Kralienin Bys kitabnn Sezen Aksu in Yazdlar blmnde mimar enstuman yapmcs Murat Sezen tam da yle demi: Bana benim mziimi sorun Moollar kitabnda, Yaar Kurt balnn altnda yazan ise yle: Spectrum Stdyosunda yeni hazrlad kaset almas srerken, Yaarla ksa bir sohbetimiz oldu. Fakat, kendisi Moollarla ilgili pek konumak istemediini dile getirince uzun sohbetimizden vazgetik. Moollar kitab ise baka bir felaket. Kapakta Kaan Ertem - Akn Ok imzas var ama ieride akan metin Ertemin. Okun 9 sayfalk giri yazs ve yapt syleiler ise, kitaba katk sunmaktan ziyade, kitabn okunmasn zorlatryor. Mesela u cmlede, aranjman akm anlatlmaya allyor: Birok yabanc popler arky ngilizce syleyip, daha sonra kendi ilerindeki almalar Trke versiyonla buluturmay denediler. Moollar hakkndaki cmlelerden de rnekler verelim: Aziz Azmetle balayan Moollar kimlii, daha sonra ark sylemiyle beraber bu kimlii Ersenle devam etti. (...) Onlar kendini bulmaya alan bir bozkr topranda, Balamay, curay, kl, davulu, gitar, zurnay bize ait olan duygunun adresinde kodlamaya alp kk kk nota motiflerini yreklere sunmay baarabildiler. Anadolu Turneleri ad verilen ilk konser deneyleri, stanbul orta yeri sinema olan Fitata ve klasikleen dier konserleriyle toplumla olan heyecanlarn scak tutup, bugn de yollarna koyulan talara ramen yryorlar. (...) Onun iin Moollar denilince sadece bize ait bir servenin ad deil, dn-

yann da kokusunu tayan bir mzik kimlii olduunun altn izer.

Bir klliyatn sahibince mundar edilii

Akn Ok kitaplarnda karmza kan tablo hep ayn: Bilgi hatalaryla dolu, Trkesi bozuk, gereksiz metinler, tuhaf syleiler ve olmazsa olmaz tashihler... Grnen o ki, bu kitaplarn editrleri de en az yazar kadar iinin ehli! Kitaplarn tek iyi yan, ou artk aramzda olmayan, hayattayken de pek konumayan insanlar bir araya getirmeleri. Akn Ok bu konudaki becerisini syleilerde de srdrebilseydi elimizin altnda ok deerli bir klliyat olacakt. Ne yazk ki, o klliyat mundar eden, bizzat kendisi. Sezen Aksuyu konu alan Kralienin Bys kitabnda, Uur Dikmene Yapmak istediiniz zel bir almanz var? Yani bir ses veya yorumcu kartmak gibi... sorusunu soran, Ahmet Kaya kitabnda uzun bir pop orkestralar listesi yaymlayan, Gitarn Asi ocuklar kitabna RockStation festivaline giri kartn koyan o. Trk Sinemasnda Film Mzikleri kitabnda Macit Kopere ynelttii soruyla Akn Ok fenomenini talandralm: Sizin Dolunay filminde bir pme sahnesinde kadn pmeniz adeta mzka alyor gibiydi, aklma o filminiz geldi? Macit Koperin aklselim bir insan olarak bu soruya salvosu ahane: O sahne mzikle ilgili bir mizansen deildi. Akn Ok, Moollar kitabnn sunuunu u cmleyle bitiriyor: Sol anahtarn portesinde n adresini aradnzda, baka bir yrein sizinle paylaaca hayat notalar olduunu greceksiniz... Benim temennim, o ktan hep uzak durmak. Hayat notalarm baka bir yrekle paylamak istesem bile, bunun Akn Ok olmayaca muhakkak. muratmeric@gmail.com

deinilen kitaplar
Akn Ok 68 lklar: Anadolu Rock, Anadolu Protest, Anadolu Pop Broy Yay., Austos 1994, 320 s. Trk Sinemasnda Film Mzikleri Arion Yay., Mays 1995, 227 s. Moollar (Kaan Ertemle birlikte) Akyz Yay., Ocak 2003, 237 s. Why? Ahmet Kaya Akyz Yay., Ocak 2003, 176 s. Bir ef... Bir Aranjr... Osman men Akyz Yay., Ocak 2003, 247 s. Gitarn Asi ocuklar Akyz Yay., Ocak 2003, 139 s. Kralienin Bys Truva Yay., Nisan 2007, 119 s.
AGOS kirk

AGOS kitap

10

haziran 2010

11

Dersim gereiyle yzlemeye davet

Herkesin Bildii Sr: Dersim, kurcalanmamasna zen gsterilen bir tarihin ve kltrn izlerini sren makalelerden oluan bir kitap. kr Aslana gre, yeni ve gl dayanma balar ina edebilmek iin, tarihimizi btn aklyla tartmak zorundayz.
SDAR BAYRAM

ersim 38 toplumsal hafzamzn cra bir keDersimlilere ynelik btn zusinde sessiz sedasz ikamet ederken, CHP Genel Bakan Yarlm hareketleri, onlar yola gedmcs Onur ymenin Kasm tirmek iin yaplmtr. Bugn 2009da Mecliste yapt bir konumada, AKP iktidarnn tede sorunsuz bir durum yoktur rrle mcadele yntemlerini aslnda. Dersimlilerin hakiki eletirmek iin eyh Sait isyannda, Dersim isyannda, KbTrk, gerek Mslman olrsta analar alamad m? Kimse Analar alamasn, mcadeleyi duklar tezi rafa kaldrlm dedurduralm dedi mi? szlerini ildir. Bu kltrel gerilim desarfetmesinin ardndan, eitli boyutlaryla tartlmaya balad. vam etmektedir. ymen'in szleri toplumun eitli kesimlerinden ciddi tepki grd; Babakan ise bu tartmalarda Der- birbiriyle ilikili iki temel nedeni oldu. lki, sim Katliam ifadesini kulland. Bu arada, ocukluumdan beri duyduum, dinlediDersimle ilgili resmi ve gayriresmi hafzay im, sahici Dersim hadisesinin, resmi tezletemel alan romanlarn, anlatlara ve belgele- rin bir ksmnda vurgulananlardan ok farkre dayanan aratrma-inceleme kitaplarnn l olmas ve bu hadise zerine konumann saysnda da gzle grlr bir art oldu. Ni- normal saylmamasyd. Bu normal olmasan aynda yaymlanan Herkesin Bildii Sr: yan durumun normal bir nedeni vard. Dersim balkl kitap, konu ile ilgili alma- Trl eziyetlerle tanm ve bu eziyetlerin larn en kapsamllarndan biri. Kitapta yer muhatab ve maduru olmu Dersimliler, alan makaleleri derleyen, Mimar Sinan ni- ocuklarnn ve torunlarnn da ayn nedenversitesi Sosyoloji Blm retim yesi le yeni bir ac yaamasn istemiyorlard. Dikr Aslan'la, bu almann ortaya k, er yandan, resmi kurumlar ve kamu grevDersimin sosyo-kltrel dokusu, Anado- lileri de bu meselenin tartlmasn normal lunun dier srlar, ve Kldarolunun bulmuyorlard. Onlara gre devlet, gemiCHP Genel Bakan seilmesi zerine ko- te gerekli grd bir mdahaleyi, belki biraz sert bir tonda gerekletirmiti ve artk nutuk. 1938de Dersimde yaananlarn unu- Bunu kurcalamann kimseye bir faydas tulmasn engelleyen ve sizi de bir Der- yoktu. Ortada, tam da bu meseleleri tartsimli olarak bu konuda almaya iten t iin hayatnn nemli bir blm cezaevlerinde gemi olan sosyolog smail Beiketkenlerden sz eder misiniz? Dersim zerine almaya balamamn, i vakas varken bu durum ciddiye de alnmaktayd. te, benim bu meseleyi ele almam salayan ilk etken, btn bu anlatdaki normal kavramnn trnaklarn kaldrp, bu kavram sahici anlamna kavuturmak ve tarihte ne olduysa onu olabildii kadar objektif bir biimde anlatmak, anlatlmasn salamak istememdi. kinci neden ise, mevcut anlatlarn biimiyle ilgiliydi. Dersim meselesi politik yaznda epeyce ilenmiti, ama ya bir kahramanlk ya da bir zulm yks olarak... Bu dil, tarihteki gerilimleri anlamamzdan ok, bu gerilimler zerinden dmanlklarn srekliletirilmesine hizmet ediyordu. Oysa bu olayn insanlk tarihindeki yerini doru anlayabilmemiz iin ncelikle olay olduu gibi anlatmak gerekiyordu. Yani, tarihimizde byk bir insanlk suu ilenmiti ve bunu meru ve mazur gsterecek hibir gereke olamazd. Bunu anlatmak da, bilimsel bir tutum ve akademik bir yaklamla mmkn olabilirdi. kr Aslan (der.) te bu iki neden birleince, Dersim zeHerkesin Bildii Sr: Dersim rine yazmaya baladm. letiim Yaynlar, Mays 2010, 640 s. Herkesin Bildii Sr: Dersim, yalnzca
AGOS kitap

Dersime gidenler bilir, gerekten de zgn bir kltrel dnyadr o blge. Yanbandaki Elaz, Bingl ve Erzincandan bile ok belirgin snrlarla ayrlr. Aleviliinde de zgnlkler vardr, gndelik hayatnda da. Bir kutsal meknlar diyardr; dalarn doruklarnda, vadilerde, yol boylarnda, nehir kaynaklarnda, yzlerce kutsal mekn vardr. Dersim mini bir Anadoludur aslnda, iinde btn Anadolu kltrlerinden izler Vatan gazetesinin Tunceli ilavesi, 18 ubat 1953 bulabilirsiniz. Dersimli kimlii adeta hepsinin ortak zel38e odaklanmayan, Dersimi demog- liklerinin toplamdr. Bunu gndelik hayata rafik yapsndan gndelik yaam pra- dair pratiklerden de izlemek mmkndr. tiklerine, mziinden yakn dnem Yoksulluk diyardr Dersim, ama hrszlk toplumsal muhalefetine kadar, ok e- vakalarnn olmad, yz kzartc sulara itli veheleri ile anlatan bir kitap. neredeyse hi rastlanmayan bir yerdir. KadByle bir derleme yapma fikri nasl or- n ezmeyen, ezmemeyi tleyen bir kltr, taya kt? yalsna, delisine, engellisine sahip kan bir Balangta, ayn niversitede alt- toplumsal yap vardr Dersimde. Tabii ki mz sevgili arkadam Sibel Yardmc ile bir- kapitalizmin bozduu bir blgedir ayn zalikte, iskn politikalarndan yola karak, manda, ama bin yllar iinden gelmi btn olabildiince kapsaml bir Dersim anlats bu kltrel gelenekler ve pratikler hl bashazrlamay planlamtk. 3-4 yl nce bala- kndr. Btn bu ynleriyle, farkl bir yerdir yan bu alma epey zor ve uzun sreli bir i olduu iin, alma srerken baz blmle- Dersim. Resmi metinler gsteriyor ki, Abrini yaymlamaya karar verdik. Daha sonra, dlhamitin hazrlatt 1896 tarihli Dersim Kocaeli niversitesinden sevgili Ycel De- raporundan balayarak, bu farkllk hep bir mirerin, bu kapsaml almann, bu alanda sorun olarak alglanm. Dersimlileri hkim aratrmalar yapan kiilerle birlikte yrtl- siyaset ve kltre dahil etmek iin her trl mesi ynndeki nerisini dikkate alarak bir ara kullanlm; Dersimliler din birlii ve giriim balattm. Dersim hadisesinin eitli dil birlii politikalarnn muhatab olagelboyutlar zerine alan arkadalar tespit mi. Btn Dersim tarihi aslnda bu dnederek, kendilerine bir ar metni gnder- trme pratikleriyle ve onlarn sonularyla dim. Sadece 1938e odaklanmayan, ama onu anlatlabilir. Dersimlilere ynelik btn zumerkeze alarak gemie ve bugne doru yol- lm hareketleri, onlar yola getirmek iin culuk yapan, ekonomiden tarihe, dile, kltre, arkeolojiye kadar, olabildii kadar ok boyutu ieren bir alma olsun istedim. Sa olsunlar, ar metni gnderdiim arkadalarmn tamam bu nerimi olumlu bulup yazmaya baladlar ve yayn takvimine uydular. Bu giriime baladktan ksa bir sre sonra, letiim Yaynlarndan sevgili Tanl Borann da Dersimle ilgili bir yayn almas yaptn rendim. Tanl Bora, daha ilk grmemizde bana gvenerek kendisindeki dosyay da bu almaya katt; Kemal Burkay, Muzaffer Oruolu gibi deerli yazn insanlarnn da bu kitaba girmesine olanak salad. Bylece planladm kitabn kapsam biraz daha geniledi ve ok da iyi oldu. Sunu yazsnda, Dersimi corafi bir blgeden ok toplumsal ve kltrel bir varlk olarak tanmlyorsunuz. Dersimin bir tehdit unsuru olarak alglanmas ile toplumsal ve kltrel konumu arasndaki ilikiyi nasl kurabiliriz?

yaplmtr. Bugn de sorunsuz bir durum yoktur aslnda. Dersimlilerin hakiki Trk, gerek Mslman olduklar tezi rafa kaldrlm deildir. Yani bu kltrel gerilim devam etmektedir. Dersim-Tunceli sorununun, hemen her dnemde, merkezden retilen siyaset tarafndan, yerel dinamikler dikkate alnmadan ve ou zaman da yerel dinamiklere kar ina edildiini yazyorsunuz. Herkesin bildii baka srlar da konuabilmek asndan, bunu daha geni apl bir sorun olarak da okuyamaz myz? rnein, 38den sonra zorunlu ge tabi tutulan Dersimliler arasnda, 1915in ardndan bo braklm Ermeni evlerine yerletirilenler var... Dersimi ulusal sr olarak nitelememin nedeni, bu konu zerinde konuulmasnn uygun grlmemi olmas. 1938de orada askerlik yapanlara, terhis edilirlerken, orada grdklerini ve yaadklarn hibir yerde anlatmamalarnn tembih edildiini, anlatlardan biliyoruz. Sonralar en st dzeyde kamu grevi yapan bir subay bile, anlarn yazarken, askerliinin Dersimdeki blmn okuyucularnn affna snarak atlamt. Fakat orada ne olduu, fslt halinde hep konuulmutur. Yani, adeta herkesin bildii bir sr vard ortada. Bu srr deifre ederken aslnda baka srlarn da deifre olduunu grdk. Bunlarn bir ksm, Anadolunun yerleik kltrlerinden biri olan Ermenilere ilikindir. Dediiniz gibi, Dersimli srgnler, gittikleri pek ok kyde, Ermenilerden ve Rumlardan kalan evlere yerletirilmilerdi. Tek bana bu olay bile Anadolunun hikyesini baka trl tartmamz gerektiini gsterir. Bu toplumun, yakn bir gelecekte, btn bu meselelerini olgunluk

iinde tartmasn, kendisiyle, gemiiyle yzlemesini ve geleceini btn kltrlerin kardee yaayabilecei yeni bir siyasal toplumsal ortamn inasnda aramasn mit ediyorum. Bunu gerekletirdiimiz oranda, srlar da bilinir olacaktr. Son dnemde, Dersimi konu alan kitaplarn saysnda belirgin bir art oldu. Bu art olumlu buluyor musunuz? Trkiyede sosyal bilimcilerin nemli bir ksm resmi ideolojinin basmakalp anlatlarn eitli biimlerde tekrar ededururken, farkl bir bak as oluturmann, yaananlarn hakkn vererek konumann yolu nedir? Dersimle ilgili yaynlarn artn, iki boyutu olan bir durum olarak deerlendiriyorum. Bir ynyle, bu meselenin kamusal alana tanmasna araclk ediyor bu yaynlar. eriklerinden de bamsz olarak, bu iyi bir ey. Ayrca, ok uzun yllardr bu mesele ve blge hakknda konumann fiilen yasak olduu bir ortamda bunu normal bir gelime saymak lazm. Bununla birlikte, yaynlarn bir ksmnn resmi tezleri tekrar etmesi tuhaf. Bu grupta yer alan yazarlara, geleneksel yarglarna uygun bir eyler yazmak yerine Dersimi anlamaya almalarn, farkl renkleri tanmalarn, farkl sesleri dinlemelerini neririm. Bunun iin ok byk bir abaya da gerek yok. Bugn hl, Dersimde baka ne yaplabilirdi ki? gibi bir soru sormak, milliyetilikten de, kimlikten de hibir ey anlamamak demektir. En hafif deyimle, kocaman bir cehalete iaret eder. Bu cehaletin krlmas, almas gerekiyor. Bunun iin en temel ihtiya, Dersimle ve Dersimlilerle empati kurmaktr. Ne yazk ki, Dersim zerine yazlanlarn bir ksm bu nitelikten yoksun grnyor. CHP Genel Bakan Yardmcs y-

Bugn, Dersimde baka ne yaplabilirdi ki? gibi bir soru sormak, kocaman bir cehalete iaret eder. Bu cehaletin krlmas, almas gerekiyor. Bunun iin en temel ihtiya, Dersimle ve Dersimlilerle empati kurmaktr.
menin Kasm 2009da Mecliste yapt bir konumada sarf ettii szler, toplumun eitli kesimlerinden byk tepki grd. Babakan, bu tartmada Dersim Katliam ifadesini kulland. Devletin jargonunda bir deiimden sz edilebilir belki, ama pratikte, yani siyasetin retilmesi ve uygulanmasnda bir farkllktan sz edebilir miyiz? Mesele de uygulamada bu farklln ortaya kamyor olmasnda. Geri, yalnzca szl olarak olsa bile, devlet katnda ilk kez farkl ve gereki bir sylemin dile gelmesi nemlidir. Bunu kiisel olarak ok nemsediimi belirtmek isterim. Fakat Babakann Dersime ilikin szlerinin bir karl olmas gerekir, nk hepimizden farkl olarak en st dzeyde kamuyu temsil ediyor. Ne var ki, CHP ile polemiinde Gerekirse Dersim srgnlerinin listesini aklarz demesi ok artcyd. Bu listeleri CHPyi terbiye etmek iin bir ara gibi anlamak ve anlatmak ile babakan olmak arasnda byle tuhaf bir ilikinin olmamas gerekir. Dersim meselesinde doru dnen, ciddi bir devlet adamndan beklenen, tarihimizdeki bu insanlk dramn ve suunu aka paylamasdr. Yeni ve gl dayanma balarnn inas iin tarihinizi de aklkla tartmak zorundasnz, bunun baka yolu yok. Bu bakmdan ben Babakann bu listeleri aklayacana ve tarihimize ilikin ortak bir kanaatin inasna katkda bulunacana dair umudumu korumak istiyorum. Karamsar olmak iin sebep ok ama yine de mitli olmak istiyorum. Bir Dersimli olan Kemal Kldarolunun CHP Genel Bakan seilmesinin ardndan, televizyon ve gazetelerde, CHPnin daha sosyalist bir tutum izleyeceinden, solda birlikten bahsedildi. Sizce CHPde byle bir deiim mmkn m, ve CHPden bir deiim beklemek Trkiyedeki sol hareket hakknda ne anlatr? CHP, bildiiniz gibi, Dersim hadisesinin aktr olan siyasal partidir. 1930lu ve 1940l yllarda yaymlanan CHP ve devlet yaynlarn okuduunuzda Dersime ve Dersimlilere ilikin ok sert ve dmanca bir sylemin izlerini kolaylkla grebilirsiniz. Kald ki, btn politik ve askeri aktrlerin, tek partinin asli elemanlar olduunu da biliyoruz. Sonraki yllarda da, CHP, Dersim konusunda ya Ulusal bir devlet kuruyorduk, devletin baka aresi yoktu diyerek dlayc sylemine devam etmi ya da imdi olduu gibi sessizlie brnmtr. imdi byle bir partinin bana Dersimli bir politikacnn gelmi olmas nemli bir durumdur bence. Btn Dersimliler, ve sahici bir tarih anlatsnn gerekli olduunu dnen herkes, Kemal Kldaroglundan CHPnin Dersime ilikin geleneksel tavrnn dnda bir aklama bekleyeceklerdir. Kldarolu da bu beklentinin farkndadr mutlaka. Dolaysyla, ncelikle bir Dersimli olarak Kemal Beyin, ama ayn zamanda CHPnin snanaca bir srece girmi olduumuzu dnyorum. Sol hareketle CHPnin ilikisini de, sanldnn aksine, snf temelli politik vurgular deil, byk lde, partinin bu mesele de dahil olmak zere birok alandaki kltrel politikalar belirleyecektir. Dier bir deyile, ekonomik faktrlere vurgu yapmak, alk ve yoksulluk sorununu zecek projeler gelitirmek mmkn olsa da, bu, memleketin etnik ve kltrel problemlerini zmeye yetmeyecektir. Dolaysyla, CHPnin bu alana ilikin olarak yeni eyler sylemesi lazm. Bunun mmkn olup olmadn ya da ne lde mmkn olduunu greceiz. Burada da eletirel bir yaklamla kestirip atmak yerine, ki bu en kolay olandr, Kldarolu ve ekibine bu konuda yeni eyler sylemelerini salayacak dnsel etkide bulunmak nemli bir ihtiya gibi grnyor. CHP, Cumhuriyet tarihinin zerindeki perdeyi araladnda, bu toplum ciddi bir srama yapacaktr. nk imdiye kadar, CHPnin kendisi yakn tarihimizin zerindeki perde idi.
AGOS kirk

1938de Dersime medeniyet gtrme projesinin dier yz: lm yolculuuna karlan kyllerin aresiz bekleyileri. (Kalan Mzik Arivi, Hasan Saltk)
haziran 2010 haziran 2010

12

13

Arkamzdaki sessiz felaketler

SELM KARLITEKN

Tanklaryla Dersim 38 sonras srgn yllar

BLENT BRER
knda Kanunun yrrle rmenileri sriyler girmesiyle 1937-38e giden Ergandan, Eryol anlatlyor. Dipnotlarda, meniler kaiyler. O zameselenin tarihsel arkaplann man annem Ergandayincelemek isteyenler iin ulam. Bizim Krtler Alevilabilir, zet bir kaynakaya yer ler de glmler. Bunu verilmi. annem anlatyor. Orta Ancak, Ma Sekerdo Karda?, yal bir kadn dnm, Dersimde 1938de ne oldu, demi ki: Glmeyin Krt neden oldu, nasl oldu? gibi karlar, bugn bize, yasorulardan ziyade, 1938den rn size! Zannetmeyin sizi sonra ne oldu, insanlar nereye bizden kt etmeyecekgitti, ne yaad, nasl dnd, ler... Bunu anam her zadndkten sonra ne oldu? soman sylyordu. rularna yant arayan bir kitap. Yukardaki anlatm, yks anlatlan ky, bulhami Algr tarafndan gn Erzincan snrlar iinde Ma Sekerdo Karda? hazrlanan Ma Sekerdo kalan Klkaya Dann eteNetmiiz Karda? Karda? (Netmiiz KarDersim 38 Tanklklar indeki, eski bir Ermeni yerleda?) adl kitabn 9 anlalhami Algr (haz.) imi olan Surbahan (1960tan tcsndan biri olan, Doan, Nisan 2010, 159 s. sonraki adyla Klkaya). Der1933 Surbahan ky simli aileler, evre kylere oldoumlu Hatay Gkdemire ait. duu gibi Surbahana da 19. yzyln sonlaMa Sekerdo Karda?ta, Dersimde 1938de yaananlarn, 1937-38deki ha- rnda yerlemeye balarlar. Ermeniler blgerekt tamamlandktan sonra Erzincandaki yi terk ettike bu kyler Ovack yresinden bir ky nasl etkiledii, tanklklara dayan- g alr ve bu gler 1930lara kadar srer. 1937-38de Dersime yaplan askeri harelarak anlatlyor. Kitabn ilk blmnde, 1938in arkapla- ktlardan birinin komuta merkezlerinden biri n Erdal Gezik tarafndan zetlenmi. Bu de Surbahandr. Bu harektta, kyde birok blmde, II. Mahmut dneminin merkezi kayp yaanr; sa kalan Surbahan sakinleri de iktidar glendirmeyi amalayan politikala- Balkesir, anakkale, Eskiehir gibi, Batdaki rnn, iktidar nazarnda hep sorunlu bir bl- eitli ehirlerin kylerine srgn edilir. Surbage olarak grlen Dersime nasl yansd; hanllar ancak yllar sonra, 1947de kan afla Cumhuriyet dneminde Ankarann Dou memleketlerine dnebilirler. lhami Algr, kitapta, 1938-48 aralna politikalarnda Dersimin yeri; 1936 ylnn banda Tunceli Vilayetinin daresi Hak- odaklanarak, 38den sonra Dersimden sr-

1930lu yllarn ilk yarsnda, Jandarma Umum Konutanl tarafndan gizli ve zata mahsus ibaresiyle 100 adet baslan Dersim adl kitap, Dersim Raporu balyla tekrar yaymland.

KTAPTAN:

Haydar Gkdemirin anlatm

Balkesirde bizi bir camiye doldurdular. Fakat orada bize kt muamele yapmadlar. Orann da halk gmen. ki gn m kaldk, gn m, oradan Sndrgya, Bigadie, Susurluka dattlar. Herkesi bir tarafa gnderdiler. kier hane, daha fazla deil. Fazla bir arada olmasnlar yani. Bizlen gelen jandarmalar bizi iskn dairesine teslim ettiler orada. Zaten telgrafla da bildirmiler. skn dairesi de ikier hane olarak datyor.

ersim harekt, bu lkenin kurucu olaylarndan biri. Balkan Savalarndan beri, ynetime gelen tm iktidarlar tarihten silinme travmas yayor. Byk Trk Devlet Gelenei, mekn bildii corafyalardan ve zamanlardan el etek ekmek ve kendini yeniden temellendirme arayna girmek zorunda kaldnda, yeni bir nfus ve gelecek tasavvuru ortaya koyuyor. Bunun iin, halklar ve gemii bastrmaya giriiyor. Hali prmelalimiz, ite bu iddetin neticeleriyle ekilleniyor. Dersim Raporu yalnzca kurulu devrinin tahayyllerine deil, lkede bugn yaanan vatandalk krizlerinin kaynaklarna da iaret ediyor. Bu metnin muhatab biz deiliz. Fakat egemenler de deil. Elimizde, 1930larn balarnda, bir rapor var; bu raporda bir devletin, o lkeyi mesken tutmu insanlarla kurduu iliki anlatlyor. Burada konuan ve dinleyen arivdir; ve ariv, bir belgeler ynndan ziyade, iinde hayatn yuvaland, iktidarn zaman ve mekn tanzim ettii erevenin suret dkmdr. Felsefeci ve edebiyat tarihisi Marc Nichanian, arivi hazrlayann kendi izini siliinden bahseder; TC, bir yandan kendi suunu yaratrken, bir yandan da bu suu bulunduu blgenin tarihinin doal sonucu olarak iler. Jandarma Umum Komutanl tarafndan, 1933n sonlarnda ya da 1934n balarnda hazrlanm olduu tahmin edilen ve o zaman yz adet baslan Dersim adl kitap, getiimiz aylarda, Dersim Raporu balyla tekrar yaymland. Kitap, iki blmden oluuyor. lk blmde Dersim tantlrken, ikinci blmde blgenin Osmanl Devleti ve Cumhuriyet dnemindeki asayi tarihi ele alnyor. Bu ayrmn izini srdmzde karmza nfusla ilikisi dnm bir ynetim kyor. Dersimin corafi, rki, idari, iktisadi, zirai, shhi vs. vaziyetleri erevesinde tantld ilk blmde, bir yandan, Osmanlnn blgeyi yeterince ynetmemesinin Dersimin Trk znden uzaklamasna sebep olduu, dier yandan da, blgenin fiziki artlarnn nfusa telkin ettii vahilik ve ilkelliin, zihinleri etkilese de, asli karakter bakmndan blgeye sirayet edemedii vurgulanyor. Bu ifte eletiri, bir ncy de aryor: Dersimin edilgenli-

sorunu, bu ekil verme ileminin nndeki engellerin ortadan kaldrlmasn ifade eder. Bugn devlet Dersimin yasn tanmyorsa, bunun nedeni Dersimin devlet iin kendi bana siyasi bir zne olmamasdr. TC iin, nfusun tanmsz bir paras (halk) olmaktan vatanda olmaya gei, devletin dorularn icra etmekle mmkndr. Ermeni Meselesinin karlkl olarak llerin saylmasna indirgenmesinde de ayn mantk iler: lenler, zneler deildir. Bunu temellendiren ise, tanma meselesinin sadece siyasete indirgenmesidir. Bu noktada, siyasetin, sivil toplumun bir aya olmaktan karlp, birlikte varoluumuzu mmkn klan ba olduu gsterilmelidir. Asrlardan beri devlete kar kan ve milli vergisini tamamen edadan daima uzak kalm olan Dersimin, kalbiyle, hissiyle, diliyle, fikriyle, varln Trk varlna armaan edene dek dntrlmesi gerekmektedir. Dersimin Trk varlnca ierilmesi, Krt ve Ermeni Dersimin yok olmas demektir. Raporda Ermeni unsur uzaklamtr; arkeolojik bir buluntu olarak tarihncesine aittir: Ermeniler ve Romallar devrinden kalm birok ehir harabeleri... Ve sra, Krtleen Dersimin zne dndrlmesine gelmitir. Rapor, Zazalarn Farisilemi Trkler olduklarn, blgenin Alevi Trkmenlerinin de Krtletiklerini savunur; bunu kantlamaya alrken fantastik mitleri ve etimolojileri devreye sokar. Dersim akn bir camiadr; Trklk akidelerini yaasa da, zne yabanc bir karakterin saldrs altndadr. Hkmete den grev Dersimin hakiki ehresini grmek ve Trk Dersimi tanmaktr. Trk Dersim yoksa bile, 1916 Dersim tedibini gsteren kroki (kitaptan) yaratlmas gerekmektedir. tilir. kincisi, Dersim, hkimiyetleri altnKitabn ikinci blm, slahat ve tedida bulunduu Trk, Farisi, Asur, Ermeni, bat (edeplendirme) erevesinde kuruluyor. Arap gibi milletlerin de tortularn iine alDevlet pedagojik bir grev stlenmitir; edilm bir mntkadr. Meknn tarihi olma- gen renciye, yani halka dorular reted gibi, blgenin nfusunun orada bulu- cektir. En az 25 yl srecei belirtilen bu nuu da rastlantsaldr. Dersimin asli sahip- retim srecinin hemen ardndan, Dersimlileri Trklerdir; blge yabanc etkilere her nin vatanda olabilmesi iin, Dersimin slah daim ak olduundan, hakikati olan Trk- edilmesi gerekmektedir. Dersimlinin yerleik l her an yitirebilir... hayata gemesi, silahlarn toplanmas, halkn Rapor, bu olguyu Dersimin asayiin- topraklandrlarak iftilie uyum salamas den ayrarak, nfusu bir veri olarak kurar. lazmdr. Ticaretle, blge izole halinden kurBu hamleyle, asayi ksmnda yaplacak tarlmaldr, nk kendi kendine yetebilir olan slahat nerilerinin yolu alr. Dersim olduu takdirde Dersim ban iyilemeyehalknn kendi duygusu... aslen Trk ol- cektir. Dier yandan, Dersimin slahyla verduklarn gsterir. Bu zn, imdi tarih sah- giler artacak, lkenin sanayisine ucuz emek nesine dahil edilmesi, bunun iin de halkn (en ucuz alan bir halk) salanacak ve bu medeniletirilmesi gerekmektedir. Dersim cerahat yuvas faydal hale getirilecektir... i. Bu, iki ekilde belirtiliyor: ki mhim tarihi kta snr zerinde bulunan bu para aknlara geit olmu, vakalara sahne olmamtr. Dersim, tarihin gerekletii bir mekn deildir, dolaysyla tarihi yoktur, ilkel bir alan olarak kalmtr, adamz deildir ve hkmetsiz kald srece byle kalacaktr. Dersimliler tarihsel aktrler olamadklarndan, siyasi zneler de olamamaktadrlar; raporda, defaatle, halkn airet reislerinin ve eyhlerin oyunca olduu belir-

Dersim Raporu yay. haz. zzeddin allar letiim Yaynlar, ubat 2010, 311 s. Islahat tartmasnda OHAL uygulamas devreye girer; bu hal, devletin iktidarn icrasnda bir istisna deil, normal olana geii salad sretir. Ne de olsa Dersimli okanmakla kazanlmaz ve mesele, zne niteliine sahip olmayan bu nfusa asli milliyetinin hatrlatlmasdr. Raporu hazrlayanlar, bu amala, blgeye koloni muamelesi yaplmasn nerirler, ki bu neri 1937de vaki olmutur. Bu noktada Osmanl ile TC arasndaki fark grebileceimiz bir hat beliriyor. Raportr, Osmanly oyalanmakla, halk yeterince ynetmemi olmakla suluyor. Metinde, Osmanl dneminde hazrlanm raporlar ele alnyor, zetleniyor ve anlalmas gerekenler sralanyor. Buradaki vurgular, kimlik ve corafyaya ilikin perspektifin dnmyle anlalabilir. Kim-lik bir soru deil, bir norm belirtir hale gelmitir. Kstas, cemaat ve mensubiyet hattndan km, asli tarihsel hakikatin kiiler baznda retilmesi, hayata geirilmesi olmutur. Corafya ise, bir denge ilikisinin srdrlecei egemenlik alan olmaktan km, iktidarn dorularnn gerekletirilecei bir laboratuvar haline gelmitir. Zaman ve mekn, onlarda barnan insanlardan soyutlanarak kamulatrlm, bu alanlarn Trkletirilmesi projesiyle yaama hakk belli koullara balanmtr. Kitabn ikinci blm, bu artlarn belirlenmesi ve uygulanacak olan slah almasnn unsurlarnn tespitiyle noktalanr. zzet Yasar, bir iirinde, kart kurt kar ve kan balesi tam ulusal kutlamalk / kara kkmzde ktlk gze beyaz ve perdeydi demiti. Bu lkenin kimsenin evi olamay bouna deil; ktln toplumsal szleme yerine getii bir kamusall paylayoruz. Krtl ve Ermenilii TCnin zn bozan, ona halel getiren fikirler olarak gren erkin kurulu dnemine tanklk eden bu belge, husumetlerimizin zerinde ykseldii zeminlerin yapayln ak ediyor. Peki, ne yapmal? En azndan soruyu sormal... Yaadmz gerekliin yapayl, baka bir gereklii kurabilme ansmza iaret ediyor. anl tarihin perdelemeye alt bu ansmz zorlamadmz takdirde ktlk hkmet etmeye devam edecek.
haziran 2010

gn edilen insanlarn nerelere, nasl gnderildiklerini, tanmadklar bir yrede kendilerini gyaben ve yanl tanyan insanlarla 9 yl boyunca neler yaadklarn, ve srgn sonras geri dndklerinde neler yaadklarn, birka aile leinde anlatyor. Olaylar hepsi 1920li yllarda domu olan tanklarn dilinden, konuma diline sadk kalnarak, biyografik bir yntemle aktarlyor. lhami Algr, okuyucuyu, kitabn giriinde verdii http://sivil-hafiza.blogspot.com adresi zerinden bu almaya katk yapmaya, kitabn eksiklerini tamamlamaya aryor.
Cansa Dzgnkaya, 1924 Surbahan doumlu. 1938de ailesi ile birlikte anakkale Bayramie srgn edilmi, srgn yllar ve askerliin ardndan, 9 yl sonra memleketine dnm. lhami Algr kitap iin kapsn aldnda yaadklarnn bir gn kitaplatrlmasn, bunu salayacak bir bulumay uzun zamandr beklediklerini sylemi.

Balkesir Susurlukta, srgn yllarnda ekilmi bir fotoraf. smail Gkdemir, Hediye Billor, Nuri ve Alian Billor.

lm bir alnyazs gibi

DUYGU

ece Kelebei Perperk-a Se dalarn kuytu kelerinde, dallar ge uzanan aalarn kkleri arasnda, talarn altlarnda sakl kalan 1938 Dersimini anlatyor. Kemal Kldarolunun CHP Genel Bakan olmasnn bu partinin siyasetini nereye evrilteceini tartadurduumuz gnlerde, Haydar Karatan ilk roman olan Perperk-a Seyi okumann, devlet zulmn, srgn, yoksullua mahkm edilmeyi yeniden hatrlamak, dahas tm bunlara tanklk etmek asndan zel bir anlam var. 1938de Dersime ve Dersimlilere reva grlen katliam, yedi ay nce, yine ayn partinin ats altnda, Onur ymenin 38 zihniyetine ve ideolojisine yaslanarak sarf ettii szlerle konuulabilir hale gelmiti. Perperk-a Se, bu konuulabilirlik iinde hl konuulamayan, pek alkn olmadmz bir dille anlatyor. Yzleme, bugnn yaygn kullanmnda, devlet ile tebaas arasnda yaplagelen bir anlama olarak sunuluyor. Anlama ama,

evrilerek bu tarihi barndran mekn ortadan kaldrma projesine dntrlmeye allmasnda olduu gibi... Haydar Karata, kk bir kz ocuunun, Glzarn gzlerinDOAN den kurduu romannda, sz tam da bu noktadan alyor. Karata, soyut bir dzlemde, milliyetaslnda burada bir kariliin her trlsn lanetlemeklkllk halinden bahle yetinmiyor; siyasi eletirisini setmek pek mmkn insan olmann getirdii ahlakideil. Bilakis, gemivicdani tartmalar dorultusunle yzleme, hunharca da kurarak, bu katliam, bir coyrtlen, acnn anlarafyann iine, koullarna hapsemn boaltma ve halkdilebilecek, bir anda olmu bitlar tanyarak kiileri mi bir olay olarak anlatmann tebaa klma politikasikiyzlln de ak ediyor. nn bir tezahr olarak Corafyann sert koullarnda karmza kyor. Egeyurtsuz, a ve plak braklanlamen, yzlemeyi belleHaydar Karata rn; Glzar ve anasnn, tek koli yeniden ekillendirGece Kelebei lu Musa, Berbii Hece ve ocukmenin, hatrlanacaklaPerperk-a Se larnn, Perhan ile kzlarnn o ya rn ya da unutulacaklaletiim Yaynlar, da bu yolla eksiltilmi, srgn rn, kanksanacaklaMays 2010, 255 s. hayatlarndan, hazin ve bir o karn, dolaysyla konuulabileceklerin erevesini belirlemenin, dar da dehet verici yaam mcadelelerinve olabildiince daraltmann bir yolu ola- den bahsediyor. Yazar, karakterleri gnmzn siyaset rak kullanyor. Aynen, 1980-1984 yllar arasnda Diyarbakr Cezaevinde yaanan- dilinden ve bu dilin izdii tm konuulabilarn kamusal alanda konuulmasnn, lirlik erevelerinden azat ediyor ki, grdkdevlet nezdinde cezaevi binasnn okula leri devlet zulmn de syleyebilsinler, aa-

lara da beddua edebilsinler, birbirlerine de ilenebilsinler. Glzar bildiini anlatyor; ldrmenin ve lmenin brnd bin bir trl hali, lmn, ceset kokusu eklinde vadilere, kylere kn, akla hayale smayacak vaheti sylyor. Srgnden ve lmden bir ekilde kurtulmay baaran, hayvanlarna el konmu, evleri yaklm kyllerin alkla mcadele etmek iin kaynatp yedikleri otlar yznden nasl ar ar ldklerini anlatyor. Perperk-a Se, devletin kendi hafzasn kurma yolunu, anlaty yalnzca kendinden olmayann olumsuzluklar zerinden biimlendirmeyi, dolaysyla resmi sylem tarafndan evcilletirilmeyi reddediyor. Devlet nezdinde sayklama nbeti ya da yaralar kayp kanatmak olarak anlamlandrlmak istenen yzleme durumunun, ancak ve ancak sahici bir karlkllk haline dnebildii lde, yani ekyann, avdar Hseyinin aresiz fkesini de dinlemeye tahamml edebildiimiz noktada gerekleebileceini gsteriyor. Perperk-a Se, zulmn kolayca kabul edilebilecek biimde evcilletirildii bir hikye deil, ancak ve ancak dinlemeyi gze alabilenlerin iitebilecei tonda bir anlat; Dersim Katliam ile yzlemek iin samimi bir davet...
AGOS kirk

AGOS kitap

14

haziran 2010

15

Dersime kulak vermek

TAYLAN ZGR Z

Metinlerarasnda postmodern muhafazakrlk

ASLI GNE

Celal Yldz, Dersim Dile Geldi adl belgesel romannda, 1938 Dersim Katliamna tanklk eden ocuklarn gerek hikyelerini anlatyor.

ersim, yzyllar boyunca, kanl savalarda yenik den, katliamlardan kaan, dara den birok insan iin barnak olmu, ulalmaz sarp dalar ve gr ormanlar sayesinde d glerin saldrlarn her zaman gslemi ve geri pskrtmtr. Osmanl ordusu pek ok kez blgeye seferler yapp Dersimi igal etmeye alsa da, Dersimin airetleri hep direnmitir. Ancak, 1938de yaananlar Dersim iin byk bir felaket olur. Ordu, 1938de, Dersimin zerinden, snr tanmayan bir iddetle, silindir gibi geip on binlerce insan katleder, on binlercesini de zorla Bat Anadoluya srer. Aradan yllar gese de, yaanan felaketin yaralar sarlamaz. Dersimli yazar Celal Yldzn Dersim Dile Geldi isimli belgesel roman, 1938 Dersim Katliamn gren ocuklarn gerek hikyelerini konu alyor. Kendi ailesi de bu katliamn madurlarndan olan yazar, II. Dnya Savann yoksulluk yllarnda, 21 Mart 1943te Bursada dnyaya gelir. Ailesi, on yllk srgnden sonra tekrar Dersime dner. Yldz, 1950de ilkokula balar, 1967de Eitim Enstitsn bitirir ve bir sre retmenlik yapar. 12 Eyll cuntas dneminde Almanyaya gitmek zorunda kalr; srgn yllarnda Uluslararas Af rgtnn almalarna katlr. Bu srete 1938 Dersim olaylarnn yazlp tarihe mal edilmesi ynnde neriler alan yazar, Dersim tarihi ve zellikle 1938 zerine aratrma yapmaya balar. Dersim hakknda bulabildii tm kaynaklar toplar, canl ahitleri dinler. Celal Yldzn yaklak alt yl sren almalarnn rn olan Dersim Dile Geldide, yllar boyunca Dersime dzenlenen seferlerin, orada ilenen insanlk sularnn belki de en ac hikyeleri anlatlyor. Romann merkezinde, 1937-1938 yllarnda Dersimde yaplan kurunlamalarda cesetlerin altnda kalp mucize eseri kurtulan masum ocuklarn hayatlar yer alyor.

sanda yazlmtr: Sizi ayaklandrmaya alan zavalllar Cumhuriyet hkmetine teslim ediniz veyahut onlar kendileri teslim olmallar. Bu takdirde cmleniz masum kalacaksnz. Teslim edilenler veya kendiliinden teslim olanlar dahi Cumhuriyetin adil muamelesinden baka hibir ey grmeyeceklerdir. Aksi takdirde, yani dediklerimizi yapmazsanz, her tarafnz sarm bulunuyoruz. Cumhuriyetin kahredici ordular tarafndan mahvedileceksiniz. Aslnda her eyi aklyor bu bildiri. 1937de bir uak filosunun blgeyi bombalamasyla, askeri saldr Ankara tarafndan fiilen balatlm olur. Yaananlar her geen gn daha da korkun bir hal alr. Direnmekten yana olan tm airetler, tm kyler, oluk ocuk, davar doluk, dalarn yamalarndaki ormanlara, maaralara ekilir. Youn saldrlar ve silahl atmalar srerken, Dersimin btn liderleri tutuklanr; yedi lider idama, yaklak olarak elli lider ise ar cezalara mahkm edilir. Lidersiz kalan Dersimde, ilkbaharda balayan saldrlar ve atmalar ka kadar tm iddeti ile devam eder. Kn dayanlmaz souu ve kar balaynca, jandarmalar bu blgeyi terk edip Hozattaki byk klaya ekilir. Sz konusu olan, bir snmlenme deil, kasrgadan nceki sessizliktir. Karlar eriyip yollar alnca, yava yava hareketlenmeler balar Dersimde. Nisan balarnda bir gece, tepelerdeki Dersimli gzetleyiciler, boz elbiselilerin karncalar gibi Elaziz tarafndan

dalara doru trmandn tespit ederler. O gnden sonraki birka ay katliamlarla, atlarla, srgnlerle geer, ve 1938in ardndan, blgede bir lm sessizlii yaratlr; Dersim, on yl boyunca yasak blge olarak kalr.

Kadnn, dnyadaki tm felaketlerin kayna olarak gsterilmesi, en eski anlat motiflerinden biri. Bu motifleri bkp usanmadan yeniden retmek ise yeni bir tr muhafazakrlk: Postmodern muhafazakrlk. nsan neden bu yzylda dnyay byle aklama gereini duyar? Btn ideolojiler tkendii, tm aklamalar geersizletii, elimizde son kt olarak kadn kald iin mi sinemay, edebiyat saran bu diil belalar?
Celal Yldz Dersim Dile Geldi Su Yaynlar, ubat 2008, 400 s. [1. basm: 2003, Tij Yaynevi] Sze Zeynep Ana devam ediyor:
Kendime geldiimde etrafma baktm, drt tarafm llerle doluydu. Bir ses duydum, Sey Rzann kz Selviydi. Selvi benim z teyzemdi. Benden su istedi, elemuri pnarna indiimde suyun kanl aktn grdm. Biraz tede annemi grdm, annem iki canlyd. Askerle annemi snglemiler, bebein bir eli annemin karnndan dar sarkmt. Sonralar rendik ki 38den bir yl nceki askeri hareket sadece nderlere ynelik, nce nderler halledildi, 38de sivil halk kurunladlar.

Sz, Dersimli kszlerin

Dersim Dile Geldi, 1938de, ailelerinin btn fertleri kurunlarla, snglerle yok edildikten sonra, sarp dalarda ve ormanlarda aylarca tek balarna kalan Dersimli kszlere ses veriyor. Xdo, ailesinin katlediliini anlatyor:
Blgedeki mezralardan getirilenlerle birlikte o dzlkte yaklak 365 kii olmutuk. Namlulara bakan canlar ter bast. Gk grlemesi gibi bir grlt oldu. Makinelerle, belilerle ve mavzerlerle tarandk. Annem ve ablalarm zerime kapandndan bana kurun demedi. Btn kyllerim, arkadalarm, akrabalarm birka dakika iinde yok edildi.

21

Khalo, Zeynikonun mucizevi kurtuluunu anlatyor:

Meer ki zavall kyllerin yerini nceden tespit etmiler. ki dakikalk zamanda Zeynikonun amcas Sey Rzann olu x Heseyi, tm akrabalarn ve kyllerini elemuri Deresinde ldrmler. Zeyniko gr knkor otlarnn arasnda saklanrken bayld iin askerler ya l sanmlar ya da otlar arasnda hi grmemiler. Baka iki ocuk daha otlar arasnda saklanp mucize eseri olarak kurtulmular.

1937-1938de Dersimde askerlik yapan Yozgatl brahim Karabulutun tankl ise, teki tarafn, yani katliamn uygulayclarnn yaadklarna k tutuyor:
Yzlerce asker Azunik kyn kuattk, tm evleri yakp, insanlar birbirine baladk. Bize ate emri verildi. lm kan kusmaya balad. Sonra cesetleri st ste ydk, benzin dkld ve tututuruldu. Birka saat sonra subaylarn rzna getii ok gzel gen bir kadnla kzn ldrmek iin beni grevlendirdiler. Subaylardan biri Bunlar sngleyeceksin dedi. Reddettim. Ulan sen nerelisin? diye sordu. Yozgatl olduumu syledim. Kesin Kzlbatr, ondan kyamyor dedi ve devam etti: Ona kadar sayacam, Yozgatl bu iki kadn ldrmezse ona ate edeceksiniz. Yce Allah beni affetsin, Dersim olaylar hi aklmdan kmyor, hl ac, zdrap ve znt duyuyorum.

nce yol, sonra bildiri

1937de nce yol yapld. rendik ki meer askeri yol yaplyormu. O zaman ben 19-20 yandaydm Olaylar yle hzl oldu ki, iki gn oldu olmad yakp yktlar.

*** Romanda yer verilen bir attan ykselen ses, insanln kendini yakt, harap ettii bir gemiin, Dersim Katliamnn acsn bugne tayor: Anam anam kimsesiz anam Felek kym canna, girmisin kara topraa Dersimin nnde Mamekiya, Konu anam. Hayattayken, ne grdn, ne geirdin? Dersim halk ve Dersim hl gemiin yaralarn sarmaya alyor. 1938 ve sonrasnn seslerine kulak verilmedike, bu yaralar sarlamayacak.
haziran 2010

. yzyl, garip bir yzyl. ld denip adna atlar yaklan bireyin iflah olmaz bir narsisizmle yeniden hortlad, birrnek bireylerin, birrnek bir narsisizmle tarih sahnesinde boy gsterdii bir yzyl. Anlatlan senin hikyendirden Anlatlan benim hikyemdire uzanan yolda ne, nasl ve neden deiti bilinmez ama bu yzyln bireyinin hep kendini anlatma peinde olduu bir gerek. Postmodern roman da, ben hikyeleri iin olduka elverili bir zemin hazrlyor dorusu. Narsisist znenin bir yazar olarak portresi, oyun alan haline getirdii metnin her satrna kendi imgesini yerletirmekten, okuru ile saklamba, ke kapmaca, elim sende oynamaktan, ltl zeksyla rd anlatsna bn gzlerle bakan okurunun karsnda kibirli bir tevazu ile glmsemekten lesiye zevk alyor. stelik, yazarn oyun alan ok geni: Btn metinler, btn sylemler onun. Se, been, al. Metinlerarasnda ko, oyna, zpla. yle ki, okur nefessiz kalsn. yle ki, kitab bitirdiinde metinlerin, sylemlerin, anlatclarn gmbrtsnden kulaklar nlasn ve btn o kakofoni iinde bir tek sevgili yazarnn sesini duysun. Yazar hep kendini anlatsn. Btn kelimeler ona ksn, okuruyla ba baa kalsn. Ba baa ama, yle senli benli bir ilikiye gnl indirmez yazar. stedii, yalnzca, o kimselerinkine benzemeyen zeksn takip ettirmektir; bu takipte, okurun iine yarayacak tm ipularn o verecektir: Grmyor musun, Oedipus Kompleksi, hadi anla beni! ya da Sana erkeklikle ilgili bir ey sylyorum... Yazar, kvrak zeksnn yardmyla metne getirilecek olas eletirileri kestirip, cevaplarn bir bir sralayacaktr. Bu durumda yalnz okurun deil, potansiyel eletirmenin de kendisini aptal hissetmesi iin btn tuzaklar kurulmu, tek kiilik ov tamamlanmtr.

mnn siparii zerine, Asvasn hayatn anlatan bir roman yazmaya giriir. Cumhurbakannn zel izniyle, MT dahil btn kurumlar kaplarn ardna dek amlardr ama bu effafln ne Asvas cinayetini ne de Gneydou gereini aydnlatmaya bir faydas olur. Ortaya kan deliller, postmodern edebiyatn o pek sevdii kayp metin motifi iin birer aratr yalnzca. Bulunan metinler araclyla, bir yazarn portresi tamamlanacaktr. Okur, Berzahn admlarn takip ederek Asvasn kayp metinlerini okuyacak, sanat hakkndaki grlerini renecek ve finalde, anlatc Berzah, perdeyi kaldrp okuruna Asvas benim! diyecektir. Grld gibi, Asvasn Hizbullah militanlarnca ldrlm olmasnn olay rgsne katks olduunu sylemek mmkn deil. Ortaya yalnzca edebi srlar kacaksa MTi ve Cumhurbakann yormaya ne gerek var? gibi bir soru da, yazarn Gneydou gereini deilse bile, hkmetin Krt Almn selamlama kararllyla cevaplanabilir. Buraya kadar iz sren okurun, kitaptan Gneydou gereini vs. renemeyeceini anlayp baa dnmesi ve metinlerin izini srmesi gerekiyor. lk metin, romann anlatcsndan biri olan Utanapitinin, ikincisi ise yazar Berzahn. Berzah, dijital kayt yzyl adn verdii 21. yzyln karanlk bir fotorafyla balyor anlatsna. Yaadmz aa dair tespitlerini art arda sraladktan sonra, Bir romana byle bir giri yaplmamas gerektiini biliyorum. Fakat yine de romana acemice bir girile baladm diyerek mazeretini bildiriyor. Ardndan, okur bazen Utanapitinin, bazen Asvasn, bazen de Berzahn rehberliinde yol alyor. Utanapiti, tarih ncesinden 21. yzyla uzanan hikyelerin iinde gezinerek okura ksa bir dnya tarihi sunuyor. Tevrattan Binbir Gece Masallarna kadar her anlatnn kahraman oluyor ve metinleri yeniden yazyor.

latlara uzanan yazar, yalnz metinleri deil, tarihi de yeniden yazmak gibi bir niyetle, bir kurucu anlat yaratr. Bu anlat, yazarn bugne dair tespitlerinin arkaplann oluturur. Tpk Berzahn, dijital kayt yzyl olarak duyurduu bir lanetin sebebinin Utanapiti araclyla kurucu anlatda ortaya serilmesi gibi:
Adem ile Havva, Aden bahelerinden yani cennetten kovulup dnyaya srldkten sonra, insanlar yeryznde oalmaya balam. nsanoullarnn ok gzel kzlar olmu. Gkte bulunan Tanrnn oullar melekler, insanoullarnn kzlarnn [vurgular bana ait] gzel olduklarn grmler. Kzlarn bu gzellii karsnda heyecanlanan Tanrnn oullar, daha sonra yeryzne inmeye karar vermiler. Setikleri tm bu gzel kzlar da kendilerine kadn olarak almlar. nsanoullarnn bu lml kzlar daha sonra Tanrnn oullarndan hamile kalm. [] Bu iki yz melein plan ve yemini, dzlklere inerek insanlarn arasna karp lml kadnlarla zevkler tatmakm. (s. 52-53)

Yavuz Ekinci Tene Yazlan Ayetler Doan Kitap, Mart 2010, 264 s.
eyalar yaplacan, tp ve dier sanatlarda kullanlan krlgan beyaz bir maden olan antimonu ve daha pek ok eyin nasl ilenip kullanlacan da retmi. nsanlarn gzel kzlarna vurgun olan ve onlar iin yanp tutuan Azazil, daha sonra da kadnlarn daha gzel grnmeleri iin gzkapaklarn gzelletirmeyi, her trl deerli tan ve renklendirici maddenin nasl kullanlacan da aklam. Gzel olan kadnlar, bu bilgileri kullanarak daha da gzellemi. Kadnlar bylece kocalarnn dnda baka erkekler ve meleklerle de birlikte olmaya balam. Hatta Azazil kadnlara seviirken nasl zevk alacaklarnn srrn bile vermi. Kadnlar istedikleri kiiyle ilikiye giriyormu. Bylece yeryznde kfr ve tanrszlk hastalk gibi her yere yaylm. (s. 54)

Yaznn ve erkein lmszl

Peki, metinleraraslk yalnzca bir oyun mudur? Yazar hangi metinleri oyuna dahil edeceini tesadfi olarak m belirler, yoksa seilen metinler yazarn ideolojisi ve edebi anlayyla dorudan ilintili midir? Bunun yalnzca edebi bir oyun olduunu sylemek imknsz. yleyse, seilen metinlerin yazarn ideolojisiyle paralel ya da ona kart olduunu sylemek mmkn. zellikle kadim an-

MTik anlatlar
Bu uzunca giri, genel anlamda postmodern edebiyatla ilgiliydi. Geneli brakp sadede gelelim: Tene Yazlan Ayetler. Yavuz Ekincinin Gneydou gereini yanstmadaki ustal ile vgleri toplam ilk roman. 1993te Hizbullah militanlarnca karlp ikence edilerek ldrlen yazar Asvasn izini srmeye alan bir baka yazar, Berzah, bir iadahaziran 2010

nce yol gider Dersime, ardndan da uaktan atlan bildiriler. 4 Mays 1937 tarihini tayan bu bildiriler, Genelkurmay yaynna gre, Trke, Osmanlca harflerle, mahalli liAGOS kitap

Kadnn, dnyadaki tm felaketlerin kayna olarak gsterilmesi, en eski anlat motiflerinden biri. Bu motifleri bkp usanmadan yeniden retmek ise yeni bir tr muhafazakrlk: Postmodern muhafazakrlk. nsan neden bu yzylda dnyay byle aklama gereini duyar? Btn ideolojiler tkendii, tm aklamalar geersizletii, elimizde son kt olarak kadn kald iin mi sinemay, edebiyat saran bu diil belalar? Btn bu aklamada yeni olan bir ey var aslnda: Muhafazakrl talandran erkek narsisizmi. Kalemi tutan elin, narsist varln tanrsal anlatlarla meru ve mitik klma abas... Metnin grnen kahraman olmak yetmiyor yazara, kaleminin ve varoluunun tm referanslarn tanrsal olandan almak istiyor. Bylece kadim metinlerle bouan kalemi, hakl bir narsisizmin vahiylerini indiriyor yeryzne. lmszln srrna nail Utanapitinin kiiliinde Tanrnn kalem tutan oullar ve onlarn sanatlar lmszleiyor; BabaOul-Yaz ls tamamlanyor. Peki, sonra ne olmu da dnya bu hale gelmi? Utanapiti anlatyor:
Azazil adndaki melek toprakta bulunan madenlerin nasl karlp ileneceini ve daha sonra da bu madenlerden nasl kl, bak, haner, kalkan ve zrh yaplacan retmi. [...] Madenlerden nasl ziynet

Fotorafn arkasndaki not: Asi Halvori kynn 217 kiiden ibaret Krt ahalisi lme gtrlrken, 14 Austos 1938. (BoneMa Arivi, Cemal Ta)

Kocalar dnda baka erkeklerle birlikte olan kadnlar temas kitaptaki hemen her hikyede tekrarlanr, hikyedeki hemen her kadn da bir femme fatale olarak izilir. Asvas, arkada Abdlsettara yazd mektupta, Tene Yazlan Ayetleri kullanlm metinlerden yaratlan kolaj bir roman olarak nitelendirir. Bu tr bir estetii eletirecek olanlar da, Jean-Luc Godardn szyle cevaplar: Neyi nereden aldm nemli deil, neyi nereye gtrdm nemlidir. Godardn yanldn sylemek imknsz; neyi nereye gtrdmz son derece nemli tabii, metinlerarasnda oyun oynamann akn sevinciyle yollar kartrma, balang noktasndan daha gerilere gitme tehlikesini gz ard etmeden... Sz konusu olan postmodern roman olunca, romancnn belli tarihsel duraklara uramas, bunlar tarihi anlatsnn malzemesi yapmas kanlmaz. Yalnz tarih deil, toplumun gndemindeki herhangi bir olay da malzeme olabilir: Kimi yazar Ermeni Soykrmn der fon olarak, kimi Gneydou gereini. Ama yazarn oyun tutkusu, ele alnan konunun ciddiyetini, trajikliini ylesine glgeler ki, her ey anlatnn ss haline gelir. Tene Yazlan Ayetlerde de Krt meselesi bu kadar yer tutuyor ite. Varln zor bela kabul ettiimiz bir sorunun anlatya dklmesi de bu kadar olabiliyor galiba. MTin kaplar ne zaman gerekten alrsa Krt gereinin roman da o zaman yazlacak deyip bekleyelim.
AGOS kirk

16

17

Dikkat: Isrr!
DAMLA ZLER

antastik dnyann en gl karakterlerinden biri de kurtadamlar. Ancak bu ilgin masal kahramanlar nedense hep vampirlerin masasnda fasulyeden saylr. Oysa, ekil deitiricilerin dnyas da en az vampirlerinki kadar karanlk ve ekici. Kurtadamlar, fantastik dnyann ve masallarn her daim gzde karakterlerinden biriydi. Ancak bu gl, ayn bysne bal ve vahi karakterler her nedense hep ikinci plana atld ve kurt, vampir sofrasnda kuzu oldu. Nedeni bilinmez ama belki ayda bir mebzul miktarda tylenmeleri seksapellerini biraz olsun azaltmtr. Ancak son zamanlarda ekil deitiricilere olan ilginin arttn ve hayatmza epey bir yakkl kurtadamn katldn sylemek de mmkn. (Ltfen fantastik dnyayla dalga gemek isteyen arkadalar bu vampirlerden kurtlara gei srecini nekrofiliden zoofiliye gei olarak tanmlamaya kalkmasnlar, o espri oktan yapld.) Hikyeye en bandan balayalm ve biraz da ortalktaki terminoloji dankln

Angela Cartern The Company of the Wolves adl roman sinemaya da uyarland

toplayaym. Kurtadamlar epey uzun zamandan beri halk sylencelerinin bir paras. ngilizcede werewolf veya lykanthrope adlaryla anlyorlar. kincisi zellikle nemli, nk bu terim, son dnemde Trkeye evrilen fantastik edebiyat kitaplarnda likantropi olarak kullanlmaya balad. Kelimenin kkeni Latince; kurt anlamna gelen lukoi ile insan anlamna gelen anthroposun birlemesinden mteekkil. Bir de klinik likantropi var ki, bu son derece ender grlen psikiyatrik sendromda, hasta, kurt ekline brnebileceine inanyor. zellikle son dnem fantastik edebiyat yklerinde tm ekil deitiriciler iin likantrop denmeye baladn da ekleyelim. Kurtadamlar, ekil deitiricilerin (shape shifter, therianthrope) en bilinen grubu. ekil deitiriciler mitolojide eskiden beri varlar, hatta kadim maara izimlerinde bile grlebiliyorlar. Ku, tilki, panter gibi pek ok hayvana dnebilen ekil deitiriciler daha ok bycler arasndan kyor. ekil deitirici olmann iki yolu var; ya byc olacaksnz, ya da bir cad tarafndan ailenizin zerine ifa bulmaz bir lanet salnm olacak. Aslnda bir nc yol da var: Bulac ekil deitiricilik, ki buna Isrldn m bittin! de diyebiliriz. te burada kurtadamlar, fare adamlar gibi arkadalar giriyor devreye. By yoluyla ekil deitirmek Amerikan yerlilerinden (skin-walker) Anadolu halklarna kadar pek ok kltrn masallarnda yer alyor ama kurtadamlk messesesi daha ok bir Avrupa icad. Dier hayvanlarn suretine brnebilmek genelde kt byclere atfedilen bir yetenek olsa da, ayn zamanda Hristiyan ermilerine de bahedilmi bir ltuftu. sterseniz yetkili bir azdan teyit edelim: Omnes angeli, boni et Mali, ex virtute naturali habent potestatem transmutandi corpora nostra (yi ya da kt tm meleklerin vcutlarn deitirebilme yetenekleri vardr, Aquinolu Thomas). Kurtadamlara erken dnem Avrupa vakayi-

Hendrik Goltziusun 1589 tarihli oymasnda Zeusun Lykaonu kurda dntrmesi tasvir ediliyor
AGOS kitap

namelerinde de rastlamak mmkn. Herodot, Tarihinde, Orta Asyada yaayan Scythia kabilesinin yelerinin her dokuz ylda bir kurda dntn aktarr. Grek mitolojisindeki, zalim Arcadia Kral Lycaonun Zeusu aldatmay denedii yk ise, lanet vastasyla kurtadam olmann garantili yntemini anlatr. Lycaon zalimdir zalim olmasna ama, biraz eserekli bir kraldr. Zeusun lml olmadna kani olur ve bunu kantlamak iin Tanrya insan eti yedirmeye kalkar. Zeus durumu fark eder. Bir de stne, uykusunda Zeusu ldrmeye kalknca kanlmaz olan gerekleir ve lanetlenir. Zeus, Lycaonun 50 olunu yldrmlarla ldrr ve Lycaonu da bir kurda dntrr. Kssadan hisse, tanrlarla oyun oynamaya kalkmamak lazm, insan kendini bir anda evcil hayvan olarak bulabilir. Romal air Ovidin yazmn 8. yzylda bitirdii ve dnya ahvalini yaratltan Jl Sezarn lmne dek toplam 15 kitapta anlatt iiri Metamorfoz da, kurtadam bahsinin getii kaynaklardan biri. Ovid, Latince edebiyatn altn anda yazlm bir aheser olarak kabul edilen iirinde, Arcadia ormanlarnda insanlarn kurt suretine brnp zgrce kotuklarn anlatyor. Ksacas, kurtadamlar ilkalarda kendilerine has bir ykye sahipler. Ancak Ortaa Avrupasna geldiimizde durum deiiyor ve kurtadamlar vampir inancnn bir paras haline geliyor. ler tam da bu noktada karyor ve tm mitoloji birbirine giriyor. rnein Grekler, bir kurtadamn, cesedi paralanmazsa, sava alanlarnda lmek zere olan askerlerin kann ien vampirler olarak hayata geri geleceine inanyorlar. Almanya, Polonya ve Fransann dalk blgelerinde, lmcl bir gnahla len kiinin kan iici bir kurt olarak geri geleceine inanlyor. Bu vampirimsi kurtadamlar, gnnda insan gibi grnyorlar. Bulgaristan, Slovakya ve Srbistanda ise vampirler ve kurtadamlar toplu olarak Vulkodlak ad ile anlyor. Macar ve Balkan mitolojilerinde ise kurtadamlarn aynda kurda dnen vampir cadlar olduu syleniyor. Ayn dnemde Baltk lkelerinde, zellikle de Estonyada, cad avlar kurtadam avlaryla birletiriliyor ve sanklar hem cad hem de kurtadam olmakla sulanyordu. Hal byle olunca, bir kurtadam edebiyatnn domas da kanlmazd tabii. Biscavret gibi Ortaa romanlarnda, kurtadamlar daha ok kt bynn kurbanlar olarak yer alyor. Birok masalda ise eytann karanlk ordusunun bir paras olarak varlar. Bu durum, daha sonraki kurgularda da kendini gsteriyor. rnein Marryatn The

Hopkins, Benicio Del Toro gibi nl oyuncularla ekilen filmlerden tutun da, Dr. Who gibi efsanevi televizyon dizilerine kadar, pek ok nemli ite yer aldlar. te yandan, fantastik edebiyatta da gidiat bundan farkl olmad. Neredeyse her vampir serisinde gl bir kurtadam srs ile karlayoruz. Kurtadamlar, ilk sahneye ktklar gnden bu yana epey palazlandlar da. Tek bana, lanetlenmi, ay ktnda kendini kaybeden kurtadamlardan, sr hiyerarisi iinde souk iktidar hesaplar yapan, dnmn kontrol etmeyi renmi, glerini iyice bilemi kurtadamlara geildi. Ksacas, fantastik edebiyat okuru, kurtadamn zeki, evik ve ahlaklsn pek sevdi. Trke yaymlanan kitaplar arasnda kurtadamlarn barol oynad pek fazla rnek yok. Ancak yeni yeni ykselen ilgi sayesinde kurtadam ykleri de Trkeye evrilmeye balyor. lk rneklerden biri, Patricia Briggsin, ubat 2010da Ayn ardk-

lar adyla yaymlanan roman (Epsilon Yay., ev. Asl Tmerkan). Epey geni bir ekil deitirici kadrosu olan roman, akc dili ve kolay okunur kurgusuyla fantastik edebiyat merakllarna hoa vakit geirtebilir. Ancak, bu edebiyat trnn srad rneklerinden biri olduunu sylemek zor ne Anita Blake serisinin kvraklna, ne de bir Anne Rice veya Marion Zimmer Bradley derinliine sahip. Yine de, teknik puanlarn dk tutsak da, ekil deitiricileri bakahraman yapt iin artistik puanlarn ykseltiyoruz ve n elemeyi gemesine izin veriyoruz. Umalm ki, yakn dnemde daha pek ok ekil deitirici yks yaymlansn ve bu alanda da bir klliyat sahibi olabilelim.

dilek art kipi

yle kitaplar var ki, hani Trkeye evrilseler, okusak, daarcmz genilese, kurtadam yklerine doysak, yapanlarn ellerine salk desek Mesela, Jack Williamsonn Darker Than You Think (Dndnden de Karanlk) isimli romann gzide bir yaynevi kefetse, 1940ta ilk kez ksa yk olarak yaymlanan, sonra da Fantasy Press yaynevi tarafndan 1948de roman olarak baslan yky Trke dilimizde okusak Ve hatta, birileri bu kitab Orion Booksun 2003te Fantasy Masterworks (Fantazi aheserleri) serisinin 38. cildi olarak yeniden bastn farkedip Yahu, bu seri de ne gzelmi, biz en iyisi bu kitaplar evirip basalm dese Ya da muzip bir yaync olsa, Guy Endore imzal, 1933 tarihli Werewolf of Parisi (Parisli Kurtadam), 1958de 500 kopya olarak baslan H. Warner Munnn iki ksa yksnn derlemesi olan Werewolf of Ponkert (Ponkertl Kurtadam) ve Brian Stablefordun 1990 bandroll The Werewolves of Londonn (Londrann Kurtadamlar) alsa, bunlar Memleketlerinden Kurtadamlar diye yaymlasa... Hayat bayram olsa

Magnus: Bir kimlik aray

TOMRS ALPAY
Kurtadamlar 1950lerden beri Hollywoodun gzdelerinden.

Phantom Ship (Hayalet Gemi, 1839) isimli romannda, alyla baa kamayp seri cinayetler ileyen bir femme fatale karakter gryoruz. Krmz Balkl Kzdaki kurdu da anmadan geemeyiz elbette. Bildiimiz kurtadam mitlerinin dolama girdii dnem, 19. yzyl. Sutherland Menziesin Hughes, the Wer-Wolf (Kurtadam Hughes, 1838) ve G. W. M. Reynoldsn Wagner the Wehr-Wolf (Kurtadam Wagner, 1847) adl kitaplarnn, lanetlenerek ilk dolunayda kurda dnen bakahramanlar, bildiimiz kurtadamlarn nclleri. Bu dnemin dier kurtadam ykleri arasnda Alaxendre Dumasnn The WolfLeader (Kurt nder, 1857) ve ErckmannChatriann Hugues-le-Loupsu (Srnn Huguesu) da var. 20. yzyla geldiimizde ise kurtadam ykleri ptrak gibi oalyor. Bunun sebeplerinden biri de vampir yklerinin poplerlemesi ve bu yklerin nemli yan karakterlerinden biri olarak kurtadamlarn seilmesi. 1920lerden 50lere kadar, Weird Taleste (Tuhaf ykler- ilki 1923te yaymlanan klt Amerikan korku ykleri dergisi) birok kurtadam yks yaymlanyor. 20. yzyln en tannm kurtadam roman ise, Guy Endoreun The Werewolf of Parisi (Parisin Kurtadam, 1933). Kurtadam edebiyatnn Draculas saylan bu roman, 1961de Kurtadamn Laneti adyla sinemaya da uyarland. Bu nadide, ty yuma kitap henz dilimize evrilmi deil. Umarz, fantastik edebiyatn ykselen sat grafii bu klasiin de evrilmesine nayak olur. Hammern prodksiyonun ardndan, kurtadamlar popler kltrn sevilen imgeleri arasna girdi. Jack Nicholson, Anthony
haziran 2010

elsefeyle yakndan ilgili yazar Sylvie Germain, Notre Dame de Sion Lisesi 2010 Edebiyat dln almak zere geldii stanbulda yapt konumada, yazarl bir serven olarak algladn ve bu servenin insan nereye srkleyeceinin de bilinmediini vurgulad. Yazar konumasna, Yaz bazen derine gmlm anlar ortaya karr, onlar bir arada tutmak gerekir. Belleklerden silinmi zamanlar, kck ama kalc izlerle pul pul ilidir diye devam etti ve bu tanmlamay, Yazmak, dilin sustuu yerde, szcklerin arasnda, szcklerin evresinde, kimi zaman szcn orta yerinde soluk aln dinlemeyi renmek iin suflrn ukuruna inmek demektir szleriyle srdrd. Sylvie Germain, Magnus adl romannda yazarlk becerisini, incelikle, ruhun derinliklerine, ikenceler ve gzelliklerle birlikte srklyor. Yazar ocukluundan balayarak etkileyen II. Dnya Sava grntleri, bu insanlk dram, eserinin temelindeki ktlkler yuman oluturuyor.

Franz-Georg Dunketal. Yaamn deiik adlar (savata len daylarnn adlar) altnda srdrr Franz-Georg. Bu serven, Adam, Magnus ve iinde i harfi bulunan bir isimle srer gider. Magnus ve Franz-Georg ayrlmaz bir ikilidir. Yalnz balarna olduklarnda yank olan kulana uzun uzun kafadan uydurduu ykleri fsldar FranzGeorg. Magnusun kendisiyle eit role sahip olduu yklerdir bunlar.

Bir cehennemi anmsarken

Magnus kimdir?
Sylvie Germain, kendisini Magnus romann yazmaya srkleyen geni omuzlu, paltolu, apkal bir adamn arkadan grntsnden sz eder. Bu, belirsizlikle evrelenmi romann kahraman mdr? Magnus kimdir? Bir kulann yars yanm, dn iei eklinde, bakr alaml bir ift altn kpenin (annesinden kalan tek servet) gzlerini oluturduu, krk yank kokan, kahverengi bir oyuncak aydr Magnus. Dn iei gzleri, Magnusa yumuak, bir o kadar da akn ve buulu bir bak verir. Sylvie Germain, kllerinden doan Phoenix gibi bir kahraman yaratmtr:
haziran 2010

Kitapta bahsi geen Comola kynde, Adam Dunketal bir bilinalt travmas yaar. Kimlik arayndaki Adam ateler iinde yanarken, hafzas ona arad grnty beyin katmanlar arasndan karr. Bu, II. Dnya Savanda Hamburgun bombaland geceye ait bir andr. ABD ve ngilizlerin birlikte yrttkleri bir operasyondur: Gomorra, gkyznn tutuup patlad 1943 ylnn 25 Temmuz ile 3 Austos tarihlerinde Hamburg kentinin bombalanmasdr. Suyun alev alev yand, insanlarn canl mealelere dnt bir cehennem gecesi... Elini tuttuu kadnn, annesinin gsne ateten bir kuun yaptn grr. Ku kanatlarn aar, alevler annesini bir anda sarar, salarndan topuklarna kadar. O anda kk ocuk tm bildiklerini unutur. Sonra bir hilik n... Bir boluk... Babasnn bilinalt izini srd Comola ky ise, tpk yanm Hamburg gibi akkora dnm bir Tomris Alpay, Yldz Ademolu Atlan ve Sylvie Germain ky. Hilik ann ikinci kez yaamaktadr Adam. Uyandnda Franz-Georga konuma dahil her eyi ye- Maye adnn Magnus olduunu fsldar. Yeniden reten, onu ikinci kez dnyaya geti- tikin yaamna bu adla balar. Yannda Theren annesi Thea ve Clemensin esrarengiz ann gzlerindeki dn ieklerini prlantadoktor babasyla srdrd yaamndan larla deitirdii Magnus ile... ona aktarlanlarda, dehet ve olaanstlk birbirine karyor. Tpk yaamnn yalanlar, Sfr noktasndan balayarak yanlsamalar, anlalamayanlardan ibaret ol- Sylvie Germain, erikin Magnus ile bizleri aduu gibi. Kader de ondan yana deildir. kn tensel tutkularnda, zihinsel kucaklamaHibir felaket yalnz gelmez sz ok larnda ustalkla gezdiriyor. Mayin klleridorudur. Bu ocuk nasl byyecektir? nin serpilmesi ve Peggynin gkten yere aEvlat edinilen, annesi intihar eden, Nazi klmas, Magnusun yaamnda belirgin izler Almanyasnn kargaasnda kaybolan baba- brakacak, onu defalarca sfr noktasndan snn peindeki bu gen ne yapar, ne d- balatacaktr. stelik bu sfr, artk yalnzca nr? Babasnn bilinalt izini srerken, Ju- ok youn anlarla dopdolu, yaslarla kurun an Rulfonun Pedro Paramo adl eserinden gibi ar olmakla kalmyor, pimanlk aclar etkilenerek yola kar. ve aresizlik Magnusu yakmaktadr.

Sylvie Germain Magnus ev. Yldz Ademolu Atlan Can Yaynlar, ubat 2008, 205 s. O gece Peggy ile Heiligenstadtdaki restorana gitmeleri iin gizli gler mi arac olmutu? Gzlerini pek seemedii, azn, enesini rten byk ve sakaln evreledii yetmi yalarndaki adamdan neden Geist der Liebe arksn sylemesini istemiti? stelik Peggy bu arky byk bir keyifle dinlemiti. Tpk Theann Clemens Dunkeltali dinledii gibi. Bak ve ses, deitirilemez, zerine hile yaplamaz bir imzadr. Yazar bu saptamay yaptktan sonra Magnusa yaamndaki yalanlar, aclar ve ihaneti zmesi iin bir frsat tanyor. Bu hesaplama Magnusun bedenine imzasn atyor. Banda gezici kovanyla dolaan papaz Jeanla karlanca:
Burada balyor bir adamn hikyesi, ki bu adam... Ama bu hikyeyi yazya dkmek mmkn deil, bu, gerein iinde yle younlam bir hayat tortusu ki, ona dokunan tm szckler tuzla buz oluyor. Kar koymak iin yeterince gl szckler bulsak bile yk doru zamanda gelmemi olduundan, sama bir uydurmaca olmaktan teye gitmiyor.

Bu kitab okurken bir kk ocukla titriyor, bir delikanlyla isyan ediyor, bir yetikinle birlikte savama duygusuyla doluyor yreklerimiz.
AGOS kirk

18

19

 , ,

` - , 1873 5-, : ` , , , : 1870-80 , : , , , , : , , : () , -

. , , . . ` . : 11 : 1907- 1929, : 1916-1920- , 21 18 .1908- 1913` . . , 19141923` . : 1924- . . , 1925- ` , 1926- ` . , ` 1927-1928 1929 : ` 1929-

, , 1916-1920, . , , 2009 , , . , , 2006 ` ` : , , , , : , ` , , :

. ` 1801 (1801-1803), (1803-1820) : . 60 , - : (1855), ` (1872): . , , : , .

` : , : , . : . 40 , 7 , 35 : ' 30 , , . . . , . , , . , . , . , . , . , , :

: , ` , ` , . , . , . , . : , : : , , , : , : 1906-, -

` , ` , , , , , , : , , . , : (3 1909) , , , , , , , : *** . .

1981 . . 19071929 : , , 1910- : , , , , . . , 1907- 1921 ( ) ` , : , , ` -:

1 1 2 3 4 5

` .
6 7 8 9 10

19 , ` - , : , ` : , , - :
2010

, 1905 , ` , : ` , : ` (), , , : 1912 , , , ` : , , : 1600- 400- , : 1919- ` 11-, 2009- : , , ` 1919 :

1.- ( ): 2.- : : : 3.- (.) : : 4.- : : : : 5.- (.) (): 6.- : : 7.- , : 8.- (.) : : 9.- ( , 1859-1915): 10.- ' - : :

1.- (1) : 2.- : : 3.- : : 4.- : : 5.- : : : 6.- : , (): : 7.- : : 8.- (1860-1915): 9.- : : 10.- , ( ):
10 9 8

Placebo , :

20

2010

21



` , : , ` : : ' , , ` . : ' , ' : : , : , ` :

e l i m i z e
TARH, SYASET, SOSYOLOJ, KTSAT (OSMANLI TRKYE)
Evren Balta Paker, smet Aka (der.) Trkiyede Ordu, Devlet ve Gvenlik Siyaseti Bilgi niv., Mays 2010, 513 s. Atila Doan, Haluk Alkan Osmanl Liberal Dncesi: Ulum- ktisadiye ve timaiye Mecmuas Bilgi niv., Mays 2010, 175 s. Ergn Trkcan (haz.) Attila Snmeze Armaan: Trkiyede Planlamann Ykselii ve k 1960-1980 Bilgi niv., Mays 2010, 576 s. Osman Olcay Yazc Suyun ki Yakas: Selnik-stanbul TO, Mays 2010, 240 s.

u l a a n l a r
Gilbert Adair enlikli Bir Cinayet ev. Emrah mre YKY, Haziran 2010, 203 s. Kate Atkinson arkfelek ev. Murat Karlta YKY-Meridyen, Mays 2010, 511 s. Jean-Christophe Grang l Ruhlar Orman ev. Tankut Gke Doan, Haziran 2010, 459 s. Nezir gren Hi Yoktan yidir Doan, Mays 2010, 242 s. Mesut Lizor Bir Balkla Sahtekarca lgilenmek Cinius, Mart 2010, 238 s. Amlie Nothomb Snr Tanmayan Cesetler ev. Yaar lksava Doan, Haziran 2010, Georges Perec Bahedeki Gidonlar Kromajl Prpr da Neyin Nesi? ev. Cemal Yardmc Metis, Haziran 2010, 87 s. Patrick Sencal Kaybeden lecek ev. Yaar lksava Doan, Nisan 2010, 271 s. Ylmaz Karakoyunlu Sere Kuun Sonbahar Doan, Mays 2010, 390 s. Josef Winkler Natrmort ev. Burak zyaln Pan, Nisan 2010, 93 s. Dirk Wittenborn Vahi nsanlar ev. Mesut Kondu Ayrnt, Haziran 2010, 407 s.

Pieter Spierenburg Cinayetin Tarihi: Ortaadan Gnmze Avrupada Bireysel iddet ev. Yiit Yavuz letiim, Mays 2010, 376 s.

ANI, BYOGRAF
Kemal Yaln Anadolunun Evlatlar Yz Yln Tanklar Anfora, Mays 2010, 568 s. Klaus Kreiser Atatrk ev. Dilek Zaptolu letiim, Mays 2010, 399 s.

SOSYOLOJ, SYASET (DNYA)

Stefan Breuer Milliyetilikler ve Faizmler: Fransa, talya ve Almanya rnekleri ev. idem Canan Dikmen letiim, Haziran 2010, 263 s. Blent Diken, Carsten B. Laustsen Filmlerle Sosyoloji ev. Sona Ertekin Metis, 226 s. Eric Hazan (haz.) Demokrasi Ne lemde? ev. Sava Kl Metis, Mays 2010, 125 s. Hseyin Kalayc Ulus-Devletin Baars Ayrlklk: Kanada Quebec rnei Liberte, Nisan 2010, 479 s. Hal Niedzviecki Dikizleme Gnl ev. Gke Gnd Ayrnt, Mays 2010, 304 s.

, : , , , -, ` , :

` :
, , , , , ( ) : : , , , :

` , , , ` 20- : : , . , , : : 1960 , ` ` ' , ,

,
` : 1967 , , : , -

, , , : , ` , , , ` , , : , , : , , , ` , ` , , ` , , , , , , : ~ , : , , , , , , , , , , , , , , , : , , ' , ' , ,

Emre Dlen Trkiye niversite Tarihi - 5 zerk niversite Dnemi (1946-1981) Bilgi niv., Mays 2010, 442 s. Huricihan slamolu Osmanl mparatorluunda Devlet ve Kyl letiim, Haziran 2010, 376 s. Baskn Oran Trkiyeli Krtler zerine Yazlar yay. haz. lk zen letiim, Mays 2010, 541 s. Zihni Papak Terekemeler [Karapapaklar] Su, ubat 2010, 110 s. Emil Galip Sandalc Akla Kara: Demokrat Yazlar 1980 haz. Recep S. Tatar Su, Nisan 2010, 400 s.

GEZ
Rkn zkk stanbul: Yedi Tepede On Yedi Gezi Doan, Haziran 2010, 532 s.

YK
Memet Baydur Gzn Kahverengi Suyu letiim, Mart 2010, 116 s.

EDEBYAT NCELEME
Jale zata Dirlikyapan Kabuunu Kran Hikye: Trk ykclnde 1950 Kua Metis, Haziran 2010, 196 s. Reyhan Tutumlu Yaamasz Yazabilmek: Vsat O. Benerin Yaptlarna Anlatbilimsel Bir Yaklam Metis, Mays 2010, 191 s.

2010, 135 :

R
mer Aygn Koro Pan, Nisan 2010, 68 s. Edibe Birsz pmek > Sevimek kinci Adam, Mays 2010, 128 mer iman Bitkiben Pan, Nisan 2010, 62 s.

ROMAN

,
' , : , , : - , : ` , , , , , ` : : , , .

Chris Abani Graceland ev. Aysun iik Metis, Mays 2010, 349 s.

, , ': , 2009.
..- . , , : , :
2010

Ermeni tarihilii Hamidiyeleri genellikle imparatorluun Ermeni nfusunu zellikle tarihi Ermenistan ve civarnda yaayanlar srmeye ve yok etmeye ynelik uzun erimli bir Osmanl politikasnn somut kant olarak gsterir. Ancak bu grn savunucular, Hamidiyelerin blgeyi 1894ten 1896ya kadar kana bulam olan Ermeni katliamlarndaki rollerinden bahsetmek dnda genel olarak bu iddiay destekleyebilecek pek az kant sunar. (...) Bulgum, devletin bu noktadaki amacnn dou blgelerindeki Ermeni nfusunu yok etmek olmamakla birlikte, alaylarn kesinlikle szde Ermeni komplosu dnlerek bir araya getirildiidir. Alaylarn ou nemli Ermeni nfusunun olduu blgelerde ve belki daha da nemlisi Ermeni devrimcilerinin etkin olduu ya da snrlar boyunca imparatorlua insan ve silah karrken katettikleri noktalardaydlar. te bu nedenle, alaylarn ilk planlarna Trkmen ve Arap airetleri de dahil olmasna ramen, sonuta bu alaylarn byk ounluunu oluturan Krt airetleri olmutur. nk tehdit altndaki deiken snr boyunca ve hissedilen Ermeni tehdidine yakn ve hatta onun orta yerinde yaayanlar onlard. (Janet Klein, evreyi dare Etmek: Osmanl Devleti ve Hamidiye Alaylar, s. 108)

Rancire demokrasi skandalndan sz ediyor. Demokrasi hangi bakmdan skandal olabilir? Tam da hayatta kalabilmek iin, daima daha ileri gitmesi, yerleik biimlerini srekli ihlal etmesi, evrenselin ufkunu altst etmesi, eitlii zgrln snamasndan geirmesi gerektii iin. Siyasal ile toplumsal arasndaki belirsiz ayrm srekli bulandrd ve de zel mlkiyetin kazanmlarna, devletin kamusal alan ve ortak mlkler karsndaki gasplarna bir bir muhalefet ettii iin. Eitlik ve yurttala eriimi srekli ve her alanda geniletmeye almas gerektii iin. Dolaysyla demokrasi, ancak sonuna kadar skandal olduu takdirde demokrasi olabilecektir. (Daniel Bensad, Demokrasi Skandal, s. 50)

- Hayretler iinde kalan kulaklarma, beni ayn anda akn abalak; sersem sepelek, allak bullak, allak mallak, cscbldak brakan bir haber alnd: Yksek, Pek Yksek Komutanlk (celle celaluhu) tarafndan alnan karara gre, acilen behemehal mi, yoksa mteaddit mtekamil mtalaalar mteakiben mi alndn kesin olarak bilmediimiz bu karar uyarnca, Yksek Komutanlk Muvazzaf Erat ube Komutan yzbaya, aramzda kimlerin nmzdeki ilk frsatta, anl tarihimizle Fransz topra haline getirdiimiz Afrikann necip tepelerini kanlaryla sulamaya gideceini saptayan listeyi hazrlamak gibi zahmetli bir grev vermi bulunuyor. Ailemin be kuaktan beri eref ve anla tad ve lekesiz olarak bana brakt ismin bu listede olmas imknsz deil, hatta ok muhtemel. (...) - Nalet olsun bu savaseviciliine, dursun bu hayaszca akn, diye ona aldrmadan szn srdrd Karamanyola, sava sevmiyorum, savamak istemiyorum, Cezayire gitmek istemiyorum, vurulup sevdalandm kzn yaad Pariste kalmak istiyorum, onu gl kollarmla sarp sarmalamak istiyorum. (s. 15-16)

22

haziran 2010

23

AGOS kirk