TEKNK RESMLERDE GEOMETRK BOYUTLANDIRMA & TOLERANSLANDIRMA

Hazrlayan: Atila nar Makina Mhendisi acinar@etik.com.tr Eyll 2007

atila nar - 2007 1

NDEKLER

Ana Balk - Giri - Teknik Resim: Nesneleri Tarif Etmenin Dili - Geometrik Boyutlandrma ve Toleranslandrma - ekil (Hal) Toleranslar - Durum Toleranslar - Profil Toleranslar - Salg Toleranslar

Sayfa No 3-5 6 - 19 20 - 55 56 - 61 62 - 68 69 - 76 77 79 80 102

- Konum Toleranslar
- Mastar Tasarm Seenekleri - Yzey Dokusu - Ekler

103 - 109
110 113 114 -120

nemli Not: Bu dokmanda bulduunuz eksiklerin, hatalarn veya dokmanla ilgili her

dzeyde nerilerinizin bizim iin ok nemli olduunu ve tarafmza

bildirilmesinin taktirle karlanacann bilinmesini isteriz. (Atila nar acinar@etik.com.tr) atila nar - 2007 2

GR - Atila nar, ksa zgemi - Terimler, ksaltmalar ve Trke karlklar

atila nar - 2007

ATLA INAR: KISA ZGEM

Atila nar 1978 ylnda Ankara Atatrk Anadolu Lisesinden, ubat 1983de ise Ortadou Teknik niversitesi Makina Mhendislii Blmnden mezun oldu. 1983-1988 yllarnda Ankara Polatlda bulunan HEMA Dili San. ve Tic. Ade Kalite Kontrol Metod Mhendisi olarak alt. 1988-1989 yllarnda ise, Ankarada bulunan LAMA Kalp ve Makina Sanayi Ade Kalite Kontrol Mdr olarak grev yapt. 1989 ylnda Ankarada yeni kurulmakta olan ROKETSAN Ade almaya balad. Sekiz yl sre ile ROKETSAN A retim Mhendislii Blmnde Mhendis ve Bamhendis olarak alt. 1997-1998 yllarnda Ankara OSTMde bulunan HDROLFT Ltd. ti.nde Fabrika Mdr olarak grev yapmasnn ardndan, 1998 ylnda cretli alma yaamn tamamlayarak, kurucular arasnda yer ald ETK Tasarm Danmanlk Eitim retim Ltd. tinde almaya balad. Halen bu irkette Mhendis Ynetici olarak alma yaamn srdrmektedir. 1998 2000 yllarnda TBTAKa bal Savunma Gelitirme Enstits SAGEnde yar zamanl olarak Mekanik Tasarm Birimi Danmanln da yapan Atila nar alma yaamn danman ve eitmen olarak srdrmektedir. zellikle KOB niteliindeki iletmelere olmak zere, kurululara performans planlama ve gelitirme, teknoloji tabanl rn gelitirme, ve risk analizi, uygunluk deerlendirme ve CE iaretlemesi alanlarnda danmanlk hizmeti sunmaktadr. Danmanln yan sra balca aadaki konularda olmak zere, yneticilere, mhendislere ve mhendis dndaki teknik ve idari elemanlara eitimler vermektedir: - statistiksel Sre Kontrolu - Makina ve Sre Yeterlilii - Kalite Maliyetleri ve Verimlilik Artrma Teknikleri - Temel Kalibrasyon ve Dorulama - lme Sistemleri Analizi - Teknik Resimlerde Geometrik Boyutlandrma ve Toleranslandrma - rnlerde Uygunluk Deerlendirmesi ve CE aretlemesi ISO/IEC 17025 Test, Deney ve Kalibrasyon Laboratuarlarnn Akreditasyonu konusunda Trk Akreditasyon Kurumu Deneti ve Teknik Uzman olan Atila nar Makina Mhendisleri Odas Ankara ubesi ve Makina Tasarm ve malat Dernei (MATM) Ynetim Kurulu yesidir. eitli kongre ve sempozyumlar ile dergilerde, uzman olduu konulara ilikin 50nin zerinde bildiri sunmu, makale yaymlamtr. (Eyll 2007)

atila nar - 2007

ULUSLAR ARASI DOKMAN VE STANDARTLARDA YER ALAN TERM VE KISALTMALARIN KARILII OLARAK BU METNDE KULLANILAN TRKE TERM VE KISALTMALAR
Bilim bir itici g olarak teknolojiyi gelitirdike, teknoloji de yeni imalat metotlar ve yeni rnlerin gelitirilmesinin arac olmakta. Bu arada iletim ve iletiim aralarnn olaanst gelimesi, mallarn ve bilgilerin dnyann her yanna ksa zamanda ulamasn ve bu yerlerde de yeni fikirlerin ortaya kmasn salyor. Bu iletiim ann dnda kalmak, bir ok olanaktan da dlanmaya neden olabiliyor. te yandan iletiimde her zaman olduundan daha fazla semboller ve ksaltmalar kullanlyor. Geometrik Boyutlandrma ve Toleranslandrmann kendisi zaten bir semboller dili olarak karmza kyor. Bu kitapta bu dili ilgililere aktarmaya alrken, bir ok terim ile ilgili uluslararas dokman ve standartlarda ksaltmalarn kullanlmakta olduuna tank oluyoruz. Teknolojiyi gelitiren taraflar, bu teknolojiyi kullanarak rettikleri her yeni ktya kendi dillerinde bir isim koyuyorlar. Giderek bununla da kalmayp rettikleri terimlerin ksaltmalarn da belirliyorlar. Baz alanlarda dil giderek ifreli bir hal almaya balyor. Bu durum da doal olarak, retilen bilgiyi herkesin eit kullanabilmesinin nnde engel olabiliyor. Bu sayfada, uluslar aras dokman ve standartlarda yer alan konu ile ilgili terim ve ksaltmalarn karl olarak bu kitapta kullanlan Trke karlklara yer verilmitir. Kitab inceleyenlerin, dilimizin zenginlemesi abasna katk koymalarn ve bu balamdaki nerilerini iletmelerini diliyorum. (Atila nar, acinar@etik.com.tr)

Geometric Dimensioning and Tolerancing Maximum Material Condition Minimum Material Condition Regardless of Feature Size Worst Case Boundary Feature Control Frame Feature of Size True Geometric Counterpart Form Tolerances Orientation Tolerances Location Tolerances Counterpart Gage Makers Tolerance Projected Tolerance Zone Full Indicator Movement

Geometrik Boyutlandrma ve Toleranslandrma MMC EFM En Fazla Malzeme Durumu LMC EAM En Az Malzeme Durumun RFS UBB Unsur Boyutundan Bamsz WCB EDS En Kt Durum Snr FCF UGK Unsur Geometrik Kontrol Kutusu FOS BUN Boyutlandrlan Unsur TGC DGK Dzgn Geometrik Kopya FRT KT ekil (hal) Toleranslar ORT DRT Durum Toleranslar LCT KNT Konum Toleranslar CPT KPY Kopya GMT MT Mastar reticisi Tolerans PTZ UTB Uzatlm Tolerans Blgesi FIM - TIH Tam Indikatr Hareketi GDT - GBT

atila nar - 2007

TEKNK RESM: NESNELER TARF ETMENN DL - Boyutlandrma ve Toleranslandrma - Tolerans Analizi - Tolerans Birikmesi ve nlenmesi - Tolerans Terminolojisi - Metrik Sistemde Toleranslarn Gsterilmesi

- Teknik Resimler Nasl Geliti?

atila nar - 2007

TEKNK RESM: NESNELER TARF ETMENN DL

Nesneleri tarif etmek iin eitli yollar kullanlabilir.

Orthographic * Resim

zometrik Resim

Kat Model

Serbest El izimi

Patlatlm Resim

Ancak nesneleri yeniden imal etmek gerektiinde bu yollar yeterli olmayabilir

atila nar - 2007

TEKNK RESM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA

Teknik resim, nesnelerin yeniden retilebilmelerini kolaylatrmak iin kullanlan bir mhendislik dilidir. Bu dilin doru anlalabilmesi, dolaysyla gerekten tasarlanan rn anlatabilmesi iin, teknik resimler tam ve hassas olmaldr. Ancak bir teknik resmin tam ve hassas olabilmesi iin, resmi izilen objenin eklinin tam olarak tanmlanmas yeterli deildir. Bunun yannda objenin boyutlar ile ilgili bilgilerin de tam olarak verilmi olmas gerekir. Yani bir teknik resmin tamamlanm olmas iin boyutlandrmann da tam olarak yaplm olmas gerekir. Temel prensip olarak 3 boyutlu bir objeye ait tm unsurlar x, y ve z ynlerinde boyutlandrlm olmaldr. Yani objeye ait tm unsurlarn ykseklik, genilik ve derinlikleri verilmelidir. Aada ynde boyutlandrlmas tamamlanm bir para resmi grlmektedir:

13 40

8 10 14 26 12,5

22

Resimde grld gibi, basit bir objenin ekil ve bykl ile ilgili bilgiler sekiz adet boyut tanmlanarak aktarlmtr. Ancak bu resim reticisine bu haliyle iletildiinde, retici ya tm boyutlar resimde belirtilen esas deerlerde ileyecek, ya da kaynaklarn (zaman, makina, takm vb.) elverdii lde esas deerlerin biraz altnda veya zerinde ilem yapacaktr. Her iki durumda da problem yaanmas kanlmazdr. Tam esas llerde ilenmeye allan bir para gereinden fazla hassas, dolaysyla pahal olacaktr. Buna karlk, esas l deerlerinden fazla sapm bir para ise fonksiyonunu yerine getirmeyebilecektir. Bu durumda yukardaki resmin tam olmad ve boyutlandrma ile birlikte, toleranslandrmann da gerekli olduu ortaya kar.

atila nar - 2007

TEKNK RESM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA

malat srasnda her zaman byk ya da kk hatalarn olabilecei kabul edilmelidir. Eer, rnek resimde de grld gibi, bir deliin apnn 10 olmas isteniyorsa, delik ap resimde 10 olarak gsterilir ve resim imalatya gnderilir. Ancak imalat yapldktan sonra ortaya kan para lldnde delik apnn 10a yakn olduu, ancak ou zaman tam 10 olmad grlecektir. rnein, deliin ap 10.00dan farkl olarak 10.07, 10.03 veya 9.98 olabilir. Bu durumda da deliin hatal olduu dnlebilir. Eer buradaki delik parann fonksiyonu asndan gerekten nemli ise, delik apndaki bir hatann sonucunda para fonksiyonunu tam olarak yerine getiremeyecek, belki de btnleme (montaj) yaplamayacaktr. Yani imalat srasnda yaplan hatalar fonksiyonu etkileyecektir. Bu durumda imalatta ortaya kabilecek hatalar, parann ngrlen fonksiyonunu da gz nne alarak belirli snrlar arasnda tutma ihtiyac ortaya kar. Bir parann yeteri kadar hassas olmasn salayacak bu snrlara tolerans ad verilir.

rnek parann boyutlarnn toleranslandrlm ekli aadaki resimde grlmektedir. Bu resme gre para boyutlarndaki hatalar, belirli snrlar arasnda kald srece, kabul edilmektedir.

13 0,1 40 0,2

8 0, 5 10 0,05 26 0,2

22 0,2 12,5 0,1 14 0,1

atila nar - 2007

TEKNK RESM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA

100.05 Zincirleme boyutlandrma : Bu boyutlandrma biiminde iki zellik arasndaki maksimum deikenlik, aradaki dier boyutlarn toleranslarnn toplam kadardr. Yandaki resimde X ile Y arasndaki birikmi tolerans 0.15dir. X 110.05 160.05 90.05

460.05 370.05 210.05 100.05

Referansa bal boyutlandrma : Bu boyutlandrma biiminde iki zellik arasndaki maksimum deikenlik, iki zelliin referanstan olan boyutlarnn toleranslarnn toplamna eittir. Referansa bal boyutlandrma tolerans birikimini azaltr. Yukardaki resimde X ile Y arasndaki birikmi tolerans 0.1dir.

Y X

Dorudan boyutlandrma : ki zellik arasndaki maksimum deikenlik, zellikler arasndaki boyutun toleransna eittir. ki zellik arasnda istenilen tolerans bu tr boyutlandrma ile elde edilir. Yukardaki resimde X ile Y arasndaki tolerans 0.05dir. 210.05

370.05

100.05

Y X 360.05

atila nar - 2007

10

TEKNK RESM: TOLERANS ANALZ

Makina paralarna verilen toleranslar, parametrik tolerans ve geometrik tolerans olarak iki ana kategoriye ayrlabilir. Parametrik tolerans boyutlarda izin verilebilen deiimi ifade eden ve genellikle art eksi tolerans olarak ifade edilen tolerans eklidir. Buna karlk geometrik tolerans, bir paraya ait unsurlarn form, profil, durum ve konumunda izin verilen sapmalar ifade eder. Tasarmc tarafndan belirlenen ve teknik resimlerde yer verilen toleranslar zerinde yeterince dnlmemi ise, paralarn imalat srasnda ve zellikle de imalat sonras montaj aamasnda nemli sorunlar yaanabilir. Bu sorunlarn neden olacaklar maliyetler kimi durumlarda ok yksek de olabilir. Bu nedenle tasarmclar tarafndan montaja girecek paralar iin tolerans analizi almasnn yaplmas giderek daha fazla nem kazanmaktadr. Toleranslarn birikmesi sonrasnda ortaya kmas olas durumun ngrlebilmesi iin yaplan tolerans analizi almalarnda iki farkl yol kullanlmaktadr: Bunlardan birincisi En Kt Durum Analizi olarak bilinen ve bir boyutu belirleyen tm bileenlerin en alt ve en st snrlarn dikkate alarak, olas en kt durumu hesaplamaya dayanan bir yntemdir. rnein, kalnl 5 0.1 olan bir paradan adedini st ste koyarak tek bir btn elde edildiini varsayalm. Bu durumda, montaj sonrasnda elde edilecek btnn kalnl 15 0.3 olacaktr. Yani btnn en kt durumu 14.7 ve/veya 15.3 olarak hesaplanacaktr. Btn iin bu snrlarn yksek bulunmas durumunda, btn oluturan paralarn toleranslarnn daraltlmas yoluna gidilecektir. En Kt Durum Analizi yntemi grece olarak basit bir yntem olmasna karn muhafazakar bir yntem olarak da deerlendirilebilir. zellikle bir montajn ok fazla paradan olutuu durumlarda, btn oluturan tm paralarn en kt durumda olma olasl ok dk iken, analiz yntemi gerei bunu gz nne alma zorunluluu ileri zorlatrabilmektedir. Bu nedenle bu metot daha ok kalp aparat tasarmnda ve robotlarda (otomasyon hatlarnda) arpmamay garanti altna almak iin kullanlmaktadr. kinci tolerans analizi metodu ise, statistiksel Tolerans Analizi olarak bilinen uygulamadr. Uygulamada bu metot iin birden fazla yol vardr. Ancak bu yollar arasnda en yaygn ve uygulanmas en kolay olan Kareler Toplamnn Karekk olarak bilinendir. Bu analiz metodunda, btn oluturan paralara ait boyutlarn ortalama bir deer etrafnda daldklar, bu dalmnda genel olarak normal dalm zellii (istatistiksel dalm) gsterdii kabul edilir. Dalmn karakteristii (ortalama ve standart sapma deerleri vb.) bilindiinde, paralarn ne kadarnn hangi boyut aralklarnda kabilecei byk bir olaslkla tahmin edilebilir. Bu durumda da, uygun bir montaja erimek iin her zaman en kt durumu esas almak gerekmez. Bu analiz ynteminin kullanm, en kt durum analizine gre daha uzun bir sre ve bilgi altyaps gerektirir. Ancak bu yntemin proses kontroluna dayanyor olmas maliyetlerin azalmasn salamakta, bu nedenle zellikle seri retimde giderek yaygnlaan bir kullanm alanna sahip olmakta.

atila nar - 2007

11

STATSTKSEL TOLERANS SEMBOL

statistiksel tolerans sembol, bir boyut veya toleransn istatistiksel metot kullanlarak belirlendiini gsterir. Bir teknik resimde bu sembol kullanldnda, parann bu unsurunun imalat srecinde istatistiksel proses kontrolu uygulanaca anlalmaldr. Sembol ile birlikte rnekte grlen not yazlr. 10.4 0.2

ST

ST STATSTKSEL TOLERANSLANDIRILMI UNSURLAR STATSTKSEL PROSES KONTROLU UYGULANARAK MAL EDLECEKTR.

statistiksel tolerans sembol bir boyut tolerans veya geometrik kontrol amal bir tolerans iin kullanlabilir. Bir tolerans ile birlikte ST sembol kullanldnda, bu toleransn ait olduu lnn deerinin lm yaplan paralarda tam olarak belirlenmesinin gerekli olduu anlalmaldr. Yani kontrol planna gre lm yaplan her parada bu deer bir lm cihaz kullanlarak llmeli ve tolerans aral ierisinde tam olarak nerede olduu belirlenmelidir. nk ancak byle yaplarak sonularn dalm ve bu dalmn karakteristii (ortalama ve standart sapma) hesaplanabilir. Dolays ile ST sembol kullanlan boyutlarn kontrolunda GEER GEMEZ mastar kullanlmamal, bunun yerine lnn deerini tam olarak gsteren lm cihazlarndan yararlanlmaldr.

atila nar - 2007

12

TEKNK RESM: BOYUTLANDIRMA VE TOLERANS BRKMES

Tolerans birikmesi bir ok durumda kanlmazdr. yi bir tasarmc, kanlmaz olan bu olumsuzluun etkisini nasl azaltabileceini dnmelidir. Bunun iin de boyutlandrmada sraya nem verilmelidir. Bir para zerinde yer alan iki zelliin birbirlerine gre boyutlandrlabilmesi iin, bunlardan birinin daha nce tanmlanm olmas gerekir. Yanda grlen parann delik konumlar aada yer alan ekil 1 veya ekil 2de olduu gibi gsterilebilir.

S Kenar A A

S Kenar

B ekil 1

ekil 2

ekil 1de A ve B deliklerinin bulunduu yerin S Kenarna gre nemli olduu grlmektedir. Buna karlk ekil 2de A deliinin bulunduu yer S kenarna gre, B deliinin bulunduu yer ise A deliinin bulunduu yere gre nemlidir. Montaj srasnda iki parann davran ayn olmayacaktr. Baz paralar ekil 1, baz paralar ise ekil 2 dikkate alnarak imal edilmi olursa montaj srasnda delik konumlarna bal olarak sorunlar yaanmas kanlmaz olabilir. Bu nedenle, zellikle eksenlerden boyutlandrmann yapld durumlarda, balang yerlerinin tam anlalamamas veya yanl anlalmas, bazen de balang yerinin neminin olmadnn dnlmesi nedeniyle sorunlar yaanabilmektedir. Bu sorunlarn yaanmamas iin eksenden boyutlandrmann gerekli olduu durumlarda esas l kullanmak ve esas l ile birlikte de konum tolerans tanmlamak daha uygundur.

atila nar - 2007

13

TEKNK RESM: BOYUTLARDA SIRALAMANIN NEDEN OLABLECE HATALARIN NLENMES

100

40

20 18 C

82 2 x 100.1 0.08 M A B C

40

20 18 C

64 2 x 100.1 0.08 M A B C

40

20 64

82 2 x 100.1 0.08 M A B C

GB&T kullanldnda, konum tolerans boyuta deil, ilgili unsurun kendisine uygulanr. Konum tolerans ve esas l birlikte kullanldnda, resmin anlamn deitirmeden, boyutlandrmalar farkl yerlerden yaplabilir. lk resimde boyutlandrma dip izgiden balarken, dier iki resimde zincirleme boyutlandrma yaplmtr. Ancak, konum tolerans A, B ve C datumlar ile ilgili olduundan, her resmin de anlamlar ayndr. malatta hangi resim kullanlrsa kullanlsn, delik konumlar tasarmcnn ngrd gibi olacaktr.

atila nar - 2007

14

TEKNK RESM: TOLERANS VE TERMNOLOJS

Toleranslandrma ile hedeflenen, bir boyutun ne kadar ve hangi ynde sapabileceinin belirlenmesidir. Karlkl paralarn birbirlerine gemeleri sz konusu olduunda, sapma deeri iki parann ortak olan esas llerinden sapmalar anlamna gelir. Esas l deeri, teorik veya hatasz olan lnn deeridir. Esas sapma ise, esas l deerinden aaya veya yukarya doru olan sapmay tanmlar. ISO metrik sistemde, esas sapma tolerans blgesinin konumunu belirler. Konum ise,

a) Delikler iin byk harfler (rnein H),

b) Miller iin kk harfler (rnein h) kullanlarak gsterilir. IT Derecesi ise, tolerans blgesinin geniliini belirlemek iin kullanlan bir rakamdr. IT uluslar aras tolerans (international tolerance) anlamna gelir. Dereceyi gsteren rakamlar 01, 02, 03, 18 olabilir. IT Derecesi ne kadar byk olursa, tolerans aral da o lde daha geni olur. Bu durumda IT Derecesinin imalat zorluk dzeyini, dolaysyla da imalat maliyetini yanstan bir deer olduu sylenebilir. Gemeler genellikle, paralarn fonksiyonlarna ve alma artlarna bal olarak, Boluklu Geme ve Sk Geme olarak iki trldr. ki para btnlendiinde, en fazla malzeme durumlar da dahil olmak zere her durumda, paralar arasnda boluun olduu gemeler, Boluklu Geme olarak tanmlanr. ki para btnlendiinde, en az malzeme durumlar da dahil olmak zere her durumda, paralar arasnda skln olduu gemeler, Sk Geme olarak tanmlanr.

EN SIKI GEME: 0.10 MM. BOLUK (40.00 - 39.90) EN BOL GEME: 0.20 MM. BOLUK (40.05 - 39.85) PAY: 0.10 (en az)

EN AZ SIKILIK: 0.03 MM. (40.05 - 40.02) EN SIKI GEME: 0.10 SIKILIK (40.10-40.00) PAY: 0.10 (en fazla)

atila nar - 2007

15

TEKNK RESM: TOLERANS VE TERMNOLOJS

Mhendislik tasarmlar yaplrken, gemenin sz konusu olduu durumlarda istenilen geme zellii (boluklu, sk vb.) gz nne alnarak esas ller toleranslandrlr. ISO standartlarnda eitli geme durumlar gz nne alnarak bir snflandrma yaplmtr. Bu snflandrmada, karlkl paralarn bir birlerine gemeleri Laka Dner Geme durumundan akma Geme durumuna kadar deiik kategorilere ayrlmtr. Aadaki ISO Tablosu bu durumu gstermektedir. Mhendislik tasarmlarnda, tasarmc ngrd geme durumuna gre toleranslar kendisi belirleyebildii gibi, aada gsterilen tablodan da seilebilir. Aadaki tablonun kullanlmasnda, ncelikle gemenin Delik Esasl veya Mil Esasl olmasna karar verilir. Aadaki tabloda byk harfler delii, kk harfler ise mili gstermektedir.

ISO SEMBOL DELK ESAS H11/c11 H9/d9 H8/f7 ML ESAS C11/h11 D9/h9 F8/h7 G7/h6 H7/h6 K7/h6 N7/h6 P7/h6 S7/h6 U7/h6 GEMENN TANIMI

Laka Dner Geme Serbest Dner Geme Zor Dner Geme

H7/g6
H7/h6 H7/k6 H7/n6 H7/p6 H7/s6 H7/u6

Kayar Geme Temasl Geme Boluksuz Geme Ara Geme Sk Geme Orta Sklkta Geme akma Geme

atila nar - 2007

16

TEKNK RESM: TOLERANS VE TERMNOLOJS

ISO geme sisteminde, esas lye bal olarak, IT (International Tolerance) geme sembolleri kullanlr. rnein esas ap 50 mm. olan Delik/Mil iin zor dner bir geme ngrldnde bu geme aadaki gibi sembolize edilebilir:

50H8/f7
Mil Tolerans Delik Tolerans

Esas l

Tasarmc tarafndan gemenin zellii, delik ya da mil esasl olma durumu ve ISO tolerans snf belirlendikten sonra, yine ISO tarafndan hazrlanm olan ve eitli kaynaklardan elde edilebilen aadaki tablolar kullanlarak toleranslar belirlenir.

Esas ap

Serbest Dner Zor Dner Kayar Geer Laka Dner Delik Mil Ge Delik Mil Ge Delik Mil Ge Delik Mil G H11 c11 me H9 d9 me H8 f7 me H7 g6

atila nar - 2007

17

TEKNK RESM: METRK SSTEMDE TOLERANSLARIN GSTERLMES

1. Tek yanl toleranslandrma kullanldnda, toleransn olmayan yan iin art veya eksi iareti kullanlmadan sfr konur. 42 0 +0.05 veya 42 - 0.05 0 kullanlmaldr.

2. ift yanl toleranslandrma kullanldnda, toleransn her iki yannda da ondalk taraftaki basamak says ayn olmal, gerekiyorsa sfr kullanlmaldr.
42 + 0.25 + 0.25 yerine 42 - 0.10 kullanlmaldr. - 0.1

3. Snr boyutlandrma kullanldnda, byk veya kk deerden birinin ondalk taraf yazlr, dier deerin ondalk tarafna ise gerektii kadar sfr konur. 42.35 42 42.35

yerine

42.00

kullanlmaldr.

4. Alarn toleranslar belirtilirken, 25 .2 yerine 25.0 .2 kullanlmaldr. 5. Tolerans dorudan belirtilmeyen boyutlar iin, aadaki veya benzer yntemler kullanlarak tolerans iaret edilebilir, BAKA TRL BELRTLMEM SE, TOLERANS 0,2 BAKA TRL BELRTLMEM SE, TOLERANSLAR : BOYUT TOLERANS 50YE KADAR 0,2 51 ZER 100E KADAR 0,4 100 ZER 200E KADAR 0,6 200 ZER 0,8 AILARDA 0,5 DKM KALINLIKLARINDA TOLERANS 4 %

atila nar - 2007

18

TEKNK RESMLER NASIL GELT: 2 RESM

210 54 10 TAMAMLAYICI NOTLAR: 1. M12 diler kanaln iki tarafnda simetrik yer alacaktr. 2. Kanal yzeyi para yzeyine paralel olacaktr. 3. n yzey talama kalitesinde olacaktr. 4. Kanal kenar yzeyleri, n yzeye dik olacaktr. 5. Delikler 24 esas lde, kaygan geme salanacak toleransta ilenecektir. 6. Parann arka yzeyi n yzeye paralel olacaktr. 7. Drt deliin konumlar uygun olacaktr. 8. Tm kelere 24 mm. radys yaplacaktr.

70 0.4

45

n yzey 45

25 (TP)

20

25 (TP)

M12 (TP)

(20)

160 0.4 24 (TP)

26 210 B R24 (4 YER) 27 10 27 M12

0,05 B (6 YER)

45

120

(TP)

(20)

25

45

C D

25 (TP)
0,02 A

160
0,08 A

120 24,000 24,025

1 AC D

70

(4 YER) A
0,4

(2 KENAR) 20

26 atila nar - 2007

0,1 A

19

GEOMETRK BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA (GBT) - GBTye Olan htiya - GBTnin Avantajlar - GBT Terim ve Tanmlar

- Unsur Geometrik Kontrol Kutusu

- Genel Kurallar - Datumlar

atila nar - 2007

20

GEOMETRK BOYUTLANDIRMA VE TOLERANSLANDIRMA

malat ve muayene teknolojilerindeki gelimeler, bu alanlarda bilgisayarlarn daha fazla kullanlmas, giderek tasarmclar dndklerini ifade ederken ok daha fazla aba gstermeye ve daha yaratc olmaya zorlamakta. Bilgisayarlarn yalnzca hassas matematiksel ifadeler ile tanmlanm verileri tanyor olmalar, teknik resim ifadelerinin hassas ve yalnzca bir tek anlama gelebilecek nitelikte olmalarn zorunlu klmakta. Bu nedenle her parann, karlk parasna uymasn salamak iin boyutlarn yannda toleranslarn da verilmesi dncesi geliti. Toleranslandrma kavram mhendislik resimlerine 1900l yllarn banda, belirlenen esas boyutlara genellikle art ve eksi ynlerde tolerans verilmesi ile uygulamaya konmutur. Ancak zaman getike art eksi toleranslandrma ile ilgili problemler de ortaya kmaya balad. Art eksi toleranslandrmann ngrd dorusal sapmalar paralarn yalnzca 2 boyutu zerinde kontrol salamakta idi. Oysa paralar gerekte 3 boyutlu idi. Bu yzden, para toleranslarnn art eksi olarak belirtilmesi gerekte hatal olan paralarn kabul edilmesine veya gerekte uygun olan paralarn red edilmesine yol aabiliyordu. Bunu nlemek iin daha iyi bir yolun bulunmas gerekiyordu. GB&T bu amala gelitirilmi bir aratr. Bu aracn gelimesi srecindeki baz nemli tarih ve isimler aadadr: 1905 William Taylor: lk GEER GEMEZ mastar kavramn patentlendirdi. Zarf Prensibi olarak bilinen bu kavram modern geometrik toleranslandrmann zdr. 1938 Stanley Parker: Doru Konum Teorisini gelitirdi. Bu teori ile yuvarlak deliklerin eksenleri iin geleneksel kare tolerans blgesi yerine dairesel tolerans blgesi kullanlmaya baland. 1940 Chevrolet Konstrktr Elkitab: En Fazla Malzeme Durumu Prensibini getirerek, bir deliin tolerans ierisinde byk ilenmesi durumunda ilave konum tolerans kazanlmasn salad. 1949- Kavramlarn Standartlatrlmas: MIL-STD-8de GB&T kavramlar ilk kez yer almaya balad. Standardn her yeni revizyonunda sistem geliti, yeni semboller, kavramlar, kurallar ve toleranslandrma prensipleri eklendi. 1966- lk Amerikan Ulusal Standartlar: GB&T konusundaki ilk standart olan USASI Y14.5-1966 yaymland ve zellikle askeri kontratlarda en nemli destek olarak hzla kullanlmaya baland. 1973 ve 1982 ANSI Y14.5: Standart, gelien teknolojiye uyum salayabilmek iin gncellendi ve geniletildi. Toleranslandrma metodlarndaki gelimelerin yan sra yeni semboller de eklendi.

atila nar - 2007

21

GB&TYE OLAN HTYA: BAST BR RNEK

Bu ekilde toleranslandrlm bir resimden beklenen nedir?

40 0.4

40.4
Bu mudur?

39.6

40.4
Ya da bu mudur?

39.6 40.4
Bu da olabilir mi?

39.6
atila nar - 2007 22

GB&TNIN AVANTAJLARI Avantaj 1:

Tasarmda GB&T kullanlmasyla, para unsurlarnn gerek ilev ve ilikilerinin retim ve muayeneler srasnda gz nne alnmas salanr
20 0.2 0.05 M A B

60 B

Datum Yzeyi B

Datum Yzeyi A

Yukardaki llendirme, deliin doru konumu iin A datumunun birinci ncelikli, B datumunun ise ikinci ncelikli olduunu gsteriyor. Tasarmc, iki parann A yzeyleri zerinden birbirleriyle temasta olmalarnn, btnn fonksiyonu asndan nemli olduunu sylemektedir. Bu paray ileyecek operatr, parann A yzeyinden oturmasn saladktan sonra, B yzeyinden takm ayarn yaparak delii delecektir. Paray lecek olan muayeneci de, paray A yzeyine oturtup, B yzeyini referans alarak lm yapacaktr.

atila nar - 2007

23

GB&TNIN AVANTAJLARI Avantaj 2: Tasarmda GB&T kullanlmasyla, paralarn imalat maliyetleri azalr.

RESM 1 30 0.02

RESM 2

30 0.5
0.04 A

Datum Yzeyi A

Resimlerde belirtilen paralardan hangisini retmenin maliyeti daha dktr?

Birinci resimde parann kalnl iin verilen tolerans, parann iki yzeyinin paralelliini salamak iin mi, yoksa parann kalnlk ls gerekten kritik olduu iin mi verilmi? Eer parann kalnl kritik deil ise (parann baka bir para ile geme ilikisi yok ise), bu lnn toleransn geni verip, paralellii geometrik tolerans ile salamak daha uygun bir yoldur. kinci resimde gsterilen para byle bir dnce ile tasarmlanmtr.
kinci resimde gsterilen parann imalat, birinci paraya gre daha dk maliyet ile gerekleecektir.

atila nar - 2007

24

GB&TNIN AVANTAJLARI

Avantaj 3: GB&T kolay renilebilen, evrensel bir dildir.

delik A, B, C datumlarna gre en fazla malzeme durumunda 0.25 tolerans dahilinde doru konumda olacaktr.

DATUM B 1

6.350.13 (3 delik)

22.0 ESAS

10.0 ESAS 11.0 ESAS 1 40.0 ESAS DATUM A Dzlemsellik hatas en fazla 0.03tr 2

DATUM C

B yzeyinin A yzeyine gre diklik bozukluu en fazla 0.05 olacaktr C yzeyinin A ve B yzeylerine gre diklik bozukluu en fazla 0.08 olacaktr

6.35 0.13 (3 delik) 0.25 M A B C A

0.03

22

10

11 0.05 A B

40

0.08 A 0.08 B C

atila nar - 2007

25

TERM VE TANIMLAR

Gerek Lokal Boyut Boyutlandrlm bir unsurun herhangi bir kesiti iin mesafe ls. ki nokta temas ile yaplan lm genellikle gerek lokal boyutu gsterir. Gerek Zarf Boyutu Boyutlandrlm bir d unsur iin, bu unsuru en dtaki noktalarndan temas ederek saran en kk boyutlu, kusursuz formdaki karlk paras. Boyutlandrlm bir i unsur iin, bu unsurun iine temas ederek geen en byk boyutlu, kusursuz formdaki karlk paras.

Esas Boyut Bir paraya ait unsur veya datum hedefinin, teorik tam boyut, doru profil, doru durum ve doru konumunu gstermekte kullanlan saysal deer. Bir para unsurunda esas boyut kullanldnda, unsurun durum ve konumunda ne kadar hataya izin verilebilecei geometrik toleranslar ile tanmlanmaldr.
Bonus Tolerans Geometrik tolerans iin geerli olan bir ilave tolerans miktar. Bonus tolerans kullanmna ancak geometrik tolerans ile birlikte EFM veya EAM niteleyicisi kullanldnda izin verilir.

Datum Bir boyutsal lmn balangc iin referans alnan, teorik olarak doru kabul edilen dzlem, nokta veya eksen. Muayene ekipman genellikle datum simlasyonu iin kullanlr.
Datum Unsur Parann, simlasyon iin kullanlan datum ile temas halindeki unsuru. Datum Unsur Simlatr Yeterli derecede hassas forma sahip olan (lm pleyti veya mandrel gibi) ve bir datum dzlem veya ekseni benzeimi iin kullanlan yzey. Bu yzey datum olarak, lmleri yapmakta kullanlr. Datum Hedef Datum dzlem veya eksenlerini oluturmak iin kullanlan aparat ve mastar elemanlarnn ekil, boyut ve yerlerini tanmlayan semboller.

atila nar - 2007

26

TERM VE TANIMLAR

Unsur Bir parann, yzey, delik, kanal gibi, fiziksel bir elamann tanmlamakta kullanlan terim. Boyutlandrlm Unsur (BUN) Bir silindirik veya kresel yzey, ya da bir boyut ls atanm karlkl iki elemandan veya karlkl iki paralel yzeyden oluan takm (bir deliin veya bir milin ap gibi). En Az Malzeme Durumu (EAM) L Boyutlandrlm bir unsurun, belirlenmi tolerans snrlar iinde, en az malzemeye sahip olduu durum (rnek olarak, bir milin tolerans snrlar iinde en kk veya bir deliin en byk olabildii ap durumu). En Fazla Malzeme Durumu (EFM) M Boyutlandrlm bir unsurun, belirlenmi tolerans snrlar iinde, en fazla malzemeye sahip olduu durum (rnek olarak, bir milin tolerans snrlar iinde en byk veya bir deliin en kk olabildii ap durumu). Unsur Boyutundan Bamsz (UBB) S Bir boyutun belirlenmi tolerans snrlar ierisinde deeri ne olursa olsun, belirlenmi olan geometrik toleransn deerinin deimeyeceini belirten terimdir. Dier bir deyile, UBB durumunda, para unsuru hangi lde retilmi olursa olsun ayn geometrik tolerans deeri uygulanr. 1 Nolu Kural Bir unsura yalnzca boyut toleransnn verildii durumlarda, bu tolerans, unsurun boyutu ile birlikte eklinin snrlarn da belirler. Bu kural, endstride genellikle EFM Durumunda Mkemmel ekil Kural veya Zarf Kural olarak bilinir. 2 Nolu Kural Geometrik toleranslandrmada, tolerans niteleyen bir sembol kullanlmadnda, Unsur Boyutundan Bamsz (UBB) koulu geerlidir. Resimlerde, gerekli olduunda EFM veya EAM mutlaka belirtilmelidir. Asl Durum (AD) Geometrik toleranslarn EFM veya EAM koullaryla nitelendii durumda, ekil ve durum toleranslarnn kolektif etkisi sonucu boyutlandrlm unsurun olas en kt durumu.

atila nar - 2007

27

UNSURLAR VE DEERLENDRLMELER

Bir delik kesitinin ekseni, delikten geebilen en byk apl emberin eksenidir.

Bir mil kesitinin ekseni, mil dna geebilen en kk apl emberin eksenidir.

Delikten geen milin ekseni Mil

Bir deliin ekseni, delikten geebilen en byk apl silindirin eksenidir.

Mile geen kovann ekseni Kovan

Bir milin ekseni, milin dna geebilen en kk apl kovann eksenidir.

llen nesne
Orta dzlem lm ekipman

Bir zelliin orta dzlemi iki temas yzeyinin orta dzlemidir.

atila nar - 2007

28

UNSUR GEOMETRK KONTROL KUTUSU (UGK)

Para unsurlarnn geometrik kontrolu amacyla kullanlan Unsur Geometrik Kontrol Kutusu aadaki blmelerden oluur: 1. Kontrol tr (geometrik karakter) 2. Tolerans blgesinin bykl 3. Tolerans blgesi niteleyicisi: 3.1. Tolerans blgesi yapsn gsterir. ap sembol () tolerans blgesinin silindir, kresel ap sembol (S) tolerans blgesinin kre olduunu gsterir. 3.2. Toleransn hangi koullarda uygulandn gsterir ( M L F P T ST ) 4. Uygulanabiliyorsa, datum referanslar ve gerekiyorsa datum referans niteleyicileri 4.1. Datum referans niteleyicileri ( M L )

0.15
Tolerans bykl Geometrik karakter sembol

Geometrik karakter sembol Tolerans bykl

0.15 M A
Tolerans blgesi ekli Tolerans blgesi niteleyicisi DATUM REFERANSI LE GEOMETRK KONTROL KUTUSU Datum referans

0.15 M
Tolerans blgesi ekli Tolerans blgesi niteleyicisi

GEOMETRK KONTROL KUTUSU

0.2 M A B C 0.1 M A B
BRLEK (KOMPOZT) GEOMETRK KONTROL KUTUSU

0.2 M A B C 0.1 M E
K AYRI BLM GEOMETRK KONTROL KUTULARI

atila nar - 2007

29

UNSUR GEOMETRK KONTROL KUTUSU (Devam)

Tolerans miktar

Datum (I, O, Q harfleri kullanlmaz) Datum niteleyici

0.1 L

A M

Tolerans niteleyicisi Geometrik zellik Tolerans blgesi niteleyicisi

M : En Fazla Malzeme Durumu (EFM) L S P : En Az Malzeme Durumu (EAM) : Unsur Boyutundan Bamsz (UBB) : Uzatlm Tolerans Blgesi (UTB)

F : Serbest Durum T : Teet Dzlem : Arasnda ST : statistiksel Tolerans

atila nar - 2007

30

GENEL KURALLAR 1 Nolu Kural (Boyutlandrlm Unsur Kural)

Genellikle zarf prensibi veya En Fazla Malzeme Durumunda Mkemmel Form olarak bilinen 1 Nolu Kurala gre, yalnzca boyut iin tolerans belirtilen durumda, bu tolerans boyut snrlar ile birlikte ekil snrlarn da belirler. Aadaki rnek bu durumu anlatmaktadr:
RESM 24.12 24.00 24.02 24.14

ANLAMI
24.12 (EFM) OLDUUNDA FORM MKEMMEL OLMALI (KURAL 1)

24.14

24.00 24.14

24.02 (EFM) OLDUUNDA FORM MKEMMEL OLMALI (KURAL 1)

24.00

EN AZ MALZEME DURUMU KEST

24.12 MKEMMEL FORMUN SINIRI (ASIL DURUM)

24.02 MKEMMEL FORMUN SINIRI (ASIL DURUM)

1 Nolu kurala gre: Unsurlarn gerek boyutlar her zaman toleranslar ierisinde olmaldr. Unsurun yzey (zarf) elemanlar En Fazla Malzeme durumundaki mkemmel form snrn amamaldr. Unsurun gerek deerinin En Fazla Malzeme durumundan En Az Malzeme durumuna, doru sapmas durumunda, sapan miktar kadar form hatasna izin verilir

atila nar - 2007

31

GENEL KURALLAR (Devam)

Zarf Prensibi
a. Bir unsur En Fazla Malzeme durumunda iken, unsurun yzey(ler)i mkemmel form snr (zarf) dna kamaz. Bu snr para resminde gsterilen doru geometrik formdur. Eer unsur En Fazla Malzeme durumu lsnde imal edilmi ise form hatasna izin verilmez. Unsur gerek lokal boyutunun En Fazla Malzeme durumundan ayrlp, En Az Malzeme durumuna doru ynelmesi durumunda, bu sapma miktar kadar form hatasna izin verilir. Unsur, En Az Malzeme durumunda iken snrn mkemmel formda olmas koulu yoktur. Bu durumda, eer bir unsur En Az Malzeme durumu lsnde imal edilmi ise, En Fazla Malzeme durumundaki mkemmel form snrna dayanana kadar unsurun formunun bozulmasna izin verilir.

b.

c.

1 Nolu kural bir unsurun yalnzca boyutu iin geerlidir ve unsurun konumu, durumu veya boyutlandrlm unsurlar arasndaki iliki ile ilgili deildir.

1 Nolu Kuraln stisnas

1 Nolu Kuraln uygulanmasnda iki istisna vardr: 1. Esnek paralara uygulanmaz, 2. Sac, boru gibi stoktan alnan malzemelere uygulanmaz

2 Nolu Kural
Bir geometrik tolerans verildiinde, eer tolerans veya datum referans iin herhangi bir malzeme durumu belirtilmemi ise, Unsur Boyutundan Bamsz (UBB) koulu geerlidir. Aadaki rnekler bu durum iin verilmektedir.

RNEKLER 0.1 A 0.1 A 0.1 A

0.1 A

Tm durumlarda, 2 Nolu Kural gerei UBB uygulanr

atila nar - 2007

32

GENEL KURALLAR (Devam)

Vidalar
Bir vida iin tanmlanan durum veya konum tolerans ya da datum referans, anma ap (PD) eksenine uygulanr. Bunun dnda bir seenek gerekli olduunda, vidann ilgili unsuru (D ST API veya D DB API gibi) geometrik kontrol kutusu altna veya datum unsur sembolne eklenerek gsterilir.

M12x1.5

0.1 M A A
M5x1 Aksi belirtilmedike, vidalarda tm geometrik toleranslar ve datum referanslar anma apna (PD) uygulanr.

Spline ve Dililer
Bir spline veya dili iin tanmlanan durum veya konum tolerans ya da datum referansnn uyguland unsur gsterilmelidir (MAJOR AP, ANMA API veya MINOR AP gibi). Bu bilgi geometrik kontrol kutusu altna yazlarak veya datum unsur sembolne eklenerek gsterilir.

0.05 A
PD

12 0.2

Spline ve dililer iin tanmlanan tm geometrik tolerans ve datum referanslar iin uygulamann yapld unsur belirtilmelidir.

atila nar - 2007

33

DATUMLAR

Datum Referans Yaps

Bir paray birbirlerine dik dzlemden oluan bir yapnn iinde hareketsiz duruma getirmek iin, parann eitli unsurlar kullanlr. Bu unsurlar genellikle parann tasarm (montaj) asndan nemli olan unsurlardr. Parann hareket serbestliklerini ortadan kaldran ve birbirine dik dzlemden oluan bu yapya Datum Referans Yaps ad verilir (baknz aadaki ekil). Bu yap gerekte para zerinde fiziksel olarak yoktur ve yalnzca teorik olarak ifade edilebilir. Bu zorluu amak iin, teorik datum referans yapsn parann gerek unsurlarndan simlasyonla karmann bir yolu bulunmaldr. Bu simlasyon, parann zel tanmlanm unsurlarnn uygun datum simlatrlerine belirlenmi bir sra ierisinde temas ile para serbestliinin ortadan kaldrlmas ve parann datum referans yaps ile ilikilendirilmesiyle gerekletirilir.

Datum ekseni Datum noktas

90

Datum ekseni
Datum ekseni lme ynleri Birbirlerine dik dzlemler

atila nar - 2007

34

DATUMLAR

Datum Unsur, Datum Unsur Simlatr, Datum Dzlemi, Datum Ekseni

Datum unsur A (gerek para yzeyi)

para

Datum dzlemi A (Datum unsur Ann, dzgn geometrik kopyas) Simle edilmi datum dzlemi A (Datum unsur simlatrnden elde edilen dzlem)

lme pleyti (datum unsur simlatr)

Datum unsur A (gerek para yzeyi)

para

Simle edilmi datum dzlemi A (Datum unsur simlatrnden elde edilen dzlem) Datum dzlemi A (Datum unsur Ann, dzgn geometrik kopyas)

lme pleyti (datum unsur simlatr)

Datum Eksen A (UBB)

Datum unsur simlatr Datum unsur A Simle edilmi datum ekseni A (mastar deliinin ekseni)

Simle edilmi datum unsuru A (dzgn geometrik kopya olduu kabul edilir)

atila nar - 2007

35

DATUMLAR (Devam)

Datum Unsur Tantma Sembol

Bir teknik resimde datum unsurunu belirtmek iin kullanlan ve datum unsur tantma sembol olarak adlandrlan sembol aada gsterilmitir. Bu semboln bir para unsuruna eklenmesinin ekli, sz konusu olan datumun, bir dzlem, bir merkez dzlemi veya bir eksen olup olmadn gsterir. Datum harf kutusu

Zemin geni (ii bo veya dolu olabilir)

Datumlarn Unsur Kontrol Kutusunda Gsterilmesi

Unsur geometrik kontrol kutusunda belirtilen datumlar ayn zamanda parann belirtilen datum simlatrleri ile temas etme srasn da gsterir. Bu sra kontrol kutusundaki elemanlarn soldan saa doru okunmas ile ortaya kar.
Birinci datum

kinci datum nc datum

0.2 M A B C
Para muayene edilirken: nce Birinci Datum (A), Sonra kinci Datum (B) Son olarak da nc Datum (C) temas salanr.

atila nar - 2007

36

DATUMLAR (Devam)

Datum Gsterme rnekleri

Aadaki rnekte, bir dzlem, merkez dzlemi veya eksen datum olarak seildiinde, datumun nasl gsterildii anlatlmaktadr: 72 0.2 40 0.1 80 0.2

B
E
16 0.1 0.05 M A

8 0.1

A
0.15

4x8 0.08 0.05 M A B C

8 0.08

J C
Datum Harfi A B C D E Datum Tr Dzlem Dzlem Dzlem Merkez Dzlemi Merkez Dzlemi Datum Sembolnn litirilmesi Bir yzeyin kenar izgisi zerine Yzeyden uzatlan izgi zerine Yzeye uygulanan bir geometrik kontrol kutusuna

Boyut izgisinden uzatlan bir doruya

Boyutu gsteren okun kar tarafna, ok yerine Bir apn yzeyine ap deerine sahip unsuru gsteren dorunun balangcna apa uygulanan geometrik kontrol kutusuna Bir delik grubuna uygulanan geometrik kontrol kutusuna

F
G H J

Eksen
Eksen Eksen Eksen

atila nar - 2007

37

DATUMLAR (Devam) Datum Referans Yaps

Datum sisteminin amalarndan biri de, parann hareketini engelleyerek muayene srasnda para zerinde eitli lmler yapabilmektir. Uzayda serbeste hareket edebilen bir para toplam alt serbestlik derecesine sahiptir. Bir datum referans yaps ise adet datum dzleminden oluur. Datum referans yaps boyutsal lm ynlerini salamann yannda lmler iin bir sfr noktas da (orijin) temin eder. Tanm gerei, datum referans yapsn oluturan dzlemler birbirlerine gre tam 90dir (diklik tolerans sfrdr). lmler datum dzlemlerine dik alnr.

Z ekseninde hareket Y ekseninde hareket X ekseni etrafnda dnme

X ekseninde hareket Z ekseni etrafnda dnme

Y ekseni etrafnda dnme

Y
X Datum dzlemi B Datum dzlemi C Datum dzlemi A

atila nar - 2007

38

DATUMLAR (Devam) Datum Referans Yaps B

Z 12 0.1 0.05 A B C

C
X Y Z

Parann, datum dzlemi A ile yzey temas salanacak. (En az noktadan temas) Bu temas ile serbestlik derecesi snrlanr: - X ekseni etrafnda dnme - Y ekseni etrafnda dnme - Z ekseni boyunca hareket Datum dzlemi A ile B arasndaki a 90 deerinden biraz fazla veya az olduundan, parann, datum dzlemi B ile doru temas salanacak. (En az iki noktadan temas) Bu temas ile iki serbestlik derecesi daha snrlanr: - Z ekseni etrafnda dnme - Y ekseni boyunca hareket Datum dzlemleri arasndaki alar 90 deerinden biraz fazla veya az olduundan, parann, datum dzlemi C ile nokta temas salanacak. (En az bir noktadan temas) Bu temas ile bir serbestlik derecesi daha snrlanr: - X ekseni boyunca hareket

X Z

Y Datum dzlemi A

X Datum dzlemi B Z

Y Datum dzlemi A

Datum dzlemi C

X
Datum dzlemi B

Y Datum dzlemi A

atila nar - 2007

39

DATUMLAR (Devam) Datum Sralamasnn nemi

12 0.1 0.05 A B VEYA 0.05 B A

12

44

A
Datum sralamas lm sonucunu etkiler: 1 A, Birinci datum B, kinci datum Datum A Gerek Para 2 B, Birinci datum A, kinci datum Datum A

12

12

Datum B

Datum B

atila nar - 2007

40

DATUMLAR (Devam) Datuma Bal ller / Boyutlandrlm Unsur lleri

Yalnzca geometrik toleranslar vastas ile datum referans yaps ile ilikilendirilmi olan boyutlar sz konusu datum referans yaps ierisinde llmelidir. Eer datum referans yapsna bir geometrik tolerans arac ile ilikilendirilmemi bir boyut varsa, bu durumda, lm srasnda parann datum referans yaps ierisinde nasl konumlandrldnn nemi yoktur.
108 0.2 40

16

92 2 x 10 0.1

0.05 M A B C

16 0.2

A
Datum Dzlemi C Datum Dzlemi B

70 0.2

54

NOT: Delik konumlar datum referans yaps kullanlarak llmelidir. Ancak 70 0.2 boyutu (BUN) llrken datum referans yapsnn kullanlmas gerekmemektedir.

atila nar - 2007

41

DATUMLAR (Devam) Datum Hedef Belirtme Sembol

Teknik resimlerde datum hedefi uygulamalarnda iki sembol kullanlr: 1. Datum hedefi belirten sembol 2. Ne tr bir mastar eleman kullanlacan gsteren sembol Datum hedefi sembol aada gsterildii gibidir: Datum hedefi alan bykl 8 A1 Datum hedefi no Datum harfi Sembol yatay olarak iki eit paraya blnmtr. Aada kalan yarm daireye datum referans harfi ile bu datum referans zerindeki hedefin numaras yazlr. stte kalan yarm dairede ise, uygun olmas durumunda, mastar elemannn byklk bilgisi yer alr.

Datum hedefi sembol resimlere aada gsterildii gibi yerletirilir: 8 A2

8 A1 16

8 A3

C1

B 18 8 54 10 8 A

B1

B2

Sembolden uzatlan izgi, datum hedefinin parann grnen yzeyinde olup olmadn gsterir. Eer izgi kesikli deilse datum hedefi parann grnen yzeyindedir (B1, B2 ve C1 hedeflerinde olduu gibi). Buna karlk eer izgi kesikli ise, datum hedefi parann grnmeyen yzeyindedir (A1, A2 ve A3 hedeflerinde olduu gibi). Bir resimde datum hedefi varsa, mutlaka tanmlanm datumlar da olmaldr.

atila nar - 2007

42

DATUMLAR (Devam) Datum Hedef Noktas

Datum hedefi noktas 90 al iki izgiden oluan X iareti ile gsterilir. Sembol ait olduu yzeyin plan resmi zerinde, boyutlar ile birlikte gsterilir (aada solda olduu gibi). Bu ekilde bir grnn olmad durumlarda, sembol iki kenar izgisi kullanlarak gsterilip boyutlandrlabilir (aada, sada olduu gibi). Datum hedefi noktalarnn birbirlerine ve dier datumlara gre konumlarn gsterirken, esas l kullanlmaldr.

7 C
C1

50

B C

B
20
C1

24

Resim
B C

Anlam Datum Dzlemi B Datum Dzlemi A

40

C1

40 10 Datum Dzlemi C A

10 Datum hedefi noktas iin mastar pim

atila nar - 2007

43

DATUMLAR (Devam) Datum Hedef Dorusu

Datum hedefi dorusunu gstermek iin, aadaki ekillerde gsterildii gibi, farkl yol vardr: 1 Nolu ekilde, datum hedefi dorusu plan grnt zerinde bir kesikli izgi ile gsterilmitir. 2 Nolu resimde kenar izgisi zerine X koyarak gsterilmitir. 3 Nolu ekilde ise her iki gsterimin birleimi kullanlmtr. Datum hedeflerinin dier hedeflere ve datuma olan mesafeleri esas l ile belirtilmelidir.

90

90

90

K3

K3

Datum hedefi dorularnn simlasyonlar, aadaki rnekte gsterildii gibi, genellikle bir mastar piminin yzey eleman ile salanr.

Resim
C1

Anlam
Datum Dzlemi B Datum Dzlemi A

40

40 Datum Dzlemi C Datum hedefi C iin mastar pim

A
C1

atila nar - 2007

44

DATUMLAR (Devam) Datum Hedef Alan

Datum hedef alann gstermenin farkl yntemi vardr. Bir datum hedef alan, bu alannn para zerindeki simlasyonu iin kullanlan mastarn d izgileri ile gsterilir: 1 Nolu ekilde mastar d izgileri kesikli izgilerle gsterilmi ve oluan alan taranmtr. Oluan alann boyutlar ve konumu iin esas deerler verilmitir. 2 Nolu ekilde hedef alan daireseldir ve alann ap hedef belirtme sembolnn st yarsnda verilmitir. 3 Nolu ekilde hedef alan para yzeyine konan X iareti ile gsterilmi ve datum hedefi alannn ap hedef belirtme sembolleri zerinde verilmitir.
1 20 60 10 90 90 2 80 3 80

100

A2

6 A2

6
6 A2

veya

A2

Resim
6 A1 6 A2 6 A3

Anlam Datum Dzlemi A 8 C B 10 40 Datum Dzlemi B A

Para resiminde belirtilen esas llerde yerleik adet 6 mastar pim

22 20

Datum Dzlemi C

atila nar - 2007

45

DATUMLAR (Devam)

Datum Eksen (Tolerans UBB)

0.05 A

0.05 A

Her iki durum iin, datum eksen Ay oluturmakta kullanlan mastar elemanlar: Datum ekseni (Datum unsur simlatr ekseni) Datum ekseni (Datum unsur simlatr ekseni)

Datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar)

Datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar)

atila nar - 2007

46

DATUMLAR (Devam)

Datum Eksen (Tolerans ve Datum EMD)

Datum olarak tanmlanm bir ap, unsur geometrik kontrol kutusu ierisinde EMD koulunda birinci datum olarak grlyorsa, datum simlatr olarak bir sabit mastar eleman kullanlr. Bu mastar elemann ls datum unsurun EMD lsne (veya baz durumlarda, en kt durum snr lsne) eittir. Datumun ekseni, datum unsur simlatrnn eksenidir. Datum unsurun gerek byklne bal olarak, bir datum kaymas da kabul edilebilir.

0.05 M A M

0.05 M A M

16 0.2

6 0.2

Her iki durum iin, datum eksen Ay oluturmakta kullanlan mastar elemanlar: Datum ekseni (Datum unsur simlatr ekseni) Datum ekseni (Datum unsur simlatr ekseni)

Datum unsur simlatr (16.2 sabit mastar ap)

Datum unsur simlatr (5.8 sabit mastar ap)

atila nar - 2007

47

DATUMLAR (Devam)

Datum Merkez Dzlemi (Tolerans UBB)

0.1 A

0.1 A

A A

Her iki durum iin, datum eksen Ay oluturmakta kullanlan mastar elemanlar: Datum merkez dzlemi (Datum unsur simlatr merkez dzlemi) Datum merkez dzlemi (Datum unsur simlatr merkez dzlemi)

Datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar)

Datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar)

atila nar - 2007

48

DATUMLAR (Devam)

Datum Merkez Dzlemi (Tolerans ve Datum EMD)

Paralel dzlemlerden oluan boyutlandrlm bir unsur datum olarak tanmlandnda, geometrik kontrol kutusu ierisinde EMD koulunda birinci datum olarak grlyorsa, datum simlatr olarak bir sabit mastar eleman kullanlr. Datum unsurun gerek byklne bal olarak, bir datum kaymas da kabul edilebilir.

12 0.1

0.08 M A M

24 0.2

0.08 M A M

Her iki durum iin, oluturulan simlasyon aadadr: Datum merkez dzlemi A (Mastar merkez dzlemi) Datum merkez dzlemi A (Mastar merkez dzlemi)

Datum unsur simlatr (11.9 geniliinde mastar eleman)

Datum unsur simlatr (24.2 geniliinde mastar eleman)

atila nar - 2007

49

DATUMLAR (Devam)

Eeksenli aplardan Datum Ekseni (Tolerans UBB)

0.2 A - B
12 0.2 16 0.2

A B Datum eksenini oluturmakta kullanlan mastar elemanlar:

A B Datum ekseni Datum A iin datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar) Datum B iin datum unsur simlatr (ayarlanabilir mastar)

atila nar - 2007

50

DATUMLAR (Devam)

EMD Koulunda Datum Referanslar

Datumun boyutlandrlm bir unsur olmas ve EMD koulunun belirtilmesi durumlarnda, datum unsur simlatr olarak kullanlan mastar eleman sabittir. Datum eksen veya merkez dzlemi, mastar elemannn eksen veya merkez dzlemidir. Datum unsurun dzgn geometrik kopyasnn boyutunu, unsurun EMD snr veya belirli durumlarda unsurun EMD koulunda asl durumu belirler. Datumun boyutlandrlm bir unsur olmasnn ve EMD koulunun belirtilmesinin, mastar ile kontrol zerinde iki etkisi vardr: 1. Mastar ls sabittir 2. Para mastar ierisine boluklu geebilir.

12 0.2 0.05 M A M 24 0.2

A A Datum eksenini oluturmakta kullanlan mastar: Mastar A Datumu ekseni 24.2 Sabit Mastar

atila nar - 2007

51

DATUMLAR (Devam)

Datum Unsurlar Asl Durumunda

Datumun boyutlandrlm bir unsur olduu ve EMD koulunun da belirtildii durumlarda, Asl Durum snrnda datum simlasyonu gerekebilir. Bu gereklilik iki durumda ortaya kabilir: 1. Boyutlandrlm datum unsura dorusallk tolerans verildiinde, 2. Ayn datum referans yaps ierisinde ikinci veya nc boyutlandrlm unsur datumlar tanmlandnda ve bu datumlar iin, daha ncelikli datumlara gre konum veya durum toleranslar tanmlandnda.

Aadaki rnek 1. durum iin verilmektedir ve boyutlandrlm datum unsur iin EMD koulunda dorusallk tolerans tanmlanmtr:

24 0.2 0.02 M

12 0.2 0.05 M A M

A A Datum eksenini oluturmakta kullanlan mastar: Mastar A Datumu ekseni 24.22 Sabit Mastar (Asl Durum)

atila nar - 2007

52

DATUMLAR (Devam)

Datum Unsurlar Asl Durumunda (Devam)

Aadaki rnek 2. durum iin verilmektedir. Boyutlandrlm datum unsur iin, daha ncelikli bir datuma bal olarak durum (diklik) tolerans tanmlanmtr.

4 x 8 0.1 0.05 M A B M

16 0.1 0.08 M A B

Bu durumda B Datum eksenini oluturmakta kullanlan mastar:

Datum ekseni B Sabit Mastar 15.82 (Asl Durum)

Datum dzlemi A

atila nar - 2007

53

DATUMLAR (Devam) Datum Kaymas

Bir boyutlandrlm datum unsur iin EMD koulunun belirtilmesi durumunda, mastar eleman (datum unsur simlatr) unsurun en fazla malzeme durumundaki mkemmel durumunun kopyasdr ve sabittir. Mastarn sabit olmasna karlk, para datum unsurunun belirlenen tolerans snrlar arasnda bir yerde bulunabilmesi nedeniyle, mastar ile para arasnda boluk ortaya kabilir. Datum kaymas, para datum unsuru ile mastar arasndaki hareket veya boluktur ve para iin ilave tolerans salayabilir.

24 0.2

12 0.2 0.05 M A M

A A Datum eksenini oluturmakta kullanlan mastar: Mastar A Datumu ekseni 24.2

Gerek Zarf Boyutu EMD 24.2 24.1 24.0 23.9 EAM 23.8

Olas Datum Kaymas 0 0.1 0.2 0.3

atila nar - 2007

0.4

54

DATUMLAR (Devam) Delik Dizininin Datum Unsur Olmas

Bir oturma yzeyi ve bu yzey zerinde balama delikleri olan paralarda, genellikle bu yzey ile deliklerin oluturduu dizin datum unsurlar olarak tanmlanr. Datum unsurlarnn gerek byklklerine, konumlarna ve durumlarna bal olarak, datum kaymas olabilir. Bir delik dizini datum olarak kullanldnda, delikler arasndaki mesafeler ile deliklerin diklii belirtilmelidir. Bu da genellikle bir datuma bal olarak konum konrol tolerans tanmlanarak salanr.

16 0.2 0.08 M A B M 40

4x8 0.1 0.04 M A B

20

Para iin datum simlatrleri: Datumu unsur simlatr (4 adet 7.86 sabit asl durum mastar pimi)

B Datumu Ekseni

A Datum dzlemi iin datum unsur simlatr

atila nar - 2007

55

EKL (HAL) TOLERANSLARI - Dorusallk Tolerans - Dzlemsellik Tolerans - Dairesellik Tolerans - Silindirlik Tolerans

atila nar - 2007

56

DORUSALLIK (Bir Yzeye Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1.Dorusallk tolerans deeri boyut toleransndan daha kk olmaldr 2. Tolerans blgesi her dorusal eleman iin geerlidir. 3. Boyutlandrlm unsurlar iin 1 nolu kural geerlidir

TOLERANS TP: EKL DORUSALLIK TOLERANS BLGES: ki paralel dorunun arasnda kalan blge DATUM REFERANSI: YOK RESM BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

12.5 0.1

0.05

DATUM NTELEYC: YOK

AIKLAMA

0.05 aralkl iki paralel doru

atila nar - 2007

57

DORUSALLIK (Bir Eksene Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Para ayn zamanda l snrlar ierisinde olmaldr 2. Tolerans deeri boyut toleransndan byk olabilir 3. 1 nolu kural geerli deildir

TOLERANS TP: EKL DORUSALLIK TOLERANS BLGES: Tolerans blgesi bir silindir hacmidir DATUM REFERANSI: YOK RESM BONUS TOLERANS:
M

VEYA L

VARSA EVET TOLERANS NTELEYC:

M L F
ST

12.5 0.2 0.08 M

DATUM NTELEYC: YOK AIKLAMA

levsel mastar 12.78 sabit snr

atila nar - 2007

58

DZLEMSELLK SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Para ayn zamanda l snrlar ierisinde olmaldr. 2. Dzlemsellik tolerans deeri boyut toleransndan daha kk olmaldr 3. Boyutlandrlm unsurlar iin 1 nolu kural geerlidir

TOLERANS TP: EKL DZLEMSELLK TOLERANS BLGES: ki paralel dzlemin arasnda kalan blge DATUM REFERANSI: YOK RESM BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

24 0.4

DATUM NTELEYC: YOK

0.1

AIKLAMA

0.1 aralkl iki paralel dzlem

atila nar - 2007

59

DARESELLK SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1.Dairesellik tolerans deeri l toleransndan daha kk olmaldr 2. Para ayn zamanda l snrlar ierisinde olmaldr 3. Boyutlandrlm unsurlar iin 1 nolu kural geerlidir

TOLERANS TP: EKL DARESELLK TOLERANS BLGES: Ortak merkezli iki dairenin arasnda kalan blge DATUM REFERANSI: YOK RESM BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F
ST

0.08

12.5 0.2

DATUM NTELEYC: YOK

AIKLAMA
Aralarndaki aklk 0.08 mm. olan ortak merkezli iki daire

Parann yzeyi

atila nar - 2007

60

SLNDRLK SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Silindirlik tolerans deeri l toleransndan daha kk olmaldr 2. Para l snrlar ierisinde olmaldr 3. Boyutlandrlm unsurlar iin 1 nolu kural geerlidir

TOLERANS TP: EKL SLNDRLK TOLERANS BLGES: Ortak eksenli iki silindirin arasnda kalan blge DATUM REFERANSI: YOK RESM BONUS TOLERANS: YOK 12.5 0.2
0.08

TOLERANS NTELEYC:
F
ST

DATUM NTELEYC: YOK

AIKLAMA
Aralarndaki aklk 0.08 mm. olan ortak eksenli iki silindir

atila nar - 2007

61

DURUM TOLERANSLARI - Diklik Tolerans - Asallk Tolerans - Paralellik Tolerans

atila nar - 2007

62

DKLK (Bir Yzeye Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Diklik tolerans ayn zamanda yzeyin dzlemselliini de kontrol eder 2. Birden fazla datum referans kullanlabilir

TOLERANS TP: DKLK TOLERANS BLGES: DURUM Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan blgedir. DATUM REFERANSI: GEREKL RESM 0.1 B BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
T F ST

DATUM NTELEYC:
M L

AIKLAMA
0.1 aralkl iki paralel dzlem

90

Datum B Simlatr

atila nar - 2007

63

DKLK (Boyutlandrlm Bir Unsura Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Boyutlandrlm unsur ayn zamanda l snrlar ierisinde olmaldr 2. Asl durum deeri M veya L kullanmndan etkilenir 3. Birden fazla datum referans kullanlabilir DKLK TOLERANS BLGES: Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan blgedir, ancak iareti kullanldnda tolerans blgesi silindir hacmidir. RESM 1

TOLERANS TP: DURUM DATUM REFERANSI: GEREKL BONUS TOLERANS:

M

VEYA L

VARSA EVET TOLERANS NTELEYC:

M L
P ST F

12.0 0.2

0.1 M B
11.7 (mastar genilii) Datum B Simlatr

DATUM NTELEYC:
M L

AIKLAMA 1
Para

AIKLAMA 2 RESM 2 A
90 Datum A Simlatr levsel Mastar 12.0 0.2 0.1 M B 11.7 (mastar)

atila nar - 2007

64

AISALLIK (Bir Yzeye Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Al yzey ile datumlar arasnda esas boyut kullanlmaldr 2. Asallk yzeyin dzlemselliini de kontrol eder 3. Birden fazla datum referans kullanlabilir

TOLERANS TP: DURUM DKLK TOLERANS BLGES: Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan DATUM REFERANSI: blgedir. GEREKL BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F T ST

RESM 0.1 B
60

DATUM NTELEYC:
M L

AIKLAMA
0.1 Aralkl iki paralel dzlem 60

Datum A Simlatr

atila nar - 2007

65

AISALLIK (Boyutlandrlm Bir Unsura Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Al yzey ile datumlar arasnda esas boyut kullanlmaldr 2. Asallk yzeyin dzlemselliini de kontrol eder 3. Birden fazla datum referans kullanlabilir

TOLERANS TP: DURUM DKLK TOLERANS BLGES: Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan DATUM REFERANSI: blgedir. GEREKL RESM BONUS TOLERANS:
M

VEYA L

12.0 0.2

VARSA EVET TOLERANS NTELEYC:

M L P ST F

0.2 A B
38

DATUM NTELEYC:
M
L

AIKLAMA

B Datum Dzlemi

38

Tolerans blgesi 0.2 apl bir silindirdir. Delik ekseni bu silindirin ierisinde kalmaldr.

A Datum Dzlemi

atila nar - 2007

66

PARALELLK (Bir Yzeye Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Ayn zamanda yzeyin dzlemselliini de kontrol eder 2. Para l snrlar ierisinde olmaldr 3. Birden fazla datum referans kullanlabilir PARALELLK TOLERANS BLGES: Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan blgedir. Tm doru elemanlar notu ile birlikte, iki paralel dorudur RESM1 0.1 A
32.0 0.2

TOLERANS TP: DURUM DATUM REFERANSI: GEREKL BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F T ST

DATUM NTELEYC:
M L

AIKLAMA
Datum Aya paralel, 0.1 aralkl iki paralel dzlem

Datum A Simlatr

atila nar - 2007

67

PARALELLK (Bir Eksene Uygulanmas) SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Delik boyut snrlar ierisinde olmaldr 2. Delik ekseni konum tolerans blgesi ierisinde 3. Silindirik bir unsur iin paralellik tolerans verildiinde kullanlr 4. Birden fazla datum referans kullanlabilir

TOLERANS TP: DURUM PARALELLK TOLERANS BLGES: DATUM REFERANSI: Tolerans blgesi iki paralel dzlem arasnda kalan blgedir, ancak iareti kullanldnda tolerans blgesi GEREKL silindir hacmidir. BONUS TOLERANS: RESM M VEYA L VARSA EVET TOLERANS NTELEYC:
M L P ST F

12.0 0.2

0.1 M A

DATUM NTELEYC:
M
L

A AIKLAMA

Paralel

Delik 11.8 11.9 12.0 12.1 12.2 Datum A Ekseni

Tol. 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Bonus Toplam Tol. Tol. 0 0.1 0.1 0.2 0.2 0.3 0.3 0.4 0.4 0.5

atila nar - 2007

68

PROFL TOLERANSLARI - Profil Tolerans Blgeleri - Yzey Profili Tolerans - Ortak Dzlemli Yzeylerde Profil Tolerans - Doru Profili Tolerans - Profil / Konum Snr Kontrolu

- Kompozit Profil Uygulamas

atila nar - 2007

69

PROFL TOLERANSI BLGELER

Profil kontrolunda, profil tolerans blgesi iin drt durum sz konusudur. Herhangi bir zel durum belirtilmez ise, tolerans ift ynl-eit dalm olarak kabul edilir. Bunun dnda istenebilecek durumlar aada gsterilmitir.

Profil Tolerans Blgesi Gsterimi

ki yanl eit dalm

Aklamas
Tolerans blgesi, doru profilin iki tarafna eit blnm, 0.8 geniliktedir.

R24

0.8 A B

R24

Doru Profil 60

B
Datum Dzlemi B

~
60 Datum Dzlemi A

ki yanl eit olmayan dalm

Tolerans blgesi, doru profilin iki tarafna eit olmayan ekilde blnm, 0.8 geniliktedir. R24

0.8 A B
R24 0.6 0.6

Doru Profil 60

B
Datum Dzlemi B

~
60 Datum Dzlemi A

atila nar - 2007

70

PROFL TOLERANSI BLGELER (Devam)

Profil Tolerans Blgesi Gsterimi

Tek yanl da doru

Aklamas
Tolerans blgesi, doru profilden da doru 0.8 geniliktedir.

0.8 A B
R24 R24

Doru Profil 60

B
Datum Dzlemi B

~
60 Datum Dzlemi A

Tek yanl ie doru

0.8 A B
R24

Tolerans blgesi, doru profilden ie doru 0.8 geniliktedir. R24

60

Doru Profil Datum Dzlemi B 60

~
Datum Dzlemi A

atila nar - 2007

71

BR YZEYN PROFL SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Form kontrolu amacyla, datum referans olmadan kullanlabilir 2. Sk sk koordinat toleranslandrma yerine kullanlmaktadr

TOLERANS TP: PROFL YZEY PROFL TOLERANS BLGES: DATUM REFERANSI: Toleranslandrlm yzeyin doru profilinin eklini tayan blge DURUMA BALI RESM BONUS TOLERANS: 0.8 A B YOK TOLERANS NTELEYC:
F T ST

45 40 40

DATUM NTELEYC:
M L

C AIKLAMA

Doru profil

0.8 genilikteki profil tolerans blgesi iki tarafa eit olarak blnm 45

Datum Dzlemi A

40

40

Datum Dzlemi C

Datum Dzlemi B

atila nar - 2007

72

ORTAK DZLEME SAHP YZEYLERN PROFL SEMBOL: YORUMLAMALAR: 1. Yzeylerin dzlemsellik hatasn kontrol eder 2. Tolerans tek yanldr

TOLERANS ORTAK DZLEME SAHP YZEYLERN PROFL TP: TOLERANSI BLGES: PROFL ki paralel dzlem arasnda kalan blge DATUM REFERANSI: RESM DURUMA BALI BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

DATUM NTELEYC: YOK

0.4
2 Yzey

AIKLAMA
0.4 Profil Tolerans Blgesi

Datum Simlatr

atila nar - 2007

73

BR DORUNUN PROFL SEMBOL: YORUMLAMALAR: Form kontrolunda olduu gibi, bir datum referans olmadan da kullanlabilir

TOLERANS DORU PROFL TOLERANS BLGES: TP: Toleranslandrlm yzeyin doru profilinin eklini PROFL tayan blge DATUM REFERANSI: RESM DURUMA BALI BONUS TOLERANS: 0.3 A B R24 C D YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

D600.4

DATUM NTELEYC:
M L

AIKLAMA
C D arasndaki her bir doru eleman iin 0.3 genilikte tolerans blgesi

59.6 60.4

60.4 59.6

Datum Dzlemi B

atila nar - 2007

74

PROFL/KONUM SINIR KONTROLU RESM

C
3x R12 80 3x 60

R40

B
40

0.4 A
0.1 M A B C SINIR

AIKLAMA
Doru Profil Profil Kontrolu: epeevre tm yzey, doru profilin iki yanna eit dalm, 0.4 aralkl iki snrn arasnda bulunmaldr.

0.2 0.2
Unsur EMD Profil Tolerans Blgesi Snr R80 Datum Dzlemi Cden Mesafe

Konum Kontrolu: Para datumlardan esas llere gre yerletirildiinde, yzeye ait herhangi bir blm EMD konturundan en fazla konum tolerans kadar kk olabilir.

Datum A Dzlemi

~ ~

Konum Snr (mastar)

(0.2) 0.4
Unsur EMD (Esas llerde Konum) Doru Profil R40 Datum Dzlemi Bden Mesafe

atila nar - 2007

75

KOMPOZT PROFL UYGULAMASI RESM C

3x R12 80 3x 60

R40 0.8 A B C 0.4 A B

B
40

Kompozit toleransn birinci ksm (st tolerans kutusu), gen akln A, B ve C datumlarna gre konumlanmasn gsterir. Kompozit toleransn ikinci ksm (alt tolerans kutusu) ise gen akln A ve B datumlarna gre boyut, ekil ve durumunu gsterir.

AIKLAMA
0.4 genilikteki blge, datum A ve Bye gre, boyut, ekil ve durumu kontrol eder. Bu blge 0.8 tolerans aral ierisinde kayar. Datum Dzlemi C 0.8 genilikteki blge, datum B ve Cye gre, konumu, datum Aya gre de durumu kontrol eder.

~
Datum Dzlemi A Datum Dzlemi B

Kompozit tolerans 0.4 genilikteki tolerans blgesinin 0.8 genilikteki tolerans blgesi ierisinde kaymasna izin verir. Ancak her durumda, A ve B datumlarna gre unsurun durumunu belirleyen tolerans 0.4tr.

atila nar - 2007

76

SALGI TOLERANSLARI - Dairesel Salg Tolerans - Toplam Salg Tolerans

atila nar - 2007

77

DARESEL SALGI SEMBOL: TOLERANS TP: SALGI YORUMLAMALAR: 1. Her bir dairesel eleman ayr ele alnr. 2. Dairesel salg, yuvarlaklk ve eksen kaklndan da etkilenir. 3. M ve L tolerans niteleyicileri kullanlamaz

DARESEL SALGI TOLERANSI BLGES: DATUM Bir apa uygulandnda, e eksenli iki daire REFERANSI: GEREKL RESM BONUS TOLERANS: A YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

14.0 0.2

18.0 0.2

0.1 A

DATUM NTELEYC: YOK AIKLAMA

zin verilen en yksek gsterge deeri, 0.1

Datum A Ekseni Datum Simlatr

atila nar - 2007

78

TOPLAM SALGI SEMBOL: TOLERANS TP: SALGI YORUMLAMALAR: 1. Yzeyin tmne ayn zamanda uygulanr 2. Dorusallk, yuvarlaklk, eksen kakl ve koniklikten de etkilenir. 3. M ve L tolerans niteleyicileri kullanlamaz

TOPLAM SALGI TOLERANSI BLGES: DATUM Bir apa uygulandnda, e eksenli iki silindir REFERANSI: Bir datum eksenine dik yzeye uygulandnda, iki GEREKL paralel dzlem BONUS RESM TOLERANS: YOK A TOLERANS NTELEYC:
F ST

14.0 0.2

18.0 0.2

DATUM NTELEYC: YOK AIKLAMA

0.1 A

Para dndrlrken indikatr yzey boyunca hareket ettirilir

zin verilen en yksek gsterge deeri, toplam salg tolerans deeridir

Datum A Ekseni
Datum Simlatr

atila nar - 2007

79

KONUM TOLERANSLARI
- Neden Konum Toleranslandrma? - Konum Tolerans (Deliklerde Uygulanmas) - Konum Tolerans (Emerkezli aplarda Uygulanmas) - Konum Tolerans (Silindir Olmayan Unsurlarda Uygulanmas) - Konum Tolerans (Bir Ynde Kontrol) - Konum Tolerans (Oval Deliklerde Uygulanmas) - Konum Tolerans (Simetri Kontrolu Amacyla Uygulanmas) - Konum Tolerans (Uzatlm Tolerans Blgeleri) - Konum Tolerans (Sabit ve Gezen Balayclarda Uygulanmas) - Konum Tolerans (Birleik Kompozit- Tolerans Uygulamas) - Konum Tolerans (Unsur in Birden Fazla Kontrol Uygulamas)

- Konum Tolerans (EMDda Sfr Konum Tolerans Uygulamas)

- Konum Tolerans (Emerkezlilik Uygulamas) - Konum Tolerans (Simetri Uygulamas)

atila nar - 2007

80

NEDEN KONUM TOLERANSLANDIRMA?

Aadaki resimde bir deliin para zerinde bulunmas gereken yer (konum) ile ilgili bilgi verilmektedir. Boyutlandrmada geleneksel metot olan art - eksi (koordinat) toleranslandrma kullanlmaktadr. Her boyuta, bir kenara gre delik ekseni mesafesini belirleyen bir tolerans verilmitir. 80 0.2

Unsur konumlarnn toleranslandrlmasnda koordinat toleranslandrmann kullanlmas, aada grld gibi ortaya bir kare tolerans blgesi karr. Eer delik ekseninin yeri tolerans blgesinin ierisinde ise delik konumunun uygun, tersi durumda da uygun olmadna karar verilir. 80.2 79.8

27.8

28.2

Koordinat toleranslandrmada tolerans alan = 0.16 birim

kabul Koordinat toleranslandrmada, delik konumu ile ilgili karar verilirken ortaya ylesine bir mantksz durum oluabilmektedir: Deliin ekseni kare tolerans blgesinin ierisinde tam kede yer alrsa delik konumu uygun kabul edilmekte, buna karlk delik ekseni kare tolerans blgesinin dnda, ama eksene daha yaknken bile delik konumunun uygun atila nar - 2007 olmadna karar verilmektedir.

red

0.4

28 0.2

26 0.4

81

NEDEN KONUM TOLERANSLANDIRMA?

Koordinat toleranslandrma ile ortaya kan bu mantkszl nlemek iin, deliklerde tolerans blgesini kareden yuvarlaa eviren ve konum toleranslandrma olarak adlandrlan bir toleranslandrma metodu kullanlmaya balamtr. Bu uygulama ile, aada grld gibi, koordinat toleranslandrmada tolerans d gibi grnen baz konumlarn kabul edilebilmesi salanmtr.
Tolerans blgesinin kare eklinden yuvarlak eklini almas delik konumu tolerans blgesinde %57 artm salar. 0.4 Konum toleranslandrma durumunda, delik ekseni her ynde, esas eksenden belirli bir uzaklkta olmaldr. Bunun sonucu da kare yerine yuvarlak tolerans blgesidir. Eer delik ekseninin ap, kare tolerans blgesinin tam kesinde ktnda delik konumu uygun oluyorsa, esas eksene ayn uzaklkta olan tm eksenlerin de uygun olduunun kabul edilmesi gerekir. Tolerans blgesini kareden yuvarlaa evirebilmek iin resmin aadaki gibi olmas gerekmektedir. Konum toleranslandrmada boyutlar zerindeki tolerans kaldrlr. nk para iin nemli olan boyutlarn deil, deliin yeridir. Bu metotta boyut deerleri kutu ierisine alnarak bu deerlerin esas deerler olduu gsterilir. Kukusuz hibir unsur kusursuz ya da mkemmel olamaz bu nedenle de bir yerlerde tolerans olmaldr. Bu tolerans boyuta verilmedii zaman baka bir yerde olmaldr. 80 26 0.4 28

atila nar - 2007

82

NEDEN KONUM TOLERANSLANDIRMA?

Geometrik toleranslandrmada, tolerans boyutlara deil dorudan konumlandrlmak istenen unsura verilir. Bunun iin konum toleransn gsteren unsur geometrik kontrol kutusu delik ap deerinin altna yerletirilir. Tolerans deerinin nne konulan iareti tolerans blgesinin yuvarlak olduunu gstermektedir. 80

Geometrik toleranslandrmann bir dier nemli avantaj ise u ekilde aklanabilir: Tm paralarn 3 boyutlu olmalarna karn, koordinat toleranslandrma sistemi 2 boyutlu bir sistemdir. Koordinat toleranslandrma delik ekseninin X ve Y ynnde nerede olacan gsterirken, Z eksenindeki durumla ilgilenemez. Oysa delie geen bir pim veya cvata yalnzca yzeyi deil, deliin derinliini de kullanmaktadr. Bu nedenle 3 boyutlu bir unsur iin 3 boyutlu tolerans kullanlmal ve tolerans blgesinin de 3 boyutlu olmas salanmaldr. Aadaki grafik bu durumu aklamaktadr. 80 ESAS

atila nar - 2007

28 ESAS

28

26 0.4 0.56

83

KONUM, UBB (Bir Delie Uygulanmas) SEMBOL: TOLERANS TP: KONUM DATUM REFERANSI: GEREKL BONUS TOLERANS:
M

YORUMLAMALAR: 1. Doru konumu oluturmak iin esas ller kullanlmaldr 2. Toleranslandrlm unsurun durumunu kontrol eder

EAM KONUM TOLERANSI BLGES: Baka bir ey belirtilmediinde, iki paralel dzlem iareti kullanldnda, silindir
RESM B
26 12.0 0.2 0.05 A B C

VEYA L

VARSA EVET TOLERANS NTELEYC:

M L
P ST F

48

DATUM NTELEYC: YOK AIKLAMA

Datum C Dzlemi

26 48

Datum B Dzlemi 0.05 Tolerans Blgesi

Datum A Dzlemi

atila nar - 2007

84

KONUM, EFM (Bir Delie Uygulanmas) RESM B

26 12.0 0.2 0.1 M A B C

48

AIKLAMA
11.7 teorik snr (Asl Durum) tolerans blgesi Datum C Dzlemi

26 48

Datum B Dzlemi

Datum A Dzlemi

Delik 11.8 11.9 12.0 12.1 12.2

Tolerans 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Bonus Tolerans 0 0.1 0.2 0.3 0.4

Toplam Konum Tol. 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5

atila nar - 2007

85

KONUM, EAM (Bir Delie Uygulanmas) RESM B

26 12.0 0.2 0.1 L A B C

48

AIKLAMA
En Az Malzeme Durumunda, 0.1 tolerans blgesi Datum C Dzlemi

26 48

Datum B Dzlemi

Datum A Dzlemi

Delik 11.8 11.9 12.0 12.1 12.2

Tolerans 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Bonus Tolerans 0.4 0.3 0.2 0.1 0

Toplam Konum Tol. 0.5 0.4 0.3 0.2 0.1

atila nar - 2007

86

KONUM, EFM (E Eksenli aplara Uygulanmas) RESM

AIKLAMA
Tolerans Blgesi ap (Baknz Tablo)

40.0 0.2

A
60.0 0.2 0.1 M A M

Datum A Ekseni

MASTAR

Toleranslandrlm Datum Unsur ap 40.2 40.0 39.8 Unsur ap Tol. Blgesi ap 0.1 0.3 0.5 60.2 0.2 0.4 0.6 60.1 0.3 0.5 0.7 60.0 0.4 0.6 0.8 59.9 0.5 0.7 0.9 59.8

60.3

40.2

atila nar - 2007

87

KONUM, EFM (Datum Asl Durumda, E Eksenli aplara Uygulanmas) RESM A

40.0 0.2 0.1 M

AIKLAMA
Tolerans Blgesi ap (Baknz Tablo)

60.0 0.2 0.1 M A M

Datum A Ekseni

MASTAR

Toleranslandrlm Datum Unsur ap 40.2 40.0 39.8 Unsur ap Tol. Blgesi ap 0.2 0.4 0.6 60.2 0.3 0.5 0.7 60.1 0.4 0.6 0.8 60.0 0.5 0.7 0.9 59.9 0.6 0.8 1.0 59.8

60.3

40.3

atila nar - 2007

88

KONUM, EFM (Silindirik Olmayan Boyutlandrlm Unsura Uygulanmas) RESM A

24

16.0 0.2 0.1 M A C

AIKLAMA
Datum C Dzlemi

24

Datum A Dzlemi

15.7 Mastar

Yark Genilii 15.8 15.9 16.0 16.1 16.2

Tolerans 0.1 0.1 0.1 0.1 0.1

Bonus Tolerans 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4

Toplam Konum Tol. 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5

atila nar - 2007

89

KONUM (Bir Ynde Kontrol) RESM

32.0 0.2 3 x 20 0.2 3x 0.2 A B C

38

48

48 3x 0.1 A B C

AIKLAMA
Datum referans yapsna bal tolerans blgeleri 0.2 genilikte tol. blgesi

Datum C

38

48

48

0.1 genilikte tol. blgesi

19.7

19.6 Delik konumu iin mastar pimi

atila nar - 2007

90

KONUM (Oval Deliklerde Uygulama Snr Kavram) RESM

4xR 2 x 20 0.2 0.2 M A B C SINIR

40

B
22

2 x 8 0.2 0.1 M A B C SINIR

32

AIKLAMA
19.6

Mastar Pimi lleri

7.7

Datum Dzlemi C Oval delikler boyut snrlar ierisinde olmal ve en d snr almamaldr. 40

NOT: SINIR kavram kullanldnda, eksen ile ilgili bir yorum yaplmaz.

22 32 Datum Dzlemi B

atila nar - 2007

91

KONUM (Simetri Kontrolu Amal Uygulama) RESM

20 0.2 0.2 M A M

AIKLAMA
Datum Eksen Dzlemi, A

Kontrol Mastar

19.6

39.8 Tolerans Blgesi Genilii (Baknz Tablo)

40 0.2

Tolerans Blgesi Genilii Kanal Datum Unsur Genilii Genilii 39.8 40.0 40.2 19.8 0.2 0.4 0.6 19.9 0.3 0.5 0.7 20.0 0.4 0.6 0.8 20.1 0.5 0.7 0.9 20.2 0.6 0.8 1.0

atila nar - 2007

92

UZATILMI TOLERANS BLGES RESM

Tolerans Blgesi Ykseklii (min.)

4x M16x2 0.4 P 18 A Uzatlm Tolerans Blgesi Niteleyicisi

AIKLAMA
0.4 Uzatlm Tolerans Blgesi ap Delik Ekseni Durum ve Konum Olarak Tolerans Blgesi inde Olmaldr Min. 18 Uzatlm Tolerans Blgesi Ykseklii

A A Kesiti NOT: Uzatlm Tolerans Blgesi, dier geometrik kontrollar ile birlikte de kullanlabilir.

atila nar - 2007

93

SABT BALAYICI FORML

184

GVDE

104

4x 16.5 0.2 M A

4x M16x2 M P 18 A

KAPAK

104

161

184

A
Sabit Balayc in Forml: H = F + 2T veya T = (H F) / 2 T = Konum Tolerans Blgesi ap H = Delik EMD ap Deeri F = Balayc EMD ap Deeri Sabit Balayc in Forml: T = (H F) / 2 2T = (16.3 16.0) 2T = 0.3 T = 0.15

NOT: Cvatann dili ksmnn disiz ksmna gre konumu ve diklii de dikkate alnmaldr.

atila nar - 2007

94

GEZEN BALAYICI FORML

Btnleme iin 4 adet M16 x 2 cvata kullanlacaktr (EMD ap 16.0)

A C

4x 16.5 0.2 M A B C

104 28

B
28

184

Gezen Balayc in Forml: T=HF

Gezen Balayc in Forml: T=HF T = 16.3 16.0 T = 0.3

T = Konum Tolerans Blgesi ap (Her bir para iin) H = Delik EMD ap Deeri F = Balayc EMD ap Deeri

NOT: Cvatann dili ksmnn disiz ksmna gre konumu ve diklii de dikkate alnmaldr.

atila nar - 2007

95

BRLEK (KOMPOZT) KONUM TOLERANSLANDIRMA

RESM A C

4x 16.5 0.2 0.2 M A B C 0.1 M A B

104 28

B
28

184

Tolerans Blgeleri
184 Datum C

EMDda, 0.2 apl konum tolerans blgeleri, datumlara gre esas llerde konumlandrlm

104 28

Datum A

104

Datum B

28

184

EMDda, 0.1 apl konum tolerans blgeleri, birbirlerine gre esas llerde konumlandrlm, ayrca Datum A ve Bye gre durumlar (diklik ve paralellik) belirlenmi. Datum B ve Cden verilen esas ller zlmtr. Bu delik dizini byk tolerans blgeleri ierisinde dolaabilir, ancak referans datumlara gre durumlar (diklik ve paralellik) korunmaldr.

atila nar - 2007

96

BRLEK (KOMPOZT) KONUM TOLERANSLANDIRMA - MASTAR

st blm delik dizininin belirlenmi datumlara gre konumunu kontrol eder

0.2 M A B C

Datum C

PLTZF (pattern location tolerance zone frame) Datum A 4x 16.1 (Mastar Pimleri)

104

28 28 184 Datum B

0.1 M A B

Alt blm delik dizinindeki delikler aras mesafeler ile, delik dizininin belirlenmi datumlara gre durumunu kontrol eder. Datum A 4x 16.2 (Mastar Pimleri)

104 Datum B 184 Kzak, paralel olarak aa yukar, paray dzeltmek iin hareket ettirilir.

atila nar - 2007

97

KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur in Birden Fazla Kontrol) RESM A C

4x 16.5 0.2 0.2 M A B C 0.1 M A B

104 28

B
28 0.2 M A B C Datum C

184

EMDda, 0.2 apl konum tolerans blgeleri

Datum A 104 28

28

184

Datum B

0.1 M A B

EMDda, 0.1 apl konum tolerans blgeleri Datum A 104

28

atila nar - 2007

184 Datum B

98

KONUM TOLERANSLANDIRMA (Unsur in Birden Fazla Kontrol) MASTAR

0.2 M A B C

st blm delik dizininin Datum A, B ve Cye gre konumunu kontrol eder

Datum C 4 x 16.1 Mastar Pimleri

Datum A 104 28

Datum B 28 184

0.1 M A B

Alt blm, - Delik dizinindeki delikler aras mesafeler ve dizinin durumunu, - Datum Bye gre delik dizininin konumunu kontrol eder.

EMDda, 0.1 apl konum tolerans blgeleri

Datum A 104

28

184

Datum B

atila nar - 2007

99

EN FAZLA MALZEME DURUMUNDA SIFIR KONUM TOLERANSI RESM

Geleneksel Yntem Konum Tolerans = 0.2 Bonus Tolerans = 0.4 Toplam Tolerans = 0.6 4x 16.5 0.2 0.2 M A B C

104

28
Delikler Asl Durum Delik EMD Konum Tol. Asl Durum = 16.3 = 0.2 = 16.1

B
28

184

EMDda Sfr Tolerans

4x 16.4 0.3 0M A B C

Konum Tolerans = 0.0 Bonus Tolerans = 0.6 Toplam Tolerans = 0.6

28

104

Delikler Asl Durum

Delik EMD Konum Tol. Asl Durum = 16.1 = 0 = 16.1

B
28

184

AIKLAMA
EMDda sfr tolerans, boyutlandrlm bir unsur iin verilen ve bir geometrik tolerans tanmlayan toleranslandrma yntemidir. EMDda sfr tolerans ile delik ap bu aralkta olabilir
Geleneksel konum toleranslandrma ile delik ap bu aralkta snrlanr Delik 16.1 16.2 16.3 16.4 16.5 16.6 16.7 Tol. Blgesi 0.0 0.1 0.2 0.3 0.4 0.5 0.6

atila nar - 2007

100

EMERKEZLLK SEMBOL: TOLERANS TP: KONUM YORUMLAMALAR: 1. Toleranslandrlm unsurun orta noktalar tolerans blgesi ierisinde olmaldr. 2. Emerkezlilik tolerans kullanmaya karar vermeden nce konum veya salg tolerans kullanmay dnn

EMERKEZLLK TOLERANSI BLGES: DATUM Bir silindir hacmi REFERANSI: GEREKL RESM BONUS TOLERANS: A YOK TOLERANS NTELEYC:

F ST

14.0 0.2

18.0 0.2

0.1 A

DATUM NTELEYC: YOK AIKLAMA

0.1 Tolerans Blgesi

Datum Ekseni A Toleranslandrlm unsurun eksenini oluturan noktalar, tolerans blgesi ierisinde olmaldr.

atila nar - 2007

101

SMETR SEMBOL: TOLERANS TP: KONUM YORUMLAMALAR: 1. Toleranslandrlm unsurun orta noktalar tolerans blgesi ierisinde olmaldr. 2. Simetri tolerans kullanmaya karar vermeden nce konum veya profil tolerans kullanmay dnn

SMETR TOLERANSI BLGES: DATUM ki paralel dzlem arasnda kalan blge REFERANSI: GEREKL RESM BONUS TOLERANS: YOK TOLERANS NTELEYC:
F ST

DATUM NTELEYC: YOK

12 0.1 0.08 A

20 0.2

AIKLAMA

0.08 aralkl iki paralel dzlemin oluturduu tolerans blgesi Toleranslandrlm unsurun orta dzlemini oluturan noktalar, tolerans blgesi ierisinde olmaldr.

Datum orta dzlemi A

atila nar - 2007

102

MASTAR TASARIMI SEENEKLER Fonksiyon Mastar Tasarm ve Toleranslandrma Politikalar

atila nar - 2007

103

K DELKL BR PARA N KONUM MASTARI TASARIMI

0.1

200.2 1200.5 B

20

400.2 12 +0.2 0 0.2 M A B C

22

40

0.1 A B
C

Snr Hesab 12.0 Delik EMD EMDda Geometrik Tolerans 0.2 Delik Snr 11.8

D Snr Hesab 12.2 Delik EAM EAMda Geometrik Tolerans 0.4 + Delik D Snr 12.6

atila nar - 2007

104

K DELKL BR PARA N KONUM MASTARI TASARIMI

Datum Unsur C Simlatr

Paras Datum Unsur A Simlatr Datum Unsur B Simlatr Fonksiyon Mastarlar: Fonksiyon mastarlar bir parann montaj srasndaki davrann nceden grmek amacyla kullanlan mastarlardr ve tasarmlarnda genellikle montajn en zor olduu koullar (Asl Durum) dikkate alnr. Fonksiyon mastar prensipleri kullanlrken aadaki kurallar uygulanmaldr: 1. Para zerinde tanmlanm olan datumlar mastar zerinde de olmaldr. 2. Konum kontrolu iin kullanlan fonksiyon mastarlarnn elemanlarnn (pimler vb.) yerleiminde esas ller dikkate alnmaldr. 3. Fonksiyon mastarlar kontrol edilen unsurlarn asl durumunu (EMD) dikkate alarak tasarlanr. 4. Fonksiyon mastarnn tm elemanlar ayn anda kontrol edebilir zellikte olmaldr. Fonksiyon Mastarlarnn Toleranslandrlmasnda Uygulanan Temel Politikalar: Fonksiyon mastarlar toleranslandrlrken uygulamaya bal olarak farkl politikalar uygulanabilir. Uygulanan balca politikalar ise u ekilde sralanabilir: 1. Kusursuz (Ktmser) Toleranslandrma 2. yimser (Optimistic) Toleranslandrma 3. Arada Toleranslandrma Bu politikalarn uygulanmas ve sonular ile ilgili bir rnek devam eden sayfalarda verilmektedir.

atila nar - 2007

105

KUSURSUZ (ABSOLUTE) MASTAR TASARIMI

20
22 22+1

40 121+1

0.01 A B C

11.80 11.84 (2 PM) 40+0.5 0.01 A 0.01 A 0 L A B C

Snr Hesab 11.8 EAMde Mastar Pim EAMda Geometrik Tolerans 0 Mastar Pim Snr 11.8

D Snr Hesab

11.84 EFMde Mastar Pim EFMda Geometrik Tolerans 0.04 + Mastar Pim D Snr 11.88

Kusursuz (Ktmser) Toleranslandrma Bu toleranslandrmada mastar pim ap iin balang noktas kontrol edilecek unsurun Asl Durum (EFM) apdr. Mastar toleranslar, mastar eleman zerine malzeme eklenecek ekilde verilir. Yukardaki hesaplamalarda da grld gibi, kontrol edilen deliklerin i snr ap, mastar pimi i snr apndan byk olmad iin, bu mastar tolerans d olan bir paray kabul etmez. Bu politika ile tasarmlanan mastar tolerans ierisindeki tm paralar kabul edip, tolerans dndakileri ret eder. Bu arada snrlarda bulunan ve aslnda uygun olan az sayda para ret edilebilir.

atila nar - 2007

106

YMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMI

20 22 22+1

40 121+1

0.01 A B C

11.76 11.80 (2 PM)

40+0.5 0.01 A B Snr Hesab 11.76 EAMde Mastar Pim EAMda Geometrik Tolerans 0.04 Mastar Pim Snr 11.72 0.01 A

0 M A B C

D Snr Hesab 11.80 EFMde Mastar Pim EFMda Geometrik Tolerans 0 + Mastar Pim D Snr 11.80

Tam yimser (Optimistic) Olmayan Toleranslandrma Bu toleranslandrmada mastar toleranslar, mastar eleman zerinden malzeme eksiltecek ekilde verilir. Yukardaki hesaplamalarda da grld gibi, mastar piminin d snr kontrol edilen deliin i snrndan byk olmad iin uygun olan hibir para mastar tarafndan ret edilmeyecektir. Ancak 11.8 apndaki bir pim, 11.8 apnda (delik i snr) retilen bir delie gemeyecei iin, bir sonraki tasarm asl iyimser (optimistic) toleranslandrma rneidir. Bu politika ile tasarmlanan mastar tolerans ierisindeki tm paralar kabul edip, tolerans dndakilerin ounu ret eder. Snrlarda bulunan ve aslnda uygun olmayan az sayda para kabul edilebilir.

atila nar - 2007

107

YMSER (OPTIMISTIC) MASTAR TASARIMI (Devam)

20
22 22+1

40 121+1

0.01 A B C

11.76 11.79 (2 PM) 40+0.5 0.01 A 0.01 A 0 M A B C

Snr Hesab 11.76 EAMde Mastar Pim EAMda Geometrik Tolerans 0.03 Mastar Pim Snr 11.73

D Snr Hesab 11.79 EFMde Mastar Pim EFMda Geometrik Tolerans 0 + Mastar Pim D Snr 11.79

yimser (Optimistic) Toleranslandrma Bu tasarmda ama, teknik olarak uygun olan snrdaki paralarn ret edilmemesini salamaktr. Bunu salamak iin, d snr apnda ne kadar azaltma yaplaca ve mastar piminin EFM durumu apnn ne olacana dikkatle karar verilmelidir.

atila nar - 2007

108

ARADA MASTAR TASARIMI

20 22 22+1

40
121+1

0.01 A B C

11.80 0.01 (2 PM) 40+0.5 0.01 A B 0.01 A 0.02 A B C

Snr Hesab 11.79 EAMde Mastar Pim EAMda Geometrik Tolerans 0.02 Mastar Pim Snr 11.77

D Snr Hesab 11.81 EFMde Mastar Pim EFMda Geometrik Tolerans 0.02 + Mastar Pim D Snr 11.83

Arada Toleranslandrma Bu tasarmda mastar pimi i snr, kabul edilebilir en kt delik apndan daha kktr. Mastar pim, doru eksen etrafnda, kontrol edilen delikten daha az bir alan kaplayan boyutta veya durumda olduunda, az saydaki hatal iin kabul edilmesi sz konusudur. Mastar pimin EFM ap veya d snr ise, kontrol edilen delik i snrndan daha byktr. Mastar pimin, doru eksen etrafnda, kontrol edilen delikten daha fazla bir alan kaplamas mastarn, az saydaki uygun ii ret etmesi anlamna gelir.

atila nar - 2007

109

YZEY DOKUSU - Yzey Dokusu Terimleri - Yzey Dokusu Sembolleri - Yzey Dokusu - rnekler

atila nar - 2007

110

YZEY DOKUSU TERMLER

Yzey Kusurlar (Flaws) Yzeylerde imalat srasnda oluan atlak, dkm boluu, darbe izi, izik, oluk, entik, delik, kimyasal anma vb. istenmeyen bozukluklar Desen Yn (Lay) Yzeydeki takm izleri ve desenin hakim yn Mikron (Micrometer) Bir metrenin milyonda biri (0.000001 metre) Przllk (Roughness) Takm ucunun kesme ilemi sonucunda oluan, dzgn yaylm yzey bozukluu Przllk Ykseklii (Roughness Height) Yzey zerindeki tipik bir mesafede (przllk genilii deeri), przl yapnn en st ile en alt deerlerinin aritmetik ortalamasnn mikron olarak ifade edilmesi Przllk Genilii (Roughness Width) Przlln hakim desenini oluturan sral srt veya alanlar arasndaki mesafenin milimetre olarak deeri Przllk Genilik Deerlemesi (Roughness Width Cutoff Rating) Przllk ykseklii deerini renmek iin lm yaplan yzey aralnn milimetre olarak deeri Yzey Dokusu (Surface Texture) Nominal yzeyde tekrarl veya rasgele olan ve yzey desenini oluturan sapmalar. Yzey dokusu, przllk, dalgalanma, deme ve dier kusurlarn toplamndan oluur

Dalgalanma (Waviness) Byklk olarak, yzey przllnden daha byk olan ve makina veya paradaki esnemelerden kaynaklanan yzey ondleleri
Dalgalanma Ykseklii (Waviness Height) Dalgann en st ile en alt noktas arasndaki mesafenin milimetre olarak deeri Dalgalanma Genilii (Waviness Width) Birbirini izleyen tepe ve ukurlar arasndaki mesafenin milimetre olarak deeri

atila nar - 2007

111

YZEY DOKUSU SEMBOLLER

Yzey Przll Temel Sembol

Niteleyici Olduunda Yzeyde leme Kullanlan Sembol Var Sembol

Tala Kaldrlmas Yasak Sembol

Dalgalanma Ykseklii Przllk Ykseklik Deerlemesi

Dalgalanma Genilii
0.05 5.0 2.5 1.60 0.5

Przllk Genilik Deerlemesi Przllk Genilii

Desen Yn

Przllk Ykseklii

Desen Yn Dalgalanma Ykseklii

Przllk Genilii Dalgalanma Genilii

Przllk Genilik Deerlemesi

Tercih Edilen Ortalama Przllk Deeri (Ra) m 0.025 0.050 0.10 0.20 0.40 0.80 in 1 2 4 8 16 32 m 1.60 3.2 6.3 12.5 25 in 63 125 250 500 1000

atila nar - 2007

112

YZEY DOKUSU - rnekler

stenen przllk ykseklii deeri, iaretin uzun bacann soluna yazlr. Yalnzca bir deer yazldnda, bu deer izin verilen en yksek deerdir ve daha dk deerler kabul edilir. 1.6 0.8 ki deer yazldnda, bu deerler izin verilen przllk ykseklii deerinin deiebilecei aral gsterir.

1.6

1.6 0.8

0.05

zin verilen maksimum dalgalanma ykseklii deeri yatay izginin zerine yazlr ve daha kk deerlerin de uygun olduu kabul edilir. 0.055.0 zin verilen maksimum dalgalanma genilii deeri, dalgalanma ykseklii deerinin sana yazlr ve daha kk deerlerin de uygun olduu kabul edilir.

1.6 0.8

90%

Eleilen yzey ile istenilen minimum temas oran yatay izginin zerine yazlr. Varsa baka istekler, notlar ile belirtilir.

1.6 0.8

0.055.0

Desen ynn gsteren sembol uzun bacan sana konur.

1.6 0.8

0.055.0 Przllk genilik deerlemesi deeri yatay izginin altna yazlr. Bir deer yazlmadnda, 0.80 olduu 2.5 kabul edilir. 0.055.0 2.5 0.5 Gerekli olduunda, maksimum przllk genilii deeri desen yn sembolnn sana yazlr ve daha kk deerlerin de uygun olduu kabul edilir.

1.6

3.5

stenen yzeyi elde etmek iin mekanik imalat ile tala kaldrlmas gereklidir. Kaldrlabilecek tala miktar ksa bacan soluna yazlr. 1.6

Tala kaldrlmasna izin verilmez.

atila nar - 2007

113

EKLER - ASME Y14.5 1973ten 1994e Deiiklikler - ANSI ve ISO Sembolleri Karlatrma Tablosu - Geometrik Toleranslandrma Sembollerinin Byklk ve Oranlar - Teknik Resim Sembolleri - GBT le lgili ISO Standartlar

- Kaynaka

atila nar - 2007

114

ASME Y14.5M DEKLKLER

Yrrlkte olan ASME Y14.5 M 1994 ve ISO Kural #2 (eski kural #3 iptal)

0.10 A 0.12 L

0.10 A 0.10 M A

D F M

Herhangi bir belirtecin kullanlmad durumlarda, tm geometrik toleranslarda, tolerans, datum veya her ikisi iin RFS uygulanr. MMC ve LMC gerektii yerde belirtilmelidir.

A
Y14.5 M 1994 ve ISOda datum unsur sembol nceki uygulama: ANSI Y14.5 M 1982

0.10 L

D F M

0.10 M

Kural #2: Konum tolerans kullanldnda, tolerans ve datumlar iin MMC, LMC ve RFS koulu belirtilmelidir.

0.10 M

0.10 A

Kural #3: Dier tm geometrik toleranslarda, tolerans ve datumlar iin RFS uygulanr. MMC ve LMC gerektii yerde belirtilmelidir.

-A-

Y14.5 M 1982 ve daha ncesi iin datum unsur sembol

nceki uygulama: ANSI Y14.5 M 1973

A B S

C 0.12 S

A B

D 0.10

Kural #2: Konum tolerans kullanldnda MMC uygulanr. LMC ve RFS koulu gerektii yerde belirtilmelidir.

A 0.10 M

A 0.10

Kural #3: Dier tm geometrik toleranslarda, tolerans ve datumlar iin RFS uygulanr. MMC ve LMC gerektii yerde belirtilmelidir. atila nar - 2007 115

SEMBOLLERN KARILATIRILMASI (ANSI/ISO)

ANSI
DORUSALLIK DZLEMSELLK DARESELLK SLNDRLK DORU PROFL YZEY PROFL EPEEVRE PROFL AISALLIK YOK

ISO

DKLK
PARALELLK KONUM EMERKEZLLK/EEKSENLLK SMETR DARESEL SALGI TOPLAM SALGI EN FAZLA MALZEME DURUMUNDA EN AZ MALZEME DURUMUNDA UNSUR BYKLNDEN BAIMSIZ ZDM TOLERANS BLGES AP ESAS BOYUT REFERANS BOYUT DATUM UNSUR DATUM HEDEF HEDEF NOKTA M L S M YOK YOK P YOK

50 (50) -A4 A1

50 (50)
VEYA
4 A1

atila nar - 2007

116

GT SEMBOLLERN EKL VE ORANLARI

4.0 h 0.5 h 2.0 h

A
DATUM UNSUR

3.5 h h

90

2.0 h

DATUM HEDEF

HEDEF NOKTASI

GT KUTU YKSEKL

2.0 h 1.5 h

M
1.5 h

P
1.5 h h

0.8 h

0.6 h 1.5 h h

2.0 h h

2.0 h

1.5 h

1.5 h

0.6 h

0.8 h

1.5 h

2.0 h

1.1 h

atila nar - 2007

117

TEKNK RESM SEMBOLLER

RNEK 25 40 R 30 S 25 SR 25 AA 17 t=2 AIKLAMA AP KARE YARIAP KRE AP KRE YARI API ANAHTAR AZI KALINLIK DERNLK/YKSEKLK STANDART DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 6776 DIN 7083 DIN 6776 DIN 406 DIN 6776 DIN 406 DIN 406 DIN 406 DIN 406

h =6
40 (35) 300.05 [35] 12 98 60 1:10 20% 120

ESAS L
REFERANS L KONTROL LS LEM NCES L YAY LS YAY LS LEKSZ L KONKLK EM AINIM UZUNLUU

DIN 406
DIN 406

atila nar - 2007

118

GEOMETRK BOYUTLANDIRMA LE LGL ISO STANDARTLARI

ISO 129:1985 ISO 286-1:1988 ISO 286-2:1988 ISO 406:1987 ISO 1101:1993 ISO 1660:1987 ISO 1829:1975 ISO 2692:1988 Ek 1:1992 Teknik Resimler Genel Prensipler, tanmlar, uygulama yntemleri ve zel durumlar Toleranslar ve gemeler iin ISO sistemi Blm 1, tolerans, sapma ve geme temel Toleranslar ve gemeler iin ISO sistemi Blm 2, standart tolerans snf tablolar ve delik ve miller iin tolerans deerleri Teknik Resimler Dorusal ve asal boyutlarn toleranslandrlmas Teknik Resimler Geometrik toleranslandrma Biim, dzenleme, konum ve salg toleranslar tanmlar, semboller ve belirteler Teknik Resimler Profillerin boyutlandrlp toleranslandrlmas Genel ama iin tolerans blgelerinin seilmesi Teknik Resimler En Fazla Malzeme Prensibi Teknik Resimler En Az Malzeme Prensibi toleranslar ISO 2768-2:1989 Genel Toleranslar Blm 2, unsurlar iin geometrik toleranslar ISO 3040:1990 ISO 5458:1987 ISO 5459:1981 ISO 7083:1983 ISO 8015:1985 ISO 10758:1992 ISO 10759:1993 TEKNK RAPOR Teknik Resimler Boyutlandrma ve toleranslandrma koniler Teknik Resimler Geometrik toleranslandrma Konum toleranslandrma Teknik Resimler Geometrik toleranslandrma Datumlar ve datum sistemleri Teknik Resimler Geometrik toleranslandrma sembolleri Orant ve boyutlar Teknik Resimler Temel toleranslandrma prensipleri Teknik Resimler Dzenleme ve konum toleranslandrmas Tol. Blgesi projeksiyonu Teknik Resimler Boyutlandrma ve toleranslandrma Rijid olmayan paralar

ISO 2768-1:1989 Genel Toleranslar Blm 1, dorusal ve asal boyutlar iin

ISO TR 5460:1985 Teknik Resimler Geometrik toleranslandrma ekil, dzenleme,

konum ve salgnn toleranslandrlmas Dorulama prensip ve metodlar - Klavuzlar

atila nar - 2007

119

KAYNAKA
1. TOOL & MANUFACTURING ENGINEERS HANDBOOK BY SOCIETY OF MANUFACTURING ENGINEERS 2. GEO-METRICS IIIM THE METRIC APPLICATION OF GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING TECHNIQUES BY LOWELL W. FOSTER 3. TECHNICAL DRAWING & GRAPHIC TECHNOLOGY BY FRENCH & VIERCK 4. TOLERANCES: GEOMETRIC & POSITION BY AUBREY YUEN 5. AMERICAN NATIONAL STANDARD DIMENSIONING & TOLERANCING ANSI Y14.5M 1982, 1994 6. TASARIMDA GEOMETRK LLENDRME VE TOLERANSLAMA Dr. MACT KARABAY MAKNA TASARIM VE MALAT DERGS, CLT 4, SAYI 1, MAYIS 2001 7. A Text-Workbook, GEOMETRIC TOLERANCING BY RICHARD S. MARELLI 8. www.engineersedge.com 9. VOLVO, Corporate Standard, STD 5062, 2E 10. BASIC GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING LOCHEED MARTIN AERONAUTICS Co. 11. GEOMETRIC DIMENSIONING AND TOLERANCING ALEX KRULIKOWSKI

atila nar - 2007

120