1

OCAK

1994

FIYAT:

40.000 T L .

(KDV

DAHIL)

EDTRDEN

SUNU
undan tam on yl nce, iletiim Yaynlar'nda Tarih ve Toplum adyla aylk bir yar-popler, yar-akademik dergi karmaya baladm. ^ ^ ^ H Deerli aratrmac arkadalarmnn katk ve yardmlaryla, dzenli olarak 120 say (20 cilt) yaymladktan sonra, imdi, kurucularndan olduum ve bandan beri ynetim kurulunda yer aldm Tarih Vakf yaps iinde yeni bir dergi karmaya giriiyorum. Dilerim, bu kere eskisinin baarsn aarz. ^^^A I Amacmz ve ilkelerimiz deimedi, ama geliti. O zaman, adn rnek aldmz History and Society gibi, yine sosyal tarih yapmak istiyoruz. Tarih deyince arlkla siyasal tarihin anlald lkemizde, toplum tarihi almalarnn hem sayca oalmasn, hem de nitelike ykselmesini amalyoruz. Toplumsal tarih, tarihilerle sosyologlarn buluma alan. Birbirlerine kar geleneksel nyarglar devam etmekle birlikte, artk bizde de zaman ve deiim boyallarn gz nne alan toplumbilimciler ve (bazen farknda bile olmadklar ideolojilerle) sradan olayanlatma snrlarn amak, bunlann stne kuramsal aklamalar, zmlemeler oturtmak abasnda olan tarihiler yetiiyor. Konumuz, kltr, sanat ve edebiyattan, dine, bilime, siyasete, iktisada, corafyaya ve uluslararas ilikilere kadar yaylan geni bir yelpazede gemiin gnmze aktarm. On yllk deneyimimizde, Trkiye tarihiyle bir hayli snrl kaldk. Bu kere, Toplumsal Tarih dnyaya daha ok alacak. Trkiye'de tarihilik, oldum olas milliyeti veya mmin kiilerin tekelindeydi. Tarih ve Toplum deneyimiz, toplumsal ve siyasal bakmlardan deime ve ilerleme yanls kimselerin de gemile ilgilenmelerinin zorunlu olduunu gsterdi, bu tekelin krlmasnda pay oldu. ilkelerimizin banda oulluk ve eitlilik geliyordu. Yine yle. Biz bir siyasal parti deiliz. Trl trl grlerdeki insanlarn almalar dergimizde yer alacak. Belli bir niteliksel dzeyde olduka, yazlarn ieriine ve diline karmayacaz. Yalnz, drst olarak yazlamayacak konulara girmeyeceiz. Bugn on yl ncesinin koullarna oranla, tabular olduka azald: ama ne yazk k i , hl bsbtn ortadan kalkmad. Yakn bir gelecekte yeniden oalabilir de. Trkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf'n i k i buuk yl nce, iadamlarndan siyasetilere ve bilim adamlarndan gazetecilere kadar hemen hemen her trl uratan, ileri gelen 264 kii kurdu. Her yl ye saymz, mevcudun yzde onu kadar artryoruz. Bizimki En-Ci-O (Non Governmental Organization) denilen tipik bir "sivil toplum" rgt. Temel amac, bir ariv ve aratrma ktphanesi ieren Bilgi-Belge Merkezimizi gelitirmek. eitli tarih konularnda herkese ak toplantlar dzenliyoruz. Ayrca, aylk istanbul dergisini ve haftalk fasikllerle yaymlanan stanbul Ansiklopedisini karmaktayz. Devraldmz Yurt Yaynlarin&i da yeni kitaplar basyoruz. Bunlarn arasnda, dergimizle eklemlenen zel bir dizi de yer alacak. Vakfmzn ye ve dostlarna gnderdii aylk bir Haberler blteni vard. Bu blten, artk Toplumsal Tarihim ayr bir blm olacak. Vakf erevesinde yaplmas planlanan ve gerekleen etkinliklerle ilgili bilgileri her sayda sayfalarmzdan izleyebileceksiniz. Gelelim, elimizdeki ilk saynn ieriine. Harvard'dan Prof. Dr. inasi Tekin, "itikak" dedii etimolojik cerrahi ilemlerine devam ediyor. Bir baka Harvard'l (doktoras oradan!) arkadamz, Fatma Mansur Coar, bize alt say boyunca, talyanlarn birka yl nce yaymladklar Venedik ve Trkler zh byk derlemeyi blm bim aktaracak. (Bu kitap hakknda, yanlmyorsam, Prof. Dr. Mahmut akiroglu'nun T. Tarih Kurumu Beileteriinde ksa bir tantma yazs vard.) Harita tarihi merakmz, eski tarih dergimizin ilk saysnda balamt. imdi biniz daha iyi rendik. Bu kere, en eski birtakm haritalarda Trkiye corafyasn gsteren baz rnekler sunuyoruz. leride de zaman zaman byle haritalar yaymlayacaz. 1993 yl iinde, stanbul ehri ve" btn Trkiye, birka yl nce Atina'nn yaad bir hayal krkln kendi nefsinde tatt. 2000 yl olimpiyatlann stanbul'da rgtleme giriimimizden sz ediyorum. Atina da, 1896'da orada dzenlenen ilk modem olimpiyatn yznc yldnmnde bu erefi tekrar yaamak (ve ekonomik nimetlerinden yararlanmak) umuduna kaplmt. Yunan halkn neredeyse bir kie histeryas sard. Dileklerini daa-taa yazdlar, kurda-kua iln ettiler. Beklentileri hsranla sonuland. Birka ay nce, benzer bir akibete biz de duar olduk. 2000 Olimpiyat iin bakent seilme yarnda, Avustralya'nn Sydney ehri stanbul'un yansra Beijing'i (Pekin) ve Manchester' de eleyerek ipi gsledi. Oysa. Sydney dnyann en yeni ehirlerinden biri. Daha i k i yzyl nce, ngiltere'nin bir ceza smrgesi olarak kurulmutu. Nasl olup da, byle muazzam bir gelime gsterdiinin yksn, evirdiimiz inceleme yazsndan renebilirsiniz.

EDTRDEN
Koni Margulies arkadamzn ilgin kartpostallarla ssledii. 191- sonlarnda Yeilky'deki (93 Harbi yenilgimizden kalma) Rus ant-kilisesinin yklma olay stne yazs, bize birok yeni bilgi getirirken, kafamzda yeni birtakm sorularn dogmasna da yol ayor. (Zaten, her alanda aratrma sreleri byle olur!) Dr, Zare Karaka'm koleksiyonunda bir rneine rastladmz, sancak Kur'anlar gibi, gm bir mahfaza iine yerletirilmi, ok kk boyda, 32 sayfalk "Beyanname-i Cihad" kitap da. yine ayn gnlerin rn. Bu sayda, Atatrk'e ilikin iki inceleme yaymlyoruz. Biri, onun Selanik'teki ilk retmeni, emsi Efendi hakknda. (lgaz Zorlu arkadamz gelecek saylarmzda da. Sabetayclar stne aratrmalarn srdrecek.) Dieri ise, Trabzon'dan Mesut apa'nm hazrlad, Mustafa Kemal Paa'ya yaplan halifelik nerisine dair belgesel bir katk. Benim, Ahmet Taner Klal'nn kitab hakkndaki eletiri denemem ise. dorudan doruya Atatrk'le deil, onun izinden gitmek iddiasnda bulunanlarla ilgili. zmir'den Hakk Uyar ve Trkan etin'in anlattklar, 60 yl ncesinin Yurt gazetesi yksn merakla okuyacanz umuyorum. CHP'nin halk "devrimlef'e sndrmak ve rejim propagandas yapmak amacyla, kyllere parasz datmak zere, Cumhuriyet'in ilnnn onuncu yldnm gnnde yaymlamaya balad bu on be gnlk gazeteden drt buuk yl nce. Trk Tayyare Cemiyeti de, 10 ubat 1929'dan itibaren, daha zgl bir amala, yine parasz datlmas iin her ayn 10'unda ve 25'inde Kylnn Gazetesi diye bir sreli yayn karmt. Mill ktisat ve Tasarruf Cemiyeti'nin bandayken, 1930'lu yllarn ilk yansnda Kadro dergisinin kuruluuna katlan Vedat Nedim Tr (1897-1985), daha sonra Matbuat Umum Mdr olmu, kinci Dnya Sava yllarnda da .Ankara Radyosu'nu ynetmiti. Sonra uzun sre Yap (ve) Kredi Bankas'nn kltr ve sanat danmanlnda bulunmutu. Btn bunlardan nce, Vedat Nedim "Trk Spartakistleri"ndendi ve TKP'nin nde gelenleri arasnda yer alm, hatta 1925-2" dneminde bu yeralt panisinin genel sekreterliini yapmt. Ycel Demirel arkadamzn bulduu ve yeni harflere evirerek sunduu Son Telgraf'bayazs, onun sonradan kesin bir dn yapt komnistlik yllarndaki grlerini yanstyor. Anmsayalm k i . eyh Said Ayaklanmas ncesinde, lkede Terakkiperver Cumhuriyet Frkas adn tayan bir muhalefet partisi vard. Ama Vedat Nedim Bey, bunu yeterli gnnyor. halkn gereksinimlerini dile getirecek yeni bir partinin kurulmasn savunuyordu. Tarih Vakfmzn kurucularndan Abidin Dino'nun aralk ayndaki lm, kltr ve sanat dnyamz iin gerek br kayp oldu. Paris'ten getirilen naa, grkemli bir trenle Boaz'daki Aiyan'da bulunan aile kabristanna gmld. Yakn akrabas Rasih Nuri lleri'nin onun hakkndaki makalesi, sradan bir nekrolojinin ok tesinde. Ayrca. Haberler blmmzde de. Dino'nun Vakfla ilikilerine dair anlar bulacaksnz. Eski Tarih ve Toplum okuyucularnn. "Gemi Zaman Olur k i . . . " bal altnda yazd irin incelemelerini hatrlayacaklar, edebiyat tarihisi arkadam Halil Erdoan Cengiz geen ekim aynn sonunda vefat etti. Merhumla, bundan neredeyse krk yl nce, Ankara'daki rencilik gnlerimizden tanrdk. Ortak dostumuz Aydn Sami Gneyal'n onun iin hazrlad an yazsn i burukluyla sunuyoruz. Halil Erdoan' hep zleyeceiz. Koleksiyoncunun Daarcndan kemizde, Birinci Dnya Sava sonunda, italyan igali altndaki Rodos adasnda bir Trk lisesinin verdii diploma rnei var. Yz yl nce bu ayn bir Osmanl gazetesinden Aye en arkadamzn hazrlad semeler, yeni dergimizde de sryor. Yaymlanmaya deer okuyucu mektuplar geldike, onlara da yer vereceiz. Deerli tarihi arkadalarmzn katklann bekliyoruz. Gelecek ay yeniden buluma umuduyla hepinize sayg ve sevgiler sunuyorum. Yeni Ylnz Kutlu Olsun.

Mete Tuncay

KAPAK
Ressam bilinmeyen bir lstanbul panoramasndan ayrnt: Galata srtlarndan tarih yarmadann grn. (Venedik, Pallazo Mocenigo) TOPLUMSAL TARH Aylk Dergi Say: 1 O c a k 1994
SahibTrkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakf adna

tlban Tekeli
Sorumlu Yazisleri Mdr ve Yayn Ynelmeni:

Mete Tuncay
Danma Kurulu: t\'uri Akbeyar, Ayen Anadol, Edhem Eklem, Ekrem Isn. alar Keyder, Necdet Sakaol, Zafer Toprak Teknik Ynetmen: Tamer Kaya Dizgi. Sayfa Dzeni: Tarih Vakf Bask: Allan Matbaas

BU

SAYIDA

4 - 5 _ Tarik O S M A N L B A S N N D A Y Z Y l L N C E B u AY: G A Z E T E S I 'NN O C A K 1894 SAYILARINDAN SEMELER 6 - 8 BEYANNAME-1 C l H A D evrimyazi: Necdet Sakaolu Aye en

10-11
A s i D i N D I N O - B t R K R O N O L O J I D E N E M E S I Rash Nuri ileri

12-13
H A L L E R D O A N C E N G I Z ' I N A R D N D A N Aydn Sami Gneyal

14-17
MUSTAFA KEMAL P A A ' Y A H A L I F E L I K N E R I S I Mesuc apa

18-23
tikaknn Kesi: D R T K E L I M E N I N N E R E D E N G E L D I I H A K K I N D A inasi Tekin

24-31
CEZA SMRGELI'NDEN OLIMPIYAT

32-39

BAKENTLIINE:

SYDNEY

EN ESKI H A R I T A L A R D A T R K I Y E St. S e v e r Y a z m a s - Hereford M a p p a m u n d i ' s i - Peutinger Y o l Haritas St. D e n i K r o n i i - K a g a r l M a h m u d ' u n T r k D n y a s L o u i s Renard'n 17. Yzylda A v r u p a Kylan

40-42
R U S KLSE ABDES N A S I L Y I K I L D I ? Rani Margulies

43
LENN P O R T R E S I Abidin V E N E D I K V E T R K L E R Derleyen:

44-49 50

Dino Mansur Coar

Fatma

BEKLEDIIMIZ

F l R K A Vedat

Nedim

(Tr)

51-58
TEK P A R T I D N E M I N D E Y U R T G A Z E T E S I Hakk uyar - Trkan etin

59-60
ATATRK'N LKRETMENI EMSI EFENDI igazzodu

61- 62
Koleksiyoncunun Daarcndan: B R DAD DPLOMASI evrimyazi: Dr. Nuran Yldrm

62- 64
Kitap Eletirisi: O ZAMAN Y L E [ M 1 ] G E R E K I Y O R D U [ ? ] Mete

65-72

Tuncay

TARIH VAKFI'NDAN

HABERLER

Abone Koullan: Yllk (12 Say): -OO.000 TL. Alt Aylk: 221000 TL.

O S M A N L B A S N N D A Y Z Y l L NCE B U A Y
r; >Y.jU- T j

* H - g/> tf* OJ**j J i / f , -TU., i i j ^

i5

gbjS5.d, J,,-

JJAJ ^y-

Fnun v e edebiyata v e menaf-i mmeyi mutazammn muharrerat v e makalta v e igraz v e ahsiyattan ri h e r nev'i m u h a h e s a t v e mlhazata sahifelerimiz d a i m a kadedir. E v r a k v e muharrerat- varidenin teehhr v e a d e m - i dercinden dolay matbaa mes'ul olmayaca gibi dere o l u n m a y a n mektib ve evrakn istirdad iddias k a t ' a mesm v e m a k b u l o l a m a z .

' T A R K ' T E N SEMELER

OCAK
Aye en

1894
nfusunu tahrir ederek bilahire ahal i - i kadime ile muhacirler beyninde mnazaaya mahal kalmamak zere tanzim olunan hudd-nmeyi muha cirler temhir ettirip (mhrlettirip) bu defa da gerek muhacirler ve ge rek mtecvire ahalisinden (komu larndan) evket-meb-i merhametnisb velinimet efendimiz hazretleri iin daavt-i hayriyye-isticlb ile merkez vilyete avdet etmilerdir. Vilyet dahilinde saye-i tevfkatvye-i hazret tacdrde iskn ve v edilmi (yerletirilmi) olan bin n fusu mtecaviz Kafkas muhacirleri nin bu surede levzm-i iskniyyesi icra ve ikmal edilip muhacirin emr-i ziraat ve harsete (iftilie) mba eret etmitir.) Yalnz Nide sancanda bir kar ye arazisinin tahdid-i hududu geri kalp bu da be-minh-Taal ilkba harda icra ve i k m a l olunacaktr... (25 Kanun-i Sni 1894)

AHLYE GARP BR SRKAT

edip son tekini aldktan sonra kar gider. Kendisinde kundura f o t i n i n ifti, zavall kunduraclarda da teki kalr... (7 Knun-i Sni 1894)
GMEN Y E R L E T I R M E ILERI

Mevsken rivayet edildiine g re geenlerde st ba temiz b i r dolandrc bir kundurac dkknna giderek ayana en i y i cinsten b i r fotin kunduru ls verdikten ve gzel y a p l m a s h a k k n d a u z u n mddet ihtarta bulunduktan sonra kar gider.

Bunu mtekib bir dier kundu racya ayn ekil ve biimde bir fotin kundura daha smarlar. Aradan bir hafta getikten sonra fotin smarla d kundurac dkknna giderek fotinleri muayene eyledikten sonra makm- takdirde birka sz syle yip kemal-i tehevvr (tam bir fkey le) ile der k i : -Hah ite bak yz yirmiye byle fotin yaplmaz diyordun grsn de anlasn eek herif gitgide hep m terilerini karacak; kuzum usta u nun bir tekini ver de o bizim k u n durac olacak, acemi herife g i d i p gstereyim, gz kundura grsn. Bu szlerden sonra koltuu ka barm olan kundurac derhal foti n i n tekini uzatr. Dolandrc tekini alp bir yerde sakladktan sonra te k i kunduracv da b u szlerle ifal

Ilgn kazas dahilinde mceddeden tesis ve tekil ile Kafkasya m u hacirleri iskn edilmi olan nsaniye karyesinin hududunu tahdid ve m u amelt-! sire-i iskniyyeyi ikmal et mek zere Konya Mektupusu saadetl Hayri efendi hazretleri ol ca nibe izm edilmi idi.

H A Z R E T ! SA'NIN DOUMGN

Mild-i Isa yortusu olmak m nasebetiyle ehrimizde bilcmle Rum kiliselerinde evvelki gece icr-yi yin-i ruhan edilmi ve bu vesile ile de du-yi temdi-i mr icll-i hazret-i Padiahi yd tezkr klnmtr... (7 K nun-i Sni 1894).

ARCYE

Mektbi-i marnileyh bu karye hududunu da dier muhacir karyele rinde yaptklar gibi sezildisizce tah did ve ire olunan araziyi muhaciri ne tevzi ve taksim ve muhacirinin

Hengm- muharebede mecruhne muavenet iin Hill Salib-i A h mer (Kzlay ve Kzlha) cemiyetleri nmnda birer cemiyet-i insaniyetperver-ne tekil olunduu malum d u . H a l b u k i insaniyet iin felaket yalnz muharebttan ibaret olmayp

sulh silmde (bar zama- j - cani harik gibi nice fetler _ i l elmekte olduundan bire d e kazalara dahi yetimek zere 21- j i c f a a bir cemiyet teekkl et3 u cemiyet maksad- insaniyet l r s i n i lykyla ta'mm e t m e k unumletirmek) zere bir dersha ne d a h i kd etmitir k i orada .r-ihlarin nasl nakl edilmek lm gelecei, yaralann ne surede sar-.lr.asi iktiz edecei ve bir kaza -.-_kunda mdavt- evveliyyenin ilk tedavi, ilk yardmn) neden iba re: cldugu gsterilecek ve bu dersrr rr.eccnen talim olunacaktr. u cemiyetin messisleri hakika: ~ " tebrik ve ferine sezvrdrlar. HIn-i hacette biaregn ve kazazeiegnn muavenetlerine yetimek ir-saniyet iin bir lzme-i tabiiyye ve akliyyedir. Fakat bu muavenet istihsai-i malmata mtevakkftr. Yaray sarmak, bir knk veya k ufunet lendirmemek (ihtihaplandrmamak) yalnz bir azm-i hayr-hh ye istina den kazazedenin muavenetine itb emekte taht- temine alnamaz. Me sel denize derek birka defa dahp kan kazazedeyi boazndan su aksn diye bacandan aaca veya tavana asmak biarenin tahlisinden i kurtarlmasndan) ziyade imhasna sebep olaca der-krdr. Ama byle bir dershane tesis edilip te orada muvenet-i evveliy yenin neden ibaret olduu bir sureti ameliyyede talim ve tedris edile cek olur ise muavenet ve imdada halk-i i'dd edilmi (hazrlama yara tlm) olur... (7 Knun-i Sni 1894) BR BLGNN LM isvire'nin sebeb-i mefhareti olan ulem-y mehurasndan mual lim Rudolf Wolf terk-i hayat ederek hemehrilerini hzn ve kedere mstagnk eylemitir (gark etmitir). Mumaileyh 1816 senesinde tevelld edip daha kk yanda iken ulm- riyaziyye tahsiline sarf- evkat ederek birok sr-i mutebere ner eylemi ve ilm-i heyet hakkndaki kefiyt ve tedrist zinet-sz- hatrat olmutur... (7 Knun-i Sni 1894) ~^,^TENEWtA Nisvnn bu yaknlarda talim ve terbiyeye verdikleri ehemmiyet her yerde celb-i enzr-i dikkat etmekte

dir. Terakkiyt- beeriyye iin bir yandan da bentn (kzlann) tahsil lerine ihtimam- dikkat elzem olup bu husus hastalk gibi baz halatta sahibat-el-malmat olmalarndan bi hakkn istifadeler elde edilmektedir. Birka hafta m u k a d d e m Fran sa'da bir matmazel ulm-i riyaziyyede doktorluk ehadetnmesi alm olduu gibi Heidelberg Darlfnu nunda dahi matmezel Vine ayt !!? hikmet imtihanlarnda birincilik ih raz eylemitir. B - h u s u s L i v e r p o l ' d e drus-i liyye iin Kralie Viktorya hazretle rinin tayin ettikleri mkfat on se kiz yanda bir kz kazanm ve 475 namzede b-imtihan tefevvuk eyle mitir (stn gelmitir)... (1 Knun-i Sni 1894)
U F A C K A R L A R KOSKOCA T R E N I D U R D U R A B I L I R M1?

edenlerin ailelerine dahi tazminat i't edeceini iln eylemitir. A v r u p a ' d a k i dello meraknn derecesine nazaran bu sigortaya kim bilir ne kadar mteri koacak tr. Fakat zannmza kalr ise sigorta irketi u taahhdtyla delloya bir kat daha germi (scaklk, hararet) vermi olacaktr... (5 Knun-i Sni 1894)
KI ORANGUTAN

M a l u m d u r y a maymunlarn bir cinsi vardr k i onlara (Orangutan) nm veriliyor. Bunlar vahete de dier maymunlarn fevkinde o l d u undan byklerini diri diri ele ge irmek kolaylkla myesser olamaz. A h i r e n Fransa'daki hayvanat bahesine bunlardan i k i tane getiril mi k i biri otuz dieri otuz be ya nda imi. Paris halk bunlarn gel diklerinden haberdar olduu gibi ta km takm temaalarna giderek hay vanlara fndk, ceviz ikram eylemek te imi... (5 Knun-i Sni 1894) H u s u s i KURUN KALEMLER Mektep talebesinin ekserisi isti mal ettikleri kurun kalemlerini biribirine verip bazs dahi urada bura da bulduu kurun kalemini istimal eyleyerek bu cihede emr-i vahmetl-endrdan ma'dud (tehlikeli say lan hastalklardan) o l a n " d i f t e r i " hastalnn sirayetine vs'at verildi i (yayld) taayyn etmekle Cemhir-i Mttefika Amerika'da bu hu sus iin en messir ve en yegne tedbir herkesin birer hususi kurun kalemi bulunmasna katiyyen h km ve karar verilmitir... (5 Knuni Sni 1894) Mnih ehrinde bir Rum hokka bazlk ederken o n i k i adet y i r m i Marklk ake bel' etmitir (yutmu tur). Zavall herif hokkabazlk ede yim derken can verir bir halde hastahaneye nakl olunmutur... (13 K nun-i Sni 1894)

Pansilvni (Pennsylvania) eyaleti dahilinde vki (Huntington) dan ya zldna gre bir ar oulu ehr-i mezkura azimet etmek zere bulu nan bir trenin yarm saat tevakufuna sebebiyet vermitir. yle ki tren kemal-i sr'atle bir iftliin nnden gemekte iken bir ar oulu naslsa lokomotife hcum ile makineci ve ateinin yzlerin den sokmular ve biareleri etraf gremeyecek bir hale getirmilerdir. Bu cihede makineci bir kazaya mey dan vermemek zere treni tevkife (durdurmaya) mecbur olmu ve bu tevkifin n-gehn (nil yolculara mucib-i tel olduundan cmlesi vagonlardan harice frlam ve i an lalp tren hareket edinceye dein yarm saat gemitir. Mezkur trenin yarm saat sonra muvasalat etmesi ise dier trenlerin med suduna mahsus olan cedvelin tebdiline se bebiyet verdiinden o gn akama kadar mezkr yol zerinde hareket eden trenler yarm saat tehir-i hare kete mecbur olmulardr. (5 Knun-i Sni 1894)

BR SIGORTANN FEDAKRL

Brksel'de bir mddetten beri teesss etmi olan bir sigorta hayat zerine haylice i grerek mterile ri nezdinde be-gyet celb-i rabet ve itibar etmi olmasna magrren bu kere idaresini bir kat daha slah ederek b a ' d e - m delloda vefat

K U T S A L SAVA BLDRS

BEYANNAME-1 CIHAD
Dr. Zare Karaka Koleksiyonu
l-latt- hmyun ile tevh ve imz-y hlfet-penh ile tezyin buyrulan ve bin yz otuz sene-i hicriyyesi muharreminin ikinci cuma' ertesi gn Bb- Fetv'da mna'kid Medis-i Ali-yi t'lm tarafndan tanzim ve imza edilmi olan tideki beynname, mslimnin d'vet edildii cihd- u'lv-yi

Islmiyetin dmeni olup a'davetlerini Makm- Hlfet-i Islmiyeyye hcum ve savletleriyle izhr ve isbt edenlere kar oldu u ve Hkmet-i Seniye ile beyinlerindeki u'hda ri'yet ve ibrz- asr- meveddet eyleyen dvel-i ire teb'laryle mtekabilen hsn-i mu'eret-i islmiyenin ir- a'dl mslemeti ic bndan
J j J
1,1

bulunduu beyanyla Makm- Meihat- Islmiye'ce ta'mimen tebli edilmidir: Milel ve akvam in mevcib-i sbhaniyyeden olan nea'm- is tiklli imhaya alarak beeriyeti tahc- esarete almak isteyen ve a'srlardan beri sa'det-i beeriyenin gaddar bir dmen-i baman olan Moskof Hkmetinin ark- karib ve baldde hudsuna sebebiyet verdii mesaibden bu defa Merkez Avrupa da azade kalmayarak iti'l eden Harb-i L"mum'de milyonlarca islm nbka-i esaretinde bulundurma gurr- milliyelerinin en henkdr zevki a'dd eden u hkimiyet-i zlime-i gayr- mera'larnn tahtnda gasb- hrriyet ve temini menfaat gibi drl drl ml-i hamine bes leyen ve binen a'leyh 'lem-i islmn nokta-i istinadn tekil erdii ve islmiyein medr- kvam bulunduu in Hlfet-i Celle-i Islmive-yi sarsmak ve bu makm- liyi mmkn oldu u kadar zaa'fa uratmak hiss-i

kin-aldunu sinelerinden bir an ayrmayan ngiltere ve Fran sa'nn hkmetlerini de kendisine peyrev kimdr. I'tilf- Mselles nmn tayan ibu hey'et-i cebire geen a'srda Hindistan'daki Asy- Vust'daki. Afrika'nn ekser cihatndaki akvam- islmiyeyi kffeten hkimiyet ve hkmetlerinden ve hatta hrriyetlerinden mah rum erdikleri gibi yarm a'sn mtecaviz bir zamandan beri yekdideine zahir olarak Memlik-i Osmaniyenin pek kymetdar bir takm aksamn ziy'a uratmlar ve daha dn denecek kadar yakn bir zamanda dahi komularmz teei'

^f./iir.'-t
t 1

ve himaye ederek vukua getirdikleri Balkan Harbinde nie yzbin nfus- ma'sme-i islmiyenin heder olmasna ve binlerce pk-dmen-i muhaderat- islmiyenin cevher-i ismetlerinin k k edilmesine ve mukaddesa- celle-i islmiyenin bzie-i hevsat olmasna manen ve maddeten sebeb olduklan gibi
JC-J r> i

: l .>>*.' > j"

'1 * iJ-it

-* ^

*- v
L

*r

J y f c i /** h ' 1
AL,*., l

\- <Jt un 1 SiMt r!- U , .1

r*-*J

bu def da btn krre-i arz bir maher-i heyec' hline gerecek olan her nevi iltiltat iltizma ve bu te-i ceng cidalin en dilsiz erarelerini yine kalb-gh- mmet-i Muhammed'e do ru s a m a a balamlar ve tertibat- mel'netkrneleriyle eliyzbillah nr- mbn-i ilhiyi itfaya sy'i bulunmulardr.

Saltan Mehmed Rcac 1333 Cihad B e y n n a m e s i Hatras

B e y n n a m e - i Cihad

Yerisne inne... il hire... kuvvet-i K a d r e ve kudret-i kahiresini idrkde u'kul-i beerin 'ciz ve kasr bulunduu ferman-fermy- ekvn- hda-y a'zim's-n'n sa'adet-i dareyn-i beeriyet in nr- gzn-i ilhisi olan ve siyanet-i celile-i samedniyesiyle mbeir bulunan din-i mbin-i Islama kar izhr- adavet eyleyenlerin er ge gazab- ilhiyeve dr ve manen ve maddeien tarumar olacaklar derkr olub hdimlharemeyn' bi'l-nasr'l-mbn hazretleri kurre't'l-u'yun- n'minin bulunan Beytullah'l-harm ve Ravz-i mutalhara-i fahr'l-enm ile Kuds-i erifi ve Necef ve Kerbel ve merkez-i hlfet-i a'liyyeyi hsl makamat- enbiy, merakd- evliya, menazil-i hed olan btn Dr'l-lslm mste'inen bitevfk-ullah eamet-i tasallutdan siyanet ve nmus- dn-i mbini evaib-i mezellt'tden himyet etmek ve i'l-i kelimetullal farz- mhimmesinin ba-kemal ehamet-i istikml-i muktezvne teves sl eylemek zere 'mme-i mslimni bldaki fetvi-yi erife ahkm- mnifesine tevfikan cihad- u'muniyeye davet ve slil'zzikr 'd-y islmiyenin kahr tedmiri in kahhar- z'l-inkam olan Cenb- mnzel-i Kurandan niyz- nusret ve i'nayet ey lemek hususunu Hlfet-i celile-i islmiyenin a'zm vezaifinden bilmidir. Makam- hilafet kalemru hlftmetinde bulunan teba'i Osmaniye'nin yirmi yandan krkbe yana kadar olanlarn bi'lisisn taht- silha davet ederek bi-havle-teal tehiz eyledii or du ve donanm-y hmyn ile imdiye kadar mrlerini ner-i i'lme vakf etmi bulunan ulem-i mderrisin ve muallimin md-i istikbl-i din millet olan bi'l-umum talebe-i ulm ve fnn ile ksm- a'zm memurin bi-yekn a'ilelerin eyl-i fni pederleri ve vali delerin destgiri olan bbn- vatan bugn peyderpey manatk- cihada tefid edilmekle beraber bi'l-umum m'minin ibu cihad-

M r

l t-<r <' >< M

J U '

1 jt VVW,,.J. C
v l

t
1

,jifL.ifj | iti tfi 1 T

1

i,. r tfMj-f f *?

. . V

ekberden hissemend-i sevab olmak in "infr hifafen" hk mne ittib'en bedenen ve mlen cihad etmek zere nefr-i nm emrini almdr. Binberin, Krm, Kean. Trkistan. Buha ra. Hrve, Hindistan gibi. Hkmt- zlime-i mezkrenin kabza-i tasallutlarnda bulunan ve in ve Efgan ve Iran ile Afrika'da m lif/ifat

><>!

Ot

1 fi-<r* J J J . , . . J~- > *

ve sair aktar arasnda mtemekkin olan bil-umum muslinimin 'la-kadrl- istibte' ibu cihad- ekbere bu babdaki fetvi-i erife meddasnca Osmanllar ile beraber mlen. bedenen itirake m s a r a ' a t e d b "esteiz-billh y e y y h e l l e z i n e m e n mlekm" ve "ill tenfer va'zibkm" ve "kale

J*-> >> 1 * 1m'ti W J 1 V-f s? *-!* 1 r* r " A ' j.t. u ur., 1 J* '*-. AV **S - j>\> i " 1
u 1

i A V ir- <J- >'

kne baiikm" y- kerimelerini teemml ederek dnya ve hiretde tevecch edecek a'zb- elimden lahlis-i giribn ve iktisab- mesdet-i cvidn eylemeleri en byk t'eryiz-i dinyelerinden. hele bu dmenlerin zr-i tbi'yederindeki evld- mslimini taht- silha alub Ha'life-i msliminin veya muvn mttefiklerinin a'leyhine sevk ile ark ve garb ma'rekelerinin en (?) mmtakalarnda itlaf erdirmeleri da ha dorusu din-i islm a'leyhine olan cinayetlerini yine iltilt- esimne gstermeleri mmin kalbinin tahamml edemeyecei

U L U

),.

jji ,1,1

Sr-f> JJ a i iri.

f-t

K U T S A L S A V A BiLDiRsl
en diLsz bir belui olmak mlbesesiyle u kri'a-i mdhieye bir an evvel re-sz olmak in 'lem-i islmn her nev'i fed krl ktihm etmesi ve bu babda en edid ikrahlara yine mtevekkilen a'lellah sabr eylemesi akdem vezit' ve ehemn-i ibdtdandr. Din-i mbn-i ilhi nmna cihda itbn olan mslimni her bir hususda mazhar- fevz ve nsret buyur ma i'nyet ve eltaf- celile-i smedniyeden mev'd ve eri'at- garra-i ahmediyyenin i'l-y sn in fed-y cri ve ml eyleyen mmet-i nciyesine tahr ve dest-gir olmak in rhaniyet- mukaddese-i nebevviyye hzr ve mevcddur.

ey mmet-i Muhammed "Ve kezlike celnkm... il hire" ye-i celilesi hkmnce din-i mbn-i islmn ser-nzl siyer-i cemile-i cenb- rislet-meaba ittiba' ve nevi' insaniyetin hiz ol mas lzm gelen fezil ve meziyt iktisb ile beyne'l-beer nmne-i imtisal ittihaz olunacak bir mmet-i fzle te'sis olunduuna gre menbas vahdet ve tevhd, iar i'lm a'mel, hedefi hakk u seadet-i beer olan bir din-i 'linin hangi kavme hangi iklime, hangi hkmete mensb olurlarsa olsunlar kffeten efrad kalbleri Al'iaha yzleri Kbetullah'a mteveccihen Liv'l-hamd-i Muhammedi altnda

toplanm ve nsiyelerine "iyke n'bud ve iyke... il hire" nine-i ihtiam yazldndan dolay yalnz huzr- Rabbi'l-a'leminde ser-nign- huz' olmu bir mmet-i muazzama-i vahdaniyye hlinde yaamalar ve cmi-i evkederine teaddi etmek isteyen ehl-i bag ve fesde daima "yekatiln fi sebile... il hire" Simy- mehabetini gsterivermek hususuna mlik bulunmaian icb eder. Ey Allahn muti kullan olan Mslmanlar. Felah ve nect- muvahhdin in cihda gidenlerden sa kalan larn nasibi sedet, u'kbya nhet edenlerin rtbesi ehdetdir.

ihy-y hak yolunda fed-y can edenlerin va'd-i celil-i ilhi mu cibince dnys izzet m'kbs cennetdir. Ey izzet ve sedete tene ve dildde' ve ey i'l-y hakk yolunda bezl-i ml ve cn ederek her drl mellik ve muhataraya mchidne gs vermee mde olan Mslmanlar! iki cihanda saadeti bizim in takdir etdigini Kur'an- Kerminde va'ad ve tebir eden Allah a'zm'-nn "ve A'tasamva... il hire" yet-i celilerindeki emr-i sphanesine imislen gnl birliiyle taht- 'l-i saltanat etrafna toplanarak ve elbirliiyle Krs-yi Mua'll-y Hlfet'in ayaklarna sarlarak biliniz ki devletimiz bugn Islmiyetin advv-i can olan Moskof, ngiliz ve Fransz hkmetleri ve mttefik leriyle muhrib bulunuyor. Ernir'l-m'minn ve Halife-i Mslimn Hazretleri sizi cihda davet ediyor. . Ey Mchidin-i islm, Cenb- Hakk'n nusret ve i'nayeti ve neb-i muhteremimizin meded-i rhaniyesiyle 'd-y dini kahr tedmr ve kulb-i msli mni sermedi seadetlerle tesrir eylemeniz va'd-i celil-i ilh ile meyyed ve mbeerdir.

evrimyaz

Necdet

Sckaoh

Lu konuda daha geni bilgi iin Mete Tunav'n evirip derledii Cihad ve Tehcir adl kitaba bavurulabilir (Afa Yay., 1991).

NEKROLOJI

ABIDIN DINO HAKKNDA B R KRONOLOJI D E N E M E S I

Rasih Nuri leri
Abidin Dino 23 Mart I913'te istanbul'da dodu, ba bas Rasih Bey Divan- Muhasebat Reisi iken sar ol mu ve memuriyeti terketmiti. 1913 ylnda Balkan Savan kaybetmemiz zerine Yanya vilyetinde (Epiros), kendisine isabet eden 99.000 dnm zeytinlik, mera ve ziraat arazisindeki gelirini alabilmek iin ai lece Fransa'ya tanmay yeledi. Bylece Abidin de bebek denecek yata Paris'e yerleti. Birinci Dnya Sa va balaynca Osmanl vatanda olduundan, taraf sz isvire'deki Cenevre'ye tanmak zorunluluu do d u . Savan bitiminde tekrar ailece Paris'e dndler ise de, Cenevre'deki evlerini terketmediler. nk Ra sih Bey Yanya vilyetinin Yunanllara verilmemesi iin youn bir abaya girimiti. Bar andlamalar aksi sonu verince, bu kez, bir ara talyan hkimiyetine giren Korft adasna yerletiler (1925-26). Oradan da istanbul'a dndler. Rasih Bey ablasnn ve ayn zamanda damadnn Yeniky'deki yalsna aileyi yerletirip b u kez Adana'daki iftlikleri nin bana geti. 1927 yaznda Abidin de iftlie gitti. O gzn Robert Kolej'e kaydedildi, ama yl sonunda babasn kaybetti. Abidin 1930'a kadar kolejde okudu.Matematik dersindeki baarszl nedeniyle okulu terketmek zorunda kald. 1930 okul yllnda renkli desenleri baslm, ayn yl oynanan "Fermanl Deli Hazretleri" piyesinin davetiyesini de resimlemiti. 1930 ylnda Fethi (Okyar) Beyin Serbest Frkas ile ok partili rejim deneyimi yaplyordu. Arif ve Abidin Dino kardeler karikatrleriyle yeni partiyi destekledi ler, C.H.P.'yi sen ekilde eletirdiler. Abidin'in karika trleri, Arif Oru Beyin "Yarn" gazetesinde yaynlan yordu. Abidin ayn gazetede kan, Nizamettin Nazifin (Tepedelenlidoglu) "Kara Davut" tefrikasn da resim ledi. O yl annesini de kaybeden Abidin ok gen yata, kendini "bohem" hayatnn gbeinde buldu. Nzm Hikmet'in kitaplarn resimledii halde, Fikret dil'in, Peyami Safa'nn, Necip Fazl'n (Ksakrek) kltr ve kokain kokan "Asmalmescit" muhitinde ya yordu. Bu onarn, Fikret dil'in i k i kitabyla, Necip FazPn "Bbli"sinde, hatta G. Smenon'da ok i y i canlandrlr. Kardeleri bu durumdan tedirgindi. Cumhuriyetin Onuncu yl iin Sovyet rejisr Yut-

A b i d i n D i n o ' n u n 1 9 4 4 ' t e A d a n a ' d a k i t a p h a l i n d e bastrd Kel adl t i y a t r o e s e r i n i n B a k a n l a r K u r u l u k a r a r y l a t o p l a n l m a s z e r i n e Rasih N u r i l l e r i ' y e y a z d m e k t u p .

yevi'in evirdii "Ankara Trkiye'nin Kalbi" filmini : o k beenen Gazi Mustafa Kemal Paa, yetitirilmek zere onun yanna bir Trk genci yollamay nerir. Bunun zerine babam (Suphi Nuri) Girit'ten yakn akrabas: olan Ali Fuat (Cebesoy) Paadan arac olmasn is ler. Abidin bylece seilerek 1 Eyll 1934 gn Mosko va'ya, oradan Leningrad'a gider. Dekor, reji ve dier si nema dallarnda yetiir, hatta Yutkiyevi'in evirdii "Madenciler" filminin dekorlann ve ekimini stlenir. 193" ylnda Hier'in sava kkrtcl karsnda Sov yetlerdeki yabanc teknisyen ve rencilere Sovyet vatanda olmak veya geri drmek teklifi yaplnca, Abi din 15 Mays 1937 gn Londra'ya hareket eder. Orada Gertrude Stein ile iliki kurar, Amerika'dan sahne sipa rileri alr, Paris'e geer. Picasso, Tzara, Breton, Eluard ve Dali ile arkada olur. 15 Mays 1938 gn gemiyle is tanbul'a dner. Hi unutmam, takside Fikret dil'e eski arkadalan sorunca, Peyami Safa iin "Onunla ank ko numuyoruz" cevabn almt, oysa eski dnemde Pe yami bir eserini Nzm'a ithaf etmiti... New York sergisindeki Trk pavyonunu dzenle yen, Fikret Mualla'ya beer liradan 40 kadar suluboya stanbul manzaras izdiren Abidin, askerliini yap madndan, ne sergiye gidebildi ne de ald nemli sahne siparilerini gerekletirebildi. 1938-1941 yllan arasnda Abidin, resim bir yana, antifaist cephenin n saflanndadr. "Ses", "Yeni Ses", T.KP.'nin edebiyat dergisi "Yeni Edebiyat", yeniler ha reketi, genlerle birlikte "Liman" sergisi... Ank Abidin T.K.P.'lidir, ancak yine de rnein Jdanov'un sekter iz gisinden rahatszlk duymaktadr. Parti genel sekreteri Reat Fuat Baraner ile dergi sayfalarnda yapt "Re alizm tartmalan" mutlaka kitap olarak yaynlanmaldr. Sekanslar: bir parti toplants olarak gelien Dinamo'nun dn... anti-faiserin kanunsuz srgn... Mecitz... Adana... Kayseri'de askerlik... 23 Eyll 1943 gn, Gzin ile elli yl srecek evlilii. Ankara'ya yer leme. Abidin bu dnemde resim, piyes yazarl ve gaze tecilik alanlannda youn bir faaliyet iindedir. Resimlerinin yansra, Adana Emlk Bankas duvarlar ile Ankara'da Cndolu hannda freskler. Adana'da kitap halinde baslp toplattnlaft "Kel" piyesi, baslmadan yok edilen "Verese" piyesi. Fakat asl ilginci, Ferit Cell Gvenin "Trk Sz" gazetesindeki haber yayn. MillA Emniyet , bu bilgiyi nereden buluyorsunuz diye gazeteyi birka kez sk trmt. Oysa Abidin Rus, ngiliz, Fransz radyolann dinleyip, istanbul'a Ankara'dan nce sava haberlerini saati saatine vermekteydi. Ankara'ya taman Abidin T.K.P.'nin yeni den toparlanmasnda Zeki Batmar'n yarm da yer alacaktr. Hcre tekiltndan epeyi kopuk olan aydnlar grubunda nemli rol olacaktr. Srgn yllarnda 1944 T.K.P. tutuk lamalar, 1946da " i k i Sosyalist Parti" dnemi, 16 Aralk 1946 tevkifat. Yeniden istemeye is temeye illegale itili. te bu dnemde Abi din Ankara'dadr. Polis, hareketi yakndan iz lemektedir. Drt yl bylece geer. Nihayet 27 Ekim 1951 gn Sevim Tar(Belli)'nin tu

tuklanmasyla byk kk skme operasyonu balar. Batmar, aydnlar grubunu gizlemeyi baarr. Ancak Abidin'in seramiklerinde bile, cami alemleri orak-ekie benzetilerek dava almtr, frsat kollanmaktadr. stelik, az nce 1950'de Abidin'in kard parti der gisi "Nuh'un Gemisi" Esat dil'in (Mstecaplolu) "Gerek" dergisi ile ar polemie girimi, Abidin'in imzas oylmad halde Esat dil ona ar sulamalar da bulunmutu. Suphi Nuri'nin istikll Sava ve "Heri" gazetesi ar kada, D.P. Dahiliye Vekili Fevzi Ltfi Karaosmanolu Abidin'e pasaport verir. Yine de 26 Ocak 1952 gn, tutuklamalarn hzl dneminde , polis Abidin'i hava alanndan evirir. Yeniden Ankara'ya telefon ve ertesi gn, 13 yl ara ile Vekil'in iddetli emri zerine yurt dna k. Burada eski bir karar ve yeni bir grev Abidin'i beklemektedir. Yurt dndaki "Bizim Radyo"ya eki dzen verme. Sabiha Sertel, Nzm Hikmet, Abidin D i no, Zeki Batmar ve yurt dna kmay kabul etmeyen bir arkadalar kmak olanan bulunca bu grevi st leneceklerdi. Yaptlar da. T.B.K.P. kurulunca Abidin orada verdii mesajlann ok nemli olduunu, yurt po litikas bakmndan faydal olacan sylemi ve ne o l dular diye sormutu, yandadm. T.K.P. Leipzig'de iken, Almanya'nn birlemesi sz konusu olunca T.K.P. arivi ile birlikte "Bizim Radyo" arivi de Moskova'ya tanm ve Sovyet Partisinin Merkez Komitesine emanet edilmi ti, yaknda geri alnacakt, ancak Yeltsin ynetimi binay mhrlediinden iki ariv de imdilik kurtarlamad. Abidin de, yurt dndaki T.K.P. de, 196l'de T.I.P. kurulup da 1962'de Mehmet A l i Aybar, Behice Boran, ve sabkas olmayan "aydnlar" Partinin ynetimine geti rilince, Partiyi sonuna kadar tuttular, desteklediler. Za ten o dnemde btn Trkiye solcu akmlar ayn tu tumda idiler. Konumuz Abidin'in sanatkr kiilii, yapdan deil, yine de kendisinin yllarca yurt dnda Trkiye'nin Kltrve Sanat eliliini yaptn hatrlamadan

hhii... Fethi oyuncaklarm kryor.. hh!

A b i d i n D i n o ' n u n 1 9 3 0 E y l l n d e A r i f Oru'un Yarn g a z e t e s i n d e k m . Serbest Frka/Fethi O k y a r y a n l s b i r karikatr

NEKROLOJ

H A L I L ERDOAN CENGZ'N ARDNDAN

Aydn Sami Gneyal
E l l i d o k u z yl s r e b i l e n b i r mr. Henz bir lise rencisi iken iir yazmakla balayan, kitap okuma zevk ve alkanl ile byyen edebiyat sevgisi-, niversitede edebi yat renimi yllar; belge ve kitap toplamakla devam eden, gitgide yo unlaan bir merak ve gayretle eski edebiyatmz, "eslfn yadigarn" bkmadan yorulmadan metotlu ve bilinli bir biimde inceleme, ara trma ve bugne aktarma tutkusu... Bu hzl alma temposuyla srdr d yaklak krk yl, "yokuta dinlenmek" olarak tanmlayabilece im bir biimde yaayan, edebiyat tarihisi Halil Erdoan Cengiz'i 28 Ekim 1993 gn kaybettik. Halil Erdoan Cengiz 1934 yln da Ara'ta dodu. Babas baret men Hamdi Cengiz, annesi Faika Hanmdr. lkokulu Tosya'da bitirdi. renimini tamamlamak iin geldii Kastamonu'da iirle ilgilenmeye ba lad. Pek baarl olmamakla bera ber, halk iirinin etkisi altnda yazd , kendine zg bir syleyii olan ilk iirleriyle retmenlerinin dikka tini ekti. Lise son snfta yeni air ve yazarlar tanmaya, yeni iiri oku yup sevmeye balad; edebiyat retmeni Rauf Mutluay'dan rendii bilgilerin eliinde edebiyata, o k u maya ve yazmaya ilgi ve sevgisi s rekli anarken, iir grnde de de iiklikler o l d u . Devaml okuyor, kltrn artrmaya ve Franszcasn gelitirmeye alyordu. O yl lise bitirme ve olgunluk snavlarn baa ryla geti ve Ankara'ya geldi. 1952-53 renim dneminde Ha lil Erdoan Cengiz ank Ankara Hu kuk Fakltesinde kaytl bir niver site rencisidir. Petrol Ofisi'nde a lmakta. Konur Sokak'ta yer alan iki katl bir lojmann bir odasn dier bir memur arkada ile paylamakta dr. Karyolasnn yanndaki konsol zerinde birka kitap vardr ve duv a r d a

baucunda bir saz as ldr. Ge;r 'Kiraatnane muaavmi" olmu, lisede balad sigaraya iyice al mtr. Lojmana dndnde bazan kitap okumakta; kzkardei Nurhayat'a ortadan ikiye katlanm renkli pelr kaanna yazd 15-20 sayfa lk mektuplannda Ankara'daki yaan tsndan sz etmekte, "Her eyin maddecilie doru gittii bu devirde, brak sen ruh hazinelerini gelitir, bedii zevkini artr, her eyden nce insan o l . . . " diye tler vermekte; bazan da sazn tngrdatmaktadr. O gnlerde, ben Denizciler Caddesi'nde bir barakada. lise rencisi iken baladm eski kitap alm sat mn srdrmekteydim. Hikye gn derdiim bir dergiyi yneten gen arkadatan "yaz kurulunun incelen mesinden sonra dergide kp k mayaca belli olur!" cevabn alnca, "Aray" adnda bir sanat ve edebi yat dergisi karmaya balamtm. Halil Erdoan Cengiz o ara bana "Aray"ta yaynlanmak zere birka iir getirdi. Sanrm bir arkadamla birlikte gelmiti. Onunla ksa srede candan iki arkada, i k i dost olduk. Cengiz'in akamlar kahvehane ye gitme alkanln sona erdirdik. Meneke sokakta bahe iinde st kulp olan bir evin zemin katna ta nmt. Ayda yaklak otuz krk k i tap okuyordu. O gne kadar yaz dklarndan setiimiz iirlerini 1953'te "Aralk Kap" adyla Aray Yayn olarak yaymladk. 1953-54 retim yl banda Ha lil Erdoan Cengiz'i D i l ve TarihCorafya Fakltesi Trk Dili ve Ede biyat Blm rencisi olarak gr yoruz. Edebiyat bilimi tahsil etmeye karar vermi, Hukuk Fakltesinden kaydn oraya naklettirmitir. Daire de ileri youn ve yorucudur. Evrak tan, Petrol Ofisi Tefti Heyeti "Mtevellilii"ne terfi etmitir. Dersi oldu u gnler faklteye gidiyor, dairede ilerini aksatmamak iin durmadan dinlenmeden, bazan gece yarlarna

kadar- alyordu, Franszcadan Trkeye Japon iirleri eviriyor, balama dersleri veriyordu. Yapt ileri kendisi yle sralard. "Memur luk, rencilik, mtercimlik, airlik, romanclk, dergicilik, balama ho cal, ktphane farelii...." Bu ara da, "yeralt cenneti" dediimiz yeni ikametghnda arkadalarla "edeb sohbet" toplantlar bile yapyorduk. Roma Hukuku dersinde baarl olamadm bahanesiyle. 1955-56 retim dneminde ben de Hukuk Fakltesinden DTCF Trk D i l i ve Edebiyat Blm'ne kaydm nak lettim. Kitapl brakmtm. Drt say kardktan sonra usanp yay mna son verdiimiz "Aray", Cen g i z ' i n zorlamasyla Mart 1956'da l'inci saydan balamak zere yeni den karmaya baladm. Kvr zvr uralarmza son vermitik. Ekmek kaps iimiz, derslerimiz, dergimiz ve kitaplarmzdan baka dnce miz y o k t u ; ama bunlarn altndan kalkmak iin de 24 saat yetmiyordu. Bir koltua drt karpuz sdrma ya alyorduk. Bu arada evlenmiti de. Gen yanda ilki kz, ikincisi er kek iki evld oldu. Her ikisi de bu gn tp doktorudur. * Kitaplarla babaa, okumak, yazmakla dolu gnler, aylar, yllar geti. Halil Erdoan Cengiz bu yo un almay srarla srdrd ve fa klteden mezun o l d u . Askerliini "Harp Tarihi Enstits'nde yaptktan sonra e m e k l i olana kadar (1982) Babakanlkta alt. Emekli ikramiyesiyle satn ald dairesinin bir odasnda gece gndz d e m e d e n okudu, yazd, inceledi, aratrd. Devlet Konservatuar Mzikoloji Blmnde Osmanl Paleografyas, Osmanlca ve Trk Edebiyat dersle ri; Hacettepe Cniversite'nde de yine Eski Trk Edebiyat dersleri verdi. Okumaya, renmeye niyeti olan rencileriyle -madd hibir menfaat mukabilinde olmayarak- ilgilenir, onlar evine arr, gnlerce birey-

renmeleri iin alrd. Eski edebiyatmzn her dalnda ba sk?:p gelen herkese, enmez, yard r r c olurdu. "Destursuz Baa G i renier'i fena halde hrpalayanlarn yorilann bulur, ancak bunlan der l e r d e yazmak yerine, yanl yapa rn kendisine yazard. Orada bura da bilgilik taslamay sevmezdi. Halil Erdoan Cengiz'in basl ilk kitab Aralk Kap, ilk genlik yllan man rn 48 sayfalk bir iir kitaby d. O yllara ait iirleri, eletiri yazla r, makaleleri, Japon iiri evirileri, yazmaya balad "Sepetiolu Desronfndan paralar, ilkin 4 say, daha sonra yeniden 17 say yaymlayabildi imiz Araynz; daha sonraki eletiri ve kitap tantma yazlan da 1962'de yaymlamaya baladmz Kitaplar leminde kt,. 1956 ylnda Trk Sanat adl sanat dergisinde de bir ka iir ve Japon iiri evirisi yaym land. Elimde tek says bile bulunma yan ilk Aray dergilerinde kan yazlannn neler olduunu hatrlamyo rum. ki yl kadar sonra birinci say dan balayarak yeniden kan Aray ile Kitaplar Alemindeki iir ve yazla rnn bir ksmnn bal yle: Japon iirleri: Haikular (Issa'dan evirme 3 haiku). Nasrullah Kpr s (Sepetiolu Destan'ndan). Ja p o n iirinde H a i k u ve Tanka'lar (Orhan Veli'nin 1937'de Yaymlanan Haykay evirileri zerine Bir nce l e m e ) . Sanat Akmlar ve Z a m a n (makale). Yenilik Taassubu (maka le). Yeni Bir Trk Uygarl zerine ( m a k a l e ) . E d e b Ahlk z e r i n e (Necdet Szer'le d i y a l o g ) . Glten (Akn) Cankoak'la Konuma (r portaj). Prof. Kenan Akyz ile "Bat Tesirinde Trk iiri Antolojisi" ze rine Bir Konuma (rportaj). Kitap lar (Namk Kemal'in iirleri" (eleti ri). Dilsiz Aclar (Sepetiolu Desta n'ndan). Fikret Baha Berke le ko numa (rportaj). "Saygl Yosma" ile Saygsz evirmen (eviri kitap eletirisi). "Batya Ynelirken inasi" (kitap tantma). ki iir Kitab (tant ma). "Dnya iiri" zerine (eletiri). H a l i l Erdoan C e n g i z ' i n eski edebiyatmzla ilgili ilk aratrma ve inceleme eseri, Aklamalt-Notl Di van iiri Antolojisidir (Turhan Kitabevi, 1967. Yeniden gzden geiril mi ve dzeltilmi 2. basm, Turhan Kitabevi, 1982). Dier eserleri unlardr: Divan iiri Antolojisi, (Milliyet Yayn Ltd.

ti. 1972. Geniletilmi 2. basm Bil g i Yaynevi, 1983), "Ruhi T a r i h i " (Yaar Ycel'le birlikte, Trk Tarih Belgeleri Dergisi, Cilt XIV, say 18, 1992) , Enver Paa'nm Anlar 18811908 (letiim yaynlar, 199D, Er meni Komitelerini A'ml ve Harekt- Ihtilliyyesi (tln- Meruiyet'ten Evvel ve Sonra) (Kltr Ba kanl, 1983), Yaanm Olaylarla Atatrk ve Mzik. Riyset-i Cumhur i n c i Saz Hey'eti efi Binba Hafz Yaar Okur'un Anlar (1924-1938). (Mzik A n s i k l o p e d i s i yaynlar, 1993) , "Divan iirinde Musammadar" {Trk Dili, Trk iiri zel Says I I . Divan iiri, s. 291-427). Tarih ve Toplum dergisinin bir ok saysnda "Gemi Zaman Olur ici..." st baln tayan, her biri inceleme ve aratrma rn epeyce yazs kt. Bunlarn b i r ksmnn baln aaya alyorum: "Eski amarlar, Killer, Sabunlar ve Leke karma Yntemleri", "Eski Zamann Aklar*, ve Baz Ak Deva lar", "insan' Denenmitir D e n i l e n Her eye inanmamak", "Eski ve Ye ni Yanllar", "Vak Vak Aac", "Ak deniz'in Balinalar, Yanar Ada ve Osman Gazi'nin Pazar", "Nefi'nin Kirli Nign", "'Dn Dndr; Bugn, Bugndr Sznn Sahibi Kimdir?", "insanlar Nelerle Uram", "Kaka Deyip Gememeli", "Dizilerle Sakl Kalan...", "Eski Arslanlar Takdimimizdir", "Hilmi Yavuz ve Eski Hay van Bilimi", "Keyifli ve Sorunsuz K i iler iin Keyfe Keder Vermeyen So runlar", "Yahi Fakih"...
1

Birinci cildinin nerede olduu bilin meyen 22 ildik "Mustafa Nezihi A l bayrak Koleksiyonu" tercmesinin hemen hemen tamam Halil Erdo an Cengiz'in almalanyla gerek lemitir. Rahmetli arkadamn Halk iiri, Azm, Vrn, air Padiahlar, Fetva lar, Gevheri, Bekta airleri, Agh zerine incelemeleri bulunmaktadr. Bunlann bir ksm tamamlanm bir ksm da yarm kalm durumdadr, istanbul'daki bir yaynevi iin hazr lamaya balad "Divan iiri" adl kk fakat zl almas sona er mek zere i d i . Onu yllar sren a lmalarnn birikimini ve rnlerini ard ardna Trk Kltr hayatnavermeye balayaca bir srada kay b e t t i k . 1994 yl, a l m a l a r n n nemli bir ksmn yaymlamaya gi ritiimiz bir yl olacakt. Halil Erdoan Cengiz, insanlan, denizi seven, duygulu, ince zevkli, ok alkan, abuk anlayan, abuk kavrayan ve iini mmkn olan-a buklukla yapan saygdeer b i r i n sand. Kendisine rahatszlk ve b yk strap veren hastalyla ba dertte olduu gnlerde, sevdikleri nin ve kendisi sevenlerin srekli ya nnda olduu iin, yalnz kalmad ndan sz ediyor, muuluunu dile getiriyordu. Yatamad, uyumad o halinde bile elindeki son alma sn bir an nce bitirebilmek iin s tn bir gayret gsteriyordu. Hayata gzlerini yumduu s o n anda, kzkardeine "Tosya'nn Mahalleleri ve Lkaplar" adl aratrmasn dikte et mekteydi. Bugne kadar biriktirdii kitap ve toplad belgelerin -onun hatra sn zedeleyecek biimde- arur edilmesine, "kr met" durumuna getirilmesine frsat vermemek; notla rn, hazrlad veya yarm kalm almalarn k o r u m a k ; bunlarn gzden geirilerek gerekli olanlannn yaymlanmasn salamaya al mak deerli ei ile -babalarna b yk sayg ve sevgileri olduunu yl lardr izlediim- ocuklarnn o n u n htrasna duyduklar saygnn bir ls olacaktr. Halil Erdoan Cen giz, yalnzca yaknlarnn, rencile rinin ve dosdannn deil, kltr top lumumuzun ortaklaa sayg ve sev gisini hak etmi, erdemli, bilge bir kii i d i . Aramzdan sessizce ayrld. Nur iinde yat azjz kardeim.

Halil Erdoan Cengiz'in almalan ok ynl idi. Baslm olanlann birka kat baskya hazr eserinin ya nnda birok da ileride kitaplamaya aday almas bulunmaktadr. Bun larn iinde bildiim ve tesbit edebil diklerimi belirtmek istiyorum: Cengiz, XVIII. yzyln ikinci ya ns divan iiri devrinin birok olay na mizah ve nkte dolu tarihler d ren Adanal Surri'nin tarihlerini, Divn- Surr Mecmuas'n yllarca satr satr, d i d i k d i d i k incelemi, bunlarn tamamn nodar ve akla malarla yeni yazya aktarmtr. Bes tekr Haim Bey (1815-1869)'in "Haim Bey Mecmuas" diye anlan edvn, Krehr'nin "Der Beyn- Kavaid-i Nme-i Perde-i Tanbur"u, "Kadzde-i Tirev Edvar", Rauf Yekt'nn "Estz-i Elhn" da Cengiz'in yeni yazya aktard eserler arasndadr.

HALIFELIK TARTMALAR

MUSTAFA K E M A L PAA'YA H A L I F E L I K NERISI

Mesut APA
Trkiye'de halifeliin kaldnlmasna ynelik geli meler, ite ve dta baz gr ve nerinin dogmasna sebep olmutur. Halifelik makamnn muhafazasnda, dini ve siyas menfaat ve zaruret bulunduunu d nen birtakm kiiler, halifelikle ilgili kararlarn alnd son dakikalarda, Mustafa Kemal Paa'ya halifelik ne risinde bulunmular; ancak, bu neri derhal geri ev rilmiti. Trkiye Byk Millet Meclisi'nde halifeliin kaldrlmasndan ksa b k sre sonra, byle bir neri ile gelen Antalya Mebusu Rasih Efendi'ye Mustafa Ke mal Paa u cevab vermiti: "Siz d i n bilginlerindensiniz. Halifenin devlet baka n olduunu bilirsiniz. Balarnda krallar, imparatorlan bulunan uyruklarn bana ulatrdnz dilek ve neri lerini ben nasl kabul edebilirim? Kabul ettim desem, o uyruklarn bandaki kiiler bunu kabul eder mi? Hali fenin buyruklan ve yasaklar yerine getirilir. Beni hali fe yapmak isteyenler buyruklarm yerine getirebile cekler midir? B u duruma gre, yapacak ii ve anlam olmayan aslsz bir sfat taknmak gln olmaz m?"
1

r Efendi ve arkadalar, "Halife Meclisin, Meclis Halife nindir" diyerek, Millet Meclis'ni Halifenin danma ku mlu ve Halifeyi, Meclis'in ve dolaysyla devletin baka n gibi gstermek ve kabul ettirmek istiyorlard. Kitap kta, TBMM'nin slm yasalann bir yana brakarak Ha lifelii "Papalk" gibi bir makam durumuna gedrdii ka nsnn uyand yazlyd. Bu grleri cevaplandrmak zere iki kitapk hazrlanm, bunlardan ikincisini Ho ca Rasih Efendi ile iki arkada yazmlard.
4 5 6

TBMM'nin ald kararlar yurtdnda da baz yan klara y o l ayordu. Hindistan'da yaayan Mslman ve gayri Mslimler "Hindistan Hintlilerindir" diyerek ngilizlere kar balattklar bamszlk hareketinde Trkiye'yi rnek alyorlard. Bata Hilfet Komitesi o l mak zere, Hindistan'daki Mslman cemiyetleri ile Mahatma Gandi bakanlndaki cemiyet ortak hareket ediyordu. Hilfet Komitesi, amalarna ulaabilmek iin srarla halifeliin Trkiye'de kalmasn istiyordu, ingilizler de ou kez bu gr destekliyorlard. Bu hususta ngiliz uyruklu Hindistan Mslmanlar ngiliz siyasetine yardmc oluyorlard. Yabanclarn halifelii kendi karlanna kullanmala rna ynelik byle bir teebbs, halifeliin kaldnlma sna doru atlan admlan hzlandrd. "Hilfet ve ngil tere islm Cemiyeti" adna Aa Han ile Emir Ali imza syla Londra'dan Cumhurbakan Mustafa Kemal Paa ve Babakan ismet Paa'ya gnderilen mektuplarn, henz Ankara'ya ulamadan, 5 Aralk 1923 gn Tanin ve kdam, 6 Aralk gn de Tevbid-i Efkr gazetesinde yaynlanmas Meclis'in byk tepkisine y o l at. Trkiye'nin tam bamszlk ilkesi dikkate alnma dan yazlan b u mektupta, "Snn dnyasnn bakanlk makamnn eriata uygun bir ekilde dokulmaz kalma s" istenerek, "Hilfet Makamnn Trk siyas yapsnda din bir etmen olma niteliinin kaldnlmas, Islmiyetin yeryznde sahip bulunduu manev kuvvetin yok o l mas sonucunu dourur k i , bunu ne Byk Millet Meclisi'nin ne Gazi Mustafa Kemal Paa Hazretlerinin uy gun bulmayacana eminiz'' deniliyordu. Dncelerine gre, Halife Snn toplumun birliini temsil ediyordu. Islmiyetin byk bir manev g olarak kalmas iin Halifeliin yeri ve erefinin hibir zaman Papa'nn yeri ve erefinden aa olmamalyd. Ayrca, "Hilfet Maka m btn slm dnyasna gven ve sayg uyandracak esaslar ierisinde, slmn manev ve din btnln korumaya yararl bir duruma k o n u l s u n " diyorlard. Konu, Meclis'in 8 Aralk 1923 gnk gizli oturu munda ee alnd. Babakan ismet Paa, Aa Han ve Emir Ali'nin Londra'da ingiliz Hkmeti ile ingiliz Kra liyet saraynn en yalan adamlar ve sadk ingiliz uyru u olduklarn syledi. Ona gre, b u kiilerin Hint Hilfet Komitesi ile alkalar olmad gibi, bunlann, "ngiliz Hkmeti program haricinde bir vaziyet alma lar mutasavver ve mesbuk deildir". Bu mektup olay

Bu yazda, Rasih (Kaplan) Efendi'nin Mustafa Ke mal Paa'ya sunduu neri ve daha nceki gelimeler den sz edilecektir. Halifelik kaldrlmadan nce, Rasih Efendi bakanl ndaki bir Kzlay (Hill-i Ahmer) heyeti Hindistan'a git miti. Bu heyet, mbadele yoluyla Yunanistan'dan Tr kiye'ye gelecek gmenler iin yardm salayacak ve ayn amala Mustafa Kemal Paa'nn tm Mslmanlara hitaben yazd beyannameyi Hindistan'da datacakt.
2

Heyet, 9 ubat 1924'te Bombay'a vard. Rasih Efen di, Hindistan'da faaliyet gsteren Mslman cemiyeerinin ileri gelenleriyle yapt toplantlarda halifelikle ilgili grmelerde bulunmutu. Halifeliin kaldrld gn lerde, ngilizlerce Hindistan'da Trkiye aleyhine bir ka muoyu oluturulmaya balanmt. Rasih Efendi'nin ifa desine gre, insani bir ama tayan Kzlay'n bu teeb bsne siyas bir ekil verilmek isteniyordu. Nihayet, mit edilenin ok altnda czi miktarda ba toplayan Heyet, beyannameleri datamadan geri dnmt.
3

Halifelik nerisiyle Ankara'ya dnen Rasih Efendi, bu nerinin Mustafa Kemal Paa tarafndan kabul gr meyeceini phesiz k i tahmin edebiliyordu. nk, kendisinin Hindistan'da bulunduu srada, Hindis tan'dan Ankara'ya gnderilen bu konudaki bir telgrafa Mustafa Kemal Paa'nn olumlu cevap vermedii bilini yordu. Rasih Efendi, halifelik konusunda daha nce de baz almalar iinde bulunmutu. Mustafa Kemal Pa a'nn zmit'te bulunduu bir srada, 14 Ocak 1923 g nnn ertesinde, Afyonkarahisar Mebusu Hoca kr (elikalay) imzasyla yaynlanan "islm Halifelii ve B yk Millet Meclisi" adl kitapk Meclis'te datld. k

umamen ngilizlerin bir tertibiydi. Hseyin Rauf (Or-iy). bu kiileri, kendisinin eli olarak ngiltere'de b u lunduu gnlerde tanmt. Snn birliini savunan Aa H a n , Ismailiye mezhebinin bakan i d i ; Emir Ali'nin ise Kraliyet saraynda nemli bir grevi vard. Hkmetin grlerini yanstan Hkimiyet-i Milliye ise. lslmiyette Hristiyanlktaki "Papalk" gibi "Halife l i k ' adl din bir tekiltn olmadn yazyordu. Unva n, "ngiltere Kralnn zel Danman" olan Emir Ali'nin ngiliz himayesi altnda bir Trkiye amalayan, Mtareke sonras Trkiye taraftar grnmekle birlikte, ingilizlere yarar salayabilecek ekilde halifelii des tekleyen bir kii olduunu belirtiyordu.*
8

rek Hindistan'dan yararlanmak istemilerdir. Yusuf Akura'nn deyimiyle, "ingiltere Hilfetten istifade ederek Hindistan istiklalinin uaatn sndrmtr". Dier yandan ingiltere, Halifelik konusuna nem veren Hin distan Mslmanlann, byk mcadelesiyle rnek al mak istedikleri, Trkiye'den soutabilmek iin. Halifeli in kaldrlmas olayn siyas bir propaganda arac hali ne dntrerek bamszlk hareketini durdurmay he defliyordu. Hindistan ve Msr'da Mslmanlarn yetkili kurullar, Mustafa Kemal Paa'nn halifelii kabul etme sini bildirmek iin Rasih Efendiyi vekil tayin etmilerdi. Rasih Efendi dn maddelik bir neri ile Mustafa Kemal Paa'nn huzuruna kt.
11

Yusuf Akura, bu kiilerin ngiliz hazinesinden binlerce sterlin maa alan byk memurlar olduunu sylyordu. Aa Han, Birinci Dnya Sava yllarnda Trkiye aleyhine ingiliz gazetelerine mektup ve maka leler yazmt. Bunlar, Tercman- Hakikatle Agaolu .Ahmet Bey cevaplandrmt. Yine de, manev birtakm etkilerle Hint Mslmanlar arasnda Trkiye'yi dost bilenlerin varl grmemezlikten gelinemezdi. Akura daha sonra yle diyordu: "Bilirsiniz k i Irak Cephesin de bizim Mehmetiklerin, Trk askerinin karsnda bulunanlarn bir ksm Hindilerdir ve Mslmanlarda . ... ve bize de bu gzel nasihadan yapan Aa hazreeri acaba o vakit kendisinin tebaa deil, mahlk addettik leri adamlara niin iyi cevaplar vermemir?"
10

Ne var k i , halifelik devlet bakanl demekti. Hal buki Mslman devletlerin her birinin bir devlet ba kan vard. Bu neri kabul edilse bile, acaba uygula nabilir miydi? Kendi bamszlna zen gsteren Tr kiye'nin, dier lkelerin bamszlna mdahalesi dnlemezdi. O halde, "Mslman halk bir halife heyulas ile uratrma abasnda bulunanlar, yalnz ve ancak Mslmanlarn ve zellikle Trkiye'nin d manlardr. Byle bir oyuna kaplmak da ancak ve an cak bilgisizlik ve gaflet eseri olabilir " d i .
14

Rasih Efendi'nin Mustafa Kemal Paa'ya Sunduu Rapor:

15

Grld gibi, sz alan milletvekillerinin hepsi de Aa Han ile Emir Ali'nin ingiliz karlarna hizmet ettiklerini savunuyorlar ve bu dncelerini baz r neklerle destekliyorlard. Emir Ali, Hilfetin kaldrlmasndan sonra daha da ileri giderek, Trkiye'nin tam bamszlk ilkesine ay kr yazlarn srdrd. Mart 1924'te L'llustration'da. yaynlad yazda Halifeliin kaldrlmasna kar ka rak, "Hilfet, herhangi bir Mslim devletin mill bir messesesi deildir k i , srf o devletin kanunuyla ilga olunabilsin" d i y o r d u . " Belki de, Anadolu'da tam ba mszlk ilkesine dayal ulusal bir devletin kurulduu nu anlayamyordu. Halbuki, "milletimizin kurduu ye ni devletin aln yazsna, ilerine, bamszlna, unva n ne olursa olsun hi kimse kartrmayacaktf . '
2

BYK RES-I MBECCELlMtZ, RElS-I CUMHU RUMUZ GAZI MUSTAFA KEMAL PAA HAZRETLE RNE, Malm- devleeri Duyurulduu zere, Hill-i A h mer Cemiyeti nmna Hindistan'a giden heyet meyannda idim. Hindistan'da bulunduu mddet, Hill-i Ahmer nmna alrken ordaki Mslmanlarn teki-

4.,

Halifeliin kaldrlmas Hindistan Mslmanlan d ndaki dier slm lkelerinde fazla bir yank uyandr mamt. Hint Hilfet Komitesi, siyas amalarna ulaa bilmek iin halifelii vazgeilmez bir kuvvet olarak g ryordu. Rasih Efendi b u hususta yle demektedir: "Hilfet unvanna kendilerinin ihtiyac olduunu serd ve isbatta feragat edemediler. Hilfet ve halife olmazsa, kendileri Hilfet Komitesi unvanyla alamayacaklarn dan, faaliyette bulunamayacaklarndan endie ediyorlar d, ingilizlerle bu unvan ile mcadele ediyorlarm. Hint ekseriyeti yannda bu unvana tutunabiliyorlarm. A n cak bu unvan ile halk balarna toplayabilirlermi." tik bakta Hindistan Mslmanlarnn, kendilerine kar bamszlk mcadelesi balattktan ngilizlerle or tak bir noktada, halifelik konusunda, birlemi grn meleri bir eliki gibi onaya ksa da, esasnda her iki tarafn amalar arasnda nemli farkllklar vardr. ngi lizlerin asl amac, bamszlk hareketleri karsnda kontrol ellerinde tutabilmektir. ngilizler, daha XIX. yzyldan itibaren Hilfet meselesine byk nem vere

fcv

< i .

t**d

:.

** - O* . _

- M i r . **-<.

T
'. jy_ '

t,-

"i.
fa. u

V , .

-ta,-,"

S/

>

HALIFELIK TARTMALAR
lyla da temas ettim. Balca biri siyas, biri ilm iki cemiyetleri vardr: 1. Hint Hilfet Komitesi unvann tayan ve Hin distan istiklline alan cemiyet, 2. Hint limleri Cemiyeti unvann alan ve btn mesleklere mensup Hind Mslman limlerinin dhil bulunduu bir cemiyet. Hindistan'a muvasalatmz gn, (Bombay) iskele sinde muhtelif ehirlerden gelmi Mslman halk m messilleri tarafndan karlandk. Hilfet Komitesine ri yaset eyleyen evket Ali Sahip ve Mehmet Ali Sahip da hi bu istikbalciler arasnda i d i . Aralarnda Mahatma Gandinin riyaset ettii gayri Mslim Hindilerin cemiyeti azasndan dahi mmessiller vard. Daha ilk temasmz da Mehmet Ali ve evket Ali, bu gayri Mslim azalar takdim ederken istikll mcadelesini mterek yapmak ve beraber almak gayesini esas ittihaz ederek arala rnda anlama yaptklarn, kendilerinin iki cemiyetle gayri Mslimlerin cemiyeti ayn ayn altklarn yalnz bu cemiyetin merkezi heyederi her iki ayda bir m terek itim ederek mesaiyi tanzim ettiklerini ifade etti ler. Hilfet Komitesiyle Ulem Cemiyeti, stikll Mca delemizi ok ehemmiyetle takip etmi ve netyici hak knda Hindistan'n muhtelif ehirlerinde konferanslar vererek Hindistan'da bir inbh uyandrmaa alm ve son senelerde mcadelemiz numune ittihaz oluna rak, olduka msmir faaliyette bulunmulardr. ngiliz ler b u faaliyeti durdurmak iin kendi muhibleri olan ve islm esasatyla kabil-i tevfik olmayan bir mezhe bin reisi bulunan Aa Han' Hilfet Komitesi'nin riya setine germek istemilerdir. Hint Mslmanlan nezdinde ibtida bir mevki yap mak, ondan sonra Hilfet Komitesi'nin riyasetinde intihab olunmak iin gya hilfet hukukunu mdafaa edi yormu gibi stanbul'da intir eden Tanin ve daha bir-iki gazetede Aa Han imzasyla makaleler nerettirmilerdir. Trkiye'de bu vak'aya kar celdede olunan mukabele. Aa H a n i ve ingilizleri muvaffakiyetten al koymu olduunu reylayn grdm. Bombay'a muvasalatmz gnlerinde Mehmet A l i ve evket A l i biraderler tarafndan bir ok sualler ve istifhamlarla karlandk, ibtida, Trkiye'de yaplan mcadele ve inklplarn azametiyle mtensib neri yat ve propaganda ebekemizin noksanlndan tuttur dular. Bu yzden ingilizler istifade ederek mcadele ve inklbmz halk nazarnda snk gstermek ve Hindistan'da Trkiye'ye mteveccih hsn nazan izle iin mtemadiyen neriyatta bulunduklarn, bu neri yatn muzr tesirlerini gidermek iin ok mklt ek tiklerinden bahsettiler. Trkiye'yi numune ittihaz ede rek mcadelede devam eden biz Hindlileri Trki ye'den soutmak iin Osmanl hanedan ve hilfet umuru zerinde propaganda ile tefrikaya drmek zereler. Bize bu hususta izahat verin, hitabyla kar latk. Tarafmzdan dahi, devlet riyasetinde hanedan mevzubahs olamyaca. devlet-i riyasetin iktidara liy kat kapasitesi icab ettirdii hususuyla asrlardan beri Trkiye'yi izmihlallerden izmihlale srkleyen cehlleri, sefhetleri ve istibdadlaryla yalnz Trkiye'ye deil, belki btn lem-i Islama bunca ihanederi tahakkuk eden bir hanedann bunca mcadeleden sonra tekrar devlet riyasetine getirilemeyecei, kendilerine ariz ve mk anlatld. Mnakaa edildi. Neticede, hanedan hakknda verilecek kararda Trkiye'ye mzahir kala caklarn ve hanedan iinin dorudan doruya Trki ye'ye ait bir keyfiyet olduunu kabul emler. Bombay'a muvasalatmzdan bir hafta sonra, Vali yi Umm ile mlakat etmek zere Hindistan'n umm merkezi olan Delhi'ye muvasalat ettik. Burada Hill-i Ahmer nmna faaliyetimizi tanzim ederken. Hilfet Komitesi erknndan Mehmet A l i . evket Ali. Hakim Ecmel Han, Doktor Ensari hitabet ve itima ilimlerde ihtisasyla mtehir Bengale ulemsndan Eb Kelam Ahmet zd ve Cemiyet-Ulem reisi Mehmet Kifayetullah Sahiplerden mteekkil bir heyet, ziyaretimiz de bulunarak mahrem grmek arzusunu izhr etti ler. Bir akamdan sabaha kadar mnakaa ve mbhasemiz devam eni. Mevzu yine hilfet, u farkla k i . bu mecliste hanedan mevzubahs olmuyor, Millet Meclisi Gazi Paa Hazretlerini hem reisicumhur, hem de hali fe iln etsin iddiasnda srar ediyorlar. Ve Gazi Paa Hazretleri'ne bu hususta istirham edersek bizleri red detmeyecek, ifadesinde bulunuyorlard, tslmda hil fet unvannn devlet riyasetine alem olduu ve islm hukuk- esasiyesinde devlet ekli hilfet kelimesiyle ifde edildii, hatta Ebubekir ve mer zamannda bu ifadenin bile henz tesbit edilmedii, lgat mnas iti baryla da hilfetin veklet-i mmeden baka bir ey olmad kendileriyle olan uzun uzadya mnakaa mzda tarafmzdan izah olundu. Devlet teekkl edip adalet icra, memleket ve millet hukukunun mdafaa ve muhafaza(s) deruhte olunduu andan itibaren h i lfet fiilen tahakkuk etmitir. Hanedan ve unvan mev zubahs olamaz. Esasnda serdettiimiz delaile mutava at mecburiyetinde kaldklar halde, hilfet unvanna kendilerinin ihtiyac olduunu serd ve isbatta feragat edemediler. Hilfet ve halife olmazsa kendileri hilfet komitesi unvanyla alamyacaklarndan, faaliyette bulunamayacaklarndan endie ediyorlard. ngilizlerle bu unvan ile mcadele ediyorlarm. Hint ekseriyeti yannda bu unvana tutunabiliyorlarm. Ancak, b u un van ile halk balarna toplayabilirlermi. u halde i deiti. Siz siyas gayeniz iin Trkiye'yi daima sel nne vermek, Trkiye'yi bir kalkan olarak istihdam etmek istiyorsunuz, mealinde mukabelem zerine Trkiye imdiye kadar lem-i Islama ok hidmet etmitir. Bu uurda ok kan dkmtr. Mamele kin sarf etmitir. Bunu takdir ederiz. Bu defa da esir milletlerin kurtulu mcadalelerini devam ettirmek ve aralarnda ihtilfa mahal brakmamak iin bu klfeti y i ne zerine almaldr, talebinde srar ediyorlard. Her millet kendi hududu dahilinde kendi kuvveti ne isnad ederek kendi hkmetini tekil eder. Muasr devletlerden hibirisi kendi hudud ve tb'iyeti haricin de kalan insanlarn umurunu deruhte edemez. Ederse beyne'd-dvel hukuka mnf olur. Burada bulunan zevat muhtelif sahalarda tahsii-i li grm insanlars nz. Byle bir nazariyeyi bugnk dnyada kabul eden bir ilim ve bir diyar grdnz m, sualimize hi bir mna ifade etmeyen, lem-i islmn vaziyeti baka dr, cmlesiyle mukabele ediyorlard. Siz Hindistan'da seksen milyon Mslman istiklli nizi Trkiye'de kalan on milyon Trk'e mdfaa ettir-

>

rr.ek istiyorsunuz. Klfet kudretle ve takada mtenasip ciursa tahamml edilse bile. bu nazariye ve teklifiniz makl deildir. Bugn dnyaya kar on milyon Trk koz olarak kullanrsanz bu ykn altndan Trkiye Trkleri kalkamaz. Eer maksadnz Trkiye'yi ld rp yerine bir trbe yaparak ziyaret etmek ise. bunu akl ve mantk kabul etmez. Kuran yalnz Trkiye Trklerinin kitab deildir. Sekiz milyonluk Trkiye Trklerine cihad emreden Kuran, seksen milyonluk Hindistan Mslmanlarna dahi emretmitir. Fiiliyata geiniz, hakim Kurn' yerine getiriniz, cihada bala yn. Hem kendiniz kurtulunuz hem lemi kurtarnz. Bunca mcadeleden sonra elde etimiz istikllimizi tehlikeye koyamayz, cevabyla meclise hitam verdim. Bu ictimdan bir hafta sonra idi, 9 Mart 340 tarihin de icra olunacak Aligarh kasabasnda bulunan Hindis tan mill darlfnununun ehadetname tevzii merasimi ne davet olunduk. Bu srada Osmanl hanedan hudud haricine karld ve hilfet lavedildi. ngiltere devleti de btn propaganda ebekesini faaliyete geirerek b tn kuvvetiyle aleyhimizde neriyata devam ediyordu. Meclisten kan kanunlar tahrif ederek aleyhimize cere yan uyandryordu. Bu vaziyet karsnda Hindistan is tiklline alan Mslman ve gayri Mslim cemiyetler kendilerini idare edemediler. Hindistan iini, kendi ile rini unuttular, aleyhde cereyann bymesine sebep o l dular. Hissiyata malup olarak olunan nasihat ve ettii miz mnakaalar dinlemek istemediler. Avam tabaka syla beraber bunlar da Royter Ajansnn neriyatndan mtesir oldular. Avam tenvir edemediler. Hill-i Ahmer namna insan bir vazife ile aralarnda bulunduumuzu dahi dnmeyerek heyetimize kar siyas bir vaziyet aldlar. Be alt gn kendileriyle olan mzakeremiz mntac olmaynca hemen avdete karar verdim. Aligarh'da darlfnunda bilumum cemiyetlerin heyet-i merkeziyeleri hazr bulunaca ve Gazi Paa Hazretleri'ne keide ettikleri telgrafa alacaklar cevap zeri ne Aligarh'da tekrar bir mzakerede bulunmak zere gelmemize srar ettiler. 9 Mart 340'da Aligarh kasabasn da darlfnunun odalarndan birisinde Hilfet Komitesi merkez heyeti ve Ulem Cemiyeti merkez heyeti mctemin inikad halindedir. Bize haber gnderdiler, git tim. Bu srada zt- Smlerinin cevab telgraf vrd et ti. Bu telgraf zerine saaderce mnakaa ettik. Netayice yine siyas gayeleri iin hilfete ihtiyalar olduundan Gazi Hazretlerinin kabuln rica ve istirhama karar ve riyorlar ve telgrafla zt- Devletlerine mracaatta devam ediyorlar. Bu esnada Msr'dan b i r hilfet komitesi ak dedilmek zere Hindlilerin itirakini rica eden eyh Re it Rza imzal bir telgraf bir i k i Hind cemiyetine de gel mi ise de, telgrafla hemen cevab- red vermilerdir. Vaziyetimiz nezaket kesbetti. Hill-i Ahmer namna cem-i iane iin teekkl eden btn heyetlerden ald mz cevaplarda, alamayacaklar iar olunuyordu. Avdet etmek zarureti bir kat daha kendisini gsterdi. nsan olan Hill-i Ahmer iine deta siyas b i r renk vererek gayelerine let etmek istiyorlard. Byle hiss hareketlerle ecnebi propagandasnn revacna kendi niz let olacaksnz, yolunda kendilerine mkerreren ihtarlarmz faide vermedi. Avdete hazrlandk. 15 Man 340 tarihinde Hindistan'dan aynlarak avdet kararmz haber alan her i k i heyet-i merkeziye, Hind Hilfet Ko

mitesi heyet-i merkeziyesi ve Hind Ulem Cemiyeti heyet-i merkeziyesi, nezdimize gelerek mevdd- tiyenin Huzur- Devlederine arzn rica etmilerdir. Ayn mealde ricaya, avdetimizde uradmz Msr'n bir k sm erkn ve ulems tarafndan dahi maruz kaldk. Oradaki vaziyeti ve bu zevatn teklif ve ricalarn huzur- Smlerine arzla taktimat ve tekrmtmn ka buln istirham eylerim muhterem efendimiz. Teklif ve ricalar bu maddelerdir: 1. Mcahid-i azam Gazi Mustafa Kemal Paa Hazrederi hilfeti deruhde ve kabul buyurarak biz esir in sanlar tefrikadan vikaye buyurmaldr. 2. Tefrikamzdan dmanlarmz istifade edecektir. Trkleri bunlarn eninden nasl kurtarm ise, bizim dahi halsmza sebep olacaktr. 3. Biz Hindi iler, bu hususta ne Msrllarla, ne H i cazlarla, ne de Suriye ve Irakllarla terik-i mesai ede bilmeyiz. Onlar da bizim gibi esir insanlardr. Bu h u susta hakk- kelm ve reyleri yoktur. 4. Emir buyurduklar takdirde Trkiye'de akdolunacak bir kongreye itiraka haznz. Mamafih, kongre ye dahi ihtiya yoktur: mcahid-i a'zam Gazi Hazretleri'nin kararlan muta' olacaktr. 30 Nisan 340 Antalya Mebusu Rasih
Nutuk-Sylev, C.1I. Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1984, s. 1132-1133. Hkimiyet-i Milliye, 7 Ocak 1924; Beyanname ingilizce ve Franszcava evrilerek Kzlay dergisinde yaynlanmt. Trkiye Hill-i Ahmer Mecmuas, 15 ubat 1924, No: 30, s. 169-170, 203204. Baz gazeteler Heyetin Trkiye'ye eli bo dnmesinin sebebini, Trkiye hakknda Hindistan'a yanl akseden haberlere balyorlard. Tevbid-i Efkr gazetesine verdii demete Rasih Efendi. "Trk matbuat neriyatnda ok ihyatkr olmaldr. Baz bo makaleler yanl tercme ediliyor ve aleyhimizde silh olarak kullanlyor. Ltin hurfu meselesi de aleyhimizde bir silah olarak ia edilmitir. Mamafih ben de buna taraftar deilim. Bizim hurfianmzn kabahati ne olduunu bilemiyorum. Hurflanmz slah varid olsa da, tebdile lzum yoktur" diyordu. Ona gre, gazetelerimiz islm dnyas arasnda s-i tefehhme vol aacak yazlar yazmamalyd. Aksz, 15 Nisan 1924. Nutuk-Sylev, C.II, s. 938-939; Seil Akgn, Halifeliin Kaldrlmas ve Laiklik (1924-1928), Ankara (t.y.), s. 105-107. Mete Tuncay, T.C.'nde Tek-Parti Yneliminin Kurulmas (19231931), Cem Yaynevi. 3. Basm, istanbul 1992, s. 64-67. Antalya Mebusu Hoca Rasih - Siirt Mebusu Hoca Halil Hulki - Mu Mebusu Hoca llyas Sami. Hkmiye-i Milliye ve Hilfet-i Islmiye, Yenign Matbaas, kinci Bask. Ankara 1341 (1925). ' Neslihan Erzbek - Felhi Karal. "Bir Mektup ve Hilfet Meselesinin Gndeme Gelmesi", Belgelerle Trk Tarihi Dergisi, Eyll 1988. Sav: 43, s. 49. TBMM Gizli Celse Zabtlar. C.IV. Ankara 1985. s. 315. 320. ' Akgn, a.g.e., s. 152; Mektup olay ve yorumu iin bkz.. Mim Keml ke, Gney Asya Mislmanlan'nm stikll Davas ve Trk Milli Mcadelesi. .Ankara 1988. s. 123-130. TBMM Gizli Celse Zabtlar. C.IV, s. 323. " Salih Keramet Nigr, Halife kinci Ahdlmecit, stanbul 1964, s. 16-17, Nutuk-Sylev, C.II, s, 946-947. TBMM Gizli Celse Zabtlar. C.IV. s. 324. Nutuk-Sylev. C. II. s. 1132-1133. Cumhurbakanl Arivi, A: IV-l6-b., D: 65, F: 12/1-5
1 2 3 4 5 6 1 1 0 1 2 13 14 15

ITKAKININ G
GR

^^^'"* : akl; anne.

: sevinmek, ne'elenmek.

YARLI
YARLIKA

: sefil, acnacak durumda olan; vaaz; din kitap; emir, ferman

: acmak; vaaz vermek; buyurmak, emretmek

DRT K E L I M E N I N NEREDEN GELDII H A K K N D A

inasi Tekin
ttikaknn torbasnda bugn yalnz dn tanecik kelime var. Her biri iin gene her zamanki gibi bir araba laf edeceim. nk her biri nin kendine gre uzun hayat hik yesi var. Nereden geldiklerini, nere ye doru gittiklerini anlayabilmek iin, dildeki kelimelerin bir eit n fus ktk kayd vazifesini gren es ki eserlerden, nce bunlarn knye lerini; doum, lm tarihlerini b u lup karmamz gerekiyor. Sonra bu kaytlar, yani verileri yan yana geti rip konuturacaz, istintak edece iz. Bazen eski kaydardaki veriler birbirini tutmayacak, terslikler ola cak. Bunlarn da sebeplerini bulup aratracaz. Zaman zaman hayal gcmz zorlayp, akla hayale s mayacak sonulara varacaz. Bu durumlarda okuyucu, belki de hakl olarak bize glecek, ama hemen ar dndan ciddileip kendi kendine d i yecek k i p e k i bu sonu doru deilse...acaba yle olamaz my d?...' te idkaknn gayesi bence bu olmaldr: Okuyucuyu nce gldrmeli sonra da dndrmelidir.' Ne mutlu bunu yapabilen itikakya. G kelimesi i k i anlama geliyor eski metinlerimizde 1. 'akl'; 2. 'an ne'. Buna gre de telaffuzu ayn olan i k i ayr kelime var demektir. imdiye kadar bu kelime hakknda sylenenlere ve lgat kitaplarndaki sralanna bakacak olursak bunun byle olduu kabul edilmitir: i k i ayr anlama gelen fakat tek telaffuzlu iki kelime vardr. Ama gerekten bu byle midir? Yani telaffuzu g olan i k i ayr kelime m i var, yoksa iki ayr mnaya gelen bir tek g m? te yandan gir- 'sevinmek' fiilinin
2

bunlarla bir ilgisi var m? Varsa, keli menin hangi manasyla ilgili? Ama imdilik bu sorulan burada braka lm da, ilkin n eski metinlerdeki her iki mnasn ayn ayr grelim.
I . ' A K L ' MNASNDA G

gelmek' var. Ama Anadolu'daki K u ran tercmelerinde g kelimesine nedense rasdanmaz. Bugnk yaz dilimizde ise bun lardan sadece ren-(t-) ve t kal m, geri kalanlar unutulmu.
6

Gktrk ve Uygur devrinde sk sk kullanlan - 'dnmek, planla mak, tasavvur etmek' fiilinden -g ile bir isim yaplm: -g. Gktrk kita belerinde sadece - 'dnmek, ha trlamak' fiil kk getii halde g ismi tek bana bulunmaz. Ancak k i tabelerdeki gle- 'birlikte planla mak' fiilinde bir g bulunduu ak a grlyor. Bir de - kknn bir baka itikakna Tonyukuk kitabe sinde rastlanr: kr kl- ' b i r hile dzmek'. Buna karlk daha en es k i devirlerden beri, yani 8. yzyl dan bu yana btn Uygur metinle rinde (Mani ve Burkan) g sk sk geer; saktn, kngl ve dyan keli meleriyle eanlaml olarak kullanlr (kendisi ve dier itikaklar iin bk. EDPCT, 102 v d , 99: (2) g; 117: gsz 'aptal, cahil').
3

I I . ' A N N E ' MNASNDA G

tslm dnemde g ve itikaklar iin unlan buluyoruz: 1. Karahanlca Kuran tercmele rinde: g k- 'anlamak' ('akala, behired der-yften), gi tgtn- 'akl bandan gitmek' (mag. bhu ud e n ) , ret'retmek' Calima, mznden) [< g+re-t-).
4

2. el-Kgar'de: g ('akl, fime), gsz 'akn' ( h a y r a n ) , greyk det, gelenek (<g+re-yk), t 'nasihat' (<g+t, +t eski bir okluk ekidir); ge 'olgun, saygdeer i n san' (<-ge). tr- 'hatrlatmak' (<tr).* 3. Anadolu'da durum udur: g akl', gl 'akl banda' ve g+i'ak l...' ile ilgili btn birleik ekiller den baka bir de len- 'kendine

Gktrk k i t a b e l e r i n d e ' a n n e ' mnasndaki g kelimesine sk sk rasdanr. Akrabalk ad olarak kang 'baba' yannda g daha 8. yzyldaki Mani ve Burkanc metinlerinde sk sk geer: g kang 'anas babas, (bk. EDPCT, 99). Ve bir de i l k Uy gurca Mani metinlerinden, 796 tari hinde Hoo'da istinsah edildii ke sinlikle bilinen bir metinde g tengri 'ana tanra' olarak kullanlmtr. Ve biz bu g tengri ye tekrar dne ceiz. Btn bunlarn yannda bir de zerinde ok mnkaa edilmi b i r gtmi g v a r . ' imdi tslami devreye gelelim. 1. Karahanlca ve devamnda g tek bana hi yok. Ancak el-Kga r'de i k i itikak var. Biri atasznde geiyor: kangda kama trtr, gde r tartar "baba bir kardeler dv rler, ana bir kardeler ise birbirle rine yardm ederler". teki ise g sz ksz, yetim'. 2. A n a d o l u ' d a g k e l i m e s i n i n 'ksz'den baka hibir izi kalma m, ne eski devirlerde ne de yeni devirde.
7 4 10 11

GR- sevinmek, neelenmek" fiili kitabelerde i k i yerde geiyor. O da tan kopuk kesinde, yani me tin tamiri isteyen yerde. Aa yukan kitabelerle ayn tarihlerde kale me alnm veya istinsah edilmi olan Mani metinlerinde g/r-fiiline sk sk rasdanr. Ayrca fiilin birka itikak da var: griin, grn 'se12

vir.', grn* le 'neelenmek'grnig 'sevinli'. Bu sonuncular bilhassa Mani dini mensubu Uygur larn ilhilerinde sk sk kullanlr. Trkler Mani ve Burkan muhiti n i terk e d i p Mslman o l d u k t a n sonra gir- ve itikaklarna hi rast lanmaz.
13

imdi kelimeler arasndaki iliki leri tesbit etmeden nce Mani dinin ce "ilk insan'n yaradlndan ve ba na gelenlerden bahsedelim. Bura da teferruata girilmeyecek ve sadece konumuzla ilgili noktalar belirtile cektir: Karanlklar tanrs, Ik dnyasnan hcum edince, ilkin, 'canllarn anas' yaratlr. Bu Uygurca Mani metinlerinde g tengri dr, yani 'ana tanna'. Orta Farsa Mani metinler de buna Mdar Zndagn veya Zndagn Mdar ekilleri tekabl eder. Bu da 'ilk insani yaratr (Hormtzta tengri). Karanlklar ilk insan yutarlar, cehennemin dibine atarlar. B u n u n zerine Ik tanrs 'canl r u h u yaratr. (VadzivantaCg) teng ri). Vadzivantag tengri, 'canllarn anas' yani g tengri ile birlikte ce hennemin bana gelir. g tengri aaya, olu i l k insana yani Hormuzta tengri'ye seslenir; b u bir da vettir. Hormuzta tengri b u davete cevap verir. 'Davet' ve 'Cevap' birer ahs ekline dnr (Uygurcas: Hrotag tengri - Pdvahtag tengri]. Vadzivantag tengri 'davet'e, g tengri de olu ilk insann {Hormuz ta tengri) 'cevab'na brnr. Birlik te ilk inam kurtarp tanrlar lkesi ne gtrrler." T u r f a n ' d a bulunmu b i r Orta Farsa (Pehlevce) Mani metninde Zndagn Mdar yani 'canllarn anas'nn bir aklamas, b i r baka Iran dili olan Sogutada yle veril mitir: rmrth bagy zndagn mdar 'sevin datan tanna, canl larn anas', i k i ksmdan meydana gelmi olan i l k k e l i m e n i n b i r i n c i ksm yle: rm 'sevin, nee, mut luluk', ikinci ksm rt 'verici, c mert' demektir. Sonundaki -h ise mcerret isim yapmaya yarayan Or ta Farsa -b e k i n i n Soutasdr. Buna gre rmrth 'nee vericilik. sevin vermeklik' gibi bir mnaya gelir. Sonuna 'tanra' mnasnda getirilen Souta bagy kelimesiyle birlikte 'bol sevin, bol nee datan tanra' diye tercme edilebilir k i g

tengri hin en mhim zellii zaten 'muduluk' datmaktr. Ayn duru mu yani g tengri am 'nee, sevin ve mutluluk' ile ilgisini, Mani dini hakknda en mhim kaynaklardan biri olan I b n el-Nedm'in El-Fibrist adl eserinde buluyoruz. Bu eserde g tengri, el-Behce diye adlandrl yor k i ' n e e l i l i k , s e v i n l i o l m a ' mnasna geliyor. *
15 1

1. En eski Trke metinlerde sk sk grlen 'sevinmek' mnasndaki gir- fiili ile itikaklarndan grn, grn 'sevin' kelimelerinin te melinde 'anne" mnasndaki g yat maktadr: <"g+r- '['sevinli olan] anne gibi davranmak' yani 'sevin mek'. 2. Mani ve Burkan muhiti dn da bir gir- fiiline ve bundan tre yen grn, grn gibi kelimele re rasdanmamas ve 'anne' mnasn daki g kelimesinin itikaknn ken di iinde yaplamamas da dikkati ekiyor. 3. Ama 'akl' mnasndaki n 'dnmek' mnasndaki bir - f i ilinden geldii aktr. Nitekim sz konusu ettiimiz kelimeler iinde yalnz bu, uzun sre varlm koru yabilmi ve dilin temel kelimelerin den saylmtr. 4. Ayn ekilde 'anne' mnasn daki g kelimesinin de islm muhi tinde bir iki kalplam ekil dnda hemen hi bulunmamas ok dikkat ekici grnyor, 'ana', 'baba' iin ana ve ata kullanlmaktadr. 5. Yakn Dou'da 'akl' ve 'd nce' mennes, yani dii olarak ta savvur edildii iin 'akl' mnasnda k i g ile 'anne' mnasndaki g ara snda b i r iliki k u r m a k mmkn olabilir. ' Yani dilde zaten var olan g (<-g) 'akl' kelimesi dii olarak tasavvur edildii iin, Mani dininin Trkler arasnda yaylmasyla 'anne' mnas da ayrca buna yklenmi olabilir. Fakat bu ilikiyi temellendirecek, 'anne'/ 'sevin' ilikisi iin yukarda topladmz verilere ben zer filolojik delillerimiz yoktur.
1

Uygurlar ve adlarn kesinlikle bilemediimiz dier Trk boylar, Mani dini ile i l k temaslann Soutlular araclyla, VII. yzyln sonu ile VIII. yzyln balarnda yapm o l maldrlar. Bu i l k temaslar srasnda Mani misyoner rahipleri, yan ge be Uygurlara dinlerini en cazip, en ilgi ekici hikyelerle anlatyorlard. Herhalde ilk insann yani Hormuzta tengrihin karanlklar diyarnda yu tulmas; olunu kunarmaya alan 'ana tanra'nn gayrederi ve baars Uygurlar zerinde byk tesirler b rakm olmaldr. 'Sevinmek, neeli olmak, sevin' gibi kavramlarn d np dolap i k i d i l konuan (Souta-Uygarca) Mani misyonerleri tara fndan srarla, en byk vasf 'etraf na nee vermek' olan g tengri ile birlikte kullanlmas dilde gir- 'se vinmek, neeli olmak' diye bir fiilin ortaya kmasna sebep olmu ola bilir; yani g+ir- '['sevinli olan) ana gibi davranmak' > 'sevinmek' ek linde dnebileceimiz 'sevinmek' mnasndaki gir- fiili 'anne' mnasndaki g kelimesiyle ilgili olabi lir." te yandan hep 'vlm ana' (gepriesene Mutter) diye tercme edilen gtmi n de 'nee, se vin' ile ilgili olabileceini ileri sr mek isteyen fakat nasl olabileceini b i l m e y e n W . Jackson'a kar W . Bang, A. v . Le Coq'un 'vlm' eklindeki tercmesini savunuyor ve kabul e d i y o r . Bence her ikisi de hakl, yani W . B a n g i n dedii gibi t- fiili g- 'methetmek, vmek' kknden gelebilecei gibi yukar daki Souta aklamadan ve el-Fihrist'deki Arapa el-behce 'nee, se vin' sfatndan hareket ederek bu nu g+ir- g i b i *g+-t- '['sevinli olan] ana gibi davranmak' > 'sevin mek' eklinde dnmemiz de pe kl mmkn grnyor.
18

Bu yzden bu ilikiyi b u kadarla brakp yeni delillerin bulunmasn bekleyelim.

YARLIG 1 . [tslmiyetten nce:] 'sefil, acnacak durumda olan'; 'va az'; 'din kitap'; 'emir, ferman' 2. [Islamiyette:] 'sefil'; 'izin'; 'hkm, va hiy"; 'emir, ferman' / YARUKA- 'af fetme'; 'acmak'; 'izin vermek, ihsan da bulunmak'; 'vaaz vermek'; 'bu yurmak, emretmek' [itikaktan: yarhkanut 'merhamedi', yarlkansz 'merhametsiz, acmasz') Her zamanki gibi kaynaklar te ker teker yoklayp en eski metinler den yakn zamanlara kadar yarhg ve yarhka- kelimelerini ve itikaklarn

Buraya kadar sylediklerimizi toparlayacak olursak u neticeleri karabiliriz:

TRAKNN

KES
daha yerleik hayata gemeden ok nce bozkrda bunlarn peindeydi ler. Yani Trkler tarihlerinin ilk de virlerinden beri bu misyonerler sa yesinde ifah din eitimi gryor lard. Bu surede 700ierden itibaren gerek ehirlerde gerekse bozkrda ilk Trk yaz dili teekkl ettiinde (Gktrke ve Uygurca) dilin keli me hazinesi artk din kavramlar karlayabilecek kadar gelimiti. yarhg I yarhka-. Gktrk harfle riyle yazlm kitabelerde yarhg keli mesine rasdanmaz. Yani Bilge Ka an, Kl Tigin ve Tonyukuk bu ke limeyi tanmyorlar; hi olmazsa en azndan e l i m i z d e k i kitabelerinde byle bir kelime yok. Fakat Mani d i nine mensup Uygurlar tarafndan Gktrk harfleriyle kt zerine ya zlm kitap paralarnda yarhg keli mesine sk sk rastlyoruz. Fakat 'se f i l ' mnasnda deil. Bu paralar T u r f a n ve D u n h u a n g ' d a ( K u z e y ipek Yolu zerinde) bulunmutur: ol tag zi ze llsar... ne i yarhg yarhkasar kopcla ii yvrtg bolgay "bu ta zerinde tad md dete giritii her ii yolunda gider" (ETY I I , 58). ...+ke yarhg bold "... bir kimseve ihsan olundu, ltfedildi" (ETY I I . 64, 65, 66). Buna karlk kitabelerde yarh ka- fiili olduka sk geer: tengri yarlkaci yanydmz "Tanr izin verdii iin (dmanlar) perian ettik" (ETY I , 104). tengri yarlkaduk n ... yagg haz kln "Tanr izin verdii iin ... dmanlar dize getirmi" (ETY I , 36) tengri yarhkaduk n lgm har n ltei bodng tirgrii igitim "Tanr izin verdii iin. benim de ilahi g cm olduu iin. lmek zere olan milleti dirilttim" (ETY I , 42) tengri k birtk n anda sandm... tengri yarhkaduk n men kuz gunduk n... "Tanr kuvvet verdi i iin, orada (sava) kazandm... Tanr izin verdii iin, ben de gayret ettiim iin..." (ETY I , 64). ze teng ri asra yiryahkaduk n... "Yuka rdaki (Gk) Tanrs, aadaki Yer (Tanns) izin verdii iin..." (ETY I . 56) Btn bu rneklerden anlald na gre yarhka- fiili beklediimiz 'emretmek, buyurmak, kumanda et-

[arayalm ve buralarda nasl getik lerini, hangi mnalarda kullanldk larn dikkatli bir ekilde inceleye lim. Her eyden nce okuyuculara unu hatrlatmak isterim. Eski Trk lerde asker hayatn din ve manev tasavvurlara tekaddm etmi olduu dncesinden hareket eden birok aratrc, eski metinleri kelime keli me kartrmadan yola kt iin 'vaaz' kavramnn, 'emir' kavramn dan ok sonra gelimi olacan sessiz sedasz, mnakaa etmeye dahi lzum grmeden kabul etmi, hatta bu i k i kavramn birbirleriyle i l gisini dahi dnmemitir. Aada bu kelimelerle ilgili ola rak ileri srdm iddialar u teshir lerin nda okunursa vardmz sonular daha bir aklk kazanr: 1. O r h o n kitabelerinde yarhg kelimesi bulunmaz; 2. yarhkafiili nin gsterdii eylemi bozkrda i n sanlar, kaanlar ilemez, bilkis bu fiil hep tanrlarla ilgilidir; bunun ye rine kaanlar ay- 'emretmek, h km srmek' fiilini kullanlr. 3- Ma ni ve Burkan misyonerleri. Trkler

rr.ek' mnalarna gelmiyor, 'ihsan et mek, izin vermek' gibi bir mnaya geliyor. stelik znesi, insann ken di dnda olan ilhi bir gtr; gk ve yer tanrlardr. Yani koskoca, hametli bir Bilge Kaan, bozkrla rn kahraman, lmnde o devir yetmi iki dvelinin, cenaze merasi mine temsilci gnderdii mehur Kl Tigin yarhka- fiilinin znesi ola myor. Neden? Bu sorunun bir tek cevab vardr: 7 0 0 e r d e bozkrda yarhka- fiili, daha sonraki devirler de karmza kacak olan "emret mek, buyurmak, kumanda etmek" mnalarn henz kazanmamtr.
20

Bozkrlardan ehirlere. Kuzey pek Yolu zerindeki ehirlere ini yoruz. Mani ve Burkanc manastrla rnn ktphanelerini kartnyoruz. Souta, Pehlevice ve Toharca me tinler arasnda Uygur Trkesiyle yazlm metinlere bakyoruz. Bunann bir ksm, 850 tarihinde kuzey den gneybatdaki pek yollarna kitleler halinde g eden Uygurlar dan ok nce yani 700'lerde kaleme alnm eserlerdir. Bu eserlerde un lar buluyoruz: 1. Bg Kaan Mani dinini ka bul etmek zeredir. Mani rahipleriyle yapt u z u n mnakaalardan sonra nihayet ikna olur. 762 ylnda cereyan eden bu hadiseyi anlatan Uygurca metin bir noktadan sonra yle devam eder: ...begke kara bodmka edg yarhg yarlkad... amt sizler... seviningler ... ayang tapg "Beylere ve halka iyi nasihatlar etti: 'imdi sizler... sevinin... (rahiplere) hrmet e d i n ' "(Trkische T u r f a n Texte I I , str. 69-79). ol dn bg kaan tengriken bu yarhg yarlkadukta... k kuvrag kara bodun tengri iligke ykn tntiler "Bu nun zerine Bg Kaan hazrederi bu nasihatleri yaptktan sonra... ka labalk halk kitleleri hkmdar haz retlerine sayg gsterdiler" (a.g.y. str. 79-81).
21

snn yerini hkmdarn alm olma s ok nemli bir semantik gelime dir. Buna ramen Mani metinleri h l bozkr havas estiriyorlar: il tken kut k bir yarhka duk n "11 tkenin ruhu g verme lutfunda bulunduu iin" (A. von Le Coq Manicbaica I I I . 34, 15). Dier Mani metinlerinden unlar dikkatimizi ekiyor: ...kod n kelli, honug burkan yarln kelrdi. ine tip ayd "Yuka rdan bir ses geldi, fevkalade pey gamberin (yani Mani'nin) tebliini getirdi. yle d e d i " (a.g.e., 23, 1011).
23

mak'; yarlkagan 'acyan, rahmet eden'; yazk yarhkagl 'gnahlar affedici'. el-Kgar'de ve Kutadgu Bilig'de de Kuran tercmesine ben zer mnalarn yan sra dnyev mnalar da var: el-Kgar yarhg iin 'kitbu's-sultn ve emruhu' d i yor. Byk b i r ihtimalle "sultann yazl ve ifah buyruu" mnasnda olmal. Ouzlarn b u kelimeyi bil medikleri kayd ok mhim, nk gerekten yarhg kelimesi Ouz dil blgesine yabancdr (a. bk.). Ku tadgu Bilig'de bayat yarl "Allah'n emri" eklinde geiyor, yarhka- da 'balamak' mnasndadr (btn bunlar iin bk. EDPCT 967, 968).
21

kirt trlg yarhkamak "gerek acma" veya "gerek ihsan". Fakat u rneklerdeki kullanm, bozkrn hi tanmad y e n i b i r cmle kuruluunu sergiliyor: neza ket ve sayg ifde eden yardmc fiil lerin ortaya k. anrayu yarhkang "sevmek l u t funda bulunan" (a.g.e., 25, 6-7); oma bata yarhkam n "(gne) gibi hametle batt iin" (a.g.e., 33, 1-2); alttn rgin ze oluru yarhg bolt "Altndan taht zerine oturma lrfunda bulundu" (a.g.e., 35,16)
24

Anadolu'da yarla- kelimesinin hkim olduu anlalyor. lk Kuran tercmelerinden itibaren btn me tinlerde 'affetmek, balamak, ac mak, rahmet etmek' mnalarna ge liyor, yarhg kelimesi ise 'ferman, irade, buyruldu' mnasnda pek az kullanlyor; X V I . asrdan sonra daha ok lgat kitaplarnda grlyor.
29

2. Burkanc metinlerde de d u rum buna benziyor: Vaaz' dolaysy la 'din kitap, Burkann vaazlarn ihtiva eden mukaddes kitap = stra' mnasna bilebildiim kadaryla ilk defa Sekiz Y k m e k adl m e h u r eserde rastlyoruz. yarhka- fiili ise 'din bir meseleyi mnakaa etmek' yani 'vaaz vermek' mnalarna geli yor. Nezaket ve sayg ifade eden yardmc fiil olarak kullanlmas Burkanclarda da ayn.
25

yarln 'sefil, acnacak durum da olan' mnas el-Kgar'den itiba ren biliniyor. Fakat XTV. asrda yar/'dan b a k a s b i l i n m i y o r ( b k . EDPCT, 967). Anadolu'da ise hi yok. Bu kelimenin temelinde yatan isim tabi olarak 'salya' mnasnda her yerde ok yaygn olarak kullan lan yar kelimesidir.
30

Grld gibi burada da eylem asker bir eylem deildir, tamamyla din d i r . Bozkrdaki kullanmdan farkl olarak, zne gkden yere i n mitir. Yani zne bir insandr, bir hkmdardr; ama ne de olsa ilhi bir gc olan varlktr. O n u n iin kelimelerde asker bir senlik tayan e m i r ve 'buyurmak' mnalar he nz yoktur. Ne olursa olsun zne nin deimi olmas, yani gk tanr
22

imdi yukarda ilk kaydeniimiz mnasna gelelim yarhg kelimesinin: 'fakir, acnacak durumda olan, peri an'. Bu mna bozkrda grlmez." Ama btn Mani ve Burkanc metin lerinde sk sk geer: irin yarhg umugsuz nagsz tmhglar 'perian, sefil ve dayanaksz, desteksiz varlk lar'.
27

islam dnyasna gelince Kara hanlca Kuran tercmesinde durum udur: yarhg Arapa ' i z i n ' , Farsa hkm' mnasnda; y. td- 'vahiy gndermek' (y. idil-, y. tegrl-); y. + dm k- Allah'n emirlerinden k mak'; yarlgsz 'Allah'n dediinin tersi' (Ar. fsk, Fa. brn meden ez ferman); yarhka- 'affetmek, bala

Btn verileri topladktan sonra bunlar arasndaki muhtemel ekil ve mna ilikilerini tesbit etmeye al alm. nce ekil ilikilerinden ba layalm. Maitrisimit'de geen bir yarjtgkaf i i l i ve bundan tredii ak olan yarlagkanu 'merhamet l i ' (bk. Manicbaica I , 10, 3-6) gste riyor k i burada *ka- diye bir isim den fiil yapma eki sz konusudur. ok az kullanlm olsa dahi +kae k i n i n fonksiyonu udur: Sonuna geldii ismin ifade ettii eyin fark na varmak, bilincine varmak, o e yin varln kabullenmek. Bunun en ak misalini emgen- (em 'ila' +ge-) ve ad+ka-n- 'd dnyaya ba lanmak, d dnyay adyla sanyla var saymak' fiillerinde gryoruz. Buna gre 'sefil, perian' mnasn daki yarhg kelimesinin mteradifi, yani eanlamls olan irin kelimesi ne de getirilmek suretiyle bir irinke- fiili tekil edilmitir k i Uygurca metinlerde sk sk kullanlmaktadr:
31 32

ITIRAKININ KESI
"varlklarn sefil ve perianlnn farkna varmak' > 'acmak, merha met ermek'. Aada yapacamz bir itikak denemesinin daha iyi anlalabilme si iin Burkanclktaki yani Budizmdeki nemli bir hususiyetten bahset mek istiyorum. Burkanclm Trk ler arasnda ok yaygn olan Mahayana mezhebinde Nirvana'ya ulaan burkanlar yani buddhalar son anda Nirvana'ya girmekten vazgeerler ve canl varlklarn ektikleri sonsuz aclar ve perianlklarndan onlar kurtarmak iin bu dnyada kalmaya karar verirler. Bu durumu metinler muhtelif ekillerde tekrar tekrar ifa de ederler. Bunlardan b i r i udur: ...men kamag bi ajun tmhg olan ze ulug yarlkanu kngl turgurup krdm irin yarhg umugsuz magsz bu tnltglar muntag emgekligyolta tanrlar 'ben btn bu be varlk eklindeki canllara ok ac dm, ok zldm. Grdm k i b u canllar perian, sefil, umutsuz ve desteksiz bir halde bunca aclar ve zdraplarla dolu varlk ekillerinde yayorlar" (bk. Uigurica I I , 4, 5-8). te Nirvana'dan vazgeen burkan, yeni ad ile bodhisattva btn m rn canllara yardm etmekle gei recektir artk. O, b u d u y g u s u n u 'bakalarnn zdrabnm, acsnn, sefaletinin farkna varmak' demek olan irinke- veya yarl(g) ka- fiili ile ifade eder: "Bkisinin acsnn far kna varmak' yani 'merhamet etmek, acmak' demektir. Burkanclktaki bir hususa daha iaret etmemiz ge rekiyor. Canl varlklara yardm iin byk merhamet duygularyla yola kan bodhisattvalarn tek silh 'vaaz'dr, ' d i n i retmek'tir. ite b u noktada 'acma, merhamet etme' kavram kendiliinden 'vaaz', vaazlan ihtiva eden 'din kitaplan, stralan' beraberinde getiriyor.
33 34

olan bir yarh(g)kzf i i l i , yukarda izah ettiimiz bodhisattvalarn, b u 'acma' eylemini 'vaaz' yolu ile tat bik mevkiine koyduklarm ifade etti i anda temelindeki yarhg kelimesi ne bir de '(salyal) > sefil' mnasnn yan sra 'vaaz'; din kitap' mnasn yanstm olmaldr. Son olarak bu i k i kelimenin iti kak ve birbirleriyle ilikisi hakknda daha nce sylenmi olanlar gz den geirelim. Bu deiik grler G. Doerfer tarafndan bir araya geti rilmitir. 'Emir, ferman' mnasnda k i yarhg bir t. yar 'barma, ilan et me' ve ayn mnada mo. car keli mesinden tretilmitir. Doerfer bunu mmkn gryor; fakat bir de ken di itikakn ileri sryor: "...< 'yarl-g (orta hecenin dmesiyle > yar hg), 'karar vermek' mnasndaki bir yar- f i i l i n d e n . . . " ( b k . a.g.e., N o . 1784: yargi).
35

mak' > 'merhamet etmek, ihsan et mek'. 3. "Merhamet etme, acma' kavra m, yukarda izah edildii gibi canl lar aclarndan kurtarmak iin 'vaaz verme, dini retme' eylemini bera berinde getirir. 4. Bu noktada yarlgka- fiili ka zand yeni mnay, kk olan yar hg ismine yanstarak buna 'sefil, fa kir' mnasnn yan sra 'vaaz, din eser' mnalarm yaktrr. 5. Bir sre sonra bu eylem ma neviyat dzeyinden dnya dzeyine indiinde, bir de tabii olarak devlet otoritesini temsil eden hkmdarn 'konumas' ve 'emir vermesi'ni ifa de eder; ayn ekilde maddi dnya ile ilgili b u yeni anlam, daha nce bir 'vaaz' yani bir eit "dini yasak" mnasn kazanm o l a n yarlg'z yansr ve ' e m i r , hkm, f e r m a n ' mnasn kazanr. 6. Burada dikkat edilmesi gere ken husus, semantik gelimede ma neviyat ile ilgili kavramn dnyev kavramdan nce teekkl etmi o l masdr k i b u n u n byle olduunu yukarda sraladmz filolojik veri ler aka gstermektedir. Bugnlk bu kadar. Ama gene de b u filolojik verilere gvenmeyen o k u y u c u yarhg kelimesini bir ho m o n i m ifti, yani i k i ayr mnaya gelen, fakat telffuzu ayn i k i ayr kelime olarak da telkki edebilir. Belki de hakldr, k i m bilir?
1

Bence byle bir eyi kabul et meye imkn yok, nk -gl-k f i i l den isim yapma eki, i k i veya daha fazla heceli mehul fiillere getirile mez. Y a n i 'hkm vermek' m n a s n d a k i b i r yar- k k n d e n 'yar-k tretilebilirdi, ama 'yar-l'hkmolunmak' fiilinden 'yar()lk yaplamaz; nitekim bugn krk d i yoruz ama 'kmlk (knl-'dan) diye miyoruz. Bu yzden yarhg 'hkm, ferman' kelimesinin yar-l-g eklin de aklanmas doru grnmyor.
36

G. D o e r f e r ' s e f i l , p e r i a n ' mnasndaki yarhg kelimesini ince lerken bir yerde b u n u n yarhka-, yarla- 'acmak', 'konumak' ile i l gisini mphem bir ekilde belirtiyor, fakat bu ilikiyi nasl kurduunu bil d i r m i y o r ( b k . Doerfer, a.g.e., No. 1850). Buraya kadar sylenenleri hl sa edip toparlayacak olursak yle bir tablo karabiliriz: 1. Dilde var olan bir yar 'salya, smk' kelimesinden +hg ekiyle bir yarhg kelimesi tekil edilmi "sefil, fakir, acnacak durumda olan" mnasnda. 2. Sonra Burkanc ve Mani mis yonerlerinin vaazlar sonucunda dil de bir yarlgkafiili tekil edilmi. Bu fiil herhalde bozkrda ve ehirde yaz d i l i henz teekkl etmeden ok nce misyonerlerin gebeler arasnda yrttkleri ifah d i n yay ma faaliyetleri sonucu ortaya k ma: "birisinin acsnn farkna var

Bundan bir sre nce olduu gibi, bazen de itikak baz okuyucular kzdracak, hop oturtup hop kaldracak. Bu trden olan kelimelere dilciler homonim diyorlar yani telaffuzu ayn olup da baka mnaya gelen ayn kelimeler. Mesel yz kelimesinin birbiriyle hi ilgisi olmayan ayn mnas vardr: 1. '100', 2. 'ehre, surat', 3. 'yzmek' fiilinden emri hazr: "yz!' 4. 'hayvann derisini karmak' fiilinden emri hazr. Buna gre telffuzlan en azndan bugn Trkiye Trkesinde ayn olan drt ayr kelime var demektir. Bk. Tonyukuk, K8. T. Tekin neri 1968, s. 251. Bunu da < -k-l- eklinde paralayp 'k- itikaknn gnn birinde eski metinlerimizde meydana kmasn bekleyeceiz. Byle bir fiil varolmu olabilir, nitekim -k- fiilinden fiil yapma eki az da olsa eski ve yeni devirlerde vardr. Mesel bugn gnlk kelimelerimizden yak-mak ve yan-mak fiillerini dnelim: kincisindeki -ndnllk bildiren ok yaygn bir ekimizdir. Mesel yka-n-, n-n- gibi. Bunu kaldrdmz zaman geriye "yagibi bir fiil kalyor ki ne eski devirlerde var, ne bugn. Ama bunun yerine fonksiyonunu tam olarak kestiremediimiz, bir eit geililik

imdi btn mesele udur: Nasl oluyor da yarh(g)ka- 'acmak; vaaz vermek' f i i l i n i n temelindeki 'sefil, perian' mnasndaki yarhg kelimesi bir de 'vaaz; din kitap' mnasna g e l e b i l i y o r ? Burada y r t l e c e k mantk '(salyal) > sefil' > 'vaaz; din kitap' deil tabi. Byle bir semantik gelime ok sama ve imknsz bir ey olurdu elbette. Burada ileyen mantk herhalde u olmal: 'sefale tin, perianln farkna varmak' ya n i 'acmak, merhamet etmek' demek

bildiren -k- ekiyle ya-k-fiilikullanlyor. te ayn ekilde metinlerde geen bir fiilinden '-k- gibi bir fiilin de tekil edilmi olabileceini dnebiliriz. Btn bu sylediklerimizden u kck trkolojik vecize ortaya kyor: Kelimeyi kkne kadar korkmadan parala. Ama kestiin her bir parann yani her bir ekin hesabn kitabn iyi tut. Aksi takdirde yaptn i gln oiur.
4

yokaru agtun, tni; tengriyiringerii dt (A. von Le Coq, Trkische Manicbaica aus Chotscho I. Berlin 1912, s.13-14.; zellikle g tenri iin bir de bk. TM III (Berlin 1922). s. 7. Bu konudaki baz mhim mlhazalar iin bk. A.V Williams Jackson. Researcbes in Manichaesm. Colombia University. Indo-lranian Series. Voiume 13. New York 1932, s. 253 vd. s. 321 vd.)
; 1 5

2 3

2 4

J.Eckmann. Middle Turkic Glosses of the Rylands ltcrlinear Koran Translation. Budapete 1976 Ibk. S. Tezcan'n tenkidi: TDAY 1978-81, s. 279 vd.l bk. R. Dankoff, CTD l-III, Harvard Universiy 1982-1985. Bk. TTS s. 3061 vd. baba' mnasna gelen bu kelime Trkede fazla yaayamam nedense. tikak herhalde ka+ng seklinde dnlmeli. ka "aile mnasnda ince chia kelimesinden geliyor. *ng ise az kullanlan bir isimden isim yapma ekidir, ileride bu ekden sz edeceiz.
-

1 6

1 7

A. von Le Coq, Trkische Manicbaica aus Cboscbo.1 ABAW 1911 (Berlin 1912) s. 13. 14. Bu Mani dinine ai olan metin Uygur harfleriyle yazlmtr, keebesinde kesin tarih var: 796 (bu yazmann bir ka ynden nemi hk. bk. inasi Tekin, Eski Trklerde Kar, Kt, Kitap ve Kt Damgalan, istanbul 1993, s. 83,1031. Bu mhim metne aada tekrar dneceiz. A. von Le Coq'un ayn eserinde g tengri tekrar tekrar geiyor: TM III (1992), s. 7 vb.

' bk. A. von Le Coq. a.g.e.. III (1922). s. 15. Bu meseleye de tekrar dneceiz. Eserin aslnda msensihin igdi...kuma eklindeki okuyuu, ataszlerine hkim olan aliterasyon ve asonans kaidesine gre (mesel burada: ka-/ka-,-/,) dzeltilmeli, nitekim R. Dankoff da nerinde byle dzeltmitir (bk. R. Dankoff neri: CTD 11,345; III, 45: burada nedense kelime '- altnda gsterilmi ki doru deil. Buradan kanlp kendi yerinde gsterilmeliydi.) Grld gibi bugnk karde {kann+da) kelimesi de tpk el-Kgar'nin kaydettii kang-da ve g-des gibi tekil edilmitir. bk. R. Dankoff, a.g.e. I, s. 128. gsz'n bugne kadar gelebilmesi dikkatimizi ekiyor. Bilge Kaan. D2. 41: gir-sebin- (bk. T. Tekin. Orbon Yazdan, Ankara 1988) Bilindii gibi Mani dini mensuplan, nesiller boyu Hristiyanlann kanl takibatna maruz kalmlard. O yzden de M.S. 700'lcre kadar ki Mani metinlerinde (gerek Akdeniz blgesinde gerekse Orta Asya'da) karamsar ve matem dolu bir slup hkim iken 762 ylnda Bozkrdaki Uygur hkmdar Bg Kagan'n Mani dinini resm devlet dini olarak kabul etmesi zerine byk bir koruyucuya kavuan Mani cemaati, coku ve sevin dolu ilhiler retmeye balar, ite bu yzden gir- 'sevinmek, neelenmek' fiili ile bundan tretilmi olan grn, grn, griinlg kelimeleri sk sk kullanlmaktadr. Dramak hikyenin son ksm, 796 tarihinde istinsah edilmi olan Uygurca bir kitap parasnda yle: yme brotag pdvahtag tengri hormuzta tengriden tamudan yokaru agduka l dn vadzivantag tengri g tengri terkley kelliler, hormuzta tengrig tamudan
1 0 11 1 2 1 5 1 4

Bk. F. W. K. Mller. Handschriften-reste in Eslramselo-schrift aus Turfan. ABAW, Berlin 190^. s. 101, 102: A. V. W. Jackson, a.g.e., s. 321 vd. ne Fihrist of al-Nadim, A Tentb Century Survey of Mslim Clture, Bayard Dodge, Edilor and Translator, 2 cilt. New York 1970, C. I. s. 780. Bu ilikiyi ilk defa. teferruatna girmeden A. von Le Coq onaya atmtr, bk. A. v. Le Coq. Trkische Manicbaica aus Chotscho I, Berlin 1912. s. 40-41. Hatta A. v. Le Coq daha da ileri giderek buradaki g kelimesini anne' olarak deil de 'sevin' diye mnalandraak istiyor, gir-fiilininOrhon kitabelerinde de gemi olmas yukarda sylediklerimizle bir eliki tekil etmez: nk Soudu Mani rahipleri nesiller boyu tken ve civanndaki gebe ve yar gebe kavimlerin dikkatini ekmek, dinlerini bunlann arasnda yaymak iin gayret sarfetmekte idiler. Gktrkler de bunlardan biriydi. Ve ayrca Mani muhitinde meydana getirilmi olan Irk Bitig adl falnamenin Gktrk harfleriyle yazlm olmas, Mani misyonerlerinin bu alfabeyi bilen topluluklar arasnda da faaliyet gstermi olduuna iaret etmektedir (bk. H. N. Orkun. Eski Trk Yazttan, C. 111

2 5

2 6

gre bir mna kazand: 'yapmak, emek' gibi. lken bilindii gibi Gkrtirklerin ve Uygurlann dnyay idare ettikleri blgedir. Bugnk Moolistan. Buna gre lann veya bir hkmdar bir eylemde bulunduu zaman o fiil tek bana kullanlmaz, ana fiil zarf-fiil ekini alr, nezaket yardmc fiili yarika- da normal eklerini stlenir: nomla-yu yadkam gibi. Trkische Turfan-Texte VI. not 201. EDPCT 967de ETY II (122)'den naklen verilen cmlenin doru olup olmad kesin deil. Clousen yle okuyor: kalm lgi yarhg ermi 'terk edilmi cesedi perian olmu'. Bunun dnda kitabelerin hibiri bu mnay tanmyor.

2 7

2 8

3 0

3 1

3 2

W. Bang. "Manichacische Hymnen." Le Museon, XXXVH1 (1925): 17 vd. W. Jackson, a.g.e., s.330 vd. [W.jackson, burada yeniden baslan incelenmesini daha nce yaynlamt: JAOS (1924), s. 61. W, Bang bu ilk yaym kastediyor.! " Hans Jonas, The Gnostic Religion, The message of the alien God and the beginnings of Christianiry, 3- bask, Boston 1970, s.105-106. Mani zerinde Gnostik dinin ok byk etkisi olduunu unutmamak gerekir.
1 8 2 0

F. W. K. Mller. Uigurica II. 4, 6-7 <metin biraz kopuktur> Bk. J. Eckmann, Middle Turkic Glosses of the Rylands Interiinear Koran Traislation, Budapete 1976, s. 332-334 * Tanklanyla Tarama Szl VI, (Ankara 1972), s. 4352 vd. Tabii burada (s. 4358'de) 'nlk, ocuk gsl" mnasnda grlen yarlk kelimesinin bunlarla bir ilikisi yoktur. Bunu yar+lk salyalk, smklk' eklinde anlamak gerekir. Ama buna tekrar dneceiz. Bu ilikive daha nce de temas edilmiti bk. EDPCT, 967. bk. inasi Tekin neri, 4, 9 ve 116, 6 *ka-1 *ke- (+ga-) eki iin bk. A. v. Gabain. Eski Trkenin Grameri (Mehmet Akaln tercmesi) 92: irinke'acmak, merheme etmek', kingge"mzakere etmek, grmek'. Buradaki misallere unlan da eklemek mmkn grnyor emgen- 'ac ekmek' (< em+ge-n, em 'ilac'n aclndan kinaye), adkan- Varla balanmak' Cad*ka-n- 'd dnyay temsil eden ad ve ekilleri gerekte varsaymak'. Bukanclann bilgi nazariyesi ile ilgili baz teknik terimlerin esasdr; dier bir itikak da u adkangu 'duyu organlanmzn her birinin d dnyadaki karlklan skr. viaya'. Nirvana ne doumun ne lmn olduu bir durumdur. Burada varlk ve duyu organlar fonksiyonlann yitirmitir. Burada ne mutluluk vardr ne de zdrap. Buna benzer bir durumu Mani dininde de buluyoruz. Bu dinde de karanlklar lkesi tarafndan yutulan k paralannn ektii zdrap karsnda duyulan 'merhamet' ayn ekilde tekil edilmi fiillerle ifade edilmitir. bk. TMEN IV, 1849, bilhassa s. 158. Ama eski bir mehul fiil kk olan klfiilinden JW-I tretebiliyoruz, tek heceli olduu iin. Bir de bunun mehullg ank bugn bilinmiyor.

3 3

Burada yle bir itiraz ykselebilir efendim, kitabe metinleri be satr eydir... belki de yarika- bu mnalarda kullanlyordu da metinlerin azl yznden karmza kmamur.' ilk bakta doru grnyor; tabu ki bir avu metinde dilin her kelimesini bulmak mmkn olmayabilir. Fakat kitabelerin dile getirdii dnya grn temsil eden temel kelimeler arasnda "emretmek, buyurmak, kumanda etmek" gibi fiillerin karlnn bulunmas gerekmez miydi? Gerekirdi. Nitekim bunun iin ay- kullanlmtr. Bu metni yazan Manirahibibozkrda at oynatan yan gebe Uygur deildi tabii. Sonradan 'Uvgurca' ad verilen bir dil ve ayn addaki bir alfabeyle yazd iin bu ad veriyoruz. Yani 850'den nce Tarim blgesinde faaliyet gsteren Trklerin hepsi Uygur deildi, ilerinde ehirlere yerlemi, artk gebelii terk etmi, ehrin kltr hayatna ayak uydurmu Uygurlar da vard elbette. Fakat bunlann emik kimlikleri hakknda hibir bilgimiz yok; yani hangi Trk boyuna mensuptu bu ilk Trk yaz dilini kuranlar, bilmiyoruz. edg yarl 'iyi emir' yerine 'iyi nasihatlar diye evirdim. Tabii yarhka- fiili de ona

3 4

3 5

3 6

2 1

2 2

CEZA SMRGELNDEN

OLMPYAT

BAKENTLNE

S Y D N E Y DNYANN EN IYI LIMAN

Amerika k o l o n i l e r i n i n ingiltere ynetimine ve bakaldrmasnn sonularndan biri de, bu lkenin idamlk mahkmlarn artk Atlantik tesine sremez olmasyd. Bunun zerine ingilizler, asmaktansa besle meyi tercih ettikleri byle insanlar bir mddet, nehir mansaplarna demirlemi khne teknelerde hapsetti ler. 1876'da, birka yl nce Kaptan Cook'un kefettii, dnyann br ucundaki yeni bir ktann bu soruna zm getirebilecei nerildi. Cook, seyir defterine -Bristol Kanalnn kuzey kylarna benzettii iin- Yeni Gney Galler (New South Wales) adn verdii blge deki bir limanda demirliyken toplatt bitki eiderinin, doabilimcilerini hayran ettiini ve onlarn buraya
2

Botanik Krfezi (Botany Bay) dediini yazmt. 'Zen gin otlaklarla dolu gzelim ayrlarda yalnzca birka vahi yayordu". Sonu olarak, Hazine Komitesi Lordlara gnderilen resm bir yazyla, burasnn kendileri iin ar bir yk oluturan vahi sululara mkemmel bir adres olabilecei bildirildi. Kaptan Arthur Phillip adnda, becerikli, sert, ama insanl da kuvvedi bir deniz subay, Avustralya'da bir ceza yerleimi kurmakla grevlendirildi. Yeni Gney Galler'e vali atanan Kaptan Phillip 1787 Maysnda i n giltere'den bir firkateynle yelken at. Yannda er zak, al da mahkm gemisi vard. Bunlar 558'i erkek, 192'si kadn idamlkta, 250 kadar deniz eri tamaktay-

Algernon Talmadge'n bir tablosu: A v u s t r a l y a ' n n

Kuruluu.

1823'te S y d n e y kenti. M a j r T a y l o r ' u n bir izimi.

d. " i l k Filo"nun yolculuu sekiz ay srd. Botanik Krfezi'ne varnca, Kaptan Phillip burasnn hi de sylendii gibi gzel bir yer deil, orak bir kumsal ve bataklk olduunu grd. Daha kuzeye ynelerek, Cook'un eski Amirallik Bakan Sir George Jacksonin ad n verdii Port Jackson'a gitti. ngiltere'ye gnderdii ilk raporda "bin tane saff- harp gemisinin tam bir g venle bannabilecei dnyann en iyi limann bulma nn hazz iinde" olduunu yazyordu. 26 Ocak 1788 sabah buraya bir direk dikildi, ngi liz bayra ekildi, havaya ate edildi ve smrgenin baarsna kadehler kaldrld, deniz askerleri alklad lar. Phillip trenin yapld koya Sydney adn verdi. Vikont Sydney (Thomas Tovvnshend) o zaman S mrgeler Dairesinin de bal olduu ileri Bakanyd. Bu, yeterince neeli bir and, ama Sydney'in tarihi balangta hi de mutlu olmad. Philip'in tad mahkmlarn elli kadar, uzun yolculuk srasnda l m, bazlar kam, i k i kadn da bir Fransz gemisine gemiti. Geriye kalan mahkmlar nemrut ve azd tip lerdi, ou frengili, dizanterili ya da iskorbdyd. stnde bir yerleim kurmalar beklenen araziyi i lemeye ya da kkrtlm yerlilerin srekli saldrlar karsnda bekilerine yardm etmeye hibiri yanam yordu. Yiyecek azalnca kalan erzak yamaladlar. Krbalanmalarna ve aralarndan en azgn o n yedisi nin aslmasna aldr etmeden, zaten zayf olan bu day hasadn ardlar. Vali yardmcs, "Btn dnyada bundan daha kt bir lke olamaz" diye yaknyordu.
3

"Ektiimiz hemen hemen btn tohumlar rd... Buraya adam gndermek yerine mahkmlar Londra Kalesi'nde kaplumbaa ve av ederiyle beslemek daha ucuza gelir sanyorum... Eer Bakan mahkm yolla maya devam ederse, gnderdii herkesi sefil edecei ni sylemekten ekinmeyeceim." Yine de, Sydney'e mahkm gnderilmeye devam etti. Ulatrma stlenici(mteahhit)lerine, karaya sa olarak indirdikleri mahkm basma deil, gemiye bin dirdikleri adam bana deme yapld iin, biroklar yolda telef oldu; bazlar da daha ok kr etmek iin, dpedz alktan ldrld. Sa gelenler, Vali yardm csnn ngrd kadar sefil oldular. Bir kafile gemisi koya demirler demirlemez, koloninin nce subaylan, sonra assubaylar, en sonra da erleri gverteye kyor ve "kendilerine kadn beeniyorlard. Bunlar kyya indikten sonra, mahkmlar boaltlyor ve yedi ya da o n drt yllk srelerle almalar iin kamplarna y rtlyorlard. Biroklar birbirlerine zincirlenmi ola rak, gnde on iki saat altrlyor, geceleri de ar de mir kstekleri karlmadan tahta kulbelere aklyor lard, bunlar ou yle kalabalk oluyordu k i , herkesin birden yatmasna yetecek kadar yer bulunmuyordu. Vali, ngiltere'den y o l paralar devlete denen d rst ve salkl erkek ve kadnlar gelmedike, smr genin istenilir bir gelime gsteremeyecei kansnday d. Byle teviklerle gelen birka gmen olmad de il, ama bunlarn ounluunun da, kendilerinden kat kat kalabalk mahkmlara oranla "fazla stn olmadk-

SYDNEY
ini, en kat disiplinle ynetildiini, genellikle kendisi de bir mahkm olan bir gzetinin sert, keyf ve ms tebit iradesine tbi tutulduunu yazmaktayd. Parla mento komisyonunda dinlenen bir tank, "kk ka bahatlerden tr, kunduralarna kan szncaya kadar krbalanan adamlar grdm" diyordu. "ok insan be deninde dayaktan ederin ryp dtn de gr dm. Kamlandktan sonra, hemen araziye gitmek zo rundaydlar." Mahkmlar da ellerinden geldii kadar ok kafay ekmekteydiler. yle k i , "herkes ya iki sa tar ya ier" gzleminde abartma yoktu. 1805'te Vali atanan Kaptan WUliam Bligh sert ikile rin snrsz ithalini engellemek istedi. Fakat onun kau ve kibirli tutumu yznden daha nce Bonly gemisinde kan isyan gibi bir ayaklanma da 1808'de Yeni Gney Galler'de patlak verdi. Sert bir yasa egemenlii isteme yen sivillerle yerel asker gler geici bir hkmet ku rup Blighi da hapse attlar, ingiltere'nin mdahalesiyle, vali karlp lkesine iade edildi ve 1809'da onun yerine eski bir sko ailesinden Lachlan Macquarie diye bir ka rac subay vali olarak gnderildi. Bu, yetkesine kar klmasna hi tahamml olmayan, marur, sabrsz, ama ok yetenekli bir adamd; yerleimin fiil diktatr oldu. Macquarie Sydney'e geldiinde, buras bir snr kasabasyla kaba saba bir liman kentinin ou zellikle rini tamaktayd. Haylisi daha o vakitten harabe hali ne gelmi evlerin pencereleri kckt, nk daha byk boyudu cam bulunmuyordu. atlarn kaplama tahtalar maviye boyanmt. nk elde baka renk boya y o k t u . ou insanlar ya asker niformas ya mahkm elbisesi giyiyor, kadn giyimlerinde belirli bir modaya uyulmuyordu. Kaptan Phillip'in karaya kt Sydney koyunun batsndaki Kayalar (Ihe Rocks) diye bilinen yrede, karanlk yol ve dehlizler, kumta -

N e w S o u t h VVales V a l i s i T m g e n e r a l L a c h l a n Macquaire'n ei Elizabeth Macquarie'n portresi.

lan" grld. Kaptan Phillip'in salnn bozulmas ne deniyle ngiltere'ye dnmesinden o n yedi yl sonra, Yeni Gney Galler'in nfusu hl on bini gememiti, byk ounluu yine mahkmlard. Sydney Gazette, bunlardan birounun en kt yiyeceklerle beslendi-

knllar altndan su kenarna kmaktayd. Burada hr szlarn ahaneleri, gemici ve askerlerin genelevleri, eski giysi ve iki dkknlar, adi meyhaneler ve pis havas iinde her yl yzlerce erkek, kadn ve ocu un tifo ve dizanteriden can verdii ahr gibi kulbe ler vard. O zamanlar kumtandan bir srt, Kayalari ikiye ayrmaktayd. Ancak birok yl sonra, mahkmlar buray oyup Argyle Meydan ile Kutsal leme Garni zon Kilisesi'ne kan bir geit atlar. Sydney'e geldikten sonra, Macquarie mahkmlara daha yumuak davranlmasn emretti, izin ktlan da tt, alma koullarndaki baz ksdamalan kaldrd, srelerini tamamlayanlara da otuzar dnm toprak ver meyi vaat etti. Gelin grn k i , b u muamelenin oran daha iyi yurttalar haline getirecei yolundaki umudannn ou boa kacakt. Mahkmlann byk ounlu u, Sydney'de yerlemektense, yeni sahip olduklar araziyi satp paralarm iki ve kadnlara harcamay ya da ngiltere'ye dnmeyi yeledi.-te yandan, onlara byle ayncalklar tannmas, zgr yerleimcilerin gel mesini engelliyordu; bu tr gmenlik, ancak 1821'de Macquarie'nin yerine Sir Thomas Brisbane'in atanma sndan sonra tatmin edici dzeylerde gerekleti. Brisbane ile ardllan zamannda gelen zgr yerle imciler, Yeni Gney Galler'in artk bir mahkm p l olmaktan karlp doru drst ve saygn bir ko loni haline getirilmesi, Sydney de vnlecek bir ehir olmas isteklerini giderek daha fazla vurgulamaya ba ladlar. Valiye ve Smrgeler Bakanlna yaptklar

bavurularda zengin ve rezil eski mahkmlann kendi lerine saladklan byk nfuzdan, utanlacak kadar yksek su oranndan her yl ingiltere'deki btn hayduduk olaylarndan daha fazla sayda vuku bulan yol kesiciliklerden, usuz bucaksz allklarda ekyala soyunan kaak mahkmlardan, ehrin varolarndaki arazilere reklenip ehrin iindeki haydut ve hrszla ra yataklk eden tahliyesini alm adamlardan, sarho luun okluundan ve genelevlerin saysndan yakn yorlard. Bu ikyeder ingiltere'de iyi karland, sulu larn deniz ar srgn edilmeleri, artk orada da ne nleyici ne de eici saydmaktayd. Son mahkm ge misi, limana 1849'da girdi. O tarihe gelindiinde, Sydney nfusu otuz b i n i hayli am, byyen bir ehir olmutu. Gl Lachlan Macquarie valiyken, iddial bir inaat programna giri mi ve on i k i yllk grev sresi boyunca, hastaneler, okullar, klalar, mahkemeler, parklar ve kiliseler yap trm, Vilyet Evi'nden Port Jackson'a bakan Mrs. Macquarie Bumu'na kadar uzanan millik bir y o l atr mtr. Burun gibi, bu yol da hl Valinin einin adn tamaktadr. Bayan Macquarie ufak tefek, zeki, ince uhlu bir kadnd; Sydney sosyetesinin o zamanki ileri gelenleriyle pek bir ortak yan yoktu. Ya tek basma ya da kocasnn yaveri ve Hindistan'dayken 85 Rupiye sa tn ald sadk uann eliinde uzun yryler ya pard. Limana aprazlamasna bakan Mrs. Macquarie Bumu'ndaki, hl "Bayan Macquarie'nin Koltuu" ad n tayan kayalara oyulmu bir oturakta saader geirir-

M. S. Hill'in bir iziminde Sydney'in genel grnm, 1888.

di. Valinin gururunu okamak iin, Sydney'in birok yerine de onun ad verilmiti. rnein, Vilyet Evinin mutfak bahesinin bir blmnde kurulan ve imdi ulu incir aalarnn glgeledii, Kaptan Phillip'in Sirius firkateyninin bir topuyla pastnn da sergilendii kk bir park, Macquarie Alan'dr. Macquarie inaat programnda yetenekli bir tasa rmc olan Francis Greenway'in yardmlarndan yarar lanmtr; b u hznl adam, talihin bir cilvesiyle kalpa zanlktan srgn edilmiti. Greenwayin Sydney'de hl grlebilecek yaplar vardr: dokuz yz kiilik bir mahkm yatakhanesi olarak 1817'de inas tamamla nan Hyde Park Klas (bunlar o vakit, sanmtrak kur uni niformalanyla ie gitmek iin sokaklar arnlarlard), Sydney'in ayakta kalan en eski kilisesi, Kralie Meydan'ndaki St. James ve Macquarie'nin 1817'de te melini att Musa Caddesindeki St. Matthew, Vali, ayn yd Hyde Park Klas'nn duvarndaki saatin altna da adn yazdrmt: "L. Macquarie, Esq. Governor, 1817." Bir zamanlar limanla Botany Bay arasnda ekya larn cirit att Hyde P a r k i n kendisi de, kkenini Macquarie'ye borludur. Vali 73'nc alayn askerleri ne allklar temizleterek burada bir at yar alan a trmt. 1820'lerin sonlarnda park bir kriket oyun sa has yaplncaya kadar, at yarlar dzenleniyordu. Topran altndaysa, mahkmlar o n yl boyunca dizle rinin stnde alp (kolonide Valinin adn tayan ok saydaki yerlerden biri) Lachlan Bataklklarndan ehre su getiren Busby Boru hattn dediler. Macquarie'nin ngiltere'ye dnmesinden sonra, Sydney Koyunun, gittike nemi anan bir ehre lyk bir ember rhtma (Circular Quay) dntrlmesi projesi asker bir mhendisin, Albay George Barne/in ynetiminde gerekletirilmeye baland. Sydney'de

mahkm emeiyle yaplan byk apl ilerin sonuncu su olan bu rhtm 1844'te tamamland. Bundan sonra, bir nesil sresince sra sra hzl byk yelkenliler, Kirribilli ve Bennelong Burunlan arasnda Pon Jackson'a gi rip antrepolarla yk ambarlannn nne balandlar. ilk Merinos koyunlar blgeye yzyln balarnda getirilmi ve bundan sonra gelien ok baarl yn endstrisi, hzl bir nfus artna yol amt. 1850'de Yeni Gney Galler'de altnn kefi, hem halkn daha da oalmas, hem de ehrin limann kuzeyine ve g neyine doru yaylmas sonucunu verdi: krk yl iinde nfus art binden drtyz bine ykseldi. Avustral ya'nn teki ehirlerinden ounun tersine, Sydney'in bymesi, denetleyici bir plan bulunmadan rasgele ve blk prk olmutur. Yine de, balkon destekleri ve parmaklklar dkme demirden bitiik dzen ev dizile riyle yeni banliyler, yaanmas ekici yerlerdi; g menlerin ounun geldii kalabalk Victoria dnemi ehirlerinden ok daha gzeldirler. Buraya gelip yerle en birinin eski lkesine gnderdii bir mektupta de dii gibi, "Manchester'den Sydney'e gelmek bir baka, ok daha ho dnyaya yolculuk etmek oluyor'du. 1890'larda bagsteren b i r e k o n o m i k bunalm Sydney'in bymesini duraklatt; fakat bunun geici olduu anlald ve Birinci Dnya Sava'nn ertesinde nfus bir milyonun stne kt. Gneydeki Sydney ehir merkezini kuzeyde genileyip duran banliylere balayacak, limann i k i yakas arasnda bir kpr k u rulmas gereksinimi giderek arlayordu. Daha 1815 gibi erken bir tarihte Francis Greenway byle bir kp r nermiti; 1900 ydna Bayndrlk Bakanl (MinisterofWorks) bu i iin mimar ve mhendislerden plan ve maliyet t a h m i n l e r i istedi. Fakat ehrin yllarca vnc ve simgesi olacak nl kprde, alma

Gnmzdeki haliyle S y d n e y Liman ve S y d n e y k e n t i n i n bir b l m n n p a n o r a m i k bir fotoraf (stte). Cyril Farley'in S y d n e y L i m a n Kprs izimi, 1924 (altta).

1923'e kadar balayamad. Ylda 2 milyon dolardan fazlaya mal olan inaat dokuz yl srd; i bitince, mu azzam yapya son kat gri boya srld-yeterli miktar da bulunabilen tek boya rengi griydi. Dnyann en uzun tek gzl kprs, Dawe ve Milton Burunlarna dikilmi devasa ayaklar arasnda uzanmaktadr. Bu ayaklar, o sralarda yeni onaya kanlm olan Tutankhamonn mezarnn moda ettii es ki Msr stunlarndan esinlenmiti. A treni 12 Man 1932'de yapld ve beklenmedik bir heyecanla geti. i Partili Babakan J. T. Lang elinde altn bir makasla kurdelay kesmeye hazrlanrken, onun siyasetine kar t grleri olan, eksantrik ve honutsuz bir subay at nn stnde drtnala saldrd ve klcyla kurdelay paralad. Seyirciler donakalm, bando almaz olmu tu, kadn da baylmt. Sonra kurdela yeniden ba land ve Mr. Lang altn makasn kulland. Kprnn gney ayann batsndaki Bennelong Bumu'nda ehrin teki simgesi olan Opera binas su larn stnde yzyor gibi durmaktadr. Kuulara, i eklere, eidi deniz kabuklulanna, kelebeklere ya da yelken am bir gemiye benzetilen bu olaanst ve dinamik yap, pianlan 1956'da uluslararas bir yarma da seilen Danimarkal mimar Joern Utzon'un tasar mdr. Onun ilk maliyet tahmini 4,5 milyon sterlindi. Fakat b u say abuk ald, 17 milyon sterlin harcand ve iin tamamlanmas iin daha ok para gerekiyordu. Parlamentoda kzgn eletiriler yapld, 1966'da Utzon istifa etti, yerine Avustralyal mimar atand. Ykse len maliyeti karlamak iin, byk dl 100.000 sterlin olan zel bir piyango dzenlendi. 1973'te Krali e I I . Elizabed operay atnda, giderler 102 milyon

Avustralya dolarn bulmutu. Fakat bu byk paraya, grkemli bir manzaras olan, yan suyla evrili, ar pc gzellikteki bir yerde, sadece bir opera binas de il, konser ve sergi salonlarn, bir tiyatroyu, bir sine may, mzik ve kabul odalarn, iki lokantay, prova ve kayt stdyolaryla bir de maazay ieren dinamik bir "klliye" kmt. Opera inaatnn balamasndan beri, Sydney hzla bymeye devam'ediyor. imdi milyonun epeyi s tndeki nfusuyla Avustralyaldann drtte birini barn dran ehrin, yzyln sonunda be buuk milyona var mas b e k l e n m e k t e d i r . Sydneylilerin yzde seksen kadar Britanya kkenlidir ve birou da, mahkm atalanyla vnr. Halkn geri kalan arasnda, drt bin yerliden baka, btn Avrupa uluslar temsil edilmek tedir; zellikle i banliyler gl bir Yunan ya da tal yan havas tar. 1880'lerde Sydney'in eitli imalt hanelerinde uzun saatler boyunca dk cretlerle almak zere, alt yz inli gmenin ember rhtm karaya kmaya kalkmalarnn iddetli nmayilerle engellenmi olmasna karn, imdi ehirde birok inli yaamaktadr; onlarn gelmesini de baka Asya ve Orta dou lkelerinden insanlar izlemitir. ehrin koz mopolit havas, en ok, Hyde Parkin dousunda ve \Vooloomooloo (Vulumulu) Krfezi'nin gneyinde yer alan King's Cross'ta belirgindir. Burada striptiz barlar ve masajc dkknlar, pastaneler ve restoranlar fahiel er ve turistlerle d o l u d u r . Bir zamanlar bir sefalet mahallesi olan (King's Cross'un gneyindeki) Paddington, imdi gen aydn ve sanatlarn pek rabet ettii ondokuzuncu yzyl sonlarndan kalma dantela gibi dkme demir parmaklklaryla sra sra evlerin bulun duu bir semttir. Londra'nn semtleriyle b e n z e r l i k l e r i asndan King's Cross Sydney'in Soho'su, Paddington da Chelsea'siyse, ehir merkezi New York'taki Manhattanin kltlmdr ve bu alanda da Manhattanin ar ehirleme ve motorlu ara trafii sorunlarnn ayn yaanmaktadr. Yine de, Sydney Nevv York'a oranla ok daha rahat ve yumuak bir kent saylr. Halk itenlikli, yumuak ve sokulgandr; ehirlerine herkesin hayran olmasn isterler, olmazlarsa da, alnganlk gs terme eilimindedirler. Gereinden fazla almaya heves etmezler; liman ve kumsallarnn, bahe ve lunaparklarnn, scak ve gneli iklimlerinin tadn karrlar. Dier modern ehirlerin birounda yaanamayacak olan bu hazlar, Sydney ne denli hzla byr se bysn, her zaman onlar iin eriilebilir kalacaktr. Hep denildii gibi, "insan kemiklerinin oluturduu bir meknda kurulmu olan b u ehir, kuruluunda amalanan kaderi yrtarak, gerekten dnyann en ho ada kentlerinden biri haline gelmitir.
4
1

Christophcr Hibbert. Cities and Cvilizations London: Guild Publishing, 1987). Bl. 21. Bu kavram, klsik Osmanlcada "imar" kknden mstamele szcyle karlanrd. Sonra, anti-emperyalls bir vurguyla, "istimlk" kknden mstemleke denmeye balad ki, imdi kullandmz "smrmek'ten" smrge bunun tam evirisidir. Acaba, bizim Birinci Dnya Savanda Kuti-Amare'de yenip esir aldmz General Charles Tbwnshend'in dedesi mi? Sydney, 3-1" gney enleminde yer almaktadr ki. kuzey yanm kresinde Trkiye'nin hibir noktas buna edeer olamaz. Aa yukar Beyrut'a denk der. Elbette. Avustralya ile mevsimlerimiz terstir. imdi orada yaz ortas!

HARTA TARH

E N ESK H A R I T A L A R D A

TRKYE
University of Chicago Press tarafndan 6 cilt halinde yaymlanmas srdrlen Kartografya Tarihi'nin ilk cildi. (Kapaktaki harita, 15. yzyd balarnda Pirrus de Noha'nn yapt Mappamundi 'dir.) Cilt 1. Tarih-ncesi, Eski ve Ortaa Avrupas ve Akdeniz Cilt 2. Geleneksel Asya Toplumlar Cilt 3- Rnesans ve Keifler a Cilt 4. Bilim, Aydnlanma ve Yaydm a Cilt 5- O n dokuzuncu Yzyl Cilt 6. Yirminci Yzyl
..
' ' .

/.<. .. | II. HAK I V .

M

l).\VI\X<>< IDUAKI)

Paris Bibliotheque Nationale'de bulunan Saint Sever y a z m a s n d a k i D n y a Haritas (11. yzyl). D o u tepededir. s t a n b u l ' u , orta s o l d a k i i k i katl b i n a s i m g e l i y o r . D e n i z i n s t y a n A n a d o l u ' d u r .

ngiltere'nin Hereford Katedrali'nde b u l u n a n 13. yzyl sonlarndan k a l m a nl harita, Richard de B e l l o ' n u n eseridir. 1,32 metre a p n d a bir daire iinde gsterilen d n y a haritas. Bat ortaanda y a y g n T - O t r n n gelikin bir rnei saylabilir. D n y a , o r t a s n a bir T harfi izmi bir y u v a r l a k l a gsterilir. D n y a y , O h a r f i n i o l u t u r a n o k y a n u s e v r e l e m e k t e d i r . Dou, tepededir; T ' n i n g v d e s i A k d e n i z , tepe izgisi ise, K a r a d e n i z v e E g e ' y l e birletirilen D o n v e Nil nehirleri. Haritann s t y a n A s y a , solu A v r u p a , s a da A f r i k a ktalardr.

H A R I T A

T A R I H

ESKI BR R O M A H A R T A S I N D A BUGNK TRKIYE

TABU LA PEUTLNGERIANA
Bilge Karasu'nun dilimize kazandrd, Italo Calvino'nun Denemesi'tdea ilki, "Haritada Bir Yolcu" u szlerle balyor (Yap Kredi Yaynlar, Eyll 1993, s. 11): "Corafya haritasnn en yaln biimi, bugn bize en doal gibi grneni, yani yerin yzn yeryuvarla dndaki bir gzn grecei gibi gsteren harita deildir. Harita zerinde yer saptanmas yolunda du yulacak ilk gereksinim, yolculua baldr: Harita, ko naklarn diziliinin andacdr, bir gzerghn izimidir. Dolaysyla bir izgisel imge sz konusudur; ancak uzun bir tomar zerinde gsterilebilecek trden... Ro ma haritalar, tire" tomarlanydi; bu haritalarn nasl yapldklarn, bize ulaan bir ortaa kopyasndan ("Peutinger tabelas") anlayabiliyoruz: Bu haritada s panya'dan Trkiye'ye dek mparatorluun yollar diz gesinin tm gsterilmektedir.
1

O sralarda bilinen dnyann tm, b u haritada (bir aynann arptt biimler gibi) yatay dorultuda yasstlm grnmektedir, ilgi duyulan ey, karayollar olduuna gre Akdeniz, daha geni iki eridi, yani Av rupa ile Afrika'y, ayran yatay, dalgal, ensiz bir izgi ye indirgenmitir-, bundan tr Provence ile Kuzey Afrika, Filistin ile Anadolu birbirine ok yakndr. Bu anakara eritleri zerinde boydan boya, tamamyla ya tay, hemen hemen kout izgiler uzann Yollardr bunlar; bunlar kesen ylankavi izgiler ise, rmaklar dr. evrelerindeki boluklarda bir yn ad yazddr, birtakm uzaklklar belirtilmitir; ehirler deiik biim lerde izilmi evciklerle imlenmitir. Bu izgisel kalbn yalnz Eski ada yrrlkte ol duunu samayn..." " ' Tire, "Parmen"in IBergama'dan] Farsasdr; kt gibi kullanmak zere kaznm (tra edilmi) deri demektir. -TT

Viyana'daki Avusturya Mill Ktphanesinde bulu nan Tabda Peutingeriana, Roma imparatorluunun ge dnemine (I.S. 365 dolaylannda) ilikin klsik bir yol haritasnn Onaagda ( X I I . yzydda) yaplm bir kopyasdr. 34 cm eninde ve 6,75 m boyunda olan bu parmen rulo (roths) sonradan kesilerek yaprak lara ayrlmtr. nl hmanist K o n r a d Ceites, 1508'deki vasiyetiyle bu yazmay Augsburg ehir ktibi Konrad Peutinger'e brakm ve harita o sahibinin adyla tannmtr. Bu, gerek bir harita deil, bir yol izlencesidir; ne projeksiyonu, ne lei vardr. Roma haritalarnn kark, barbarca ve zerafet y o k s u n u olduklan yolundaki eletiriler, Tabda'nm bu zellik lerinden ileri gelmektedir. Haritay yapann kuzeygney-dou-bat kavramlanndan haberi yoktur, yalnz ca sa ve solu bilmektedir. Bu izlenceye bakarak iste dii yere gitmeye alan bir yolcu, bir yol ayrmna gelince, sa ya da soldaki yolu seecektir. Haritada grlen coraf yerler arasndaki uzaklklar tamamen keyfdir ve ktta ne kadar boluk olduuna gre dzenlenmitir. Ancak her y o l izgisinin zerine, i k i durak (menzil) arasndaki mesafe -Roma mili ve "fer sah" cinsinden- saysal olarak yazdmtr. Britanya'dan Seyln'a kadar tm Roma dnyasn kapsayan bu hari tada, n e m ya da byklne aldr edilmeden seilmi, gecelenebilecek 555 tane yerleim noktas irili ufakl vinyetlerle gsterilmitir. Bu ilgin belgeden, bugnk Trkiye'yi iine alan yapraklar sunuyoruz.

Tabula Peutingeriana'nn kopyalanmas iin Dr. Arif alarn yardimlanna teekkr borluyum. Mele Tuncay

Britanya spanya Kuzey

Almanya Fransa Afrika

Avusturya Cezayir

Macaristan talya Tunus

Yugoslavya

Constantinopolis (stanbul)

Chalccdon (Kadky)

Nicomedia (zmit)

ALEXANDR1A (skenderiye)

Pcrgamum (Bergama)

ANCYRA (Ankara)

Amastris (Amasra)

Ephesus (Seluk)

M.S. 330 ylnda Konstantinos stanbul'u imparatorluk bakenti yapm ve e h r e kendi adn vermitir. ehri simgeleyen, tahtta o t u r m u miferli v e kalkanl bir k a d n Byk Konstantinos'un(?) feneri Kz K u i e s i ' d i r . figr, emberlita'n(?) stndeki heykeline iaret etmektedir.

Kar kyda Chrysopolis (Altn ehir: s k d a r ) vardr. n n d e k i deniz

Rusya Trkiye Msr srail - r d n Suriye

Irak Iran Hindistan

in (Seylan)

HARTA

TARH

Sinope (Sinop)

Amasia (Amasya)

Zela (Zile)

Side

Trapezus (Trabzon)

Damascus (am)

Antiochia (Antakya)

ehir vinyetlerinin en by, Antakya'y gsteriyor. B u ehri, nnde bir s u k e m e r i y a d a k p r r e s m i b u l u n a n K a d e r T a n r a s ( T i h e ) figr simgeliyor. Byklk, gzellik v e zenginlik bakmlarndan stanbul v e s k e n d e r i y e ile y a r a n b u m e r k e z d e , b i r s r e R o m a i m p a r a t o r l a r d a y a a m l a r d . Y e n i d i n i n m e n s u p l a r n a , i l k k e z b u r a d a Hristiyan, H r i s t o s ' u n ( m e s h edilmi olann, M e s i h ' i n ) izleyicileri (lsevler) denilmitir. yani

Hierapolis (Denizli)

Euphrates (Frat)

Mclitcne (Malatya)

AMDA (Diyarbakr)

Edessa (Urfa)

Nisibis (Nusaybin)

Tigris (Dicle)

"jJY^ticf r o t h a u o r u m ; sx -j -TTiMiiMiirT
T r a j a n u s z a m a n n d a R o m a mparatorluu, H a z e r Denizi kylarna ve B a s r a Krfezine k a d a r genilemiti. A m a o bile Partlar z e r i n d e k e s i n bir zafer k a z a n a m a m ; ardl H a d r i a n u s ' u n ilk ilerinden biri de, b u kadar doudan ekilmek olmutur. R o m a ' n n ( P a r t m p a r a t o r l u u ile) s n r b l g e s i . D a h a a a d a : S u r i y e v e B a r b a r ticareti s n u ( b u snrlar, A u r e l i a n u s ' u n .S. 2 7 2 y l n d a k i s e f e r i n e d e g i n d i r ) . herhalde

HARTA

TARH

lk T r k h a r i t a s , 1 1 . y z y l s o n l a r n d a Kagarl M a h m u t tarafndan Divan Lgat-it-Trk'n hazrlanan metnindedir. T r k

boylarnn o t u r d u u yerlerle evredeki y a b a n c yer ve topluluklar gstermektedir. Haritann o r t a s n d a Karahanllarn ilk bakenti olan Balasagun vardr. Dairenin evresindeki Arapa yazlarn anlamlar: steki Alttaki Sadaki Soldaki yaz yaz yaz yaz Dou Bat G ney Kuzey

Kelerdeki Arapa yazlarn anlamlar: Sa stte: Sol slte : Sa altta : Yeil, Boz. San. denizdir. rmaktr. kumluk, kenttir.

Louis Renardin A v r u p a Kytlan Haritas (Amsterdam 1715; aslnda, krk yl n c e hazrlanmtr): Totius Lictorae Europea

R U S KILISE A N T

AYASTEFANOS'TAKI RUS KILISE ABIDESI'NLN

YKL
Roni Margulies
Agh zg'e gre, Trk sine ma tarihinin ilk filmini I . Dnya Sava'nn balad gnlerde yedek subayln yapmakta olan Fuat Uzknay eker: "Ayastefanos'taki Rus Abidesinin Ykl adn tayan ve tarih ans olan bu film, 150 metre uzunluunda bir belgeseldir. Ve ite 14 Kasm 1914'te Trk sinemasnn gerek doum tarihi gerekleir."
1

Ne var ki, olay bu kadar basit de il anlalan. Giovanni Scognamillo yle yazyor: "Ksa bir sre ncesine kadar Ayastefanos'taki Rus Abidesi nin Ykl filmi bu ekilde bilinip anlatld, ta ki bir ksm aratrmaclar da kukular beliriverdi ve sonuta, gerek byle bir ksa filmin ekimi ge rekse bu ekimde Fuat Uzknayin katks tartma konusu oldu. Tart ma, bugn bile, kesin bir ekilde so nulandrlm deildir ve yeni belge ler ortaya kncaya kadar tatmin edi ci bir sonuca varacak deildir."
2

Eklemek gerek, film ortada yok. Yine Scognamillo d i y o r k i "Nijat zn ise, filmin bulunamadna iaret ederek, filmle ilgili hibir re sim bulunmadn da belirtmekte dir. Fuat Uzknayin kzlar (Mutena Uzknay ve Mualla Uzknay Tzel) ise babalarnn bu filmden ve g koullar altnda gerekleen ekim den zaman zaman sz ettiini, oysa Fuat Uzknayin hayana olduu s rece ne bu, ne de baka filmlerini izleyemediklerini aklamlardr."
3

Her neyse, konumuz Fuat Uzk nay deil. Bu bilgileri pasif bir sinemaperver olarak zamannda okumu ve aklma Fuat Uzknayin byle bir film ekip ekmemi olmas sorusun da ziyade, kitaplarda resmi grlen o muhteem abidenin hangi rmcek kafalnn emriyle ykld sorusu ta

klmt. Doru, abidenin yklmasnda anlalabilir bir yn var. Ruslar 1876-77 savanda (yani, "93 harbin de") Yeilky'e kadar dayandklarn da bir zafer ant olarak ina etmiler abideyi. Ve 1914'te tekrar Ruslarla sava haline girildiinde bu abidenin

birilerini rahatsz etmesi doal kar lanmal belki de. Ama tepesine bir Osmanl bayra ekilip "Sultan Reat Abidesi" ad taklamaz myd? Tepe sindeki ha knlp adna "Enver Paa Camii" denemez iniydi? Derken, 1950'li yllarda km

olan Tarih Dnyas dergisinin birinci cildini geenlerde alm okuyordum ki, 1 Haziran 1950 tarihli 4. saysnda yine Rus Abidesi kt karma. Abi denin resminin altnda bir paragraflk bir yaz: "...Birinci Cihan Harbinin banda, o zaman iktidarda bulunan tttihad ve Terakki Frkas bu abideyi bomba ile yktrmaa karar vermi, 14 Terinisani 1914 Pazar gn sa bah saat 8.30'da Moskoflarn me'um hatras, altna konan bombann ate lenmesi ile param para edildi. Avus turyal bir irket bunun filmini almak istemi, fakat filmi ancak bir Trkn ekebilecei cevab verilince, irketin mmessili Mordo Fuad Bey adnda biri vastas ile filmini aldrd..."
4

balayp daha sonra istanbul'a tan m olan Ali Enis tarafndan ekil mi. Askerler Ali Enis Bey'e bakarak poz vermiler ve, yanlmyorsam, y km balam; abidenin solundaki giriin merdivenleri ksmen ykk, ana giriin merdivenleri ta toprak dolu, bir de en stteki pencerelerin alt ykk. (Geri bu hasarn bakm szlktan olmu olabileceini de d nmek mmkn; ykm henz ba lamak zere olabilir). Ali Enis Bey'in tesadfen 14 Ka sm 1914 gn oradan geerken bu sahneyi yakalam olduunu d nenler olabilir. Ama, hayr, i k i de kartpostal/fotoraf var elimde: birin cisinde abide yan yatm, devriliyor; ikincisinde devrilmi. Photo Resna kartlar, yani fotoraf Bahaeddin

Besbelli k i , abidenin yktrlmas, gnnn nemli bir olay olmu.

baka bir fotoraf da oradaym. Bu durumda, Tarih Dnyas'mn anlatt gibi, hkmetin abidenin y klacan iln etmi ve fotoraflarla belki bir de sinemacnn ykm bel gelemeye gitmi olmalan akla yatkn. Ne var ki, Tarih Dnyas cildimi okumaya devam edip say 6'ya geldi imde her ey orba oldu. Karma Emekli Yarbay Y. Bahri Doanayin "Ayastefanos'taki Rus Abidesi Nasl Ykld?" yazs kt. Doanay 1914 ylnda Davutpaa klasndaki 27. svari alay ikinci blnde temenmi. "Demiryolu, kpr, istasyon ve daha buna mmasil yerlerin tahri bi vazifesi" svari snf mensuplarna dtnden, bunlar her yl tahribat kursu yaparlarm. Bylesi bir kur sun son gn alay kumandan Bin5

CiUrieiSdc_)'gEt;Vjss i Si. Slc/Jaac 'S Sakt de ConsiariinoDe.

r

R u s K i l i s e s i ' n i n i g r n ( 1 9 1 2

ncesi).

A l i E n i s ' i n ykm balangcnda ektii resim.

Sadece film ekilmekle kalnmam, fotoraflar da ykl belgelemeye gitmiler. Ykmdan nce ve ykm srasnda abidenin nnde ve ze rinde pozlar verilmi, fotoraflar e kilmi. Yandaki fotoraf ite bunlar dan b i r i . Fotorafla Selanik'te

Rahmizade'nin Potograpfie Resna stdyosunun imalt. Demek k i , b yk ihtimalle, Bahaeddin Bey de o gn Yeilky'deymi. Byk ihtimalle diyorum, nk kim bilir, fotoraflan bir baka fotorafdan alm olabilir; ama sonu olarak Ali Enis Bey'den

ba Hamit Fahri "amel ve tatbik sa hada" bir deneme yapmak istemi. "Ayastefanos civarnda Kalikratya kynn hemen yannda bulunan Ayastefanos abidesine geldik. Alay kumandan "ite bu abidenin bahe duvarnda birinci tecrbeyi yapalm"

Rus

KILISE A N T
tanbul civarnda yaplmakta o l a n manevra meydannda olduklarndan akama kadar kendilerine haber ve rilmek imkn bulunamam. Ancak gece malmatlar olabilmi. Abide nin yklmamasm salamak zere geceden tabur gnderilmi. Ayr ca Harbiye Nezareti Daire Mdrle rinden birok da subay yollanm... Bizim alay kumandann grnce "Nezaretin emri var. abideyi yka mazsnz" dediler. O da "Muhakkak ykacam" diye cevap verdi". Ykarm, ykamazsn diye tart lrken, bizim yarbay kumandannn kulana "Efendim, siz lfa tutun, ben ateleyeyim'" der. Sessizce abide ye kar, tahrip kalplarn yerletirir, kalabala "Kan ateliyorum'" diye barp ateler: "Bir saniye sonra bir infilk. Gzler, fotoraf adeseleri, arpan yrekler oraya evrildi. Kesif bir duman grmeye mni. Yalnz kntden mtevellid byk bir g rlt". O gzelim abideyi ykanlar, im di onun yerine Yeilky'de zerinde atl arabalarla itfaiye arabalarnn park ettii bo ve berbat bir arsa bulunuyor olmasna sebep olanlar, kendilerini kahraman olarak grr ler. Yaptklar barbarlk yanlarna kalr: "Abide bu hale geldikten son ra hkmet bunun tamamen kald rlmasna karar verdi. stihkm ta burlar altrld ve i tamamland. Hkmet ykanlar aramad. Mesuli yet cihetine gidilmedi". Yine de kafama takl kald. Olay Doanay'n dedii gibi gereklemi se, bu i hkmetin karar ve ilanyla deil de bir alay kumandannn kabadaylyla yaplmsa, fotoraflar (ve belki de Fuat Uzknay) nasl ha ber alp da Yeilky'e gitmiler?
Agh zgc, Kronolojik Trk Sinema Tarihi. 1914-1988., (Kltr ve Turizm Bakanl, Sinema Dairesi Bakanl, 1988) s. 7. " Giovanni Scognamillo. Trk Sinema Tarihi. Birinci Cilt" 1896-1959, (Metis Yaynlan, stanbul. 1987) s. 21. A. g. e., s. 21. Tarih Dnyas. No. -. I Haziran 1950, s. I4l. Y. Bahri Doganay. "Ayastefanos'taki Rus Abidesi Nasl Ykld?", Tarih Dnyas, No. 6, 30 Haziran 1950, s. 245-47."
1 3 1 5

dedi... Bir gn evvel stanbul'dan ve civar kylerden gelen ahslar abide nnde nmayi yapmlar ve elle rindeki kazmalarla duvarlar ykmaya yeltenmiler, abidedeki papazlarla Rus muhaliz askerleri keyfiyetten h kmetimizi haberdar ederek istan bul'a kamlard-" Burada bir sorunumuz zl yor. Ali Enis B e y i n fotorafndaki ykk merdivenler "bir gn evvelki nmayi" srasnda yklm olsa ge rek. Fakat okumaya devam edince i karyor. Binba Hamit Fahri'nin askerleri tahribat kalplaryla ilgile n i r k e n E m n i y e t U m u m Mdr Bedri Bey kageliyor. "Bedri Bey asab bir hal ve tavr la ve heyecanl ifade ile: -Hangi makamdan emir alarak ve kendinizde ne gibi bir selhiyet grerek abideyi ykacaksnz? dedi. Alay kumandan ehit merhum da hiddetli hiddetli: -Beyefendi, vicdanmzdan! 33 senedir milletin sinesinde dikili d u ran Moskofun bu me'um abidesini ykmak iin daha 33 sene mi bekle mek lazmdr? Hkmet ykmak is temiyorsa, b u n u ykmak m i l l e t i n hakkdr, mukabelesinde bulundu Bedri Bey: -Hkmetin muvafakati yoktur. Bu ii yapmaktan sizi men'ederim. deyince. Hamit Fahri Bey mtecellidane bir tavrla: -Milletin ahlanm iradesini dur durmak elinizde ise b u y u r u n , biz imdi abideyi ykacaz, mani olun, diye cevap verdi." Bu tanmadan sonra Bedri Bey arabasna binip istanbul'a doru yo la kar, kumandan ise askerlerine dnp duvar deil, bizzat abideyi ykmalarn emreder. Abidenin kule blmnn balad sahanlktaki stunlara tahrip kalplan yerletirilir. Yarbay Doanay ile stemen Hobyarl Haydar ellerindeki sigaralarla fitilleri atelerler. Stunlardan alt ta nesi hasar grr, fakat abide ykl maz. Ellerinde tahrip kalb kalma mtr, akam da olmak zeredir, klaya dnerler. Ertesi sabah daha gne domadan abideye dnerler. "Emniyet Umum Mdr Bedri Bey istanbul'a dner dnmez Dahi liye Nazrn keyfiyetten haberdar etmi, o da kolordu, ordu kumanda nn ve nihayet Harbiye Nzn Enver Paay aram. Bu zevat o gn s

"Mill n t i k a m Ayastefanos'ta R u s A b i d e s i ' n i n Hedmi 2 Terini Sni" (stte) ve "2-5 Terini S n i " (altta). Arakan Omurtak Koleksiyonu

ABIDIN

DINO

A b i d i n D i n o ' n u n ilk eserlerinden biri: R u s y a ' y a gitmeden n c e yapt L e n i n Portresi, (sa st kedeki imzasn, sonradan atm.) Rasi/ Nuri Koleksiyonu

TALYANCA BR KTAP

VENEDIK V E TRKLER
Fatma Mansur Coar
Osmanl tarihi ile ilgilenenler iin. Osmanl varlnn Bat varl ile karlamasnn ve yzlemesinin, genellikle bir askeri g ekimesin den daha karmak ve ok boyutlu olduu aktr. Yzyllarca sren a tmalardan sonra - ve de, yle ve ya byle hl sren - bu karlama da her iki tarafn d dnyasnda ba z imgelerin olumasndan daha do al bir ey olamaz. lgin olan, yz yllarn getirdii tm sarsnt ve dei imlere ramen, bu imgelerin ok az bir deiiklie uramalandr. Ad geen kitapta, birka talyan tarihi Venedik-Osmanl ilikilerini deiik alaryla ele alyor. Bu yaz lar okurken nas bir Trk imgesi meydana kyor? V e n e d i k l i l e r i n

Derleyen

Trk imgesi nasl gelimi? Ve ne den Venedik? Hristiyan dnyas ile slam dn yasnn kardamas ilk olarak Arap larla balyor. Gerek Sasanlerin, ge rek Emevlerin ok geni corafya larda yaylmas ve bilhassa span ya'nn fethinden soma Bat'da d o an slam korkusu Hal seferleriyle d e v a m eder. A k d e n i z e v r e n i n d e devletleri, ticaretleri, kltrleri ve korsanlaryla Araplar hkimdir. O n birinci yzyla kadar bir Trk imgesi ya yoktur ya da Arap imgesi ile ka rtrlr. Ancak, stanbul fethinden ok daha evvel, Trklerin Anado lu'ya yerlemesiyle, Bat zihniyetin de imgede bir ayrm meydana geli yor. Aralarnda tek ortak yan, ikisi nin Mslman olmasdr. Araplarn arlk merkezi Bat Akdeniz iken, onnc yzyddan

itibaren Dou Akdeniz Osmanllarn oyun meydandr. Ve bu meydanda en etkin devlet, Bizans mparatorlu u ile olan eski ilikilerini Osmanl mparatorluu ile srdren Venedik Cumhuriyetidir. Bat'nn gznde Venedik Hristiyanln en u savu nucusudur ve Ban ile Dou arasn daki kprdr. Resm ilikiler O r h a n Gazi ile imzalanan anlamayla balar, fetih ten sonra Fatih Sultan Mehmet ile pekiir ve Venedik Cumhuriyetinin 1866'da italya Birligi'ne katlmas ile son bulur. Y e d i yzyl boyunca Osmanl Dousu korku yaratan, gizem dolu, nefret, hayret, merak, kskanlk, kmseme, hayranlk d u y g u l a n uyandran bir dnyadr, Batllar ve Osmanly en yakndan tanyan Ve nedikliler iin. Bu duygular yuma nda slam esi hep vardr ve var ln zamana ve mekna gre, az veya ok, gizli veya ak bir biim de hissettirir. Btn bunlara ramen gelenek sel hale gelmi slam dmanl ili kilerde ba rol oynamaz. Venedikli ler sadk ve imanl Hristiyanlardr. Fakat Venedik'in can daman ticaretti. Bu birka bataklk ada zerinde ku rulmu devlet iin, deniz topraktan nemlidir ve deniz ticareti hayati bir nem tar. Venediklilerin ticarete k u besledikleri sadakat byktr. Denemeleri gzden geirirken oku run iinde bir kuku uyanyor. Bu s lam dmanl elverili bir diploma tik ara olmasn? Baz hallerde, realpolitie, ticari realpolitie yaktrlan bir ss olmasn? Hatta, pek de deil meye gelmeyen bir bahane olmasn? Aziz Thomas Aquinas iin, akl, ima nn hizmetkrdr. Venedikliler iin, byk bir olaslkla iman, ticar akln hizmetkr olsa gerek. Bu aydan itibaren Venedik-Os manl ilikilerinin baz yanlar ele alnacak, i l k olarak, iirsel bir ekil de adlandrld zere, San Marco Aslan ile Hilal'in arasndaki siyasi ve askeri ilikilerin zerinde durula caktr. Birinci yaz Albeno Tenenti imzasn tayor ve ad, "Yzydlarca Sren Bir atmann Profili."'

Tenenti. yazsna simgesel sayd bir olay nakletmekle balyor: 30 Haziran 149" gn Kutsal Topraklara Hristiyan haclar tayan bir Venedik kadrgas uha (Cerigo) Adas aklarnda dokuz Trk tekne siyle kar karya gelir. Osmanl .Amirali Venedikliden demirlemesini ister. Venedikli reddeder -ya bunlar korsansa?- Bunu dnmesi olaan dr, nk Berber korsanlar ve res mi Osmanl donanmas ayn simgeyi tamaktadr, hilali. stelik Trk ne den kendisini tantmamaktadr? id detli bir atmadan sonra her iki ta raf ok sayda l ve yaral verir. Venedikli yle der: "Bilmediim bir kimseye boyun emektense Sinyoriya'nn erefi iin lm yelerim"'. Osmanl hin cevab ise yledir: "Bu

kibir de ne? Senden byk ve gl olana sayg borcun olmal". Bu olay srasnda i k i devlet sava halinde deillerdi. Her ikisi de hkmetleri ne can ve mal kayb iin hesap ver mek zorunda idiler. Buna ramen savatlar. Yazara gre. bu arpma ve onu izleyen diyalog, i k i devlet arasnda esen hkim havay olduka doru bir ekilde yanstmaktadr. Bu durum, bu tutum Adriyatik ve Ege sularnda ondrdnc yzyldan onyedinci yzyln sonlarna kadar s regelmiti ve srecekti. O atmadan sonra Venedikli kaptan esir alnmamt. Yazara gre, bu da gsterir k i , acmasz olmasna acmaszd Osmanl, ama ayn za manda cesur bir dman takdir ede bilirdi. ki taraf tm ayrlklarna raw

men bir duygu ve davran biimini paylayorlard, O da, mensup olduk lar devlete kar duyduktan gurur ve saygyd. Dolaysyla, birok olayda birbirlerine ynelttikleri en sk rastla nan sulama, fazla kibirli olmalaryd. ki devlet arasnda ayrntlar y zeysel deildi. Karlkl kar at mas bir yana, i k i kltrn arasnda derinlere inen bir "bakalk" duygu su vard. Her ne kadar ban ve sava yl lar toplamnda bar yllar ar bas m ise de, bu "bakalk" kendini her zaman gsteriyordu. Fakat, realpolitik ve ticaret -ikisi ayn ey olabiliricaplar. bu iki devleti bir arada ya amaya zorluyordu. Kald k i . gerek sinimleri birbirlerini tamamlyordu. Venedik bir ada ve limanlar devle tiydi. Ksa aralklar hari, hibir za man arkakaras (hinterland) olma mt. Yaants deniz ticaretine da yandndan, zamanla deniz yayl maclna ynelmiti. Osmanl ise, askeri ve ger kimliini kara yayl maclnda buluyordu. rnein, Gi rit Venedik'e aitti, fakat ada Osman llarn stratejik alannn iinde i d i .

.yU-kl^ta*JSfm. -

J J . c-f : --* - i r f r *

R u m e l i Hisar'nn 1453'te bir V e n e d i k c a s u s u t a r a f n d a n y a p d m en eski resmi

(Milano: Biblioccca Trivulziana).

Fatih Sultan Mehmed'in Venedik lehesiyle yazdrd 24 Nisan 1480 tarihli namesi.

VENEDK

=
leriydi. Burada realpolitik esi din esine baskn kyor. Yazarn sor duu soru udur: Venedik'in st d zey devlet adamlar -Senatrleri- iin Trkler "barbar, kibirli ve cahildir." Yzyllar boyunca bu sfatlara sk sk rastlanlyor. Byle bir yargya nasl varmlard, bu yarg nerden kaynak lanyordu? istanbul ve dier Osmanl limanlarnda bir miktar V e n e d i k l i tccar Bizans zamanndan beri yer lemiti. Bizans mparatoru onlara zel ayrcalklar tanmt ve bu ayr calk Orhan Gazi ve ondan sonra gelen Osmanl hkmdarlan tarafn dan devam ettirilmiti. Onaltnc yzylda istanbul'da b i r V e n e d i k "Bailo'su -eli- vard. Fakat istan bul'da olsun, tarada olsun, bunlar bakentten ve dier liman kentlerin den dar kmaz. Trkeyi ne bilir ne renir. Trk dzeniyle (establisbment) iliki kuramazlard, iliki ler "dragoman"lar aracl ile yr tlrd. Bu tercmanlarn ise, Trk e bir yana. Italyancay ne denli iyi bildikleri, aktardklar bilgilerin ne denli doru olduu da belli deildir. stelik bu tercmanlar da kendi karlar uruna bilgi saptrmaktan,

Suriye ve Msr fetihleri ile de Venedik'in tm Yakn Dou limanlar Os manl hkimiyetine gemi oldu. Stratejik karlara maddi karlar ekleniyordu. Venedik tccarlarndan alnan gmrk ve dier paralarn tu tar, onlara satlan tarm mahsulleri ve hammaddeleri, onlara uzak yer lerden mal getiren kervanlardan al nan paralar hi de kmsenecek boyutta deildi. Dier bir rnek ve recek olursak. Osmanl snrlar Kzldeniz ve Basra Krfezine ulatn da, oradaki Portekiz tccarlarnn ge li gidileri azalm ve Venedik Uzak Asya rnlerini daha rahat ve d zenli bir ekilde Avrupa'ya tayabilmiti. Zamanla Venedik tccar kar sna Fransz, ingiliz, Hollandal tc car dikilmeye balam, Osmanl bu rekabete karmad gibi, kendi karlarn bu rekabetten dolay daha kolay bir ekilde kollayabilmitir. Hristiyanlk ve islam elerine gelince, baka Avrupa devletlerine kyasla Venediklilerin Hallk duy gular greli olarak daha zayft. Av rupallar bundan dolay Venediklile ri sulamaktan geri kalmyor, bata Papa her frsatta onlar kkrtmaya bakyorlard. Ne var k i , Venedikli lerde Islama kar dmanlk hissi pek kuvvedi deildi. Bau devletleri ne nazaran Venedikliler daha kosmopolitti - unutmamak lazmdr k i Venedik bir an Bizans'n bir paras idi - Bizans ve dier Dou devletle riyle ok uzun yllar alverite bu lunmulard. Bu zellik onlara kltrlerst, dinlerst bir yaklam salamt. Rnesans hmanizmasnn, Akdeniz pragmatizminin b u yaklamlarnda bir pay olmamas mmkn deildir. Gene de, inan ve kltr fark vard, bunu duyumsuyorlard. Burada ilgin bir ayrnt y gzlemlemek gerekir. Venedikli ler, Osmanlya ve daha sonra Ber berlere duyduklan "bakal", dier Mslman halklara, rnein Msrl lara veya iranllara kar duymaz gi bi idiler. Kald ki bunlar, Osmanlya kar Venedik'e yardm etmekten geri kalmyorlard. Yazara gre. bu da unu gsteriyor: islam'a kar dmanlk gl ve yaylmac bir devlete kar duyulan dmanlkla karktr. Olayn dier yan. Venediklilerin, Hristiyan olmalarna ragmen. birok Avnpa devletine kar da dmanlk duygular sergileme

| 5 I I

Jacopo de' B a r b a r i ' n i n 1 5 0 0 y l n d a y a p t g r a v r n n Tersane'yi (Arsenal) gsteren blm.

nl

(Museo Civico Corrcr).

Venediklilerin rakibi baka Avrupa tccarlar ile ibirlii yapmaktan ka lnmazlard. Gnmzde de sk sk rastlanan bir olaya o zaman da tank oluyoruz. stanbul'dan Venedik'e dnen tccar ve eliler derhal birer Trk uzman olarak davranrlard. Ayn ekilde Trkler de Vene dikliler hakknda ne fazla bir ey b i liyor, ne de bilmek iin aba sarfediyorlard. Bu durumda "szle sar kntlk'' devam ediyordu. Trkler "dostluk ve nezaket duygularna ya banc", Venedikliler ise "hadlerine dmedii halde saldrgah'd. Okura yle geliyor k i . -ilerde g rlecei gibi- bu karlkl kfr ede biyat ok defa bir bahane, adeta bir ss, dinle ilgisi olmayan giriimleri hakl gsterebilmek iin bir sebepti. Bununla beraber "bakalk" duy gusu yalnz dinle ilgili deildi. Vene dik ne bir dukalk, ne bir prenslik ne de bir krallkt. Bin yllk bir cumhu riyetti. Bandaki "Doge" (Do) Senato'yu temsil ediyordu. Her iki kurum seimle meydana gelirdi. Devlet ida resi tekil deil, ouldu. Kurumlar Roma hukukuna dayalyd, feodal eler tamazd. Bizde ise, Padiah mutlak yetkiye sahip, kurumlarmz rf ve eriat kanunlarna dayal bir imparatorluktu. Venedik'te siyasi ve askeri yetkiler birbirinden ayr, bizde ayn ellerde idi. Mlkiyet haklarna gelince, Venedik'te bu haklar ahsiy di ve veraset yolu ile babadan oula geerdi. Osmanl'da dolayl veya dolaysz, mal ve mlk devletindi. Birileri asker ve toprak insan, dieri tccar ve denizciydi. Vene dikli varlm Cumhuriyete, Osmanl ise Padiahna adamt. Bu gibi ayrntlar gz nnde tu tulursa, din esinin nemi o kadar byk grnmyor. Sava halinde bir siyasi propaganda ilevi grebili yor, taraftar toplamaya yarayabiliyor, ama yazara gre, Venedikliler hibir zaman -yzyllarca- komu Hristiyan devletlerine kar besledikleri "derin ve adeta yapsal kin ve nefreti" Os manlya kar beslememilerdir. Kal d ki Venedik'in yaylmacl Hristi yan topraklarn da ieriyordu, tpk Osmanl yaylmaclnn Mslman topraklann ierdii gibi. Genelde upuzun, girintili kntl deniz ve kara snrlarnda Venedik savunmada. Osmanllar saldnda bu lunuyordu. Osmanllarda olduu g i bi, Venedik'te de "ahinler" ve "g

vercinler" vard. Ve bunlar uluslara ras satran tahtalarnda eitli strate jileri belirtiyorlard. Bu durumlarda g esi nasl din esinden daha nemli olmasn? Bir Bailo'nun dedii gibi. "Bizler, savamak veya sava mamak arasnda seim yapmak d u rumundayz, her zaman, hep tetikte olmalyz." Hal seferlerinin ok uzandayz, bunlar okurken. Venedik Osmanllarla bir arada yaamaya mecburdu. Denge aray lar, zaman gelince, dn vermeyi de ieriyordu. Btn mesele Vene dikliler iin. o dnlerin niceliinin ve zamanlamasnn hesaplamasnda idi. Osmanllar da. kendi i diyalek t i k l e r i n e gre davranyor, Vene d i k ' i n gsz dt zamanlar kolluyor, kendileri baka yerlerde savarken, rnein tran veya ispan ya'da Venedik'in olas saldrlarna dikkat ediyorlard. Kald k i bu geni sahalara yaylm iki devletin, u s nrlarnda olan bitenlerden, giriilen ufak tefek atmalardan haberleri

olmayabilirdi. Sava her zaman "res m i " deildi. Gene zamanla. Osman llar Venedik'i bir ikincil dman olarak grmeye balam, Bat dev letleriyle giritii atmalarda Vene dik'in tarafsz kaldn gzlemlemi ti. Be yzyl boyunca Venedik-Osmanl ilikileri deiik evrelerden gemitir. Yazara gre. bunlar bal ca dnem iinde irdelenebilir. Birinci dnem 1300'lerden istan bul fethine kadar uzanr. O dnem de Osmanl deniz kuvvetleri Vene dikliler iin bir tehdit olarak grn myor. Osmanl saldrlar zaten Ve nedik topraklarna ynelik deildir. Ondrdnc yzyln ilk yarsnda Venedik gemileri yalnzca Trk korsanlann saldrsna urar. Bu korsan lar nebaht (Lepanto), Modon (Modone) ve Avlonya (Valona) limanlar n s olarak kullanrlar. Bu gayrresmi igale kar Venedikliler fazla bir tepki gstermezler. Kuzey Karadeniz ve Gney Akdeniz'den getirmeye zo runlu olduklar buday onlar iin ha'
:

: ^ ^ : ; : ; > s ^ ^

inebaht (Lepanto) Deniz Sava: 7 E k i m 1571.

(Museo Civico Corrcr)

yati bir ihtiyat. Ankara savandan sonra Osmanl'nn ykselii biraz ya valamt, buna ramen, Osmanl Macar, Polonyal. Rumen ve Srp hal seferlerine gs gerebildi. Ve nedikliler bu durumda isteksiz de ol salar hallara yardmda bulunmutu. Fakat Venedik'in ve Osmanl devleti nin dorudan kar karya gelmesi, ancak 1470'te gereklemitir. Yazara gre, Osmanllar bu arada yeni bir yaylma hamlesi olarak. Eriboz'a (Euboea) saldrr ve bu ?5va ikinci dnemin balangcdr. Eribozn ele geirilmesi. Osmanllarn Friuli topraklarna girmesi Venedikliler iin ciddi bir tehdit olarak grlyor. Halk dehete dm, Fatih'in sergi ledii grkemli deniz ve kara kuv vetleri Venedik'i korkutmutur. Za mann bir gzlemcisine gre, "deniz bir ormana dnt, 400 para do nanma sayabildim. Kar gelebilmek iin en az 100 tane kadrga gerekir". Eriboz sava birka yl srm ve Venediklilerin deniz imparatorlu unun dou snr kmt, bu da E g e ' d e k i m u t l a k hkimiyetlerini sarsmt. B u n d a n s o n r a , 1470l669'a kadar i k i yzyl sresince bir denge kurulabilmi ve bu devam et mitir. Tenen'ye gre, bu dengenin balca eleri unlardr: Venedik donanmas teknik ve

genel nitelik bakmndan stnd. Ne var k i . tersaneleri yalnz Vene dik'te bulunuyordu. Her an. her tr l tehdit altnda bulunan bu deniz imparatorluunun ada ve limanla rnda tersane bulundurulamazd. Sa valar ise. genellikle yabanc uy ruklu forsalar (krek mahkmlar) idi. stelik kara kuvvetleri yoktu. Osmanldara gelince hem stanbul'da hem baka limanlarda tersaneleri bulunuyordu. Savalarnn bir ks m kle idi, fakat nemli bir ksm eski Venedik kolonilerinden gnl llerdi. Buna karlk, gemileri tek nik bakmndan daha zayft. Osmanllara yardm edenler de vard: rnein, Berber emirliklerinin kaptan ve gemicileri, hatta korsanla r. Bu durumda Venedikliler saldr dan saknyor, Osmanl donanmas nn hareketlerini uzaktan gzetmekle yetiniyordu. Ancak i k i defa Venedik Osmanl'nn grkemli askeri gcne kar kt, b u n u da ispanyollarn yardm ile yapt. 1538'de Preveze sa vanda yenilmiler, fakat 33 yl son ra nebaht savan kazanmlard. Buna ramen, her i k i savata Vene dikliler ayr bar imzalamaya mec bur kalmlard. Netice olarak 1540'ta Ege'de birok aday ve 1573'te Kbrs Kralln Osmanllara teslim etmi lerdi. Bar l644'e kadar srmtr,

nk o arada Osmanllar denizde byk seferlere tkmyorlard. Bu dnemde Akdeniz tam bir korsan ya tana dnmt. Gerek Katolik, gerek Protestan olsun korsanlar Ve nedik gemilerine saldryorlard. Ms lman korsanlar da -Berberler- bu i lerden geri kalmyorlard. Hepsi de ganimet hrsna din sava ss ver mekteydi. Berberler himaye edilmek iin Osmanl donanmasna katlyor lard. Byle bir durumda, Venedikli ler ve Osmanllar arasnda karlkl sulamalar, ikyet ve misillemeler arttka artyordu. Nihayet, nc dnemin balangc olacak Kandiya sava patlad. Girit, 1200'lerden beri Venediklilerin elinde idi ve onlar iin son derece nemli bir konumda idi. Bu dnemlerde Girit halk hem H ristiyan korsanlardan payn alyor hem de Venedik'ten durmadan yar dm isteinde bulunuyordu. Bu meyanda, Venedik ve Osmanllar ara snda ilgin bir benzerlik daha onaya kyor. Nasl k i Osmanllar Msl man korsanlar cezalandrmyorsa, Venedik de Hristiyan korsanlara meydan bo brakyordu. Kandiya sava olaan saylabile cek bir olayla balar. 1644 ylnda bir Osmanl filosu Malta'dan gelen baz gemilere el koymutur. Fakat olay beklenen ekilde gelimez. Girit za-

1687'deki T r k - V e n e d i k Savan g s t e r e n bir tablodan Osmanl sanca v e tular

:en uzun zamandan beri Osmanl'y rahatsz ediyordu, hareket sahasnda nemli bir engeldi. Osmanllar G i rit'e ani bir ekilde bir karma yap tlar ve bylece sava patlad. Bu ki devlet arasnda en uzun srecek sa va olup, bilindii gibi, Osmanllarn lehine neticelendi. Yirmi be y s resince Venedikliler Dalmaya'dan

anakkale'ye kadar savatlar, Os manllarn Ege'deki iletiim hadarn kesmeye altlar, hatta istanbul'da oralara kadar geleceklerine dair kor k u l u dedikodulara sebep oldular. Okurun ilgin bulduu husus u k i , uzun yllar sresince ve Venedik bu kadar en bir aba verirken hibir Hristiyan devleti ona yardm etme

d i . Stratejik ve ticari karlar sz ko nusu olunca, yine din esi yok sa ylabilecek kadar nemsizlemiti. Onyedinci yzyldan sonra Ve nedik Cumhuriyeti ve Osmanl m paratorluu arasndaki ilikiler yava yava deimeye balar. Venedik deniz imparatorluu giderek z lr. Egemenlikleri altnda tuttuklar baz lkelerde yeni bir olay grn meye balar: Karada'da ve Yunanistan"da olduu g i b i , ulusuluk. Italya'daki dier devletler Venedik'i karadaki mlkleriyle i l g i l e n m e y e z o r l u y o r d u . Osmanllara gelince, onlar da eski glerini yitirmeye balamlard, i k i eski dost-dman birbirini gzetmekte, brnn so n u n u n gelip gelmediini sorgula makta idiler. Fakat, eninde sonunda olan olur. Venedik Cumhuriyeti 1866'da italya Krallna katlr, ve 1923'te Osmanl imparatorluunun barndan Trkiye Cumhuriyeti do ar. Gelecek yazda: faaliyetleri, dav ranlar ve ilikileriyle stanbul'daki Venedik tccarlar ee alnacaktr.

Takvimin evrimi O C A K S Leonardo da Vinci ve anatomi 800 yllk otomatik makineler Bilim rencisi bir retmen: Mustafa nan . Oriori Takmyldz

A Y I I M

KOMNST GZYLE

SON TELGRAF 14 KNNSN 1925

(BAMAKALE)

B E K L E D I I M I Z FLRKA
ktisat Doktoru Vedat Nedim
Siyas frkalar, bir memleketteki muayyen snflarn ve snflar iinde ki muayyen iktisad, itima menfa atlerim- temsil, mdafaa, tahakkuk ettirmek maksadyla teekkl eder, her siyas frka snf frkasdr. Snf bir mahiyeti, bir gayesi olmayan fevka's-sunf (snflarst) bir parti ta savvur b i l e o l u n a m a z ! u kadar var ki istind ettikleri snf temeli dar ve zayf olan frkalar k e n d i l e r i n i daima "snflarn stnde" gster meye abalarlar. Btn bur juva partileri ya ticaret, ya sanayi, ya ziraat, ya da f i nans sermayesine istind et tikleri halde beynelmilel si yaset tarihinde imdiye ka dar bir "tccarlar frkas", bir "sanayiciler frkas", bir "ashb- arazi frkas" iitilmemitir. Parti hayatnn ok te kemml etmi olduu A l manya'da ticaret sermayesi nin m e n f a a t l e r i n e istind eden p a r t i n i n ad " A l m a n Halk Demokrat Partisfdir. Byk sanayi sermayesine dayanan frka. STSENG frkas unvanyla mehur ol masna ramen, "Alman Halk Partisi"dir. Monarisi jenerallerin, byk arazi ashabnn partisi ise "Alman Mill Halk Partisi"dir. Gryoruz k i , Almanya'nn bur juva partileri "halk" kelimesinden b i r trl vazgemiyorlar! Baka memleketlerde de burjuva frkalar hakiki adlaryla deil maske-adlaria tecelli ederler. Liberal, konservatif. demokrat, nasyonal gibi snflar bu maske-adlarn en mehurlardr. Ga yeleri itibariyle geni halk kitlelerine istind eden partiler ise her yerde, biltereddd hakiki adlaryla, hakiki renkleriyle ortaya atlrlar. Mesel, ii ve ifti partileri, sosyalist ve komnist partileri gibi. Zahiren pek ehemmiyetsiz, pek tli gibi grnen bu ad fark bize pek mhim bir hakikati ifa eder. Trkiye'de yoksul ifti ve ii snf larnn geni kitlelerine nisbetle mtegallibe, eraf ve tccar snf nasl gln bir ekalliyet tekil ederse Avrupa memleketlerinin milyonluk eder. Halk her yerde her memleket te iktisad ve itima menfaatleri bir birine uymayan hatta birbirine zd snflardan mrekkebdir. Snf mef hmu inkr kabul etmez bir eniyettir. Halk Frkasnn hangi snfa isti nd ettiini renmek istiyorsanz ehir ve kasabalardaki mutemedlerine baknz. Greceksiniz k i hepsi bilaistisna ya mtegallibe, ya eraf, ya t c c a r yahut da burjuvalamaya yeltenen as ker ve mnevverler snfna mensupturlar. Bu zmreler ise Trkiye halknn gayet gln bir ekalliyetini temsil ederler. Beri tarafta imdiye kadar btn saltanatlarn, hkmetlerin ve frkalarn lkayd kaldklar kahir bir ekseriyet vardr k i ite bu zmrenin m e n f a a t l e r i n e , haklarna istind edecek bir partiyi zlyoruz. Bu zmre, i l e y e n l e r ve m u z t a r i b l e r zmresidir. Trkiye'de yedi milyon nfus var ise bunun hi phesiz k i alt milyon beyz bini ileyen snf te k i l eder. leyen snf yani yaamak in ilemek ve say kuvvetini satmak mec buriyetinde olan snf: K k ifti, yoksul ii, kk memur, kk zabit, ahar hr meslek erbab. Ksaca Trkiye'nin bel kemii olan snf. Bu snfn menfaatlerine istind edecek bir ifti ve ii partisinin doumu Trkiye'nin siyaset tarihin de en hayrl ve en mhim bir inklb olacaktr. Halk i|e alkas yalnz adlaryla olan partilere mukabil halkn en ke sir, en ziyade himayeye muhta, en ziyade ezilen, soyulan ztrab eken snfna istind eden bir parti... te bizim zlediimiz byk hareket!.. (evrimyazi: Ycel Demirci)

proletarya ordular karsnda burju vazi snf da adeden pek clz bir varla maliktir. Fakat her partinin nihi gayesi hkmet kuvvetini ele almak olduuna gre bu hedefe vu sul in geni halk kidelerinin yar dmn, reyini, kuvvetini temin etme si arttr. Binaenaleyh hakikatte k k bir zmrenin, kk bir snfn menfaatlerini temin maksadyla te ekkl eden burjuva partileri halkn ekseriyetini kendilerine celb edebil mek in yaldzl programlar, riyali vaadler, gsterili szlerle mcade leye giriirler... Cumhuriyet Halk Frkas da y ledir. Halk kelimesi bir halitay ifade

YURT GAZETESI

TEK PART YONETM'NDE KYLYE YNELK PROPAGANDA

YURT GAZETESI
Hakk Uyar - Trkan etin
Cumhuriyet dneminin birok gelimesinin temeli I I . Merutiyet dneminde atld. Ulusuluk fikrinin ger ek anlamda tartld ve ele alnd dnem I I . Me rutiyet yllardr. Cumhuriyet dneminin kyl politi kasnn ilk belirtileri de bu dnemde grlr. I I . Merutiyet yllarnda kylnn iinde bulundu u durumu Ahmet erif ve Parvus Efendi ilgin bir e kilde anlatrlar. Ancak, ittihat ve Terakki ynetimi, kylnn iinde bulunduu ekonomik skntlar z meye ynelik bir aba ierisine pek girmedi; "mill ik tisat" politikas erevesinde "mill burjuvazi" yaratma ya yneldi. Kylye ynelik yaplan etkinlikler, demek kur maktan teye gidemedi. 1914 ylnda kurulan "Kyl Bilgi Cemiyeti" ve bunu takiben 1917 ylnda kurulan "Halka Doru Cemiyeti" bu demekler arasnda sayla bilir. Balkan Savalar, I . Dnya Sava ve Kurtulu Sava yllarnda en ok ypranan kylyd. Cumhuriyet'in ilk yllarnda, lke nfusunun yaklak %80'i kylerde yayordu. 1927 ylnda yapdan nfus saymna gre; Trkiye nfusu 13.748.720 idi. ehirlerde yaayanlarn nfusu %24.2'lik (3-300.000) bir paya sahipken, ky lerde yaayanlarn nfusu ?75.8ik (10.342.000) bir paya sahipti. Salgn hastalklar, yoksulluk, igalde kurtarlan blgelerde yanm ve yklmlk egemendi. Yeni Trkiye'nin hedefi; ada, laik, ulusal bir devlet ve toplum yaratmakt. Ancak, bunu yaratmak hi de kolay deildi. Cumhuriyet'in ilk yllarnda izle nen ekonomi politikas bunu salamaktan uzakt. z mir iktisat Kongresinde (1923) alman kararlar, liberal ekonomi politikasna ynelik kararlard. 1930 ylna kadar geen dnem ierisinde Cumhu riyet ynetiminin kye ynelik baz olumlu politikalar izledii grlr. Bunun sonucu olarak, Cumhuriyet'in ilannn ardndan, 5 ay kadar ksa bir sre sonra Ky Kanunu karld. Byece, kyler ilk defa tzel bir k i ilik olarak kabul ediliyordu. Kanun, 97 maddeden oluuyor ve kylnn salk, eitim, ulam, makinalama, tarm, ynetim hatta gnlk yaantsn dzen leyen birok maddeyi de ieriyordu. Kanun, tam anla myla uygulandnda Cumhuriyet ynetiminin ideal ky tipi ortaya kacakt. Ky Kanunu'nun uygulanma syla byk bir baar elde edilebileceini gstermek amacyla "numune kyler" oluturuldu. Ancak. Ky Kanunu uygulama aamasndayken, 1929 Dnya Eko nomik Bunalm'nn kmas. Kanundan istenilen ba arnn salanmasn engelledi. Ky Kanunu'nun karlmasnn yan sra, Aar ver gisi kaldrld (1925); Ziraat Bankas'nn etkinlikleri ar
1 2 3 4 5

trlarak kredi verme ii kolaylatrlmaya alld. Ku rulmas dnlen Ky Bankalan projesi gerekletiri lemedi. 1924 ylnda Tarm Kredi Kooperatiflerinin kuruluunu tevik edici nitelik tayan 428 sayl tibari Zirai Birlikleri Kanunu karld. Bu kanun kooperatif lerin kuruluunu hzlandramad. 1929 ylnda karlan 1470 sayl Zirai Kredi Birlikleri Kanunu ile Tarm Kre di Kooperatifleri'nin kuruluunda sorumluluk Ziraat Bankasna verildi. Ziraat Bankas'nn sorumluluu stlenmesinden sonradr k i , kredi kooperatiflerinde hzl bir yaygnlama grld. Bu da zellikle Dnya Ekonomik Bunalm'nn youn olarak yaand 19291930 yllarnda oldu.
6

Trkiye'de, 1930 ylna gelindiinde Trk Devrimi st yapda byk lde gereklemiti. Devrim'in st yapda youn olarak devam enii 1924-25 yllarnda denenen ok partili rejim (Terakkiperver Cumhuriyet Frkas denemesi) baansz olmutu. 1930 ylnda ikin ci bir denemeye giriildi. Fethi Bey'in kurduu Serbest Cumhuriyet Frkas ksa bir sre sonra kendini kapat mak zorunda kald. Kumlan dier baz partiler de kapatdd. SCF'nin kapanmasn Menemen Olay izledi. Bu gelimeler ve dnya konjonktrndeki deimeler CHF iktidarn yeni araylara yneltti. Ekonomik anlamda liberal ekonomi politikalarm bir kenara brakan CHF iktidan, devleti ekonomi po litikas izlemeye balad. Halkn ekonomik seviyesini artna nlemler alnmaya alld. nk, Dnya Eko nomik Buhran ve SCF denemesi halkn iinde bulun duu ekonomik skntlar ak bir ekilde ortaya koy mutu. Halkn ekonomik seviyesini ykselterek, eitim ve kltr alanlarnda yaplacak atlmlarla Trk Devrimi'nin toplumsal tabanda benimsetilebilecei umulu yordu. Aslnda karlalan sorun bykt. 1930'lu yl larn banda mevcut 40.000 civarndaki kyn yakla k 35.000'inde o k u l ve retmen b u l u n m u y o r d u . 32.000 kyde ise ne okul, ne posta tekilat ve ne de bakkal vard. Tm kylerde yaayanlarn says 11 m i l yon kadard ve bunlarn ancak % 2'si okuma yazma biliyordu. 32.000 kyn nfusu 400'n altndayd. Bu kylerin 16.000'inde nfus 150'den de azd.
7

Tm bu gerekler byk bir atlmn yaplmas ge rekliliini ortaya koyuyordu. CHF iktidar ilk i olarak birok dernek ve kuruluu ya kapatt, ya da "himaye"si altna ald. Bylece 1930 ncesinin "ok seslil i k ' i n i n yerine 1930 sonrasnda "tek seslilik" egemen oldu. Kapatlan derneklerin banda, ittihat ve Terakki'nin "kltr" kuruluu olan Trk Ocaklar geliyordu. CHF iktidar kendine ait yeni bir "kltr" kuruluu ola rak Halkevlerini kurdu (1932). Trk Devrimi'nin ve O'nun ideolojisi olan Kema-

YURT GAZETESI
lizm'in toplumsal tabana "dokunmas" srecinde Halkevleri'nin yan sra Millet Mektepleri. Halk Okuma Odalar. Spor Kulpleri, eitim ve kltr alanlarnda etkinlikte bulunan eitli dernekler. Muallim Birlikleri, Halkodalar, Ky Eitmenlii rgt, Ky Enstitleri ve kylye ynelik eitli kurslarn (Gezici Ky De mircilik ve Marangozluk Kurslar. Ky Kadnlar Gezici Kurslar) byk rol oldu. Ortaretim dzeyinde Cumhuriyet ideolojisinin verildii Tarih ve Yurttalk Bilgisi derslerini niversite dzeyinde okutulan D e v r i m Tarihi Dersleri izledi. Devrim Tarihi Dersleri, Mart 1934 tarihinden itibaren "niversite son snf talebelerinden baka harp akademisi,mhendis, yksek iktisat ve ticaret mektebi son snf talebelerfne dnemin ndegelen CHP'li aydnlarnca verilmeye baland. Dersleri verenler "inklp r i calf'ndendi: Mahmut Esat Bozkurt, Recep Peker, Y u suf Kemal Tengirenk ve Yusuf Hikmet Bayur.
3 9

1930'lu yllar CHP'nin youn bir ekilde Trk Devrimi'ni toplumsal tabana benimsetme faaliyetlerine hz verdii yllar oldu. Bunun dorua ulat Cumhuri yet'in 10. ylnda (1933) M. Kemal, Trk Devrimi'nin hedefini "muasr medeniyet seviyesinin stne k mak" olarak tanmlyordu. 10. Yl Mar'nda da lke nin drt bir yannn demir alarla rld vnlerek anlatlyordu. Ayn yllarda demiryollarnn yan sra CHP i l , ile, bucak ve ocak tekilatlaryla da lkenin drt bir yann sarmt. 1936 ylnda, CHP'nin 50 il, 342 ile, 1.800 bucak ve 25.941 ocak tekilt vard."
10

Cumhuriyet'in 10. yl kutlamalar erevesinde , 29 Ekim 1933 tarihinden itibaren Yurt adnda kylye ynelik bir gazete karlmaya balad.
12 13

CHF Ktibiumumilii'nin 17.10.1933 tarihinde "CHF Ktibiumumisi Ktahya Mebusu Recep" imzasy la CHF dare Heyeti Reisliklerine gnderdii yazda Yurt gazetesi hakknda bilgi veriliyordu: 1. "CHF Yurt ad ile yeni bir gazete k a r y o r . " G a z e t e ' n i n ama ve konusu yalnzca ky ve kyldr. Gazete, ky ve kylle rimizin tm gereksinimleriyle ilgi lenecektir. Ky ve kylye " h i f S n y : 1 * C u m h u r i y e t H a l k F i r k a t i n i n K y l G a z e t e s i at* B . T o p m P J 3 K y t y o gara*.* yollr tap" ederek, ky ve kylmzn l<nrndn s A n K o r o Hflkiniyot y u r d u n gelimesinde izleyecei TurK Kyls, yolda kendilerine "arkadalk et mee alacaktr. Halklk d ncesi gazetemizin ana dnce sidir." Gazete kylye zarar veren eyleri gstererek, onlardan k o runma yollarn retecek, kyl nn bilgi snrlarn geniletecek yararl bilgiler verecektir."... hasl kylmzn gazetesi olacaktr."
14

THBT
Bayramn kutlu

2. Yurt gazetesi 15 gnde bir kacak ve kylere cretsiz olarak gnderilecektir. 3. Posta arac uramayan yer lere zamannda bir ey ulatrmak g olduundan parasz olarak yollayacamz Yurt gazetesi im dilik, ya dorudan doruya posta r " Y e d i asrdahberi cihann drt k e s i n e sevkedilerek'.kn-, tekilat olan ya da posta merkez larm akttmz, kemiklerini y a b a n c topraklarda b r a k t - ' l e r i n d e posta k u t u s u b u l u n a n m z ' v e y e d i a s r d a n b e r i e m e k l e r i n i e l l e r i n d e n a l p i s r a f e y - i kylere gnderilecektir. imdilik Yurt gazetesinin kylerin i l iinde lecuiiniz' v e , ' b a ; m u k a b i l d a ' m a tahkir^ t e r a k i l c ; hangileri olacan belirten bir lis mukabele e t t i i m i z ; v . b- n c a f e d a k r l k l a r m a ve te gndereceiz. Kendisine posta f. i h s a n l a r n a , k a r n a n k r l u K , k s t a h l k , cebbarlkla. urayan ya da posta merkezinde " u a k m e n z i l e s i n e i n d i r m e k i s t e d i i m i z b u asl s a h i b i n posta kurusu bulunan kyler b u listeye girmilerse bize bildirmeli h u z u r u n d a bugn ihtiramla; hakik vaziyetimizi dirler. alalm.. '" :'' i
s ;

Gene; Byk Reisnz,"'bugn on yana basan Cumhuriyeti kurduu yl, .1923 te demiti la
;r.;.lf-Tfkiyenirt;;sahibi Efendisi, hakik kyldr.;, hakiksi; v e r olan
1

mstahsil

4. Yurt gazetesinin ilk saysn Cumhuriyet'in 10. yl dolaysyla, Trkiye'deki tm kylere gnder mek istiyoruz. Bu nedenle de ilk saynn nerelere ve nas datla can ayrca bildiriyoruz. 5- "Yurt gazetesinin b i r 15 gnlk saysnda daha o k yaz

Bu saydklarmz, Cumhuriyetin on ylda yaptklarndan l>ir parasdr. Daha nice lerimizi dzelten Cumhuriyet, Trk ordusunu her zamankinden kuvvetli ve gl bir hale getirdi. Ktn komu devletlerle dostuz. Fnkat snrlarmzn tutan ordumuz yurdun topraklarn aslan gibi korur. Denizlerimizi koruyun donanmamz kuvvetlidir. Havalarmz koruyan tayyarelerimiz bayramz bulutl.-.'-n yanna ykseltiyor., Mahkemelerimiz hak ve adalet datyor. Al veriimizi {ykseltmek iin durmadan dinlenmeden urayoruz. Bata is bankas olmak zere birok bankalar ald. Byk Gazi, ou kyl dilinde hl yyan z szlerle dilimizin zenginlemesini emretti buna alyor; jandarmamz ve polislerimiz haydutlara, ekyaya, kakilara gz atrmyor. Buular ve daha nice gzel leri on yl iinde yapan hep Cumhuriyettir.
Bu saynn basld yer VAKT T M I M ! : Urcun neriyat idare eden : Hakk Tark

bulunacandan bu say el gazetesi, ikinci 15 gnlk says iinde daha ok resim bulundurulacandan bu say duvar gazetesi eklinde olacaktr." El gazetesi de yiminden amacmz "elden ele dolatrlarak okunacak veya okutulup dinlenecek gazete demektir." Duvar ga zetesi deyimi ile de "bu gazetenin grnr bir yerde bir duvara aslarak gsterilecek levha halinde olaca n sylemi oluyoruz." Duvar gazetesini karmamzn amac "Onu kyl nn kolay topland b i r yerde asl bulundurmak, bylece kk kylnn her birini ayn ayn ve ou nun birden kolayca ve istedii zaman grebilmesini, okuyabilmesini ve okutabilmesini mmkn klmakta dr." 6. Kyllerin kendilerine gnderilen Yurt gazetesi nin yukarda yazld gibi yaplarak, hepsinin yarar lanmas arelerinin bulunmas, her yeni say geldikten bir sre soma eskilerinin toplanmas ve yrtlp atlmayarak ky odalarnda saklanmas gerekmektedir. 7. Gazetenin idare merkezi Ankara'da Hkimiyet-i Milliye matbaas karsndadr. Gazete'yle dorudan doruya ilikisi olan yazdar buraya gnderilebilir. 8. Yurt gazetesinin saylar kylere geldike ve okunduka kylmz tarafndan nasl karland, ga zetede neler bulundurulmas istenildii, yeni saydarda yararlanlmak zere bildirilmelidir. 9- Bu yaznn btn ky ocaklarna bildirilmesini rica ederim. Yurt gazetesinin 29 Ekim 1933 tarihli ilk saysnda, Gazete'nin kylye ait olduu, CHF'nin b u gazeteyi kyl iin kard belirtiliyordu: "Kyl Arkada, Yurt senin gazetendir. Cumhuriyet Halk Frkas bu nu senin iin karyor. Byk Gazinin kendi yksek elile kurduu bu frka, senin dileklerini gerekletire cek, ykklann onaracak, eksiklerini tamamlayacak bir kuvvettir.
15

onuncu yldnmdr. Byk bayramdr. Banda Ga zi g i b i bir babuu olan Cumhuriyet Halk Frkas, onun iin, senin gazeteni sana i l k defa bugn sun makla vnr ve "Nice Ydlara" diverek bayramn kut lar." Yurt gazetesinin bu ilk says CHF idare Heyetleri'ne ve blgelerindeki her kye ikier tane olmak zere posta ile gnderilmiti. 29 Ekim tarihinde bunla n n btn kylere datlm olmas CHF Ktibiumumilii tarafndan isteniliyordu. Ktibiumuiliin CHF idare Heyederi'ne gnderdii yazda, Yurt gazetesindeki ya zlarn ve resimlerin gsterilmesi ve okutulmas ya da yksek sesle okunarak dinlenmesinin salanmas, son ra da her iki nshann sayfa srasyla bir duvara ilitiri lerek orada uzun sre kalmas gerektii nemle vur gulanyordu.
16

Ayn tarihlerde CHF'nin ve dolaysyla da Cumhuri yet ynetiminin resm yayn organ olan Hkimiyeti Milliye gazetesi kylere daha ucuza satlmaya balan d. Posta kutusu bulunan kylere Hkimiyeti Milliye'tin yllk abone bedeli 17 liradan 9 liraya indirilerek (% 47.1) gnderilecekti.
1 7

Cumhuriyet'in 10. yd kudama program ereve sinde Ky Kanunu'nun uyguland 20.000 civarndaki kye CHF tarafndan hediye olarak bayrak gnderil d i . * Trk bayrann yan sra, yine CHF tarafndan alt oklu CHF bayra da eidi yerere datld. "
1

Senin frkan, senin gazeten olan YURD'u, her ay iki y o l basacak, her kye parasz yollayacaktr. YURD'un i l k saysn Trkn en byk bayram olan 29 Birinci Terinde basarak uur aldk. O n yl nce bugn kurulan Cumhuriyet daresi, Padiahlarn yabanclara kle gibi satmak istedikleri Trk Milletine bir daha dnmeyecek bir yaama hz verdi. Yaklan, yklan bir lkeyi dnyann en ileri yur du haline koymaya ant iti. Bugn b u byk kuruluun, b u erefli andn

Yurt gazetesinin kylere gnderilmesinde baz so runlarla karlalyordu. Bunlardan biri de gazetenin kylnn eline ge ulamasyd. Gecikmenin nedeni, posta merkezlerinde kyler adna ayrlan posta kutulannn 15 gnde bir olsun almamasyd. Gnderilen gazeteler bu nedenle posta kutular iinde kalyordu. Bu durum "kylerde medeni mnasebetin harekette ve kylnn memleket ve dnya ileri karsnda uya nk tutulabilmesi iin alnan tedbirlerin boa gitmesi" anlamna geliyordu. Bu olumsuzluu gidermek ama cyla, Ktibiumumilik gazetelerin postadan almnda ky muhtarlarnn grevlendirilmesini iileri Bakanl ndan istemiti. Ayrca, karlalan sorunlarn parti tekiltna bildirilmesi ve ihmal grlen yerlerde buna meydan verilmemesi talep ediliyordu.
20

Yine, Yurt gazetesi yaynland bir ilnda gazete nin datdmasyla ilgili olarak mlki mirlerden (vali, kaymakam, nahiye mdr), tm partililerden ve Halkevleri'nin kyclk ubelerinde alan kyclerden gazetenin postanelerde, yollarda ve kylerde bir kii-

YURT GAZETESI
nin elinde kalmamas iin ilgilenmelerini istiyordu. Ky muhtarlarnn gazeteyi posta kutusundan alp k ye gtrmesini, gazetenin burada paket kd ya da rt gibi kullanlmasnn nlenerek, kyllerin grebi lecekleri bir meydana dzgn olarak aslmasn ve okuma yazma bilen biri tarafndan kyllere yksek sesle okunmasn, b u n u n kontroln de her kyde kycle gnl vermi kiilerin yapmasn istiyor du. '
2

Yurt gazetesi. "Trk kylsn nurlandrmak ve onu ykseltmek" amacna ulamak iin CHF tarafn dan karlyordu. Bu nedenle de Parti, gazetenin "u nun, bunun elinde ve cebinde kalmayarak... yollan dklar yerlerdeki halk ynlarna kadar gitmesini" isti yordu.15 gnde b i r kan Yurt gazetesi her defasnda 50.000 say baslyor ve byk zorluklara ramen pos ta kutusu bulunan veya posta urayan 24.941 kye ve

800 nahiyeye gnderiliyordu. Kylnn eitli gereksinimlerine yant vermeye alan Yurt gazetesine CHF Genel Sekreterlii tarafn dan yeni bir ekil verilmeye allyordu. Bu amala, CHP il bakanlarna da konuya ilikin kylnn g rlerinin bildirilmesini isteyen duyurular yaplyordu. Bu duyurulardan birinde yle deniliyordu: ' "Partimiz tarafndan kylnn faydas iin karlp geni bir alanda datlan Yurt gazetesi imdiye kadar takip enii programla kylnn ihtiyalarna uydurul mak iin elden gelen btn arelere bavurulmaktadr. Halk ve kyl ile daha yakndan mnasebette bulun manz hasebile reel ihtiyalar yakndan greceiniz tabiidir. u hale gre Yurt gazetesinin daha mkem mel olmas ve ihtiyaca daha uygun olmas iin yaz ve resim olarak daha neler konmas icap ettiinin bildiril mesini sayglarmla dilerim."
23 2 1

Yurt gazetesi de sk sk yapt duyurularla kyl lerin ekme. bime, hayvan bakm, salk, Ky Kanu nu'nun uygulanmasyla ilgili vb konulardaki sorunlarn yazma larn, istiyor, b u mektuplarn Okuyucu Mektuplar kesinde yantlanacan b e l i r t i y o r d u . Yine. gazetenin bir baka say snda b u konu tekrar gndeme getiriliyordu.
25 26

"Yurt kylnn gazetesidir. G a z e t e m i z i n sayfalar, kyl okuyucularmzn dileklerine, i kyetlerine her zaman aktr. Dileklerinizi, ikyetlerinizi bize yaznz; bunlar iin lazm gelen yerlere ba vurur, dilekle rinizi yerine getirmeye urarz. Her saymzda aldmz mektuplardan bir kana cevap veriyoaz. Yaznz, gnderiniz!" Gazete. Cumhuriyet yneti m i n i kylye benimsetmek amacyla, Osmanl ynetimiyle Cumhuriyet ynetimi arasndaki farklar resimlerle ortaya koyu yordu. rnein, daha ilk says nn 4. sayfasn kaplayan iki re simden Osmanl dnemini anla tan blmde "Eskiden kyly uak yerine tutarlard" deniliyor du. Cumhuriyet dnemini anla tan resimde kylnn hak ettii yaam dzeyine ulamas iin devletin yapt almalar tasvir e d i l i y o r ; "Kyl m e m l e k e t i n efendisidir" ve "Bugn Cumhu riyet kyly gnlden sayar..." ibaresi yer alyordu.
27

Cumhuriyete kadar milletin banda bir Asar belisi vard. Bubeli,Padisahlr zamannda k . mis kotu or ver-rama yolu idi. A i t t i n tohumu karamyan mahsulnn szde o n d . Dirnl a!.-!ara, Koylunan_ektj. arpan. bu<day eli krbal bir zorbaifelip zaptederdi
M i l ' ^ U r u ' " Ank k.-fhi " " * * " 5
u

*e*uM

B l M l a u n i r l I ulan Cumhuriyet,

2? ubal1923

Urlbiode b.

, k l | i hylLTnlo s a h i b i d i r . O n u n r n l n M n a y k l e r , d l l c d h l y e r e O l u r U r , k u l l a n r r e s a l a r .

AAR KALKTI F
u

Yurt gazetesi, kylye ulus b i l i n c i n i alamak ve yaplan d e v r i m l e r i n k y e ulamasn salamak amacyla yaynland-

"ndan, gazetenin birok saysnda Trk Devrimi hak knda bilgiler veriliyordu. Trk Devrimi, kylye yine .-:endi ilerinden birisi olan "Mehmet avu'un dilin den anlatdyordu. Resimlerle anlatm kuvvetlendirilen yazlarda medeni nikh, ky evlerinin salk anlarna uygun olarak yaplmas, saln korunmas, ky o cuklarnn okula gnderilmesi vb konularda Mehmet avu'un dilinden kyl bilgilendiriliyordu. l ve anlarda yaplan deiiklikler de kylye anlatlyor, eski llerin yeni llere nasl evrilecei basit bir dille veriliyordu.
28 29

Cumhuriyet ynetimini kylye tantmak ve kyl ye yurttalk bilincini alamak amacyla gazetenin bu konulara arlk verdii grlmektedir. Osmanl yne timinde reaya olarak nitelenen ve padiahn "kuP'lar olan insanlara, ulusal egemenlie dayanan Trkiye Cumhuriyetinin birer "yurtta' olma nitelii kazandrlmak isteniyordu. Bu amala Kazm Nami Bey ( D u r u ) tarafndan kaleme alnan "Kylye Yurt ve Cumhuriyet Bilgisi" adl dizi yazda halk hkmetinin ilkeleri, Anayasa, milletvekili seme grevi, zgrlk ve ulus kavramlar, Osmanl dnemiyle Cumhuriyet dnemi arasndaki farklar, TBMM'nin grevle ri, Trkiye Cumhuriyeti hakknda bilgiler aktanlyordu.
30

layihalar gazetenin kylye hemen ulatrd haber ler arasndayd. " Kooperatifilik hareketinin hzland ve bir devlet politikas haline geldii 19351i yllardan itibaren ko operatiflemenin nemini anlatan yazlar gazetenin s tunlarnda da yerlerini almaya balad. Kooperatifle rin ama ve grevlerinin "ortaklarnn mahsullerini s lah etmek, artrmak ve kymetlendirmek iin ucuz is tihsal kredisi amak, orta mhtahsilleri zararl kredi borlarna bavurmaktan alkoymak ve bylece yurt iinde ve dnda rekabet kabiliyetini oaltmak" ola ca belirtiliyordu.
3 37 38

Salk konusunda kyly aydnlatmak ve dne min en yaygn hastalklarndan olan stma, trahom gibi hastalklardan kyly korumak amacyla sk sk yaz lar yaynlanyor; gezici hekimlerin, salk memurlar-

Gazetede kan daha sonraki yazlarda ise; bakanlklarn (Dahiliye, Hariciye, Maarif, Mali ye, iktisat, Nafa, Ziraat, Gmrkler ve nhisar lar, Shhat ve Imai Muavenet, Milli Mdafaa vs.), belediyelerin, muhtarlarn, ihtiyar meclis lerinin grevleri basit bir dille anlatdyordu. Demokratik rejimlerde milletvekili seimi nin neminin bykl belirtiliyor; "mebus semek yurttalarn en stn hakkdr" denili y o r d u . Ayrca, kadnlarn sosyal ve siyasal hayatta hak ettikleri yeri almasn salamay amalayan dncenin b i r rn olarak, i l k kadn ky muhtarnn seilmesi, Meclis'e giren kadn m i l l e t v e k i l l e r i hakknda yazlar da Yurfz yer alyordu. Gnlk siyasal olaylarla kylnn ilgilenmesini salamak amacyla, bu tr haberlere de yer veriliyordu.
31 32 33 54

" C u m h u r i y e t b i z i m d i r ; biz C u m h u r i y e t y o l u n a ban k o y m u k y l l e r i z . B i z s a o l d u k a o n u n klna h a t a g e l m e z , .

Gazete kylye ynelik olarak karlan kanunlarn metnini de veriyordu. Bu nedenle gazetelerin okunduktan sonra bir tarafa atlmayarak, ky odasnda biriktirilmesini "yarn her hangi b i r zaman b i r yasay, b i r nizam, b i r buynu arayacanzda o n u kolayca bulursu nuz" deniliyordu. Kyn idari yaplanmasn yakndan ilgilendiren Ky Kanununda zaman ierisinde yaplan deiiklikler kylye duyu ruluyordu. iftiyi desteklemek amacyla, ift inin borlarn taksite balayan kanun, hay vanlar vergisinin indirilmesi, hayvanclkla u raan kylye rahat bir nefes aldrmak amacy la tuz fiyatlarnn yarya indirilmesi (6 kurutan 3 kurua), ekerin k i l o s u n u n o n i k i kuru ucuzlatlmas, iftiyi kalkndrmak amacyla :armda alet ve makinal retime geilmesine ynelik almalar, topraksz kyllere hazine arazisinden toprak datlmasyla ilgili kanun
35

: u:!::.-%, ;.:r* <t:r .-Ad-Jja m'a'nla s;r. ; '.z. .;:;ra tu^i: 3'i2*.~s - : ; 0 iUartV-!^?. kyi* ; Ciic-Jj-l utr.aa ->s,t tt . . . i . Salzr; t oylar-r.il. g]j.~j-!. I carpt,. O rw c.*m ul.j-j. ^ s s i akef .kriU!.r; <6y<iae I !')n.T.;;iLr Nlv. rlnv j.-rsj:r. BJUfcltrisI ka>l';krp ttinn. . m\ l.lrr. t::r,:!-n sf*i#a f. : t r varc.ts onlaflaa MtrmhR. ! .td a*krr:k:kl rt^.acefl ijpj Vk'cart avu talunur. j Ko>d- k-'a. rfi*;. y,|.:i, cmfc, jn, t:) ur b t f t a oau ?ver. >".kia ksl.rs ;a. ia, "'raaya yek c-M-l-.
L

r f-;-irrti bir amuj-n mi.M.n /IH1.JI -irn-W tu:::*-,!)ifi l*nrt g*;*U/-u*.

O tu. Otn-

Mcacrt V . . ak..: ki.-.j.cr. Ak-;J.:e nayaa:., t^-cak >>"'--' r.ir' :--' i-* ?r-zy.j >--m , Oku= y . - = 4 -v-;- ::'.r z t ffc!.-=fs: . r.vzi S

k-tyttrt purmru <jt:,yr S*tt Mvc {ektii tm'-nn fhareadl0 Mlt partim M J L U iindir. St: le tK jnnUri biUrnnit. AV.'(U/-T, drittenf' ir intj. len ifhrltrt trulumlu'jum lf in i l Vnn ur <ttmtk nllj-lunu topumzdjn y tfi'in / r*n ki'.'. Jr-ntfic* }thr-44k Valipu-t :r. S-*:t ;HJI ^ /U..' T. i-yJiyi JUU, ketuliteriM kul. irin ynr6f;; tr rr.iA.': ym/ V U . ' '
(

OKlk

Yit ;:*ic.o. Uttstt <;;*-_*;= Uyica i yaladk. Su {i.'l-Rj .'ray var:*: '!t3.T;; I V J I MVirvJ.rn.if. jyje aE-f Mi^L-. C'.sS-j-yt: Halk FiiltMiM ya!s: k.iyiCkr Idsbtuuraitl Yun. kuylcre Mln yt/nar. Vurl. UyBatln l'ihr.e ;!al <,ri::i'k. JerOna* are at-v-rak yllara tas vurmak, tna CUbuny-Hla =c;-r yapttfu* .fvri&rk, bt-jur.a i;,.!frpk; <u. b\*j<W? <,k';:ak Ula .kar. UokcM i*C> Y U I ! J !.; ila: Caga Leja okuffi'Ji Y CiS&r.ytl ' I t t r:ku-.s:a is -eka.;.r an-am, CnLun-fi u :; it t - s i f t . layla!, tir e-.tr. *J C . U ; : J .-; i,.-;;:r* u l s u Htz.it r.'.cttze <".t zal&r. Cj irr. VrZ-.ri , ^ . . - 4 >::. ! k k;>ta.a t^yikTcnadta nttkM daj.74 . >;:,I3J. kzna. Al :iaya ? t |Q".Vm..*: koaj-'i v . ' i *!< :.;.a:p a.-j^ a.l::.a ^ivTrr.n; battala* **jl#yK';B uivr vr diy*. Ut*Mtt arUun m d f l ; r ki;J>U O^ayp uflitra (ay. dal fj\*t uMltMt :..!ea O-n^t day. .(..ti larala hhvr Mlnif, koylultr ujav olUtna toptaOBtiUr. M*i au Bada VTI AMUMII (,-i.a !.-c: '.^-ikrc ./.c ;:ri::<.t

far.

ora *nk:jn(ij. .jf.-yjjr.-i, .Vp* iirf.'..-^,. Atm '.ur/j *^y "-':_, " *C*'i KC-jU, Uy jajul.nn ff.n.m. iiy-ll Grimiz kartrtl > yi.u-.Vfi 6*ri C.nhun;tt jthirttn kjiy* kurdtf >j'.iafVMfJf. sayma;,! fi(().'./. /jfc thtne l.Ulo'uru j u gaH* W Misiyi jri.vrir. tv fire oVfiyy-j'u dMtyr IUebT.vt <;**u| Luaan onra Yurdun .-vn Myr.".'*. t><j;-a ya;.Un 'ikucuf. bfrafnse i:!- ; i i r ioika -onr M*i't -au> :ckrar -!r=.:r ki: ] "Cumhuriyet b i r i m d i r . b i z C u m h u r i y e t v . ( u r basn kSyl&kr*. s.i> kal nun klna hala f*\m*z. B i z din bulu*.,,*, t bi b i r aij/ unu vf*'s'ircmcr. kl leye ne/. V u n f S i e l n l bi/c y o l s . e r e c e k b i r . r m . jjndr. YaMin C u m h u r i y e t i Varolsun l u i l '

Koymu

iiiz

ll'.i.iiL k'^j^J^T . L I , I ; , ! . , I -Varolsun f.nd... 'VnlMIn Vl.RT cri,-,.t..y bdasMin duvuu okl-aif. .tenrcr. oAljrs::: c* li. KG}ti kte- tfeTN Mf <Mk -e M I M U t tiplffi c^tpa ohu-ja liyp. l u . t>;-;.; i.Uiin aM - -I.jr m:;. l.uji.-. Ej HrrTCsk Ay-JiJp tt*a=\l avu.o t t n i r n uym'. akl !.Vna vr ka-:.k k;..:a. : r ' -.a c*Tt.ic ;>i-:*k. <T*T t.fas;nkf aV.r. OlarCa M>r.:sr vavu eli Una ;^w* k ; r . . f karafkii | Lr.-M!k.-s.f!-f -:-:.a ttics :lia
;

YURT GAZETESI
nn kvllere nasl yardmda bulunaca anlatlyor du." Devletin kylye ynelik politikalarnn istenilen sonuca ulamas kylnn eitim seviyesinin ykseltil mesine balyd. Devletin nemli sorunlarndan birisi de kye ynelik retmen yetitirilmesiydi. 40.000 k yn 35-000'inde okul ve retmen yoktu. Devlet b u Yl: 1 Sav: 4 sorunu zmlemek amacyla Kltr ve Tarm Bakan lklarnn ibirlii ile Eskiehir iftelerde 4.5 aylk bir kurs dzenleyerek, avulardan ky retmeni (eit men) yetitirdi. Bu ilk retmenler Ankara kylerinde grevlendirildi." B u retmenler. Ankara'nn civar kyllerine "ahrla birleik evden gelecek hastalklar, stmann sebeplerini, dereceyi, aacn deerini, iyi tohum kullanmay, pulluun faydalarn. Ky Kanunu'nu retmilerdir." Yeni ky retmeni nin hviyeti gazetede u cmleyle zedeniyord u : "Yeni retmen, devletin ky iin dn dklerini gerekletirmek, ky kanununu tat bik etmek ve bir cmle ile Kemalist ky ya ratmak iin cihazlanm ve hazrlanm olarak kye gnderilmektedir."
41

G a z i y e Hasret,
Cumhuriyet bayram dolay sile Ankaraya gelen bir kyl, Yurdun karld eve urad. Ankaraya yolu dp d blza urayan her kyl gibi bu arkada da arladk. Bu gen Trk kylsnn ad Mustaia idi. Kyn, nahiyesini sor duk:

Bir tanm lkesi olan Trkiye'de geleneksel yntemlerle yaplan tarmdan istenilen verim alnamyordu. Tarmda ada yntemlerin kullanlmasn salamak amacyla, devlet tara Ben Gdll nahiyesinin Yukar mahallesinden Masan fndan Ziraat Mektepleri kunldu. Bu okullarn Efendi oullarmdanm. rencileri yaz tatillerinde kylerde kylyle dedi. Gdll Mustaia, Ankaraya uzaktan uzaa pk z birlikte alyordu. Gazete, kyllerin hay ledii Byk Gazi'yi bir gre yim diye gelmiti. vanclk ve rn ekimiyle ilgili geleneksel yn Gdll Mustafa airdir. A nkaradan ayrlrken bize b temleri bir kenara brakarak, verimlilii artra rakr defterinde gzel gzel yazlar var. Bunlardan bir ta cak bilimsel yntemleri benimsemesini sala nesini gazetemize alyoruz, telcilerinden de bazlarn sra may amalyordu. Hayvanlarn bakm, hasta s dtke gene gazetemizde okursunuz. Bakarsnz kyl lklar, hastalklardan k o r u n m a yntemleri, bir yazc neler duymu, neleryazm, neler anlatmtr, sebzecilik konulannda bilgiler veriliyordu. Gdll Mustafa, bakn bukomasnda ne diyor Yurt gazetesi, ulaabildii kylerde eitim eksikliini kapatmak ve halk eitimi asndan GAZMZE HASRET nemli bir ilevi yerine getirmek amacn g dyordu. Bu nedenle, gazete kylnn bilin Baladm, ylece ben bir akma, lenmesini, batl inanlar bir tarafa atp bilimsel yntemleri benimsemesini salamaya ynelik Ankara hedeftir, gnl okuna, yazlar yaynlyordu. Kynn dna hayat boyunca hi kmam, ok dar bir alanda ya Yzn grmek iin geldim yakma, ayan ky insann dnyada olup biten olaylar Do karmda, benze gnee, a y a . . dan haberdar etmek amalanyordu. "Faydal Bilgiler" bal altnda yaynlanan bir dizi yaz da; gkyz, gne ve evresi, arz ve hareket Bir emel tarm ne alm, satan leri v b konular resimlerle aklanyordu.
42 45 44

Elbette gelecek bir gn frsatm; " Yolcuyum, Gazi'yi grmek maksadm, Deyince yol verdi, her valem kava . . Dnyada kalmaym diye murstsz, Szlp, gklerde utum, kanatsz; Koyuldum yollara, binitsiz, atsz; Aknla bu yeri, boyladm yaya . . Dorusu ndim, yce ismine, Kalbimi, ereve yaptm rsmine; Trkln siperi, tuntan cismine; Dur, gz gezdireyim ben doya doya . .
:
I

Gazete, b i r blmn "Ky ocuklarnn Sayfas" olarak ayrmt. Bu blmde ky o cuklarnn grmedii hayvanlarn hikyesi (r nein Zrafa), gk grlemesi ve imek ak masnn nedenleri, ilk lokomotif ve mucidi gibi konular anlatlyordu. Posta pullarnn hik yesi, haberleme alanndaki gelimeler, telefon ve radyo gibi bulularn tarihesi ele alnyor d u . Bylece, kynn dndaki dnya ile ky ocuu arasnda bir kpr kurulmaya al lyordu.
45 4 6

Gdll Mustafa

Yurtun eilime, daha dorusu propagan daya ynelik yaynlad "Ulusal Kltr" adl yaz dizisi nemlidir. Trk Tarih Tezinin b i r uzants olarak yaynlanan b u yaz dizisinde. Trklerin atalarnn kimler olduu anlatlyor d u . Yeryzne uygarl Trklerin getirdiin den ve Trklerin en eski atalarnn Etiler, iskit ler. Topalar olduundan sz ediliyor; Anadolu uygarlna sahip klyordu. Anadolu uygar47

r
. . i m i Trk kylsne tantan bu yaz dizisinin ardn dn, gazete kyllerin bu yaptlar korumas ve b u l maklar eserleri Hkmete bildirmesi iin bir kampan' balatt. Kampanya, gazetenin eidi saylarnda b yk puntolarla halka duyuruluyordu: *
4

* Remzi Saka. Trkiye Kooperatifilik Siyaseti. stanbul. 1943, s. 3842: Yahya S. Tezel. Cumhuriyet Dneminin ktisad Tarihi (1923-950). Yun yay.. Ankara, 1986. s. 350
7

Nusret K. (Kymen), "Ky Seferberliine Doru", lk, c. I, say 5. Haziran 1933. s. 355 "nklp Enstits", Hakimiyeti Milliye. 2.3.1934. s.l

"ANITLARI KORU Kyl karde! Yol stnde, kyde kendde rasladeski yazd ve resimli talar, heykelleri, eski yapla bozup krma, bakasna bozdurup krdrma! Buldu r u n anak ve mlei una buna kaptrma! Onlan h kmete bildir mkfat grrsn!" Trk Tarih T e z i n i n yan sra, gerekletirilen D i l Devrimi kylye "kyl ile ehirlinin dili bir olacak" '
4

' Bu kiilerin okulluklan Devrim Tarihi Dersleri yaynlanmtr: Bkz. Mahmut Esat Bozkurt, Atatrk htilli, istanbul. 1940; Yusuf Hikmet Bayur. Yeni Trkiye Devletinin Harici Siyaseti, istanbul, 1935; Recep Peker. nklp Dersleri, Ankara. 1935; Yusuf Kemal Tengirenk, Trk nklb Dersleri Ekonomik Deimeler, istanbul, 1935
1 0

Atatrk'n Sylev ve Demeleri, c. I-III. Atatrk Aratrma Merkezi yay., Ankara 1989, c. II, ss. 318-319 CHP Bror, Ankara. 1937. (Brorn sonundaki haritadan). Haritada verilen bilgiye gre 16.158.018 olan lke nfusunun 1.237.504' CHP yesiydi. Bu da lke nfusunun %7.7'sine karlk gelmektedir. Cumhuriyet'in 10. yln kutlamak amacyla. CHF Kibiumuimisi Recep (Peker) Bey'in bakanlnda bir yksek komisyon kuruldu. Bkz. Cumhuriyet Halk Frkas Ktihittmumiliinin F. Tekiltna Umum Tebligat, Temmuz 1933'ten Birincikanun 1933 Sonuna Kadar, (Mahremdir. Hizmete Mahsustur. Frka Brolannda Kullanlacaktr.), c. 3. Ankara. 1934, ss. 25-26. CHF Ktibiumumiligi'nin 17.7.1933 tarihinde CHF Vilayet idare Heyeti Reislikleri'ne gnderdii telgraftan.

11

e "okuma-yazma dilimizi kylerde kullanlan gzel szleri de alarak zenginletireceiz"

50

balklanyla mj
1 2

deleniyordu. D i l Devrimi'nin gerekletirilme aamala r. "zrrke kelimeler" (yeni szckler) alfabetik s rayla gazetenin her saysnda bir stunu kaplyordu,
51

Sonu olarak Yurt gazetesi, Tek Parti Ynetimi'nin kylye ynelik olarak izledii politikada nemli bir propaganda arac oldu. Ky ve kylye ynelik olarak yaplan atlmlar bu gazete aracl ile kylye duyu ruldu. Yurt gazetesi; Ky Eitmenlii Kurslar, Ky retmen Okullar, Ky Enstitleri, H a l k e v l e r i ' n i n Kyclk ubeleri. Halkodalar. Halk Okuma Odalar, Ky Kadnlan Gezici Kurslan ve Gezici Ky Demirci lik ve Marangozluk Kurslan ile birlikte kylye Cum huriyet ideolojisini benimsetmekte ve propagandasn yapmakta nemli ilevler sdendi. Ancak, ekonomik ynden kylnn kalknmasn da nemli b i r ilevi olamad gibi, rejimin propagan dasn yapmakta da yeterli olamad. Gazete, kylerin yaklak yansna ulaabildi. Ulaabildii kylerde de kylnn ok az bir blm (yaklak %2'si) okuma yazma bildiinden, hatta muhtarlarn bile okuma yaz ma bilmedii kyler bulunduundan Yurt gazetesi, buralarda da bazen bir keye atlmaktan kurtulamad. Okuma yazma bilen ok az bir aznla ulat. Resim lerle propagandaya arlk veren duvar says ise, ge nellikle kyn dikkat ekici olmayan blmlerine as lyordu. Tm bu olumsuzluklara ramen, Ky Kanu nu'nun uyguland 20.000'den fazla kye ulaan Yurt gazetesi, rejimin kye ulatrd (6 lmbal ve akmlatrl) radyo ile birlikte nemli bir propaganda ara cyd.

Cumhuriyet'in 10. yl kutlamalar ncdiniyle, CHF Ktibiumumilii Parti yelerince "kendilerine, ailelerine, ocuklarna yapacaklar yeni elbise, apka, palto vesairenin giyemlerinin Cumhuriyet bayramna rast getirmelerinin usulletirilmesi'ni isliyordu. Bkz. Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekilatna Umum Tebligat, c. 3. ss. 28-29. CHF Ktibiumumiligi'nin 31.8.1933 tarihinde CHF idare Heyeti Reislikleri'ne gnderdii yazdan. Kutlamalar nedeniyle, "Kutlama Umumi Programlar hazrlanmt. rnein, izmir'de hazrlanan program brornn baz ilgi ekici maddeleri yleydi: "1. Onuncu Cumhuriyet bayramnn tesadf enii 29,30,31 Terinievvel 1933 Pazar, Pazartesi, Sal gnleri btn dkkn lar, ticari messeseler kanunun buyunu gibi kapal bulu nacaklardr. Yalnz kahveler, gazinolar ve dier cuma tatilinden mstesna tutulan esnaf tatil yapmyarak dkknlar aabilirler. 2. Btn yunuslar bayramn devam ettii gn bayramlk elbiselerini giyeceklerdir. 3. Btn bayramlarn stnde olan bu bayramda her Trkn birbiri ni kutlamas ve aile ziyaretlerinin yaplmas lazmdr. 4. Uzakta bulunan akraba ve dostlann da mektupla veya dier vas talarla bayramlar kutlunanmadr. 5. Btn evler ve dkknlar en iyi bir ekilde sslenecektir. Bayraksz hibir ev, dkkn ve messese grnmiyecekir." Rkz. Onuncu Cumhuriyet Bayram Kutlama Umum Program, izmir, 1933, ss. 3-4
1 3

* Gr ve katklarndan dolay hocamz Prof. Dr. Ergn Aybas'a teekkr ederiz. 'Ahmet erif, Anadolu'da Tanin. (yay. haz. etin Breki), Kavram yay., istanbul, 1977; Parvus Efendi, Trkiye'nin Mal Tutsakl. (der. Muammer Sencer). May yay., istanbul, 1972
2

Zafer Toprak, Trkiye'de -Milli ktisat' (1908-1918). Yun yay., Ankara. 1982 Feroz Ahmad, ttihatlktan Kemalizm'e, (ev, Famagl Berktay), Kaynak yay., stanbul, 1986. s. 111; Tank Zafer Tunava, Trkiye'de Siyasal Partiler, c. II. Hrriyet Vakf yay., stanbul, 1986, s. 417-418,475 Cumhuriyet Dneminde statistiklerle Trkiye (1923-1930). Tablo 35: Ky leri Bakanl, Cumhuriyetin 50. Ylnda Kylerimiz. Ankara. 1973. s. 6 A. Afetinan, zmir ktisat Kongresi < 17 ubat - 4 Man 1923), TTK yay., Ankara. 1989: A. Gndz. kn. Trkiye ktisat Kongresi. 1923-lzmir. Hal>erier-Belgeler-Yorumlar. Ankara niv. SBF. vav. Ankara. 1971

rnein bkz. Servet iskit, Trkiyede Matbuat dareleri ve Politikalar, Baveklet Basn Yayn Umum Mdrl yaynlanndan, 1913, s. 276, skit'in belirttiine gre; "1933'de stanbul'da Agaoglunun "Akn", Nizamettin Nazille Vl Nurettinin "Hergn", Hseyin Cahidin "Fikir Hareketleri", Sedad Simavinin "Yedi Gn", ismail Hakknn "Yeni Adam" ve Ankarada Halkevlerinin "lk", Yaar Nabi ve Nahid Sininin "Varille" mecmualan, CHP'nin kyl iin "Yurd* gazetesi ve Trk Dili Tetkik Kurumunun blteni tesis olunmutur." Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekiltna Umumi Tebligat, c. 3, s, 98-99; 1935 yl banda, gazetenin sahibi Kemal Mutluay, mdr Naid Ulu'du ve yaynn Hakk Tank Us idare ediyordu. Gazete, Ulus Basmevi'nde baslyordu. rnein bkz. Yurt. yl 2, sav 29, 1.1.1935; Yurt, yl 2, say 30, 15.1.1935 "Bayramn Kullu Olsun". Yurt, say 1, 29.10.1933. s.2 Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekiltna Umum Tebligat, c.3, s. 101, CHF Ktibiumumiligi'nin 19.10.1933 tarihinde CHF idare Heyeti Reislikleri'ne gnderdii yazdan Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekiltna

14

1 5

1 6

17

YURT GAZETESI
Umumi Tebliini, c. 3. s. 97, CHP Ktibiunniligi nin 16.10.1933 tarihinde CHF Vilayet dare Heyeti Reisliklerine gnderdii yazdan.
8

Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin /' Tekiltna Umum Tebligat, c. 3, ss. 130-131. CHP Ktibiumumiligi'nin 9.9.1933 tarihinde CHF idare Heyeti Reislikleri'ne gnderdii yazdan Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekiltna Umum Tebliu.au. c. 3. s. 145, CHP Ktibiumumiligi'nin 1.10.1933 tarihinde CHF idare Heyeti ve Halkevleri Reislikleri'ne gnderdii yazdan Cumhuriyet Halk Frkas Ktibiumumiliinin F. Tekiltna Umumi Tebligat. Ikineikanun 1934ten Haziran 1934 Sonuna Kadar, (Mahremdir. Hizmete Mahsustur. Frka Brolannda Kullanlacaktr.), c.4, Ankara. 1934, s. 86. CHF Ktibiumumiligi'nin 13.1934 tarihinde CHF Vilayet dare Heyeti Reislikleri'ne gnderdii yazdan.

82. 1.4.1937: "Ky Kanununda Deiiklik". Yun. yl 4. say 79. 15.2.1937: "iftinin Eski Borlan 15 Yla Taksitleniyor". Vnrr (Duvar saysO.yl 2. say 36, 15.4.1935: "Tuz Ucuzlatld". Yurt. yl 2. say 38. 1.6.1935; "Devlet ekerin Kilosunu On ki Kuru Ucuzlatt", Yurt (Duvar says), yl 2. say 39, 15.6.1935: "Kylere Ziraat Makina ve letleri Gidecek", Yun. yl 4, say 78, 1.2.1937; "Topraksz Kylye Toprak Datlyor", Yurt. yl 4, say 74. 1.12.1936: "Toprak Kanunu Lahivas", Yurt. vl 4. sav 77. 15.1.1937 " "Kooperatifleelim". Yurt. yl 3, say 52.54.55, 1.1.1936: 1935 yl sonlannda kanlan 2834 sayl Tanm Sai Kooperatifleri Kanunu ve 2836 sayl Tanni Kredi Kooperatifleri Kanun bu balamda deerlendirilmelidir. * "Tanm ve Kredi Kooperatifleri", Yurt. yl 3, say 65, 15.7.1936 * "Salmz Koruyalm: Stmaya Tutulmak ve Tutulduktan Sonra Kurtulmak iin tler", Yurt (Duvar says), yl 1, say 3, 1.12.1933; "Stma Belsn Yeniyoruz". Yurt (Duvar says), yl l , say 9, 1.3.1934; yl 2. say 39. 15.6.1935; "Hayvanlar Vergisi ndirildi", Kurt (Duvar says), yl 3. say 53. 15.1.1936; "Kanunlar: Kamutay Hayvanlar Vergisini Dzeltti". Yurt (Duvar sayisO. "Salmz Koruyalm: Pamukuk "Mge". Kurt, yl 4. say 77, 152.1937: "Gezici Hekimler Ne iler Grecekler",'Kurt. yl 2. say 24. 15.10,1934: "Gezici Hekimlerin ve Salk Memurlannn Kylye Ne Yolda Faydas Dokunur?", Yurt (Duvar says), yl 2,'say 26, 15.11.1934; "Salmz Koruyalm: Ku Palaz Hastal Nedir?", Yurt. yl 1, say 15. 1.6.1934. "Trk Analar Yavruannza Nasl Bakmalsnz", Yun (Duvar says), yl 1, say 22. 15.9.1934; "Salmz Koruyalm: Trahomdan Nasl Kanmal", Kurt; yl 1, say 6. 15.1.1934
0

"Yurdun dilekleri'. Yurt, yl 2. say 37, 95.1935 Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterlii'nin Parti rgtne Genelgesi. 17 Mays 1935den Birincikanun 1935 Sonuna Kadar. (Gizlidir, ie zg ve zeldir. Pani Brolarnda Kullanlacaktr.),' c. 7. Ankara. 1936. s. 127. CHP Genel Sekreterliinin 16.11.1935 tarihinde CHP Bakanlklan'na gn derdii yazdan. "Yurd'un Dilekleri", Yurt. yl 2, say 37. 9.5,1935: TBMM'nde, Posa Idaresi'nin gazetenin tanmas srasnda posta creti almamas da onaylanmt Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Pani rgtne Genelgesi, c. 7, s. 130. CHP Genel Sekreterliinin 4.12.1935 tarihinde CHP Bakanlktan na gnderdii yazdan; Yine bu konuda bkz. Cumhuriyet Halk Partisi Genel Sekreterliinin Pani rgtne Genelgesi. 1 Ikineikanun 1936dan 30 Haziran 1936 Tarihine Kadar. (Gizlidir. e zg ve zeldir. Pani Brolannda kullanlacaktr), c. 8. Ankara, 1936, s. 110, CHP Genel Sekreterlii'nin 22.2.1936 tarihinde CHP Bakanlklarna gn derdii yazdan. Kurt (Duvar says), yl 1, say 11, 1.4.1934 Yun (Duvar says), yl 1. say 22, 15.9.1934 Yun. Sav 1. 29.10.1933: Yun (Duvar says), yl 2, sav 28. 15.12.1934

"Yeni Ky gremenlerimiz", Yun. yl 4, say 73, 15.11.1936: "Yeni Ky retmenleri Yetitiriliyor". Kirr. vl 4. sav S0. 1.3.1937 "10 Ylda 32.000 Kyde Daha Okul Alacak". Yurt. yl 4. sav 81. 15.3.1937; "Kyde Eitmen". Yurt, yl 4. say 82. 1.4.1937; "Eitmenlerin Says Annlyor", Kurt, yl 4.'say 114, 1.8.1938. "Ziraat Enstits Talebeleri Yazn Kylerde altrlyor", Yurt, yl 4, say 114, 1.8.1938 "Hayvan Bakm", Kurt, yl 1, say 4, 15.12.1933; "Gebe Ksraklara Nasl Baklr", Yurt, yl 1. say 'l7. 1.7.1934; "Hayvanlarda Verem Hastal". Kurt (Duvar says), yl 1, say 22. 15.9.1934: "Hayvan Nas Yetitirilir?", Yurt. yi 2, say 33. .1935; "Sebzecilik: Soan Ekimi", Yurt, yl 4. say 77, 15-1-1937

* "Mehmet avu Diyor ki: "Cumhuriyet Bizimdir, Biz Cumhuriyet Yoluna Ban Koymu Kylleriz. Biz Sag Olduka Onun Klna Hata Gelmez". Kurt; yl 1. say 3. 1.12.1933; "Geen Hafta Evlenen Mehmet avu Diyor ki". Yun, yl 1, say 6. 15.1.1934: "Mehmed avu Diyor ki: "Ky Evleri Nasl Dzelir?", Yun, yl 1, say 4, 15.12.1933; "Mehmed avu Diyor ki: "Salmz Koruyalm", Yurt, yl 1. sav 5, 1.1.1934; Yun, yl 1. say 7, 1.2.1934 ' "Yeni ller. Yeni Tamlar", Yun (Duvar says), vl 1, say 5. 1.1.1934; Yurt, yl 1, say 6,15.1.1934. ' Kazm Nmi. "Kylye Yurt ve Cumhuriyet Bilgisi. Halk Hkmeti ve Esas Tekilt Kanunu". Yurt. yl 1. say 6. 15.1.1934: Kazm Nami. "Kylye Yurt ve Cumhuriyet Bilgisi. Hrriyet Nedir? Ne Demektir? Kyl ocuuna Her Yer Aktr. alarak En Byk Makamlara Geilebilir". Yurt. yl 1, say 10. 15.3-1934; Kzm Nmi, "Kylye Faydal Bilgiler: Mebus Semek Vazifesi". Yun, yl 1. say 12, 15,4.1934: Kzm Nmi, "Kvlve yurt ve Cumhurivet Bilgisi", Yun, yl 1, sav 4, 15.12.1933
1

* "Faydal Bilgiler: Arz ve Hareketleri". Yun. yl 3, say 58, 1.4.1936; "Faydal Bilgiler: Gk Bilgisi", Yurt. yl 3. say 59. 15.4.1936: "Faydal Bilgiler: Gne ve evresi". Yurt, yl 3, say 60, 1.5.1936; "Faydal Bilgiler: Cografva-Arz Bilgisi", Yurt, yl 3. sav 63, 15.6.1936
5

Kurt. yl 1, say 8, 15.2.1934 Yurt, yl 1, say 12, 15.4.1934 "Ulusal Kltr: Yeryzne Medeniyeti Trk Ulusu Getirdi". Yurt. yi 2. say 30. 15.1.1935: "Ulusal Kltr: Trkln Bvk Dedeleri", Yurt. yl 2. say 32. 15.2.1935: "Ulusal Kltr: En Eski Dedelerimiz". Yurt. yl 2. say 34, 15.3.1935: "Ulusal Kltr: En Eski Dedelerimiz: Etiler". Yurt. yl 2, say 36. 15.4.1935: "Ulusal Kltr: En Eski Dedelerimiz: Iskider-Topalar-in ve Hindi Adam Eden Trkler", Yun, yl 2. say 37. 9.5.1935; "z Dilden Kelimeler", Yun, yl 2. say"43. 15.8.1935: "z Dilden Kelimeler". Yurt, yl 2, say 44, 30.8.1935; "Ulusal Kltr: Anadolu Seluklulan Devleti". Yurt, yl 2. sav 43. 15.8.1935

"Kylye Yun Bilgisi: Cumhuriyette Vekillikler". Yurt, yl 1. say 16. 15.6.1934: "Kylye Yun Bilgisi: Cumhuriyette Vekillikler". Yurt, yl 1. say 17. 1.7.1934: "Kylye Yun Bilgisi: Cumhuriyette'Vekillikler", Yurt, yl 1. say 18. 15.7.1934: "Kvlve Yun Bilgisi: Cumhurivette Vekillikler". Yurt. vl 1. sav 19. .8.934 Yurt (Duvar says), yl 2. say 29, 1.11.1935

"Antlan Koru". Kurt, yl 3. say 52. 1.1.1936. Aynca bu konuda bkz. "Tarihsel Antlan Korumak Yurd Grevidir". Yurt. vl 2. say 47. 15.10.1935

' Kurt (Duvar says), yl 2. say 26. 15.11.1934 ' Kurt, yl lsay 16. 15,6.1934.
1

' "Kyl Kadn. Cumhuriyet Sana Muhtar Olmak Hakkn da Verdi". Yun. yl 1, say 2, 15.11.1933; lk kadn muhtar Gl Hanm'dr. Aydn ine'nin Karpuzlu nahiyesinin. Dercky unde seilmitir. ' "Iran ah Hazretleri Geliyorlar". Yurt. yl 1. say 15. 1.6.1934: "Dn Devlet Arasnda"! Yun. yl 1. say 8. 15.2.1934; "Atatrk Beinci Kez Cumhurbakanmz". Yurt. yl 2. say 34. 15.3-1935
1

"z Trke Kelimeler", Yurt. vl 2. sav 41. 15.7.1935; z Dilden Kelimeler". Yurt, yl 2. say 46, 1.10.1935.

"Yurd Yeni Yla Girerken". Yurt. yl 2, say 30. 15.1.1935

' "Ky Kanununun Baz Hkmleri Deitiriliyor", Yurt. yl 4. say

EMS E F E N D I

ATATRK'N LK RETMEN

EMSI EFENDI H A K K I N D A BILINMEYEN BIRKA NOKTA

kapsaml bilgileri ihtiva etmesi asndan nemlidir. Fakat bu almada da eksik kalan baz noktalar ol Osmanl tmparatorluu'nun son yllarnda yaanan mutur. siyasal ve ekonomik olaylarn incelenmesi belli bal emsi Efendi 1852 yl civarnda aslen Sabetayc bir merkezlerin nemini ortaya karmaktadr. Bu merkezailenin ferdi olarak dodu , Arapa, Farsa ve Fransz . erden biri olan Selanik ehri, tarih rol asndan bel ca renen emsi Efendi Selanik'te alan bir yabanc ir de en az ele alnm olandr. Trkiye'nin ilk siyasal okulda almaya balad. Burada rendii metodlar imekleri burada kurulmu (Mason localar, ittihat ve kendi kuraca bir okulda uygulamak amacndayd, Terakki gibi), istanbul'da ya ancak madd olanaklar ye anan 31 M a r t isyan b u t e r l i olmad iin destek kentte organize edilen b i r bulmas g e r e k i y o r d u , ite crdu tarafndan bastrlm, kendisine bu destek mensup Sultan 2. Hamid srgn gn olduu " K a p a n a " g r u b u lerini bu ehirde geirmitir. yelerince salanmtr. Ka Ama tm bu olaylarn dn p a n a grubunun eitim hu da hi kukusuz en nemlisusunda emsi Efendi'yi des i : . ada Trkiye Cumhuriteklemesinde i k i ama var yeti'nin kurucusu olan Mus dr: i l k i srekli ticaret iliki tafa Kemal Atatrk'n Se leri nedeniyle Bat'y tanyan lanik'te domu ve burada grup yelerinin oradaki ileri ilk eitimini alm olmasdr. teknoloji ve kltrel aama ya ulama istekleridir. SabeAtatrk Nutukta ocuk taycdar ilerlemenin ilk kou luk yllarn anlatrken, okul l u n u n gelimi eitim k u ;a geldiinde annesiyle rumlar ile olacan anla babas arasnda srekli b i r mlard. Dier ama ise, 19. tartma yaandn belirte yy'a kadar srekli kapal e rek, buna neden olarak an kilde yaayan cemaat yele nesinin onu mahalle mekte rinin Trke'yi yeterince kobine g n d e r m e a r z u s u n a nuamamalaryd. Gerek karlk, babasnn bir sre ten de Tanzimat'la beraber dir f a a l i y e t t e b u l u n a n ve Osmanl lkesinde ortaya modern sistemde eitim ve kan "eitlik" ilkesi ile farkl ren emsi Efendi Mektebi'ne dini toplumlar arasnda kay gnderme isteini gster namalar olmaktayd. O za mektedir. Sonuta kk mana kadar aile ierisinde Mustafa emsi Efendi Mekte srekli olarak i s p a n y o l c a bi'ne gidecektir. Tarihiler emsi Efendi bir rencisiyle beraber. konuan Sabetayclar bu d u lgaz Zorlu arivi r.e yazk k i , Atatrk'n haya r u m karsnda lkede en tyla ilgili yaptklar aratr ok kullanlan dili -Trke'yi- renme zorunluluunu malarda onun bu okuldaki yaantsn pek fazla ele al anlamaktaydlar. Nitekim okullarn desteklenmesinin, mamlardr. Halbuki o dnemde yeni birtakm eitim belki de en bata gelen nedeni budur. metodlann uygulayan emsi Efendi Mektebi'nin gerek felnik ve gerek daha sonralar stanbul'da tam o l Osman Ergin'e gre "Tarz- Cedit" adl yeni re duu baz fonksiyonlar olmutur k i bunlar yazmzn nim usuln ilk uygulayan okul smail Hakk'nn Sela konusunu tekil etmektedir. nik'te Suratkr mahallesinde at o k u l d u r . emsi
2 3 11 5 6 7 8

lgaz Zorlu

Atatrk'n i l k retmeni olan emsi Efendi ve tkulu hakknda birka makale yaynlanm olmakla teraber bunlann hibiri tam olarak aydnlatc bilgiler verememektedir. emsi Efendi'yi en son olarak ele ilan Do. Dr. zcan Mert'in "Atatrk'n i l k retmeni {emsi Efendi" adl almas', bunlarn ierisinde en

Efendi ile beraber smail Hakk daha sonra Aktarn'nde harap bir mescidi okul haline sokarak Halil Vehbi ve Dervi Efendilerle beraber almlardr.' Fa kat Mert'e gre, 1872 ylnda, emsi Efendi'nin Sabri Paa Caddesindeki aramba Dergh'nda at okul ilk olma zelliindedir, Btn bu okullann ortak zel10

ligi, Sabetayc aydnlarca finanse edilmi olmalanyd. emsi Efendi'nin dier bir zellii ise, yaad d nemin en byk Sabetayc Kabalistlerinden biri olma syd." Amac, 1800'lerde yaanan Osman Baba ola yndan sonra ayrlan Karakalar grubuyla kendi grubu nu birletirmekti. Hatta bu amala Karakalar grubuna ait okullara giderek orada tartmalara girdii bilin mektedir. 1885 ylnda Fevzi Sbyan olarak bilinen okulun kuruluunda da olduka nemli bir rol alm tr, hatta bu okulun kurucusu olduu ileri srlm tr.' Fevziye mektebi, kendi gibi daha sonralar istan bul'da da faaliyet gsterecek olan "Mekteb-i Terak ki "ye gre daha radikal ve cemaati bir yapya sahip t i . emsi Efendi'nin burada "Akaid-i Diniye" retme ni olarak grev yapmas da, onun Sabetayc din k u rallar genlere aktarma amacndan kaynaklanmaktay d. Mektebi Fevziye'nin de kuruluu ve ilerki faaliyet lerinde Karakalar grubunun madd destei olmutur. Okul bu grubun resm okulu grnmndeydi. Ahmet Emin Yalman 1922'de Va tan g a z e t e s i n d e yazd "Tarihin Esrarengiz Bir Sahifesi" adl yaz dizisinde Ka rakalar grubunda meydana gelen ilerlemenin Fevziye Mektebi sayesinde olduu nu iddia ederek "... i k i asr lk fakr cehaled be on se nelik bir intibah silip spr d. Bir zamanlar memleke tin en mkemmel terbiye messesesi olan Fevzi Sb yan ve Fevziye'nin, bu inti bahn husulne pek bir tesi ri olmutur" ifadesini k u l l a n m t r . emsi E f e n d i salnda Karaka ve Ka pana gruplarn birletirme yi amalyordu. Ancak onun her iki cemaati birletirmeye ynelik a b a l a n t e p k i y l e karland.
12 3 14 15 16

Bu alma 1990 ylnda Ankara'da toplanan 11. Trk Tarih Kongresi'nde tebli olarak sunulmu, ayn zamanda da Atatrk da yaymlanmtr.

Aratrma Merkezi Dergistain 7. cilt (Man 1991) 28. saysnda

Sabetayclk kavram tarih literatrnde genellikle "Dnmelik" olarak ifade edilmektedir. Bu konuda bkz. lgaz Zorlu, Tartb ve Toplum. Eyll 1992'de yaymlanan "500. Ylda Unutulan Bir Cemaat: Trkiye Dnmeleri." Men. -Atatrk'n ilk retmeni emsi Efendi", s:332-333-

* emsi Efendi kken itibariyle Sabetayc Cemaatin "Kapanclar" grubundand. Kapanclar 17. yy'da Mesihligini ilan eden Sabetay Seviye bagh kalmlardr, onun tekrar Mesih olarak geri dneceine inanyorlard. Dier grup oian Karakalar'a gre taasupan uzak olmakla beraber, yine de 19. yy balanna kadar dinirirelleriniuygulamlardr. ' Her kltr sahip olduu deerleri gelecek kuaklara eitim yoluyla brakabilir. Okullarn varolma nedenlerinden biri de budur: Bilimsel ve kltrel gelimeleri bir sonraki kuaklara aktarabilmek.
6

ounluunu I492'de ispanya'dan Osmanl topraklanna g eden Musevilerin oluturduu Sabetayc cemaatte konuulan gnlk lisan ispanyolca olmutur. Bata dier Sefarad Yahudilerinin de konutuu bu dil, daha sonralan Aliance okulunun getirdii Franszca ve gnlk Trke lisanlanyla birleerek "Judeo ispanyol" halini alp "Ladino" olarak adlandrlmtr. Halbuki Sabetayclar srekli olarak da kapal bir cemaat yapsn muhafaza ettiklerinden 17. yy. Ispanyolcasn 19. yy'a kadar aynen koruyabilmilerdir. 'Nitekim Sabetayclar'n konutuklan farkl Trke 1924 mbadelesi sonrasnda istanbul'a gelmeleriyle halk tarafndan algianabilmitir. Lisan sorunu cemaat okullarnn kurulmasnda da etkili olmutur. ' Ergin, Trk Maarif Tarihi, s 46869 arasndan zetle
9

Men. Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi. c:7. S:28.

, 0

Ibid.

Kendisini cemaatten d ladlar, 1912'de Trkiye'ye gelen emsi Efendi ilk re tim mfettiliine tayin edil di, ancak skntl ve parasz emsi Efendi yaamnn son yllarnda bir hayat yaad. 191"'de l lgaz Zorlu arivi dnde skdar'daki Sel nikliler Mezarlnda Karakalara ait blme gmld. Mustafa Kemal Atatrk'n i l k retmeni olan ve onun nutkunda ad geen emsi Efendi, devrinin yal nz byk bir eitimcisi deil, ayn zamanda siyas ynleri de olan bir Kabalistiydi. Hayatnn byk bir blmn Zohar' tekik ederek geiren bu kii Kara ka ve Kapana gruplarn birletirerek Sabetayc ce maatin yaamasn amalyordu. Ancak bu idealinde baarl olamadan ld. Ac olan, yaamnn son ylla rn sefalet ve zorluklarla geiren bu insanla ilgili ye terli bilimsel almann yaplmam olmas, Trk ei tim hayatna olan katklarnn unutulmasdr.

" Sevi onaya koyduu binakm din teorileri klsik Yahudi anlayndan farkl olarak Zohar'a dayandrmaktayd. Ancak bilgilerini yalnzca ona inanan mritlerine aklamtr. Literatrde "Hoca" veya "Oan" ya da "Aa" olarak geen Sabetayc din adamian kurduklar, okullarda bu bilgileri gen kuaklara aktarmaktaydlar. emsi Efendi de 19. yy'n en byk Kabbala statlarndan biri idi.
11

nce Yakubiler ve Sabetayclar olarak ikiye ayrlan Sabetayistler. "Osman Baba" olayyla sonunda e blnmlerdi. Byk Sabetayc grubun iinden Osman ismindeki Baruhya Ruso'nun Mesihligine inanan Karakalarn ya da Onyollular- ayrlmasyla blnme gereklemi oldu, son grubun ad da Kapanclardr.

15

Men. age. s:334. 26 sayl dipnot.

" Feyziye Mekteplerinin kurulu amac "Karakalar" grubunun cemaati yapsn devam ettirme amacna dayanmaktayd. Bu Kapanclarla aralarndaki en nemli farklardan biridir. " Dzdag, Tarihimizde Gizli ehreler M kitaptan.
16

Bunun en byk nedeni, bu grubun gen yelerinin Trklerle kaynama arzulardr. Onlar Karakalan cahil ve mutaassp grmekteydiler, stelik Sabetay Seviye de inanmyorlard.

KOLEKSIYONCUNUN

DAARCIINDAN

1 9 1 9 ' D A TALYAN GALINDEKI

RODOS'TA A L I N M I B I R L I S E DIPLOMAS

W4
l / > CJ l y * ^ ******* V*

j~

rf-yi*fc-

rV'
/

J&'MlfiH*

-*>

J-

.Vuran Ydmm Koleksiyonu

K O L E K S Y O N C U D A N

K T A P

E L E T R S

talya Devlet-i Fahimesinin Cezair-i Bahr-i Sefid gal-i Askeri Kumandanl Mektib-i dadiye ehdetnmesi
isim ve Knyesi: Mehmed Efendi bin erif Usta Mahall-i Veldeti: Rodos Tarih-i Tevelld: 1311 Sinni: 23 Mezhebi: slm Tabiyyeti: Osmanl Akid: A'l Arabi: A'l Kitabet ve Edebiyt- Osmaniye: Aliy'l-a'l Franszca: Aliy'l-a'l Corafya: Aliy'l-a'l Tarih: Aliy'l-a'l Usl-i defter: Aliy'l-a'l Ma'lmt- Knniyye: Aliy'l-a'l Ma'lmt- Iktisadiyye: Aliy'l-a'l Hikmet-i Tabi'iyye (Fizik): Aliy'l-a'l tlm-i Kimya: Aliy'l-a'l Tarih-i Tabii: Aliy'l-a'l Hfzsshha: Aliy'l-a'l Cebr ve Msellest: Aliy'l-a'l Kozmografya: Karb'l-a'l Hendese: A'l italyanca: Aliy'l-a'l Tavr ve Hareket: Aliy'l-a'l Rodos Mekteb-i idadisi mntehi sene akirdanndan Mehmed Efendi bin erif Efendi programa dahil olup esmisi blda mbeyyin olunan ulm ve fnnu tahsil ile her sene nihayetinde heyet-i mmeyyize ma'rifetiyle imtihanlan bil-icra her fennin hizasnda gsterilen derect kazand ve derect- mezkrenin mecmu'una na zaran liy'I-a'l mertebesini ihraz eyledii cihede ibu ehdetnme yedine i't klnm ve efendi-i mumaileyh Maarif-i Ummiye Nizmnmesinde muhaner imtiyzta kesb-i salhiyyet eylemidir. 23 ubat 1919 Rodos Mekteb-i idadi Mdr: Mehmed Kadri II Sovrintendente II Commissario Dell'lstruzione Publica Per L'Amministrazione Delle Isole Dell'Egeo

Mete Tuncay
ABD niversitelerinde Amerikan Tarihi oku tanlara "theologians of civic religion" diye takdrlar: yani, yurttalk dininin ilhiyatlar. Onlara hakszlk etmemek iin, ou Amerikan Tarihi k i taplarnn, Marxist-Leninist-Stalinist parti tarihi me tinlerine benzemedii, i k i yzyl nce yaanm olaylarn btn kvrm ve bklmlerini yanstt ve tartt eklenmelidir. Yine de, devrim tarihi konular -bir kar-devrim olmadka- dnyann her yerinde bir eit lik d i n oluturuyor. Bu dinin de trl rtbelerde grevlileri oluyor. Kardinalden mahalle papazna ya da eyhlislm'dan cami ima mna kadar inan ve anay ayndr; ancak arala rnda incelik (refinement) farklan vardr. Bizim lik dinimizin iademe-i hayrat'nn en iyilerinden biri, eski meslekdam (eski olan be nim; o meslekte devam ediyor), siyaset bilimci, (Ecevit'in bir kabinesinde Kltr Bakanl gre vinde de bulunmu olan) Prof. Dr. Almed Taner Klal'dr. Geen ilkbaharda kan "Atatrk'e Sal drmann Dayanlmaz Hafiflii" kitab, art arda bir ok bask yapn. (Klal, ou daha nce Cumhu riyet gazetesinde kan yazlarn drt blmde toplam: 1- Kemalizm. 2- Sol. 3- Krt Sorunu, 4Kltr. Siyaset ve Ordu. Ben bu yazda, ilk blm stnde duracam.) Milan Kundera'nn lkemizde de pek tutulan "Varolmann Dayanlmaz Hafiflii" romannn adn dan esinlenerek kitaba balk yaplan bu szler, aslnda birinci makalenin de bal. (Kundera'nn romann okuyanlarn, en azndan filmini grenle rin bildii gibi, o yaptn Kemalizmle falan ilgisi yoktur. Geri plnnda Rus igaline ve sosyalist reji me ynelik eletiriler bulunmakla birlikte, leit-motiv'i hi de siyasal deildir). Klal'ya kar, birisi kp da Atatrk konusun da muteber turumun "kaldrlmaz arl" diye bir kitap yazsa, iyi olurdu. Ben kendi payma "kii ta ps" (klt) hakknda hayli duyarlym, ama byle bir ey yapmaya niyetim yok. Bu konuda eletirel bir yaklam savunmakla, bama yeterince bel atm. stelik, benim paylamadm gerekelere dayanarak Atatrk'e kar kan bakalaryla ayn uvala sokulmak houma gitmiyor, Klal, benim yol arkadal etmekten tedirgin lik duyduum slamclarla Krt ayrlklanna dei niyor. Ama, bunlann Atatrk'e saldrmalann "tutar llk" asndan anlayla karlyor. Onun asl kzd , kendileri "adalama" yanls olup da. yine Atatrk' eletirmeye kalkanlar: zellikle Mehmet Altan. babas, kardei vb. Hemen belirtmek isterim ki. ben bu 2'nci Cumhuriyetilerden deilim. Onla rn yakn gemie ynelttikleri eletirilerin ounu hakl buluyorum. Fakat ngrdkleri siyasal de mokrasinin ancak liberal kapitalizm temeli stnde varolabilecei inanlarn paylamyorum. (Hatta, benim yorumuma gre, Atatrk'n kendisi bu ko nuda onlara yakn dnyordu.) Bense. Trki ye'nin koullarnda siyasal liberalizme evet, ekono mik liberalizme hayr diyorum. Madd nimetlerin

Diplomann a r k a

yz

Snf derecesi: 4 Mekteb numerosu: 591 Rodos Idadisi'nin yedi senelik .Mektib-i Idadiye-i Resmiye'ye mudil olduu tasdik olunur. 13 Eyll (1)335

O Z A M A N OYLE [M]

GEREKIYORDU [ ? ]
haka dalm asndan eidiki, sosya list deerlerimi muhafaza ediyorum. Klal bir de, "orijinal olabilme u rana, Atatrk' demokrasi kart gste rebilmek iin kendi dncelerine bilim klf giydirme abasna girenler"den sz ediyor. Ben ne orijinallik, ne de b i limsellik savndaym. Atatrk'n de mokrat olup olmad sorusunun bilim sel olarak yandanabileceini sanmyo rum. Bu soru, ancak "tarihsel" olarak tartlabilir. Eletirel tarih yaklam, ciddi bilimin her alanndaki dogmatikolmama zelliini iermekle birlikte, ta rih bir bilim deildir (tanm meselesi), ama nesnel yntemlerin kullanlabilece i bir bgi daldr. Klal ise, "Mustafa Kemal'i bilimsel olarak deerlendirebilmeleri yntemi aktr" diyor: Hangi koullarda yola ktna, ne yaptna ve sonucun ne oiduuna bakarz. B i l i m i ie kartrmazsak, byle izlence bana gre de uy gun. Fakat, Klal'nn bu yolda gster dii kantlar ve onlar yorumlayn doyurucu bulmuyorum. Atatrk'n ne yapmak istediini, sylemeyi "mnasip" grdklerinden karabilir miyiz? Emin deilim. Cumhuriyet'ten demokrasi'yi anlyormu. Ken di zamannda yapdanlar, pek yle g rnmyor. Trk Dil ve Tarih Kurumlar n, "siyasal iktidarlarn etkisinden uzak. bamsz bir yapda oluturmu." Bu kurumlaru 12 Eyll dneminde uratl dklar dnme ben de kzgnm; fa kat Atatrk zamannda kltrel zerklik aralar olduklarn kabul etmem ola naksz. Bunlar, btn eitim sistemi gi bi, o zamanki rejim propagandasnn kurumlar idiler. Elli yl sonra daha ktye deitiril meleri, balangta doru yolda olduklarn gstermez. Atatrk tek-partinin iinde oulculuu zendir mi. (Her toplumsal yapnn kanadan olmas doaldr.) yleyse, ok partiye niin izin verilmedii sorulmaz m? Recep Peker'in faist parti modelini reddetmi (1935). Doru, ama ben "Tek-Parti Ynetiminin Kurul mas" kitabmda, bunun bambaka bir yorumu olabile ceine deindim. Bence Trkiye'de parti devlete el koymad; tersine, devlet kendi partisi bile olsa, bir

Ahmet Taner Klal ATATRK'E SALDIRMANIN DAYANILMAZ HAFFL

MGE
ttbevi

partinin ayrca varlna tahamml edemedi. Atatrk'n at yol -Klal, "tm ihanedere kar n" diye renkli bir ifade kullanyor- nereye varm: "Eksikleri yanllar olsa da, hibir Mslman lkede varolmayan bir demokrasiye." Bu karlatrmal yazg ya ben de katlrm, fakat bunun bizim marifetimizden ok, teki Mslman lkelerin taksiratna dayandn dnyorum. Ayrca, bu sonucun, Atatrk'n yoluyla amalandndan kukuluyum. Belki de buraya, Kla l'nn "ihanet" sayd baz gelimelerle geldik.

KITAP ELETIRISI
Ona gre, "bu lkede Atatrk' ykarak olumlu bir eyler yaplabileceini sananlar" yanlyormu. "Ata trk' ykmak"' ne demek? Evet, uydurma belgelerle onun nesebini falan kantranlar olduunu ben de b i liyorum. Elbette, onlardan yana deilim. Ama, ortada yklmas gereken bir ey var: Kii taps. Bu yaadka - k i gayet diri grnyor-, Trkiye'de demokrasinin ge limesi olanakszdr. Klal, baz tanklar da yardmna aryor. Aziz Nesin, "gemite Atatrk' eletirmi olmaktan dolay imdi utanyorum" demi. Aziz Bey iin zgnm. Eletirisiz ballk, demokrasiyle badamaz. Yaar Ke mal'in tankltysa, bana ikircikli geldi. "Cesaretim olsa, tpk nce Memed'in destann yazdm gibi, Mustafa Kemal'in de destann yazmak isterdim" demi. Yaar Kemal kimden korkuyormu dersiniz? islamclardan m, Krtlerden m i , eletirel bakmaya alanlardan m? yoksa dogmak Atatrk lerden mi? Sonuncular kastettiinden hi pheniz o l masn. Klal, kitaptaki "Niin Kenralistim?" balkl bir d i er makalesinde, benim de hocam olan hocas Prof. Dr. Nermin Abadan-Unat'n tanklna bavuruyor. ok gzel, duygulu bir yaz; ama 14 yanda, Trke bilmeyen bir kz ocuunun zoraki seimi, Kemalizmin deerini ne kadar dorular, bilmem? Klal'nn Atatrk hakknda, son moda terminolo jiyle byk bir iddias var: Onun "sradan bir liberal demokrasi anlay" ile kalmayp, "katlmc-sivil top lumcu bir demokrasiye inandnn somut kantlan"n da verdiini ileri sryor. Ama bunu ileriki makalele rinde aklayacakm. Kemalizm blmnn son yaz s, kendisinin 1991'de kan Siyasal Sistemler zdh ese rinden aktanlm. Burada "Kemalizm Nedir?" bal al tnda Alt Ok'u yorumluyor. Ben kendi kitabmda Liklik ve Halklk oklarn tanmtm. Burada, Milliyetilik okuna deinmek isti yorum. Bu konuda da, Klal'nn sylediklerinden ha reket edeyim. O, milliyetiliin bir d, bir de i boyu tu olduunu beliryor. D boyutuyla, Atatrk milliyet ilii "tam bamszla" ynelikmi. Katdyor ve onay lyorum; ama unutmayalm k i , bu lk bir mecazdr. Ayrca, Kemalizmin anti-emperyalist niteliini ve tek parti dneminin otari (kendi kendine yetme) politika sn savunanlar, bunun nasl bir yaltdmlk ve dur gunlua yol atn hesaba katarak, globallemeye ay kr dme ykn de omuzlamak zorundadrlar. Klal'ya gre, Kemalist milliyetiliin ie ynelik hedefi ada bir ulus yaratmaktr. B u milliyetilik, rk ve mmeti olmayan, oulcu ve ilerici, hmanist bir milliyetiliktir. Keke, bunlar doru olsayd. O za man belki hl Krt sorununu yaamazdk. Klal, bu anlayta ulusun elerinin ortak tarih, ortak dil ve or tak kltr olduunu sylyor. elikiler, bence ite bu noktalarda. Cumhuriyet dneminde liklik ad altnda uygula nan siyaset izgisi, Trkiye insanlan arasndaki balca futunum (cohesion) esi olan dini zedeledi. Milliyet ilik de, o n u n yerini tutamad. Trkletirme (bizim Araplarn zellikle Merutiyet ttihatlarnn zorlama sndan yakndklar tatrik) baard olamad. Sonu or tada. Btn dnyada hanidir salgn bir hastalk olan mil liyetilii, yurtseverlikten ayrmak gerekir. Bir kimse nin pek rasyonel olmasa bile, kendi yurdunu, dilini, kltrn, insanlarn sevmesi, onlar bakalarna ye lemesi doal, zararsz, hatta belki yararl bir duygudur. Ama, sanld kadar yaygn ve gl deildir. (Siyasal snrlamalar olmasa, bizimkiler dahil btn Asya, Afri ka, Gney Amerika halklar Bat Avrupa'ya ve Kuzey Amerika'ya r, dnyann dengesini bozard!) Yine de, her lkede yurtsever insanlar vardr. Milli yetilik ise, ssl szlerle dile getirilse de, ovenlikten baka bir ey deildir. Bir keresinde, ben bir Krt ay dnyla tartrken, muhatabm bir tecavz bir de teda fi (saldr ve savunma halinde) milliyetilik ayrm yapm ve savunmadaki milliyetiliin meru olduu n u ileri srmt. Bu ayrm da, bana salam grn myor. Milliyetiliin insanla sadece bel getirdiini d nyorum. ovenlik, eletirel yetilerimizi kreltir, bizi alacana ahin, vereceine karga haline getirir. Jivkov Bulgaristan'ndaki Trkleri Bulgarlatrma zulmne kar kan insanlar, Trkiye'de Krtlerin kendi ocuk larna diledikleri gibi isim koymalarnn engellenmesi ni doal sayarlar. Gayrimslim aznlklarmza kar, Cumhuriyetin bandan beri, eitli hkmetlerin hi deimeden uyguladklar politikalar bir dnn. (Ermeni okulla rnda d i l dersinin dnda Ermenice retimin yasak lanmas, upuzun bir gelenee dayanyor!) galci Y u nan ordusunu topraklarmzdan atmakta ne kadar hak l idiysek, Ermeni tehcirinden ve Yunanistan'la nfus mbadelesinden sonra izlediimiz aznlk politikas bir o kadar haksz ve adaletsiz oldu. Varlk Vergisi craat, Trk milliyetiliinin rklktan baka bir eye dayan madn gstermiyor mu? Brakn, Mslmanlara da irin grnmeye alan Tansu Hanmn milliyetiliini, merhum cumhurbaka nmz Turgut zal'la imdiki cumhurbakanmz Sley man Demirel'in yan sra, (o zamanki fiil, bugnk onursal) Sosyal Demokrat nderimiz Erdal nn de, nceki yl Antalya'da karde Orta Asya Trk Cum huriyetleri ileri gelenleriyle birlikte, rsn basma geip eki sallamad m? Bu yinin, Krt mitolojisindeki Demirci Kawa'dan fark ne?

BLMEMEK AYIP DEL!

tspanya'daki boa grelerinden btn dnya dillerine yaylan "Ole", Allah sznn spanyollarn aznda bozulmu syleniidir, "Hurra" da, Trklerin sava nagras (v)ur ha'dan baka bir ey deildir.

E V

"-RKYE EKONOMK VE TOPLUMSAL TARH VAKFI YNETM KURULU

ZNDANKAPI DERMEN S.I5 34460 EMN0N7ST. TEL: 513 52 35 FAKS: 513 21 77

Merhaba!
Bilenler bilmeyenlere anlatabilir ama bir "bilen"i ol mayanlar iin Tarik Vakfi'ndan Haberler'in ne oldu unu fsldamak istiyoruz. Haberler'in ilk says Ma ys 1991'de kmt; yani iki buuk yl nce. O tarih le henz Tarih Vakf kurulu hazrlklar sryordu. Giriim Kurulu 'nun kartt bltenin ilk bal y leydi: "Artk bir tarih vakfmz var". San kada ba slm drt sayfalk blten kurulu hazrlklarnn ta mamlandn mjdeliyor, Tarih Vakf Senedi Tasla n sunuyor, Vakfa nasl katkda bulunabilinecei konusunda neriler getirdikten sonra Dnyadaki Hmek Tarihi Kurululannh da bir listesini veriyordu. Aynca, Vakfn ilk etkinliinin, yani "Osmanl'dan Gnmze Trkiye'nin Ekonomik ve Toplumsal N liras" sempozyumunun da haberi yer almt. . Ayda bir kan bltenin amac Vakfn evresi ile ileti imini salamak; Vakf evresi Vakfta olup bitenle ri renecek, etkmliklerini izleyebilecekti. Blten k sa zamanda sekiz sayfaya ktt ve her ay muntazaman 25(X) kiiye ulaan bir yayn haline geldi. : Haberler'in gemi yirmi sekiz saym yle bir e virip baktmzda Tarih Vakf'mn serpilip gelime sini de grebiliyoruz. Temmuz 1991'deki "Gl, gzel bir balang" balndan soma hemen Kasm 1991'in bal yle: "Byk apl projelere do ru". Haziran 1992'de "artk 14 kiilik bir ekiple al yoruz" diye haber veriliyor. Oysa bugn alanlar yle bir rpda sayamaz ldk. Saylar boyunca e it eit toplantlar, projeler gelip geiyor... hepsi de ardnda zengin bir birikim brakarak... Tarih Vakf ilk Haberler'in kndan bu yana iyice

Kurucu yemiz Abidin Dino'yu kaybettik

Geen Haziran'da, I. Tarih ve Deniz enlii'nin he men ncesinde, enliin tantmnda kullanlacak b yk afiler ve posterler iin uygun grsel malzeme bulma telamda idik. Orhan Silier arkadamz, za man snrll dnerek, biraz da ekine ekine Abidin Dino'ya telefon etti. Hemen, daha telefonda heyecanmz ve telamz paylaan Dino, "bir-iki gn zamanmz var m?" diye soruyordu... Ve iki g nn sonunda bhbirinden gzel bir dizi desen elimiz deydi... ..-, enlik sonrasnda, DinoTar Eyll'de yeniden stan bul'a geldiklerinde, birlikte Toplumsal Tarih Mzesi projesini konuuyorduk. Dino byle bir projenin Tr kiye'de genel olarak kltr yaamna ve zellikle m zecilie getireceklerini heyecanla sayp dkyordu... ok somut ve ok deerli bir nerisi vard. Trki ye'de fotoraflk Bat'dakinden ksa bir sre sonra balamt/Birok ailenin elinde dnemin toplumsal tarihine k tutacak aile albmleri vard. "Ben gele cek yl Trkiye'de daha uzun sre kalp, Vakf adna bu iin balatclm yapanm. Kendi aile albmlerim dahil yzlerce, hatta binlerce fotoraf ksa srede toplanz. Toplumsal Tarih Mzesini ncelikle bir fo toraf mzesi biiminde kuranz; daha soma orijinal malzeme oran artar. Bylece ok ksa bir srede m zenin aln yapanz" diyordu. Bylesine kendiyle bank, gelecee mide bakan, yapc bir kiiyle ko numak bile bah bana bir mutluluktu. eitli projeler ortaya ktnda, iin zorluklann ve kendi zaman kstlanm anlatmak yerine hep gzel, yaratc bir heyecanla Vakf almalannn iindey di. Dino'nun lmyle lkemizin ok deerli bir ayd nn ve usta bir sanatsn kaybetmekle kalmadk, Vakfmz'n da en aktif ve zverili kumcularndan bi ri aramzdan aynld.

byd. evremiz de sudaki halkalar misali yayld. .Artk daha da geni bir evreye yaylmamz, dostla rmzn saym artrmamz lazm. Bu aydan itibaren
Tarih Vakfi'ndan Haberler'i Toplumsal Tarih dergi

sinin iinde yeni elbisesiyle bulacak, yeni yeni dost lar edineceksiniz. Merhaba!

HABERLER

Vakfmzn yeni yeleri

Aralk aynda toplanan Vakf Ynetim Kurulumuz, Vakf Resmi Senedinin 8. maddesinin verdii yetki ye dayanarak 1993 yl iin, 319 olan kurucu ve ye saysnn yzde 10'u orannda yeni ye kabulne ka rar verdi. "Vakfn amalan ile ilgili faaliyetleri ve Vakfa katkdan nedeniyle" yazl bavurulan kabul edilen ya da dorudan doruya Ynetim Kurulunca yelie davet edilip bu any kabul eden 32 yeni yemiz unlar: Dr. kr Arslanyrek, Prof Dr Nur han Atasoy, Reat Atalar, Engin izgen, E . Amr. Fahri ker, Oktay Ekinci, Prof Dr Cevat Geray, Prof Dr Nejat Gn, Korhan Gm, E . Amr. Erhan Grcan, Prof Dr Bozkurt Gven, Dr Murat Gven, Ekrem Im, Faruk Kaptan, Prof Dr Ruen Kele, Arif Keskiner, Prof Dr erif Mardin, Saim Ouzlgen, Fa ruk Pekin, Prof Dr Gnsel Renda, Ferit Safkan, Prof Dr Halil Sahilliolu, Necdet Sakaolu, Enis Sakzl, en S ahir Slan, Dr Semra Somersan, Prof Dr Faruk en, Do Dr Baha Tanman, Zekeriya Temizel, Prof Dr Turgut Uzel, Hasan Yelman, Prof Dr Filiz Yeniehirliolu. Ynetim Kurulu, yukanda adlan verilen yeni yele rimize kanlmlanyla Vakfn daha baard almalar yapacama olan inancn belirtirken, yelik iin ba vurup say snrlamas dolaysyla bu yl talepleri ye rine getirilemeyen kiilere de katklarn desteki ye - Tarih Vakf dostu olarak srdrmeleri dilein de bulundu. Yeni yelerimizin katlmyla Tarih Vakf'nn toplam kurucu ve ye says -kurulutan bugne kadar geen sre iinde kaybettiimiz 6 kii dahil olmak zere- 3Sl'e km oldu.

yelerinden Gnl Paac'nn koordinatrlnde balatlan alma ncelikle bu dernek ve gruplarn bir envanterinin yaplmasn hedefliyor. u an elde varolan bilgilere gre stanbul'da aktif durumda 60'a yakn Trk musikisi demek ve grubu var. Bu demek ve gruplara ait arivlerin koruma altna al np, tasnif edilip aratrmaclara almas, yal m zik sanatlanmzla videoya ekilecek mlakatlann yaplmas, stanbul tarihinde mzik zerine bir sem pozyumun ve serginin dzenlenmesi bu almann genel amalan arasnda. Ocak ay iinde halen aktif durumda olan eidi der nek ve gruplarla, hukuki varl sona ermi ya da da lm olanlan yalandan tanyan kiiler Vakf mer kezinde biraraya gelerek ortadaki ilerin nasl yr tleceini tartacaklar. Aynca eski mzik eserleri nin yeni tekniklerle kopyalanmas iin de bir baka alma yrtlyor. Tm ilgilenenlerin Gnl Paa c arkadamzla ya da Vakf merkezi ile balant kurmalarn diliyoruz.

Kent tarihleri projesi

Tarih Vakf kurum tarihilii projelerinden soma yeni bir tarih yazm alanna daha giriyor. Belediyelerin, byk ehirlerdeki hemehri vakf ve demeklerinin, eitli illerin ticaret ve sanayi odalannn ve doal ola rak bata Kltr Bakanl olmak zere merkezi yne timin desteiyle, uzman ekiplerce kent tarihleri yazm almas balatlyor. Bu projenin ilk adm olarak 5-6 Mart 1994'te Trki ye'de Kent Tarihilii konulu bir atlye toplanacak. Bu atlyede, dnyada yerel tarihiliin bugnk duru mu, Trkiye'de imdiye kadar yaplan yerel tarih ve zellikle kent tarihilii aratrmalannm deerlendiril mesi, bilimsel yntem ve llere uygun kent tarihleri yazmnn nndeki sorunlar ve zm yollan tart lacak. Mart sonrasnda da kent tarihleri aratrma ve yazmna hz vereceiz. Kent tarihleri proje hazrlklarn uzun yllar beledi yelerde ve Uluslararas Yerel Ynetimler Birlii'nde alm, bu alanla ilgili bir dizi uzmanlk almas n tamamlam olan Ferzan Yldrm arkadamz yrtyor. Kendisine iletilecek her trl bilgi, neri ve eletiri bu hazrlklan daha da zenginletirip hz landrabilir.

1994 balar balamaz...

Devam eden proje ve ilerimize ek olarak iei bur nunda projelerimiz var. te:

stanbul'da mzik tarihi

Tarih Vakf ile stanbul'daki mzik dernekleri ve gruplan bu kurulularn tarihleri zerine ortak bir a lmaya giritiler. stanbul Konservatuar retim

Lise ve niversite rencileri arasnda tarih yarmas

Tarih Vakfnn kurulu amalarndan biri de 'Trki ye'nin ekonomik ve toplumsal tarihi ile ilgil aranrma almalarnn desteklenmesi, tevik dlleri ko nulmas, yarmalar dzenlenmesi"dir. Bu amacm yerine getirilmesinde bir adm olmak zere, gnde mimizde 1994'n ilk yans iinde hazrlklar ta mamlanp, ikinci yansnda uygulamasna gemeyi planladmz bir alma var. Lise ve niversite rencilerinin katlmna ak ve katlanlarn kendi ailelerinin, mahallelerinin, kyle rinin, kentlerinin, ksaca yakn evrelerinin tarihi zerine hazrlayacaktan metinlerle yanacaklan iki yanma dzenlemeyi planlyoruz. Bylesi bir yanmamn dzenlenmesi dncesi A l manya'da Klber Vakf adl kuruluun orta retim dzeyinde yapt yarmalar rneiyle gndemimi ze geldi. Vakfmzla ibirlii yapmak zere iliki ku ran Klber Vakf yetkilileri faaliyeerini ualarken lke apnda dzenledikleri bir yarmadan szettiler. Uzun yllardr Cumhurbakan Weizsaecker'in koruyuculuu altnda binlerce rencinin katlmyla dzenlenen bu yarmaya ait yaynlan ve belgeleri inceleyince konu daha da ilgimizi ekti. Vakf Ynetim Kurulu Klber Vakf ile ibirlii iinde ayni trden bir yanmamn Trkiye'de dzen lenmesi iin hazrlk yaplmas karann ald. Bu hazulklanmz olumlu bir biimde sonulanrsa, arat rarak renme, tarih anlay ve eitinirin ezberlerle dolu bir kahramanlk edebiyat alam olmaktan kurtanlmas ve sevdirilmesi azmsanmayacak bir adm alm olacak.

Salih zbaran'n sorumluluu altnda zmir'de bir sempozyum rgtlenmesi kararlatrld. 1994 ylnn ortalarnda yaplacak olan bu sempoz yumla Trkiye'de ilk, orta ve yksek eitimde tarih eitiminin yeri deerlendirilecek ve bu eitim kurumlanndaki retmen ve retim yelerinin katklanyla somut sonulara uladmaya allacak. zbaran Ho cann ve zmir'deki gen ve dinamik tarihiler grubu nun rgtleyecei bu ahma zerine gelecek ay daha geni bilgi verebileceimizi umuyoruz.

Szl Tarih alma Grubu her hafta toplanyor

Szl Tarih alma Grubu 9 Kasm'dan beri her hafta pazartesi gn toplanyor. alma grubu szl tarihin eitli alanlarnda bilgi ve deneyim sahibi ol may amalyor. Bir yandan szl tarih konusunda bibliyografya, envanter oluturuyor, szl tarih pro jelerini retmek ve mlakat yapabilmek iin bu alan da okumalar yapyor; dier yandan grubun ortak olaak ilgilendii alanlarda grubun yeleri tebli sunu yorlar. Hatta grup birlikte bir szl tarih projesi yap may amalyor. Szl Tarih ahma grubunda on kii var: Aye Az man, Can San, Dilara Uygun, Fahri Dikkaya, Figen Talan, Glden Hacalolu, Hrriyet Konyar, Sinan ner, Semra Somersan ve Tuncay Yakr. Grup aynca devaml olarak katlmak ve her hafta i yapmak iin gnl ve zaman bol olanlara ak. Katlmak isti yorsanz Szl Tarih sorumlusu Semra Somersan'a (Tarih Vakf Emimn, 0212-513 52 35) bavurup ko numanz gerekiyor.

zmir'de tarih eitimi zerine sempozyum

Vakfmzn son Genel Kurulunda almalanmzn eitli derecelerdeki okullarda kullanlan tarih kitaplannm eletirisine ve hatta alternatif kitaplar hazrlan masna nclk edilmesine ilikin birok neri dile getirilmiti. Bu nerileri dikkate alarak, yelerimiz den konu zerine birok almas bulunan Prof.Dr.

TP Arivi oluturma abalar

Cumhuriyet Gazetesi'nde 10 Aralk 1993 gn bir ilan k. lan yleydi: "Trkiye i Partisi'nin Trkiye'nin sosyal ve poli tik tarihinde nemli bir yer tuttuunu tespit eden biz ler, bu partiye ait her trl malzemeyi (belge, bildiri, fotoraf, film, video kaseti, ses kaseti, afi, blten, tez, dergi, kitap vs.) bir araya getirecek bir ariv oluturup aratrmaclara amaya karar verdik. By-

le bir almann konu ile ilgili alanda faaliyette bu lunan Tarih Vakf ats altnda gerekletirilmesini uygun bulduk. Ellerinde, dorudan ya da dolayl ola rak TP'e ait yukarda anlan trden malzeme bulu nan tm kiileri bu malzemenin mmknse asllar n, deilse kopyalarm sz konusu arive devretmeye davet ediyoruz." Mehmet Ali Aybar (Genel Bakan), Mehmet Ali As lan (Genel Bakan), aban Yldz (Genel Bakan), Cenan Bak (SDP Genel Bakan), Nihat Sargn (Genel Sekreter), Kemal Nebiolu (Genel Sekreter), Yahya Kanbolat (Genel Sekreter), Cemal Hakk Selek (Genel Sekreter), Tark Ziya Ekinci (Genel Sekreter), Sait ilta (Genel Sekreter), Mehmet Selik (Genel Sekreter). TP arivi oluturma abalan geen ekim aynda balamt. TP'n eski genel bakanlar ve genel sekreterleri bir toplana yaparak bir gazete ilam ver meyi ve bylece somut bir adm atmay kararlatrd lar. Aynca TP ile ilgili olan ve adresi tespit edilebi len herkese, ilandaki metni ieren birer mektup gn derildi. 27 Kasm'da da yine TPTe ilgili ve uladabilen kiilerle geni kalml bir toplant yapld. Bu toplantda elinde malzeme olabilecek kiilerin tespit edilmesi kararlatrld. Aynca toplanacak malzeme nin tasnifi iin ak ay sreyle alacak iki elemana ihtiya olduu ve bu iki elemann ba toplanarak finanse edilmesi kararlatnld. u an iin en nemli sorunlardan biri almalann hzlandnlmas. TP genel bakan ve genel sekreter leri yukandaki ilan metninde yer alan any burada da yinelemek istiyorlar. Elinde TPTe ilgili malzeme olanlarn ltfen Tarih Vakf Merkezi'nden Nadir z bek'e bavurmalarm rica ediyoruz.

Sami ekerolu'nun ynettii panele Ltfi . Akad, lhan Arakon, Faruk Ken, Halk Ref ve Sezer Se zin katldlar. Trk Sinema tarihinin anlarda canlan d bk panel oldu. Basnn yakndan izledii paneli, Mimar Sinan niversitesi Sinema T V Enstits ar iv iin kaydetti, T R T 2 de filme ald ve yaynlannda yer verdi. kinci panelimiz 23 Aralk 1993 tarihinde yapld. Konusu "Son Osmanllar". Paneli kendisi de son Osmanllar'dan olan Do. Dr. Edhem Eldem ynetti. Panelle ilgili haberleri, nmzdeki sayda ileteceiz. Ocak aynda yaplacak nc panelimizin konusu ise "lk Sanayiciler". Bu konuda panele katlmasnda yarar grdnz kiileri bize iletebilirsiniz. Panellerimizde bklikte olalm.

II. stanbul Tarih ve Deniz enlii almalar

I. stanbul Tarih ve Deniz enlii 12-18 Temmuz 1993 tarihleri arasnda gerekletirildi. Amac ta raf denizle kapl bu kentte insanlarn yzn tekrar denize evirmek, stanbul'un yok olma tehlikesi al tndaki tarihsel meknlarna, tarihsel kltrne ve denizine sahip kmakt. . Tarih Vakf, LI. stanbul Tarih ve Deniz enlii a lmalarn da balatt. 29 Hazkan-3 Temmuz 1994 tarihleri arasnda yaplacak olan II. enliin, ulusla raras bir enlie dntrlmesi karan alnd. zel likle Regatta'ya (tekneler geidi) yurtdndan byk yelkenli gemileri getirme abas iindeyiz. Tm uluslararas yat ve turizm fuarlarnda, stanbul Regattas'nn ve enliinin duyurulannn bulundurul mas, dnya yatlanna "ki Kta Arasndan Geiniz" slogan ile an yaplmas, katlanlara sertifika veril mesini dnyoruz. D ilikilerde, Dileri Bakanl, Turizm Bakanl ve Kltr Bakanl'ndan destek alnyor. enlik et kinlikleri iin nemli mali kaynaa ihtiyacmz var. Geen yl eidi kamu kunlulan ve enlik dostlannn ok nemli ayni katklan oldu. Ancak sponsor arayacak ve rgeyecek zamanmz olamad. Bu yl bu desteklerin yan sra sponsor desteklerine de ihti yacmz var. II. stanbul Tarih ve Deniz enlii'ne tm stanbul

Tarihe Tanklk Edenler

Tarih Vakf, geen yllarda "Tarihinin Mutfan dan" ve "Kuaklar Bulumas" adlan altnda toplant lar yapmaktayd. Bu yl yeni bir toplant trn ba lattk. Szl tarih rnei olabilecek "Tarihe Tanklk Edenler" panel dizisini, belli dnemleri veya olaylan yaayan kiilerin, okuduumuz kaynaklarda bulama yacamz kiisel deneylerini, anlarn anlattktan bir tarih aratrmasna dntrme abasndayz. "Yeilam"n lk Gnleri" ilk panelimizdi. Prof. Dr.

- S e v d a l l a r n n desteini bekliyoruz. Yaadmz ken ti yaanr bir kente dntrebilmek iin enliin teemli bir ara olduu kansndayz. enlie destek 'erecek sponsorlarla ilikimizi salamakta bize yarimc olabilirsiniz. enlii birlikte yapmak dileiyle. Haberleme: Nee Tuncay - enlik Koordinatr Tel: 0212 243 31 27/252 91 55

Berktay sundu ve pagan inanlanndaki baz simgele rin nasl tek tanrl dinlerde de srdn anlatt. Glru Necipolu, Osmanl sultanlarnn trbelerinin konumlanmas ve tahta kma trenlerinin gzergh arasndaki balanny ve bunlann meruiyet gster gesi olup olamayacam tartt. Cemal Kafadar ise Eyp'teki kl kuanma trenlerindeki baz adetle rin iktidar ilikilerine yansmasnn akla getirdii so rulan sergiledi. kinci oturumun bakam lber Ortayl'yd ve ilk sz Jean-Louis Bacque Grammont ald. Bacque-Grammont birok hanedan yesi ve aristokrat elit mezar larnn yer ald Eyp Mezarlklarnda drt yd sre cek bir tarih sosyolojisi aratrmas neriyordu. Tlay Artan ise Eyp'n bambaka bir yzn, imdi hibiri kalmam olan Eyp sayfiye ve sahilsaraylann ve bunlann iktidar paylamnda nasl bir gster ge olabileceklerini anlam. leden sonra oturumunda, stanbul Mftl'nde stanbul eriyye Sicillerinden sorumlu olan Dr. Abdlaziz Bayndr, Eyp Mahkemesi'nden sz eder ken bu siciller hakknda rneklerle bilgi verdi. Eyp Projesi tarih aratrmasnda yer alan Ahmet Hezarfen de blgedeki gayrimslimleri, ticari ve artizanai faaliyeerini anlatt. Son konumac lber Ortayl 19. yzylda, hzla sanayilemenin gereine inanan Os manl hanedannn saraylarn bile gzden kararak Eyp ve evresinde bir dizi sanayi kumlusunu ger ekletirme srecim aktard. Pazar gnk ilk oturumda ilk sz alan Abdullah Kuran, Eyp Camii'nin ilk yapsnn rekonstriiksiyonu ile varolan literatr eletirip yeni neriler getir di. Doan Kuban, Eyp'n bamsz kalmas gere ken kimliini tartt ve semt leinde bir koruma nn gzden kanlmamas gereken ilkelerini bir kez daha sergiledi. Nezih Eldem, Bedrettin Dalan zama nnda yaplp uygulanmayan Eyp projesini tantt, kazkl yolun kaldnlmas iin bir kampanya balatl masn diledi. leden sonraki Eyp'n Kimliini Korumak ba lkl paneli Doan Kuban ynetti, Kadir Akpnar, Murat Belge, Turgut Cansever, Misket Ylmaz, Nur han Ercan ve Glsevin Soner katld. Eyp Belediye Bakam Kadir Akpnar Eyp hakknda iyimser bir tablo izdi ve yeni koruma projelerinde eski almalann da deerlendirileceini belirtti. Murat Belge bir blgeyi korumann bazan akla gelmeyen boyutlann anlatrken, neyi korumak gerektiini tartn. Turgut

Marsilya'da aratrma bursu

Fransa'nn Trkiye bykelisi, kltr mstear, s tanbul bakonsolosu, kltr ataesi imdiye kadar bep Tarih Vakfnn almalarna yakn ilgi gsterdi ler ve destek oldular. Kltr ataesi Saym Franois Neuville'den bize iletilen son mesajda Marsilya Be lediyesi'nin Tarih Vakf araclyla Marsilya' daki arivlerde Fransa-Trkiye ilikileri zellikle Marsilya-stanbul ilikileri tarihi zerine alacak bir ya ia iki gen bilimadamna burs verecei bildirildi. Burs 3 ya da 4 ay sreli ve 8000 frank tutarnda ola cak; ayrca kalnacak yer bursu da veren kurulu elan Marsilya belediyesi tarafndan salanacak. steklilerin en ksa srede zgemilerini ve zerinde alacaklan konuyu ieren bir proje metnini 20 Ocak 1994'e kadar Tarih Vakf Genel mdrlne yollarnalann bekliyoruz.

Eyp, Dn/Bugn Sempozyumu

Geen ay, Eyp'n biraz perian, biraz mistik at mosferinde canl bir sempozyum yaadk. Sempoz yum Vakfmzm Kltr Bakanl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrl ile birlikte yrtt stanbul-Eyp Eski Kent Dokusunun Ko runmas Projesi erevesinde dzenlenmiti. Eyp 3elediyesi'nin tahsis ettii k ve scak salonda bir birinden ilgin ve parlak bildiriler dinledik. Pnl prl bir k gnei her alandan merakllann doldurduu kk salonu neelendiriyordu. Evet, neeli bir sem pozyumdu bu. Bilimadamlanmzn sevimli atmalan herkesi sk sk kahkahaya bodu. A konumasn yapacak olan Sayn Halil nalck gelemedii iin Doan Kuban sz ald. Birinci otu rumun bakan Ayda Arel'di. lk bildiriyi Halil

Cansever'in salkl evrenin korunmas ana fikri et rafnda oluan konumasndan sonra panelin arl mimari evrenin korunmas eksenine oturdu. Mimari evre almalarna alternatif olarak Eyp Projesinin tespit ve tarih aratrmalarnn nemini ne karan amalan zerinde durulamad.

riinde bulunmak, hem olanaklarmz artracak hem de Merkezimiz faaliyetlerim uluslararas bir dzeye ykseltecek. BBM, bu dncenin nda, geen ay Uluslararas Enformasyon ve Dokmantasyon Federasyonu'na (FID) yelik ilemlerini tamamlad. 1995 ylnda 100. kurulu yldnm kutlayacak olan F I D , her eyden nce enformasyon ve dok mantasyon alannda faaliyet gsteren kurumlann ve bireylerin meslek rgtdr. FID dnyann her yerindeki bilgi kurumlannn faali yetlerini kolaylatrmay, karlkl yardmlamay gelitirmeyi, bilgi sektrnde uluslararas ortak bir dil ve standart oluturmay ve bgi anda bilgi ala nnda alan kii ve kurumlann mesleki dzeyleri nin gelimesine yardm etmeyi amalamaktadr. FID mesleki faahyetlerini yedi program etrafnda rgemektedir: Mesleki gelime, ticari, mali ve snai bilgi, enformasyon politikas, enformasyon bilimi, enformasyon ve komnikasyon teknolojisi, bilgi ile me ve rn, bilgi ynetimi. FID eitli kongre ve konferanslar da dzenlemekte dir. Bu kongre ve konferanslardan 46'ncs 22-30 Ekim 1992 tarihleri arasnda Madrid'de gerekleti rildi. Toplantnn konusu Enformasyon ve Dok mantasyonda Yeni Dnyalar idi. Bu kongreye 55 farkl lkeden 650 kii katld. 47'nci konferans ve kongre ise 2-9 Ekim 1994 tarihleri arasnda Tok yo'da Japon Bilim Konseyi'nin ibirliiyle gerekle ecektir. Bu toplantnn konusu ise Enformasyon iin yeni deerler bulmak olacaktr.
F e d e r a s y o n a yelik be kategoride olmaktadr:

Ankara'daki konferansmz
Sayn zer Ergen 29 Aralk 1993 gn Ankara'da bir konferans verdi. Bu ilgin sohbet iin kendisine teekkr ediyoruz. Sayn Ergen'e gre, Osmanl klasik dzeni, 14. yzyl sonlanna kadar devam eden gelimeler iinde gittike belirginleen kurumlar ieren bir siyasal mekanizma olarak tanmlanabilir. Osmanl klasik dzeni, esas itibariyle kul ve timar sistemlerinin ii ne yerletirilmi ok fonksiyonlu kurumlara dayanr. Bu ok fonksiyonluluk yannda, ikinci belirgin bir zellik mali adan merkezi hazineden bir deme yapmadan, vergi kaynaklanna havale yoluyla birok hizmetin grdrlmesidir. Ynetim bakmndan bu zellikler ne karken, toplumun faaliyetleri ynn den belirli snrlan olan ekonomik dzen ve maknda hareketliliin kayt alona alnmas stei eklinde zetlenebilir. 14. ve 18. yzyllar bu dzenin eidi alardan deimeler gsterdii bir dnemdir. zel likle 18. yzyl bu bakmdan olduka ilgintir ve aratrmalar ynnden dier zamanlara gre, bilgile rimizin pek fazla olmad bir zaman dilimidir. Bu konferansta, ynetim, yarg ve toplumsal dzen asndan ortaya kan yeni koullar irdelendi, bu ko nuda bildiklerimiz ve yorumlanmz zerinde kimi sorulara cevap arand.

BBM, Uluslararas Enformasyon ve Dokmantasyon Federasyonu yesi

Trkiye'nin ekonomik ve toplumsal tarihi alannda sekin bir bilgi ve belge merkezi oluturmay hedef lemi olmamz, bizleri faaliyet alanmzla ilgili her trl ulusal ve uluslararas kurulularla iliki kurma ya yneltiyor. Bylesi kuramlarla fikir, bilgi alve

1. Ulusal yek (her lke iin bir temsilci kurum), 2. Uluslararas yelik, 3. Kuramsal yelik, 4. Bireysel yelik, 5. Sponsor yelik. 31 Ekim 1992 itibariyle Fe derasyonun 67 Ulusal yesi, 7 Uluslararas yesi, 330 Desteki ye ve 13 tane de onur yesi bulunmaktadr. Tarih Vakf Bilgi-Belge Merkezi olarak Uluslararas Enformasyon ve Dokmantasyon Federasyonuna kurumsal dzeyde ye oldu. Komitelerden Sosyal Bilimler Enformasyon ve Dokmantasyon Komitesi, Ariv ve Kayt Ynetimi Komitesi ve Eitim ve retim Komitesine kayt olduk. Bylece bu komitelerin faaliyetlerini, yaynlann ve eitim almalarn daha yakndan takip edebile ceiz.

Derin bir istanbul soluu ekin

l::anbul dergisinin bu ay yaymlanan sekizinci say s "stanbul Nasl Ynetilmeli?" sorununu her yyle ele alyor. Yaklaan yerel seimler ncesinde yeniden alevlenen "ynetim" tartmalarna hem -Jdk kazandrmak, hem de yapc bir yn verebil mek iin seildi bu dosya. Ynetim sorunu, Belediye Bakan Nurettin Szen, Toplu Konut daresi Bakan Yiit Glksz, Mar mara Belediyeler Birlii'nden Fikret Toksz, I U LA'dan Selahattin Yldrm, ODT'den lhan Teke li. Tarhan Erdem ve Necdet Uur'un katld bir toplantda incelendi. Toplantya gelemeyen Vali Koookolu, baka bir almayla dosyaya katld. Ay rta aydnlar arasnda bir "soruturma" yapld. a lar boyu u "ehr-i stanbul'un nasl ynetilmi oli:u, konunun uzman kalemlerden gelen (lber Or tayl, Adalet Alada) yazdarla anlatld. Dnyann di ler gelimekte olan lke metropollerinin ynetim modelleri stanbul'a projekte edilerek, karlatrmal "tir bak as yakaland (lhan Tekeli, Atila Alp2 ) . Ankara'nn stanbul'a gz kapal bakn, e hircilikle ilgili devlet bakamm danman Ali Rza Aydn anlatt. Ayrca Necdet Sakaolu "stanbul Sularna ehrenziz"i, Afife Batur "Huber Evi"ni yazd. stanbul 1: alklar'n Gkhan Akura, Mecidiyeky Likr Fab rikas'n Vefa Zat, Abdullah Biraderler'i, fotoraf ta rihisi Engin izgen yazd. Ahmet Keskin ise gn zn derdi ulamn yeni projelerle yneldii nokta y gzler nne serdi. Jak Deleon Harbiye ve ili emerinin geliimini hikaye ederken, Necdet atak "ru semtlerdeki izlenimlerini resimleriyle yanstt. Emre aatay "Serviler Altnda bir Kheylan" adl yazsnda, Osmanl sultanlarndan birinin atma olan i-knlnn gnmze ulaan izlerini anlatyor. "Topkap Bitpazar"nn yakn gemie kadar sren ttrntlerini saptayan ve bu grntler karsndaki zlenimlerini aktaran ise Erdal Yazc. Baha Tanrrton'n "Biz aada imzas olanlar" st balyla ha trlad yaz, yklmakta olan yzlerce yllk bir mevlevihaneyi yeniden stanbul'a kazandrma inancnn Irn. Giovanni Scognamillo "Beyolu Elenirken" Ze bu levanten bakentinin gizli sakl saysz keyfini ar.uyor bize: rev kzlar, ensest aklar, beki usul tayi nlemleri ve daha neler neler...

Sekizinci saynn en byk sprizi ise tam 16 sayfa lk bir fotoraf albm. Ara Gler ustann 1950'li yllarn Beyolu'sundaki elence yaamn yanstan unutulmaz fotoraf dizisine Hilmi Yavuz kalemiyle katld. Uzun lafn ksas sevgili okur, stanbul'a alan o in celikli pencerenin kasna kurulup yle derin bir istanbul gnleri... soluu ekmenin tam da zamandr bu k

1993 Ylnda Tarih Vakf

Tarih Vakf iin 1993, youn bir yl oldu. Geip giden bu koca yla gelin bu kez Tarih Vakf'nn penceresinden bakalm. Ocak aynda, Tarihinin Mutfa konferans dizisinin ilkini Profesr Kazm een'in konumas olutu ruyordu. Kuaklar Bulumas konferans dizisinde ise Profesr Bahri Savc yer ald. Milli Piyango tarihi zerindeki almalar bitti ve Mete Tuncay'n yazd Milli Piyango daresi Tarihi ilgili kuruma teslim edildi. ubat aynda Tarihinin Mutfa dizisinde yer alan konumac ise Profesr Ahmet Mumcu idi. Tarih Vakf'nn Ankara Konferanslar da lhan Tekeli'nin Tarih ve Sosyal Bilimler konu mas ile balad. Kuaklar Bulumas'nda Mualla Eybolu ile Robert Anhegger birlikte yer alyor lard. Ayn bir dier nemli etkinlii ise Kltr Bakanl ile mtereken gerekletirilen stanbul zerine Beklentiler ve topyalar Sempozyumu'ydu. Mart aynda Tarihinin Mutfanda Profesr erafettin Turan sz ald. Ankara'da ise Dou Avrupa ve Balkanlar konusunda Profesr lber Ortayl konutu. Nisan aynda Tarihinin Mutfa ve Kuaklar Bulumas dizilerinde iki deerli bilim ve dn adammz, Burhan Ouz ve Vedat Gnyol konutu lar. Ayn en ilgin etkinlii 23-24 Nisan tarihlerinde stanbul'da gerekletirilen Toplumsal tarihte ocuk Sempozyumu'ydu. Herkl Millas ise Ders Kitaplarmz ve Dnya Standartlar balkl konu masyla Ankara Konferanslarnn ncsn gerekletirdi. Tarih Vakf Mays aynda Profesr Hsn Erkan'n ynetimindeMilli Aydn Bankas projesine balad.

Tarihinin Mutfa dizisinin konuu Orhan Kololu, Ankara Konferanslarnn konumacs ise Tarih Felsefesi balkl sunuuyla Kurtulu Diner'di. 2426 Mays tarihlerinde I. Uluslararas Tarih Kongresi ODT anflerinde gerekletirildi. 27-29 Mays'ta bu sefer stanbul'da gerekletirilen alma, Toplumsal Tarih Mzesi Kurulu Sorunlar Sempozyumu'ydu. SK tarih yazm projesi de bu ay tamamlanarak Burhan Ouz'un yazd SK Tarihi ilgili kuruma teslim edildi. Haziran ay'nda Tarihinin Mutfa'nda evket Pamuk konuumuz oldu. Bu ayn en nemli etkinlii Oral History dergisinin editr Paul Thompson'un katld Szl Tarih Atlyesi'ydi. Tarih Vakf'nn 1993'teki en nemli almalarndan biri olan I. stanbul Tarih ve Deniz enlii, bir sergi, bir sempozyum, iki konferans, be gsteri, be yan, on alt konser ve dier etkinliklerle 12-18 Temmuz tarihleri arasnda gerekletirildi. Austos aynda, dizgi ve yayn hazrlk birimlerimiz faaliyete geti. Eyll aynda iki nemli projeye baland. Bunlardan birincisi Profesr Halil nalck ile Profesr Doan Kuban'n ortak bakanl yrtecei Eyp Projesi, dieri ise Profesr Ayla dekan'n ynetimindeki Tanmaz Kltr ve Tabiat Varlklar Ulusal Arivi Projesi'ydi. 1992'de balatlm olan Prof. Zeki Ankan'n bakanlndaki Tari kurum tarihi yazm projesi tamamland. stanbul Ansiklopedisi'nin de ilk fasikl kt. Ekim aynda, yayn faaliyetlerinin yan sra Tarih Vakf'nn ilk Olaan Genel Kurulu gerekletirildi. Ankara'da "Trkiye'nin Tarihsel ve Toplumsal Gelimedeki Yeri"ni Profesr Sina Aksin anlatt. Tarih Vakf Kasm'da yeni bir diziyi balatt: Tarihe Tanklk edenler. lk konu, Yeilam'n lk Gnleri'ydi. Szl Tarih Atlyesi'nde Mete Tuncay smail Hsrev Tkin'i ele ald. zmir'deki ilk faaliyetimiz bir sempozyumdu: Trkiye'de Kooperatifilik Hareketi ve 80. Ylnda Tari. Ankara'da Profesr Nejat Kaymaz, Trkiye Toplumu ve slam Dini hakknda konutu. Aralk ay etkinliklerinin bata geleni Vakfn Kltr Bakanl Kltr ve Tabiat Varlklarn Koruma Genel Mdrl ile birlikte yrtt Eyp Projesi erevesinde gerekletirdii Eyp, Dn/Bugn Sempozyumu oldu.

Btn bu almalar arasnda dergi ve kitaplarmzn da yaynlandn hatrlatmak isteriz. stanbul dergisi drt saysyla stanbul severlere gzel saaer yaatt. New Perspectives on Turkey dokuzuncu saysndan itibaren Vakf'mzca yaymlanyor. Tarih Vakf Yurt Yaynlar da yeni alt kitabn sunmakla gurur duyuyor: Trkiye'de Sanayinin Yeni Boyutlar ve KT'ler, Trkiye'de Kamu Maliyesi, Tinansal Yap ve Politikalar, Osmanl'da Kentler ve Kentliler, stanbul Anlar, stanbul Gezi Rehberi, Dnya Ekonomisi inde Trkiye (1923-1929). .

istanbul'un tarihnde yeni br sayfa ald!

stanbul zerine hazrlanm en kapsaml alma yayn hayatna balad. stanbul Ansiklopedisi. 8 cilt, 10.000 madde, binlerce fotoraf, gravr, harita... stanbul Ansiklopedisi'nde ehrin 2.000 yl ncesine uzanan tarihi btn ynleriyle ileniyor. Gelierek, deierek, byyerek yaayan stanbul, sadece tarihle snrlanamayaca iin, ehrin bugn ve yarn da, dn kadar nemli. stanbul Ansiklopedisi''nde ehrin gnmzdeki yaam, kurumlar, deiimi ile ilgili pek ok madde bulunuyor... stanbul Ansiklopedisi 72 haftada tamamlanacak.

stanbulseverleri ve aratrmaclar
stanbul Ansiklopedisine

abone olmaya aryoruz.

stanbul

Ansiklopedisi

Tarih Vakf Yldz Saray Arabaclar Dairesi Barbaros Bulvar 80700 Beikta/stanbul Telefon: (212) 2273 7 33 - 34 Faks: (212) 2273732
B i r i n c i C i l t T a m a m l a a d i 1

YAPI KRED KLTR MERKEZ

U S T A

N Y

B E H E T

NECATGL

a
Yap Kredi'nin "Bir Usta, Bir Dnya" ariv sergilerinden ilkinin konusu Behet Necatigil. Fotoraflar, elyazmalar ve kiisel eyadan oluan sergi, sanatnn hayat, kiilii ve eserlerine k tutuyor.
21 Aralk 1993 - 11 ubat 1994

Yap Kredi S e r m e t ifter Ktphanesi

stikll Caddesi 285 B e y o l u 80050 stanbul Telefon: (212) 252 01

YAPI^KREDi