T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2084 AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1117

Anadolu niversitesi lhiyat nlisans Program

SLM SANATLARI TARH

Editr Prof.Dr. Muhittin SERN Yazarlar Prof.Dr. Muhittin SERN (nite 1, 4) Prof.Dr. Ara ALTUN (nite 2) Prof.Dr. Fatma iek DERMAN (nite 5) Prof.Dr. Mehmet Hsrev SUBAI (nite 9) Prof.Dr. Fatma Banu MAHR (nite 6) Prof. Uur DERMAN (nite 7) Yrd.Do.Dr. Aziz DOANAY (nite 8) Yrd.Do.Dr. Nuri ZCAN (nite 10) Dr. brahim Aydn YKSEL (nite 3)

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir. Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr. lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz. Copyright 2010 by Anadolu University All rights reserved No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without permission in writing from the University.

Genel Akademik Koordinatrler Prof.Dr. brahim Hatibolu (anakkale Onsekiz Mart niversitesi) Prof.Dr. Ali Erba (Sakarya niversitesi) Program Koordinatr Do.Dr. Cemil Ulukan Uzaktan retim Tasarm Birimi Genel Koordinatr Prof.Dr. Levend Kl Genel Koordinatr Yardmcs retim Tasarmcs Do.Dr. Mjgan Bozkaya retim Tasarmcs Yardmclar Ar.Gr. Mehmet Frat Ar.Gr. Nur zer Grafik Tasarm Ynetmenleri Prof. Tevfik Fikret Uar r.Gr. Cemalettin Yldz lme Deerlendirme Sorumlusu r.Gr. Zeliha enel Kitap Koordinasyon Birimi Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur Uzm. Nermin zgr Kapak Dzeni Prof. Tevfik Fikret Uar Dizgi Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

slm Sanatlar Tarihi

ISBN 978-975-06-0767-7 4. Bask Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 70.000 adet baslmtr. ESKEHR, Nisan 2012

NDEKLER

nite 1: Sanat

.. 2 .. 10

nite 2: Erken Dnem slam Mimarisi nite 3: Osmanl Mimarisi

38

nite 4: Hat Sanat

64

nite 5: Tezhip Sanat 98 nite 6: Minyatr Sanat 124 ..148 170 194 ..214

nite 7: Cilt ve Ebru Sanat nite 8: Trk ini Sanat nite 9: Dier Sanatlar

nite 10: Trk Din Msikisi

iii

 iv

NSZ slmiyet, hicr birinci yzyl iinde geni bir corafyaya yaylarak slm kabul eden uluslar arasnda din ve medeniyet birlii kurmay baarmtr. Mslman milletler arasndaki bu din ve kltr birliini ileri srerek ou sanat tarihileri mslman uluslarn sanat eserlerini slm sanat ad altnda toplamay uygun bulmulardr. slm dnyas daha ilk asrdan balayarak felsefe, ilim ve sanatn her kolunda din gayretle yksek deerde eserler ve nl ahsiyetler yetitirerek slm sanatn zenginletirmilerdir. Mslmanlar, Orta Asyadan Atlas Okyanusuna kadar farkl dine bal milletlerin kltr ve sanat mirasn, slmn inan ve dnya gryle birletirerek slm kltrn en st seviyeye ulatrmlardr. alar boyunca oluan ve gelien slm medeniyetini btn derinlii ve zenginlii ile kavrayabilmek iin gzel sanatlarn hat, ssleme, minyatr, cilt ve zellikle mimari gibi gze; iir ve msiki gibi kulaa hitap eden sanat dallarn dikkate almak ve renmek gerekir. Bu dncelerle slm sanatlar konusunda gen kuaklara gerekli bilgiler vermek, gnllerde sanat sevgisi ve zevkini uyandrmak, slm medeniyetinin sanatlarla kazand zenginlii gstermek amacyla slm Sanatlar Tarihi adyla bu kitap sahalarnda uzman, deerli retim yeleri tarafndan hazrlanmtr. slam Sanatlar Tarihi adl almann hazrlanmasnda byk gayret ve emekleri geen deerli nite yazarlarmza, imla ve dizgide zveriyle alanlara, Akretim Fakltesi Program Koordinatrelerine ve dier grevlilere en iten teekkrlerimi sunarm. Ayrca bu kitabn rencilerimize de slam sanatlarn ve tarihini anlamalarna ve sevmelerine katkda bulunmas midiyle baarlar dilerim. Prof.Dr. Muhittin SERN (Editr)

KISALTMALAR

a.g.e. a.g.m. a.mlf. AY b. bk. DA FY GY h. Ktp. m. m.. m.s. nr. nr. . s. sy. trc. ts. TSMK TY vb. vr. yy.

: : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :

Ad geen eser Ad geen makale Ayn mellif Arapa Yazmalar Bin, bn Baknz Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi Farsa Yazmalar Gzel Yazlar Hicr Ktphane, Ktphanesi Mild Milttan nce Milttan sonra Numara, numaras Nereden lm Sayfa Say Tercme, tercme eden Tarihsiz Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Trke Yazmalar Ve benzeri Varak Yzyl

vi

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Sanatn tanmlayarak, eitlerini sralayabilecek, Sanatn douu konusunu aklayabilecek, Sanatn fert ve toplum zerindeki baz etkilerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sanat, sanatkr, zanaat, Estetik duygusu

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Mze, tarih eser ve tarih yerleri sk sk bir rehberle veya bilgilenerek kendiniz geziniz, Bir sanatkrn atlyesini ziyaret ederek bir eserin oluum safhalarn dikkatlice izleyerek gzlemlerinizi yaznz.

Sanat

TANIMI
Sanat Arapa sanaa fiilinden tremi isimdir. Szlkte el alkanl ile yaplan i, ustalk; hnerle yapmak, eser yaratmak gibi anlamlar yannda sanat, insan ruhuna has duygu ve dnceleri gren ve dinleyende derin bir zevk ve hayranlk uyandracak biimde ortaya konma konusundaki hayal gc, aba ve yaratclnn ifadesi olarak aklanmtr. Gnmzde ngilizce art, Almanca kunst, Arapa fen karlnda kullanlan sanat kelimesi, nceleri sadece mimarlk, heykel ve resim gibi grsel (plastik) sanatlar iin kullanlm; yeni tanmlamalarla iir, edebiyat, mzik (fonetik), ssleme ve sahne sanatlar da sanat kapsam iine alnarak snflandrlmtr. Bir sanat yapmak iin gerekli bilgi ve hnere sahip olan kimseye sanatkr, usta veya artist denir. Sanat kelimesinin yanna hat sanat, resim sanat, Trk sanat, halk sanat, gzel sanatlar gibi isim ve sfatlar eklenerek mnas snrlandrlm, belirlenmitir. Zanaat, snaat sanat kelimesinden bozulmu; insanlarn madd ihtiyacn karlamak iin el emei ve becerisi ile yaplan ve sanat zellii olmayan i anlamnda kullanlmtr. Sanat bir melekedir. Bir ii yapa yapa disiplinli bir eitim sonunda gelitirilen ruha ait yaratma gcdr. Sanat eserleri bu hner ve kudretin rndr. nsann yaratlnda var olan bu g, ruhtan tabii olarak zorlamadan fiil haline gelir. Sanat eserlerinin yaratcs sanatkrdr. Sanatkr yetitii toplumun sevin ve dertlerini, btn deerlerini nefsinde iddetle duyan ve yaayan insandr. Bu nedenle fertler kendilerini sanatkrda bulurlar. Engin ruh dnyasnda sefere kan sanatkr, derin bir sezgi, bir ruh titreimi, bir vecd hali iinde kefettii srlar, sanat eserleri olarak topluma hediye eder. lim adamlarnn aratrmalar gibi sanatkrn bir eser ortaya koyma konusundaki abas da bir usul dairesinde yaplan uurlu bir harekettir. Genelde sanatkr, kendi kltr evresinin sanat anlay iinde klasiklemi form ve kaidelere bal kalr. Bylece kltr deimeleri ve onu takip eden ve sosyal hayat etkileyen buhranlarn sanata aksettii dnemlerde dahi topluma yaratc, terbiye edici his ve fikirler telkin eden, kalc, zgn sanat eserleri ortaya koyar. Sanat, uzun tarih bir estetik tecrbeden sonra medeniyetlerin en son elde edilen meyvesidir. Bir toplumun ilk k iaretleri de sanat alannda balar. Sanat yozlaan toplumlarda madd ve mnev kltr deerleri de beraberinde yklr.

Sanatn Douu ve Gelimesi

Sanatn nasl doduu, insanlk tarihi kadar aydnlatlmas g bir itir. Filozoflar ve arkeologlar bir hayli uratrm estetik ilminin konular arasndadr. nsan, gzellikleri duyabilen bir varlk olarak yaratlmtr. lk insann maddeye hkmetmeye balad andan itibaren, ruhunda tohum halinde bulunan gzellik duygusu da uyanmtr. Hayatn devam ettirmek, baz temel ihtiyalarn gidermek iin tabiat dzelten, deitiren; topra, ta, aac ileyen insan, biimlendirdii eyadan zevk alm, bu estetik zevkini tekrarlayarak gelitirmitir. Sanatn douunda ve tarih boyunca serpilip gelimesinde insann yaratlnda var olan bu estetik zevkle beraber inanlarn da nemli rol oynad kabul edilmitir. Din, sanatn stnde onu besleyen bir kaynak olarak daima milletlerin tarihine, yaay tarzna, madd mnev kltr faaliyetlerine hkmetmi, ekil ve yn vermitir. Yeryznde tarihten gnmze ulam gz kamatrc bideler, mze ve ktphanelerde korunan sanat eserleri, eyalar, din ile sanat arasndaki ilikiyi, ayn zamanda yksek din heyecan, inan ve dncelerin madd ekiller alabildiini gsteren rneklerdir. Byk bir titizlikle korunan, ilgi duyulan camiler, mescidler hristiyan katedralleri hep inanm insanlarn yapt dnya sanatnn zenginlikleri arasnda yer alr. Sanat, ruh gzelliinin madde plannda parlamas olduuna gre, insann sanat eserine hayranl ekle sokulan ruha ve fikredir. ekil, renk, ses ve izgiyle anlatlmak istenen ruhun straplar, mutluluk ve gzellikleridir. Sanat kkleri mzide olan gelenek, inan, ortak duygu ve dncelerin dilidir. Bu dil evrenseldir. Deiik ekillerde her kltr evresinde grlr. Fakat sanat eserinden ayn kltr ve medeniyet deerleri iinde domu, yetimi insanlar daha ok zevk alrlar. Sanatn douunda din kadar milletlerin sanat, zevk ve hayat anlaylar da sanat eserlerinin slp kazanmasnda belirleyici bir etken olmutur. Ayn medeniyet erevesinde yer alan milletlerin mterek din ve sosyal ihtiyalarna bal olarak biimlendirdikleri, sanat eserlerinde slp ve teknik farkllklar gze arpar. Topraa atlan tohum, artlara ve iklime gre nasl zndeki gizli ekli gerekletirirse milletler de ruhlarndaki z sanat yoluyla ifadelendirir, kendi renklerini sanata yanstrlar. Bu nedenle medeniyetlerde zaman ve mekna gre eitli usul ve malzemelerle ekillenen pek ok din ve mill sanat dal vardr. nsanln tarih boyunca eitli iklim ve corafyada kazand ve nesilden nesile aktard bilim ve sanat alanndaki bu birikimleri, deneyimleri yeni oluan medeniyet ve kltrler iinde farkl kompozisyon ve farkl anlayla devam ederek sanat eserlerinin biim ve estetik yaplarn tabii olarak etkilemitir.

Sanat, Fert ve Toplum

Meden seviyesi yksek toplumlarda sanat asil bir duygu olarak insanlar ruhen besler ve yceltir. Sanattan anlamak ve zevk almak, fertlerin sahip olduu din ve sanat terbiyesine, kltrne baldr. Din ve mill hislerle, byk bir hayranlkla seyrine doymadmz, stanbul Sleymaniye, Edirne Selimiye, Sultan Ahmed gibi topra vatan yapan mbedler toplumun sreklilik uurunu ayakta tutan, din hayat daha iten ve daha feyizli yaamamza sebep olan birer sanat aheserleridir. Sanat toplumun meden ykselii iin yapan Mimar Sinan, Mustafa Itr, Dede

Efendi, eyh Galib, eyh Hamdullah, Ahmed Karahisr ve Mustafa Rkm gibi dhi sanatkrlar en yksek gnl titreiminde ortaya koyduklar eserleriyle asrlardr gnlleri titrettikleri ve ycelttikleri bir gerektir. Bugn bestelenmi gibi hl cokuyla sylenen bayram tekbiri, salt- mmiyye ruhun ilh gzellik karsnda duyduu hayranln ifadesidir. k Ynus hl aramzdadr. Her dost meclisinde onun ifal ellerini bazan msiki, bazan iir kalplar iinde stmzde hissederiz. Mevln Celleddin-i Rm gibi gnl erleri ilh bir kaynaktan aldklar hikmetli szleri, iir ve sz kalplarna dkerek kitleleri arkalarndan srklemiler, dirlii ve dzeni bozulmu toplumlarda sanatlaryla gl bir duygu, dnce ve iman birlii salam, nesilleri birbirine balamlardr. Eski zamann bykleri insanln yzn gzele ve doruya evirmek, zellikle din eitiminde mneviyat ykseltmek ve insanlar Allaha ynlendirmek amacyla sanatn byleyici etkisinden yararlanmlardr. Dvd peygamberin Allah vergisi gzel ve gr sesiyle Zebrdan okuduu sreleri dinleyen btn mahlklarn onunla beraber Allah tesbih ettikleri, bylece Hz. Dvdun ilh szleri sanat yoluyla daha etkileyici bir biimde insanlara bildirdii ve gnlleri uyard bilinir (Sd 38/18, 19, 20). Btn dinlerin ibadet ve yinlerinde, asker ve mill duygularn glendirilmesinde, doumdan lme kadar hayatn btn safhalarnda iir, msiki ve dier gzel sanatlar etkili bir ekilde yerini alm, bu alanda eserleriyle btn dnya insanlarn etkileyen byk sanatkrlar yetimitir. Sanat eitimi ayn zamanda ahlk eitimidir. Sanat eitimi alan bir kimse bir taraftan kendi sanat ve anlama yeteneini gelitirirken, bir taraftan da ruh incelikler kazanarak gzelliin zlemini eker, kemale doru yol alr. Tarihte btn uygar toplumlar sanatn bu eitici ve terbiye edici rolnden yararlanmlardr. Osmanl toplumunda eitim ve retim ana gelmi olan genleri kt alkanlklardan uzaklatrmak iin genelde temel eitimin yannda iir zevk ve bilgisi, msiki ve hsn-i hat gibi sanatlarn eitimi de verilirdi. Daha kk yata gzel yaz renmeye balayan ocuklar, hocalarnn dizi dibinde hem gzel yaznn kurallarn renmi, kabiliyetlerini gelitirmi hem de ahlk terbiyesi grm olurlard. Genler sanat eitimi srasnda, kendi kabiliyetleri lsnde sabrl ve alkan, dzenli ve temiz olma gibi gzel huylar da kazanrlard. Toplumda rnek insan olarak sayg gren hattat, talebelerinin btn zaaflarn yaknen takip eder, ders srasnda mekinin altna kartmalar yaptktan sonra, gerekli grdnde, szl uyarlarnn yannda arada bir talebeye baarlar ile gurura kaplmamasn, kin, haset ve kskanlk gibi btn ruh gzellikleri silip yok eden kt huylardan temizlenmesi gerektiini de yazard. Bylece hat sanatn reten hoca, topluma rnek insan olarak hazrland talebesine huzurlu bir hayatn da yolunu gstermi olurdu. Osmanl kltrnde Enderun Mektebi, resm mektepler ve statlarn evleri, zellikle daha geni alanda gzel sanatlar akademisi konumunda olan tekkeler sanat eitimi yaplan, tarihte byk sanatkrlar yetitirmi kurumlardr. Tekkelerde tasavvuf ahlk safiyeti iinde genler sanat eitimi yannda, kendilerine ve topluma zararl duygu ve dncelerden arndrlrlard. Gnmzde etki alann daha da genileten sanat, eitim, moral, reklam ve politik propaganda arac olarak ve ticar amalarla ve daha pek ok alanda hzl, ileri teknik iletiim vastalar ile ksa srede btn dnya insanlarn

etkileyecek bir gce ulamtr. zellikle gelimi lkelerin, sanatn bu gcnden yararlanarak dnya milletleri zerinde kendi kltr ve sanatlarn stn klma abas ve yar iinde olduklar grlr. Bu nedenle amzda gzel sanatlar eitim ve retimi devlet eliyle programlanarak kurumsallatrlmtr. Bilgi, emek ve byk servetler harcanarak mze ve ktphaneler kurulmu, ehirlerin tarih dokular byk bir duyarllkla korunmu, sanatla beraber yaayan insanlarn sanat bilgisi, zevk ve anlaylar gelitirilmi, bylece sanat ve sanatkr toplumun sevgi ve ilgi oda haline gelmitir. Topkap Saray Mzesi, British, Louvre, Metropolitan, Pergamon gibi mze ve ktphaneler sahip olduklar ok zengin koleksiyonlarla dnya tarihine, uluslarn kltr ve sanatlarna alan, bilime k tutan ve bilimi ynlendiren muhteem kurululardr. Devletler sahip olduklar bu kltr ve sanat eitlilii ve zenginlii ile g kazanmakta, uluslararas kltr ve sanat yarnda ne gemektedirler. Ayrca mze, ktphane ve tarih evreleriyle ilgi eken ehirler de artan turizm gelirleriyle lke ekonomisine byk katk salamaktadr. Gelimi lkelerin uzun zamandan beri eski uygarlklarn kltr ve sanatlarna kar gsterdikleri ar ilgi ve sevgisi, dnya kltr ve sanatlarn koruma, tantma ve gelecek kuaklara aktarma gibi hedeflerinin yannda, sanat eserleri aracl ile milletlerin ruh inceliklerini, duygu ve dncelerini renmek ve bu uluslar zerindeki politikalarn bu alanda yaplan bilimsel aratrmalara gre belirlemek ve bylece hkimiyetlerini glendirmek amacna da yneliktir. Milletlerin meden seviyeleri ve stnlkleri ortaya koyduklar ve sahip olduklar sanat eserleriyle llr. nk bir dnemin madd ve mnev kltr deerleri en saf bir ekilde sanat eserlerine siner. Ancak mill zellii olan sanat eserlerinin tesiri btn dnyay sarar ve o zaman sanat evrensel bir deer ve g kazanr. Milletlerin hayat, kkleri mzide olan gzel sanatlarnn canl tutulmasna, retilmesine, sevilmesine ve korunmasna baldr. Bylece uluslar ya varlklarn devam ettirirler veya hkim kltr iinde erir, tarih sahnesinden silinirler.
Sanat tanmlaynz ve snflandrnz.

zet
Gnmzde ngilizce art, Almanca kunst, Arapa fen karlnda kullanlan sanat kelimesi, nceleri sadece mimarlk, heykel ve resim gibi grsel (plastik) sanatlar iin kullanlm; yeni tanmlamalarla iir, edebiyat, mzik (fonetik), ssleme ve sahne sanatlar da sanat kapsam iine alnarak snflandrlmtr. Sanatn douunda ve tarih boyunca serpilip gelimesinde insann yaratlnda var olan bu estetik zevkle beraber inanlarn da nemli rol oynad kabul edilmitir. Din, sanatn stnde onu besleyen bir kaynak olarak daima milletlerin tarihine, yaay tarzna, madd mnev kltr faaliyetlerine hkmetmi, ekil ve yn vermitir. Din ve mill hislerle, byk bir hayranlkla seyrine doymadmz, stanbul Sleymaniye, Edirne Selimiye, Sultan Ahmed gibi topra vatan yapan mbedler toplumun sreklilik uurunu ayakta tutan, din hayat daha

iten ve daha feyizli yaamamza sebep olan birer sanat aheserleridir. Sanat toplumun meden ykselii iin yapan Mimar Sinan, Mustafa Itr, Dede Efendi, eyh Galib, eyh Hamdullah, Ahmed Karahisr ve Mustafa Rkm gibi dhi sanatkrlar en yksek gnl titreiminde ortaya koyduklar eserleriyle asrlardr gnlleri titrettikleri ve ycelttikleri bir gerektir. Bugn bestelenmi gibi hl cokuyla sylenen bayram tekbiri, salt- mmiyye ruhun ilh gzellik karsnda duyduu hayranln ifadesidir. k Ynus hl aramzdadr. Her dost meclisinde onun ifal ellerini bazan msiki, bazan iir kalplar iinde stmzde hissederiz.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi plastik sanatlardan biridir? a. Resim b. iir c. Edebiyat d. Mzik e. Sahne Sanatlar 2. Bir sanat yapmak iin gerekli bilgi ve hnere sahip kiiye verilen ad aadakilerden hangisidir? a. Sanatkr b. Zanaat c. Bilge d. rak e. Meleke 3. Aadakilerden hangisinde sanat kelimesinin ilk dnemlerdeki tanmnn iine giren sanat dallar bir arada ve doru olarak verilmitir? a. Mimarlk, heykel, resim b. Resim, mimarlk, iir c. iir, resim, heykel d. Edebiyat, mzik, iir e. Mzik, sahne sanatlar, heykel 4. nsanlarn maddi ihtiyacn karlamak iin el emei ve becerisi ile yaplan ilere verilen ad aadakilerden hangisidir? a. Zanaat b. Fen c. Sanat d. Fonetik Sanat e. Nak

5. I. El alkanl ile yaplan i II. Ustalk III. Hnerle yapmak IV. Eser yaratmak? Yukardakilerden hangileri Arapa sanaa fiilinden tremi sanat isminin anlamlarndandr? a. Yalnz I b. I ve II c. II ve III d. I, II, III e. I, II, III, IV

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. a 3. a 4. a 5. e Cevabnz doru deilse Sanat, Tanm ksmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Sanat, Tanm ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Sanat, Tanm ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Sanat, Tanm ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Sanat, Tanm ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Sanat insan ruhuna has duygu ve dnceleri gren ve dinleyende derin bir zevk ve hayranlk uyandracak biimde ortaya konma konusundaki hayal gc ve yaratcln ifadesidir. Sanatlar genel olarak hitap ettikleri organlara gre ikiye ayrlr. 1. Plastik sanatlar (grsel sanatlar), 2. Fonetik sanatlar (kulaa hitap eden sanatlar).

Yararlanlan Kaynaklar
Yetkin, Suut Kemal (1938), Estetik, stanbul. Charles, Lalo (1948), Estetik (trc. Burhan Toprak), stanbul. Ziyaeddin Fahri (1927), Bediyt, stanbul.

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Erken slm dnemi mimarisinin zelliklerini ve yaylma alanlarn aklayabilecek, Asyada Trk-slm Mimarisinin erken rneklerini tanyabilecek Camiler yannda Trk-slm mimarisinin getirdii mezar antlar, medreseler, kervansaraylar gibi mimari tiplerin gelimesini aklayabilecek, Osmanl mimarisi geliimine giden yolda, Anadolu Trk-slm devri mimarisini tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Emev, Abbs, Marip ve Msrda Erken slm Mimarisi Karahanllar ve Gazneliler dneminde mimari Byk Seluklular dnemi mimarisi, Msrda Trk Memlkleri Trkiye Seluklular ve Anadoluda XIV. yzyl Beylikleri mimarisi

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; slmn balang ve yaylma dnemi ile ilgili tarih ve coraf bilginizi gzden geirin ve bu dnemle ilgili daha ok grsel malzeme ieren kaynaa ulanz. Asyada ilk Trk-slm egemenlik evresinin (Karahanllar, Gazneliler, Byk Seluklu mparatorluu gibi) tarihi ve yayld corafya ile ilgili bilgilerinizi konuyu temellendirmek bakmndan gzden geirin ve daha ok grsel malzeme ieren yaynlara ulan. Anadoluda Trk-slm dneminin balangc saylan XI-XIV. yzyllarla ilgili tarih gelimelere ait bilgilerinizi gzden geirin ve daha ok grsel malzeme ieren yaynlara ulan.

10

Erken Dnem slm Mimarisi

GR
Hz. Muhammedin 632 ylnda vefatndan sonraki ilk yzyl iinde slm sanat ilk eserlerini vermeye balamtr. 661 ylnda halifeliin Emevlere gemesi zerine merkez Medineden ama tanm, merkezin ama tanmasyla da bu evrede yaayan Antik kltrn miras ile badaabilecek yap faaliyeti balamtr. Burada doan ve yerleen slp, btn Kuzey Afrika ve spanyay etkilemi, hatta, Abbs slbunun gelitii ileriki 300 yl iinde bile spanyada, Badata kar bilinli bir ekilde uygulanmtr. Erken slm mimarisinde cami tiplerinin gelitirilmesine byk nem verildii grlr. lk camiler, basit evre duvarlarna sahip, ounlukla zerleri ak ibadet yerleridir. Hz. Muhammedin btn faaliyetlerinin merkezi olan ve daha sonra geniletilen ve Veld zamannda (712) avlu etrafnda stunlar ve dz at ile rtl hale getirilen Mescid-i Neb ilk camilere de rnek olmutur. Genel gelime tablosunun dnda kalmakla beraber, Mekkede Mescid-i Harm (Kbe), btn slm dnyasnn kalbi ve btn camilerin mihrap yn olmasyla apayr bir nem tamaktadr.
Metinde ad geen yaplarla ilgili grselleri aratrnz.

1. Emev Devri Mimarisi

Resim 2.1:am Emevye Camii i grnm.

11

ou Emevler tarafndan yaptrlm olan ilk camiler ordugh camileridir. Geni alanlar kaplayan bu camilerin erken tarihlileri arasnda, Basra ve Kfe camileri ile eski Kahirede (Fustat) Amr Camii ve Kayrevanda (Kuzey Afrika) Sd Ukbe Camiinin ilk ekli hakknda bilgiler bugne ulamtr. Amr Camii 642de yaplp 673te geniletilmi, balangta avlu ve mihrap yokken sonradan ak bir avlu ve stunlara dayal bir ana mekn meydana getirilmitir. lk yapl 702 ylna ve Halife Abdlmelike ait olan Kudsteki Mescid-i Aks daha sonra 780de yenilenmi, deiiklikler geirmi, Hallarn saray haline getirmesinden sonra Selhaddin-i Eyyb tarafndan geri alnarak tekrar cami haline getirilmitir. Burada Justinyen devrinden kalma baz ksmlarndan yararlanlarak, dikine gelime gsteren bir yap ina edilmitir. Daha sonraki eklemelerle mihrap duvarnda enine bir nefi bulunan ve kesime yerinde bir de kubbesi olan geni, stunlu bir yap haline getirilmitir. Emev mimarisinin en nemli yaps ise amda, Emevyye Camiidir. lk camilerin basit planlarndan tamamen ayrlan bu cami gerek mimari plan gerekse biimiyle asrlarca slm dnyasnn pek ok yerinde uygulanmtr. Halife I. Veld zamannda 705-715 yllar arasnda tamamlanm olan am Emevyye Camii burada eskiden bulunan bir Roma tapna ile bir Bizans bazilikasnn yerine ina edilmitir. Tamamen yeniden biimlendirilmi olan bu yap, revakl bir avlunun gneyinde yer alr. Caminin minaresi ve drt ana kaps vardr. Altta yksek, stte daha alak stunlarla kemerler, iki katl bir dzenle ana mekn paralel nefe ayrr. Bu nefi tam ortada dikine bir nef keser. Bu dikine nefin ahap ats ykseltilmitir. Kesime yerinde ise kubbe yer alr. Yapda bir ksm sonradan meydana karlan mozaik sslemeler ok dikkat ekicidir. Kkler, servi aalar ve cennet manzaralar ile zenginletirilmi bu mozaik resimlerde insan ve hayvan figrlerine yer verilmemitir. Abdlmelik tarafndan 691 ylnda Kuds hareminde yaptrlm olan Kubbets-sahredir. slm sanatnn ilk antsal yaps gz ile baklan bu eser, Hz. Muhammedin Mira gecesi bast ve Allaha ykseldii kabul edilen kutsal kaya zerinde ikinci bir hac merkezi ziyaretgh olarak yaptrlmtr. Sekizgen yapnn iinde ikinci bir sekizgeni stun ve kemerler oluturmakta, en ite de daireye geilmektedir. Bunun zerini 20 m. apnda ve 20 m. yksekliinde kubbe rter. i zengin mozaik kaplamaldr. IX. yzyl balarnda kubbe km, mozaikler dklm ve onarm grmtr. En esasl onarm da Kann Sultan Sleyman tarafndan yaptrlm ve d mozaik yerine inilerle kaplanmtr. Emev devri, camiler ve ant yaplar dnda sivil mimariyi temsil eden yaplar byk iskn blgelerinin dnda mstahkem saray veya kasr olarak hizmet vermi binalardr. rdnde Kusayru Amre, kesme ta mimarisiyle ve blml tonozlu esas meknyla dier Emev kasrlarndan farkldr. II. Veldin hilfetinden nceki bir dnemde yapld tahmin edilmektedir. Bu kasrn duvar resimleri slm sanat tarihi bakmndan nem tamaktadr. Emev l saraylarn bilinen ilk rnekleri arasnda Halife Him b. Abdlmelik devrinde 727 ylnda yaplm olan Kasrl-hayril-garb, II. Veld zamannda yapmna baland tahmin edilen Kasrl-Mett, Hrbetl-mefcer Emev sivil mimarisinin en ilgi ekici rneklerindendir. Kasrl-Mettnn muhteem kabartmalar II. Abdlhamid tarafndan Alman mparatoru Kaiser II. Wilhelme hediye edilmitir. Gnmzde Berlin

12

Pergamon Mzesinde sergilenmektedir. Bu kasrlar plan bakmndan genelde ana avlu etrafnda gelimi mimari blmlerden ve bu i mekn iine alan tahkimatl duvarlardan olumaktadr.

2. Abbs Devri Mimarisi

slm dnyasnda Emevlerin yerine 750de Abbslerin ynetimi ele geirmeleriyle siyas, asker, idar, ilim ve sanat alanlarnda ok byk deiiklikler olmutur. slm halifeliinin bakenti amdan Badata tanmasyla Ssn ve Mezopotamya sanat geleneklerinden devirilen biimlerle slm sanat Orta Asya doulu bir ehre kazanmtr. Ayrca Orta Asyadan devirilen Trk birliklerinin hilfet ordusunun saflarna katlmasyla slm sanat Trk sanat ile btnlemeye balamtr. Abbs mimarisinin getirdii yenilikler arasnda ehircilik anlay vardr. Badat bata olmak zere, yeni ehirlemeler din mimariyi ve sivil mimariyi yeni bir ynde gelitirmitir. Hrnrreidin nl Badatndan bugn bir ey kalmamtr. Halife Mansrun Badat ehri (762 766) daire emal ve drt ana girili bir merkez olarak dnlm, ortada saray ve cami, surlara doru da mahalleler ve arlar yer almtr. Abbs devrinde en nemli mimari gelimelerden biri yeni Smerr ehrinin kurulmas olmutur. Din ve sivil mimari alannda yepyeni bir anlayn somut belgesi olan bu ehir 836 ile 883 arasnda yeni mimari anlayn geni lde uyguland bir merkez olmutur. Nfusunun 1 milyona ulat kaydedilen Smerrda dnyann en byk camilerinden biri, 150.000 kiinin namaz klabildii Mtevekkiliye Camii yaptrlmtr. Halife Mtevekkilin 848-852 yllarnda yaptrd bu cami, tula mimarisiyle ve 3800 m2lik yzlmyle Abbs devrinin yeniliklerinden biridir. Avlu etrafnda, pyelere oturtulmu olan atl revaklar ve nef halinde dzenlenen ana meknn dnda malviye denilen spiral minaresi ykselir. 58 m. yksekliindeki minareye 2,50 m. geniliinde rampalarla klr. Ayn minare, yakndaki Mtevekkiliye (Caferiye) ehrinde Eb Dlef camiinde de tekrarlanmtr. slm sanat iinde bilinen ilk trbe Kubbets-suleybiyyedir. Sonraki trbe mimarisinin gelimesi Orta Asya Trkleriyle balayacaktr. Burada, 862 tarihli yap, Diclenin bat kysnda kk bir tepecik zerinde ykselir. ie iki sekizgen ve ortadaki sivriltilmi bir kubbe ile rtldr. Mstansr, Mutez ile Mhted burada gmldr. Emevlerde olduu gibi Abbslerde de l saraylar ve kasrlar yaplm olmakla birlikte bunlar daha ok yeni ehircilik anlay ile birlikte yrtlmtr. Rakka ve Hrakla dairev ema gsteren, yeni merkezler VIII. yzyln ikinci yarsnda yaplm olan haydr Saray Badatn 120 km. kadar gneyinde bulunan, surla evrili bir l saray olarak baz zelliklere sahiptir. Tula sslemeler ve sivri kemerler yannda ite, meknlarn ayr ayr avlular evresinde beyt denilen bir dzende sralanm olmas ve genellikle kollu tarma dzeni denilen mimari planlamay gstermesi ilgi ekicidir. Abbs devrinin en byk saraylarndan biri olan Cevsakul-Hakn Smerrda Halife Mutasm tarafndan Trk beyi Artuk Ebl-Feth b. Hkn iin yaptrlm fakat ok beendii iin kendisi kullanmtr. Yan yana tonozla rtl bir antsal girie sahiptir. Arka arkaya mekn gruplarndan oluan sarayda drt kollu bir taht salonu, serdb denilen serin yer alt meknlar bulunmaktadr. Bunlarn yannda al sslemeleri odalarda

13

stukolar, harem duvarlarnda figrl freskleri dikkat ekmektedir. Bu freskler Abbs devri resim sanat iin ok zengin bir kaynak oluturmaktadr. Bu figrlerde Orta Asya resim geleneini hatrlatan ve Trkler tarafndan gelitirildii anlalan tipler grlr. 854-859da Mtevekkilin kendi merkezi iin yaptrd Belkuvr Saray avlu ile ulalan drt kollu taht salonuna sahiptir. kinci avluda, dikdrtgen planl ve stunlu ayr bir camisi vardr. Smerrdaki al ssleme slplar mermer tozu ile alnn karmasndan meydana gelen bir eit kaplama esasna dayanr. Kalpla veya izilerek yaken sslemeler yaplr. Derin kesim veya mil kesim konturlarda derin glgeler veya hafif kabartlar oluturur. Damganda Tar Hane Cami ile sfahann dousundaki Nyin Camii ran sahasnda Abbs sanatn temsil eden iki nemli eserdir. Buhara ehrinde Smnolu Trbesi drt yanda ayn deerde cepheleriyle kare planl ve kubbeli bir yapdr. Bu yap tula mimarisi ve dekoruyla Orta Asya mimarisiyle yakn balantldr. Sepet rgs biimindeki tula dekorlu cephelerin st ksmn sivri kemerli galeriler evreler. Bu tarz, erken devir slm mimarisi iin bir yenilik olarak grlr. Emev devri sanat Ge Antik devrin miras zerinde bir sentez yaratmtr. Abbs devri sanat ise Trklerin byk etkisiyle douya dnk bir slbun uygulayc ve gelitiricisi olmutur. Abbslerden sonra slm sanat genelde Trk sanatyla temsil edilmi ve rneklendirilmitir. randa Byk Seluklularla balayan yenilikler ve yerleen slplar daha sonraki devreleri etkilemitir. Msrda da Tolunoullarndan sonra Trk Memlklerin bu gelimenin srdrlmesinde hkim bir rol oynadklar grlr. Kuzey Afrika, geleneklerini koruyarak uzun yllar ayn emalar tekrar etmitir. spanyada ise Emev sanatnn devam olan bir slp Akdeniz evresindeki dier sanatlar da etkileyerek kuvvetli bir gelenek kurmutur.

3. spanya ve Marip Sanat

711de spanyaya geen mslmanlar burada 1492ye kadar hkm srdler. Bu sre iinde gelien sanat slplar evreyi kuvvetle etkilemi, Marip denilen Kuzey Afrika Endls ad verilen spanyada eitli sllelerin siyas egemenlikleriyle sanat gelimesini srdrmtr. Btn Kuzey Afrikada Kayrevan Sd Ukbe Camiinin modeli esas alnm, din mimaride ve camilerde eitli ekillerde bu ema ve form uygulanmtr. Endlste 786da I. Abdurrahmann balatt Kurtuba Camii, 990 ylna kadar kez geniletilmitir. Avlunun kble tarafnda, stun ve kemerlere dayal kapal bir ana mekn emasna sahip olan ilk yap kbleye dik dokuz nefiyle Suriye geleneini yaatmtr. Fakat son eklemelerle simetrisi bozulmutur. Yzlerce stunla ve iki katl kemerlerle bir orman andran cami, ii, krmz tula ve beyaz tan birlikte kullanlmasyla deiik bir manzara gsterir. Bu camide at nal kemerler ve sonraki eklemelerde dilimli kemerler de uygulanmtr. II. Hakem devrine ait olan bugnk zengin sslemeli mihrap blgesi, yan yana kubbe ile rtldr. Damarl kubbeler zengin sslemeleriyle ve evredeki dilimli, iki renkli kemerlerle at nal biimindeki mihrap niinin bulunduu blgeye ayr bir zellik kazandrmaktadr. Bat slm sanatnn en nemli rnlerinden biri olarak grlen Kurtuba Camiinin mimari unsurlar ve sslemeleri yalnz Kuzey Afrika slm mimarisini deil, Avrupa ve Akdeniz mimarisini de etkilemitir.

14

spanyada Ben Ahmer Devletinin merkezi Grnata (Granada) slm sanatnn son nemli rnlerini verecektir. Nasrler olarak da tannan Grnata emrlerinden kalan en nemli yap XIV. yzyldan kalma Elhamra Saraydr. ksmdan meydana gelir: Mever denilen ksm sultann davalara bakt ve tebaasn kabul ettii yerdir. Bunun dnda taht salonu vardr. Harem ksmnn merkezinde aslan heykelleriyle fskyeli havuzu bulunan avlu yer alr. Divan ksm da havuzlu avlu esasna dayanr. Btn saray, eitli kklerden meydana gelmitir. Plan, ihtiyaca gre meydana gelmi, salamlktan ok rahat ve gsterili sslemeler tercih edilmitir.

Resim 2.2: spanya Elhamra Saray aslanl avlu Kaynak : Muhittin Serin arivi

4. Msrda Erken slm Mimarisi

Msrda ilk bamsz mslman Trk devletinin kurucusu Tolunolu Ahmed, Smerrda grevli bir Orta Asyal Trk emrinin oludur. Kahireden yzyl kadar nce el-Katayi adn verdii ehri kuran Tolunolu Ahmed, sivri kemeri, sslemesi, gelenekleri ile Trk mimarisini de Msra

15

tamtr. Tolunolu Ahmed 868de Msra egemen olduktan sonra 870te el-Katayi ehrini kurmu, 873te su kemeri ve hastahane yaptrmtr. Ksa sren parlak bir devrin temsilcisi olan camisi ise Msrn slm devri antlar iinde ok nemli bir yere sahiptir. Tolunolu Camii, 876-879 yllar arasnda yaplm tula bir yapdr. Tula gelenei Smerr yolu ile ve Trklerle Orta Asyadan Msra gelmitir. Sivri kemerlerin kullanld bu yapda, keleri yuvarlatlm pyelerle avlunun kble ynnde be paralel nef meydana getirilmi, dier yanlar iki nefle tekiltlandrlmtr. Smerr Mtevekkiliye Camiinin yar byklndeki yapnn minaresi duvarlarn dnda, rampalarla klan spiral bir kule eklindedir. XIII. yzylda Memlk Sultan Lin tarafndan yaptrlan ekler ve onarmlar srasnda dtan merdivenli kare bir kaide rlmtr. lk mslman Trk devleti olan Tolunoullar 905te Msr egemenliini tekrar Abbs halifelerine brakmtr. 933e kadar da Msrda bir kargaa devri srm, nihayet bu tarihte Ferganal soylu bir Trk ailesinden gelen Mehmed Akitin Msra vali olmasyla X. yzyln ortalarna kadar Msr dzene sokmutur. 943te yaptrlan erif Tetabe (Tabataba) Mehedi, drt kollu pyeler stnde 20 x 30 m. boyutlarnda ve zeri eit dokuz kubbe ile rtl bir yapdr. Bir de stuko sslemeli mihrab bulunan bu yapnn mimari plan bu devir iin ok ilgi ekici bir yenilik olarak grlr. Bu iki Trk devletinden sonra Msr, 969dan itibaren Ftmlerin egemenliine girmitir. Kuzey Afrikal, Berber ve i olan Ftmler, Mehdiye ve Kayrevandan sonra, kerpi surlarla evirdikleri Kahireyi kurarak merkez yapmlardr. Ftm mimarisinde, kesme tan ok kullanlmas ve cephelerin kuvvetle belirtilecek biimde ele alnmas yannda, i sslemede bitki motifleri nemli zelliklerdir. Buna karlk, planlarda genellikle Tolunolu Camii ile Kayrevan Camii rnek alnm, deiik llerde uygulanan bu planlarla yeni bir mimari meydana getirilmitir. 970972 yllarnda tamamlanan el-Ezher Camii, paralel nefleri ile Tolunolu Camiini rnek alm, Kayrevandaki gibi iki kubbe dikine uzanan orta nefin iki ucuna yerletirilmitir. Pyeler yerine de devirme stunlar kullanlmtr. Sonradan medrese haline getirilen ve Memlk devrinde minareleri eklenen yap Kahire niversitesine temel olmutur. Genel manzaras ile kale grnm veren ve takn cephesiyle dikkati eken Hkim Camii (990-1003) Tolunolu Camiini kk lde tekrarlar. Akmer Camii ise 1125te tamamlanmtr. Kahirede devir aan zengin ve eitli sslemelere sahip kesme tatan cephesinde birbirinden ayrlan ksmlarn geometrik dzeni Trk ruhunun hkimiyetini gsterir. Kitbesinde zviye ad geen elCy Camii, ana meknn plan bakmndan ilgi ekici bir yapdr. 1085te Bedr el-Ceml tarafndan yaptrlan yapnn mihrap nnde ortada bir kubbe, yanlarda iki tonoz, bunun da arkasnda yan yana tonozla enine bir dikdrtgen mekn elde edilmitir. XI ve XII. yzyllara ait olan Ftm trbelerinde kare plan tromplu kubbe ve mukarnas dolgular kullanlmtr. Seb Abenat (yedi kzlar) ad ile tannan trbeler ak trbe geleneini devam ettirirler ve Msrdaki ilk trbeler olarak grlrler. 1132 tarihli Seyyide Rukyye Trbesi de ayn mimari unsurlarn kullanld bir yapdr. i olan Ftmlerin ranla kuvvetli balar vard. Bu mimari unsurlar da randa bu srada Byk Seluklu mimarisinin olgunlatrd geleneksel unsurlardr. Bedr el-Ceml tarafndan XI. yzylda yaptrlan Kahirenin nl sur kaplarnn karde olan mimarlar Urfal idiler.

16

1171de Ftm Devletine son veren Selhaddin-i Eyyb, gneye doru lkesini geniletti. Eyybler ksa sren egemenlik devrelerinde (1171-1250) sanat alannda da Seluklularn ve Zenglerin olgunlatrd slbu yaydlar. Eyyb devri antlarndan ok az gnmze ulamtr. Msrda baz trbeler dnda, onlarn getirdii ilk medreselerden de bir ey kalmamtr. Suriyede medreseler Seluklu ve Zeng geleneine baldr. Camilerde revakl avlu, dilimli kubbeler ve stuko ssleme hkimdir. Bu gelimeler dnda slm sanat ran, Anadolu, Hindistan ve dier evrelerde btnyle Trk sanat erevesi iinde gelimesini srdrmtr. Bu gelime sadece mimaride deil, ini ve keramik, hal, maden ileri ve kitap sanatnda da hep Trk sanatlarndan ayrlamayan bir gelimenin rnleri olmutur. randa Byk Seluklu sanat kendinden sonraki btn Dou slm sanatlarn sonuna kadar etkileyecek kuvvetli bir gelenek kurmutur. Anadoluda tamamlanarak, Osmanl mimarisinde en parlak devrine ulaan bu gelimeyi Trk-slm Sanat balklar altnda inceleyeceiz.
Msrda erken slm dneminde genel yap tiplerinden ayrlan ve deiik bir rt sistemi tayan yap hangisidir?

Resim 2.3:Kahire Tolunolu Cami Kaynak:Muhittin Serin arivi

17

TRK - SLM MMARS

Son zamanlardaki aratrma ve yaynlarla Trk mimarisinin Anadoludaki gelimesinin kkenlerinin randan Dou Trkistana kadar olan blgede, Trklerin meydana getirdii ve gelitirdii mimarinin esaslaryla sk skya bal olduu artk iyice kabul edilmitir. Anadolu Trk mimarisinin gelimesini iyice kavrayabilmek iin erken devir Trk mimarisinin Asyadaki gelimesini gz nnde bulundurmak gerekir. slmlktan nceki dnemde Asyada Hunlar, Gktrkler ve Uygurlar Trk Sanatnn erken devrini temsil ederler. Mimari adan, Hunlar ve Gktrklerden elimizde bulunan, genellikle mezarlar ve buralardan elde edilen tanr sanat eserleridir. Uygurlar ise Buda dinini geni lde benimsemilerdi. Bununla beraber Maniheist tapnaklarn ran tekedelerini Budist tapnaklarn stupalar tekrarlad anlalr. Hoodaki geni kalntlar arasnda Uygur saraylarnn plan geni lde aydnla kavumutur. Kubbeli mezar antlar, sivri kemerler, kubbeli meknlar Uygurlarn uygulam olduu mimaride aka grlr. Bunun yannda Anadolu Trk mimarisinde ileride ok nemli bir gei unsuru olacak olan genlerle kubbeye geie de ilk defa burada rastlanmas ilgi ekicidir. Uygur tapnaklarnn duvar resimleri ise Trk resim sanatnn ncleri arasndadr.
Metinde ad geen yaplarla ilgili grselleri aratrnz.

1. Karahanllar Devri Mimarisi

Asyada Trk-slm mimarisinin ilk eserleri Karahanllar devrinde ortaya kar. Karahanllar Gktrklere bal iken 840tan sonra devlet kuran Karluk Trkleridir. 960 yllarnda mslman olan Karahanllar 999da Buharay alarak Smnoullar Devletine son vermilerdir.

Resim 2.4:Byk Seluklu mezar antlarndan Mervde Sultan Sencer Trbesi

18

lk Karahanl eserleri kerpi yaplardr. Sonralar ise tula mimarisinin en gzel rneklerini ortaya koymulardr. lk kerpi yaplarndan Eski Dehistan Mezarlnda ir-Kebir adndaki byk kubbeli yap tuk (al) kaplamalaryla ve salamlyla dikkati eker. Karahanl camilerinden iki nemli rnek ise Anadolu Trk mimarisinde en olgun ekline kavuacak olan enine gelimi, mihrap nnde kubbeli cami planyla merkezi planl cami formunun ilk rnekleri olarak ele alnabilecek plan olgunluu gsteriyor. Kerpi ve tulann birlikte kullanld Buhara yaknndaki Hazar Camii kare planl bir yapdr. Ortada tuladan pyelerin tad drt tula kemer, merkez kubbeyi tamaktadr. Kelerde de birer kubbe yer alr. Aradaki boluklar ise tonozlarla rtlmtr. Bu ilgi ekici XI. yzyl yapsnn yan sra, eski Merv yaknnda XI. yzyl sonu ile XII. yzyl balarndan Talhatan Baba Camii tamamen tuladan yaplmtr. Enine dikdrtgen plann ortasnda, mihrap nnde yapnn btn geniliiyle bir kubbe yer almaktadr. Yanlara doru ortada birer geni pyeye oturtulmu olan bu kubbe tromplu bir kubbedir. Yan taraflarda ise tonozlar kullanlmtr. leriki gelimelere esas olan bu iki plan tipinin bu olgunlukta karmza kmas olduka dikkat ekicidir. Dier Karahanl camilerinden ilk haliyle gnmze ulaan eser yoktur. Buharada Mugak Attari Camiinin portal cephesi pimi toprak zengin sslemeler arasnda ini sslemenin de kullanld erken bir rnektir. Buharadaki yaplarn ou Arslan Han tarafndan (1087-1130) yaptrlmtr. Bunlardan 1119 tarihli Namazgh Camiinin mihrap duvarndaki sar krmzmtrak kk parlak tulalardan geometrik kf kitbeler ilgi eker. XII. yzyl balarnda yaplan Mescid-i Cuma ise orijinal ekliyle zamanmza gelememitir. Ancak Buhara ehrinin sembol haline gelen ve Kalan Minaresi ad verilen minaresi, Arslan Hann ad ve 1127 tarihini veren kitbesiyle Karahanl tula iiliinin en olgun bir rneidir. Kuaklar halinde deiik geometrik sslemelerle kaplanm olan minarenin bir yakn benzerine de zkentte rastlanmaktadr. Buharadaki minareye nc olduu kabul edilen bu minarenin bal olduu cami de yklmtr. Tirmiz yaknnda ar Kurganda 1108-1109 tarihli dier bir Karahanl minaresinde Serahsl bir ustann adn gryoruz: Ali b. Muhammed. On alt yivli bir gvde halinde ykselen bu minare de Karahanl minarelerinin baka tipte bir uygulamasdr. Her iki tip minare de Trkistanda silindirik, ince, uzun ilk minare rnekleridir. Karahanl mimarisinin gelitirdii ok nemli bir yap tipi de trbelerdir. Erken tarihli slm trbelerinden ilki Smerrda Kubbets-Suleybiye ve Buharada Smnoullar trbesidir. Karahanl trbeleri ise cephe mimarisine zel bir nem veren, tula sslemelerin hkim olduu zengin bir mezar ant mimarisinin erken rnekleridir. zbekistanda 978 tarihli Arap Ata Trbesi, en eski Karahanl eseridir. Kare planl ve tek kubbeli yap, kubbeye geite kullanlan dilimli, yonca biimli tromplaryla ileriki gelimeler iin nemli bir adm tekil eder. Aye Bibi ve Balaci Hatun trbeleri Karahanl tula mimarisinin dier iki nemli eseridir. Aye Bibi Trbesi, Byk Seluklu Sultan Alparslann kz Aye Bibi iin yaptrlmtr. Cephesinin iki yannda yer alan minare biimindeki ortas daralan kuleleri ve cephenin btn, altm drt deiik ssleme ile ilenmi srl tula ile kaplanmtr. Karahanllar alacak olgunlukta ve byk lde bir kervansaray mimarisinin de gelitiricileridir. emsl-Mlk Nsr b. brhimin yaptrd iki kervansaraydan 1078-1079 tarihli Ribt- Melikin pitak denilen antsal giri kaps ile cephesi ayaktadr. Karahanllarn Dehistan, Akakale, Dye Hatun, Baane (Kurtlu ehir) Kervansaraylar Byk Seluklu Ribatlaryla yakn plan ve form benzerliklerine sahiptir. Baane kervansaray ise plan emasyla Anadoludaki sultan hanlarn plan emasn

19

andrmaktadr. zerinde iyice durulmas gereken Trk mimarisinin bu erken devrinde Karahanllar, camileriyle ve trbeleriyle ileriki gelimeleri etkileyecek olan ilk admlar atarken, kervansaray mimarisinde gerekletirdikleri avlu-eyvan ve kubbe kompozisyonlaryla da nclk etmilerdir.

Resim 2.5: Buhara Kalan Minare Kaynak: Asarul-slamit-tarihiyye fil-ittihadis-Sovyetiyye

2. Gazneliler Devri Mimarisi

Daha nceleri Byk Seluklularla balatlan Trk mimarisinin Karahanllarda grdmz parlak gelimesi Gaznelilerle devam etmitir. Hint ve slm dnyalarnn buluma yeri haline gelen Gazne, Sultan Mahmud zamannda en parlak devrini yaamtr. Onun Ars-i Felek Camii kaynak bilgilerine gre XI. yzyl banda aa direkler zerine zengin sslemeli dz atl bir yap olarak yaplmtr. Daha sonra Anadolu Seluklularnn aa direkli camilerinde kalem ii, ini mozaik gibi deiik malzemelerle benzer zelliklere rastlayacaz. Gaznede nceleri kule zannedilen iki antsal yapnn hava fotoraflarnn yardm ile yklm olan camilere ait minareler

20

olduu anlalmtr. Sultan III. Mesuda ait olduu kitbesinden anlalan ilk minare, ta kaide stnde yldz biiminde ykselir. st yars silindir eklinde iken yklmtr. 1115 ylna tarihlenen bu yapda ite spiral bir merdiven vardr. erefelerin ahap olma ihtimali kuvvetlidir. Yldz biiminin her taraf eit karelere blnm ve her kare iinde zengin tula sslemeler yer almtr. Yaz, bitki dekoru ve geometrik ssleme deiik ekiller gsterir. Kitbesinden Behram aha (1117-1149) ait olduu anlalan ikinci minare de bunun daha basit bir tekrardr. Gazneli minarelerinin bylece Karahanl minarelerinden farkl olduu grlmektedir. Bu da Trk mimarisinin aratrma ve yaratma kuvvetini gsteriyor. En nemli Gazneli camii, phesiz Leker-i Bzr Ulucamiidir. Son yllardaki kazlarla kalntlar ortaya karlan bu yap sarayn sur duvarna bitiiktir. Daha sonraki mihrap n kubbeli yaplarn ncs olarak grlen bu yap XI. yzyl ilk yars iinde Sultan Mahmud (998-1030) veya I. Mesud (10301041) zamannda yaplmtr. Mihrap nnde iki nef boyunca uzanan byk kubbesiyle bu cami tipi Karahanl camileri gibi ok nemli gelimelere yol am, Byk Seluklular tarafndan ran camilerinde gelitirildikten sonra Artuklularla Anadoluya, Memlklerle Msra kadar gelimesini kuvvetle srdrmtr. Gaznelilerin kaynaklarda ad geen medreselerinden hibir rnek kalmamtr. Gaznelilerin saraylar Trk saray mimarisinin erken rnekleri arasnda olup, son yllardaki kazlarla olduka aydnla kmtr. Gney Afganistanda Bust ehrinin kar kysnda Leker-i Bzr Saray, geni bir alana yaylm olan eitli yaplardan meydana gelir. XI. yzyl balarna tarihlenen ve Sultan Mahmud devrinden kalan gney kasr, geni bir avlu evresinde uzunlamasna planlanm, dzgn bir emaya sahiptir. Drt eyvan emasna bal olan avlunun kuzeyinde, giriinde caminin de bulunduu taht salonu yer alr. Taht salonunun duvarlar Sultan Mahmudun hassa ordusunu canlandran ve belge nitelii de tayan figrlerle doldurulmutur. ok tahrip edilmi olan bu duvar resimlerinde askerler nehir kysnda ok etkileyici bir manzaraya kar yaplm olan bu saraydan baka, Gazne ehrinde 1112 tarihinden kalma Sultan III. Mesudun saray da son yllardaki kazlarla meydana karlmtr. Bu da drt eyvan emasna bal bir avlu etrafnda yer alan dzenli meknlardan meydana gelir. Ke kulelerine sahip bir sur duvar ile evrilidir. Burada ok zengin mermer sslemeler duvar kaplamalarnda hkim unsurlardr. Gazneli saraylar ok tahribe uram ve tekrar tekrar onarlarak ksmen kullanlmtr. Gaznelilerin Trk mimarisine nemli bir katklar da kervansaray mimarisinde ortaya kar. 1019-1020 tarihlerinde Sultan Mahmud tarafndan ehnme yazar Firdevsnin htrasna yaptrld son zamanlardaki aratrmalardan anlalan Ribt- Mh (veya ahe) Mehed yaknnda, Serahs yolu zerindedir. Ke kuleleri bulunan kare planl yap, ortada geni bir drt eyvanl avluya sahiptir. Sivri kemerli revaklarn arkasnda yer alan tonozlu sar meknlardan baka ok nemli bir gelime, eyvanlarn arkasnda yer alan kubbeli meknlarda kendini gsterir. Bylece Seluklulardan nce eyvan-kubbe birlemesi bir Gazneli yapsnda btn aklyla ortaya km oluyor. Bununla da Karahanl ve Seluklu mimarileri arasndaki balant kesintisiz olarak takip edilebilmektedir.

3. Byk Seluklular Devri Mimarisi ve Etkileri

Horasanda 1040ta kurulan Byk Seluklu Devleti, Alparslan ve Melikah devirlerinde byk bir imparatorluk haline geldi. 1157de Sultan Sencerin lmnden sonra Irak, Kirman, Suriye Seluklular ile devam eden

21

imparatorluk, Atabeklerle Suriye ve Azerbaycanda devamn bulmu, XIII. yzylda da Anadoluda Trkiye Seluklular ile en parlak devrini yaamtr. randa Byk Seluklularn gelitirdii plan ve mimari formlar yalnz randa deil Dou slm dnyasnda da devam etmitir. Bunlarn en nemlilerinden biri, antsal cami mimarisidir. Bu tipin ilk rnekleri arasnda sfahan Mescid-i Cumas ne kar. 1072-1092 arasnda Melikah devrinde en nemli ksmlaryla ortaya kan yap srekli eklemeler ve onarmlarla drt eyvan emasna sahip geni avlu etrafnda tonoz ve kubbelerle rtl geni bir yap halini almtr. Mihrap nnde gney eyvanna bitiik olan antsal kubbe, 1080 ylnda Melikahn emriyle yaplmtr. Drt yuvarlak pyenin birletirilmesinden meydana gelen demet pyeler zerine oturan byk kubbe, dilimli tromplarla hafife sivrilerek tamamlanr. Seluklu kubbelerinin geleneksel formunu meydana getiren bu kubbe dier Seluklu yaplarnda da tekrarlanacak bir rnek oluturmaktadr. Bu plan emas, Anadolu ve Msra kadar izlenebilecek bir gelimenin balang noktasdr. Mescid avlusunun kuzeyinde Melikahn emriyle hanm Terken Hatun adna yaptrlm Kmbet-i Hk yer almaktadr. Hemen hemen mescid kubbesiyle ayn plan emasna sahip olan bu kubbe yapsnda tula mimari, zeminden kubbenin kilit noktasna kadar, dey silmelerle gotik prensiplerle karmza kar. Avrupa gotik mimarisinden ok nce yaplm olan bu yapda kubbeye geii yine dilimli tromplar salamaktadr. Byk Seluklu mimarisinin teknik ve estetik adan en olgun yaps gzyle baklan bu eser, aslnda kk lde ele alnm bir yap olduundan derhal kavranlan bir etkiye sahiptir. randaki Kazvin Mescid-i Cuma ve Mescid-i Haydariyyesi gibi dier Seluklu camileri bu iki kubbenin deiik uygulamalar eklinde, hafif sivri tromplu kubbeli yaplar olarak grlr. Seluklu mimarisinin randa en nemli camilerinden biri, btn mimari yenilikleri ve aratrmalar tek bir yap iinde toplayan Zevvre Cuma Camiidir. 1135 tarihli bu kk lde Seluklu camii yzyllar boyu Asya camilerinin planlarna nclk etmitir. Yandan girili, tula minareli ve drt eyvanl avlunun kble ynnde mihrap n kubbesi bulunan bu yapda, 7,45 m. apndaki kubbe artk plan iindeki yerini almtr. Bylece Karahanl ve Gazneli mimarisinde geni lde uygulanm olan drt eyvanl avlu emas ilk defa cami mimarisinde eyvana bititirilen mihrap n kubbesiyle birlikte bir btnlk iinde ortaya km oluyor. te bu plan emas ran ve Orta Asya camilerinin vazgeilmez plan emas olacaktr. Hemen ayn tarihlerden komu Ardistan Mescid-i Cumas da ayn prensiplerle yaplmtr. Bundan sonra birer birer eski Seluklu camileri bata olmak zere btn camiler drt eyvanl revakl avlular eklenerek geniletilmeye balanmtr. Byk Seluklular, daha nce uygulanm olan mimari elemanlar yeni bir mimari iinde deerlendirerek orijinal bir slp yaratmtr. Pratik bakmdan namaza pek uygun olmayan bu cami plannda asl mihrap yannda baka mihraplar da koyma gerei ortaya kmtr. Eyvanlarn yksekliini rtmek iin ounlukla revaklar iki katl yaplmtr. Birbiriyle g kaynaan unsurlarn bir araya getirilerek yaratld bu antsal mimari o kadar benimsenmitir ki onlardan sonra da vazgeilmez bir ekil olarak eitli llerde tekrarlanmtr. Byk Seluklu mimarisinde minarelerde de bir slp birlii yaratlmtr. Bir iki ender rnek dnda, zengin tula iiliiyle tuladan silindirik ve ince uzun minare formu tekrarlanmtr. En erken medreseler Gazneliler devrinde ortaya kmtr. Ancak Byk Seluklular, ilie kar Snnliin gelitirilmesi ve devlet memuru

22

yetitirilmesi iin medrese fikrine byk nem verdiler. Melikah zamanndan kalma Hargirt ve Rey medreseleri gnmze gelebilmitir. Kalntlardan bunlarn drt eyvan emasna bal avlulu byk yaplar olduu anlalmaktadr. Hargirt Medresesinin ayakta kalan eyvannn tula hamurundan iekli kitbesi bugn Tahran Mzesine kaldrlmtr. Byk Seluklu medreselerinin daha Turul Bey zamannda gelimeye balad kaynaklardan bilinir. Nbur Medresesi 1046 civarnda tamamlanmtr. Ts, Herat, Belh ve Badatta 1067de medreselerin yapld bilinmektedir. Byk Seluklular drt eyvanl avlu emasn nce medreselerde denemi, sonra antsal cami mimarisinde kullanmlard. Bu medrese fikri ve emalar Byk Seluklular ve atabekleri vastasyla Suriye-Irak ve oradan Msra, dier yandan da gelimesini tamamlayaca Anadoluya getirilmitir. Antsal Cami ve medrese mimarisi yannda Karahanllarda balayan mezar antlar mimarisinde de trbe ve kmbet eitleriyle Byk Seluklu mimarisi en nemli rneklerin yaratcs olmu, Byk Seluklular dneminde mezar antlar kmbet ve trbe olarak iki tipte gelime gstermitir. Kmbetler altta bir mumyalk bulunan silindirik veya okgen gvdeli iten kubbe, dtan klhla rtl trbeler kare planl ve kubbeyle rtl yaplardr. Turul Bey zamanna tarihlenen Kmbed-i Al sekizgen planl ve kubbeli, Damganda (ihilduhtern) Krkkzlar Kmbeti ise tuladan yuvarlak planl ve kubbeli bir yapdr. Harekn 1 ve II kmbetleri sekizgen planl, cepheleri tulalarn deiik ekilde konmasyla dekoratif hareketlilik kazandrlm Seluklu dneminin nemli mezar ant rnekleridir. Seluklu trbe mimarisi mam Gazzlye mal edilen 1111 tarihli Ts trbesinden sonra, 1157de Serahsl mimar Muhammed b. Atszn yaratt Mervdeki Sultan Sencer Trbesiyle en olgun noktasna ulamtr. Kare kaide zerinde galerilerle evrili bir st ksm ve hafif sivri ift kubbe ile rtl olan trbede, 17 m. apndaki tromplu kubbe dtan firuze srl tula ile kapldr. Byk Seluklu mimarisinin aheserlerinden olan yap, btn Orta Asyada XIV. yzyl yaps Hoca Ahmed Yesev Trbesinin 18 m. apl kubbesiyle geilebilmitir. Karahanl ve Gazneli ribtlarndan sonra Byk Seluklu kervansaraylar da erken devirlerde nemli kervan yollar zerinde kare planl, drt eyvanl revakl avlulu emada ina edilmitir. Ribt- Enirvn, kare planl bir yapdr. Drt eyvanl avlu emasna dayanan ve ke kuleleri bulunan yapnn bir ynnde beyt biiminde dzenlenmi zel meknlar dikkati eker. Byk Seluklu kervansaraylarnn en tannm olan ise Ribt- eriftir. Dtan bir kale grnnde olmakla beraber ite saray zenginliindedir. 1114-1115 tarihine rastlayan yap son ekliyle iki avlulu bir duruma sahiptir. Camisi, zel meknlar, portalleri ve zengin tula sslemeleriyle dikkati eker. Byk Seluklu mimarisi her ynyle ve btn tiplerinde, gerek plan gerekse biim bakmndan kendinden sonraki Hrizmler ve lhanl devri gibi Asya mslman mimarisini byk apta etkilemitir. Kubbe problemi Seluklularn olgunlatrd biimleri aamam, byk ldeki denemeler gelimeyi tkamtr.

4. Timurlu Devri Mimarisi

lhanl devletlerinin dalmasyla Timur, 1369dan sonra byk bir Asya imparatorluu kurmay baarmtr. Timurlu yaplar da mimaride nemli bir yenilik getirmemi, daha ok sslemeleri ve byk lleriyle ne kmtr.

23

Bunlar arasnda dikkati eken h- Zinde, Semerkantta Kusem b. Abbasn trbesi etrafnda zamanla oluan ve Timurlu mimarisinin btn ihtiamn yanstan yaplar topluluudur. Bu ykseltilmi kasnakl, bir ksm yivlenmi kubbeli yksek yaplar, eitli ve zengin ini dekoru ile kapldr. Bunlar arasnda Musa Paann trbesi en gsterililerindendir (1412). Timurun Gur-i Mir adyla bilinen trbesi bu formun en byk llere ulaan bir rneidir. ift kubbe yaplarak daha da ykseltilen yap 1404 tarihlidir. Timurun hanm Bibi Hanm adna yaplan cami ayn tarihte byk llere varan gsterili bir yapdr. Timurlu mimarisinde allm formlara eklenen cephenin iki yanndaki veya portaldeki minareler burada da grlr. Yesi ehrinde Hoca Ahmed Yesev Klliyesi ve Kete Aksaray ile Semerkant rethane saraylar bu devrin belli antlardr. Timur sonrasnda da Timurlu mimarisi zellikleri srdrlmtr. Ulu Beyin Semerkant (1420), Buhara (1417) medreseleri byk revakl avlular ve drt eyvan emas ile antsal kubbeleri ve ifte minareleriyle dikkati eker. Girilerde pitak adn alan byk ve geni kemerli eyvanlar btn zellikleriyle ortaya kar. Baysungur adna yaplan Mehed, Gevher ad Cami-Medresesi, drt eyvanl iki katl revakl avlu esasna dayanr. lleri ve zengin ini ve sslemeleriyle rann en gzel camilerinden biri olarak tannr. Hargird Timurlu Medresesi (14441445) son rneklerdendir. Byk trbelerin etkisiyle bu devirde kubbeli camiler de yaplmtr.

Resim 2.6: Buhara Ulu Bey Medresesi Kaynak : Asarul-slamit-tarihiyye fil-ittihadis-Sovyetiyye

24

Resim 2.7: Semerkant ah- Zinde Gur Emir Trbesi Kaynak : Asarul-slamit-tarihiyye fil-ittihadis-Sovyetiyye

5. Safev Devri Mimarisi

Bir Trk sllesi olan Safevler, randa zellikle ehircilik alannda mimari yenilikler getirmitir. Safev devri mimarisinin en nemli rnekleri ah I. Abbas dneminden kalmadr. sfahanda Meydn- h adl revaklarla evrili alan, dkknlarla birlikte bir Alay Kk ve nemli yap ile drt yandan evrilidir. Mescid-i h (1612-1630) drt eyvan ve kubbesiyle slm mimarisinin en gzel eserlerinden kabul edilmektedir. Zengin mozaik ini kaplamalar yannda cami-medrese fikri bakmndan da bir gelenein paras olmas bakmndan nemlidir. 1710 tarihli Mder-i h Medresesi ile Erbilde eyh Saf Klliyesi bu devrin nemli eserleri arasndadr. Sivil mimari de ehircilikle birlikte yrm, kkler halinde saray pavyonlar geni ve dzenli baheler iinde yer almaya balamtr. 1600 tarihli Allahverdi Han Kprs ile Puli Hacu Kprs bu devrin nemli su mimarisi eserlerindendir. randa Byk Seluklulardan sonraki bu devirler mimaride nemli yenilik getirmemi, ller byyerek, zengin ini kaplama hem ite hem

25

dta kullanlm, cephelerde geni ve yksek kemerler belirgin hale gelmi ve kelerde minareler sevilen motifler olmaya balamtr.

6. Hindistanda Trk Mimarisi

Hindistanda ilk slm yaplardan nemli eser kalmamtr. lk orijinal yaplar Delhi Trk sultanlar tarafndan yaplmtr. Kutbddin Aybeg 1193te harabe halindeki bir tapna camiye evirmi, sonralar cepheleri, kitbeleri ve detaylaryla bir Seluklu karakteri kazanmtr. Bunun yannda yer alan ve Delhinin bugn bile bir sembol haline gelen Kutub Minrn inasna ise 1199da balanmtr. Hint-slm mimarisinin aheserlerinden biri kabul edilir. 73 m. yksekliindeki minare yivlenmi gvdesi ve be katyla dnyann en yksek minaresidir. ok eski bir gelenei, Karahanl ve Byk Seluklu mimarilerini yaatr. Agrada Tac Mahal adyla bilinen yap, ah Cihan tarafndan hanm Mmtaz Mahal iin 1630-1648 arasnda yaptrlmtr. Tamamen Trk mimarisinin etkilerini yaatan ant, drt ince kulesi sivriltilmi kubbesi ile tannr. Dnyann mimari harikalarndan biri saylr.

7. Msrda Trk Memlkleri Mimarisi

Msrda slm sanatnn erken rneklerini veren Tolunoullar ve Akitlerden daha nce bahsedilmiti. Bundan sonra Ftmler Msra uzun sre hkim oldular. Onlara son veren Eyybler ise Zengler ve Byk Seluklu mimarisini Msra getirdiler. 1250de Trk Memlkleri devrinde ise Msr ve zellikle Kahire, Trk mimarisi geleneklerine bal eselerle zenginlemitir. Trk Memlkleri geleneklere bal kalmlar, Anadolu Trk mimarisi, Byk Seluklu ve Zeng sanat, Trkistan, Semerkant ve Buhara evrelerindeki yksek kasnakl trbelerle devaml balantlar kurarak yeni, orijinal bir slp gelitirmilerdir. Memlk devri mimarisi geni ve ok fonksiyonlu klliyelerde ifadesini bulur. lk orijinal eserler Baybars devrindedir. 1266-1269 yllarnda yaplan bu devrin tek bamsz camisi Kahirede Baybars Camiidir. Kareye yakn byk ldeki yap geni bir avluyu evreleyen neflerden meydana gelir. Kble ynnde alt nef, karda iki, yanlarda er nef vardr. Mihrap nnde nef boyunca, ynde er aklkla byk kubbe yer alr. sfahan Mescid-i Cumasnda, Melikah kubbesinin plann tekrarlayan kubbe ve cami harap haldedir. ran, Azerbaycan, Suriye ve Msrda gelierek devam eden bu kubbe plan formunun Msrdaki temsilcisi olan bu yapdan baka Sultan Baybars, kpr, su maksemi (Kantara), Abbs halifelerinin trbeleri ve skenderiyede Kasrl-beyr gibi nemli eserler de yaptrmtr. Onun devrinden Zhiriyye Medresesi yklmtr. Dier Memlk eserleri hep klliyeler eklinde ele alnm, bunlarda medrese ve trbe zerinde daha ok durulmu, cami ise medresenin byk eyvannda yer almtr. Sultan Kalavun Medresesi, 1285te tamamlanmtr. Btn bir mahalleyi iine alan bu medrese mristan (hastahane), trbe ve medreseden meydana gelir. Zeng mimarisinden gelen birtakm ssleme zellikleri yannda, mristan fikri de Nreddin Zengnin mristanna tarih bir olayla baldr. Ayn ekilde selsebilli havuzlar grlr. Olu Nsr Muhammedin Nsriyye Medresesi Msrda ilk defa ele alnm drt eyvanl ve drt mezhep iin kurulu bir medresedir. Trbe douda yer alr. Bundan sonra Trk Memlklerinin ikinci slp devri balar. Bunun en iyi temsilcisi Kahirede Sultan Hasan Medresesi ve Klliyesidir. 1356-1362 arasnda tamamlanan byk ldeki yap bir kale manzarasyla ehirde

26

hkim bir grne sahiptir. ok katl pencere dzenine sahip cephenin bir kenarna yerletirilen antsal Seluklu portalleri rneine bal mukarnas nili girii, karakteristik bir zelliktir. Drt eyvanl bir avlu esastr. Aslnda drt minareli olarak dnlm bir yapdr. Trbe, kare kitlesi ve kubbesiyle cami eyvannn nnde takn bir grne sahiptir. XIV. yzyln sonlarndan balayp 1517de Yavuz Sultan Selimin Msr fethine kadar sren erkez Memlkleri devrinde de Trk mimarisi zellikleri devam etmi, zellikle trbelerde Trkistan trbeleriyle artc bir benzerlik ortaya km, yksek kasnaklar ve ift kubbeler grlmtr. Klliye mimarisi de bu arada devam etmitir.

Resim 2.8: Kahirede Memlkl Trbeleri Kaynak : Yldz Albmlerinden . Ktp.

Resim 2.9: Kahirede Sultan Hasan Mederesesi Kaynak : Muhittin Serin arivinden

27

1. Erken Devir Anadolu Trk-slm Mimarisi

Resim 2.10:Mengckl dneminden Divrii Ulucamii ve ifahanesi

a) Artuklu Mimarisi Anadolunun erken devir mimarisinde Artuklu cami ve medreseleri gelimeleri bakmndan nemli yaplardr. Camiler, sonraki gelimeye fazla etkisi olmayan ve kapal bir blge mimarisi halinde kalan enine gelien mihrap n kubbeli ve avlulu tipi meydana getirmi, ancak XIV. yzylda bu gelime Bat Anadoluda devam edebilmitir. 1157 tarihli Silvan Ulucamii ile Anadolu cami mimarisinin muhteem slbunun balad kabul edilir. Enine dikdrtgen bir alan kaplayan ve son aratrmalara gre bir avlunun gneyinde yer almas gereken yapda malzeme kesme tatr. Sonraki onarmlarda minaresinde en eski tarihli kitbenin 1176y gsterdii ve XIV. yzyla kadar uzayan deiikliklere sahip olan Mardin Ulucamiinde revakl bir avlunun gneyinde yer alan meknn plan Artuklu camilerinin zelliklerini aksettirir. Harputta 1156 tarihli dier bir Artuklu yaps olan Ulucami alacak biimde Zevvre Ulucamiinin plann hatrlatr. Tula yap, ortadaki revakl bir avlunun etrafnda tonozlu meknlarla geliir. Medrese mimarisinde Anadoluda iki tip gelime gstermitir. Bunlardan ak avlulu medrese tipinin erken rnekleri de Artuklu corafyasnda ortaya kmtr. XII. yzyl balarndan Mardinde Emnddin Klliyesinin mristan (hastahane) ksm bugn haraptr, sadece hamam, cami ve medresenin bir ksm ayaktadr. Buna karlk XII. yzyl nc eyreinden Mardin Hatuniye Medresesi, en erken ak avlulu Anadolu medresesi olarak iki katl eyvanl, revakl avlulu olgun bir forma sahiptir. Cami eyvannn ve trbenin ta mihraplar ilgi ekicidir. 1198 tarihli Diyarbakr Zinciriye Medresesi revakl avlulu kesme tatan bir yapdr. 11981223 tarihleri arasnda gerekletirilen Diyarbakr Mesudiye Medresesi ise iki katl revakl avlusu, byk eyvan ve zellikle ta iilii ile Ulucami klliyesine bitiik ve onu tamamlayan bir yap halinde erken medreselerin en ilgi ekicilerindendir. XIII. yzyl ilk yarsndan Mardinde ehidiye Medresesi, byk bir revakl avlu esasna dayanr, muhteem portali yandadr. Gneyde yer alan iki nefli cami ksm avluya aklkla baldr. Yine Mardinde XIV. yzyl sonu gibi ge bir tarihte gerekletirilen ve yine

28

orada Sultan Kasm Medresesi ad ile bilinen yapya da nc olan Sultan sa Medresesi Artuklularn denedii deiik bir plan gstermesi bakmndan nemlidir. b) Dnimendli Mimarisi Anadolunun ilk ftihlerinden olan Dnimendliler, XII. yzyl ortasnda Tokat Yabasan ve Niksar Yabasan medreseleriyle Anadoluya yepyeni bir mimari form kazandrmlardr. Ortada tromplu kubbenin rtt kapal avlu etrafnda eyvan ve hcrelerden meydana gelen bu yaplar bugn pek iyi durumda olmamakla beraber, Anadolunun en eski kapal avlulu medrese eklinin rnekleridir. Dnimendlilerin 1145 tarihli Niksar Ulucamii kareye yakn plan veren ve pyelerin tad tonozlarla rtl bir yapdr. Sadece bir blm rten kubbe belirli bir motif deildir. 1197 ve 1213 tarihli iki kitbeye sahip olan Sivas Ulucamii ise ksa pyelerin tad bask sivri kemerlerden dizilerin mihrap duvarna dik uzand, enine dikdrtgen geni bir yapdr. Artuklularda ounlukla medreselerin bir blmnde grlen trbelere karlk, Dnimendlilerde ilk Anadolu Trk mezar antlaryla karlayoruz. Trklerin varlk gsterdii her yerde, btn Asyada uzun ve ilgi ekici bir gelimesi olan mezar antlar trbe ve kmbet biimlerinde Anadoluda da gzel rnekler vermitir. Bunlarn erken tarihlileri Dnimendlilere aittir. Amasyada Halfet Gazi Kmbeti, medreseye bal iken bugn tek banadr. Kesme tatan yap cephesi ve klahyla dikkati eker. Drd Niksarda olmak zere dier be Dnimendli mezar ant yap olarak fazla nemli deillerse de erken ve deiik denemeleri gsteren ve sslemeleri bakmndan dikkati eken XII. yzyl yaplardr. Bunlardan Niksarda Krkkzlar Kmbeti ta temel zerinde tula yaps ile eski bir gelenei devam ettirmektedir. XII. yzyl balarna tarihlenebilen yapnn mimarnn Sivas Keykavus Drifasnnkiyle ayn olmas mmkndr. XII. yzyln dier bir nemli beylii olan Saltuklulardan yalnz Erzurum merkezinde az sayda eser kalmtr. c) Mengckl Mimarisi XII. yzyln sonlarna doru Mengckller, Divrii ve evresinde antsal yaplarn ortaya koymutur. Kale Camii 1180-1181 ylnda ehinah b. Sleyman tarafndan Meragal usta Hasan b. Firuza yaptrlmtr. Dikine nef halinde gelien yapda yanlarda drder kubbe, ortada bir beik tonoz rty meydana getirmektedir. Bu eserde sanat heyecan Byk Seluklu ve Karahanllara kadar balanabilen eitli geometrik ve bitkisel sslemenin yer ald portallerde grlr. Ta yannda tulann da kullanld bu yapdan sonra Mengckllerin en nemli yaps Divrii Ulucami ve ifahanesidir. Birbirinin yannda, bitiik olarak yer alan yaplar Ahmed ah bir klliye olarak 1228-1229 ylnda yaptrmtr. ifahane de ei Melike Turann ad geer. Cami ve ifahane, mimari mekn ve emsalsiz ta iilii ve ahane ahap minberiyle erken devir Anadolu Trk mimarisinde ayr bir yere sahiptir.

10. Trkiye Seluklular Mimarisi

XIII. yzyl Anadoluda Seluklu muhteem slbunun yaratld bir devirdir. Kesme ta antsal mimari ve yaratlan mekn etkisini zenginletiren ini mozaik mihrap ve kubbe ileri, geometrik ve bitkisel sslemeli aa minber ve kap-pencere kanatlar bu devrin mimarisine ayr bir zellik

29

kazandrr. Konyada Aleddin Camii muhteem aa minberinden de anlald gibi Sultan Mesud ve Klcarslan devrinden balayp, 1220de Aleddin Keykubad tarafndan tamamlatlm bir yapdr. Anadolu Seluklularnn siyas ve asker faaliyetlerinin en youn devrine iaret eden bu sre iinde yap, geni ve iki ana blml olarak ortaya kmtr. Douda, eitli stunlara dayal dz daml ksm, batda ise mihrap nnde kubbenin yer ald blm vardr. 1223 ylnda Aleddin Keykubadn Nidede yaptrd Aleddin Camii de zerinde durulmas gereken bir eserdir. Kesme tatan yaplm olan bu eser, mihrap duvarna dikey neften meydana gelir. Mihrap duvar nndeki yan yana blm kubbe ile dier taraflar tonozlarla rtldr. Ortada avlu fikrini yaatan ak ksm yer alr. Ana giri dou tarafnda, yandadr. Sslemeleri, ta iiliinde figrl kabartmalar ile yapnn yksekliini aar. lk orijinal Anadolu Seluklu minarelerinden biri olan kesme tatan silindir biimindeki minarenin arkasnda mahfile alan ikinci giri yer alr. Aleddin Keykubadn yaptrd Malatya Ulucamii ise kesme ta ve tula bir yap olup 1224te tamamlanm, daha sonra onarmlar grmtr. Mihrap nnde kubbe ve arkasnda revakl i avluya alan eyvan dier taraflar tonozlarla rtldr. Bu yap ve mimar, Anadolu Trk ustalarnn ran Byk Seluklu mimarisine yabanc olmadklarn, fakat yepyeni bir yaratma heyecan ile yeni denemeleri tercih ettiklerini gsteriyor. Yapda, eyvan ve revaklardaki ini mozaik ve srl tulann ayr bir nemi vardr. Kayseride Aleddin Keykubadn hanm Mahperi Huand Hatun Klliyesi (1238), cami, medrese, hamam ve kmbetiyle ilk Anadolu Seluklu klliyesidir. Cami, mihrap n kubbesi, eyvan, kk akl orta nef gibi zellikleriyle bir bakma Malatya Camiine balanr. Yanlara doru geniletilen mihrap blm ile de Kayseri ve Erzurum Ulucamilerine yakndr. Kesme ta yaplardan cami ve medrese, kmbeti de iine alan bir kale grnndedir. 1237 tarihli Amasya Burmal Minare cami minaresiyle olduu kadar, dikine gelien nefli yapdaki denemelerle de dikkati eker. Cephesinde bir de kmbet vardr. Amasyada, medrese grevindeki meknlaryla Gk Medrese Camii de nemli bir basamak yapdr (1266). 1281de tamamlanan Develi Ulucamii ayn prensipleri tekrarlayan bir yapdr. Geleneksel formlarn deitirilerek yeni bir sentez iinde kaybolmadan yaatld bu yaplar yannda, aa direkli Anadolu Seluklu camileri ikinci grubu meydana getirirler. ok eski Trk mimari geleneini yaatan bu mimarinin en gzel rnekleri 1258 tarihli Ship Ata Camii ile balar. Bugn yalnz eski cami ve klliyenin ifte minareli portali ayaktadr. Sebillere sahip olan bu yivli minareli portal, bu devrin nl mimar Klk b. Abdullahn eseridir. 1272 tarihli Afyon Ulucamiinde aa direklerin mukarnasl balklar, XIII. yzyl ortalarndan Sivrihisar Ulucamiinin deiik aa direk balklar ve minberi, Ankara Aslanhane Camiinin ini mozaik ve tuk karm mihrab ve minberi bu tip yaplarn en ok tannan ksmlardr. Aa direkler zerinde ahap konsollara oturtulan dz tavanl, toprak daml bu yaplarn en gelimi rnei Beyehirde yzyln sonunda 1299da tamamlanm olan Erefolu Camiidir. Mihrap nnde mozaik ini kaplamal kubbesi, yksek ta portali ve ini mozaik mihrab ile giri duvarn kaplayan ini mozaik ssleme yannda, kaliteli aa iilii ve yanndaki kmbetin kubbe iini ssleyen ini mozaik dekoru ayrca dikkate deer. XIII. yzyl Anadolu Seluklu cami mimarisinin nc bir grubunu meydana getiren mescidler, genellikle Konyadadr. Akehir ve Alanyada da benzerleri bulunan bu yaplar, tek kubbeli kk lde ele alnm yaplardr. Ortak zellikleri bir ksmnda kapal, bir ksmnda ak revak eklinde hazrlk meknlarna sahip olmalardr. Bu biim XIV. yzyl mimarisinde balayacak olan -son cemaat yeri- unsurunun ilk iaretisidir. 1215 tarihli Ta Mescid kapal son cemaat yeri ile i ve d portallerdeki

30

geometrik geme ta iilii ile dikkati eker. Sral Mescid ise XIII. yzyl son yarsnda tek kubbeli, kemerle alan son cemaat yeri ve minaresiyle dikkati eker. Bu yaplar, kubbeye geilerde eitli problemleri ele alarak tek kubbeli, ak son cemaat yerli Osmanl camilerinin gelimesine nc olmulardr. ini mozaik mihraplar da ayrca nemlidir. Anadolu Seluklu medreseleri, avlulu ve kapal tiplerin her ikisini de gelitirmitir. Kayseride 1205 tarihli ifte Medrese, ifahane ve Tp Medresesi olarak ele alnmtr. I. Gyseddin Keyhusrevin medresesi ve kardei Gevher Nesibenin ifahanesinden oluan her iki yap eyvanl, revakl, avlulu emaya sahiptir. Piramit atl kmbet de buradadr. 1217de Sivasta Sultan I. zzeddin Keykvus tarafndan yaptrlan ifahane, drt eyvanl, revaklarla evrili avlusunda ocakl medrese odalar bulunan en byk llere sahip Seluklu medresesidir. Gney eyvann on kenarl ve piramit atl kmbet biiminde rtye sahip trbesi kaplar. ini mozaik sslemeli cephesi ve kasnaktaki tula iilii dikkati eker. Ana eyvann iki yannda sembolik figrler yer alr. Konyada Sral Medrese iki katl, revakl avlulu ve eyvanl bir medrese olarak 1242de eyvan kaplayan ini mozaik sslemeleriyle bu ad almtr. Akehirde Shib Atann Tamedresesi, da ak mescidi ve ifte erefeli tula minaresiyle eyvanl bir yapdr. Minare yannda revaklarda da tula kullanlmtr. Sral Medresede de olduu gibi burada da trbe medresenin bir blmn kaplamakta, ana eyvann iki yannda kubbeli odalar yer almakta ve mermer kaplamal portal antsal etkiyi artrmaktadr. Ak avlulu medreseler ynnden Kayseri nemli bir merkezdir. Avgunu, Sirceddin, Huand, Shibiye medreseleri hep bu tipin gelimesini srdrmlerdir. 1271de Sivasta yaplan medrese birbirleriyle yarrcasna ak avlulu medrese planlarn gelitirerek devam ettirmilerdir. ifte Minareli Medresenin yalnz antsal cephesi btn ta sslemeleriyle ayaktadr. Gk Medrese ise drt eyvanl emas yannda, mermer kaplama antsal portali yannda yer alan emesi ve ke kuleleriyle kesme ta mimarisinin nemli rneklerinden biridir. ifte Minareli portalinde on iki hayvanl eski Trk takvimini yaatan kabartmalar yannda eyvanndaki ini mozaik kaplamalarla da dikkati eker. Adn firuze ini kaplamalardan alan Tokat Gk Medrese bu tipin iki katl olarak uygulanm salam bir rneidir. Sivas ifte Minareli Medrese gibi lhanl hkimiyeti devrine balanmak istenen Erzurum ifte Minareli Medresenin 1277den nce tam bir Seluklu slbu ile yapld anlalyor. Sonunda eyvana bal kmbetle plan biraz uzayan yap, drt eyvanl, iki katl muhteem bir yapdr. Mimari boyutlar kadar sslemelerdeki dengesi ile de dikkati eker. Portal, eyvanlar, pyeler ve mekn dalyla Anadolu Seluklu medrese mimarisinin btn zelliklerini ve plastik anlayn aksettiren bir yapdr. Anadoluda Dnimendlilerle balayan kapal medrese emas Seluklularda ele alnarak gelimesini tamamlamtr. 1210 tarihli Afyon, Boyalky Medresesi harap bir haldedir. skn blgesi dnda bir hankah karakteri gsteren yapda simetrik ve dengeli bir plan uygulanmtr. 1224ten Atabeyde Ertoku Medresesi bitiik kmbeti ve ortada ayrca drt stuna oturan merkez kubbesi ile deiik bir uygulamadr. Seluklularn en zengin antsal mekn yaplarndan birine sahip olan Konyada Karatay Medresesinde 1251 tarihinde dengeli ve simetrik bir plan emas grlr. Ortadaki byk kubbenin ortasnda bir aydnlk feneri vardr. Eyvann iki yanndaki kubbeli odalar btn medreselerde kanlmaz uygulamalar olacaktr. Kubbe ve duvarlar kaplayan ini mozaik zengin sslemeler

31

mimariyle tam bir denge iindedir ve meknn etkisini kuvvetlendirir. Portalde Zenglerden gelme geometrik renkli ta gemeler dikkati eker. Shib Atann yaptrd Konyadaki nce Minareli Medrese 1260-1265 tarihinde antsal portali, yannda da ak mescidi ve ifte erefeli minaresiyle apayr bir grne sahiptir. ri plastik ta iilii yannda, dml geni eritler halinde deerlendirilen kitbeler portale apayr bir zellik katar. te sade mekn etkisi plak tula mimari ile elde edilmitir. Kmbet ve trbeler eklinde ele alnan mezar antlarndan medrese, klliye dier yaplara bal olanlar yannda tek bana yaplm olanlar da nemli yer tutar. Anadoluda daha mtevazi lde yaplmakla beraber bu mezar antlar yaratc bir aratrma ve deneme abas ile zengin rnekler vermitir. Seluklu kmbetlerinin ilki olarak grlebilen Konya Aleddin Camii avlusundaki II. Klcarslan Kmbeti 1192den nce yaplmtr. Tercandaki Mama Hatun Kmbeti deiik bir biim gstermekte, ortada yer alan klahl mezar ant nilere sahip yuvarlak bir evre duvar ile kuatlmaktadr. Plan ekli Aral gl kylarndaki Hunlara mal edilen milttan nce III. yzyla ait mezar antlar ile yakn benzerlik gstermekte, bu bakmdan da ayrca nemi artmaktadr. Kayseride Dner Kmbet, on iki kede, konik klahl bir yapdr. Figrl plastik sslemelerin bolca kullanld antsal bir adr andran yapda ah Cihan Hatun adna tarihsiz bir kitbe vardr. slbuna gre 1276 yllarna mal edilir. Kayseriden sonra mezar antlar ve zellikle kmbetlerin okluu ile tannan Ahlat, nemli yap ustalarn yetitiren bir merkezdir. Mezar talar yannda Seluklu klasik slbunun temsilcisi olan Ulu Kmbet, 7 m. apnda silindirik gvde zerinde sivri konik klahyla antsal bir adr grnmndedir. Anadoluda Seluklularn yksek kltrn en iyi ekilde ifade eden muhteem saray andran kesme tatan kale gibi yaplardr. Ticaret yollar zerinde ina edilmi olan kervansaraylar, her trl yol bakm ve yolculara hizmetin vakf olarak bir sre iin cretsiz karland bu yaplardan dokuzu Seluklu sultanlar tarafndan yaptrlan sultan hanlardr. Dierlerinin says 100 geer. En eskisi II. Klcarslan tarafndan yaptrlan Alay Han olup haraptr. Portaldeki geometrik gemeli ta iilii nemlidir. 1229da tamamlanan ve Aleddin Keykubadn aml (Dmak) Muhammed b. Havlan ustaya yaptrd Konya-Aksaray yolundaki Sultan Han en byklerindendir. 4500 mlik bir alan kaplar. Revakl avlu ve kapal hol den meydana gelen bu handan Kk Mescid ad verilen drt kemer zerinde ykseltilmi olarak yer alan kare planl cami, revakl avunun ortasnda ta sslemelerinin merkezi halindedir. Avlu ve Hol portalleri de bu zenginlie katlr. Genellikle bu emay tekrarlayan bu antlarda Seluklu sultanlarnn kudret ve salam tekilat kuvvetle belirmektedir. zellikle kapal ksmlardaki kuvvetli mimari mekn etkisi tartlamaz. Anadoluda Seluklu saray ve kkleri, kervansaraylar yannda ok mtevazi yaplardr. ou kaba ta ve tuladan yaplan bu eserlerde zengin tuk ve zellikle ini kaplamalar dikkati eker. Konyada Klcarslan tarafndan yaptrlan (1192den nce) ve Aleddin Keykubad tarafndan tamir ettirilen kkten yalnz bir tonozlu ksm kalmtr. Figrl, mina tekniinde iniler, randa Rey Seluklu inileriyle ayn teknii devam ettirir. Beyehir gl kysnda, 1236da Keykubat tarafndan yaptrlan Kubdbd ve Kayseride 1224-1226 tarihli Keykubdiye saraylarndaki kazlar sonunda birka saray yapsndan meydana gelen kk yerlemelerin plan anlalmtr. On alt yap ve av parkndan meydana gelen Kubdbdda bulunan iniler insan ve eitli hayvan figrleri, gl kular ve sembolik

32

figrlerle bezenmitir. Keykubdiyede ele geirilen inilerde ise geometrik rnekler nemlidir. kkten meydana gelen bu saray da dierlerinde olduu gibi, dinlendirici bir manzaraya hkim bir yerde yaplmtr. Bu, Gaznelilerden beri izlenebilen ortak bir grn sonucudur. Anadoluda saysz Seluklu devri kprs kervan yollar zerinde kervansaraylarla birlikte gvenli bir ulam salamtr. Seluklu sanat XIII. yzyln son yars iinde kuvvetli lhanl basksna ramen ok nemli eserler yaratacak kuvvet ve canllk gstermitir. 1308de tamamen hkimiyetini kaybeden Seluklularn yerine XIV. yzylda Trkmen beylikleri birer birer bamszlklarn iln ederek yirmiden fazla kk devletin ortaya kmasna yol amlardr.
Trkiye Seluklularnn XIII. yzyl banda toparlanma dneminde yaptrlan en erken byk programl mimari eserler hangileridir?

11. Anadoluda XIV. Yzyl Beylikleri Mimarisi

Beylikler devri, mimarisi Osmanl sanatnn antsal slbunu hazrlamtr. XIV. yzyl banda Seluklu mimarisinin canlln kaybetmediini gsteren eserler vardr. Yzyln sonlarna kadar da Seluklu mimari slbu etkisini gstermekle beraber, beylikler dneminde yeni slp gelimeleri kendini belli etmektedir. Etrafndaki dier yaplardan ayrlm ve nnde son cemaat yeri bulunan tek kubbeli kbik karakterde camiler bu gelimenin balangc olup, Konyada XIII. yzyl mescidlerine balanabilir. Karamanoullar, Seluklu tahtnn vrisi iddialaryla Konya ve Karamanda en ok eser brakan beylik olmutur. Aksaray Ulucamii ile Konya pliki Camii Karamanoullar cami mimarisinin temsilcileridir. Aksarayda Zinciriye, Ermenekte Tol Medrese Seluklu avlulu medreselerinin slbunu devam ettirir. Konyada Hasbey ve Nasuh Bey drlhuffazlar kk lde fakat gsterili cephelere sahip iki denemedir. Akehirde Seyyid Mahmud Hayran Kmbeti 1409da son eklini almtr. Mevln Trbesi gibi yivli bir tambur ksmyla ykselen konik at dikkat ekici bir zellie sahiptir. Candaroullarnn Kastamonudaki bn Neccar Camii, 1353 tarihinde, znikteki Osmanl camilerinin gelimi bir biimi olarak tek kubbeli ve blml son cemaat yeri bulunan plan benimsemitir. Kasaba kynde 1336 tarihli Mahmud Bey Camii ise Seluklu aa direkli camiler geleneini baarl biimde srdren ilgi ekici bir yapdr. Ayata da Ahler devrinden bu tipte yaplar gze arpar. 1454te smail Beyin yaptrd klliyede ise cami, Osmanllarda bu devirde gelimekte olan ters T veya zviyeli tipin bir uygulamasdr. Germiyanoullarndan Ktahyada XIV. yzyla ait iki eser vardr. Bunlardan Kurunlu Cami, Trk genleriyle geilen kubbeli meknn kuzeyinde ortada aynal tonoz, yanlarda kubbeli blml son cemaat yerine sahiptir (1377). Vcidiye Medresesi ise ortas ak kubbeli bir medrese olup, gzlemevi olarak yaplmtr. XV. yzyl balarnda II. Yakub Beyin imareti ana hatlaryla ters T biiminde dzenlenmitir. Buna, blml bir giri eklenmi olmas ve orta kubbenin fenerli olmas gibi ilgi ekici denemeler katlr. Dier XV. yzyl Germiyanl camileri Osmanl cami mimarisi dorultusunda gelien yaplardr.

33

Bu devrin en nemli denemelerine XIV. yzyl iinde Bat Anadolu beyliklerinde rastlanr. Aydnoullarndan sa Beyin 1374te Selukta yaptrd sa Bey Camii ok nemlidir. Mihrap duvarna paralel dz ahap atl iki uzun nef, ortada arka arakaya iki kubbe ile kesilmitir. nnde dz ahap atl revaklar ve ortada sekizgen havuzu ile revakl avlu, dou ve bat portallerinde birer minare vardr. Plan am Emevyye Camiinden gelen Diyarbakr Ulucamii ile baz Artuklu camilerine dayanyor. Mermer bloklarla kapl ve ana cepheyi gsteren bat duvar, iki kat pencere sralar ve ortada portali ile klasik devir Osmanl camilerinin revakl avlu cephelerine nc saylabilir. Saruhanoullar da, merkezleri Manisada belki btn Beylikler devrinin en nemli cami plann ortaya koymulardr. shak Beyin 1376da yaptrd bu ulucami, birok nemli gelimenin balangc olmutur. Mihrap duvarna paralel yedi blml drt neften ibaret camide, duvara bitiik iki stun ile alt pyenin meydana getirdii sekizgen zerine, kemerlerle oturan 10,80 m. apnda pandantifli kubbe, mihrap nnde nef boyunca mekn kesmektedir. Klm halde tekrar ortaya kan revakl avlu, camiden bir duvarla ayrlm olup, kubbe ile ayn geniliktedir. Mihrap n kubbesinin gelimesi bakmndan plan, Artuklularn Silvan (1157) ve Kzltepe (1204) ulucamilerine balanr. Saruhanllarn XIV. yzyldan Manisa Revak Sultan Trbesi de ilgi ekici bir uygulamadr. Menteelilerin Milasta 1330da yaptrd Hac lyas Bey Camii, dz ahap atl olmakla beraber, kubbeli son cemaat yeri ile nem kazanr. Ayn yerde ulucami ve mermer kaplamalar ile dikkati eken 1334 tarihli Fruz Bey Camiinden baka, Balatta (Milet) 1404 tarihli lyas Bey Camii, tek kubbeli meknn kuzeyinde geni bir kemer akl iine oturtulan ve derinlii olmayan blml giriiyle farkl bir denemedir. Batda bu gelimeler olurken Gney Anadoluda Adanada Ramazanoullar eserleri XV ve XVI. yzyllarda bu gelimelerin dnda Zeng ve Memlk etkilerini aksettirmitir. Mara, Elbistan evresinde Dulkadroullar ise Seluklu cami ve medrese mimarisini Zeng ve Memlk etkileriyle ama daha sade bir biimde uygulamtr. Onlarn XVI. yzyl bandan drt yarm kubbeli merkez kubbe denemesi rnei olan 1515 tarihli Elbistan Ulucamii ise artk Osmanl mimarisinin denemeleri arasnda bir rnek olarak grlebilir. Beylikler devrinde Anadoluda Trk mimarisinde ortaya kan ve doudan batya doru uzandka daha fazla beliren btn yenilikler ve balang halindeki slp gelimeleri, yine bu beyliklerden biri olup, sonradan hepsini idaresi altnda birletiren Osmanllarn elinde en iyi ekilde deerlendirilip dnya sanatlar lsnde Osmanl Trk mimarisinin yaratlmasna yol amtr.

zet
Bu nitede slmn balang ve yaylma dneminde zellikle Emev ve Abbslerde yeni dinin gerei olan yeni yap tiplerinden camiler. Namazn gerei olan enine gelien ve kbleyi gsteren mihrab zellikle belirtilmi kapal alanlara -yaylma dneminde ordugh camileri de denilengeni bir cemaatin toplanp namaz klmasna elverili avlular eklendii grlmektedir. Bu ema am Emevyye Camiinde en olgun biime ulaarak Kuzey Afrika ve spanyaya kadar etkisini srdrmtr.

34

Bu dnemde Smerr ve Badat gibi yeni ehirlerin kurulmas yeni bir ehircilik ve mimari anlay katm, bu arada ilk slm mezar ant rnei ile birlikte sivil mimaride de etkisini deiik evrelerde srdrecek nemli gelimeler olmutur. Asyada slm ilk kabul eden ve kitleler halinde mslman olan Karahanllar ile balayan dnemde, Yakndou ile Akdeniz evresinde gelien erken slm mimarisinin yeni yap tipi olan camiler bata olmak zere; gerek planlamada gerekse kullanlan yap ve bezeme malzemesinde deiiklikler ve araylar gzlenmektedir. Karahanl ve Gazneli dnemi camilerinde mihrap blmn ne karan uygulamalar, mezar antlarndaki araylar, kurum ve yap olarak medreselerin ekillenmesi ve sivil mimari geleneine balanp kervansaraylarda da karmza kan planlamalar, Byk Seluklu mparatorluu dnemindeki yeniliklere zemin hazrlamtr. Btn Asyada daha sonraki dnemleri de etkileyen cami plan emalar bir bakma Anadoluda da farkl bir gelime ile karmza kacandan bu dnem getirdii yenilikler, mimari zm araylar, mimari tipler bakmndan Osmanl dnemi ve XVI. yzylda doruk noktasna ulaan Trk-slm mimarisine hazrlayc olma nitelii sergilemektedir. Batl kaynaklar ve 1178 ylndan sonraki haritalarda Anadolu yerine Trkiye teriminin yaygnlat corafya ile ehir dokularna yeni bir grnm getiren ve mimari faaliyetin canland dnem olan XI-XIV. yzyllarda genellikle Byk Seluklu mimarisinin ilkelerini ta malzeme ile bu corafyaya uyarlayan bir uygulamadan sz edilir. Trkiye Seluklularnn bat ve gneyde bir yandan Dou Romann devam olan Bizans ve Hal seferleriyle siyas ve asker mcadelesi srerken dou ve gneyde Seluklu Atabeylikleri saylan Anadolunun ilk Trk beylikleri, egemen olduklar blgelerde benzer ilkelerle yepyeni bir mimari an temellerini atmlardr. XIII. yzylda Trkiye Seluklular mimarisinin en olgun biime ulatrd yap sanat sonraki gelimeler iin esasl bir temel olmann yannda, hayret uyandracak kadar heyecan dolu eserler ortaya karmtr. Camiler, medreseler, ifahaneler, kervansaraylar gibi vakf eserler, dnemin sosyal yaamna da nemli katk salamtr. Mezar antlar ve saraylar daha alak gnll olmakla birlikte, bezemelerde ta, tula, ini gibi malzemelerin kullanlmas dikkat ekicidir. XIV. yzyl Anadolu Trkmen Beylikleri anda bu eserler, dnemin ekonomik koullar erevesinde daha snrl boyutlarda olmakla birlikte nemli denemelere nclk etmi ve Osmanl mimarisine giden yolda bir hazrlk dnemi yaanmtr.

Kendimizi Snayalm
1. Kubbets-sahrenin slm mimarisi iindeki yeri ve nemi nedir? a. 681 ylnda Kudste ikinci bir hac yeri olarak yaptrlmas b. Kutsal Kayay rtmek iin yaptrlmas c. inde zengin mozaik bezeme olmas d. Dnda XVI. yzyl inileri bulunmas e. Mimari plan ve biimiyle asrlarca slam dnyasnda uygulanmas

35

2. Kuzey Afrika ve spanya ile Msrda, slm mimarisinin ilk dneminde ina edilmi olup, sivil mimaride de o corafyay etkileyen en nemli yap aadakilerden hangisidir? a. Kurtuba Camii b. Medinetz-Zehra c. Elhamra Camii d. Tlemsen Ulucamii e. Kubbets-suleybiyye 3. Karahanl mimarisinde merkez aadakilerden hangisidir? a. Hazar Camii b. Mugak Attari Camii c. Talhatan Baba Camii d. Buhara Camii e. Nyin Camii 4. Byk Seluklu mimarisinde nceki aratrmalar birletiren ve ileriki gelimelere rnek olan cami aadakilerden hangisidir? a. Glpyign Mescid-i Cumas b. Kazvin Mescid-i Cumas c. Zevvre Cuma Camii d. Barsiyan Mescidi Cumas e. Ardiston Mescidi Cumas 5. Konyadaki tek kubbeli Seluklu mescidlerinin hazrlk meknlarnn hangi zelliklerinden arlkl olarak sz edebiliriz? a. Kesme ta iilikleri b. ini mozaik bezemeleri c. Son cemaat yeri ncleri olmalar d. Kubbe stnde klah bulunmas e. Karahanl mimarisinin etkilerinin gzlenmesi planl cami denemesi rnei

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 X. yzylda Akitler dneminden erif Tetabe (Tabataba) Mehedi

36

Sra Sizde 2 Kayseride Gevher Nesibe ifahanesi ve I. Gyseddin Keyhusrevin Tp Medresesinden oluan ifte Medrese (1205-1206) ile Sivasta zzeddin Keykvus ifahanesi (1217).

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. a 3. a 4. c 5. c Yantnz doru deilse Emev devri mmarisini tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse spanya ve Marip Sanat ksmn yeniden gzden geiriniz. Yantnz doru deilse Karahanllar Devri Mimarisi konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Byk Seluklular Devri Mimarisi bahsini tekrar okuyunuz. Yantnz doru deilse Trkiye Seluklular Mimarisi konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yararlanlan Kaynaklar
Altun, Ara (1988), Ortaa Trk Mimarisinin Anahatlar in Bir zet, stanbul. Arseven, Celal Esat (1970), Trk Sanat, stanbul. Aslanapa, Oktay (2004), Turkish Art and Architecture (1971den tpkbasm), Ankara. Aslanapa, Oktay (1993), Trk Sanat, stanbul. Kuban, Doan (1965), Anadolu Trk Mimarisinin Kaynak ve Sorunlar, stanbul. Kuban, Doan (2002), Seluklu anda Anadolu Sanat, stanbul. Yetkin, Suut Kemal (1965), slm Mimarisi, Ankara.

37

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Osmanl mimarlk snfnn kuruluunu aklayabilecek, Osmanl mimarisinde kullanlan malzeme ve teknikleri ifade edebilecek, Osmanl mimarisindeki yap trlerini sralayabilecek, Osmanl mimarisinin eitli slp dnemlerini ve bu dnemlere gre zelliklerini sralayabilecek, Osmanl mimarisini meydana getirmi nemli mimarlar ve mimarlk eserlerini tanyabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mimarlk esnaf Klliye Proporsiyon-tenasp Mimar Sinan Klasik dnem

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Ekrem Hakk Ayverdinin lk 250 Senelik Osmanl Mimarisini, Oktay Aslanapann Trk Sanatn, Aptullah Kurann Mimar Sinan, Cahit Baltacnn Osmanl Medreselerinin giri blmn okuyunuz.

38

Osmanl Mimarisi

GR
Osmanllar, XIII. yzyl sonunda eitli uygarlklarn ortaya kt ve gelitii topraklarda yeni bir medeniyetin temelini atmlardr. Antik adan sonra Roma ve Bizans, Anadolu Seluklular ve muhtelif Trk beylikleri bu corafyada uzun sre hkm srmlerdir. Osmanllar Anadoluya geldikleri srada, bu kltrlerin birikimleri, teknik bilgileri ve vcuda getirdikleri mimari sanat eserleri henz ayakta idi. Yeni doan bir medeniyetin bu eserlerden etkilenmemesi mmkn deildi. Fakat btn bunlara ramen Osmanllarn farkl bir mill mimari yaratmalar ve orijinal bir slp ortaya koymalar gerekiyordu. Nitekim Osmanllar Asyadan tadklar ve kullandklar yap gelenek ve tecrbelerini, alkanlklarn, teknik bilgilerini, eitli ssleme unsurlarn Anadolu corafyasnda yeniden bir araya getirip yourmular ve ok farkl bir slp ortaya koymulardr. Daha nce Asyada yap unsuru olarak kullandklar ta, srl ve srsz tulay yine kullanmlar, orijinal kemer ve kubbe formlarn bu yeni corafyada, yeni dnce, inan ve yaama biimlerine uygun bir tarzda, zgn mimari programlarna aktarmasn bilmilerdir. Bu anlayla Osmanllar, merkezinde cami, mescid, medreseler, ar, han ve hamamlar bulunan klliyeler, eme ve sebillerle zenginleen yeni ehirler ina ve imar etmilerdir. Ayn zamanda yeni fethettikleri ehirleri de ok ksa zamanda din ve sosyal ihtiyac karlayacak yaplarla zenginletirerek kendi kltrlerini stn klmlardr. Osmanllar sratle biimlendirdikleri bu mimari almalarnda Bizansn, ta ve tula ile iyi duvar ren duvarclarndan, Seluklu ve Beylik dnemi mimarisinin bilhassa d sslemesini meydana getiren iyi ta ustalarndan faydalanld sylenebilir. Bu teknik vastalar kullanan Osmanl mimarlar, yaplarn ktleleri arasnda olmas gereken mkemmel oranty, yeni ve orijinal proporsiyonlar kefettiler ve mekn problemlerini zerek muazzam bideler ortaya koymasn bildiler. Osmanl mimarisinin k noktasnn Ayasofya ve Bizans mimarisi olduunu sylemek, basit ve acele bir grle kolaycla kamak olduunu syleyebiliriz.

39

Zira, Osmanl mimarlarnn, stanbulun fethinden (1453) ok daha nce Bursa ve Edirnede uzun bir mimari tecrbeden sonra erefeli Camide olduu gibi klasik an temellerini attklar ve prensiplerini ortaya koyduklar grlr. Erken dnem Osmanl mimari eserlerinde mekn ve kubbe ile bina ktlesinin ilikileri ve yap problemlerinin zlm olduu aktr. Osmanl mimarlarnn, kendilerinden nce yaplm olan birok rnee ramen, onlar aynen birebir tekrar etmemi olduklarn syleyebiliriz. Tekrar edilen sadece yap sanatnn teknik dzeydeki inaat prensipleridir. Gnmze kadar gelen rneklere dayanarak Osmanl mimarisinin klasik dneme ait: 1. Araziyi kullanmak: Araziyi kbleye gre en uygun ekilde kullanmak, 2. Sadelik: Yerine gre yeterince ssleme yapmak, arya kamamak, 3. Malzeme kullanm: Malzemeyi yerli yerince ekonomik olarak kullanmay tercih etmek, 4. Ik ve renk: Camilerde yere kadar inen pencerelerle yeterince ve iyi bir ekilde kullanmak, kasvetli bir atmosfer yaratmamak, 5. Proporsiyon-tenasp: Ktle, mekn, kubbe, avlu ve minarenin birbirine oran ve uyumu, yuvarlak ve dik ve yatay izgilerin armonisi, orijinal (penli, teet) sivri ve Bursa kemer biimlerini ve belli pencere ve kap nisbetlerini kullanmak, 6. Mukarnas ve silmeler: Bir dzlemden veya bir objeden dierine geite silme, mukarnas gibi gei eleman kullanmak, 7. Simetriyi yerinde kullanmak, gibi baz zellikleri saylabilir.

MMARLIK TEKLATI
Osmanl yap sanatnda, mimarlk tekilatnn ne zaman kurulduu tam olarak bilinmemektedir. Aslnda Anadoluda her esnafn loncalar eklinde tekilatlanmas ve gruplamasna paralel olarak ehl-i hiref denilen sanatzanaat gruplar iinde inaat snfn da bir tekilat vard. Bu kurum, Osmanl yaps iinde mimar esnaf adn almaktadr. Bunlarn da kendi aralarnda gemi mimar, kale mimar, kpr mimar, su yolcu, meremmeti eklinde ihtisaslarn yannda, bunlara yardmc kadro olan duvarc, ta, marangoz, nakka, lamc, demirci, kuruncu, kaldrmc, bkc, burgucu, kirei, svac, horasanc, dlger, ivici vs. gibi esnaftan teekkl ettii grlmektedir. Bu esnaf da kendi arasnda vasat, stad, kird, kalfa diye derecelere ayrlmakta idi ve ok sk kanun ve kaytlara uymak zorunda idiler. ehirlerde bir mimarbana ve hepsi de stanbuldaki sermimrn- Hssaya, yani hassa mimarbana bal idiler. stanbul dnda da Edirne, Bursa, Kahire gibi birok byk ehirde balarnda mimarba bulunan ehir mimarlar grev yapyorlard. Bu mimarlarn inaat ilerinde tecrbeli, lme ve hesap ilerinde de bilgili olmalar gerekirdi. XV. yzyldan itibaren devlet merkezinde sarayda bir Hassa Mimarlar Ocann mevcudiyeti bilinmektedir. Balarnda sermimaran- Hssa veya

40

mimarba aa denilen en st dzeydeki memurun altnda suyolu nzr, halife, stad gibi mimarlar bulunmakta idi. Bu kurulu bilhassa stanbulun fethinden sonra daha belirgin bir ekilde ortaya kmtr. Mimarbann matematik ve geometri (hesap ve hendese) bilmesi, inaat ilerinde de bilgili ve tecrbeli olmas lzmd. Saraya bal olan bu ocakta mimarlar, teorik ve pratik olarak mimarba ve halifelerinin (kalfalarnn) eliyle yetitirilmekte idiler. Bu renimin bir hayli uzun ve emekli olduunu Mimar Sinann hayatn ve yapt eserleri yazan S elebinin Tezkiretl-Bnyn isimli tezkiresinden ve Sultan Ahmed Camii mimar Sedefkr Mehmed Aann hayatn kaleme alan Cafer Aann Risle-i Mimriyye isimli kitabndan renmekteyiz. Bu ocakta yetien ve hassa mimarlar denilen mimarlar, devletin ve padiahtan balayarak, sultan ve vezirlerin, dier devlet adamlarnn, vakflarn inaat ilerini yrtmekle sorumlu idiler. Mimarbalar ve emrindeki mimarlar ina veya tamir edecekleri binalarn planlarn veya krokilerini ve keiflerini yaparlar ve ona gre ie balarlard. Bu plan veya krokilere resim veya tasvir veya mimar krnmesi denilirdi. Baz aratrclara gre bu krnmenin bir maket olabilecei de ileri srlmektedir. Mimarba ayn zamanda ordu hizmetlerinde bulunduu gibi, usta ve amele yevmiyelerini, yap malzemelerinin cins ve zelliklerini standardn, fiyatlarn tesbit ve kontrol ederdi. Ayn zamanda ehirlerdeki inaatlarn ruhsatlarn ve standartlarn kontrol ve takiple ykml idiler. Mimarba eitli ilere emrindeki suyolcu nzr, halife ve statlar tayin eder ve ileri yrtrd. Emrindeki birtakm inaat esnaf gruplarn kullanabilirdi. Ayrca bilhassa mr, yani devlete ait ilerde baz blkleri, yrkleri ve esirleri cretli olarak altrabilirdi. Hassa Mimarlar Oca, XIX. yzyl ortalarna kadar devam etmi ve II. Mahmudun devrinde ehreminlik ve mimarbalk hizmetleri birletirilerek Ebniye-i Hssa Mdrl kurulmutur. Daha sonra da bu kurulu Ticaret ve Nfia Nezreti ne balanmtr.

Malzeme - Teknik ve Ssleme

nsanlk kadar eski olan yapnn ve onun oluumunda kullanlan malzemenin esas olarak her corafya ve millette hemen hemen deimedii grlr. Osmanl inaatlarnda da esas olarak ta, tula, ahap, metal gibi ana malzemeler kullanlmtr. Ta: Asyada daha ok tula kullanan Trk mimarlar, Anadolu corafyasnda yerli ustalardan yararlanarak ta ve tulay beraber kullanmlardr. Duvar yap malzemesi olarak tan kfeki, karata, granit ve kum ta cinsleri ile ince ve sanat isteyen ilerde yani mihrap, minber, kap ereve ve sveleri, stun ve stun bal ve kaidelerinde, kafes ve korkuluklarda, kitbelerde mermerin eitli cinslerinin kullanld grlmektedir. Tula: Pimi topraktan yaplan bu malzemenin kullanl ta kadar eskidir. Osmanl mimarlar da Asyadan beri bildikleri tulay, Anadoluda tala birlikte bilhassa duvarlarda dikine ve yatk olarak kullanmlar ve hatta bunu bir bezeme unsuru haline getirmesini bilmilerdir. Tulann, duvarda kullanld gibi, zellikle kemer, kubbe ve minare yapmnda, zemin

41

kaplamasnda, at ve kubbe rts olarak kiremit eklinde ve su knklerinin yapmnda kullanlmtr. Ahap: Ahabn Osmanl mimarlnda zel bir yeri vardr. Hemen birok mimarn zellikle Mimar Sinann nce iyi bir marangoz olduunu biliyoruz. Ahap malzemenin, Osmanl mimarisinin her safhasnda ve hemen her yerinde eitli cins ve llerde ve isimlerde standartlatrlarak kulanld grlmektedir. Metal: Osmanl mimarlk sanatnda metal malzeme esas olarak, demir, kurun ve pirin olarak karmza kar. Demirin gergi, kuak, kafes, kenet ve dz tavanlarda putrel yerine bir hayli ok kullanld grlmektedir. Pirin ise stun bileziklerinde, kap ve pencere kanatlar kuak ve rozetlerinde, mandallarda, dkm kafeslerde kullanlmtr. Kurun hemen hemen kymeti deimeyen bir rt malzemesi olarak gnmze kadar gelmitir. Avrupallarn rt olarak bakr kullanmna kar, Osmanllar kurunu tercih ederek, levhalar halinde kubbe ve atlarda, su derelerinde talarn birbirine balanma yerlerindeki demir kenetlerin diplerine kurun dkerek tutturmakta kullanmlardr. Ssleme: Osmanl mimarisinde, belirli alanlarda grlen sslemede ou zaman ayn malzemeler kullanlmakla beraber al, ini, renkli ta, cam gibi yardmc elemanlar da kullanlmtr. Ayrca kalem ii denilen sslemelere de yer verilmitir. Al: Seluklu mimarisinde de kullanlan alnn, Osmanl mimarisinde daha ok bezeme eleman olarak kullanldn gryoruz. Suya fazla dayankl olmadndan, daha ok bina ilerinde kullanlr. Mihrap ve mukarnaslarda, pandantif ve tromp denilen duvardan kubbeye gei eleman olan ksmlarda, silme ve profillerde ve malakr denilen mala ile yaplan oyma al sslemelerde ve tepe pencerelerinin iliklerinde gnmze kadar kullanld grlmektedir. Ta: Osmanl mimarlar renkli talar kakma eklinde kullanarak yapnn bilhassa dn sslemilerdir. Minare kaide ve gvdelerinde, pencere kemer aynalarnda, kap ve pencere talarnda, geometrik yaz levha ve kuaklar olarak birok yerde kullanlmtr. ini (K): Srlanm pimi killi toprak olan ini, Osmanl mimarisinde nceleri Asyada srl tula eklinde kullanlrken, sonralar levhalar halinde sadece kaplama olarak kullanlmaya balanmtr. Bursa ve Edirnede srl tula ve sr st ve sr alt yaplan levhalarn mihraplarda ve mukarnaslarda kullanld grlr. Daha sonralar ise cami ve trbelerde, sadece i hacimlerde pencere kemer aynalarnda, yaz levhalar halinde, panolar eklinde en gzel rneklerine rastlanmaktadr. Kalem i: Osmanl mimarisinde dorudan doruya sva zerine boya ve altn ile yaplan bezeme iine kalem ii denmektedir. Rm ve haty diye adlandrlan eitli slptaki desenler, yazlar, kubbe, kemer ve duvarlarda kalemkr denilen ustalar tarafndan zenle ilenmitir.

42

Resim 3.1: Edirne, Selimiye Hnkr Mahfili Kaynak: . Aydn Yksel

YAPI TRLER
Osmanl mparatorluunun sosyal yapsnda her millette olduu gibi eitli ihtiyaca cevap veren ok eitli yap trleri mevcuttur. Zaman iindeki deiime paralel olarak farkllasa da esasta ayn olduklar grlr. Bunlar tek bir yap olduu gibi, yaptklar hizmete ve durumlara gre birka yapdan oluan gruplar meydana getirebilirler. Buna gre yaplar ylece snflandrabiliriz:

1. Klliyeler
Osmanl ehirlerinde ve kasabalarnda cami merkez olmak zere birbirine bal yaplar topluluuna klliye (manzme) denir. Bunlarn ana yollar zerinde olanlarna menzil klliyeleri ad verilir. Arapa kll kelimesi btn, toplu mnalarna gelmektedir. Bu tabir mimarlk tarihimizde merkezinde bir cami olan ve ona bal olarak da onu tamamlayc medrese, drlhadisdrlkurra, sbyan mektebi, ktphane gibi retim ve eitim merkezleri, drifa-tp medresesi, hamam, imret, tabhane (misafirhane) gibi sosyal tesisleri, eme-adrvan, sebil gibi su tesisleri, baz hallerde mahkeme ve hatta ar ve bedestenler ve kervansaraylar klliyelerin kapsamna girmektedir. Trbe ve kabir klliyelerde veya her trl yap yannda bulunmaktadr. Muvakkithane, namaz vakitlerinin tesbit eden bir muvvakkitin bulunduu son derece basit ve kk yaplardr. Pek az klliyede ve camide bulunur. Btn bu messeseler vakf haline getirilmi ve bamsz ve kimsenin mdahale edemeyecei kurumlar olarak devam etmitir. Klliyeler daha ok Osmanl klasik mimari dnemlerinde grlmekte ise de daha nce ve daha sonraki dnemlerde de dank bir yerleim dzeninde, daha kk programl ve bnyesinde bir veya birka yap olanlar da vardr. Buna rnek olarak Bursada Yldrm, Yeil ve Muradiye klliyelerini gsterebiliriz. Bu kk klliyeler cami, medrese ve imaret-tabhane, hamam ve trbeler ile snrldr.

43

stanbulun 1453te fethiyle ok byk programl klliyeler yaplmaya balanmtr ki, bunlardan ilki stabuldaki Ftih Klliyesidir. 110.000 m2lik bir sahay kaplayan bu muazzam klliye cami, on alt medrese, drifa, tabhane, mektep, ktphane, muvakkithane, imaret, kervansaray ve Ftihin trbesinden olumaktadr. Simetrik olarak planlanan bu yaplar topluluu 1463-1470 yllar arasnda tamamlanmtr. Klliyenin mimar Atik Sinandr.

Resim 3.2: Edirne Sultan II. Bayezid Klliyesi Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Fatih Klliyesinden on alt yl sonra II. Bayezid Amasya (1486), Edirne (1487) ve stanbulda (1500-1505) byk klliye ina ettirmitir. Bu her klliyenin yerleme planlar, din ve sosyal yaplar birbirine benzemektedir. Yalnz, Edirnedeki Bayezid Klliyesindeki tmarhane bilhassa tarih iinde nemli bir yere sahiptir. Sultan II. Bayezidin trbesi stanbuldaki klliyesindedir. Daha sonra XVI. yzylda Kann Sultan Sleyman dierleri ile yaran Sleymaniye Klliyesini (1550-57) yaptrmtr. Eski Sarayn bir ksmn igal ederek Hali zerine kondurulan bu muhteem yaplar topluluu tam simetrik bir dzende deildir. Dierleri gibi din ve sivil yaplar iine alr. Mimar Sinann ustalk eseri olan merkezdeki muhteem cami etrafnda biri tp medresesi olan drt medrese, drifa, drlhadis, mektep, drlkurra, imaret, tabhane ve drzziyafe, hamam, kervansaray, Muhteem Sleymann ve Hrrem Sultann trbelerini iine alr. Mimar Sinann trbesi de bu klliyenin bir kesinde bulunmaktadr.

44

Yine Sultan Sleymann ok sevgili olu ehzade Mehmed iin ehzadebanda yaptrlan klliye (1543-48) son derece zarif bir cami etrafnda medrese, imaret ve tabhane, mektep ve trbeden meydana gelir. stanbulda Sinan devrinde yaplan dier klliyelerden cami, medrese, mektep, tekke ve imareti ile skdar Atik Valde Klliyesini grrz. Edirnede bulunan Selimiye Klliyesi (1575) ise daha dar bir programa sahiptir. Bu klliye, merkezde dnya mimari eserlerinin belki de en baarl rnei olan cami, iki medrese, mektep ve drlkurradan oluur. XVII. yzylda yaplan klliyelerin ilki Sultan Ahmed Klliyesidir (1617). Ad bir meydanla zdeleen bu klliyenin mimar Sedefkr Mehmed Aadr. Bu byk klliye stanbulun merkezinde, Atmeydan, Bizans zamannda Hipodrom denilen yerde Ayasofyann karsndadr. Merkezinde alt minaresi ile muhteem cami, medrese, mektep, hamam, arasta, drifa, imaret, tabhane, kervansaray, drlkurra ve Sultan I. Ahmedin trbesi ile Mimar Sinan sonras klasik ada mstesna bir yere sahiptir. stanbulda XVII ve XVIII. yzylda yaplan dier nemli klliyelerden Eminnnde Yeni Cami, skdar Yeni Vlide, ehremininde Hekimolu Ali Paa, Laleli, Nuruosmaniye klliyelerini sayabiliriz. stanbul dnda ise daha ok menzil klliyeleri gze arpar. Bunlardan Rumeli tarafnda bulunan Sokullu Mehmed Paann Havsa ve Lleburgazdaki klliyeleri, Anadolu tarafnda Gebzede oban Mustafa Paa, Konya Karapnarda II. Selim, Bozykte Kasm Paa ve Payastaki Sokullu klliyeleri zikredilebilir.
Devletin btn inaat ilerini yrtmekle en st dzey grevli ve onun yardmclar kimlerdir?

2. Din Yaplar
a. Cami ve Mescidler, Namazghlar slm ve Osmanl toplumunda hemen her ehir ve kasabann, hatta kylerin odak noktas cami veya mesciddir. Cami veya mescidler etrafnda ayn zamanda mahalleler teekkl ettii ve onlara ismini verdii gibi, sosyal dayanma ve eitimin merkezleridir. Cami lugat olarak toplanma veya topluluk, mescid ise secde edilen, ibadet edilen yer anlamlarna gelir. Bu nedenle her cami aslnda birer mesciddir. Zamanla mahallelere ismini veren kk, ahap atl (sakfl) ve ahap duvarl, revakl olanlara mescid denilmeye balanmtr. Cami ise daha ok krgir ve kubbeli ve byk yaplarn ad olmutur.

45

Resim3.4: Bursa Ulu Cami

Aslnda daha nceleri her belde ve ehirde cuma namaz iin bir tek byk cuma camii bulunur ve sadece cami olarak o bilinir ve cuma namaz ancak orada klnrd. Osmanl mimarisinde yaplarn, plan kuruluu bakmndan daha ok cami ve mescid tipolojisi zerine odakland grlr. Cami, plan bakmndan nceleri, erken klasik dnem olan 1538e kadar, Bursa ve Edirne geleneinde grlen ok kubbeli ulucami tipi (Bursa ve Edirne Ulu camileri) ve tek ve ift kubbeli, yanlarnda ona bitiik misafir odalar (yani tabhaneleri), nnde son cemaat revak olan yaplar halinde karmza kar (Bursa Orhan, Yldrm, Yeil camileri, Edirne Muradiye, II. Bayezid, stanbul II. Bayezid ve Sultan Selim camileri rnei). Btn bunlara ramen Osmanl camisinin zaman iinde, geni bir mekn tasarlamak iin yap strktrn zorlad grlmektedir. Yaplmak istenen geni ve ferah bir mekndr. Bunun iin kare veya dikdrtgen bir plan emasndan pyeler ve kemerler zerindeki kubbeye geite yarm ve eyrek kubbelerle statik problemler halledilmi ve bylece proporsiyon bakmndan piramidal bir grnme kavumutur. Ayn zamanda da eitli tromp, pandantif, mukarnas gibi ke elemanlar kullanlmtr. Binann ve kubbenin bykl veya kkl bir mimarlk probleminden ziyade, bir inaat ve mhendislik zmdr. Osmanl camisinde, bina ktlesi ile ana kubbe ve yarm kubbeler, tabhane gibi yan blmler, son cemaat ve avlu ile minarelerin birbirleriyle proporsiyon ilikilerinin arand grlr. Osmanl mimarlarnn yapnn btn paralarnn birbirleriyle en uygun oranlarn yakalama kaygsyla uratklar ve eski tenasb en iyi ekilde zerek mstesna bir armoniye vardklar grlmektedir. Osmanl camisinin, asl klasik izgi ve kararlara ve kvama varmas Edirne erefeli Cami (1447) ile ortaya kmtr diyebiliriz. yle ki XVI. yzyl sonuna kadar 250 yl ayn kararlar ok kk farklarla uygulanmtr denebilir. erefeli ile avlu-son cemaat-minare ilikisi, merkez plan ve kubbe ilikisi kesinlik kazanmtr. Avlu ortasnda bulunan abdest adrvan motifi hemen hi deimeden neredeyse gnmze kadar gelmitir. Ortaya kndan itibaren farkl corafyalarda farkl biimlere brnen minare,

46

Osmanl mimarisinde gittike incelmi, kare plandan yuvarlak ve ok kenarl bir biime dnmtr. Yazl olmayan bir gelenekle de ancak sultanlar iki minare ve iki erefe yapabilme ayrcalna sahip olmulardr. Osmanl camilerinde mekn tasarmnda n, dier dinlerin ibadethanelerinden farkl olarak en gzel ekliyle kullanld grlr. D dnya ile iliki, neredeyse zemine kadar inen alt sradaki pencereler ve ikinci ve nc sra pencerelerdeki renkli camlar ile kurulur. badet, Hristiyanlkta olduu gibi karanlk ve gaml bir meknda deil, geni mekn btnl ve huzur iinde salanmaktadr. Ayn ekilde cami iindeki ini ve kalem ii sslemeler, ibadet edenleri ferahlk ve ruhan bir atmosfere ulatrr. Hatta Evliya elebi, Edirne II. Bayezid Caminde saflar arasna konan gzel kokulu ieklerden ve gllerden bahsetmektedir.

Resim 3.5: Edirne Selimiye Camii Kaynak: . Aydn Yksel

badethanelerin bir dier tr de namazghlardr. st ak, daha ok bir eme banda, yolcularn gelip geerken namaz klmalar iin ayrlan ykseke bir yer eklindedir. ounlukla emenin arka yznde kbleyi gsteren bir mihrap veya bir iaret bulunur. Bursa, Anadolu Hisar, Gelibolu namazghlar gibi baz byk, minber ve mihrab bulunan namazgh rnekleri de yaplmtr. stanbul Kadrgada Cnd Meydannda bulunan namazgh gibi bazlar bir eme stnde bulunmaktadr.

47

b. Tekke ve Zviyeler, Derghlar Btn slm leminde ve Osmanl literatrnde yol demek olan tarikatlarn eitli meknlarda din faaliyetlerini devam ettirdikleri grlr. Esasta ayn fakat detayda baz farkl bir yorum ve yaama biimi olan tarikatlarda ibadetler normal ibedetlerin dnda, msiki eliinde yaplan yinler cami ve mescidden farkl bir meknda yaplmaktadr. Bu meknlara slm corafyasnda tekke (dorusu tekye), dergh, hnikh, zviye gibi isimler verilmitir. Bu yaplarn bnyesinde mescid, semhane-tevhidhane, dervi hcreleri, mutfak, kahve oca, misafirhane, selmlk, harem vs. gibi blmler bulunur. Yaplar krgir ve ahap olabilir. sitane denen ok byk merkezlerden, son derece kk yaplara kadar eitlenebilir. Hemen hepsinin etrafnda ve bazlarnn iinde kabir ve trbeler bulunmaktadr. stisnalarnn dnda birer sanat ve irfan oca, topluma faydal olan ve hizmet esasna dayanan prensiplerle iyi insan ve vatandalar yetitiren bu ocaklar, Osmanl corafyasnda hemen her keye dalmlardr. Byk sitane rnei olarak, Konya Mevlevihnesi, stanbulda Mevlnkapdaki mevlevhane, Seyyidgazi ve Makedonya-Kalkandelende grdmz Bekta tekkesi gibi rnekleri syleyebiliriz. c. Trbe ve Kabirler Osmanl trbeleri Asyadaki rnekleri ile bir hayli farkl bir plan arzetmektedir. Planda grlen yuvarlak gvde ve rt olarak sivri klh, duvar yaps srl tula artk terkedilmitir. Osmanl mimarisinde plan tipi kare ve alt ve sekiz kelidir, at da kubbe olarak belirlenmitir. Daha ok kesme ta, d duvarlarda bazan ok az ini kaplama, renkli ta kakmalar grlr. ini ve kalem ileri daha ok giri kaps yanlarnda ve ierisi bir cennet bahesini andracak ekilde tezyin edilmitir. Bursa Muradiye trbeleri, stanbul II. Bayezid ve dier padiah trbeleri, stanbul Mahmud Paa Trbesi gibi rnekler. Bundan baka Bursa Devlet Hatun ve stanbul Murad Paa Caminde de irmerd avu kabri gibi st ve yanlar ak olarak baldaken veya cihar tk tarznda olanlar da grlmektedir. Kabirler, hide denilen talarnn, ta ileme sanatnn bir nevi abstre heykel gibi ele alnd en gzel rneklerdir. Yazlar, sslemeler dnemlere gre slp ve karakter farkllklar gsterse de Osmanl ta ustasnn bu en kk objeyi bile birer sanat eseri haline getirmesi olaan stdr. Bu rnekler bize toplumun zevk ve sanat ynnden bugn bile eriilmeyecek bir dzeyde olduunun birer delili olarak grlmektedir. Ayrca mezar talar sosyal adan ele alndnda, bu hidelerin, kadn ve erkekleri, her snf ve meslek erbabnn zelliklerini serpu ve biim farkllklaryla belirtmesi bakmndan byk nem arzetmektedir.

48

Resim 3.6: Gelibolu Azebler Namazgh Kaynak: . Aydn Yksel

3. Eitim Yaplar
a. Medreseler, Drlkurra - Drlhadis ve Drttb, Mektepler Osmanl eitim ve retiminde medreseler arl tekil etmektedir. Bir yksek renim olan bu messeseler kendi arasnda yalnzca Kuran ve hadis ilmi okutulan drlkurra ve drlhadis medreseleri, tp okutulan drttb medreseleri eklinde ihtisaslam olarak karmza kar. Medreseyi plan olarak ele aldmzda daha ok krgir bir yapdr. Bir avlu etrafnda dizilmi revak ve renci odalar, dershanesi, adrvan, hela ve dier ihtiya birimleri olan bir renci yurdudur. renci, vakfn gnlk tayini ile burada barnr ve ders zamanlarnda da renim grr. Medreseler ihtisaslarna, okutulan derslere gre snflandrlr. Yirmili, otuzlu, krkl, ellili gibi. Vakfiyelerinde, mderristen balayarak, her trl ihtiya ve renciler iin maalar baland grlmektedir. Osmanl medreseleri, plan olarak kapal avlulu Seluklu medreselerinin ak avlulu medreseler ekline dnmesi ile olumutur. Plan tipolojisi olarak da st ak olmakla beraber n ak ve kapal, sekiz kenarl eitlemeleri grlebilmektedir (Amasya Kap Aas ve stanbul Rstem Paa medreseleri). Klasik devirde de Mimar Sinann baz cami avlularnn etrafnda medrese odalar yaptn grmekteyiz (stanbul Edirnekap Mihrimah, Beikta Sinan Paa ve Topkap Kara Ahmed Paa medreseleri). Farkl bir tip olarak ise Bursa Hudvendigr Cami ikinci katnda bulunan medreselerden bahsetmek gerekir. Medreselerin ortak zellii ise renci odalarnn yannda bir dershanenin olmasdr. Tp medreseleri ise ayn zamanda uygulamann da yapld hastahane birimlerini ihtiva eder. Edirnedeki II. Bayezid Klliyesindeki Bmarhane-

49

Akl Hastahanesi ve Sleymaniye Tp Medresesi ve Drifas buna rnektir. Osmanl mimarisinde ilkokul diyebileceimiz sbyan mektepleri, nceleri cami ve mescidler iinde iken daha sonra ayr bir bina halini almtr. Medreselerin aksine kk yaplardr. Plan olarak ocakl ve dolapl klk (itiyye) ve dieri etraf ak, havadar yazlk (sayfiyye) iki blmden olumaktadr. Amasya Hatuniye, stanbul Bayezid ve Haseki mektepleri rnek olarak gsterilebilir. Vakfiyelerde sadece yetim ocuklara tahsis edilen mekteplerin olduu, ocuklara bayramlarda giyecek ve yemek tayinleri yapld grlmektedir. Osmanl eitim messeseleri iine alabileceimiz ktphaneler, nceleri cami iinde dolaplar eklinde iken XVII. yzyldan sonra ayr binalar halinde yaplmaya balanmtr. En eski ktphanelerden birine rnek olarak XVI. yzyl bana tarihlenen Gebze oban Mustafa Paa Menzil Klliyesinde bulunan ktphane gsterilebilir.
Cahit Baltacnn Osmanl Medreseleri adl kitabnn giri blmnden medreselerin kurulu ve retimleri hakknda bilgi edinebilirsiniz. Osmanl ehir ve kasabalarnda ka tip klliye grlr?

Resim 3.7: stanbul Sleymaniye, Sultan Sleyman Trbesi Kaynak: . Aydn Yksel

4. Sivil Yaplar
Osmanl mimarisinin geni kapsaml programlarnda yaplarn, birbiriyle yakn ve uzak iliki iinde olduklar grlmektedir. Sivil kategoride inceleyeceimiz yaplar da aslnda byk bir blmyle bir klliyeyi meydana getiren paralar iinde yer alr.

50

a. Hastahane-Drifa-Bmarhane Osmanl toplumundaki salk hizmetlerini karlamak iin drifa veya bmarhane denilen hastahaneler kurulmutur. Daha ok bir tp medresesinde teorik ve pratik (nazar ve amel) dersler verilerek tabipler yetitirilmi ve hastalara hizmet edilmitir. Plan kurgusu olarak medrese yaplarna benzeyen, krgir, kubbeli revakl veya revaksz bir avlu etrafnda muhtelif odalardan ibarettir. lk Osmanl hastahanesi diyebileceimiz Bursa Yldrm Drifasndan (1398) sonra stanbuldaki ilk hastahane Ftih Klliyesinde idi. Daha ok akl hastalklar iin kullanld anlalan II. Bayezidin Edirnedeki drifas (1486), klliyesinin bir parasdr. blmden oluan orijinal bir plan tertibi vardr. XVI. yzyl ortasnda stanbul Sleymaniye Drifas Tp Medresesi ile birlikte ele alnmtr. Yine Haseki Drifas kendi iinde farkl bir zellie sahiptir. XVII. yzylda da stanbul Sultan Ahmed Drifasn grrz. XIX. yzyldan itibaren de Batl anlamda hastahaneler yaplmaya balanmtr. b. maret-Tabhane maret kelimesi, mamur edilen yer manasna gelmekle beraber, sonralar sadece bir tek faaliyeti, yani a piirilip datlan yerleri ifade eder olmutur. Osmanl mimarisinde zaman zaman her iki ekilde de kullanlmtr. Hemen btn byk klliyelerde imaretlere rastlanmakta ve vakfiyelerinde bu hususta ok detayl bilgi bulunmaktadr. Esas olarak krgir, kubbeli, ocakl mutfaklar, mekel denen yemek salonlar, eitli hizmetler iin kullanlan anbar ve kilerleri bulunan yaplardr. Plan olarak tam ve kesin bir prototip gstermeyen bu yaplar, byklk ve kklklerine gre ekil almtr. maretlerde vakf sahibinin koyduu artlar iinde, fakirlere olduu kadar, klliyenin misafirhanesinde yani tabhanesinde gn iin kalan misafirlere, varsa medrese talebelerine, tesisin hizmetlilerine yemek karlksz datlmaktadr. Bundan baka imaret ve tabhanelere bal kervansaray veya ahrlar da bulunmaktadr. Ahrlarda yolcularn hayvanlarna bakm yaplmas ve yem datlmas vakfn artlarndandr. stanbul II. Bayezid Klliyesinde imaret-kervansaray ve ahrlar ayr bir birim halindedir. skdar Atik Vlide Klliyesinde de imaret-kervansaray ve tabhane yine birlikte planlanmtr. Tabhane ise bir misafirhanedir. nceleri, daha ok camilerin iki tarafnda birer veya ikier oda halinde iken, stanbul II. Bayezid ve Sultan Selim klliyelerinde ve Edirne II. Bayezid Klliyesinde yazlk ve klk olmak zere drder oda ve eyvanlar eklindedir. stanbul II. Bayezid Camiinin tabhaneleri sonradan ara duvarlar alarak camiye dahil edilmitir. Tabhanelere caminin dndan girilebilmekte, namaz vakitlerinde misafirler cami harimine alan bir kapdan ieriye dahil olabilmektedirler. Tabhaneler klasik dnemde artk ayr bina olarak yaplmaya balanmtr. Ftih ve Sleymaniye klliyelerinde imaret-drzziyafe ve tabhane ayr yaplar halindedir. c. Su Yaplar Hamam-Kaplca-Ilca, Su Bendleri-Kemerler, eme, adrvan ve Sebiller Osmanl mimarisinde grlen su yaplar ime ve temizlik ileri olarak ikiye ayrlsa da ayn su her iki grup iin de kullanlm, ancak temizlik ve ime iine gre farkllaan yaplarla hizmet vermitir.

51

Varl slm dnyasnda VII. yzyl kadar giden hamamlar, Seluklu Trklerinde XII. yzyldan itibaren grlmeye balamtr. Anadoluda kk, saray, kla ve ar hamamlar yaplmtr. Bunlarn ihtiyalara gre eitli l ve planda olduklar grlr. Bundan baka, seferlerde kullanlan ve tepme keeden yaplan adr hamamlarnn varl bilinmektedir. Bunun yannda tedavi maksadyla kullanlan lca-kaplcalar daha az sayda bulunmaktadr. Hamam, lca-kaplca ve emeler esas itibariyle bir su tesisatna ve bilgisine ihtiya gsteren yaplardr. Bunun iin de mimar snf iinde suyolcular ve su nzr nemli bir yere sahiptir. Hassa Mimarlar Ocanda da mimarbadan sonra gelen en byk rtbe su nzrl dr. Kadnlar ve erkekler iin tek ve ifte hamam olarak adlandrlan ar hamamlar, krgir ve kubbeli olarak yaplmlardr. Hamamlar ok deiik plan tertibine ramen bnyesinde drt ana unsuru barndrr. Bunlar, camekn veya soukluk denen soyunma yeri, bir geit vazifesi gren ve temizlik blmlerinin de bulunduu lklk, halvetlerin ve gbek tann ve halvetlerin bulunduu scaklk, stma biriminin bulunduu klhan ve scak su haznesi. Bu hamamlarn zeminleri ve duvarlar belli bir ykseklie kadar mermerle kaplanmtr. Duvar ilerinden ve zemin altndaki kanallardan scak hava ve knklerle scak sular geirilerek stlmaktadrlar. stanbul II. Bayezid ve Mahmud Paa hamamlar gibi ok mzeyyen ve byk olanlar gibi, son derece basitleri de vardr. Edirne Sokullu ve stanbul Ayasofya hamamlar nnde birer kubbeli revak gze arpar. Hatta Zeyrekte inili Hamam diye bilinen Barbaros Hayreddin Paaya ait hamamn ii bir lye kadar inilerle sslenmitir. Kaplca ve lca iinde eitli minerallerin bulunduu tabii scak su kaynaklarndan istifade edilerek Bursa gibi belli yerlerde yaplmlardr. Hamamlardan farkl olarak topluca ykanlan bir havuzu bulunmaktadr. Burada stma suyun kendi tabii scakl ile salanmaktadr. Yap olarak ayn malzemelerle yaplmtr. Bursada Eski ve Yeni kaplcalar, Kkrtl kaplcalar rnek olarak gsterebiliriz. Bilhassa byk ehirlerin, zellikle stanbulun su ihtiyacn karlamak iin kullanlan su bendleri ve kemerleri cami yaplarndan sonra en byk mhendislik ve mimarlk yaplardr denebilir. Mimar Sinan stanbulun kuzeyindeki byk ormanlarda bulunan su havzalarndan sular bendlerle toplayarak muazzam kemerlerle ehre getirmitir. Bu byk mhendislik giriimi (1554-1569) Sinann biyografisini kaleme alan S elebinin Tezkiretl-bnynnda etraflca anlatlmtr. Suyun miktar llelerle llerek ehre ta galeriler ve knklerle getirilir ve maksem denilen suyun taksim edildii yaplardan sonra ehre, eme ve hamamlara, cami adrvanlarna datlr. Bu datm srasnda suyun basncn drmek iin su terazileri kullanlrd. Bu su tesislerinden bazlar Bend Kemeri, Uzun Kemer ve bir mhendislik olduu kadar mimarlk harikas olan Molova Kemeridir. Osmanl mimarisinde emeler, halka hizmet ederek sevap kazanmak prensibinin ve sadaka-i criye denilen inancn bir neticesi olarak, hemen her mahalleye dalmtr. Balangta her klliyede bir eme ve adrvan yaplrken, sonralar XVII. yzyldan itibaren sebiller ilve edildii grlr. emeler klasik devirde kitbeli veya kitbesiz basit bir kemer ve ayna ta eklinde ina edilirken, sonralar bilhassa son derece mzeyyen, meydan ve

52

kelerde birka yzl emeler yapld grlr (Davud Paa emesi ve II. Ahmed emesi rneinde olduu gibi). adrvan hemen sadece cami, medrese, han avlularnda havuzlu olarak ve abdest ihtiyacn karlamak iin yaplmlardr. En gzel rneklerinden biri Ayasofya adrvandr. Sebiller ise daha ok XVIII. yzylda ortaya kan bir tarzdr. Artk klliyelerin mimari programnn ayrlmaz bir paras haline geldii grlr. Daha ok gelen geene su ikram etmek iin kurulmutur. Klliyenin kebanda veya avlu kapsnn yannda darya doru kan, be veya ok kenarl, bronz veya demir kafesli fevkalde ssl sebiller yaplmtr.
Bend ve kemerler iin Kazm eenin SK tarafndan yaymlanan serisini grebilirsiniz. Birok bideyi boyutlu grebilmek ve iinde sanal olarak gezebilmek iin http://www.3D.Mekanlar adresine bavurabilirsiniz. stanbulda en gelimi ekliyle klliye rnei hangisidir?

Resim 3.8: Ayasofya adrvan Kaynak: . Aydn Yksel

d. Bedesten, Arasta ve arlar Osmanl ehirlerinde ehrin alveri merkezini tekil eden bu yaplardan bedestenler, arlar ve arastalar birbirini tamamlayan yaplardr. Bedestenler, kymetli mallarn sakland ve satld krgir muhkem yaplardr. Ayn zamanda para ve kymetli eyann korunduu ve sakland sandklar vardr. Yapnn iinde ve dnda dkknlar bulunabilir. Sabahlar alp akamlar kapanan ve bekilerle muhafaza edilen bedestenler her ehirde yalnzca bir tane bulunur. Ftih tarafndan stanbulda istisna olarak iki bedesten yaptrlmtr. Yine stanbulda Ftih tarafndan krgir olarak ve sokaklar eklinde yaptrlan Kapalarnn birka kapdan kontrol edilebilecek ekilde ina edildii grlr.

53

Her iki bedesten de buradadr ve ta ayaklar zerinde kubbeli olarak yaptrlmtr. Edirne Ali Paa ars st tonoz rtl uzun bir sokak eklindedir. Ankara Mahmud Paa Bedesteni on kubbeli ve etrafnda iki sra dkknlar olan ars ile 3000 m2ye oturan muazzam bir yapdr. Edirnede Eski Caminin vakf olan elebi Mehmed Bedesteni ve Bursa Yldrm Bedesteni hemen hemen ayn planda yaplm on drder kubbeli, iinde dolaplar ve dnda dkknlar olan bedestenlerdir. Saraybosnadaki Bursa Bedesteni ise Bursadan gelen ipek ticaretinin merkezidir. Arasta ve arlar bu bedestenlere bal veya ayr ekilde yine krgir olarak yaplmlardr. nemli rneklerden biri Sultan Ahmed Caminin arastasdr. e. Han ve Kervansaraylar Daha nce Byk ve Anadolu Seluklularnda muhteem rneklerini grdmz konaklama yaplar olan kervansaraylar Osmanllarda biraz farkl bir durum arzeder. Hanlar daha ok ehirlerdeki ticaret ve konaklama merkezlerini, kervansaraylar ise ehir ve kasabalar arasnda yollar zerinde olan konaklama yaplarn ifade eder olmutur. Esas olarak krgir, ortas avlulu, adrvanl ve bazan adrvan zerinde bir mescidi bulunan ve iki katl olan hanlarn st katlarnda yolcular, altta ise hayvanlar barnr ve ykleri korunurdu. Baz hallerde de, Bursa Koza Han ve pek Hannda olduu gibi belli ticaret mallarnn ve o ile itigal eden tccarlarn kulland hanlar vardr. ehirlerin ticaret hayat bu hanlarda ekillenir, geliir ve yrtlrd. stanbulda en eski han olarak Ftih devrinde yaplm olan Krk Hann buna rnek olarak gsterebiliriz. Kervasaraylar ise plan olarak bilhassa klasik ncesi ve klasik dnemde tonozla rtl ve uzun krgir bir yap olarak karmza kar. Yolcular, ocakl yan duvarlarn nndeki setler zerinde dinlenir, yemek yerler. ki set aras hayvanlara ve yklere ayrlmtr. En belirgin rneklerden biri, Bykekmece Kprs yanndaki Sultan Sleyman Kervansaraydr (1566). f. Kprler Osmanl kprleri kendinden nceki emsalleri gibi gnmze gelenler krgir olanlardr. Ahap kprler zamanla yok olmulardr. Kprler, getikleri nehir ve vadilere, enlerine ve boylarna ve kemer aklklar ve kemer saylarna gre deerlendirilmektedir. Bazlarnn tarih kkleri, kitbeleri mevcuttur. 100n zerinde miktara ulaan bu kprlerin iinde en uzun olanlarndan biri olan Ergene Kprs 174 gzl 1392 metredir. Mimar Hayreddin tarafndan 1566da yaplan ve 1993te Hrvatlar tarafndan yklp 2004te tekrar yaplan tek kemerli 28,59 m. akl ile Mostar Kprs mhendislik yannda ayn zamanda bir mimarlk bidesidir. Mimar Sinann bilinen sekiz kprsnn en mehurlar Sultan Sleymann Bykekmecedeki kprs 635 m. ve Sokullu Mehmed Paann Drina Suyu zerindeki Viegrad Kprs ise 179 m. boyundadr. g. Saraylar, Kk ve Kasrlar, Yallar ve Evler Osmanl mimarlk yaplar iinde saraylar mtevazi bir yer tutar. Byk konaklar da tarih iinde bazan saray adn almtr. Evliya elebi stanbulda elli hanedan ve vezir saraynn isimlerini saymaktadr. Osmanl padiahlk

54

saraylar karakter bakmndan bir ordugha benzer ekilde dank ve fakat kendi iinde fonksiyonel bir dzenle kkler ve kasrlar eklinde vcut bulmutur. Avrupa saraylar ile mukayese edildiinde ok sade ve mtevazidirler. lk Osmanl saray Bursada kale iinde, ikinci saray da Dimetokada idi. Ancak her ikisinden de eser kalmamtr. Bursa saray kalede etraf surlarla evrili, baheler iinde ve mtevazi kkler eklinde olmaldr. ok geni bir sahaya yaylan ve krgir ve ahap eitli kklerden ibaret olan Edirne Saraynn birtakm kalntlar durmaktadr. Bugne bu saraydan krgir hamam ve mutfaklarn harabeleri, Cihannma Kasrnn bir ksm ve Adalet Kasr denilen yaplar kalmtr. stanbulun alnndan sonra yaplan ilk saray Ftih tarafndan bugnk stanbul niversitesinin yerinde yaptrlmtr. Eski Saray adn tamakta idi. Bu saray da etraf surlarla evrili ve iinde kasr ve kklerden ibaretti. Daha sonra bugn mevcut olan Topkap Saray yaplnca Eski Saray sadece eski valide sultanlara ve onlarn hizmetkrlarna ayrlmtr. Sleymaniye Klliyesinin yaplabilmesi iin bu sarayn bahelerinin bir ksm igal edilmitir. Bugn Eski Saraydan bir iz kalmamtr. Topkap Saray da tek bir yap olarak deil, dier emsalleri gibi etraf surlarla evrili ve baheler iinde mteaddit yaplar eklinde kurulmutur. Byk bir ksm bugne gelen nemli paralar, Bb- Hmyun, Bbsselm gibi ana kaplar, inili Kk, Ftih Kk, Sepetiler Kasr, Mukaddes Emanetler, mutfaklar ve harem binalardr. Gnmze hibir paras intikal etmeyen skdar Saray ise daha ok hanm sultanlarn kulland bir sarayd. Evliya elebi tarafndan vezir saraylarnn en ednas, yani en basit ve mtevazisi olarak tarif edilen brahim Paa Saraynn krgir olan byk bir blm zamanmza kadar gelmitir. brahim Paa Saray bugn Trk ve slm Eserleri Mzesi olarak kullanlmaktadr. XIX. yzyl ortasnda Abdlmecid tarafndan Dolmabahe Saray yapldktan sonra buras Osmanl sultanlarnn ikamet ettii yer olmutur. Daha sonra yaptrlan Beylerbeyi, raan ve Yldz Saray ksmen yazlk ve ikametgh olarak kullanlmtr. Bu yzylda eitli kk ve kasrlarn barok ve ampir slbunda yapld grlr. Aynalkavak, Mecidiye, Ihlamur, Kuksu, Maslak gibi. Deniz kenarnda zellikle Hali ve Boaz kylarnda kurulan yallarn gnmze kalanlarn hemen hepsi XIX. yzyl yaplardr. En eskisi XVII. yzyl sonuna tarihlenen ve sadece divanhanesi harap halde zamanmza ulaan ahap yal rnei Kandillide Amca Hseyin Paa Yalsdr. Bunun dnda dierleri bilhassa Halite yangnlara ve sanayiye kurban gitmilerdir. Osmanl mimarisinde bugn stanbul, Anadolu ve Rumelide rneklerini grdmz evlerin en eskisi ancak 250 seneye tarihlenebilmektedir. XV ve XVI. yzyla ait evlerin plan tertibini tam olarak bilemiyoruz. Seyahatnmelerde ve minyatrlerde buna ait ok az bilgi bulunmaktadr. Bunlara gre evlerin ok basit ve mtevazi olduklar anlalmaktadr. Yksek duvarl bir avlu-hayat arkasnda, bir veya iki katl olan bu evlerin, i veya d sofal, alt kat krgir, st katlar ahap ve dolgu duvarl olduklar tahmin edilmektedir. Alt kat, baheye alan mutfak ve ahrlar, hela, su kuyusu gibi unsurlar ihtiva etmektedir. st katlarda bir sofa etrafna dizilmi odalar bulunmaktadr. XIX. yzyl yaplarnda da baz mill hatralar muhafaza edilse de artk Avrupa yaama slbu ve plan tertibi hayatmza girmitir.

55

Eski Trk evinin esas zellii olarak, mtevazi, sade ve ok fonksiyonlu ve ekonomik oluunu syleyebiliriz. Bir tek oda bile bir adrdaki gibi her trl ihtiyac, yani barnma, yatma, yeme-ime, ykanma gibi her trl gnlk ihtiyalar bnyesinde barndrmaktadr. Bu odalarda sedirden baka hareketli eya bulunmamakta, derin ve byk dolaplar eklindeki yklklerde yatak ve yorganlar, yine bir banyo (guslhane) ve ocak gnlk hayat iin her eye yetmektedir.

Resim .3.9: Bykekmece Sultan Sleyman Kprs kk ve kitbesi Kaynak: . Aydn Yksel

5. Asker Yaplar
Kale ve Hisarlar, Dkmhane, Tersane ve Baruthaneler Bir cihan devleti haline gelen Osmanl Devletinin asker faaliyetlerini ve ihtiyalarn temin iin yeterli kaynaklarnn ve sanayisinin mevcut olduu grlmektedir. Tarihin ok eski alarndan beri mdafaa, s ve ileri srama noktas olan kaleler Osmanl mimari yaplar iinde pek ok rnei yer almaktadr. Hemen her ehrin etrafnda onu koruyan bir sur bulunmaktadr.

56

Ele geirilen kalelerin tamir ve ilveleri veya yeniden inas iin kale mimarlar mevcuttu. Orijinal olarak ksmen gnmze kalabilen Anadolu Hisar, Rumeli Hisar, anakkale Hisarlar, Bozcaada Kalesi gibi hisarlarn yannda emede II. Bayezidin yaptrd kaleyi gryoruz. Mesut bir tesadfle de kale mimarnn ad bir kitbe ile Mehmed b. Muallim olarak bugne kadar gelebilmitir. Yine devletin asker ihtiyalar iin kulland stanbulda Tophanedeki top dkmhanesini, gemi yapmlar iin Gelibolu ve Kasmpaa tersanelerini, baz ehirlerdeki baruthanelere rnek olarak da Kthanedeki II. Bayezidin yaptrd baruthane rneini zikredebiliriz.

Resim 3.10: Bozcaada Kalesi Kaynak: . Aydn Yksel

OSMANLI MMARSNDE MMAR DNEMLER

Osmanl mimarisi slp ve karakter bakmndan kesin olmamakla beraber drt dneme ayrlabilir: 1. Bursa ve Edirne Dnemi (1299-1447) 2. Klasik Dnem (1447-1700) a. Sinan ncesi Klasik Dnem (1447-1538) b. Mimar Sinan Dnemi (1538-1588) c. Sinan sonras Klasik Dnem (1588-1700) 3. Yabanc Etkiler Dnemi (1700-1890) a. Barok Dnemi (1700-1810) b. Ampir-Art Nouvea (1810-1890) 4. Mill Mimari Dnemi Neo-klasik- (1890-1930)

57

1. Bursa ve Edirne Dnemi (1299-1447)

Osmanl mimarisinin balang dneminde bilhassa cami tipolojisinde denemeler yapld gibi, ulucami tipinde geni meknlar rten ok direkli ve ok kubbeli planlar da yaplmtr. Ulucami tipinde olanlara rnek olarak Bursada Ulucami (1398), Edirnede Eski Cami (1414) gibi yaplar syleyebiliriz. Tek veya iki kubbeli merkez planl camilerin ilki saylabilecek olan Orhan Cami (1340) ve Edirnede de klasik an habercisi erefeli Cami (1447) grlr. Bu devirde isimlerini bilebildiimiz nemli mimarlar Bursa Yeilcami mimar Hac vaz Paa, znik Hac Hamza Camii mimar Hac Ali, znik Yeil Cami mimar Hac b. Musa, Edirne Eski Cami mimar Hac Aleddin, Bolu Yldrm Hamam ve Mudurnu Cami ve Hamam mimar mer b. brahimdir.

Resim 3.11: Bursa Orhan Gazi Cami Kaynak: Aziz Doanay Arivi

2. Klasik Dnem (1447-1700)

erefeli Caminin bir dnm noktas olarak ortaya kyla stanbul mimarisi balam ve klasik dneme girilmitir. Yaklak 250 yl srecek bu dnem de kendi iinde baz devirlere ayrlabilir.

58

a. Sinan ncesi Klasik Dnem (1447-1538) Mimar Sinann mimarba oluuna kadar (1538) devam eden bu dnem, ok byk programl klliyelerin yapld, merkez kubbe ve mekn ilikisinin zme ulat, kubbe ve kemer ve tayc strktrnn problemlerinin halledildii dnem olarak grlr. Ftih Klliyesi ile byk programlara adm atlm, II. Bayezidin Amasya, Edirne ve stanbuldaki klliyeleri ile devam etmi, stanbul Sultan Selim ve Gebze oban Mustafa Paa menzil klliyeleri ile kvamn bulmutur. Bu dnemde Ftih Klliyesinin mimar Atik Sinan, Mimar Ayas, stanbul II. Bayezid Klliyesi mimar Yakub ah b. Sultan ah, Sultan Selim Klliyesi mimar Acem Ali, Hayreddin ve Kemaleddin gibi mimarlar sayabiliriz. b. Sinan Dnemi (1538-1588) Mimar Koca Sinann mimarba oluundan vefatna kadar olan bu dnem, tarihe, byk dhi bir sanatkrn tek bana bir dneme ismini vererek gemesidir. Bu dnem ayn zamanda Osmanl Devletinin Muhteem Sleymanla siyas, asker, hukuk, sosyal ve sanat alannda dnyann birinci devleti haline gelmesidir. Bu dnemde sultanlar, vezirler, devlet adamlar ve halktan varlkl kiilerin imparatorluu vakf eserleriyle donatt ve birbirleriyle deta yar ettikleri bir dnemdir. Mimar Sinan ilk byk klliyesini kalfalk eseri olarak ehzade Camii ile gerekletirir (1548). Daha sonra Sinann ustal muhteem Sleymaniye ile (1557) zirveye trmanr ve 1575te Edirnedeki Selimiye ile noktalanr. Bundan baka stanbulun su tesisleri, bendler ve kemerlerinin yapm ve imparatorluun her yannda imar faaliyetlerinin younlat bir dnem olarak devam eder. stanbulda skdar ve Edirnekap Mihrimah, Kadrga Sokullu, Rstem Paa, skdar Atik Vlide, emsi Paa, Kl Ali Paa klliye ve camilerinin, Anadolu, Rumeli ve Arabistandaki nemli eserlerin altnda Sinann imzasn grrz. Payas Sokullu, Halep Hsreviye, am Sleymaniye klliyeleri gibi. c. Sinan Sonras Klasik Dnem (1588-1700) Sinann raklar olan Davud Aa, Dalg Ahmed Aa, Sedefkr Mehmed Aa gibi yine ok byk mimarlarn yetitii bu dnemde Sinann kurduu ekol devam etmitir. Bu dnemde Sedefkr Mehmed Aann Sultan I. Ahmed iin yapt byk klliye (1617), dneme, stanbulun nemli bir merkezine damgasn vurur. Ayasofyann hantall karsnda Sultan Ahmed Caminin zarafeti yarmaktadr. Daha sonra 1598de balamasna ramen 1663te bitirilebilen Eminnndeki Yeni Cami, skdarda III. Mehmedin annesi Hatice Glnu Sultan iin yaptrlan Yeni Valide Cami (1710) gibi byk yaplar dnemi tamamlar.

3. Yabanc Etkiler Dnemi (1700-1890)

Lle Devri denen devirle balayan ve Osmanl sanat ve zevkinin deitii ve birok akmn ve slbun i ie getii bir dnem olarak ifade edilebilir. Bu dnem, artk klasik gr ve nisbetlerin braklmaya baland, zaman iinde yava yava bsbtn terk edildii bir dnemdir. Avrupa sanat ve zevki olanca gcyle her yeri istila etmi ve Batda yetimi ekalliyet mimarlar n

59

plana kmlardr. Bu dneme bu etkilerin altnda bakld zaman birka safhaya ayrld grlr. a. Barok Dnemi (1700-1810) En nemli rneini stanbulda Nuruosmaniye Klliyesi ile veren bu akm, artk klasik Osmanl mimarisinin prensiplerinin braklarak yeni bir biime dntnn en gl ifadelerinden biridir. Binalarn bedenleri ile kubbe arasndaki oranlar deitirilmi, sivri kemerler yuvarlatlm, pencere ve kap nisbetleri farkllam, kubbe kasna, arlk kulelerinin formlarnn bakalam olduu grlr. Ayn zamanda youn ve kark, hareketli barok ve rokoko sslemeleri ile her yer kaplanmaya balamtr. Bu dnemde yine de nemli yaplar yaplmtr. III. Mustafa tarafndan yaptrlan Yeni Ftih Cami (1771), Lleli Klliyesi (1763), Ayazma Camisi, Topkap Saraynda Mustafa Paa Kk, Selimiye Klas, birok kk ve kasr sayabiliriz. nemli mimarlardan Kayserili Mehmed Aa, Mehmed Tahir Aa gibi isimleri zikredebiliriz. b. Trk Ampir (Art-Nouveau) Dnemi (1810-1890) Barok dnemin hareketli cephelerinin terkedilerek daha sade grnl cephelerin ortaya kt grlen bu dnemin yaplar ve sslemeleri aslnda iinde barok unsurlar da bulundurur. Daha ok Antik a sanatndan alnan biim ve motiflere yer verilir. Ayn zamanda neo-klasik slp denilen bu dnemde stanbulda yaplan Nusretiye, III. Selimin ina ettirdii Selimiye, Hrka-i erif, Dolmabahe ve Ortaky camileri, II. Mahmud Trbesi, Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylar gibi tamamen Batl anlam ve zevkte saraylar ve kasrlar gibi yaplar grmekteyiz. Ayn zamanda bu dnemde oryantalist bir yaklamla farkl ve deiik akmlarn bir araya getirildii ara dnemler de grlr. Bu dnemde Mehmed Emin Aa, Abdlhalim Efendi, Balyan ailesi gibi mimarlar sayabiliriz.
Osmanl mimarisinde Sinan ncesi klasik dnem ve zellikleri nelerdir?

4. Mill Mimari - Trk Neo-Klasii (1890-1930)

Lle Devrinden itibaren ok eitli mimari akmlara kar takrib 1890lardan itibaren Trk mimarlarnn mimaride yeni bir mill ifade araynn balam olduu grlr. Ancak zamann ihtiyalarna ve artlarna yine uymakla beraber, bu aray daha ok Seluklu ve Osmanl klasik izgi ve formlarnn, ssleme unsurlarnn kullanl ile snrl kalmtr. Bu da plandan daha ok cephe ve grn tasarmlarnda kendini gsterir. stanbul Byk Postahanesi, vakf hanlar, Anadoluda hkmet, lise, karakol, bankalar ve byk apartmanlar gibi nemli projeler gereklemitir. Bu dneme damgasn vuran mimarlardan Mimar Vedat, Mimar Kemaleddin, Mimar Muzaffer ve Mimar Talatn isimleri zikredilebilir.
Trk ampir slbunun stanbulda ne kan mimari eserleri hangileridir? Bu slbun zellikleri nelerdir?

60

zet
Osmanl mimarisi geldii yeni corafyada bulunan eski kltr yaplarndan ok farkl ve orijinal bir mimarlk yaratabilmitir. Bu farkl mimarlk eserleri iin, bata bir hassa mimarbann kontrol altnda hassa mimarlar, mimarlk ve inaat esnaf, ehir mimarlar mevcuttu. Mimarba gerektiinde bunlar kullanabilirdi. Hassa mimarlar, saraydaki Hassa Mimarlk Ocanda pratik ve teorik bilgi ve uygulamalarla uzun yllarda yetiirdi. Mimarba ve mimarlar inaatlarn resimlerini yapar ve keiflerini karr, her trl mimarlk esnafn, malzeme standartlarn ve fiyatlarn belirler ve kontrol ederdi. naat malzeme ve teknikleri ta, tula, ahap ve metaldir. Ayn zamanda al, ta, ini ve kalem ileri ile yaplar gerekli lde sslenebilirdi. Osmanl mimarisinde yap trleri, merkezinde cami olan ve dier din ve eitim, sosyal ve ticar kurumlar toplayan klliyeler, cami, mescid, namazgh, tekke, trbe gibi din yaplar, medrese, mektep, drlkurra ve drlhadis ve tp medreseleri gibi eitim yaplar, drifa, imaret, tabhane, su yaplar, bedesten ve arlar, han ve kervansaraylar, kpr, saray gibi sivil yaplar ve kale, dkmhane, baruthane gibi asker yaplar olmak zere eitlere ayrlabilir. Osmanl mimarisinde zaman iinde eitli slp dnemleri vardr. Bunlar da bir nevi hazrlk safhas olan Bursa ve Edirne dnemi, Sinan ncesi ve Sinan dnemi ve sonras klasik a, barok ve ampir dnemi gibi yabanc etkiler dnemi ve mill mimarlk dnemi olarak ayrlabilirler.

Kendimizi Snayalm
1. Osmanl mimarisinin cami tipolojisinde klasik aa damgasn vuran tip, hangi dnemde ortaya kmtr? a. Klasik Dnem b. Barok Dnemi c. Bursa ve Edirne Dnemi d. Mill Mimarlk Dnemi e. Ampir Dnemi 2. Osmanl mimarisinde ulucami tipi daha ok hangi dnemde grlr? a. Sinan ncesi Klasik Dnem b. Barok Dnemi c. Mill Mimarlk Dnemi d. Bursa ve Edirne Dnemi e. Ampir Dnemi

61

3. Osmanl mimarisinde byk klliyeler hangi dnemde grlmektedir? a. Mill Mimarlk Dnemi b. Sinan ncesi Klasik Dnem c. Bursa ve Edirne Dnemi d. Yabanc Etkiler Dnemi e. Sinan Sonras Klasik Dnem 4. Osmanl mimarisinde en byk eserler hangi dnemde grlr ? a. Mill Mimarlk Dnemi b. Barok Dnemi c. Ampir Dnemi d. Sinan Sonras Klasik Dnem e. Mimar Sinan Dnemi 5. Aadaki zelliklerden hangisi Osmanl mimarisinin zellikleri arasna girebilir? a. Byklk b. Genilik c. Sadelik d. Ykseklik e. Ferahlk

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. b 4. e 5. c Cevabnz doru deilse Din Yaplar blmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Din Yaplar blmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Klliyeler blmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Mimar Sinan Dnemi blmn tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Giri blmn tekrar okuyunuz.

62

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 XV. yzyldan itibaren devletin her trl inaat ileri Hassa Mimarlar Oca tarafndan yrtlrd. Bu tekiltn basnda sermimrn- Hssa ve Mimarba Aa denilen en st dzey yetkili ahsiyet bulunurdu. Mimarba aann emrinde su yolu nzr, halife, stad gibi mimarlar bulunurdu. Sra Sizde 2 Osmanl ehirlerinde ve kasabalarnda cami merkez olmak zere birbirine bal yaplar topluluu yani klliye denir. Bu manzumelerin ana yollar zerinde olanlarna menzil klliyeleri ad verilir. Sra Sizde 3 stanbulda klliyenin en gelimi rnei Kann Sultan Sleymann Mimar Sinana yaptrd Sleymaniye Klliyesidir. Sra Sizde 4 Mimar Sinann mimarba oluuna kadar devam eden bu dnem ok byk programl klliyelerin yapld, merkez kubbe ve mekn ilikisinin zme ulat, kubbe ve kemer ve tayc strktrnn problemlerinin halledildii bir dnem olarak grlr. Sra Sizde 5 Neo-klasik slp denilen bu dnemde barok dneminin hareketli cephelerinin terkedilerek daha sade grnrl cephelerin ortaya kt grlr. Bu dnemde stanbulda Nusretiye, Selimiye, Hrka-i erif, Dolmabahe ve Beylerbeyi saraylar gibi binalar yaplmtr.

Yararlanlan Kaynaklar
Ayverdi, E. Hakk Yksel, . Aydn (1976), lk 250 Senenin Osmanl Mimarisi, stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar. Aslanapa, Oktay (1984), Trk Sanat, stanbul: Remzi Kitabevi. Baltac, Cahit (1976), XV-XVI. Asrlarda Osmanl Medreseleri, stanbul. Kuran, Aptullah (1986), Mimar Sinan, stanbul: Hrriyet Vakf Yaynlar.

63

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; slm yazlarnn kaynan, mevzun hatlar ve mensup (aklm- sitte, alt eit yaz) diye bilinen iki devresinin zelliklerini ve statlarn aklayabilecek, Alt eit yaznn dnda hat ekollerini tanyacak, Osmanl hat ekolnn zelliklerini ve byk statlarn tanmlayabilecek, Hat sanatnn estetik deerlerini tanmlayabilecek, Hat sanatnn kullanm alanlarn aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Hsn-i hat, Hattat, Hattatlk Mevzun (asl) hatlar Alt eit yaz, Aklm- Sitte, mensb hatlar Cel Sls Talik, cel talik

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Muhittin Serinin Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul 2003, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin hatla ilgili maddelerini inceleyiniz. evrenizde bulunan tarih eserlerin kitbe ve cami yazlarn, zellikle stanbulda ve stanbula yakn bir yerde oturuyorsanz stanbul camilerini gezerek yazlarn, kitbelerini inceleyiniz. Topkap Saray slm Eserleri, Emirganda Sakp Sabanc ve Sadberk mzelerini gezerek bilginizi ve sanat zevkinizi gelitiriniz.

64

Hat Sanat

GR
Hat szlkte ince, uzun, doru yol; birok noktann birbirine bitierek sralanmasndan meydana gelen izgi ve yaz; duygu ve dncelerin belli iaret ve ekillerle tesbit edilmesi gibi anlamlara gelir. Bu kelime zellikle slm kltrnde okuma ve yazma vastas yaz ve sanat yazs, gzel yaz (hsn-i hat) mnalarnda kullanlmtr. Hsn-i hat, estetik kurallara bal kalarak ll ve gzel yaz yazma sanatdr; yalnz slm yazlar iin kullanlan bir terimdir. Sanatkrna verilen en eski lakap ktip, muharrir ve verrak kelimeleridir. Tahminen IV. (X.) yzyldan sonra hattat denilmitir (Tuhfe, s. 309). ranllar hattat karlnda ho-nvs (gzel yazan) kelimesini kullanmlardr. Genelde slm yazlarn gzel yazma ve retme hnerine sahip olan sanatkra hattat, bu sanata da hattatlk denilmitir. Her uygarln dayand bir yaz dili vardr. Geni bir corafyaya yaylm olan slm uygarlnn yaz dili de Arap yazsdr. Asl Nabat yazsndan alnarak gelitirilen ve Arap dilinin fonetiine uygulanan Arap alfabesinde (hurfl-hec) yirmi sekiz harf ve bunlarn basit ekil ve isimleri vardr. Elif, b, cim gibi resimler seslerin hat denilen iaretleridir.

slm ncesi Arap Yazs

Arap yazsnn balangc ve nasl yayld konusunda farkl grler vardr. Baz bilgiler konuyu hadislerin nda aklayarak yaznn vahye dayandn, btn semav kitaplarn peygamberlere yazl olarak gnderildiini (tevkif) savunurlar. Baz mellifler ise yazy ilk insan Hz. demin icat ettiini, Belzr Arap yazsnn Sryn harflerinden, bn Haldn Yemende Himyerlere balanan msnedl-Hamrden doduunu ileri srerler. Baz arkiyatlarn Suriye ve Sna yarmadasnda arkeolojik kazlar sonucu ortaya kan en eski Arap kitbelerine dayanarak verdikleri bilgiler konuyu aydnlatmakta ve daha doyurucu bir sonuca ulatrmaktadr. Bu kitbeler zerinde yaplan incelemelerde, Chiliye devri Arap yazsnn asl Fenike alfabesine dayanan Nabat yazsndan doduu ve onun gelimi bir devam olduu kanaatine varlmtr.

65

Baz slm bilginleri Chiliye dnemi Arap yazsna el-cezm adn vermilerdir. Asl Nabat yazya dayanan cezm, Hrede geometrik, dzenli, dik ve yatay izgilerin hkim olduu bir slp kazanm, kalemle yazlmasndaki glk sebebiyle daha ok ta, maden, ahap ve paralar zerine nakedilmitir. slmiyetten nce Araplar arasnda cezmden baka ticar ilerde, mektuplarda veya sratle yazlmas gereken gnlk ilerde yine Nabat yazdan kaynaklanan yuvarlak, yumuak ve ortalar delikli olmaya meyilli harfleriyle mek hattnn kullanld bilinmektedir. slmdan nce Arabistanda yaznn bilindii ve kullanld, ayrca yahudi ve hristiyanlarn da kutsal metinlerini yazdklar bilinmektedir. slm ncesinde Araplarn sadece ticar ilemlerinde deil, ayrca her trl bilgi ve iirlerini hatrlatma ve bellei tazelemek iin de olsa yazdklar eitli kaytlardan anlalmaktadr. slm ncesi Arap yazs, slmn douundan bir asr sonra slm mmetinin mterek kulland bir yaz olmas nedeniyle slm hatt, slm yazlar adn almtr.

slmiyet ve Yaz
slmn douuyla beraber dnya lsnde yeni bir uygarln da temelleri atlmtr. Ksa zamanda Orta Asyadan Atlas Okyanusuna kadar genileyen slm corafyasnda yaayan eitli uluslar bu uygarlk ats altnda birlemi, Kuran dili ve yazs uluslararas gl bir dil haline gelmi, kltr birlii salamtr. lh kaynaktan insanla ulaan ilk mesajda ilim ve ona vasta olan yaznn sosyal gelime ve ykselme iin gereklilii vurgulanm, bilgisizliin ise her trl geriliin nedeni olduu gsterilmitir. Zamanla slm dininin retilmesi, Kurann yazlmas, korunmas ve yaylmasna duyulan ihtiya yaznn nemini bir kat daha artrmtr. Hicr I ve II. yzyllarda yaz bir taraftan alfabe, ekil ve iml ynyle gelime gsterirken, dier taraftan da sanat yazs seviyesine ykselmi, olaan st bir gzellik kazanm, slm sanatlarnn en nemli ubelerinden biri olmutur. Kuran Allahn szne yakr bir gzellikte yazma heyecan, aray gayret ve titizlii, Gzel eyler gzel kaplara konur anlay, yaznn sanat yazs seviyesine ykselmesinde en nemli etken olmutur. Kuran yazs din bir gayretle asrlar boyunca slm milletleri tarafndan ilenerek gzel ve mkemmel hale getirilmi, mnas ile btnleerek din bir sanat kimlii kazanmtr. Kurann hedeflerinden biri de insanolunun gnl gzn aarak madd ve mnev gzellik karsndaki hassasiyetini, yaratlnda var olan sanat yeteneini gelitirip bu yetenee yn vermektir. Mslman hassas, ili; gzeli arayan ve grebilen bir ruh yceliine ve temizliine sahip olmaldr. slm medeniyetinin estetik deerlerinden biri olan, Allah gzeldir, gzeli sever hadisiyle mslmanlarn arnm bir ruh gzelliine sahip olmalarn, i temizliinin de hayatn btn safhalarna, i ve sanat hareketleri olarak yansmasn ister. Gzellikleri grmeyen gz krdr. (Sana kar kanlar) hi yeryznde dolamadlar m? Zira dolasalard, elbette dnecek kalpleri, iitecek kulaklar olurdu. Ama gerek u ki gzler kr olmaz; lkin gsleri iindeki kalpler kr olur (el-Hac 22/46). yet ve hadislerde meden ykseliin ancak ilim ve sanatla olabileceinin tlenmesi, mslmanlarn ilim ve sanat akn harekete geirmi, onlar gzel yaz yazmaya yneltmitir.

66

Yaznn insan iin nem ve gerekliliine iaret eden pek ok yet ve hadis vardr. Allahn insanla ilk hitab Oku ve Yaz emridir. Rabbinin adyla oku. O, insan bir kan phtsndan yaratt. O keremine nihayet olmayan rabbinin adyla oku ki O, kalemle yazmay, bu vasta ile insana bilmediini retti (Okumamaktan) sakn! Muhakkak ki ilme ihtiya hissetmeyen insan azar (el-Alak 96/1-6). Bu yetlerde, yaz renimini Allahn kendi nefsine balad, yazmann ve ilim renmenin insanoluna verilmi saysz nimetlerinden biri olduu vurgulanmtr. Yine, Hokka ile kaleme ve ktibin satra dizdikleri ve dizecekleri hakk iin y Muhammed (el-Kalem 68/1) yeti ile de yaznn nem ve faziletine iaret edilmitir. Bize kadar ulaan ve yaz yazmaya tevik eden hadislerde de, lmi yazyla balaynz (Acln, Kefl-haf, I, 130), ocuun annesi ve babas zerinde hakk vardr: Gzel yazmay, yzme ve ok atmay retmek ve ona hell rzk yedirmektir (Mnv, Feyzl-kadr, III, 393) buyurularak bilginin unutulmamas ve kaybolmamas iin yazyla balanmas gerektii, gzel yaz renmenin gereklilii, bunun insann akl ve his dnyasn zenginletirerek mutluluk verecei ifade edilmitir.

slmn Douunda Yaz

Genelde slm ncesi ve sahbler dneminde Araplar okuma yazma bilmeyen bir toplum idi. Ama Arapay eitli leheleriyle konuur, ok zengin iir dilini anlar ve kullanrlard. Hz. Muhammed de okuma yazma bilmiyordu (el-Ankebt 29/48). Chiliye anda iir ve hitabet sanat en gzel rneklerini vermi, szl kltr gelimiti. Araplar ok gl bir ezber yeteneine sahip idiler. Yazl metinler sadece hatrlatma arac idi. Bilinen Chiliye devri yaz sisteminde Arap dili fonetiinde bulunan yirmi sekiz harfe karlk, on be ekil vard; on ses de bu iaretlerden biriyle yazlyordu. Fakat benzer ekildeki harfleri birbirinden ayran nokta ve seslendirme iaretleri yoktu. Bu durumda mevcut alfabe ve iml ile Arap dilini ayrca lehe farklaryla birlikte tesbit etmek gt. Bu sebeple I. (VII.) yzyln ikinci yarsna kadar yaz, hatrlatma ve bellee yardmc konumda bulunuyordu. Kurey kabilesinde yaz bilenlerin says on yedi civarndayd. Chiliye a Arap yazs slmn douuyla yeni bir dneme girmi ve canllk kazanmtr. Allahn insanla ilk buyruu ile okuma ve yazmann gereklilii ve nemi vurgulanmtr. Bu konuyla ilgili hadisler arasnda Hz. Peygamberin, Allah beni bir retmen olarak grevlendirmitir buyurmas, okuma ve yazmaya verdii nemi gstermektedir. Hz. Muhammedin, ashab arasnda yaz bilen Abdullah b. Sade Medine halkna yaz yazmay retmesini emrettii, yine ashaptan Ubd b. Smitin Suffe ehlinden bazlarna Kuran ve yaz yazmay rettii bu konuda nakledilen haberlerdendir. Bedir Savanda esir alnan, yaz bilen ve fidye deyemeyen mriklerin on mslman ocua okuma ve yazma rettikten sonra serbest braklmalar da yaz ve retim hususunda Hz. Muhammedin gayret ve zenini gsteren hadiselerdir. Hz. Peygamber Mescid-i Nebevnin Suffe denilen blmnde ashabna bizzat ders vermi, okuma ve yazma yaygnlatrlm ve kurumsallatrlmtr. Btn ilerinde ince bir zevke ve estetik anlaya sahip olan Hz. Peygamber, ktibine, Hokkaya lika koy, kalemi eri kes, besmelenin bsn dik yaz, sn harfinin dilerini, mmin gzn ak, ism-i celli gzel yazmaya gayret et, rahmnda kalemin mrekkebini yenile, nnun anan uzat, rahmi de gzel yaz diyerek besmelenin gze ho gelecek biimde

67

yazlmasn tavsiye ederken estetik deerleri ortaya koymu; bylece yaznn sanat seviyesine ykselmesini hedef olarak gstermitir. Bilgiyi yazyla balayn; Gzel yaz geree aklk kazandrr szleriyle de bilginin kaybolmamas iin gzel yazyla kaydedilmesini istemi, bunun insann akl ve his dnyasn zenginletirip mutluluk vereceini belirtmitir. Hz. Muhammedin bu szleri yannda okuduu henkli Kuran yetleri, insanlarnn ruhunda sanat duygusunu da uyandrmtr. Hz. Muhammed, vahiylerin ezberlenmesini esas alarak ayrca saylar yirmi bei bulan vahiy ktipleri grevlendirerek yazya geirilmesi konusunda ok titiz davranm, vahiylerin bu iki yolla insanlara bildirilmesi ve korunmasn salamtr. Kuranda ilh kelmn temiz sayfalara bu deerli ktipler tarafndan byk bir dikkatle yazlp korunduuna iaret eden aklamalar vardr (el-Vka 56/77-78; Abese 80/11-16; el-Beyyine 98/2-3). Hicretten nceki dnemden balayarak Kuran metninin Hz. Peygamberin huzurunda yazldna dair daha pek ok bilgi kaynaklarda yer almaktadr. slmn douunda mek ve cezm adyla iki ayr formda yaz bilinmekteydi. lk vahiyler biimsel ve daha kurall olmas bakmndan geometrik cezm hattyla yazlmtr. Geometrik yaz farkl dnemlerde en fazla ilendii blgeye nisbetle mekk, meden ve son olarak da kf adn almtr. Geometrik yaz, ta zerine hakkedilen kitbelerde ve parmen zerine yazlan mhim belgelerde, zellikle mushaf yazmnda, yumuak ve kavisli harflerin hkim olduu mek hatt ise daha ok devlet kurumlarnda gnlk ilerde ve mektuplarda kullanlm, Emev ve Abbsler dneminde daha zengin hat formlar bu alanda ortaya kmtr. Hz. Alinin mushaf hattnda baz kurallar ortaya koyduu, yazy gzelletirdii sylenir. Ayrca ashap da mushaf yazsn gzelletirme yolunda zen ve aba gstermilerdir. Arap hattyla yazlm olan ilk kitap Kurn- Kermdir. Hz. Peygamberin vefatndan nce yazya geirilmi, ezberlenmi olan yet ve srelerin iki kapak arasnda toplanarak gvence altna alnmas Hz. Eb Bekir devrinde gerekletirilmitir. Hz. Osman devrinde bu mushaf esas alnarak belirlenmi iml kurallarna gre (resm-i Osman) mushaflar yazlmtr. Zeyd b. Sbitin bakanlnda kurulan bir heyet tarafndan bu mushaflar parmen (deri) zerine siyaha yakn koyu kahverengi mrekkeple mekk, meden hatla irice yazlm, Kuran metninin dnda hibir iaret ilve edilmemitir. zellikle mushaf kitbeti iin seilmi olan meden yaz dzenli, geometrik, ritmik, yatay ve dikey izgilerin hkim olduu noktasz, harekesiz basit bir yaz trdr. Hz. Osman, slmn temel kitab Kuran sayfalarn oaltarak kitap haline getirmekle ok nemli din ve tarih bir grevi baaryla yerine getirmitir. Bylece Kuran metni Hz. Peygambere indii gibi koruma altna alnm, bu rnek nshalardan yeni mushaflar kopya edilerek ilh metinler gvence altna alnm; kuaktan kuaa bozulmadan aktarlarak gnmze ulamtr. Hz. Osman mushaflar bir sre gnderildikleri ehirlerde byk bir hassasiyet ve saygyla korunmu olmaldr. Ama daha sonra ba gsteren atmalar sonunda Kuran tarihi ve hat sanat iin byk nem tayan belge niteliindeki bu mushaflar, gereken ilginin gsterilmemesi sonucu yer deitirmi, el deitirmi, korunamayarak kaybolmutur. Gnmzde Hz. Osman mushaflarndan olduu ileri srlen nshalar mze ve ktphanelerde koruma altna alnmtr. Yaplan inceleme ve aratrmalar sonunda bunlarn Hz. Osmann slm merkezlerine gnderdii mushaflardan biri olmad

68

fakat onlardan birini veya onlar esas alarak kopya edilmi mushaflardan yazlm olduu tahmin edilmektedir.

Resim 4.1: Hz. Osmana nisbet edilen Kurn- Kermden bir sayfa Kaynak: TEM., nr. 457, es-Secde 32/28-30.

Mevzun Hatlarn Ortaya k

Emevler zamannda iktisad ve meden seviyenin ykselmesiyle beraber, ilim ve sanat hayatnda da nemli gelimeler kaydedilmi, ehirlerde grlen imar faaliyetleri yannda, Kuran ve kitap istinsah, telif ve tercme faaliyetleri de hzla artmaya balamtr. Hsn-i hatla mushaf yazan ktipler oalm, saraylarda halifeler adna ktipler altrlmtr. Arap yazsnn gelimesinde halifelerin sanatkrlar destekleyip himaye etmeleri yannda, ktipler de btn sanat heyecanlarn ve emeklerini Kuran yazsnn gzellemesine sarfetmilerdir. Kuran istinsahnda ktiplerin duyduklar ilh ak, gsterdikleri sabr, itina ve titizlii baka bir sanatta bu lde bulmak mmkn deildir. badet haline gelmi bu gayrettir ki gnmze kadar yazlm Kuran nshalar hat sanatnn en gzel rnekleri arasndadr. Emevler devrinde hsn-i hatla yazd mushafla ad ne kan Hlid b. Ebl-Heyycdr. lk cel yaz hattat olarak da kabul edilen Hlid, Mescid-i Nebevnin kble duvarna ems sresinden Kurann sonuna kadar altnla ilk bidev yaz yazan hattat olarak bilinmektedir. Emev saraynda cretle alan ve mushaf yazan Mlik b. Dnr da (. 131/748) ad geen nemli hattatlardandr. Fakat Emevler devrinde yetien ilk byk yaz slahats Kutbe el-Muharrirdir (muharrir, hattat karl kullanlan bir kelimedir). Kutbenin drt eit yaz ortaya kard bilinmektedir. Emev halifelerinin fermanlar tmarlara tmar kalemiyle yazlrd. Tmar, parmen ve papirsten belirli lde hazrlanm byk

69

boy yapraktr. Kutbe bu ll tmar yapraklarna yazlacak yaznn kalem aznn geniliini tesbit etmi, dier cell, sls ve nsf kalemlerinin geniliini de tmara gre belirlemitir. Bylece Emevler devrinde muhtelif tipte resm ve idar belgelere belirli ebatta ktlar ve bunlar iin uygun kalemler tesbit edilmitir.
Arap hatt hangi yaz sistemine dayanr?

Emevlerin son, Abbslerin ilk zamanlarnda I ve II. yzylda yuvarlak (mstedr) saylar yirmi drd bulan kalem kalnlna, kt boyutuna gre isimlendirilen yaz karakterleri domutur. Bu nedenle bunlara mevzun ve asl hatlar denilmitir. Bu yazlarn rnekleri gnmze ulamamtr. Bu nedenle mevzun hatlarn zellikleri hakknda kesin bir gre sahip olunamamtr.

Yazda Alfabe ve ml Problemi

Balangta yazda nokta ve seslendirme iaretleri yoktu. Alfabe tam olumamt. Arap olmayan milletler, harekesiz ve noktasz yaznn okunmasnda glk ekiyor, hataya dyorlard. Yazdaki bu okuma gln gidermek, metinde her trl bozulmay nlemek iin harflerin kimliini farkllatran nokta ve ksa sesleri gsteren iaretlerin konma zarureti dodu. Bu konuda ilk ciddi almay yapan Ebl-Esved ed-Deldir (. 69/688). Onun seslendirme sisteminde yuvarlak nokta kullanlm, fetha (stn) yerine harfin zerine bir nokta, kesre (esre) yerine harfin altna bir nokta, zamme (tre) yerine harfin nne bir nokta, tenvin iin de ikier nokta konmutur. Arap dilinin doru okunmas ve yazlmas hususunda yaplan almalar, Abdlmelik b. Mervn zamannda devam etti. Vali Hacccn Nasr b. sm el-Leys (. 89/707) veya Yahy b. Yamer (. 100/718den nce) tarafndan, harflerin kimliini belirleyen kalem aznn oluturduu eik izgi eklinde noktalar konuldu. Arap alfabesi ve imlsnda en nemli slahat yaparak bugnk harekeleme (seslendirme) usuln ortaya koyan Hall b. Ahmeddir (. 175/791). Bu usulde fetha harfin stne, kesre harfin altna konulan yatay izgi; zamme ise harfin stne konulan kk bir vav, tenvin kendi cinsinden bir ilve ile yazlmtr. Kuranda ilk defa edde, revm ve imm iaretleyen de Hall b. Ahmeddir. Bu okutma ve daha sonra yazda grlen mhmel ve tezyin iaretleri hat sanatna estetik bir deer de kazandrmtr. Abbsler zamannda Dahhk adnda bir hattat Kutbenin yazlarn daha da gzelletirmitir. Onu takip eden shak b. Hammd talebeleriyle ll (mevzun) hatlarn birounu belirleyip ortaya karmlardr. Memnun gl saray hattat Ahvel el-Muharrir slm hattnn ekil ve llerinde kesin kural ve yeni dzenlemeler getirmi, on bir yaznn kurallarn belirlemitir.
slmn douunda bilinen ka tr yaz vard?

70

Alt eit Yaz (el-Hattl-Mensb, Aklm- Sitte)

Hat sanat tarihinde en nemli yeniliklerin gerekletirildii bir dnemdir. Abbs Veziri bn Mukle (. 328/940) ve kardei Eb Abdullah el-Hasan (. 949) bu dnemin ilk byk statlardr. bn Mukle mevzun hatlar arasnda karakter ve zellikleri birbirine yakn olanlar birletirerek snflandrm, saylarn azaltm ve harflerin daire esasna gre geometrik oran ve kurallarn ortaya koymu ve adlandrmtr. Bylece mensb hatlarn (aklm- sitte) belirmesinde ilk nemli reformlar yapmtr. Fakat hatlar ka gruba ayrd bilinmemektedir. bn Mukleden sonra ikinci byk hat stad olarak kabul edilen bnl-Bevvb (. 413/1022) ise onun aklm- sittede tesbit ettii bu estetik kaideleri daha ince geometrik nisbetlere balayarak slbunu gzelletirmitir. Benzer slplarn ortak hususiyetlerini tesbit edip snflandrarak kalemlerin saysn sekize indirmi, bylece aklm- sittenin teekklnde byk bir inklb baarmtr. Hat sanat sahasnda ortaya koyduu gzel rnekler, bilhassa lmnden sonra yetien hattatlar etkilemi, yaz slbu slm dnyasnda asra yakn hkim olmutur. Bilinen gnmze ulam eserleri arasnda reyhn hatla yazd Kurn- Kerm Dublin Chester Beatty Ktphanesinde (nr. 1431) korunmaktadr. Abbsler dneminde alt eit yaznn (el-hattl-mensb) belirmeye balamasyla kf hattnn da yava yava mushaf kitbetinde nemi azalm, VI. (XII.) yzylda nesh yaznn ne kmasyla artk kullanlmamtr. Ancak kf hatt Kuzey Afrikada yuvarlaklaarak Marib ekliyle, ran ve dousunda ise Merik kfsi adyla mushaf kitbetinde aklm- sittenin yaygnlamasna kadar kullanlmtr. Emevler, bilhassa Abbsler zamannda balayan tercme ve telif faaliyetlerine paralel olarak, byyen ve zenginleen ktphanelerde, verraklar (mstensih) hususiyle kitap istinsahna mahsus verrk, diye bilinen yaz tarzn gzelletirmilerdir. Nesihten ayrmak iin, nesh diye adlandrlan bu tarz, nesih ve reyhn yazlarn domasna zemin hazrlamtr. bnl-Bevvbdan sonra aklm- sitte denilen sls, nesih, muhakkak, reyhn tevk, rik yazlarn belirleyerek klasik l ve kurallarn en gelimi ekliyle ortaya koyan sanatkr Ykt el-Mstasmdir. Kk yata Rum lkesinden esirler arasnda Badata getirilmi olan Ykt, son Abbs halifesi Mustasm-Billh tarafndan satn alnm, sarayda ok disiplinli bir eitim grmtr. zellikle Abdlmmin el-Urmevden ald hat derslerinde stn bir baar gstermitir. Ykt geleneksel usulde yaz renimini tamamladktan sonra, asl gelimesini bn Mukle, zellikle bnlBevvbn ve dier statlarn yazlar zerinde yapt uzun inceleme ve almalar sonunda onlarn en gzel harflerini seerek kendi zevk ve sanat gcn de ortaya koymak suretiyle yeni bir ekoln sahibi olmutur. Ykt her yaz eidine gre kalem az meylini yeniden belirleyerek bn Mukle ile belirmeye balayan alt eit yaznn (el-hattl-mensb, aklm- sitte) kesin klasik nisbet ve llerini ortaya koymutur. Bylece Ykt ekol yaz eitlerinde harflerin bnyesi kendi kalem noktasna gre boy ve enleri, anaklarn derinlik ve genilikleri, nn, kf ve y gibi harflerde yaplan keidelerin uzunluu ve derinlii, satr dzeninde harf ve kelimelerin aralklar, harflerin birbirine olan balantlar belirlenerek yaz en gzel

71

henge ulamtr. Bu slbun farkll btn yaz eitlerinde grlmekle beraber, bu ekolde zellikle muhakkak ve reyhn yazlar klasik form ve gzelliine ulamtr. Sls ve nesih yazlar ise klasik formlar belirlenmi olmakla beraber, bu yazlar altn ana Osmanl hat ekolnde ulamtr. Ykt slbunun slm leminde benimsenip hattatlar tarafndan rnek alnmasyla Ykt, kbletl-kttb (hattatlarn kblesi) lakab ile anlm ve n yaylmtr. Yktun bu baary elde etmesinde ona her trl imkn salayan, destek olan, onu tevik eden, baarsn sk sk ihsanlaryla dllendiren Halife Mustasmn da byk hissesi vardr. Ykt, halifenin en yakn mushibi gibi sarayda varlk ve bolluk iinde bir hayat srmtr. Hlg Hann Badata girmesiyle balayan zor ve skntl gnleri atlattktan sonra dier lim ve sanatkrlar gibi Aleddin el-Cveyn ve kardei emseddin el-Cveynnin yaknln kazanarak byk sayg ve desteklerini grmtr. Bundan sonra sanatnn uzun ve en verimli yllarn talebe yetitirerek ve mushaf yazarak geiren Ykt, ya bir hayli ilerlemi olduu halde Badatta 698de (1298) vefat etmitir. eitli slm lkelerinden pek ok talebe yetitirmi olan Ykt, aklm- sittenin her birini rettii alt talebesi kendisiyle beraber estze-i seba (yedi stat) diye anlmtr. Yktun hat sanatnda yapt yenilikler yeni bir devri balatm, tesirleri iki asra yakn devam etmi, yazlar rnek alnmtr. Yktun vefatndan sonra alt talebesi slm lkelerine dalarak Ykt slbunu yaymlardr. Gnmzde Ykt ve talebelerinin sekin eserleri dnyann belli bal mze ve ktphaneleriyle zel koleksiyonlarnda korunmakta ve sergilenmektedir. Mslmanlarn sanat alanndaki baarlarn ve ince zevklerini belgeleyen bu eserler Avrupada byk ilgi ve hayranlk uyandrmakta, bu alanda ciddi bilimsel aratrmalar yaplmaktadr.
Aklm- sitte hangi yaz grubunun ayklanmas ve snflandrlmas sonucu ortaya kmtr?

Kf ve eitleri ve Aklm- Sitte

Kf, slmn douundan itibaren IV. (X.) yzyla kadar bilhassa mushaf yazmnda kullanlan slm yazlarna ve onun mimari eserlerin kitbe ve tezyinatnda kullanlan cel ekline verilen isimdir. Yazl ve grsel kaynaklar incelendiinde kf yazsnn aada belirtilen slplar ortaya kmaktadr.
1. Chiliye dnemi kfsi (cezm). Enbrda doup, geometrik karakterini msned yaznn etkisiyle Hrede kazanmtr. 2. Asr- sadet kfsi (Mekk, Meden). Hz. Peygamber dneminde Mekke ve Medinede yaygn olarak kullanlan, mushaflarn yazld Arap yazsdr. 3. Cel kf, Kfnin kalemle yazlan mushaf yazsndan baka din, asker ve sivil binalarn kitbeleriyle mezar ve menzil kitbelerinde, oyma ve kabartma suretiyle sert maddeler zerine hakkedilen cel ekli gelimi, bylece kf yaz hem binann ss hem de slm medeniyetinin en gl belirtisi olmutur. Bu slbun en gzel rnei Kurtuba (Cordoba) Ulucamiinin kitbeleridir. Abdlmelik b. Mervn zamannda baslan paralar zerinde de bu tarz kf yazlar kullanlmtr.

72

4. Tezyin ve iekli kf. Kfnin cel ekli daha tezyin bir mahiyet kazanm, harflerin ular ve yaz boluklar yaprak kvrmlar stilize iek ve hayvan motifleriyle bezenmitir. Nyin Camiinin 960 ylnda yazlm yazlar, Kahirede 1356 ylna ait Sultan Hasan Medresesi yazlar bu tarzn en gzel rnekleri arasndadr . 5. rgl kf. Cel kf yazda dekoratif gelimeler gittike zenginleerek yeni ekiller olumu, elif ve lm gibi dik harfler hatta kelimeler dahi rlerek kfnin bu tarz ortaya kmtr. Konyada Sral Medrese, Karatay Medresesinin kubbe tezyinat ve Sivasta I. Keykvus Drifasnn pencere alnlklarnn lcivert rgl kf yazlar bu tipin en gzel rnekleridir. 6. Makl, benn, satranc. Cel kfnin bu ekli sade, btn harfleri keli ve geometriktir. Mimaride bir ssleme unsuru olarak gnmze kadar kullanlmtr. Bu tarzn mimaride srl ve srsz tulalarla ekillendirilmi ok gzel rnekleri ran, Orta Asya, Seluklu ve Osmanl mimarisinde yer almtr.

Aklm- Sitte. slm yazlar arasnda farkl slplara sahip alt eit yazya verilen addr (e kalem). Bu ana slplar, bn Mukle ve bnlBevvb tarafndan mstedr (yuvarlak) karakterli yazlar arasndan seilmi, her birine mnasna gre isim verilmitir. Ykt el-Mstasm ile klasik kaideleri ortaya konmutur. Bunlar ikili grup halinde tevk, rik, muhakkak, reyhn, sls ve nesih yazlardr. Bu yazlar birbirinden ayran bnye farkdr. Yoksa harf ekillerinin esas ve cevheri birdir. Tevk-Rik. Tevk, hat sanatnda sultanlara ait btn belgelerin yazld, sls kalemi kalnlnda (3-4 mm.) yaz eidine verilen addr. Tevk yazda harflerin kaide ve biimleri sls kalemine uymakla beraber, aralarnda baz farkllklar vardr. Slse nisbetle tevkde harfler daha yuvarlaktr. Yaz, satr izgisinde yaz bitimine doru ykselir. Tevk yaz Dvnl-inda ok kullanlmas nedeniyle ilenip gelimesini ilk tamamlayan yaz slplarndadr. Ayrca tevkden onun kurallarna uyan rik yaz karlmtr. Kalem kalnl 1 mmdir. Rik, hat sanatnda boyutlar belirlenmi kk kt ve parmen paralar zerine sratle yazlan yaznn ad olmutur. Osmanllarda bu rik yazsna hatt- icze ad verilmitir.

Resim 4.2: eyh Hamdullah tarafndan tevk ve rik hatlaryla yazlm bir kta Kaynak: TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 2084.

73

Muhakkak-Reyhn. Muhakkak, kalem kalnl sls kadardr (3-4 mm.). Sls harflerine nisbetle muhakkak yaznn harfleri daha byktr ve yaylma istidad gsterir. Kseler dzms ve genitir. Byk boy Kurn- Kerm ve dier kitaplarda, cel tarz XVI. yzyla kadar mimari eserlerin kitbelerinde kullanlm bir yazdr. Reyhn, muhakkak yazya bal, onun karakterinde; fakat nesih gibi ince ve kk yazlan bir hattr. Kalem kalnl 1 mmdir. Daha ok mushaf kitbetinde ve kitap sanatlarnda kullanlmtr. Ancak nesih yazya nisbetle baz harfleri geni ve byktr. Her iki yaz da gelimesini tevk ve rikdan sonra tamamlamtr.

Resim 4.3: eyh Hamdullahn muhakkak-reyhani hatla yazd bir kta Kaynak: TSMK.. Emanet Hazinesi, nr. 2084

Sls-Nesih. Sls, hat sanatnda genellikle az 3 mm. geniliindeki kam kalemle yazlan kta, beyit, kaside ve mushaf yazmnda ok ilenmi en eski yaz eididir. Kf gibi sls yaz da slm yazlarnn kayna (mml-hat) olarak kabul edilmi ve hat renimine sls yaz ile balamak gelenek haline gelmitir. Nesih, kalem kalnl slsn te biri kadardr (1 mm.). Slsn te ikisini kaldrm, biriyle de ona tbi olmu bir yazdr. Kaideleri krlarak yazlan neshe, nesih krmas ad verilir. XVI. yzyldan sonra da kitap ve mushaf yazmak iin en ok nesih kullanlm, reyhn tamamen terkedilmitir. Bugn slm leminde kitap yazs olarak okunmas ve yazlmasndaki kolaylk sebebiyle nesih benimsenmi ve dier yazlara tercih edilmitir.

74

Resim 4.4: Hafz Osman tarafndan sls-nesih hatla yazlm koltuklu bir kta Kaynak: Ktp., AY, nr. 6503).

Cel, mselsel, msenna ve gubr gibi hat terimleri bir hat eidi olmayp bir cins yaznn karakteri ve sfatdr. Baz aratrmaclar randa ortaya kan nestalik yazy da aklm- sitteye ilve ederek kalemlerin saysn yediye karmlardr. Bu yazlardan baka, bilhassa Osmanllarda gelitirilen divan, siykat ve rika yazlar da slm kltr ve sanat hayatnda nemli yeri olan yazlardr. Yalnz bir hat nevi olmayp bir cins yaznn karakteri veya sfat mahiyetinde gubr, cel, mselsel, msenn gibi hat terimlerine veya baz eserlerde hibir sanat deeri olmayan hatt- ecer, alev yazs, hatt- snbl gibi uydurma yaz isimlerine de tesadf edilir. Bir yaz karakteri olarak ince toz mnasna gelen gubr, nesih yaznn okunamayacak kadar kk yazlan eklidir. Mze ve ktphanelerde grdmz pirin tanesi zerine yazlm sre, yet veya kk Kurn- Kerm nshalar gubr hatla yazlmtr. Mselsel birbiri ardnca, zincirleme devam eden yazdr. Bnye itibariyle daha ok tevk ve rik yazlar bu tarza msaittir. Ancak sls yazyla da mselsel terkiplere rastlamak mmkndr. Msenn, simetrik veya aynal yaz, bu tarzda bir yaz tr olmayp bir yaznn normal ve ters yazlm ekliyle yaplm kompozisyonlardr. Daha ok sls yazda uygulanmtr. Resim-yaz, baz hattatlar veya halk tarafndan folklorik mahiyette yaplm levhalarda yaz ile iek, hayvan, insan ve eya eklinde kompozisyonlar yaplmtr. Byle eserlere resim-yaz denilmitir.

Cel Yaz
Her yaznn tabii byklnden daha iri yazlanna verilen sfattr. Kitbe, levha ve cami yazlarnda kullanlmtr. Bir yaz eidi olmayp onun karakterini ifade eder. Her yaz cinsinin kendine mahsus kalem aznn

75

genilii vardr. Sls, nestalik, muhakkak yazlar ekseriya kalem az 3-4 mm. eninde bir kam kalemle yazlr. Bu l aldnda yaz irileir ve cel saylr. Hattatlar cel lsn, yazlarn tabii llerinin kat, en az sere parmak eninde kabul etmilerdir. Tevk ve rik yazlar, kullanldklar yer itibariyle kendi tabii llerinin dnda yazlmamtr. Kitap yazs olarak gelien nesih yaznn da byk boy hilyelerde iri yazlanna tesadf edilir. Aklm- sitteden saylmayan cel divan, divan yaznn irisi deildir. Cel divan zellikleri ve kurallar farkl bir yaz eididir. Mektup, ariv ve gnlk ilerde kullanlan rika yazsnn da celsine rastlanmaktadr.
Aklm- sitte diye isimlendirilen slm yazlar nelerdir?

Osmanl Hat Ekol ve Kurucusu eyh Hamdullah (. 1520)

Hat sanatnn Ykt ile ulat estetik kurallar Osmanl ekolnde en parlak ve uzun sren olgunluk dnemini yaamtr. Osmanl Devletinin kurulup gelimeye balad XIV. yzylda Ykt slbunun Konya, Sivas, Amasya gibi Seluklu ilim ve kltr merkezlerinde benimsendii ve retildii bilinmektedir. Seluklularn sanat tecrbesini devralan Osmanllarn elebi Sultan Mehmedin Anadoluda siyas birlii salamasnn ardndan btn slm sanatlarnda olduu gibi hat sanatnda da cel ve aklm- sitte olmak zere iki alanda slp aray iinde olduklar grlmektedir. Tarih yaplarn kitbelerinde, Gazneli ve Karahanllar dneminden sonra Anadolu Seluklular zamannda Konyann nce Minareli ve Karatay gibi bidelerinde en gzel rnekleri grlen cel tezyin kfnin kullanm sahas yava yava daralarak yerini zamanla yeni bir biim kazanan Seluklu cel slsne brakmtr. Hat tarihinde farkl zellikleriyle beliren Seluklu sls Osmanl erken dnem camileri kitbe yazlarnda etkisini srdrmtr. Hattat Osmanl padiahlar arasnda ad geen II. Muradn Edirnede himayesi altna ald ilim ve sanat adamlaryla mimari ve hat sanatnda yapt yenilikler Osmanl (stanbul) slbuna zemin hazrlamtr. erefeli Caminin kitbe yazlar Osmanl mimarisi gibi cel slsnde de bir dnm noktasdr. Bu hazrlk devresinden sonra Osmanl cel sls ekolnn Ftih Sultan Mehmedin stanbulda yaptrd Ftih Camii adrvanl avlusunda bulunan pencere alnlklarndaki Edirneli Yahya Sfnin yazd Ftiha sresinde ve olu Ali b. Yahya Sfnin yazd Ftih Camii ve Topkap Saray Bb- Hmyun kitbelerinde btn zellikleriyle belirmi olduu grlmektedir. Bu yazlarda ulalan harflerin oran, biim, duru gzellikleriyle kompozisyon kurallar XIX. yzylda Mustafa Rkm ekolnn douuna kadar hattatlara rnek olmutur.

76

Resim 4.5: Ali b. Yahya Sfnin Topkap Saray Bab- Hmayun zerinde msenna cel sls hatla yazd kitabe. Kaynak: Muhittin Serin arivi.

Sanat severlii ve sanatlar desteklemesiyle Bat ve Dou lkelerinde derin izler brakan Ftih Sultan Mehmedin zel ktphanesi iin yazdrp tezhip ettirdii, bir ksm Sleymaniye ve Topkap Saray Mzesi ktphanelerinde korunan eserlerin her biri hat ve kitap sanatlarnda bu dnemin slbunu ve gerekletirilen hzl gelimeyi belgelemektedir. Ftih Sultan Mehmed zamannda aylkl sanatkrlarn alt ehl-i hiref ad verilen bir tekiltn varl bilinmektedir. II. Bayezid ve Yavuz Sultan Selim devrinde genileyerek faaliyetini srdren ehl-i hiref tekiltnda alan sanatkrlarn Kann Sultan Sleyman dneminde hat, tezhip, tasvir, cilt gibi kitap sanatlar sahasnda doruk noktasna eritikleri gnmze ulaan eser ve belgelerden anlalmaktadr. Ayrca Ftih, saray tekiltna bal Nakkahne-i Rm ve Nakkahne-i Acem adl iki atlye kurarak bana Baba Nakka getirmi, slm dnyasnda tannm sanatkrlar cazip imkn ve ihsanlarla stanbula davet ederek ehri kltr ve sanat merkezi yapma yolunda byk aba gstermitir. Sanatkrlarn yetimesi iin her trl imkn ve destein saland bu ortamda aklm-i sittede hretleri slm dnyasna yaylm hattatlar yetimi, bu hattatlar Osmanl zevkine uygun yeni bir hat ekolnn ncleri

77

olmutur. Bu dnemde ehzade sanca Amasyada Sultan II. Bayezidin desteiyle Hayreddin Mara etrafnda Cell Ams, Cemal ve Cellzde Muhyiddin Ams, Abdullah Ams, eyh Hamdullah ve olu Mustafa Dede gibi Anadolunun yedi byk stad (estze-i Rm) yetimitir. Osmanl hat ekolnn temeli byk lde Amasyada atlmtr denilebilir. Ftih Sultan Mehmed devrinde Amasyal hattatlarn aklm- sitteye ve zellikle sls ve nesih yazlarna yeni bir slp kazandrma yolundaki abalar istenen baarl sonular, II. Bayezidin hat hocas eyh Hamdullah stanbula davet etmesi ve saray ktibi olarak grevlendirmesinden sonra vermi, Osmanl hat ekolnn gnmze kadar btn slm dnyasnda hkmn srdrecek olan esaslar bu dnemde eyh Hamdullah tarafndan belirlenmitir. Bunda eyh Hamdullahn Ykt el-Mstasm ekoln srdren hattatlar etkileyecek derecede dhi bir stat olmasnn yannda II. Bayezidin kendisine her trl destei salamasnn da nemli pay vardr. II. Bayezidin, saray hazinesinde bulunan Ykt el-Mstasmye ait sekin yazlardan eyh Hamdullaha ktalar vererek bunlar incelemesini ve Osmanllara has bir yaz tarz gelitirmesini istemesi zerine 890 (1485) yl civarnda uzun sre uzlete ekilen eyh Hamdullah, Yktun zellikle sls ve nesih yazlarndan en gzel harf ve kelimeleri seerek deerlendirmi, yeni yaz tarzn kt zerinde de uygulayarak Osmanl veya kendi adyla anlan eyh Hamdullah ekoln temellendirmitir. eyh Hamdullahn at bu rla bir buuk asr etkisini srdren Ykt yaz tarz ran dnda sona ermi ve hat sanat yeni bir srece girmitir. Bilhassa sls ve nesih yazlarn ilendii bu yeni ekolde mushaf- erif, cz, murakka, kta ve kitaplarda hat sanatnn en gzel rnekleri verilmitir. eyh Hamdullahn gnmze ulaan, dnyann nde gelen mze ve ktphanelerinde zenle korunan pek ok eserinin ve yazd 47 mushaf- eriften baka Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki (Emanet Hazinesi, nr. 2083, 2084, 2086) aklm- sitte murakkalar Osmanl slbunun zelliklerini ve Osmanl hat ekolnde gerekleen yenilikleri gsteren gzel eserleri arasnda yer alr. Ykt yazlarndaki durgunluk Osmanl ekolnde harflerin oran ve aralklar, kelimelerin satra en gzel ekilde oturtulmasyla alarak yazya akclk, kvraklk, sevimlilik ve canllk kazandrlmtr. Zamanla reyhn ve tevki yazlar terkedilmi, muhakkak yaz besmele yazmnda, rik hatt- icze adyla hattat ketebelerinde, ilmiye iczetnmelerinde ve kitaplarn fera kaytlarnda snrl biimde kullanlmtr. Osmanl hat ekolnde nesih yaz hayranlk uyandracak derecede gzellemi, kolay okunan bir yaz olmas sebebiyle kitap ve mushaf- erif yazs olarak tercih edilmitir. Ykt el-Mstasmden sonra yaygnlam olan muhakkak, reyhn veya aklm- sittenin kark ekilde tasarland mushaf yazma gelenei grlen pek az rnei dnda uygulanmamtr.

78

Resim 4.6: eyh Hamdullahn nesih hatla yazd Mushaf- eriften Fatiha Sresi Kaynak: Ktp., AY, nr. 6662.

eyh Hamdullahn Yktun aklm- sitte slbunu ap Osmanl zevkini ortaya koymasnn ardndan Kann Sultan Sleyman devrinde Anadolunun yedi byk stad arasnda ad geen, emsl-hat (hattn gnei) ve Ykt Rm diye tannan Ahmed emseddin Karahisr, Yktun aklm- sitte tarzn yeni bir yorumla canlandrm, cel ve msenn yazlarda Ali b. Yahya Sfnin yazlarn rnek alarak harf bnyelerinde ve kompozisyonlarda daha gzel oran ve biimler elde etmi, Osmanl hat sanatnda kendi adyla anlan slbu ortaya koymutur. Sleymaniye ve Edirne Selimiye camileri kitbe yazlarnn nl hattat Hasan elebi, bir mddet hocas Karahisrnin slbunu devam ettirdikten sonra sls ve nesihte eyh Hamdullah slbunu benimsemi, bu rda eserler vermitir. Karahisrnin aklm- sittede at yol bir nesil sonra yerini eyh Hamdullah ekolne brakm, ancak cel yazlar Mustafa Rkma kadar hattatlara rnek olmaya devam etmitir. eyh Hamdullah ve bilinen krk talebesi etrafnda oluan Osmanl hat ekol olu Mustafa Dede (. 1538), damad krullah Halfe ile srm, sarayn ve aydnlarn destek ve tevikiyle Pr Mehmed (. 1580), Hasan skdr (. 1614), Hlid Erzurm (. 1630dan sonra), Dervi Ali (. 1673), Suyolcuzde Mustafa (. 1685), Hfz Osman (. 1698), Yedikuleli Seyyid Abdullah (. 1713), Erikapl Mehmed Rsim (. 1756) gibi nl hattatlar elinde zaman iinde ilenerek yeni tarz ve iveler kazanmtr. Hfz Osman Ekol. XVII. yzyln ikinci yarsnda II. Mustafa ile III. Ahmede hat hocal yapan Hfz Osman, eyh Hamdullahn yazlar zerinde yapt estetik deerlendirmeyle yeni bir slp ortaya koymutur.

79

Hfz Osmann at bu r dnemin btn hattatlarn etkiledii gibi asrlarca slm dnyasnda etkisini srdrmtr. Hilye-i erif dzenleyen ilk hattat olan Hfz Osman gnmze ulaan alt eit yazda pek ok murakka (gzel yaz albm) levha, enm, delill-hayrt ve yirmi be mushaf- erif yazd bilinmektedir. Bu mushaflardan bazlar okunuundaki rahatlk ve kolaylk sebebiyle baslarak btn slm dnyasna yaylmtr. Mustafa Rkm Cel Ekol ve statlar. Ahmed emseddin Karahisrden sonra Osmanl cel slsnn Mustafa Rkma kadar nemli bir gelime kaydetmedii grlr. II. Mahmudun hat hocas Mustafa Rkm, aabeyi smail Zhdden rendii Hfz Osmann sls tavrn cel slse uygulayarak yeni bir slp gelitirmitir. Mustafa Rkmn taa hakkedilmi Nakidil Sultan Trbesi ve hazresi kitbesiyle Zevk Kadn Sbyan Mektebi ve emesi kitbesi, Nusretiye Camii kuak yazs, mzelerde korunan levhalar (TEM, nr. 2732; TSM, Gzel Yazlar, nr. 324/12) Osmanl cel sls ekolnde harf ve kelimelerin biim, oran ve kompozisyon bakmndan eritii mkemmellii gsteren rnek yazlardr. Talebeleri Mehmed Him ve Reci efendilerle devam eden bu slp Sami Efendi ile yeni bir ive kazanm, cel sls harflerin nisbet ve durular bakmndan en gzel ekline erimitir. Sami Efendinin mze ve zel koleksiyonlarda zerendd hazrlanm cel sls ve talik levhalarndan baka stanbul Altunzde ve Cihangir camilerinin i mekn duvarlarnda asl, altnla ilenmi cel yaz rnekleri, bilhassa Yenicami eme sebilinin cel sls kitbesi, Kapal ar kaplarndaki yazlar, Bbli Nall Mescidin bat cephesindeki kap yazs, Osmanl cel ekolnn onun kaleminde en st dzeye ulatn belgeleyen rneklerdendir. Sami Efendinin slbu arambal rif Bey, Abdlfettah Efendi, Mehmed Nazif Bey, mer Vasfi, Mehmet Emin Yazc, smail Hakk Altunbezer, Beiktal Nri Efendi, Macit Ayral, Mustafa Halim zyazc ve Hamit Ayta gibi nl cel hattatlar tarafndan XX. yzylda baaryla temsil edilerek Osmanl hat sanatnn en gzel eserleri verilmitir. XIX ve XX. yzyl hat sanatnn en parlak altn a olarak deerlendirilmitir. Mustafa Rkmn ada Mahmud Celleddin Efendi sert ve donuk zellikleriyle farkl bir cel sls slbu gelitirmise de bu slp daha sonra terkedilmitir. Bestekr Kazasker Mustafa zzet Efendi, talebesi Mehmed efik Bey, Abdullah Zhd Efendi, rrl Ali Efendi, Muhsinzde Abdullah Hamdi Bey gibi statlar Hfz Osman ve Mahmud Celleddin karm bir slpta yazmlardr. Kazasker Mustafa zzet tavrn devam ettiren Kayzde Hfz Osman Nuri ve Hasan Rz efendiler mushaf hattn gzelletiren ve yazdklar yet ber kenar sayfa tutar mushaf- eriflerle slm dnyasnda byk hret kazanm hattatlardr. Hfz Osman ve Mustafa Rkm slbunun en gzel taraflarn alarak yeni bir slp ortaya koyan evki Efendi sls, nesih yazlarn mkemmel seviyede yazmay baarmtr. Talebesi Filibeli (Bakkal) rif ve Fehmi efendilerle Kmil Akdik bu slbu takip eden statlardandr. Bakkal rif Efendinin talebesi Aziz Rif, evki Efendi slbunu on bir yl kald Kahirede kurduu Medreset tahsnilhuttil-melekiyyede slm lkelerinden gelen gen nesillere reterek Osmanl hat slbunun yaylmasnda ve bugne ulamasnda nemli rol oynamtr.

80

Resim 4.7: Kazasker Mustafa zzet Efendinin celi sls Ehl-i beyt Levhas Kaynak: Muhittin Serin Koleksiyonu

Osmanl hat ekolnde hangi yaz gruplarnda slplama grlr?

Aklm- Sitte Dnda Gelien Yazlar: Talik

Talik, alt eit yaznn dnda ran hat sanatnda yaklak XIV. yzyln ikinci yarsnda belirmeye balayan bir yaz trdr. Sls ve nesihten sonra slm dnyasnda en ok kullanlan bir yazdr. Bu yaznn doru ad nestaliktir. ran ve dnya literatrnde de bu isimle bilinir. Ancak Trkiyede talik diye adlandrlmtr. Talik birlemeyen harflerin birbirine baland tevk ve rik yazdan domu girift ve ok zor okunan bir baka yazdr. Nestalik yaznn ilk eklidir. Osmanllarda Ftih devrinde saraya gelen baz ranl hattatlar dnda hi kullanlmamtr. Bu nedenle bu kitapta nestalik yerine talik terimi kullanlmtr. Talik (nestalik) yaz Timur, ahruh ve Hseyin Baykarann saltanat yllarnda (1370-1507) yksek bir sanat deeri kazanmtr. Sls ve nesih yazlarnda Ykt ekoln benimseyen ranllar kitbe ve kitaplarda, gnlk hayatta daha ok talik (nestalik) yazy kullanmlardr. ran sahasndaki bu gelimelerden dier slm lkeleri de etkilenmi alt eit yaznn yannda talik yaz da mslmanlarn ilim ve sanat hayatnda nemle yerini almtr. Talik (nestalik) Safevler devrinde (1501-1736) sarayn destek ve

81

himayesinde Ali Mehed, Mr Ali Herev, ah Mahmd Nbr, Baba ah sfhan ve Mr md gibi gl statlarn ince sanat zevkiyle en gzel nisbet ve henge ulamtr.

Resim 4.8:ah Mahmudun talik ktas. Kaynak: Ktp., FY, nr. 1426

Talik (nestalik) stanbulun fethinden sonra Osmanl Meihat Dairesi ve ilmiye snfnn resm yazs olmu; muhasebat, vesikalar, kaytlar, edeb eserler ve bilhassa divanlar, iirler talik ve incesiyle yazlmtr. XVIII. asrdan itibaren mimari eserlerin kitbelerinde, mezar talarnda Trke ve Farsa metinlerin yazlmasnda cel talik cel slse tercih edilmitir. Osmanl taliki XVII. yzyldan sonra md-i Hasen mektebinin tesiriyle yeni bir safhaya girmi, md-i Hasennin yazlar Osmanl talik slbunun nl hattat Yesr Mehmed Esada (. 1798) kadar rnek alnmtr. md slbunun stanbulda tannmas ve yaylmasna nclk edenlerin banda talebesi Dervi Abd-i Mevlev (. 1647) gelir. Osmanl hattatlar arasnda Siyh Ahmed Efendi (. 1687), Durmuzde Ahmed Efendi (. 1717), Abdlbki rif Efendi (. 1713), Hekimba Ktibzde Mehmed Ref (. 1769), eyhlislm Veliyyddin Efendi (. 1768) gibi taliki md kudretinde yazan ve md-i Rm unvann alan hattatlar yetimitir. Osmanl hattatlar sls, nesih ve celde olduu gibi talik ve zellikle cel talikte de slm lkelerinde yetien hattatlara nclk etmitir. Yesr Mehmed Esad Efendi, ran taliki yannda farkl zellikleriyle bir Osmanl nestalik mektebinin domasna zemin hazrlam, olu Yesrzde

82

Mustafa zzet (. 1849), Osmanl nestalik ekolnn kurucusu olmu, Mustafa Rkm Efendinin sls celsinde yapt yenilii Yesrzde talik hattnda yapmtr. ri bnyeli talik yazlarnda harflerin incelik ve kalnlklar, balantlar ve boylar kaidelere oturmu, nisbetler ve satr nizam en gzel ekilde salanm, mekn-hat ilikisi ideal biimde gerekletirilmitir. Kendisi de hattat olan II. Mahmud devrinde yaplan birok binann kitbesi Yesrzde tarafndan yazlmtr. Bunlar arasnda Nusretiye Camii ve Sebili, II. Mahmud Trbesi, Bbli, Alay Kk, Beylerbeyi Saray kitbeleri, btn zellikleriyle Osmanl talik ekolnn belirmi olduunu belgeleyen rneklerdir. Osmanl taliki XX. yzylda Sami Efendi gibi bir stadn elinde son eklini almtr. Talebeleri mer Vasfi, Mehmed Nazif Bey, Hulusi Efendi (Yazgan), Necmeddin Okyay, Kemal Batanay onun yolunda hizmet etmi ve sanat dnyasna gzel eserler kazandrmlardr.

Divan Yaz
Osmanl hat sanatnda aklm- sittenin dnda gelien yazlardan biri de Osmanl Devletinin resm yazs olan divandir. Padiah fermanlar, menurlar, ikyet, mhimme ve ahkm defterleri, devletin resm kararlar Dvn- Hmyunda bu hat eidiyle yazlmtr. Tevk ve talik hususiyetleri tayan divan, ran kkenli olmakla birlikte Osmanllar tarafndan gelitirilmi olup Osmanl Devletinin kurduu nizamn kuvvet, ihtiam, asalet ve azametini ortaya koyar. Dik hatlarn sola doru ykselerek meydana getirdii cereyan harflerin i ie, yer yer byklk ifadesiyle kvrlp mbalaal bir ekilde uzamas ile doan estetik bu yaznn en ak karakterlerindendir. Divan Ftih Sultan Mehmed devrinde nem kazanm, Osmanl hattatlar yaznn ran slbunu deitirerek okunmas ve yazlmas kolay, gze ho gelir bir ekle dntrmtr. Bu hattatlarn en mehuru Matrak Nasuhtur. Ftih devrinde Tceddin, yapt baz yeniliklerle divan hattnn bugnk eklini ortaya koyan hattat olarak kabul edilir. Padiah iradeleri altnda hattatn imzas olmad iin divan yaznn gelimesine hizmet eden hattatlar hakknda yeterli bilgi bulunmamaktadr.

83

Resim 4.9: Emin Barnn cel dvan besmelesi ve Aman Y Raslellah yazs

Tura
Osmanl hat sanat formlarndan biri de turadr. inde padiahn ismi yazl zel bir ekil olan tura ferman, berat, hkm, nme, emir gibi padiaha ait belgelerle sikkelerde, resm evrak ve bidelerde, kontrol damgas olarak altn ve gm iler zerinde yer alr. Osmanl padiahlarna ait en eski tura rnei basit hatlardan meydana gelen Sultan Orhan turasdr. Zamanla ekil bakmndan gelien turann XVI. yzylda tezhipli, gzel rnekleri verilmitir. Tura III. Selimden sonra Mustafa Rkmla yeni bir slp kazanm, Sami Efendi ile en gzel estetik llerini bulmutur.

Rik
Aklm- sitte dnda Osmanllarda sratli ve kolay yazma ihtiyacndan doan rika, XIX. yzyln balarnda Bbli kalemlerinde gelitirilmi divan karakterinde bir yaz eidi olup daha ok gnlk hayatta, mektuplarda, resm yazlarda kullanlmtr. Osmanllarda iki rika slbu gelitirilmitir. Bbli memurlarndan Mmtaz Efendi tarafndan gelitirilen eski rika veya yazld yere izafeten Bbli rikas, dieri zzet Efendi slbudur. Bu slpta rika yazs kesin ller ve nisbetlerle sanat yazs haline dnmtr. Aklm- sitte, bilhassa sls, nesih ve cel yazlar Osmanl hattatlar elinde XV. yzyldan itibaren be asr sren bir szlme, arnma ve slplama dnemini yaadktan sonra XIX ve XX. yzyllarda en parlak ana erimi, Osmanl hkimiyetindeki Msr, Suriye ve Irak gibi lkelerde de Osmanl hat slbu benimsenmitir. Tarih boyunca daha ok kitaplarda ve

84

yaz albmlerinde seyredilen gzel yazlar XIX. yzyldan itibaren cel yaznn zengin izgi, ritim, form ve istif gzellii kazanmasyla cami, tekke, trbe ve konaklarn i meknlarna bir ss ve kuvvetli bir plastik ifade vastas olarak resim gibi aslmaya balanm ve din hayatn daha feyizli yaanmasna yardmc olmutur. Osmanl hat sanatna ait eserler Avrupa ve Amerikada da byk ilgi grm, mzelerde zengin hat koleksiyonlar olumu, bu sahada ilm aratrmalar yaplmtr. Hat ve hattatlk XIX ve XX. yzylda klasik ana ulamken Osmanl toplumunun iinde bulunduu yenilik hareketleri, sosyal buhranlar, ekonomik k ve matbaann yaygnlamas gibi etkenlerle eski grkemini kaybetmeye yz tutmutur. Hat sanatnn geleceini de etkileyecek olan bu k iaretlerini gren bir ksm aydnlarn giriimi, eyhlislm Hayri Efendinin emriyle hat ve onun etrafnda oluan cilt, tezhip, ebru ve minyatr gibi geleneksel sanatlarn eitim ve retiminin yaplmas amac ile 7 Mays 1915te Medresetl-hatttn adyla bir mektep kurulmutur. Bu kurumda ou Sami Efendinin talebesi olan devrin en sekin statlarndan Reslhatttn Hac Kmil (Akdik) sls ve nesih, smail Hakk (Altunbezer) hatt- cel, Hulusi Efendi (Yazgan) talik ve cel talik (nestalik), Necmeddin (Okyay) ebru ve har, Ferid Bey divan ve cel divan, Hasan Rza Efendi sls, nesih, Beiktal Hac Nuri (Korman) sls, nesih hocas olarak grevlendirilmilerdir. Bu mektep, hat sanatnn kn bir dereceye kadar nlemi; gl bir kadroyla Trkiye Cumhuriyeti dneminde deiik isimlerle devam ederek hat sanatnn gelecei iin salam bir temel oluturmutur. Yaz devriminden sonra hat sanatn byk bir zveriyle madd ve mnev zorluk ve skntlar iinde yaatmaya alan, bilgi ve hnerlerini yeni nesillere karlksz reten Osmanl statlarnn ou Medresetl-hatttnin hocalar ve onlarn talebeleridir.
Osmanl talik ekolnn kurucusu ve onun takipileri kimlerdir?

Yazda Gzellik ve henk

Birtakm estetikiler hengi oklukta birlik nizam, parayla btn arasnda tam bir denge, renk, ses veya ekiller arasnda uygunluk diye tarif etmilerdir. Bu tanmlara gre sanat gzellik, gzellik de henktir. henk ise paralarn btn iinde nisbet ve dengesinden doar. Bu armoni msikide ritim ve seslerin; resimde renk ve izgilerin; mimaride eserin btn iindeki unsurlarnn birlik ve uygunluundan ibarettir. Dier sanatlarda olduu gibi slm yazlarnda gzellik de fizik ve mnev hengin neticesidir.

Yazda Mnev henk

Hat, bir slm sanatdr. henginde (derun henk) slm dnce, iman ve heyecan hkimdir. Asaletini, karakterini, estetiini, milletlerin zevkleriyle beraber slm dininden alr. lh bilgiler ve hikmetli, gzel ve etkili szler yazyla ortaya kar; iitilen, grlen ve kalben hissedilen bir safhaya ular. O, harf ve szlerden geni bir mna lemi alr. En gzel ekillerde, hep ayn kaynaktan su gibi akan, Allahn, resulnn ve vellerin insanla duyurmak istedii mnalar, yksek hakikatler yz gsterir. Mna ekle siner, harfler ve onu tamamlayan unsurlar ilh bir rtye brnr, yaz ilh bir mesajla kaynar, btnleir, kutsallar ve onlar satra dizen hnerli ktibin gzellik zlemi, ruhu yazya akseder, yaz billrlar. Gzler ekil, sz ve mna

85

hengi iinde akp giden bu satrlara hu ile dalar, gnller hayetle Allaha ynelir. Bu hal Kurn- Kermde yle aklanr: Allah szn en gzelini birbiriyle uyumlu ve bklmadan tekrar tekrar okunan bir kitap olarak indirdi. Rablerinden korkanlarn bu kitabn etkisinden tyleri rperir, derken hem bedenleri ve hem de gnlleri Allahn zikrine snp yumuar. te bu kitap Allahn dilediini kendisiyle doru yola ilettii hidayet rehberidir (ezZmer 39/23). Kuran okumak gibi Kurann yazlarn saygyla seyretmek de bir ibadettir. Ancak gzel yaz hikmete ve doru yola ulatran bir kprdr. Bu menzili geip yaznn i kymetine ve hengine ulaabilmek iin okuyup mnasn kavrayabilmeli, dnp ibret alnmaldr. Cel hatla yazlm, tezhibi de yaplm yet, hadis veya bu kaynaklardan mlhem sz ve beyitler evleri ve brolar ssleyen levhalar sadece dekoratif bir eya gibi grlmemelidir. Saygyla seyredilmeli ve sevgiyle korunmaldr. Onlarn asl olduu yerlerde sz ve davranlara zen gsterilmelidir. O yazlarda Allah ve resulnn varl ve bizimle konutuu hissedilmelidir. Bu nedenle Osmanl terbiyesinde evlerde asl levhalar, genellikle gzel ilemeli bir rt ile kapatlr, seyredilmek arzu edildiinde rt alr ve onlara saygyla baklrd. slm sanatlar zerinde yaplan baz aratrmalarda hat sanatnn ulat bu ekil ve izgi zenginlii, hadislerde canl varlklarn tasvirini yasaklayan hkmlere balanmtr. Bu yasak karsnda almas son derece snrl, dar bir sahada kalan sanatkrn btn sanat gcn yaz ve nak sanatlarna verdii ifade edilmitir. Bu grleri ksmen kabul etmekle beraber, mslman sanatkrn hat sanatnda ulat ifade, g ve form zenginliini slmn telkinlerinde, tevhid inancnda ve anlaynda; sanatkrn imannda aramaldr. Sadece hat deil, dier slm sanatlar da Allah inancnn ve hissinin etrafnda ekillenir. Bir merkez etrafnda rlen nak, mimari ve msiki ve hat sanatlarnn teferruatnda ve eserin btnnde birlik, yekprelik, vakar ve mantkl bir slp grlr. Merkez kubbe etrafnda henkle ykselen mimarimiz, tek sesli msikimiz Allahn birliini aklar ve sembolize ederler.

Yazda Fizik henk (Tensp-Terkip)

Tensp kalem kalnlna gre, harf bnyelerinin en ve boylar ile incelik ve kalnlklar arasndaki uygunluktur. Harflerin dier harflerle ve kelime iinde birbiriyle uyumu ve yakmasdr. Hat sanatnn repertuvar harf ekilleri ve bu harflerin kelimenin banda, ortasnda ve sonunda ald ekiller ve bunlarn balantlardr. Bugn kullanlan on kadar yaz eidi olduu dnlrse, hat sanatnn ne kadar geni bir ekil zenginliine ulat grlr. Birer plastik ifade eleman olan harfler, kelimeler, eriler ve kvrmlar kesin matematik llere baldr. Hattat eitli yaz slplarnn bu kesin ritim ve hengine kendi benliini de katarak hoa giden yeni biimler yaratr. izgiler mzikal ifade gcne ular, soyut iaretler saflar; ili, henkli bir msiki eseri gibi ruhlara dklr. Mustafa Rkm Efendinin cel yazlar, Dede Efendinin besteleri kadar gl, sesli ve ifadelidir. Mslmanlar iirle kaynam levhalar, istif halinde yet ve hadisleri seyrederken gzellik duygularn tatmin eder; veciz ifadelerde hayat felsefelerini okur, ruhlar skna erer.

86

Harf bnyelerinin en ve boy ls yazda kullanlan kalemin kalnl, yani noktas ile gsterilir. bn Muklenin geometrik prensiplere dayanan ll yazma sistemini gelitirdii bilinir. Bu sistemde harflerin nisbetleri daire ve nokta esasna gre kaidelere oturmutur: Elif, dairenin ap kadardr; b, elifin dz izgisi, boya dorudur; cm, vcudu yarm daireden alnmtr. Ayrca harflerin, yazld kalemin noktasna gre belirlenmi, deimez lleri ve oranlar da vardr. Alt eit yazda harflerin tek bana veya kelime iinde satr nizamndaki artistik durular, nisbetleri bn Mukle, Ykt el-Mstasm, eyh Hamdullah ekollerinde en gzel biim ve lleri bulmutur. Kf, sls, nesih, muhakkak, reyhn, tevk, rik, talik, divan gibi yaz eitlerinin slplara gre belirlenmi lleri vardr. Sls ve talik yazlarnn asl ve cel harf bnyelerinde nisbet fark grlr. Bu oran, yaznn gz seviyesinden uzaklna gre de deiir. Hattat, yazlarn fizik llerinde bal olduu ekoln, stadn deimeyen llerine, klasik fizik hengine uyar. El ve kalem bu ilkelere bal kalarak hareket eder. Harflerin uzun bir estetik tecrbe sonucu ulalan gzel biimleri ve dier harflerle olan nisbeti, aralklar, ekilileri, bitimelerindeki erilerin incelik ve kalnlklarndaki uyum, harf ve kelimelerin satr nizamndaki artistik duruu ve oturuu, satra olan meyilleri, ak, dik hatlardaki ritim, okutma, mhmel, ss iaretleri ve sayfalarn dzeni gibi hususlar yaznn madd hengini ve gzelliini meydana getirir. Eer yaznn satra oturuunda uygunsuzluk, ekililerde bozukluk varsa yaz henksizdir. Byle henkten yoksun yazlar ise sanat deeri tamaz.

Terkip (stif, Kompozisyon)

Harf ve kelimelerin dzenli bir ekilde birlemesi mnasna gelen terkip levha, kitbe ve cami yazlarnda kullanlan cel sls ve sls kompozisyonlarda aranan nemli bir sanat unsurudur. Hattatlarn irad ve uurlu olarak uzun mddet denemelerden sonra meydana getirdikleri eserler, istif halinde olanlardr. Bir ressamn veya bir airin eserini tamamlamak iin uzun mddet almas gibi, bir hattatn da yepyeni ve orijinal bir kompozisyon yaratabilmesi iin pek ok kompozisyon denemesine, tasarmlarna, dikkatli dzeltmelere ihtiyac vardr. Cel sls istifler ekseriya aadan yukar doru iki kat dikdrtgen, dairev veya beyz vb. bir alanda harf ve kelimelerin gze ho gelecek bir ekilde dzenlenmesidir. Yalnz terkip, harf ve kelimelerin rastgele bir araya getirilmesi, st ste ylmas veya izmek, taklit etmek suretiyle resmedilmesi olmayp hattatn estetik kaidelere ve istif kurallarna uygun bir ekilde ustalkla kalemini yrtmesidir. Eer kompozisyon, metnin okunu srasna gre harf ve kelimeler dzenli bir ekilde, aadan yukar doru, usule uygun olarak yaplmsa terifatl veya terifat yerinde; harf ve kelimelerin yerleri deimi, ne alnm veya geriye braklmsa terifat bozuk denir. Terifatsz yazlarn okunma glne karlk, terifatl istiflerin okunmas daha kolaydr. Osmanl hattatlar bilhassa yet ve hadislerin okunuunda bir hataya drmemek iin terifata byk bir hassasiyetle uymulardr. Kompozisyonlarda Allah kelimesinin ste gelmesine dikkat edilir. ayet metin Allah kelimesiyle balyorsa, kompozisyon hrmeten yukardan aaya doru yaplr. Cel yaz kompozisyonlarda daima bir merkez vardr. Bu merkez etrafnda izgi ve

87

ktleler hibir yerinde eksiklik, taknlk olmayacak ekilde rlerek, kaynaarak, organik bir btnlk, birlik kazanr ve kpl, anakl harfler, keideler, okutma ve mhmel iaretleri tam bir denge halinde dalr. Harfleri snrlayan izgi ne kadar temiz, keskin, akc, canl, yaz ne kadar metin yazlmsa sanat eseri de o derece mkemmel olur. izgi kudretini, keskinliini nerede kaybederse, orada kopya ve beceriksizlik ortaya kar.

Malzemenin Yaz Gzelliine Tesiri

Yaz sanatnda kullanlan kam kalem, harl kt ve mrekkebinin zellikleri, kalemin al, kalnl, kdn rengi ve dokusu; mrekkebin rengi, akcl yaznn fizik hengini etkiler. Bu nedenle yaz sanat, slm cemiyetlerinde byk bir kymet kazanrken yaz alet ve malzemeleri de birer sanat kolu olarak gelimi, bilhassa Osmanllarda kt boyama ve harlamada renk, zevk ve bilgisi bakmndan stn bir seviye kazanlmtr. Osmanllarda renk zevki ve bilgisi o kadar ok gelimi ve klasiklemitir ki, hattatlar eyh Hamdullahn yazd kdn rengini dahi taklit etmilerdir. Yaznn bezenmesi maksadyla yaz d bordrnde yer alan ebru veya tezhip, renkli ve altn cetveller, kdn rengi yaznn fizik gzelliini tamamlayan unsurlardr.

Psikolojik Estetik
Yaz sanat, geleneklerin ve slplarn kesin kaideleri iinde kalmakla beraber, hattatn kiiliine de baldr. Sanatkrn i dnyas yazya akseder. Hattatn ruh hali, straplar, buhranlar ve kemali yazda grlr. Yazdaki sevimlilik, yumuaklk veya sertlik, rahatlk veya skkllk, keskinlik, nizam, temizlik, titizlik, azamet ve vakar gibi insanda hayranlk uyandran deerler sanatkrn kendisidir. Sanatkrn ruh haline gre yaz, estetik bir deer kazanr. Hattatn bal olduu yaz slbuna hkimiyeti, zeks, zihninde tasarlad istif biimlerini kda geirebilme gc, yaz estetiini etkiler. Bu sebepledir ki hemen hemen btn hattatlarda balang (evil), orta (evst) ve olgunluk (evhir) devirlerinde verdikleri eserler birbirinden az ok farkldr.

tima ve Tarih Estetik

Sanat din, dil ve ahlk gibi toplumun kltr zenginlii ve sreklilik uurudur. Her toplumun kendi madd ve mnev kltr deerlerinden kaynaklanan duyu, dn ve yaay tarz vardr. Btn slm sanatlar gibi hat sanat da milletlerin tarihinde devirden devire deiir. Sanatkr, iinde bulunduu cemiyetin eseridir. His ve heyecann hayattan, hadiselerden alr. Sanatkrn ahsiyetini ve ruhunu youran, ekillendiren, ona yn veren, yaad toplumun madd ve mnev kltr deerleridir. Bu sebepledir ki sanatkr yetitii muhitin mill, din ve beer btn duygu ve dncelerini daha yksek bir heyecanla bir ukur ayna gibi geri yanstr; gzellik duygularn tatmin eder. Bir milletin benliini saran, hayatna yn veren deerleri iyi anlalmadka onun sanat da anlalamaz. eyh Hamdullahn yazlar sadece kendi dehasnn eseri deil, ayn zamanda toplum uurunun ve iinde bulunduu her sahada kemali arayan bir cemiyetin eseridir.

88

Yazda Dier Gzellik Duygular

slm yazlarnda bu din, tarih, mill ve ruh deerlerden baka, yaznn fizik hengiyle btnleen zarif, sevimli, muhteem, sade, metin, oturakl, ulv ve akc gibi bizde sanat heyecan uyandran deerleri de vardr. Mesel nesih yazda harf bnyelerinin tam teekkl etmemi olmas, harf bnyelerinin ve balantlarnn incelii, kkl sebebiyle bizde sevimlilik ve zarafet hislerini uyandrr. Padiah iradelerinin yazld divan yaznn sadan sola doru ykselerek fslasz devam eden satrlarnda kuvvet, hkimiyet, azamet gibi duygular bir arada hissedilir. Sls ve cel sls yazlarda metanet, ar ss ve ihtiam hkim sanat unsuru olarak tecelli ederken talik ve celsinde harf bnyeleri tezyinatsz, fakat canl bir ekilde sadelik hissini tasvir eder. slm yazlarnn her biri kullanlma sahalar iinde, ekil ve mnann hengiyle kazand bu sanat ve ifade kudretini tarih boyunca muhafaza etmitir.

Hat Sanatnn En ok Gelime Gsteren Kullanm Alanlar

slmn ilme ve kitaba verdii nemin sonucu, hat sanatnn ilk gzel rnekleri kitap sanatlar sahasnda grlmtr. Bata slmn temel kitab, insanlk iin hidayet ve rahmet kayna Kurn- Kerm, enm ve czler, hadis kitap ve mecmualar, yaz albmleri, levhalar, ilm ve edeb eserler hattatlar tarafndan byk bir sabr, emek ve titizlikle en gzel ekilde yazlm, tezhip ve cilt sanatlarnn farkl slplar ile slm medeniyetinin aheserleri ortaya konmutur. Gzel yaz, mushaf, kitap ve murakkalarn dnda, devlet tekiltnda, mimaride, ahap, maden, kuma ve ini sanatlarnda, sosyal hayatn her safhasnda ince duygularla ilenmitir.

Kurn- Kerm
slm medeniyetinde kitap sanatlarnn Kuran etrafnda ekillendii grlr. Gzel, ilh sz ve mnalar hattatn kalem, ak ve imanyla ekillenir; mzehhibin ince frasyla altnlanr, renklenir, bezenir; mcellidin hnerli ellerinde ilenerek iki kapak arasnda bir sanat aheseri olarak kitap haline gelir. Yzyllar iinde bir taraftan limler Kuran daha rahat ve doru okumay salayacak iml kurallarn ve gzel yazma usullerini gelitirirken, ktipler ve hattatlar da daha ok mushaf hatlarnn gzellemesi yolunda hnerlerini gstermi, sultan ve devlet adamlarnn destek ve himayeleri ile hat sanatnn en gzel eserlerini ortaya koymulardr.

Hadis Kitap ve Mecmualar, Yaz Albmleri, Levhalar

Hat sanatnda Kurn- Kermden sonra en ok ilenen saha Hz. Muhammedin ad, rnek ahsiyeti ve szleri etrafnda olumutur. Hadis kitaplar arasnda retim ve tesbit maksadyla sadece okunakl olmasna dikkat edilmi olanlar olduu gibi, peygamber szne lyk, gzel hatlara brnm, sanat deeri tayan pek ok kitap ve mecmua da bulunmaktadr.

89

Hilye-i erif
Hz. Peygamberin mminlere en gzel rnek olan (el-Ahzb 33/21) yaama tarzn ve davranlarn konu alan emil kitaplar zellikle onun en yaygn ve feyizli blm hilye-i erifler hat sanatnda en ok yazlan ve ilenen konulardr. Hfz Osmandan beri hattatlar arasnda hilye yazmak bir gelenek haline gelmi, byk hat statlar sanat hnerlerini Hz. Muhammede duyduklar muhabbet ve hasret duygularn hilye yazarak gstermilerdir. Szlkte ss, ziynet, gzel sfatlar, gzel yz gibi mnalara gelen hilye isminden Hz. Peygamberin mbarek vasflar ve bunlardan bahseden kitap, Hfz Osman tarafndan tertip edildii bilinen, ekseriya da Hz. Aliden rivayet edilen hilye metninin yazld levha anlalr. Hilye metinleri edebiyat ve hsn-i hat sahalarnda da ilenmi, insanlarn sanat duygularnn ifade vastas olmu, gnllerde din bir heyecan ve sevgi uyandrmtr. Hfz Osmandan balanarak gnmze kadar hsn-i hatla hilye yazmak bir gelenek haline gelmitir. Cep iin katlanabilir tarzda yaz albmlerinde duvarlara asmak iin farkl tasarmlarla hazrlanm hutt- mtenevvia veya muhakkak, sls, nesih ve talik hatlarla yazlarak zamannn anlayna gre tezhip edilmi hilyeler hat sanatnn en gzel rnekleri arasnda yer alr. Hilye kompozisyonunda ou zaman besmelenin yazld ba makam, Hz. Muhammedin mbarek vasflarnn yazld beyz veya dairev vb. gbek ksm, gbek etrafnda drt halifenin veya Hz. Peygamberin, aere-i mbeerenin isimleri, Hz. Muhammedle ilgili yetlerden biri (el-Enbiy 21/107; el-Kalem 68/4; el-Feth 48/28-29) ve hilye metninin devam ve ketebenin yazld etek ksm bulunur. Hz. Muhammede duyulan iman, sevgi ve saygnn neticesinde ekillenen hilye levhalar, mslmanlar arasnda byk bir nem ve itibar kazanarak bilhassa Osmanllarda bir hattata hilye yazdrp duvara asmak bir gelenek haline gelmi, tadklar kuts mna sebebiyle hilyeler etrafnda birtakm inan ve gelenekler de olumutur. Hilye-i erif levhalarnn evleri tabii fetlerden ve bilhassa yangndan; cepte tamak iin katlanabilir ekilde veya boyuna taklan gerdanlk kk boy hilyelerin ise insanlar her trl zarar ve ktlklere kar koruyacana inanlmtr.

90

Resim 4.10:Huls Efendinin talik hilye-i seadet levhas Tezhip Muhsin Demironat. Kaynak: Ekrem Hakk Ayverdi hat koleksiyonu.

Delill-hayrt ve Dua Mecmualar

Mslmanlarn en ok okuduu metinler belirli sre ve yetleri, Allahn isimlerini, salavat ve dualar ieren evrd, Delill-hayrt ve dua risleleridir. Kurann Hz. Peygambere salt selm getirmekle ilgili tavsiyelerinden (el-Ahzb 33/56) hareketle din hayat daha feyizli yaamak, Hz. Muhammedin efaatini talep etmek maksadyla okunan bu dua kitaplar hat statlar tarafndan byk bir zenle yazlm, tezhip ve cilt sanatlarnn gzellikleriyle birleerek slm sanatlarn zenginletirmitir.

Kta ve Murakkalar
Kta, lleri belirlenmi dikdrtgen biiminde bir kdn bir yzne yazlm gzel yaz paralar iin kullanlan bir hat terimidir. Ykt elMstasm ekolnde aklm- sittenin klasik kurallarna ulamasyla yaygnlk kazand tahmin edilmektedir. Ekseriya yazld hat grubuna gre sls nesih kta, muhakkak-reyhn kta, tevk-rik kta, talik kta diye adlandrlr.

91

Talik hatla yazlm ktalar sola yukar doru mil yazlmsa mil nestalik, dz yazlmsa dz nestalik kta adn alr. Sls-nesih ktalarda ekseriya yet ve hadisler, nestalik ktalarda ise iki beyitten oluan iir yazlr. XV. yzyldan beri hat statlarnn eitli hatlarla yazd ktalarn bir araya getirilmesiyle oluan murakkalarda yaz albmleri genellikle hads-i erifler konu alnmtr. Dnya mze ve ktphanelerinde korunan ve slm medeniyetinin ulat sanat seviyesini gsteren binlerce murakka Resl-i Ekremin erdemli ve huzurlu bir hayatn prensiplerini reten szlerini iine almaktadr. Bunlar yaz, tezhip ve cilt sanatlarnn uyandrd zevk ve hayranlk duygular iinde Peygamber sevgisinin gnllerde daha canl ve devaml kalmasn salamtr.

Resim 4.11: Hz. Muhammede vg ifade eden Nailnin cel sls hatla yazd levha Kaynak: Ktp., E, nr. 133-771.

Levhalar
Mustafa Rkmdan sonra cel sls, Yesrzdeden sonra cel talik yaznn belli estetik kurallar kazanarak gelimesiyle beraber cami, ehryr- gzn, kuak, kubbe, mihrap vb. cami yazlar, trbe, mescid gibi mimari eserler dnda ev ve i yerlerine aslmak maksadyla cel hatla yazlm mslmanlarn hayatna yn veren hadisler, yetler hat sanatnda ok geni bir yer tutar. slm bykleri ve airlerinin Hz. Muhammed, Ehl-i beyt ve ashabna duyduklar sevgi, efaat dileme ve vg gibi duygularla dile getirdikleri kelm- kibar, nat ve ahlk manzumeleri de cel hatlarla yazlm, duvarlara aslm, bylece mslmanlarn sanat zevkini tatmin etmitir.

Yaz Alet ve Malzemesi

Dier sanatlarda olduu gibi hat sanatnda da gzel eserlerin meydana gelmesinde sanatkrn yaratc gc, gayret ve zeks yannda yazda kullanlan alet ve malzemenin kusursuz oluu sanatkrn baarsn etkiler. Hat sanatnda uzun bir tarih tecrbeye dayanan zengin alet ve materyalleri vardr.

92

Kalem: Yontulmu kam kalem yaznn en tabii aletidir. Eski alardan beri kullanlan kam kalem genelde Hazar denizi gney blgesinde ve Irak Dicle kenarnda yetien bir cins kamtr. Tabiatta sar renkte olan kamlar birtakm usullerle slah ve terbiye edildikten sonra koyu kahverengini alr ve kullanlmaya elverili hale getirilir. Cel yazlar yazmak iin karg veya tahta kalem, mushaf ve deerli kitaplarn yazmnda cava kalemi usulne uygun alarak kullanlmtr. Kalemtra: Kam kalemleri amakta kullanlan kymetli ustalarn elinde her biri bir sanat eseri olarak yaplm uzun sapl, 15-20 cm. boyunda kk bak. Makta: Kam kalemlerin ularnn kesilerek dzeltildii, kemik, fildii, baa ve sedef gibi maddelerden yaplm yaz aletidir. Kat: Hat, tezhip ve minyatr gibi kitap sanatlarnda kullanlan ktlar retildii gibi kullanlmaya elverili deildir. stenirse nce kaynatlarak elde edilmi bitkisel boyalarla usulne uygun boyanr ve ayr ayr kurumaya braklr. har: Boyanm ktlarn przl yzeylerini dzgn ve kolay yazlabilir hale getirmek, dokusunu kuvvetlendirmek maksadyla ktlarn zerine srlen koruyucu bir tabakadr. Byle terbiye edilmi ktlar zerinde kalem ve fra ok rahat hareket eder, mrekkep kdn dokusuna nfuz etmedii iin hatal desen ve yazlar hi iz brakmadan yalamakla veya sngerle silinebilir. Osmanl resm kaytlarnda silinti ve kazntya meydan vermemesi iin sadece harsz mhrelenmi ktlar kullanlmtr. Ktlara genelde usulne uygun hazrlanm yumurta veya niasta har uygulanmtr. Mhre: Kda srlm har iyice tesbit etmek, yzndeki przleri gidermek iin cam veya akmak tandan yaplm mhre ile ktlar mhrelenir. Mstar: Mukavva zerine eit aralklarla geirilmi ibriim ipliklerden oluan yazlacak kdn altna konulup stne elle bastrarak kda kan izgiler zerinde dzgn yaz yazlmasn salayan alet. Mrekkep: Yaz yazmakta ve desen izmekte kullanlan eitli renk ve kvamda svdr. Hat ve tezhipte kullanlan siyah mrekkebin en saf bir ekilde ana maddesi is, zamk- arab ve sudur. Bu bileimin bir havanda usulne uygun dvlmesi, istenen kvama getirilmesiyle elde edilir. Siyah mrekkep zamanla dklmesi sebebiyle deri (parmen) zerine yazmak iin mazdan yaplm koyu kahverengi mrekkep kullanlmtr. Krmz bceinden elde edilen lli krmz mrekkep, altn varaklarn zamk- arab ve jelatinle iyice ezilmesiyle elde edilen zermrekkepte hat sanatnda kullanlmtr. Divit: Kalem koymak iin boru eklinde uzun sap ve ucunda mrekkep koymak iin hokkas bulunan yaz aletidir.

zet
Duygu ve dncelerin belli iaret ve ekillerle belirlenmesi anlamna gelen okuma-yazma vastas olan yaz slmn ilk oku ve yaz emriyle yksek bir

93

deer kazanmtr. Balangta alfabe ve iml eksiklikleriyle hafzaya yardmc konumda bulunan Arap hatt bir asr sonra din his ve gayretlerle ilenerek olaan st bir gzellie erimi, sanat yazs vasfn kazanmtr. alar boyunca bu estetik gcn koruyarak slm dnce ve hayat anlaynn en yakn ifadesi ve slmn sembol olmutur. Hat sanatnn eitli formlar kazanarak zenginlemesinde slm milletleri mterek rol oynamlardr. Bu nedenle balangta Arap hatt daha sonra slm hatt, slm yazlar adn almtr. Hat sanat, kitap sanatlarndan baka mimaride dekoratif bir unsur olarak, sosyal hayatn her safhasnda tekstil, maden, ahap ve ta iilii gibi sanatlarda mslmanlarn sanat duygularn tatmin etmi, bu vesile ile din hayat daha iten yaamalarna yardmc olmutur. Emevler devrinde ekonomik sefahla beraber, meden hayat seviyesinde ykselmesiyle ilim ve sanat hayatnda nemli gelimeler kaydedilmi, ehirlerde grlen imar faaliyetleri yannda Kuran ve kitap istinsah, telif ve tercme faaliyetleri de hzla artm, idar tekilt genilemitir. Bu meden ykselie bal olarak Arap hatt yazld yere, kalem kalnlna ve yazlan metnin konusuna gre yaz karakterleri domutur. Bunlara mevzun hatlar denilmitir. Yazda ilk kkl yenilikler yapan bn Mukle mevzun hatlar ayklayarak snflandrm, geometrik oran ve kaidelerini ortaya koymutur. Bu hatlara da mensb hatlar denilmitir. Daha sonra bnl-Bevvb ve Ykt el-Mstasm ile alt eit yaz (aklm- sitte-e kalem) btn kaideleriyle belirmitir. Bu alt eit yaz zellikle sls ve nesih yazlar Osmanl hat ekolnde eyh Hamdullah, Hfz Osman ve XX. yzylda evki Efendi gibi slp sahibi hattatlarn elinde en uzun sren altn an yaamtr. Mimari yaplara zenginlik kazandran ve levha olarak aslp sanat zevkimizi okayan gsterili, iri, cel yazlar da Osmanl hat ekolnde Ftih devrinden balayarak XX. asra kadar geliip Mustafa Rkm ve Sami Efendi gibi hattatlarn elinde yksek sanat deeri kazanm, klasik ana erimitir. Alt eit yaznn dnda randa doan talik ve nestalik yazlar slm dnyasnda en ok ilgi gren ve kullanlan yazlardr. Osmanl hat ekolnde talik yaz pek rabet grmemi, ancak nestalik yaz talik adn alarak Osmanl kltr ve sanatnda nemle yerini alm, bu alanda gl hattatlar yetimitir. Yesr ve Yesrzde talik yazda ran slbundan farkl Trk talik ekolnn kurucusu olmulardr. XX. yzylda Sami Efendi bu ekoln en gl hattatdr. Divan, cel divan ve gnlk hayatta en yaygn kullanlan rik yazlar Osmanl hat ekolnde ekillenmi slp kazanm yazlardandr.

Kendimizi Snayalm
1. Hz. Osman devrinde oaltlan mushaflar hangi hatla yazlmtr? a. Mek b. Marib c. Meden d. Sls e. Nesih

94

2. Mevzun ve asl hatlarn hangi yaz tarzndan gelitii kabul edilmektedir? c. Cezm b. Merik kfsi c. Yuvarlak mstedir d. Msenna e. Talik 3. Hat sanatnda birbirini takip eden ve aklm- sittenin domasnda ve gelimesinde rol oynayan stad aadakilerden hangisinde tam ve doru olarak verilmitir? a. bn Mukle, bnl-Bevvb, Abdlmmin el-Urmev b. bnl-Bevvb, Ykt el-Mstasm, Kutbe c. Ahvel el-Muharrir, bnl-Bevvb, shak b. Hammd d. bn Mukle, bnl-Bevvb, Ykt el-Mstasm e. bn Mukle, Abdlmmin el-Urmev, Ahvel el-Muharrir 4. Osmanllarda mimari ve levhalarda cel ekli en ok kullanlan yaz tr hangisidir? a. Tevk b. Rik c. Sls d. Nesih e. Reyhn 5. Osmanl Trk talik ekolnn kurucusu aadaki isimlerden hangisidir? a. eyhlislm Veliyyddin Efendi b. Ktibzde Mehmed Ref Efendi c. Yesrzde Mustafa zzet d. Sami Efendi e. Hulsi Efendi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. c Cevabnz doru deilse slmn Douunda Yaz konusunu tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Mevzun Hatlarn Ortaya k konusunu tekrar okuyunuz.

95

3. d 4. c 5. c

Cevabnz doru deilse Alt eit Yaz konusunu tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Osmanl Hat Ekol konusunu tekrar okuyunuz. Cevabnz doru deilse Aklm- Sitte Dnda Gelien Yazlar konusunu tekrar okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Arap hattnn asl, Fenike yazsna dayanan, onun daha gelimi ekli olan nabat yazya balanr. Sra Sizde 2 slmn douunda iki ayr karakterde gnlk yazmalarda ve mektuplarda kullanlan yuvarlak ve yumuak izgileriyle Mk, kitbelerde kullanlan geometrik zellikleriyle cezm diye adlandrlan yaz vard. Sra Sizde 3 Aklm- sitte yani alt eit slm yazlar Abbs Veziri bn Mukle tarafndan mevzun hatlarn snflandrlmas ve ayklanmas sonucu oluturulmutur. Sra Sizde 4 Aklm- sitte diye bilinen slm yazlar gelime srasna ve gruplarna gre yle snflandrlr: Tevk-rik, muhakkak-reyhn, sls-nesih yazlardr. Sra Sizde 5 Osmanl hat ekolnde cel sls ve aklm- sitte talik ve divan alanlarnda en kkl yenilikler yaplm, en uzun sren bu ekolde hat sanat altn ana ulamtr. Sra Sizde 6 Yesr Mehmed Esad Efendi, ran talik ekolnden farkl Osmanl ekolnn domasna zemin hazrlam, olu Yesrzde zzet Efendi, yeni estetik kurallar ortaya koyarak Osmanl talik ekoln kurmutur. Bu ekoln en gl statlar Sami Efendi ve talebeleridir.

Yararlanlan Kaynaklar
l Mustafa Efendi (1926), Menkb- Hnervern, stanbul, s. 25; Nefeszde brahim (1938), Glzr- Savb, stanbul, s. 48-53, 59-60;

96

Suyolcuzde Mehmed Necib (1942), Devhatl-kttb, stanbul, s. 8, 9-10, 36-37; Mstakimzde Sleyman Sdeddin (1928), Tuhfe, stanbul, s. 94, 135, 301, 608; Habb (1305), Hat ve Hatttn, stanbul; Ayverdi, Ekrem Hakk (1953), Ftih Devri Hattatlar ve Hat Sanat, stanbul, s. 24-25; bnlemin Mahmud Kemal (1955), Son Hattatlar, stanbul, s. 58-166; Serin, Muhittin (1992), Hattat eyh Hamdullah, stanbul, s. 32; a.mlf. (1988), Hattat Aziz Efendi, stanbul; a.mlf. (2006), Hat Sanat ve Mehur Hattatlar, stanbul; Derman, M. Uur (1992), Hat Sanatnda Osmanl Devri, slm Kltr Mirasnda Hat Sanat (haz. M. Uur Derman), stanbul.

97

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tezhip sanatn ve tarihesini aklayabilecek, Trk motifleri ve desen bilgisini belirleyebilecek, Trk tezyin sanatlarnn kullanm alanlarn sralayabilecek, Tezhip sanatkrlarn ve slplarn belirleyebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
izgi ve izgi farklar Motif ve slplatrma Helezon ve desen Renk ve bezeme

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Birol, nci A. F. iek Dermann Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler kitabn inceleyiniz. Birol, nci A.n Trk Tezyn Sanatlarnda Desen Tasarm kitabn okuyunuz. Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, konuyla ilgili maddeleri okuyunuz. Metin ierisinde tanm verilmeyen terimler iin F. iek Dermann Tezhip Sanatnda Kullanlan Terimler, Tabirler ve Malzeme, Hat ve Tezhip Sanat, Ankara 2009 makalesine bavurunuz.

98

Tezhip Sanat
GR
nsanln kitap ve onun etrafnda ekillenen sanatlara ilgisi ge Antik alara kadar uzand bilinir. slm medeniyetinde ilim ve ona vasta olan kitabn ok deerli bir yeri vardr. Bu nedenle bata kelmullah olmak zere zamanla ilm, felsef ve edeb eserler etrafnda dnya sanatlar lsnde sanatlar domutur. Tezyinat (ssleme) ve onun bir ubesi kabul edilen tezhip sanat slm sanatlarnn en zengin bir daldr. Emev ve Abbsler zamannda iktisad ve meden seviyenin ykselmesiyle beraber Kuran ve kitap istinsah, telif ve tercme faaliyetleri de hzla artmaya balamtr. Buna bal olarak halifeler adna byk bir zenle hazrlanan din eserler tezhip edilmi, tercme edilen bir ksm kitaplar da resimlenmitir. zellikle Badat, kltrl ve ileri grl Abbs halifeleri sayesinde ksa zamanda zengin bir ilim ve sanat merkezi haline gelmitir. Timurun Badat buradaki sanatkrlar sava ganimeti olarak toplayp Semerkanta gtrmesinin ardndan tezhip sanat, Heratta Timur ve Timurlu hnedannn himayesinde altn an yaam, bugn hayranlkla seyrettiimiz tezhip sanatnn en gzel eserleri ortaya kmtr. Orta Asyada eitli slplar kazanan tezhip sanat tarih iinde kopmadan devam ederek Seluklular, Anadolu Beylikleri ve Osmanl devirlerinde, szlp arnarak ve olgunlaarak bugne gelmitir. Osmanl Devletinin ilk yzylna ait tezhip rnekleri, zamanmza kadar eriememitir. Bilinen en erken tarihli tezhip rnei, Sultan II. Murada ithaf edilmi olan TSMKde (Revan Kk, nr. 1726) bulunan Maksdl-elhn adl bir msiki nazariyat kitabdr. Tezhip sanat, gzel sanatlara ar merak bulunan ve kitaba nem verdii bilinen Ftih Sultan Mehmed zamannda byk bir gelime gstermitir. Sultan II. Mehmed, Topkap Saraynda bir nakkahane kurdurmu ve zbek asll Baba Nakka sernakka olarak getirtmitir. Osmanl tezhibinin asl karakterini kazand bu dnemde, desen gzellii, renk zenginlii yannda insan hayran brakan sadelik dikkat ekmektedir. XV ve XVI. yzyllar Osmanl tezhip sanatnn en parlak devridir. Bu ihtiaml dnem, Kann Sultan Sleyman, Sultan II. Selim ve Sultan III. Murad zamannda da artarak devam etmitir. Bezeme sanat, mushaflardan baka, yazma eserlerde, divanlarda, berat ve fermanlarda birbirinden gzel rnekler vermitir.

99

XVII. yzyl sonlarnda tezhip sanatna girmeye balayan ve yaygnlamas hzla devam ederek XVIII. yzylda n alnamayan Bat tarz ssleme, klasik tezhibin deerlerini yok etmitir. Bu asr tezhibinde, Batdan gelen barok, rokoko slplarnn tesiriyle tezhip sanatnda simetrisiz vazolar, sepetler, sakslar, kurdeleler, perdeler ve fiyonklar bezeme unsuru olarak kullanlmaya balanmtr. Bu motiflere geleneimizde hi bulunmayan glgeli boyama, k glge oyunlar ile hacim verme gayreti eklenince grnt tamamen deimitir. Motif ve boyama tarz yannda kullanlan mor, eflatun, leylak gibi canl, parlak renkler de eklenince ortaya ne olduu belirsiz yozlam bir sanat ortaya kmtr. XIX. asr tezhibi, Osmanl Devletinin siyas ve iktisad durumuyla yakn paralellik gstermektedir. Bu asr, bezeme sanatnn tam bir gerileme asrdr. XX. yzyln ortalarna gelindiinde, sanattaki bu gerileme ve bozulmaya sebep olan tesirler atlarak tezhibin deimeyen temel kaideleri aranm ve tekrar eski gzelliine kavuturulmutur. Bu klasik an zelliklerine dn almalarnda Hattat Necmeddin Okyay, Feyzullah Daygil, Dr. Sheyl nver, Muhsin Demironat ve Rikkat Kunt gibi statlarn nemli rolleri olmutur.

TEZHP Boya ve Malzemeler

Arapada altnlamak mnasna gelen tezhip kelimesi, terim olarak yazma kitap, levha ve murakkalarn bezeme alanlarnda ezilmi varak altn ve eitli renklerin kullanlmasyla yaplan ssleme sanatdr. Sanatkrna mzehhip, mzehhibe ad verilir. Asl malzemesi altndr. Arap zamkyla ezilen varak altn suyla temizlendikten sonra jeltinli su yardmyla kullanlr. Desen iinde daha nce belirlenmi yerlere hazrlanan altn frayla srlr ve kuruduktan sonra mhrelenir. Eer mat parlatma yaplacaksa mhre ile altn arasna ince kt konur. Bezemeye zenginlik kazandrmak maksadyla farkl renkte altn da kullanlabilir. Gm karmyla yeil altn ve bakr karmyla sar/krmz renkli altn elde edilir. Altn ve ona yakan renklerin seimi ve desen iinde dalm nemlidir. Birbirine yakan renklerin yan yana getirilmesi ve yeteri kadar kullanlmas gerekir. Ana renkler unlardr: Tezhipte toprak boyalar kullanlr. Siyah: s mrekkebi; beyaz: stbe (bazik kurun karbonat); lciverd: Lcivert ta, lapislazuli; mai ( mavi): ivit-indigo; mat krmz (surh, verminyon): Ham zencefre (civa slfr); parlak krmz: Ll, krmz bceinin kurutulmuundan yaplan ve yar effaf zellii olan mrekkep; tula krmzs: Glbahar (demir oksit); sar: Sar toprak boyas (demir oksit); sar zrnk (arsenik slfr); turuncu: Kurun oksit, slen ( minyum); altnba zrn; yeil: Sar zrnk + lhur ividi. Bu cisimli boyalar genelde destesenk (= el ta) denilen d bkey mermer tayla sulu ortamda ezilerek hazrlanr. Bu zahmetli ilem bitince, Arap zamk eriyiiyle kartrlp kullanlr. Bu boyalarn zellii, zerinden asrlar gese de ayn parlaklk ve canllkla renklerini korumalardr.

100

Tezhip sanatnda ezilmi altna, yaldz denmesi yanltr.

Eski kaynaklarda ad klkalem olarak geen fra, bu sanatn balca aletidir. Motiflerin d snrna ekilen ve tahrir denilen izgilere, bu fralar yardmyla nans verilir. Eskiden, mzehhipler fralarn kendileri yaparlard. Tahrir ekme ileminde kullanlan fra baka maksatla boyaya sokulmaz, yine altn fras sadece bu ie ayrlr. Tezhibin yapld ktlarn uuk renkli ve harl olmas arttr. har dinlendirilmi, dzgn mhrelenmi ve zemin rengi zamanla atmayan ktlar tercih edilir. Tezhip sanat, hat ve minyatrle birlikte uyguland gibi, yalnz bana da kullanlan bir kitap sanatdr.
Tezhip edilmi eserlere mzehhep, bu sanat uygulayan kiilere de mzehhip ad verilir. Tezhip sanatkrna tezhipi denilmesi yanltr.

Motifler
Trk tezyin sanatlarnn temelinde, desenin yap talarn meydana getiren motifler yer alr. Sanatkr motifleri gereki bir bakla tabiattan alr, esas izgilerini koruyarak ayrntlarn atar ve buna kendi zevk ve grlerini de katarak izer. slplatrma veya slba ekme ad verilen bu yol sayesinde ne tabiat kopya edilmi ne de tamamen zdd olan ekiller ortaya karlmtr. Ayn iei rnek alarak slplatran sanatkrlarn meydana getirdii motifler, kaynak ayn olmasna ramen, izim srasnda ortaya koyduklar zevk ve grleri sebebiyle, farkl grntler sergiler. Motifler rnek alnd k yeri esas alnarak snflandrldnda bitki kaynakl motifler ne kar. Haty grubu ad altnda toplanan bu motifler yaprak, pen, goncagl, haty, yar slplatrlm iekler (gl, lle, karanfil, bahar aac, zambak vb.) olmak zere, kendi iinde de gruplara ayrlrlar. Bitki kaynakl bu motiflerin mterek zellikleri, nansl izimleridir. izgide verilen bu incelik ve kalnlk fark, motifin bykl ile orantl olarak azaltlr veya oaltlr. Mesel farkl izgi deerleriyle desene hareket ve canllk kazandran yaprak motifinin vazifesi dikkat ekicidir. Pen, bir iein ku bak grntsnn slplatrlarak izilmesiyle, haty ve goncagl, bir iein dikine kesitinin slba ekilmesiyle ortaya kar. Haty, pen, goncagl ve yaprak motifleri tam slplatrlm olduklar iin, rnek alnan iein asl bilinemez. Bilhassa XVIII ve XIX. yzyllarda ok rastlanan ve Avrupa tesiriyle resmedilerek, tabiattaki ekliyle bezeme sanatmza giren iekler de vardr. kfe denilen bu iekler, slplatrlmad iin klasik tarzn dnda kalarak, teknik bakmdan resim sanatna tbi saylabilir. Bu sanatkrlar sanat tarihimizde iek ressamlar olarak bilinir. Hayvan motifleriyse, hayal mahsul efsanev hayvan motifleri (ejder, smurg, kilin ) ve tabiat kaynakl, slplatrlm hayvan motifleri (aslan, pars, tavan, geyik ve eitli kular) olmak zere iki grupta incelenir. Osmanl dneminde, haty grubu kadar rabet grmemekle birlikte, Orta Asya ve Seluklu minyatrlerinde ska rastlanan ve Trk bezemelerinde ilk gze arpan nemli bir motif grubudur. Ancak, mushaf bezemesinde kullanlan motifler iinde hayvan motiflerine rastlanmaz. Yar slplatrlm hayvan motifleri veya hayal mahsul olan hayvan motifleri, hibir devirde mushafa gsterilen sayg sebebiyle mushaf tezhibinde kullanlmamtr.

101

Bulut motifi iin de ayn fikir geerlidir. Zira bulutun Orta Asyada inlilerden Trklere gei dnemiyle, daha sonraki devirlerde kullanl ekli ok farkllk gsterir. Hayal mahsul olarak ejderhann azndan gazap ve fke ifadesi olarak kan bulut, Trk sanatkrnn elinde, tabiattaki bulut halini alm ve gereki bir anlay iinde kullanlmtr. intamani motifi, sembolik dnce mahsul motiflerdendir. gen eklini hatrlatan, ikisi altta, biri stte yuvarlak ve iki dalgal izgiden meydana gelir. Osmanl sanatkrlar bu motifi g, kuvvet ve saltanat sembol olarak kabul etmilerdir. Bu nedenle padiah ve ehzade kaftanlarnda ska kullanlmtr. yuvarlak, pars postundaki beneklere, iki dalgal izgi ise kaplan postuna benzetilmitir. Hayvansal kl motiflerden olan mnhan ve rm motiflerinin en belirgin izim zellii, nans verilmeden izilmesidir. Her devirde nemli bir motif olarak kullanlan ve pek ok eidi bulunan rm motifin ismi, Anadoluya ait demektir. Vaktiyle Roma mparatorluunun hkm srd ve ran yaylalarna kadar uzanan Anadolu yarmadasna Diyr- Rm denmesi sebebiyle motif bu ad almtr. Bu motifin ilemeli rm, sencde rm, sarlma rm, dendanl rm gibi eitleri vardr. Bu motiflerin bazlar her devirde beenilmi, bazlar da belirli asrlarda parlayp snmtr. Mesel Seluklu ve Beylikler devri tezhibinin vazgeilmez motifi olan mnhan, bu durumunu dier asrlarda devam ettirememitir. Buna kar, haty ve rmnin her devirde ana motif zelliini koruduu grlr. Tezyinatta ( tezhip, ini, kalem ii, aa ve maden ileri, ta oymacl vb.) teknik, malzeme ve usul farkllklar grlmekle beraber, desenlerdeki motifler ayn karakteri tar. Mesel ini ve kalem ii iin izilecek bir desenin motifleri, eserin seyredilecei uzaklk dnlerek, byk ve ayrntl; levha veya kitap tezhibindeki deseni meydana getiren motifler ise dierlerine gre daha kk ve sade olur. Fakat kaynak, karakter, snflandrma gibi hususlarda her iki desende de kullanlan motifler ayndr. Ta iilie ok uygun olan rm motifi, bilhassa mezar talarnda ve binalarn ta cephelerinde haty motifinden daha ok kullanlmtr.
Rm motifine arabesk, haty motifine de palmet, iekli arabesk veya akayk denilmesi yanltr. Tarihte tezhip sanatnda kullanlan toprak boyalardan nn ismini hatrlayn ve nasl boya haline getirildiini anlatn.

102

slplatrlm Bitkisel kl Motifler

Yaprak

Pen

Hatayi

Sap kmas

Yar slplatrlm iekler

103

Goncagl

slplatrlm Hayvansal kl Motifler

Ejder

Bulut

Mnhan

Smurg

104

intemani

Rm

Geyik

Desen
Desenler motiflerin, belli bir slp ve usul erevesinde bir araya gelmesiyle hazrlanr. Trk tezyinatnda dz izgiler, sivri hatlar, net krlmalar yerine yumuak, uyumlu izgiler ve kavisler yer alr. Sanat anlaynn temel izgisi, tabiatn da temel unsurlarndan biri olan helezondur. Helezon, ister merkezden evreye, ister evreden merkeze doru izilsin, snr olmayan sonsuzluu ifade eder. te bu helezon zerine deseni meydana getirecek olan motifler yerletirilirken dikkat edilmesi gereken noktalar vardr. lk olarak helezonun ayrlma noktalar, uygun motifler izilerek kapatlr. Sonra, desenin dier motifleri yerletirilir. Bu izim srasnda desenin her tarafnda iek, yaprak dengesinin eit olmasna dikkat edilir. Helezonlarn balang noktalarna daha byk, ularna ise ufak motifler izilir. nk sap ularnda henz geliimini tamamlamayan ufak motifler bulunur. Sanatkr, tabiatta olduu gibi gereki kurallar dikkatle deseninde uygular. Kompozisyon hazrlanrken desen alannda boluk-doluluk dengesine ayrca zen gsterilmelidir. Desen iinde yn gsteren ve yn gstermeyen motiflerin dalm da nemlidir. Helezon balangcndan itibaren devam eden ak, bu motiflerin birbirine yakr biimde izilmesiyle temin edilir.

105

Bitki kaynakl motifler, desen iinde ayn helezon zerinde yer alabilirler. Mesel haty, pen, goncagl ve yaprak motifleri uyum iinde izilebilir. Ama hibir zaman hayvan kl motiflerden olan rm, bu helezon zerinde bulunamaz. Eer ayn desende hayvan kl motifler kullanlmak istenirse bunun iin ayr bir helezon izmek gerekir. k kayna farkl olan motifler, ayn desende bir arada bulunabilirler ama asla birleemezler. ayet deiik motifler ayn desende yer alacak ise eit arlkta kullanlmaldr. Tezyin motifler, desendeki yerlerine ve grevlerine gre iki grupta toplanr: 1. Desenin hkim noktalarnda kullanlan, byke ve ayrntl ana motifler, 2. Boluklar dolduran, deseni zenginletiren, saplarn kesime noktalarn kapatan, daha kk ve sade grnl yardmc motifler. Bu snflandrma kompozisyona gre deiebilir. Bir desende ana motif olan, dierinde yardmc motif olarak yer alabilir. Bu husus kural olmayp izilecek desene gre bir tercih ve yaktrma yaplr. Hazrlan biimleri dikkate alnrsa grup desen vardr: 1. Pano zellii tayan desenler, 2. Ulama (raport) desenler, 3. Geometrili desenler. Pano zellii tayan desenler, snr belirlenmi bir alan iinde balayp biten desenlerdir. Bunlarn belirlenen alan haricinde genileme veya devam etme imkn yoktur. Ulama (raport) desenler, nihayetsiz genileme zellii ile bir mnada sonsuzluun sembol olmutur. Sanatkrn snr tanmayan dnce ve tasarm gcnn ifadesi kabul edilmitir. Ulama desen daha ok, geni meknlarn bezenmesinde tercih edilir. Geometrili desenler ise ister pano zellii tasn, ister ulama tarznda dzenlenmi olsun, kuruluundaki geometrik disiplin, en nemli ve hkim zelliidir. nk bu desenlerin tasarm ve izimi, pergel ve cetvel yardmyla, dorularn paralellik zelliinden faydalanlarak yaplr ve tamamen iki boyutlu geometri kurallarna dayanr. Trk tezyinatnda desen, sanatkrn sanat yeteneini gsterir. Sahip olduu zevk, sanat bilgisi ve yenilikleri yakalama hneri, desene hkimiyetinden belli olur.

106

Serbest Desen ve emas

107

Simertrili Desen ve emas

108

Tezhip eitleri ve Teknikleri

Tezhip edilmek zere hazrlanan desen, kt zerine farkl teknikler kullanlarak ilenir. Bir eser tezhibinde desen, ilenecei teknie uygun hazrlanmaldr. ok kullanlarak klasik olmu bu tekniklerin deimeyen yapl sralar ve zellikleri vardr. Zemini Boyal Klasik Tezhip Klasik tezhipte en ok kullanlan tarzdr. Bu tarz tezhibin ileniinde tahrirlerin ok ince, zemin renginin dalgasz, saplar oluturan dairev helezonlarn ayn kalnlkta olmas, srlen altnn gzel parlamas yaplan iin baarsn ve kalitesini belirler. Kda geirilen desende ilk olarak gereken ksmlara jelatinli su yardmyla altn srlp mhre ile parlatlr. ieklerin astar renkleri konduktan sonra tahrirler ekilir. Daha sonra zemin rengi ve ieklerin renkleri ilave edilir. Tlarla bezeme son bulur. Zerenderzer Altn iinde altn mnasna gelen zerenderzer tezhip sanatnda iki renk veya tek renk altnn mat ve parlak ekillerinin kullanlarak ilenmesiyle ortaya kan klasik tezhip tekniidir. Desen zemininde mat, sap ve yapraklarda parlatlm altn tercih edilir. Zerenderzerde ayn renk altn yerine, sar ve yeil gibi iki renk altn da kullanlabilir. Tahrir ekseriya nans verilmeden ekilir. Eski zerenderzer rneklerinde eer kahverengiye alan tahrir grlrse, bunun rastkl mrekkeple ilendii anlalr. Altn hkimiyeti gze arpan bu tarz bezemelerde sadece ieklere hafif tonlarda renk konur. XVI. yzylda ok gzel rnekleri grlen zer-ender-zer teknii, daha sonraki yzyllarda urad kalite zaafn altn parltlar ile gizleyerek XIX. yzyla kadar tezhip sanatnda kullanlmtr. Halkr Sulu altnla glge verilip koyu altnla tahrirlenen bezeme slbudur. Zengin eitleri vardr. Halkrye daha zengin ve gsterili bir hava vermek iin farkl renkte altn kullanlr. Glgelendirme krmz, tahrirler yeil altnla yaplabildii gibi yapraklar yeil, iekler sar veya krmz altnla da allabilir. Halkrnin en zor taraf, motiflere verilen glgenin derecesini, desenin her tarafnda aynen korumaktr. Halkrde boya ile altnn birlikte kullanlmas tarzndaki bezemeye zerikf; altnla glgelendirmenin ince frayla taranarak yaplmasna tarama halkr; lal mrekkebinin altn stne srlmesiyle yaplanna da foyal halkr ad verilir. ifttahrir (Haval) ifttahrir, tahrirleri birbirine paralel iki izgi halinde izilen desenlere verilen isimdir. ki izgi arasnda kalan boluktan dolay haval da denir. ki izgi arasnda braklan bu boluun, motiflerin byklne uygun seilmesi nem tar. Genellikle az renk ile ilenen ifttahrir tekniinde, koyu zeminde ak, ak zeminde koyu tonlar tercih edilir. Motifleri kk ve ayrnts az

109

olmaldr. Genellikle tek veya iki renk kullanlr. ifttahrir tekniinin, svama ve taramal olmak zere iki ileni ekli vardr. Zerefan (Altn Serpme) Tezhipte ska grlen zerefan, varak altnn kalbur eklinde delikli bir kutuya konulup iinde kuru frann hareket ettirilmesiyle altn paralarnn kalburun deliklerinden aaya dklmesi ilemidir. Kalbur zerefan adyla bilinen bu ilem uygulanrken altn paralarnn farkl byklkte olmas iin kalburun delikleri irili ufakl alr. Den altn krntlarnn daha nce jelatinli su srlm slak zemine yapmas salanmaldr. Aksi halde altn paralar uup gider. Altn paracklarnn yzeyin her tarafna eit ve dengeli serpilmesine dikkat edilir. Zerefan, yazma eserlerin kap ii ktlarnda, sahife kenarlarnda ve kitap boaz ksmlaryla levhalarda her devirde uygulanmtr. Mzehhipler tarafndan kalbur zerefan kadar tercih edilmemi olmasna ramen, fra zerefan da uygulanmtr. Ezilmi altn, jelatinli su ile kartrlp fraya alnr ve belirli ykseklikten zemine serpilir. Kuruduktan sonra zermhreyle parlatlr.
Hazrlan ekline gre ka desen eidi biliyorsunuz? Bu gruplar sralayn.

Tezhip Sanatnn Kullanld Yerler

Tezhip, mushaflarn el yazmas eserlerin, hsn-i hat levhalarnn, murakkalarn (yaz albm), ktalarn, berat ve fermanlarn bezenmesinde nemli rol oynar. Yazma eserler iinde bilhassa saray ktphaneleri iin hazrlanm olanlarnda tezhibe ok ehemmiyet verilmitir. Hattn yannda onu bezeyen, ortaya karan, kymetini artran tezhip, kitap sanatlar iinde de ayr bir nem tamaktadr.

Resim 5.1: Dairevi zahriye rnei. Kaynak: Sleymaniye Ktphanesi Sultan I. Ahmet nr.11

110

Yazma Eser Tezhibi

Osmanl mzehhipleri eserlerinde, daima sadelik iinde gzellii aram, seyredene derin bir zevk ve huzur veren bezemeyi ortaya koymay baarmlardr. Bu eserlerin banda mushaflar gelmektedir. Hattatn gayesi Kurn- Kermi insan elinin yazabilecei en gzel biimiyle ortaya karmaksa tezhip sanatkrnnki de ona yakan bezemeyi deta gnlyle renklendirmektir. Mushaflarn bezemesinde, genelde yeni tasarm ve araylara yer verilmedii klasik kaidelere sadk kalnd grlr. Nakkahane geleneine gre, usta-rak i birliiyle hazrlanan yazma kitap bezemesinde srasyla yer alan tezhip blmleri yledir: Zahriye Tezhibi: Arkalk, srtlk mnasna gelen zahriye, yazma kitaplarda esas metnin balad ilk sayfann arkasndaki sayfa veya sayfalar iin kullanlan bir tabirdir. Metin dnda kalan sahaya tezhibi yaptran ahslarn nemine gre bir zahriye tezhibi ilenir. Bu sayfada grlen dairev veya mekik biimindeki tezyinatn iine -bazan dna- eserin kime ait olduunu yahut kimin iin yazldn belirten ve temellk kitbesi denilen bir cmle yerletirilir. Ancak, zahriyede, mushaflara mahsus olarak bu yazl tezhip yerine btn sayfay dolduran yazsz silme tezhip yapld, hatta bunun bazan karlkl bir ift sayfa olarak dzenlendii de grlr. Karlkl ift sayfa bezemesinde, renkler ve kompozisyon birbirinin ayn olmaldr. Byk emek ve masraf gerektiren zahriye tezhibi, devirlere gre dikdrtgen, dairev, beyz ve kare eklinde uygulanmtr.

Resim 5.2: Fatiha ve Bakara suresinin ilk ayetleri serlevha tezhibi rnei. Kaynak: SSM Hat koleksiyonu, nr.56

Serlevha (Dbce) ve Unvan Sayfas Tezhibi: El yazmas kitaplarda metnin balad tezhipli sayfalardr. Zahriyeden sonra en youn bezemenin bulunduu ve yazl sahann snrl tutulduu bu sayfalara serlevha veya dbce, bu sayfalarn tezhibine de serlevha tezhibi ad verilir. Yaplan serlevha tezhibi, eserin tezhip btnln korumak amacyla renk, desen ve motif bakmndan zahriye tezhipinin devam niteliinde olmaldr. klil, kubbeli, mrekkep gibi eitli biimlerde olan serlevha sayfalar mutlaka

111

karlkl ve ift olmaldr. Eer tezhibli ksm, metnin balad ilk sa sayfada ve sadece yaznn st ksmnda yer alyorsa buna unvan tezhibi denir. XVI. asrda en zengin ve mkemmel rneklerine rastladmz ve ounlukla dikdrtgen olan serlevhalar tezhibin gerilemesine bal olarak sonraki asrlarda eski ihtiamn yava yava kaybetmitir. Tezhibine itina edilen mushaflarda genellikle serlevha tezhibinin yer ald sayfalara, beynes-str uygulamas yaplr. Yaz dendan iine alnarak satr aralar bezenir. Blmba Tezhibi (bahir ba, fasl ba, sre ba): Yazma kitaplarda fasl veya bahir ad verilen her bir blmn banda bulunan, mushaflarda ise her srenin balad yeri gsteren tezhipli sahalardr. Sre balar, srelerin isimlerini, nzil olduklar yeri ve yet saysn aklayan balklardr. nceleri sadece yazyla gsterilen sre balar zamanla, srenin stnde yatk dikdrtgen eklinde bezenmeye balanmtr. Duraklar: Yazma eserin dier sayfalarnda yaz alan, farkl kalnlkta ve farkl renkte tahrirlenmi altn cetvellerle erevelenir. Bundan maksat, yaz sahasn ortaya karmaktr. Yazma kitaplarda cmle sonlar, mushaflarda yet sonlar durak denilen kk, ekseri yuvarlak ekillerle sslenir. Duraklar asl grevlerinin yan sra yaznn biteviyeliini gidererek gz dinlendirir ve sayfa tasarmna zenginlik katar. En ok karlatmz duraklar; ehne durak (altgen nokta), mcevher durak (gemeli nokta), helezon durak ve penhne durak eitleridir. Tarihte, bir mushafta bulunan 6000den fazla durak eklini, bir daha tekrarlamayacak kadar bulu kabiliyetine sahip tezhip ustalar yetimitir.

Resim 5.3: Unvan sayfas tezhibi Kaynak: Sleymaniye Ktphanesi Sultan I.Ahmet nr.20

Mushaf Glleri: Bu tezyin ekiller sadece mushaflarda bulunur. Erken devir mushaflarnda karmza kan ve yaz alan dnda yer alan zahriye, serlevha, sre ba ve htime glleri, dairev veya armud ekilde olup tezhibe bitiik ve yatay ekilde ilenmitir. Ekseriya rm ve mnhan motifleriyle bezenen bu gller, XIV. asrdan sonra grlmez.

112

Ayrca mushaflarda, secde yerlerini belirten on drt adet secde gl, her on yette bir aere gl, her be yette bir hamse gl, her yirmi sayfada bir cz gl, her be sayfada bir hizib gl mzehhiplere hner gsterme vesilesi olmutur. Sayfann da bakan kenarnda ve ereve dnda kalan alana yaplan ve genel olarak gl diye isimlendirilen bu tezyn ekiller, eer ayn sayfada birden fazla ise yukardan aaya doru izilen bir eksen zerinde yer alrlar. Bundan maksat, gl leke gibi grnmekten kurtarmak ve bulunduu uzun dikdrtgen sahay doldurmaktr. Gl tlar sadece iki yne olup gln iki- misli uzun tutulur. Bezeme ii sona erince hattat, stbe mrekkebiyle gerekli yerlere, sre isimlerini, cz, hizib, secde, aere, hamse numaralarn ve isimlerini yazar. Cz blmlerini iaret eden mushaf glleri ise, cz, hizib ve cz yarsn iaret etmek maksadyla kullanlan nsf glleridir. Mushafn otuz eit paraya blnmesiyle meydana gelen czlerin balad yeri belirleyen tezyn ekillere cz gl ad verilir. Hatime Tezhibi (ketebe sayfas, fera kayd): Yazma kitaplarda eserin son blm, son szdr. Hattat imzasnn da yer ald htime sayfasnn tezhibiyle bezeme sona erer. Kurn- Kermde son sre olan Ns sresinin devamnda, hatim duasyla birlikte hattat, imzasn ieren cmleyi, kitabn yazl tarihini, bazan nerede yazldn da belirtir. Son sayfada bulunan yaz, yet de olsa hattatn imzas da olsa bitii genellikle ya ikizkenar yamuk veya gen eklinde bir yaz sahas iine yazlr. Yaz satrlar yanlardan eit miktarda ksaltlarak bitirilirken kenarlarda ortaya kan sahalar tezhip edilir. Yazma kitaplarn bezenmesi, nakkahanede birden fazla sanatkrn emeiyle hazrland iin mzehhip imzas ender olarak grlr.

Resim 5.4: Sure ba tezhibi ve gl rnekleri. Kaynak: Sleymaniye Ktphanesi Sultan I.Ahmet nr.22

113

Ferman, Berat ve Menur Tezhibi

Ferman, berat, menur gibi Dvn- Hmyundan kan ve tezhip edilmesi gereken resm yazlarda tezhibe, metnin stnde bulunan turann evresinde yer verilmitir. Fermanlarda tezhip sahas, turann i blmlerinde veya etrafnda bulunabildii gibi, st ksmna doru gen oluturacak biimde de olabilir. Ferman ve benzeri divandan kan yazlar tezhip bakmndan dier yazma eserlerden ayran en nemli zellik, yazl alann -pek az istisna ilehibir ekilde ereve iine alnmaydr. XVI. yzylda en zengin bezemenin yapld beratlar, ilerleyen yllarda Bat tesiriyle tezyn zelliini yitirmi, gzelliini kaybetmi; hattat Mustafa Rkmn turaya getirdii yenilikten sonra tezyinata gerek de kalmamtr.

Resim 5.5: Sls, nesih, Hilye-i erife tezhibi rnei. Tezhip Muhsin Demironat.

Hilye Tezhibi
Hz. Muhammedin fizik ve ahlk gzelliklerini anlatan metinlere bu metinlerin hsn-i hatla yazld levhaya hilye denilmitir. Osmanllarda hilye tezhibine ayr bir nem verilmitir. Bamakam, gbek, drt halifenin isimleri, yet ve etek gibi yaz sahalar arasnda kalan, deiik ekillerdeki zeminler tezhip edilmitir. lk defa hattat Hfz Osman tarafndan levha eklinde tertip edildii ve yazld bilinen hilyelerin tezhiplenmesine de ayn tarihte balanm, fakat XIX. yzylda tezyinatmza giren Bat tesiriyle klasik zellii bozulmu, kimliini kaybetmitir.

114

Kta Tezhibi
Ktalarda uzun tutulan ilk satrn altna, ortalama olarak ksa yazlan satrlar ayn hizaya getirmek iin, iki tarafta kalan dikdrtgen veya kare eklindeki ksmlara koltuk, yaplan bezemeye de koltuk tezhibi denir. Talk hattyla mil olarak yazlm ktalarda ise yaz ile i pervaz arasnda kalan gen boluklar muska koltuk adn alr. Ayn satrda yer alan koltuklarda birbirinin ayn tezhip yaplr. Eer koltuk sahalar farkl ise mzehhip hazrlad deseni yedirip genileterek bu fark belli etmemeye almaldr. Ktalardan meydana getirilen murakkalar tezhip edilirken, karlkl gelen ktalarn i ve d pervazlarna ayn desen uygulanarak bezeme btnl salanmaldr.
Nakkahane denilince ne hatrlyorsunuz? Buradaki alma ekline anlatn.

Tezhip Sanatnda slplar ve Sanatkrlar

Geni bir zaman dilimini kapsayan tezhip sanatn tarih seyri iinde, deiik zamanlarda ve yerlerde farkl tezhip slplar domutur.

Timurlular Devri Tezhip slbu

(1370-1507) Timur devrinin sanat merkezi olan Herattaki ktphanelerde bezenen el yazmalar, desen ve iilik olarak tezhip sanatnn en sekin ve en yksek seviyede eserleridir. Bu dnemin gz alc slbunun olumasnda rol oynayan gl sanatkrlarn yannda Timurlu ailesinin sanat desteklemesi ve himaye etmesinde byk pay vardr. Bu slpta eser veren mzehhip ve musavvir Hac Ali et-Tebrzdir. Renkler, yine altn arlkl olup bedah laciverdi, krmz ve siyah ana renklerdir. Bu ekolde mnhan motifinin ayr bir yeri vardr. Dier motiflerle birlikte grlen ve canl renklerle tonlama yaplarak boyanan bu motif, zengin rnekleriyle n plandadr. Bu dnem eserlerinde zahriye tezhibinin ounlukla daire biiminde olduunu, altn zeminlerde fazla olmamakla beraber ine perdaht yapld grlr. Tmur devri tezhibinin ikinci altn a olarak, Hseyin Baykarann saltanat yllar kabul edilir.

Seluklu ve Beylikler Devri slbu

(1081-1307) Trklerin Anadoluya Konya merkez olmak zere yerlemelerinden sonra, sanat faaliyetleri ve kitap sanatna ilginin artt bilinmektedir. zellikle Mesnev bezemelerinde devrin mzehhipleri, btn hnerlerini gstermilerdir. Bunlarn en eskisi, 1278 (1861) tarihli olup mzehhip Muhlis b. Abdullah el-Hind tarafndan bezenmitir (Dublin, Chester Beatty Library, nr. 1466). Bu Mesnev bezemesi, zengin renklerle ve cesur tasarmlarla hazrlanm olup sonraki dnemde de devam eden birok yeniliin ncs olmutur.

115

XIV. yzyln ilk yarsnda, Karaman ve Germiyan beyleri kitap sanatlarn desteklemi, himaye etmilerdir. Beylikler devrinde Konyada nakkahanede hazrlanan eserler, ekseriya byk boyutlarda olup tercihen altn, siyah, lcivert ve beyaz renkler kullanlmtr. Tezhip zellikleri incelendii zaman, geometrik desenlerin ne kt, zencerek kenar sularna fazla yer verildii ve altnn n planda yer ald grlr. Motifler iinde rm ve mnhan ok kullanlmtr. Beylikler devri tezhibinde, ok ince ve kvrak bir fra almas bulunmamasna ramen Osmanl tezhip slbunun temeli bu dnemde atlmtr.

Akkoyunlu ve Karakoyunlu slbu

XIV ve XV. yzyllarda Dou Anadolu, Azerbaycan, Irak ve randa hkm sren Trkmen hanedanlar devrinde gzel sanatlar alannda zellikle cilt, minyatr ve tezhip sanatlarnda farkl zellikleriyle gelimi bir slp domutur. Akkoyunlu slbuna ait tezhip, minyatr ve cildiyle dikkati eken hnme-i Firdevs (TEM, nr. 1978) Trkmen slbunun btn hususiyetlerini tayan bir aheserdir. Karakoyunlular dnemi Trkmen slbunun bilinen en gzel rnekleri arasnda Dvn- Ktibi (TEM, nr. 1987) 1456da hazrlanp cildi, tezhibi, iilik ve renk olgunluu ile devrinin en mkemmel eserlerinden biridir.

Osmanl Devri Saray slplar

(1300-1922) A. Baba Nakk slbu Ftih Sultan Mehmed devrinde hazrlanan yazma eserlerde grlen tezhip Baba Nakk slbu olarak tannr. Bu slbun zellikleri, iri ve detayl izilmi haty motifinin youn kullanlmasdr. Sade ve ufak yapraklarn desen iinde zemine serpitirilmi kk bulut paralarnn yannda sade, ufak yapraklarn da yer almas bu slbun ne kan zelliklerindendir. ri hatylerin kendi stne katlanan ta yapraklarnn boyutlu grntleri de bu dneme has bir zelliktir. Desenlerde rm motifin de youn olarak kullanld grlr. Halkr bezemede, lal mrekkebiyle hazrlanan ve foyal halkr ismiyle bilinen tarz, sk uygulanmtr. Yar effaf zelliiyle lal mrekkebi bu dnem halkrna ayr bir gzellik kazandrmtr. Bu slbun belirgin renkleri, altn ve ivit laciverdi yannda kestane rengi zemine de yer verilmesidir. B. Sazyolu slbu Osmanl sanatnda uzun bir dnem beeniyle uygulanan Sazyolu slbu, Saray Nakkahanesinde XVI. asrn ilk yarsnda, yeni bir bezeme tarz olarak, Aa Mrin rencisi Tebrizli ahkulu tarafndan ortaya karlmtr. Bu slbun en arpc zellii, harl kt zerine sadece altn ve is mrekkebi kullanlarak ilenen hareketli desenlerden meydana gelmesidir. Zengin yaprak ve haty motifleri yannda yar slplatrlm efsanev ve gerek hayvan motiflerinin bolca yer ald bu youn desenlerde hareket ve derinlik salayan kaln ekilmi izgilerle beraber byk bir ustalkla gzle

116

seilemeyecek kadar ince ekilmi hatlar da grlr. Eserlerde az ve hafif renkler kullanlmtr. Haty grubu ile hayvan motiflerinden baka sanatkrn hayal gc ve anlatm kabiliyetini deta imza koyar gibi ortaya karan peri figrleri vardr. ahkulu ile balayan peri resmetme gelenei umumiyetle sayfann tamamn dolduran tek peri figr eklinde uygulanmaktadr. Tezhip sanatndan sonra bu slbu, ini sanatnda gryoruz. Topkap Saraynda 1641de yaptrlan Snnet Odasnn d cephesindeki mavi-beyaz yekpre ini panolar bunun en gzel rneidir. Osmanl saray hallarnn byk bir ksm sazyolu desenlerle meydana getirilmitir. Bu slbun bir baka sanatkr da Tebrizli Vel Candr. Tezhip, kitap kab, ini, ta iilii, kalem ii, hal ve kuma desenleri, kuyumculuk ve maden iilii gibi sanat kollarnda uygulanan bu slp, XVI. yzyln ilk yarsndan balayarak gnmze kadar gittike artan bir istekle kullanlmtr. C. Kara Memi slbu Kann Sultan Sleyman dneminde 1558 ylnda saray nakkahanesi sernakka olan Kara Memi, ahkulunun rencisidir. Yar slplatrlm gl, lle, karanfil, zambak ve bahar dal gibi bahe iekleriyle meydana getirdii slp uzun zaman sevilerek uygulanmtr. Kara Memi slbu olarak bilinen bu tarz, ini sanatnda da ok beenilerek gzel rnekleri meydana getirilmitir. Mzehhip Kara Meminin 1566 ylnda hazrlad ve stanbul niversitesi Ktphanesinde (TY, nr. 5467) muhafaza edilen Muhibb Divan bu slbun en olgun eseridir. D. Ali skdr slbu XVIII. asrda yaayan iek ressam ve mzehhip Ali skdr, rugan tekniinde mstesna eserler meydana getirerek tezhip sanatnda bir slp ortaya koymutur. Bu slp ile kitap kab, yaz altl, yaz ekmecesi, kubur, kalemdan ve yay gibi deiik rnekler hazrlamtr. Eserlerinde farkl desenler uygulamaya dikkat eden Ali skdr, bazan birden fazla desen eidini ayn saha iinde kullanarak sanatn sergilemitir. Rugan ilerinde zellikle halkr ve ift tahrir tekniklerini kullanmay tercih etmitir. Kendinden evvel yaplmam olan ve sanat gc yannda uyumlu renkleri ve arpc motifleriyle bezedii rugan iilii, kendinden sonraki yllarda bu yolda eser veren sanatkrlar yetimesine vesile olmutur. Rokoko motifleri de dahil olmak zere btn motifleri, yeri geldike birbirine uyumlu ekilde kulland rugan eserlerinin ou Topkap Saray Ktphanesinde bulunmaktadr. Genellikle dendanl kk paftalar iine veya haty motifi meimesine imzasn atmtr. E. At Yolu (Pesend) slbu Hezargrdzde Ahmed Atullah tarafndan balatlan iekli bir bezeme tarzdr. XVIII ve XIX. asrlarda yaayan Atullah Efendi, rokoko slbunu Osmanl-Trk zevkiyle yourarak yeni bir slp ortaya koymutur.

117

At yolu veya pesend slbu, fra tarama slbuyla tabii iek desenlerine dayanan bir tezhip tarzdr. ok youn olarak deta st ste yerletirilen eitli iekler, zemin ve saplar grlmeyecek haldedir. Canl ve zengin renklerle ilenen bu slp son derece dikkat ve sabr isteyen bir almayla yrtld iin fazla eser verilememitir. Pesend slbunu XX. yzylda baarl olarak uygulayan ve nadide eserler veren bir sanatkr da Muhsin Demironattr.
Tezhip eitleri bahsinde zerenderzer ne demektir?

F. lhanl ve Memlk slbu XIV. yzyln ilk yarsnda lhanllar, XIV. yzyl boyunca da Memlkler tezhip sanatnda ne kmlardr. Nakkahanelerinde hazrlanan byk boy yazma eserlerde, o dnemin kitap sanatlarnn olgun rnekleri grlmektedir. Bunlardan biri, XIV. asrn banda Badatta hkm sren lhanl Sultan Olcaytonun himayesinde alan Muhammed b. Aybek b. Abdullah isimli sanatkr tarafndan bezenen Kurn- Kermdir (TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 249). Kvrak ve temiz bir iilikle hazrlanan, zengin ve birbirinden farkl geometrik desenlerin uyguland, dikdrtgen ift zahriye sayfalar muhteemdir. Altndan sonra lcivert, siyah ve kahverengi zemin rengi olarak grlr. Zengin rnekleriyle zencerek pervazlar, farkl eitleriyle ilenmitir. Motifler iinde de rm, btn ihtiamyla n planda yer alr. Memlk devri mzehhipleri iinde zellikle brahim el-midnin XIV. asrn ikinci yarsnda Kahirede bezemesini yapt Kurn- Kerm, sanat asndan bir aheserdir. Motiflere haty grubunun dahil edildii, renklerin daha canl ve eitli olduu, mnhan motifinin de ok gzel kullanld grlr. G. Safev Dnemi Tezhip slbu (1501-1736) Safev dneminde nemli sanat merkezleri olan raz, Tebriz, Kazvin ve sfahan gibi ehirlerinde toplanan sanatkrlar nakkahanelerde, gnmze ulaan tezhip sanatnn aheserlerini meydana getirmilerdir. Eski ran kltrnn tesiri altnda kalan ve bir ksm Trkmen asll olan bu sanatkrlar, minyatr sanatnda daha younlaarak yazma eser konularn bu sanat ile ifade yoluna gitmilerdir. zellikle XVI. yzyl ikinci yarsnda hazrlanm Safev kkenli minyatrl yazmalarn byk blm, Osmanl saray hazinesine, hediye olarak gnderilmitir. Bu dnem sanatkrlarndan en mehuru, mzehhip, musavvir Abdullah rzdir. 1514 aldran zaferi sonras Tebrizi fetheden Yavuz Sultan Selim, Safev saraynda alan ve daha evvel Herattan buraya getirtilen Timurlu sanatkrlar topluca stanbula gnderdi. Bylece Herat -Tebriz ve stanbul nakkahane slplar harmanlanarak Osmanl klasik dneminin mstesna eserleri stanbulda hazrland. XVI. asrda Safevlerin byk mzehhiplerinden biri de Hasan- Badddir. ah Mahmudun yazd ve onun tarafndan tezhip edilen bir Kurn- Kerm, bugn TSMK, Hrka-i Saadet, nr. 25te muhafaza edilmektedir. Safev tezhibinde yer alan motifler iinde, dier slplarda grmediimiz nisbette hayvan motifi bulunmaktadr. Tezhipte, slplatrlm insan ve hayvan balar, motif olarak kullanlm, halkrde

118

de efsanev hayvan motifleri ska ilenmitir. Tezhip ve minyatr sanatnn oklukla bir arada uyguland Safev slbunda, sanatkr imzasna nem verilmi ve desenin grnr yerine yazlmtr. 1580-90 yllar arasnda, iraz el yazmalarnn sanat deeri doruk noktasna ulam olup pahal malzeme kullanm yannda konularda da farkllklar grlmeye balamtr. Byk boy yazma eserler tercih edilmitir. Safev devrinin ne kan sanatkrlar, Rzbihn Mzehhip, Nakka Bihzad brhim, Mzehhip Abdullah rz ve Sadeddin Mzehhiptir.
Osmanl devrindeki bezeme slplar iinde Ftih devrine ait olan hangisidir?

zet
Zengin tarihe sahip olan tezhip sanat, frayla srlecek hale getirilmi olan varak altn ve muhtelif renklerin kullanlmasyla gerekletirilen bir bezeme sanatdr. Asl malzemesi altndr. Desen iziminde bitkisel ve hayvansal kl motifler, slplatrlarak kullanlr. Birok sanatkrn toplu olarak eser verdikleri nakkahaneler, tezhibin daha ksa zamanda yaplmasn salamtr. Usta-rak usulne gre yetitirilen talebeler, sanat yalnz tarifle deil, uygulamal olarak burada renmilerdir. Kurn- Kerm ve el yazmas eserler, hsn-i hat levhalar, murakkalar, ktalar, berat ve fermanlar tezhip sanatnn en ok kullanld alanlardr.

Kendimizi Snayalm
1. Tezhip sanatnn en parlak dnemi hangi yzylda yaanmtr? a. XII. yzyl b. XIV. yzyl c. XVI. yzyl d. XIX. yzyl e. XX. yzyl 2. Aadakilerden hangisi tezyn Trk motifi deildir? a. intemani b. Haty c. Pen d. ini e. Rm

119

3. Hangisi tezhip eidi deildir? a. Zerefan b. Duraklar c. Halkr d. ifttahrir e. Zerenderzer 4. Tezhip sanatnn kullanld yerlerden deildir? a. Murakkalar b. Hallar c. Yazma kitaplar d. Mushaflar e. Hilyeler 5. Sazyolu slbunun en belirgin zellii hangisidir? a. ok renkli olmas b. Rm motifinin yer almas c. Zemin boyas kullanlmas d. Ksa bir dnem uygulanm olmas e. Zengin yaprak ve haty motifleri yannda hayvan motifleri kullanlmas

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. d 3. b 4. b 5. e Cevabnz doru deilse, Tezhip Sanatnn Tarihi konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Trk Tezyinatnda Motifler konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Tezhip eitleri konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Tezhip Sanatnn Kullanld Yerler konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Sazyolu slbu konusunu yeniden okuyunuz.

120

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Siyah: s mrekkebi Lciverd: Lcivert ta, lapislazuli; Mavi: ivit Tarihte tezhipte kullanlan boyalar, toprak boyalar idi. Bu cisimli boyalar destesenk (= el ta) denilen d bkey mermer tayla sulu ortamda ezilerek hazrlanrd. Daha sonra Arap zamk eriyiiyle kartrlp kullanlrd. Sra Sizde 2 Hazrlan biimleri dikkate alnrsa grup desen vardr: 1. Pano zellii tayan desenler, 2. Ulama (raport) desenler, 3. Geometrili desenler. Sra Sizde 3 Nakkahane, tezhip sanatnn yapld byk atlye idi. Burada yazma eserlerin tezyinat ksa zamanda tamamlanrd. har yapanlar, kt boyayanlar, desen izenler, cetvel ve tahrir ekenler, boya hazrlayanlar, altn ezenler, burada bir arada alrlard. Sra Sizde 4 Zerenderzer = Altn iinde altn Sra Sizde 5 Baba Nakk slbu

Yararlanlan Kaynaklar
Birol, nci Derman, icek (1991), Trk Tezyn Sanatlarnda Motifler / Motifs in Turkish Decorative Arts, stanbul. Birol, nci (2008), Trk Tezyini Sanatlarnda Desen Tasarm, stanbul. Derman, icek (2009), Tezhip Sanatnda Kullanlan Terimler, Tabirler ve Malzeme, Hat ve Tezhip Sanat, Ankara. Duran, Glnur (2008), Ali skdr, Tezhip ve Rugan std, iek Ressam, stanbul.

121

Ettinghausen, Richard (1938-39), Manuscript Illumination, A Survey of Persian Art, Oxford. Meri, Rfk Mell (1953), Trk Nak Sanat Tarihi Aratrmalar: Vesikalar I, Ankara. nver, Sheyl (1958), Fatih Devri Saray Nakhanesi ve Baba Nakka almalar, stanbul. Tannd, Zeren (2003), Kitap ve Tezhibi, Osmanl Uygarl, c.2. Ankara. Derman, iek (2000), Osmanl Asrlarnda slp ve Sanatkrlaryla Tezhip Sanat, Osmanl zel Says, c.IV, Ankara.

122

123

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; El yazmas eserlerin resimleri olarak bilinen minyatrlerin slm kltrnde ne zamandan itibaren ortaya ktn ifade edebilecek; Osmanl ncesi deerlendirebilecek; Trklerde minyatr sanatnn geliimini

Osmanl dnemi minyatr sanatnn geliim evrelerini aklayabilecek; Osmanl minyatr sanatna kiisel slplaryla yn veren nakka ve musavvirleri ayrt edebilecek; Minyatrl Osmanl el yazmalarnn trlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
El yazmas eser Osmanl minyatr sanat Nakka, musavvir Nakkahane

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Banu Mahirin Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005; Serpil Bac-Filiz aman-Gnsel Renda-Zeren Tanndnn Osmanl Resim Sanat, stanbul 2006, knyeli kitaplarn inceleyiniz.

124

Minyatr Sanat
GR
El yazmas kitaplarn metinlerini bezemek ve aklamak amacyla yaplm kk boyutlu renkli resimlere minyatr denilmektedir. Sulu boya, altn ve gmle yaplan minyatrler k glge oyunlaryla derinlik kazandrlmayan kk boyutlu sath resimleridir. Minyatr terimi, Ortaa Avrupasnda hazrlanan baz el yazmas kitaplarn blm balarndaki metnin ilk harfinin kzl-turuncu minium ile (slen, slyen, krmz kurun tozu) yaplan miniatura ad verilen sslemeden gelmekte ve slenle boyanm anlamn tamaktadr. Zamanla bu terim, Latince minor (kk) szcne dayandrlarak, XVI-XIX. yzyllar arasnda ufak boyutlu kt, parmen, fildii gibi farkl malzemeler zerine yaplan resimlere de denilmitir. slm sanatnda minyatre tasvir, minyatr yapan sanatlara da musavvir veya nakka ad verilmitir. Nakkalarn birlikte altklar atlyeye de nakkahane denilmitir. slm minyatr sanat, ran ve Mezopotamyay iine alan Ge Antik Dou Suriye ve Anadoludan Kuzey Afrikaya kadar uzanan topraklarn, Helenistik ve Roma mirasn kapsayan Ge Antik Bat ile VII.-VIII. yzyllarda slm dnyasna katlan Orta Asya ve Uzakdou sanatlarnn etkileriyle olumutur. Ssnler dnemine ait fresk ressaml ve minyatrl el yazmalarnn varlna deinen kaynaklar varsa da gnmze bu dnemden herhangi bir resimli el yazmas ulamamtr. slm minyatrlerinin en erken tarihli rneklerinin zamanmza ulaabilenleri XII.XIII. yzyllara aittir. Papits zerine yaplm baz desenler Msrda Ftm halifeleri (909-1171) dneminde kitap ressamlnn varln ortaya koymaktadr. Mslman fetihlerinden sonra, randa Zerdt rahiplerinin elinde bulunan baz resimli el yazmalarn, mslman sanatkrlara rnek tekil etmi olabilecei dnlmekte ise de slm minyatrlerini asl etkileyenin Maniheizm olduu kanaati daha yaygndr. Uygurlarn bakenti Hooda (Dou Trkistan) Alman bilim adam Albert von Le Coq tarafndan ortaya karlarak 1923te yaymlanan Maniheist Uygur minyatrleri, figr tipleri ve kompozisyon anlay bakmndan Seluklu dnemi minyatrlerinin ncleri olarak kabul edilir (Resim 6.1).

125

Resim 6.1: Maniheist bir el yazmaya ait bir yapran iki yzndeki Uygur minyatrleri, Hoo Tapnak K Buluntusu, VIII.-IX. yzyl aras. Kaynak: Hrtel, H.-M.Yaldz, Die Seidenstrasse, Malereien und Plastiken aus buddhistischen Hhlentempeln, Berlin 1987, s. 161.

slm dnyasnda sistemli el yazmas retiminin, Abbs Halifesi Memnun (813-833) baz antik kaynaklar Arapaya evirtmesiyle balad belirlenmitir. Yunancadan Arapaya yaplan bu eviri faaliyeti IX. yzylda balam olmasna ramen, gnmze ulaabilen ilk minyatrl el yazmalar XI. yzyl sonlarna aittir. ! XI ve XII. yzyllarda Seluklu Trklerinin randan n Asya, Mezopotamya, Suriye ve Anadoluya yaylmalaryla ilk Trk-slm minyatr slbu olumutur. Bu dneme ait kitap resmi rnekleri Seluklu minyatr slbu ad altnda gruplandrlmtr. Anadoluda retilmi XII.-XIII. yzyllara tarihlenen ilk minyatrler, Silvan, Diyarbakr, Mardin, Aksaray, Kayseri ve Konya gibi merkezlerde hazrlanm eserlerde yer alr. Gnmze ulaan minyatrlerin en eski rnekleri Artuklu Kitbl-Hai ve Kitbt-Tiryk adl eserlerde grlr. Antik el yazmalarndan kopya edilen bu ilk minyatrlerde Bizans resminin etkilerine rastlanr. Diyarbakrda Artuklu Emri Nsrddin Mahmud iin Cezer tarafndan 1206da hazrlanan Kitb f Marifetil-hiyelil-hendesiyye adl eserin (TSMK, III. Ahmed, nr. 3472) minyatrleri ise Anadolu dndaki ada Seluklu minyatr slbuyla benzerlik tar. Harrnin el-Makmt ile (Paris Bibliothque Nationale, Arabe 3929) ile Sfnin Suverlkevkibis-sbitesinin (Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, nr. 3422) Artuklu saray iin hazrlanm olan Seluklu minyatr slbundaki dier eserlerdir. Anadolu Seluklu dnemi minyatr rnekleri, XIII. yzyl balarnda Konyada hazrland anlalan, Varka ve Glah adl mesnevide yer alrlar. Nakka Abdlmmin el-Hy tarafndan metin ierisine yatay frizler halinde yaplm olan bu eserin minyatrleri, min tekniiyle bezeli Seluklu ini ve keramiklerinde de izlenen, geleneksel Seluklu figr slbunun en olgun rnekleridir (Resim 6.2).
slm dnyasnda sistemli el yazmas retiminin ne zaman balad bilinmektedir?

126

Resim 6.2: Varka ve Glah vedalarken, Varka ve Glah, TSMK, Hazine, nr. 841, y. 33b, XIII. Yzyl Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 4.

1220li yllardan sonra slm minyatr sanatnda lhanllarn hkim olduu randa hazrlanan yazmalarda Uzakdou ve zellikle in sanatnn etkileriyle yeni bir tarz ortaya kmtr. Meragada kaleme alnm bn Buhtnun Menfiul-hayevn ile Brnnin el-srl-bkyesi bu dneme ait melez slbun sergilendii balca eserlerdir. lhanl dnemi minyatr slbu devletin yklmasndan sonra Ahmed Musann resmettii Mircnme, Kelile ve Dimne ve bir hnme nshasnda devam etmitir. Celyirliler devrinde klasik slm minyatrnn biimlendii, yzeysel ve dekoratif bir resim slbunun doduu grlr. lhanllarn ardndan razda hkm sren nclularn himayesinde hazrlanm eserlerdeki minyatrlerde fonda canl renklerin hkim olduu duvar resimlerine benzeyen iri figrl farkl bir slp ortaya kmtr. slm minyatr sanatnn en nemli rneklerinden birou Timurlu dnemine aittir. Bu devirden gnmze ulaan minyatrlerin ou Timurun olu ahruh ile torunlarnn himayesinde hazrlanm eserlerde yer alr. zellikle Ulu Bey, skender Sultan ve Heratta Gyseddin Baysungur minyatr sanatn ve sanatkrlar desteklemi, imknlar salayarak onlar himaye etmilerdir. ahruh devrinde Heratta Cmiut-tevrh nshalar oaltlm, Hfz- Ebrnun Klliyt- Trhi ile Uygurca yazlm bir Mircnme nshas hazrlanmtr. Gl bir air ve hattat olan Baysungurun Heratta kurduu sanat atlyesinde zamannn en usta hat, tezhip ve minyatr sanatkrlar alm, burada slm kitap sanatlar alannda aheserler ortaya konmutur. Gnmzde eitli mze ve ktphanelerde korunan, Baysungur iin hazrlanm minyatrl yazmalar arasnda Sad-i rznin Glistan, Hc-yi Kirmnnin Hm ve Hmyunu, Firdevsnin hnmesi, Kelle ve Dimne nshalar, Nizmnin Heft Peykeri nde gelen minyatrl yazmalardr. XIV ve XV. yzyllarda Dou Anadolu, Azerbaycan, ran ve Irakta hkm sren Karakoyunlular ve Akkoyunlular dneminde gelitirilen ve Trkmen slbu denilen yeni bir tarz domutur. Karakoyunlu minyatrlerinde figrler iri bal ve tknazdr. Tabiat, bitkilerin ve genellikle

127

kayalk bir ufuk hattnn yer ald sade bir manzara halinde ve ak renkler kullanlarak ilenmitir. Bu slbun gnmze ulaan rnekleri Pr Budakn himayesindeki sekin sanatkrlar tarafndan raz ve Badatta hazrlanmtr. Nizmnin Hamsesinin eitli nshalar Ferdddin Attrn Mantkut-tayr bu dnemin slbunu yanstan eserlerdendir. Akkoyunlu minyatrleri Sultan Halil ile kardei Sultan Ykubun himayelerinde yaplmtr. slm minyatr sanatnn en nemli gelime safhalarndan biri Safevler dneminde gereklemitir. Resim konusundaki hogrl anlaylaryla minyatr sanatnn gelimesine katkda bulunan Safev hkmdarlar sanatkrlarn eitli sanat alanlarnda eserler ortaya koymasna destek ve imkn hazrlamlardr. Safev minyatr ekol Trkmen ve Herat slbunun etkisiyle olumutur. zellikle ah I. Tahmasbn saltanat yllarnda Tebriz saray atlyesi Bihzadn ynetiminde en faal ve en deerli eserlerin verildii bir srece girmitir. Bu devrin nl ustalar arasnda ne kan Sultan Muhammed, g Mrek ve eyhzde gibi sanatkrlardr. Sad-i rznin Klliyt, Firdevsnin hnmesi, Nizmnin Hamsesi bu ekoln gnmze ulaan en zarif, gz alc eserleri arasndadr. Bbrl devrinde Tebrizden gelen ustalarla yerel ustalarn katlmyla kendine zg mslman Hint minyatr slbu domutur. Bu ekoln en verimli dnemi Ekber ah zamanna rastlar. Bu dnemde eitli yazmalarn yan sra Bbrnme ve Ekbernme adl eserler resimlendirilmitir.
Osmanl ncesi Trk minyatr sanatnn geliimi ve Osmanl dnemi minyatr sanatyla ilgili bilgi iin www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/minyatur.htm ve ismek.ibb.gov.tr/portal/ibransicerik.asp?icerikID=487...3 adreslerine bavurabilirsiniz. Seluklu Trklerinin randan n Asya, Mezopotamya, Suriye ve Anadoluya yaylmalaryla oluan ilk Trk-slm minyatr slbu nasl adlandrlmaktadr?

OSMANLI MNYATR SANATI VE GELM EVRELER

Osmanl Devletinin ikinci bakenti Edirnede XV. yzyln ikinci yarsnda hazrlanm Dilsuznme (Oxford Bodleian Library, Quseley, nr. 133) Klliyt- Ktibi (Resim 6.3) ve Ahmed skendernmesi (Venedik, Marciana Ktphanesi, Cod. Or. nr. 57) erken Osmanl minyatr slbunu temsil eden eserler arasnda yer alrlar. Bunlarn resimlendirilmesinde, 1440 sonras Timurlu raz kentinden Edirneye geldii sanlan bir grup sanatnn Trk asll nakkalarla birlikte alm olduklar belirlenmitir. Bu dnem minyatrleri, Timurlu raz minyatr slbunun etkilerini yanstrlarsa da figrlerin balklarnda, olduka iri boyutta izilmi iek kmelerinde ve zellikle ufuk hatt zerinde sralanan servilerde, Osmanl minyatr sanatnn sonraki dnemlerinde de tekrarlanacak zelliklerine yer verildii dikkati ekmektedir.

128

Resim 6.3: Eyp ve Salman gen sultann huzurunda, Klliyt- Ktibi, 1460 civar, TSMK, Revan Kk, nr. 989, y. 229b-230a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 9.

stanbulun alnndan (1453) sonra talyadan davet edilen Gentile Bellininin yapt Ftih Sultan Mehmedin yal boya portresiyle Costanzo da Ferrarann hazrlad bronz madalyalar, ayn dnemde Ftihin minyatr geleneinde portrelerini yapan Osmanl nakkalar Sinan Bey ve Ahmed iblizdenin slplarn etkilemitir. Bu portrelerden biri Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde bulunan bir murakkann (albmn) iine yerletirilmitir (Resim 6.4). Bir dieri ise yine ayn murakkann iinde olup, Ftih Sultan Mehmedi bada kurmu ve drtte profilden gl koklarken tasvir eder (Resim 6.5). Oturu biimiyle hkmdar pozunda resmedilmi bu portrede, Timurlu sanat geleneiyle talyan resim sanatnn gereki slbu kaynatrlmtr.

Resim 6.4: Ftih Sultan Mehmed portresi, Sinan Beye atfedilir, 1460-1480 aras, TSMK, Hazine, nr. 2153, y. 145b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 10.

129

Resim 6.5: Ftih Sultan Mehmed portresi, Sinan Bey veya iblizde Ahmede atfedilir, 1480 civar, TSMK, Hazine, nr. 2153, y. 10a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 11.

Sultan II. Bayezid dneminde (1481-1512) resimlendirilen edeb konulu eserlerde, genellikle XV. yzyl Trkmen minyatr slbunun yan sra Bathristiyan sanatnn da etkileri grlr. Her iki etkinin kaynat minyatrler Kelile ve Dimne (Bursa, nebey Ktp., Hseyin elebi, nr. 763) ile Emr Hsrev-i Dihlev Hamsesinin 1498 tarihli nshasnda (Resim 6.6) yer alrlar. Ayn dnemin ilgin bir eseri, Bursal Uzun Firdevsnin yazd hkmdar peygamber Sleymann olaan st olaylarla dolu yaamn konu alan Sleymannmedir (Dublin, Chester Beatty Ktphanesi, T. 406). II. Bayezid dneminin 1484-1485 yllar olaylarn ileyen resimli manzum bir eser olan ehnme-i Melik mm (TSMK, Hazine, nr. 1123) metni, Melik mm tarafndan yazlm, tasvirleri Abdullah nakka tarafndan yaplm, bu dnemin tarih konulu ilk eseridir.

Resim 6.6: Behram Gr Beyaz Kkte, Hamse-i Hsrev-i Dihlev, 1498, TSMK, Hazine, nr. 799, y.196a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 13.

130

Osmanl Minyatr Sanatnn Ykseli Dnemi

Yavuz Sultan Selim (1512-1520) ile Kann Sultan Sleyman (1520-1566) devirlerinde Osmanl minyatr nemli aamalardan geerek, zgn slbuna doru yol almtr. Yavuz Sultan Selimin Tebrize ve Msra yapm olduu seferlerden stanbula getirilen farkl gelenekleri temsil eden nakkalarn birlikte almalar sonucu, hem Timurlu Hseyin Baykara dnemi Herat nakkahanesinin dekoratif slbunun hissedildii hem de Osmanl karakterini yanstan bir resim tarz domutur. Attrn Mantkuttayrnn (Resim 6.7), Ali r Nevnin Divannn (TSMK, Revan Kk, nr. 804), rifnin Gyu evgnnn (TSMK, Hazine, nr. 845), Dvn- Selmnin tarihsiz nshas ( Ktp., FY, nr. 1330) ile Selimnme adl tarih konulu eser (TSMK, Hazine, nr. 1597-1598) bu slbu temsil eden minyatrlerle resimlendirilmi eserlerden bazlardr. Bu slpta yaplm minyatrlerde iri sarkl zayf yapl figrler, iek kmeleri, yeil yapraklar ve serviye benzeyen tepesi kvrk aalar belirgin zellikler olarak dikkati eker.

Resim 6.7: Belksn meclisi, Mantkut-tayr, TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 1512, y.1b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 14.

Kann dnemine zgn slbuyla katkda bulunan nakka Matrak Nasuhtur. Kaleme ald tarih konulu eserleri, figrsz manzaralar ve toporafik kent grnmleriyle resimlendiren Matrak Nasuhun ilk eserlerinden biri, Trh-i Sultan Bayezid (TSMK, Revan Kk, nr. 1272) adn tar. Eserdeki II. Bayezid dneminde fethedilen on kalenin tasvirleri, sanatnn slbunu yanstan ilk resimleridir. Yavuz Sultan Selim devrini konu alan bir dier eserinde (Dresden Schsische Landesbibliothek, nr. E. 391), Yavuzun Tebriz seferinde konaklad menziller resmedilmitir. Kann Sultan Sleymann Irak Seferini konu alan Mecma-i Menzil ( Ktp., TY, nr. 5964) ve Sleymannme (TSMK, Hazine, nr. 1608) Matrak Nasuhun metinlerini yazarak resimlendirdii dier eserleridir. Onun tasvirlerinde kentlerin su yollar, meydanlar ve harabeleri gibi grlmeye deer btn yerleri bilimsel bir nesnellikle resmedilmitir. Kent tasvirleri,

131

daha sonra resimlendirilecek tarih konulu birok eserde, kimi zaman tam sayfa halinde kimi zaman kompozisyonun bir blmn kaplayacak ekilde ve toporafik grntlerini koruyarak tekrarlanmtr. Onun resmettii Mecma- Menzil adl eserinin banda yer alan stanbul tasviri, oluturduu zgn toporafik resim dilini temsil eden minyatrlerinden biridir (Resim 6.8). Bu tasvirde Galata, Hali, skdar ve Boazn bir blm grlmektedir. Topkap Saray, Atmeydan, brahim Paa Saray, Kapalar, Eski Saray, Bozdoan Kemeri, Ftih Camii ve Yedikule gibi nemli yaplar, bu tasvirde farkl alardan baklarak yerlerini almlardr. Kent tek bir adan verilmekle birlikte, yaplar kimi zaman kardan kimi zaman da yandan gsterilerek, tm ayrntlaryla belgelenmitir.

Resim 6.8: stanbul Tasviri, Mecma-i Menazil, Matrak Nasuh, 1537, Ktp., TY, nr. 5964, y.8b-9a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 16.

Kann Sultan Sleyman dneminde Osmanl padiahlarnn manzum tarihlerinin yazlmas ile beraber tarih konulu bu eserlerin resimlendirilmesi de hz kazanmtr. Bu tr eserlere ehnme ad verilmitir. ehnmeci rif Fethullah elebinin yazd be ciltlik Trh-i l-i Osmann V. cildi olan Sleymannme (TSMK, Hazine, nr. 1517) be ayr nakkan minyatrlerini yapt, kompozisyon zellikleriyle sonraki dnemlerin eserlerine nclk eden resimli el yazmalarndan biridir. Eserdeki minyatrler Kannnin tahta k, divan toplants, av partileri, eli kabulleri, savalar, oullarnn snnet dn enlikleri ve hristiyan ocuklarn devirilmesi gibi konular tasvir eder. Kannnin Barbaros Hayreddin Paay huzura kabul konulu minyatr (Resim 6.9) tasvr slbunun zellikleri bakmndan Osmanl minyatr sanatnn en nl sanatlarndan biri olan Nakka Osmana atfedilir (Tannd, s. 28). Boyut olarak nceki dnemlerin resimli yazmalarndan daha byk olarak tasarlanan Sleymannme, hazrland dnemde nakkahanede alan farkl nakkalarn tasvir slplarn bnyesinde barndrmasnn dnda, kompozisyon ve ifade biimleri bakmlarndan da nemli yeniliklere sahiptir.

132

Resim 6.9: Kann Sultan Sleymann Barbaros Hayreddin Paay kabul, Sleymannme, TSMK, Hazine, nr. 1517, y. 360a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 18.

Kann Sultan Sleyman dneminde oluan sanat ortamnn portreleriyle tannan bir nakka Nigr mahlasyla iirler de yazan Haydar Reis olmutur. Donanma ve tersane reislii yapan Haydar Reis, Sultan II. Selimin ehzadeliinde Ktahya saraynda onun nedimi olarak bulunmu ve onun portrelerini yaparak n kazanmtr. II. Selimin meclislerine katlan sanatnn yapt on bir padiah portresinden oluan bir dizi portrenin Barbaros Hayreddin Paa tarafndan Fransz donanmas komutan Virginio Orsiniye hediye edilmesi, bunlarn daha sonra Avrupal ressamlarca yal boya ve gravr kopyalarn yapmalaryla sonulanmtr. Gnmze ulamam Nigrye ait minyatr geleneindeki bu portreler, bugn talyada Como ve Floransadaki mzelerde bulunan yal boya kopyalaryla tehis edilebilmektedir (Mahir, s. 55). Nigrnin resmettii tam boy ve profilden allm, Barbaros Hayreddin Paa, Kann ve II. Selimin portreleri, XVI. yzyl Osmanl portreciliinin nemli eserleridir. Bu portrelerinden biri, karlkl iki sayfa zerine tasarlanm ve II. Selimi ehzadelik dneminde hedefe ok atarken tasvir eden minyatrdr (Resim 6.10).

Resim 6.10: ehzade Selim hedefe ok atarken, Nigr, 1561-1562, TSMK, Hazine, nr. 2134/3. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 19.

133

Klasik Osmanl Minyatr slbunun Douu XVI. yzyln ikinci yarsnda oluan klasik tasvir slbunun yaratcs Nakka Osmandr. Bu slpta, Kann dneminde var olan yzey bezemeciliinin nemini yitirdii, sade zeminlerin tercih edilerek konu edilen olaylarn yaln bir anlatmla ve belgesel bir gerekilikle yanstlmaya alld grlr. 1569da tamamlanm olan Kann Sultan Sleymann son Macaristan Seferini ve Sigetvardaki lmn anlatan Nzhetlesrril-ahbr der Sefer-i Sigetvar, Nakka Osmann kiisel slbuyla resimlendirmi olduu ilk eserdir (TSMK, Hazine, nr. 1339). Kann Sultan Sleymann Sigetvar Seferini sefer srasnda lmn, II. Selimin tahta kn konu alan bu yazma 1569da tamamlanmtr. Eserde yer alan tam sayfaya allm nemli minyatrlerden biri, Kannnin Erdel prensini kabuln tasvir eder. Padiah Tuna nehrinin zerinde ve Belgratn karsnda Semih ehrine hkim bir tepeye kurulan otanda Macar kralnn olunu huzura kabul derken tasvir edilmitir. Nakka Osmann kiisel slbunun fark edildii bu minyatr, Kann dnemi minyatrlerinde grlen bezemeci anlaytan farkl olarak daha sade ifade biimleri ve renklere sahiptir (Resim 6.11). Nakka Osman, resimledii dier tm eserde de, kalabalk sahnelerdeki figrleri yumuak fra darbeleriyle ifadeli ehrelere kavuturarak resmetmitir. Yaratc kompozisyonlarn sahibi olan sanat, ahit olduu olaylar ve yaplar detaylarndan arndrarak kendine zg ifade biimiyle kt yzeyine aktarmtr.

Resim 6.11: Kann Sultan Sleymann Erdel prensini kabul, Nzhetl-esrril-ahbr der Sefer-i Sigetvar, Nakka Osman, 1569, TSMK, Hazine, nr. 1339, y. 16b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 20.

Osmanl padiahlarnn dnemlerini konu alan manzum biimde yazlm minyatrl elyazmalarnn trne ne ad verilmektedir?

Nakka Osman, ehnme trndeki Zafernme (Dublin, Chester Beatty Library, nr. T. 413) ehnme-i Selim Han (TSMK, III. Ahmed, nr. 3595), ehnme-i Murad ( Ktp., FY, nr. 1404), Hnernme I (TSMK, Hazine, nr. 1523) ve Hnernme II (TSMK, Hazine, nr. 1524) genel slm tarihi trndeki Zbdett-tevrih (TEM, nr. 1973) ve surnme trndeki

134

Surnme-i Hmayun (TSMK, Hazine, nr. 1344) adl eserleri resimlendiren nakkalar ynlendiren bausta olmutur. Bu sebeple Osmanl minyatr sanatna yn veren en nl nakka olarak tannr. Hnernme adl eserin ilk cildinde bulunan Topkap Saraynn birinci avlusunun XVI. yzyldaki durumunu belgeleyen minyatr, Nakka Osman ve ekibindeki dier nakkalarn gereki yaklamn sergileyen tasvirlerden biridir. Bu minyatrde st kat kkyle sarayn saltanat kaps olan Bb- Hmyun, avluda silh deposu olarak kullanlan Cebehne-i mire, yanndaki odun deposu Mr Odun Terazisi, Dev Kasr ve 1866 yangnnda yanan Enderun Hastahanesi eklinde notlar dlerek gsterilmitir (Resim 6.12).

Resim 6.12: Topkap Saray birinci avlu, Hnernme I, Nakka Osman ve ekibi, 1584, TSMK, Hazine, nr. 1523, y. 15b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 49.

Snnet dn enliklerinin anlatld surnme trndeki resimli yazmalar, ilk kez III. Murad dneminde (1574-1595) hazrlanmtr. Sarayda divan ktibi olan ntizm mahlasl ve Bosna Foa meneili bir yazar tarafndan Trke kaleme alnan Surnme-i Hmayun adl eserde III. Muradn ehzadesi Mehmedin snnet dn enlii anlatlmtr. Eserin minyatrl nshasnda, elli iki gn elli iki gece sren dn enliklerini tasvir eden ift sayfa dzenlenmi tasvirlere yer verilmitir. stanbulda Atmeydannda yaplan enlikleri III. Murad ve ehzadesi bu meydana bakan brahim Paa Sarayndan yabanc konuklar ve devletin ileri gelenleri iin zel olarak ina edilmi, katl seyirlik yerlerinden izlemilerdir. Bu enlik srasnda stanbulun btn esnaf loncalar, tekerlekli seyyar atlyelerinde ilerini nasl yaptklarn sergileyerek geit yapmlar, meydana bal mumundan 30 m. uzunluunda, zerine ieklerin, hayvanlarn, yemilerin asld, bir tr g ve bereket sembol olan nahllar getirilmi, geceleri havai fiekler atlm, binicilik, atclk, gre gibi spor ve sava oyunlar yaplm, kekler, algclar, kuklaclar ve hokkabazlar gsteriler yapmlardr. Nakka Osman bu enliin safhalarn resimlemek iin dekoru hi deimeyecek bir kompozisyon yaratmtr. brahim Paa Saray ve izleyici localar tasvirin arka plann olutururken, n planda Dikilita, Ylanl Stun gibi antlarla esnaf localar yer almtr (Resim 6.13).

135

Resim 6.13: Sleymaniye Camii maketinin getirilmesi, Surnme-i Hmyun, Nakka Osman ve ekibi, 1582 civar, TSMK, Hazine, nr. 1344, y. 190b-191a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 22.

III. Murad devrinin bir dier yenilii, iinde Osmanl padiahlarnn dizi halinde padiah portrelerinin yer ald emilnme veya Kyfetl-insniye f emill-Osmniye adl eserin hazrlanmasdr. Bu yazmada Osman Gaziden III. Murada kadar hkm sren on iki Osmanl padiahnn fizyonomik zellikleri anlatlm ve her padiahn portresine yer verilmitir. Metni dnemin ehnmecisi Seyyid Lokman tarafndan yazlan bu eserin minyatrl iki nshasndan biri (TSMK, Hazine, nr. 1563) Nakka Osman, dieri ( Ktp., TY, nr. 6087) Nakka Ali tarafndan resimlendirilmitir. Tam sayfa zerine allan bu portrelerde, padiahlar bada kurarak, tek dizlerini bkerek veya diz km durumda tasvir edilmilerdir. Padiahlarn oturduu yer, saltanat tahtn sembolize eden bir Bursa kemeriyle belirtilmitir. Bu portrelerin bazlarnda padiahlarn dizlerine dayadklar bir ellerinde mendil tuttuklar grlr. Yldrm Bayezidin yan sra elebi Sultan Mehmed ile Ftih Sultan Mehmed iek koklarken (Resim 6.14) tasvir edilmilerdir. zellikle Hz. Muhammedin adn tayan elebi Sultan Mehmed ile Ftih Sultan Mehmedin gl koklarken resmedilmesinin, slm mistisizmindeki Peygamberin teninin gl gibi koktuu inancyla ilgisi olabileceine deinilmitir (aman, s. 170).

Resim 6.14: Ftih Sultan Mehmed portresi, Kyfetl-insniye f emill-Osmniye, Nakka Osman, 1579, TSMK, Hazine, nr. 1563, y. 42b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 21.

136

Bu dnemde hazrlanan ve Douya yaplan seferlere kumanda eden serdarlarn fetihlerinin anlatld gazavatnme trndeki resimli el yazmalarysa, Nusretnme (TSMK, Hazine, nr. 1365) Kitb- Gencine-i Fethi Gence (TSMK, Revan Kk, nr. 1296), ecatnme ( Ktp., TY, nr. 6043) ve Trh-i Feth-i Yemendir ( Ktp., TY, nr. 6045). Savalar konu alan, bazlar manzum olarak mesnevi biiminde yazlan gazavatnmeler belirli bir sava veya seferi konu alan eserlerdir. Bu eserlerde genellikle gazy yapan kii n plana karlm ve metin de o kiinin etrafnda gelitirilmitir. XVI. yzyln sonlarna doru hazrlanan gazavatnme trndeki eserlerden biri, tezkire yazar Mustafa li tarafndan kaleme alnm olan Nusretnmedir. Eserde Grcistann fethi iin serdar olarak grevlendirilen Lala Mustafa Paann yapt sefer anlatlm ve minyatrlerinde de bu sefere ait nemli olaylar tasvir edilmitir. Nusretnme (Resim 6.15) ve ayn trdeki dier eserlerdeki minyatrlere, o yllarda devam eden Osmanl-Safev savalar esnasnda Osmanl topraklarna gnderilen Safev nakkalarnn tadklar Safev dnemi Kazvin slbunun etkileri yansmtr. Safev Kazvin slbunda resim erevesini aan doa kesitleri, yuvarlak, ince-uzun yzl figrler ve dikey hatlar egemendir.

Resim 6.15: Lala Mustafa Paann znikmidde ordunun ileri gelenlerine ziyafet vermesi, Nusretnme, 1584, TSMK, Hazine, nr. 1365, y. 34b Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 23.

Ayn yllarda, Hz. Muhammedin hayatn konu alan 1388de Erzurumlu Darrin Trke yazm olduu Siyer-i Nebnin alt cilt olarak hazrlanan resimli nshalar, Enderunda yetien Nakka Hasann ynetimindeki nakkalar ekibi ile Nakka Osman tarafndan resimlendirilmitir. Alt cilt olarak tasarlanan eserin ancak be cildi gnmze ulaabilmitir. Bu minyatrlerde banda hlesi, yznde peesiyle tasvir edilen Hz. Muhammedin ynettii savalar, ordu yryleri, dnemin tarih konulu el yazma eserlerindeki minyatrlerle benzer kompozisyonlara sahiptir. Nakka Hasana zg canl renkler, figrlerin kaln siyah kal, tombul ehreleri, dairesel kompozisyonlar, eserdeki tm minyatrlerin ortak zelliidir (Resim 6.16).

137

Resim 6.16: Hira danda Cebril ve dier meleklerin Hz. Muhammedin emrinde olduklarn sylemesi, Siyer-i Neb II, Nakka Hasan ve ekibi, 1595 civar, TSMK, Hazine, nr. 1222, y. 383a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 24.

Nakka Hasan, XVI. yzyln sonlarnda hazrlanan ehnme tr eserlerin resimlendirilmesinde de rol oynamtr. ehnmeci Tlikzdenin yazd Sultan III. Mehmedin Eri fethini anlatan Eri Fetihnmesi (Resim 6.17), ehnme-i l-i Osman ile Tlikzde ehnmesi Nakka Hasan tarafndan resimlendirilmitir.

Resim 6.17: Sultan III. Mehmedin Eri seferinden dn, Eri Fetihnmesi, Nakka Hasan, 1598 civar, TSMK, Hazine, nr. 1609, y. 68b-69a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 51.

Ayn dnemde, Badatta hazrlanan tasavvuf ve peygamberler tarihi konulu el yazmalarnn, Safev minyatr okullarnn etkilerini de tayan canl renkli, abartl ifadeli resim slbu, Osmanl eyalet slbu olarak tanmlanmtr. 1598-1603 yllar arasnda Badat valisi olan Sokulluzde Hasan Paann hmilii altnda Badatta hazrlanan eserlerin tasvirlerinde ortaya kan bu slptaki figrler, bakent slbunun statik formlu, klasik figrlerinden farkldr. Bu figrlerde hareketli izgiler kullanlarak eitli snflara mensup kiilerin ya ve miza zellikleri yanstlmaya allm, karikatrize edilerek kimi zaman profilden resmedilmitir. Balar vcutlarna oranla daha byk tasvir edilen iri sarkl figrlerin, jestleriyle ifadeli ehrelere kavuturulduklar da belirlenmitir. Osmanl eyalet slbuyla resimlendirilmi nemli eserlerden biri Cmis-siyerdir (Resim 6.18).

138

Resim 6.18: Mevln Celleddin-i Rmnin Molla emseddin ile karlamas, Cmis-siyer, Osmanl eyalet slbu, 1600 civar, TSMK, Hazine, nr. 1230, y. 121a. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 26.

Klasik Osmanl minyatr slbu ne zaman ortaya kmtr?

Tek Yaprak Minyatr Yapmnn Hz Kazanmas XVII. yzyl banda Sultan I. Ahmed dneminde (1603-1617) tek yaprak resim ve minyatrlerin belirli bir dzene gre iine yerletirildii, el yazmas formatndaki murakka (albm) yapmcl nem kazanmtr. Sultan I. Ahmed iin Kalender Paa tarafndan dzenlenen I. Ahmed Albm (TSMK, Badat Kk, nr. 408) gnlk yaam tasvirleriyle tek figr kadn ve erkek tiplerinin tasvir edildii ok sayda minyatr ierir. Tek yaprak halinde allm bu minyatrlerde gnlk hayattan sahneler, halktan ve saraydan kiilerin tek figr resimleri, nceki dnemlerin el yazmas eserlerinden karlm bir dizi padiah portresi gibi farkl konular yer alr. zellikle tek figr kadn ve erkek tasvirlerinin kyafetleri, devrin sosyal hayatn da belgelemeleriyle nem tarlar. Sarayda dzenlenen elenceleri (Resim 6.19), kr gezintilerini, hamam sahnelerini tasvir eden bu albmdeki dier konulu minyatrler, bu dnemde yaygnlaan tek yaprak minyatr almalarnn rnekleridir.

Resim 6.19: Sarayda kadnlarn elencesi, I. Ahmed Albm, 1604 -1617 aras, TSMK, Badat Kk, nr. 408, y. 19a. Kaynak: aman, F.- Z. Tannd, Topkap Saray Mzesi slm Minyatrleri, stanbul 1979, Resim 51.

139

Dnemin tarih konulu tek resimli eseriyse Hoca Sdeddin Efendinin yazm olduu, Osman Gaziden Yavuz Sultan Selime kadar Osmanl tarihini konu alan Tct-tevrihin kopya nshasdr ( Ktp.,TY, nr. 5970). Ayn dnemde Kalender Paa tarafndan dzenlenmi Falnme adl eserde (TSMK, Hazine, nr. 1703), farkl resim slplarn yanstan din ve ulu kiilerle astrolojik figrlerin tasvir edildii byk boyutlu minyatrler bulunur. Kalender Paa eserin nsznde tasvirlerin kar sayfasndaki metnin, o minyatrn bulunduu sayfay aan kiinin fal olduunu belirtmitir. Byk boyutlu bu minyatrlerin hikyeleri anlatlrken gsterilmek amacyla yaplm resimler olduu dnlmektedir. Tek bir sanatya veya resim okuluna ait olmayan bu resimlerden dem ve Havv minyatr, Nakka Hasann slp zelliklerini yanstr (Resim 6.20).

Resim 6.20: dem ve Havvnn cennetten kovuluu, Falnme, Nakka Hasana atfedilir, XVII. yzyl ba, TSMK, Hazine, nr. 1703, y. 7b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 66.

Klasik Osmanl Minyatr slbunun zl Sultan II. Osman devrinde (1618-1622), klasik Osmanl minyatr slbundan ayrlan, kendine zg bir slp gelitiren Nak adl nakkan resimledii eserler hazrlanmtr. Firdevs ehnmesinin Trke evirisi olan ehnme-i Trknin resimlendirilmesinde alan Nak, biyografi trndeki Tercme-i ekik-i Numniyye (TSMK, Hazine, nr. 1263) ile Divan- Ndir (TSMK, Hazine, nr. 889) olarak tannan mecmuadaki tasvirlerin tamamn yapm ve ehnmeci Ndirnin yazd ehnme-i Ndiryi (TSMK, Hazine, nr. 1124) resimlendiren nakkalar arasnda da yer almtr. Tercme-i ekik-i Numniyye adl eserde Orhan Gaziden balayp Kann Sultan Sleymana kadar hkm srm Osmanl padiahlarnn ve metinde anlatlan limlerin tasvirleri bulunur. Bu minyatrlerde figrlerin balarnn ve sarklarnn vcutlarna oranla ok iri tutulduu, yandan ve arkadan tasvir edilenlerde vcutlarn arpklat ve bu deforme edilmi figrlerle resme mizah unsurunun katld grlr. Naknin doaya sadk kalan bir gerekilii benimseyerek figrleri drtte profilden ve arkadan portre karakterinde resmetmesi, kap, pencere

140

ve kemer aklklaryla kompozisyonlarna derinlik katmaya almas, boyutlu beyaza boyanm kale ve kent tasvirleri, onu XVI. yzyl nakkalarndan farkl klmtr (Resim 6.21).

Resim.6.21: Molla Aleddin Aliy el-Mfti (Zenbilli Ali Efendi) tasviri, Tercme-i ekik-i Numniyye, TSMK, Hazine, nr. 1263, y. 159b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 30.

XVII. yzylda minyatr geleneindeki tasvirlerin, saray dndaki nakkalarca, zellikle stanbula gelen yabanclar iin hazrlanan kyafet albmleri ierisinde, tek figr resimleri olarak yaygnlat grlr. Kyafet albmlerinin byk ounluu bugn yurt dndaki mze ve ktphanelerde bulunmaktadr. Toplumda yaayan eitli meslek gruplarna mensup erkeklerle Osmanl kadnlarnn ev ii ve sokak kyafetleriyle tasvir edildii tek figr kyafet albmleri resimlerinin arasnda dnemin Osmanl padiahnn veya valide sultan olan hanm sultann da resimlerine rastlanmaktadr. XVII. yzyln sonlarna doru hazrlanm daha byk boyutlu bir kyafet albm (Venedik, Correr Mzesi, Cicogna 1971) iindeki ok figrl kompozisyonlarla dierlerinden ayrlr (Mahir, s. 74). stanbula gelen yabanclarn siparileri zerine hazrlanan kyafet albmlerinin dnda, tasvir ettikleri hikyenin szl olarak anlatlmas srasnda gsterilmek zere kullanlan bir dizi byk boy resim gnmze ulamtr. Topkap Saray Mzesi Ktphanesi koleksiyonunda cilbentler iinde saklanan bu resimler arasnda peygamber ve padiah resimleri bulunmaktadr. Hz. Hamzay smurg kuu zerinde tasvir eden minyatr bunlardan biridir (Resim 6.22).

141

Resim 6.22: Hz. Hamzann smurg kuuyla Kaf dana umas, XVII. yzyl ortalar, TSMK, Hazine, nr. 2134/2. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 31.

XVII. yzyln ikinci yarsndan gnmze ulaabilmi olan iki Silsilenme nshas (Ankara, Vakflar Genel Mdrl Arivi, nr. 4-181 [1871-4-181]; Viyana, Avusturya Ulusal Ktphanesi, A.F.50), Osmanl padiahlarnn bu dnemde ikamet ettikleri Edirne Saraynda stanbullu Musavvir Hseyin tarafndan resimlendirilmi eserler arasnda yer alr. Silsilenmeler, Osmanl padiahlarnn soyunu Hz. demden balayarak tm din ve tarih kiilere balayan resimli izelge eklindeki metinlerdir. Musavvir Hseyin, bu eserlerdeki dizi padiah portreleri tasvirlerinin kurgularyla XVIII. yzyl banda eserler veren Levnye nclk etmitir (Resim 6.23).

Resim 6.23: Sultan IV. Murad, Sultan brahim ve Sultan IV. Mehmed, Silsilenme, Musavvir Hseyin, 1683, Ankara Vakflar Genel Mdrl Arivi, nr. 4-181 (eski nr.1871-4-81), y. 40a. Kaynak: Majer, H. G., Yeni Yaklamlar, Padiahn Portresi. Tesvir-i l-i Osman, stanbul 2000, s. 364.

142

Levn tarafndan yaplan Osman Gaziden III. Ahmede kadar dizi padiah portrelerinin bulunduu Kebir Musavver Silsilenmedeki (TSMK, III. Ahmed, nr. 3109) minyatrler, Batllama dnemi Osmanl tasvir slbunun ilk rnekleridir. Levnya ait dier eserler, bir kyafet albm (TSMK, Hazine, nr. 2164) ile Sultan III. Ahmedin oullarnn snnet dn enliklerini konu alan Surnme-i Vehbdir (TSMK, III. Ahmed, nr. 3593). Kyafet albmnde, onun 1710-1720 yllar arasnda saray iin resmettii krk sekiz kadn ve erkek figr minyatr (Resim 6.24) yer almaktadr. Sanat, tm minyatrlerinde k-glge etkilerini vermeye alm ve kendinden nceki nakkalarn balattklar perspektif kazandrma giriimlerini ileri gtrmtr.

Resim 6.24: Dder Banu portresi, Levn, 1720 civar, TSMK, Hazine, nr. 2164, y. 8b. Kaynak: Mahir, Banu, Osmanl Minyatr Sanat, stanbul 2005, Resim 33.

1720li yllarda Osmanl minyatr slbuna Bat resminin etkileriyle yeni ifade biimleri kazandran Levnden sonra, yzyln ikinci yarsnda eserler veren bir dier sanat, tek figr kadn ve erkek resimlerinde yeniliki admlar atan Abdullah Buhrdir. Sultan I. Mahmud dneminde (1730-1754) eserler veren sanatnn resimleri Levnden farkl olarak belirli bir modele baklarak yaplm gibidir (Resim 6.25).

Resim 6.25: Eteini tutan kadn, Abdullah Buhr, XVIII. yzyl ortalar, TSMK,Yeni Yazmalar, nr. 1042. Kaynak: aman, F.- Z. Tannd, Topkap Saray Mzesi slm Minyatrleri, stanbul 1979, Resim 68.

143

1750 ylndan sonra Osmanl minyatr, daha ok kyafet albmleri ve padiah portreleriyle srm ve dnemin sevilen airlerinden Fzl- Endernnin, eitli lkelerin kadn ve erkek gzelliklerini anlatan Hubannme ve Zenannmesinin minyatrl kopyalarnda (Londra British Museum, Or. 7094; Ktp., TY, nr. 5502) eitli kadn ve erkek tipleri yerel kyafetleriyle resmedilmitir. XVIII. yzyln sonlar ve XIX. yzyln balarnda hazrlanan kyafet albmleri ve sefaretnme trndeki eserlerde yer alan resimlerin, artk boyutlu tarzda ve sulu boya ile allm oluu, baz tek figr resimlerinin kt zerine tempera veya yal boya teknikleriyle yapl, Osmanl minyatrnn sona ermesine yol amtr. Bu dnemde, Osmanl saraynn hizmetindeki Refail ve Kostantin Kapdal gibi ressamlar, tuval zerine yaptklar padiah portrelerinin dnda, kt zerine de eserleri bulunan son sanatlardr.

zet
slm dnyasnda sistemli el yazmas retiminin, Abbs Halifesi Memnun (813-833) baz antik kaynaklar Arapaya evirtmesiyle balad belirlenmitir. Yunancadan Arapaya yaplan bu eviri faaliyeti IX. yzylda balam olmasna ramen, gnmze ulaabilen ilk minyatrl el yazmalar XI. yzyl sonlarna aittir. slm minyatrlerinde, yaygn bir felsef din olan Maniheizme ait izler bulmak mmkndr. Uygurlarn bakenti Hooda (Dou Trkistan) Alman bilim adam A. von Le Coq tarafndan ortaya karlarak 1923te yaymlanan Maniheist Uygur minyatrleri, figr tipleri ve kompozisyon anlay bakmndan Seluklu dnemi minyatrlerinin ncleri olarak kabul edilir. XI ve XII. yzyllarda Seluklu Trklerinin randan n Asya, Mezopotamya, Suriye ve Anadoluya yaylmalaryla ilk Trk-slm minyatr slbu olumutur. Bu dneme ait kitap resmi rnekleri Seluklu minyatr slbu ad altnda gruplandrlmtr. Anadoluda retilmi XII.-XIII. yzyllara tarihlenen minyatrler ise Silvan, Diyarbakr, Mardin, Aksaray, Kayseri ve Konya gibi merkezlerde hazrlanm eserlerde yer alrlar. Osmanl dnemi minyatr sanat erken dnemde Edirne ve Amasyada hazrlanan eserlerdeki tasvirlerle ilk rneklerini vermitir. Bakent stanbulda Saray iin alan nakka ve musavvirlerin ekip almalar halinde hazrlanan resimli yazmalardaki rneklerle XIX. yzyla kadar devam etmitir. XVI. yzyl ortalarndan sonra oluan yaln anlatm diline sahip klasik Osmanl minyatr slbu, XVII. yzyl banda zlmeye balam, XVIII. yzylda Levn ve Abdullah Buhrnin eserlerinde boyutlu ve hacimli ifade biimlerine kavumutur. Geliim sreci ierisinde kiisel slplaryla Osmanl minyatr sanatn ynlendiren sanatlar, Sinan Bey ve rencisi iblizde Ahmed, Nigr, Matrak Nasuh, Nakka Osman, Nakka Hasan, Nak, Musavvir Hseyin, Levn, Abdullah Buhr, Refail ve Kapdal Kostantin olmutur. Bu sanatlar arasnda en nls Nakka Osmandr. Minyatrl Osmanl el yazmalarnn trlerini ehnmeler, gazavatnmeler, surnmeler, silsilenmeler, peygamberler tarihi, tasavvuf, bilim ve edeb konulu eserler, kyafet albmleri ve sefaretnmeler olarak gruplandrmak mmkndr. ehnmeler Osmanl padiahlarnn kendi dnemlerinin veya kendinden nceki dnemlerin olaylarn konu alan eserlerdir. Gazvatnmeler,

144

Osmanl serdarlarnn fetihlerini konu alrlar. Surnmeler, snnet dn enliklerini anlatrlar. Silsilenmeler Osmanl padiahlarnn soylarn Hz. deme kadar indiren bir silsileyi resimli izelge eklinde verirler.

Kendimizi Snayalm
1. slm dnyasnda sistemli el yazmas retiminin ne zaman balad bilinmektedir? a. XVII. yzyl b. IX. yzyl c. X. yzyl d. XVIII. yzyl e. XI. yzyl 2. Seluklu Trklerinin randan n Asya, Mezopotamya, Suriye ve Anadoluya yaylmalaryla oluan ilk Trk-slm minyatr slbu nasl adlandrlmaktadr? a. Timur minyatr slbu b. Mool minyatr slbu c. Seluklu minyatr slbu d. Safev minyatr slbu e. Uygur minyatr slbu 3. Klasik Osmanl minyatr slbu ne zaman ortaya kmtr? a. XIV. yzyl banda b. XV. yzyln ortalarnda c. XVI. yzyl banda d. XVI. yzyln ikinci yarsnda e. XVII. yzyl banda 4. Osmanl minyatr sanatna yn veren en nl nakka kimdir? a. Musavvir Hseyin b. Matrak Nasuh c. Levn d. Nakka Hasan e. Nakka Osman

145

5. Osmanl padiahlarnn dnemlerini konu alan manzum biimde yazlm minyatrl el yazmalarnn trne ne ad verilmektedir? a. Kyafet albm b. ehnme c. Silsilenme d. Gazavatnme e. Sefaretnme

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. c 3. d 4. e 5. b Cevabnz doru deilse, nitenin giri ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, nitenin giri ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Klasik Osmanl Minyatr slbunun Douu ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Klasik Osmanl Minyatr slbunun Douu ksmn yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse Osmanl Minyatrnn Ykseli Dnemi ksmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slm dnyasnda sistemli el yazmas retiminin Abbs Halifesi Memn dneminde (813-833) balamasna ramen, gnmze ulaabilen minyatrl yazmalar XI. yzyln sonlarna aittir. Sra Sizde 2 XI ve XII. yzyllarda gelitirilen Trk-slm minyatr slbu, Seluklu minyatr slbu olarak adlandrlmaktadr. Sra Sizde 3 Osmanl padiahlarnn dnemlerini konu alan manzum biimde yazlm minyatrl el yazmalarnn trne ehnme denilmektedir. Sra Sizde 4 Klasik Osmanl minyatr slbu XVI. yzyln ikinci yarsnda Nakka Osman tarafndan yaratlmtr.

146

Yararlanlan Kaynaklar
Atasoy, Nurhan aman (1974), Turkish Miniature Painting, stanbul. aman, Filiz Tannd, Zeren (1979), Topkap Saray Mzesi slm Minyatrleri, stanbul. aman, Filiz (2000), stanbul Saraynn Yorumu: stad Osman ve Dizisi, Padiahn Portresi: Tesvir-i l-i Osman, stanbul, s. 188-201. Hrtel, H.-M. Yaldz (1987), Die Seidenstrasse, Malereien und Plastiken aus buddhistischen Hhlentempeln, Berlin. Majer, H. G. (2000), Yeni Yaklamlar, Padiahn Portresi: Tesvir-i l-i Osman, stanbul, s. 336-375. Tannd, Zeren (1996), Trk Minyatr Sanat, Ankara.

147

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarih kitap kaplarn tanyabilecek, Bir kabn blmlerini aklayabilecek, Trk ebruculuunu tanyabilecek, Ebruculuun tarih geliimini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Cild, kitap kab, irze, mikleb, ebru, Battal, hatip, iekli, yazl ebru, al rnei, blblyuvas,

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; M. Uur Dermann Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisideki Ebr maddesini okuyunuz M. Uur Dermann Trk Sanatnda Ebru kitabn inceleyiniz. Artan, Ahmet Saim, Ciltilik, TDV slm Ansiklopedisi, c. VII, s. 551557, stanbul 1993.

148

Cilt ve Ebru Sanat

Dnyada kitap kavram ortaya kt zamandan beri, onun d tesirlerden korunmas lzum ve tedbirleri de beraberinde gelmi olmaldr. En eski kitap malzemesi olarak papirusten sonra, terbiye edilmi deri (parmen) ve nihayet kt kullanlmtr. Bunlarn zerine yazlan metinlerin, srasna gre varak halinde toplanp birbirine balanmasyla kitap gvdesi oluur. Kitab paralara ayrlmadan bir arada tutmak, daha da mhimi onu koruyup saklamak iin, her iki yzne birer kap geirilmesi ve bunlarn birbirine bir srt (dip) ile tutturulmas gerekir. Kitabn balad ve bittii her iki tarafa geirilen bu kaplar iin malzeme olarak en ziyade hayvan derisi kullanlm, Arapada deri mnasna gelen cilt kelimesi de el maharetine dayanan bu ilemin anahtar kelimesi olmutur. Bundan dolay tantlan sanatn uygulamasna Trkede tecld, meslee ciltilik, bunu meslek edinenlere de mcellit ad verilir. Cildin Trkede karl olan deri ve buna bal dericilik, derici gibi kelimeler dilimizde tamamen baka mnalar tad iin bu maksatla kullanlmasnn kavram kargaas yarataca unutulmamaldr. Metni ok uzun olup da mellifi tarafndan birer byk kitap hacmiyle ayrlm bulunan her bir blm de, zerine ister karton (mukavva), ister deriden mmul kap geirilmi olsun, cilt olarak adlandrlr.
http://://seramikciler.blogcu.com/

GR

Bir Kitap Kabnn Blmleri

slm corafyasnda sadan sola yazlan Arap asll harfleri kullanan lkelerde, kitabn sayfa dzeni de sadan sola doru olur. Batda ise bunun tam aksi uygulanr. Osmanl Trklerinde kitabn balad sayfalarn nndeki kaba st kap, bittii yerdekine de alt kap ad verilir (Bizde yakn zamanlarda kap kelimesi yerine kapak denilmeye balanm; hatta sa kapak, sol kapak denilmesi tercih edilir olmutur. Oysa, bir dolabn veya kutunun kapa, kitabn da kab olur. Bu, Trkenin zenginliidir). st ve alt kabn ksmlar ayndr. Her iki kap, beraber olarak, Arapadan geen deffeteyn adyla da bilinir. Alt kaba yaplan gerekli ilveler ayrca anlatlacaktr. Kap stlerine kalp yardmyla baslan blmler unlardr:Ortadaki beyz (yumurtams) ekilli blme emse denilir. Eski devrin kitaplar sonrakiler gibi dikdrtgen deil, kare eklindeydi. Bunlardaki emse blm de sahaya uyum salamas iin daire biimindeydi ve bu, ekli dolaysyla kelimenin gne mnasna gelen emsten tredii ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Kitap boyu kareden dikdrtgene dntkten sonra, emsenin ekli beyziye evrilmi olsa da, stnde ve altnda kalan boluklar doldurmak iin buralara eklenen paralara salbek (selbek) ad verilmitir. Bunun sadberk (yz yaprak) kelimesinden doduunu syleyenler de vardr.

149

Bir kapta, emse ve salbekin dnda tabii deri olarak braklan boluktan sonraki drt keyi balayc nitelikte yer alan blmlere kebend denilir. emse, salbek ve kebend blmlerinin kenarlar nceleri dz braklrken, zamanla dendan denilen yuvarlak kntlarla daha cazip hale getirilmi, bunlarn ukur yerlerine zermrekkeple kk tlar ekilmitir. Kitap kabnn st anlatld ekilde braklabilecei gibi, dna kenar suyu da getirilebilir. Kenar suyundaki desenler kesintisiz ilendiyse yekpre su, yuvarlak veya mekik biimli ekillerle blndyse paral su (paftal su) adn alr. Desen yerine hat kullanldnda buna da kitbeli su denilir. Kenar suyunun iki tarafna ekile zencerek demiri vurularak, bunun ucundaki kabartma zencerek eklinin kabn stne ereve ekliyle kmas salanr. Allagelmi llerden byk olan kitaplara kap taslanrken, bir yerine iki kenar suyu konulabilir (taslamak, en bandan itibaren kabn zerinde yaplan sanat uygulamalar iin kullanlan Trke bir mcellitlik tabiridir). Kitap yksekliinde hl fazlalk kaldysa, sadece st ve alta takoz adyla anlan ek kenar suyu konularak bu boluk kapatlabilir. Alt kaba bal olarak pek ok kitap kabnda grlen begen ekilli ksm mikleb adyla bilinir. Mikleb eskiden numara konulmadan braklan sayfalarn arasna katlanp yerletirilerek, okuma srasnda nerede kalndna iaret oluturur. Ayra gibi kullanlmad zamanlarda kitap gvdesiyle st kap arasna kstrlr. Miklebin stnde de kaptaki desen kalplar aynen kullanlr. Fakat emse kalb miklebe smayaca iin ya ksmen ayn, yahut bir baka yuvarlak kk kalp baslr; buna mikleb emsesi denilir. Miklebin salkl ls udur: st kabn zerine kapatld zaman, knts emsenin tam ortasyla rtmelidir. Kitabn boaz ad verilen kalnl lsnde genilii bulunan ksm da, miklebi alt kaba balayan sertbdr. Sertb, kitabn boazn d tesirlerden de korur. Bu ksmn rahat hareketlendirilmesini temin iin her iki uzun kenarnda braklan, deriden ibaret yumuak ksmlara dudak denilir. Mushaflardaki sertbn dna desenli kalp baslabildii gibi Ona ancak temizlenenler dokunabilir melindeki Kurn- Kerm yetinin (el-Vka 56/79) yazlp kalpla baslmas det haline gelmitir.
Mikleb nedir? Ne maksatla kullanlr?

a b c d e Resim 7.1: Klasik Osmanl cildinin d grn: a) st kalp, b) Srt, dip, c) alt kap, d) sertp, e) miklep Kaynak: M.Uur Derman Arivi

150

Resim 7.2: Kitap kab taslanrken kalplara gre mukavva zerinde pencere ama ilemi (Kullanlan kalplar ve ucu ekilli iviler de grlyor) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Dou-Bat Kitap Kaplarndaki Belirgin Farklar

Kitap ciltleme usul Douda yaylan btn slm corafyasnda esas itibaryla ayndr, ancak ayrntlarda farkllklar grlr. Bundan dolay adn Dou cilti olarak ynlendirip, Bat tarz ciltle aralarnda bir karlatrma yaplrsa: Kitap gvdesiyle st ve alt kabn boylar Dou ciltinde ayn olup Bat ciltinde kap srt dndaki tarafndan birka milimetre taknlk gsterir. nk Bat ciltleri rafa dik olarak konulurken kitabn gvdesinin srtnme ihtimali fazladr. Douda ise kitap rafa yatk durumda, birka adedi biri dierine arlk vermeyecek ekilde st ste yerletirilir. irze, Dou ciltlerinde rme usulyle yaplr. Eskiden Bat ciltinde de byleyken, ciltleme sanayiinden sonra erit halinde hazr alnp kitap srtnn st ve altna yaptrlr. Bat ciltinde st ve alt kaplarla srt birlikte hazrlanr, kitap gvdesi yan kd yardmyla kap iine yaptrlr. Douda st ve alt kap ayr ayr taslanp, srt (dip) iin geni braklm deri uzantlar (muhat pay) buraya yaptrlarak tutturulur (ine alma pay mnasna gelen muhat pay cilt sanatna dair yakn zamanlarda yaplan btn neriyatta mukat pay imlsyla yazlmtr). Bat kitap cilti srta yapmadan bombeli olarak braklr. Douda ise deri srt, kitap gvdesine yapk ve dzdr; herhangi bir yaz veya desen bulunduuna ender rastlanr. Bat ciltinde st ve alt kaplarn birbiriyle ayn olmasna karlk, Douda alt kaba bal olarak kitabn boaz ksmn rten sertb ve bunun devamnda ise ucu gen biimli mikleb ksmlar bulunur. Bu ilvelerin yaplmad kitaplar da vardr.
Mukat pay yanltr, dorusu muhat paydr.

Kitabn Ciltlenme Usul

lk i olarak, sahtiyan (kei derisi) veya mein (koyun derisi), hangi deri cinsi tercih edilecekse, debbhnede nceden temizlenip kahverengi, siyah, viner veya rdekba yeili bir renge lk banyoda boyanm olmaldr. Kap iin seilen deri, mermer zerinde slak vasatta bk denilen let yardmyla i tarafndan yanlamasna tra edilerek kt gibi inceltilir. Klasik mcellitlikte renilmesi gereken ilk merhale budur; nk ilem yaplrken

151

derinin zerinde oluabilecek bir yrtk btn emekleri boa kartr. Kitabn alp kapanma yerine rastlayan derinin daha kaln braklmas, kabn abuk ypranmasn nledii iin, tra esnasnda buna dikkat edilir. Derinin tralanmas ileminden sonra alt ve st kap olarak kitabn eni ve boyuyla ayn lde kesilmi iki mukavvann stne bu deri srt dndaki tarafndan ieriye kvrlarak btnyle gergin bir ekilde yaptrlr. Bu maksatla iri tozuyla hazrlanm bir tutkal kullanlr. Srt (dip) taraf ise muhat pay olarak yaptrlmadan geni braklr. Kap, tazyik altnda kurumak zere bekletilir. Bezemesiz sade deriyle kap yapl byle olur. Frayla zermrekkep kullanlarak deri zerine ileme tarznda gerekletirilen yazma kaplarn n hazrl da bu usulledir. Eskiden hazr mukavva bulunmad iin katlarn bir byk ahap levha zerine, usulne gre stste yaptrlmas yoluna gidilir ve bu murakka germe ileminin sonunda mukavva elde edilirdi. Zamanmzda tamir iin eski kitap kaplarnn aras aldnda, zeri geerlilii kalmam yazlarla dolu yazma kitap varaklarnn bu maksatla kullanld grlmektedir. Gmme emse tekniiyle yaplacak kaplarda u farkl uygulama gerekir: Yine kitap llerinde olmak zere, st ve alt kaplar iin ikier mukavva hazrlanr. Baslacak kalplarn snr mukavvalarn sadece ikisi zerinde izilerek grnr hale getirilir. Dendan ivisi ile bu izgilerin stne ekile vurularak kullanlacak kalplarn lsne gre mukavva zerinde pencereler alr. Gnmzde de biri dz, dieri kalba gre alm boluklar bulunan mukavva stste yaptrlr. Ayn ilem alt kap iin de tekrarlanr. Tralanm deri, biraz evvel anlatld ekilde her iki kabn zerine yaptrldnda, kalplarn oturtulaca yuvalar ukur haliyle grlr. Kalplar buraya yerletirilip, stampa leti altnda baskya alnarak kurumas beklendiinde, desenler kabn stnde kabartma olarak kendini gsterir. Gmme emse iin kullanlacak kalplarn hazrlanmasna, tarrah denilen sanatkrlar tarafndan desenlerinin izilmesiyle balanr. Gemi yzyllarda stste yaptrlarak sertletirilmi manda kselesi zerine aktarlan desenler itina ile hakkkler tarafndan oyulur; kullanlmaktan dolay eskidiinde kalp yenilenirdi. Daha sonralar, bunun yerine dayankll fazla olan sar pirin madeninden kalplar yaplmtr. Ne kadar farkl desene sahip olan kalp kullanlrsa, grnm de o nisbette zenginleir. Dounun ortak mal saylan hatay gurubu iekler, rm eitleri, bulut gibi tezyin unsurlar emse, salbek, kebend, kenar suyu blmlerinde yerine ve usulne gre kullanlmlardr. Dou tarznda ciltlemek iin, nce kitabn Batdaki forma karl czleri stste birbirine balanarak dikilir. Bu maksatla ibriim (ipek iplik) kullanlr. Kitap srtnn st ve altna dalmay nlemek iin ift renkle rlen rzenin farkl isimlerle anlan eitleri vardr: Gemeli, tek baklava, ift baklava, sa sol yolu, san dii, alafranga...irze rlmeden nce her bir czn iinden bir ibriim atlr. Btn czler bitene kadar bu ilem srdrlr. Son czn iinden geirilip srtta dmlenir. Bundan sonra kitabn srtna dip kstei denilen bir deri yastk yaptrlr. Evvelden hazrlanm olan kaplar, dipteki uzantlarndan kitabn srtna nce alt kap sonra da st kap srasyla balanr. Bunun iin cendere denilen let kullanlr.

Kitap Kaplar zerindeki Tezyin Uygulamalar

Kitap kaplar zerinde birbirinden ayr iki tarz tezyin uygulama yaplr:

152

Resim 7.3: Mlemma bir kap. ifte kenar suyunun i tarafnda takoz grlyor. Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.4: Murassa kap (Yedikuleli Seyyid Abdullahn Sultan III. Ahmed iin yazd mushafn kab) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

1. Ezilip jelatinli suyla kartrlarak elde edilen zermrekkep (altn mrekkebi) ile deriyle kaplanm kabn zerine frayla desenler ilenilip parlatlr. Bunlara yazma kap veya yazma cilt ad verilir. Bu usule bal olarak iki farkl uygulama daha grlr:

153

a) Masif altnlanm desenlerin zerinde yekah demiri yrtlerek ukurlatrlan ince kanallar alrsa buna yekah kap denilir. Altnl saha zerinde alan kanallar, buralarn daha parlak grnmesini salar. b) Zermrekkeple kabn stne kafes tarznda geometrik izgiler izilip kesien yerler nokta demiriyle ukurlatrlrsa buna zilbahar kap denilir. Bu basit tarz XIX. asrda pek moda olmutur. Zilbaharn doru adnn zerbahar olduunu syleyenler de vardr. c) Bilhassa XIX. yzylda zermrekkep ve gerektiinde ilve renklerle ilenen Bat tarz ieklerin yer ald yazma kaplara da kfe cilt (kap) denilmektedir. 2. Kalbn, belirli ksmlara oturtulaca derinlie sahip, deriyle kaplanm olan kitap kabna yaplan uygulama. Bunun iin nceden taslanm kalplar tazyik altnda baslr ve kalbn stndeki desenler, tersine grntyle (girintili yerler kntl, kntl yerler girintili) meydana kar. Yaplan ileme gre bunda da u farkllklar grlr: a) Motifler altn srlmeden deri renginde kalrsa buna souk emse denir. b) Kalp baslmakla kertilmi yerlere frayla zermrekkep srlp buralar zermhreyle parlatlrsa, kabartma olan desenler deri rengiyle braklm olur. Buna alttan ayrma emse denilir. c) Kabartma desenlere altn srlp, kertilen ksmlar deri haliyle kalrsa, buna stten ayrma emse ad verilir. d) Kalpla baslm desenlerin hem girintili hem kntl yerlerine fra ile zermrekkep srlp parlatlrsa buna mlemma emse denilir. Eer desen kabn btnn kaplyorsa buna mlemma kap ad verilir. Bu kaplardaki altn kullanmnda sarnn yan sra yeile de yer verilmi, parlak veya mat tonlar yanyana getirilerek cazibe salanmtr. e) emse kalbn basmak yerine, evvelce hazrlanm basl emse, salbek ve kebendlerin, dz deri kabn zerinde gerekli yuvalar alarak, buralara yerletirilip yaptrlmas da ayr bir uygulama tarzdr. f) Kitap kabnda deri renginden baka fazladan bir veya birka renk de yer alyorsa byle kaplara mlevven emse ad verilir. Bir evvelki tarz, farkl renklerle yaplmsa, bu, ayn zamanda mlevven snfna girer. g) Desenler kabn btnn kaplyorsa bunun ad svama veya yekpre kap olur. Bu yekpre kaplarn kalb kabn yarsna baslacak ekildedir; birinci yarm basldktan sonra dier yarm da baslarak kabn yz tamamlanr. Kk kaplar iin tek kalp kullanld grlmektedir. h) Kabn stnde desenin belirli noktalarna akma yoluyla kymetli talar da yer alyorsa murassa kap adn alr, bunun iin kuyumcu ile mcellitin ibirlii gerekir. i) Desenler mukavvaya henz yaptrlmam olan deri zerine altn iplikle ilendiyse zerdz, gm iplikle ilendiyse smdz kap denilir. leme tamamlandktan sonra deri, mukavvann stne gerilerek yaptrlr. j) Kabn i tarafnda kullanlan deri zerinde desenler oygu ekliyle ilenmise ve sonra zemini zermrekkep veya boya ile renklendirilmi mukavvaya yaptrldysa buna mebbek emse denilir, kta emse adyla da bilinir.

154

k) Kabn etraf yaklak 1 cm. geniliinde deriyle evrilmekle beraber, ortas ebru kdyla kaplanmsa, buna ebru kap denilir. l) Ebru kd yerine kadife cinsi kuma kaplanmsa buna kuma kap ad verilir. Kullanlan kuma zerduva denilen bir hayvann krkne benzedii iin, buna zerduva kap diyenler de vardr. Bu son ikisine her nedense rke kap denilmekteyse de, byle olmas iin iki d kenin salamlamas maksadyla, buralara gen biiminde kebent deri yaptrlmas gerekir. m) Rugan kap yaplmak istenirse, etraf ince deri, st kt ile kaplanm kabn zeminine stbele astar ekilir. Sonra altn ve sair boyalarla, slplatrlm veya tabi haliyle iek (bazen hayvan) motifleri, gnlk hayattan manzaralar ilenir. Kuruduktan sonra, sakz (reine) ve sair maddelerin terebantinde eritilmesiyle elde olunan rugan (lak) maddesi ince tabakalar hlinde aktma veya frayla srme yoluyla kabn zerine srlr. Bunun iine nceden arsekli sedef krntlar da konursa daha cazip grlr. Hem ilenen naklara albeni kazandran, hem de d tesirlerden koruyan rugan maddesi dolaysyla bunlara rugan (son devirde de lake) kap denilmitir. Osmanllarda XVII-XVIII. yzyllarda bu tarz Edirnede yaygn olduu iin Edirnekr kap adyla da bilinir.
Kitap kapa denilmesi yanltr, dorusu kitap kab dr. rendiiniz kitap kab eitleri iinde kalp kullanlmadan yaplanlar hangileridir?

Resim 7.5:Murassa kabn i taraf (Mlemma ve stten ayrma), sertb (alttan ayrma). Kaynak: M.Uur Derman Arivi

155

Resim 7.6: Ali skdarnin rugan cnk (Srt ykseklii az, sayfa genilii ok olan kitaplara cnk veya sr dili denilir) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.7: Bir cnkn i tarafndaki mebbek emse Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Kitap Mahfazalar
Ciltlenmi kitabn d tesirlerden muhafazasn temin iin kutu grnmnde, yanda kapa bulunan mahfazalar da yaplmtr. Bunlar dz deriden olabilecei gibi, tad kitabn kabna uygun desenlerle de hazrlanabilir; ebru kdyla kaplanmlar da bulunur. Kitabn srlerek iine itildii mahfazann i tarafna tutturulmu bez veya deriden erit ekilerek kitabn kolay kmas salanr.
Kitap muhafazas denilmesi yanltr, dorusu kitap mahfazas dr.

Cilt Sanatnn Tarih Seyri

Trklerde cilt sanatnn iki safhas vardr: 1. slmiyete giri ncesi: Dou Trkistandaki Uygur Trklerinden kalma baz eserlerde sanki sonradan gelitirilen ciltleme tekniinin ilkel eklini hatrlatan izlere rastlanmtr. 2. slmiyetin doduu saha olan Gney Arap yarmadasnda dericilik ilerlemi olmasna ramen, bunun kitap kaplarnda kullanl Msrl Hristiyan Koptlarla balamtr. slmdan sonra da Msr, bu sanatta ilk hatrlanacak lkedir. nceleri kitap kab olarak st altnlanm deriyle kapl sedir aac revatayd. Tolunoullar, Memlkler gibi Msrda hkm sren Trk devletleri kitap kaplarnda geometrik desenlerden baka, souk damga veya stlm aletlerle deri zerinde baskl ekiller, hatta kitbeli kuaklar oluturuyorlard. Yeri gelmiken unu belirtmekte fayda vardr: slm tarihi boyunca hat ve buna bal olarak bezeme ve cilt sanatlarna bu derecede

156

nem verilmesi, Kurn- Kermin en gzel ve mkemmel ekliyle mushaf hline getirilmesi gayesinden kaynaklanmtr. Asya ktasnda cilt sanat denilince Timurlularn brakt Herat ciltleri hi unutulmayacak rneklerdir. Timurun olu hruhun (.1447) Herat ve Horasandaki valilik dneminde Suriye ve Msrdan gelen mcellitler bu sanat eriebilecei en yksek seviyeye getirmilerdir. Yine Timurun torunu Baysungur (1397-1433) Kitaphne ismiyle kurduu sanat atlyesinde hat, tezhip, minyatr gibi sanat dallar arasnda mcellitlii de n planda tutmu, bu durum Hseyin Baykara ve Ali r Nev devrinde de srmtr. Heratta yaplan d rugan (lake), ii oymal (mebbek) ciltler bugne kadar geilebilmi deildir. randaki Safev devri de Timrlular dnemi gibi sanatkrane ciltlerin grld bir adr. Tebriz, raz ve sfahan merkezlerinde, kalpla baslarak yaplan kitap kaplar da, rugan cinsleri gibi gz alcdr. Anadolu Seluklular devrinden zamanmza intikal eden cilt rnekleri fazla deildir. Koyu kahve veya viner renklerinin tercih edildii bu kaplarda geometrik desene pek rastlanmaz. Kalp basmak yerine yrtme demiriyle izilen tezyin unsurlara yer verilmitir. st ve alt kabn birbiriyle desen bakmndan farkllk gstermesi de olaandr. Osmanl devri kitap kaplarnn ilk rneklerinde Seluklu tesiri belirgindir. Ftih Sultan Mehmed devrinde (1451-1481) yaplan ciltlerde Timurlu, Akkoyunlu ve Karakoyunlu tesirleri de grlr. Deri renkleri de eskisine gre eitlenir. Kalp yerine, yrtme demiriyle, hayranlk uyandran kitap kaplar yaplmtr. Sultan II. Byezid dneminde (1481-1512) saray evresindeki nakkahnenin imlat olan enfes kitap kaplar grlr. Kann Sultan Sleyman (1520-1566) ve kitap merakls Sultan III. Murad (1574-1595) devirlerinden ahane rnekler zamanmza gelmitir. Kabn stnn tamamen desenlerle dolu olmas yerine, arada boluk brakmay tercih eden Osmanl mcellitleri emse, salbek, kebent ve gerektiinde kenar suyu blmlerinin yer ald kaplar tercih etmiler, farkl ve bol desenli kalplar kullanmlardr. Baz kaplarda emse-kebend arasndaki bolua yazma kaplarda olduu gibi, zermrekkep ve fra ile haval veya ift tahrir denilen kk ve ince motifler ilenir. Osmanl Devletinin XVII. yzyldaki duraklamas kitap kaplarnda da hissedilir. Lkin yine de letfetini muhafaza eder. XVIII. yzyl balarndan itibaren Osmanl tahtnda yirmi yedi yl kalan Sultan III. Ahmed (1703-1730) Topkap Saraynda mstakil ktphane ina ettirecek derecede bir kitap tutkunudur. Artk Bat ile yzyze gelen Osmanl sanatnda bunun tesirleri grlmeye balamakla beraber, yine de kimliini koruyan aheserler verilir. Bu devirde yaplan rugan kaplar da dikkat eker. Asrn sonlarnda tezhip sanatna tamamen hkim olan Bat tarz desenler, kitap kaplarnda da kendini gsterir. Hele XIX. asr, klasikle mnasebetlerin iyice koparld bir adr. Artk iin kolayna kald iin yazma kap tarz daha yaygndr. Zilbahar adyla bilinen basit uygulamann yan sra, kfe kaplara da daha ok rastlanr. Gmme emse kaplar ara sra yaplmakla beraber, eski asaletini kaybetmi sradan rnekler arlktadr. Nihayet 1936da Devlet Gzel Sanatlar Akademisine bal olarak alan Trk Tezyin Sanatlar ubesinde, klasik tarzdaki kitap kaplarnn yeniden tannmas ve yaylmas iin byk gayret gsterilmitir. Bugn Trk cilt sanatnda ayn slbun hkimiyeti srmektedir.

157

Resim 7.8: Zilbahar kap Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.9: Ebru kap (Hatb Mehmed Efendinin al rnei) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Trk Tarihindeki Mehur Mcellitler

Gemi yzyllarda saraya bal nakkahneye mensup veya darda serbest olarak mesleini icra eden mcellitler mevcuttu. Sair sanatlar da iine alan ehl-i hiref (sanat ehli) tekiltnda Cemat-i Mcellidn- Hssa (padiaha mahsus mcellitler topluluu) adyla anlan mcellitler, kirdleri (raklar) ile sanatlarn icra ederlerdi. Aralarnda sermcellit (mcellitba), serblk,

158

seroda, serkethda, kethda unvanlaryla rtbelendirilenleri vard. Eskiden ayn sanatkr hem mzehhip, hem mcellit, hem nakka olarak sanatn icra edebiliyordu. Bunlarn isimleri baz eserlerine koyduklar imzalardan renilmekteyse de hayatlarna dair bilgi bulunmamaktadr. Sermcellitlerin bazlar sralanrsa: Yedikuleli Aleddin, Mehmed elebi, Sleyman elebi (XVI. yzyl); Karamehmed, Abdi, Mehmed Ydigar, Pr Dvud, Cfer Eyyb, Ali Ysuf, Sleyman (XVII. yzyl); Hasan, Mehmed Halfe, Htif Ali (XVIII. yzyl). Rugan kap yapanlar arasnda Ysuf Msr, Ali skdar, Ahmed Hazine, ker XVIII. yzyldan hatrlanacak mhim isimlerdir. Yukarda ismi verilenler dnda kayda deer Osmanl mcellitleri unlardr: Solak Sleyman, Hseyin elebi, Mustafa elebi, Hac Said, k Osman, Kasmpaal Hfz, Kasmpaal Tosun, Salih, Rgp, Hac Ahmed, Tevfik, Hidyet, Nreddin, Kadri Ktphaneye ehemmiyet veren medreselerin kadrosunda da eskiden mcellit bulunmakta ise de bu, zamanla azalmtr. Klasik ciltin unutulduu son yzylda bunu Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde reten Bahaddin Tokatlolu (1866-1939), Necmeddin Okyay (1883-1976), Sacid Okyay (1914-1999) sralanabilir. Bugn ayn meslei slm Seen (d.1936) ve onun yetitirdikleri yrtmektedir.
Cemat-i Mcellidn- Hssa ne demektir?

EBRU
Ebru kitreli su zerine serpilen boyalarla bezenmi kt ve bunu hazrlama sanatdr. slm bezeme sanatlarnn hazrlan teknii bakmndan en ilgi eken ve sratli netice alnan olan ebruculuun menei hakknda kesin bir hkme varmak mmkn deildir. VIII. asrdan itibaren inde liu-a-ien XII. asrdan itibaren Japonyada suminagai adyla sulu vasatta yaplan bir takm almalarn mevcudiyeti, daha sonraki asrlarda aatay Trkesiyle ebre adn alarak Trkistanda ortaya kan bu sanatn tarih geliimi hakknda, mphem de olsa bir fikir vermektedir. Trkistandan en ge XVI. asr balarnda pekyolunu takiben rana geiinde ebr olarak isimlendirilen bu sanat, grnyle gerekten bulut kmelerine benzer ekiller tadndan, buluta nisbet ifade eden bu Farsa ismi dorulamaktadr. Osmanl lkesinde de reva bulan ayn isim, telaffuz zorluundan dolay son yzylda Trkede ebruya dnmtr. inde ka gibi ekiller de grldnden, galat olmakla beraber, bu sanata ebru denilmesi bir eliki saylmamaldr; nk ebru kelimesi Farsada ka mnasna gelmektedir. imdilerde ebruculuun randaki ismi ebrbddr. XVI. asr ortalarnda ebruculuk, Hindistan zerinden rana ve sonra da stanbula kadar yaylmtr. Ayn yzyln sonlarnda, stanbuldan Avrupal seyyahlar tarafndan kendi memleketlerine gtrlen ebru katlar nce Almanyada, sonra da Fransa ve talyada mermer kd veya Trk mermer kd, hatta sadece Trk kd adyla tannp benimsenmi ve oralarda da yaplmaya balanmtr. Zaman iinde ngiltere ve Amerikaya da yaylan ebru kad, her lkenin sanat anlayna gre bir bakalk gsterir. Bunda, kullanlan deiik malzemenin de rol olmaldr. Aada, Osmanl devrinde stanbuldaki hazrlan tarz anlatlacak olan ebru kadnn yaplmasnda kullanlan alet ve malzeme ncelikle tantlacaktr. Bu sanat, su zerine boyalarn serpilmesiyle gerekletirilir. Ancak, netice almak bir takm artlara baldr.
Son zamanlarda ebrucu mnasna bizde uydurulan ebruzenin kullanlmas da bir hatadr. nk ka yapan, ka alan mnasna gelir.

159

let ve Malzemeler
Boyalar: Ebruculukta tabiattaki renkli kaya ve topraklardan elde edilen ve toprak boya denilen bu boyalar suda erimez ve ya barndrmazlar. Ayn hususiyeti tayan baz bitki boyalar da kullanlmaya uygundur. nce dvlerek, sonra da mermer stnde biraz su ilvesiyle d bkey bir el ta (desteseng) ile inceltilerek bu boyalarn zerrelerine ayrlmalar salanr. Klasik ebruculukta kullanlan boyalar unlardr: Sar renk iin zrnk (arsenik slfr); mavi renk iin ivit aacndan elde edilen ve en makbl Pakistann Lahur (Lahor) ehrinden gelen Lhur ividi; siyah renk iin is mrekkebinin de ana maddesi olan balmumu isi veya bezirya isi; lciverd renk iin Afganistandaki Bedahandan gelen ve lcivert ta (lapislazuli) adyla bilinen Bedah lciverdi; beyaz renk iin isfida (stbe, bazik kurun karbonat); tula krmzs renk iin glbahar (demir oksitleri fazla olan bir toprak boya cinsi); morumsu viner renk iin Hindistanda baz dallarn stnde ebnem eklinde oluan lk (lak) maddesi; ttn rengi iin amlca topra. Boya eitleri snrl olmakla beraber, bunlarn birbirine katlmasyla yeni renkler (mesel: yeil renk, zrnk ve Lahur ividi karmyla bulunur) elde edilmesi salanmtr. Ebru Teknesi: Kullanlacak kdn en ve boyuna uygun lde ve 6 cm. derinliinde, inko veya galvanizden hazrlanm, dikdrtgen eklinde bir teknedir. Kitre: Teknenin iine konulacak suya kvam vermek, bylece serpilen boyalarn kmesini nlemek iin kullanlan ve geven isimli al snfndan bir Anadolu bitkisinin salgs olan bu madde, krem renginde dzgn olmayan plakalar veya eritler halindedir. Suda bekletilerek miktarna gre 1/100 nisbetinde ve boza koyuluunda erimesi salanr ve bir bez torbadan szlr. Bir tekne kitreli sudan yaklak 600 ebru kd kartlabilir. Kitre yerine keten tohumu, sahlep, ayva ekirdei, hilbe (boy tohumu) gibi maddeler de Osmanl ebruculuunda kullanlm, Bat dnyasnda ise kitre yerine denizkadayf denilen bir yosun cinsi tercih olunmutur. d: Kitreli suyun stne serpilen renklerin birbirine karmadan yaylmas lzmdr. Bu maksatla, iinde gerilim salayan safra asitlerinin bulunduu sr d, kullanmadan nce her boyann iine kfi miktarda konur. Fazla d tayan boya daha ok yaylr. Ebru yapmnda, sonradan ilve edilen her renge -nceki renklerin arasnda yaylmaya alp kendisine yer aabilmesi iin- daha fazla d koymak gerekir. Fra: nce ve dz gl aacndan kesilip karlm bir ubuun evresine gevek olarak sarlm at kuyruu klndan yaplma fralar kullanlr. imdiki modern fralarla ebruya uygun boya serpilemez. Tarak: Tahta ta stne belirli sklktaki ince iviler saplanmakla tarakl ebru yaplmasnda kullanlacak tarak hazrlanm olur. Bunun geni veya dar tarakl eitleri bulunur. Tel ubuk: Serpilmi boyalara ekil vermek iin ince, boya damlatmak iin kalnca tel ubuk kullanlr. Eskiden bu maksatla tek at kuyruu klndan faydalanlmtr.

160

Resim 7.10: Ebrculukta kullanlan let ve malzeme: a) Kitre, b) krek, c) boyann ezilmesi, d) desteseng, e,f) tarak aletleri,g) toprak boyay inceltme ta, h) boya kab ve serpme fras, i) snbll ebru aleti, j) adet biz Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.11: Teknede battal ebrusu yaplmas (Mustafa Dzgnman) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Ebru Kdnn Yaplmas

Tekneye konulan, evvelden hazrlanp szlm kitreli suyun stne, d ilve edilmi olan boyalar, fra yardmyla ve her tarafa ayn sklkta serpilmeye balanr; renkler suyun sathna bulut kmeleri gibi yaylr. Her yeni atlan renk, iindeki d miktarna gre daha evvel atlanlar itip sktrarak kendisine yer aar, bu tarzdaki ebruya battal ebrusu ad verilir. Ayn tarzn somaki mermerini hatrlatan renkle yaplan cinsine somaki ebrusu denilir Battal ebrusunda, ebru sanatkrnn boyalar serpmek dnda tekneye mdahalesi mmkn deildir; bir noktadan sonra, ortaya kan ekillere uymak zorundadr. Bu sebeple ebruculuk, kll ve czi iradenin izah iin arif kiilerce mahhas bir hadise olarak kabul edilmi; boyalar serpmek czi iradeye, tekne sathndaki nceden mehul grnt de kll iradeye benzetilmitir Renkler battal ebrusu hazrlar gibi serpildikten sonra, ince tel ubuun ucu kitreli suya dokundurulmak artyla nce yukardan aaya veya sadan

161

sola, sonra da dier ynde keskin ve muntazam hareketlerle btn sathta yrtlrse ortaya kan ebruya tarama (gelgit) ebrusu, tel ubuun hareketleri dzensiz ve diremsi olursa al rnei, tel ubuk yardmyla kenardan merkeze doru helezon hareketler yaplrsa blbl yuvas adyla anlan ebrular elde edilir. Yine renkler, battal ebrusundaki gibi serpilerek, tarak leti teknenin stnde dolatrlrsa, tarakl ebru oluur. nce tarama ebrusu yaplp, sonra tarakl ebru haline getirilirse daha da cazip grnt elde edilir. Btn bu ebru eitlerine en son olarak dalmayan bir koyu renk serpilmesiyle serpmeli vasf kazandrlm olur. Ayn ilem neftya ile yaplrsa ebru zemininde kk boluklar alr, byle hazrlanm ebrular iin neftli deyimi yaygndr Teknedeki kitreli su kullanlp kirlendike serpilen renkler bazen kum gibi noktalanmaya balar, buna kumlu ebru ad verilir. Bu noktalar v harfi eklinde olursa o zaman klkl ebru denilir. imdiye kadar saylan ebru eitleri eer hafif renkler serpilerek yaplrsa, hafif ebru adyla anlr ve bilhassa zerine is mrekkebi ile hat rnekleri yazmak iin cazip bir zemin hazrlanm olur, byle ktlar yaznn rahat yazlabilmesi maksadyla ayrca harlanr, yani kdn stne kestirilmi yumurta akndan bir cil tabakas srlr. Bir ebru eidi daha vardr ki, Osmanl devrinin tannm ebrucularndan Ayasofya Camii hatibi Mehmed Efendinin (.1773) buluu olduu iin hatip ebrusu adyla bilinir. Bunda, hafif renkli zemin stne tel ubuk yardmyla kuvvetli renklerden birer damla belirli aralklarla braklr, istenirse i ie birka renk daha konulabilir. nce tel ubuk, bu kat kat renkli dairelerin iinde sadan sola, yukardan aaya birka defa hareket ettirilerek ark- felek, yrek, yldz gibi ekiller elde edilir. Buna bal olarak XVIII. asrn bitiine doru ayn usulle iek ekilleri de yaplmak istenmitir. Lkin Osmanl Devletinin son yllarnda (1917-1918) ilk defa hattat Necmeddin Okyay (1883-1976) eliyle, tabi ekline en yakn iekli ebrularn (lle, karanfil, herca meneke, gelincik, gonca gl, kasmpat, smbl) yaplmas baarlm; Okyayn rencisi Mustafa Dzgnman da (1920-1990) bu iek eitlerine papatyay eklemitir. iekli ebrular, sanat tarihimizde Necmeddin ebrusu adyla tannr.
Tarakl ebru nasl yaplr?

Resim 7.12: Teknede battal ebrusunun stnden tarak leti geirilerek tarakl ebru yaplmas (Mustafa Dzgnman) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

162

Resim 7.13: Hatib Mehmed Efendinin bir hatib ebrusu (Sleymaniye Ktphanesindeki bir murakkaa kabndan) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Ebrunun Kda Geirilmesi

stenilen tarzda hazrlanan ebru, teknenin stne sa veya soldan yavaa yatrlan ve 15 saniye kadar bekletilen kda btn gzelliiyle geer. Ebruyu yapandan tarafa olan iki keden tutulup kaldrlan kt ne doru ekilir ve uzun talar stne serilerek glgede kurumaya braklr. Teknede yaplan naklar ancak bir tek kda geirilebilir, daha baka kda alnamaz. Bir kere yaplan ebrunun tpks da bir daha tekrarlanamaz, ancak benzeri yaplabilir. Bu bakmdan, her ebru, asla kopya edilemeyecek bir sanat eseridir. Yine Necmeddin Okyayn buluu olarak XX. yzyln Trk hat sanatnda yer alan yazl ebrular vardr. Bir hat eseri Arap zamk eriyii ile kda yazldktan ve kurutulduktan sonra ebru teknesine yatrlrsa, zamkl yerler ebruyu almaz ve yazl ksm kdn rengiyle kalr. Eski yazma kitaplarda kttaki yaz sahasnn ayr, etrafnn ayr renge boyanmasna akkse, byle ktlara da akkseli kt denilir. te bu ilem, ebruya da tatbik edilmitir. Hatta XVII. asrda, Hindistann Bijapur ehrinde, bu teknikle ebru-resimler yapld bilinmektedir. Ancak, Necmeddin Okyay bunlar grmedii ve iitmedii halde, hafif ebrulu kdn ortasna Arap zamk eriyii srp, koyuca renklerle ikinci defa tekneye yatrdnda iki ayr ebrulu, yani akkseli ebru denilen kt ortaya kmtr; bu tarz yine Necmeddin Okyay tarafndan yazl ebruya da tatbik edilmitir
Yazl ebru nasl yaplr?

163

Resim 7.14: Hezarfen Edhem Efendinin neftli battal ebrusu Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.15: iekli ebru (Necmeddin Okyay) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

164

Resim 7.16: Herci meneke ebrusu (Mustafa Dzgnman) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.17: Necmeddin Okyayn yazl ebru heseri: ALLAH Kaynak: M.Uur Derman Arivi

165

Resim 7.18: Levha kenarnda ebrunun i pervaz ve d pervaz olarak kullanlmas. Cel talk hatt ve ebrusu: Necmeddin Okyay) Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Resim 7.19: Sami Necmeddinin ebru almalarndan Kaynak: M.Uur Derman Arivi

Tarihteki Ebru Sanatkrlar

Tarih boyunca mensuplar yeterince belirlenememi sanatlardan birisi de ebruculuktur. Bu hususta isimleri zamanmza gelen Osmanl ebru sanatkrlarn yle sralamak mmkndr: ebek Mehmed Efendi: Ebru hakkndaki en eski yazma olan 1017 (1608) tarihli Tertb-i Risle-i Ebrde bu ahsn hayatta olmadndan bahsedilii, onun XVI. yzylda yaadn gstermektedir. Hatib Mehmed Efendi: Nisan 1773te Hocapaa semtindeki evinde kan yangn sonucu, eserleriyle birlikte kendisi de yanan Ayasofya Hatibi Mehmed Efendi tarihimizde ebruculuk denilince ilk hatrlanacak isimlerdendir. Sultan III. Ahmed devrinde yeniden canlanan kitap sanatlarna cazip ebrularyla unutulmayacak katklar olmutur. Battal, al rnei, tarama, tarakl ebru cinslerinde gsterdii olaanst renk ve desen zevkinin yannda, daha nce anlatlan hatib ebrusu da hl onun lkabyla anlmaktadr. eyh Sdk Efendi: Buhrda rendii ebruculuu, skdardaki zbekler Derghnda eyh olarak bulunuuyla stanbula tayan Sdk

166

Efendi 1846da vefat etmitir. Oullar brahim Edhem ve Mehmed Slih efendiler de bu sanat babalarndan renmilerdir. Hezarfen brahim Edhem Efendi: 1826da skdar zbekler Derghnda doan eyh Edhem Efendi eitli sanat ve zenaat dallarndaki baarsndan dolay hezarfen (bin sanat sahibi) lkabyla anlr. badet haricindeki vakitlerini ilim ve sanata adayarak doramaclk, marangozluk, oymaclk, hakkklik, hattatlk, mhrclk, dkmecilik, tornaclk, demircilik, tesviyecilik, matbaaclk, dokumaclk, mimarlk, makine paralar gibi konulardaki kabiliyeti ve hususi almalaryla ihtisas sahibi olan Edhem Efendinin meziyetlerinden biri de ebruculuudur. Bu sahada yetitirdikleri arasnda Smi Efendi (1838-1912), Aziz Efendi (1871-1934), Abdlkdir Kadri eker (1875-1942) adlarndaki tannm hattat, amatr seviyede ebruculukla uramlar, yine talebelerinden Necmeddin Okyay bu sanat hattatlnn yan sra meslek edinmitir. Osmanl ebruculuunu Medresetlhatttnde balayp Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde biten (1916-1948) hocal srasnda yeni nesillere reterek zamanmza tama erefi Necmeddin Okyaya aittir. rencileri arasnda iki olu (Smi, 1911-1933; Scid,1914-1999) ve yeeni Mustafa Dzgnman ilk hatrlanacak olanlardr. Bu isimler dnda, XX. asr balarna kadar mesleini Veznecilerdeki Ktlar arsnda bulunan dkknnda srdren Bekir Efendi adnda bir ebrucu daha bilinmektedir.
Ebrunun Kullanlma Sahalar

Ebru kd, gemi asrlarda yazma kitaplarn ciltlenmesinde (ebru kap) ve yan kd olarak, bundan baka kta ve levhalarn i ve d pervazlarnda, ayrca koltuk denilen ksmlarnda ok kullanlmtr; bu sralananlarn pek gzel rneklerine mze ve ktphanelerde rastlanr. Ancak, XIX. yzylda Batdan ithal edilen bask ebru ktlar, hem bu sanatn zevkini karm, hem de yerli ebrucularn geimini gletirmitir. XVII. asrdan itibaren Bat leminin de ilgisini eken ebruculuk zerine Romada 1646 ylnda Trk kd olarak belirtildii ilk yayndan beri pek ok eser yazlmtr. Ebruculuk, devrimizde de evkle devam ettirilen ndir Osmanl sanatlarndan biridir. Lkin kullanlan malzeme ve alma slbu birok deiiklie uramtr.

zet
Kitabn dalmamas ve d tesirlerden korunmas, zerine geirilen st ve alt kaplarla salanr. Bunun sade ekilleri olabilecei gibi, zerinde emek verilmi ve sanat eseri nitelii ile ortaya kartlm pek ok rnekleri bulunur. Kaplarn zeri, tra edilerek inceltilmi kei (sahtiyan) veya koyun (mein) derisiyle kaplanr. Bu sebeple deri mnasna gelen Arapadaki cilt kelimesi sanatn adn oluturmutur. Kitreyle kvamlandrlm suyun konulduu bir dikdrtgen teknede, su yzne yaylmas d suyuyla salanan, eitli toprak boyalarn serpilmesi veya onlara ince telle cazip ekiller verilmesiyle ebru oluur. Suyun stne kapatlan kda aynen geen desenler, kurutulduktan sonra kullanlr.

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi kitap kabnn ksmlarndan deildir? a. emse b. Kenar suyu

167

c. Kebent d. Mikleb e. Kapak 2. Aadakilerden hangisi rze rme eidi deildir? a. Gemeli b. Tek baklava c. Sa sol yolu d. Atlamal e. Alafranga 3. Aadakilerden hangisi kitap kab eitlerinden deildir? a. Souk emse b. Yazma kap c. Ebrlu kap d. Murassa kap e. Demir kap 4. Aadaki isimlerden hangisi ebru eidi deildir? a. Battal b. al rnei c. Hatib d. Blblyuvas e. Rastgele 5. Yazl ebruyu ilk bulan kimdir? a. Necmeddin Okyay b. Mehmed Slih Efendi c. Bekir Efendi d. ebek Mehmed Efendi e. Smi Efendi

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. e 2. d 3. e Eer cevabnz doru deilse Bir Kitap Kabnn Blmleri bahsini yeniden okuyunuz. Eer cevabnz doru deilse Kitabn Ciltlenme Usul bahsini yeniden okuyunuz. Eer cevabnz doru deilse Kitap Kaplar stndeki Tezyin Uygulamalar bahsini yeniden okuyunuz.

168

4. e 5. a

Cevabnz doru deilse, Ebru Kdnn Yaplmas konusunu yeniden okuyunuz. Cevabnz doru deilse, Ebru Kdnn Yaplmas konusunu yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Alt kaba bal olan ve ayra vazifesi gren begen biimli kap uzants. Sra Sizde 2 Yazma, yekah, zilbahar, kfe, ebr, mebbek, rugan ve kuma kaplar Sra Sizde 3 Padiaha mahsus mcellitler topluluu Sra Sizde 4 Battal ebrusuna gre renkler serpildikten sonra su zerinden tarak aletinin geirilmesiyle elde edilir Sra Sizde 5 Arap zamk eriyii ile kda yazlan ve kurutulan yazlar tekneye atldklarnda zamkl ksmlar ebruyu almaz. Yazlar kt rengiyle kalr

Yararlanlan Kaynaklar
Arseven, Celal Esat (1983), Sanat Ansiklopedisi, I, s.341-348. Necmeddin Okyayn cild ve ebr notlar. Aslanapa, Oktay (1982), Osmanl Devri Cilt Sanat, Trkiyemiz, sy. 38, s. 12-17. , Kemal (1971), Trk Kitap Kaplar, stanbul. Meri, Rfk Mell (1954), Trk Cild Sanat Tarihi Aratrmalar. 1. Vesikalar, Ankara niversitesi lhiyat Fakltesi. Tannd, Zeren (1993), Trk Cild Sanat (Kitap Kaplar), Balangcndan Bugne Trk Sanat, Ankara. Tannd, Zeren (1990), Topkap Saray Mzesi Ktphanesinde Orta a slam Ciltleri, Topkap Saray Mzesi Yll, IV, s. 103-149. Derman, M. Uur (1977), Trk Sanatnda Ebr, stanbul. Haemmerle, Albert Olga Hirsch (1961), Buntpapier, Mnchen, Derman, Uur (1994), Ebr, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, X, 80-82.

169


Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Trk ini sanatn tanmlayarak, geliim devrelerini aklayabilecek, Trk ini sanatnda kullanlan teknikleri tanyabilecek, Trk ini sanatnn slp ve ustalarn tanyabilecek, Trk ini sanat yannda seramik ve cam konularn aklayabilecek, ini sanatnn kullanld yerleri ifade edebilecek corafyalardaki ini sanatndan farkn aklayabileceksiniz. ve dier

Anahtar Kavramlar
ini / K / Sra Seramik / Keramik Cam Porselen / Fafr Merteban Sr, Perdah / Perdaht Kaolin (Arkil), Kuvars, Feldspat, Silika.

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Elinize bir cam bardak, bir porselen fincan ve bir seramik kupa alarak ters evirip dip ksmna dikkatlice baknz ve aralarndaki fark anlamaya alnz. Bulunduunuz yerde inili bir tarih eser varsa, onu yerinde ziyaret ediniz ve inilerine dokunarak inceleyiniz. Grdnz inileri mutfak veya banyonuzdaki fayans kaplamalarla kyaslaynz Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinden ini maddesine gz atnz.

170

Trk ini Sanat

GR
Trk sanatnda i ve d mimari tezyinatn en nemli unsurlarndan birisi hi phesiz k/ini kullanmdr. Trklerde, ilk Mslman Trk devletini kuran Karahanllardan itibaren grlmeye balayan ini tezyinat gelenei, Trk ini sanatnn kkl bir gemie sahip olduunu gstermektedir. Ancak ini sanat, asl kayda deer geliimini, Anadolu Trk mimarisinde gstermitir. Uygurlar, Karahanllar, Gazneliler, Harzemahlar ve zellikle Byk Seluklular mimaride az ok ini kullanmlardr. Bu sanat dal, Anadolu Seluklular zamannda ok yaygn hale gelmi ve eitli tiplerdeki mimari eserler zerinde, eitli tekniklerde ini kullanlmak suretiyle, byk bir gelime gstererek gnmze kadar varln srdrmtr. Uygulamada gelitirilen eitli tekniklerle zenginletirilen ini sanat, meknlarda renkli ve ltl bir hava yaratarak mimariye canllk katm, yaplarn bidev grnmne uygun, ona tatl bir ive kazandrmtr. Mimaride ini kullanm eklinin yan sra, iniler zerinde grlen yaz, nak ve desenler de, bir nceki dnemin geleneini ve teknik tecrbesini srdrerek, yeni teknik bulular ve gelitirilen tezyinat anlayyla bu sanat dalnn daha da zenginlemesini salamtr. Bu nitede Trk ini sanatnn teknik geliimi, eitleri, kullanm alanlar, ustalar ve slp zelikleri ele alnacaktr.
http://seramikciler.blogcu.com/ http://www.anikya.com/cini.asp; http://www.cinicim.com/cinicilik/ http://www.istanbul.edu.tr/Bolumler/guzelsanat/cini.htm

N
Tanm
Kelime anlam ine ait (n) demek olan ini, gnmzde pimi topraktan yaplan srl duvar kaplamalarna verilen bir addr. Eski kaynaklarda buna sra veya k denildii grlmektedir. Pimi topraktan yaplan anak mlee eskiden, malzemenin cinsine gre toprak evn veya ini evn denilirken; gnmzde topraktan yaplan kullanm eyasna seramik veya keramik denilmektedir.

171

ada yaynlarda, Yunancadan dilimize geen ve kil anlamna gelen keramik kelimesinin, keramik veya seramik eklinde farkl dillerdeki iki ayr telaffuzu, birbirinden farkl eylermi gibi anlamlandrlarak, toprak evn ve ini sanatn anlatmak iin kullanlmtr. Killi topraktan piirilerek yaplan kullanm eyasna keramik, duvar kaplama malzemesine ise ini veya seramik ismi verilmitir. Aslnda topraktan piirilerek yaplan btn eya, genel olarak seramik ad altnda deerlendirilebilir. Seramii meydana getiren kaolin (ar kil), kuvars ve silika gibi maddelerden bileim miktar ve piirme derecelerine gre toprak evn, ini (k), porselen (fafr) veya cam gibi alt gruplar meydana gelir. Baka bir tanma gre, bir veya birden fazla metalin, metal olmayan elementlerle birletirilerek piirilmesi sonucu oluan inorganik bileie seramik denir. Tm killi topraktan yaplan veya yksek oranda kil ihtiva eden ham maddelerden retilmi, yzeyi parlaka ve en sert seramik grubuna porselen ad verilmektedir. Eski kaynaklarda buna fafr denilmektedir. Fafr kelimesi, Osmanllar tarafndan in porseleni ve in imparatorlarn anlatmak iin kullanlan bir tabirdir. Cam, genelde silisyum asidi, alkali veya toprak alkalili oksitlerin karmndan meydana gelir. Cam, cam kumu, soda veya potas, kire ve renk verici veya aartc maddelerden oluan karmn uygun artlarda eritilip, ok yksek sda piirilmesiyle meydana gelir. zetle, kullanm eyas olarak yaplan seramiklerle duvar kaplama malzemesi olarak retilen seramikleri iki ayr grupta deerlendirebiliriz. Anlatm kolayl iin, daha ok levha halinde mimari tezyinatta kullanlan duvar kaplama malzemelerini k veya ini, pimi topraktan yaplan kullanm eyasn ise seramik ya da toprak-evn veya ini evn adlaryla anmak yerinde olacaktr.

Tarihe
Pimi topraktan anak mlek yapma sanatnn, Asurlular zamanna kadar uzand bilinmektedir. Orta Asyada Turfan, Akar ve Hoa blgelerinde yaplan aratrmalarda ele geirilen rneklerden anlaldna gre, Trkler daha VIII. yzyldan itibaren bu sanat dalnda ileri derecede bilgi ve tecrbe sahibidirler. Bugnk in snrlarnda kalan Dou Trkistan blgesindeki K veya Kagar ehrine nisbetle, pimi topraktan yaplan duvar kaplamalarna k denildii bilinmektedir. Uygurlar, Karahanllar gazneliler, pimi topra ve ini sanatn kitbelerde ve binalarda yap malzemesi olarak kullanmlardr. Seramik sanat, slm ncesi Trk topluluklar arasnda Gktrkler ve Krgzlarda grlmektedir. Anadolu corafyasna bakldnda Bizansllarn, mimaride ssleme unsuru olarak iniyi tercih etmeyip, mozaik kullandklar grlmektedir. Emevler de Bizanstan etkilenerek mozaik kullanmay srdrmlerdir. Daha sonraki devirlerde mslmanlar mimaride, ok paral mozaik sslemeler yerine, ini kaplamay tercih etmilerdir. Levha halindeki ini retiminin ilk defa Smerrda gerekletirildii bilinmektedir. Mimari yzeyde gnmze kadar ulaan ini kullanm ilk olarak Kayrevandaki Sd Ukbe Camiinin (670-862) mihrabnda grlmektedir. Abbsler devrinde ini ve toprak evnnin yan sra, duvar kaplamalarnda kullanlan levha

172

eklindeki inilerde de nemli derecede gelime salanmtr. Ortadouda porselen yapmnn bilinmemesi veya porselen yapmna uygun yeterli hammaddenin bulunmamas mslmanlar perdahtl (luster) ini veya seramik tekniinde retim yapmaya sevketmitir. Bylece topraktan, kalayl veya altn kaplanm grnm veren evnler (kapkacak) yaplmaya balanmtr. Perdahl inilerin en erken tarihli rneklerine Abbsler devrinde (IX. yzyl) Smerrda rastlanmtr. Bu iniler, sarmtrak beyaz renkli, iri gzenekli hamurdan yaplmtr. Karahanllar dneminde, XI. yzyldan itibaren tek renkli inilerin kullanld bilinmekle birlikte, gnmze kadar ancak zkentte bulunan ve XII. yzyldan rnekler snrl sayda ulaabilmitir.

Resim 8.1: Gkmescidin (Mescid-i Kebd) duvar inileri Tebriz Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Byk Seluklular dneminde gelien ini gelenei, lhanllar zamannda daha da hz kazanmtr. lhanllar dneminde gerek srl tula gerekse frze renkli iniler mimari tezyinatta arlk kazanm, frzenin yan sra siyah, beyaz ve kobalt mavisi de kullanlmtr. Msr corafyasnda Ftm hkimiyetinin sona ermesiyle rana ynelen sanatkrlar Rey, Crcn, Kn ve Savada perdahl ini retimine canllk kazandrmlardr. En erken rneklerine Sultan III. Mesud Saraynda rastladmz kabartma, tek renkli sr alt iniler XII ve XIV. yzyllar arasnda, Sultniye ve Sultanbdda reva bulmu Rey, Crcn ve Knda da benzer rnekler retilmitir. Timurlular dneminde seramik evn yapmnda duraksama grlrken k retimine hz verildii gzlenmektedir. Semerkand Bibi Hanm Camii (1404), Gr- Emr Trbesi (1404) ve Tebriz Gkmescidde (Mescid-i Kebd) (1465) grld gibi cephe, kubbe ve minareler frze, lcivert ve

173

yeil renkli mozaik ini veya renkli srl tulalarla kaplanmtr. Har aral braklmakszn yan yana yaptrlan levhacklar uzaktan bakldnda fra ile ilenmiesine dzgn grnmektedir. Bezeme unsuru olarak yaz, geometrik ekiller ve islm (rm) naklar kullanlmtr. Yaynlarda cuerda seca adyla anlan eski kaynaklarda lakab denen renkli sr teknii de ilk defa bu dnemde ortaya kmtr. randa Timurlulardan beri sregelen i ve d cephelerin inilerle kaplanmas gelenei, Safevler dneminde de (1501-1736) srm, bilhassa din yaplar ini mozaik tekniiyle deta tepeden trnaa giydirilmitir. Bu dnemin hkim rengi frze, mavi ve lcivert olmakla birlikte siyah, beyaz, yeil kahverengi ve mora alan renkler de kullanlmtr. randa Kaarlar dneminde (1770-1925) ini mozaiin yerini renkli sr teknii almtr.

Resim 8.2: Mn ve luster tekniinde bir ran inisi Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Hindistan evresinde de XIII. yzyldan itibaren srl tula kullanm grlmektedir. Delhi Sultanl (1206-1526) ve Bbrler dneminde (15261580) renkli srl tula retiminin en nemli merkezi Mltan ehri olmutur. Anadoluda en eski ini eserler nerededir, nasl yaplmtr? Bunu kesin olarak belirlemek gtr, ancak en eski saylabilecek rnekler arasnda Siirt Ulucamii ve Minaresi (XII. yzyl), Divrii Kale Camiinin (1180) takaps ya da Konya II. Klarslan Trbesi (1155-1192) saylabilir. Ayrca Nizmeddin Yabasann Tokatta 1164ten nce yaptrd ukur Medrese Seluklu devrinin ini kullanlan en eski yaplarndandr. Orta Asyada tuladan ina edilmi inili, ar kule biimindeki silindirik minareler, Anadoluda daha zarif bir ekle brnmtr. Siirt Ulucamiinin (XII. yzyl) minaresinde, frze srl tula ile meydana getirilmi bezeme kuaklar, Zeng Atabeglii mimarisinin rnekleriyle benzemektedir. Kayseri Ulucamiinin (1134-1143) minaresindeki frze srl tula ile yazlm kf kitbe de en eski rneklerden biridir. Konya, Sivas, Malatya ve Erzurum gibi, Anadolu Seluklu ehirlerinde bulunan minarelerdeki inilerden, Anadolunun Orta Asya ile sanat balarn hl koparmad grlmektedir. XIII. yzyldan itibaren minare gvdelerindeki ini

174

kuaklardan baka erefe altlarnda inili mukarnas bezemelere de rastlanmaktadr. Anadolu Seluklular dneminde yap dnda renkli srl tula, bazen de kger (ini mozaik) kullanlmtr. Ancak, randa olduu kadar yap dnda ini mozaik tezyinata fazla yer verilmemitir. Buna mukabil ini mozaik bezemeler eyvan, kemer, kubbe, tonoz ve gei unsurlarnda sklkla kullanlmtr. Buna en gzel rnek, Sivastaki Gkmedrese (1272) ve Battalgazideki eski Malatya Ulucamii (1274) ini mozaikleri gsterilebilir.

Resim 8.3: Malatya Ulucamiinden ini mozaik uygulamalar Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Anadolu Seluklularnda ini mozaik, genellikle kubbe iinde, kasnakta, gei unsurlarnda, kemerlerde, eyvanlarda, mihraplarda, sandukalarda ve pencere stlerinde kullanlmtr. Konya Aleddin Camii (1220), Ankara Ah erafeddin (Arslanhane) Camii (XIII. yzyln ba) Sivas Gkmedrese (Sahibiye)Mescidi (1271) mihraplar ini mozaik tekniinin en iyi uyguland baz Seluklu rnekleridir. Duvar kaplamalarnda daha ok tek renkli frze, lcivert, mor, bazen de krem veya yeil renkli; kare, dikdrtgen, altgen ve yldz biiminde iniler kullanlmtr. Ankara Arslanhane Camiinde firuze ve lcivert iniler, al zemine gmlerek farkl bir slp denenmitir. Konya Karatay Medresesi (1251), ini mozaik sanatnda Seluklularn ulat yksek seviyeyi gsterir. zellikle kubbeye uygulanan geometrik tasarm, ei bulunmaz bir aheserdir. Yine Konyadaki Shib Ata Klliyesinin (1258-1283) ini tezyinat, caminin mihrab, minare gvdesi, trbe iindeki sandukalar, kemerler ve pencere ebekeleri Seluklu ini sanatnn sekin rnekleri arasnda yer alr.

175

Resim 8.4: Karatay Medresesinin ini mozaik uygulamalar Konya Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Seluklu saray ve sivil yaplarnda kullanlan iniler, din yaplarda kullanlan inilerden teknik, ekil, renk ve desen ierii bakmndan farkllk gstermektedir. Sivil yaplarda grlen iniler daha ok perdahl inilerdir ve kompozisyonlarda ou zaman insan ve hayvan figrlerine yer verilmitir. Din yaplarda dz renkli inilerden kesilerek tertip edilmi geometrik kompozisyonlar, yaz ve ileri derecede slba ekilmi rm bezemeler kullanlmtr. Anadolu Seluklularnn byk sultan Aleddin Keykubad (1221-1237) tarafndan yaptrlan Kubdbd Saray, zengin figrl inilerle bezenmitir. Buradaki inilerde Trk oturuu diye adlandrlan bada kurmu insan figrlerinin yan sra ift kartal, ift ejder, balk, tavus kuu, insan hayvan karm mitolojik yaratklardan oluan ve sembolik anlamlar ifade eden motifler de bulunmaktadr.
Anadolu Seluklu saray ve sivil yaplarnda perdahl iniler zerine insan, hayvan ve fantastik figrler ilenirken, din yaplarda niin geometrik motiflerden oluan ini mozaik bezemeler tercih edilmitir.

Seluklular dnemi kadar yaygn olmasa da Beylikler dnemi mimarisinde de ini kullanm srmtr. Beyehirdeki Erefolu Camii (1299) ve bitiiindeki trbe (1301), Beylikler dneminin en gsterili ini sslemelerine sahiptir. Birgi Ulucamii (1313) mihrabnda, Seluk s Bey Camii (1374) kubbe geiinde, Konya Hasbey Drlhuffz (1421) mihrabnda ve kubbeye geite ini mozaiin, Seluklu dnemi zelliklerini devam ettirdii grlmektedir. Ancak Karaman brhim Bey maretinin (1433) bugn stanbul inili Kk Mzesinde sergilenen renkli srl ini mihrab, Bursa Yeilcami Klliyesindeki Osmanl ini sanatyla arasndaki etkileimi gzler nne sermektedir. Renkli sr tekniinde retilmi inilere Anadoluda ilk olarak Bursa Yeilcamide (1419) ve elebi Mehmed Trbesinde (1421) rastlamaktayz.

176

Resim 8.5: Yeiltrbede elebi Mehmed sandukasnda renkli sr (lkab) ini uygulamalar Bursa Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Renkli sr tekniinde ini zerine naklar, iine sr maddesi katlan boyalarla ilenir. En ok kullanlan renkler lcivert, frze, sar, yeil ve bazen mora alan kiremit krmzsdr. Bazen de sar rengin stne veya dorudan lcivert zemine altn uyguland grlmektedir. Ayrca haty slbunda ilenmi Uzakdou meneli bitkisel kompozisyonlar, ini sanatnda yeni bir dnemin baladna iaret etmektedir. Bu yeniliklerde Ali b. lys Ali, Mehmed el-Mecnn ve Tebrizli ustalarn pay byktr. elebi Mehmed Trbesinin mihrabnda yer alan, her iki yandaki amdanlarn arasndan kandil sarkan mihrabiyeli levhada, ierisinden ieklerin fkrd bir vazonun bulunmas, elebi Sultan Mehmedin inili sandukas, gelimekte olan Trk tezyinatnn katettii mesafeyi ve bundan sonraki tezyinatn ynn gstermesi bakmndan nemli bir srama tahtasdr. Bursa Murdiye Camii ve Medresesinde (1425) mtevaz miktarda da olsa, tek renk srl levha, renkli sr ve ini mozaik tekniklerinin bir arada kullanld grlmektedir. Edirne ah Melek Camiinden (1429) sonra stanbulda Fatih Sultan Mehmedin inili Kk (1472) ve Mahmud Paa Trbesi (1473) ini mozaik sanatnn Osmanlda son defa grld yaplardr.

177

Resim 8.6: Edirne Murdiye Camiinin renkli sr (lkab) inilerinden bir ayrnt Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Edirne Murdiye Camiinin (1436) renkli sr inileri ise Bursa Yeilcami ve Trbesinin bir ileri aamasn gstermektedir. Tamamen inilerle yaplm bidev boyuttaki mihrap, Bursa Yeilcami ve Trbesinden sonra bu teknikle yaplm en muhteem eserdir. Burada ayrca klasik Osmanl inisini hazrlayan effaf sr altna uygulanm mavi-beyaz iniler, desen zelliklerinin yan sra nemli bir teknik gelimenin de habercisidir. Mavibeyaz iniler malzeme ve teknik ayrntlar bakmndan farkl bir tarz oluturmaktadr. Burada grlen mavi-beyazlarn hamuru porselen hamuru gibi serttir. Ne yazk ki ini sanatmza bu yenilikleri kazandran ve muhteem eserler meydana getiren ustalar olduka mtevaz davranarak eserlerine imza koymadklarndan bu gz alc yaplarn ustalarnn kim olduklar kesin olarak bilinmemektedir.

Resim 8.7: Edirne Murdiye Camiinin mavi-beyaz inilerinden bir ayrnt Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Edirnedeki erefeli Caminin (1437-1447) avlusunda yer alan pencere alnlklarndaki ini levhalarda, effaf sr altna tatbik edilmi mavi-

178

beyaza, firze ve mor rengin de katld grlmektedir. Mavi-beyazl sr alt tekniinin gzel rneklerine stanbul Fatih Camiinde (1471) ve Manisa Valide Sultan Camiinde de (1522) rastlanmaktadr. XVII. yzyln sonlarna doru mavi-beyaz inilerde bir gerileme grlmektedir. Yavuz Sultan Selim Camii ve Trbesinde (1522), Bursada Yeilcamide grlen renkli srl inilerin benzeri uygulamalar devam ederken, ehzade Mehmed Trbesinde (1548), teknikte ve naklarda ak bir ilerleme grlr. Bu tekniin kemale erdii dneme ait stanbuldaki dier yaplar Gazi Kara Ahmet Paa Camii (1558) ve Haseki Hrrem Sultan Trbesidir (1558). Trk ini sanatnda bu tekniin en son grld yer Hrrem Sultan Trbesidir (1558). Osmanl dneminin en nemli ini retim merkezi znik olmu, XVXVII. yzyllar arasnda evn retimiyle ini retimi, teknik ve desen zellikleri bakmndan birbirine paralel olarak hzl bir gelime gstermitir. Bu dnemde ini mozaik kullanm giderek azalm, renkli sr teknii nemli bir gelime gstermitir. lk devir Osmanl yaplarnda grlen renkli sr inilerle Timurlu dnemi inileri olduka yakn bir benzerlik gstermektedir. Bu benzerlikte gezici ustalarn nemli rol olduu dnlmektedir. Birok ini ustasnn ismi ve menei bilinmekle birlikte renkli sr inilerin retim yerleri konusunda hl kesin bir gr birliine varlamamtr. Bursa ve Edirne yaplarnda grlen erken devir renkli sr ve mavi-beyaz inilerin znikte retildii gr arlk kazanmtr. Bu teknikteki inilerin retimi XVI. yzyln ikinci yarsna kadar devam etmitir.

Resim 8.8: Haseki Hrrem Sultan Trbesindeki ok renkli sr alt znik inileri Kaynak: Aziz Doanay Arivi

ini sanatnda asl heyecan verici gelimeler XVI. yzyln ikinci yarsnda ok renkli (elvan) sralt tekniinin gelitirilmesiyle, znik inilerinde yaanmtr. Bu tarihten itibaren renkli sr tekniinin yerini ok renkli sr alt teknii alm ve bu teknik dndaki btn teknikler terkedilmitir. Trk ini sanatnn zirvesine ilk defa stanbul Sleymaniye Camiinde (1558) grlen, hafif kabark mercan krmzs renginin kullanld, znik kleriyle ulalmtr.

179

Resim 8.9: Kann Sultan Sleyman Trbesindeki elvan inilerinden bir ayrnt Kaynak: Aziz Doanay Arivi

Rstem Paa Camii (1561), ini sanatna kaynak olabilecek btn desenlerin ilendii zengin bir veri taban gibidir. Kadrgadaki Sokullu Mehmet Paa Camii (1571), Piyle Paa Camii (1573) ve Takkeci brhim Aa Camii de (1592) devrin en kaliteli inilerine ev sahiplii yapmaktadr. Osmanllar tarafndan znikte meydana getirilen ilk seramikler, krmz hamurlu ve tek renkli srla yaplm olup bunlara birinci dnem znik inileri denmektedir. Yakn zamana kadar Milette retildii dnlerek Milet ii denen baz krmz hamurlu inilerin de, yaplan kaz ve aratrmalar sonucunda, XIV. yzyln ikinci yarsndan XV. yzyln balarna kadar tarihlenen ikinci dnem znik inileri olduu anlalmtr. znik seramiklerinin nc devresinde, Seluklu seramiinden baz etkiler tayan tek veya iki renkli motiflerle ilenmi basite bir teknik kullanlarak ileri dzeydeki znik ini sanatnn parlak devresi hazrlanmtr. Drdnc dnem znik ini ve seramiklerini, Milet ii adlandrmasnda olduu gibi, yine amda retildii dnlerek am ii ad verilen mavibeyaz ini grubu oluturmaktadr. znik atlyelerinin byk bir teknik zaferi olan, hafif kabarka, parlak mercan krmzsnn kullanld iniler, beinci ve en son aamay gsterir ki bu renk, klasik devir Osmanl ini sanatnn ne kan ayrc vasf olmutur. Frze, mavi, yeil, krmz, lcivert, beyaz ve bazen de siyah olmak zere yedi rengin sr altna tatbiki, bu gne kadar dnya ini sanatnda grlmemi bir teknik gelimenin eseridir. Ancak bu devrin ini ve seramiklerinde, renkli sr inilerde grdmz parlak sar renge hemen hi yer verilmemitir. Klasik devir ini ve seramiklerinde uygulanan bulut nak, rm slbu naklar ve lle, smbl, karanfil, zambak, gonca ve alm gl, bahar dallar ve benzeri ok eitli iek naklaryla, bu alandaki teknolojik gelimenin

180

tesinde yksek bir zevkin eseri olan ok zengin bir motif daarcna eriilmitir. Osmanl inicilik sanat tarihteki en yksek seviyesine, XVI. yzyln ikinci yarsnda erimitir. Trk ini sanatnn klasik devri olarak kabul ettiimiz bu dnem, Silivrikapdaki brhim Paa Camiinin (1551) inileriyle balar ve bunu Sleymaniye (1560), Rstem Paa (1560), Sokullu Mehmet Paa (1571), Piyle Paa (1573) ve skdardaki Atik Vlide (1583) camilerinin inileri izler.
Osmanl dnemi znik inileri hangi devrelerden geerek klasik eklini almtr?

Resim 8.10: Sultan III. Murad Trbesindeki elvan sr alt znik inileri Kaynak: Aziz Doanay Arivi

1572 tarihli fermandan da anlald zere, Edirne Selimiye Camiinin (1574) inileri zel siparile znik atlyelerinde retilmitir. stanbul Atik Vlide (1583), Ramazan Efendi (1585), Mehmet Aa (1585), Takkeci brhim Aa (1592) camileri ve Haseki Hrrem Sultan Trbesi (1558), ayn gruba giren ini sanat bakmndan, dnemin en gzde yaplardr. Yzyllarn birikimiyle ulalan bu noktada, dnyay kendine hayran brakan klasik slptaki znik inisi, son szn 1600 tarihli Sultan III. Murad Trbesiyle sylemitir. Sultan Ahmed Camii (1616), Trk ini sanatnn en parlak dneminin sonlarna ait en ok rnein bir arada bulunduu son byk yapdr. Topkap Sarayndaki 1640 tarihli Snnet Odasnn cephesinde yer alan 1.20 x 0.34 m. ebadndaki yekpre ini levhalar, bu kadar byk lde yaplabilmi yegne paralardr. Burada iek ve yapraklar arasnda eitli durular sergileyen ku figrleri ve alt ksmnda yer alan ift trnakl, boa bal, kaplan ve pars postu desenli alev gibi kanatlar olan iki efsanev hayvan figr, bu dnem sanatkrlarnn yksek hayal gcn ve uzak dou etkileimlerinin hl srdn gsterir.

181

Topkap Saraynda Badat ve Revan Kkleri, skdar inili Camii (1640) ve Eminnndeki Yeni Vlide Camiinde (1663) grlen iniler desen ve kompozisyonlar asndan pek zengin olmakla birlikte, Osmanl ini sanatnda duraksamann, hatta gerilemenin grld rneklerdir. Ancak inili Camiinin, znik inilerini taklit eden Ktahya inileri, Ktahyann bu konudaki baarsn da gsterir niteliktedir.

Resim 8.11: Yeni Vlide Camiinin sr alt inilerinden bir ayrnt Eminn Kaynak: Aziz Doanay Arivi

XVII. yzylda yaygnlaan Kbe tasvirli ini levhalar usta kitbesi bulundurmalar asndan nem arzetmektedirler. XVIII. yzyln balarnda znik inicilii, eski ihtiamn geride brakarak tarihteki yerini almtr. 1725ten sonra Sultan III. Ahmed ve Damat brhim Paann gayretleriyle stanbul Tekfur Saraynda bir ini atlyesi kurulmu, Sultan III. Ahmed emesi (1728) ve Hekimolu Ali Paa Camii (1735) burada retilen inilerle sslenmitir. Ancak bu atlyede retilen inilerden istenilen netice alnamaynca buradaki retime son verilmitir. Tekfur Saray inilerinin srlar mavimtrak bir ton alm, srda atlaklar belirmi, renklerde de akma ve solmalar balamtr. Sr alt tekniinde retilen bu inilere, o zamana kadarki sr alt inilerin renk yelpazesinde rastlanmayan sar ve turuncu renkler de katlmtr. XVIII. yzyldan gnmze, lkemizin ini ihtiyacn Ktahya merkezli ini atlyeleri karlamaktadr.

ini ve Seramik Yapmnda Kullanlan Malzemeler

ini ve seramik sanatnda uygulanan malzeme ve teknikler hemen hemen ayndr. ini veya seramik yapmnda kullanlan malzemeler, ininin gvdesini oluturan ana hamur, sslemenin yaplaca renkleri meydana

182

getiren boya veya maden oksitler ve iniye cilal grnm veren sr tabakas olmak zere ana ksmdan olumaktadr. Hamur ini hamuru genel olarak kaolin (arkil), kuvars ve feldspat grubu hammaddelerin karmndan meydana gelmitir. Bunlardan baka ini hamurunda dolomit, talk, boksit, amot ve mermer tozu gibi hammaddeler de kullanlabilir. Seramii meydana getiren bu maddelerin bileim miktar ve pime derecelerine gre ini (k), porselen (fafr) veya cam gibi trler meydana gelir. Boya ini sanatnda kullanlan renkler ve boyalar her devirde farkllk gstermekte, geliim srecinde ini teknikleri gibi alara gre deimektedir. Seramikte genellikle topraktan elde edilen, sya dayankl oksit boyalar kullanlmaktadr. En sk rastladmz frze (turkuvaz), Trklerin ismiyle btnlemi ve her devirde en beenilen renk olmutur. Bunun yan sra kobalt mavisi (zeheb lcivert), lcivert, mor, yeil, sar, krmz, siyah ve beyaz renkler de kullanlmtr. Bu boyalar ininin tekniine gre bazen sr altna, bazen sr stne, bazen de hem sr altna ve hem sr stne birlikte tatbik edilir. Sr Seramik hamurunun zerine srlen, piince eriyerek hamurun zerini kaplayan ve ona cam veya cams grnm kazandran, koruyucu ince effaf tabakaya sr ad verilmektedir. Sr, en basit ekli ile silis, kuvars ve kurun oksitten meydana gelir. Kimyev olarak alkali ve toprak alkalilerin oluturduklar silikat karmlarnn uygun scaklklarda eritilmesi ve soutulmasyla ede edilir. Seramik srlarnda aranan en nemli zellik, zerine ekildii hamurla fizik ve kimyev olarak iyi intibak salayp birbiriyle uyumlu bir ekilde almasdr. Kaliteli sr, seramik hamurunun zerinde atlamadan ve kavlamadan kalabilen srdr. Parlak sr elde edebilmek iin iniyi dk scaklkta ve uzun sre piirmek gerekir. Sr iine inko katlmasyla mat, eitli maden oksitlerinin katlmasyla da renkli sr elde edilir. ini Teknikleri ini ve seramik, paray meydana getiren hammaddenin terkibine, renklendirme ve srlama yntemine, piirme ve uygulama ekline gre deiik gruplar oluturmaktadr. Srl tulann ortaya k bir nevi ini sanatnn balangc saylr. Renkli Srl Tula na malzemesi olarak kullanlan tulalarn bir yz effaf renksiz veya renkli sra batrlarak piirilmek suretiyle bina cephelerinde ltl bir sath elde edilmitir. Tuladan yaplan rg malzemesinin geometrik eklinden istifade edilerek, tulay yatk, dik veya verev dizmek suretiyle ya da ieri girintili veya dar kntl rmek suretiyle cephelerde ok hareketli ve canl bir

183

grnm elde edilmitir. Bazen tula, henz piirilmeden hamur halde iken, zel kalplar vastasyla ekillendirilerek, deiik formlar elde etmek suretiyle tezyinatn estetik etkisi bir kat daha artrlmtr. Dz ini (K) ve ini Mozaik (Kger) Kare, dikdrtgen veya altgen ekillerde piirilen, st yzeyi srl, dz renkli levhalar, mimari de olduu ekliyle duvar kaplamas olarak kullanlabildii gibi, farkl renklerde piirilmi levhalardan kesilen paralar yan yana getirilmek suretiyle daha renkli bir grnm elde edilmitir. Byk levhalar daha ok dz yzeylerde kullanlrken, ini mozaikler hem dz yzeylerde hem de eri yzeylerde kullanlmtr. Trk ini sanatnda yaygn olarak kullanlan en eski ini bezeme teknii olan ini mozaik teknii, kaynan srl tula sslemeden almtr. Bu teknik XIII. yzylda Anadolu Seluklu ini sanatna kiiliini kazandrm ve Osmanl dneminde de XV. yzyln sonuna kadar varln srdrmtr. Bu teknikte nce dz renkli levhalar ayr ayr frnlanp, desen iin gerekli olan renkler bu levhalardan istenilen ekilde kesilip kartlr. Kesilen paralar arka ksma doru hafife pahlandktan sonra srl yzeyler alta gelecek ekilde, belli kalplar ierisine muntazam surette yerletirilip arkasna har dklr. Har kuruduktan sonra, kalbn eklini alan levha halindeki paralar duvara yaptrlr. ok yaygn kullanlmamakla birlikte baz durumlarda, dz renkli inilerin zerine desen, ini zerindeki srl tabaka kaznarak ve kaznan ksmlar da baka bir malzemeyle doldurulup tesviye edilerek ilenir. Bu durumda dz iniler ini mozaik grnm kazanr ki bu teknik daha ok ince ayrntlarn ilenmesinde ve usta imzalarnda kullanlmaktadr. Perdahl ini (Luster Teknii) Bat kaynaklarnda luster teknii olarak bilinen perdahl ini ilk olarak Smerrda ortaya kmtr. ini zerinde maden bir prlt elde etmek iin yararlanlan bir tr sr st uygulamasdr. Bu teknikte ini zerine beyaz astarl, renksiz effaf sr srldkten sonra bir kez piirilip, levha veya evn zerine ilenecek naklar altn, gm ve bakr gibi maden oksitlerle ilendikten sonra tekrar frnlannca pien toprak maden bir grnm kazanr. Bazen yzeyin tamamen maden oksitlerle kapland da grlr. Perdahl ini teknii, gm ve bakr oksidin krmz veya sar toprak boyayla birlikte, slfr karm ve sirkeyle halledilerek hazrlanr. Daha ok sivil yaplarda veya kap kacak yapmnda kullanlan bu teknik, Suriye, Irak, ran ve Anadolu corafyasnda yaygnlk kazanmtr. Mertaban Batl kaynaklarn Selhaddn-i Eyzylbye nisbetle seladon adn verdikleri bu teknik, duvar kaplama inilerinde deil, evn yapmnda kullanlr. lk olarak Mertebanda yaplm olduu iin merteban diye isimlendirilen bu deerli anak mlek trnn zehirli yiyeceklere kar duyarl olduu sylenir. Bunu iin de suikast giriimlerine kar padiahlar ve sarayllar tarafndan tercih edildii ileri srlmektedir. Bu tr evn, daha ok yeilimtrak rengiyle tannr.

184

Sr st Teknii Sr st tekniinde pimi toprak malzeme nce mat bir srla kaplanp bir kez piirilir ya da piirilmeden ini zerine ilenecek desenler srl boya ile ilendikten sonra bir kez daha piirilir, bylece desenler nceden srlm srl tabakayla kaynaarak zemine yerletirilmi olur. Sr Alt Teknii Sr alt tekniinde naklar pimi topran stne ekilen ince bir astar tabakasna ilenir, renkli naklarn stne de sr tabakas srldkten sonra ini bir kez daha frnlanr. Bylece renkli naklar sr altna yerletirilmi olur. Sr alt teknii XIII. yzylda Anadolu Seluklularnda kullanld gibi, esas gelimesini XVI. yzyln ikinci yarsnda Osmanllarda tamamlam en yaygn ini tekniidir. Mn (Heft-reng) Sr alt ve sr st tekniklerinin bir arada kullanlmasyla ok renkli bir sath elde etmeye yarayan teknie mn ad verilmitir. Bu teknikte sya ok dayankl olan renkler sr altna, az dayankl olan renkler de sr stne tatbik edilir. Genellikle mavi, mor, frze ve yeil renkler sr altna; kiremit krmzs, beyaz, kahverengi ve siyah renkler de sr stne tatbik edilmektedir. Bu teknie sr alt ve sr stne yedi rengin bir arada tatbik edilebilmesinden tr heft-reng ad da verilmitir. Anadoluda rneklerine yalnz Konya Aleddin Kknde rastladmz bu teknik daha ok randa yaygnlk kazanmtr. randa daha ok mn ve lajvardina teknikleri kullanlmaktadr. Birbirine ok yakn olan her iki teknikte de desenler seramik stne sr st boyama yntemiyle uygulanr. Bu teknikle yaplm Seluklu dnemi inilerinde yldz, havari baklava ve kare levhalar zerinde, saray hayatna dair sahnelerin yannda eitli hayvan ve bitki motiflerine de yer verilmitir. Bu teknikler ok zahmetli ve masrafl olduundan Anadoluda fazla yaygnlk kazanmamtr. Bu tekniin en ok grld yerler ise Basra, Rakka ve Kndr.
Topraktan piirilerek yaplan anak mlein, maden grnm kazanmas iin uygulanan teknik hangisidir, bu teknik nasl uygulanr?

Renkli Sr (Lakab) ada yaynlarda cuerda seca adyla anlan, eski kaynaklarda ise lakab denen renkli sr teknii, ilk defa Timurlular dneminde ortaya kmtr. Aslnda spanyollarn fayanslarnda kullandklar cuerda seca teknii ile lakab teknii arasnda hibir teknik benzerlik bulunmamaktadr. Cuerda seca tekniinde, renkli srla boyanan desenlerin renkli srlarnn, frnda eriyip akarak birbirine girmemesi iin, desenlerin etrafna ince iplikle konturlar ekilmektedir. plik frnda yannca arada boluk kalr ve renkler birbirine karmaz. Lakab tekniinde ise iplik kullanlmayp desenlerin etraf balmumu veya nebat ya ve manganez karmyla tahrirlenerek renkler birbirinden ayr tutulmaktadr. Bu teknikte ok daha ince ve kvrml naklar izilebilmektedir. Cuerda seca teknii lakab tekniinin yannda ok kaba ve

185

ilkel kalmaktadr. Cuerda seca isimlendirmesi tamamen Batl kaynaklardan yaplan tercmeler yoluyla yerli yaynlara girmi yanl bir tanmlamadr. Tekniin ana zellii, sslemenin zemine dorudan inkolu, effaf olmayan renkli sr ile tatbik edilmesidir. Bu teknikte naklar levha zerine renkli srla boyanarak yaplr. lenen naklar, krom oksit, balmumu veya manganezli bir bileimle tahrirlenerek piirildii iin, renkler arasnda oluan ince izgi sayesinde, renkli srlar akp birbirine girmezler. Mavi Beyaz Osmanlnn ok renkli klasik sr atl inisini hazrlayan effaf sr altna uygulanm mavi-beyaz iniler, malzeme ve teknik ayrntlar bakmndan renkli sr inilerden daha farkl bir tarz oluturmaktadr. Mavi-beyazlarn hamuru porseleninki gibi sert, k zerine uygulanan desenler de daha ok Uzakdou arm yapmaktadr. Bu tekniin inden ithal edilen Ming Hnedanl devri ini tabaklaryla ilgili olduu dnlmektedir. XVII. yzyln sonlarna doru mavi beyaz inilerde bir gerileme grlmektedir.
ini mozaik tekniinde dz renkli levhalardan kesilen paralarla oluturulan desenler nasl bir araya getirilerek duvara raptedilir.

ok Renkli (Elvan) Sr Alt Teknii alar boyu gelien ini sanat tarihteki zirvesine ok renkli elvan sr alt tekniiyle ulamtr. nceleri ok renkli bir nak elde edebilmek iin nce sya dayankl renkler srlp bir kez frnlandktan sonra, sya daha az dayankl olan renkler srlerek tekrar frnlanyordu. Bu teknik hem zahmetli hem de pahal olup, renkler hem sr atl hem de sr stne tatbik edildiinden, btn renkler ayn canllkta ve ayn ahenkte meydana gelmiyordu. Btn renkler ayn scaklkta olgunlamad iin farkl renkleri bir arada toplamak da bu sebeple ok zordu. Bu sorunun almas iin birden fazla frnlanma yoluna gidilmitir ancak ini sanatnn teknolojik son aamas olan ok renkli sr alt tekniinde hemen hemen btn renkler bir frnlamada sr altnda toplanabilmitir. Btn renkler sr altnda olduu iin, yzeyde przsz bir parlaklk elde edilmitir. Bu teknikte yalnzca sar renk saf d braklmtr. Sarayda bulunan belgelerden znikte retildii aka anlalan bu tekniin uygulamas ana hatlaryla yledir: ini levhalara nce ince bir astar ekilir, sonra ilenecek naklarn tahrirleri ekilir ve ileri istenen renklerle boyanarak doldurulur. Boyama ilemi bittikten sonra ini levhann zerinden sr aktlarak veya sr dolu bir kaba daldrlp kartlarak yzey srlanp kurutulduktan sonra frna verilir. Frnda uygun derecede piirilen ininin zerindeki sr ince bir cam tabakas halini alr. effaf sr altnda pien tm renkler canl ve parlak bir ekilde ortaya kar. Bu dnem inilerinin nemli bir ayrc zellii ise yaklak yarm asr kadar varln srdrecek olan mercan krmzsnn kullanlmasdr. Gelitirilen teknie paralel olarak desenler de incelmi, saray nakhnesinde gelitirilen stanbul slbunun zarif desen anlay bu inilerde hayat kazanmtr. Saray nakkalar haty ve rm slbu naklarn yan sra bulut gibi tabiattan alnm baz naklar ve lale, karanfil, zambak,

186

smbl, gl ve gl goncas gibi eitli iekleri; bahar dallar, zm salkmlar ve servi aalar gibi bitki motiflerini stn bir muhayyile ile slba ekerek, tabiat aynas gibi inilere naketmilerdir. znikte retilen, seltin ve kamu yaplarnda kullanlacak inilerin nak rneklerinin stanbul saray nakkalar tarafndan izilip, gnderildii Osmanl saray arivlerinde bulunan belgelerden anlalmaktadr. Bu teknik, 1600 tarihli Sultan III. Murad Trbesiyle en st seviyeye ulamken, 1616 tarihli Sultan Ahmed Camii inilerinden sonra giderek canlln yitirmeye balamtr.

Klasik Tarzda Sr Alt ini Yapmnn Safhalar

Birinci aama, hamurun hazrlanp ekillendirilmesidir. Hamur ark zerinde dndrlerek veya al kalplara dklerek ekillendirilir veya levha haline getirilerek kurutulur. kinci aamada, levha veya ekil verilmi paralar 1200-1300 C sda frnlanarak ilk piirme gerekletirilir. nc aamada, bir kez piirilmi paralar zerine, ilkin naklar fra ile ilenip, sonra srlanr veya dorudan srlama ilemine geilir. imdi modern yntemlerle retim yapan ini fabrikalarnda naklama ilemi fra yerine serigrafi bask tekniiyle de yaplmaktadr. ini srlama ii, sulama (aktma), daldrma, pskrtme veya fra ile srerek yaplr. Son aamada, sslenip srlanan iniler tekrar frnlanarak soumaya braklp ilem tamamlanr.

ini Bezemeleri ve Kullanm Alanlar

lk nceleri Karahanllarda renkli srl tula ve ini mozaik tekniiyle meydana getirilmi kf karakterli kitbeler ve snrl lde geometrik bezemeler kullanlrken zamanla ini kullanm yaygnlk kazanarak mimari tezyinatn ayrlmaz bir paras olmutur. Din yaplarda genellikle figrl bezemeden uzak durulmutur. Figrl bezeme veya tabiattan nesneleri olduu gibi resmetmek yerine, onlar belli esaslara gre slba ekerek naklatrma yoluna gidilmitir. Seluklu dneminde Konya, ini sslemeciliinin merkezi durumundadr. lk rneklerde tula ve srl veya renkli srl tulalar kullanlrken daha sonralar sathlarn ini mozaikle kaplanmas yaygnlk kazanmtr. Anadolu Seluklu mimarisinde din yaplar ekseriyetle ini mozaik teknii ile sslenmitir. ini mozaik tekniinin yapsna uygun olduu iin, ekseriyetle geometrik karakterli yazlar ve sonsuza uzanan geometrik dzenlemeden kesitler alnarak sathlar bezenmitir. Geometrik bezeme ve yaznn yan sra, rm slbu naklar da uygulamada kendisine hatr saylr derecede yer bulmutur. ini mozaik teknii yaplarn d cephelerinde, bilhassa minare gvdelerinde, yar ak meknlarda, eyvanlarn kemer ve tonozlarnda, takaplarda, mihraplarda, sandukalarda, kubbe geilerinde, kubbe ilerinde

187

ve tavanlarda belli program dahilinde kullanlmtr. meknlarda insan elinin eriebildii yerlerde daha ok dz renkli ini levhalar kullanlrken el demeyen yerlerde ini mozaik tercih edilmitir. ini teknolojisinin gelimesiyle ini mozaik, yerini nce renkli sr (lakab) inilere, daha sonra da sr alt inilere brakmtr. Sr alt iniler daha ok i meknlarda kullanlm, duvarlar pencere stlerine kadar bu inilerle kaplanmtr. Nilerde, mihraplarda, minber klahlarnda, pencere alnlklarnda, ocaklk yamaklarnda, kuak yazlarnda, ina ve kuak kitbelerinde ve sofa duvarlarnda kendine yaygn bir kullanm alan bulmutur. Ayrca ini malzemeden yaplan kandiller, amdanlar ve dekoratif asklarla i meknlar donatlmtr. Klasik devir Osmanl mimarisinde, yaplarn d cephelerinde ini kullanlmazken, Batllama srecinde i meknlardan da ini kullanm kalkmtr. Osmanlnn son devir mimarlarnn balatt mill mimari hareketi yaplarnn d cephelerinde, bilhassa pencere alnlklarnda ve kemer koltuklarnda ini kullanm son defa reva bulmutur.
Eimli yzeylerin kaplanmasnda ini mozaik tekniinin tercih edilme sebepleri nelerdir?

Resim 8.12: Bina cephesinde ini kullanmna rnek: Byk Postahane (Postahane-i mire)- Sirkeci Kaynak: Aziz Doanay Arivi

ini Ustalar
Trk-slm geleneinde baz sanat dallarnda sanatkrlar zaman zaman tevazu gstererek, bazen de eser kolektif bir almann rn olduu iin eserlerine imza koymaktan kanmlardr. Bu yzden eserleri gnmze kadar ulam birok sanatkrn ismi veya hayatna dair bilgi bulunmamaktadr. Bununla birlikte eserlerine imza koyan birok sanatkr sayesinde bu ustalarn nereden geldikleri ve ne tr iler yaptklar konusunda snrl da olsa bilgi sahibi olabilmekteyiz.

188

lk dnem yaplarnda grlen renkli srl tula ve ini mozaik sanatnn ustalar hakknda fazla bilgiye sahip deiliz, ancak birok Anadolu Seluklu yapsnda sanatkr imzas bulunmaktadr. Anadoluda ini mozaik sslemenin grld ilk nemli yaplardan biri, Sivastaki Keykvus I. Drifsnda bulunan zzeddin Keykvusa ait trbedir. Geometrik dzenlemenin hkim olduu bezemede yer alan, ini zerine kaznarak yazlm usta kitbesinden bu eseri meydana getiren kiinin Marendli Ahmed olduu anlalmaktadr. Bu kitbeden de anlalaca zere usta Tebriz yaknlarndan gelmitir. Eski Malatya Ulucamiinin (1224) kubbesi, eyvan ve orta avlusunun duvarlarnda grlen muhteem ini mozaiklerde de birka usta imzas ile karlamaktayz. Bunlardan en ok dikkat ekeni Ykub b. Ebbekir elMalatdir. Bu isme hem merkez kubbenin oturduu, ana mekan eyvana balayan kemer iinde, hem de eyvann orta avluya bakan kemer banda rastlamaktayz. Kazma tekniinde yazlm ini kitbelerden anlalaca zere, burada alan ustalar yerli sanatkrlar olup aslen Malatyaldrlar. Ustalarn Malatyal oluu, bu sanatn artk Anadoluda da baarl bir ekilde icra edilebildiini ortaya koymaktadr. Sral Medresenin (1242) eyvanndaki ini mozaik sslemelerde de yine ran meneli bir ustann ismi, Mehmed b. Mehmed b. Osman el-Benn etTs olarak kaytldr. Osmanl dnemine gelindiinde, iniciliin merkezi znikte Orhan Gazi zamanndan kalma inilerden birinin zerinde Musullu Abdullah ismi okunmaktadr. elebi Mehmedin yaptrm olduu inileriyle mehur Bursann en iddial yaplarndan birisi olan Yeilcami ve trbede Tebrizli ustalarla birlikte Ali b. lys Alinin isimleri dikkat ekmektedir. Bu ustalar Osmanl sanatna nemli derecede yn vermi ve ivme kazandrmlardr. Burada rm slbu yannda haty slbu da repertuara katlmtr. Bu yeniliklerin ini sanatna katlmasnda Ali b. lys Alinin elbette byk bir pay vardr. Yine Yeilcaminin, kmilen renkli sr ve ini mozaik kapl hnkr mahfilindeki Mehmed el-Mecnn ismi hakknda hibir bilgimiz olmasa da bu sanatkrn sanatmza katks inkr edilemez derecede nemlidir. Bursa Yeilcami mihrap inileriyle byk benzerlik gsteren Edirne Muradiye Camii inilerinin de Tebrizli ustalar tarafndan yapld dnlmekle birlikte maalesef bu konuda kesin bilgi bulunmamaktadr. mzas bulunmamakla birlikte stanbul Yavuz Sultan Selim Camii (1522) ve Trbesinin inilerinin Tebrizli Habib Ustann eseri olduu konusunda bilgiler bulunmaktadr. ehzade Mehmed Trbesinde (1543) usta imzas olduunu dndmz ini zerine yazlm mkl bir kitbede, Mehmed ismi grlmektedir. Bundan sonraki ini ustalar hakknda ariv kaytlarnda baz bilgiler bulunsa da, iniler zerinde uzun bir sre usta imzasna rastlanmamaktadr. Ancak XVII. yzylda yaygnlk kazanan Kbe tasvirli inilerde tekrar usta imzalarna rastlamaktayz. Osmanlnn son devir inilerine en gzel rnek, Hafz Emin Ustann elinden kan Eypteki Sultan Reat Trbesi (1914) inileridir. Son olarak diyebiliriz ki, ini sanat Trk mimari tezyinatnda tarih boyunca nemli bir yer tutmu, binalar her devirde gelien teknolojiye paralel

189

olarak retilen inilerle bezenmitir. Birok eserin ustas bilinmese de, iniler zerindeki imza kitbelerinden ve tarih kaynaklardan, Trk ini sanatnn geliim srecinini takip edebilmek mmkndr.

zet
Duvar, kemer ve kubbe gibi yzeylerin kaplanmasnda kullanlan, killi topraktan piirilerek yaplm, genellikle renkli ve yzeyi srl levhalara ini; srl veya srsz kse, tabak, fincan, vazo gibi kapal veya ak formlardaki pimi topraktan yaplm kullanm eyalarna da ini evn veya seramik denir. Mimariye bal olarak gelien ini sanat, Anadoluda Seluklularla hayat bulmutur. Anadolu Seluklularnda yap malzemesi olarak renkli srl tula, tezyinat malzemesi olarak da renkli srl ini belli yrelerde yaygnlk kazanmtr. Srl tulalarda ilk zamanlar frze renk hkim iken, XIII. yzyln ikinci yarsndan itibaren frzenin yan sra kobalt mavisi ve patlcan moru da yer almtr. Duvarlarda ou zaman dz levha halindeki iniler kullanlrken, kitbelerde kabartmal iniler kullanlm, kemer, tonoz ve kubbe gibi eimli sathlarda ise ini mozaik tercih edilmitir. XIV. yzyln ortalarndan XVII. yzyln sonlarna kadar Osmanlnn ini retim merkezi znik ehri olmutur. znik ve evresinde retilen iniler genellikle krmz hamurludur. XV. yzyln ortalarnda beyaz sert hamurlu, mavi-beyaz iniler ortaya kmtr. XV. yzyln sonlarnda in porselenlerinin de etkisiyle, znikte olduu gibi Ktahyada da beyaz hamurlu, ounlukla astarsz, renksiz effaf srl, mavi-beyaz ini retimine geilmitir. XVI. yzyln ikinci yarsnda imar faaliyetleri younlat iin buna paralel olarak ini kullanm da artmtr. Ancak her ne sebeptense XVII. yzyln sonlarndan itibaren znik atlyelerinde bir gerileme grlmektedir. Bir ara Damad brhim Paann gayretleriyle stanbulda Tekfur Saraynda ini retilmeye balanmsa da istenilen sonu alnamad iin retimden vazgeilmitir. Osmanlnn bundan sonraki ini merkezi Ktahya olmutur. znik atlyeleri daha ok saray iin stn nitelikli iniler retirken, Ktahya atlyeleri daha ok halkn taleplerine cevap vermitir. XVIII. yzylda anakkalede de seramik retimi hz kazanmsa da gnmzde Ktahya atlyeleri gelenei srdren ana merkez olmutur.

Kendimizi Snayalm
1. Perdahl ini tekniine en erken ne zaman ve nerede rastlanmtr? a. Abbsler zamannda Smerrda b. Anadolu Seluklular zamannda Konyada c. Osmanllar Zamannda znikte d. Osmanllar Zamannda Ktahyada e. Karahanllar Zamannda Kgarda

190

2. Renkli sr ini teknii Trk ini sanatnda ilk defa nerede grlmektedir? a. Edirne Selimiye Camii b. Konya Sral Medrese c. Bursa Yeilcami d. Sivas Gkmedrese e. stanbul Sultan Ahmed Camii 3. Osmanlda ini mozaik teknii en son hangi yapda kullanlmtr? a. Bursa Yeilcamii b. stanbul Haseki Hrrem Sultan Trbesi c. Edirne Muradiye Camii d. stanbul Mahmud Paa Trbesi e. stanbul Yavuz Selim Camii 4. Aadakilerden hangi ini teknii daha ok sivil mimaride kullanlmtr? a. ini mozaik b. Sr alt mavi-beyaz c. Tekfur inileri d. Srst/Lakab e. Mina ve Luster 5. Aadakilerden hangisi Trk mimarisinde kullanlan yaygn duvar kaplama malzemesi deildir? a. Fafr evn b. Elvan ini c. ini mozaik d. Srl tula e. K

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. c Yantnz doru deilse Tarihe ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Tarihe ksmn yeniden okuyunuz.

191

3. d 4. e 5. a

Yantnz doru deilse Tarihe ksmn yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse Perdahl ini konusunu yeniden okuyunuz. Yantnz doru deilse ini ve Seramik Yapmnda Kullanlan Maddeler blmn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 slm dininin tevhid inanc gerei insan, hayvan ve fantastik figrlerden oluan canl tasvirlere scak baklmadndan bu tarz bezemeler din yaplardan uzak tutulmutur. Sra Sizde 2 Osmanl znik inileri be devreden geerek klasik eklini almtr. Birinci devre: krmz hamurlu ve tek renkli srla yaplm iniler. kinci devre: Milet ii denen krmz hamurlu iniler. nc devre: Seluklu etkisi tayan tek veya iki renkli motiflerle ilenmi iniler. Drdnc devre: am ii ad verilen mavi-beyaz iniler. Beinci devre: Hafif kabarka, parlak mercan krmzsnn kullanld ok renkli sr alt iniler. Sra Sizde 3 Topraa maden grnm vermek iin perdah/luster teknii kullanlr. Bu teknikte ini zerine beyaz astarl, renksiz effaf sr srldkten sonra bir kez piirilip, levha veya evn zerine yerletirilecek naklar altn, gm ve bakr gibi maden oksitlerle ilendikten sonra tekrar frnlannca toprak malzeme pitiinde maden bir grnm kazanr. Sra Sizde 4 Dz renkli levhalardan kesilen paralar arka ksma doru hafife pahlandktan sonra srl yzeyi alta gelecek ekilde, belli kalplar ierisine muntazaman yerletirilip arkasna har dklr. Har kuruduktan sonra, kalp halindeki paralar duvara yaptrlr. Sra Sizde 5 ini mozaik tekniinde desenleri oluturan kk paralar, byk levhalardan kesilerek karldndan, dz ini levhalara nisbetle yzeye daha iyi intibak salad iin, eimli yzeylerde ini mozaik tercih edilmitir.

Yararlanlan Kaynaklar
Ark, Rhan (2000), Kubad Abad Seluklu Saray ve inileri, Bankas Yaynlar, stanbul. Aslanapa, Oktay (1949), Osmanllar Devrinde Ktahya inileri, stanbul. Atasoy, Nurhan - Julian Raby (2008), Iznik: The Pottery of Ottoman Turkey, London: Laurence King.

192

Doanay, Aziz (2009), Osmanl Tezyinat: Klasik Devir Hanedan Trbeleri 1522-1604, stanbul: Klasik Yaynlar. Krml, Faik (1981), stanbul inicilii, Sanat Tarihi Yll, XI, stanbul, s. 95-110. ney, Gnl (1977), Trk ini Sanat, Yap Kredi Yaynlar, stanbul. ney, Gnl (1987), slam Mimarisinde ini, Ada Yaynlar, zmir. Yetkin, erare (1986), Anadoluda Trk ini Sanatnn Geliimi, stanbul niversitesi Fen Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul. Yetkin, erare (1993), ini, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, stanbul, VIII, 329-334.

193

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Ahap, maden, hal sanatlar ile ta oymaclnn Trk sanat ve zanaatlar iindeki yerini derlendirebilecek, Bu eserlerinin Trk kltr miras iindeki nemini aklayabilecek, Gemiten kalan gzellikleri tanma, koruma ve modern hayatn imkn ve koullar iinde onlar gelecee tamann nemini aklayabilecek.

Anahtar Kelimeler
Ahap oyma ve kakma sanat Kndekr Maden sanat Hal sanat ve seccadeler Ta iilii ve mezar talarnda tezyin unsurlar

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Ansiklopedilerden Ahap, Hal, Kakmaclk, Kndekr, Maden, Oymaclk, Ta ilii maddelerini okuyunuz. Gemi asrlara ait Trk mezar talarnn hangi sanat ve bilim dallarnn ilgi alanna girdiini aratrnz. Tarih yaplar ve mze gezileri yaparak konuyla ilgili eserleri yerinde gzlemleyiniz.

194

Dier Sanatlar
GR
Son iki asrda yaplan arkeolojik kazlar Trklerin sz edilen sanat dallarndaki mzisinin milttan nceki asrlara kadar gittiini, sz gelimi dnyada bilinen en eski halnn Trklere ait olduunu ortaya koymutur. Seluklular geleneksel birikimlerini geldikleri ran ve Anadolu gibi yeni corafyalarda yerel miras ile meczetmeyi baarm, tarih sre iinde kendi slplarn koruyarak srekli gelimenin formln yakalamlardr. Baka mimari yaplar yannda zellikle birer ak hava mzesi grnmndeki camiler, Trk slm sanatnn farkl dallarnda ortaya konan birbirinden gzel sanat eserlerinin deta birer sergileme alan olmutur. Bu nitede mimari, ini, seramik ve kitap sanatlar dnda kalan Trk sanatnn dier baz alanlar ksa bilgilerle ele alnacak; ahap, hal ve maden sanatlar ile ta ilemecilii konularnda tarihe, teknik ve rnekler baznda ksa bilgiler verilmeye allacaktr.
Anahtar kelimeler kullanlarak internet ortamnda konu ile ilgili bilgi ve grsellere ulaabilirsiniz.

AHAP SANATI
Aa ve kereste anlamnda Arapa haeb kelimesinin oulu olan ahap, szlk anlamnn dnda, farkl aa cinslerinden seilen malzemenin oyma, kabartma, geme gibi tekniklerle ilenmesi sonucunda ortaya kan bamsz bir sanat dalnn da ad olmutur. Ahap ilemeciliinin tarih iinde uygulama alanlar pek geni ve eitlidir. Ahap nemli bir mimari eleman olduu gibi, gndelik hayatn da pek ok yerinde varln hissettirir. Tarihten gnmze intikal etmi cami, saray, kasr, kk, trbe vb. yaplarn i meknlarnda nemli birer mimari eleman durumundaki kap ve pencere kanatlar, mahfil ebekeleri ve cami i mimarisinin tamamlayc unsuru olan minberler, vaaz krsleri ile Kuran mahfazalar, rahleler vb. cami teberrkt eyas da Trk ahap ileme sanatnn ne kan rnekleri arasnda saylabilir.

195

Trbelerdeki devlet ve din byklerine ait sandukalar, padiahlar tarafndan bayram ve dier merasimlerle kabuller srasnda kullanlan tahtlar, saray ve evresindeki elitlere ait mcevher kutular, ok eitli meknlarda kullanm alan bulmu dolaplar, sandklar, lambalklar, kavukluklar, sehpalar, paravana, ekmece gibi daha birok eya da ahap sanatnn konusu kapsamndadr. stanbulda Topkap Saray, Trk ve slm Eserleri ve Deniz mzeleri ile Ankaradaki Etnografya Mzesi ve dier baz mzeler, Trk ahap sanatnn sekin rneklerinin korunup sergilendii meknlar arasndadr. Ahap sanatnda kullanlan aa cinsi, corafyann artlarna ve kullanm amacnn gereklerine gre deiir. Bunlar arasnda ceviz, sedir, abanoz, gl aac, hlamur, kestane, mee, am ve benzerleri bata gelir. ou zaman lke iinde yetien aalara bavurulduu bir gerek olmakla birlikte, lke dndan da kara ve deniz yolu ile aa temini yoluna gidilir. Trkler genel anlamda Asya ilerinden Anadoluya dein tarihten getirdikleri kendi sanat ve kltr birikimlerini, bulunduklar corafyann zgn sanat ve kltr miras ile beslemeyi ustaca baarmlar, bylece srekli gelimeyi salamlardr. Genelde oyma, kabartma ve kakma olarak zetleyebileceimiz geleneksel aa ileme teknikleri arasnda unlar sayabiliriz: Dz sathl ve yuvarlak sathl derin oyma, eri kesim, ebekeli oyma (ajur), dz sathl ve kabartmal kakma. Sanat, yzeyden zemin ilerine doru ban dik tutarak alr, dz sathl oyma tekniini uygular ya da yzeydeki kabartmann yuvarlakln salayacak biimde serbest hareketlerle alarak yuvarlak sathl derin oymay ortaya karr. Bazan da yzeyi daha da iten oymak ve baz fazlalklar dar karmak suretiyle ajur da denen ebekeli derin oyma tekniine bavurur. Yaplan arkeolojik kazlar srasnda Radloffun 1865te Altay kurganlarnda ve Rudenkonun 1947-1949 yllarndaki Pazrkta bulduklar ahap eyann ortaya kard bir gerektir ki, Orta Asya alarndan bu yana Trkler ahapla mzisi ok eski zamanlara uzanan bir iliki iindedirler. Bu gl ilginin, Seluklu ve Osmanl asrlarnda da kuvvetle sregelmi olduu grlr. Gnmze ulam erken dnem slm ahap sanat rneklerinde, dnemin mimari eserlerindeki kabartma ta tezyinat etkili olmutur. Halen Berlin slm Eserleri Mzesinde tehir edilen Metta Saray kabartmal ta duvarlarndaki akantus ve asma yapraklar, erken ve mteakip dnem ahap eserlerinde oyma teknii ile uygulanmtr. Ftm dnemi eseri el-Ezher Camiinin ahap kaps ile dnemin baz camilerindeki ahap iler buna rnek verilebilir.

196

Resim 9.1: Konya Mevln Mzesinde Beylikler dnemine ait kap kanatlar Kaynak: M. H. Suba Arivi

Seluklularda, ahap ilerde daha ok oyma/kabartma, ebekeli oyma, atma (kndekr) ve boyama teknikleri kullanlm, mimari eserlerdeki kap ve pencere kanatlar dnda minberden rahleye, krsden sandukaya pek ok gzel eser meydana getirilmitir. Trk ve slm Eserleri Mzesinde (nr. 267) zerinde Sultan Keykvus b. Keyhusrevin ad bulunan rahle ile Konya Mevln Mzesindeki (nr. 333) rahle Seluklu dnemi aa oyma iiliini yanstmak asndan nemlidir. Genelde esasn oyma tekniinden alan bir baka metot da yzeydeki desenin oyulan yuvas iine baka bir aa parasnn tutkal yardm ile yerletirilmesidir. Konya Mevln Mzesinde sergilenen (nr. 332) 1278 tarihli Seluklu rahlesi bu tekniin gzel bir rneidir. Kndekr tekniinde bir ahap iskelet zerinde yan yana getirilen geometrik mahiyetteki ahap paralarla bunlar birbirine balayan oluklu ahap kiriler tutkal ya da ivi kullanlmakszn i ie geirilmek suretiyle eser tamamlanr. Dolaysyla iklim artlar ve zamann getirdii eskime ile bu paralar kuruyup ufalsa da yerinden dp ayrlmaz. Bu teknie kndekr diyoruz. Gnmze kadar korunarak gelmi ahap minberler iinde kndekr tekniiyle yaplm kymetli rnekler vardr. Konya Aleddin Camiinin Ahlatl bir ustaya ait 1155 tarihli, Siirt Ulucamiinin Abdlfettah isimli bir ustaya ait 1191 tarihli, Divrii Ulucamiinin Tiflisli Ahmede ait 1241 tarihli minberleri bunlar arasnda saylabilir. XII-XIV. yzyllara ait Aleddin Camii, Malatya ve Kayseri Ulucamii ile Ankara Aslanhane Camii minberleri, Birgi Ulucamii pencere kanatlar, Ankaradaki Hac Bayram Trbe kaps ile Ah erefeddin sandukas da Anadoludaki Trk ahap iiliinin derin oyma tekniindeki en eski ve nefis rnekleri arasndadr.

197

Yldz paralarn birbirine balayan talarn ivilerle zemine monte edildii bir yalanc kndekr ile kndekr grnml ancak tm paralarn oyularak tek zeminde oluturulduu kabartmal bir baka yalanc kndekr daha sz konusudur. Ancak bu trden eserler zaman iindeki s ve rutubet deiikliklerinin, scaklk ve soukluk farklarnn ahapta oluturduu hareketlenmeye dayankl deildirler.

Resim 9.2: Birgi Ulucamii kap detay Kaynak: M. H. Suba Arivi

Ankaral Davuda ait 1306 tarihli orum Ulucamii minberi, Muzafferddine ait 1320 tarihli Birgi Ulucamii minberi, Ankaral Abdullaha ait 1367 tarihli Kastamonu Kasabaky Camii kap kanatlar, Antepli Hac Mehmed Fakihe ait 1376 tarihli Manisa Ulucamii ve 1399 tarihli Bursa Ulucamii minberleri Beylikler ve erken Osmanl dneminin tarih ve usta adna da yer verilmi kitbeli en gzel rneklerini oluturur. ki yz de kndekr teknii ile hazrlanm kapaklar ile Mevln Mzesindeki (nr. 328) dolap, yine ayn mekndaki Mevln Celleddin-i Rm sandukasn evreleyen kndekr kafes, Ankara Etnografya Mzesinde sergilenen rgp Damsa ky Tahun Paa Camii minber kaps ve Ankara Hac Bayram Camii pencere kanatlar da ahap sanatnn en gzel rnekleri arasndadr. Derin oyma teknii ile meydana getirilen Konya Sadreddin Konev Camii (XIV. yzyl) ve Bursa Yeilcaminin pencere kanatlar (XV. yzyl) ile ayn yzyl eseri Karaman maret Camiinin kap kanatlar olaan st incelikte ilenmitir. ebekeli oyma tekniinde evresi oyulan palmet, lotus ve kvrk dallardan oluan desenlerin en ince ularndan birbirine baland zengin kompozisyonlar meydana getirilmi ve bu teknik minber ve krs aksam ile rahle ve korkuluklarda kullanlmtr. Motiflerini altgen ve gen yldzlarla baz stilize iek ve kularn oluturduu desenlerin ahap stun balklarnda, kiri ve konsollarda boyama teknii ile uyguland dnemin baz ahap camileri arasnda Afyon Ulucamii, Beyehir Erefolu Camii, Kastamonu Candarolu Mahmud Bey Camii rnek verilebilir.

198

Beylikler dneminde Ankara ve evresinde rastlanan ahap rneklerine baklrsa burada slp, teknik ve iilik bakmndan hayli ileri seviyede i reten ve tm Anadoluya hitap eden ahap atlyelerinin varl anlalr.

Resim 9.3: stanbul Ftih Camiinde vaaz krss Kaynak: M. H. Suba Arivi

Osmanl dneminde ise Seluklu geleneinin byk lde srdrld, oyma, ebekeli oyma ve kndekr yannda baz yeni tekniklerin ortaya kt grlr. Tasarlanan desenin eitli malzemelerden kesilip hazrlanan paralar, uygun baklarla (kalem) oyularak hazrlanan ukur zemine yaptrlr. Ayrca, kesilip kullanma hazr hale getirilen sedef, fildii vb. malzemenin ukur amadan yzeyde tutkal yardm ile mozaik biiminde yan yana getirildii bir uygulama sz konusudur. Mzelerimizdeki Osmanl dnemine ait fildii kakmal en eski eser, II. Bayezid dnemine ait 1505 tarihli Kuran- Kerim mahfazasdr. Topkap Saraynda (nr. 2/2879) XVI. yzyl sonlarna ait fildii ve sedef kakmal bir Osmanl tahtnn vakur ve soylu grnts yannda, ayn zamanda sedefkr olan Mimar Mehmed Aa tarafndan Sultan I. Ahmed iin hazrlanan sedef, baa, zebercet, yakut ve zmrt kakmal pek mzeyyen bir taht daha vardr ki gzleri kamatracak gzelliktedir.

199

Resim 9.4: Sleymaniye Camii vaaz krssnden detay

Ftih ve Yenicami ile Beylerbeyi Hamid-i Evvel camilerinde bulunan drt asr ncesinden kalma vaaz krsleri, sedef ve baa gibi dier malzemeler yannda aa ve kemiin de kakma tekniinde kullanldn gsteriyor. stanbul Deniz Mzesinde Osmanl dnemi ahap sanatnn boyama dahil pek farkl tekniklerinin bir arada uyguland paha biilmez gzellikte eserler vardr. Saltanat kayklar bunlarn banda gelir. XV-XVI. yzyla ait Edirne II. Bayezid Camii ile Topkap Saray Hazine Dairesi kaplar, Badat ve Revan Kk kaplar devrin en gzel ahap rnekleridir. Bu dnemde iekli bezemeler yannda rmlerin, benek motifinin ve fildii kakma teknii ile baz yaz frizlerinin de devreye sokulduu grlr. stanbulun fethinden sonra ina edilen Topkap Saraynda bu asrda ahap atlyelerinin de kurulduu, buradan nemli sayda ahap sanatsnn (nahhat, sedefkr vb.) yetitii grlr. XVII ve XVIII. yzyllarda sedef, baa ve fildii kakma ile zellikle sedef mozaik teknikleri barok ve rokoko slplarnn da etkisi altnda kalarak daha ok yaygnlam, XIX. yzylda dolap kapaklar, ekmeceler, lambalk ve kavukluklar ile tavan gbeklerinde Edirnekr boyama teknii uygulanmtr. Ahap sanat, en eski rneklerine XIII. yzylda rastladmz ahap camiler yannda Anadolu Seluklu, Beylikler ve Osmanl asrlar boyunca Ankara, Ktahya, Kula, Safranbolu, Mudurnu, Bursa ve Tokat gibi eski Anadolu ehir ve kasabalarnda ina edilmi ahap evler ile stanbul Boaz kylarndaki Amcazde Hseyin Paa ve Emirgan erifler Yals gibi yaplarda ahap tavanlar, dolap kapaklar, raflar, lambalklar ve benzeri eyada eitli tekniklerle bezemenin en ince ve gzel rnekleri karmza kar. Geleneksel ahap iiliinin bir de zanaat cephesi sz konusudur. Daha ok folklorik deer tayan bastonlar, azlklar, pipolar, kak, havan vb. baz mutfak eyas da geleneksel Trk ahap iiliinin daha ok zanaat kanadnda yerlerini almlardr.

200

Resim 9.5: Kandil Kaynak: (XIV-XV. yzyl, Islamic Art, Londra 2009, say: 1)

MADEN SANATI
Trkler tarih boyunca metal eya zerine eitli teknikler kullanarak, bazan birden fazla teknie ayn sre iinde bavurmak suretiyle maden sanat alannda gzel eserler ortaya koymulardr. Savalarda kullanlan toplar, giyilen zrhlar, kl, kalkan, mifer gibi korunma aralar, kap ve pencere kanatlarnda kullanlan kulp, kilit, tokmak, kebent, srg gibi eler, amdanlar, kandiller, ebekeler, bayrak, sancak ve kubbe alemleri, tas, ibrik, kazan ve tepsi gibi birtakm mutfak eyas, kemerden fincan ve bardak zarfna gnlk eya ile bilezikten kpeye her trl tak malzemesi maden iiliinin ilgi alanna girer. bn Battta ve Evliya elebi gibi nl gezginler seyahatnmelerinde Anadolunun ilgili blmlerini gezerken buralardaki maden kaynaklarndan ve retilen eserlerde uygulanan iilikten bahsederler. Mesel Erzincan ve Tokat bakr, Gmhane de gm memleketidir. Bu gibi blgelerde ad geen madenlerin ilendii, tecrbeli ustalar elinde sanatl birer eyaya dntrld atlyeler vardr.

201

Resim 9.6: Kubbe alemi Kaynak: M. H. Suba Arivi

Osmanl ncesinden kalma zerinde iilik olan metal eya, altn ya da gm olmayp, daha ok tun veya pirintendir. Seluklular bu trden metal objeler zerinde gelitirdikleri tekniklerle altn ve gme olan talebi hafifletmeye almlar, tun eya zerinde krmz bakr ve gm yapraklarla kakma yapmlardr. Osmanllar dneminde atlyelerde ilenen maden eya eidi zenginlemi, uygulanan teknikler daha da gelimitir. Tun ve pirin yannda altn, gm, bakr, sar, elik ve ulalabilen her trl maden ileme alanna girmi, bugn mze ve zel koleksiyonlar ssleyen paha biilmez deerde saysz eser retilmitir. Maden eyann yapmnda dkme ve dvme teknikleri kullanlr. Obje zerindeki kabartma desenler eserin tezyin deerini belirler. Bu da alet yardmyla yzeyden derine inerek ya da metal parann tersinden dvlmesi suretiyle salanr. Bazan da yzeyde oluturulan ukurlarn eitli maddeler yardmyla doldurulmas ve esere kabartmal bir grnt verilmesi yoluna gidilir. Bunlar dnda da zellikle Osmanl dneminde uygulama alan bulmu oyma, kakma, alma, kazma, vidalama, altn kaplama (tombak), savatlama, zincir ii, daha ok tak ve tren eyasnda kullanlan telkri ve mine gibi gelitirilmi birok teknik sz konusudur. Bu tekniklerin uygulanmasnda ayak ark, mengene, demirci makas, pense, ee ve kalem gibi aletler kullanlr.
Osmanl dnemi aa ililiinde hangi teknikler yaygn olarak kullanlmtr?

202

Trk corafyasnda maden sanat alannda yzyllar iinde meydana getirilmi saysz eser, stanbuldaki Topkap Saray, Asker Mze ve Trk ve slm Eserleri Mzesi ile birlikte pek ok dnya mzesinin koleksiyonlarnda sergilenmektedir.

Resim 9.7: Pazrk hals Kaynak : www.kaybolansanatlar.com

HALI SANATI
Hal kelimesi Farsa olduu da sylenen kaliden gelme bir kelime olup, yaama meknlarn ta, toprak veya ahap zeminden ayran dokuma tekniine dayal bir sanat alanna ad olmutur. Eski Trkede halclkla ilgili kelimelerin okluu, hal sanatnn tarih kimliini de aydnlatr. Birou yabanc olmak zere yakn dnem aratrmalar, hal sanatnn Asya ve Trk meneli olduunu ortaya koymu bulunmaktadr. Rus arkeolog Rudenko tarafndan 1947-1949 kazlarnda bulunmu olan milttan nce VIII. yzyllara ait Pazrk hals da, Dou Trkistann eski ehirlerinde ve Turfanda 1900l yllarn banda ortaya karlan hal paralar da bunu teyit etmektedir. 1,89 x 2 m. boyutlarnda kareye yakn Pazrk halsnn desimetrekp 36.000 dm iermekte olup, eser Leningrad Ermitaj Mzesinde tehir edilmektedir. Bu byklkte bir halda bu denli ince ve ok sayda Grdes/Trk dmnn mevcudiyeti o devir iin artcdr. Sz konusu kazlarda ve aratrmalarda bulunan hallarn dmleri biraz kaba olmakla birlikte, renkli yn ipliklerinin ular ve fazlalklar krplarak rnekler iyice belirgin biimde ortaya karlmtr. Dokuma tekniinde bu noktaya gelinmesi iin de bir gelime srecinin yaanm olmas icap eder ki bu da Trk halclnn balang tarihini hayli erken asrlara gtrr.

203

Byk Seluklular vastasyla Bat Asyaya, sonra da ran ilerine kadar gelmi olan Trk hal sanat, oradan da Anadolu Seluklular vastasyla Anadoluya intikal etmitir. adr hayat ihtiyalarn karlayan teknik bir bulu olan dml hallarn slm corafyasndaki yayl Trklerin batya doru ilerlemesi ile ilgilidir. Byk Seluklulardan gnmze pek bir ey ulam grnmyorsa da zellikle Konya ve Beyehirde bulunan hallar Anadolu Seluklu dnemi Trk hallarnn desen ve renk anlayn gnmze tarlar. 1905te Alman konsolosu Loyved tarafndan bulunan Konyada Aleddin Camiinde fersude biimde farkedilen btn, bei para halindeki hallar, stanbuldaki Trk ve slm Eserleri Mzesine intikal ettirilerek bakm ve korumaya alnmtr. En by 15 m2 olan bu hallarda koyu mavi ve krmz renkli zemin zerinde yer alan motifler de bu iki rengin ak tonlaryla oluturulmutur. Bu dnem hallarnda bol renk kullanm yerine, az sayda renk ile bunlarn farkl tonlarnn tercih edildii grlr. Daha ok geometrik ekillerin egemen olduu, ancak yer yer bitkisel motiflerin de bulunduu hallarn etrafnda kf tarz ssleme unsurlar da grntye ayr bir gzellik katmaktadr. 1930da Beyehir Erefolu Camiinde farkedilen Anadolu Seluklu hals da Konya Mzesi koleksiyonlar arasna alnmtr. Bundan be yl sonra Kahirede bulunan ve svee gtrlen hallar arasnda da Anadoludan gitme Seluklu hallarna rastlanmtr. XIV. yzylda baz hayvan motiflerinin biraz stilize edilerek iinde yer aldn Avrupal ressamlarn tablolarndan kardmz bu hallardan sonra, XV. yzyln sonuna doru daha ok geometrik desenlerin hkim olduu Holbein hallar karmza kar. Ressam Holbeinin tablolarna konu olduu iin bu adla anlan sz konusu hallar, Bat Anadolu veya Uak blgelerinde dokunmutur. XVI. yzyldan XIX. yzyla kadar bu blgede renk ve desen bakmndan fevklade gzellikte hallar retilmitir. Madalyonlu ve yldzl eklinde iki tipte ele alnabilecek olan bu hallarn motif tasarmnda biim tekrarlar yoluyla sonsuzlua dikkat ekilir.
Maden iiliinin ilgi alanlarn ksaca sralayabilir misiniz?

Bilinen Anadolu hallar dnda, teknik, malzeme ve renk anlay bakmndan tamamen farkl, bir dnem uygulanan dm sistemi ile ran tesirinin, Msrn fethini mteakip de Memlk etkisinin gzlemlendii Osmanl saray hallar, btn bu etkileimlerle birlikte kendi zgn slbunu kaybetmemi, hatta ngiltere, spanya ve Portekiz hallarnn ekillenmesinde rol bile oynamtr. XVI. yzyldan sonra Safevlerle ran hallar kendine zg bir tasarm anlayna sahip oluncaya kadar Trk halsna has salam tekstil karekterli asl ekillerini muhafaza etmilerdir.

204

Resim 9.8: Uak hals (XVII. yzyl)

Trk halclnn bir baka zengin alann da seccadeler oluturur. stanbuldaki Trk ve slm Eserleri Mzesi ile Berlin ve daha birok yabanc mzede nadir rneklerine rastladmz Osmanl seccadeleri Uak ve civar dnda sarayda da retilmitir. Ortaya kt blgelere gre renk ve desen tasarmnda deiiklikler gzlemlenen seccadelerin, Seluklu tarzn srdren Konya ve Bergama blgesi dnda, Grdes, Kula, ve Ladik ile Milas ve Krehir blgelerinde de retimleri devam etmitir.

TA L
Byk Seluklulardan Anadolu Seluklularna, Beyliklerden Osmanl asrlarna dek ortaya konan mimari antlar yoluyla Trkler daima ta iilii alannda nemli eserler ortaya koymulardr. Mengcek olu Ahmed Bey tarafndan yaptrlan Divrii Ulucamii ve Drifasnn cephelerinde ykselen antsal kaplar esiz gzelliktedir ve ok ince ta iilii ierirler. Seluklular, Anadolu Seluklular ve Beylikler dneminde ina edilen camiler, medreseler, kervansaraylar, hanlarn giri ksmlarnda ykseltilen ta kaplar olaan st bir ihtiam ifade eder ve grsellik asndan ulalmaz derecede zengin mesajlar verir. zellikle Anadolu Seluklular XIII. yzylda byk bir bayndrlk hareketi balatmlar, Anadoluda bulunan yerli halkn kltryle kendi kltrlerini harmanlayarak yeni bir sanat anlay ortaya karmlardr.

205

Resim 9.9: Elhamra Saraynda ta iilii Kaynak: M. H. Suba Arivi

Anadolu Seluklu mimarisinde ana malzeme tatr. Seluklular ta zellikle eserlerin ta kaplarnda byk bir ustalkla ve ince bir zevkle ileyerek Anadoluya zg bir slp oluturmulardr. Cami, medrese, kmbet, han ve kervansaray gibi yaplarda uygulanan ta sslemelerinde kompozisyonlar ok eitlidir ve her eserde farkl tasarmlar dikkati eker. Ta kaplarda sistem ve biimler birbirine benzer olsa bile sslemeler birbirinden olduka ayrdr. Dikdrtgen ereveye gre ekillenen kap, st ksmda sivri bir kemerle balamakta, sonrasnda ise etraf youn ssleme, yaz kuaklar vb. tezyin elerle bezenmi bir dikdrtgen ni ile tamamlanmaktadr. Bu zellikleri ile bu dnem ta kaplar benzersiz bir ihtiam ifade ederler.
Trk halsnn ham maddeleri nelerdir? Bunlarn renklendirilmesinde ne trden boyalar kullanlr?

Ta kap ssleme programlarndaki geometrik dzen, birbirine gemeler yaparak rlen ve etrafn dolandklar kemerin tepe ksmnda birbirlerine balanarak tamamlanan dmler ve eritler biiminde planlanr. Bazan da geometrik ekillerle birlikte bitkisel sslemelere de yer verilir. Erzurum ifte Minareli Medrese, Sivas Gkmedrese, Divrii Ulucamii, Konya nce Minareli Medresenin ta kaplarnda grlen tezynat mslman sanatkrn ruh inceliinin ve hnerinin talam halidir. Bitkisel motifler yannda geometrik desenler, gemeler, okgenler, yldzlar ve rozetler, ta kaplarda fazlaca grlen motifler arasnda saylabilir. Bunlar arasnda yass ve ilemeli olanlar kadar kabark ve ii boaltlm olanlar da vardr.

206

Resim 9.10: Divrii Ulucamii ta kaplarnda ta iilii Kaynak: M. H. Suba Arivi

Dnemin kale grnml antsal yaplarnda duvarlar yontulmu talarla, sade bir ekilde yaplr. Pencereleri az ve kk boyutlardadr. Bu sade yaplarn ihtiamn ve sanatsal zenginliini ince iilikleriyle girilerindeki ta kaplar temsil eder. Kaplarn hayranlk uyandran mimarisi ve karakteristik sslemeleri dikkat ekicidir. Bu kaplar ok byktr ve bazan duvarlardan bile daha yksektir. Her ne kadar aralarnda benzerlik varsa da her kap kendi dekoru ile tektir. Minareleri ounlukla tek renkli ve geometrik dekore edilmitir.

Resim 9.11: Konya nce Minareli Medresede hat detay Kaynak: M. H.Suba Arivi

Divriideki Ulu Caminin kuzey kapsnda alm durumda betimlenen byk lotus yapraklar; Sivas Gkmedresede, Erzurum ifte Minareli Medresede hurma aalar kullanlmtr. Bu sslemelerde ayrca baz hayvan figrleri sadeletirilerek kullanlmlardr. rnein, bir ylan, birok eri ve doru izgilerin birlemesiyle bir sr silmeler ve kk stunlara dnmtr. Rum denilen motifler ok zariftir ve ta zerine oymalarda rneklerine ok rastlanr. Ta iiliinde kullanlan sslemelerden bir dieri de kf ve sls yaz kompozisyonlardr.

207

Seluklu ta yaplarnda insan ve hayvan figrlerine de rastlanmaktadr. Kullanlan bu tr motifler arasnda srt srta vermi kartal, ku resimleri, kadn ve erkek insan balar bulunmaktadr. Kayseri Dner Kmbette ise aslan resimleri vardr.

Resim 9.12: Sleymaniye Camii avlu adrvannda ta iilii Kaynak: M. H. Suba Arivi

Kubbelerde genellikle tula kullanlm, tulalar da farkl dizmek suretiyle erit motifleri, genler, baklavalar, dne dne giden hareketleri tezyin amala resmetmeye almlardr. Bazlarnn ise kubbe ileri parlak renkli inilerle kaplanmtr. Erken dnem Osmanl mimarisinde Bursa Yeilcami ta kaps gerek ihtiam gerekse ta iilii ile Anadolu Seluklu geleneini srdrr grnmektedir. Ancak Osmanl yaplarnda bu ihtiam yerini zamanla daha mtevazi kaplara brakm, kap yerine yapy i hacim genilii ve ykseklii itibariyle byltme yoluna gidilmitir. Osmanl dneminde mihraplar, minberler, cmle kaplar ve minare erefeleri mukarnasl ta iiliinin gzde alanlar olarak karmza kar. Osmanl stun balklar da farkl grntleriyle kendine zg bir tezyin model olutururlar. erefe ve mahfil ebekeleri de genel olarak mermerden oyma geometrik gemeleriyle dikkati eker. Cami, medrese, trbe gibi yaplarn girilerinde yer alan, yapnn ina ya da tamiri ile ilgili manzum veya mensur bilgiler ieren, sls yahut talik celsi ile kabartma tekniinde ilenmi yazlardan oluan kitbeler de Osmanl ta iiliinin bir baka hner alann tekil eder.
Anadolu Seluklu ta iiliinin nemli bir alan olarak bilinen ta kaplarda ssleme hangi ekilde planlanr?

zellikle XIX ve XX. yzyl mezar talar Trk hat ve ssleme sanatlarnn geliim seyrinin gzlemlenebildii bir ta iilii alan olmas yannda, meslekleri ve snflar belirleyen kavuk biimleri ve dier tezyin zellikleri ve altnda yatanlarla ilgili ierdii manzum ve mensur bilgilerle de gemie k tutan deerli ve nemli bir tarih kaynak durumundadr. Osmanl ncesinde Ahlat, Osmanl dneminde Karacaahmet gibi kabristanlar ile seltin camilerinin hazrelerinde ta iilii bakmndan incelenmeye deer ok sayda mezar ta bulunmaktadr.

208

Resim 9.13: Eyp civarnda bir mezar hidesinde ta iilii Kaynak: M. H. Suba Arivi

zet
Trk sanatlar iinde her ne kadar mimari en bata anlyorsa da mimarinin tamamlayc unsurlar arasnda yer alan pek ok genin atlyelerinde retildii ahap, hal, maden sanatlar ve ta yontuculuu da en az dier asl alanlar kadar nemlidir. nk onlar ancak bunlarla tamamlanm olmaktadr. eitli aletler yardm ile farkl yntemler uygulanarak gelitirilmi muhtelif slplar iinde ortaya konmu bu eserlerin en gzel rneklerini cami, medrese, trbe, kervansaray, sebil gibi yaplarla Trk ve dnya mzelerinde ve baz zel koleksiyonlarda grebiliriz. Milletlerin sosyal bilinlerini tarihten getirdikleri deerler ekillendirir. Yaplan kazlarla ortaya kan bulgular ve alanlarnda yaplan aratrmalar bu sanat dallarnda Trklerin gemiinin milttan ok eski asrlara dayandn gstermektedir. Gnmze kadar bir anlamda korunarak gelebilmi bu sanat ve kltr mirasn sevmek ve gelecee tamak iin nce tanmak, bu gzelliklerle kendi meknlarnda bulumak gerek. Bunun iin de bol okumak kadar, gezmeyi de sevmek ve planlamak gerekiyor. Hibir gzellik yok olmaz, er ge kendi deer zellikleriyle ayaa kalkar ve kendini gsterir. Bu noktada ait olduu corafya eitli nedenlerle konuya bgne kalrsa bunu baka corafyalarn insanlar yapar. Bir kltr ve birikiminin ocuklarnn kendi kltr ve sanat miraslarna duyarsz kalmamalar millet olmak kadar, millet kalmann da gereidir. Dnyay daha yaanabilir ve daha gzel hale getirmek iin gemi insanlarn yaptklar ve braktklar arasndaki gzellikleri merak edip aratrmak ve o miras koruyup gelecee tamak deta bir grevdir.

209

Kendimizi Snayalm
1. Trk ahap oyma ve kakma sanatnda hangi aa cinsleri kullanlmtr? a. Kavak, vine, kzlck, nar b. Abanoz, ceviz, mee, imir c. nar, erik, elma, armut d. am, mee, hlamur, portakal e. Abanoz, mee, mandalina, kiraz 2. Ahap sanatnn cami i mimarisinde tamamlayc eleman olarak grev stlendii alanlar hangileridir? a. amdan, kulplar, krs, hanmlar mahfeli b. Mezzin mahfeli, pandantifler, niler c. Minber klahlar, pencereler, avizeler d. Kaplar, pencere kanatlar, minber, krs, rahleler, mahfil korkuluklar e. Mihrap, ta kap, imam odas ve erefeler 3. Aadakilerden hangisi maden sanatnda eitli teknikleri uygularken kullanlan aletlerdendir? a. eki, keser, bak, ivi, pense b. Yataan, keser, mengene, kerpeten c. Ayak ark, mengene, demirci makas, pense, ee, kalem vb. d. elik ivi, ayak ark, balta e. Makas, pense, eki, tornavida 4. Aadaki mzelerden hangisinde Trk hal sanatnn Trkiyedeki en gzel rneklerini grebiliriz? a. Trk ve slm Eserleri ve Sultanahmet Hal mzeleri b. Topkap Saray ve Sabanc mzeleri c. Hal Mzesi ve Sadberk Hanm Mzesi d. Arkeoloji ve Topkap Saray mzeleri e. Dolmabahe Saray ve Yldz Saray 5. Ta iiliinin yaz sanatyla bulutuu iki nemli alan hangisidir? a. Cmle kaplar, erefeler b. Minare gvdeleri, mihraplar

210

c. Minberler, kaplar d. Pencere sveleri, ta kaplar e. Mezar talar ve yap kitbeleri

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. b 2. d 3. c 4. a 5. e Cevabnz doru deilse Ahap Sanat blmn tekrar okuyun. Cevabnz doru deilse Ahap Sanat blmn tekrar okuyun. Cevabnz doru deilse Maden Sanat blmn tekrar okuyun. Cevabnz doru deilse Hal Sanat blmn tekrar okuyun. Cevabnz doru deilse Ta ilii blmn tekrar okuyun.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Trk ahap oyma ve kakma sanatnda daha ok abanoz, ceviz, mee, imir ve benzeri baz aa cinsleri kullanlmtr. Sra Sizde 2 Ahap sanatnn cami i mimarisinde tamamlayc eleman olarak grev stlendii alanlar kaplar ve pencere kanatlar dnda, minberler, krsler, bazen mihraplar, rahleler, mahfil korkuluklar ve benzeri baz teberrkt eyasndan ibarettir. Sra Sizde 3 Maden sanatnda eitli teknikleri uygularken ustalarn kulland aletler ayak ark, mengene, demirci makas, pense, ee, kalem ve benzerleri eklinde sralanabilir. Sra Sizde 4 Ta iiliinin yaz sanatyla bulutuu iki nemli alan, hat sanatnn geliim seyrinin zerlerinden izlenebildii nemli birer alan olarak mezar talar ile yap kitbeleridir. Bunlar da genelde zemin oyularak harflerin kabartma biiminde ortaya karld bir yntemle retilirler.

Yararlanlan Kaynaklar
Aslanapa Oktay (1987), Trk Hal Sanatnn Bin Yl, stanbul. Barta H. rcn (1998), Trk El Sanatlar, Ankara.

211

Demiriz, Yldz (1979), Osmanl Mimarisinde Ssleme I, stanbul. Diyarbekirli, Nejat (1984), Trklerde Halclk, Trk Edebiyat, stanbul, sy. 132, s. 44-49. Erginsoy, lker (1978), slm Maden Sanatnn Gelimesi, Ankara. Kerametli, Can (1962), Osmanl Devri Aa leri, Tahta Oyma, Sedef, Baa ve Fildii Kakmalar, Trk Etnografya Dergisi, Ankara, sy. 4, s. 5-13. Mlayim, Seluk (1982), Anadolu Trk Mimarisinde Geometrik Sslemeler: Seluklu a, Ankara. gel, Bahaeddin (1956), Seluklu Devri Anadolu Aa ilii Hakknda Notlar, Yllk Aratrmalar Dergisi, Ankara, sy. 1, s. 199-206. ler, Nazan (1993), Hal Sanat, Geleneksel Trk Sanatlar, stanbul, s. 115-135. ney, Gnl (1978), Anadolu Seluklu Mimarisinde Ssleme ve El Sanatlar, Ankara. Yetkin, erare (1991), Trk Hal Sanat, Ankara, s. 36-61, 87-137.

212

213

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra; Tarih sre ierisinde, slm dnyasnda msiki alannda yaplan almalar irdeleyebilecek, Din msikinin douunu hazrlayan etkenler ile geliim srecinin safhalarn aklayabilecek, slm tasavvufunun Trk din msikisine etkilerini aklayabilecek, Gerek camide ve gerekse tekkede icra edilen msiki ekillerini (formlar), mzikal zellikleri n plana kararak ayrt edebileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mzik, msiki, din msiki Tekke, cmi msikisi Ezan, tesbh, mevlid, mirciyye, nat, salt

neriler
Bu niteyi daha iyi kavrayabilmek iin okumaya balamadan nce; Sadettin Nhet Ergunun, Trk Msikisi Antolojisi, I-II, stanbul 1942-43, Sleyman Uluda, slm Asndan Msik ve Sem, stanbul 1976, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin din msiki tarih ve din msiki formlaryla ilgili maddelerini inceleyiniz.

214

Trk Din Msikisi

GR
Msiki tarihi, insanlk tarihi kadar eskidir. Tarihin ne kadar gerilerine gidilirse gidilsin msikinin mevcut olduu, doumundan lmne kadar insan hayatnn eitli dnemlerinde deta onunla i ie yer ald grlmektedir. Msiki, insann ruh dnyasnn ekillenmesinde, dier etkenler yannda ok farkl bir yeri olan zel bir olgudur. Hatta baz ilim adamlar tarafndan msikinin en ilkel toplumlarda bile, konumadan nce insan hayatna girmi bir unsur olduu ve insanlarn gndelik ilerini, daha konumalarn gelitirmeden nce ritim ile sonralar da basit bile olsa ritmin eliinde birtakm seslerle yani msiki ile yrtt ortaya atlmtr. Ayrca zellikle din nitelikli birtakm hareketlerden doan raksn da katlmyla bu 3 unsurun [ritim, msiki (melodi), raks] din yinlerin temelini tekil ettii gr bu konuda byk rabet grmtr. Msiki (mzik) kelimesinin kayna hakknda deiik grler ileri srlmtr. Bunlar arasnda en yaygn olan Latince musica ya dayandn ne sren grtr. Eski Yunancadaki mousikden (mousa) geldii kabul edilen musicann kk ise mz (muse) kelimesidir. Yunan mitolojisinde Tanr Jpiterin Tanra Mnemosyneden doan dokuz kznn ad olan mzlerin her biri ayr bir ilim ve gzel sanatn tanras saylmaktayd. Antik alarn sonlarna doru ise mus veya musike dendiinde sadece bugnk anlamda msiki kavram anlalmaya balamtr. Bu terim, birok milletin dilinde Latincesine benzer kelimelerle karlk bulmutur (mesel ngilizce music; Almanca, svee ve Danimarkaca musik; Greke musikhe vd.). Daha sonra slm kltr evresine ise IX. yzyldan balayarak el-mska/el-msk eklinde giren kelimeyi Trkler mslman olduktan sonra bu telaffuza yakn bir ekilde msiki olarak kullanmaya baladlar. Osmanl dneminde de bu ekildeki kullanl devam etti ancak Cumhuriyet dneminden sonra kelimenin Franszca telaffuzu olan mzik ekli yaygnlat. Pek ok alanda etkisi olmas sebebiyle msikinin tarih boyunca birok tanm yaplmtr. Burada bunlardan sadece birkana yer vereceiz. nl filozof ve matematiki Pisagor msikiyi birbirine benzemeyen eitli seslerden meydana gelen icra olarak tarif eder. Filozof ve tp bilgini bn Snya gre msiki birbirleriyle uyumlu olup olmad ynnden sesleri ve bu sesler arasndaki zaman srelerini aratran matematiksel bir ilimdir. Yazar ve dnr Jean-Jacques Roussecau (Ruso) msikiyi sesleri kulaa ho gelebilecek ekilde dzenleme sanat, filozof Emmanuel Kant ise sesler

215

araclyla birbirini takip eden gzel hisleri ifade etme sanat eklinde tanmlar. Son olarak, nemli unsurlarn da gz nnde bulundurarak ana hatlaryla msikiyi u ekilde tarif edebiliriz: Msiki, bir duygu, bir dnce ve tabi bir olay ifade etmek gayesiyle; ll/henkli seslerin belli bir sanat anlay ierisinde, ritimli/ritimsiz olarak estetik bir ekilde bir araya getirilme sanatdr. Msikinin nemi, pek ok zellii gz nnde bulundurularak, eitli yorumlarla ifade edilmitir. te bu yorumlar ierisinde bazlarn sz konusu edeceiz: Filozof Konfiyusun Bir milletin ahlk ynyle nasl idare edildiini anlamak isterseniz, o milletin msikisini inceleyiniz. szleri hayli dikkat ekicidir. ngiliz edebiyats William Shakespcare (ekspir)in mzik, yerle gk arasndaki her varl hi kimsenin dayanamayaca bir kudretle sarsar; nl mutasavvf dnr Mevlnnn msiki, Allah klar iin ruhun gdasdr. Zira msikide gerek sevgiliye (Allah) kavuma midi vardr; Alman bestecisi Ludwig van Beethovenin mzik, insan Allaha en fazla yaklatran eydir ve btn bilgilerin, btn felsefelerin stndedir; Alman edebiyats Johann Wolfgang van Goethenin (Gte) msiki, dorudan doruya ruha hitabeder, ruh da kendisini ancak msikinin desteiyle en iyi ekilde ifade edebilir cmleleri, insan zerinde msikinin etkisini ak bir biimde ortaya koymaktadr.

Msikinin Kayna
Msiki sanatnn hangi artlar ve etkenler altnda, nerede, ne zaman ve nasl doduu konusunda bugn kesin bir bilgiye ulaamayacamz ok doaldr. nk tarih ierisinde pek ok aamadan geerek eitli trleri oluan msikinin belirli bir zamanda, belirli bir tesirle meydana geldii sonucuna ulamak pek salkl bir yaklam olmasa gerektir. Buna ramen insanlar, tarih uurunun yava yava yerlemesiyle msiki sanatnn da bir kayna olmas gerektii konusunu gndeme getirmiler ve bu konuda birtakm fikirler ileri srmlerdir. Bu konudaki baz grler, msikinin tanrlar tarafndan bulunduu ynndedir. Mesel eski Hintte msikinin tanr Brahmann ei tanra Sarasvati; eski Msrda tanr Hermes, Horus veya Oziris, eski Yunanl ve Romallarda ise tanr Apollon, Minerva ve Merkr tarafndan icat edildiine inanlrd. Ayrca eski an tannm Latin airlerinden Lucrce msikinin, seslerin taklidinden doduunu iddia etmi; filozof, ruh bilimci ve mzikolog Carl Stumpf da, olaan konumann insanlarn birbirlerine uzaktan nlemeleri iin yeterli olmadndan insann sesini ykselterek daha anlalr olmaya zorlandn ve bu tr nlemelerden de msikinin meydana geldiini ifade etmitir. Fransz msiki tarihisi Jules Combarieu ise ilkel insann korkulu doa glerine kar kendini savunmak iin byye bavurduunu, anlamn ancak bycnn bildii birtakm gizli hece ve kelimelerin ilkel bir ezgi ak ierisinde tekrarlanmasyla ilkel msikinin doduunu sylemitir. Ancak yukarda da ifade edildii gibi bu grlerin ou akla uygunsa da hibirini kesin olarak ispat etmek mmkn deildir. Bu grler birer varsaym olarak kabul edilmelidir.

Msiki-Sanat-Din likisi
nsanolu dier canllardan sadece dnce zelliiyle ayrlmamaktadr. Din olgusu ve estetik duygu da insanolunun nemli vasflar arasnda yer alr. Din gibi gzellik hissi de insanolunun yaratlnda mevcuttur.

216

slm dini ftr bir dindir. Yani insan yaratlna, ruh ve beden zelliklerine uygun olan her eyi normal olarak deerlendirir. slmiyet, insann madd ve mnev hibir zelliini redetmedii gibi bilakis, insann yaratlndaki kabiliyetlerin de en mkemmel bir ekilde gelitirilmesini ve olgunlatrlmasn ister; bu kabiliyetlerin ktye kullanlarak istismar edilmemelerini tavsiye eder. nsan duygular ierisinde de estetik (gzellik) hissinin nemi byktr. te yaratlndaki, gzellie kar ilgi duyma hassasiyeti, insanolunun gzelliklere ulaabilme yolunda byk abalar sarfetmesine yol am ve bunun neticesinde de byk sanat eserleri meydana getirilmitir. Dinin, en iyi ifadesini sanatta bulduu gerei de unutulmamaldr. Geni mnada tasarlanan bir eyi vcuda getirmek hususundaki bilgilerin tatbiki ve onu vcuda getirmek iin hner ve zeknn kullanlmas olarak tarif edilen sanat, Bacon ve baz filozoflar, insann tabiata katlmas eklinde ifade ederler. Msiki gibi pek ok tarifi yaplan sanatn u tarifinde, her eyi sylenmitir: Tabiatn zndeki ilh gzellii ve hengi duymak ve ifade etmek. Sanatn, insann ierisinde bulunan, gzele ulamak ve ondan ruh bir tat alma duygusundan doduu, yukardaki ifadelerden anlalmaktadr. nk vcudun gelimesi iin nasl gdaya ihtiyac varsa, ruhun ykselmesi ve ycelmesi iin de sanata ihtiyac vardr. Hayatn madd skntlarndan arnm, henkli bir lemin hayali, insanlara sanat kefettirmitir. Sanatkr, kendi hayalindeki lemi tasvir ederek bize gremediimiz gzellikleri anlatmaya alan bir tercmandr. nsan, duygularn ifade edebilmek iin iki nemli vasta kullanmtr: Sz ve ses. te msiki, ses unsurunu kendisine temel alm bir sanattr. Bu sanatn ekillenmesinde ses, sz ve ritim, devaml beraber hareket etmilerdir. Renk ve n hnerli bir ekilde dzenleniiyle nasl esiz tablolar ortaya kyor, talarn ustaca ilenmesi ve dzenli sralanndan nasl ei benzeri bulunmayan mimari eserler meydana geliyor, kelimelerin sanatkrane ifade edilmesiyle nasl edeb eserler douyorsa, seslerin belli bir uyum ierisinde sralanmasndan da msiki eserleri ortaya kmaktadr.
nemli unsurlar gz nnde tutarak ana hatlaryla msikiyi nasl tarif edebiliriz?

slm Dnyasnda Msiki almalar

slmiyetin doduu ve yayld ilk zamanlarda Araplarn basit ve sade bir msikileri mevcuttu. Araplarn sesle yaptklar namelere terennm, iirle syledikleri namelere gn denirdi. Bu dnemlerde msiki tamamen amel (uygulanmaya ynelik) idi. Kaynaklarda bu dnemde msiki nazariyatnn mevcut olduunu gsteren herhangi bir kayda rastlanmamaktadr. Arap msikisinde, Hz. Osman dnemine kadar hud ve nasb ad verilen iki basit form icra edilmekteydi. Daha sonra sind (send) ve hezec adl formlar icra edilmeye baland. Hz. Osman devri, Hicazda profesyonel anlamda okuyucularn (mugannler) ortaya kmaya balad dnemdir. Ayn zamanda air olan Hz. Alinin gzel sanatlara ve edebiyata nem verdii ve bu kiileri tevik ettii sylenir. Drt halife (Hulef-yi Ridn) devrinin sonlarnda, o zamana kadar icra edilen msiki formlarndan sanat deeri yksek, arza dayanan ve ar ritimle seyreden el-gnl-mutkan (veya el-gnr-rakk) adl bir form dzenlendi. zellikle Emevler

217

dneminde msiki, halife saraylarna girmeye balaynca, devlet adamlar tarafndan da msikiye ilgi artt. Hatta halifeler bizzat msikiyle uramaya, msiki letlerini renmeye baladlar. Bu dnemde hret olmu pek ok okuyucu mevcuttu. Bunlar arasnda Tuveys, Azzetl-Meyl, Garz, Sad b. Miscah, bn Muhriz, Eb Sad Cemle, bn Sreyc, Mabed ve Dell en nemlilerindendir. slm leminde ilk msiki nazariyesi eseri yazan Ynus el-Ktib, Sad b. Miscah, bn Muhriz, Garz ve bn Sreycin Arap msikisinin drt temel ta olduunu syler. Abbsler dneminde Greklere ait nazar msiki eserlerinin tercme faaliyeti balamtr. 830da Halife Memn tarafndan kurdurulan Beytlhikme bir eit slm niversitesi olmu ve bu tercme almalarn stlenmitir. Bizzat halifeler tarafndan desteklenen ve halkn da rabet ettii msiki bu dnemde byk ilerleme kaydetti. Profesyonel msikiinaslarn sk sk sarayda arlanmalar, msiki ilim adamlarnn katlmyla halifenin huzurunda yaplan ilm tartmalar ve fasllar bu devirde msikiye gsterilen ilginin ak gstergeleridir. Abbsler dneminde bestecilik ynnden de zengin bir dnem yaand grlmektedir. Msikiinas Yahy el-Mekknin kaleme ald Kitbl-Egnnin (eser, gnmze ulaamamtr) 12.000 besteyi iine ald sylenilirse bu alanda zengin bir repertuvarn olutuu anlalabilir. Bu dnemin nemli msikiinaslar arasnda Yahy el-Mekk, bn Cmi, brhim el-Mevsl, shak el-Mevsl, brhim b. Mehd, Ziryab, Barsm saylabilir. slm dnyasndaki ilk nazar msiki almalarnn rnleri VIII. yzyldan itibaren alnmaya balanm ve msiki sistemindeki bu teorik yap VIII-XIII. yzyllarda gelierek Endlsten ine ve Orta Afrikadan Kafkaslara kadar geni bir alanda yaygnlamtr. Emevler ve Abbsler devrinde Ynus el-Ktib, Zelzel ve Hall b. Ahmed el-Ferhid ile balayan bu nazariyat almalar daha sonralar brhim el-Mevsl, brhim b. Mehd, shak el-Mevsl, bn Hurdzbih ve bnl-Mneccim ile devam etti. Yakb b. shak Kind (. 866 [?]) msiki teorisi zerine alan ilk slm filozofudur. Msikiye dair on risle yazm olan Kind Arap msikisinde ilm ekoln kurucusu kabul edilir. Kind, ebced harflerine dayal bir nota sistemi kurmu; msikiyi felsefe, mantk, geometri, aritmetik ilimleriyle birlikte deerlendirmitir. Kindden sonra, bu sahadaki almalar gnmze ulam dier bir slm filozofu Frbdir (. 950). Ayn zamanda iyi bir icrac olan Frbnin msiki konusunda yazd eserinden en genii elMskal-kebrdir. Eser, Batda ve slm dnyasnda msiki teorisi ve zellikle msiki felsefesi hakknda yazlm en sistemli eserlerden biri kabul edilir. Eserde, Greklerin bu konularda ileri srd fikirler aklanm ayrca onlardan eksik olarak ulaan bilgiler de dzeltilerek tamamlanmtr. Bu eser, msiki letleri konusunda da, dnemin en kapsaml eseri olarak bilinir. Frbden sonra msiki teorisi zerine eserler yazlmaya devam edilmi, Muhammed b. Ahmed el-Hrizmnin (. 997) Mefthul-ulm adl ansiklopedik eserinin msikiye ait blmleri ile trigonometrinin kurucusu Ebl-Vef el-Bzcnnin ikya dair eserleri konunun en ciddi almalarndandr. X. yzylda Basrada din, siyas, felsef ve ilm amalarla ortaya kan bir topluluk olan hvn- Safnn, bu konulardaki dncelerini iine alan hvn- Saf Risleleri adl klliyatn msikiyle ilgili blmnde, dnemin bilgileri aktarlmtr. Ortaa tbbnn nemli isimlerinden olan bn Sn da e-if, en-Nect ve Dninme-i Al adl kitaplarnda msikiye uzun yer

218

vermitir. bn Snnn talebesi bn Zeyle, Fahreddin er-Rz ve Nasrddn-i Ts de bu alanda eser vermi nemli bilim adamlarndandr. Ayrca bu yzylda yazlan baz tarih ve corafya kitaplarnda msiki tarihi ve msikiinaslarn hayatlarna dair geni bilgiler yer almaktadr. Mesdnin Mrcz-zeheb, Ebl-Ferec el-sfahnnin el-Egn adl kitaplar bu eserlerin en nemlilerindendir. XIII. yzylda fizik limi Safiyyddin el-Urmev kaleme ald KitblEdvr f marifetin-nagam vel-evtr adl eseriyle msiki alannda yeni bir dnem balatt. nl ngiliz mzikolog ve bestecisi Sir Charles Hubert Parryin tahayyl edilmesi bile g olan mkemmel bir ses dizisi olarak nitelendirdii bu sistem, sonraki yzyllarda benimsendi, msiki almalarnda esas alnd ve hemen her yazarca ad anlarak kullanld. XIV. ve XV. yzylda Safiyyddinin bu sistemi zerinde pek ok alma yapld. Bu almalarn XIV. yzyldaki merkezi Azerbaycan ve evresi, XV. yzyldaki merkezi ise Azerbaycan, Bat Trkistan ve Osmanl kesimleridir. Bu dneme kadar daha ok Bat Trkistan ve Azerbaycan blgelerinde younlaan almalar, bu yzyldan itibaren Osmanl lkesine kaymaya balamtr. Msiki nazariyat konusunda pek ok eserin yazld bu dnemde Hzr b. Abdullahn II. Murada ithaf ettii Kitbl-Edvr, Abdlkdir-i Mergnin bata Cmiul-elhn ve Maksidl-elhn olmak zere yazd alt eser, Ldikli Mehmed elebinin II. Byezide takdim ettii Zeynl-elhn ve Risle-i Fethiyye nemli almalardan bazlardr. XVI. yzyln sonlarndan itibaren msiki nazariyatna dair eserlere rabet azalrken daha ok beste ve icraya ynelik almalar hz kazand. stanbulun bir kltr ve sanat merkezi haline gelmesinden sonra msiki almalar, bu ehir ve evresinde devam etmeye balad. Dimitrie Cantemir (Kantemirolu) II. Ahmede ithaf ettii Kitbu lmil-msik alvechilhurft adl almasyla hem yeni bir nota sistemi teklif etmi hem de 350 civarndaki msiki bestesini repertuvara kazandrmtr. Ayn dnemde Galata Mevlevhnesi eyhlerinden Kutbnny Osman Dede yine bir nota sistemi icat etmi, Rabt- Tabrt- Msik adl bir msiki kitab yazmtr. Daha sonra Yenikap Mevlevhnesi eyhlerinden Abdlbki Nsr Dede, III. Selimin istei zerine yeni bir nota sistemi dzenlemi ve ayrca Tedkk u Tahkk adl bir msiki nazariyat eseri kaleme almtr. Beklenilen rabeti grmeyen bu nota sistemlerinin ardndan Ermeni kilisesi mugannlerinden Hamparsum Limonciyan, kendi adyla anlan bir nota sistemi gelitirmi ve bu sistem geni lde benimsenmi, Bat notas yerleinceye kadar XIX. yzyl boyunca kullanlmtr. XX. yzylda ise Rauf Yekt Beyin balatt msiki nazariyat almalar genileyerek devam etmitir. Daha sonra Hseyin Sadettin Arel ve Suphi Ezginin katlmyla genileyen bu almalar gnmzdeki Trk msikisi ses sisteminin ilk admlarn oluturdu. Salih Murat Uzdilekin de bu almalara katlmasyla bugn Arel-Ezgi-Uzdilek olarak adlandrlan ses sistemi ortaya kt.

Trk Din Msikisinin Douu, nemi

Tarihin en eski medeniyetlerinden birini kurmu olan Trklerde slmiyetten nce, zamann sosyal ve din hayatnn, trenlerinin msiki ile yakn ilikisi bulunmaktayd. Eski Trk inanlar dorultusunda belirli zamanlarda yaplan trenlerde, din mahiyetteki msikinin nemli bir yeri vard. Bu dnemde msiki iirden ayrlmaz ve airler trenlerin vazgeilmez dzenleyicileri idiler. Tonguzlarn aman, Altay Trklerinin kam,

219

Krgzlarn bah, Ouzlarn ozan adn verdikleri ve airliin dnda sihirbazlk, hekimlik, rakkaslk ve msikiinaslk gibi birok nitelikleri de bulunan bu kiilerin halk zerinde byk etkisi vard. Bu kiiler, kendinden gemi bir halde birtakm hareketler yaparken, Trklerin en eski algs olan kopuz eliinde iirler okurlard. Trk msikisinin en eski rneklerinin, ozanlarn kopuzlarla aldklar bu nameler olduu sylenir. Ancak hususi bestesi olan ve sihirli bir etkisi olduuna inanlan bu gftelerin o dneme ait rnekleri gnmze kadar gelememitir. Eski Trk hayatnda din nitelik tayan balca byk yin vard: 1Avlarn bereketli olmas iin dzenlenen ve sr ad verilen srgn av yinleri. 2- eylan, ilan, len, en yahut toy ad verilen kurban yinleri. 3len kiinin ruhunun dinlenmesini salamak amacyla dzenlenen ve yu denilen umumi matem yinleri. te btn bu din yinlerde ortaya kan lenlerdeki kasideler, srlardaki destanlar ve yulardaki mersiyelerin balangtaki din nitelikleri sonradan yava yava yok olmaya balam ve bir sre sonra da din sahasndan ayrlmtr. Trklerin msiki aletleriyle icra ettikleri terennmlere gk veya kk, sesli okunanlarna ise r ve dule denirdi. Senenin gnlerine eit olmak zere saylar yz altm bulan bu gklerin hkanlar huzurunda icras eski terifat gereiydi. Trkler slmiyeti kabul ettikten sonra da msiki, zelliklerini korumaya devam etti ve zamanla Trk-slm medeniyeti ierisinde nemli bir yere sahip oldu. slmiyetin dou yllarnda Arap yarmadasnda belli kurallar etrafnda ekillenmi bir msikinin mevcut olduu sylenemez. Basit bir msiki erevesinden ileriye gitmeyen msiki icralar da zamanla aama kaydetti. Hz. mer devrinden itibaren iirlere besteler yaplmaya baland sylenir. Zaman ierisinde gelierek kendi kurallarn ortaya koyan ve bugn din msiki dediimiz msiki format, Hz. Peygamberin gzel sese rabet etmesi, nem vermesi ve gzel nameleri tevik etmesi ve bu anlamda gzellikleri tavsiye etmesinin bir sonucu olarak domutur. Din msiki daha sonralar slm corafyasnda camide ibadet esnasnda ve tasavvuf anlaylar erevesinde tekkelerde ekillenmi ve geni bir form zenginliine ulamtr. Medinede ilk ezan szlerinin tesbitinden sonra Hz. Peygamberin Bu szleri Bille retin, bundan sonra ezanlar Bill okusun. Zira Billin sesi gzeldir ifadeleri, yine Hz. Peygamberin Y Bill, bizi ferahlandr diyerek Bill-i Habeyi mnev bir neeyle dinlemesi, onun gzel sese verdii nemin gstergeleridir. Bu konuda Hz. Peygamberin birok hadisi mevcuttur. Bunlardan iki tanesinin mnas yledir: 1- Kuran gzel seslerinizle ssleyiniz. Cenb- Hak gzel esiyle cehren (ak olarak) ve tegann ile (name yaparak) Kuran okuyan bir peygambere kulak verdii gibi hibir eye kulak vermemitir. (Burada kulak vermek, byk bir arzu ve istekle dinlemek, iitmek mnasnda, ayn zamanda mecazi anlamda kullanlmtr). 2- Eb Ms el-Earnin okuduu Kuran dinleyen Reslullah ona: Ey Eb Ms, sana Dvda verilen mizmarlardan biri verilmi buyurdu. Bu hadisin bir baka rivayetinde ise Eb Ms Hz. Peygambere cevaben Y Reslallah, kraati dinlediini bilseydim, tilvetimi daha gzel namelerle sslemek iin gayret ederdim demitir (Bu ifadede sz konusu edilen mizmr kelimesi, o devirlerde kullanlan baz nefesli msiki aletlerinin ismi olduu gibi, name, terennm ve ho sada anlamlarnda da kullanlmaktayd). te bu ve buna benzer hadisler, Peygamberimizin hayatnda bu konuyla ilgili olumlu tavrlar, tavsiyeleri ve tatbikatlar, mslmanlarn Hz. Peygamberin tavsiyelerini yerine getirme konusunda deta yarr hale gelmelerine; mslmanlarn Kuran daha gzel namelerle okumaya ynelik daha ok aba gstermelerine yol at. Ancak

220

bu iyi niyetli yaklamlarn zamanla sesler aras bir rekabete dnmeye balad, dolaysiyle Kuran okumada herkesin byk dikkatle srdrmeye gayret gsterdii arbal ve sade slbun yerini, deta nameler yarna brakt gzlendi. Bir vasta olarak, Kuran okuyuunda yardmc unsur olan gzel ses, sanki Kurann metninin nne gemeye balad. Bunun zerine tecvid ve kraat ilimleri ortaya kt. Kurann birtakm kurallar erevesinde okunmasn salayan bu ilimler, gzel ses ve msikinin de katlmyla geliti. Dolaysyla Hz. Peygamberin benimsedii, Kurann gzel seslerle en gzel bir ekilde okunmasnn salanmas iin, seslerin tannarak ll bir ekilde kullanlmas anlamn tayan msikinin uygulanmasnn ne derece nemli olduu zerindeki duyarllk kendisini gstermeye balad.
slmiyetten nce Trklerin msiki aletleriyle ve sesleriyle icra ettikleri eserlere ne isim verilirdi?

Din Msikinin Gelimesinde Tasavvufun ve badetlerin Rol

slm dnyasnda, IX. yzyldan itibaren yaygnlamaya balayan ve gayesini insann mutluluu iin halk ile beraber Allaha ynelme eklinde zetleyebileceimiz tasavvuf, bir din veya felsef dncenin ideale yneli esasdr. Bu anlamda tasavvufta asl olan, kalbin her trl ktlklerden ve hastalklardan arndrlmas, gzelliklerle bezenmesidir. Gzelliklerin aka dnmesiyle, insan asl sevgiyi tanr ve ona ulamaya alr. nsann bu uzun tasavvuf yolculuunda ona, kalbin en ince noktalarna da tesir etme noktasnda birtakm gzel nameler elik eder. Bu nameler bir sre sonra, sanki artk ilh namelere dnr. Zaman ierisinde Allah ve peygamberi tanma arzusuyla yola kan insanolu, bu arada kendini de anlama ynnde yoluna devam eder. Onun hedefi insan- kmile (olgun kii) ulamaktr. te slm tasavvufu da, byle bir arayn ekillenmesidir. Tarikat ad verilen bu tasavvuf yolunun anlatlmas amacyla insanlarn bilgilendirilmeye ihtiyalar vardr. Bunu salamak iin de toplantlar yaplarak, insanlarn birbirlerini tanmalar ve dolaysyla o tarikatn anlaynn anlatlmas hedeflenmitir. Bu tasavvuf toplantlarn, Kurann birok yetinde tekrar edilen Allah zikrediniz, annz tavsiyesinin uygulama anlay ierisinde ekillenip gelitiini syleyebiliriz. ki blm ierisinde devam eden bu tarikat toplantlarnn birinci blmnde mnev eitim erevesinde bilgiler verilir, ikinci blmde ise bu eitimin devam olarak ounlukla orada bulunan kiilerin sesleriyle beraberce katldklar ve adna zikir veya zikir medisi denilen, deyim yerinde ise bir ses icras yaplr. te bu zikir meclislerinde bazen beraberce bazen de tek kii olarak okunan eserlerde doal olarak ortaya sesler, nameler yani msiki kmaktadr. Ancak burada u noktay aklkla ifade etmeliyiz, bu zikir meclislerinde asl olan zikirdir. Msiki ise zikrin devamlln salayan bir ara grevini stlenmitir. Ksaca zetleyecek olursak, tasavvuf evrelerince msiki insan Allaha ve Peygambere yaklatran, ilh srlara ufuk aan, nefsi terbiye eden, ruhu ve kalbi temizleyen niteliklere sahip olduu srece daima uygun grlm ve ilgi sahas oluturmutur. Bylece yzyllar boyu devam eden bu tasavvuf- msiki ilikisi zamanla bir msiki trnn domasna yol amtr. Dier taraftan, camide topluca yaplan ibadet esnasnda, yine sese dayal bir msikinin ortaya kt bilinmektedir. Bu msiki, camide gerek ibadet

221

ncesi ve sonrasnda ve gerekse ibadet esnasnda ortaya kan, ounlukla nceden bestelenmemi (irticl, doalama) namelerden meydana gelen, sadece sese dayal bir ses msikisinden ibarettir. Yukardaki aklamalar zetlediimiz zaman ortaya yle bir netice kacaktr: Hz. Peygamber ve sahbenin uygulamalarnn yan sra tasavvufun ortaya kndan sonra bu dorultuda teekkl eden din hayat zamanla camilerde, tekkelerde ve muhtelif tarikat toplantlarnda yaplan ibadetler ve zikirler esnasnda eitli sebeplerle ve birtakm kaideler erevesinde icra edilen bir msikiyi meydana getirdi. te bu msikiye din msiki demekteyiz. slm dnyasnda bir msiki ekli (formu) olarak ele alnp gelimesi daha ok Osmanl kltr ve medeniyeti etrafnda ekillenen bu kkl msiki, yukarda da akland gibi icra edilen yerler ve nitelikleri gz nne alnarak iki ana blmde incelenmitir. I- Cami Msikisi, II- Tekke (Tasavvuf) Msikisi. Ancak baz din msiki ekilleri hem camide hem de tekkede icra edildiklerinden, bunlar da III- Cami ve Tekke Msikisinde Ortak ekiller bal altnda aklayacaz. Trk-slm tarihinde Osmanl dneminin engin msiki ortamnda gelien din msiki, gnmz msiki evrelerinde Trk Din Msikisi veya Din Trk Msikisi gibi balklarla ifade edilmektedir. imdi, her ikisinin de kendilerine ait tarz ve tavrlar olan din msiki ekillerini yukardaki snflamaya gre anlatalm:

I- Cami Msikisi ve ekilleri

Camide ibadet esnasnda ekillenen msiki olup, gerek ibadet srasnda gerekse ibadet ncesi ve sonrasnda ortaya kan ounlukla irticle dayal (nceden bestelenmemi, doalama) ses msikisinden ibarettir. Cami msikisinin icraclar imamlar ve mezzinlerdir. mam ve mezzinlerin birbirini takip eden okumalarnda dikkat etmeleri gereken en nemli nokta, ayn makamlar veya birbirine uyuan makam ve dizileri kullanmaya zen gstermeleridir. Camideki ibadetin asln namaz oluturur. Bu mnasebetle mezzinin ezan okumas, hls srelerinin kraati, kmet getirmesi, namazn cemaatle klnmas srasnda imamn kraati, selmdan sonra mezzinler tarafndan okunan ibareler, tesbihat, dua ve mihrbiyenin btn cami msikisini meydana getirir. Ancak namaz dnda eitli sebeplerle okunan ilhi, nat sal, mersiye, mirciyye, mevlid, tevh ve kasideler de camideki icraatlar ierisinde zaman zaman yer alr. Cami msikisinde gftelerin tamamna yakn Arapadr. Baz tasavvuf konularn da yer ald bu gftelerde zhd ve dua unsurlar hkimdir. Ayrca mezzin kadrolar geni olan byk camilerde, namazn klnmas esnasnda btn mezzinlerin katlmyla icra edilen mezzinlik faaliyetine cumhur mezzinlii ad verilmitir. Cumhur mezzinlii, mezzinlerin baz ibareleri bir azdan (koro eklinde), bazlarn ise kendi aralarnda srayla nbetlee okumalar suretiyle uygulanrd. Cumhur mezzinlii vakit namazlarnda le, ikindi ve yats namazlaryla cuma, bayram ve teravih namazlar esnasnda ve ayrca mbarek gn ve gecelerde icra edilirdi.

222

Vakit namaznda ilk snnet klndktan sonra okunan salavatlama, tekbir alma, namazn tamamlanmasndan sonra okunan yetl-krs, onu takip eden tesbihat ve dua, ayrca ramazanlarda sahur vaktinde minarelerden okunan temcdler, teravih namazlarndaki salt- mmiyyeler ve ramazan ilhileri, cuma ve bayram sals, minarede iki veya daha fazla sayda mezzinin karlkl okuduklar ezanlar, cumhur mezzinlii ierisinde yer alan icralardr. Yukardaki aklamalardan da anlalaca gibi cami msikisinde ses ana unsur olduundan, msiki aleti kullanlmamtr. Tekke msikisiyle ortak icra edilenlerin dndaki cami msiki ekilleri (formlar) unlardr: 1- Ezan: Farz namazlarn vaktinin girdiini mslmanlara duyurmak amacyla, bilinen cmlelerle okunan metindir. cras bakmndan d ezan ve i ezan olmak zere ikiye ayrlan ezann minarede okunanna d ezan, cuma namaznn farzndan nce cami ierisinde okunanna ise i ezan denir. Trk din msikisinde ezan, okunduu namaz vaktine gre seilmi bir makamla, kendine zg bir icra ve slp erevesinde, herhangi bir besteye bal kalnmakszn serbest (irticl, doalama) olarak okunur. Ezann okuma ekli yledir. a) Hangi makamda okunacaksa balang tekbirlerinin ilk ikisinde, o makamn pest perdelerinden birka gsterilir. Devamnda tekrar edilen tekbirlerde de, okuyann ses genilii lsnde makamn zemin nameleri icra edilir. b) Ehed en lilhe illallah cmlelerinde, ikinci defa okunan tekbirlerdeki perdelerin birka ses tiz veya pest blgelerinde gezinilerek asma karar ve karar perdelerinde kalnr. c) Ehed enne Muhammeden Reslullahlarda, makamn meyna gelmeden nceki seyrini gsteren nameler yaplr. d) Hayye ales-salh, ezann orta ksm olmas nedeniyle meyan saylr. Burada meyana zg perdelerde ounlukla tiz seslerde dolalr, uygun makam gekileri gsterilir. kinci tekrarda ise karara gidilir. e) Hayye alel-felhlarda, yine meyan namelerinde seyredilir ve karar verilir. f) Son tekbirlerde ilk iki tekbirdeki perdeler seslendirilir. g) Tehllde ise ou defa inici namelerle ezan bitirilir. Ezan okuyularnda, din msikinin kendine zg ar bal ve mistik tavrn korumaya zen gsterilmelidir. Ayrca mezzinlerin ses renkleri, seslerindeki perde genilikleri ve zellikle msiki bilgilerinin nemli rol vardr. Osmanl dneminde seltin camileri, geni bir imam ve mezzin kadrosuna sahip olup bu greve getirilecek kiilerin gzel sesli ve msiki bilgisine sahip iyi bir icrac olmalar n planda tutulurdu. Ayrca Osmanl saray tekiltnda mezzinliin ayr bir yeri vard. Nitekim Enderuna alnan gzel sesli ve kabiliyetli genler burada msiki eitimi grerek yetitirilir,

223

aralarnda mezzinlie yatkn mezzinliine getirilirlerdi.

olanlar

seilir

ve

zamanla

hnkr

Eskiden stanbul, Bursa, Konya, zmir gibi nemli kltr merkezlerinde zel ezan okuma tavrlar gelimitir. Bunlar arasnda saray tavr ad da verilen stanbul tavrnn zel bir yeri vard. Saray mezzinleriyle baz paalarn zellikle ramazan aylarnda seltin camilerinde mezzinlik yapmalar sebebiyle halk arasnda yerlemi ve yaygnlam olan bu tavr zamanla stanbul dnda da nemsenmi ve stanbul ezanlar, Osmanl corafyasnda daima rnek alnmtr. Ezanlar, mezzinin msikideki yeteneine gre her makamdan okunabilir. Ancak yukarda da ifade edildii gibi, Trk msikisinin ar bal olarak nitelendirilen daha ok lirik karakterli makamlarndan ezan okumak deti yerlemitir. Eskiden stanbulda sabah ezannn sab, dilkehvern; le ezannn hicaz, rast; ikindi ezannn hicaz, uak; akam ezannn segh, rast ve dgh; yats ezannn ise uak, nev, rast ve hicaz makamlarndan okunmas bir gelenek haline gelmiti. ki kii tarafndan karlkl olarak okunan ezanlara ifte ezan denilir. Bu uygulamada mezzinler, birbirlerine karlkl perde gstererek ezan okurlar. Osmanl dneminde, sarayda bamezzinlik grevine ykselmi mehur msikiinaslar vardr. XIX. yzyln nl msikiinaslarndan Hammzde smail Dede Efendi, Rifat Bey, Him Bey ve kir Aa bunlardan bazlardr. Ayrca XX. yzylda okuduklar ezanlarla deta sembollemi isimler de mevcuttur. Bunlar arasnda Sleymaniye Camii mezzinlerinden Hfz evket ve Hfz Kemalden, skdar Yeni Valide Camii mezzini Hfz Sleyman Karabacakdan, Aksaray Valide Camii bamezzini Hfz Cemalden, son dnemde ise Hfz Yusuf Gebzeli, Hfz Kni Karacadan zellikle sz etmeliyiz. 2- Tesbih: Sbhnallah kelimesini sylemek suretiyle Allahn btn kusurlardan ve eksikliklerden uzak bulunduuna inanmak, onu yceltmek anlamnda olan tesbih (tespih), bu maksatla her vakit namaznn sonunda otuz er defa sbhnellah, elhamdlillh ve Allah ekber szlerini terennm etmekten ibarettir. Bu adn verilmesinin sebebi, namazn sonunda tekrarlanan kelimeden birincisinin sbhnallah olmasdr. Namazda cumhur mezzinlii ierisinde icra edilen tesbih, camilerde namazdan sonra mezzin mahfilinde bir veya birka mezzin tarafndan blm blm ve bazan nbetlee, cemaatin dua etmesine zemin hazrlamak iin irticlen deiik makamlardan ve usulsz olarak okunur. Her bir tesbih sz ilk olarak bir mezzin tarafndan yksek sesle, geri kalan ksmlar ise cemaatin gizli tekrar ile okunur. Bu icrada dikkat edilmesi gereken en nemli konu, bir mezzinin bir nceki ifadede brakt perdeden, dier mezzinin uyumlu bir ekilde devam etmesidir. Ayrca Trk din msikisinde ramazan aynda ve mbarek gecelerde sabaha doru mezzinler tarafndan minarelerde okunan ve sbhnelmelikl-mevl veya sbhnel-melikl-al szleriyle balayan eserlere de tesbh ilhisi ad verilmitir. 3- Temcd: Minrelerde ezandan ayr olarak Allaha yaplan dua ve mnctlardr. aylarda recebin ilk gecesiyle balayarak ramazann

224

teravih klnan ilk gecesine kadar yats namaznn ardndan, ramazanda ise sahurdan sonra mezzinler ve cemaatin katlmyla minarede okunurdu. Camilerde temcde kmak ve temcd okuyacak topluluu idare edebilmek mezzinliin nemli vazifelerindendi. Temcd u ekilde okunurdu: Bir kiinin Y hazreti mevlm eklindeki giriinden sonra defa kelime-i tevhid ekilir. Ardndan kitap ve eriat sahibi peygamberlerden en az drdnn isminin anlmasn, Hz. Muhammede salt selm takip eder. Daha sonra Kurn- Kermden Allahn isimlerini ieren yetlerden biri okunur ve bunu bir beyitten ibaret bir mnct veya nat- resln okunmas takip eder. Nihayet hep birlikte vel-hamd lillhi rabbil-lemn denilir ve sonrasnda gr sesli biri tarafndan el-Ftiha ekilir. Daha sonra ise M kne Muhammedn eb ehadin ... veya Sbhne rabbike rabbil-izzeti amm yasifn ... diye balayan yetin bir kii tarafndan okunmasyla temcd sona erer. Baz ksmlar tek, baz ksmlar topluca (cumhur) okunan temcdler bestelenmi bir ekilde olmadklar iin her gece bir baka makamda icra edilme deti vard. 4- Tekbir: Arefe ve kurban bayram gnlerinde klnan farz namazlardan sonra, bayram namazlarnda, kurban kesilirken, hac ve umre ihram boyunca, mevlid okunurken, cenazede veya herhangi bir din merasimin heyecan ierisinde topluca, belirli bestesiyle okunan, Allahn yceliini ifade eden cmlelerdir. Uzun bir eser olmamasna ramen dar bir erevede, makamn karakteristik yaps o derece ustalkla ilenmitir ki, btn dnya mslmanlarnn deta bir sembol haline gelmitir. Segh makamnda ve usulsz olarak bestelenen tekbirin bestekr konusundaki yaygn gr, eserin Buhrzde Mustafa Itrye (. 1711) ait olduudur. Suphi Ezgi, tekbirin Hatb Zkir Hasan Efendinin (. 1623) eseri olduunu ifade etmi, ayrca rak makamnda ve durak evferi usulndeki notasn neretmitir. Ancak bu gr msiki evrelerinde kabul grmemitir.
Bir vakit namaznn camide cemaatla klnmas esnasnda ortaya kan din msiki unsurlar nelerdir?

II- Tekke (Tasavvuf) Msikisi ve ekilleri

Son zamanlarda tasavvuf msikisi eklinde de ifade edilen tekke msikisi, ak (cehr) zikir yapan tarikatlarn zikirleri esnasnda daha ok ritme dayal, bazan bir veya birka enstrmann da katlmyla ortaya kan msiki eklinde tarif edilebilir. Trk din msikisi formlar ierisinde yer alan ve hem camide hem de tekkede icra edilen ilhi, nat, sal, mevlid, tevh, mirciyye, mersiye ve kaside ekilleri darda tutulduunda tekke msikisi formlar genel olarak Mevlev yini, durak, uul ve nefes eklinde sralanabilir. Tekkelerde her tarikatn kendine mahsus zikir ekilleri vard. Belirli gn ve gecelerde yaplan bu zikirlere genel anlamda yin denilmekteyse de bu kelime zamanla, Mevleviyye tarikatna ait zikrin ve bu esnada okunan msiki eserinin zel ad olarak kullanlmaya balanmtr. Tekkelerde dzenlenen yinlerde asl amacn, Kurn- Kermde ska tekrarlanan Allah zikrediniz anlamndaki yetlerin nda, zikir meclisleri olduu daha nce belirtilmiti. Bu zikirler esnasnda okunan eserler sebebiyle de zikirlerde bir msiki ortam olumaktadr. te tekke msikisi erevesinde icra edilen

225

eserler de, zikrin eitli evrelerinde oluan mnev ortamlarda bazan tek kii bazan da toplu olarak (cumhur) okunan din eserlerdir. Mevlevlik ve Bektalik dnda tarikatlarda zikirler genel olarak ekilde yaplrd: 1- Diz kp oturarak ve ba saa sola evirmek veya diz kapaklar yerde olduu halde dorulup oturmak suretiyle yaplan zikre kud zikri, bu ekilde zikredenlere kud; 2- Ayakta beline kadar eilip kalkmak, olduu yerde saa sola dnmek ve sallanmak eklinde yaplan zikre kym zikri, bu ekilde zikredenlere kym; 3- Ayakta kol kola veya el ele tutuarak sa ayan biraz ileri, sol ayan da biraz geri atmak ve sadan sola doru dzenli bir tempo ile devaml ilerleyip dnmek suretiyle yaplan zikre de devran zikri, bu ekilde zikredenlere devran denilirdi. Tarikatlarn benimsedikleri tasavvuf dnce, o tarikatn yininde ve dolaysyla yin esnasnda icra edilen msiki eserlerinde de hissedilir. Mesel Celvet yinindeki cokunluktan ok sknete davet eden tavr bir Halvet ve Kdir yininde grlmez. Ayn ekilde Rif yinindeki hareketlilie bir Nakibend yininde rastlanmaz. Ayrca ayn tarikatn yini esnasnda kud, kym ve devrn zikirlerinde ritim farkldr, ar ritimle balayan zikir giderek hareketlenip cokulu bir ekilde sona erer. yinler eyh, zkirba, meydanc ve reisler tarafndan idare edilir ve bu kiilerin uygun grd srede devam eder. yinlerde derviler zikrederken, zkirler de zikrin ritmine uygun olarak devaml ilhi okurlard. Zaman zaman verilen aralarda nat, durak, mersiye, kasideler okunarak zikre katlanlarn soluklanmalarna imkn hazrlanrd. Zikirdeki din msiki eserlerini zkirba idare ederdi. Zkirbalk ok nemli ve o derecede de zorluklar olan bir grevdi. Zkirba tayin edilebilmek iin binlerce ilhinin bestesini gfteleriyle birlikte belleinde korumu olmak, geni bir msiki bilgisine, gzel bir sese ayrca iyi bir idare yeteneine sahip olmak gerekirdi. Zikir esnasnda okunacak ilhilerin hangi tr zikre uygun deceinin karar ve bu eserlerin zikrin nitelikleri ve gnn zellikleri de gz nne alnarak seilmesi zkirbann grevleri arasndayd. Ayrca zikrin ak ierisinde ritim gittike hzlanp sesler de tizleeceinden, zikir esnasnda okunacak eserlerin makamlarnn seimi de nemlidir. Tekke msikisinin usl ve erknn ok iyi bilip uygulamasyla tannan ve hfzasndaki din eser birikimiyle hret kazanan Beiktal Nuri Korman ile Albay Selahaddin Grer Cumhuriyet dneminin son zkirbalarndandr. Tekkelerde yaplan zikirlerde seslere genellikle ritmin yrtlmesinde yardmc olan mahzar, halle, kudm, bendir, nevbe gibi vurmal sazlarla ney elik etmitir. Mevlev yinlerinde, sk kullanlan ney, kudm ve rebabn yan sra son dnemlerde Trk msikisi sazlarnn hemen hepsi kullanlmtr. Bekta yinlerinde ise daha ok balama ailesi kullanlmtr. Cmi msikisiyle ortak icr edilenlerin dndaki tekke msikisi ekilleri unlardr:

226

1- Mevlev yini: Mevlev yini denildii zaman, a) Sem ve mukabele de denilen, tasavvuftaki devran anlayna uygun biimde, Mevln Celleddn-i Rmnin (. 1273) zaman zaman yapt nakledilen kendi etrafnda dnme (sem) eklindeki hareketinden alnan ilhamla, kendisinden sonra gelitirilerek dzenlenmi bir zikir toplants, b) Bu zikir esnasnda okunmak ve alnmak zere bestelenmi bir din msiki eseri anlalmaktadr. Mevlev sem, ksaca bir ak meclisi olarak ifade edilir. Mevlev yini, kyamet gnn; sem, insann mircn (ykseliini), mnev yolculuunu simgeler. Kollarn aarak sem eden semzenin sa eli dua edercesine gklere dnk, Allahn ikramn almaya hazr, devaml olarak bakt sol eli ise yere dnktr. Bylece Haktan ald mnev gzellikleri, Hak gzyle bakt halka ulatrmaktadr. Semzenin bandaki sikke mezar ta, tennre kefeni, srtndaki hrkas da kabridir. Sem yaplan semhane kinat, semhnenin sa taraf grnen madd lemi, sol taraf ise grnmeyen mn lemini sembolize eder. Ney insan- kmili (olgun insan), neyin flenmesi ise lmden sonra sr sesiyle dirilmeyi anlatr. Mevlev yinleri slp ve melodik yap bakmndan Trk msikisinin en sekin eserleri arasnda yer alr. Her birine selm ad verilen drt blmde dzenlenen yinlerin gfteleri genellikle Mevlnnn Mesnev, Dvn- Kebr gibi eserlerinden, olu Sultan Veledin iirlerinden ve baz Mevlev airlerinin manzumelerinden seilmitir. yinler, yinhanlar ve saz topluluunun yani ses ve sazn ortaklaa icrasndan ibarettir. yin icra etmekle grevli toplulua mutrip ad verilir. Bu toplulukta yin okuyanlara yinhan denilir ve bunlar kudmzenba ynetir. Neyzenbann idaresindeki saz heyetinde ise ncelikle ney, kudm, rebap ve halle gibi sazlar yer alr. Ancak gnmzde mutrip heyetine hemen btn yayl ve mzrapl sazlar katlmaktadr. Bir Mevlev yininin icrasn u ana balklarla zetleyebiliriz: a) yin bestesi ierisinde bulunmamakla birlikte her yinin banda okunmas gelenek haline gelen, gftesi Mevlnya, bestesi Mustafa Itr Efendiye ait rast makamndaki natn okunmas, b) Okunacak ve alnacak yn-i erifin makamnda neyle uzunca yaplan ba taksim, c) Ayn makamda drt haneli bir perevin alnmas, d) Neyzenbann yapt ksa taksim, e) Drt selmdan oluan yn-i erifin okunup alnmas, f) Son perev ve son yrk seminin yrke icras, g) Ney veya baka bir sazla yaplan ksa son taksim, h) yinhanlardan biri tarafndan okunan ar- erif, ) Tarikat veya duc dede ile en sonunda eyhin okuduu Ftiha ve glbanklar.

227

Mevlev yinlerinde belirli usuller kullanlr: Perevler devr-i kebr, I. selm devr-i revn, ar dyek, dyek; II. ve IV. selmlar ar evfer; III. selmn ilk drtl devr-i kebr, ok seyrek firenkn (ok az da olsa evfer, dyek, evsat, darb, devr-i hind), saz terennmleri aksak semi usul ile llmtr. Bu selmda Ahmed Eflknin Sultan Veled hakknda kaleme ald Ey ki hezr fern, bu nice sultan olur msryla balayan ve btn yinlerde tekrarlanan Trke iki beyitlik blmden sonra Farsa olarak devam eden dier drtlklerde gittike hzlanan yrk semi usul kullanlmtr. Son perev dyek veya sofyan usulyle llm olup, son yrk semi olduka hzl bir ekilde vurulur. 2- Durak: Mevlevlik ve Bektalik dndaki tarikatlarn hemen hepsinde, zikrin birinci blmn tekil eden kelime-i tevhidden sonra ism-i cell zikrine geilmeden nce verilen arada bir veya iki zkir tarafndan okunan eserlerdir. ki zikir arasndaki durma esnasnda okunduu iin bu adn verildii sylenir. Durak gfteleri, dervilerin ism-i cell zikrine hazrlanmalar iin daha ok Allahn bykl, sfatlar gibi konularn ilendii iirlerden seilmitir. Usulsz olarak bestelenen duraklarn gfteleri Trkedir. Durak gftelerinde daha ok drt msralk manzumeler kullanlmtr. Bunlarnda birinci ve nc msralar farkl namelere sahip olup ikinci ve drdnc msralar, birinci msrann bestesiyle okunur. Duraklarda terennm bulunmamakta ise de arzu edilen yerlere dost, Hak dost, h gibi terennmlerin yerletirildii grlmektedir. Eski rneklerinden hareketle, duraklarn usulsz bestelendii ve serbest olarak okunduu gr yaygnsa da Suphi Ezgi duraklarn, durak evferi usulyle lld kanaatinde olup tesbit ettii duraklarn notalarn da bu anlayla yaymlamtr. Okunmas zel bir slp isteyen duraklar okumakla tannm msikiinaslar vard. Bunlardan Mutafzde Ahmed Efendi, Behll Efendi ve Durak Nfiz Bey, XIX. yzylda mehur olmu duraklardandr. 3- uul: Trk bestekrlar tarafndan Trk msikisi makam ve usulleriyle bestelenmi Arapa gfteli ilhilere verilen isimdir. Elimizde bulunan uullerin byk ksm, kolay anlalan ifadelerden meydana gelmi olup, ritim itibariyle de hareketli eserlerdir. uullerin azdan aza nakledilmesi esnasnda baz gftelerin bozulmas nedeniyle, pek az uuln gfte yazar bilinmektedir. Tekkelerde zikir esnasnda okunduklarndan daha ok nm sofyan, sofyan ve dyek gibi kk usullerle llmlerdir. uuller zellikle Kdir, Rif, Sad, zel ve Bedev tekkelerinde bayramlarda ve kandil gecelerinde yaplan kyam zikri esnasnda halle, kudm ve mahzar gibi ritim sazlarnn eliinde Arapa kasidelerle birlikte okunurdu. Birka saat sren bu merasimlerde okunan uullerde, ardan balayp giderek sratlenen bir seyir takip edilirdi. Gnmz din msiki icralarnda pek az yer verilen uuller, din msiki repertuarnda da fazla bir yere sahip deildir. Zamanmza ulaan uullerin byk bir ksmnn bestekr Eyyb Zek Dededir (. 1897). 4- Nefes: ounlukla Bekta tarikatna bal airler tarafndan kaleme alnm tasavvuf gftelerin, bu tarikat erevesinde dzenlenen sazl szl toplantlarda okunan eklidir. Beste zellikleri ynnden daha ok halk msikisinin etkileri grnen nefeslerin ar usullerle sylenenlerine oturak, yrk usullerle sylenenlerine ise ahlama denir. ahlamalar

228

semah nefesi olarak da bilinir. Nefeslerde kullanlan Bekta raks, Bekta raksn, Bekti devr-i revn adl usullere Anadolu ve Rumeli k msikisinde de rastlanr. ou hece vezniyle, sade, anlalr bir Trke ile yazlan nefeslerin elde mevcut bazlarnn airleri biliniyorsa da, byk ksmnn bestekr bilinmemektedir. Muhabbet sofras veya Ali sofras ad verilen toplantlarda nce mridin izniyle adet nefes, ardndan on iki imamn ad zikredilen dvz veya dvzde imam denilen manzumeler okunur. k, sazende, gyende denilen nefes okuyucularna bazan bir bazan da birka kiiden oluan saz topluluu elik eder. Nefeslere elik eden temel saz balama olup balamann hemen her eidi kullanlr. Msikinin, bir topluluk olarak icra edilmesi durumunda balamaya kabak kemane, ud., cmb gibi yayl ve mzrapl sazlar da elik edebilir. stanbul ve evresinde okunan nefeslerde beste ve melodik yap bakmndan klasik Trk msikisi etkisi grlr. Rumeli ve Anadoluda okunan nefesler ise saz airlerinin besteleri niteliinde, trk vb. halk msikisi zelliklerini tayan, btnyle mahall motiflerle meydana gelmi eserlerdir. Nefesler hece vezniyle ve bu veznin zellikle 6 + 5= 11li durakl veya 8li, 7li, 5li duraksz ekillerinde yazlmtr.
Mevlevlik ve Bektalik dnda genel olarak tarikatlarda zikirler ka ekilde yaplr ve bunlara ne ad verilirdi?

III- Cami ve Tekke Msikisinde Ortak ekiller

1- lhi: Din tasavvuf ierikli, ounlukla Allah ve peygamber sevgisiyle, tannm din byklerinin stn vasflarn dile getiren manzumelerin Trk msikisi makam ve usulleri erevesinde bestelenmi eklidir. Hemen her makamda ilhi bestelenirse de fazla tiz seslerde dolamayan, Trk msikisinde ar bal olarak nitelendirilen makamlardan ilhi bestelenmesi gelenek haline gelmitir. Son drt asr ierisinde kaydedilmi baz repertuar ve gfte mecmualar incelendiinde ilhi bestelerinde ounlukla acem, acem-airan, bayat, bestenigr, dgh, evi, hicaz (ailesi), hseyn, hzzam, rak, mhur, nev, rast, sab, segh, uak ve thir gibi makamlarn tercih edildikleri grlmektedir. Daha ok sofyan, dyek, evfer, devr-i hind gibi kk usullerle llen ilhilerde muhammes, ember, evsat, devr-i kebr, berefan ve haff gibi byk usuller de kullanlmtr. Kendilerine mahsus tavrlar olan ilhiler genellikle okunduklar yere gre cami ve tekke ilhileri diye ikiye ayrlmalarna ramen bunlarn dnda deiik zaman ve meknlarda da icra edilirler. Tekkelerde zikir esnasnda zkirler tarafndan okunan ilhilere genel olarak zikir ilhisi veya usl ilhisi, zikir dnda topluca okunan ilhilere de cumhur ilhisi denilirdi. Meydan ilhileri de denilen tekke ilhilerinin, zikrin ayakta devam srasnda okunanlarna kyam ilhileri, oturarak zikredildiinde okunanlarna kud ilhileri, devran esnasnda okunanlarna devran ilhileri denirdi. Eskiden zellikle tekkelerde ve camilerde hicr aylara gre seilmi ilhiler okunurdu. Muharrem aynda Hz. Hseyinin ehadetini, Kerbel olayn ve Ehl-i beyt sevgisini konu edinen Muharrem ilhileri; reblevvel ve reblhir aylarnda Hz. Muhammede ait unsurlarn bulunduu ilhiler;

229

halk arasnda byk ve kk tvbe aylar olarak adlandrlan cemziyelevvel ve cemziyelhir aylarnda tvbe ve istifar konulu ilhiler okunurdu. Ramazan aynda tekkelerdeki zikirler ok ksa srer ve din msiki younluu camiye tanrd. Bu ayda camilerde klnan teravih namazlarnn her drt rekatndan sonra ayr makamlarda okunan ilhilere ramazan ilhileri ad verilmitir. Karlama geceleri ad verilen ramazann ilk on be gecesinde okunan merhaba nakaratl ilhilerde ramazann geliinden duyulan sevin ifade edilir, uurlama geceleri denilen son on be gecede okunan elveda nakaratl ilhilerde ise ramazann sona ermesinden duyulan znt dile getirilirdi. Toplum hayatnn eitli evrelerinde, sevinlerin, hznlerin, nemli olaylarn meydana gelmesi ve anlmas sebebiyle okunan pek ok, konulu ilhi bulunmaktadr. Cenaze ilhileri mektep ilhileri; damat, nikah, kna, ninn ilhileri bunlardan bazlar olup gnmzde icrasna pek rastlanmamaktadr. 2- Nat: Hz. Peygamberin isim ve sfatlarnn, rnek ahlknn, stn zelliklerinin, mucizelerinin konu olarak alnp ondan efaat dileklerinin dile getirildii manzumelerin, Trk msikisi makam ve kaideleri erevesinde irticlen veya bestesi ile okunmasdr. Natlarn Arapa ve Farsa baz rneklerine rastlanrsa da genellikle Trke kaleme alnmlardr. Cami ve tekke natlar olmak zere ikiye ayrlan natlar camilerde cuma ve bayram namazlarndan nce okunan Kurann ardndan tarifhann ayaa kalkarak Hz. Peygambere salt selm getirip, camiyi yaptrann hayrlarn da sayarak dua etmesinden sonra nathan tarafndan okunurdu. Tekkelerde ise zkir ve zkirbalar tarafndan icra edilirdi. Bir kii tarafndan ve genellikle irticl (improvize) okunan natlarn bestelenmi ve gnmze kadar gelmi rnekleri de bulunmaktadr. nl msikiinaslar M. Ekrem Karadeniz ve Bekir Sdk Sezgin, besteli natlarn duraklarda olduu gibi usule uyulmakszn serbest bir yorumla, asl melodik yapy bozmamaya zen gsterilerek icra edilmesi gerektiini sylerken Subhi Ezgi, natlarn muhakkak durak evferi ve darb- Trk usulleriyle okunmas gerektiini ifade eder. Drt msral bir nat, beste formunda olduu gibi 1, 2 ve 4. msralar zemin, 3. msra meyan olarak bestelenir. Natlar ar bir ritimleseyreder ve natlarda ilhilere gre daha sanatl bir slup dikkati eker. slm Trk edebiyatnda, en ok natn yazld XVIII. yzyldaki nat airleri arasnda, kaleme ald 300e yakn natyla Yahy Nazm elebinin (. 1727) ayr bir yeri vardr. Trk msikisinin tannm bestekrlarndan da olan Nazmin ayn dnemde yaam Niznm Ysuf elebi tarafndan rast makamnda bestelenmi ftb- subh-i m evh habb-i kibriy msrayla balayan nat ok mehurdur. Ayrca Buhrzde Mustafa Itr Efendinin rast makamnda besteledii nat- Mevln olarak bilinen eseri de nat formunun en gzel rnekleri arasndadr. Szleri Mevlnya ait olan ve Y habballah resl-i Hlik- yekt tyi msrayla balayan bu eser, Mevlev yinlerinin banda neyzenbann yapaca post taksiminden nce nathan tarafndan ayakta okunur.

230

3- Sal: Arapada du ve namaz anlamlarna gelen sal (salt) Hz. Peygambere Allahtan rahmet ve selm temenni eden, onu metheden, onun efsatn dileyen, aile fertlerine ve yaknlarna dua ifadeleri ieren, belirli bestesiyle veya serbest olarak okunan gftelerin genel addr. Szleri Arapa ve mensur olup bir ksm besteyle okunan sallar, okunduklar yere ve zamana gre adlandrlmlardr. Daha ok camideki din msiki icralar arasnda yer almsa da tekkelerde ve eitli din-tasavvuf toplantlarda bazan bir kii tarafndan, bazan toplu olarak bir ksm besteyle, bir ksm irticlen okunan sallar vardr. Sallar minarede sabahleyin ezandan nce; le, ikindi ve yatsda ezandan sonra mezzinler tarafndan okunur. Sallar da ezanlar gibi iki veya daha fazla mezzin tarafndan verilebilir. ki mezzinin karlkl okuduu salya ifte sal ad verilir. Sabah salsnn dndakiler, vakit ezannn makamnda irticl olarak icra edilirdi. Sallarn eitleri yle sralanabilir: A- Sabah sals: Sabah ezanndan nce, dilkehvern makamnda ve tesbit edilmi bestesi esas alnarak okunur. Eserin bestekrnn Buhrzde Mustafa Itr Efendi (. 1711) olduu hakkndaki gr yaygn ise de Hatib Zkir Hasan Efendi (. 1623) tarafndan bestelendiini syleyenler de vardr. Sabah salsnn gftesi blmden olumaktadr: 1- es-Salt ves-selm aleyk 2. Y seyyiden y Reslallah Y seyyiden y habballah Y seyyiden y nebiyyallah Y seyyiden y hayra halkillh Y seyyiden y nra arillh 3. Allah, Allah, Allah, mevl h. Okunuu yledir: Peygamberimizin sfatlar olan 2. blmn her bir bendinin icrasndan sonra 1. blme dnlr ve sonunda 3. blmle bitirilir. B- Cuma ve Bayram Sals: Bayram namazlar ile cuma namazndan nce mezzin mahfilinde mezzinler tarafndan karlkl okunurdu. Bayat makamndaki eserin bestekr Hatb Zkir Hasan Efendidir. Eserin metni yledir: 1. Y mevl Allah 2. Leysel-d limen lebisel-cedd nnemel-d limen hfe minel-vad Leysel-d limen rakebel-maty nnemel-d limen terakel-haty Leysel-d limen besetal-bist

231

nnemel-d limen tecveze alas-srt Leysel-d limen tezeyyene bi-znetid-dny nnemel- d limen tezevvede bi-zdit-takv Leysel- d limen nazara envil-elvn nnemel- d limen nazara cemlir-Rahmn 3. Ve salli ve sellim al esadi ve erefi nri cemil-enbiyi vel-mrseln 4. Vel-hamd lillhi rabbil-lemn. Eser u ekilde okunur: 1. blm cumhuren, ikinci ksm bir kii tarafndan okunur. Be cmleden ibaret olan 2. ksmda her cmle Y mevl Allah nidasyla balar. Daha sonra bir kii tarafndan okunan 3. blmn ardndan cumhur olarak okunan 4. blmle sal sona erer. Gnmzde bu ekliyle, bayram ve cuma gnleri cami ierisinde sal okunma deti kalkmtr. C- Cenaze Sals: Vefat haberinin duyurulmas amacyla minarelerde okunan salt selm ile cenazenin kabre gtrl srasnda dzenlenen cenaze alaynda ve definden sonra okunan sal olmak zere iki eittir. a) Minarelerde okunan cenaze sals, belli bir vakti olmayan cenaze namaznn klnaca zaman haber vermek maksadyla okunur. Bu detin ilk olarak Msrda Ftmler zamannda baladn kaynaklardan renmekteyiz. Gnmzde bu ekildeki sal deti, namaza katlacak kimselerin hazrlanmas iin cenazenin kldrlaca vakit namazndan bir saat kadar nce okunmak suretiyle devam etmektedir. b) Cenaze namazndan sonra tekil edilen cenaze alay srasnda okunan sal ise bir eit zikir eklinde ve cemaatin de katlmyla icra edilirdi. hseyn makamndaki bu eser Hatb Zkir Hasan Efendi tarafndan bestelenmitir. Eserin metni yledir: 1- L ilhe illallh vahdeh l erke leh ve l nazra leh, Muhammedn emnullhi hakkan ve sdkan, Allhmme salli al seyyidin Muhammedin ve al 2. Ve al li Muhammed. 3. Ve salli ve sellim al esadi ve erefi nri cemil-enbiyi vel-mrseln 4. Vel-hamd lillhi rabbil-lemn. Eserin okunuu yledir: 1. ve 3. blmler tek kii, 2. ve 4. blmler ise cumhur olarak okunur. Ayrca cenaze defnedildikten sonra tekrar bir defa daha okunarak mezarlk terk edilirdi. Gnmzde bu ekliyle bir cenaze defni artk yaplmamaktadr (Bu salnn notas iin baknz: Suphi Ezgi, Temcid-Na-Salt-Durak, stanbul 1946, s. 12-14). D- Salt- mmiyye: Hz. Peygambere, aile fertlerine ve yaknlarna dua ifadelerinden ibarettir. Mevlid merasimleri, tarikat zikirleri icras, sakal- erif ve hrka-i saadet ziyareti, teravih namazlarnda her drt rekttan

232

sonra (ilhi okunmad zamanlarda) olmak zere eitli din trenlerde, belirli bestesi ve gftesiyle toplu olarak okunur. Dier sallar gibi Arapa olan salt- mmiyye camilerde cumhur mezzinlii erevesinde icra edilir. Segh makamnda bestelenen eserin bestekrnn Buhrzde Mustafa Itr Efendi olduu gr yaygn ise de Suphi Ezgi, Hatb Zkir Hasan Efendiye ait olduunu kaydetmitir. Salt- mmiyyenin metni yledir: Allhmme salli al seyyidin Muhammedinin-nebiyyil-mmiyyi ve al lih ve sahbih ve sellim. Bu salnn adnn metinde geen nebiyyil-mmiyyi ifadesindeki mm kelimesinden kaynaklanm olmas muhtemeldir. Camilerde, farz namazlarnda selm verildikten sonra tesbihata gemeden nce bazan imamn tek bana, bazan da cemaatin katlmyla okunan ve Allahmme salli al seyyidin Muhammedin salten tncn... diye balayan salt- mnciye ile ounlukla teravih namazlarnn sonundaki duaya gemeden nce mezzinlerin birlikte okuduklar Allhmme salli alel-Mustaf ifadesiyle balayan mhur makamndaki salt selmdan da sz etmeliyiz. Tekkelerde birbirlerinden farkl, deiik adlarla anlan pek ok sal okunmaktayd. Bunlar arasnda, yaygn biimde okunmas sebebiyle zellikle Kdiriyye, Rifiyye ve Sadiyye gibi baz tarikatlarda evrattan nce okunan salt- kemliyyenin ayr bir yeri vardr. 4- Tevh: Mevlid ve mirciyye gibi hacimli eserlerin bahirleri arasnda okunmak zere bestelenmi, gfteleri her ynyle Hz. Peygamberi konu alan ilhilerdir. Arapa, sslemek, dzenlemek mnalarna gelen tevh, mevlid, mirciyye gibi byk formdaki eserlerin blmlerini ssleyip renklendiren anlamnda kullanlmtr. Gfte itibariyle natlarla ayn niteliklere sahip olan tevhler din msikide, ounlukla irticl (doalama) bir ekilde icra edilen natlardan a) cumhur olarak (koro) okunmas, b) besteli olmas gibi zelliklerle ayrlrlar. Szleri daha ok Trke olmasna ramen Arapa ve Farsa yazlm tevhlerde vardr. Gfteleri genellikle 2, 4, 5, 6 msradan ibaret bir kta olan tevhler daha ok devr-i kebr, ember, evsat gibi byk usullerle llmlerdir. ok kullanlan drt msralk bir ktann beste emas: A+A+B+A eklindedir. Tevh okuyanlara tevhhan denilir. Tevhhanlarn okuyularnda, u noktalara dikkat etmeleri gerekir: 1- Okunacak tevhlerle, mevlid bahirlerinin makam ve konusu arasnda uygunluk olmaldr. Mesel Veldet bahrine rast makamyla girileceine gre bu bahirden nce okunacak tevh rast veya rastn terkiplerinden bir makam olmal, ayrca konusu da bahrin konusuyla uyumaldr. 2- Tevh okurken dik akorttan olabildiince kanlmal, herkesin uyabilecei orta bir akort seilmelidir. 3- Tevh okuyanlar arasnda az birliine zellikle nem verilmelidir. Gnmzde zengin bir tevh repertuarnn olduu sylenemez. Ancak bunlar arasnda XV. yzyln tannm Halvet eyhlerinden mutasavvf air

233

Dede mer Rennin (. 1485): ndoup tuttu cihan yzn hsnn gnei msrayla balayan manzumesinin ayr bir yeri vardr. Mustafa Itr Efendiden Eyyb Ali Rza egele kadar pek ok msikiinas tarafndan bestelenen bu tevhin otuza yakn bestesi tesbit edilmitir. Ayrca Aziz Mahmud Hdynin kaleme alp rgh makamnda besteledii Kudmn rahmet-i zevk u safdr y Reslallah, Zek Dedenin evkutarab makamnda besteledii Bir muazzam pdiahsn ki kulundur cmle h, Hac Fik Beyin hzzam makamnda besteledii Merhab ey fahr-i lem merhab msralaryla balayan tevhleri tannm eserler arasndadr. 5- Mevlid: Mevlid, slm edebiyat ve sanatnda Hz. Peygamberin doum yl dnmnde yaplan merasimlere isim olmasnn yan sra bu trenlerde okunmak zere yazlm eserlerin de ortak addr. slm dnyasnda ilk mevlid merasimlerinin, Msrda Ftmler devrinde MuzLidnillah dneminden (972-975) itibaren dzenlenmeye balad ifade edilir. Halkn da katlmyla grkemli ve parlak merasimlerle ilk mevlid treni, Erbil Atabeglerinden Muazzam lkabyla tannm Muzafferddin Kkbri devrinde 1207 ylnda yaplm; bu trende Endlsl nl hadis bilgini bn Dihye, slm edebiyatnda ilk mevlid kitab kabul edilen et-Tenvr f mevlidis-sircil-mnr adl eserini Atabege takdim etmitir. Osmanl Devletinde ilk resm mevlid merasimlerinin Sultan III. Murad zamannda 1588de balatld ve devlet protokolnde yer ald kaydedilir. Bu kutlamalar Osmanl Devletinin sonuna kadar devam etmitir. Trk edebiyatnda Hz. Peygamber sevgisi youn bir ekilde ilenmi, ounlukla manzum olarak 200 civarnda mevlid yazlmtr. Ancak Bursada Emr Sultana mensup bir mutasavvf olan Sleyman elebinin 1409 ylnda tamamlad, Vesletn-nect (kurtulu yolu) adl manzume, zellikle dilinin sadelii nedeniyle, yzyllar boyu byk bir ilgi ile okunmutur. Mesnev tarznda ve filtn filtn filn vezniyle yazlm olan eser bir mnct ile balar ve zetle lemin yaratl sebebi, Hz. Peygamberin ruhunun yaratl, Muhammed nrun intikali, onun doumu srasnda meydana gelen olaanst halleri, onun vlmesi, mucizeleri, mirc, hicreti ve vefat gibi konular iine alr. Mevlidin bata Hz. Peygamberin doum yldnm (mevlid kandili), mbarek gn ve geceler (kandiller) olmak zere lm, doum, snnet, evlenme, hac ibadetini yerine getirme vb. sevin ve zntlerin birlikte paylalmas iin dzenlenen toplantlarda okunmas gelenek haline gelmitir. Eserin bizzat Sleyman elebi ve Sinneddin Ysuf (. 1565) tarafndan bestelenmi olabilecei tahmin edilmekte ise de XVII. yzylda Bursada yaam Sekban adl msikiinas tarafndan bestelendii kaynaklarda kesin olarak ifade edilmitir. Bu beste XIX. yzyln sonlarna doru unutulmu, gnmzde ise bahirlerin belli makamlar erevesinde irticlen okunmas gibi bir gelenek olumutur. Mevlidin her blm (bahir) mevlidhan denilen bir kii tarafndan, bahirler arasndaki tevhler de tevhhan grubunca okunur. Eskiden, bir ar- erif veya tevhin (bazan ikisinin birden) okunmasndan sonra mevlidhann da bir kaside okuyarak bahre balamas gibi bir det vard. Bahirlerde monotonlua yer vermemek amacyla eitli makam gekileri yaplr, giri seyirleri ile karar seyirleri de farkl makamlarda gerekleir.

234

Gelenek haline gelmi ekliyle, mevlid bahirlerinin giri ve karar seyirlerinde yle bir sralama takip edilir: a) Allah adn zikredelim evvel msra ile balayan Mnct veya Tevhd bahrine sab ile girilir. eitli gekiler yapldktan sonra hseyn ile karar verilir. b) Hak Tel n yaratt demi msrayla balayan Nr bahrine hicaz ile girilir ve bu bahre rast makamyla karar verilir. c) mine htun Muhammed nesi msrayla balayan Veldet bahrine rast makam ile girilir ve sonunda da segh karar verilerek okunacak salt selma zemin hazrlanr. d) Yaradlm cmle oldu duman msrayla balayan Merhab bahrine hseyn ile girilir, segh veya hzzmla karar verilir. e) Syleirken Cebrail ile kelm eklinde balayan Mirc bahrine hzzm makamyla girilir ve bu bahirde de uak ile karar verilir. f) Y lh ol Muhammed hakkin msra ile balayan Dua bahrine uak ile girilir. Bu blm de hseyn ile karar verip hep bir azdan okunan Rahmetullhi aleyhim ecman duasyla son bulur. Okunan mevlid, duann ardndan bir ar- erif kraati ve nihayet yaplan dua ile sona erer. Trk din msikisinde teden beri mevlidhanlkla hret bulmu pek ok msikiinas yetimitir. Son dnem mevlidhanlar arasnda Hfz Smi, Hfz Kemal, Hfz Burhan, Mecit Sesigr, Esat Gerede, Ali skdarl, Hseyin Sebilci, Kzm Bykaksoy, Zeki Altun, Kni Karaca gnmz mevlidhanlar arasnda ise Halil brahim anakkaleli, Fevzi Msr, Aziz Bahriyeli, Emin Ik, zellikle belirtilmelidir. Mevld manzmesi son devir hattat ve msiki inaslarndan Kemal Batanay tarafndan yeniden bestelenmi, Kni Karacann mekettii bu bestenin notas henz neredilmediinden okunmas yaygnlamamtr. 6- Mirciyye: Mirc kelimesi, Hz. Muhammedin peygamberliinin dokuzuncu senesinde meydana gelen ve onun Mescid-i Haramdan Mescid-i Aksya, oradan da ge yapt yolculuk esnasnda Allah katna kn ifade eder. Bu sebeple recep aynn 27. gecesi, btn slm leminde Mirc kandili olarak kutlanr. nsanlk tarihinin olaanst olaylarndan biri olan mirc gecesine ait mucizenin aamalarn anlatan ve Mirciyye, Mircnme ad verilen bu manzumeler daha ok ranllarla Trkler tarafndan kaleme alnmtr ve bir msiki formu olarak ilenmesi ise sadece Osmanllara aittir. Trk edebiyatnda pek ok mirciyye yazlm ise de Trk din msikisinde mirciyye denildiinde akla, bestekr-neyzen, Galata Mevlevhnesi eyhlerinden Osman Dedenin (. 1729) ve mesnev tarznda yazp besteledii Mirciyye akla gelir. Osman Dede, kaleme ald mirciyyesini segh, mster, dgah, nev, sab, hseyn ve nibur makamlarnda, her birine hne denilen yedi blm halinde bestelemitir. Nev makamndaki drdnc hne, XIX. yzyln sonlarna doru

235

unutulduundan gnmze ulamamtr (Notas iin bk. Suphi Ezgi, AmelNazar Trk Msikisi, stanbul, ts. III, 102-137). Bestesi gnmze ulaan mirciyyenin hneleri arasnda okunan ve yine Osman Dede tarafndan bestelenmi olan be adet tevhin Arapa olan drt tanesinin gftesi eyh Mehmet Nashye (. 1718), Farsa yazlm tek tevh ise Mevlnya aittir. Osman Dedenin mirciyyesinin, Mirc gecesi, ondan bir gece ncesi ve bir gece sonras olmak zere gece okunmas gelenei vard. Eser cami, mevlevhne ve tekkelerden baka dier baz yerlerde de icra edilirdi. Klnan namazn ardndan sr sresinin balang ksm okunur, Ftihadan sonra iki mirachan birbirine bitiik iki krsye karak eseri birlikte okurlard. Bu srada krslerin altnda oturan zkirler (tevhhanlar) ilk ksmlarda her msran sonunda sall aleyh, hseyn hnesinde minnas-salt, son mnct hnesinde ise ikbel y mcb terennmn tekrarlard. Ayrca blmlerden nce, tevhhanlar tarafndan tevhler okunur, dinleyicilere st ikram edilirdi. Bunun sebebi ise, mirc esnasnda Hz. Peygamberin, teklif edilen iecekler arasndan st semesidir. 7- Mersiye: Bir kimsenin lmnden sonra onun iyiliklerini, stn sfatlarn ve lmnden duyulan acy dile getirmek iin yazlan manzume anlamna gelen mersiye, dar erevede Hz. Hseyin ve dier Ehl-i beyt mensuplarnn Kerbelda ehid edilmeleri zerine yazlan eserler iin kullanlmtr. Arapa, Farsa ve Trke yazlan bu manzumelerin, mersiyehan ve nevhhan denilen sanatkrlar tarafndan besteli veya irticl olarak okunmalar, Trk din msikisinde mersiye ad verilen bir eklin domasna sebep olmutur. lk olarak Irak Bveyh Hkmdar Muizzddevlenin 10 Muharrem 345te (8 ubat 963) Badatta balatt matem trenleri zamanla i evreleriyle Snn tasavvuf evrelerinde yaygnlk kazanm, slm dnyasnn eitli blgelerinde muharrem aynn ilk on gnnde, zellikle onuncu gn ve gecesinde younlam ve muharrem giderek btnyle bir matem ayna dnmtr. Trk edebiyatnda, bilinen en eski Kerbel mersiyeleri k Ynus ve Yazcolu Mehmed (. 1415) tarafndan yazlm ve besteli olarak yzyllarca okunagelmitir. Muharrem ay sresince bata Bekta tekkeleri olmak zere btn tekkelerde ve camilerde mersiyeler okunurdu. Mersiye okuma gelenei zellikle kyam ve devran tekkelerinde rabet bulmutu ve muharremin onundan otuzuna kadar bu tekkelerin zikir gn ve gecesi aure datlr, kurbanlar kesilir, mersiye okutturulurdu. Tekkelerde muharrem ayndaki zikirlerde, Hz. Hseyin ve Kerbel ehidlerine sayg ifadesi olarak enstrman kullanlmazd. Ayrca stanbulda XIX. yzylda goygoycular adyla anlan ve muharrem aylarnda sokaklarda aure erzak toplayan gruplar vard. Dier taraftan bu ayda sokaklarda Kerbel ehidleri iin su datan sebilcilerden de burada sz etmek gerekir. Mersiyeler tekkelerde kendilerine has tavr ve ed ile bestelenmi ekliyle veya irticlen okunurlard. Bestelenmi mersiyelerin en eskilerinden biri, szleri Yazcolu Mehmede ait Rivayette gelir bir gn Reslullah olup dild msrayla balayan Hatb Zkir Hasan Efendinin nhft makamndaki bestesidir.

236

8- Kasde: Allah, peygamber ve dier din byklerinden, slm dininin ibadet, ahlk ve eitli ynleriyle tasavvuf meselelerinden sz eden, bu arada baz dnce, fikir ve nasihatlar ieren din-tasavvuf iirlerin bir kii tarafndan, herhangi bir enstrmann elii olmakszn okunmasdr. Kasideler, usulsz olarak ancak belirli bir makam seyri takip edilmek suretiyle irticlen icra edilir. Kaside gftelerinde Trk edebiyatndaki kaside, gazel, mesnev, murabba, muhammes gibi nazm ekillerinin yan sra dier manzum trler de kullanlabilir. Gfte hangi formda olursa olsun Allahn birlii ve byklnden sz ediliyorsa tevhid, Allaha yalvarlyorsa mnct, Hz. Peygamberin zelliklerinden bahsediliyorsa nat ismini alr ve bu gfteler de kaside olarak okunabilir. Kaside okuyana kasdehan denilir. nl kasidehanlarn ounlukla zkir ve hfzlar arasndan kt dikkati ekmektedir. Kaside okumak iin ses gzellii, iyi bir msiki bilgisi ve ezberinde yeterli gfte birikiminin bulunmas gerekir. Ayrca kasidehann slp ve tavrann, din msikiye yakmayacak tarzda, fazla adal ve iddial olmamasna, din d msikinin tavrndan uzak olmasna dikkat edilmelidir. Kasidehan, okuyuu esnasnda, gftedeki anlamla da ilikilendirerek, asl gftede yer almayan medet y kerm Allah, efat y Reslallah, medet y Hazret-i Allah gibi ifadeleri gfteye ekleyebilir. Kaside okunurken dikkat edilmesi gereken en nemli konulardan biri de slptur. Eser, serbest ve irticl okunduundan, yine ayn tavrda okunan mevlid ve kraat gibi ekillerin tavrlaryla kartrlmamaldr. Bu tavrlarn da, erbabndan meketmek ve oka dinlemekle renilebileceini burada hatrlatmak gerekir. Ayrca, aralarndaki benzerlik dolaysyla gazel tarznda kaside okumaktan kanlmaldr. Gazeldeki gibi ses gsterilerine girimek, hu, ar balk ve vecde davet eden din msiki slbundan uzaklamaktr. Eskiden mevlid bahirleri arasnda da kaside okunurdu. Bahre balamadan nce okunan ar ve tevihin ardndan mevlidhan bir kaside okuyarak mevlide girerdi. Ayrca gnmzde de bahrin ierisinde, uygun bir yer drlerek kaside okunduu dikkati ekmektedir. Bu kasidelerde de bahrin konusu ile kasideninkinin birbirine uymasna zen gsterilmelidir. Mevlidhanlk ve nathanlk gibi kasidehanlk da ayr bir uzmanlk sahasdr. Bu konuda son dnemde yetimi kasidehanlar arasnda Enderunlu Hfz Hsn, Said Paa mam Hasan Rza Efendi, Hfz Smi ve Hfz Kemalin yan sra yakn zamanda Kni Karaca en nemli isimlerdir.
eyh Ny Osman Dedenin mirciyyesi hangi blmlerden meydana gelmitir? Kaybolan blm hangisidir?

zet
nsanlk tarihi kadar eski olan msiki, insan hayatnn her dneminde onunla deta i ie bulunmutur. nsanlar her trl duygularn, seslerle, melodilerle ifade etmilerdir. Tarih ierisinde belirli aamalardan geerek zamanla kendi kurallarn koyup kurumsallaan msiki, gnlk hayatta edindii konumuyla etkisini ortaya koymutur. Tarihin ak erevesinde nazariyat ve

237

ameliyesiyle insanlarn ruh dnyasn kuatmtr. nsann sevincinin, zntsnn, hiss ve ulv dnyasnn bir ifade unsuru olmutur. Din msiki insanolunun sosyal ve din hayatn bir ekilde kapsayan msikinin din hayattaki aksidir. Allah ve peygamber sevgisi merkezinde din msik, tasavvuf anlaynn birtakm sembolleriyle de beslenerek zellikle Osmanl medeniyeti erevesinde gelimi ve ritelleriyle de en canl dnemlerini yaamtr. te bir mslmann belli zaman aralklarnda camilerdeki ibadeti, zamanla ekillenen tasavvufun kurumlar olan tekkelerdeki icraatlar belli aamalardan getikten sonra toplum hayatndaki yerlerini almlardr. Bylece ekillenen msiki, camideki icrasyla cami msikisi, tekkedeki icrasyla tekke msikisi olarak canlln devam ettirmi ve bu icrlar zamanla daha da sistemleerek belirli zelliklerle toplumun birer deeri olmulardr. Osmanlnn engin hogr ortamnn gelitirdii msiki Trk din msikisi ifadesiyle kendini buldu ve yzyllar boyunca gnllere hitap etti. te gnmze ulaan bu gzellikler, yzyllarn getirdii ho sadalardr.

Kendimizi Snayalm
1. nl slm filozofu Frbnin msikiyle ilgili yazd en geni eserinin ad nedir? a. Mefthul-ulm b. Kitbl-Egn c. el-Mskal-kebr d. Mrcz-zeheb e. en-Nect 2. rticl okuyu ne demektir? a. Hafif sesle okumak b. Kuvvetli sesle okumak c. Barmak suretiyle okumak d. Besteli okumak e. Herhangi bir besteye bal kalmadan okumak 3. Mevlev yinlerinin blmlerine ne isim verilir? a. Selm b. Hne c. Bahir d. Mutrip e. Taksim

238

4. Gnmze ulaan uul repertuarnn byk ksm kime aittir? a. Mustafa Itr Efendi b. Hatb Zkir Hasan Efendi c. Niznm Ysuf elebi d. Zek Dede e. Yahya Nazm Efendi 5. Ny Osman Dedenin mirciyyesindeki tek Farsa tevh kime aittir? a. Sinneddin Ysuf b. Sleyman elebi c. Mevln Celleddin Rm d. Mehmed Nasuhi Efendi e. Yazcolu Mehmed

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. c 2. e 3. a 4. d 5. c Cevabnz yanlsa slm Dnyasnda Msiki almalar konusuna yeniden alnz. Cevabnz yanlsa Cami Msikisi ve ekilleri konusuna yeniden alnz. Cevabnz yanlsa Mevlev yini konusunu yeniden gzden geiriniz. Cevabnz yanlsa uul konusuna yeniden alnz. Cevabnz yanlsa Mirciyye konusuna yeniden alnz.

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1 Msiki bir duyguyu, bir dnceyi ve bir tabi olay ifade etmek gayesiyle; ll / henkli seslerin belli bir sanat anlay ierisinde, ritimli / ritimsiz olarak estetik bir ekilde bir araya getirilme sanatdr. Sra Sizde 2 slmiyet ncesi Trklerin msiki aletleriyle icra ettikleri eserlere kk veya gk, sesli okunanlara ise r ve dule denirdi. Sra Sizde 3 Mezzinin okuduu ezan, hls sresinin okunmas, kmet, farzda imamn kraati, selmdan sonra mezzinler tarafndan okunan ibareler, tesbihat, dua ve mihrbiye.

239

Sra Sizde 4 Mevlevlik ve Bektalik dndaki tarikatlarda zikirler ekilde yaplrd: Oturarak yaplan zikirlere kud zikri, ayakta yaplan zikirlere kyam zikri, ayakta devaml ilerleyip dnmek zere yaplan zikirlere de devran zikri denilirdi. Sra Sizde 5 eyh Ny Osman Dedenin Mirciyyesi segh, mster, dgh, nev, sab, hseyn ve nibur makamlarndaki hnelerden meydana gelmitir. Mirciyyenin nev hnesi kaybolmutur.

Yararlanlan Kaynaklar
Ataman Ahmet Muhtar (1942), Msiki Tarihi, Ankara. Ergun Sadettin Nzhet (1942-1943), Trk Msikisi Antolojisi, stanbul, III, Ezgi Sphi, Amel-Nazar Trk Msikisi, stanbul, ts. Saman Ali Rza (1951), Mevlid Nasl Okunur? ve Mevlidhanlar, stanbul. Ardel Hseyin Sadettin (1969), Trk Msikisi Kimindir, stanbul. Turabi Ahmet Hakk (1977), lk Dnem slm Dnyasnda Msiki almalarna Bak, Marma niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, sy. 13-15, stanbul, s. 225-248. zcan, Nuri Yaln etinkaya (2006), Msiki, Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisi, XXXI, stanbul, s. 257-261 (ayrca Trkiye Diyanet Vakf slm Ansiklopedisinin Trk din msikisi formlar ve terimleriyle ilgili maddelerine baklabilir).

240

 241