DYABET ve BESLENME

HAZIRLAYAN Yrd. Do. Dr. Emine YILDIZ

Ekim-2006 ANKARA

Birinci Basm : Ekim-2006 Ankara 3000 Adet ISBN Bask : 975590181-7 : Sinem Matbaaclk Bardack Sokak No:7/B K.Esat/ANKARA Tel: (0312) 417 34 12

Bu yayn; T.C. Salk Bakanl Temel Salk Hizmetleri Genel Mdrl Gda Gvenlii Daire Bakanl tarafndan bastrlmtr. Her trl yayn hakk, T.C. Salk Bakanlna aittir. Ksmen dahi olsa alnamaz, oaltlamaz, yaynlanamaz.

SUNU

Diyabet, lkemizde grlme skl giderek artan, ciddi organ kayplarna yol aan ve yaam kalitesini olumsuz ynde etkileyebilen kronik bir hastalktr. Diyabetli bireylerin yaam kalitelerinin arttrlmas, beslenme, egzersiz, tbb tedavi ve eitimden oluan drt temel faktrle mmkn olmaktadr. Yeterli ve dengeli beslenme ile birlikte fiziksel aktivitenin diyabetin ortaya kmasnn engellenmesinde, geciktirilmesinde ve komplikasyonlarn en az dzeyde olumasnda nemli rol olduu bilinmektedir. eker hastaln renmek, onu kontrol altna almann ilk admdr.Bu kitabn sizleri eker hastal ve beslenme konusunda bilgilendireceini mit eder, salkl gnler dilerim.

Uzm. Dr. Turan BUZGAN Genel Mdr

NDEKLER Sayfa No GR .......................................................................1 DYABET ...................................................................1 Diyabetin Tipleri ...................................................... 1 Nedenleri ............................................................... 2 Hangi Salk Sorunlarna Yol Aar? ............................ 2 Diyabet Kontrol: .................................................... 3 Beslenme Tedavisi: ................................................. 4 Enerji..................................................................... 4 Karbonhidratlar ....................................................... 5 Proteinler: .............................................................. 6 Yalar:................................................................... 6 Vitaminler-Mineraller ............................................... 8 Alkol ...................................................................... 8 n says ve zaman ............................................. 8 Yapay Tatlandrclar Ve Diyet rnleri ....................... 9 neriler ................................................................. 9 KAYNAKLAR............................................................ 10

GR Diyabet, lkemizde grlme skl giderek artan, ciddi organ kayplar ve yaam kalitesini olumsuz ynde etkileyebilen kronik bir hastalktr. Diyabetli bireylerin yaam kalitelerinin arttrlmas, beslenmeegzersiztbbi tedavi eitimden oluan drt temel faktrle mmkn olmaktadr. Yeterli ve dengeli beslenme ile birlikte fiziksel aktivitenin diyabetin ortaya kmasnn engellenmesinde, geciktirilmesinde ve komplikasyonlarn en az dzeyde olumasnda nemli rol olduu bilinmektedir. DYABET Pankreastan salglanan inslin hormonunun yetersizlii veya yokluu sonucu kandaki eker miktarnn ykselmesi ile ortaya kan mr boyu devam eden bir hastalktr. Besinler, vcudun balca yakt olan ekere dnmek zere paralanrlar. Daha sonra bu eker kana geer ve kandaki eker dzeyi ykselmeye balar. Salkl bireylerde kana geen eker pankreastan salglanan inslin hormonu yardmyla hcrelere tanr. Diyabetli bireylerde inslin eksik veya etkisiz olduu iin eker hcre iine giremez ve kanda miktar ykselir (HPERGLSEM). Kan ekeri belli bir dzeyi geince idrarla eker atlmaya balar. drardaki eker miktarnn artmas ile sk idrara kma, ar susama ve ok su ime grlr. nslin eksiklii veya yetersizliine bal olarak hcreler glikozu kullanamaz; gerekli olan enerji yalar ve proteinlerden salanr. Bunun sonucu diyabetli birey hem zayflar, hem de idrarda keton (aseton) oluur. Diyabetin Tipleri Tip 1 diyabet : Vcut ok az inslin yapar veya hi inslin yapmaz. Tip 2 diyabet kullanlmaz : vcut inslin yapar fakat yeterli

Nedenleri Tip 1 diyabet: Kaltm Pankreasa zarar veren virsler Vcudun kendi savunma sisteminde oluan ve pankreastaki inslin yapan hcrelerin tahribi ile sonulanan sorunlar Tip 2 diyabet: Ya (40 ya zeri) Obezite Kaltm Gebelik srasnda diyabet geliimi 4.5 kg dan ar bebek douranlar Stres Hipertansiyon Hangi Salk Sorunlarna Yol Aar? Hiperglisemi (kan ekerinin ykselmesi): Nedenleri; Ar besin tketimi Yetersiz inslin ve/veya ila Yetersiz egzersiz Enfeksiyonlar Bulgular; Susama Sk idrar tah kayb Yorgunluk Derin ve hzl solunum Deride kuruma ve kant Bulank grme Hipoglisemi (kan ekerinin dmesi): Nedenleri: Yetersiz besin tketimi Ar inslin ve /veya ila Youn egzersiz 2

Bulgular: Terleme Ba ars Ba dnmesi Titreme Ar halsizlik Bulank grme Alk hissi Solukluk Sinirlilik arpnt Dikkat dankl Kan ekerinin srekli yksek olmasna bal olarak ileri dnemde nemli salk sorunlar geliebilir. Kalp-damar hastalklar Bbrek sorunlar Gz sorunlar, krlk Fel Ayak yaralar Duyu kayplar Sk enfeksiyonlar Yara iyilemesinde gecikme Cinsel sorunlar Diyabet Kontrol: Diyabette tedavinin amac kan ekerini normal snrlarda tutarak diyabete bal geliebilecek salk sorunlarnn ortaya kn engellemek veya nlemek, yaam sresini ve kalitesini ykseltmektir. Diyabeti kontrol altna almann ilk adm onu renmektir. Beslenme tedavisi nslin ve/veya ila Fiziksel aktivite Eitim Diyabet tedavisinin birbirini tamamlayan paralarn oluturur. 3

Beslenme Tedavisi: Diyabetin kontrolnde temel yap talarndan biridir. Amac; Arzu edilen metabolik kontrol salamak Alk kan ekeri (AK) : 90-130 mg/dl Tokluk kan ekeri (TK) : 140-180 mg/dl HbA1c : <%7 Total kolesterol : < 200 mg/dl LDL kolesterol : < 100 mg/dl Trigliserit : < 150 mg/dl Diyabetin ileri dnemde ortaya kabilecek kronik komplikasyonlarn nlemek ve tedavi etmek, Yeterli ve dengeli beslenme alkanln kazandrmak Yaam sresini ve kalitesini ykseltmektir. Diyabetli bireylerin beslenme tedavileri; yana, boyuna, vcut arlna, fiziksel aktivite durumuna, sosyoekonomik durumuna ve beslenme alkanlklarna gre diyetisyen tarafndan hazrlanr. Beslenme program kiiye zeldir. Ortak bir program oluturulamaz. Diyabetli bireyler de yeterli ve dengeli beslenebilmeleri tm besin gelerinden nerilen miktarlarda ve enerji gereksinimlerine gre almas gerekir. Enerji Uygun vcut arlnn salanmas ve srdrlmesi diyabetin kontrolnde byk nem tamaktadr. Enerji dengesi, vcut arlnn korunmasn salar.

HARCANAN ENERJ = ALINAN ENERJ Bazal metabolizma diyetle/besinlerle Egzersiz /fiziksel aktivite HARCANAN ENERJ > ALINAN ENERJ ZAYIFLAMA HARCANAN ENERJ < ALINAN ENERJ OBEZTE/MANLIK Tip 2 diyabetik bireylerin % 80i obezdir. Enerji almnn azaltlmas ile arlk kayb metabolik kontrol olumlu ynde etkiler. Diyabetik bireylerin enerji gereksinmeleri saptanp, kendilerine uygun enerjiyi diyetle almalar arzu edilen vcut arlnn salanmas asndan nemlidir. Karbonhidratlar En nemli enerji kaynadr. Gnlk diyetle mutlaka alnmaldr. Besinlerde bulunan karbonhidrat trleri ekerler, niasta ve posadr. nslin kullanan diyabetik bireylerde, youn inslin tedavisi alanlarda n ncesi inslin dozunun nn karbonhidrat ieriine gre ayarlandnda toplam karbonhidrat miktar glisemik kontrol etkilememektedir. Karm inslin kullananlarda karbonhidrat miktarnda gn gn tutarllk olmas gerekir. Diyabetli bireye karbonhidrat kayna olarak nerilen besinler; tam taneli tahllar, ekmek, kuru baklagiller, sebzeler, meyveler, st Posa: yiyeceklerin sindirilemeyen ksmdr. Diyet posasnn vcuttaki etkileri; Kan ekerini yava ykseltir, nslin ihtiyacn azaltr, Tokluk hissinin olumasn salayarak arlk kontrolne yardmc olur. Barsak almasn dzenler, kabzl nler. 5

Kanda yalarn ykselmesini nler. Beyaz ekmek yerine kepekli ekmek tercih edilmeli Pirin yerine bulgur tercih edilmeli Meyve suyu yerine meyve yenilmeli, kabuklu yenebilen meyveler iyice ykandktan sonra kabuklar soyulmadan yenmeli Gnde en az 5 porsiyon sebze-meyve yenmeli nlerde salata yenmeli Kurubakalgiller sklkla tketilmeli (haftada 2-3 kez)

Diyetteki posa miktarn arttrmak iin;

Proteinler: Vcudun bymesi, gelimesi ve ypranan dokularn onarlmasnda nemli grevleri vardr. Diyabet vcudun protein gereksinimini etkilemez. nerilen miktarlarda alnmas gerekir. Ancak diyabete bal bbrek problemleri gelimi ise diyetle protein almnn snrlandrlmas gerekir. Yalar: Yksek enerji veren besin geleridir. Besinlerle alnan ya ve kolestrol miktarnn fazlal imanla ve kalpdamar hastalklarna yol aabilir. Diyetle alnan toplam ya miktar ; Grnmez ya (yiyeceklerin yapsnda bulunan yalardan) Grnr ya (yemeklere dardan eklenen yalardan) olumaktadr.

Yalarn miktar ve cinsi kalp-damar hastalklarnn oluumunda byk nem tar. Yalar ierdikleri ya asit trlerine gre gruplara ayrlrlar. Doymu yalar: tereya, iya, kuyruk ya, kat margarinler, et, st, peynirde bulunan yalarn byk bir ksm Doymam yalar; 6

tekli doymam yalar: zeytinya, fndk ya, fndk oklu doymam yalar; 1. n-6 serisi: ayiek, msrz, soya, pamuk ya 2. n-3 serisi: balk ya, su rnleri

Saln korunmasnda diyetle alnan ya trlerinin belirli bir dengede olmas nerilmektedir. Doymu yadan gelen enerjinin < %10 Tekli doymam yadan gelen enerjinin %12-15 oklu doymam yadan gelen enerjinin< % 8-9 Diyet kolesterol <300 mg/gn Bunun iin; Krmz et yerine, tavuk, balk, hindi etini tercih edilmeli. Haftada 1-2 porsiyon balk tketilmeli. Etli yemeklere ayrca ya eklenmemeli. Yemeklerinizde kat ya yerine sv ya ( zeytinya/fndk ya ve ayiek/ msrz/ soya) kullanlmal ve mmkn olduunca ya miktar azaltlmal Haftada 2 yumurta yenilmeli Sakatatlar( karacier, beyin, bbrek vb), doymu ya ve kolesterol ierikleri yksek olduu iin tketilmemeli, Sosis, salam, pastrma, sucuk gibi et rnleri tketilmemeli, Kuyruk ya, i ya, tereya ve kat margarinler kullanlmamal, Yemekler piirilirken kzartma ve kavurma yerine zgara, halama veya frnda piirme yntemleri tercih edilmeli.

Vitaminler-Mineraller Yeterli ve dengeli beslenen diyabetikler gnlk vitamin mineral gereksinmelerini diyetle karlayabilirler. Alkol Alkoln kan ekeri dzeyine etkisi sadece alnan alkoln miktarna bal deil besin alm ile ilikisi de nemlidir. nslin veya oral hipoglisemik ila alanlar a karnna alkol tketirlerse, hipoglisemi geliebilir. Diyabet iyi kontroll olduunda, besinlerle ve orta dzeyde alkol kullanm, kan glukoz dzeyini etkilemez. Yetikin kadnlar iin 1 l, erkekler iin 2 l (1 l=350cc bira, 140 cc arap veya 15 cc distile iki) dengeli yemek n ile alnabilir. Alkolden gelen kalori ya deiimi olarak deerlendirilmelidir. (1 alkoll iki=2 ya deiimi). Pankreatit, dislipidemi, zellikle hipertrigliseridemisi olanlar veya nropati gibi salk sorunlar olanlarda alkolden uzak durulmaldr. n says ve zaman Yemeklerin miktar ve cinsi kadar, tketim zamanlar da byk nem tar. nerilen besinlerin zamannda ve nerilen miktarlarda yenilmesi hipo ve hiperglisemiyi nler. Uzun aralklarla dzensiz yemek yenmesi hipo ve hiperglisemiye yol aar. Bu nedenle oru tutmak, bir veya birka n atlamak sakncaldr. Bireysel kan glikoz takibi ideal n aral ve miktarna yardmc olur. 3 ana, 2-3 ara n tketilmesi uygundur.

Yapay Tatlandrclar Ve Diyet rnleri Enerji ierenler: fruktoz, sorbitol, mannitol, ksilitol Enerji iermeyeneler: sakarin, siklamat, aseslfamK, aspartam Enerji ieren tatlandrclar belirli miktarlarn zerinde tketilmesi halinde kan ekerini ykseltebilirler. Sorbitol fazla alndnda ishale neden olabilir. Enerji ieren tatlandrclarn bulunduu yiyecekler diyetisyene danlmadan tketilmemelidir. Tatlandrclarn, cinsine gre gnlk en fazla kullanlabilecek miktarlarnn farkl olduu unutulmamaldr. Diyet rnleri hibir kstlama olmadan yenilebilecek yiyecekler olarak dnlmemelidir. Diyet rnlerinin etiket bilgileri mutlaka okunmaldr. Her diyet rn kullanlabilecek zelliklere sahip olmayabilir. En nemli nokta rn ieriinin enerjisi ve kullanlan tatlandrcnn cinsidir. ou diyet rnnn karbonhidrat ierii dk, ya ierii fazladr. neriler Yeterli ve dengeli beslenmeye dikkat edilmeli. Bireye uygun vcut arl salanmal ve srdrlmeli, n atlanmamal, nslin ve/veya ila zamanlarna ve dozlarna dikkat edilmeli nerilen fiziksel aktivitelere (yry gibi) zen gsterilmeli Sigaradan uzak durulmal.

KAYNAKLAR 1. Erge SA, Mercanlgil S, Akal E, ve ark. eker hastal ve beslenme, H Beslenme ve Diyetetik Blm, Ankara, 1997 2. Powers AM. Handbook of Diabetes Medical Nutririton Therapy, An Apsen Publication, Maryland, 1996. 3. ADA. Nutrition principles and recommendations in diabetes. Diab Care 27(Suppl 1): S36-46, 2004. 4. Franz M, et al. Evidence-based nutrition principles and recommendations for the treatment and prevention of diabetes and related complications. Diab Care 25(1): 148-98, 2002. 5. Nutrition Sub-Comittee of the Diabtes Care Advisory Committee od Diabetes UK. The dietitians challange: the implementation of nutritional advice for people with diabetes. J Hum Nutr Dietet 16: 421-52, 2003 6. Coulston AM, Rock CL, Monsen ER. Nutrition in the Prevention and Treatment of Disease. A Harcout and Technology Company, USA, 2001

10